U R A R T U K R A L L I

T A R H V E S A N A T I
t

**WU

PROF. DR. ALTAN ILINGIROGLU

URARTU CORAFYASI

ski Anadolu ve Yakndou'da ortaya kan, kltrel ve askeri acdan yksek seviyeye ulam uygarlklarn bu baarsnda bir ok faktrn yannda blgenin corafi zellikleri de byk bir neme sahip olmutur. Yrenin doal zenginlikleri, ikliminin tarm ve hayvancla uygun olusu, sulanabildi yeterli arazilerin varl veya komu kltr blgeleri ile balanty engellemeyen arazi yaps, siyasi oluumlarn ve bunun sonucunda gelimi kltrlerin yaratlmasnda her zaman etkili olmutur. En erken alardan beri Mezopotamya'da kumlan uygarlklar, farkl alarda ve yrelerde gelien Anadolu kltrleri, corafi artlarn sunduu olanaklar ile e-killenebilmitir. Uygun corafi koullarn var olduu blgelerdeki yaratc insanlar kendi yeteneklerinin ve kltr birikimlerinin yannda bu corafi olanaklar da kullanmlar ve arzuladklar baary bazen tmyle bazen nemli lde elde etmek ansn yakalamlardr. Acaba ayn durum Dou Anadolu yaylasnda bu baary yakalamak iin uraan Urartu Krall'n oluturan halklar iin de geerli midir? Urartu Krallfnn kurulduu topraklar corafi adan incelendiinde grlecektir ki; corafya Urartu'ya amalad uygarla eriebilmesinde hi de Anadolu'nun dier blgeleri kadar cmert davranmamtr. Ancak blgenin corafyasnn yaratt birok olumsuzluklar, Urartu ynetimi tarafndan kendi yararlar ve bu blgedeki varlklarnn srebilmesi iin ustaca kullanlmtr. Urartu mimarisinde, askeri eylemlerinde veya sanatn birok dalnda gzlenen gelimiliklerden ok daha byk bir baar, doa ile mcadelelerinde ve olumsuz gibi grnen doal evreyi kendi yararlarna kullanmalarnda grlr. Bu konuyu daha iyi anlayabilmek iin Urartu Krall'nn kurulduu blgenin corafyasnn yzeysel bile olsa bilinmesinde yarar vardr (Bak. Harita).

DOU ANADOLU
Urartu Krall'nn, gnmz siyasal snrlar gz ard edilerek, "Dou Anadolu" topraklar zerinde kurulmu, olduunu kabul etmek durumundayz. Dou Anadolu kavram sadece Trkiye Cumhuriyeti'nin siyasal snrlar iinde kalan topraklar deildir. Corafi adan bu terim daha geni bir alan kaplamaktadr. Morfolojik adan Dou Anadolu, kuzeydouda Kura kntsne, douda ise Urmiyc platosuna kadar uzanr. Batdaki snr genellikle Frat nehrinin izdii kavis ile belirlenir. Dou Anadolu kavram gneyde Toros dalan ile sona erer. Dou Karadeniz dalar bu blgenin kuzey snrn oluturur. Yukarda izilen snrlar iinde daha kk boyutlu alt blgelemeler yapmak mmkndr. Urartu Krall birka blgenin dnda bu corafi alanlar iinde kurulmu ve genilemitir. Dou Anadolu'nun alt blgelerinden biri Bitlis-Hakkari blgesidir. Gneydouda Toros dalar ile evrili olan bu alan iinde ykseklikleri 4.000 metreyi bulan dalar vardr. Akakara (2.940 metre), Artos (3-475 metre), Arnas (3350 metre). Karada (3-630 metre) ve Cilo (4.168 metre) bunlann en nemlileridir. Van Glnn genellikle gneyinde yer alan bu dalar Yan Gl Havzasna gneyden geii byk oranda engellerler. Dou Anadolu'nun dier yrelerine kyasla bu blge ok az ya-

izim 15 - Alt t tepe I No.lu ta oda mezar (zg '/'.. AUntepe U. Mezarlar. Depo Binast ve Fildii Eserler, Ankara. 1969, Res.4)

izim 16 - Altntepe .->'. No.lu ta oda mezar (zg i.. AUntepe il Mezarlar Depo Binast ve
Fildii Eserler. Ankara. 1969, Res. 18)

94

'77?i,-y/,'//>r~,

izim 17 - ihlikalc yakma gm mezar ( F. /sk ihlikalc. Bine unbekann urartaisebe Burg ad Beobacbtungen z< den Feisdenkmalem eines scbpferiscbe Ba o/fes Ostanetolines', Belleten S, 1987, Res 6ab)

izim 18 - Ta Oda mezar IMlkau mezarlk alan

.,*

0________M

izim 19- Dromoslu ta sandk mezar. Erken Demir a, Dilkaya.

DOU DUVARI RATI DUVARI

< izim 20 - Karagiindz K Mezar. Erken Demir a ' Sevin V- Kavakl h Kaz Sonular Toplants .VI7 1,347, R

96

YAKMA GELENE
Urartu'da gzlenen farkl mezar mimarilerinin, mezarn ait olduu halk topluluunun farkl l gmme geleneklerine bal olarak gelimi olmas ok doaldr. Yukarda da belirttiimiz gibi ayn halk topluluu iindeki farkl ekonomik yapdaki kiilere ait mezarlar kalite ve mimari adan fak-llk gstermektedir. Bn masrafsz gm tarz basil toprak ve basit ta mezarlardr. llerin yaklarak bir urne iine koyulmas ve bylece Dilkaya'da olduu gibi dorudan topraa veya dr mezarlarn-daki gibi kaya yarklarna veya bir ok durumda her tr mezar iinde var olabilen niler iine koyulmalar da yaygn ve masrafl olmayan bir uygulama eklidir. Yakma gmnn genellikle fakir halk tabakas tarafndan benimsendii nerileri yaygndr. Yakmann Urartu topraklarnda yaayan bir halk topluluunun l gmme gelenei olabilecii. etnik olarak adlandrmayacamz bu halkn yaklarak gmld varsaymlar arasndadr. Urartu mezar tiplerinin hemen hepsinde yakma gm geleneinin uyguland bilinmektedir. Hatta Van Kalesi'nin gneydou ucunda ina edilen bir kaya mezar icintk-. yan duvarlarda yer alan niler iine urnelerin oturabilmesi iin alm 78 adet delik vardr. Ayn tr urne koyma yerleri Atabincli, Sirinlikale (izim 17) ve Dnerta mezarlarnda da grle-bir. Kava mezar inasnn ekonomik baz glkleri beraberinde getirecei gerei dikkate alnrsa yakmann sadece fakirlere ait olmad nerilebilir. Dukaya mezarlk alannda ayn oda mezar iinde inhumasyon ve kremasyon uygulamasnn ayn anda var olduu kantlanmtr. Bir oda mezarn iine gmlen kiilerin ayn aileye ait olmas olasl, ayn aileden farkl insanlarn farkl ekilde gmle-bildiklerini gstermektedir. Bu durum ise kimlerin neden yakld konusundaki nerileri daha da karmak duruma getirmektedir.

DLKAYA ve KARAGNDZ MEZARLARI

Yakma geleneinin Van Blgesindeki erken rnekleri Dukaya ve zellikle Karagndz kazlarndan salanabilmitir (izim 18-20). Bu iki yerleme yerinde ortaya kartlan ve ge Erken Demir aa tarihlenen (olaslkla M.. 11-10.yzyl) oda mezarlar iinde yakma gmlere ait kantlar bulunmutur. Ayn mezarlk alanlarnda ortaya kan veriler, Urartu'daki ta sandk ve dromoslu veya dromossuz oda mezar mimarisinin, Van Blgesinde M.. ikinci binyl sonlarnda uygulanan Erken Demir a l gmme geleneklerine dayandn gstermitir. Dilkaya mezarlk alannda ortaya kan ve yannda bulunan demir bir sac inesi ile Erken Demir an sonlarna tarihlendii sanlan a sandk mezar, daha sonraki dnemdeki Urartu ta sandk mezarlarnn erken rnei olarak karmza kar. Mezar iinde, yeni llerin koyulmas ile mezarn arka duvarna doru itilen, sekiz iskelet var dr. Mezar iindeki eski isleletlcrin bir yenisi ii n arkaya i t i l me gelenei Urartu mezarlarnda da grlr. Erek Gl yaknndaki Karagndz (Resim 45) ve Geva yaknndaki Dilkaya mezarlk alanlarnda onaya kartlan tok savadaki oda mezar (Resim 46) bu gelenein Urartu Krallk ncesi dnemde yaygn bir kullanm alan bulduunu gstermitir. Uzunluklar 3-30 ile 4.50, genilikleri 1.50 ile 2.30 metre arasnda deien mezarlar, topraa alan ukurlar iine talar ile rlmlerdir. Mezar yksekliklerinin 2.50 metre civarnda olmas gerekmektedir. Dar yzlerin birinde ve genellikle gneybat ynde bir dromos yer alr. Dromos ile mezar odas arasndaki dikine duran sal ta kaldrlarak mezara farkl zamanlarda gmme yapmak mmkn olmutur. Dilkaya ve Karagndz mezarlarnda dromosun taban mezar zemininden yksektir. Duvarlar dzgn olmayan blok taslardan yukarya doru hafife daralarak rlmtr. Karagndz mezarlarnda bir rnekte grdmz duvar iindeki ni daha sonraki Urartu mezarlarnda yaygn olarak kullanlacaktr. Duvarlarn zerinde, aynen Urartu mezarlarnda olduu gibi kapak talar vardr. Kapak talar ile mezarn st rtlm ve daha sonra toprakla kaplanmtr. Dilkaya ve Karagndz mezarlarnda l armaan olarak bulunan anak mleklerin formlar, Urartu K r a l l k Donemi anak mlekleri ile yakn iliki iindedir. Van Blgesi Erken Demir a mezarlar ve bu mezarlardan kan eserlerin Urartu ile benzerlikleri. Urartu Kltr'ndeki bir ok gelenek ve uygulamann kaynann Van Gl Havzasnn M.. II. binyl kltrnde aranmas gerektiini gstermitir.

9-

Resim 45- Kamgndz oda mezar, Erken Demir a sonu

:K Man'nda hr oda mezar F.rken Demir a sonu

L GMME GELENEKLER

.rartu l gmme merasimleri ile ilgili bilgiler yazl kaynaklardan ok arkeolojik kazlardan elde edilen eitli buluntulardan salanabilmektedir. Ortaya kartlan mezarlar ve bu mezarlarn ina edildii mezarlk alanndaki veriler, kazlarda bulunan eitli betimli adak eyalar veya kemer, mifer, mhr gibi kiisel eyalar zerinde yer alan betimlemeler, Urar-tu l gmme gelenekleri konusundaki kaynaklarmzdr. Urartu mezarlarnn yer ald ~.ezarlk alanlarnda, kaya mezarlarnn ilerinde veya nlerinde yaplan tapnmalar nemli bir yer tutar. Yukarda da belirtildii gibi son yllarda zellikle Van Karagndz, Van Kalesi Hyk. Dilkaya Hyk ve Ayans Kalelerinde yrtlen arkeolojik kazlar, l gmme gelenekleri ile ilgili bir ok verinin gn na kartlmasn salamtr. Bu kazlardan elde edilen arkeolojik veriler, Urartu mezar mimarisinin Erken Demir a ilerine kadar takip edilebileceini. Urartu Krallk dneminde grdmz bir ok l gmme geleneinin, aynen mezar inaatnda da olduu gibi, Krallk dneminden nceye gittiini gstermitir.

L YEME
lnn gmlecei mezarn tr ne olursa olsun (basit toprak mezar, basit ta mezar, dro-r. <\u veya dromossuz oda mezar veya antsal kaya mezar) gm srasnda dini bir merasim yaplm olmaldr. l ile ilgili kendi evinde ne gibi bir merasimin yapld bilinmemektedir. Ancak baz mhr basklar zerindeki betimlemeler, lnn bir tabut iine koyularak bir araba stnde me/.ar< alanna getirildiini gstermektedir. Mezarlk alanna getirilen ller iin yaplacak en nemli me-rasim "l yemei" merasimidir. l yemeinden nce yaplmas mmkn olan dua veya tapnmalar maalesef yazl kaynaklara Yansmamtr. l yemeinin lnn mezara koyulmasndan sonra, ancak yemeklerden lye sunulabilmesini salamak amacyla mezarn kapak ta ile veya toprakla rtlmesinden nce yapld nerilebilir. zellikle Van Karagndz mezarlarndan elde edilen veriler, l ye rrjeinin bir blmnn kaplar iinde mezara koyulduununu gstermitir. ller iin hangi tr hayvanlarn kurban edildiine ait bir ok kabartma mevcuttur. Bu kabartmalardan edinilen verilere gre kurbanlk iin zellikle boa ve kei tercih edilmitir. Kurbanlk hayvanlarn mezarlk alan iinde mi kesildikleri kesin deildir. Kazs yaplan mezarlk alanlarnda kurban sunaklar bulunmamtr. Ancak . >!emin pekala tanabilir kurban sunaklar ile gerekletirilebilmesi mmkndr. Kesilen kurban-hk hayvanlann bir blmnn tanrlara adak olarak sunulduu mmkndr. Hayvann kalan blm-krnin merasime katlan kiiler tarafndan piirilerek yenildii, bir ksmnn da anak ve tabaklar iinde lnn yanna konulduu arkeolojik olarak kantlanmtr. Van Dilkaya mezarlk alannda ortaya nfcamlan ge Erken Demir a ve Urartu mezarlarn tas deli bir alan iinde yer ald gzlenmitir. Basil ta sandk mezarlar ve yakma mezarlar bu ta deli alan zerine kurulmutur. Ta deli bu alanda merasim ve l ziyafeti gerekletirilmi olmaldr. Kurbanlk hayvanlarn mezarlk alannda piirildiine ve l ziyafeti olarak datldna ait nemli kantlar vardr. Elaz Kaleky, Van Karagndz ve Van Dilkaya mezarlk alanlarnda ortaya kartlan taban ta deli alann iinde, kurban etimin piirilmesinde kullanld ok mmkn olan ocaklar ve tandrlar bulunmutur. Kaleky ve Dilka-y rneklerinde ocaklar atnal eklindedir. Olaslklar, bu blgelerde Erken Tun alarda egemen olan Erken Transkafkasya geleneinin devam olan atnal biimli ocaklar, mezarlann hemen yannda
99

Resim 47 11 Sarduri'nin kutsal alam: Aalt-Ktz

100

Resim 48- Anah-Ktz kurban kanattan iv niler

Resim 49- arutepe akbaa kutsal alan 101

bulunmutur. Mezarlk alanlarndan elde edilen koyun ve kei gibi hayvanlara ait kemikler de l yemeinden arta kalanlar olmaldr. l yemekleri srasnda yemeklerin tanrlara veya llere sunulmasnda sunu masalarnn kullanlp kullanlmadn bilemiyoruz. Ancak bir ok Urartu tun kemeri veya adak levhas zerinde l ziyafetlerinin byle masalarda gerekletirildii grlmektedir (izim 21). Farkl trdeki Urartu mezarlarndan k a n masa kalntlar halktan kiilerin gmlmesi srasnda da sunu masalarnn kullanldnnn kantdr. Atnal eklindeki ocaklarda piirilen, tanrlara sunulan ve merasime katlanlar tarafndan yenilen yemekten bir blm de ller iin ayrlr. l ziyafeti srasnda iilen arap veya suyun da testi ve kpckler iinde, gidecei dier dnyadaki yaamnda kullanlmak zere, lye armaan edildii bilinmektedir.

YAKMA MERASM
lnn yaklmas durumunda da ayn tr merasim ve tapnmann yaplp yaplmad kesin deildir. I 'melerin yannda veya iinde hayvan kemiklerinin bulunmam olmas farkl bir tapnma ekline iaret edebilir. Arkeolojik kazlar llerin mezarlk alanlar iinde yakldn ve yaklan kemiklerin toplanarak "krma talar" ile kk paralar haline getirildiklerini gstermitir. Kltlen kemikler ve kller bir ninenin iine konularak mezarlk alanna gmlmtr. Urnclerin zerleri bir veya birden fazla anak veya kase ile rtlmtr (izim 22). Bu dmma ait gzel rnekler Van Ayans Kalesi ve Dukaya kazlarndan elde edilmitir. Kalenin dousundaki yamata yrtlen mezarlk kazlarnda bir urnenin zerinde dz durumda bir kase ve kaseyi ters konulmak rten ikinci bir kase bulunmutur. Dz duran kasenin iinde lye sunulan l yemeinin var olduu rahatlkla nerilebilir. Bu durumda yakma merasimlerinde de l yemei merasiminin yapld dnlebilir, ilmelerin iinden elde edilen mhr, kpe, yzk, fibula gibi kiisel eyalar l armaanlar hakknda bilgi verirler. Urne iine konulamayacak kadar byk olan kemer ve mifer gibi eyalar ise katlanarak veya ezilerek urnenin hemen yanna braklmtr. Yakma gmlerin, bir neriye gre, ekonomik olarak daha dk dzeydeki insanlara ait olduu dnlrse merasimlerin ok gelimi ve zengin olmad nerilebilir. Ancak baz oda ve antsal kaya mezarlarnda gzlediimiz yakma gmler iin durum ayn olmamaldr.

LBASYON: SIVI KURBAN MERASM

Mezarlk alanlarnda veya Van Kalesi'ndeki Anal-Kz ya da avustepe'deki gibi baz ak hava kutsal alanlarnda (Kesim 47-48-49) gerekletirilen bir baka tapnma ekli, sv kurban (libasyon) merasimidir. Kurban kan, arap ve su kullanlarak yaplan libasyonlar, her trl dini trenlerde ve l gmme merasimleri srasnda ulgulanm olmaldr. Kutsal alanlarda libasyon merasiminin yapldna dair en gzel rnek Altntepe kazlar ile ortaya kmtr. Altntepe oda mezarlarnn kuzeydousunda, birinci mezara bitiik durumdaki akhava kutsal alannda, ta kaide zerinde ykselen drt adet stel ele gemitir. Stellerin birinin rtnde, ap 0.50 metre olan ta bir sunak dikkat ekicidir. Altntepe stelleri nnde t a n r l a r ve ller iin sv kurban merasimi yapld kesindir (izim 23). Steller nnde libasyon yapldna ait ok nemli bir buluntu bir mhr basksdr. Mhr basks zerinde

izim 21- tiir Urartu tun kemeri zerinde l yemei re libasyon kurban < Merbar K.. < Editr), I ralu-A Metaluorkin Center

in tbe in tbe First Millennium B.C.E., Jerusalem, 1991, 227. Res. 6j) 102

izim 22 - Dkaya ve Ayans kuz ila m ula bulunan azlan kase ile rtl urneler.

u 23 - Altnttpr akbau kutsal alannda Ubasyon slelleri

103

mur alr. K aylar bir hayli souktur. Yln en scak ay olan Temmuzda bile ortalama scaklk 22 C'a ancak ular. Kn devaml yaan kar Nisan aynda erimeye balar. Blgenin orman rts genellikle mee ve ardtan oluur.

VAN BLGES
Van Blgesi. Dou Anadolu iinde zellikli bir yere sahiptir. Dzgn olmayan bir gen eklindeki blgenin gneydousunda Toros Dalar, batsnda volkanik Nemrut, kuzeyinde Sphan ve dousunda volkanik Tendrek Dalar nemli ykseltilerdir. Blgenin byk bir ksmn 16.000 kilometre kare ile Van Gl kaplar. Gl evreden gelen nehirler ile beslenir. Ancak suyunu da aktan bir nehir yoktur. Bu nedenle Van Glnn sular sodaldr ve tarmsal faaliyetlere hi bir katks yoktur. Van Blgesi iinde yer alan Nemrud yanarda (3050 metre) en son 1.441 ylnda patlam ve daha sonra snmtr. Dan tepesindeki krater gl iindeki sular hala scaktr. Blgenin dier yanarda 4.434 metre ile Anadolu'nun ikinci yksek da olan Sphan'dr. Gln kuzeyinde yer alan Sphan ve Nemrud. madenin henz kullanma girmedii dnemlerde uzun zaman blgenin obsidyen ihtiyacn karlamtr. Alada (3255 metre) ve Tendrek (3-315 metre) yrenin dier yksek dalardr. Van Blgesindeki iklim kurudur. Ya miktar yllk olarak 40-50 santimetreyi asmaz. Bu durum tarmsal faaliyetler iin hi elverili deildir. Ocak ve Nisan aylarnda dalar kar ile kapldr ve iklim ok serttir. Zaman zaman scaklk - 15 derecenin altna der. Van kentinin civarnda karla kapl gnlerin saysnn 140 gne ulat bilinmektedir. Blgenin Van Glne yakn olan blmlerinde iklim biraz daha lktr. Gle akan Zeylan. Deliay. Bendimahi. Karasu ve Hoap Su tarmsal faaliyetler iin nemlidir.

YUKARI MURAT HAVZASI

Kuzeyde Erzurum-Pasinler ve Ara knts, gneyde Mu ovas ile evrelenen Yukar Murat Havzas bozkr iklim zelliklerini tar. Yrenin ortalama ykseklii 2.000-2.200 metre civarndadr. Bu ortalama ykselti iinde Bingl Dalar 3-250 metreye. Ar Da ise 5.165 metreye kadar ular. Blge Murat ve Ara nehirleri ve bunlarn kollarnn tad sular ile sulanr. klim ok kum ve ok souktur. zellikle blgenin kuzey ve kuzeydou blmleri Dou Anadolu'nun en souk ksmlardr. 1951 ylnda Ar'da - 47 derece llmtr. Eyll aylarnda balayan kar aylar boyunca yerde kalr ve ancak Mays sonlarnda erimeye balar. Bylece tarmsal faaliyetler iin ok snrl bir zaman kalr.

ERZURUM VE KARS HAVZASI

Erzurum ve Kars Havzas gneyde Palandken Dalar, batda Akale ve Karasu ile evrelenmistir. Kuzeyde ise Dou Karadeniz Dalar snr meydana getirir. Dou Anadolu'nun tm dier blgcleri gibi bu havza da Gavur Da (3.100 metre), Mescit Da (3250 metre), Allahuekber 126 metre), Kargapazar (3.288 metre) ve Akda (3.030 metre) olmak zere yksek dalar ile kapldr. Karasu. Oltu, oruh ve Ara gibi nehirlerin varl, blge iin bir avantaj olmasna karsn iklim ok serttir. Ekimde balayan k aylar ancak Nisan ay ilerinde sonlann Blgenin tarm ve hayvanclk faaliyetlerinde karlat zorluklar anlatmak iin u bilgiler yeterli olacaktr: Blgede karla kapl en az gn says 85-95. en ok 160-165 gndr. Urartu Krall'nn yaylm alanlar iinde olan ve kralln en erken dnemlerinden beri bir blm egemenlik a lt na alnan Yukar Frat Havzas, Dou Anadolu'nun dousundaki blgeler kadar yksek olmasa da Beyda 2.600, Buzda 2.612, Munzur 3.188 ve Mercan Da 3.449 metreye ulamaktadrlar. klim yine souktur. Scaklk baz gnlerde -30 dereceye kadar der. Yre Frat ve
-

Resim 51-Stelyuvalan. Yeilalt

Resim 52 - Dou Beyazt haya mezar

104

I
f&V **fl*~" *^^^^fc#B^^I

.A'

IV
**4

Y1-..

5#-

3^8* >

Resim 5<> - Yeah kutsal alm iinde kaya nii

1*5

bir platform zerine dikilmi stel, stellerin karsnda ise bir kii ve nnde libasyon svsnn koyulduu tek kulplu bir kap durmaktadr. Anlaldna gre mhr zerindeki kii, stel nnde tanrlara libasyon yapmaktadr. Stellerin ne tr bir tanrsal olguyu simgeledii kesin deildir. Ancak Al-tntepe'de drt, zalp yaknndaki Yeilal kutsal alannda l gruplar halinde alt adet ve mhr basks zerinde adet resmedilen stellerin Urartu tanrlar aleminin ilk veya drt tanrsn, yani Tanr Haldi, Teieba ve ui ni y i , drdncsnn ise Meher Kap listesindeki drdnc Tanr Hutuni'yi veya batanna Arubani'yi simgeledii dnlebilir. Steller nnde libasyon yapldna ait nemli bir baka kant, Meher Kap yaztnda bir sr ve bir koyun ile onurlandrlan ve bir Haldi Kaps olduu bilinen Yeilal'taki kaya niinden elde edilir (Resim 50). zalp'in gneyinde, deniz seviyesinden 2.546 metre ykseklikteki Nazarabad Dann yamacna oyulan ni iinde puini-Menua ortak saltanat dnemine ait bir yazt yer alr. Kaya niinin nnde farkl ynde iki sra halinde, dikdrtgen kaya oyuklar vardr (Resim 51). Bu oyuklarn, Haldi Kaps nndeki libasyon stellerini dikmek iin kullanldklar aktr. Haldi kaplarnn nne veya bu kaplarn yer ald kutsal alanlarn iine stellerin dikildiine ait bir baka arkeolojik kant. Van Gl'nn kuzeydousundaki Karahan"da bulunan stellerdir. Karahan stellerinin birinin zerinde, Sarduri olu puini'nin Tanr Haldi iin Haldi kentinde bir Haldi kaps yaptrd ve ayn kentte Tanr Ua iin bir kutsal steller (alan) ina ettii belirtilmektedir. Szkonusu stellerin ne tr bir kutsal yapy tamamlad kesin olmamakla birlikte Altntepe mezarlarnn nnde grdmz gibi bir libasyon kutsal alan iinde yer alm olmaldr. Ayn yrede bulunan ve Menua tarafndan dikildii belirtilen bir baka yaztta "Tanr tini iin puini olu Menua bu steli dikti; puini olu Menua ve Menua olu nupua'ya Tanr uini'dcn yaam, sevin ve ycelik ihsan edilsin" denilmektedir. Urartu yazl kaynaklarnda Meher Kap veya Yeilal gibi Haldi kaplarna libasyon yapld hakknda da baz bilgiler mevcuttur. Muradiye yaknlarndaki Kk kynde ele geen ve Menua tarafndan diktirildii belirtilen bir stel zerinde "...Haldi kapsna ve stellerin nne arap libasyonu yaplmaldr..." emri yazlmtr. Bu bilgiler libasyon svs iinde arabn da var olduunu kantlamaktadr. Arkeolojik ve epigrafik veriler, canl hayvan kurbannn yannda (Resim 52), Urartu dinsel inanlarnda stellerin, stellerin oluturduu kutsal alanlarn ve bu steller nnde sv libasyon merasimi yapmann nemli bir yeri olduunu gstermitir.

LBASYON STELLERNN KKEN

Steller nnde gerekletirilen sv kurban trenlerinin Urartu'ya nereden geldii kesin deildir. Yeilal rnekleri Urartu'da en erkene tarihlenen libasyon stelleridir. zerinde yazt olan dier baz stellerin Urartu egemenlik sahas iinde farkl blgelere dikildii bilinmektedir. Ancak genellikle askeri faaliyetleri belgeleyen bu tr yazt-steller nnde herhangi bir merasim yaplp yaplmad bilinmemektedir. Urmiye Glnn gneyinde yer alan ve kral Menua tarafndan, saltanatnn ilk yllarnda ele geirilerek Urartu topraklarna katlan Hasanlu yerleim yerinde benzer stellere ait rnekler bulunmutur. Hasanlu Kalesinin etrafna bir sur duvar ekilerek Urartular tarafndan kullanlmaya balamas ile Yeilal kutsal alannn ve olaslkla yaknndaki Urartu kalesinin inaas ayn tarihlere rastlamaktadr. Bat ran Demir a H'ye tarihlenen Hasanlu'daki yanm yaplarn nndeki ta deli avluda yeralan ve yukarda sz edilen drtl stellerin ve bunlarla ilgili tapnmalarn Urartu yu etkiledii dnlebilir. Olaslkla stel dikme ve nlerinde libasyon yapma geleneinin, M.. II. binyl Anadolu'sunda erken rnekleri var olmasna karn, Urartu'ya, dier bir ok kltrel e ile birlikte, Kuzeybat ran'dan geldiini nermek mmkndr.

106

MADEN L

DEMR

rartu egemenlik sahas iinde yaplan arkeolojik kazlarda eitli madenlerden yaplm ok sayda eser ortaya karlmtr. Genellikle demir, bakr, altn ve gm gibi madenlerden veya tuntan retilen bu eserlerin sergiledikleri eitlilik ve stn teknoloji, Urartu Krall-'nn bir maden ileme ve retme merkezi olabilecei nerilerinin yaplmasn salamtr. Hatta daha da ileri gidilerek, Urartu Krallnn M..9. yzyldan itibaren Yakndou siyasetinde sz sahibi olabilmesi, Urartu'nun demir madenciliindeki baarsna balanmtr. Urartu askeri seferlerinin gerekletirilmesinde ve lkenin savunmasnda nemli rol stlenen kalelerin, ekonominin temelini oluturan tarmn gerekleri olan baraj (Resim 53-54), sulama kanal (Resim 55) ba ve bahelerin inaasnda gsterilen baarnn demir alet ve silahlara bal olduunu dnmek mmkndr. Demirin tun silahlar karsndaki tartlmaz stnl, olaslkla Uruadri'nin en erken dnemlerinden beri Asurlu krallarn Uruadri ve Nairi lkeleri zerine sefer yapmasn zendirmitir. Asur kral I. Salmanasar dneminde balayan ve kendisinden sonraki birok Asur kral tarafndan srdrlen askeri seferlerin nedenlerinden biri ve belki de en nemlisi, Van Gl Havzasrnda var olan demir yataklardr. Arkeolojik kazlar M.. 13- yzylda bu yrede demir silah veya aletlerin varlna ait kesin kantlar vermemitir. Ancak Van Gl'nn kuzeydousunda Ernis (nseli) yaknlarnda ortaya kartlan ve bir ou Erken Demir a'a tarihlenen baz mezarlar iinde ok sayda demir silah ve eserler bulunmutur. Kesinlikle Urartu ncesine ait olan bu demir eserlerin kesin olmamakla birlikte M.. 2. binyln sonlarna tarihlendirilmeleri hatal olmamaldr. Erken Demir an sonlarnda demir silah ve ss eyalarnn mezar armaan olarak kullanldklarna ait baka kantlar, Dilkaya ve Karagndz (azlarndan da ortaya kmtr. Kanmzca Van Gl Havzasnda yaayan eitli beylikler tarafndan Erken Demir ada bilinen demir madencilii, bu beyliklerin M.. birinci binyln balarnda siyasal fir rgtlenmeye kavumas ile gelimitir. Baarl ve byk boyutlu madenciliin yaplabilmesinin temel koullarndan biri de rgtlenmedir. Madenin ocaktan kartlmas, zenginletirilmesi, ilenecek atlyelere tanmas ve ormanlarn kesilerek enerji elde edilmesi gibi youn emek isteyen bu iler kra-li bir organizasyon ile baarlm olmaldr. avutepe, Kayaldere, Armavir-Blur. Hastam, Toprakkale, Karmir-Blur ve son yllarda kaz-bun Ayanis gibi Urartu kalelerinden elde edilen saysz demir buluntunun varlna karn, Urartu yazl kaynaklar demirden veya demirden yaplan eya veya silahlardan ok az sz eder. Hatta demirin vergi veya hara olarak alndna ait, Il.Sarduri'nin Qulha kralnn demir mhrn ele geirmesinin dnda, hi bir kayt yoktur. Asur yazl kaynaklarnda Urartu topraklarndan elde edilen demir veya demir eyalar ile ilgili daha fazla bilgi vardr. Urartu Krallk Dneminden nce Nairi lkesinden demir elde edildii I.TiglatPileser (M.. 12.yzyln sonu) zamanna kadar geri gitmektedir. Daha sonraki yllarda II.Tukulti-N'inurta (M..890-884) ve Il.Asurnasirpal 'M.. 883-859) zamanlarnda da Nairi lkesinden hara olarak demir elde edildii bilinmektedir. M ikinci binyln sonlarnda mezarlara l armaan, olarak konacak kadar deerli olan demir eyalarn. Krallk Dneminde bu deerini yi10"

Resim 55 - Menua'nm efsanelere geen eseri amran Kanal t irdii ve ok bol ve ucuz olarak salanan demirin veya demir eserlerin yazl kaynaklarda artk yer almasnn hi bir nemi kalmad gerektir. Ancak bu durum demir madenciliinin deerinin yit-tii anlamna alnmamaldr. Aksine zellikle M.. 7. yzylda demirden yaplan eya ve silahlarn says olabildiince artm, ou kez demir ve time bir arada k u l l a n l a r a k kazan, kazan kapaklar, kl, sadak, ok ve mzrak ular, kalkan veya miferler, kap kollar ve tutamaklar, kap srgleri, kartal bal veya kabaral i vi l e r gibi akla gelen her ey retilmitir. Van Ayans kazlar yukardaki eserlere ait ok zengin rnekler vermitir. Demirin doa koullarna tun kadar dayankl olmamas, kazlardan kan birok demir eserin tantlamayacak kadar tahrip olmasna neden olmutur. Paslanma ve bunun sonucu gerekleen deformasyon bu eserleri- gereken nemin verilmesini engellemitir. Bu nedenle kazlardan kaytlara geen demir eserlerin says, l rartu'daki gerek kullanm younluunu yanstmamaktadr. Ayans Kalesi'nde Payeli Salonun (Kesim 56-57) sadece bir ksesinde bir kaz sezonu iinde 150'den fazla demir mzrak ucunun bulunmas, demirin l rartu'daki kullanm younluu ile ilgili bilgi vermekledir. Van (il Havzas ve civarnda zengin demir yataklarnn var olduu son yllarda yrede yaplan aratrmalar ile kantlanmtr. zellikle Bingl, Tunceli, Elaz ve Malatya gibi Urartu ana yerleim alanlarnn batsnda veya Divrii, Erzincan ve Erzurum gibi kuzey lkelerinde ve Diyarbakr. Siirt. Bitlis, Van ve Hakkari gibi kentlerde saptanan eski demir ocaklar I rar-tu dneminde youn bir kullanmn kantlar olarak alnmaldr. Bu yrelerde saptanan yalaklar Civarnda bulunan demir cruflar, anak mlek buluntular ve fleme borular Urartu demir madencil i i ni n en salam kantlardr.

BAKIR VE TUN
Uratu'da madenden retilen eyalar iinde en ok ele geenler bakr veya tuntan retilen eserlerdir (izim 24). Tun veya bakr eyalar doal tahribata kar demire oranla daha dayankl olduklarndan, kazlarda daha bol bulunmular ve kazclarn dikkatini daha fazla ekmilerdir. Bakr veya tun ilenmesi, ekillendirilmesi ve zerine yaz yazlmas daha kolay olduundan eitli sanat eserlerinde, ssleme elemanlarnda veya birok adak eyasnda Urartul ustalar tarafndan tercih edilmilerdir. Urartu beylikler dneminden itibaren Urartu'da youn k u l l a n m bulmu olan bakr ve tun. birok Asur kralnn yaztlarnda Urartu'dan alnan hara listesinde de geer. Asur kral H.Tukulti-Ninurta zamanndan itibaren birok Asur kral \airi. Hubuskia ve Supria gibi lkelerden bakr ve tuntan yaplm malzemeleri lkelerine gtrdklerini yazar. Van Gl Havzasndaki beyliklerin bir 108

:*-}>

Resim 53 Toprakkale nin dousundaki Sibhe ben

fc .

Resim 5J - Bir I tortu su/anut tesisi Spban Miraj

o^


Nesini 56 - l'ayeii Salon. Ayann Kalesi

110

Resim 57 - Demir mzrak ular. Ayans Kalesi M. 7. yzyl

Resim 58 - Tek kulplu testi, tun

izim 24 - Tek kulplu, yonca azl metal kap

111

Resim 59 - Tun adak levhas, Van Mzesi

112

Resim 60 - Mobilya Paras Van Mzesi

Resint 61 - Kei aya biikli masa aya. Vat Mzesi

Kesini 62 I'u ok ular Ayans Kalesi

Kesim 63 lemeli tUtt gslk Van Mzesi

Kesim 64 - Tuntan retilmi eitli mutfak eyalar, Van Mzesi

Resim 65 Van Mzesinde tun hr zil

Kesim 66 - //. Rusa yaztlt yap adak diskleri, Ayans Kalesi

113

kollar tarafndan sulanarak tarmsal adan douya oranla daha elverili bir ortam yaratr. Doal olarak bu bilgiler yrede Keban ve Karakaya barajlarnn inasndan nceki dnemlere aittir. Bu barajlarn inasndan sonra iklimde gzle grlr bir lmanlamann olduu bilinmektedir.

URMYE BLGES
Urartu ana yerleim alanlarn oluturan yukardaki blgelerin dnda kalan, ancak Urartu yaylmnn ilk hedeflerinden biri olan Kuzeybat ran'daki Urmiye Blgesi, Van Gl'nden 400-450 metre kadar daha aadadr (1274 metre). Bu nedenle iklim Van Gl Havzas veya Dou Anadolu'nun dier blgeleri kadar sert deildir. Urmiye Blgesi'nin gney ksmlar eitli nehirler tarafndan sulanarak tarma daha elverili bir hal alrlar. Tarm alanlar daha ok Mianduab, Unuye, ahpur ve Urmiye Ovalarnda younlamtr. Urmiye Ovas youn tarm ve zm balar ile nldr. Bu blgeler eitli doal yollar ile Urartu ana yerleim alanlar ile balanmtr. Urartu lkesinin gneyine niye Ovas'ndan Kelisin geidi ile varmak mmkndr. Bu geit aslnda Urartu ile Asur lkelerini de birbirine balar.

TARIMSAL ALANLAR
Urartu Krallnn bir zamanlar hkm srd topraklar " gller' arasnda kalan lkeler olarak da adlandrlabilir. Kuzeyde Gke Gl (Sevan Gl), gneyde Urmiye Gl ve Van Gl'nn kelerini oluturduu gen iindeki topraklar, Urartu corafyasn meydana getirir. Yukarda da belirttiimiz gibi bu topraklar, birbirini kesen da sralar, bu dalar zerinde yer alan volkanik tepeleri ile Anadolu'nun en dalk ve deniz seviyesi en yksek blgesidir. Blgenin nemli bir zellii yksek dalar arasnda kalan daha alak ve etraf dalar ile evrilmi, tarmsal cepler olarak adlandrlabilecek, kk tarm alanlarnn varldr. Urartu nfusu aynen bugn olduu gibi bu alak ve kk tarm alanlarnda iskan tercih etmilerdir. Tarm alanlarnn baz doal yollar ile balantl olular, en azndan youn kar yal k aylarnn dnda, ekonomik ve idari adan nemli bir avantaj salam olmaldr. Blgede snrl tarm alanlarn sulayarak verimini artracak nehirlerin says ok azdr. Blgenin nemli glnn tarmsal faaliyetlere hi bir katks yoktur. Bu gllerin sular tuzlu veya sodaldr. Blgeyi sulayan en nemli nehirler Murat, Karasu ve bunlarn birlemesi ile oluan Frat ve Urartu nun gney eyaletlerinde akan Dicle nehirleridir. Erzurum yaknlarndan kan ve douya doru akan Ara nehri bu blgenin nemli kaynadr. Doal su kaynaklarnn yetersizliini gidermek amacyla ina edilebilecek sulama sistemleri iin de arazi her yerde uygun deildir. Etraf yksek dalar ile evrilmi kk tarm ve iskan alanlarna en gzel rneklerin banda Van Ovas gelir. Blgenin bir blm Hoap Su tarafndan sulanr. Yrenin deniz seviyesi ykseklii Van Gl'nden biraz daha fazladr. Van Ovasna bir da geidi ile bal olan ve avutepe'deki II. Sarduri Kalesi ile korunan Grpinar Ovas. Hoap nehrinin kt blgedir. avutepe'nin etrafnda yeralan ovalar ayn ylda buday ve daha sonra ikinci tarm yaplabilecek kadar sulaktr. Hoap kaynandan salanan su, 55 kilometre uzunluundaki bir kanal ile Van Ovasna iletilir ve Van Ova-s'nn sulamasna yardmc olur. klim, 1.650 metre deniz seviyesinde yer alan Van Gl nedeniyle daha lmandr. Ancak tahl haatnn Temmuz ortalarndan nce yaplabilmesi iin gereken scakla sahip deildir. Blge, ilerde de sz edeceimiz gibi, Aa ve Yukar Anzaf, Erek Gl ve zalp zerinden Kuzeybat ran'a, Kuruba Geidi. Grpinar, avutepe ve Hoap zerinden gneye, Bakale ve Yksekova'ya balanr. Van Ovas'nn kuzeydeki Muradiye Ovas ile olan balants ise Van Gl'nn dou ky izgisini takip ederek Ayans ve Amik Kale ve daha kuzeydeki Krzt zerinden salanr. Ovay evreleyen dalarn ovalara veya dzlklere uzanan burunlar zerinde ina edilen kaleler, hem ait olduklar tarm alanlarnn ve hem de bakent Tupa'nn savunma sistemini meydana getirirler.
b

l armaan olarak konacak kadar deerli olan demir eyalarn Krallk Dneminde bu deerlerini yitirdii, ok bol ve ucuz olarak salanan demirin veya demir eserlerin yazl kaynaklarda birlemeleri ile bakr ve zellikle tun iilii Zirveye ulamtr. Bu gelimeye tun yapm iin gerekli kalay madenine, gl siyasi ve askeri bir rgtlenmenin katksyla, daha kolay ulama olanaklar da etkili olmutur. Urartu'nun kalay nereden bulduu kesin deildir. M.. 13. yzyla tarihlenen ve Teli al-Rimah tan ele geen bir yaz l belgede Naili lkesinden 50 mina kalay alnd sylenmesine karn. Nairi topraklarnda kalay madeninin var olduuna ait hi bir kant yoktur. Urartu gerekli kalay olaslkla ran'dan veya Afganistan'dan ticaret yolu ile elde etmitir. Kralln kurulduu ilk yllarda kuzeybat ran'a yaplan askeri seferlerin nedenleri arasnda belki doudan gelen ve kalay ticareti iin de kullanlan yollara egemen olmak dncesi de vard. M.. 1. binylda byk oranda Urartu egemenlik sahas iinde kalan Dou Anadolu, bakr madeni asndan olduka zengin bir yredir. Modern aratrmalar ve Urartu yazl kaynaklar kralln birok yresindeki bakr kaynaklar ile ilgili yeterli bilgi vermektedir. zellikle Erzurum. Erzincan, Bayburt ve oruh vadisi Urartu'nun bakr elde ettii blgelerin banda gelir. M.. 8. yzyln basn da bu yrede yaayan Diauehi kralndan 10.000 mina bakr alnd bilinmektedir. Bingl. Tunceli, Elaz, Adyaman ve Malatya blgesi bakr ynnden zengin olan bir baka yredir. Kral 11.Sardm dneminde bu yrede yaayan Kumahalhi kral Kutaspili'den sadece M.. 745 yl seferinde, 40 mina saf altn ve 800 mina gmn yannda. 2.000 bakr kalkan ve 1.535 bakr kazan vergi olarak alnmt. Urartu maden sanatnda bakr ve tuncun ne derece youn olarak kullanldnn en gzel kant Musasir (Ardini.) kentinin yamas srasnda ele geirilen eserlerin listesinde grlebilir. Gnmzde Louvrc Mzesi'nde saklanan ve Asur kral Il.Sargon'un M..714 ylnda Urartu zerine yapt seferin, kraln ba katibi Harmakki'nin olu Nabu-allim-unu'nun kaleme ald kaytlarn ieren tablette, Musasir kentindeki Haldi tapnandan elde edilen ganimetin listesi vardr. Daha nce de belirttiimiz gibi; ayn yama olay ve elde edilen eserlerin saylmas ve tartlmas Korsabad kabartmas olarak bilinen ve yine II. Sagon'a a i t bir kabartma zerinde de gsterilmitir. II. Sargon Haldi tapna olarak adlandrlan tapnaktan binlerce bakr eyann yannda, 108 ton tun kle ele geirmitir. Aadaki rakamlar Musasir tapnana armaan olarak sunulan ve Asur kral tarafndan ele geirilen eyalar ve Urartu"daki youn bakr ve tun eya retimi ile ilgili arpc fikir vermektedir.

25.212 tun kalkan, mifer, silah 1.541 tun mzrak, mzrak ucu 305.412 tun kl, okdanlk ve ok 607 tun kazan, su testisi, eitli formda kaplar 4 tun tapnak kap bekisi heykeli 1 tun heykel 1 tun boa, 1 inek ve yavrusu heykeli 1 tun Rusa heykeli - iki at ile birlikle. Yukar Anzaf, avutepe, Karmir-Blur, Toprakkale ve son yllarda yrtlen Ayans gibi farkl dnemlere ait kalelerin kazlarnda ortaya kan tun eserlerin saylar ancak \ tizlerle ifade edilebilmektedir (Kesim 58-(>(>). Kazs yaplan birok Urartu Kalesi'nin bir saldr ve bunu takip eden bir yama ile sona erdii dikkate alnrsa, kazlarda bulunan demir, tun ve zellikle gm ve altn gibi eyalarn ok daha fazla olmas gerekir. Ayans'ta ancak kk bir blm ortaya kartlan "payeti salonun'' iinden, 1997 ylna kadar. 5 mifer. 3 kalkan. 3 sadak, 2 kazan, 2 kl ve yzlerce mzrak ucu ve dier tun eserler tuncun Urartu'daki youn kullanmna ait gzel bir rnektir.

11+

GUMU VE ALTIN
Gm ve a ltn n Urartu Sanatnn farkl dallarnda yaygn olarak kullanld eitli kazlar-kan birok eya ile kantlanmtr. Genellikle ss eyalar veya ssleme elamanlarnn yapmnda kullanld bilinen altn ve bir ok eyann retildii gme ait bilgiler Urartu yazl kaynaklarn-.-ilmektedir. Kralln erken dnemlerinde kral Menua'nn Erzunm yresinde egemenlik sren _--ch kralndan vergi olarak altn ve gm ald bilinmektedir. Ayn krallktan I. Argiti'nin ikinci - "-inat ylnda, bu kralln tamamyla Urartu'ya balanmasndan nce, nemli miktarda gm ve emin edildii de bilinmektedir. Urartu'nun ihtiyac olan akn ve gmn bir blmnn Erzu-"-::: ve civar gibi kuzey lkelerinden elde edilmesi artc deildir. Dou Anadolu'da gnmzde de bilinen gm ve altn yataklar bu blgede yer alan Oltuay, Artvin ve Bayburt gibi yerleme yer-varndadr. Gmhacky, Niksar ve Gmhane ise zengin gm yataklar ile nldr. zelikle kral Menua zamannda balayan ve onu takip eden birka kral dneminde de sren kuzey ve hDeydou seferleri Gney Kafkasya ve civarndaki altn ve gm yataklarna ulamak amacn da '.aktayd. Batda ise Malatya ve civarndan altn ve gm saland II. Sarduri'nin yaztlarnda befirtilmektedir. Urartu kral Melitealle kral H ilan da'dan, balanmas karlnda, hara olarak al-e gm aldn bildirmektedir. Gneydou Anadolu'daki Kumahalhi kral Kutapili de aynen :i>ada gibi balanm, ancak bunun karln altn ve gmten oluan ar bir vergi ile demek -anda kalmtr. Bu iki kraldan elde edilen altn ve gm gnmzde de varl bilinen Keban, '-.arya ve Kahta kentleri civarndaki kaynaklardan elde edilmi olmaldr. Urartu'da altn ve gmten retilmi eyalarn eitliliini ve youn kullanmn grebilmek acn H.Sargon'un sekizinci sefer kaytlarna bakmak yeterlidir. Asur kral Sargon'un memurlar ve su-n tarafndan yaplan saymda 34 talent 18 mina altn (y.o.1.030 kilogram) ve 167 talent 2.5 mina (y.o. 4.911 kilogram) saf olarak ele geirilmitir. Arl S talent 11 mina olan (y.o. 165 ki-bogram) ve merkezlerinden aslan balan kan alt altn kalkan Musasir Haldi tapnann duvarlarn sslemektevdi. Bu dnemde Yakndou'da kullanlan arlk ls 1 talent y.o. 30 kilogram idi ma bir talentin 1/60 arlna e i t t i . Kaytlardan anlalmaktadr ki tapnan kap kanatlarn tu->rglerdcn, tanrca Formundaki anahtarlara, kama ve kllara, meyve sepetlerinden mhr ve y-kadar bir ok eya altndan yaplmtr. Ayn eitlilik gm iin de geerlidir. Sz konusu rozalar tapnakta gm mzraklar, yaylar ve kazanlar, vazolar, kaplar ve meyve sepetlerinin de Asur

. 5 - tkiauat kaps zerinde Asur ve l tortulu askerler > Merbav R. < Editr. I rartu-A Metahvorktng
Centerin tbeFirstMillennium BCE. Jerusalem. 1991. Res. 10)

115

Resim 67- U. Rusa'ya ait bir

adak miferi. Ayana Kalesi

kralnn eline getiini yazmaktadr. Sadece bir tapnakta ele geen bu sayda ve arlktaki altn ve gm eya bu madenin Urartu'da youn kullanm bulduunun nemli bir kantdr. Ayans kazsnda ortaya kan ok saydaki altn ssleme elemanlar ve altn kaplamal bir ok eya. bu kullanmn M.. 7. yzyln ortalarndaki izleri olarak deerlendirilmelidir.

MFERLER
Tun. bakr veya demir gibi eitli madenlerden retilen eyalar arasnda miferler, kalkanlar, sadaklar, kllar ve mzraklar gibi askeri tehizat veya silahlar n srada yer alrlar. L'rartu kazlarnda ortaya kartlan birok mifer farkl dnemlere ait olmalarna karn form asndan byk bir eitlilik gstermezler. Birka istisnann dnda Urartu miferleri konik bir biime sahiptir. Baz zel koleksiyonlarda veya mzelerde bulunan ve kayna kesin olmayacak ekilde bu mzelere gelen bir iki rnek sorgulu mifer olarak adlandrlabilir. Asur kral III. Salmanasar'a ait Balawat kaps zerinde sorgulu mifer giyen Urartu askerlerinin betimlendii bilinmektedir (izim 25). Ayn kabartma zerinde Asurlu askerler konik miferler giymektedirler. M..9. yzyln ortalarndaki Urartu kral Ara-me'nin askerlerinin sorgulu miferler kullandklarn dnmek mmkndr. Ancak Urartu kazlar m tipe ait hemen hi bir rnek vermemitir. Bu durum Asurlu sanatnn sorgulu miferi Urartulu askerlerin simgeleyici bir zellii olarak da kullandn gsterebilir. Urartu Krallfnn M.. 9. yzyln sonlarnda askeri donanm ynnden belli bir standarda kavutuu gzlenir. ada Asur. Babil ve Suriye rneklerinde olduu gibi Urartulu askerler de benzer huni ekilli konik miferleri kullanmaya balarlar. Bu uygulama kralln sonuna kadar byk bir deiim gstermeksizin devam eder. Bu formda yaplan miferlerde yaygn olarak kullanlan malzeme demir ve tuntur. Demir zellikle M.. 8. yzyln sonu ve 7. yzylda youn kullanm bulmutur. Bu tr miferler iki parann birbirine perinlenmesi ile elde edilmilerdir ve zerlerinde herhangi bir bezeme yoktur. Demir eserlerin bir ounun paslanm oluu, varolan olas bezemeleri de ortadan kaldrm olabilir.

116

zerinde farkl bezemelerin ve baz durumda bir yaztn da yerald birok mifer tuntan limstr. Kralln farkl yrelerinde yrtlen bir ok kazda bezemeli ve yaztl rnekler gnm-adar ulaabilmitir. zellikle avutepe. Karmir-blur ve Ayans kazlarndan (Resim 67) kan birok mifer zerinde bu miferlerin, tanr Hakliye sunulan birer adak eyas okluu bilinmektedir. Bu tr adak eyalar dier adak eyalar ile birlikte ayn mekanlardan elde edilmilerdir. Ayans'da bulu-i ie tun miferin ele getii alan demir miferlerin veya dier tun adak eyalarnn bulunduu "payeli salondur". Miferler zerinde, alt kenar boyunca uzanan iki band arasnda bunlarn Ar-ili olu Rusa (II) tarafndan Tanr Haleliye armaan olarak sunulduu yazldr. Miferler eitli meni sahneleri ile betimlenmitir. zerinde yazt ve betimleme bulunan bir ok miferin adak eyas olduu nerilmitir. Mi-/erindeki sahneler genelde iki blmden oluur: Miferin iki yanndan karak aln ksmna doru iice yaylar eklinde uzanan ve ularnda aslan, boa veya kaz veya rdek (Ayans rnei) balar olan motifler ve bu motifler arasna yerletirilmi merasim sahneleri. Miferler zerinde gzlenen sava arabas ve svarilerin yer ald sava sahneleri veya bir veya birka kutsal aacn iki yannda Lannlara tapnma sahneleri, araba veya atla yaplan eitli av sahneleri kalkan veya kemerler zerinde bulunabilen dier sahnelerden pek farkl deildir. Urartu betim sanatnda gzlenen geleneksellemi bezeme eleri byk bir deiiklik gstermeksizin hemen tm tun eserler zerinde gzlenebilir. Ayans Kalesi'nden kan tun mifer zerindeki, merkezi bir kutsal aa ve bu aacn iki yann-pnanlardan oluan ana sahnenin dnda Tm kemeri epeevre saran hayvan motiflerinin boa. veya kartal gibi Urartu'da ok yaygn olarak kullanlan motifler deil, fakat tavuk betimlemesi mas deiik bir uygulama olarak karmza kar. Tavuk motiflerinin Urartu dininde bir anlamnn .duu bilinmemektedir. Herhalde bu motiflerin kullanlmas adan sahibi kral Rusa'nn, pek de allmam bir davran olmaldr. Urartu miferleri zerinde gzlenen bir baka bezeme motifi genel olarak "imek" olduuna inanlan motiflerdir. Miferin nnde, sivri tepesinden aln ksmna doru, ucu hayvan bal veya -_yvan ba olmakszn uzanan kabartmann hemen altnda uygulanan imek motifinin anlam, frtna tanrsnn simgesi veya hayvan boynuzu olduu eklindeki nerilere karn, bilinmemektedir. zer-Oerindeki ithaf yaztlar ile farkl dnemlere tarihlendiini bildiimiz Urartu miferleri, gerek form ve . vkse bezeme olarak byk bir farkllk gstermezler. Krallnn balangcndan sonuna kadarki lnemdc gzlenen en nemli farkllk, erken dneme tarihlenen birok miferin zerindeki bezemelerin arkadan dme ve nden izme yntemi ile yaplmalarna karsn, zellikle M.. 7. yzyla ta-- rlenenlerin daha ok nden izilerek yaplm olmalardr. Motif repertuvarnda ve ssleme ele-.. gzlenen nemli bir deiiklik yoktur. Aslnda bu durum dier bir ok bezemeli Urartu eyalar iin de geerlidir.

KALKANLAR
Urartu kalkanlarnn snflandrlmas ve tanmlanmasnda k u l l a n l a n iki ayr grup kaynak var-ir Bu kaynaklardan ilki. farkl tarihlere ait olan Astr kabartmalar zerinde resmedilen l "rartulu as berierin tad kalkanlardr. Dier grup ise birok Urartu kazsnda ortaya k a rt la n kalkanlarn ken ilendir. Her iki kayna dikkate alarak yaplacak bir snflama gerei daha iyi yatstacak gibi gr-bilir. Ancak Asur kabartmalar zerinde, Urartulu askerlere ait olarak veya Urartu yaplarnn duvar-_r zerine asl olarak gsterilen ve genellikle Urartu mal olduklarna inanlan kalkanlarn rnekleri- 1997 Ayans kazsnda ortaya kartlann dnda, hi bir Urartu kazsnda ortaya kmamtr. 13u konudaki her deerlendirme bu gerei gznne alarak yaplmaldr. Urattulara ait olduu nerilen en erken kalkan betimlemeleri. Asur kral III. Salmanasar'a ait olan Balavvat kaps zerinde grlr. Asur kralnn saltanatnn erken yllarndan beri Urartu zerine yapt seferleri betimleyen kabartmalar zerinde Urartu askerleri ellerinde kk ve ortalar kabark kalkanlar tarlar. Urartulu askerlerin gevdikleri sorgulu mifer ve ksa tunik ile birlikte kk kalkanlar, onlarn Urartulu askerler olduuna simgesidir. Kalkanlann ortalarnda gzlenen kabarklar, eitli Urartu kazlarnda ortaya kartlan w yaztlarla Urartu mal olduklar kesin olan "umbo'lar olmaldr (Resim 68). Ancak aplan ok kucak ofcu bu tr kalkanlann gerek rnekleri imdiye dek ele gememitir. 11"

Resim 68 - Tanr Teieba motifli kalkan umbosu, Van Mzesi

Resim 69 - Tun kalkan. II. Rusa dnemi. Ayams Kalesi

118

Konu ile ilgili bir baka Asur kabartmas, Asur kral T. Sargon'un sekizinci seteri sonunda yama ettii Musasir kentini resimleyen Korsabad kabartmasdr. Kabartma zerindeki Haldi tapnann n cephesi ortalarndan aslan balarnn kt kalkanlar ile bezenmitir. Duvarlar ve payeler zerine asl duran bu kalkanlar ile ilgili bilgiler seferin kaytlarn ieren yaztlarda da vardr. Hatta tableti kaleme alan yazc, bu kalkanlarn altndan yapldklarn ve arlklarnn yaklak olarak 25 kilogram (5 talent,12 mina) geldiini yazmaktadr. Bu kalkanlarn solid a l t n d a n yaplm olabilecei phelidir. Son yllarda Ayans kazsnda ortaya kartlan bir ok tun malzeme ince bir altn tabakas ile kaplanmtr. Musasir kalkanlarnn da btnyle altndan deil, tun zerine altn kaplama olarak yaplm olduklarn nermek mmkndr. Ortasnda bir aslan protom olan kalkanlar hi bir Urartu kazsndan ele gememiti. Bu durum, bu kitabn yayna hazrland aylarda yrtlen Ayans 1997 kazlarnda ele gecen aslan bal kalkan ile deimitir. M.. 9. yzyln ortalarnda Asur'da yaygn olarak kullanlan bu tip kalkanlarn ada Kuzey Suriye Kent Devletleri sanatnda da kullanld bilinmektedir. Kargams. Zincirli ve Sakagz kabartmalarnda merkezi hayvan bal kalkanlarn betimlendikleri ve bu rneklerin Asur rneklerinden daha eskiye tarihlendikleri bilinmektedir. Uranu kalkanlar ile ilgili yaplacak bir snflandrma, kazlardan ortaya km olan gerek malzemeler ile yaplmak durumundadr. Urartu yayalm sahas iinde yrtlen Altntepe, Kayaldere, Karmir-Blur. Arin-Berd. Toprakkale ve Ayans gibi birok Urartu kalesinde ok sayda kalkan gn na kartlmtr (Resim 69). Bu kalkanlar dekoratif adak kalkanlar ve bezemesiz kalkanlar olarak iki ayr grupta toplanabilir. aplar 60 cm. ile 100 cm. arasnda deien adak kalkanlar zerinde, bantlar arasna yerletirilmi birbirini takip eden aslan ve boa motifleri vardr. Hayvanlar her zaman simetrik ve kalkann merkezine doru yrr durumda resimlenmistir. Aslan veya boalar kalkan zerindeki iice halkalarn zerine basmaktadrlar ve sadece- bir ynden bakldnda dz. olarak grlebilirler. Bu nedenle motiflerin dz olarak alglanabilmesi iin kalkanlarn bir ynde asl olmalar veya durmalar gereklidir. Aslma yn deimesi durumunda hayvanlarn simetrisi de bozulur. Farkl dnemlere ait olan bu tip dekoratif kalkanlar zerindeki bezemeler birka kk detayn dnda hep ayndr. Farkllk gsteren motifler hayvan dizileri arasnda veralan eitli geometrik bezemeler ve tomurcuk motifleridir. Dekoratif kalkanlar genellikle onu yaptran ve tanrya adak eden krala ait bir adak yaztna sahiptir. Adak edilen tanr hemen her zaman Tanr Hakirdir. Dier grup kalkanlar ise ncekiler ile ayn boyutlarda ve formda olmasna karn, zerlerinde bezeme olmayanlardr. Bu tr kalkanlarn savalarda kullanldklarn nermek mmkndr. Ancak Ayans kazlarndan ortaya kartlan ve aplar 0.80 metre civarnda olan bir ka kalkan bulunduklar "payeli salonun" payeleri zerinde byk tun iviler ile aslmakla idi (Resim 70). Bu nedenle duvarlar ssleyen adak kalkanlarnn zerinde bezeme olmas da sar deildir. Kalkanlarn kenar boyunca evrelenen demir ubuk, kalkan salamlatrmak iin kullanlm olmaldr. Dier bir ok < > r n e k gibi Ayans kalkanlarnn ilerinde adet tutamak vardr. Tutamaklar iki veya perin ile kalkana tuttu 1 mutur. Tutamaklardan ikisinin kalkan tamak iin, dierinin ise omu/a asmak iin kullanld nerilmitir Ayans rneklerinde olduu gibi dier Urartu kalkanlarnn da arka yzleri kaln bir uval veya hasr ile kaplanm olmaldr. Birok Urartu kazsnda ortaya kan koni biimli tun veya demir limbolarn gn gibi yok olabilen malzemelerden yaplan kalkanlarn ortalarnda yer ald nerilmitir. Bu tip kalkanlar da henz bulunamamtr. Ancak limbolarn baz Asur kabartmalarnda gsterildii gibi byle kalkanlara ait olduu bilinmektedir. Bu durumda kullanlan malzeme acsndan Urartu kalkanlarn, tuntan ve gnden olmak zere iki ayr grupta toplamak da mmkndr.

SADAKLAR: OKDANLIKLAR
Tun levhalarn yaklak 0.70 metre uzunluunda ve 0.10 metre apnda bir tp oluturacak >ekilde katlanmas ile elde edilen sadaklarn ack olan bir yz deri ile kapatlmtr. Sadan alt ks m baz rneklerde tun. baz rneklerde ise. deri ile kaplanmtr. k i uta veralan birer halka yard m ile balanan bir kavis, sadan omuzda tanmasna yardmc olmutur. Baz durumlarda
119

Resim 70 - Kalkanlarn payelere asld tun iviler

Resim 71 -M.. 7. yzyla ait tun sadak. Ayan s Kalesi

120

Resim 72 - Bezemeli tun kemer paras. Van Mzesi

sadan az kenar boyunca demir bir ubuk kullanlm ve sadak glendirilmitir. eitli Urart kazlarndan elde edilen buluntular, sadaklarn genelde ayn formda yaplm olmalarna karn adak merasimlerinde ve savalarda kullanlm olduklarn gsterir. Adak eyas olarak kullanlan birok sadak zerinde bandlar halinde eitli betimlemeler ve adan sahibine ait yaztlar vardr. Bezemeler genelde atl veya yaya askerlerin yryn veya atl sava arabalarnn geiini letimler. Bandlar arasnda yeralan zig zag ve tomurcuk motifleri dizisi sahneleri birbirinden ayrr. Bu betimlemeler dier tun rartu eserleri zerinde grlenlerden stil olarak farkl deildir. Karmir-Blur kazlarndan kan 18 sadaktan bei zerinde, bunlar adayan I. Argiti ve II. Sarduri'ye ait ithaf yaztlar grlebilir. Bezemesiz ve adak yaztsz kalkanlarda olduu gibi zerinde bezeme veya yazt olmayan sadaklarn da yaplarn eitli yerlerine asldklar bilinmektedir. Ayans kazlar bezemesiz sadaklarn (Resim 71) dier silahlar ile birlikte payelerin st ksmlarna asldklarn kantlamtr.

KEMERLER
Urartu maden sanalnda levha tuntan retilmi kemerler, saysal adan nemli bir grubu olutururlar. Bunun balca nedeni kemerlerin hemen her snftan insanlarn mezarlarnda l armaan olarak bulunmasdr. Bu gelenek inhunasyon mezarlar iin olduu kadar krcmasyon mezarlar iin de geerlidir. Van Dukaya mezarlk alannda ortaya kartlan ve ekonomik ynden hi de gl olmayan insanlara ait olan urnelcrin yannda, katlanm durumda kemerlerin varl gzlenmitir. Ayn ekilde katlanm kemerlerin ok daha zengin kiilere a i t olduklar kesin olan Altntepe mezarla-nndaki kazan iinde bulunmu olduu bilinmektedir. Urartu toplumunun farkl ekonomik gce sahip kesimlerinin kemer kullanma alkanl dikkat ekicidir. Bu durum Iram giyim modasnda kemerin yerini her zaman koruduunu gstermektedir. Nitekim gnmze kadar gelebilmi birok Urartu betimlemesinde, tun kemerlerin elbiseyi tamamlayan bir unsur olarak karsmza kt grlr. Urartu Sanat'nda kullanm asndan iki t r kemer olmaldr. Bunlardan ilki ve youn kullanm bulmu olan lxjle balanan kemerlerdir. Genellikle 1.0-1.4 metre uzunluunda olan bu kemerler, elbisenin veya baz durumlarda mantonun zerine balanmtr. Dier tr kemerler ise genellikle

121

sol omuzdan sa kakaya doru apraz olarak uzanan, omuzda kuanlan kemerlerdir. Bu tr kemerlerin uzunluklarna ait en nemli kant. Cavusiepe'de bir asker tarafndan kullanld kesin olan 1.53 metre uzunluundaki rnektir. avutepe rnei uzun kemerlerin at koumu olarak deil, fakat insanlar tarafndan kullanldnn nemli kantdr. Kullanm sekli ne olursa olsun genellikle tm kemerlerin arka yzleri deri ile kaplanmtr. Deri, kemerin uzun ve yan kenarlar boyunca alm delikler ile kemere tutturulmutur. Kemerlerin iki ksa kenarnda yeralan ve perin ile kemere tutturulan halkalar, kemerin olaslkla bir kaytan ile bele balanmasn salamtr, baz durumlarda kemerin iki ucunu birletirmek iin bir kemer tokas da kullanlmtr. Kemer tokalar genellikle kanatlarn iki yana am kartal betimlemesi eklindedir. Dkm veya levha metalden retilen kemer tokalar zerinde baz durumlarda eitli hayvan motifleri veya bu hayvanlar arasndaki mcadele betimlenmi! ir. Tm Urartu kemerlerinin zerleri eitli sava arabalar, svariler veya yayalar, avlanan insanlar, hayvanlar, geometrik motifler veya bitki motifleri ile bezenmitir (Kesim 72). zerinde betimleme olmayan kemer yoktur. Betimlemeler genelde iki farkl teknikte yaplmtr. Yaygn olan bezeme teknii arkadan vurma yntemidir. Daha az kullanlan nden izme yntemi birok durumda tek basma veya arkadan vurma teknii ile bi rl i kt e uygulanmtr. Arkadan vurma ynteminde de kemer zerine belimlenmek istenen motifler, nce sivri bir madeni kalemle izilmi olmaldr. eitli motiflerin konturlar ve gerekli detaylar bu ekilde yaplmtr. Urartu tun kemerleri zerinde betimlenen sahneler veya motifler olduka zengin bir reper-tuvar gstermesine karn, kronolojik adan kesin gruplar oluturmazlar. Sadece kemerler zerinde deil fakat dier bezemeli Urartu eserleri zerinde de bezeme esi olarak ok yaygn kullanlan aslan, boa ve kanatl fantastik yaratklar gibi motifler, olaslkla uzun yllar sren tutucu bir krali modann etkisinde veya zorlamasnda, kralln tm zamanlan boyunca ok byk bir stilistik farkllamaya uramadan kullanlmlardr. Bu nedenle tarihleme denemeleri yaplrken bu motiflerin katklar dk dzeyde kalmaktadr. Motiflerin oluturduu sahneler, sahnelerin a n l a t m dzeni ve motiflerin kemer zerindeki konumlar kronolojik bir tasnif iin bavurulmas daha yararl olan unsurlardr. Bu kriterler dikkate alnarak yaplacak bir tasnifte, en erkene tarihlenen kemerlerin zerindeki bezemenin srekli anlatm ieren sahnelerden olutuunu gzlemek mmkndr. Bu tr kemerlerde kemerin tm yzeyini oluturan betimleme alan, birbirine paralel i k i sra kabartma izgi ile drt veya eride ayrlmtr. Sahneler bu eritler zerinde resmedilmitir. Belli b i r hareket ieren sahneler genellikle geil halindeki svariler, sava arabalar, ellerinde eitli silahlar tayan yaya askerler, kutsal aalarn iki yannda tapnan kanatl fantastik yaratklar veya insanlardan olumaktadr. Hareket kemerin tam ortasndan, belirli bir mekan ile balantl olmakszn ve nerede balayp nerede bittii belirtilmeksizin balayarak iki dar kenara doru devan etmekledir. Sahnelerin zemini kemeri eritlere ayran kabartma izgilerdir. Bu zemin szkonusu kemerler zerindeki tek mekansal kavramdr. Srekli anlatm tarznda resmedilen kemerler zerinde duraan motiflere rastlamak ok zordur. Bezeme bantlar arasnda sava arabalan ile yaplan boa veya a s l a n av sahnelerinin yenildii kemerlerde bu gruba girmelidir. Ancak bu rneklerde av sahneleri arasnda veralan ve sahnenin hareketliliini durduran veya sekteye uratan eitli motifler vardr. Ko/et. palmet veya eitli geometrik veya bitki motifleri srekli anlatm sekteye uratr. Kemerin bantlara ayrlarak bezeme alanlarnn oluturulduu ve bu alanlar iinde kemer tokasna doru hareket eden asker veya sava a r a b a l a r n n betimlendii kemerlerden hi birisi bir yazt ile donatlnamtr. Bu nedenle bu slubun ne zaman balad ve ne zamana kadar devam e t t i i ni kesin hatlaryla ortaya koymak bir hayli gtr. Ancak benzer motiflerin yer ald ve zerlerinde I. Argisti veya II. Sarduri'ye ait ithaf yaztlar olan dier eserler yardm ile bu grubun M.. 8. yzyln baslarndan itibaren kullanld nerilebilir. Hareketlerin rozetler veya geometrik motifler ile blnd av sahneli kemerlerin ise. nceki gmptan belki biraz daha ge olmas gerekmektedir. Urartu tun kemerlerinde nemli bir baka grubu alt alta yerletirilmi aslan, boa, da keisi veya fantastik yaratklar ile yer deitirerek betimlenmi rozetler, kutsal aalar, iek motifleri. palmet motifleri veya kanatl gne kurslar ieren kemerler oluturur. Bu gruba giren kemerlerin bir ksm ift izgi ile veya drt seride ayrlm bir, blmnde ise bezeme alan tm kemer yzeyi olarak kullanlmtr. Baz durumlarda kemerin iki ucunda tek veya ift izgi, nokta veya sarmal o-

122

tifleri veya bunlarn bir kann birlemesi ile yaplm dikdrtgen bir alan iinde aslan veya boalar, kutsal aa ya da kutsal hayvan zerinde ayakta duran tanr motifleri belimlenmistir. Bir ka rnekte panolar iinde aslan av sahnesinin betimlendii de bilinmekledir. Kemerler zerinde yeralan motifler, stilistik adan gebe kavimler sanatn artrr. Bu kemerler iin nerilebilecek tarih, Urartu sanat zerinde gebe sanat etkilerinin balad M.. 8. yzyln ikinci yars ve 7. yzyln balan olabilir. Kemer bezeme alannn eitli bitki motifleri, rozetler, tomurcuk w sarmallar veya birbirine nokta gruplar ya da palmet motifleri ile balanm S-sekilli dallar ile blnd kemerler bir baka -.emer grubuna aittir. Bu ekilde blnen alanlar iine kutsal hayvan zerinde ayakta duran tanrlar, eitli hayvan motifleri, fantastik yaratklar, palmet veya rozetler ve kutsal aalar yerletirilmitir. Kemerin iki ucunda yeralan dikdrtgen bir pano iinde ise bu motiflerden biri veya birka yer alabi-r. Baz kemerlerin tm yzeyinin birbirini takip eden ve alt alta yerletirilmi aslan. boa. kanatl at veya aslanlar, akrep veya y l a n kuyruklu aslanlar, kanatl veya kanatsz fantastik yaratklar ve-ya avclar ile tamamen dolu olduu gzlenmitir. Bu tr kemerlerde kemer yzeyi hi bir ekilde panolara ayrlmamtr. Motifler biraz da skc olarak defalarca tekrarlanmtr. Kemerler zerinde yeralan bir ok motif. Kelermes veya Zivviye'cle bulunan gebe sanat rneklerine ok benzemektedir. Son iki gruba giren kemerler zerindeki motiflerin daha az i t i na l bir isilik ile retildikleri ve arkadan vurma ynteminin yannda, nden izme tekniinin daha ar bast gzlenebilir. Kesin olmamakla birlikte bu tr kemerlerin M.. 8. yzyln sonlarndan itibaren Urartu'da retildiklerini nermek mmkndr. Sekizinci yzyln ortalarndan beri retilen bir baka grup kemer, bezeme a s n lan dier trlerden bir hayli farkldr. Bu rnekler zerinde sadece nokta, tomurcuk motifi, sarmal ve- a ziz zag dizileri yer alr. Bir iki rnekte karmza kan ithaf yaztlar tarihleme asndan nemlidir. Yukarda sz edilen gruplara ait tm kemerler farkl grnse de bezemelerin konusu acndan ortak bir zellie sahiptir. Bu rneklerde, belki ilk grup hari, anlatlan bir olay veya ilenilen ^ir konu yoktur. Ama kemer yzeyini gnn sevilen moda motifleri veya kutsanan tanr motifleri ile -slemektir. Kemer zerindeki eitli tanr veya kutsal hayvan motiflerinin, kemeri kuanan kiiyi ktlklerden korumu olduuna inanmak da mmkndr. Ama bu bile olsa, motifler birbirleri ile ili dilendirilmeden tek balarna ve duraan bir ekilde resmedilmilerdir. Narrativizim en dk seviye . dir. Bu durum Urartu betimleme sanatnn nemli bir zelliidir ve gney komularnn sanat ile k bir farkllk gsterir. Ancak bir grup Urartu kemeri, yukarda belirttiimiz zellikler ile tamamen ters dmektedir. Genilikleri nceki tm gruplardan daha dar olan kemerler zerinde dini meler, bu merasimler iin ziyafet sofrasnn hazrlanmas veya baz kiilere sunulan ziyafet olaylar gibi daha nceki gruplar zerindeki betimlemelerde grmeye pek almadmz konular anlatlmaktadr. Anlatm narrativ slup ilkelerine uygun olarak bir mekandan veya alandan balamakta ve hare-itli konu ve kiilerle devam etmektedir. Bu tre giren bir ok kemer zerinde var olan kale betimlemeleri, olayn yerald mekan hakknda da bilgi vermektedir. Kemerler zerinde boa, aslan, kanatl hayvanlar ve tomurcuk dizileri gibi geleneksellemi Urartu motiflerinin yannda, daha ilkel -::bi grlen, ama ncekilerden ok daha hareketli ve ikonografik olarak ok daha zengin figrler vardr. Bu kemerler byk olaslkla krali aileye, yneticilere veya zengin kesime ait olmayan kiilerin --enii ve kulland kemerlerdir. Olaslkla Urartu kalelerinin etrafnda yaayan halkn dinsel ve belki de gnlk uralarn betimleyen bu kemerler, motiflerinin ilenii asndan da farkllk gsterir. Motifler daha ok ada Kafkasya kemerlerinde gzlenen nden izme ve noktalama yntemi ile yapdmtr. Bu tr kemerlerin daha nceki gruplar gibi retildikleri kesin bir zaman dilimi olmamaldr. Kralln hemen her dneminde farkl gruplara ait bir veya birka grup kemer retilmitir. Urartu ss-. e sanatnda gzlenen stilistik gelenekselleme ayn tarzdaki bir ok motifin farkl zamanlarda yaplmasn salamtr. Olaslkla merkezi bir sanat ekolunun aristokratlar arasnda deiiklie uratl-makszn benimsenmesi ve bunun uzun yllar uygulanmas. Urartu ssleme sanat repertuvannn da yeterince gelimemesine neden olmutur. Ancak krali ekollerden ok kendi geleneklerine bal olarak kemer veya dier eyalar reten halk bu eserlerde farkl fakat kendisinin olan baz eleri kullanabilmitir. 123

Dalarla evrili kk tarm arazilerine bir baka rnek Van'n 60 kilometre kuzeydousundaki Muradiye Ovasfdr. Ovann ortasndan geen ve zerinde bir elale olan Bendimahi ay, ovann balca su kaynadr. Krzt'ten Deliay ve Ernis zerinden giden bir yol bu ovay ve Van Ova-s'n Erci Ovas'na ve buradan daha kuzeyde yer alan Patnos Ovas'na balar. Erci Ovas blgenin en verimli tarm alanlarn ierir. Zilan Deresi ve dier birok kk akarsu bu verimliliin temel kaynadr. Blge eitli yollar ile L'rartu'nun kuzey ve kuzeydou topraklar ile i li ki iindedir. Dou Anadolu'nun sergiledii corafi koullar, ok snrl tarmsal faaliyetlere, kk ve genellikle byk ba hayvan yetitirmee olanak salamaktadr. Bu durum Urartu'nun yaad yllar iin de pek farkl olmamtr. Yksek dalarn tarm alanlarn birbirinden kopartmas, bu alanlar arasnda balantnn ok snrl oluu veya hayvan beslemek iin yksek yaylalara kmak zorunda kalnmas, bir baka tanmla Urartu halklarnn iinde yaadklar bu olumsuz corafi koullar, bir eliki gibi grnse de, onlarn varlklarnn temel dayana olmutur. Sulanabilcn arazilerin ok snrl oluu, Urartu ynetimini yapay sulama sistemleri yaratmaa zorlam ve zelikle Van Gl ve evresinde, Yakndou'nun en gelimi sulama yntemlerinin uygulanmas salanmtr. Bu blgelerde yaplan yapay gller, sulama barajlar ve bu barajlardan veya kemiz gibi eitli kaynaklardan temin edilen sular, yapay kanallar ile sulanmas gerekli ovalara tanabilmilerdir. Bylece doann sunduu olumsuzluklar bir lde ortadan kaldrlm ve Urartu ekonomisi iin yaamsal olan tarmsal faaliyet ler yrtlebilmiti!-. Tarm alanlarnn birbirinden kopuk ve etraf dalar ile evrili alanlarda yer almas her bir alann bamsz bir ekonomi gelitirmesinde yardmc olmutur. Ovay koruyan kale veya kalelerin bir ksmnn dman eline gemesi, genel Urartu ekonomisi zerinde pek fazla etkili olmam, dman eline gemeyen veya dmann saldrmad alanlarda tarmsal ve hayvansal faaliyetler devam edebilmi ve Urartu'nun genel ekonomik yapsnn srdrlebilmesini salamtr. Krallk topraklarnn ok farkl yerlerinde ve ok farkl byklkteki bu alanlarn tmnn dmann eline gemesi mmkn olmadndan, Urartu istiladan hemen sonra kendini toplayabilmi ve istilann yaralarn ksa sre iinde sarabilmitir. Bu tarmsal ceplerde ina edilen kaleler, lke tarmsal retiminin farkl noktalarda depolanabilmesini ve sonuta tmnn bir dman saldrs ile yama edilmesini nlemi olmaldr. Urartu nfusunun tmnn tarm ile uramad kesindir. Hayvanclk lke ekonomisinde ok nemli bir paya sahip olmaldr. Bu durumu tanrlara sunulan kurban listelerinde belirtilen kurbanlk hayvan saylarndan anlamak da mmkndr. Halk topluluklarnn bir blm yar gebe olarak yaamlarn srdrm olmaldr. Bugn bile hala varln srdren yazlak ve klaklardaki dnml yaam Urartu iin de var olmaldr. Alak ovalarda k aylarn geiren hayvan otlatclar iin bir dman tehlikesi sz konusu deildir. Askeri seferlerin sadece yaz aylarnda, geit ve yollarn karla kapl olmad bir mevsimde yaplabilmi olmas Urartu hayvanclk ekonomisinin sigortas olmaldr. Sefer mevsimi iinde hayvan srlerinin byk blm Asur ordusunun ulaamayaca yksek yaylalardaki meralara ekilmi olmaldr. Bylece yar gebe yasamn gerekli kld yaam tarz gereklemi ve daha da nemlisi zengin hayvan srleri Asur ordusunun yama hareketinden byk lde kurtulabilmitir. Baz Asur betimlemelerinde eitli hayvanlarn ganimet olarak alnmasnn gsterilmesine karn. Asur yaztlarnda Urartu topraklarndan ok miktarda hayvann ganimet olarak lndna ait fazla bilgi yoktur. Halbuki Urartu yaztlar sefer dzenlenen lkelerden ele geirilen ve Urartu'ya gtrlen binlerce kk ve byk ba hayvandan sz etmektedir. Belki de bu eksiklii kapatmak iindir ki; baz Asur kabartmalar zerinde ve yaztlarnda aalar yakarak doal evreye verilmek istenen zarar zellikle vurgulanmtr.

"

KAZANLAR
Urartu metal iilii iinde ok nemli bir yeri tun veya bakrdan yaplm byk boytk kazanlar alr. Az kenarlarnda ka/an ssleyen boa. siren w griffon gibi eklentileri olanlara "eklen-tili kazanlar" ad verilir. Eklentili kazanlarn kkeni, retim blgeleri veya yayl alanlar uzun sren ve gnmzde de devam eden bilimsel tartmalara neden olmutur. Benzer eklentili kazanlarn talya gibi Anadolu dndaki baz lkelerde ele gemesi. Urartu denizar ticare ti ni n sonucu olarak benimsenmi ve b t i c a r e t i n boyutlar konusunda da tartmalar balatmtr. Byk boyutlu tun veya bakrdan yaplm Urartu kazanlarnn varl ile ilgili ana kaynak vardr. Bunlardan ilki Urartu veya Asur retimi olan eitli eserler zerindeki kazan betimlemeleridir. Bir dier grup veri, zellikle Asur yazl kaynaklarnda gecen ve Asurlular tarafndan ele geirilen kazanlar ile ilgili yazl belgelerdir. nc veri topluluu ise. Urartu egemenlik sahas iinde veya Urartu snrlar dnda kazlar ile ele geen kazan veya kazan eklentileridir. Baz Urartu tun kemerleri zerinde resmedilen eitli amal merasimler srasnda byk boyutlu kazan veya kaplarn kullanldklar bilinmektedir. Asur kral II. Sargon'un Musasir kentinin yamasn resimleyen Korsabad kabartmas zerinde de Haldi tapnann nnde iki adet byk boyutlu kazan resmedilmitir. Bu rnek kazanlarn Urartu tapnaklarnn nnde dini bir ama iin de kullanldnn nemli bir kantdr. Nitekim Varto yaknlarndaki Kayaldere'dc ortaya kartlan tapnak avlusunda ve tapnan giri kapsnn hemen karsnda c ayakl bir kazann varolduu kantlanmtr. Kazanlarn depolama amac dnda dini merasimlerde de kullanldna ait bir veri, Erzincan yaknlarnda kazlan Altntepe'de ele gemitir. Altntepe'de bulanan ve 300 litre kapasiteli ayakl ve drt boa bas eklentili kazan burada yer alan mezarlar ile ilgilidir. Tl. Sargon'un kaytlar Musasir'dc ele geirilen ganimet arasnda 'etraftan yabani kz. aslan ve ejder bas ile sslenen 12gm kazandan"bahsetmektedir. Burada tanmlanan phesiz eklentili gm kazanlardr. Ayrca yzlerce kk ve byk tun kazanlarn ganimet listesine getii bilinmektedir. Byk boyutlu kazanlarn tapnaklardaki kullanm amac ile ilgili en a k l a y c bilgileri yine II. Sargon'un sekizinci sefer kaytlarnda bulmak mmkndr. Sargon tapnakta yama ettii gan i m e t i n listesinde "tun kapakln ile birlikle ii 50 lek su alabilen byk bir kazandan re Urartu kralna ait olan. I laleli nin nnde kurban sunmak iin kullanlan re ii kurban trenine (t arap ile dolu olan 80 litre kapasiteli byk kapakl kazandan" sz etmektedir. Bu tanmlardan anlalmakt a d r ki kazanlar dini merasimlerin bir aamasnda gerekletirilen sv kurban ile (libasyon) ilgilidir. Tuntan ve pimi topraktan yaplm byk boyutlu kaplarn eitli yaplar iinde libasyon amal olarak kullanldklar Ayans Kalesi kazlarnda ortaya karlmtr. Ayans Kalesinde "payeli salonda'' bulunan tahrip olmu tun kazann, hemen yannda yeralan kire ta libasyon suna ve kanallar ile dini bir ilevi yerine getirdii kesindir. Urartu egemenlik sahas iinde yrtlen baz kazlar. Asur yazl kaynaklarnda anlatlan veya Asur ve Urartu betimlemelerinde gsterilen byk boyutlu kazanlarn gn na kmasn salamtr. Karmir-Blu'da bulunan l.o8 metre apndaki ve 700 litre kapasiteli iki tun kazan ve Altntepe'de antsal mezarn giriinde ortaya kan 300 litre kapasiteli, boa eklentili tun kazan uzun yllardan beri bilinen rneklerdir. Son yllarda yrtlen Ayans Kalesi kazlar, biri 'payeli salonda" dieri ise kalenin batsndaki "depo mekanlarnda'" olmak zere iki tun kazann ortaya kmasn salamtr. "Payeli salonda' 4 \o.lu payenin yannda bulunan, az kenar demir ubuk ile glendirilmi tahrip olmu tun kapan bu kazana a i t olmas gereklidir. Tun levhalardan yaplan kazanlarn doal nedenler ile t a h r i p olma anslar ok fazladr. Az kenarlar demir ubuklar ile glendirilmi olsa da yerleme yerlerinde kullanlan birok Urartu tun veya bakr kazannn tahribat nedeniyle bize ulamad kesindir. Altntepe rneinde olduu gibi baz tun kazanlarn az kenarlar eitli hayvan balar ile sslenmitir. Boa. siren, aslan veya grifon bas olarak ekillendirilen bu ilaveler "kazan eklentileri" olarak adlandrlmtr. Kazan eklentileri iinde en yaygn kullanlan boa ve siren eklentileridir. Griffon eklentileri ise daha ok Ktrurya ve Yunanistan'da ele gemitir. Altntepe'de bulunan kazann az kenarnda dkm yntemi ile yaplm. T-biimli bir plaka zerine yerletirilmi olan drt boa ek12+

lentS, drt adet perin ile kazann az kenarnn altna tutturulmutur. Boa baslar boynuzludur. Yuvarlak gzler, kalar ve az-burm yresi plastik olarak ilenmi, aln dikdrtgen olarak biimlendirilmitir. Aln zerindeki saclar sarmallar ile biter Toprakkale'de ele geen iki boa eklentisi genel hatlar ile Altntcpe rneine benzemesine karsn kaslar, gzler ve salarelak detaylar izgiler ile belirtilmitir. Urartu snrlar iinde bulunan dier boa eklentileri Urmiye Glnn gneybat kysndaki Gui Kynde ve ayn yredeki Karmir-blur kazlarnda ele gemitir. Her iki grup eklentide de aln yine alageldii gibi dikdrtgen olarak biimlendirilmi, detaylar nemli lde stilize edilerek verilmitir. I ram snrlar dnda bulunan boa eklentilerinin says pek fazla deildir. Bu buluntularn en nemlisi M..725-700 yllarna tarihlenen Gordion'daki Byk Tmls'te bulunan bir kazann zerindedir. Boa baslarnn zerinde olaslkla kazann tanmas iin kullanlm bir halka delii vardr. Aln Urartu'da bulunan rneklerin aksine gen olarak biimlendirilmitir. Gordion rneinin bir Uratu retimi olup olmad hala tartmaldr. ok sayda boa eklentisi Iram snrlarndan bir hayli uzakta, Yunanistan'da gn na karlmtr. Yunanistan rnekleri genellikle bir halka deliine, ksa boynuzlara ve yuvarlak alna sahiptir. Baz bilim adamlar Gordion'da ve baz bat merkezlerinde bulunan boa eklentilerinin L'rartu retimi olduunu ve bu yerleme yerlerine Iram ile bat dnyas arasnda varolan ticaret yoluyla gittiini savunmaktadrlar. Bir grup bilim adam ise Gordion ve Yunanistan'da ele geen kazanlarn ve boa eklentilerinin yerel retimler olduunu, ancak boa ek-lentisi fikrinin dou kkenli olduunu nermilerdir. Madeni veya pimi toprak byk boyutlu kapm az kenarlarna boa balarnn yerletirilme gelenei Anadolu'da M. 2. binyln balarndan itibaren kullanlmtr. ayak zerinde duran byk kazanlarn Anadolu'daki erken rnekleri de Kalle Karum'un II. katna kadar geri gitmekledir. Burada bulunan bir mhr basks zerinde ayakl bir kazan betimlenmitir. Kaplarn az kenarlarn ssleyen benzer boa veya kus baslar lk Tun a'n son evresinde Kbrs'ta da grlebilmekledir. Urartu retimi olan boa eklentileri ve eklentili kazanlarn, bir Urartu buluu olup olmad tartmaldr. Bilinen en erken tarihli Urartu eklentili kazan sekizinci yzvln sonuna tarihlenebilmek-tedir. Kayaldere kazannn eklentilere sahip olduu bilinmemekledir. Tapnan avlusunda ayak zerinde durduu nerilen bu kazann eklentili olmas durumunda bile tarihi M. S. yzyln ortala-nndan geriye gidemez. Hlimizdeki rneklerden daha erkene tarihlenen eklentili kazanlarn gn na kartlamamas durumunda bu gelenein ITatu'ya baka bir kltr blgesinden, olaslkla da Kuzey Suriye'den geldii fikri deerini yitirmeyecektir. Kumahalhi lkesi kral Kutapili gibi baz Kuzey Suriye Kent Devletleri krallarnn, l ram'ya hara olarak 1.535 kazan verdii hatrlanmaldr. Bu noktada Musasir tapnann nnde yeralan iki adet c ayakl kazann t a r i h i ve kime ait olduu nem tamaktadr. Bu kabartma Musasir'in yama edildii M.. 714 ylna tarihlenmektedir. Ancak tapnak ve tapnaktan alnan eyalar daha nceki bir tarihte de yaplm olabilir. Hatta tapnan bir Urartu tapna olmad, kentin spuini taralndan ele geirilmesinden sonra Musasir Tanrs Babartu'dan alnarak, Urartu Tanrs Hakliye i t h a f edildii bilinmekledir. Olaslkla tapnak nndeki kazanlar .pu ni'nin fethinden nce de vard. Musasir, Kuzey Suriye ve Asur dahil tm komu lkeler halklar tarafndan sayg gren bir dini merkezdi. Bu nedenle Musasir ganimet listesinde sz edilen birok mal bu kent yneticileri ve halklar taralndan tapnaa armaan olarak sunulmutu. Yama listesindeki Tabal, Urartu, Kirhi, Asur ve "adlarn yazmann kolay olmad"lkeler bu armaanlarn geldii lkelerdir. Musasir kentinin ve tapnann ele geirilii ile Urartu'ya gelen baz kltrel eler olabilir. Eklentili veya eklemiiz kazanlarn tapnaklarn nnde ver almas bu elerden biri midir bilinmemektedir. Tanr H a k l i n i n Uram'ya Musasir'den geldii dorultusunda yaplan baz nerilerin var olduu da unutulmamaldr. Bu sorularn yantlar kazlardan kacak yeni yazl ve arkeolojik belgeler le verilebilecektir. Urartu Sanatnda yaygn olarak kullanlan eklentilerden dieri sirenlerdir. Sirenler insan vcutlu, kadn veya erkek bal, kanatl ve ku kuyruklu fantastik yaratklardr (izim 26-28). Kazanlarn az kenarna monte edilen sirenlerin bir ou kazan tamak a m a c y l a yaplm halkalara sahiptirler. Siren eklentili kazanlar Anadolu'da, bir ou Toprakkale'de olmak zere. Urartu egemenlik sradan iinde ve Gordion'da; Yunanistan'da Olimpiya. Delfi. Ptoon. Delos, Kodo ve Atina'da: talya'da

125

ise Praeneste ve Yetulonia'da ele gemitir. Siren eklenti ve eklentili kazanlarnn Yunanistan'a ve talya'da F.trurya mezarlarna kadar geni bir corafi alan iinde ele gemi olmas. Yakndou'nun ok nemli bir maden ileme merkezi durumunda olan Urartu lkesi ile bat dnyas arasnda varolan ticaretin sonucu olarak benimsenmitir. Sz konusu ticaretin Urartu Krallfnn farkl dnemlerinde Al-Mina ve Tarsus gibi Dou Akdeniz veya Trabzon gibi Dou Karadeniz limanlarndan veya Gordion zerinden giden karayolu ile gerekletii bilinmektedir. Siren eklentilerinin sahip olduu stilis ti k zelliklerin, Kuzey Suriye plastik sanat ile olan benzerlikleri, sirenlerin kkeni ve kayna ile ilgili olarak Kuzey Suriye'nin de nerilmesine neden olmutur. Baz bilim adamlar Gordion'da bulunan sirenlerin bu lkede retildiklerini, batda bulunan dier sirenlerin ise Kuzey Suriye mal olduklarn nerirler. Bu rnekler ile Toprakkale'de bulunan Urartu eklentileri arasnda varolan baz stilistik farkllklar ve Kargam. Zincirli gibi Kuzey Suriye Kent Devletleri plastik eserlerindeki benzerlikler yuka ndaki fikri desteklemektedir. Ancak Kuzey Suriye kazlannda hi bir siren eklentisinin ele gememi olmas gereini de unutmamak gereklidir. Birok siren eklentisi zerinde gzlenen Urartu stilistik zelliklerinin kayna, olaslkla Urartu ve baz Kuzey Suriye Kent Devletleri arasnda kurulan t i c a r i ibirlii ve bunun sonucu olarak oluan ortak retim atlyelerinden kaynaklanabilir. Siren eklentiler i ni n ve siren eklentili kazanlarn kkeni neresi olursa olsun. Urartu metal ustalarnn ve bat ile Urartu ve Kuzey Suriye arasnda gerekletirilen ticaretin bu mallarn geni bir alana yaylmasnda ve ok geni bir kullanm alan bulmasndaki pay yadsnamaz. Karmir-Blur'da bulunan bir aslan eklentisi, I r a r t u ' d a boa ve siren eklentilerinin dndaki tek rnektir. zerinde Urartu kral II. Sarduri'ye ait bir yazt bulunan aslan eklentisinin bir kazan ssledii konusunda kesin kant yoktur. Etrurya'da bulunan ve zerinde siren ve gri fon eklentileri ile birlikte aslan eklentilerinin de yenildii kazan. Karmir-Blur rneinin de bir kazan sslediini hatrlatmaktadr. Aslan eklentisinin nemli zellii, zerindeki yazt ile M.. 8. yzyln ortalarna tarihlen-mi olmasdr. Boa veya siren eklentileri de dahil olmak zere bu kadar eskiye giden bir eklenti Urartu kazlarnda henz bulunmamtr. Bu rnek aslnda, bulunan tm eklentilerin tarihinden de eskidir ve Urartu maden sanatnda eklentili kazan geleneinin ncesini gstermesi bakmndan nemlidir.

126

im 26 I L kazanlarn az kenarlarndaki siren eklentileri <Merhav l<. (Editr), Umrtu-A Metakvorking Centerin the First Mlennium B.CM.Jerusarlem, 1991, 230, Kes. 8.1a 8.2)

izim -,_ Kanath eklentiler .Sirenler (PtotTOVSk B.B., Vrartt The Kngdom uf Van

and its Art, muini. 1967, Res. 62

Czm 2H - Kanatl siren eklentileri t (Merbut A'., (editr), i nrt A MetalUKtrking tenler in tbe First Mlennium BCE'.. Jensalem. 1991, 230, Res 83 -4)

12"

MCEVHER SANATI

ra rtu' Krallna ait eitli yerleme yerlerinde yaplan bilimsel kazlarda veya yasal olmayan kaak kazlarda ortaya kan ve zellikle altn ve gmten yaplm taklar, bu sanatn gelimilik dzeyini ortaya koyacak niteliktedir. F.le geen eserlerin yannda, zellikle Asur yazl kaynaklarna yansyan altn ve gm ss eyalarnn eitlilii de dikkat ekicidir. Altn ve gm gibi kymetli madenlerden retilen eyalarn, kalelerin dman tarafndan yamalan srasnda ganimet olarak alnp gtrlmesi, bir ounun yok olmasna neden olmutur. Urartu'da mcevher sanatna ait en erken rnekler Menua tarafndan yaptrlan Patnos yaknlarndaki Giriktepe Sarayfndan ele gemitir. M.. 9. yzyln sonuna veya 8. yzyln bana tarihle-nen sarayda bulunan eserlerin teknik adan bir hayli gelimi olduklar gzlenir. gen granlasvon teknii ile retilen kpelerin ve granlasyon ile bezenmi nar biimli kpelerin yakn benzerleri, bat ran'da yaplan Marlik kazlarnda da ortaya karlmtr. Madik Tepe'nin bir ok buluntusu ile dirik Tepe buluntular arasndaki yakn benzerlik bir kltrel etkilenmeyi gstermektedir. Marlik Tepe'nin, Giriktepe'den daha erkene tarihlendii dikkate alnrsa bu etkilenmenin doudan geldii nerilebilir. Altntepe'de ve Karmir-Blur'da yaplan kazlar da Urart mcevher sanat ile ilgili baz buluntular vermitir. Altntepe'de zellikle mezarlar iinde llerin yannda veya mezar dnda ele geen kiisel ss eyalar arasnda boncuklar, altn bilezik ve dmeler saylabilir. Karmir-Blur kazlarnda altndan sandal biimli kpeler, altn ve gmten yaplan madalyonlar, altn kpe ve bilezikler ele geen buluntular arasndadr. Sandal biimli kpelerin olaslkla Kuzey Suriye yoluyla Fenike'den gelmi olmas mmkndr. Bu tr rnekler Fenike sanatnda bol miktarda bulunmutur. Gnmzde Van Mzesinde saklanan altndan yaplm bir ok ss eyas, Urart mcevher sanatnn ulat seviyeyi sergilemektedir (Resim 73-80). zellikle altndan aslan bal kpe, hayvan bal ineler, eidi formda yaka ve sa ineleri dikkat ekicidir. Altn, gm veya tuntan yaplm ve ular aslan, boa veya ylan balan ile tamamlanan bilezikler ve eitli kolye ve kpeler, Urartu'da bol miktarda ele geen taklar arasndadr. Van Mzesi'nde sergilenmekte olan ve bi li m dnyasnda iyi bilinen altn aslan bal demir bilezik bu sanatn en gzel rneklerindendir. Altn ssleme elemanlarnn kiisel tak olarak kullanlmasnn yannda eitli elbiseleri, kymetli mobilyalar ve hatta duvar bezemelerini de ssledikleri bilinmektedir. Ayans kazlarndan kan onlarca altn ve tun zerine altn kaplama teknii ile yaplm rozetler bunu gstermektedir (Resim 81 >. Urartu madencilik sanatnn genel gelimiliine paralel olarak altn ve gmten yaplan ss eyalar da ok yksek bir iilii sergilerler. Urartu'nun kuzey blgelerinde var olduu bilinen zengin altn ve gm madenleri bu gelimilie nemli katklarda bulunmu olmaldr. Kazlarda bulunan baz taklarn aynlarnn Asur krallarn betimleyen kabartmalar zerinde kral tarafndan kullanlm olmas, Urart mcevher sanatnn etkilerinin, Urartu snrlarn atn kantlamaktadr.

12>

Resim 74- Hayran hasl alln ine,

Van Mzesi

Resim 5 - Tun ianeler Van Mzesi

Resim 76

Tun bilezikler Van Mzesi

Resim 77 Altn kolye. Van Mzesi

Resim 78- Van Mzesinde alln bir kolye UCU

Resim 79 - Sandal biimli altn kpe. Van M:

Resim 80 - Hayran hasl alln-demir bilezik. Van I

Resim 81 - Alln rozetler. Ayan s Kalesi

129

Resim 82 - Kaideli, ift kulplu krmz akh kap. Ayans Kalesi

Resim 83 - Krmz akh yonca azl testiler

130

ANAK MLEK

.rartu almalarnn balad yzylmzn bandan buyana, Urartu anak mlek sanat ile ilgili olarak yaplan bir ok deerlendirme ve nerilerin, son yllarda Van Gl Havzas'nda yrtlen bilimsel kaz ve aratrmalar sonucunda nemli ekilde deiiklie uramas kanlmaz olmutur. Erken nerilere veri salayan kaz veya aratrmalar, Karmir-Blur veya Toprakkale gibi baz yerleme yerlerinin dnda, bir veya iki sezonluk ksa kaz dnemleri veya ok snrl yzey aratrmalarnn sonularna bal kalnarak yaplm ve ou kez de deerlendirmelerde zorlamaya gidilmitir. Snrl malzeme ile varlan sonular, Urartu ana yerleim alanlarndan ok uzaklardaki anak mlek gelenekleri ile karlatrlm ve nerilere bu ekilde destek aranmtr. Halbuki zellikle son yirmi ylda Van Blgesi'nde yrtlen yzey aratrmalar ve kazlarda ortaya kartlan binlerce malzeme, Urartu anak mlek geleneinin ncsnn Urartu ana yerleim sahas iinde aranabileceini gstermitir. Bu gelenein kkleri, farkl malzeme gruplar iin yrenin Erken Tun alar'na veya ikinci bin yllarna kadar geri gidebilmektedir. Bu durum sadece anak mlein hamuru veya rengi iin deil, fakat ayn zamanda formlar iin de geerlidir. Urartu anak mlei, baz yaynlarda genelde iki grup altnda toplanmtr. Bunlardan ilk grubu daha erkene tarihlendii nerilen boyal anak mlekler oluturur. Urartu'da tek renkli kera-miklerden nce var olduu nerilen bu tr ile ilgili bilgilerimiz, Van Kalesi ve Kalecik gibi birka Urartu kalesinde bulunduu sylenen mallardr. Bu keramik tr zerinde boya ile yaplan geometrik motifler vardr. Formlar genellikle ikin kannl kaplardr. eitli yaynlarda sz edilen bu keramik rurnn, Urartu ncesi katlardan ele getii belirtilmitir. Ancak aratrmalar gstermitir ki; Urartu sanatnda M.. 7.yzylda grlen snrl rneklerin dnda yaygn bir kullanm alan bulmu boyal anak mlek gelenei yoktur. Son yllarda Van Kalesinde, Dilkaya Hy Orta Demir a katnda ve Van Kalesi Hyk'te yaplan arkeolojik kazlarda, bir iki rnein dnda, boyal kap paras bulunmamtr. Aslnda farkl dnemlere tarihlenen hi bir Urartu kazsnda boyal anak mlek buluntular birka istisnann dnda, ele gememitir. 1997 ylnda dokuzuncu sezonu tamamlanan ve binlerce keramik buluntunun kaytlara geirildii Ayans kazsnda veya kazs tamamlanan Dilkayada, Urartu olarak nerilebilecek hi bir boyal para yoktur. Bu durum Van Blgesi'nde srdrlen dier kale kazlarnda da ayndr. Urartu, boyal anak mlek geleneinden ok, tek renkli (monokrom) keramik geleneine sahiptir. Elde edilen veriler unu gstermektedir ki; Urartu anak mlek gelenekleri arasnda bir boyal trden sz etmek tamamyle hataldr. Urartu kalelerinin bazlarnda bulunduu bildirilen ve Ka-ragndz gibi baz kazlarda az da olsa ele geen boyallar, Van Blgesinin ikinci binyl boyal anak mlek geleneine ait rneklerdir. M.. 7. yzylda kullanm grm olan devety astarl ve az kenarlarnda geometrik desenler ve zellikle ii taral genler olan kase ve tabaklar, bir Urartu geleneinden ok Kuzeybat ran etkisinde yaplm ve yaynlarda "triangele ware" olarak adlandrlan rneklerdir. Gnmzde Anadolu'nun eitli mzelerinde sergilenen ve tipik Urartu kap fomlarna sahip baz boyal kaplar da Urartu snrlar iinde herhangi bir usta tarafndan retilen, ancak retildii yre dna tamayan rneklerdir. Bu duruma en gzel rnek Ayans Kalesi'ne zg bir iilikle renden ta kaplardr. Bu kaplam benzeri bugn iin hi bir Urartu yerleme yerinde bulunamamtr. Befli bir kale iin alan bir ustann rn olan bu tr eitli zel mallan Urartu snrlar iinde, sadece ait olduu kaleye zg bir mal olarak bulmak mmkndr. 131

Resim 84- Alak boyunlu kpk, Van Mzesi

Resim #5 - Ayakl kadeh. Yan Mzesi

152

Resim 86 - Devety renkli depolama kab. .{yan Kalesi

Resim 8^ - Boa bal, bezemeli, siyah atkl kap paras. Yan Mzesi

133

Resim 1 - Hoap Kalesi tiden gneye giden \KJ

ti m

KIRMIZI AKILI KERAMK

Urartu keramii olarak niteleyebileceimiz rnekler, 'krmz akl Urartu keramii" olarak adlandrlan anak mleklerdir (Resim 82). Urartu sanatnda ncs olmadan ortaya kan tapnaklar veya ilk kez Urartu tanrlar aleminde rastladmz Tanr Haldi gibi, krmz perdahl Urartu anak mlei de Dou Anadolu'da ilk kez Urartular ile grlmeye balar. Kap formlar ve zellikle kabn zerini bir kabuk gibi saran kaln astar ile tannan bu keramik tr Urartu sanat iin bir simge durumundadr. Krmz renkli astarn metal kaplar taklit etmek iin kullanld nerilmitir. Kaplarn hamuru iyi elenmi kil ve baz durumlarda ince kum katks ile hazrlanmtr. Kaplar genellikle frnlanmadan nce astarlanm ve aklanm ve olaslkla bir deri veya gderi ile cilalanmtr. Frnlanmadan sonra aklanan kaplarn varl da bilinmektedir. Krmz perdahl kaplarn formlarnda bir standartlama yoktur. Hemen her eit formda krmz perdahl akl keramik retilmitir. Ancak Urartu maden iiliinde metal rneklerine ska rastlanan yonca azl tek kulplu testiler (Resim 83). derin veya alak kaseler, keskin profilli veya S-ekilli tabaklar, kulpsuz alak boyunlu kpkler (Resim 84), ayakl kadehler (Resim 85), yuvarlak geni azl depo kpleri veya minyatr kaplar, krmz perdahl teknikte yaplan baz kaplardr. Kaplar zerinde herhangi bir bezeme eleman genellikle yoktur. Kulplu olan baz testi veya dier kaplarn kulplarnn gvde ile birletii yerlerinde veya kulp zerinde genellikle sivri bir kalem ile kaznarak yaplan eitli bitkisel, geometrik veya ay veya yldz gibi iaretler mevcuttur. Bu iaretlerin anlam tam olarak bilinmemekle birlikte, kabn retildii atlyenin veya ustann damgas olabilecei dnlebilir. Birok Urartu kabnn dip ksmna veya daha az olarak gvde zerine, kap henz slak iken vurulan damgalar da keramiklerin retim merkezleri veya retim ustalar ile ilgili olmaldr. Krmz perdahl Urartu keramii, birok Urartu kalesinde ortaya km olmasna karn, geni kullanm alann Van Gl Havzas'nda bulmutur. Genellikle kale kazlarndan elde edilen bu tre ait rnekler, kralln merkezinden uzaklatka azalr ve kalitesi der. Elaz Blgesi'nde veya Kuzeybat ran'da birok yerleme yerinde bulunan mallar kalite asndan ok farkldr. Krmz perdahl Urartu Keramii, byk oranda Urartulu olan snfn youn olarak kulland bir anak mlek trdr. Olaskla fakir halk veya Urartulu olmayan farkl yre halklar, bu keramii daha az kullanmlardr. Szkonusu kcramiin youn olarak kullanld yerleme yerlerinde Urartu dilini konuan, Urartulu halkn yaadn nermek mmkndr. Bu keramik trne Urartu halkn simgelemesinden kaynaklanlarak. Biainili keramii" adnn verilmesi de nerilmitir. Kralln farkl yrelerinde egemenlik altna alnan yre halklar ise daha nceden bildikleri ve kullandklar anak mlek trlerini kullanmaya devam etmi olmaldrlar.

GNLK KULLANIM KAPLARI

Kazs yaplan birok kalede en ok ele geen keramik tr, krmz akl keramikler deildir. Aksine farkl renklerde ve biimlerde yaplan ve daha ok gnlk ilerde veya eitli kat ve sv maddeleri depolamakta kullanlan mallarn oran, krmz akl mallara oranla c<>k daha fazladr. Genellikle devety, kahverengi, kiremit veya siyah renkli olan gnlk kullanm veya depolama kaplarnda ortak zellik, az miktarda ince kum katkya sahip hamurlardr. Kaplarn zerinde hemen her zaman astar ve ak bulmak mmkndr. Bezeme genellikle yoktur (Resim 86). Bu tre giren kaplarn diplerinde veya boyun altlarnda da mleki atlyesine veya mlekiye ait eitli iaretler bulmak mmkndr. Bu iaretler aynen krmz perdahl kaplarda olduu gibi baz durumlarda kazma, baz hallerde ise bask yntemi ile yaplmlardr. Kap formlar geni bir yelpaze sergiler. nce uzun, alak boyunlu ve dz dipli depolama kpleri, keskin veya S-profilli kase veya anaklar, tabaklar, farkl byklkte ve kalitedeki piirme kaplan yaygn kullanm bulmu gnlk kap formlar arasndadr. Bu gruba giren siyah renkli ve akl kaplar baz Urartu kalelerinde bol miktarda ele gemitir. zellikle avutepe ve Karmir-Blur gibi yerleme yerlerinde bulunan siyah kaplarn bazlar zerinde bezeme de bulmak mmkndr. Daha kaba bir hamuru olan kaplarda, kum ve saman katks gzlenebilir. yi bir frnlamaya sahip olan kap formlar arasnda derin kaseler, geni azl kaplar ve depola-

13*

ma kpelikleri vardr. Baz kalelerde ele geen ok iyi perdahl siyah kaplar (Resim 87) iin yanltc bir durum sz konusudur. Youn yangn geirmi mekanlarda bulunan siyah renkli kaplarn bazlar aslnda yangn geirmi krmz perdahl kaplardr. Malzemenin deerlendirilmesi asndan yanltc olan bu duruma dikkat etmek gerekmektedir.

DEPOLAMA KPLER
Urartu kalelerinde yrtlen kazlarda bol miktarda bulunan ok byk boyutlu depolama kpleri, Urartu keramik sanatnn ok arpc rnleri arasndadr. Kale iinde yeralan antsal yaplanl bodrum katlarna yerletirilen kplerin boylan deiiklik gstermesine karn 2.15 metreye varabilmektedir (Resim 88 ve izim 29). Karn aplar 1.5 metre, az aplar 0.75 metreye ulaan bu kpler iinde, kalede yaayan insanlarn veya bir muhasara srasnda kaleye snmak durumunda kalan kiilerin ihtiyac olan yiyecek ve iecekler saklanmtr. Eyalet merkezi durumundaki baz kalelerde bu kpler, halktan toplanan verginin depolanmas iin de kullanlmtr. Kplerin zerinde kapasitelerini gsteren ivi yazl veya hieroglif yazlar vardr. Urartu keramiklerinin aksine byk depolama kpleri zerinde yaygn olarak bemeze kullanld bilinmektedir. Genellikle boyun altnda ve gvde zerindeki halat motiflerinin dnda omuz zerine yaplm gen ekilli kabartma veya gk genler, bezeme unsuru olarak kullanlmlardr. Kanmzca tm omuz boyunca uygulanan bu kabartma ve gk genler, kpe dayankllk ve salamlk kazandrmtr. Kplerin dayanklklarn artrmak, ihtiva ettii yiyecek veya iecei daha iyi muhafaza edebilmek ve ilerindeki maddelere daha kolay eriebilmek amacyla karnlarnn biraz stlerine kadar topraa gmldkleri kazlarla ortaya kartlmtr (Resim 84). Ayans. Bastam veya Karmir-Blur gibi birok kaledeki magazinler iinde bulunan bu kplerin olaslkla kullanlacaklar mekanlar iinde, bina henz tamamlanmadan retildiklerini ve frnlandklarn nermek mmkndr. Bu durum Urartulu mimarn kalelerini nceden izilmi bir plana bal olarak aamal ekilde ina ettiinin nemli bir kantdr. Bir ok Urartu Kalesi'nde olduu gibi son yllarda kazlan Ayans Kalesi'nde de depo mekanlarna ait kaplarn her zaman depo kplerinin boyutlarndan kk olduklar saptanmtr. Urartu keramik sanatnda gzlenen anak mlek eitlerinin bazlarn ve bunlara ait form-lan Van Blgesindeki Urartu ncesi yerlemelerde bulmak mmkndr. Krmz akl anak mlein dnda kalan kaba ve siyah renkli keramiklerin M.. 3-binyla kadar geri giden benzerleri vardr. Urartu'da yaygn olarak kullanlan keskin profilli kase ve anaklar da Van Blgesin'de M.. 2. bin-yla tarihlenen mezarlardan elde edilmitir. Ge Erken Demir a'a bir baka tanmla Urartu Beylikler Dnemi'ne tarihlenen Karagndz veya Dukaya gibi mezarlklardan elde edilen anak mlek rnekleri, Urartu Krallk Dnemi'nde kullanlan birok kap formunun ncleri olarak gsterilebilir. Hatta krmz perdahl kaplarn bile, kalitesi dk olsa da, benzer rnekleri bu mezarlardan elde edilmitir. Bu nedenle; Urartu anak mlek geleneini Van Blgesi'nin erken kltrlerinden tamamiyle soyutlayarak incelemenin hatal olaca dncesindeyiz. Ancak kap formlar asndan nemli benzerlikler olmasna karn, krmz akl Urartu Keramii, Urartu Krallk Sanat'nn bir dier simgeleyici esi olarak Kralln bandan itibaren, belki de krali atlyelerin rettii bir "saray keramii" olarak youn kullanm bulmutur.

135

izim 29 - Byk boyutlu depolama kp

136

HEYKEL ve KABARTMA SANATI

rartu sanatnda boyutlu insan veya hayvan heykellerinin says son derece azdr. Gnmzde Grcistan Mzesi'nde saklanan ve Van'dan gtrld bilinen bir insan heykelinin dnda, normal boyda bir baka ta veya tun heykel bilinmemektedir. Sz edilen ta heykelin ba ve ayak ksm eksik olmasna karn, korunan ykseklii 1.28 metredir. Heykel, sakall ayakta duran bir kiiyi betimlemektedir. Arkeolojik kazlardan hemen hi bir heykelin gn na kartlamamas, Urartu'da byle eserlerin retilmedii veya ok az retildii ananma gelmemelidir. Baz Asur yazl kaynaklar ve betimlemeleri, tuntan retilen byk boyutlu heykellerin varln gstermitir. 11. Sargon'nun Musasir'in yamas ile ilgili verdii bilgilerde "... kaideleri de tuntan dkme olan ve kaplarn koruyan drt byk heykeli, kutsal alan tun dkme dan l rartu kral pueni'nin olu ttarduri'nin kral yceliini simgeleyen hir adet dua eden heykeli...sol eli kutsama pozunda olan tanr d iademi giyen kutsal alan ile birlikte 60 laleni tun arlndaki t rartu kral Argisli'niu heykelini: zerinde kendi marur yazt iki alm re bir arabacm ile ellerim i rartu kralln kazand' kaznm olan. kutsal evresi ile birlikte tuntan dkme Rusa re iki su car ri re arabacsnn heykelini..." dier zenginliklerle birlikte alp gtrdn sylemektedir. Asur kral bu bilgiler ile yetinmeyerek tapnan nnde duran tanr ve hayvan heykellerini, tapnan yamasn betimleyen kabartma zerine de resimlemitir. Kabartmada tapnan giri kapsnn nndeki platform zerinde, payelerin hemen nnde duran iki tapnak bekisi heykeli hemen gze arpmaktadr. Ayn kabartma zerinde Asurlu askerlerin konik bir mifer giymi bir Urartu insan heykelini baltalarla paraladklar resmedilmitir. Bu veriler Urartu'da tun heykellerin, kralln erken dnemlerinden itibaren birok Urartu kral dneminde retildii gstermektedir. Ancak madeni eserlerin yeniden dklmek zere yama edildikleri gereini de unutmamak gereklidir. Sargon'un Musasir tapnandan veya dier Asur krallarnn farkl Urartu kalelerinden ele geirdii birok madeni eseri bu ekilde yok ettiinden phe edilmemelidir.

ANITSAL HAYVAN HEYKELLER

Korsabad kabartmas zerinde tapnan platformunda yavrusunu emzirmekte olan bir inek beykeli de dikkati ekmektedir. Kk boyutlu, tun ve altn gibi eitli madenlerden retilen heykelcikler baz Urartu kazlarndan bilinmektedir. Ancak Korsabad kabartmasnda grlen normal boyutlardaki veya normalden daha byk llerdeki Urartu hayvan heykelleri yakn yllara kadar bilinmemekte idi. Van'n Geva lesi yaknndaki elme Hatun mezarlk alannn civarnda ortaya kartlan bir aslan protomu (izim 30) ve Van'a bal Alaky yaknndaki Garibin Tepede bulunan andezit tandan yaplm aslan protomu, Urartu plastik sanatlarnda antsal hayvan heykellerinin varln kantlamtr. Geva'ta bulunan aslan heykelinin ba tamamen tahrip olmutur. Tek bir ta bloundan yontulan aslan protomunun ykseklii 2.45 metre, genilii ise 1.00 metretlir. Aslann yelclc-Urartu sanatnda grdmz ekilde spirallerle sslenmitir. Yine birok hayvan betimlemesinle grlen kulaktan boyuna doru uzanan yaka. olaslkla bir Kuzey Suriye etkisi olarak, bu eserde de --.::: Alaky yaknnlaki Garibin Tepede bulunan ve gnmzde Van Mzesi'nde sergilenen ay-n aslan heykel veya protonuma ait bloklar, kaaklar tarafndan krlarak tahrip edilmitir. 1.00 metre- yksekliinde ve 0~1 metre geniliinde olan bir aslan protomu. Geva rneinin aksine yelesiz

157

50cm

izim 30- Geva antsal askn heykeli (Sevin V., An Urartian Lionform Geva, Van, Nimet zg Armaan Kitab. Ankara. 1993 Res.l)

izim 31 - Adilcevaz Kabartmas. Kutsal hayvan boa zerinde Tanr Teiseha I Hu mey. C.A.-Lavson G.R.. "Urartian Relie/'s al Adilcevaz on Lake Van. and a Rock Reiiefform te Karasu near Birecik", Anatolian Studies 8,1985, AV-c 2)

138

gs

-* -/>
Resim 89 - Adikeaz Kabartmas. Van Mzesi

139

yaplmtr. Ancak kulaktan boyuna uzanan yay eklindeki yaka ve Urartu aslan heykelciklerinde grdmz kk dme eklindeki kulaklar belirgindir. Szn ettiimiz antsal hayvan heykellerinin, ada Kuzey Suriye veya Asur sanalnda olduu gibi. kale veya nemli yaplara ait kaplarda yer alan kt ruhlar kovan "kap koruyucular" olmalar gerekmektedir.

ADLCEVAZ KABARTMASI
Baz yaplarn ana girilerinin iki yannda veya baz mekanlarn duvar veya payelerinin sslenmesinde kabartamal ta bloklarnn da kullanld binmektedir, bu tr kabartmalarn en bilinen ve gzel rneklerinden biri. bugn \ ; m Mzesinin bahesinde sergilenmekte olan ve yaynlarda "Adilcevaz Kabartmas" olarak bilinendir (Resim 89 ve izim 31). Adilcevazcla Ortaada da iskan grm bir kalede devirme malzeme olarak kullanlan ta bloklar zerinde bir boa zerinde ayakta duran Tanr Teieba betimlenmislir. Tanr sa ayan boann bana, sol ayan srtna basmaktadr. Teieba'nin banda, tepesinde ift voltlu bir gne kursu ve iki yannda boynuz olan silindirik bir balk vardr. Ayak bileklerine kadar uzanan ve ksa bir tunik zerine giyildii anlalan manto ve tunik son derece zengin eitli geometrik motifler ve rozetler ile sslenmitir. Tanrnn sa tarafndaki klcn kabzas grlebilmektedir. Teieba sol elinde bir kase. sa elinde ise bir mzrak ucu veya bir bitki tamakladr. Tanrnn nnde ve arkasnda balk kl eklinde taranan aalardan oluan birer kutsal aa vardr. Fn az alt ta bloundan oluan kabartmann ykseklii 3.5 metreyi bulmaktadr. Byk olaslkla bu bloklar ayn zellikleri tayan dier bir kabartma ile antsal bir kapnn iki yannda karlkl durmakta idi. Adilcevaz kabartmasnn zgn kullanm yerinin Ket Kalesi olduu kabul edilmesi durumunda tarihinin de kaleyi ina ettii bilinen II. Rusa dneminden (M..685-()45) olmas gereklidir. Adilcevaz Kef Kalesi'nde bulunan ve gnmzde Ankara Anadolu Uygarlklar Mzesi nde sergilenen bir dier ta kabartma /erinde bir kale betimlemesi ve kalenin kuleleri arasnda karlkl olarak resimlenen iki tanr motifinden olumaktadr (izim 32). Adilcevaz Kef Kalesi iindeki baz mekanlarda yeralan payeleri (Resim 90) ssledii nerilen kabartmada, gzetleme kulelerinin arasnda azlarnda tavan tayan kartallar ve kartallarn arasnda bitki motiflerinden olumu birer kutsal aa vardr. Kulelerin alt ksmlarnda ie dnk kenarlara sahip pedestaller zerinde, Adilcevaz Ka-bartmasndaki kutsal aac oluturan balk kl taral aa motiflerinin ayn vardr. 1996 yl Ayans Kalesi kazlarnda "Payeli Salona" girii salayan bir kapnn iki yannda su mermerinden yaplan iki adet yuvarlak kesitli, i bkey kenarl pedestal gn na kartlmtr. Ayans pedestallerinin ortalarndaki delikler ol as l kl a ahap malzeme zerine boya ile yaplan aa motiflerinin durmas iin kullanlmtr. Pedestal zerinde duran aa motifleri Asur sanatnda da vardr. Kabartma zerinde karl kl duran tanr kutsal hayvan aslann zerinde betimlenmislir. Hu tanr Haldi olmaldr. Haldi bandaki balk ve zerindeki tunik ve manto ile bir nceki kabartmann tm zellikleri tar. Ancak bu rnekteki nemli fark tanrnn kanatl olarak betimlenmi olmasdr. Bir elinde kase. dierinde bitki veya mzrak ucu tamakta olan tanrnn elbisesi geometrik motiller ile btnyle bezenmitir. Bu kabartmann da kaleyi ina ettiren kral II. Rusa tarafndan yaptrlm olmas kesindir. Sz edilen antsal kabartmalarn M.. 7. yzyldan nceye giden bir rnei henz gn na kmamtr. yle grlmektedir ki; bu tr kabartmal a n t s a l ta ssleme elemanlar, Urartu sanatnda II. Rusa le yaanan rnesansn bir rndr.

SAVA ARABASI KABARTMASI

Kum tas bir blok zerine betimlenmi sava arabas motifi, olaslkla Adilcevaz rneklerinden daha erkene tarihlenmektedir. Tas plaka zerinde iinde srcs olmayan bir sava arabas ve arabay eken atlarn ayaklarnn altnda yerde yatan i k i dman betimlenmislir (Resim 91). Mzrakla yaralanm veya ldrlm olan dman motifi daha sonraki bir kullanmda kaznarak kaldrlmtr. Ancak konturlar aka bellidir. Arabann kasas kk ve dikdrtgendir ve alt ispitli kk tekerleklere sahiptir. Arabann oku elips eklindedir ve boyunduruk tomurcuk motifleri ile sslenmitir. Atlarda gem yoktur. Sava arabas zerinde sergilenen bu ve dier bir ok stilistik zellik Urartu sanatna

1*0

izim 32 - Adilcevaz Kef Kalesi kabartmaSi zerimle Taun Haldi.

JM

Resim 90- Adil

f Kalesi II Kusa donemi

Kuzey Suriye kltr blgesinden gelmi olmaldr. Kabartma bu zellikleri ile M.. 8. yzyln balarna tarihlenmelidir. Sava arabasnn Tanr Haldi'ye ait olduu ve Haldi'yi simgeledii nerilmitir. Bu neri iin gsterilen kantlarn banda bir ok Urartu krali yaztnn ilk cmlesindeki bir anlatm gelmektedir. ncelikle M.. 8. yzyldan sonraki baz yaztlar Tanr Haldi arabas (veya silah ) ile savaa kt ve .... lkelerini ele geirdi..."diye balamaktadr. Bu yaztlarda geen "uri" szcnn "araba" olarak evrilmesi yukardaki nerinin yaplmasn salamtr. Ancak 1996 kaz sezonunda Ayans Kalesi'nde ortaya kartlan tun kl (veya mzrak) (Resim 92-93) zerindeki II. Rusa'ya ait yazt "uri" szcnn kl veya mzrak veya genel anlamda silah olduunu kantlamtr. Ayans'te bulunan kl/mzrak, Tanr Haldi'nin savaa arabas ile deil fakat "silahlan ile kp lkeleri ele geirdiini" gstermektedir. Ancak Van Mzesi'nde sergilenen srcsz ve savasz arabann Tanr Haldi'yi veya bir baka Urartu tanrsn simgelediini benimsemek pek hatal olmamaldr.

Resim 91 - Sava arabas kabartmas. Van Mzesi

1-12

Resim 92 - II. Rusa yaztl merasim klc / mzra, Ayans Kalesi.

Resim 93 - zerinde uri szc olan yaztl kl / mzrak

1*3

ZOR CORAF KOULLAR ve URARTU

Urartu'yu oluturan corafi blgeler arasnda, doal geitlerin azl nedeniyle kolay kurulamayan iletiim. Urartu Krall tarafndan bir savunma arac olarak kullanlmt. Urartu ile Asur arasnda yaplan savalar. Urartu iin lic bir /aman topyekn bir sava anlamnda olmamtr. Bir iki istisnann dnda Asur ordusu hi bi r /aman bir meydan savanda Urartu ile karlama ansn elde edememitir. Asur ordusunun sefer gzergahna bal olarak savalar, ordunun getii blgelerdeki kalelerde bir muhasara ve buna kar koyma eklinde gelimitin Gzergah /erindeki olas dier hedefler Asur ordusunun ilerlemesi ile ilgili olarak uyarlm ve halk topluluklar, hayvan srleri ve belki yiyecek depolan bile tehlikeden u/ak bir yreye tanmlardr. Sonuta Asur ordusu yolu /erindeki kaleleri imha etmi, bulabildii ganimete el koymutur. Ancak doann olumsuzluunun Urar-tu'ya salad bir avantaj sonucunda. Asur ordusu sefer iin ayrmak /orunda kald sreyi doldurarak geri dnmek /orunda kalmtr. Asur lkesi ile Urartu arasnda aslmas gerekli yksek da geitlerinin kar ile kapanmas tehlikesi Urartu iin her zaman kurtarc olmutur. Asur askeri seferlerinin boyutu ne kadar byk olursa olsun, ili. Tiglat-Pileser'in 735 yl Tupa muhasarasnn dnda, Asur ordusu hi bir /aman kralln merkezine ve bakente ulamak ansn yakalayamamtr. Bu muhasarada bile Tupa uzun sre kuatma alt na alnm, fakat ele geirilmesi mmkn olmamtr. Asur ordusu sefer srasnda zor corafi koullarn kendini engellemesi ile tarmsal alanlardaki baz kaleleri imha etmi, ancak her /aman bir ok kale bu saldrlarn dnda kalabilmitir. Sonuta Asur. I rar-tu'ya t a r i h i n i n hi bir dneminde "son darbeyi' vurma durumuna eriememitir. Her /aman kralln sadece bir parasn imha etmi, ancak geri kalan dier paralar ksa srede tahrip olan veya olanlar onarms ve savunma sisteminin iindeki roln o blgeye tekrar kazandrmtr. Asur ordusunun blgeyi terk etmesinin ardndan hayvan srleri yaylalardan ovalara geri gelmiler ve ekonomik katklarn srdrmee devam etmilerdir. Tarlalar tekrar srlm, ekinler tekrar ekilmi ve hasat yine yaplmtr. Olaslkla Asur'un sadece ormanlara verdii zarar ksa srede giderilememitir. Urartu yaamak /orunda kald bu zor doay kendi askeri ve ekonomik karlar acsndan ok iyi kullanabilmitir. Belki de Urartu'nun Yakndou tarih sahnesindeki yzyllar sren varlnn temel nedeni, doal evreyi kendi karlar ynnde kullanmasnclaki bu baarsdr.

BLGELER ARASI YOLLAR

Urartu yerleim merkezleri ve blgeleri arasnda kumlan balantlar, Urartu merkezi ynetim sisteminin sreklilii ve etkinliinde ok nemli bir role sahip olmutur. Yksek dalarn arasnda bulunan veya yaplan geitler ve yollar blgeler arasnda kurulan ilikinin temel unsurlardr. Krallk merkezinin Van Glnn dou kysna tanmas ile balayan genileme ve toprak kazanma politikalar, bakent ile dier blgeler arasnda bir yol ebekesinin kurulmasn gerekli klmtr. M.. 9. yzyl ile balayan genilemeye paralel olarak kral l n farkl yrelerine giden eitli yollar kullanlmtr. Ancak bu yollarn 9. yzylda bir kerede yaplp bitirildiini nermek de mmkn deildir. Farkl krallarn saltanatlar srasnda oluan yeni politikalar dikkate alnarak yeni yol gzergahlarnn saptanp uygulamaya koyulmu olmas gereklidir. Yollarn seiminde genellikle doal gzergahlardan yararlanlm, baz noktalarda bu gzergahlar zerinde el emei ile baz inai faaliyetlere gidilmitir. Ancak Urartu-l mimarlarn ina ettikleri yollara ait arkeolojik kantlar bir havli snrldr.

Urartu yaylm politikasnn ncelikli hedeflerinin banda dou ve gneydou gelmektedir. lerki sayfalarda greceimiz gibi; Sardun olu puini'nin tahtta gemesi ile balayan toprak kazan ma giriimleri ve buna bal olarak askeri seferlerin hedefi, Kuzeybat ran ve gneydeki Musasir top raklandr. M.. 9. yzyl sonlarnda, Kuzeybat ran'dan Urartu zerine gelebilecek ivedi bir askeri tehlike yoktur. Ancak ayn durum gney lkeleri iin geerli deildir. Urartu'nun gneyi, Urartu'nun yzyllar boyu mcadele ettii Asur lkesidir. Bu nedenle bu ynden gelebilecek bir tehlikeye kars gneye giden doal yollar askeri ile tahkim edilmitir. Gneye giden yol btn dier ana Urar9

TA KAPLAR

ram sanatnda baz sanat dallar lkenin geneline yaylan bir uygulama alan bulamam, belli bir dnemde belli baz yerleme yerleri ile snrl kalarak uygulanmtr. Bu sanat dallarna en iyi rnekler ta kaplar ve fildii eserlerdir. Urartu sanatnda tatan retilen kaplara Ayans kazlarna dek pek fazla rastlanmaz. eitli trdeki talardan retilen baz eserlerin varlna karn Urartu Sanat'nda, ta kap retimi hi bir dnemde yaygn bir sanat kolu haline gelmemitir. Ayans dnda bilinen ta kaplardan iki tanesi Karmir-Blur'da bir tanesi de Toprakkale'den ele gemitir. Karmir-Blur rneklerinin birinin kapa zerinde bir kutsal aacn iki yannda kartal bal, kanatl iki fantastik yaratk ve aacn zerinde bir kanatl gne kursu vardr. Sahnenin etrafa ii noktal daire motiflerinden oluan bir zincirle evrelenmitir. Kabn formu bir kasedir. Dier rnek ise kapakl ta bir kutudur. Kapak zerinde plastik bir aslan motifi, yan kenarda ise bir av sahnesi tasvir edilmitir. Motiflerdeki baz farkllklar dikkate alnarak eserin, Karmir-Blur'da bulunmu olmasna karn, Urartu eseri olmad nerilmitir. Toprakkale bulunan ve krmz bir tatan yapld belirtilen kabn az ap 5.0 santimetredir ve sadece bir ksm korunabilmitir. Kabn az kenar zerinde uzanm bir boa motifi plastik olarak ilenmitir.

AYANIS TA KAP EKOLU

Ayans kazlarnn balad 1989 ylna kadar sadece bir ka rnek ile temsil edilen ta kaplarn says, bu kazdan kan onlarca rnek ile daha iyi deerlendirilme ansna erimitir. Kalenin maruz kald youn yangn nedeniyle byk ksm paralanan kaplar, bir tr volkanik kayatan yaplmlardr. Sz konusu yangn kaplarn farkl renklere sahip olmasna neden olmutur. Kaplarn boyutlar olduka kktr. Az aplar 3.0 cm ile 13-0 cm arasnda deimektedir. Bu ller ta kaplarn gnlk kullanmdan ok, parfm kutusu veya ss eyas gibi, zel amalar iin kullanldn gstermektedir. Kaplar zerinde yer alan farkl trdeki motifler keskin bir kalem ve burgu ile yaplmlardr. Kalem ve burgu izleri bir ok rnekte rahatlkla grlebilir. Kaplar zerine uygulanan motifler olduka zengindir. Bezemeler genelde geometrik, bitki ve hayvan motiflerinden meydana gelir. Geometrik motifler arasnda genler drtgenler, zig zalar ve daireler arlktadr. Bu motiflerin biri ya da bir ka ayn kap zerine uygulanabilmektedir. Bezeme alan genellikle kabn tm yzeyidir. Derin oyuklarla yaplm keleri yuvarlatlm kanat ss motifleri ta kaplar zerinde yaygn olarak kullanlmtr. Baz kaplarn zerinde gen, daire ve damla motifi ayr ayr bezeme eleman olarak kullanlrken, bazlarnn zerinde damla motiflerinin yannda lale motifini andran sslemeler beraber kullanlmtr. Ta kaplar zerinde bezeme eleman olarak kullanlan motifler, Urartu sanatndaki farkl eserlerde yaygn olarak bulunabilir. Motiflerin kayna yabanc deildir. Ayans ta kaplarnn byk bir blm zerinde Urartu tun kemerlerinde grmeye altmz bitki motifleri, rozetler ve tomurcuk motifleri yer alr. Derin oyulmu geometrik motiflerin ilerinin ahap, yar deerli ta, altn veya tun ile doldurulduuna ait izler vardr. Aslan ve boa gibi hayvan motifleri, kaplar zerine

144

plastik olarak ilenmitir. zellikle bir kabn az ksmn oluturan boa ba, Urartu sanatnn dier bir ok dalnda grlen plastik veya yar plastik boa balar ile yakn benzerlik gsterir. Hayvan ekilli bir baka rnek, olaslkla bir kabn kulbu olan boa biimli paradr. Ba ve ayaklar eksik olan eserin zerinde ve srtnda derin oyuklarla belirtilmi sslemeler vardr. Boyun zerindeki delik ayr olarak yaplan ban gvdeye oturtulduunu gstermektedir. Ayams'da ele geen ve imdiye kadar baka Urartu yerlemelerinden ok az bildiimiz bu sanat, imdilik II. Rusa'nn eseri olan Ayans Kalesi'ne zg gibi grlmektedir. Kaplar zerinde kullanlan tm motiflerin kaynann Urartu oluu bezemeleri yapan ustann da Urartulu olmasn gerektirmektedir. Ayans dndaki rnein de II. Rusa tarafndan yaptrld bilinen Karmir-Blur ve Toprakkalcden elde edilmesi bu sanatn bu kraln dnemine, yani M.. 7. yzyln ilk yarsna tarihlenebileceini gstermektedir.

145

FLD SANATI

rzincan yaknndaki Altntepe, Van'da Toprakkale ve Gke Gl civarndaki Karmir-Blur kazlarnda bulunan baz fildii eserler de Urartu'da yaygn kullanm alan bulamam bir sanat dalnn rnleridir. Arkeolojik kazlardan elde edilen fildii eserlerin azlna karn, baz Asur yazl kaynaklar fildiinden retilen bir ok eserin tapnaklara armaan olarak koyulduunu anlatmaktadr. Musasir kentinin yamasn anlatan Asur kral II. Sargon, kentten ve Haldi tapnandan fildii heykeller, sebzelikler, fildii iki kaplar, fildii araba, 139 fildii asa, fildii kamalar, sebzelikler, kamalar ve fildii kakma krali nianlar aldn sylemektedir. Bu kaytlardaki fildii eserlerin kazlarda bulunan eserlerin says ile elimesinin balca nedeni, Musasir Tapna'na armaan olarak sunulan tm eserlerin Urartu retimi olmamasndan kaynaklanmaktadr. Blgesinin nemli bir kutsal kenti durumundaki Musasir kentindeki Haldi Tapna'na sadece Urartu lkesinden deil, dier bir ok komu lkelerden armaanlar gnderilmi olmaldr. Bu nedenle kentten yama edilen ve Asur'a tanan bir ok fildii eyann, bu komu lkelere ait olmas kuvvetle muhtemeldir.

TOPRAKKALE FLD ESERLER

Toprakkale'de bulunan fildiinden plak bir kadn heykelcii nemli lde tahrip olmasna karn, sa modeli, ba giysisi ve gzler hakknda bilgi verir. Kadnn banda rozetlerle sslenmi bir balk yer alr. Saclar bir ok Urartu betimlemesinde grld gibi bukleler halinde omuzlara sarkmaktadr. Ayakta duran kadn, Mezopotamya sanatnda yaygn olarak grld gibi, iki elleriyle gslerini tutmaktadr. Toprakkale'de bulunan ayakta duran ikinci fildii figr bir erkek motifidir. Eserin n ksm ok tahrip olmutur. Salar dalgal hatlarla ve bir sa band ile omuzlara doru uzanr. Figr ayak bileklerine kadar uzanan bir giysiye sahiptir. Yukarya kaldrd elleriyle bir nesneyi tayan kartal bal griffon, Toprakkale'de bulunan bir dier fildii eserdir. ift kanatl olarak gsterilen kartal bal adam uzun bir elbise giymektedir. Ban arkasnda, yakn rneklerini Kuzey Suriye sanatnda bulabileceimiz, iki ucu kvnk bir ift bukle omuza uzanmaktadr. Fildiinden yaplm benzer kubal adam, Altntepe kazlarnda ortaya kartlmtr. Salam olan iki kubal adam elllerinde bereketlilik sembol (olaslkla kozalak) tamaktadrlar. Dier ellerinde ise bakra vardr. Az ak ve az iindeki dil grlmektedir. ki ucu kvrk zlfler kulaktan boyuna sarkmaktadr. zerlerinde ayak biliklerine kadar uzanan bir manto ve mantonun altnda ksa bir tunik vardr. Kubal insanlar aynen Toprakkale'de olduu gibi kanatldrlar. Urartu egemenlik sahas iinde bulunan fildii eserlerin en gzel rneklerini oluturan kubal insan motifinin, ada Kuzey Suriye Kent Devletleri sanatnda ok yaygn bir kullanm olduu bilinmektedir. Urartu sanatndaki baz dier stilistik e ile birlikte bu motifinde, bu kltr blgesinden Urar-tu'ya geldiini nermek mmkndr.

1*6

ALTINTEPE FLD L
Altntepe tapnak alannda ve mezarlarnda ortaya kartlan aslan heykelleri, griibn motifleri (izim 33) oyma bir geyik kabartmas ve fildii kakma insan yzleri, Urartu'daki fildii sanatna ait ok ender rneklerdir. Altntepe tapnann galerisinde ve girie ok yakn bir konumda ortaya kartlan kalalar zerine oturmu aslan heykelcii (izim 34) sadece 10.0 santimetre yksekliinde-dir. Aslan ban sola evirmi ve hrlar durumda tasvir edilmitir. Yzde rktc bir anlam vardr, ^ck azdaki diler, burun krklklar, krklklarn iki yanndaki palmet motifi eklindeki izgiler ve badem biimli gzler aslann banda gzlenen nemli stilistik zelliklerdir. Aslan heykelciinin alt ksmnda yeralan bir delik fildii eserin bir baka eyay sslemek amacyla kullanldn gstermektedir. Tapnan ayn noktasnda ele geen bir baka fildii aslan heykelcii, ncekinden farkl bir pozda, karn zerine yatm ve n peneleri ileri uzatlm durumda ekillendirilmitir. Yzdeki ifade nceki aslan da olduu gibi rktcdr. Gzler badem biimli, burun krklklar yine palmet motifi eklinde yaplmtr. Aslan olasklkla ayakl bir sehpann ayaklar sslemekte idi. Aslanlar ile ayn alanda ele geen kakma tekniindeki iki fildii insan yz, aln boyunca uzanan ince kalara ve badem ekilli ekik gzlere sahiptir. Gz bebekleri kakma olarak yaplmtr. Bu eserlerin dnda bir kutsal aa motifi, eitli heykelciklere ait paralar, ssleme elemanlar ve gne kurslar Altntepe'de gn na kartlan dier fildii eserlerdir.

izim 33 - Altntepe den fildiigrifnlar tzg T. Altntepe II Mezarlar. Depo Binas iv Fildii Eserter. Ankara. 1969. Res 3(>

14-

izim 34 - Fildii aslan heykelcii. Altintepe (zg T., Altutepe II. Mezarlar.

Depo Binas ve Fildii Eserler, Ankara. 1969, Res. 39-40)

FLD SANATININ KKEN

Altintepe, Karmir Blur ve Toprakkale'de ortaya kartlan fildii eserlerin Kuzey Suriye Kent Devletleri sanatyla olan benzerlikleri yadsnamaz. Aslan heykelciklerinin stilistik adan en yakn benzerleri, Sakagz'nde bulunan aslan heykelleri ve kabartmalardr. Ak az, diler ve zellikle burun krklklar bu benzerliin en nemli eleridir. Ayn benzerlikler Toprakkale ve Altntepe'de ele geen, elleri yukarya kaldrlm fantastik yaratklarda da gzlenebilir. Sakagz ta kabartmalar zerindeki ku.bal fantastik yaratklar ellerinde bir nesne tamamakla Urartu fildilerinden ayrlrsa da benzer motif Karatepe, Kargam ve Zincirli gibi dier Kuzey Suriye Kent Devletlerinde bulunabilir. Urartu da ortaya kartlan fildii eserler ile M.. 1. binyl Kuzey Suriye sanat arasndaki bu yakn benzerlik fildii eserlerin Urartu'ya dardan ithal edildii nerisinin yaplmasna neden olmutur. Fildii hammaddesinin Kuzey Suriye'de bol olarak bulunabilmesi, ithal edilen lkenin Kuzey Suriye olduu varsaymn yaratmtr. Urartu fildii sanat ile Kuzey Suriye sanat arasndaki bu benzerlikler eserlerin dorudan ithal edildii sonucu dourmaz. Sanatn dier bir ok dalnda da var olan bu benzerlikler bu iki kltr blgesi arasndaki bir kltrel alveriin sonucu olmaldr. M.. 8. yzylda Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu topraklar zerinde kumlan Urartu siyasal egemenlii bu kltrel etkileimin kayna olmaldr. ki lke yneticileri arasndaki ilikiler bu sanat dalnn Kuzey Suriye'den Urartu'ya gelmesini kolaylatrmtr. Hatta daha da ileri gidilerek Urartu krallarnn bu sanat daln gelitirmek iin Kuzey Suriye'den fildii ustalar getirttikleri bile nerilebilir. Urartu krallarnn M.. 8. yzylda Hate ve Supani lkelerinden alp, Urartu lkesine gtrdkleri binlerce sava esiri arasnda bu sanat uygulayan ustalar bile olmaldr. Altntepe'de bulunan fildii hammaddesi en azndan Altintepe eserlerinin buradaki bir yerel atlyede retildiklerinin nemli bir gstergesidir. Fildii eserlerin ortaya kt Karmir-Blur, Altintepe ve Toprakkale gibi kalelerin ina tarihleri dikkate alnrsa bu sanat dalnn M.. 8. yzyln sonu ve 7. yzyln i l k yansnda yaygn olarak kulllanld ortaya kar. 148

DL VE YAZI

-W" -y ram Kralln kuran insanlarn kimler olduu hakknda bavurulmas kanlmaz olan iki I nemli konu vardr. Bunlardan ilki ve daha nemlisi bu halkn konutuu dil veya diller, ; dieri ise tanrlar aleminin oluumu ve bu oluumdaki olas blgesel etkilerdir. Urart Kral-\^ j lna ait yazl belgelerin says her geen gn biraz daha artmasna karn, bu say hi bir zaman Hitit ve Asur yazl kaynaklarnn ulat binlerle ifade edilen rakamlara kavuamamtr. Bugn Urartu'daki bu say herhalde 400-450 civarnda olmaldr. Bu belgelerin iinde sadece _2 tanesi kil tablettir. Dierleri genellikle kaya (asallarna yazlm olan ve eitli krali kiilerin aske- imar faaliyetlerini anlaian kaya yaztlar veya ta steller zerine kaznm fetih veya yapm kitabeleridir. Belli bir grup yazt ise kazs yaplm Urartu kalelerindeki eitli inaatlar anlatan yaztlardr. Urartu yaztlarnn yer ald bir baka mal/eme grubu hemen her Urartu kral tarafndan tanrlara sunulmu kalkan, sadak, mifer ve kl gibi baz adak eserleridir. Mhr veya mhr basklar zerinde yer alan yaztlar ise, ok nemli tarihi bilgiler vermi olmalarna karn, sayca bir hayli azdr. Sz edilen bu yaztlarn tm, Kralln kurulu aamasndaki bir ikisi hari. Urartu dilinde ve izisi ile kaleme alnmtr. Kralln bilinen ilk yazl belgesi olan, Van Kalesinin kuzeybat ke-e ina edilen Madrbur zerindeki Lutipri olu Sarduri'ye (I. Sarduri) ait yazt Asurcadr. Urartu egemenlik sahas iinde hangi dillerin konuulduu yantlamas bir hayli zor bir sorudur. Bu kadar geni bir corafi alana yaylan ve bnyesinde yeni ele geirilmi bir ok blge halknn yer ald bir siyasi rgtte, ynetilen kiilerin kulland dilin ve hatta yaznn var olmamas doal deildir. Urartu Krall nn kurulmasnda Van Gl Havzas'nda Tun alardan beri yaayan ba-:: yre halklarnn, kuzeyden Erken Demir ada blgeye gelen insanlarn ve bu oluumda bir e-:..de grev alm Hunilerin nemli roller stlendii dikkate alnrsa, bu insanlarn dillerinin de ki olurlar iinde farkl younlukta kulanlmalar gereklidir. Ancak resmi kaytlarn devletin resmi di-k kabul edilen Urartu dilinde yazlm oluu, Hunice dnda, dier diller ile ilgili bilgi edine-meyiimizin balca nedenidir. Olasdr ki; blgedeki da. nehir ve kentler gibi bir ok corafi isimde kk gruplarn konutuu dillerin yansmas vardr. Bu durumun aydnla kavuturulabilmeinin tek yolu. daha fazla yazl kaynak ve zellikle de tablet bulmakta yatmaktadr.

URARTU DLNN YAPISI

Bir ok Urartu kralnn bize brakt yaztlarda kullanlan Urartu dili, her eyden nce HindAvnpa dil ailesine mensup deildir. Urartu dili Trke gibi bitiken (aglutinativ) ve ergatif yapl bir dildir. Ergatif yapda cmle eer geili (transitif) ise cmlenin znesi ek alr. Nominatif olmas gereken zne bir ek (sufiks) ile belirtilir. Cmledeki fiil edilgen olarak evrilir ve fiilin akuzatif objesi olan tmle de hi bir ek almaz. Bylece geili cmlelerde fiil edilgen olarak kalr. Urartu dili bu zellikleri dikkate alnarak bir ok dil ile karlatrlm, ancak en dikkate deer benzerliin Hurri dili ile ol-duu nerilmitir Kimi bilim adamlarna gre Urartu dili ile Hurri dili arasndaki yaknlk, ana-kz araaknlk gibidir. Bu neri Urartu dilinin dorudan Hurriceden gelmesi, yani Urartu dilinin Hurncenm ge bir diyalekti olduu anlamna gelmektedir. ki dil arasndaki bu lx*nzerliin temel nede149

ni, M.. 2. binylda Van Gl ve evresinde Hurri halknn yaam olmas inancdr. Bu inana gre Urartu Krall bir Hurri kralldr ve Hurriler tarafndan kurulmutur. Ancak bu nerinin bilimsel arlk kazanabilmesi iin. Van Gl Havzasfnn M.. 2. binylda Hurri kltr blgesi olduunun kantlanmas gerekmektedir. Halbuki bu blgede yaplan sistematik kaz ve aratrmalar, ikinci binylda blgede var olduu nerilen Hurri kltr izlerini ortaya koyamamtr. Van Gl Havzas'nn Hurriler taralndan iskan edildiine ait bir varsaym M.. 3. binyl ile balantldr. Yredeki varl kazlar ve yzey aratrmalar ile kantlanm olan M.. 3. binyla ait Hrken Transkafkasya Kltrnn bu blgeye ve bu kltrn yayld dier blgelere Hurri halklar ile geldii nerilmitir. Bu nerinin doruluu durumunda bile. blgede ancak M.. 3. binyl iinde younluk kazanan bir Hurri topluluundan sz etmek mmkn olabilir.

HURR ve URARTU DLLER

Urartu dili ile Ilurrice arasndaki benzerliin teyze-yeen arasndaki iliki derecesinde olduu da varsaylmtr. Bu inana gre Hunice ile Urartu dilleri akrabadr. Ancak iki dil birbirinden uzun yllar nce, belki de M.. 3. binyl sonlarnda, ayrlm ve kendi gelimelerini birbirinden bamsz olarak salamlardr. Urartu dilinde olduu gibi Hunice de ergatif bir karaktere sahiptir. Yani zne belirli bir ekle belirtilmi ve fiil mutlaka edilgen formdadr. Her iki dilin kelime hazinesi benzerdir ve ahs isimlerinde cinsiyet kavram sz konusu deildir. Her iki dildeki ekimler de birbirine ok benzerdir. Urartu dilinin Hurricc ile olan yakn ilikisinin yannda Kafkasya dilleri ile de benzerliinin olduu bilinen bir gerektir. Her iki dil arasnda yap ve oluum acsndan nemli yaknlklar vardr. Urartu dili ile ilgili ulalan bu sonulara karn, bu dilin Hurri d i l i veya Kaskasya dilleri ile olan ilikisi tam anlamyla aklanamamtr. nmzdeki yllarda blgeden elde edilecek yeri epigrafik veriler, sorunun aydnlatlmasna nemli katklarda bulunacaktr.

HURR-URARTU LKS
Urartu dili ile Hurri dili arasnda gzlenen ilikinin kayna da bilim adamlar arasnda tartmalara neden olmutur. Urartu dilinin Hurricenin ge bir diyalekti olduuna inananlar, Uratularn M.. 9. yzylda yeniden tarih sahnesine kan Hurri halk olduunu savunurlar. Bu inana gre M.. 2. binylda Gneydou Anadolu ve Kuzey Mezopotamya'da yaayan Hurri halklarnn kurduu Hurri Devletinin (Mitanniler) ikinci binin ikinci yarsnda yklmasyla baz Hurri topluluklar Van Gl evresinde yerlemi ve Urartu Krall*nn kurulmasna nayak olmutur. Bu neriye kar ileri srlen bir baka inan, Hurri halklar ile Urartu halknn M.. 3- binyl iinde birbirinden ayrldklar ve Urartlarn M.. 9. yzylda Dou Anadolu'ya g ettikleri dorultusundadr. Bu inana gre Urar-tular, Hurriler ile akrabadr ancak, ayn halk topluluuna mensup deillerdir. Bu fikrin karsndaki her neride; Hunilerin. Mitanni Krall'nn y k l nda n sonra ya/ sistemlerini tamamiyle unuttuklarn ve 500 yl sonra yeniden ve Asur ivi yazsn kullanarak Van Gl Havzasnda yazl kaynak retmeye baladklarn kabul etmek durumundayz. Urartu halk ile Hurri halk arasnda bir yaknln ve hatta bir akrabaln olduu yadsnamaz bir gerektir. Urartu Krall'nn dorudan Hurriler tarafndan kurulduunu kabul etmek pek mmkn deildir. Bunun kabul edilmesi durumunda Urartu panteonunda ba sray alan Tanr Hal-di'nin durumu aklanamaz. Ayn ekilde Urartu sanat iinde gzlenen ve Hurri ekolu olmad kesin olan bir ok enin de varln izah etmek pek kolay olmaz. Urartu dini ve yazsnda saptanan Hurri zelliklerinin kaynan bu iki halk topluluunun Anadolu'ya g etmeden nce yaadklar topraklarda aramak gereklidir. Ola s l k la avn corafi blgeyi paylaan bu akraba topluluklar, uzun bir sre nce birbirlerinden ayrlmlar ve farkl zamanlarda ve farkl corafi blgelerde varlklarn srdrerek sz konusu bu blgelerde oluan siyasi ve kltrel oluumlara katklarda bulunmulardr. Urartu Krall'nn kuruluunda Hurri topluluklarnn nemli bir rol stlenmelerinin yannda, Van Gl Havzas'nn Erken Tun a halklarnn ve olaslkla M.. 2. binylda blgeye, belki de yine Transkafkasya dan veya Bat ran'dan gen halklarnn da pay inkar edilmemelidir. nc ve ikinci binyl kltr ile Urartu kltr arasnda son yllarda ortaya kartlan anak mlek form benzerlikleri

150

ve l gmme geleneklerindeki yaknlk bu neri iin dayanak noktasdr. Urartu Kltr'nde gzlenen baz yeni eleri ve dier komu kltrlerden farkl kltrel unsurlar aklayabilme ansmz, ancak Urartu Krallnn kumlusunun bir tek halk topluluuna mal edilmemesi durumunda vardr.

HIEROGLIF YAZI
Urartu'da ivi yazsnn yannda onun kadar tercih edilmemi olmasna ramen, hieroglif yaznn da kullanld bilinmektedir. Hieroglif yaz veya iaretler genelde bir ka ayr malzeme grubu zerinde kullanlmlardr. Hieroglif iaretler arasnda aa, dal. yaprak gibi bitki betimlemeleri; yldz, gne, ay, gibi gk cisimleri; insan vcudunun eitli uzuvlarn betimleyen iaretler; farkl hayvanlar veya bunlara ait uzuvlar; kap, bardak, anak, yaba, masa gibi eitli eyalar saylabilir. Bugn bile anlam tam olarak anlalamayan eitli resimsel iaretlerin byk boyutlu depolama kplerinin zerinde yer ald bir ok Urartu kale kazlarndan bilinmektedir. Depolama kpleri ve baz kulplu testilerin kulp altlarnda yer alan iaretlerin bazlar kap piirilmeden yaplmtr. Baz iaretler ise kabn zerine sonradan sivri ulu bir kalem ile izilmitir. avutepe, Batan, Kayaldev. Kanni Hlur ve son olarak Ayans kazlarndan, zerlerinde eitli hieroglif iaretler olan depolama kpleri gn na karlmtr. Ayans Kalesi'nde "Payeli Salon'*da bulunan ve libasyon arabnn veya svsnn sakland kpn zerinde de bu tip iaretler vardr (izim 35). Ayans Kalesrnin depo yaplar iinde ortaya kartlan yzlerce depolama kpnn zerinde ok durumda hem ivi yazs, hem de hieroglif yaz beraber kullanlmtr. Bu durum krali bir kale iinde bile i k i yaz trnn hitap ettii baz insanlarn var olabileceini kantlamaktadr. Ayn ekilde Altntepe'de bulunan ve zerinde 'kalenin valisine aittir, lek 2 teri isi yazl tun kap hieroglif yazl kaplara nemli rnektir.

izim 35 - Ayans Kalesi Payeli Salonda bulunan zeri bierogUf Vfarei tnsyun kp

151

BUDIN LEVHASI
Hieroglif iaretlerin yer ald dier bir malzeme grubu tun adak eyalardr. Van Mzesi'nde saklanan ve zerinde Tanr Haldi ve olaslkla kars Arubani'nin betimlendii adak levhas (Resim 96) ve bir zel kolleksiyonda bulunan ve "Budin Levhas" olarak adlandrlan eser, bu tipe en gzel rnekleri olutururlar. Budin levhas zerinde yatar vaziyette bir boa zerindeki tahtta oturan bir tanr ve tanrya takdim edilen kiiler betimlenmitir. Sahne iinde yer alan tm tanr ve kiilerin ve hatta ocuk betimlemesinin adlar hieroglif yaz ile belirtilmitir. Urartu halk arasnda bilinen bu mitosun kahramanlarnn kimler olduu, ancak tanrsal atrbleri ile anlalabilmektedir. Hieroglif yazlar bu konuda hi bir fikir vermemektedir. ilik asndan krali eserler kadar kaliteli olan bu iki levha zerindeki hieroglif yazlar, Urartu Krallnn iinde bu yazy kullanan bir grubun olduunun nem li kantdrlar. Kazlarda bulunan baz mhr ve zellikle mhr basklar zerinde de hieroglif iaretlere rastlamak mmkndr. Damga mhr basklar zerindeki byle rnekler, Van Ayans Kalesi ve Bastam kazlarnda bulunmutur.

HEROGLF YAZININ KKEN

Hieroglif yaznn Urartu'da ne zaman kullanlmaya balad, bu yaz trnn ivi yazsndan nce bu blgede var olup olmad bilinmemektedir. Olasdr ki; ivi yazsnn kralln resmi yazs olarak benimsenmesinden nce ve sonra hieroglif yaz basit halk arasnda kullanlmtr. Ancak bu nerilere ait hi bir kantmz yoktur. Kald ki hieroglif yazya ait en erken rnekler de Urartu'da imdilik M.. 8. yzyln ilk yansndan eskiye gitmemektedir. Urartu hieroglif yazsnn, Hitit hieoroglifi ile belirli bir benzerliinin olduu ok uzun zamandr bilinmektedir. Hatta Urartu'da hieroglifinin mparatorluk Devri Hitit Gelenei'nden herhangi bir dil ball olmakszn ortaya kt nerilmitir. Bu konudaki bir baka gr ise bu benzerliin Hitit mparatorluu'nun yklndan sonra ortaya kan Ge Hitit Kent Devletleri aracl ile M.. 8. yzylda Urartu'ya geldii eklindedir. M.. 8 yzyl ile birlikte Urartu Krallan'nn batya ve bu kapsamda Ge Hitit Kent Devletleri'ne kar gsterdikleri ilgi, bu lkelere askeri seferler dzenlenmesini gerekli klmtr. Bu askeri baarlar sonunda yreden elde edilen ok saydaki halkn Urartu snrlar iine tand ve buralarda iskan edildii bilinen konulardr. Ge Hitit Kent Devletleri ile olan bu ilikiler sonunda ortaya kan kltrel etkilenmeler ve olaslkla Hatc ve Supani lkelerinden Urartu'ya getirilen tutsaklar, Urartu'da Hitit hieroglifine benzer bir yaz sisteminin balamasna yardmc olmulardr. Urartu'da M.. 8 yzyldan daha erkene tarihlencn rnekler bulunmadka, hieroglif yaznn Urartu'ya dardan geldii nerisi geerliliini yitirmeyecektir. Urartu egemenlik sahas iinde ortaya kacak daha ok saydaki hieroglif yaztl belge ve buluntular bu konuyu kesin sonuca ulatracaktr.

152

DN

ratU Krallna ait ok snrl saydaki yazl kaynaklar, M.. 1. binyln ilk yansnda Dou Anadolu ve komu lkeler iin nemli bir askeri g durumuna eriebilen Urartu'nun dini ile ilgili pek fazla bilgi vermezler. ada Asur'un ve ran'n veya M.. 2. binyl Anadolu sunun tek hakimi Hitit mporatorluu'nun dini. dini inanlar ve uygulamalar veya mitolojileri konusunda olduka fazla bilgimiz olmasna karn, Urartu iin bu bilgilerden yoksunuz. Urartu yazl kaynaklarnda tanrlar iin tapnak veya kutsal alanlarda yaplm olan dini mera Mirilere, tanrlar aleminin oluumuna veya tanrlar ile krallar, rahipler veya halk arasndaki ilikilere k tutacak hemen hi bir belge yoktur. Saylar Ayans Kalesi'nde bulunan son iki tabletle birlikte an-..:k 22 yi bulan Urartu tabletleri, bu konulara hi deinmemislerdir. Kralln farkl yrelerinde ortaya kartlan antsal kaya yaztlar ise, tamamen ilgili kraln fetihleri ve baarlar ile ilgilidir. Kalelerde bulunan birok ta yazt ise, daha ok o yerleme yerinde yrtlen imar faaliyetlerini veya kaleler ev-resinde gerekletirilen meyve baheleri, balar, sulama kanallar ve tesisleri ile ilgili bilgi verirler. Sz konusu yaztlarn ieriklerinin daha ok dnyevi ilerle ilgili olmalar ve birka yaztn dnda din ve dini davranlar konu alan yaztlarn olmamas ilgintir. Hu durum genelde merkeziyeti bir ynetime sahip olan Urartu'da dine ve tanrlara verilen nemin Yakn Douda grmeye altmzdan daha az olduunu eklinde yorumlanmamaldr. Birok Urartu yazt, Tanr Haldi'nin ad ile balar ve birka tanrnn adnn getii bir lanetleme blm ile biter. na edilen btn tapnaklar, kaleler, sulama tesisleri, ba ve baheler genelde Tanr Haldi, baz durumlarda dier tanrlar iin yaptrlmtr. Birok Urartu yaztnda en az bir tanrnn adnn gemi olmasna ve kralln eitli yrelerinde bata Haldi olmak zere tanrlara tapnaklar, saraylar, kaleler ve kutsal alanlar ina edilmi olmasna karn, Urartu Tanrlan'nn ikonografilerinin yaztlara yansmam olmas artcdr. Urartu Kralhfnn snrlar iinde yasayan halklarn dini inanlar ve davranlar ve sonuta tanrlar ikonografisinin olumasndaki paylar da ok az bilinmektedir. Olasdr ki; dini inanlar ve davranlarn, yneten ve ynetilenler taralndan farkl mekanlarda ve farkl biimlerde uygulanmas bu bilgi eksikliimizin temel <iynandr. Halk arasnda yaratlan efsaneler veya gelitirilen tanrsal ikonografiler krali yaztlarda yer bulamam, byk olaslkla okuma yazmas olmayan basit halk arasnda yazya geirilemeden sadece dilden dile aktarlmtr.

MEHER KAPI KAYA N ve YAZITI

Van'da, Toprakkale'nin de ina edildii Zimzim Da'nn gle bakan eteklerindeki bir kaya inde yer alan ve Meher Kap yazt olarak adlandrlan yazt, Urartu tanrlar alemiyle ilgili ok nemli bilgiler veren tek kaynaktr (Resim 11). Meher Kap yerel halk tarafndan "kr kap", "hazine kaps"' veya "yalanc kap" olarak adlandrlan, 4.0 metre yksekliinde, 2.70 metre geniliinde bir kaya niidir Niin iinde iki kez tekrarlanan yaztta. Urartu panteonunda kutsanan toplam 79 tanr ve tanrann ad ve bu tanr ve tanralar iin kurban edilecek hayvanlarn trleri ve saylar verilmitir. Yazm kaleme aldrtan kral Sarduri'nin olu puini'dir ve M..9. yzyln son eyreine tarihlenmek-tedir. Listede kutsanan tanr ve tanralarn yannda Urartu'da kutsal saylan da. gl ve kentlere de kurbanlar adanmtr. Listenin ilk srasn Tann Haldi. Teieba ve Suini almaktadr. Bu lnn adlan birok yazna birlikte gemektedir. Tann Haldi iin listede verilen kurbanlk hayvan says 17 bo153

Resim 2 - Bingl Dalan'nm zerinde Urartu yolu

tu yollan gibi Tupa'dan baslar. puini taralndan ina edildii bir yazt ile bilinen Zivistan Kalenin (Elmal) dousundan geerek, Harami Gedii yoluyla Grpnar Ovasna varan yol, Hoap'a doru lerler. Yolun zerinde daha ge bir dnemde, 11. Sarduri zamannda ina edilen avutepe Kalesinin dier idari ilevlerinin yannda bu yolu koruma gibi bir amac da olmaldr. L'rartu dneminde ina edildii bilinen Hoap Kalesinin de ayn amalar ile kurulduu kesindir. Kalenin nnden geen yol (Resim 1) daha sonra uh Gedii'ni aar ve gneye doru ilerler. Bu noktada Sakaltutan Deresinin gneybatsnda kayalara oyulmu 15 metre uzunluunda ve 4 metre geniliindeki tnelin, bu gedii asmak iin Urartular tarafndan ina edildii nerilmitir. Tupa'dan gneydouya ilerleyen bu yol Trk, ran ve Irak snr yaknlarnda yer alan nl Kelisin geidine varr. Kelisin geidi yardm ile Asur lke.sine veya Bat ran topraklarna gemek mmkndr. Kelisin geidi yaknnda ele geen cilt dilli bir Urartu yazt, puini'nin erken yllarnda bu blgeye yapt askeri seferleri ve Musasir kentini ele geiriini ve kent iinde bir Haldi tapna ina ettiini anlatr. Gnmze kalan puini kalelerinin konumlar ve yazl belgeler, bakent Tupa'dan bir baka yolun daha kuzeybat ran lkesine gittiini kantlamaktadr. puini'nin ina ettii Aa Anzaf Kalesi ve Menua'nn yaptrd Yukar Anzaf Kalesi, F.rek zerinden douya ilerleyen bu yolun korunmas ile grevlendirilmi olmaldr. Yol, Mollahasan Hy yaknndan geerek ayba Deresi boyunca Kotur Vadisine ular. Erek Gl kysndaki Karagndz Hy'nde ele geen Menuaya ait bir yaztta, Kuzeybat ran'daki Barsua lkesine seferler dzenlendii yazldr. Olaslkla bu yazt, sefer sonrasnda gzergah zerine koyulmutur. Urartu Krallnn btn evreleri boyunca kullanld kesin olan bu gzergah baka tali yollarla Urartu'nun dier blgelerine de balanmtr.

10

a ve 3 koyundur. Bunun yannda listenin alt sralarnda Haklinin silahna, Haldi'nin genliine. Halci i' n i n erikinliine, Haldi'nin yallna, Haldi'nin savalna, Haldi'nin gcne. Haldi'nin tapnakl ar na ve Haldi kaplarna da kurban kesiklii bilinmektedir. 6 boa ve 12 koyun tanr Teiseba'ya. boa ve 8 koyun nc sradaki Tanr Su i ni ' y e kurban edilmektedir. Dier t a n r l a r iin bu saylar azalarak devam eder. rnein drdnc sradaki Hutuini 2 sr ve drt koyun, daha sonra gelen tanr Turani 1 sr iki koyun ve altnc sradaki tanr la 2 sr ve 4 koyun ile onurlandrlmtr. Tanr I a'ya kutsal libasyon stelleri ile sslenmi bir kutsal alann yapld yaztlardan bilinmektedir. Yedinci sradaki tanr Nalaini'dir ve Ua ile ayn sayda kurbanlk hayvan saysna sahiptir. Listenin ilk 63 tanrs erkek tanrlardr Tanralar sralamasnda Arubani, Huba ve Tupea ilk sralar alrlar. Hu tanralarn liste bandaki ilk erkek tanrnn konsortlan ( e s l e r i ) olduklar ok muhtemeldir. Meherkap yaztnda adlan bulunan tanr ve tanralarn tam listesinin verilmesinde yarar vardr: 1. Haldi 2. Teieba 3 Siuini 4. 5. 6. 7. 8. Hutuini Turani Ha Nalaini ebuti (17 sr. 34 koyun) (6 sr. 12 koyun) (4 sr. 8 koyun) (2 sr, 4 koyun) (1 sr. 2 koyun) (2 sr. 4 koyun) (2 sr. 4 koyun)

9. Arsimela 10. Anapa 11. Dieduani 12. ielardj 13- Haldi'nin silahlarna I . Albini 15. Kuera 16. Elipri 17. Tarraini 18. Adaruta 19. nmiini 20. Ll r alue uruliliue iuali 21. Alaptuini 11. Hrina 23- .Siniri 24. Unina 25. Airaini 26. Zuzumaru 27. Hara 2.S. Ara /a 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. Ziquni Ura Aribedini Arni Haldi'nin genliine Haldi'nin erikinliine Haldi'nin yallna Haldi'nin savalna

(1 sr, 2 koyun)

37. Teieba'nn savalna 38. Atuara

15*

39. Ardini kenti tanrsna

Kumenu kenti tanrsna Tupa kenti tanrsna Haldi kenti tanrsna Aruniuinu kenti tanrsna Haldi'nin deisesine uba Haldi kaplarna Eridia kenti tanr Teiseba kapsna Uiini kenti tanr ivini kapsna Klia Haldi'nin arniesine 51. Haldi'nin gcne 52. Tanr Haldi'nin susilerine 53Talapura 54. Kilibani 55. lkeler tanrsna 56. Snrlar tanrsna 57. Gller (denizler) tanrsna 58. Athananau tanrsna 59 tanrsna 60. LAN Gamruti 61. Haldi'nin nirible'sine 62. Nii kentindeki Tanr Ua kapsna 63. Dalara 64. Arubaini 65. Huba 66. Tu.pea 67. Aui 68. Aia 69. Sardi 70. Sinuiardi 71. phari 72. Bartia 73. Silia 74. Ara 75. Ad i a 76. Uia 77. Ainau 78. Ardi 79. nuanau

40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Meherkap yazt, Urartu panteonunda yer alan tanrlar iin ne kadar kurban kesileceini belirtmesine karsn, bu saylarn hangi merasim iin veya ne kadar sklkta kesileceini vermemektedir. Kesilen kurbanlann (Resim 94) bir gnde mi. bir haftada m. bir ayda m, yoksa bir ylda m kesilecei bilinmemektedir. Meherkap tanrlar listesinde toplam 105 sr ve 300'den fazla koyun kurban gerekli grlmtr. Ekonomisi zellikle hayvancla dayal Urartu Krallnda hergn bu sayda kurban kesmek ekonomide olumsuzluklar yaratabilirdi. Meherkap listesinde verilen kurbanlk 155

Resim 94 - Adak /erba zerinde kurbanlk hayranlar

Resim 95 - Tun aslan heykelcii. Van Mzesi

156

Resim 96 - Tann Haldi iv Tanra Arubani. adak lebas. Van Mzesi

15-

m <<> Kosabad Kabartmas: Musasir Tapma ve yamas

izim 37 - Giyimli adak lerbas zerinde Tanr Haldi

hayvan saylarnn, bakentte yaplan merasimlerde mi yoksa tm Iram lkesinde gerekletirilecek merasinlerdeki asgari a la r m olduu bilinmemektedir. Kanmzca Meherkap kurban listesi, bugnlk kurban saylarn vermekten ok. listedeki tanrlar iin yaplacak merasimlerdeki kurbanlk saylarn belirtmektedir. Tanr Haldi veya dier tanrlar iin bir ylda ka merasim yapld bilinmemektedir. Ancak belli bir tanr iin hergn dini merasim yaplmayacana gre, bir ylda kesilen hayvan saylar daha makul bir dzeye inebilir.

TANRI HALD
Yakn Dou kltrlerinde yeni bir tanrnn ortaya kmas yeni bir halk topluluu ile aklanmak istenmitir. Urartu tanrlar aleminin ba durumundaki Haldi de, Yalan Dou kltr sahnesine ilk kez Urartular ile birlikte kar. Daha nce hi bir kltrde rastlamadmz Haklinin kkeni hakknda baz tartmalar gelitirilmitir, Haldi'nin, Urartu'nun gneyinde yeralan kutsal Musasir (Ardini) kentinden iartu'ya geldii nerisinin gerei ne kadar yanstt tartlmaktadr. Musasir kentinin kral -puini tarafndan ele geirilmesinden sonra Tanr Haldi iin bir tapnak yaptrlm olduu bilinmektedir. Musasir'deki tapnaktan Asur kral II. Sargon da sz etmi ve tapnak hazinesini yamalayarak lkesine gtrmt (izim 36). Bir ok Urartu askeri sefer kaytlarnda ilk cmle tanr Haklinin silahlarn kuanarak ordunun banda sefere kt belirtilmitir. Ancak puini'nin, Ardini seferi kayt krnda bu tanm yoktur ve bunun yerine " Tanr Haldi'nin nnde, Ardini kentine geldikleri zaman bir kildi tapna ina etlim... "cmlesi vardr. Hu tanm dier bir ok kentin a k s i n e Ardini (Musasir) kentinin silahl bir eylem yolu ile ele geirilmediinin kantdr. Kral kente vardktan sonra binlerce hayvan kurban edilmeleri iin tapnaa vermitir. Urartu kralnn bu davrannn nedeni belli deildir. Sarduri hanedanlnn bu kentten geldii nerisi bir anlk dikkate alnrsa, puini'nin baba yurdunu uzun yllardan sonra ziyaret ettii ve bu ziyaret iin bir tapnak saptrd ve saysz kurbanlar kestirdii de nerilebilir. Kente varta herhangi bir savan olmay, bu fikri destekleyici mahiyette bile kabul edilebilir. Ancak bir baka neri de en az yukardaki kadar geerli olmaldr. puini'nin Ardini kentini savamadan ele geirmesi, bu kentin kutsal bir kent olmasndan ve ArdiniT ynetici ve

Resim 97- Adak lerbas zenuk' tahtta oturan bir tanr. Van '

Resim 98- Giyimli adak lebas zerinde kanall bir tanr. Yan '

160

rahiplerin bu yllarda gcnden ok ey kaybetmi, Asur'un yerine l'rartu'yu isteyerek koruyucu askeri g olarak semesinden de gelebilir. u veya bu ekilde ele geirilen veya ina edilen bir ok kentte. Urartu krallarnn tapnaklar ve dier t r bayndrlk faaliyetleri yaptklar bilinmektedir. Kral puini'nin de Ardini kentine eitli yaplar ina etmesi doaldr. Kald ki, puini'nin yresinin en nemli klt merkezlerinden biri olduu bilinen Ardini'dc, Urartu ba tanrs Haldinin kutsanmasn istemesi ve hatta zorlamas kadar doal bir ey yoktur. Sonuta bu kutsal kent ve bu kentte kutsanma-ya balanan Tanr Haldi kll ile yreye Urartu monarisinin damgas da vurulmu olacakt. Yazl kaynaklardan Ardini kentinin ba tanrsnn Babartu olduu bilinmektedir. Tanr Haldinin Ardini'ye gelii ile bu tanr Urartu ba tanrsnn konsortu (zevcesi) durumuna gelmitir. nk bir kentte iki ba tanrnn olmas Urartu Devlet dinine uygun deildir. Haldi'ni, Musasir'den, Urartu panteonuna geldii nerisinde, Babartu'nun Ardini kentinin ba tanrs olmas aklanamaz. Musasir kentinde pu-ini'den nce ina edilmi bir Haldi tapnann yokluunda, yukardaki neriye kukuyla olmasa bile temkinli yaklamak gerekecektir. Tanr Haldinin kutsal hayvan aslandr (Resim 95 ve izim 37). Bir ok Urartu betimlemesinde Haldi, bir Hurri gelenei olarak, kutsal hayvan aslan zerinde ayakta durur vaziyette betimlenmitir (Resim 96). Savalarda ordunun en nnde elinde bir kl veya mzrakla ilerleyen ve Urartu'ya zaferler kazandran Haldi'dir. Haldi bu nedenle her eyden nce asker bir tanrdr. Bu nedenle kendisine adanan eyalar iinde silahlar birinci sray almaktadr.

TANRI TEEBA ve UN
Urartu panteonunda ikinci sray igal eden Tanr Teieba, Hurri kkenli bir tanrdr. M.. 2. binylda Anadolu'da ba tanr olan Teup ile ayn olmaldr. Hatta Meher Kap yaztnda tanralar arasnda yer alan Hupa da, bu tanrnn ei olan Hurri panteonundaki Hepat olmaldr. Hurrilerde olduu gibi Urartu'da da Teieba'nn kutsal hayvan boadr. Baz antsal ta kabartmalar ve bir ok tun eser zerinde, boa stnde ayakta duran tanr Teieba'dr. Urartu Krallnn oluumunda grev alan halk topluluklar iinde Hurrilerin de var olduu konusunda ok nemli bir kant olan Teieba bir sava tanndr. Listenin 37. srasnda belirtilen iki sr ve drt koyun Tanr Teieba'nn savalna kurban edilmektedir. Meher Kap yaztnda drt boa ve sekiz koyun ile mkafatlandrlan Tanr, Urartu panteonunda nc sray alan Tanr ilinidir. Olaslkla Gne Tanrs olan uini, Asur tanrs ama'n ideogram ile yazlmaktadr. Bu tanrnn kutsal simgesinin gne kursu olduu nerilmitir. Ancak gne kursunun dier baz tanrlar ile birlikte de betimlenmi olduu unutulmamaldr. Meherkap tanrlar listesindeki ilk tanr Urartu panteonunda "tanrsal ly" meydana getirir ve birok Urartu yaztnda birlikte geer. Tapnak girilerinin ve Meherkap veya Yeilal gibi bir ok kaya niinin, iice kademeden olumasnn bu l simgeledii dnlmektedir. Tanr uini'nin konsortunun listede 66. srada yer alan ve bir sr ve bir koyun kurban edilen Tupea olmas gereklidir. Tupea'nn ayn zamanda bakent Tupann da koruyucu tanras olduu bilinmektedir. Ayn ekilde kutsal arap veya libasyon svsn tayan eklentili kazanlarn kenarlarndaki kanatl kadn eklentilerinin de bu tanray simgeledii dnlmektedir. Meherkap listesinde ad geen dier tanrlarn bir ounun ad sadece bu liste yardm ile ismen bilinmektedir. Bu tanrlara ait olabilecek bir ok betimleme, farkl malzemeler zerinde ele gemitir (Resim 97-99). Tanr Haldi ve Teieba'nn dnda kendisi iin tapnak yaptrlan sadece bir tanr vardr. Grpnar Ovas'ndaki avutepe Kalesi'nde (Resim 100) ina edilen iki tapnaktan biri Tanr Haldi'ye, ikincisi ve Aa Kalede yer alan ise Tanr rmuini'ye adanmtr. Tanr rmuini listede 19. sradadr ve kendisine bir sr ve iki koyun kurban edilmektedir. Listenin bir hayli alt srasnda yer bulabilmi bir tanrya II. Sarduri tarafndan bir tapnak ina ettirilmesi, dikkat ekici olduu kadar aklanmas da zor bir durumdur. Olaslkla Tann rmuini, Sarduri'nin baba kenti olduu II. Sar-gon'un sekizinci sefer kaytlarnda bildirilen Riar'n tanrs idi. Urartu panteonunda tann ve tannala-rn dnda kutsanan ve kurban kesilen bir ok gl. da. kent ve kutsal kaplar vardr. Listede bunlara da belli saylarda kurban kesilmesinin gerekli olduu emri yaynlanmtr. rnein Ardini (Musasir) kenti tanrsna. Kumenu kenti tanrsna. Haldi kaplarna. Gller tanrsna, snrlar tannsma, dalara ve Nii kentindeki tann Ua kapsna gibi.
161

Meherkap yazt Urartu tanrlar listesini vermesinin yannda, kralln lke snrlar iinde uygulad din politikasn aklamas asndan da nemli bir yazttr. Kral puini ile balayan yaylm-c siyasetin belki de gerei olarak, ele geirilen tm lke tanr ve tanralar, Urartu panteonunda yer bulabilmitir. Haldi ve Teieba gibi krall oluturan temel etnik topluluklarn tanrlarnn yannda daha kk kentlerin ve daha az nfus younluuna sahip topluluklarn tanrlar, Urartu resmi devlet dini iine alnm ve Meherkap resmi bildirisi ile kutsanp sayg duyulmalar garantilenmitir. Bu durum ele geirilen lkeler halklarnn dini inan ve uygulamalarnda nemli lde geni bir zgrle sahip olduunu gstermektedir. l gmme geleneklerinde gzlenen eitlilik, ayn mezarlk alan iindeki ayn veya farkl mezarlardaki deiik tapnma ekilleri de bu dinsel zgrln sonucu olmaldr. ok farkl kltr blgelerinin ve farkl etnik yapdaki topluluklarn bir araya getirilmesi yoluyla ekillenen ve byyen Urartu Krall'nn bu baarsnda topluluklara verilen dinsel zgrln pay byk olmutur. Ancak bu zgrlk, panteonun tartmasz tek egemen tanrs olan Haklinin, lkenin hemen her yresinde kutsanmasn engellememitir. Olaslkla, kule tipli Urartu tapnaklarnn plannda olduu gibi, Urartu Krall'n kuran ynetici hanedanln yaratt ve lkede kutsanmasn emrettii Tanr Haldi nin, lkenin her kesinde sayg grmesini bizzat krallarn kendileri salamlardr. Urartu Krallnn kurulmasndan nce ve yklmasndan sonra Tanr Haldi ile ilgili hi bir efsanenin ve ikonografinin olmay dikkat ekicidir. nmzdeki yllarda yaplacak arkeolojik kazlarda bulunacak yazl kaynaklar gerek Urartu panteonu ve gerekse Urartu dini inan ve davranlar ile ilgili bilgilerimizi artracaktr midindeyiz.

162

Resim 99 - sn mermeri zerinde tanr betimlemesi, .{yan Kalesi

lrpmar vakmnda arutepe Kalesi

163

Kral Menua ile birlikte balayan bat seferleri ve bu blgede ele geirilen veya denetim altna alnan topraklarn ve lkelerin varl, merkezden bu yne giden nemli bir yolun tesis edilmesini gerekli klmtr. Van'dan kuzeye doru ilerleyen yol zerindeki en nemli kalelerden ilki Muradiye ayrmna yakn olan Krzt Kaledir. Kralln ge dnemlerinde ayn yol zerinde Alaky yaknlarnda Garibin Tepe Kalesi ve daha kuzeyde Ayans Kalesi ve Amik Kale ina edilmitir. Krzt Ka-lesi'nin nnde yollar farkl ynlere ayrlr. Kale, yollarn kavak noktasnda ina edilmitir. Bir yol kuzeybatya Erci'e doru dner ve Malazgirt ve Bulank zerinden batya doru ilerler. T. Sarduri tarafndan ina edildii nerilen Varto Kayaldere civarndan geerek Mu Ovasna varan yol, Bingl Dalarn aarak Palu ve Elaz'a doru ilerler. Bingl Dalan zerinde tespit edilen ve genilii genellikle 5 metre civarnda olan yolun iki yannda ta bloklarnn varl saptanmtr (Resim 2). Yol gzergah zerinde yolu koruyan eitli Urartu kalelerinin ve kprlerin ina edildii bilinmektedir. Krzt Kalesi'nin nnden geen yollardan bir dieri kuzeye doru ilerler. Keikran ve De-liay zerinden Erci'e ilerleyen yol, buradan Aznavurtepe Kalesinin nnden Patnos'u aarak Tu-tak'a ve buradan Elekirt ve Tahir Geidi'ne varr. Kuzeydeki Erzurum ve Erzincan Blgelerine bu yolla varlm olmaldr. Krzt'ten kuzeydouya ilerleyen bir baka yol, Muradiye ve aldran izerinden Dou Bayazt'a ve Ar Dann eteklerine varr. Bu noktada yer alan illi Gedii, Urartunun kuzey lkelerine varmak iin kullanlr. illi Gedii bu yolu ldr Ovasna ve buradan Ara Vadisi yoluyla Urartunun ok nemli bir idari ve ekonomik merkezi durumunda olan Gke Gl blgesine ulatrr. Yukarda ksaca zetlenen yollarn yln her mevsiminde ak olduunu dnmemek gerekir. Van'dan, Kralln hemen her ynne giden yollar k aylar boyunca karla kapl olmaldr. K aylarnda baz nemli merkezler arasndaki iletiimin nasl saland bilinmemektedir. nemli merkezler ile bakent Tuspa arasnda k nedeniyle tm ilikilerin birka aylk bir dnem iin kesildiini dnmek zordur. Bu iletiimin bir ekilde salanm olmas gereklidir. Van Glnn bu iletiimin salanmasnda bir katksnn var olup olmad bilinmemektedir. En azndan gln yakn evresinde ina edilen kaleler arasndaki iletiimin salanmasnda Van Glnn pay dnlebilir. Ancak bu duruma ait hi bir yazl veya resimli belge gnmze gelmemitir. Gney komu Asur'un nehirlerdeki ulamdan olabildiince yararland bilinmesine karn. Urartulu krallarn bu yola ba vurmamalar artcdr. Sanki bir tabu imieesine Urartu snrlar iindeki gllerin bu amala kullanlmamasn anlamak mmkn deildir. Urartulu yneticilerin ve mimarlarn Dou Anadolu'nun zor corafi koullarn kendi istekleri dorultusunda kullanabilmeleri, souk ve karl iklime ramen blgeler arasnda bir ekilde iletiim kurabilmeleri, sulamaya uygun olmayan topraklar yapay gletler ve kanallar kurarak sulayabilmeleri, alan yollar ile mallarn ve maden rnlerinin bakente ve buradan baka lkelere gnderilebilmeleri, Urartunun doaya kar baarsnn rnekleri olarak kabul edilmelidir. nce de belirttiimiz gibi; Urartu'yu bu zor evrede var klan, doaya kar elde ettii baarlardr.

11

KAYNAKLAR

Adontz N., Akurgal E., Akurgal E., Akurgal E., Balkan K., Balkan K., Balkan K., Barnett R.D., Barnett R.D., Barnett R.D., Barnett R.D..

Historie d'Armenic, Paris, 1946. "Urartu Medeniyeti", Anadolu 4, 1959, 69-77. Urartaische und altiranische Kunstzetren, Ankara, 1968. Hatti ve Hitit Uygarlklar, zmir, 1995. "Patnos Yaknnda Anzavurtepe'de Bulunan Urartu Tapna ve Kitabeleri" Anadolu. 5, 1960. 99-158. "Patnos'ta Kefedilen Urartu Tapna ve Urartu Saray", Atatrk Konferanslar 1963. Ankara, 1964. "Urartularn Kkeni ve Dilleri", Belleten 48, 1984, 513-521. 'The Excavation ol the British Museum at Toprak Kale, near Van", Iraq 12, 1950, 1-43. "Further Russian Exeavations in Armenia (1949-1953)", Iraq 21, 1959. 1-19. "The Urartian Cemetry at tgdyr", Anatolian Studies 13, 1963. 153-198. "The Hieroglyhie Writing of Urartu". Hans Gustav Gterboch on the Oeeasion of his 65th Birtday, Ed. K. Bittel v.d., stanbul, 1974. "Dou Anadolu Blgesinde Antik Demir Metalrjisinin Aratrlmas", Aratrma Sonular Toplants, 3, 1985. 365-378. "Urartian Dan and Artificial Lakes Recently Discovered in Eastern Anatolia". Tel Aviv 21, 1994, 77-116. Dou Anadolu'da Urartu Sulama Kanallar, stanbul, 1997. "1995 Ylnda Dou Anadolu Blgesi'nde Urartu Baraj ve Sulama Sisteminin Aratrlmas", XIV Aratrma Sonular Toplants II, Ankara. 1997, 139-169. "Urartian and Hurrians", Journal of the American Oriental Society 80, 1960, 100-104. The Urartian-Assyrian Inscription of Kelishin", Journal of the American Oriental Society 81. 1961, 359-385. "Adilcevaz Kef Kalesi Kazlar", Trk Arkeoloji Dergisi 21. 1974, 31-35. 164

Belli O.,

Belli O., Belli O., Belli ().,

Benediet W.C, Benediet W.C, Bilgi E..- n B.,

Biscione, R.,

"Recent Urartian Discoveries in Armenia: The Columbariun of Erevan", Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 34, 1994, 115, 135. "Anzavur'da Definecilerin Meydana kard Urartu Eserleri". Belleten 25. 1961, 199-212. "Urartian Fortreses and To\vns in the Van Rcgion", Anatolian Studies 7. 1957. 37-53.

Boysal Y., Burney, C.A.,

Burney, C.A.-Lawson G.R., "Urartian Reliefs at Adilcevaz on Lake Van and Rock Relief from the Karasu near Birecik", Anatolian Studies 8. 1958, 211-218. Burney, C.A., Burney. C.A., Burney, C.A., "Measured Plans of Urartian Fortreses . Anatolian Studies 10, 1960, 177-196. "A First Season of Fxcavations on the Urartian Citadel of Kayalderev, Anatolian Studies 16, L966, 55-111. "Urartian Irrigation Works\ Anatolian Studies 22, 1972, 179-186.

Burney ,C.A. - David Lang, The Peoples of the Hills:Ancient Ararat and Caucasus, Londra. 1971. Calmeyer P.-Ursula Seidl, "Fin frhurartaische Siegesdarstellung", Anatolian Studies X">. 1983. 103-114. Charlesvvorth M., ilingirolu A.. ilingirolu A., ilingirolu A., "Three Urartian Tombs at Palu in Turkey", Archaologische Mitteilungen aus Iran 13. 1980, 91-97. "Sargonun Sekizinci Seferi ve Baz neriler". Anadolu Aratrmalar IV-V, 1976/7, 235-269. "The Second Millennium Painted Pottery Tradition in the Lake Van Basin", Anatolian Studies 34, 1984, 45-49. Urartu ve Kuzey Suriye: Siyasal ve Kltrel likiler. zmir, 1984 "Bir Urartu Kemer Paras zerindeki Ziyafet Sahnesi". Erol Atalay Memorial, Arkeoloji Dergisi zel Say, (Ed.H.Malay). 15-20, zmir. 1991. "Decorated Stone Yessels from the Urartian Fortress of Ayans". Tel Aviv 21/1. 1994. 68-76.

ilingirolu A., (Editr). Anatolian Iron Ages 1, zmir, 1987 ilingirolu A..

ilingirolu A.-D. French( Editr). Anatolian Iron Ages 2. Oxford, 1991. ilingirolu A.,

ilingirolu A.-D. French( Editr), Anatolian Iron Ages 3. Ankara, 1994. ilingirolu A.-M. Salvini. "Rusahinili in Front of Mount Eiduru": The Urartian Fortress of Ayans. Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 35, 1995. 111-12 1 ilingirolu A., ilingirolu A., ilingirolu A.. Urartu Tarihi, Bornova. 1994 Van (From Ancient Times up to the End of the Urartian Kingdom). stanbul. 1995. T'rartu'da Tapnma ve Tapnma Yerleri". H. ambel Armaan Kitab < Baskda).

ilingirolu A..

"Lrartu'da Az Bilinen Bir Sanat Dal: Bezemeli Ta Kaplar". Anadolu Aratrmalar XIV, 1996. L83-195 (A.Erzen Armaan Kitab), "The Urartian Cremation Jars in Van and Elaz Museums". A. ilingirolu-D. Frenth (Ed.) Anatolian Iron Ages3, Ankara, 1994, 4962. Urartu und Transkaukasien. Berlin. 1961. llurrisch und Urartaisch, Mnih, 1971. ' Sacrifices in the City of Teieba-Lights on the Social History of Urartu", Archaologische Mitteilungen aus Iran 24. 1991. -Salmas M. Kashkai. Geographical Names According to Urartian Te\ts. \\iesbaden. 1981. "Die neunen urartaischen Inschriften aus Krzt". stanbulcr Mitteilungen 26. 1976. 19-50. Kavakl, Vat Blgesinde Yeni lTam Yaztlar, stanbul. 1978.

Derin Z.,

Diakonov I. M. Diakonov I. M., Diakonov I. M.,

Diakonov I. M. Dinol A.. Dinol A.- F.rsin Dinol A.- Ersin Eichler S., Erzen A.,

Kavakl, "Karahan Kynde Bulunan Dn Yeni Urartu Yazt", Anadolu Aratrmalar 6. 1978, 17-43. Gtler, Genicn und Mischwesen in der urartaischen Kunst. Berlin, 1984. "1959-1961 Yllar Arasnda Yaplan Toprakkale Aratrmalar" Trk Tarih Kongresi Teblileri, 53-64, Ankara. 1967. "Giyimli (Hrkanis)", Anatolian Stdies 23. 1973. 37-39.

Erzen A.. Erzen A.. Erzen A., Erzen A.. Frankel D., Garbrecht G., Goetze, A., Gle E., Gunter A., Hamilron R.W., llauplann H..

'Giyimli Bronz Definesi ve Giyimli Kazs", Belleten 38. 1974, 191-213. "avu.tepe Yukar kale ve Toprakkale 1976 Dnemi Kazlan". Anadolu Aratrmalar 4-5. 1976-77, 1-59. avutepe I. Ankara, 1978. The Ancient Kingdom of Urartu, Londra. 1979. "The Water Supply System at Tupa( Urartu )",World Archaeology 11,1979-80, 306-312. "Zur Kclischin-Stele". Zeitschrift fr Assyriologie 5. 1950. 99-128. "Van Dukaya skeletlerinin l'aleoantropolojik ncelenmesi", Aratrma Sonular Toplants 4, 1986. 369-380. "Represeniarions of Urartian and West Iranian Fortress Architecture in the Assyrian Relicf". han. 20. 1982. 103-112. "The Decorated Bronze Strip from Gushcni", Anatolian Studies 15. 1965. 41-51. "Western Expansion of Urartu as Seen from Noruntepe (Turkcy)". Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 24, 1984, 287-298. "Urartu und Griechenland" Jahrbuch des Deutschen Archaologischen Instituts 81. 1966, 79-141. Urartian Stone in the Van Museun". Anatolian Studies 8. . M.

Ilerrann Hulin R.

H-W.,

166

Hulin R, Ik C., Ik R,

"New Urartian Inscnptions from Adilcevaz", Anatolian Studies 9, 1959, 189-195. "Tische und Tischdarstellungcn in der rartaischen Kunst", Belleten 197, 1986, 413-445. "Tnlikale. Eine unbekannte urartaische Burg und Beobachtungen zu den Felsdenkmalern eines schpferische Bergvolks Ostanatoliens", Belleten 51, 1987, 497-533"Urartian Influence Upon Iranian Architecture in the First Millennium B.C.", Marsyas 17, 1974-75, 21-38.

Johnson E.,

Kellner, H-J.,(Editr), Urartu: Ein wiederentdeckter Rivale Assyriens. Mnih, 1976. Kellner, H-J., Grtelbleche aus Urartu, Stuttgart, 1991. Kendall T., King L.W., Kleiss W., Kleiss W., "Urartian Art in Boston: Two Bronze Belts and a Mirror", Boston Museum Bulletin 75, 1977, 26-55. Bronze Reliefs from the Gates of Shalmaneser, Londra, 1915. "Zur Rekonstruktion des rartaischen Tempels", Istanbuler Mitteilungen 13-14, 1963-64, 1-14. "Urartaische Platze in Iranisch-Azerbaidjan", Istanbuler Mitteilungen 18, 1968, 1-44.

Kleiss W.- H. Hauptmann. Topographische Karte von Urartu, Berlin, 1976. Kleiss W., Bastam/Rusa-i-URU.TUR: Beschreiburg der rartaischen und mittelalterlichen Ruinen. Berlin, 1977. "Bastam and the East of Urartu", Atti del Primo Simposio Internazionale di Arte Armena, 1975, 395-402. Bastam I: Ausgrabungen in den rartaischen Anlagen, 1972-975, Berlin, 1979. "Bastam. An Urartian Citadcl Complex of the Seventh Century B.C.", American Journal of Archaeology 84, 1980, 299-304. Kleiss W., Kleiss W.,(Editr), Kleiss w., Konig F.W., Korfmann M., "Darstellungen urartaischer Architektu', Archaologischc Mitteilungen aus Iran 15, 1982, 53-77. Bastam II, Berlin, 1988. "Zur Rekonstruktion des urartaischen Tempels', Istanbuler Mitteilungen 39, 1989, 265-271. Handbuch der chaldischen Inschriften (I ve II), Graz, 19551957. "Die Ausgrabungen von Kirsopp und Silva Lake in den Jahren 1938 und 1939 an Burgfelsen von Van(Tupa) und in Kalecik", Beriytus 25, 1977, 173-200. "Van Dukaya Hy Erken Transkafkasya Keramii'. VII.Aratrma Sonular Toplants, 533-554, Ankara. 1990. "Excavations at Bastam". Archaeology 25. 1972, 292-297. Keramik urartaischer Festungen in Iran. Berlin. 1976. 'Van da Yaplan Hafriyat. 1938". Trk Tarih Arkeologya ve Etnografya Derpsa 4, l^. 179-191.

Kleiss W.. Kleiss W.,(Editr), Kleiss W.,

Kozbe G.,

Kroll. S.. Kroll S LakeK.

tr

Lehmann- Haupt C. F., Armenien einst und jetzt I-II/2. Berlin, 1910-1931. Levine L.D., "Sargon's Eighth Campaign", Mountains and Lowlands:Essays in the Archaeology of Grcatcr Mesopotamia Ed. L. D. Levine ve T. C.Young, Malibu, 1977, 135-151. Urartian Art: Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, istanbul, 1966. 'The nscription of shpuini and Menua at Qalatgah, Iran", Journal of Near Eastern Studies 34, 1975, 201-207. "The Place of Urartu in the First Millennium B. C. Trade", Irac| 39. 1977, 229-231.

van Loon, M. N.. van Loon, M. N., van Loon, M. N.,

Maxwell-Hyslop K.R.,"Urartian Bronzes in Etruscan Tombs". Iraq 18, 1956, 150-167. Maxwell-Ilyslop K.R., "An Urartian Archer on the Zinjirli Chariot RelieP, Bulletin of Institute of Archaeology 2, 1959, 65-66. Maxwell-Hyslop K.R.,Western Asiatic Jcwellery c.3000-612 B.C., Londra, 1971. Mayer W., "Sargons Feldzug gegen Urartu-714 v.Chr.Eine militarhis torisehe Wrdigung", Mitteilungen der Deutschen Orientgesellschaft 112, 1980, 13-33. "Who Destroyed Hasanlu IV?'. Iran 26, 1988, 1-15. Urartskie klinoobraznye nadpisi, Vloskova, 1960. Llrartu-A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E. Jerusalem, 1991. "The Oriental Origin of Siren Couldron Attachments", Hesperia 31, 1962. 317-329"Hasanlu in the Ninth Century B.C. and its Relations with Other Cultural Centers of the Near East", American Journal of Archaeology 75, 1971, 263-266. "Qalatgah: an Urartian Site in Northwestern Iran . Expedition 13, 1971, 44-49. "The Location of Ulhu and Uie in Sargon Us Eighth Campaign, 714 B.C", Journal of Field Archaeology 13, 1986. 464-475. "Bemerkungen zu urartaisehen Tempeln", Istanbuler Mitteilungen 18, 1968, 45-57. "Remarks an the LJrartian Acropolis at Zernaki Tepe". Orientalia Suecana 14-15, 1965-66, 141-154. Erebooni, Erivan, 1973. Van'da Urartu Sulama tesisleri ve Sulama (Semiramis) Kanal, Ankara, 1970. "Die urartaisehen Graber in der Gegend von Adilccvaz und Patnos", X. Klasik Arkeoloji Kongresi, Ankara, 1978, 61-67. "Die uranrtaisehen Palaste und die Besattungsbrauche der Urartaer", Palast und Iltte, 1982, 217-236. "Urartian Chariot Reconsidered I. Representational Evidence, 9th-7th Centuries B.C", Anatolica 10. 1983. 111-131. 168

Medvedskaya, I, N., Melikishvili G. A., Merhav R., (Editr), Muscarella O. W., Muscarella O. W.,

Muscarella O. W., Muscarella O. W.,

Naumann R., Nylander C, Oganesjan K. L, n B.. n B.. Ogn B.. zgen E.,

zgen E.,

"Urartian Chariot Reconsidered II.Archaeological Evidence, 9th-7th Centuries B.C.", Anatolica 11, 1984, 91, 154. "The Decorated Bronze Strip and Plaques from Altntepe", Mansel'e Armaan, Ankara 1974, 847-856. Altntepe. Mimarlk Antlar ve Duvar Resimleri, Ankara, 1966. Altntepe II. Mezarlar, Depo Binas ve Fildii Eserler, Ankara, 1969. "Jewellery, Gold Votive Plaques and a Silver Belt from Altntepe", Anatolian Studies 33, 1983, 33-37. "Urartu, Greece and Etruria", East and West 9, 19-58, 29-52. "in frontino urarteo del regno di Menua", Studi Micenei ed Egeo - Anatolici 22, 1980, 191-199. Mountains and Urmia Lake", Persica 10, 1982, 1-35.

zg N., zg T., zg T., zg T., Pallottino M., Pecorella P. E.,

Pecorelle P.E.-M.Salvini,"Researches in the Region between the Zagros Pecorelle P.E.-M.Salvini, Tra lo Zagros e l'Urmia, Roma, 1984. Piotrovskii B. B., Piotrovskii B. B., Piotrovskii B. B., Piotrovskii B. B., Riemschneider M., Rigg H. A., Roos P., Russell H. F., il regno di Van: Urartu, Roma, 1966. Urartu: The Kingdom of Van and its Art. Londra, 1967. Urartu, Geneva, 1969. "Urartu Dini", Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi 23, 1965, 37-49. Das Reich am Ararat, Leipzig, 1966. "Sargon's "Eighth Military Campaign", Journal of American Oriental Society 62, 1942, 130-138. "Water-Mills in Urartu", East and West 38, 1988, 11-32. "Shalmaneser's Campaign to Urartu in 856 B.C. and the Historical Georaphy of Eastern Anatolia According to Assyrian Sources", Anatolian Studies 34, 1984, 171-201. "Assyrian and Urartean Written Sources for Urartian History", Smer 42, 1986, 155-159. "Le pantheon de l'Urartu et le fondement de 1'etat", Studi epigrafici e liguistici sul Vicino Oriente antico, 6, 1989, 79-89. "Fin Beitrag zur hurritisch-urartaischen Morphologie", Orientalia 59, 1990, 243-250. "Reflections about the Urartias Shrines of the Stelae", Nimet zg Armaan Kitab, Ankara, 1993, 543-548. "Una dedica di Ipuini e Miua al dio Ua", Studi Mecinei ed Egeo - Anatolici 31, 1993, 143-148. Salvini M.. Seidl U., Seidl L'.. Geschichte und Kultur der Urarter, Darmstadt, 1995. "Torschzende Genien in Urartu", Archaologische Mitteilungun aus Iran. 7, 197**. 11-119. "Urartaische Bauskulpturen". Nimet zg Armaan Kitab. Ankara. 1993- 55~-56*.

Salvini M., Salvini M.,

Salvini M., Salvini M., Salvini M.,

149

Sevin V., Sevin V., Sevin V.

"Van Kalesinden Bir Kaya Mezar ve Urartularda l Yakma Gelenei", Anadolu Aratrmalar 8. 1980, 151-166. "'Urartu Mezar Mimarisine Yeni Katklar", Anadolu Aratrmalar 10. 1986, 329-350. "UraitU Oda-Mezar Mimarisinin Kkeni zerine Baz Gzlemler", A.ilingirolu (Ed.) Anadolu Demir alar. zmir. 1987. 35-55. "The Oldest Highvvay Between the Two Regions of Van and Elaz", Antiquity 62, 1988, 547-551. "An Urartian Lion from Geva, Van", Nimet zg Armaan Kitab, Ankara, 1993, 565-567. "Three Urartian Rock-Cut Tombs from Palu", Tel Aviv 21, 1994, 58-76.

Sevin V, Sevin V., Sevin V.,

Sevin V- E. Kavakl. Bir Erken Demir a Nekropol: Van/Karagndz, stanbul, 1996. Sevin V- O. Belli. Steiner G., Stronach 1). B.. Tarhan T., Tarhan T., Tarhan T., Tarhan T., Tarhan T.- V. Sevin. Tarhan T.- V. Sevin, ""Yeilal Urartu Kutsal Alan ve Kalesi", Anadolu Aratrmalar 45, 1976-77, 367-409. '"Hurrian and Urartian as Caucasian Languages", Annual of Armenian I.inguistics 13, 1992, 1-50. "'Urartian and Achaemenian Tovver Temples" Journal of Near Eastern Studies 26, 1967, 278-288. "The Structure of of the Urartian State", Anadolu Aratrmalar 9, 1983, 295-310. "Van Kalesi ve Eski Van ehri Kazlar", Kaz Sonular Toplants 10 (1), 1988, 369-428. "An Urartian Intramural Pithoi Burial' from the Mount of Van Kalesi". Istanbuler Mitteilungcn 43, 1993, 279-282. "Reeent Excavationts at the Urartian Capital Tushpa". Tel Aviv 21, 1994, 22-57. "Urartu Tapnak Kaplar ile Antsal Kaya Nileri Arasndaki Balant". Belleten 39, 1975, 389-412. "Van Blgesinde Urartu Aratrmalara I): Askeri ve Sivil Mimariye Ait Yeni Gzlemler", Anadolu Aratrmalar TVV, 1976-1977, 273-347. "Van Blgesinde Urartu Aratrmalar) II). Konut Mimarl. Anadolu Aratrmalar IV-V, 1976-1977, 348-366. Adana Blge Mzesindeki Urartu Kemerleri, Ankara. 1975. "On the Architectural Origin of the Urartian Standart Temples", Tel Aviv 21, 1994, 144-155. Toprakkale. Untersuchungen zu den Metallobjekten im vorderasiatisehen Museum zu Berlin, Berlin. 1990. Wartke R-B., Yldrm R., Zimansky P, Urartu: das Reich am Ararat, Mainz, 1993. Urartu neleri, Ankara, 1989. "Bones and Bullae: An Enigma from Bastam, Iran",
170

Tarhan T.- V.Sevin, Tayrek O. A., Ussishkin D.. Wartke R-B..

Thrureau- Dangin F.. Une relation de la huitieme campagne de Sargon, Paris, 1912.

Archaeology 32, 1979, 53-55. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State, Chicago, 1985. "Urartian Geography and Sargon's Eighth Campaign". Journal of Near Eastern Studies 49, 1990, 1-21. "An Urartian Ozymandias", Biblical Archaeologist 58, 1995, 94-100. "Urartian Material Culture as State Assamblage: An Anomaly in the Archaeology of Empire", Bulletin of the American School of Oriental Research 299, 1995. 103-115.

11

URARTU TARH

"Lutipri olu Sarduri'ninyazttt; byk kral. gl kral. dnyann kral. Sairi lkesinin kral, ei olmayan kral. balkn oban, savatan korkmayan kral. Ben Lutipri'nin olu Sarc/uri. krallar kral, btn krallardan hara alan kral. Lutipri olu Sarc/ri bayie konuur: Bu talar Abin kentiuclen getirdim ve bu duran 'yapy) ina etlim.

ukardaki bilgiler Van Gl Havzasnda yeni bir siyasi ve askeri g olarak doan Urartu Krall'nn kendisine ait ilk yazl belgesidir. Van Kalesinin kuzeybat ucunda, Madrbur olarak adlandrlan yapnn deiik yerlerinde alt kez tekrarlananan yazt. Asur dilinde kaleme alnmtr. Yaztn bilinen tarihi M.. 832 yllardr. M. 832 yl bir anlamda Urar-lu'nun tarihncesi alarnn sona eriinin tarihidir. Bu tarihte bakenti Tupa (bugnk Van Kalesi) olarak ilan edilen krallk, Yakndou tarihini yz yla yakn bir sre Asur Krall ile birlikte ekillendirecek ve blgede allageldiinden biraz farkl bir uygarln kurulmasna nclk edecektir. M.. 9- yzyl sonlarnda Asur dilinde yazlm bir kitabe ile Yakndou'da askeri ve kltrel acdan "ben de varan" diyen bu krall meydana getiren halklar kimlerdi, nereden nasl gelmilerdi ve hangi nedenler bu insanlar bir siyasi rgt bnyesinde toplanmaya zorlamt? Bu zor corafi koullarda varlklarn kantlayabilen l'rartu-ncesi kltrler nelerdi? lirartu aratrmalarnn balad 19. yzyldan beri sorulan ve aratrlan bu somlarn yantlarn ksaca da olsa irdelemekte yarar vardr.

BLGENN ERKEN TARH

Urartu Krall'nn ana yerleim alan olan Van Gl Havzasnda yaplan arkeolojik kazlar, blgenin yerleik tarihinin M.. 5000 yllarna kadar eskiye gittiini kantlamtr. Van Glnn dou kysnda, modern Van Havaalan snrlar iinde yeralan Tilkitepe Hy ve Van Erci karayolunun 40. kilometresine yakn Ylanta Hy, havzann en eski kltr ile ilgili bilgi sunan ender yerleme yerlerinden ikisidir. Yrede yerleik dzene geilmesinin bu denli gecikmesinin temel nedeni, evreye egemen olan ve yan azlndan kaynaklanan olumsuz iklim koullar olmaldr. Van Gl ky kenar izgisinin Kalkolitik dnemden hemen nce bugnk seviyesinden 350 metre daha ieride oluu, tarma elverisiz yasz ortamn kantdr. 1899 ylndan itibaren eitli kazclar taralndan y a p l a n ksa sreli aratrmalar. Tilkitepe'de ana kltr tabakasnn varln ve bu tabakalardan en eskisi olan III. Tabakann M.. 5. binyla tarihlendiini gstermitir, III. tabakada bulunan anak em leklerin, Kuzey Mezopotamya'daki Halaf Hynden elde edilen ve Halaf Kltrnn karakteisk malzemesi olan anak mleklerle ayn zellikleri gsterdii anlalmtr. Bu durum bu erken dnemde bile Van Gl Havzas ile Kuzey Mezopotamya kltrleri arasnda, obsidyen alet endstrisine dayal bir ticari ilikinin varln sergilemektedir, Tilkitepenin Halaf kltrn izleyen ve M., t. bin-yln ortalarna tarihlenen dnemi, bu yerleme yerinin 11. tabakasnda ortaya karlan, Mezopotamya arkeolojisinde Orta Kalkolitik Dnemi simgeleyen ve Ubaid adn alan kltr ile adatr. Tilki-tepe'nin en stteki I. tabakasnda kaln dalgal bant bezemeli ve genellikle saman katkl bir anak mlek tr gzlenir. Tilkitepe keramii" olarak adlandnlan bu anak mlekler. M..3- binyln balarna aittir Ayn tabakada ortaya kan siyah akl mallar, baz yaynlarda "Karaz keramii". baz 12

yaynlar da ise "Erken Transkafkasya keramii" olarak adlandran rneklerdir ve yrenin Erken Tun ( a l a r n simgelerler. Gerek Tilkitepe'de ve gerekse blgenin dier birok hynde yrtlen kaz ve yzey aratrmalar, Van Gl Havzasnda Kalkolitik Dneme tarihlenen Tilkitepe, Halaf ve Uba-id kltrlerinden ok daha youn yaanm bir Erken Tun a kltrnn varln ortaya koymutur.

ERKEN TUN A KLTR

zellikle Dukaya Hyk (Resim 3), Van Kalesi Hyk (Resim 4) ve Karagndz'deki arkeolojik kazlardan, Ernis ve Alacahan gibi mezarlklardan elde edilen bilgiler, yrenin Tun alarn en iyi belgeleyen buluntu yerleridir. Van Gl Havzasnn laken Tun Ca Kltrn siyah veya koyu renkli, akl ve zerinde kabartma ya da izgi teknii ile yaplm bezemelerin var olduu bir anak mlek tr simgeler. Bu anak mlei reten insanlar kare, dikdrtgen ve baz durumlarda yu-varlak planl evlerde oturmaktaydlar. Ta temel zerine kerpiten yaplan evlerde yuvarlak planlarn kullanlmas, bu insanlarn Van Blgesi'ne gelmeden nee gebe olduklarnn kantdr. anak mlekler zerinde gzlenen oyma ve kabartma bezemelerin de gebe sanatnda nemli bir veri olan ahap oymacln taklidi olduu dnlebilir. Van Blgesi'ndeki Erken Tun a yerlemelerinde madenden retilmi eserlere ait kant yoktur. Bu eksiklik tm Yakndou'nun en zengin obsid-yen kayna olan Nemrut ve Sphan Da'ndan elde edilen ham maddeden retilen obsidyen aletler ile giderilmitir. Yrenin Erken Tun a kltr temelde hayvancla ve hykler etrafndaki tarm alanlarnda yaplan dk younluktaki kuru tarma dayal idi. Dou Anadolu'nun zor iklim koullar olduu gibi kabul edilmi, sulama veya savunma duvarlar inas gibi kollektif bir ura gerektiren faaliyetlere henz geilememitir. Birka istisnann dnda blgeler ve h a t t a yerleme yerleri ar snda kltrel ve ticari ilikileri kantlanacak arkeolojik bulgular mevcut deildir. Erken Tun a kl-trnnn blgeye Kafkas tesinden glerle geldiine inanlr. Kltrn Van Gl Havzasnn yannda, tm Dou Anadolu'da, Kuzeybat ran'n byk blmnde, Kafkas tesi lkelerde ve hatla

Resim 3 - Dilkaya Hy re Mezarlk Alam

13

NDEKLER

nsz........................................................................................................................................................I Sunu.....................................................................................................................................................III L'rartu Aratrmalar........................................................................................................................... 1 Friedrich F.duard Schulz......................................................................................................................1 Toprakkale kazlar..............................................................................................................................2 Altntepe..............................................................................................................................................2 Yeni dnem Uratu kazlar.................................................................................................................3 L'rartu Corafyas.................................................................................................................................4 Dou Anadolu.....................................................................................................................................4 Van Blgesi..........................................................................................................................................5 Yukar Murat Havzas..........................................................................................................................5 Erzurum ve Kars Havzas....................................................................................................................5 Urmiye Blgesi...................................................................................................................................6 Tarmsal alanlar...................................................................................................................................6 Zor corafi koullar ve Uratu.............................................................................................................9 Blgeler aras yollar............................................................................................................................9 L'rartu Tarihi.......................................................................................................................................12 Blgenin erken tarihi......................................................................................................................... 12 Erken Tun a kltr.....................................................................................................................13 M.. kinci binyl kltr..................................................................................................................14 Yazl kaynaklar ve Uratu Beylikler Dnemi....................................................................................16 Demir alarn gelii.........................................................................................................................16 Nairi lkeleri.....................................................................................................................................18 Gl bir Asur kral...........................................................................................................................18 Tumme ve Daiaeni.............................................................................................................................19 Birinci binvln banda Uruadri ve Nairi lkeleri..............................................................................20 L'rartu Krallnn kuruluu.............................................................................................................21 Lrarlulu Arame ve Bakent Arzakun..............................................................................................21 Yeni bir kral yeni bir hanedanlk. I ....................................................................23

Resim 4 - Yan Kalesinin kuzeylinle Van Kalesi Hyk

Filistin ilerinde, karakterinden fazlaca bir deiiklie uramakszn varlk gsterebilmesi dikkat ekicidir. Kltrn Yakndou kltrleri iinde en geni corafi alanda bulunabilmesinin temel nedeni, olaslkla Hurriler olarak bilinen bir etnik topluluk tarafndan yaylm olabileceidir. Bu neri doru ise ilerki yzyllarda Uraru Kralln oluturan halk topluluklarndan en nemlisi olan Hurrilerin blgedeki varlklarnn ilk ipular ortaya kmaktadr.

M.. KNC BNYIL KLTR

M.. 3- binyl izleyen ikinci binylda yrenin kltrnde kkl bir deiikliin olmad gzlenir. Kazlardan elde edilen veriler M.. 3. binyln anak mlek zelliklerinin nemli lde srdrldn, ancak mimaride daha basit ve daha az itina gsterilmi evlerin yapldn gstermitir. Bu durum Van Blgesine ve yakn evresine M.. 2. binyln balarnda, yrenin Erken Tun a kltrn etkileyecek ve kltrn karakterinde deiiklik yapabilecek nemli bir gn olmadn gsterir. M.. 2. binyln balarndan itibaren Van Gl Havzas'nn dou ve kuzeydousunda yera-lan lkelerde bir boyal anak mlek kltr domaya balamtr (Resim 5). Keramiklerini kahve renkli astar veya ak devety renkli boya-astar zemin zerine krmz ve siyah boya ile yaplm geometrik ve naturalist motifler ile ssleyen bu kltrn izleri Van Gl Havzasnda da grlr. Yrede yrtlen arkeolojik kazlarda ok az rastlanan bu tr boyallara ait gzel rnekler, Van Gl'nn kuzeyinde Sphan Da'nn bat eteklerinde, gl seviyesinden 600-700 metre yukarlarda yaplan yzey aratrmalarnda, zellikle mezar buluntusu olarak ortaya karlmtr. Boyal anak mleklerini mezarlara l armaan olarak da koyan bu insanlarn neden gl seviyesinden bu kadar yksekte yaadklar bilinmemektedir. Ancak yrenin iklimi ve seilen yar-gebe yaam tarz nedenlerden sadece ikisi olmaldr. Aratrmalar ve elde edilen bulgular M.. 2. binylda yre kltrlerini tehdit eden ve insanlarn ova seviyesi yerlemelerinden kamasn gerekli klacak bir tehlikenin varln gstermemitir. Bu insanlarn gl seviyesindeki hyklerde youn olarak yaamamalar, Van Blgesinin ikinci binyl ktr zerinde yeterince etkili olamam ve sonuta Erken Tun Ca kltr de
14

Resim 5 - Van Blgesi ikinci hin yl hoyallmulun bir rnek

urasa da ikinci binyl ilerinde varln srdrebilmitir. Van Blgesi'nin ikinci binyl boyal anak mlek kltrnn hangi yllara kadar devam ettii kesinlik kazanmamtr. Bat ran'da bu kltr beraberlerinde yeni bir anak mlek gelenei getiren halklarn bu yreye varna kadar srer. Tek renkli ve genellikle de gri olan kaplarn formlar ncekilerden ok farkldr. Arkeolojik kazlardan elde edilen bulgular, Bat ran'a gelen yeni halklarn blgeye Demir alarn da getirdiini gstermitir. Bu olayn tarihi Urmiye Gl Havzasnda M.. 1400-1350 olarak kabul edilmektedir. Bu yllardan birka yzyl ncesinde bile Orta Anadolu'da yazl kaynaklar gelien tarihi, kltrel ve ticari olaylar aklamaya balamtr. Ancak ne Bat ran'da, ne de Dou Anadolu'da yaanan olaylar anlamamzda yardmc olacak hi bir yazl kaynak mevcut deildir. Van Gl Havzas ile ilgili tarihi olayla-nn herhangi bir lkenin yazl kaynaklarna yansmas, M.. 1274 ylnda olacaktr. Bu havzann kendine ait ilk yazl belgesi ise ok daha ge bir dneme, blmn banda da belirttiimiz gibi, M.. 832 ylna kadar ortaya kma ans bulamayacaktr. Kuzeybat ran'da Erken Demir ada (Demir a 1) yaanan g olaylan, sadece bu lke ile snrl kalmamtr. ran'a ilk ranllar, yani ndo-Ari halk topluluklarn getiren g dalgasnn zellikle Hazar Denizi'nin kuzeyinden balam olduu konusunda neriler vardr. Ayn corafi blgedeki Dou Anadolu topraklar, ayn gn sonularndan olmasa bile benzer ve yine kuzeyden gelen bir g dalgas ile etkilenmi olmaldr. Bunun aksi durumunda M.. 2. binyln son eyreinde blgede gelien siyasi olaylar aklamak zorlard. Van Gl Havzas'nda yaayan ve artk yerli halk olarak tanmlayabileceimiz insanlar, kltrel ve siyasi ivmelerinden olduka uzaklamlardr. Btn bir ikinci binyl boyunca kltrde ve siyasi organizasyonda gzlenen durgunluk, ancak blgeye gelen yeni bir halk hareketinin itici gc ile alabilinirdi. Blgedeki yeni halklarn ve bu halklarn oluturmaya balad yeni siyasi kprdanmalarn yazl kaynaklara yansmas hi de uzun bir zaman almamtr. Kuzeybat ran'da kltrel etkinlikler, Haftavan Tepe ve Hasanlu gibi yerleim yerlerinde yrtlen kazlardan elde edilen veriler ile bize sunulurken, Dou Anadolu bu anstan yoksundur. Ancak Dou Anadolu ve zellikle Van Gol Havzas'yla ilgili bilgi veren yazl belgeleri de Kuzeybat ran iin bulmak mmkn olmamtr.

15

YAZILI KAYNAKLAR ve URARTU BEYLKLER DNEM

M.. i k i n c i binyln son eyreinde Hitit mparatorluu ve Msr Krall ile birlikte Yakndou'nun en gl devleti olan Asur Krallfnm yazl belgelerinde, Van Gl evresine askeri sefer lerin dzenlendii dikkat ekmeye baslar. lki M.. 127 ylnda gerekletirilen bu seferler. Van Bl-gesi'nde yaanmaya balanan bir siyasal deiimin de ilk habercisi olurlar. "Rahipliimin balangcnda Uruadri lkesi aycktand (benden yabanc/at re dmanlk yaratt) re Assur a re yce tanrlara ellerimi yukarya kaldrarak dua ettim, ordumu harekete geirdim ve gl da kalelerine doru sefere ktm. Hinime. Uodkun, Bargun, Saln. Halita. Luha. M lipahri, Zingun lkelerini, leri ile birlikte (bu) sekiz lkeyi fethettim. Tllibir kentini ele geirdim, yaktm, mallarna hara olarak el koydum. Uruadri /kesinin tmn gnde Tanrm Assur'un ayaklar nne dize getirdim. Gen adamlarn setim re benden korkmalar re hizmet vermeleri iin alakoydum. Dalk blgeye demeleri iin ar vergiler koydum. Tanr Assr'u kmseyerek daha nce de bana kar ayaklanan gl mstahkem bir da kalesi olan Atina kentini efendi/erim Tanr Assur ve yce tanrlarn yardm ile eh geirdim, tahrip ettim re kentin zerine 'kudime'serptim. Topladm tozlarn gelecek gnlere ders olsun diye Assur kentinin kaps nnde havaya savurdu m. "

Asur kral Adad-Nirari'nin olu Salmanasar ( I ) , Astr tahtn teslim ald daha ilk ylda kuzeyinde yeralan lkelere kar bir askeri sefer dzenleme gereini duymutur. Her ne kadar yaztta geen "bana kar yabanc/ast, dmanlk yaratt" tamm, bu lkelerin nceki Asur krallar tarafndan bilindiini ve hatta belki de baz askeri dzenlemeler yapldn ima etse de yazl kaynaklara yansyan ilk Asur seferi M.. 1274 ylndaki bu seferdir. Yaztta geen Uruadri lkesi, sekiz nemli blgeden ve ellibir kentten olumaktadr. M.. 13. yzyla girildii bu dnemde bile Van Gol ve evresinde ekillenen ve eitli blge ve kentlerden meydana gelen bir siyasi oluumun ilk admlar grlmektedir. Bu oluumun nderliini, en azndan bu cada, Uruadri lkesi halk ve yneticileri yapmaktadr. Ancak bu yaztta veya daha sonraki dier Asur yaztlarnda bu siyasi birlie nderlik eden herhangi bir kiiden hi sz edilmemektedir. Herhalde Van Gl'nn bat ve kuzeybat blgelerinde yaayan bu halklar, ounlukla yar gebe bir yaam tarzn benimseyerek varlklarn srdrmeye almakladrlar. M.. nc binylda Dou Anadolu'ya geldikleri nerilen Hunilerin dnda bu blgede ilk kez bir halk topluluunun adna rastlanmaktadr. "Uruadri lkesi balk" olarak tanmlayacamz bu insanlar M.. 9. yzyln ortalarnda, yine Asurlu krallar tarafndan Trenin halk" olarak adlandrlacaktr.

DEMR ALARIN GEL

M.. 2. binyln ikinci yarsnda Van Gl 1 lavzas nda yaanan ok gl bir kltrn var olmadn. Kuzeybat ran'da da grlen bir boyal anak mlek kltrnn, blgenin en karakteristik zellii olduunu ve bu kltr yaayan insanlarn gl seviyesinden 500-600 metre ykseklikteki yaylalarda youn olarak yaadklarn daha nce de belirtmitik. Kuzeybat ran'da boyal anak mlek kltrnn blgeye gelen yeni bir g dalgas ile ortadan kalkt bilinmektedir. ran arkeoloji lerminolojisinde Demir a T (Anadolu'da Erken Demir a) olarak adlandrlan dnem ile birlikte blgeye yeni bir anak mlek gelenei gelmitir. Gri renkli ve monokrom olan bu gelenek, gerek renk ve gerekse form acsndan kendinden nceki boyal anak mlek kltrnden ok farkldr. Ke-ramikteki. mimarideki ve l gmme geleneklerindeki farkllklar, yreye bir baka blgeden g eden halklar ile aklanmtr. Genellikle Hazar Denizi'nin kuzeyinden blgeye geldiklerine inanlan bu halklarn, Bat ran'a gelen ilk ranllar olduu dnlmekte ve bu halklarn yreye gelileri ile birlikte yrenin Tun alarnn sona erdii ve Demir a'm balad bilinmektedir. Kuzeybat ran'da boyal anak mlek geleneine son veren ve Demir alarn balamasn salayan bu g dalgasnn bir benzeri Dou Anadolu iin de geerli olmaldr. Daha nce de belirttiimiz gibi; Van Gl Havzasnda boyal anak mlek kltrnn hangi yzyla kadar srl konusunda kesin bir arke16

olojik veri yoktur. Ancak Erken Demir aa tarihlenen Dukaya ve Karagndz mezarlarnda bulunan kaplar arasnda bu tre ait rnekler bulunmamtr. Aksine mezarlardan kan kaplar, genellikle kahve renkli veya devety renkli olmak zere tek renklidir. Bu durum boyal anak mleklerin en azndan M. 12-11 yzyllarda bu blgede artk kullanlmadn gstermektedir. Boyal anak mleklerin kt mezarlar ile Dilkaya ve Karagndz mezarlar arasndaki mimari farkllklar, kltrn dier kollarnda da baz temel deiimlerin yaandn gstermektedir. Bat ran'da Demir a'n blgeye geliini salayan benzer bir g dalgas Van Gl Havzas iin de geerlidir. Ancak Bat ran'a gelen Ari rkn aksine, Van Blgesi'ne Ari olmayan bir halk topluunun geldii kesindir. Bu halklarn Dou Anadolu'ya varlarnn tarihi ve geli yreleri bilinmemektedir. Bu belirsizlik bir anlamda Van Gl Havzasnn Erken Demir alarnn balang tarihinin de kesin olmamas anlamnadr. Ancak yine de vazh belgeler bize bu konuda baz ipular verebilmektedir. Asur kral I.Salmanasar'n Uru-adri lkesi zerine yapt seferin kaytlarnda, bu lkeyi kendisinin veya babasnn daha nce de biliyor olmasna ait veriler vardr. Asur'un Uruadri zerine yapt ilk sefer 1274 tarihli olduuna gre, g olaynn rahatlkla 14. yzyln sonlarna tarihlenmesi mmkndr. Bu durum Kuzeybat ran'da belki biraz daha eskiye, olaslkla M. 14. yzyln baslarna kadar geriye gitmektedir. Erken Demir a'in balarnda Van Gl Havzas'nda balayan bu hareketlilik Asur Krallnn dikkatinden kamamtr. Kralln kuzey snrlarnda olumaya balayan siyasi bir organizasyon yreden elde edilebilecek eitli ekonomik karlar iirTbir engel tekil edilebilirdi. Asur iin orman ve maden rnlerinin saland Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu topraklarnda, bir baka Anadolu siyasi gc olan Hitit'in de gznn olmas, Asur'u alternatif kaynaklar aramaya ynlendirmi olmaldr. nk bu yllarda Anadolu'nun tanmasz tek egemen gc durumundaki Hitit mparatorluu'nda III. Mursilis yerini III. Hattusilis'e brakm ve Hitit iin ok parlak bir dnem balamt. Bu alternatif blgelerin banda Dicle ve Frat vadileri ile eriilebilen Van Gl ve evresi gelmektedir. Bu yrede olumaya balayan bir siyasi rgtlenme Asurlu krallarn emelleri iin nemli bir engel olmaldr. Bu engelin ortadan kalkmas ve kuzey snrlarnda kendilerini tehdit edebilecek bir baka gcn ortaya kmas tehlikesi. Asurlu krallar M.. 13. yzyln baslarnda harekete geirmi ve Uruadri lkesine ve bu lkedeki halklar zerine yukarda anlatlan askeri sefer dzenlenmi olmaldr. 1274 ylndaki Asur seferinin Van Gl evresindeki halklar denetim altna almak amacna ulap ulamad kesin deildir. Salmanasar'n bu blgeye saltanat srasnda bir baka askeri sefer dzenlememi olmas amaca ulaldnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Bir baka olaslk ise Asur'un kuzeybat komusu Hitit ile srdrd Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu'nun egemenlii konusundaki mcadelesine arlk verdii ve kuzey lkelerinden gelecek tehlikeyi gz ard ettiidir. Van Gl ve evresi ile ilgili bilgi veren ikinci Asur yazl belgesi, ancak I. Salmanasar'n olu Tukulti-Ninurta zamannda karmza kar. Bunun iin de M.. 1244 ylna kadar otuz yl beklememiz gerekecektir. Assur kentinde bir sarayn onarmn belgeleyen bir yaztla. Asur kral I. Tukulti-Ninurta kendisini kainatn kral, Asur'un kral, dnyann drt blgesinin kral. Yukar ve Aa Denizin kral ve tm Nairi lkelerinin kral olarak tanmladktan sonra saltanatnn birinci ylnda Nairi lkesi olarak adlandrlan bir blgeye seferler dzenlediini anlatmaktadr. Yaztn Nairi ile ilgili blm aynen yledir: "Hi bir yolun olmad, patikalarn benden nceki bi bir kraln bilmedii rak dalar, stn gcm ile getim iv Sairi lkesinin 43 kral cesaretle karsma dikildiler ve savamak istediler. Onlarla savatm, onlar malup ettim. Dalarn derin vadilerini ve bendeklerini onlarn kanlar ile sele verdim. Tm lkelerini egemenliim altna aldm. Onlar hara ve armaanlar vermekle ykmlendirdim. " Assur'da krala ait bir kentin kuruluunu anlatan bir baka yaztta Nari lkesinin 43 kralna kar dzenlenen sefer anlatlmakta ve "Onlarn lkelerinin tamamn egemenlik altna aldm. Nairi lkelerinin krallarn boyunlarna taktm bakr zincirlerle srkleyerek yaraladm... Onlara gkyznn ve yeryznn yce tannlan nnde yemin ettirdim. Hara ve armaanlar vermekle ykmlendirdim" denilmektedir. Tukulti-Ninurta ya ait olan iyi korunamam bir baka yaztta, Nairi lkesi ile ilikili olarak "Yukar Deniz'in kysndaki lkeler" tanm yer almaktadr. Buradaki "Yukar Deniz" tanm byk olaskla Van Gl iin kullanlmtr.

1"

NAR LKELER

Asur kral tarafndan ilk kez kullanlan Nairi ad, M.. 9. yzyla girerken tm Uruadri lkesini ieren bir terim halini alacaktr. UrartU krallar tarafndan, ift d i l l i yaztlar dnda, hi bir zaman kullanlmayan Nairi lkesi veya lkeleri tanm. M.. 13. yzyln ortalarndan itibaren Van Glnn gney ve gneybat yreleri iin kullanlm corafi bir terimdir. Bir baka Asur yazl kaynanda Nairi ad yine karmza kar. Ancak bu kez Nairi lkesini oluturan krallarn says krk olarak verilir: "Tanr Assir beni Sairi lkesine re Yukar Deniz'in kysnda yer alan lkelere gnderdii zaman... Nairi lkesini re Yukar Deniz in kysndaki /keleri ele geirdim, 40 kral ayaklarma kapandrarak onlarn efendisi oldum.'' Asur kralnn M.. 13. yzyln ortalarnda Nairi lkelerine gsterdii bu ilginin temel nedeni, yreye devam eden gler ve bu gler ile glenmeye ve rgtlenmeye balayan Uruadri ve Nairi beylerinin varldr. Nairi ad aynen l ruadri'de olduu gibi bir corafi terimdir ve bu topraklar zerinde yaayan halklar 'Sairi lkesi halklar" adn almlardr. Nairi halklarnn hangi yreden Yukar Deniz'in kylarna gelip yerletikleri bilinmemektedir. Aynen Uruadri halklarnda olduu gibi kuzeyden gelmi olabilecekleri her zaman mmkndr. Ancak baz yeni neriler Nairi halklarnn Gln gneyinde. Asur lkesine yakn bir konumda yaadklar, ikinci binyln sonuna doru kuzeye hareket ettikleri. Uruadri ve Hurri halklar ile birlikte UrartU Krall'nn kurulusun da nemli bir grev stlendikleri dorultusundadr. Tukulti-Ninurta'dan sonra gelen sekiz kral dneminde Asur gcnn Yakndou'daki etkisinin azald gzlenir. Asur krallar. Babil ve Elam lkelerinde gelien olaylar ve bu lkelerin Asur'a saldrlar ile uramak durumunda kalrlar. Herhalde bu nedenle olmaldr ki Tiglat-Pileser adl yeni bir Asur kralnn saltanatna kadar Uruadri ve Nairi lkelerine yaplan Asur seferleri yoktur. Bu dnem bir yzyldan daha uzun srer. Bu uzun dnem srasnda Van Gl evresinde ne tr siyasi gelimelerin olduunu bilmemiz mmkn deildir. Ancak gl etrafndaki farkl beyliklerin. Asur saldrlar olmad bu dnemde glenmi ve siyasi olarak biraz daha rgtlenmi olmas gerekir. Yreye lirken Demir ada gelmeye balayan bu halklar evre koullarna daha iyi uyum salamaya balam, hayvanclk ve tarmsal faaliyetlerini ve byk olaslkla madencilik endstrilerini gelitirmi ol maldrlar. Van Blgesinde M.. 12 yzyla ve biraz sonrasna tanhlenen bir ok Erken Demir a oda ve basit ta sandk mezarnn ortaya km olmas, bu rgtlenmenin ve ekonomik yapdaki ge-limenin belirtileridir. Hyklerin yaknnda ina edilen ta mezarlar, yerleik dzenin artk yreye egemen olmaya baladn ve bunun sonucu tarmsal faaliyetlerin ve olaslkla nfusun arttn gstermektedir. Birok mezarn aile mezar niteliinde oluu zellikle a i l e dayanmasnn ve belki de toplum iindeki ibirliinin belirtileridir. Baz Demir Ca mezarlarnda bulunan ve l armaan olduu anlalan demir eyalarn varl, u l a la n gelimiliin en nemli kantlardr. Demir endstrisinin ve demirden eitli alet ve silahlarn retilmesinin balamas, yrenin ekonomik nemini olabildiince artrm ve yre halklarnn siyasal btnlemesinde nemli bir rol oynamtr. Ancak uras kesindir ki: bu gelime gney komu Asur'un da dikkatinden kamamtr.

GL BR ASUR KRALI
M.. 111S ylnda Asur tahtna geen I. Tiglat-Pileser ilk olarak Anadolu'ya Kafkaslar zerinden geldiine inanlan Muki halklarna kar sefere kar. Bugn Elaz civarna, Frat nehri kavsi iine lokalize edilen Alzi ve Purukuzzi lkelerini elli yldan beri ellerinde tutan 20.000 Mukili Tiglat-Pileser'in ncelik verdii sorun olarak grlmektedir. Baz bilim adamlar, Muski halk ile Frig halknn ayn olduunu iddia ederler. Dier bir grup arkeolog ise bu iki topluluk arasnda hi bir etnik ban olmadn, Friglerin Anadolu'ya batdan. Mukilerin ise doudan. Kafkasya zerinden girdiklerini belirtirler. Olayn arkeoloji dnyasnda nem kazanmasnn balca nedeni ise M.. 8. yzyln sonlarnda ayn blgede askeri b i r g olan Frigyal Midas'n, Asur yazl kaynaklarnda Mukili Mita olarak adlandrlmasdr. Baz bi li m adamlarna gre; Midas'n Mukili olarak tanmlanmas. Friglerin M.. 12. yzylda Alzi ve Purukuzzi lkelerinde yaam olabileceini gstermektedir. Ancak kanmzca Mukiler yreye a y n e n Uruadri halk gibi Kafkas-tesinden g ederek gelmiler ve Alzi lkesine yerlemilerdir. Bu insanlarn Anadolu'ya batdan gelen ve Sakarya Nehri civarnda yerleen Frig-ler ile bir ilikisinin olmad fikri, kanmzca, geree daha yakndr. Muski lkemi ve Gneydou 18

oludaki Kutmuhi (Kommagene) lkesinin egemenliini ele geiren Tiglat-Pileser, yreyi denerim altna alma gayretlerine birinci saltanat ylnda da devam etmitir. Saltanatnn ikinci ylnda Aa Zap ve civarna seferler dzenleyen Asur kral, krallk iindeki konumunu glendirmi ve Asur'un bir kez daha eski gnlerini yasamasn salamtr. Yaklak 130 yllk bir aradan sonra Nairi lkeleri zerine dzenlenen Asur askeri seferleri, rol ve evreSnde glenen ve Asur iin tehlike yaratacak gteki bir dmann varlna iaret eder. TiglatPileser'in saltanatnn nc ylnda Nairi lkesine kar dzenlenen sefer bu blge ile ilgili en etrafl bilgileri verir. Prizm yazt olarak adlandrlan ve kraln ilk be yl faaliyetleri veren vaztn nc yl blm kraln kendine dizdii vglerle balar ve yle devam eder: " ...Kapal nicm ve geit vermeyen patikalardan Elama. Amadana, Elbi, erabeli, Tarhuna. Tirkahuli, Kis-ra, Tarhanabe, Elula. Hatarae, ahiara, Ubera, Mi/iadruni. ulianzi, Nubanae, ee Dalan a-:m.-oualt yce da, sava arabam iinde (ilerlerken/ lke gzeldi ve gei zordu, (bu nedenle) tun kazmalarla kendime yol atm. Dalarn < rn ) olan irumi-aalann kesip ordumun ilerleyebildin kuvvetli kprler ina ettim ve Frat' karya geiim..." Asur kral ayn yaztta daha sonra Tumme lkesi kral ile balayp Daiaeni lkesi kral ile sona eren 23 Nairi lkesi kralnn sava arabalar ve ordularn topladklarn ve sava vermek ve dmek iin kendisine doru ilerlediklerini bildirir. Yazt yle devam eder: '...Onlara saldrdm ve geni alanlara yaylan ordularn. Adad'n itttt bir sel gibi. tahrip ettim. Savalarnn l bedenlerini dalarn yksek yerlerine ve ke n t teinin etrafna attm. Savata 120 sava arabasn ele geirdim. Sairi lkelerinin 60 kraln ona yar-gelenlerle birlikte mzramn ucunda Yukar Denize kadar srdm..." ki ordu arasndaki sa-Daiaeni kral olarak adlandrlan Sieni'nin de malup edildii ve esir alnarak Assur'a gtrld bildirilmektedir. Ancak Sieni daha sonra balanarak lkesine geri gnderilir. Bu davran Asur kralnn. Daiaeni lkesi ile iyi geinmek arzusunda olduunun bir kantdr. Bylece Asur kral dier Nairi beylerini Sieni'nin yardm ile denetim altna almak istemi olabilir. Bu sava ve elde edilen galibiyet ikinci binyln son yzylnda Asur Krallnn Urartu ve Nairi lkeleri iindeki beylikler zerinde kurduu kesin stnln kantdr. Ancak seferin kaytlarndan elde edilecek ve Asur'un aleyhine gelien baz oluumlar da ortaya koymaktadr. I. Salmanasar . 'neminde sadece sekiz olan Uruadri lkesi beyliklerinin says bir hayli artm, Tumme ve Daiaeni gibi bir kral tarafndan ynetildii belirtilen ok sayda beyliin Van Blgesi'ndeki siyasi gelimeler e yerini ald grlmektedir. Blgedeki beyliklere Asur'un verdii nem artmaktadr. Asur ya-zannda askeri seferler iin gerekli ordu yollarnn hala tun kazmalarla almak durumunda oluu ve demirin Asur'da youn olarak kullanlma istei, blgeye verilen nemin balca nedenidir. Van jl'nun kuzeyindeki Bulank Ovasnda, Malazgirt yaknlarnda Yoncah'da bulunan bir Asur yazt Tiglat-Pileser ile 23 Nairi kralnn arasndaki savan nerede yapldn gstermektedir: "Tiglat-Pileser. i kral. kainatn kral, Asur'un kral, dnyann drt blgesinin kral. Tumme'den Daiaeni'ye ka-Sdiri lkelerinin fatihi. Byk Deniz e kadar Kirhi'ninfatihi ' Nairi beyliklerinden oluan birlii malup eden Asur kral dman "Yukar denize" kadar kovalamtr. Ayn krala ait bir baka yazt-bene Su y a z t ) daha nce 'Yukar deniz" olarak adlandrd Van Glnn "Nairi Denizi" olarak tanmlandna tank olacaz. Bu yzylda Van Gl evresinde yaayan dank beylikler zerindi etkinin arlkl olarak Nairi beyliinden geldiini, Uruadri beyliinin etkisinin, en azndan nem iin, ikinci derecede kaldn nermek mmkndr.

TUMME ve DAAEN
Uruadri lkesi Van Gl nn bat ve kuzeybatsndaki topraklara verilen corafi bir addr. Na- lkesinin snrlar "Tumme'den Daiaeni'ye" ve "Yukar denizin kylarndan" Murat nehrine kadar uzanmaktadr. Bu iki lkenin konumu konusunda arkeologlar arasnda nemli fikir ayrlklar mevcuttur. Baz bilim adamlar Daiaeni'yi, Erzurum civarndaki Karasu'nun kaynana yerletirmek mislerdir. Bu grte olan bilim adamlar Tumme iin en uygun lokalizasyonun da Van Gl'nn kuzeyi olacan nermilerdir. Yukarda szn ettiimiz Yoncal yaztnn konumu dikkate alnarak bu gre kar ileri srlen bir neri ise Daiaeni yi. belki de doru olarak. Bulank-Malazgirt ovasna, Tumme lkesini de Mu Ovas'nn gneyine yerletirir.
19

Tumme'nin genellikle Van Gl nn yakn evresindeki topraklar olabilecei konusundaki genel inana karn, baz bilim adamlar bu lke in tamamen deiik bir corafi konum nerirler. Bu neriyegre Tumme Yukar Zap. Aa Zap ve Jaghati nehirlerinin snrlad alan iinde olmaldr. Bu alan genellikle Urmiye Glnn gneyini ve Revanduz Ovasn iine almaktadr. Ancak Yoncal yazl ve Asur seferlerinin gzergahlar dikkate alnrsa bu lokalizasyonun pek de doru olamayaca grlr. nk Asur kralnn Nairi seferinde Frat nehrini veya Frat nehrinin kollarndan birini getii bilinmektedir. Hu nedenle Revanduz ovasna ulamak iin Frat nehrini gemek olanakszdr. Kanmzca Tumme iin en uygun topraklar Nairi lkesinin gney ve gney batlar olmaldr. Bu topraklar ise gneyde Kutmuhi (Kommagene-Aclyaman civar), batda Alzi (Elaz Blgesi), kuzeyde Daiaeni ve olaslkla douda Kirhi (Siirt civar) ile evrilmekteydi. Ksaca Uruadri ve Nairi lkelerinin corafi konumlan yle zetlenebilir: Uruadri lkesi Van Gl'nn kuzey ve kuzeybatsndaki topraklardr. Bu alanlar gnmzde Tatvan. Mu. Bingl Dalar, Malazgirt, Bulank gibi kent ve ileleri kaplar. Van Gl'nn gney ve gneybatsnda yer alan Kirhi, Hubuskia ve Tumme'den (Diyarbakr civar) kuzeydeki Daiaeni topraklarna kadar olan alan ise Nairi lkesi olarak tanmlanmaldr. Ancak UrartU Krall'nn snrlarnn geliimine- bal olarak ilerleyen yzyllarda Nairi lkesinin snrlar ve konumu da baz deiikliklere uramtr. I. Salmanasar'n saltanatndan M.. 11 yzyla kadar olan uzun srede, Uruadri lkesi Asur yazl kaynaklarnda sadece bir kez geer. Asur kral Asur-bel-kala, saltanatnn (M.. 1074-1057) er ken dneminde Uruadri lkesine saldrdn ve bu lkede 32 kenti ele geirdiini belirtir. Assur-belkala'ya gre Khini dalarnn ve Samanma nehrinin gerisinde yer alan Uruatri lkesi iindeki 32 ket ten sadece Zingun, 1. Salmanasar'n kaytlarnda geer. Ayn yaztn bir baka blmnde Asur-belkala'nn Himme ve Bargun kentlerini ele geirdii bilinmektedir. Bu kentler I.Salmanasar tarafndan Uruadri lkesi iinde gsterilen sekiz lkeden ikisidir. Bu beyliklerin varlklarn korumu olmalar Van Gl evresindeki siyasi oluumun glenerek devam ettiini gsterebilir. Uruadri ve Nairi lkeleri ile ilgili bilgi veren kaynaklar Asur-bcl-kala'nn saltanatndan sonra yeniden susar. Asur kaynaklarndaki bu suskunluun balca nedeni Kuzey Suriye'ye yaplan Arami glerinin younluk kazanmasdr. Bu dnemde Asur iin nemli sorunlar yaratan Aramiler Gney dou Anadolu'ya kadar ulamlard. Asur yazl kaynaklarnda ilk kez I. Tiglat-Pileser tarafndan "Ah-lame armaya" olarak sz edilen ve gneyden, Arap llerinden geldii bilinen bu kavimler, Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu siyasal ve kltrel yaps zerinde nemli deiiklikler yapmlar ve M.. b i r i n c i binylda Urartu'nun Asur'a kar oluturduu askeri ve siyasal birliin iinde yer alacak olan Kent Devletlerinin kurulmasna ("nemli katklarda bulunmulardr.

BRNC BNYILIN BAINDA URUADR ve NAR LKELER

Uruadri ad. Uruatri formuyla yeniden Asur yazl kaynaklarnda karmza kt zaman Asur tahtnda U. Adad-Nirari (M..911-891) hkm srmekteydi. Asur kralnn kuzeye sapt seferde Lu-lume, Kirhi ve Zamua lkelerini ele geirdii ve Kumane, Mehri ve Uratri lkelerini zaptettii bilinmektedir. II.Adad-Ninari'nin ayn yllklarnda Uruadri lkesi yannda Nairi lkesine de askeri seferler dzenlendii belirtilmitir. Asur kral bu seferinde Kirhi'den baka, gnmzde Keban Baraj'nn sular altnda kalan Alzi lkesini de ele geirdiini sylemektedir: "Ve drdnc kez Nairi lkelerine kar sefere ktm ve Kirhi'yi ele ecirdim... yce dalan atm Nadiri lkesinin kentlerini fethettim ve Alzi lkesinin tmn selden geri kalan bir harabe durumuna gelecek ekilde altst ellim ..." Bu tarihten 111. Salmanasar'n tahta getii yla kadar Uruadri ve Nairi lkelerinden Asur yazl kaynaklarnda iki kez daha sz edilmitir. II. Tukulti-Ninurta'ya (M.. 890-884) ait olan yllklarda kraln Nairi lkesine sefer dzenledii bilinmektedir. Bu yllklarda Nairi lkesinden ilk kez "gl Nairi lkeleri" olarak sz edilmitir. II. Asur-nasir-pal (M.. 883-859) dnemine ait bir ok yaztta Uruadri ve zellikle Nairi ad na sk olarak rastlamak mmkndr. Kalah'taki (Nimrud) Una tapnann giriinde yer alan ve II. Asur-nasir-pal'in yllklarn ieren yaztta lx*limldii gibi Nairi ve Uruadri lkelerine eitli -eterler

dzenlenmitir. Ayn krala ait dier yaztlarda da Nairi lkesiyle yaplan savalardan sk sk sz edilmektedir. zellikle Diyarbakr'n 36 kilometre gneyinde bulunan ve gnmzde Londra British Museum'da saklanan "Krkh Monolit"teki bilgilerden anlalaca gibi: Asur kral Nairi lkesinin 250 keneni tahrip etmitir. Yaztta Asur'un Nairi lkesi iinde ina ettii kalelerden de sz edilmektedir. Bu dnemde Nairi ve Uruadri lkelerine yaplan askeri seferlerin saysnda grlen art, bu iki beyliin Asur iin artk nemli bir tehlike durumuna geldiini gstermektedir. Hu nedenle olmaldr ki; Nairi lkesi ilerinde Asur. srekli asker brakabilecek mstahkem mevkiler ina etmek gereini duymutur. Asur-nasir-pal hzla glenen bu gce kar verdii savalarda nemli basarlar elde etmi olmasna karn, kendisinden sonraki Asur kral zamannda Yakndou'da. Nairi ve Uruadri beyliklerinin ekirdeini oluturduu yeni bir kralln kurulmasna engel olamamtr.

URARTU KRALLIININ KURULUU

M.. 858 tarihinde Asur tahtna III. Salmanasar adl yeni bir kraln geii ile kaleme alnmaya balanan Asur yazl kaynaklar, Uruadri ve Nairi beyliklerinin siyasal ve askeri rgtlenmeleri asndan ok nemli bilgiler vermeye devam eder. Asur kralnn yllklarnda ve Balavvat kaps olarak bilinen ahap kapnn tuntan yaplm be/emeli kaplamalarnn zerinde, Yakndou'da yeni bir kralln kurulu haberi verilir. M.. 1274 ylndan bu ana kadar geen y a k l a k i ni ) yl Urartu tarihinde ' B ey li k l e r Dnemi" olarak adlandrlr. Bu tanm M.. 858 ylnda kralln kuruluuna kadar olan dnemde Van Gl ve evresinde yasayan akraba veya akraba olmayan beyliklerin, zaman zaman Asur tehlikesine kar-si g birlii yaptklar gereinden kaynaklanr. Aada vereceimiz cmlede tm Urartu tarihinde bir Urartu kralnn adnn ilk kez getiine tank olunur: "...Ilbkia'dan ayrldm. Urartulu Ara-me'nin kral kenti olan Sugunia'ya vardm. Kenti muhasara ettim ve ele geirdim. ok sayda sata tstnt kltan geirdim..." Asur kral III. Salmanasar "Monolit yazt" olarak adlandrlan ve yine Diyarbakr yaknndaki Kurkh'dan geldii bilinen ve gnmzde British Museum'da sakk.-nan yukardaki yaztnda, "tahtta getii yl" Van Glnn gneinde yer alan llubukia ve Nairi lkelerine seferler dzenlediini anlatmaktadr. Bu yaztla geen Urartulu Arame. Urartu Krallnn bilinen ilk kraldr. Ayn ad Balavvat tun kaps zerindeki 1. band alt srada yer alan betimlemelerin alt yazlarnda da vardr: "Urartu'lu Arame'nin kenti Sugunia'yt ele geirdim." Kap zerindeki 13 tun band iki blme ayrlarak zerlerine III. Salmanasar'n farkl yrelere dzenledii askeri seferler resimlenmitir. Bu betimlemelerin bazlarn allnda olay anlatan ksa y a z tl a r vardr. Balavvat kapsnn ilk iki ve yedinci band Urartu zerine yaplan seferleri anlatmaktadr. Bu band zerindeki bir betimlemenin altndaki yaztta, Salmanasar'n Nairi Denizinin kysna yakn bir kayala bir kabartmasn yaptrd ve tanrlarna kurbanlar sunduu yazldr. Kraln vllklarndan elde edilen bilgilere gre Salmanasar. elde ettii baarlardan sonra Van Gl kylarna inmi ve silahlarn bu gln sularnda ykamtr. Bu sahne ve kraln kabartmasnn Yan Gol olduu kesin olan Nairi Denizinin yaknnlarndaki da zerine yontulmu oluu Balavvat kaps zerinde resimlenmitir.

URARTULU ARAME ve BAKENT ARZAKUN

Kraln annallerinden elde ettiimiz bilgilere gre III. Salmanasar'n nc saltanat ylnda 'M..856) Urartu kral Arame ile birlikte bu kralln bilinen i l k bakenti olan Azaskun ad da karsmza kar: "Shme'den ayrldm. Daiacni lkesine' doru indim. Daiaeni'nin kentini btnyle ele geirdim. Kentlerini tahrip ettim, virane haline getirdim, atele yaktm... Daiaeui'den ayrldm. Urartulu Arame Hin kral kenti Arzakuu 'un yanna vardm. Irart'/ Arame benim gcmden, korku saan silahlarmdan ve acmasz sava yntemlerinden korkarak kentini terketti. Adduri Dat'na kat. Onun peinden daa trmandm, dan orta yerinde (Onunla 1 amansz hir savaa giritim. $400savasn kltan geirdim... Arame hayatn kurtarmak iin yaln dalara trmand... Komu kentlerle birlikte Arzakun kentini tahrip ettim, viraneye evirdim, atele yaktm. Kapsnn nne kellelerden oluan dn piramid diktim. Halkndan bazlarn canl o/arak bu piramidlerin zerine Hedim. dierlerini piramidin etrafndaki kazklara astm. Azaskun dan ayrldm." 21

Resim 6 - Van Kalesinin kuze\-bat kenarndaki Madtrbtr

..

Yazttan da anlalmaktadr ki: m. Salmanasar'n saltanat ile birlikte, yani M.. 9. yzyln ortasndan itibaren Uruadri, Naili ve gln etrafndaki dier lkelerinin bir kral ve bir bakenti vardr. Artk Van Gl evresindeki beyliklerin bir ynetici etrafnda topland ve kendilerine idari bir bakent setikleri anlalmaktadr. Uruadri, Naili ve yredeki dier beylikler birleerek bir krallk durumuna gelmilerdir. Bu tarihten sonra Asur karssnda dank ve tek bir liderden yoksun halklar deil, byk olaslkla kendisinden kopya edilerek ekillendirilmi, bir siyasi rgt, bir askeri g ksaca bir krallk bulacaktr. Bylece 1274 ylndan beri srmekte olan "Urartu Beylikler Dnemi'" de sona ermi ve "l "ram Krallk Dnemi" balamtr. Urartu Krall'nn bilinen ilk bakentinin corafi konumu henz kesinlik kazanmamtr. Bu tda genelde iki farkl gr vardr. Bu grlerden ilki bakentin Van Gl'nn kuzey batsnda, Bulank civarnda olduudur. Dier gr se Ar/askm kentini Van Gl'nn kuzeydou veya dousuna yerletirir. Arzaskun'un corafi konumu ile ilgili baz ipular Asur kral III. Salmanasar'n nc yl seferi kaytlarndan elde edilebilir. Asur kral yreye yapt seferde krali bir kabartmasn " gl-lerinyanndaki dalara" koydurttuunu belirtir. Bu kaytlarda gecen ve blgeyi tanmlamak iin kullanlan "tanatc"szcnn "gller", "gller blgesi' anlamna geldii kabul edilir. "Gller blgesi" anlatlmak istenilen yrenin Van Gl. Erek ve II. Kusa tarafndan ina edilen yapay bir baraj gl olan Kesi Gl evreleri olmas phelidir. Van Gl'nn batsnda yeralan ve Asur kralnn belki de hi grmedii Nemrut krater gl, Nazik ve Hal glleri de Asur kralnn blgeye "gller bl-adim verecek kadar byk gller deildi. Asur kralnn Van Blgesinde veya bu blgeye yakn bir yerde kaytlarna geirecek kadar etkilendii sayda gl ancak Bingl yaknlarnda vardr. Modern Bingl ili, adn evresinde yeralan ok saydaki bu gllerden almaktadr. Asur ordularnn erken donemden beri Uruadri ve Naili lkeleri zerine yaptklar askeri seferlerin gzergahlar da dikkate al-Arzaskun kentinin Van Gl'nn batsnda, olaslkla Bingl'n dousunda bir yerde olmas nerilebilir. Uratu'nun ilk bakentinin Van Glnn batsnda konumlandrlmas. Uratu'nun, Beylikler Dnemindeki ana yerleim merkezlerinin yaylmna da uygundur. Uratu Krall zerine yneltilen Asur askeri seferleri I I I . Salmanasar'n saltanatnn yedinci ve onbeinci yllarnda da srmtr. Bu iki askeri seferde Urartu Krall ile ilgili olarak geen corafi terim "Naili lkeleridir". Nairi lkelerini yneten bir kral isminin olmay bu beyliin, kralln iine btnyle entegre olduunu gstermektedir. Herhalde bu dnemde Uruadri beyliinin lideri l-egemendir. nk Salmanasar'n M.. S 11 ylndaki onbeinci yl seferinin kaytlarnda. Urartu tahtnda hala Arame hkm srmektedir: "... Tunibuni lkesinin geitlerine girdim. Frat'n kaynana kadar Urartu n Aramenin binitlerini tahrif) ettim, viraneye evirdim ve ate ile yaktm." Salmalar bu topraklarda Daianu k r a l Asia'dan vergi a ld n ve Asia'nn kentinin ortasna krali kabartmasn yaptrdn belirtir. Yaztta Daianu olarak verilen Daiaeni lkesinin bu tarihe kadar Aramenin ynetimi altna girmediini dnmek zor olsa da yazt byle devam etmektedir. Uruadri lkesine bitiik olan bu lkenin bandaki Asia'y. Arame ile ibirlii iinde olan yresel bir lider olarak dnmek mmkndr.

YEN BR KRAL, YEN BR HANEDANLIK

Asur yazl belgelerinde yeni bir Urartu kral ad ortaya kncaya kadar Urartu tahtn Arar igal ettii bilinmektedir. Asur Kral Salmanasar'n yirmiyedinci yl seferi kaytlarnda, yani M.. 832 ylnda, yeni Urartu kral karsmza kar : "Saltanatmn 27. ylnda sava arabalarm ve askerlerimi topladm: byk ordumun komutan (Turtan) Daian-Assur u urdu/armn banda Urartu ya kars sefere gnderdim. BitZamani'ye do^ru ilerledi. Amma geitlerini aarak Arsanla <Mtrat Su) nehrini geti. Urartu'lu Seduri ordumun ilerleyiini duydu ve ok saydaki askerlerinin gcne tand. Sava vermek zere bana kar ilerledi. Onunla savatm ve onu malup etmei baardm. Geni ovay savalarnn cesetleri ile do/durdum." Bugn elimizde olan arkeolojik verilere gre M.. 858 vlndan. yeni kral Sedri'nin adnn ortaya kt M.. 832 ylna kadar Urartu kralln Aramenin ynettiini benimsemek gerekecektir. Ancak Asur kralnn Sedri'nin kanc saltanat ylmda onunla karlat, bir baka anlatmla M.. 832 ylndan ka yl nce Sedri'nin Urartu tahtna getii bilinmemektedir. Bu iki kral arasnda ad bize ulamayan bir veya bir ka kral var mdr?

Yeni basken! Tupa............................................................................................................................27 Kral puini.......................................................................................................................................27 Kelisin yazt ve Musasir seferi..........................................................................................................28 Urartu'nn Dou seferleri ve Asr Krall.......................................................................................30 Kuzey seferlerinin balamas.............................................................................................................30 Urartu devlet dininin kurulusu...........................................................................................................30 Kral Menua ve Kuzeybat ran seferleri...........................................................................................31 Kuzeye tekrar yneli.........................................................................................................................32 Erzurum civarnda bir krallk: Diauehi...............................................................................................32 H a l y a ilk askeri sefer......................................................................................................................33 Kral I. Argiti dnemi........................................................................................................................35 Kuzeyde yinelenen karklklar........................................................................................................36 Kuzyebat ran'da yeni rgtlenmeler................................................................................................37 Atl kavimler tehlikesi........................................................................................................................37 Argiti olu Sardun............................................................................................................................38 Zirvede bir krallk..............................................................................................................................39 Asr otoritesinin yeniden kumlusu....................................................................................................39 111. Tiglat - Pileser ve Tupann muhasaras.....................................................................................40 Gke Gl civarnda gelien olaylar..................................................................................................41 Asur'da gl bir kral: II. Sargon.......................................................................................................41 Sargon'un sekizinci seferi ve Urartu...................................................................................................42 I. Rusa'nn sonu ve yeni kral 11. Argiti............................................................................................43 II. Rusa ve kralln yeniden douu..................................................................................................45 Ayans Kalesi ve II. Rusann saltanat tarihleri....................................................................................46 Ve son................................................................................................................................................47 Kaleler ve Sur Duvarlar.....................................................................................................................48 Yer seimi..........................................................................................................................................50 Kaleler ve su gereksinmesi................................................................................................................50 Sur duvarlar.....................................................................................................................................56 Cephe mimarisi..................................................................................................................................56 Kuleler...............................................................................................................................................59 Kale kaplar.......................................................................................................................................59 Kerpi beden......................................................................................................................................63 Tapnaklar............................................................................................................................................67 Kule tipli tapnaklar ve rekonstrksiyon......................................................................................... Kken sorunu...........................................................................................................................

Resim 7 - rartu Krall um bilinen ilk yazl belgesi Madtrbur Yaztt

Resim <V - Kralln bakenti Tpa: Van Kalesi

2+

Bu sorunun kesin yant imdilik yoktur. Ancak aada tam metnini tekrar vereceimiz Urartu'nun kendisine ait ilk yaztnda Sedurinin babasnn ad Arame deildir. Bu kii szkonusu yaztta krali bir unvana sahip olmayan Lutipri'dir. Yaztta ad geen Lutipri'nin, T. Assur-nasir-pal'e ait Asur yllklarnda, Tubusi'nin olu olarak verilen Lapturi ile ayn kii olduu ve Lutipri'nin, Seduriden nce Urartu tahtnda saltanat srd nerilmitir. Ancak Asur kralnn Naili ve Kutmuhi lkesine yapt seferlerle ilgili olarak ad geen Lapturi'yi. Sardurfnin babas Lutipri olarak kabul edebilmek iin daha fazla arkeolojik ve filolojik kantlara ihtiya vardr. Bu konudaki bir ok belirsizlie karn M.. 832 ylndan itibaren Urartu tarihi ile ilgili gerekler artk sadece Asur yazl kaynaklarndan deil, fakat Urartu Krallna ait yaztlardan elde edinilmeye balamtr: Lutipri olu Sarduri'nitl yazt; byk kral. gl kral, dnyann kral. Naili il-kesinin kral, ei olmayan kral. balkn uhan, savatan korkmayan kral. Beti Lutipri'nin olu Sardun', kral/ar kral, btn krallardan hara alan kral. Lutipri olu Sarduri byle konuur: Bu talar Aluiunu kentinden getirdim iv bu duran ina etlim." Bu yazt Van Kalesi'nin kuzeybat ucunda ina edilmi olan ve halk arasnda "Madrbur" olarak adlandrlan bir yapnn zerinde (Resim 6), gnmzde yapnn hemen yanna yaplan alabalk havuzunun olumsuz etkisiyle bir ikisinin yok olacan biliyormu gibi. alt kez tekrarlanmtr. Olaslkla bir iskele veya yaknndaki su kaynaklarn koruyan tahkimli yapnn zerindeki ivi yazl yazt. Urartu'nun bilinen ilk yazl belgesidir (Resim 7). Yaztta kullanlan dil Asurcadr. Urartu'nun erken dnemine ait olan bir ka yaztta Asur dilinin kullanlm olmas, bu yllardaki Asur kltrnn etkisini gstermektedir. Ancak kral puini ile birlikte artk Urartuca olan yaztlar retilmeye balanacaktr. Baz snr blgelerine koyulan Asur-Urartu ift dilli yaztlarnn dnda Asurca Urartu'da kullanlmayacaktr. Salmanasar'n 27. yl seferi kaytlarnda Seduri olarak adlandrlan kral Madrbur yaztnda geen Lutipri olu Sarduri'dir (T. Sarduri). Tupa'y (Yan Kalesi) kralln yeni bakenti ilan eden kral I. Sarduri. ayn zamanda eni bir hanedanln kumcusu olarak da kabul edilir. Bu inann temel nedeni Urartu'nun ilk yazl belgesinin Yan Kalesinde ele geirilii, bakentin gln dousundaki bu kaleye tanmas ve en nemlisi Madrbur yaztnda Sardurfnin babasnn Arame olarak gsterilmeyii-dir. Bakentin Arzakun'dan Tuspa'ya (Resim 8) tanmas byk olaslkla stratejiktir. Salmanasar karsnda ald yenilgi sonunda kral Sarduri bu tarihi karar vererek, bakentini Asur tehlikesinden biraz daha uzaklara ve daha iyi konulabilecek bir blgeye tamas ok doaldr. Bakentin tand bu kalede de ilk Urartu yaztnn kaleme alnm olmas ve Madrbur gibi antsal bir yapnn zerine yerletirilmesi olaan olarak kabul edilmelidir. Ancak Madrbur yaztnda Sarduri'nin babas olarak Arame'nin gsterilme} ii ve babas Lutipri'nin krali bir sfata sahip olmay ilgintir ve aklanmas gereklidir. Arame'nin tahtta geecek bir varisinin olmay akla gelebilecek ilk yanttr. Kralln kurulduu ilk yllarda Urartu byk olaslkla beyliklerin aralarnda anlaarak setikleri bir bey tarafndan ynetilmekte idi. Herhalde kralln ilk lideri Uruadri beyliinin l>eyi Arame idi. Arame'den sonra ynetim yine bir anlama sonucu Arame'nin olu olmayan bir bakasna. Lutipri olu Sarduri'ye verilmi olabilir. Bu durumda Lutipri'nin krali bir unvana sahip olmas gerekmez. Byle bir neri Arame'nin Salmanasar karsnda srekli yenilgiler ald dikkate alndnda daha da inandrc olabilir. Sarduri'nin, Urartu'nun seilen yeni kral olduktan ksa bir sre sonra da bakentini Tuspa'ya tamas ve kendi hanedanlnn temellerini burada atmas Onun. Tupa yresine egemen olan beyliin lideri olduunu da gsterebilir. Bu inan. Sarduri'nin Urartu tahtn hanedan deiiklii yaparak zorla ele geirdii eklindeki inan ile elikili deildir. Aksine Sarduri'nin normal koullar altnda bir iktidar deiiklii ile deil, fakat Urartu tahtn zorla ele geirdii fikri kabul edilse bile. bu deiikliin kendinden nceki kraln hkm srd kentte olmas ok daha akla yakndr. Sadece bir iktidar deiiklii deil, belki de Urartu Kralln ynetecek beyliin de deiimi ile sonulanacak byle bir bakaldrnn da ynetim merkezinden uzaktaki .bir eyaletten ok bakentin yerald blgede gerekletirilmesi daha akla yakndr.

:-

Resim 9 - Madtrbur: Urartu Kralht'nn en erken yaps ...--' "mZK2-i.

Resim W Van Kalesi. Bakent T&a

26

YEN BAKENT TUPA

Bakent Tupa, Sardun ile birlikte ina edilen yeni bir kent deildir. Bu kente ait bilgiler daha erkene tarihlenen Asur yaztlarnda da vardr. Sultantepe'de bulunan Asur yaztlarnda 111. Salma-nasar M.. 856 ylnda bu kentten hara aldn bildirir. Asur yaztnda kentin ad Turupa olarak verilmi tir ve tahkim edilmi bir kale olarak tanmlanr. Ynetimin Tupa \ a tanmas ile bu kalede imar faaliyetleri nemli lde artm olmaldr. Kalenin iindeki erkene tarihlenen baz yaplar, Madrburc ve zerindeki yapm kitabesi bu younlaan inaatlarn kantlardr. Madrburc arlklar () tona ve uzunluklar 4.0 metreye varan kiretasndan antsal bloklar ile ina edilmitir (R e s i m 9). Kalenin kuzeybatsna bitiiktir ve dikdrtgen bir plana sahiptir. Baz bilim adamlar tarafndan tapnak olarak nitelendirilen Madrburc. kanmzca tahkimli bir kuledir ve yaknnda yer alan. kalenin muhasaras srasnda hayati neme sahip olan su kaynaklarn korumakla grevlidir. Yaztn zerinde belirtildii gibi: tas bloklar Edremit yaknlarndaki Alniunu ta ocaklarndan getirtilmi olmaldr. Bu ocaklarda yaplan aratrmalar bitmi veya henz tamamlanmam bir ok ta malzemenin bulunmasn salamtr. Tupa'nn ilk kral SarduTnin saltanat srasnda gelien tarihi olaylar ile ilgili fazla bir bilgimiz yoktur. Yeni bakentin Van Gl'nn dousunda seilmesi, kralln douya sefer dzenlemesini byk lde kolaylatrm olabilir. Sardri'nin baa geiiyle birlikte Urartu K r a l l . Yalan Dou'da Asur ile boy l.ebilen tek devlet durumuna gelmitir. Asur Krall ke n t l i s i iein nemli bir t e h l i k e olan bu geliimi durdurmak iin nemli gayretler sarletmektedir. Asur yazl kaynaklarndan ekle el tiimiz bilgilere gre; III. Salmanasar saltanatnn 31. ylnda I M.. 827/26) Asur ordusunu, ordu komutam Daian-Assur komutasnda Hubukia ve Musasir lkelerine kars sefere yollar. Van Gl'nn gneyinde yeralan Hubukia lkesinden hara alan Daian-Assur. Musasir'i ve -46 Musasir lkesi kentini ele geirir. Asur ordusu 50 Urartu kalesini yakp yktktan sonra Gilzanu zerinden lkesine geri dner. Bu kaytlardan da anlalaca gibi I. Sardri'nin saltanat srasnda Van Gl'nn gneyindeki Hubukia lkesinin byk bir blm Urartu Krallnn egemenlii altndadr. Urartu egemenlii gneyde, Kelisin yaztnn dikildii Kelisin geidinin civarndaki Musasir lkesinin snrlarna kadar varmtr. Sz edilen Asur metinleri ITT. Salmanasa in son yllarnda, Musasir'in henz Urartu topraklar iinde yer almadn gstermektedir. Ancak bu lkenin hemen kuzey snrlarnda "Urartu kaleleri nin ina edildii" aada verilen kaytlardan da anlalmaktadr: "... Musasir lkesinin mstahkem mevkii olan Sappariaya kars sefere ktn. M/sasir/i/erin 46 kenti ile birlikte Sapparia'yt eh geirdim. Urarttlnlarn kalelerine kadar yrdm. Fili (Urartu) kentini tahrip ettim, viraneye evirdim ve ate ile yaktm...'' Sardun nin gney eyaletlerinde yrtm olabilecei bu eylemlerin dnda ne tr askeri faaliyetlerinin var olduu bilinmemektedir. Olaslkla Tupa kentinin bu ilk kral bakent ve yakn evresinin korunmas ve Asur saldrlarna kars koyabilmesi konusunda baz abalar harcamtr (Resim 10). Yeni kurulan kralln idari ve askeri yaps olaslkla bu kral dneminde ekillenmeye balamtr. Kendisinin yerine t a h t t a gecen kral spuini dneminde, zellikle gney ve dou lkeleri zerinde salanan askeri basarnn bir nedeni. Sarduri'den teslim alnan salam temellere dayanan siyasi yapnn varl olmaldr.

KRAL PUN
Sarduri'den sonra basa geen oul puini'nin Urartu tahtna kmasnn tarihi kesin deildir. Bu srada Asur tahtnda egemenlik sren V. Samsi-Adad (M.. 823-811 > ikinci yl (M..822) seferinin kaytlarnda Mutarris-Assur adl tecrbeli, zeki ve yetenekli askerini ordusu ile birlikte Nairi lkesi zerine sefere gnderir. Gnein batt yukar denize kadar seferlerini ilerleten Mutarris-Assur. I pina. adl bir kraln 200 kentini ele geirir. Yazt devamla bu yredeki bir ok lkeden ve Nairi lkesi krallarndan hara ve vergi alndn belirterek sona erer. Bu yaztta geen Upina'nn. Urartu kral I-puini olduu nerilmitir. Bu durumda M.. 822'den pek fazla geriye gitmeyen bir tarih, olaslkla da M. 825 24 tarihi puini'nin. Urartu tahtna getii yl olarak kabul edilebilir. Tpuini, Urartu tahtna egemen olduktan ancak birka yl sonra bu derece gneye inmek baarsn gsterebilirdi. Hu-Li'nn bir blmn ele geirmesi ve gneydeki Musasir lkesinin snrlarna dayanmas V. amsi-Adad harekete geirmi ve Urartunun gneye doru ilerleyii, yukarda verdiimiz seter ile

27

Asr kral tarafndan durdurulmak istenmitir. Ayn Asur kralnn birinci yl seferinde de Nairi lkesine kar sefer dzenledii ve bu lkeden boyundurua vurulmu (ehliletirilmis) atlar alnd bilinmektedir. Nairi lkesindeki krallardan hara alnd a nl a t l a n seferde bu lkede hkm sren hi bir kral ad verilmemitir. Sadece [puini'nin adn tayan yaztlarn says pek fazla deildir. Ancak k r a l n ge dnemine ait olan ve olu Menua ile torunu nupua'nn da adn tayan bir ok yazt bulmak mmkndr. [puini'nin sadece kendi adn tayan yaztlar, daha ok ina ettii kalelerin yapm kitabeleridir. Bu yaztlardan bir ou bakent Tupa'nn yakn evresinde ele gemitir. Van'n 15 kilometre gneyindeki Zivistankale, Van-Ozalp karayolu zerindeki Aa Anzaf ve Patnos'tan kan yaztlar sadece bir ka rnektir. Sz konusu yapm faaliyetleri tpuini'nin bakent ve civarnda kurmaya balad savunma sisteminin birer parasdr. Tupa etrafndaki imar faaliyetlerinin bir lde tamamlanmasndan sonra kral puini ve olu Mena'nn toprak kazanmaya dnk askeri seferlerinin de baladn grmekteyiz. puini'nin saltanatnn belli bir dneminden sonra kaleme alnan birok yaztnda olu Mena'nn ve baz durumlarda lorunu tnupua'nn adlarnn da verildiine tank olunur. Urartu tarihinde baka bir rnei olmayan bu davrann nedeni bilinmemektedir. Olas l kl a yal kral puini, olu Menua'y taht devralmadan nce askeri ve siyasi adan olgunlatrmak ve tecrbe kazandrmak istemitir. Bu eitimin yararlarn Urartu Krall Menua dneminde fazlas ile grmtr. Ancak ayn durum nupua iin geerli deildir. Bir ka yaztta babas ve bykbabas ile birlikte ad geen torun, Menua'dan sonra Urartu tahtna sahip olamamtr. Belgelerden anlaldna gre Mena'nn yerine Urartu tahtna, yine Mena'nn olu olan Argiti gemitir. Bu durumu aklamak eldeki verilerle mmkn deildir. Ancak nupua'nn beklenmedik bir zamanda lm akla gelen ilk neridir. Ar-giti'nin taht babas Mena'nn arzusunun dnda, zorla ele geirdiine ait hi bir veri yoktur.

KELSN YAZITI ve MUSASR SEFER

puini nin en nemli eylemlerinin banda gney lkelerine kar giritii askeri sefer gelir. Kral puini'ye ait en nemli yaztlardan biri bu seferi ve sonrasnda gelien olaylar anlatan, baz blmleri okunmayacak durumda olan Kelisin yaztdr. Yazt Trkiye, Irak ve ran snrlarnn birletii noktada yer alan nl Kelisin Geidinin yaknna dikilmi bir ift d i l l i steldir. Yazt yle balar: "Ardn i (Asurca tarafta Musasir) kentine Tanr Haldi'nin arkasnda geldikleri zaman Surdu ri olu s puiui. yce kral. gl kral. dnyann kral. Biainili lkesinin kral <Asurca tarafta Nairi), Tupa kentinin bakimi re puini olu Menua 'Taun Haldi ye bir tapnak ina etti/er. Yksek yola bir stel diktiler... Anlalmaktadr ki; Kral puini Yakn Dounun en azndan M.. 9. yzyldan beri nemli bir kutsal kenti olduu bilinen Musasir ehrini ele geirmitir. Ancak bu kentin askeri zor kullanlarak veya tahrip edildikten sonra ele geirildiine ait hi bir ipucu yoktur. Aksim- Urartu kralnn ve ordusunun Musasir'e gelii nemli bir merasim ile kutlanm ve bu olayn ansna bi nl e rc e bas hayvan kurban edilmitir: "... puini tapmann nnde, Sarduri olu puini <tanrlara) muhteem silahlar ok (besili) hayranlar bakr kaplar, ok sayda kurbanlk hayranlar sundu; bunlar Tanr Haldi kapsnn nne koydu re hayalmzn neesi re bakimi olan Tanr Haldi'ye verdi. O 'puini) kurban edilmek iin II12 boa. 9.120 kei. kuzu re 12.480 byk ket getirdi..." Kutlamalar Tanr Haldi iin bir antn dikilmesi, standartlarn ve dier adak eyalarnn getirilmesi ile srmtr. Yaztn ieriinden anlald gibUYlusasir'in, Urartu egemenliine gemesi nedeniyle yaplan kutlamalar, askeri bir zaferin sonunda yaplan zafer merasimlerinden ok dini bir seremonidir. puini'nin bu davran Urartu dini ile ilgili yapt dzenlemeler ve Urartu topraklar iindeki farkl din ve tanrlara verdii nem dikkate alnrsa daha iyi anlalabilir. Asur Krall'nn boyunduruu altnda yaamakta olan Musasir (Ardini) kentinin M.. 9. yzyln sonlarnda Urartu'nun koruyuculuunu kabul etmesi nemlidir. Urartu'nun gneye doru ilerlemesinin sonucunda Musasir halk Urartu'nun korumas altnda olmay yelemi olmaldr. Bu topraklar ele geirmek iin gneye doru ilerlemekte olan Urartu kralna kar koymaktansa Onu bu kutsal kentin koruyucusu olarak davet etmilerdir. Byle bir davran Musasir kentinin ve zenginliinin yok olmasn engelledii gibi Urartu Kralna da byk bir onur vermi olmaldr. Binlerce bas hayvanin kurban edilii. Haldi iin antsal bir kap yaplmas ve l>elki de nl Musasir tapnann Tanr Hakliye ithal edil i i bu olay kutlamak iindir.

28

Resim 11 - Zimzim Da eteklerindeki Meher Kap yazt

29

URARTU'NUN DOU SEFERLER ve ASUR KRALLII

Urartu'nun bu derece gneyde. Asur lkesine bylesine yakn bir konumdaki bir kente egemen olmas, dorudan Asur'a meydan okuma anlamna gelmektedir. spirini bu niyetinde ciddi olduunu Kuzeybat ran topraklar zerine dzenledii askeri seferi ile bir kez daha gstermek istemitir. Van'n dousundaki Ercek Gl kenarnda yer alan ve Erken Tun alarda da iskan edildii bilinen Karagndz kynde ele geen bir yazt. puini'nin dou seferi ile ilgili nemli bilgiler verir. Yaztn bir sprini-Mena ortak yazt olduu giri ksmndaki bilgilerden bellidir: "Hkmeden Tanr Hakliye Sarduri olu tpuini re spitini olu Menua hu yazl dikti. Tanr Ilaldi silahlar ile savaa k/. Meis/a kentini ele geirdi, Barua lkesini zaptetti. Tanr Haldi gldr, Tanr Haklinin silahlan gldr..." Yaztta gecen Meita kentinin Kuzeybat ran ilerinde bir kent olduu bilinmektedir. Hatta baz bilim adamlar bu kenti Urmiye Glnn gneyindeki nl Uasanlu yerlemesi ile tanmlamak istemilerdir. Hasanlu kentinin Menua zamannda ele geirildii ve etrafna Hasanlu IV kalnt lar n tahrip edecek ekilde sur duvar ekilerek tahkim edildikten sonra Urartulular tarafndan kullanld dikkate alnrsa bu nerinin pek de hatal olmad dnlebilir. Yaztta geen Barua lkesi. Asur kaytlarndaki Parsua ile ayndr. Daha sonraki yzyllarda Pers lkesi ile ayn anlamda kullanlacak olan Barua, Urmiye Golnn gneylerindeki geni araziye verilen corafi bir addr. Karagndz yazt seferle ilgili olarak yle devam eder: "...ordumda 106 sava arabas. 9.174 svari. 2.704 pivade vard..." Bu bilgiler Urartu ordusunun, olaslkla Asur'dan etkilenerek, sava arabalar ve svariler ile donatldn gstermektedir. Bu ayn zamanda ordu iinde yaplan organizasyonun da bir gstergesidir. Sava devam ettiren Urartu krallar, bu lkeden 65 deve ve 1.120 at dahil ok sayda hayvan alarak Urartu lkesine geri getirmilerdir. lerki yllardaki askeri seferlerde de grlecei gibi Kuzeybat ran topraklar, gerek Asur ve gerekse Urartu ordusu iin at ihtiyacnn karland nemli blgelerin basnda gelmektedir. Karagndz yazt bize Urartu'nun Van Gl ile Urmiye Gl arasnda kalan geni topraklarn Urartu tarafndan denetim altna alndn gstermektedir. Olaylarn Asur'un aleyhine gelimeye balamas Asur'un bu konuda nlem almasn gerektirmi ve olaslkla yukarda szn ettiimiz gibi V. Samsi-Adad akll komutan Mutarris-Assur'u, puini'ye kar askeri bir seferle grevlendirmitir.

KUZEY SEFERLERNN BALAMASI

Kral p ui ni ' ni n dou dnda baz seferler yapt da bilinmektedir. Van Gl'nn kuzey ve kuzeydousuna yaplan bu seferler ile ilgili bilgiler. Van'da bulunan ift yzl bir yazt ile kantlanmn". Hu vazta gre tpuini, Anae, l i e r u k i , Lua ve Katarza lkelerine seferler dzenlemitir: "Hkmeden Tanr flaldiye. Sarduri olu spuini ve spitini olu Menua... Lua ve Katarza kabilelerini geri pskrtt... Anae. Byk Kuktru... literuki. Lua. Katarza lkelerine kadar fittiler. Ttitku lkelerinin krallarndan onlara yardm etmek iin yardmc gler gnderildi..." Yaztta geen lkelerin Gke Gln batsnda yer aldklar rahatlkla sylenebilir. Bu yrelerde kazanlan baarlar, blgeden yzlerce al ve binlerce bas sr elde edilmesini salamtr. puini'nin kuzey blgelerine yapt bu sefer, Van'da bulunan bir baka yazda da anlatlmaktadr. Bu yazttan elde edilen bilgilere gre l'uki lkesinden 6 sava arabas, binlerce atl ve 15.760 piyade ganimet olarak alnmtr. Bu sefer srasnda dikilmi olduunu sandmz ayn ierikli bir baka tpuini yazt ise Tupa-Uteruki gzergah zerinde yeralan F.leskirt-Toprakkale yaztdr.

URARTU DEVLET DNNN KURULUU

puini'nin gsterdii askeri basarlar, Urartu devlet ve dini yaps zerinde nemli dzenlemeler yapmasna yardmc olmutur. zellikle Urartu Devlet dini bu kral zamannda ekillenmi ve Urartu dini ile ilgili yazl dzenlemeler. spuini tarafndan kaleme alnmtr. Bu konuda bizleri aydnlatan en nemli kaynak. Meherkap yazt olarak bilinen ve Van'daki Zimzim Dann eteklerine oyulan bir ni iindeki yaztta aklanmtr (Resim 11). Yaztta Urartu tanrlar aleminde kutsanan tm tanr ve tanralarn adlar ve bunlara sunulacak kurbanlk hayvanlarn listesi verilmitir. Meherkap yazt. Urartu K r a l l a r n n Urartu topraklan zerinde nasl bir "devlet dini" yaratmak istediklerine dair 30

nemli bir belgedir. Meherkap yaztnda "Urartu tanrlar alemi" Urartu lkesinde kutsanan btn tanrlar kapsayacak ekilde, belki de yeniden dzenlenmitir. Hu aratrmann Urartu Dini ile ilgili ksmnda etraflca incelenecei gibi listede kutsanan tanr ve tanralarn yannda kutsal saylan ve kurban kesilen da, nehir ve kentler de belirtilmitir. Ardini kenti (Musasir), Kumenu. Tu.pa(ni) ve Ar-suniuini ile birlikte bu kutsal kentler iinde gsterilmi, 1 sr ve 2 koyun kurban ile onurlandrlmtr. Ardini nin bir Urartu kenti olarak Meherkap yaztnda yer almas ve kurban kesilmeye balanmas, doal olarak bu kentin Urartu egemenliine gemesinden sonra olmaldr. Bu durumda Meherkap y azt, puini'nin Musasir'i ele geirdii tarihten sonra yazlm olmaldr. puini'nin olu Menua'nn babas ile olan uzun ortak krallk tecrbesinin ne kadar srd ve ne zaman bittii kesin deildir. Ancak genel inan Menua'nn M.. 810 ylnda l'rartu tahtna tek basna egemen olduu dorultusundadr. Bu tarihte baba puini'nin lm veya kendi istei do rultusunda tahttan ayrld kabul edilmektedir. Menua'nn uzun sren ortak krall, kendisine baka hi bir Urartu kralna nasip olmayacak devlet ynetimi tecrbesi kazandrmtr. Babas ile birlikte Urartu Krall'n salam temeller zerine oturtmay baarmlar, krallk iinde yer alan eitli beylikleri merkezi idarenin etrafnda toplayabilmiler ve bunun getirdii olanaklar ile kralln farkl yrelerine baarl askeri seferler dzenleyebilmilerclir. M.. dokuzuncu yzyln sonlarnda Urartu Kral-l'nn iinde bulunduu bu durum, yeni kral Menua'y lkesini imara ve halknn ihtiyalarn karlamaya ynlendirmitir. Askeri amal kalelerin inaas yannda lke ekonomisine ok olumlu katklarda bulunacak olan ve tarmsal faaliyetlerin artmasna neden olacak byk bir sulama projesi uygulamaya koyulmutur. Bugn bile hala kullanlmakta olan Menua kanal ya da yresel ad ile amran kanal bu tr faaliyetlerin en arpcs olandr.

KRAL MENUA ve KUZEYBATI RAN SEFERLER

Kral Menua'nn ina ettii kalelerin dalm dikkate alndnda kendisinin izlemekte kararl olduu askeri politikalar da aklkla ortaya kmaktadr. Sz konusu kalelerin banda Van'dan Bat ran'a giden askeri karayolunun zerindeki. puini tarafndan ina edilmi olan Aa Anzaf Kalc-si'nin karssnda kurulmu olan. Yukar Anzaf Kalesi ve Van-Muradiye yol ayrmndaki Krzt Kale gelir. Bu iki kale Menua'nn doudaki Urmiye Gl Blgesine ve kuzeyde Erzurum ve civarna askeri seferleri planlad hakkknda en nemli ipulardr. Kuzeybat ran ilerine yaplan askeri seferlerin ve bu lkelerin ele geiriliinin en nemli belgesi Mianduap yaknlarnda bir kaya fasat zerine yazdrlan bir yazttr. Tatepe yazt olarak bilinen kitabede Kral Menua unlar syler: "Tanr Haldi'nin ycelei ile spitim olu Menua bu kuleyi ina ettirdi: Meista kentini ele geirdi re buradan Mana iil kesine egemen oldu... Buraya baz piyadeleri braktm... Menua derki: Mana I /kesini efe geirdim..." Yazttan Urmiye Gl'nn gneyindeki Solduz ve Unuye Ovalarnn bu tarihte artk Urartu egemen-liinde olduu anlalmaktadr. Tatepe yaztnda geen Mei.ta'nn II. Sargon'a ait Asur yaztlarnda, Mannea l lkesi'nin bir blgesi olarak aklanan Missj ile edeer olduu ve Missi'nin de Urartu yazt n n dikildii Tatepe olduu nerilmitir. Ancak Tastepe'de ele geen pek grkemli olmayan kalntlar, bu nerinin geerli olamayacan dndrmektedir. Mei.ta belki de Kuzeybat ran'n en nemli merkezi ve kalesi durumundaki Hasanlu olabilir. Yaplan kazlar Demir a II olarak adlandrlan dnemin sonunda, yaklak olarak M.. 800 y lla r nda . Hasanlu Kalesinin Urartu'lar tarafndan ele geirildiini ve kalenin etrafna "Yanm Yaplar ' tahrip edecek ekilde yeni bir sur duvarnn ina edildiini gstermitir. na teknii Van Blgesi ndeki Menua kalelerinden bir hayli farkl olsa da bu duvarlarn Kral Menua tarafndan kenti ele geirdikten sonra yapld ve kentin belli bir sre Urar-tular tarafndan kullanld byk olaslktr. Urmiye Blgesi'ndeki Urartu egemenlii. Asur Kral II. Sargon'un M..71-+ ylndaki askeri seferine kadar ciddi bir tehlike ile karlamamtr. Bu nedenle deki Urartu hakimiyeti dnlenden bir hayli uzun olmaldr. Tatepe yaztnda gecen Mana lkesinin tarihi corafyas ise ayr bir tartma kaynadr. Astr yaztlarnda Mannea olarak verilen Mana lkesinin Urmiye Gl'nn gney sahillerine yakn topraklar olduu genel kabul grm neridir. Menua'nn ele geirdii Mana lkesi Urmiye Gl'nn gneyindeki, gnmz Solduz Ovas olmaldr. Ancak daha sonraki dnemlerde Urartu yaztlarnda sz edilen Mana lkesi daha geni topraklan iine alm ve biraz daha gneysel bir konuma erimitir I. Argisti nin Mana lkesinin Asur Dalan'nda sona erdiini belirttii Van Kalesi ndeki "Horbor Yaz31

fon"bunu gstermektedir. Kral Menua'nn Mana (ilkesinde srekli kalacak bir miktar asker brakm olmas, yre zerindeki emellerini de aa koymaktadr. Bat ran seferleri sadece ganimet elde etmek iin dzenlenen basit askeri eylemler delildir. Bu seferler L'rartu askeri ve siyasal gcnn Kuzeybat ran'a yerlemek istemesinin kesin kantdr. Yrenin Van Blgesi'ne kyasla sahip olduu daha uygun iklim koullar, daha doulardan gelen ve belki de kalayn Asur ve Urartu lkelerine ve bu yolla Kuzey Suriye Kent Devletlerine tand ticari yolun bu yreden geii, blgenin zellikle at vetistiriciliindeki n bu davrann en nemli nedenleri olmutur.

KUZEYE TEKRAR YNEL

Menua'nn ilgi duyduu bir baka yre ise kuzey ve kuzeydou lkeleridir. Menua'nn kuzeydouda toprak kazanma giriimleri planl bir eylem dahilinde yrtlmtr. Bu ilgi Krzt Kale ve Patnos yaknlarna ina ettirdii Aznavurtepe Kalesi ile balam ve daha sonra Ar Da eteklerindeki dier kaleler ile srmtr. Bakent Tupa'dan balayarak Krzt ve Potnos yaknndan ilerleyen yol, planlanan kuzey seferleri iin koruma altna alnm ve seferler srasnda ihtiya duyulacak lojistik destek iin Anzavurtepe Kalesi ina edilmitir. Potnos'un 3 kilometre kuzeydousunda, koni ekilli bir yksek tepe zerinde kurulan kale, klasik bir Urartu kalesinden ok bir ikmal ssn andrmaktadr. Tepenin zerinde kaps Sphan Dana bakan ve Menua'ya ait yaztlarn bulunduu tapnak yer almaktadr. Yaztta Gke Gl yaknlarnda konumlandn bildiimiz I.uhiuni ve Erikuani lkelerinden sz edilmeyii, kalenin bu lkelerin fethinden nce yapldn gstermektedir. Gke Gol ve evresindeki topraklarn egemenlii planlar iinde, gzergah zerinde yer alan Ar Da eteklerindeki tarm arazilerinin de ele geirilmesi olmalyd. Krzt Kale'den douya doru giden yol zerinde Muradiye ve aldran Kalcleri'nin ina edilmesi belki de bu ama iindi. Bu kalelerin yakn evrelerinde bulunan ve Menua'ya ait olan yaztlar bu neriyi destekler durumdadr. Daha kuzeyde Ar Da'nn kuzey eteklerindeki Karakoynlu Ky'ne yakn bir noktada ele geen Taburun yazt. Menua'nn kuzey planlar ile ilgili nemli bilgiler verir. Kral bu yaztnda Tanr Ilaldi'nin yce gc ile sefere ktn ve F.rukuahi lkesine geldiini yazmaktadr. Yazt daha sonra yle devam eder: ... benden nce hi kimsenin sahiplenemedii kredi kent Luhiuni'yi Tanr Haldi spitini olu Menua ya verdi. Luhiuni'yi ele geirdim; Lubiuni kentini hara demek kouluyla baladm..." Ar Da eteklerinde yaayan bu kabileleri idaresi altna alan Menua yrenin hakimiyetinin srdrlebilmesi iin kaleler ina etmei de ihmal etmemitir. Taburun'un 5 kilometre uzanda ele geen ve B.>bulak yazt olarak adlandrlan yaztta, Menua'nn buraya kendi adn tayan (Menuahilini/Me-nua'nn kenti) krali bir saray ve krali bir kale yaptrd belirtilmektedir. Yrede yaayan Luhiuni, Eri-kuahi ve Etiu(ni) beylikleri, yaklaan Urartu tehlikesini farketmi ve bu tehlikeye kar baz kaleler ina etmilerdir. Yrede bulunan ve Urartu yapm karakteri tamayan bir ok kale bunlara rnek olmaldr Menua dneminde Urartu askeri egemenliinin Gke Gol kylarna kadar vard kesin deildir. Ancak daha sonraki yllarda, II. Rusa tarafndan ina edilecek olan Karmir-Blur Kalesi'nde (Teie-bani) ele geen Menua yaztl eyalar, Menua'nn gl yaknlarnda bir kent kurduunun kant olarak grlebilir. Menua'nn babas puini ile ortak krallklar dneminde kaleme aldklar Van'da bulunmu bir yaztta, Gke Gl civarnda konumland kabul edilen Uiteruki, Lua, Kaetarza ve Etiuki lkelerine seferler dzenlendii bilinmektedir. Bu lkelerden elde edilen yzlerce at. toplam 34 bin sr ve binlerce kadn ve erkek tutsak yrenin nemini ve Urartu krallarnn amacn aklamaktadr. Ayn krallar dnemine ait olan ve Van'n kuzeyinde bir kyde bulunan bir baka yaztta yreye verilen nem, kuzey seferleri iin hazrlanan ordunun saysna da yansmtr. Uiteruki, Lua ve Katarza lkelerine yaplan seferde 66 sava arabas, binlerce svari ve 15.760 piyade grev almtr. Bu rakamlar dnemin koullar dikkate alndnda bir hayli yksektir ve kuzey yrelerinin ele geirilmesinde-ki kararlnn ifadesidir.

ERZURUM CVARINDA BR KRALLIK: DAUEH

Krzt, Aznavurtepe. Ar ve Hasankale (Pasinler) yoluyla kuzeye giden yol Urartu kral Menua'y Erzurum yresine ulatrmtr. Ancak Erzurum yresinde yaayan Diauehi Krall. Menua'nn tahmininden daha gl bir asken yapya ve dayanma gcne sahipti. Hasankale ve Delibaba arasnda Yavlta mevkiinde bulunan Menua ya ait bir yaztta. Diauehi lkesinden "gl lke" olarak sz
-

edilmesinin nedeni budur. Yaztta Tanr Haklinin gcyle Diauehi lkesinin ele geirildii, krali kent ailu'nun zaptedildii yazlmakta ve Diauehi kral Utupuruni'nin, Menua'nn ayaklarna kapanarak af diledii ve Menua'nn vergi ve hara karl kral affettii yazldr. Bu seferde iki nokta nemlidir: Birincisi Menua'nn, Utupuruni'yi ortadan kaldramad ve kendisini affederek krallk srmesine izin vermesidir. Anlalmaktadir ki; Menua'nn bu geni ve zengin topraklara kesin olarak egemen olmak iin henz gc yeterli deildir. kinci nemli nokta, yreye yaplan seferin amacn vurgulamaktadr. Seferin sonunda elde edilen altn ve gm gibi deerli madenler, Menua'nn toprak kazanma giriimlerinin dndaki niyetini de aklamaktadr. Gelimekte ve snrlarn bytmekte olan yeni bir kralln altn ve gm gibi ekonomik deeri ok yksek olan bu madenlere ihtiyac kanlmazdr. Erzurum yaknndaki Zivin kasabasnda ele geen bir baka yaztta ailu kentinin ele geirildii yazlm olmasna karn, Diauehi Krall'nn Urartu egemenliine gemesi yine salanamamtr. Menua'nn olu Argiti dneminde. Diauehi'nin Urartrya kar ayaklanm oluu bu durumun yeterli kantdr.

BATFYA LK ASKER SEFER

Urartu Krallnn, Elaz ve Frat kavsi evresindeki lkelere ilgi duymas Menua ile balar. Urartu'nun "bat" yaylm olarak adlandrlan bu seferler ile ilgili olarak Van ve zellikle Palu yaztlar bilgi salar. Yaztlardan elde edilen verilere gre Menua'nn amac, Meliteialhe (Malatya) Krall'nn egemenlik altna alnmasdr. Van yaztna gre Menua urihilini ve Tarhigamani kentlerini ele geirdikten sonra Hati ve Alzi(ni) lkelerine varmtr. Palu kaya yazt bat seferini yle anlatr: "Tanr Haldi silahlaryla sefere kt. ebeteria kenti lkesini. Hzana kentini re Supani kentini ele geirdi. Haldi ve Haldi Hin silahlan gldr. Haleli uin gc ile spuini olu Menua ebeteria kenti lkesini. Huzana kenti lkesini. Supani kefilini fethetti re Hati /kesine kadar gitti... Bu yazt Tanr Haldi iin dikti. eheteira kentinde Tanr Haldi iin bir tapnak ina etti. Meliteialhe kenti kralnn hayatn hara vermek koulu ile balad..." Yaztta geen ebeteria. Huzana ve upa(ni)'nin corafi konumlar konusunda fazlaca bir sorun yoktur. ebeteria'nn bugnk Palu ve batsndaki topraklar olduu genellikle benimsenmitir. upa(ni) lkesinin ise antik an Sofene'si ile tanmlanabilecei konusunda gr birliine varlmtr. Ayn gr birlii, Palu yaztndaki Huzana'nn bugnk Hozat (Ermeni Hozan) ile ayn olduu konusunda da vardr. Kral Menua'nn Van'da bir kilisenin duvarlarnda yapm malzemesi olarak kullanlm olarak bulunan bir yaztta, bat seferleri ile bilgi bulmak mmkndr. Kraln yllklarnn bir blmn oluturduu dnlen yaztta, tarihi anlalamayan ancak Asur lkesine kadar ilerledii bir ylda, Hate ve Alzi lkelerine sefer dzenledii ve bu lkelerden 2113 kiiyi tutsak ald, bazlarn ldrd, bir ksmn asker olarak kullanlmak zere orduya gnderdii belirtilmektedir. Van yaztnda geen Al-zi(ni) lkesinin Hitit metinlerinde Alziya, Mitanni metinlerinin Ale ve Ermeni kaytlarnda Alznik olarak getii ve burasnn da Frat Nehri'nin Elaz civarnda oluturduu kavis iinde kalan topraklar olduu bilinmektedir. Menua'nn, Urartu'nun batsnda kalan ve yaz aylar dnda genellikle karla kapl geit vermeyen yksek Bingl Dalan ile ayrlm bu uzak lkelerdeki egemenlik uralarnn ne derece olumlu sonu verdii kesin deildir. Ancak kraln ebeteria kentinde Tanr Haldi iin bir tapnak yaptrd ve eitli kaya yaztlarn Palu civarna oydurttuu dikkate alnrsa, Menua'nn bu uranda nemli baarlar elde ettii kabul edilebilir. Palu'nun 29 kilometre kuzeybatsndaki Banda bulunan bir yaztta Menua Titiani adl bir idareciyi bu "eyaletin" yneticisi olarak atam oluu dikkat ekmektedir. Bir Urartu yaztnda, kral adlarnn dnda, ilk kez bir ahs ad karmza kmakta ve Titinia bir blgeye atanan ilk "eyalet valisi"(Lu EN.NAM) unvann almaktadr. Menua'nn Meliteialhe (Malatya) Krall ve civarndaki lkeleri egemenlik altna almak isteyiinin nedeni, Meliteialhe lkesinin, Kuzey Suriye'den Orta Anadolu'ya ve Urartu lkesinden, Akdeniz'e giden yol zerinde yer almasdr. Bunun yannda bu lkelerin zengin bakr ve demir madenlerine sahip oluu Menua'y sefere zendiren etkenlerin banda gelmektedir. Elaz yaknlarndaki Maden ve Ergani'deki bakr cevherine ve Palu'nun dousundaki Sivan Maden'deki demir yataklarna sahip olmak Urartu ekonomisi iin byk neme sahipti. Blgenin Asur Krall iin de nemli olduu Asur kral I. Salmanasar dneminden itibaren yreye yaplan askeri seferlerden anlalmaktadr. Malatya yresine egemen olmak, elde edilecek bu zenginliklerin yansra. Kuzey Suriye'nin ve oradan 33

Saraylar....................................................................................................................................................................74 Yedinci yzyl saraylar.......................................................................................................................................77 Stunlu Salonlar: Apadanalar.....................................................................................................................................79 Kent ve Konut Mimarl..............................................................................................................................................81 Mezar Mimarl.....................................................................................................................................................S"7 Mezar trleri.........................................................................................................................................................87 Kp mezarlar.......................................................................................................................................................89 Kaya mezarlar.....................................................................................................................................................89 Ta oda mezarlar.................................................................................................................................................93 Ya kna gelenei..................................................................................................................................................97 Dilkaya ve Karagndz mezarlar.......................................................................................................................97 l Gmme Gelenekleri..........................................................................................................................................99 l yemei..........................................................................................................................................................99 Yakma merasimi................................................................................................................................................102 Libasyon: Sv kurban merasimi........................................................................................................................102 Libasyon stellerinin kkeni...............................................................................................................................106 Maden ilii........................................................................................................................................................107 Demir................................................................................................................................................................107 Bakr ve tun.....................................................................................................................................................108 Gm ve altn..................................................................................................................................................115 Miferler............................................................................................................................................................116 Kalkanlar...........................................................................................................................................................117 Sadaklar: Okdanlklar........................................................................................................................................119 Kemerler........................................................................................................................................................... 121 Kazanlar............................................................................................................................................................124

Mcevher Sanat..........................................................................................................................................................128 anak mlek......................................................................................................................................................131 Krmz Akl Keramik....................................................................................................................................134 Gnlk kullanm kaplar....................................................................................................................................134 Depolama kpleri...............................................................................................................................................135

Heykel ve Kabartma Sanat..................................................................................................................................137 Antsal hayvan heykelleri..................................................................................................................................137

s.
K
\

Resim 12 - Horhor Yaztan Van Kalesi tule I Argisti yllklar

Akdeniz dnyasnn ve belki de daha batdaki lkeler ile yaplabilecek ticaretin yollarn Urartu'ya aa-akt. M. 8. yzyl boyunca Yunanistan ve Etrurya (talya) ile gerekletirilen ve ounlukla ma-ien eserleri kapsayan ticaret, byk oranda upani, Alzi(ni) lkeleri ve Malatya yoluyla eriilebilen Dou Akdeniz kylarndaki Al-Mina ve Tarsus gibi kentler ve Kayseri ve Gordion zerinden batya giden Orta Anadolu yolu ile yaplabilmitir. Engin bir idari deneyim ile greve balayan byk mimar Menua tarmsal verimlilii artrmak iin barajlar, sulama kanallar, kaleler ve yollar ina ederek lkesini imar etmi, bunlarn yannda baarl dou, kuzey ve bat seferleri dzenleyerek kralln topraklarn geniletmi ve bundan da nemlisi gelien kralln ihtiyac olan ekonomik gc farkl yrelerden elde ettii altn, gm, bakr ve demir gibi maden zenginlikleri ve bat dnyasyla yaplan ticaret ile salamay baarmtr, Urartu Krall Menua'nn baarl saltanat ile Yakndou'da Asur'un yannda en nemli askeri g olduunu kantlamtr.

KRAL I. ARGT DNEM

Menua'nn askeri ve imar faaliyetleri ile dolu saltanat. Urartu Krallnn basan grafiinin bir sonraki kral Menua olu Argiti dneminde daha da ykselmesini salamtr. yle grlmektedir ki; bykbabas ve babas ile ad bir ka krali yaztta yer alan oul nupua, Menua'dan sonra baa geme ansn elde edememitir. puini ve Menua tarafndan taht iin varis gsterilen ve bu amala eitilen velihat prens nupua, yerini Argiti'ye brakmak durumunda kalmtr. Daha nce de belirtildii gibi prens Urartu tahtna gemeden hayatn yitirmi olabilir. Van Kalesi'nin gney uurumun-daki antsal kaya mezarnn giriine yazdrtt ve "Horhor Yaztlar" olarak bilinen (Resim 12) yllklarnda belirttii gibi; Argiti 'babadan kalan yere", yani tahta Tanr Haldi'nin emri ile kmtr. Bu ifadede sanki tanrlarn istei ile gerekleen olaan d bir yarg vardr. Belki de Argiti aabeyi nu-pua'y bir ekilde bertaraf ederek bu unvan almtr. Belki de bu nedenle yllklarnn giriinde kendisini ancak Madrbur yaztnda grdmz unvanlar dizisi ile ereflendirme gereini duymutur: Menua olu Argiti, yce Tanr Haldi iin bu yazt tesis etti. Tanr JhhliHin ycelii ile Menua o-\rgiti, gl kral byk kral, Biaini/i lkesinin kral, krallar kral. Tsju kentinin yneticisi..." I. Argiti'nin (M.. 786-764) "Horhor Yaztlar "ndan ve Van'da bulunan dier yaztndan el de edilen bilgiler ile saltanatnn ilk 15 ylndaki askeri eylemlerini ieren yllklarn oluturmak mm kndr. Bu kaytlardan anlald gibi I. Argiti saltanatnn daha ikinci ylnda kuzey lkeleri ze rindeki emellerini ortaya koymutur. Babas Menua'nn, Diauehi lkesindeki egemenlik uralarnn yeterince olumlu sonu vermediini bilen yeni kral, bu soruna son vermek niyetindedir: "...Argiti fyieder; Hkmeden yce Tanr Haldi ye...(muzaffer olmak iin) yalvardm. O ylda ordumu tekrar topladm ve Diauehi lkesine (re) Diauehi kral Mannudubi'ye kar sefere ktm..." Urartu kral y nde yer alan ve Diauehi kralnn nderliindeki bir ok kabileye kar baarl savalar verdikten son ca kuzeydouya, yani Gke Gl evresine ynelmi ve buradaki Uiteruhi lkesine saldrmtr. Bu - geden elde edilen ganimetin listesi Argiti'nin seferden ne amaladnn kant gibidir: "...19.255 erkek ocuk, 10.140 canl sava, 23.280 kadn, toplam 52.675 kiiyi o yl tutsak aldm.. Bazlarn katlettim bazlarn canl olarak gtrdm. 1.104 al ve 35.015 byk boynuzlu ve 1.829 kk boy nuzlu sn (lkeme) tadm... Argiti der ki; btn bunlar Tanr Haldi iin bir tek yl iinde baarim Argiti'nin uygulad gibi; bir blgede sorun kartan halklarn yaadklar topraklardan sk lerek baka bir blgeye yerletirilmesi, L'rartu krallarnn Menua dneminden itibaren bavurduklabir yntemdir. Toplu nfus aktarm olarak tanmlanabilecek bu uygulamay Urartu krallar, Asurdan rnek alm olmaldrlar. Byle bir uygulamann temel nedenleri Urartu merkezi gcne kar ayakla ma topluluklar cezalandrmak ya da bu halklar sorun yaratmayacak merkeze yakn bir blgeye tanktr. puini ve olu Menua'nn, Anae kentinden canl olarak tad binlerce kii ve daha son ata yllarda, M..785 de, Uiteruhi lkesindeki ayaklanmay bastrmak iin bu blgeden tanan top: _ ~c kii, bu tr toplu nfus aktarmlarna rnektir. Toplu nfus aktarmnn yaplmasnda bir baka ama ise. daha nce de belirttiimiz gibi, orduyu bytmekdir. Urartu yazl kaynaklarnda bir ilik lkeden alnan tutsaklar arasnda erkek ocuklarn byk bir yer tutmasnn nedeni budur. L'rar Krallnn snrlan iinde ina edilen yeni baz kentlere bir baka blgeden alnan esirler getiril ve yerletirilmitir. En gzel rneini I. Argiti dneminde Erepuni kentinde grdmz bu tr nus aktarm blgedek dzeni salamak acsndan nemli idi.

35

KUZEYDE YNELENEN KARIIKLIKLAR

Erzurum yresinin gl krall Diauehi'nin malup edilmesine karn kral Mannudubi'nin hayatnn, ar vergi ve haralar karlnda olsa bile, balanmas dikkat ekmektedir. Son dener zengin doal kaynaklara sahip kuzey lkelerinin dorudan Urartu snrlar iine katlmamasnn nedeni olaslkla Urartu'nun kurmaya alt idari sistemle ilgilidir. Menua'nn bat lkeleri krallar iin uygulad bu yntemle, sefer yaplan yre kra lla r n n anlamalar ile Urartu'ya balandklarn grmekteyiz. Bylece ele geirilen yrede ok sayda Urartu askerini devaml olarak brakmak gerekmeyecekti. Ancak bu politikann en azndan Diauehi Krall iin geerli olamayaca ok ksa srede ortaya kacaktr. Erzurum ve daha kuzeydeki Dou Karadeniz Dalar'nn gney yamalar Urartu'nun ihtiya duyduu altn ve gm madenleri asndan olduka zengindir. Argiti'nin. kuzeyden gelen baz g dalgalarn durdurabilmenin yannda, yreye sefer yapmak arzusunun dier bir temel nedeni bu zenginlikler olmaldr. Altn postu aramak iin ayn blgelere gelen altn peindeki Argo-natlar gibi, 1. Argili de yrenin bu zenginliinden haberdar olmaldr. Nitekim Diauehi kralnn balanmas iin eklenen hara bunu kantlamaktadr: "... 41 mina saf altn. 37 mina gm. 10.000 mina hakir. 1.000 binek al. J00 byk boynuzlu sr. 10.000 koyun re ayrca... saf altn. 10.000 m ina bakr...boa, 100 sr 500 koyun, J00 binek at..." Diauehi kralndan elde edilen haralar arasndadr. Urartu yaztlarnclaki "miraTnn ka gram olduu kesin deildir. M.. 9-7. yzyldan kalan arlklardan anlaldna gre Asur ve Bab'de I "seke!" 1/60 "mina'ya (8.333 gram),l "mina" 1/60 "talente"(50040 gram) eittir. 60 mina olan 1 talent. yaklak olarak 30 kilogramdr. Bu durumda Ar-giti sadece bir tek sefirden, dier ganimetlerin yannda, 20 kilogram saf altn, 18 kilo gm ve 5 ton bakr elde etmitir. I. Argiti'nin kuzey lkelerinde gelien siyasi olaylara ksa srede zm bulduunu sylemek mmkn deildir. Saltanatnn hemen nc ylnda (M.. 784/783) Gke Gl ve civarndaki kabileler zerine yaplmas zorunlu olan sefer bunu kantlamaktadr. Sava verilen kabileler arasnda Kuarzani. Ultuza, Uruani, Muzum ve rkini vardr. Yrenin en gl lkesi Etiu(ni) bu seferle ele geirilmitir. Yrede sorun yaratan kabilelerden binlercesi tutsak alnm ve Urartu lkesine gnderilmitir. Kaytlardan anlalmaktadr ki; Argiti kuzey lkelerindeki ayaklanmalar baar ile bastrm ve bu topraklar bir daha yitirmemek zere Urartu K ra ll n n snrlar iine katmtr. Argiti'nin drdnc saltanat yl, kral, uzun zamandr Urartu yaztlarnda karmza kmayan ok farkl bir yreye, batya gtrecektir. Tanr Haldi si/ablar ile sefere kt re l/ate lkesini ve kral 1 Ulamda'nn lkesini ele geirdi..." cmlesi ile balayan yllklarda devamla, bu topraklarda yer alan dier kent ve lkelerin malup edildii anlatlmakta ve Malatya (Meliteialhe) K r a l l n n baz kentlerine gsterilen msamahadan sz edilmektedir. Ancak bu balamann bedeli byktr. 1. Argiti ikinci binyldan kalan bir gelenekle hala Hate lkesi (Hitit lkesi) olarak adlandrlan bu topraklardan 2.539 ocuk. 8.698 canl adam, 18.047 kadn olmak zere toplam 29.28 kiiyi tutsak alm, bir ksmn kltan geirdikten sonra, kalanlar bir baka blgeye tamtr. Bu insanlardan 6.600' olaslkla kraln besinci saltanat ylnda (M..782) ina edilen Gke Gl yaknndaki Erepuni kentine yerletirilmitir. Urartu krallarnn genel siyasetlerine uygun olarak bu insanlar iin Gke Gl civarnda kentler, sulama tesisleri ve sulu tarm arazileri yaplmtr. Bu durum kral Argisti'\ e ait olan ve Ara Nehri kysndaki Karakale civarnda bulunan bir yaztta aka belirtilmitir. Kral drdnc yl kaytlarn baarsndan emin bir ekilde syle bitirir: "... Tanr Haldi nin adna ben bu kahramanlklar < isleri) tek bir yl iinde baardm." Gke Gl ve civarnda Menua ile balayan iskan politikalar Argiti zamannda srmtr. Bu topraklarn Urartu'nun gvenlii iin olan nemi, yeni kalelerin inasn ve buralarda srekli olarak konumlandrlacak askeri bir gcn varln gerekli klmtr. Gke Gl etrafndaki tarm arazilerini ve maden zenginliklerini denetim altna almak amacyla tesis edilen eyalet, kuzey lkelerinin merkezi durumuna getirilmitir. Youn kar yas olan k aylarnda merkez ile iletiiminin kesilmesi durumunda bile bakent Tupa'nn yardmna en az seviyede ihtiyac olacak ekilde, ekonomik ve askeri adan kendine yetebilecek bu t r eyaletlerin kurulmas Urartu Krallnn devam iin nemli olmutur. Kraln M.. 783/782 ylna tarihlenen besinci yl seferi kaytlannda blgedeki iskan politi*

ile ilgili bilgiler elde etmek mmkndr. Etiu(ni) lkesini ele geiren kral Tanrs Haldi'nin emri yle konuur: "... Biainili lkesinin gcitfn gstermek) ve dman lkelerini (zaptetmek) iin / (Erepuni) kentini ina eltini. lke yaban idi re benden nce kuraya biebil ey ina edilmemi : Burada yce iler baardm. Hale ve Supani lkelerinden getirdiim 6.600 savay buraya yer-letirdim..." Bu kente yerletirilen insanlar iin, yukarda da belirtildii gibi, eitli imar faaliyetleri Kapsamnda kanallar ve sulama sistemleri ina edilerek daha fazla tarmsal verim elde edilmesi amalanmtr. Ayn yazttan anlalmaktadr ki: . Argisti Erepuni yresine Hate ve Supani lkelerinden gmenler getirmesine ramen, bu yrede gvenlii tehlikeye sokabilecek halklar bir baka yreye, belki de Van Gl evresine tamtr. Yreye getirilen 6.600 savaya kar, kadnl erkekli toplam "90 kii ise blgeden zorunlu ge tabi tutulmutur. Uratu Krallfnn Argiti ile ulat gce ve elde edilen geni topraklara karn, baz yre-lerdeki sorunlar hi bir zaman bitmemitir. Mcnua'nn Kuzeybat ran'da elde ettii baarlar yrenin bir dnem sessiz kalmasn salam, zellikle bu yllarda Asur'un iinde bulunduu zor gnlerde. Urartu iin pek fazla sorun yaratmamtr. Ancak Argisti'nin yllklar kraln saltanatnn ilerleyen ylarnda durumun deimekte olduunu gstermektedir. Argisti'nin saltanatnn altnc ylnda CM..781) uzun zamandan beri herhangi bir sorun ile karlalmayan Bat ran'da Urartu asndan rahatszlk veren olaylar balamtr. Bu tarihten itibaren sekiz yl boyunca l'rartu ordusu Bat ran'daki Barua ve Mana lkelerine kar sefere gidecektir. Kraln altnc ve yedinci yl seferleri ayn cmle ile balar: 'Tanr Haldi si/ablan ile sefere kt re Asur'un yandalarn ele geirdi..." Sekiz yl boyunca kaleme alnan btn sefer kaytlarnda Barua ve Mana lkesine yaplan seferler srekli olarak zikredilmitir. lk kez Karagndz yazt ile karsmza kan Barua lkesinin I. Argiti dnemindeki tarihi corafyas. Urartunun Bat ran ilerindeki egemenliinin snrlar acsndan nemlidir. -puini'nin szn ettii Barua lkesi, nceki blmlerde de belirtildii gibi, Urmiye Gl'nn gney kylarndan balamakta ve gneye doru ilerlemektedir. Mana lkesi de bu corafi alan iinde daha >k Urmiye Gl civarndaki ovalara verilen ad olmaldr. Ancak dokuzuncu yl kaytlarnda da belirttii gibi; kral gneyde ran ilerine kadar ilerlemi ve bunu "Asur Dalarna kadar gittim" cmlesi ile ifade etmitir. Argiti Mana ve Barua lkelerinin sadece her yl yaplacak askeri seferler ile denetim altna alnamayaca bilincindedir. zellikle onbirinci saltanat ylndan itibaren askeri seferlerin annda, yredeki kendine bal halklar ve srekli kalacak askerler iin kentler, kaleler ve s-ilama ikinleri ina etmeye balamtr. Bu duruma en gzel rnek Argitihinili adl bir kentin kuruluu ve bu Kentin su ihtiyac iin Aza nehrinden su getiren kanallarn inasdir.

KUZEYBATI RANDA YEN RGTLENMELER

Barua ve Mana lkelerindeki topluluklarn, kuvvetinin zirvesindeki Urartu'ya kars ayaklanabilmeleri iin destek aldklar gler olmaldr. Doal olarak yrenin halklarn L'rartu'ya kar eyleme ynlendiren Asur gcdr. Barua lkesinin bir blmn ve Mana lkesinin tamamn Urartu'ya brakmak zorunda kalan Asur, bu yllarda Urartu'ya dorudan saldrma gcn kendinde bulamam. iv halklarn rgtleyerek ayaklanmalarn salamtr. Blgede her geen gn gl bir siyasi varlk olma yolunda ilerleyen Medlerin de urartu igalini pek dosta karlad sylenemez. Blgeyi- Demir alarla birlikte gelmeye balayan, ancak Asur krallarnn yllklarnda III. Salmanasar'dan sonra ok sk sz edilen Medler bu kaynaklarda genellikle "rak lkelerin Medleri", "dounun gl Med-leri" ve "Bikni Dalarnn snrndaki rak Medler" gibi tanmlarla anlmlardr. Ancak grlmektedir ki: Medler artk Urartu iin '"uzak lkelerin" halklar deildir. Bu tarihten sonra Bat ran lkeleri zerinde gelitirilecek her trl politikada Urartu ve Asur yneticileri, Medleri de dikkate almak durumundadrlar.

ATLI KAVMLER TEHLKES

Gcn binlik oranla Bat ran topraklar zerinde gelien olaylara ve bu yredeki Urartu varlnn sreklilii iin gerekli uralara veren Argisti. kuzeyde Gke Gol Blgesi'nde tekrar alevlenen olaylara ancak oncnc saltanat ylnela (M.. 4 zaman ayrmtr. Yaztlardan anlald gi-

bi; sorunun kayna blgede grlmeye balanan yeni bir gebe kavimdir. I. Argiti F.tiu(ni) lkesine yapt ve bu lkeyi ele geirdiini bir kez daha belirttii seferinin kaytlarnda kiguiu lkesine kadar gittiini yazmaktadr. kiguiu terimi daha sonraki yllarda sadece Urartu iin deil, ancak tm Yakndou iin nemli problemler yaratacak olan skitlerin blgedeki varln belgelemektedir. M. 2. binyn sonunda Gney Rusya bozkrlarnda yaayan bu "atl kavimler" daha da gneye inerek I nrtu'nun egemenlik tesis etmek istedikleri Gke Gl ve civarnda yurt edinmek arzusundadrlar. Arpaay'n kysndaki Kanlca'da bulunan bir baka yaztta da adlar geen kiguiu halklar, ilerki yllarda sk olarak karmza kacaktr. Argiti'nin ondokuzuncu ylndan sonraki faaliyetleri ile ilgili fazla bir bilgimiz yoktur. Kraln bu yldan sonraki yllklar hi bir zaman tamamlanamamtr. Ancak kiguiu lkesine yaplan seferden alt yl sonra, M.. 768'de, Erzurum yresindeki Diauehi lkesinin tekrar ayakland anlalmaktadr. Bu srada Diauehi kral olan Utupurini'ye kar ne tr nlemler alnd ya da Diauehi kralnn sonu hakknda bilgimiz yoktur. Diauehi lkesinden Urartu metinlerinde bir daha sz edilmemesi, bu kralln dorudan Urartu topraklarna katldn ve sorunun btnyle halledildiini gsterir.

ARGT OLU SARDUR

Van Kalesi'nin kuzey eteklerinde ina edilmi olan bir ak hava tapnann nileri iinde ve Van'n eitli noktalarnda bulunan ivi yazl belgeler, Argiti'den sonra baa geen kraln faaliyetlerini anlatmaktadr. Argiti olu Sarduri (D de bu yaztlarda kendisini aynen babasnn unvanlar ile tantmaktadr: 'Hkmeden Tanr Haldi iin Argiti olu Sarduri bu yazt dikti. Tanr Jhilelinin gc ile Argiti olu Sarduri, gl kral, yce kral, dnyann kral, Biainili lkesinin kral, krallar kral. Tu-pa kentinin bakimi..." Kral Sarduri adna bir yenilik olarak "dnyann kral" unvann eklemitir. Aslnda bu unvanlar almas iin her trl neden vardr. Asur Krall iinde bulunduu zor gnlerden hala kurtulamamtr. Bu nedenle Urartu iin Sarduri'nin ilk yllarnda gneyden gelebilecek ivedi bir tehlike yoktur. Baba Argiti. Erzurum ve Gke Gl evresindeki ayaklanmalar bastrm, Kuzeybat ran'a kaleler ve garnizonlar kurarak bu lkeyi denetim altna almtr. Sarduri iin yaplacak en gzel faaliyetler, avutepe veya Kayahderc gibi yeni kaleler ina etmek, sefer yapacak ve ganimet elde edecek yeni lkeler bulmakt. Uzun yllardan beri Frat Nehri kavsi ilerine ve tesine selerler dzenlenmemi oluu II. Sarduri'yi tekrar "bat" seferlerine kmaya ynlendirmi olmaldr. Saltanatnn birinci ylnda Malatya Krall zerine yapt seferin ganimet listesi "bat "ya ynelmesinin hakl belgesi niteliindedir: "... 10.408 at, 132 katr, 12.321 inek. 9.036 boa. toplam 21.357 byk boynuzlu hayvan, 35.467 kk boynuzlu hayvan, 2.114 sava silah. 1.332yay, 47.970 ok, 1.022.133 lek arpa. 111 akarki arap... 7.079 mina bakr. 336tutsak..." Batya yaplan askeri sefer etrafl ekilde Kmrhan veya zoli yazt olarak bilenen bir kaya kitabesinde anlatlr. u anda Frat nehri zerinde kurulmu olan Karakaya Baraj Gl sular altnda yatmakta olan yazt, Urartu Krallnn en batya diktii yazt olmak unvann da korumaktadr. Yaztta "at nun olu Hilaruda, Melilealheiilerin (Malatya) lkesinin kral. Argiti 1 m olu Sarduri'nin nnde ba edi... Argiti olu Sarduri ilerledi. Sarduri yle der- Frat durgundu.Oradan karya geen hi bir kral yoktu. Ben Tanr Haldi'ye dua ettim.Urartu tanrlar Teieba'ya, ivini'ye dua ettim. stekte bulundum. Taunlar beni dinlediler, bana yol atlar, Tumeiki nnde askerlerimin arasnda karya getim... Savatan dnerken Hi-laruda'nn krali kenti olan asiyi muhasara ettim. Tahkim edilmi bu kenti savaarak aldm... Sarduri yle der: eri girip emrettim; Melitea muhasara edilsin. Hilaruda geldi, nmde ayaklanma kapand ve kendini affettirmek istedi. Merhamet gsterdim. Altn, gm ve eyalar ganimet olarak Urartu ya tadm. Onu vergiye baladm. Hazani, Yaurahi, Tumeiki, Wasini, Maninui, Arui, aul-burarrini. Tae. aueraim taesi ve Meltiani adl dokuz kaleyi o lkeden ayrp kendi topraklanma kattm denmektedir. zoli yaztnn ieriinden anlaldna gre; bu seferin en nemli amac Meli-tealhe (Malatya) lkesinin egemenlik altna alnabilmcsidir. Malatya tmyle Urartu topraklarna katlmasa bile yrenin egemenlii konusunda nemli baarlar elde edilmitir. Urartu kral Sarduri'nin Hi-laruda'nn yalvarlarna bakarak O'nu balamas ve yreden sadece ganimetler alarak ayrlmas Urartu'nun snr blgelerindeki krallklara kar uygulad siyaseti yanstr. Anlald kadaryla Urartu, Melitealhe kentini dorudan idaresi altna almaktan kanmtr. Melitealhe gibi dier baz u blge krallklar Urartu hakimiyetine girmemi, yaplan ikili antlamalarla yenilgiye uratlan krallk ar vergiye balanarak siyasi bamllk altna alnmtr. Sonuta ele geirilen ve Urartu ana yerleim merkezlerinden bir hayli uzakta olan bu blgelerde ok sayda Urartu askeri brakma gibi bir zorunluluk ortadan kalkmtr.

Urartu ordusunun Malatya ve civarnda, daha genel anlam ile Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye'deki devletler zerinde kurmaya alt ve byk oranda baarl olduu bu giriimler, Urartu ile Asur'u kanlmaz olarak kar karya getirmitir. ki ordu M.. 753 ylnda Kuzey Suriye'de savaa tutumulardr. Bu sava ile ilgili olarak Asur kaytlarnda hi bir bilgi yokftr. Grlmektedir ki; yenilgi ve baarszlk krali kaytlara hi bir zaman yansmamaktadr. Ancak savan galip taraf Urartu, bu frsat karmam ve galibiyetini Van'da bulunan bir yazt zerinde ebediletirmitir: ...Adadnirari'nin olu Asur kral Assurnirari'yi malup ellim..." Bu kaytlar, Urartu'nun Asur Kralln malup ettiini ifade eden ender yaztlardan biridir. Bu baarlar II. Sarduri'ye yazl kaynaklarda snesin batt deniz" olarak adlandrlan Akdeniz'in ve buradan yaplacak Akdeniz ticaretinin yolunu amtr. Yunanistan ve Etrurya'daki baz mezarlarda ortaya kartlan Urartu eserlerinin buralardaki varlk nedeni. Urartu'nun Dou Akdeniz kylarndaki baz kentleri ihracat liman olarak kullanmasna balanabilir.

ZRVEDE BR KRALLIK
Batdan muzaffer olarak dnen II. Sarduri eylemlerini dou lkeleri zerinde younlatrm, Mana ve Babilu lkelerine, bir gnde 23 kaleyi ele geirecek kadar baarl seferler dzenlenmitir. Ayn yl kuzey lkelerinden gelen bir isyan haberi II. Sarduri'yi kuzeye ynlendirir. Etiu(ni) ve Liki lkeleri ve bu lkelerde yer alan kentler yaklp yklarak tahrip edilir. Yredeki baz yerel krallar ar vergi ve haralar karlnda balanr. lgili kaytlarda Etiu(ni) blgesinde ok sayda krallktan ve krali kentten sz edilmektedir. Anlalmaktadr ki: yrede var olan veya blgeye yeni gen kabileler, Urartu egemenliinden honut deillerdir. Bu nedenle Urartu'ya kar bir birlik oluturarak isyan etmilerdir. Sarduri'nin yreden ald hara listesi bu isyanda hi de baarl olmadklarnn kantdr "...3-500 ocuk, binlerce kadn, 4.000 sava...8.525 byk boynuzlu sr, 18.000 kk boynuzlu sr..." Yaztn ilerleyen satrlarnda sefer yaplan lkeden alnan haralarn miktar, eer abartlmam ise, artacak kadar artar. Bu kez II. Sarduri listesini 12.735 erkek ocuk, 46.000 kadn, 12.000 sava, 2.500 at, 23-335 byk boynuzlu hayvan ve 58.100 kk boynuzlu hayvan ile tamamlar. Aktarlan insan saysnn fazlal yredeki isyann da boyutunu ve Sarduri'nin bu isyana nasl hogrsz yaklatn gstermektedir. Ele geen hayvan says ise, yrenin gebelie ve hayvancla dayal ekonomik yaps ile ilgili bilgi verir. II. Sarduri M.. 750 ylndan hemen sonra Dou Karadeniz Dalar civarndaki Kulha (Kol-his) ve M..746 ylndan sonra da tekrar Gneydou Anadolu lkelerinde askeri eylemlere giriir. Gneydou Anadolu'da Kumahalhi kral olan Kutapili'yi malup eden Urartu kral, Gaziantep'in 50 kilometre kuzeydousundaki Halpa ve Uita kentlerini ele geirir. Kumahalhi Asur metinlerindeki Kummuhu ve Klasik a'n Kommagene'si ile ayndr. Yreden elde edilen ganimet son derece zengindir. Kutapilinin Sarduri'ye dedii vergi arasnda 40 mina saf altn, 800 mina gm, 3.000 adet giysi, 2.000 bakr kalkan ve 1.535 bakr kase vardr. Asur krallarnn da uzun yllar altn ve gm gibi kymetli madenleri elde ettikleri Kumahalhi'nin Urartu denetiminde oluu, Asur ekonomisine vurulan nemli bir darbedir. Yrenin elde tutulabilmesi amacyla Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye'deki devletler ile iyi ilikiler kurmay baaran II.Sarduri bu durumunu uzun sre koruyamamtr.

ASUR OTORTESNN YENDEN KURULUU

ok zor gnler yaayan Asur. Kuzey Suriye'de urad malubiyetler neticesinde yrenin denetimini yitirmesi zerine daha da sarslm olmaldr. Bu baarszln da etkisiyle olacak, uzun yllardan beri eitli taht kavgalar ve i isyanlarla uraan Asur'da kt gnleri sona erdirecek bir kral zorla da olsa Asur tahtn ele geirmitir. M.. 745 ylnda, ordu seferde iken bakent Kalah'ta kan bir isyan bym ve ayn yln Mays aynn banda (Airu'nun 13. gn) Pul adl bir kle III. Tiglat-Pileser krali ad ile Asur'a hkmetmeye balamtr. Yeni kral ile birlikte yaplan idari reformlar -onunda Asur'un karanlk ve zor gnleri geride kalm, yllar ncesinin zlenen askeri gc ve blgedeki tartlmaz otoritesi yeniden kurulmutur. Asur kral III. Tiglat-Pileser. Yakndou'daki varlnn byk oranda Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye topraklarnn geri alnmasna ve bu toprak-

39

krdaki zenginliklerin yeniden Asur'a akmasna bal olduunu anlamtr. Bu amala saltanatnn nc ylnda, M.. 743'de, ordusunu harekete geiren kral, Kuzey Suriye'ye girer. Urartu kral Sar-duri, yrenin Kent Devletleri ile oluturduu koalisyonun banda Asur kraln beklemektedir. Koalisyonda Arpad kral Agusi'nin olu Mati-ilu, Melitealhe (Malatya) kral Sulumeli, Gurgum kral Tartllara, Kumahalhi kral Kutapili, Que kral Urikki, Kargam'l Piiri ve Sam'all (Zincirli) Panammu vardr. Bu koalisyon, Urartu'nun Asur'a kar uygulad politikalarn ulat baarnn ve sz konusu kent devletleri taralndan bu politikann nasl benimsendiinin gerek bir kantdr. ki ordu arasndaki sava, Kumahalhi'nin bir kenti olan Halpa'da (Halfeti) gerekleir. Ak meydan savalarnda usta olan Asur ordusu, II. Sarduri'nin ynettii ortak gc yenilgiye uratr. Bu kez yllklara vg dolu szler yazmak sras Tiglat-Pileser'e attir: "...Saltanatmn nc ylnda UrartUU Sardm bana kar ayakland; (Arpad'h) Muti-ilu, Melid'li Sulumal Gurgum'lu Farbalara, Kummuhu'lu Kutapili glerine srendiler... Tannm Assur'un gcne ve yceliine inanarak onlarla savatm... Byk blmn kltan geirdim. Dalarn uurumlarm re vadilerini onlarn cesetleri ile doldurdum... Sardun cann kurtarmak iin bir gece vakti... lkesinin snr olan Frat zerindeki kpry geerek kat ve bir daha hi grnmedi..." M..743 ylnda Asur'un elde ettii bu baar meyvelerini vermekte gecikmedi. Seferden sonra Akdeniz kylarndaki kentlerden vergi alnabilmesi, Lbnan Dalar ve Amanus Dalar'nn zenginliklerinin tekrar Asur'a akmas bunun nemli kantlardr.

IH. TGLAT-PLESER ve TUPA'NIN MUHASARASI

Tiglat-Pileser'in, Halpa'da Urartu ve yandalarna kar elde ettii basan, Urartu'nun Kuzey Suriye Kent Devletleri zerindeki siyasi etkisini nemli lde azaltmt. Ancak Asur kral III. Tiglat-Pileser, bu galibiyet ile yetinmek niyetinde deildi. Kral, Urartu'ya kendi ana yerleim alanlarnda ok daha ar bir darbe vurmak niyetindedir. Asur yazl kaynaklarndan anlaldna gre Tiglat-Pileser bu frsat M..735 ylnda yakalayarak bu kez Urartu Krallnn bakentine doru sefere kmtr. Asur ordusu Urartu topraklan iinde ald bir ok baardan sonra Urartu'nun bakenti Tupa'ya saldrr ve kenti muhasara altna alr : '...Onu kendi kenti Turupada (lipa) muhasara altna aldm (kapattm) ve (kentin) kapsnn nnde ok sayda askerini kltan geirdim. Krali bir suretimi yaptrarak l'urtpa'nn nne diktim../' Urartu'ya saldran Asur ordular karsnda Urartu krallarnn en gl silah olan zaman bu kez de Urartu bakentinin ele geirilmesini nler. Kentin gl sur duvarlar ve savunma sistemi Tupa'nn, Asur ordularnn eline gemesini engeller. Ancak Tiglat-Pileser Tu-pa civarndaki dier yerlemeleri yerle bir eder. Fakat yaklaan k nedeniyle olmaldr ki; Tupa'nn muhasarasn kaldrr ve Asur'a geri dner. Sarduri'nin III. TiglatPileser karsnda son on ylda ald bu iki nemli yenilgi sadece kiisel olarak Sarduri'yi deil. Yakndou'daki Urartu gcn de sarsm olmaldr. Merkezi otoritenin sarslmasyla baz u boylarndaki lkeler Urartu egemenliinden kopmaya balar. Urartu tahtna yeni bir kraln bu tarihlerde gemesinde de bu yenilginin pay byk olmaldr. Urartu Krall bir kraln saltanat dnemi iinde hem zirveyi yakalam, hem de bu zirveden aaya inmeye balamtr. Yakndou'nun bir ok krallnda olduu gibi bu kaderi yaamak Urartu'da II. Sarduri'ye ksmet olmutur. II. Sarduri'nin taht brakmasnda Tuspa muhasarasnn ve bir anlamda yenilgisinin pay olmu mudur bilinmemektedir. Ancak M.. 735 ylnda Urartu tahtnda yeni bir kraln hkm srmesi 735 yl yenilgisi ile ilgili grlebilir. Biainili lkesinin yeni efendisi ve Tupa kentinin yeni hakimi Sardun olu Rusa'dr (I.Rusa). Rusa. babas veya bykbabas gibi yreye egemen ve gl bir krallk devir almamt. Aksine babas Sarduri'nin Asur kral III. Tiglat-Pileser karsnda ald yenilgiler, Urartu'nun snrlarnda yer alan bir ok blgenin Asur'a yitirilmesine neden olmutur. Asur kral batda elde ettii baarlarn Kuzeybat ran'da da srdrmek ve Llrartu egemenliini bu lkeden btnyle atmak arzusunda idi. Bu amala Mana ve Barua'daki yresel prensler ile eitli ittifaklar yaplmt. Rusa iin ok nemli bir sorun Kimmerler bata olmak zere "atl kavimler" tehlikesi idi. Sadece Urartu iin deil fakat tm Yakndou iin bir felaketin habercileri olan Kimmerlerin faaliyetleri byk tarihi Heredot'un kitabna bile girecek boyutta idi. Btn bunlarn yannda Asur tahtna M.. 721 ylnda gecen yetenekli kral II. Sargon. Rusa iin gerek bir kabustu.

40

Rusa dnemine tarihlenen yaztlarn bir hayli snrl olmas bu kraln saltanat srasnda yaanlan tarihi olaylar tam olarak anlamamz engellemektedir. 1. Rusa'ya ait en nemli yaztlarn banda. Revanduz Ovasndan Unuye Ovasna giden yol zerinde dikilmi olan ift dilli (Urartu-Asur) Topzava steli gelir. Hasara uram yaztta; Sardun olu Rusa'nn Ardini kenti (Asur metninde Musa-sir) kral Urzana'nn, Rusa'ya bavurduu ve Rusa'nn, Urzana'nn ordusu ile ilgili baz dzenlemeler yapt anlatlmaktadr. Bu ibirliinin ansna olacak bir tapnak ina edilmi ve Ardini kenti kral Ur-zana, eyaletin bana ynetici olarak atanmtr. Asur gcnn Kuzeybat ran'daki Mana topraklarnda egemenlii ele geirme giriimlerine bal olarak Uratu buradaki yerel krallar ile Asur'a kar eitli ittifaklar denemektedir. Bu ittifaklar iinde Ardini kral U'rzana kimi zaman Asur yanda olmu ve Rusa'ya kar dmanlk beslemi, kimi zaman ise Urartu'nun yannda yer almak zorunda kalmtr. Bu olay da byle bir siyasetin sonucu olmaldr. Mana topraklarnda nemli bir gce sahip olan ve Asur kaytlarnda "tm Mannea Hin (Mana) kral''olarak belirtilen Aza, Asur'un tarafnda yer almakta, Zikirtu'lu Metatti ve Uisdis'li Bagbartu, Uratu yanls bir siyaset srdrmektedir. Bu olaylar ok deil, bir ka yl sonra Bat ran'da, Yakndou'nun iki sper gc arasnda yaanacak olan scak gnlerin habercileri olarak karmza kmaktadr.

GKE GL CVARINDA GELEN OLAYLAR

I. Rusa'ya ait nemli yaztlardan ikisi kuzey lkelerinde, yani Gke Gl civarnda ortaya kmtr. Gke Gl kysndaki Kelagran'da bulunan ayn adl yazt I. Rusa'nn gln her iki yakasnda ok sayda kral sadece bir gn iinde dize getirdiini belirtmektedir: "...Gln bu yakasnda ve dier yakasnda 23 kral tek bir yl iinde ele geirdim. Kadn re erkekleri Biainili lkesine tadm... Tanr Teieba iin krali bir kent ina ettim ve adn Tanr Teieba Hm kenti' koydum." Ayn blgede Kamo Ky (Tsovinar) yaknnda bulunan bir baka Rusa yaztnda da blgedeki Uelikuhi kralnn malup edildii ve eyaleti ynetmesi iin bir valinin burada grevlerdirildii yazlmaktadr. Sz konusu lkenin Sardun tarafndan da ele geirilmi olmas, yrede hareketlenen "gebe kavimler" tehlikesinin bir belirtisi olarak benimsenebilir. Burada ise Tanr Haldi iin bir 'Haldi kaps" ve bir "Tanr Haldi kenti" ina edilmitir. Blgede youn inaat faaliyetlerinin gerekletirilmesi, yrede bas gsteren ayaklanmalar denetim altna almak iin olmaldr.

ASUR'DA GL BR KRAL: II. SARGON

M.. 721 ylnda V. Salmanasar'n yerine Asur tahtna kan II. Sargon, nc yl seferinin Mannea lkesi zerine yneltilmesi, bu lkede nemli olaylarn gelitiini gstermektedir. M.. 719 ylnda iki Mannea kenti olan Suandahul ve Durkukka'nn, Asur kral Sargon'un yanda olan Man-nea'l (Manal) Ianzu'ya kar ayaklandklar grlr. Yrede etkili olduu anlalan ve Medli bir prens olan Zikirtu'lu Metatti de isyanclarn arkasnda yer alr. syanclar ile ba edemeyeceini anlayan Ian-ZU, Asur kral Sargon'dan yardm ister. Bu istei karlksz brakmayan Sargon yreye kuatmada kullanlacak silahlarla donatlm bir ordu gnderir ve isyanc kentleri ele geirerek yakp ykar. Uratu kral Rusa'nn yardmlarna karn isyanc halk yreden alnarak Kuzey Suriye'ye srlr. Mannea lkesindeki bu nlemler yre halknn Asur'a kar ayaklanmasn engellemez. M.. 716 ylnda Uratu kral Rusa ve Zikirtu'lu Metatti'nin destekledii bir baka isyan geliir. Mannea'nn yeni kral ve Ianzu gibi Asur'un yanda olan Aza, isyanda ldrlerek cesedi Urmiye Glnn gneydousundaki Ua-us Dana atlr. Bu yeni gelimelere kars da Asur ordusunun tepkisi ani ve sert olur. syanclar iinde yer alan Uisdis'li Bagbartu yakalanarak Azann ldrld yerde derisi yzlr. Sargon ldrlen Aza'nn yerine kardei Ullusunu'yu, Mannea (Mana) tahtna kartr. Ancak bir sre sonra Utlusunu, Asur'a srt evirerek Uratu Kral Rusa ile anlar. M.. 715 ylnda Ullusunu'nun iyi niyetini kantlamak amacyla ok saydaki Mannea kentini Rusa'ya ganimet olarak verdii gzlenmektedir. Olaya yine tepki gsteren Sargon, yredeki bir ok kale ve kenti ele geirerek dzeni bir kez daha kendi lehine evirir. Sargon, Bat ran'daki Uratu egemenliini ve bu yre liderleri zerindeki etkisini tamamen ortadan kaldrmak amacndadr. Uratu topraklar iinde faaliyet gsteren ve veliaht prens San-herib'in ynettii Asur'lu casuslar, Kimmerler'in Uratu iin byk sorunlar yarattn ve Uratu ordusunu malup ettiini Sargon'a bildirirler. stihbarat tekilatlarnn tarihteki ilk rnei olan Asur gizli servisinin raporlarndan anlald gibi: l'rartu'lu Rusa. Kimmerlere kar baarsz bir sefer yapmtr
41

Seferin Kimmerlerin daha youn olarak yaadklar kuzey lkelerine kar yapld genellikle inanlan neridir. Ancak son yllarda ortaya kan ksa bir mektup, bu nerinin doruluunu sorgulayacak niteliktedir. Asur'a gnderilen mektupta "Kimmerlergtiler. Mannea lkesinden Urartu topraklarna girdiler" ifadesi vardr. Olaslkla Kimmerler bu tarihlerde Kafkasya'dan, ran ilerine kadar ilerlemiler ve buradan Urartu zerine yrmlerdir. Urartu ordusu Uasi lkesinde yenilgiye uram, ordu byk oranda tahrip edilmi, ordu komutan ve eyaletlerdeki iki vali esir alnm ve Urartu kral Tu-pa'ya geri ekilmek durumunda kalmtr. Rusa, Tupa'ya varmadan bakentte bir isyan balam ve bu durum Urartu kraln daha da zor durumda brakmtr. Bakentte varan kral, isyanc komutanlar, ayaklanmaya katlan yirmi yksek memuru ve 100 askeri idam ettirmi, ayaklanmay bastrmtr.

SARGON'UN SEKZNC SEFER ve URARTU

Urartu lkesinde gelien bu olaylar Asur kral II. Sargon'un, Mannea lkesindeki Urartu varln ortadan kaldrmas iin karlmayacak bir frsatn domasna neden oldu. Asur'un snr boylarndaki lkeleri denetim altna almas ve buralardan Urartu'ya hi bir yardmn gelmemesinin salanmas bu frsat daha da deerli klmtr. M.. 714 ylnn Du'uzu aynda (ge Haziran) Asur ordusu, banda II. Sargon olmak zere Mannea topraklarndaki Urartu hedeflerine saldrya geer. Bilim dnyasnda "Sargon'un Sekizinci Seferi" olarak bilinen sefer srasnda gelien olaylar ve tableti kaleme alan Asurlu katip Nabu-allim-unu tarafndan aktarlan gzlemler, sefer sonunda Sargon tarafndan tanrlarn babas Assur'a sunulan bir mektupta etrafl olarak anlatlr. Asurlu katip sadece sefer srasnda yaplan savalar, kalelerin muhasarasn ve ele geirilen lkeleri vermekle yetinmemi, gzergah zerindeki bir ok lkenin corafi yaps, bitki ve hayvan rts, sulama ve tarmsal faaliyetleri, lkelerde ina edilen baz kalelerin inaa teknikleri ve mimari zelliklerini de vermitir. Yazttan anlaldna gre Sargon, ordusunu topladktan sonra askeri kampn hazrlam ve Kalan kentinden hareket etmitir. Yukar ve Aa Zap nehirlerini geen Sargon, gnmzn Sleymaniye yresi ile tanmlanabilecek Zamua lkesine girer. Bu noktada seferin amac yrenin gl liderlerinden olan Mannea'l Ulusunu'dan gemi yllarn intikamn almakt: "...(Ulusunu) Asur kralnn gemi yllarn intikamn almak isteinin (henz)gemediini"bilmektedir. Mannea Blgesinde ilerleyen Asur ordusu ve Sargon, Ulusunu ve kralln bakenti zurtu'dan gelen yallar tarafndan karlanr. Ama Sargon'dan af dilemektir. Ar vergiler ve haralar karlnda eski dman affedilir. Asur ordusu Par-sua lkesine doru ilerler. Yredeki Namri, Sangibutu ve Bit-Adini valileri ve Medler, Sargon'un intikamndan kurtulmak iin kendisine ar vergiler derler. Urartu egemenliini Kuzeybat ran'dan kaldrmak kararlnda olan Sargon, Urartu hakimiyetinde olan Missi'ye hareket eder. eitli anlama ve vergiler karlnda bu lkeye de merhamet gsterilir. Anlalmaktadr ki; Sargon, Urartu ordusu ile kar karya gelmeden nce Urartu yanda btn beylikleri kendi tarafna ekmek veya Urartu ya yardm edemez duruma getirmek istemektedir. Urartu'nun egemen olduu Zikurtu seferin bu aamasndaki nemli hedefidir. Sargon. Zikurtu'lu Metatti'yi Rusa ile karlamadan nce bertaraf etmek gereini duymu ve "son zamanlarda kt kararlar veren ve Ursa (Rusa) ile birlesen Metatti'ye saldrmtr. Ancak Metatti, ordusunu alarak yreden uzaklam ve belki de Urartu ordusu ile birlemek zere dalara snmtr. Sekizinci seferin en nemli aamas. Asur ordusunun Mannea'nn bir blgesi olan Uidi e ilerlemesi ile balar. Urartu ordusu ve yandalar, olaslkla Urmiye Glnn gneydousunda konumlanan Uau Danda Asur ordusunu beklemekte idiler. ki ordu arasndaki "sava ok vahi ve korkun oldu." Sargon a gre: '...ova dman kanlar ile doldu, toprak dman kanlar ile sanki bir elbise gibi boyand." Urartu kral Rusa '...hayatn kurtarmak iin sava arabasn terk etti, bir ksraa binip ordusunun bandan hat. "Yazttaki bu aalamalara karn Kusann akbeti kesin olarak bilinmemektedir. Ayn yaztta Rusa iin "...benim gl silahlarmn grltsnden rkt ve krali kenti Tupa'y terketti ve dalara kat" denilmektedir. Olasdr ki; Uau Da'nda Sargon, Rusa'nn banda olmad Urartu ordusunu ve yandalarn malup etmitir. Uau galibiyetinden sonra Sargon ani bir kararla "yzn Urartu topraklarna evirir" ve batya doru ilerlemee balar. Kotur ay vadisinden Armarili lkesine giren Sargon, bu yredeki bir ok Urartu kalesini yamalar ve ele geirir. Seferin ilerleyen blmlerinde Sargon'un "... yay. kalkan ve mzrak ile donatlm ve savamak iin eitilmi 1.000 cesur ve vahi svarisi" ile yrenin tm lkeleri iin kutsal olan Mu-sasir (Ardini) kentine saldrmak kararn ald grlr. Ancak bu kararn alnmasnda. Sargonun sefere kmadan nce amalad hedefi tam olarak gerekletiremediinin izleri vardr. .Asur kralnn seferin kaytlarna gemi kendi ifadesi bunu hatrlatmaktadr: . kalbimdeki acyla tm sava arabac

mt, ok sayda atlarm ve tm ordugahm Asur'a gnderdim..:' Sargon'un Urartu kral ile birlik-hareket eden Musasirli Urzana'dan intikam almak isteini kesindir. Bu nedenle Kirhi lkesindeki Zap' ve sarp dalar byk glkler ile asan Sargon grkemli bir merasim ile Musasir ken-~.e girer. Musasir btnyle tahrip edilir. Urzana'nn kzlar, kars ve 6.110 vatanda baka lkelere urgne gnderilir. Daha sonraki blmlerde szn edeceimiz gibi kutsal Musasir tapna yama dilir ve tapnak hazinesi Asurlu memurlar tarafndan tek tek saylarak ve tartlarak Asur lkesine tanr. Korsabad kabartmas zerinde bu yama olay ok arpc bir ekilde betimlenmitir (izim 1). Musasir'den elde edilen ganimet, antik kaynaklarda yama edilen en zengin ganimet olarak bilinir. Musasir'in ele geirilmesi seferin son aamas idi ve bu noktadan sonra Sargon "...gvence iindeyur- dnd." Sekizinci seferin Urartu egemenliinin Kuzeybat ran'dan tamamyle atldn sylemek pek mmkn deildir. Ancak bu egemenlik nemli lde Asur lehine el deitirmitir.

I. KUSANIN SONU ve YEN KRAL II. ARGT

Sekizinci seferin kaytlarnda geen bir ok yer ve kentin konumlandrlmas ile ilgili ileri srlen farkl neriler. Asur ordusunun Kalalvtan balayarak sefer boyunca izledii yol konusunda da deiik nerilerin yaplmasna neden olmutur. zellikle Uau, Uie, Ulhu, Armarili, Ilubukia ve MuM in konumlandrlmasna bal olarak seferin, Urmiye Gl'nn dousunu ve Van Gl'nn batsn da iine alan geni topraklar iinde farkl gzergahlar izledii nerilmitir. Btn nerilerde ortak olan en nemli nokta, Sargon'un Urartu Krallnn bakenti Tupa'ya kadar gelmedii ve bu kensaldirmadan seferini tamamladdr. Urartu kral Kuann akibeti de kesin olarak bilinmemektedir. Seferin kaytlarnda Kusann malubiyet haberi zerine hastaland bildirilirken, ayn yln yllklarnda "Rusa'nn kendi demir kamas i/e kendini kalbinden bir domuz gibi baklad ve yaamna ton verdi'' denilmektedir. Kusann Sargon karsnda ald bu yenilgi veya Kimmcrler karsndaki szl nedeni ile yaamna son verdii dnlebilir. Kesin olan durum udur ki; M.. 714 yl I. Rusa'nn Urartu tahtndaki son yldr. Bu tarihte yeni bir kral Rusa olu Argiti (II), Urartu tahtnda hkm srmeye balayacaktr. II. Argiti dnemine ait yazl belgeler bir hayli snrldr. Asur kaytlarnda da bu kral ile ilgi li fazla referans yoktur. II. Sargon'a ait olan bir yaztta, yeni kraln Gneydou Anadolu ve Kuzey Su riye topraklarndaki kent devletlerini kendi yanna ekmek iin ura verdii ve bu eylemde de ba z baarlar elde ettii belirtilmektedir. Kummuhu kral Mutallum ile II. Argiti arasndaki ittifak Asur metinlerine yle yansmtr: "...Kummuhu lkesinin kral, gnahkarHitilliMutallum... Urartu kra l Argiti Hin gcne gvenerek ve (J'uu/a birlik yaparak ...demesi gerekli yllk vergiyi ve harala r (demeyi) durdurdu..." Bu ittifakn Asur kralnn Babil'de olduu M.. 709 ylnda yaplm olma s gerekmektedir. II. Argiti'yi saltanat boyunca uratran en nemli olaylar "gebe kavimlerle" ilgi lidir. Bu dnem "gebe kavimlerin"Kafkas tesindeki bozkrlardan gelip Urartu topraklar iinden geerek, Batya Frigya zerine gittii dnemdir. Bu kavimler M.. 685 ylnda Gordion kentini ya ma eden Kimmerlerdir. Argiti M.. 707 ylnda Kimmerler ile savam ve aynen babas gibi o da Kimmerler karsnda yenilmekten kurtulamamtr. Argiti'nin Kimmerler karsnda ald bu yenilgi, Argiti'nin Urartu tahtnda 22 yl daha saltanat srmesine engel olamamtr. Kraln bu baarsnda Kimmerlerin blge topraklar iinden geerek batya. Anadolu'nun ilerine ynelmeleri etkili olmu un. Erzincan yaknlarnda ina edilen ve olaslkla II. Argiti'ye ait olan Altntepe Kalesi Anadolu i lerinden bir gn geri dnecei dnlen Kimmerlerden korunmak iin yaplm olabilir. Kimmer tehlikesinden kurtulan Argiti, kralln farkl yrelerinde imar faaliyetlerine giritir. zellikle Van G l'nn kuzeyindeki Erci yaknlarnda bulunan baz yaztlar, kraln bu blgede eitli ba, bahe ve u kanallar yaptrdn gstermektedir. Ayn yaztlar kraln adn tayan Argistihinili adl bir kentin de yine bu blgede ina edildiini yazmaktadr. Olaslkla Erci ad Argi.tinin kurduu bu kentten g nmze dek gelmitir. II. Argiti dneminde ina edilen baz kalelerin dalmlar dikkate alndnda Urartu snrlarnn zellikle douda bir hayli geniledii grlmektedir. Bat ran'da Ardebil'den Hazar Denizine giden yol yaknlarndaki Savalan Da'nn eteklerindeki Sarab'ta bulunan iki yazt Urartu s nrlarnn bu yrelere kadar geldiinin kantdr. Yaztlardan biri aynen yledir: "Tanr llaldi'nin g c ile Rusa olu Argiti syler. Arh lkesi ne sefere ktm, ('sulu, Buau lkelerini ele geirdim. Muna nehrine kadar ilerledim, oradan geri dndm. Gir. Gituha(ni). Tuidu lkelerini zaplettim Ru43

Adilcevaz kabartmas.......................................................................................................................140 Sava arabas kabartmas..................................................................................................................140 Ta Kaplar..........................................................................................................................................144 Ayans ta kap ekolu........................................................................................................................144 Fildii Sanat.......................................................................................................................................146 Toprakkale fildii eserleri.................................................................................................................I t Altntepe fildii iilii....................................................................................................................147 fildii sanatnn kkeni....................................................................................................................1i<S Dil ve Yaz.......................................................................................................................................... 1 () Urartu dilinin yaps.........................................................................................................................149 Hurri ve Urartu dilleri......................................................................................................................150 Hurri-Urartu ilikisi.........................................................................................................................150 Hieroglif yaz..................................................................................................................................151 Budin levhas...................................................................................................................................152 Hieroglif yaznn kkeni..................................................................................................................152 Din.......................................................................................................................................................153 Meher Kap kaya nii ve yazt........................................................................................................ 153 Tanr Haldi.......................................................................................................................................159 Tanr Teieba ve uini......................................................................................................................161 Kaynaklar...........................................................................................................................................164

IV

&
* ( *_ *

?*&

S*
;

unicl'i Rusabtnili

S & fe
il

Resim 14 - II. Rusa'ntn Ayants Kalesi yapm kitabesi

44

tumCni) kentini tklm. Ele geirdiim lkeleri haraca baladm. Zorla ele geirdiim bu kaleleri yeniden ina ettim, adn Argiti-irdu (Argiti'nin assal kenti) koydum Biaina'nm gcn gstermek zere, Haldi in gc ile gl kral. evrenin kral, krallar kral Tupa kentinin kral..." Krala ait ender yaztlardan biri zerinde kral olmayan bir ahs adna rastlanmas ve yazjtn konusu ilgi ekicidir: "Rusa olu Argiti bir oku. Gilurani ormannn nnden Botu 'unu olu tspilini'nin bahesine kadar 950 lokot (476 metre) frlatt."

II. RUSA ve KRALLIIN YENDEN DOUU

UraitU krallar iinde en az Menua kadar yapm faaliyetlerine nem veren bir baka kral Argiti'nin yerine, olaslkla M.. 685 ylnda tahta geen II. Rusa'dr. Rusa'ya ait kaya veya stel yaztlar ok deildir. Ancak UraitU kazlarnda ortaya kan hemen btn kil tabletler bu kraln dnemine aittir. Bu durum II. Rusa ile birlikte Urartu brokrasine yeni bir yazma eklinin getirildiinin kantdr. II. Rusa'nn saltanat srasnda yaanlan tarihi olaylar yazl belgelere dayanarak aklamak olduka gtr. Bu konudaki tek belge, bu kitabn baskya hazrland 1997 yaz aylarnda Ayans'ta bulunan Susi Tapna'nn cephesinde ortaya kartlan ve henz yaynlanmam toplam 16 metre uzunluktaki yaztn dnda. Adilcevaz'da ele geen yazttr. Yaztla Rusa'nn. Ziukuni blgesinde (Van'n kuzeyi) bir kent kurduu anlatlmakta ve dman lkeleri olarak tanmlanan Muki. Hate ve Halitu lkelerinden insanlarn getirtilerek, belki de, bu yreye yerletirildiinden sz edilmektedir. Yazt Rusa'nn uygulad iskan politikalarn da sergilemektedir. Ayn kral tarafndan kurulmu baz kalelerin etrafnda ina edilen dzenli. zgara planl "d kentler" II. Rusa'nn bu iskan politikasna hizmet iin yaplmtr. Van Glnn kuzeyinde Zernaki Tepe'ki zgara planl kent de Muki, Hate ve Halitu lkelerinden aktarlan bu gmenler iin yaplm olabilir. Yaztta ad geen lkelere baarl askeri seferlerin yapld kesindir. Muki ve Halitu lkelerinin konumlar I I . Rusa'nn ne kadar "batya" ilerlediinin kantdrlar. Muki lkesi, daha nce de belirtildii gibi, Frat Nehrinin kavisinin hemen batsndaki topraklardr. Halitu lkesinin Dou Karadeniz'in i ksmlar olduu nerilmi ise de bunu destekleyen gl delillerden yoksunuz. Halitu lkesi olaslkla Muki lkesine kuzeyde komu olan bir lke idi. Urartu topraklarnda gelien olaylar bir nebze de olsa, kralln farkl blgelerinde yrtlen yapm faaliyetlerini dikkate alarak anlamak mmkndr. II. Rusa kendisinden nce veya sonra bir kraln baaramad sayda kale ina etmitir. Bu kalelerin bir ksmna da kendi adn vermekte ok kararl olmutur. Rusa'nn ina ettiini epigrafik delillerle bildiimiz kaleler unlardr: Gke Gl yaknndaki Karmir-Blur (Teiebani), Kuzeybat ran'da Akay kenarndaki Bastam (Rusa-i Uru-Tur), Van-Toprakkale (Qilbani Da nndeki Rusahinili). Adilcevaz Kef Kalesi ve Ayans Kalesi (Ei-duru Da nndeki Rusahinili) (Resim 13). Yukarda sz edilen kalelerin dalm incelendiinde en az tanesinin bakent Tu.pa'nn yakn evresinde ve bakentin savunma sistemini glendirmek iin yaptrld grlr. Bu durum, kraln bakent Tupa'nn savunmasna verdii nemi ve muhtemel bir tehlikenin varln ortaya koyar. Bastam ve Karmir-Blur Kaleleri ise Urartu Krallnn en nemli iki . -alet merkezi iinde ve "atl kavimler" tehlikesinin olas geli yn zerinde yer almaktadr. imdilik saylar bei bulan ve hepsi ok grkemli, iyi planlanm bu byk kalelerin inaas iin nemli miktarda mali bir gcn var olmas kanlmazdr. Gerek mimaride ve gerekse sanatn dier dallannda gzlenen ve tarafmzca "yeniden dou" olarak adlandrlan bu kalknma hamlesi iin devlet kasasnn dolu olmas gereklidir. II. Rusa'nn babasnn uzun yllar saltanat srm olmasna karn ok zengin bir hazine devrettiini, saltanat srasndaki baarszlklar dikkate alnarak dnmek zordur. Bu durumda II. Rusa tm saltanat boyunca devam eden bu ekonomik ve siyasal gc nereden elde etmitir ve O'nu dier krallardan farkl klan nedir?.. Bu konuda hi bir yazl belge yok-Ancak brokraside yaplan deiiklikler, eyaletlerde gerekletirilmi yeni bir vergilendirme ve vergi toplama yntemi ve Rusa'nn gebe kavimlere kar uygulad aklc politikalar bu baarnn srlan olmaldr. Gebe kavimler ile Rusa arasnda bir ittifakn var olabileceini gsteren baz yazl belgeler vardr. Bunlardan en nemlisi Toprakkale'de bulanan ve zerinde "... gigulu kralnn olu Saga-dumt-tar in Argiti nin olu Rusa'nn kentinden Mana lkesine gittii yl..." yazldr. Bu ka-ytlar bize gebe kavimler ile Rusa arasnda gelien baz ittifaklarn var olduu gstermektedir. Asur 45

kral Esarhaddon'un upria Blgesi'nde muhtemel bir Urartu-Kimmer ortak saldrsndan korkmas da bu ibirlii iin bir ip ucu niteliindedir. II. Rusa gebe kavimler ile zaman zaman ibirlii iinde olsa da bu byk tehditin altnda yaam olmaldr. ada Asur krallarnn Kimmer ve skitlere kar verdii savalar, ayn tehlikenin Urartu iin de geerli olabileceinin kantdr. T. Rusa dneminde Asur ve Urartu arasnda gerekleen ikili diplomatik grmeler, bu ortak dmann korkusundan kaynaklanmtr. Gebe kavimlerin yannda ran ilerinde gcnn zirvesine km olan Medler"in tehditleri de bu yaknlamann bir dier nedenidir. Olaslkla M.. 654 ylnda II. Rusa diplomatik bir heyeti Asurbanipal'n sarayna yollamtr: "O zaman Urartu kral Rusa tanrlarmn gcn duydu ve benim kars koyulamaz hametiminden korktu. Asillerini beni selamlamalar ve Arbela'daf bar yapmak) iin gnderdi." Benzer bir heyet II. Rusa'dan sonra baa geen III. Sarduri dneminde de Asur'a gnderilmi ve Asur ile iyi ilikiler tesis etmenin yollar aranmtr. Btn bu gayretler sadece Urartu'nun deil ayn zamanda Asur krallarnn da evrelerindeki lmcl tehlikenin boyutlarn sergilemektedir. TT. Rusa'nn askeri ve idari ynden allmam reformlar gerekletirmek istemesinin temel nedeni etrafn saran bu tehlikeden kurtulabilmek olmaldr.

AYANIS KALES ve II. RUSA'NIN SALTANAT TARHLER

II.Rusa'nn saltanatnn balad tarih gibi saltanatnn sona erdii tarih de kesin bir sonuca ulaamamtr. Rusa ile ilgili bu bilinmezlikler kendinden sonra gelen veya geldii baz bilim adamlar tarafndan nerilen son drt kral iin de ayndr. Konu ile ilgili yazl kaynaklarn yokluunda bavurulabilecek arkeolojik veriler de yeterli bilgi vermekten uzaktr. M.. 645 yl Rusa'nn taht brakmak durumunda kaldna genel olarak inanlan tarihtir. Ancak bu tarihin zellikle Bastam Kalesi'nde ortaya kan baz arkeolojik veriler nda daha erkene, olaslkla da M.. 650 yllarna kadar yen ye ekilmesi eilimi de vardr. Eer durum byle ise II. Rusa, Bastam Kalesi henz yirmi yanda iken tahttan ayrlmak durumunda kalmtr. Son yllarda Ayans Kalesi'nden elde edilen dendrokronolojik (aa halkalar ile tarihlemc yntemi) sonular bu konuda kesin saylabilecek baz sonular vermitir. Ayans'tan elde edilen veriler, kalenin inaas iin gerekli aa kesiminin M.. 655 ylnda baladn, youn aa kesiminin 653 ve 652 yllarnda srdn ve kalenin M..651 ylnda tamamlandn gstermitir. Bu durumda II. Rusa'ya ait olan en ge tarihli kale Ayans olmaldr. Kalede yaplan kazlar en az iki yapm evresinin var olduunu, yangn ile tahrip olan kalenin bu yangndan sonra onarlarak tekrar belli bir sre kullanldn gstermitir. kinci kullanm evresinin ne kadar srd kesin olmamakla beraber en az 4 veya 5 yl srm olabilecei dnlmektedir. Bu durumda Ayans Kalesi M..645 yllarna kadar varln korumu olabilir (Resim 14). Bu yllarda nedeni belli olmayan byk bir yangn ile kale tamamen tahrip olmu ve belki de bir daha Urartular tarafndan yer-leilmemitir. Ayans Kalesi'nin, II. Rusa'nn 34. saltanat ylnda tamamland kabul edilirse ve kalenin en az 5 yl kullanld varsaylrsa, Urartu kralnn tahttan inii veya saltanatnn sona erii iin nerilen M.. 645 yl pek de hatal olmamaldr. Ayans Kalesi'nde ortaya kartlan tapnak yazt Rusa'nn askeri eylemleri ile ilgili bilgi vermektedir. Bu yaztn yaynlanmas bir ok konuyu aydnlatacaktr. II. Rusa'dan sonra Urartu Krallnn bana kimlerin ne kadar sre ile getii konusu uzun yllardan beri tartlmaktadr. yle grlmektedir ki; eldeki arkeolojik ve epigrafik verilerin byle kalmas durumunda daha da tartlacaktr. Asur yazl kaynaklarnda bir Urartu kral hakkndaki son referans III. Sarduri'ye aittir. Asur kral Asurbanipafe ait olan bir yaztta: "Babama krali babas tarafndan kardelik mesajlar yollayan Urartu kral tar-duri (Sarduri) o zaman tanrlarn bana bahsettii yce gc duydu... bana haberciler gnderdi... bana haber yollad (ve) dedi ki: Efendimi, kral m kutlarm..." Kuzey eyaletlerindeki Arin-Berd'te bulunan baz eserler zerinde Erimena olu Rusa'nn kendisini "gl kral. byk kral, Tupa kentinin hakimi" olarak tanmladna tank olunmaktadr. Bu durumda II. Rusa'dan sonra krali bir unvana sahip ikinci kiinin de III. Rusa olabileceini nermek mmkndr. Ancak III. Rusa'nn babas olarak gsterilen Erimena'nn krali bir unvannn bulunmay, kendisinin hi bir zaman Urartu tahtna gemediinin kant olarak benimsenmitir. Bu durumda III. Rusa'nn, Urartu snrlar iinde gelien alkant ve kavgalar srasnda taht zorla ele geirdii veya bir baka blgede kralln ilan ettii dnlebilir. III. Rusa'nn Urartu'nun son kral olduuna inanlmasna karn, Karmir-Blur'da bulunan iki mhr basks zerinde "Rusa olu Rusa" ad-

*6

na da rastlanmaktadr. Bu sonuncu Kusann bu blgede hkm sren bir prens olmas mmkndr. Ancak yine de IV. Rusa olarak adlandrlan bir baka Urartu kraln da gz ard etmek mmkn deildir.

VE SON
M.. 7. yzyln sonralarnda ran'da Medler yrenin tek egemen gc durumuna gelmiler, blgede yaayan skitleri de ilerine alarak Asur krallar iin gerek bir tehlike olmulardr. Med, skit ve Habil glerinden oluan ortak bir ordu M.. 612 ylnda Ninive kentine saldrm ve ele geirmitir. Bu yldan sadece bir ka yl sonra Yakndou'nun sper gc olan Asur Krall bir daha geri gelmemek zere ortadan kalkmtr. Urartu Krallnn bu ortak gten etkilendii konusunda yazl kaynaklara yansyan bir veri yoktur. Ancak bu kralln da son yllarn yaad bellidir. Urartu'nun ykl ile ilgili baz neriler vardr. Bunlardan ilki, Kralln M.. 609 tarihinden sonra Medlerin egemenliine gemi olabileceidir. Van Gl evresinde yaplan kazlarda, Medlerin bu blgelerde yerlemi olduklarna ait hi bir yazl ve arkeolojik belgenin ele gememi oluu bu neriyi phe ile deerlendirmemiz gerektiini gstermektedir. avutepe ve Karmir-Blur kazlarnda skit silah ve eserlerinin bulunmas Urartu Krall'nn bu kavim tarafndan ykld nerisinin yaplmasn salamtr. Yakndou'nun en gl siyasi ve askeri rgt olan Asur'un ortadan kalkmasndan sonra blgenin tarihi olaylar byk oranda skit ve Medler tarafndan ynlendirilmitir. Yazl kaynaklarda Urartu Krallndan son sz edililerden biri yine bu kavimler ile ilgilidir. M.. 609'a tarihlenen Babil kroniklerinde skitlerin "Urartu topraklarna kadar" ilerledii belirtilmitir. Ayn kaynaklar M.. 608-607 yllarnda Yukar Dicle vadisindeki Urartu topraklarnn da ele geirildiini yazar. Bu bilgiler Urartu Krall'nn en azndan bu tarihe kadar varln srdrdn kantlamaktadr. Urartu ile ilgili en son bilgiler Eski Ahit'te geer. Yeremya (Jeremiah), kral Zedekiah'n drdnc ylnda, M.. 594, Urartu, Mannea, skit ve Medlerin, Babil zerine saldrmasn ister. Urartu ad bu tarihten sonra Yakndou yazl kaynaklarnda bir daha grlmemek zere ortadan kalkacaktr. Yakndou tarihinde stlendii nemli rol tamamlayan Urartu Krallna son darbe, artk blgede tek askeri g durumuna gelmi olan, Medler tarafndan vurulmu olabilir. Med kral Kyaksares ile Lidya kral Alyattes arasnda Kzlrmak yaknnda yaplan ve Herodat tarafndan da anlatlan savaa giden Med ordularnn, yollar zerindeki Urartu Kralln M.. 590 ylnda ortadan kaldrm olabilecekleri mmkndr. Ancak eer kazlarn yrttmz Ayans Kalesi'indeki yangn Medlerin saldrsnn sonunda gereklemi ise ortada aydnlatlmas gerekli sorular vardr. Neden Ayans Kalesi iinde hi bir iskelete rastlanlmamtr ve neden kale yama edilmemitir? Kalenin muhasaras srasnda, kar koymakszn dmana teslim edildiine inanmak doru mudur? Kalede ele geen ok sayda deerli silah ve eyalar neden dman tarafndan yamalanmamtr? Ve bunlardan en nemlisi Bastam veya Ayans Kalesi'nde neden II. Rusa dneminden sonraya tarihlenen arkeolojik buluntular yoktur? Bu bilinmeyenlerin yantlar Urartu Krall'nn sona eriini de aydnlatacaktr. Bilinmeyenlerin yantlar ise gelecek yllarda yaplacak arkeolojik kazlarda sakldr.

4"

KALELER ve SUR DUVARLARI

rartu askeri mimarisi byk oranda kralln ana yerleim alanlar ve egemenlik altna ald topraklarda ina edilmi eitli byklkteki ve plandaki kalelerden ibarettir. Urartu egemenlik sahas iinde ina edilen kaleler, temelde askeri bir s. halkn gerektiinde snaca bir yen Urartulu asker ve yneticilerin yaad bir mekanlar topluluu olmasna karn, baz farkl ilev ve bu ileve bal olarak gelien bir plana sahiptirler. Urararnun merkez yerleim alan olarak nitelenebilecek Van Gl Havzas'nda ina edilen kaleler, bu havzay ve bakent Tupa'y koruyan ncelikli amalarnn yannda, blgenin doal zenginliklerinin krallk yneticileri tarafndan toplanmasnda da grev alm olmaldrlar. Van Gl Havzasndan uzaklatka ina edilen bir ok kaleler, btn bu ilevlerinin yannda farkl blgelere dzenlenen askeri seferlerde grev alan birer ikmal ss ve garnizon niteliini de tamaktadrlar. levleri dikkate alnarak ok genel bir snflandrma yaplmas durumunda Urartu kaleleri bir ka grupta toplanabilir. Yresel idari merkez olarak kullanlan kaleler, genellikle verimli bir tarmsal ovann bir kenarnda ve dalarn bu ovaya uzanan burunlar zerinde ina edilmilerdir. Bu kaleler yeraldklar blgenin ynetilmesine hizmet ettikleri gibi blgede var olan eitli zenginliklerin toplanmas ve bakente gnderilmesi iin de kullanlmlardr. Bu tr yerleme yerlerinin etraf ok gl sur duvarlar ile evrilmi olduu gibi ilerinde ynetim binalar, dini yaplar ve yneticilerin oturduklar saraylar da vardr. Sur duvarlar iindeki yaplarn byk blmnn bodrum katlar yreden, olaslkla vergi veya hara olarak toplanan hububatn, arabn veya dier malzemelerin depolanmasna yarayan byk boyutlu kpler ile doludur. Yre halkndan toplanan bu zenginliklerin bir blm daha sonra krallk merkezine gnderilmi olmaldr. Ancak kale iinde depolanan yiyecek ve ieceklerin gerektiinde kale dnda yaayan Urartulu veya yre halkna datldklar da bilinmektedir. Yresel idari merkez olarak kullanlan birok kalenin eteklerinde veya yakn evresinde, kale iinde otu-ramayan halkn yaadklar "d kentler" de vardr. Bu tr kalelere en gzel rnekler kral Menua dnemine (M..9. yzyln sonu) tarihlenen Yukar Anzaf Kalesi. Il.Sarduri'nin (M..8. yzyln ortas) Van'n Grpinar Ovas'nda ina ettirdii avutepe Kalesi. Bat ran'da H.Rusa'nn (M..7. yzyln ortas) eseri olan Bastam Kalesi veya yine ayn kral tarafndan yaptrlan Gke Gl yaknndaki Karmir-Blur ve Van Gl'nn dou kysndaki Ayans Kaleleridir. Yresel idari merkez olan kalelerin bir ounun iinde Urartu kral veya krallarna ait yaztlarn bulunmu oluu dikkat ekicidir. Bakent Tupa'dan kralln farkl ynlerine giden askeri ve ticari yollarn zerinde ina edilen kaleler, plan emas acsndan ok byk bir farkllk gstermemesine karn, boyut olarak ilk rneklerden biraz daha kktrler. Yine Urartu askeri mimarisinin geleneklerine bal olarak bir da burnu zerine kumlan ve etraf gl sur duvarlar ile evrili olan kaleler, Urartu krall'nn kurulu yllarnda zellikle kuzey ve batya yaplan seferler srasnda nemli grevler stlenmilerdir. Bu kalelerden bazlar kralln erken dnemlerinde birer askeri ikmal ss grevini grm ve daha sonra ela yrenin idari merkezi durumuna gelmilerdir. Patnos yaknndaki Menua kalesi Aznavurtepe. Tupa'dan kuzeye giden ve Menua'nn ve olu kral Argiti'nin kuzey lkelerini ele geirmede nemli bir grev stlenmitir. Daha sonra bu kale Patnos Ovasnn idare merkezi durumuna gelmitir. Van'dan, zalp yoluyla Bat ran a giden ok nemli bir ticaret ve askeri yolu gzetleyen Aa ve Yu48

Resim 15 Kral tpuini'ye ait. Iat Anzaf'Kalesi

*v'.

N*

11

V
"*
'&B&H

/fam 76 - Yukar Anzaf Kellesi Menim Dnemi

49

kar Anzaf Kaleleri de ayn grevi stlenmilerdir (Resim 15-16). Ancak M. 9. yzyln sonunda kral puini dneminde ina edilen Aa Anzaf Kalesi, Yukar Anzaf in ina edilmesi ile bu ilevini byk oranda yitirmi olmaldr. Ticari yollar zerinde kurulan kalelerin boyudan M.. 8. yzylla birlikte klm ve dikdrtgen bir plana kavumutur. Anadolu'nun Trk dnemlerinde grlen tahkimli kervansaraylar ile belki de ayn ileve sahip olan bu kaleler, ticaret yollar zerinde belli mesafelerde yaplmlardr. Elaz'a giden ve Bingl Dalan zerinde rahatlkla grlebilen Uratu ticaret yolu zerindeki Zulmtepe (Resim 17) ve Kuzeybat randa, Tatepe'nin 5 kilometre gneyindeki Tepe l)o-so ve alpur'un 12 kilometre batsndaki Kafir Kale bu tr kalelere en gzel rnekleri tekil ederler. Uratu ana yerleim alan olan Van Gl Havzas'nda grlmemesine karn zellikle Kuzeybat ran'da karmza kan baz kaleler, geni alanlar zerine ve ulalmas zor alanlarda kurulmulardr. Bu kaleler iinde genellikle idari ve dini yaplar ina edilmemitir. Varolan yaplar da kalenin arka duvar boyunca geri ekilerek nde halkn toplanmasna yarayacak geni alanlar elde edilmitir. Bu tr kalelere en gzel rnekler Kuzeybat ran'da bulunabilir. zellikle Kale Sarand, Kale Kamana ve Ylan Kara Kaleleri bu tre rnektir. Van Gl Havzas'nda yer alan kaleler ou kez idari bir merkez veya garnizon niteliklerinin yannda, halkn bir tehlike srasnda sndklar kaleler olma zelliini kralln her dneminde korumulardr. Bu nedenle Urartulu halkn yaad Urartu egemenlik sahalarnda sadece halkn snmasna dnk kalelerin yapm gerekli grlmemitir. I rartularn Van Gl kylarnda ina ettikleri bir ok kalenin varlna karn bunlarn bir liman kalesi olup olmadklar bilinmemektedir. Hatta Uranularn Van, Urmiye veya Gke Gl'den tama iin yararlandklar da kesin deildir. ada Asur kabartmalarnda bu konuda bir ok verinin var olmasna karn, I Taunlarn bu konuda bize ulaan henz ne bir betimlemesi, ne de bir yazl kayna vardr. Ancak gl kenarlarnda ina edilen Van Kalesi ve Amik Kale (Resim 18-19) gibi baz kalelerin birer liman kalesi olmamalar iin hi bir neden yoktur. Van Kalesinin kuzeybat ucunda ina edilen Madrbur'un (Sardurburcu), nerilenin aksine tapnaktan ok, tahkimli bir iskele olma olasl bir hayli yksektir. Ayn ekilde Van'n 40 kilometre kuzeyinde, gln hemen kysnda ina edilen Amik Kale'nin de bu amala kullanlmas olasdr. Gln kuzeyinde Erci yaknlarnda ina edilen ve ok uzun yllardan beri Van Gl'nn sular altnda olan Urartu kalesinin de (Argitihinili) bir liman kenti olmas mmkndr. Ancak bu konuda yazl kaynaklar ve betimlemeler olmakszn kesin bir yargya varmak mmkn deildir. Uzaydan ekilen fotoraflardan elde edilen veriler, Ayans Ka-lesi'nin gle bugnknden ok daha yakn olduunu, olaslkla kalenin gl kysndaki bir kayaln zerine kurulduunu gstermektedir.

YER SEM
Urartu kalelerinin ilevleri ne olursa olsun yer seimlerinde izlenen baz temel kurallar vardr. Kalelerin her eyden nce dman tarafndan kolay ele geirilmemesi temel ama olduundan, dalarn ovalara uzanan burunlar zerinde ina edilmeleri kural yaygndr. Ancak eitli ynlere giden ticari, askeri ve maden yollarn korumak amacyla yaplan baz kalelerin her zaman yksek da burunlar zerinde ina edilmeleri, koruma amacna hizmette sakncalar yaratabilirdi. zellikle Aa Anzaf ve Bingl Dalar'ndaki Zulm Tepe kaleleri, korumakla grevli olduu yolun hemen kysndaki alak bir tepe zerine kurulmulardr. Kuzeybat ran'da da byle kalelerin varl bilinmektedir.

KALELER ve SU GEREKSNMES
Kalelerin ina edilecei alanlarn akarsu veya tatl su kaynaklarna yakn olma gerei yer seimini etkileyen dier bir husustur. Bu konudaki bir dier etken ise kale iin seilen tepenin kayalk olmasdr. Bu gereklilik Urartu kalelerinin etrafn eviren sur duvarlarnn ana kaya zerine alan ta temel yataklar zerine oturtulmasndan kaynaklanmaktadr. Kalelerin ilevleri de yer seimlerinde nemli derecede etkili olmutur. Van Gl Havzasnda yer alan tarmsal arazileri sulamak, her zaman doal kaynaklar ile mmkn olamamtr. Muradiye Ovas, Van Ovas veya Grpinar Ovas gibi Urartu halknn tarmsal faaliyetlerini yrtt geni ovalarda ise yhn her mevsimi dzenli akan. sulama..

Resim 17 - Bat ticaret yolu zerindeki bir kale. Zulmtepe

Resim 18 - Van Gl nn dou kysndaki Amik Kale

51

*-".'

^ Resim 19 - Amik Kale gzetleme kulesi

'--

a elverili nehirler de fazla deildir. Bu olumsuzluk Urartu krallarnn erken dnemden itibaren yapay gletler ve sulama tesisleri ina etmelerini gerekli k l misi ir. Grkemli bir ok Urartu kalesinin .-teklerinde yer alan ovalar, yakn evrede ina edilen baraj ve bu barajlardaki suyu ovaya tayan kanallar yardmyla sulanmtr. Krzt Kale civarnda kral Menua tarafndan ina ettirilen Sphan Bara-Yukar ve Aa Anzaf Kaleleri (Resim 21) yaknndaki Yukar Anzaf Baraj, kalelerin nnde uzanan tarmsal arazileri sulamak amacyla ina edilmilerdir. Doann olumsuzluklarn olabildiince ortadan kaldrmak ve tarmsal verimi artrmak amacyla ina edilen barajlar (izim 1-2) kralln ge dnemlerinde de uygulanmtr. zellikle 11. Rusa zamannda ve Toprakkalenin ve Van Ovas'nn su ihj ac iin yaplan Kei Gl Baraj ve Sihke Baraj bu abalara verilebilecek en iyi rneklerdir. Urartu Krall'nn Dou Anadolu gibi zor bir corafi blgede varln bir ka yzyl srdrebilmesi, mer-

izim l - Bir Urartu suluma tesisi kurulu Gleti (Belli O., 1995 Ylnda Dou Anadolu Blgesinde Urartu Baraj ve
Sulumu Sisteminin Aratrlmas. XIV Aratrma Sonular Toplants II. 160, Res.7)

Czm 2 - Urartu Harabe Baraj <Belli O 1995 Ylnda Dou Anadolu Blgesi nae rurtu Baraj ve Sulama Sisteminin
Aratrlmas. XIV Aratrma Sonular Toplants II. l60,Res 9)

53

NSZ

emir ada Van Gl Havzas'n ana yerleim merkezi olarak seen Urartu Krall'n konu alan bir kitabn yazlma nerisi; aziz dostum Prof. Dr. Mnir Ekonomiden geldi. Prof. : Ekonomi byle bir kitabn, bir ok deerli eser ve gerekletirdii saysz kltrel etkinlikler ile sadece zmir'in deil, tm Trkiye'nin nemli bir kltr ve eitim kurulusu olan Yaar Eitim ve Kltr Vakf tarafndan yaymlanabilmesine de nclk etti. Kendisine ve Eilim ve Kltr Vakf yneticilerine teekkr ederim.

Urartu Krallnn tarihi ve sanat, bu konuda bir ok kitap ve saysz makaleler yaynlanm ...Mna karn, konu ile dorudan ilgili olmayan okuyucular tarafndan pek fazla bilinmez. Urartu larihi ve sanat, rnein Hitit uygarl kadar tannmaz. Bunun balca nedeni, yazlan kitaplarn ounun yabanc dilde ve daha ok bilimsel evreler iin kaleme alnm olmasndandr. Kitab r_zrlarken bu gerei gz ard etmek istemedik ve "Urartu Krall: Tarihi ve Sanat" adl bu esen -. nu ile ilgili bilim adamlarnn dnda geni bir okuyucu kitlesinin ilgisini ekecek ekilde dipnot-cr yazl kaynaklardan olabildiince alntlar yaparak yazmaya altk. Konu ile ilgili daha fazla bilgi edinmek isteyen okuyucular iin ise geni bir kaynaklar listesi vermeyi tercih ettik. Kitapta yer alan fotoraflarn byk blm ahsm ve Haluk Salamtimur tarafndan ekil-:izimler Zafer Derin ve Dilek ztrk tarafndan yaplmtr. Dou Anadolu'da bir ok kazda uzun yllar beraber altmz bu arkadalarma minnettarm. Kitabn hazrland on ay boyunca !a desteini esirgemeyen eim Mukadder Cilingirolu'na teekkr ederim. Urartu'nun tarihini ve sanatn konu alan bu alma, Trkiye'deki ilk denemelerden biridir phesiz bir ok eksii vardr. Bizim eksikliklerimiz Urartu ile ilgili daha kapsaml yeni eserlerin nmzdeki yllarda yazlmas ile giderilecektir.

Altan LNGROLU zmir Damlack Ky 1997

 *.v -

m Fm
;

V ,' * & > <

jfi*bK-

in inici K'ii'zl Kale

Nesini 21 -Aa \nzaj'Kalesindesurduvarlar

54

*' #

4?
"
^* t/i

Resim 22 - fitfl Iran 'da Batan Kalesi

kezi otorite tarafndan ina edilen bu tr byk projeler ile gerekleebilmitir, krallarn ok da fazla olmayan yazl kaynaklarnda baraj, sulama tesisi, ba ve baheleri ina etmeleri le en az kalelerin inaatlar kadar vndkleri bilinmektedir Byk tarmsal arazilerin kenarlarnda ina edilen byk boyutlu kaleler srtlarn genellikle bir tepeye ya.slamslardr. Savunma acsndan nemli bir avantaj \aratan bu durum. Muradiye yaknlarndaki Krzt Kale'de (Resim 20) veya Kuzeybat ran'daki Bastam (Resim 22) veya Kale smail Aa kalelerinde grlebilir.

SUR DUVARLARI
Plan ve zel amac ne olursa olsun l rartu kaleleri, ana kayaya aclan sur temel yuvalan zerine oturan ta temel ve bu temel zerinde ykselen kerpi bir bedenden meydana gelmitir. Gnmzde korunan birok kalede tas temeller belli bir ykseklie kadar grlebilirse de kerpi ksm hakknda yeterli bilgimiz yoktur. Uratu sur duvarlarnda uygulanan yapn yntemleri, ta bl ok l a r n n boyutlar ve estetikleri en erken dnemden balayan bir geliim iindedir. Kralln puini ve Menua gibi erken krallar dneminde byk boyutlu ta bloklar az bir isilikle yontularak duvarlarda kullanlmlardr. Baz durumlarda ykseklikleri 1.0 metreyi bulan las bloklar be veya daha fazla kenara sahiptir ve bloklar birbirlerine skca oturmazlar. Kralln erken dnemindeki bu tr kaleler ol a s l k la mmkn olan en ksa zamanda bitirilmek istenmitir. Van-zalp karayolunun kysndaki Aa Anzaf veya Edremit yaknndaki Zivistan Kale antsal taslarla yaplan kalelere en gzel rneklerdir. Kralln kral Menua ile salam bir siyasi ve askeri zemine oturabilmesi bu dnemde ve sonrasnda na edilen kalelerin estetiine de yansm olmaldr. M. 9. yzyln sonunda ve <S.y z y l n basnda ina edilen kalelerin temellerinde kullanlan tas bloklar i t i n a ile ilenmitir. zellikle Mcnua'nn yaptrd Patnos civarndaki Aznavurtepe. Muradiye yaknlarnda yeralan Krzt Kalesi (Resim 23), Yukar Anzaf veya L rartu ana yerleim alanndan uzakta. Kuzeybat ran'daki Kalatkar Kalesi ( K e s i m 24) ile birlikte l rartu askeri mimarisinde "klasik yntem" olarak adlandrlabilen bir tas ynteminin belirdi ini sylemek mmkndr. Ta bloklarnn daha kk seildii ve d t a n bakldnda kareye yakn bir grnme sahip olduklar gzlenir. Tas bloklar arasnda hi bir boluk yoktur ve bloklarn d yzleri hafife da doru bonbeledir. Bu zellik Menua'dan itibaren k ra l l n son yllarnda yaplan kalelere kadar varln srdrecektir.

CEPHE MMARS
M.. 8. yzyln ortalarnda II. Sarduri ile younlaan cepheye daha fazla nem verme gelenei sur duvarlarnda yeni bir yntemin onaya kmasna neden olmutur. Kalelerin girilerinin ve n cephelerinin dier cephelerden estetik olarak farkl saplmalar dncesi. U rartu'da bir n cephe mimarisinin gelimesini salamtr. avutepe I kale'de (R e s i m 2S) il k rneini grdmz cephenin daha itinal ve farkl tas malzeme ile yaplmas daha sonraki yllarda zellikle II. Rusa taralndan youn olarak uygulanmtr. Adilccvaz Kef Kalesi ve zellikle Avans Kalesi (Resim 20) n cephede laikli ta malzemenin (andezit) ve son derece itinal bir tas iiliinin kullanld rneklerdir. Menua dneminden beri kullanlmakta olan bombeli ta bloklar (rustika). ykseklikleri biraz da abartlarak. II. Rusa dnemi mimarisini simgeleyici duruma gelmi ve gerek kalelerin n cephelerinde gerekse tapnaklarda youn kullanm bulmutur (Resim 27-28).

$6

\
Resim 23 - Krzt Kale sur dururlar

5"

Resim 2 Kuzeybat ran'da Kalathar Kalesi

\^^&3dn.

>

7*i

Resim 25 - auutepe l 'kale surlar >S

TT*^

Resim 26 - Ayana Kak ft gney sur duvarlar

KULELER
Kalelerin etrafn eviren sur duvarlar zerinde ou kez dzgn aralarla, ancak gerekli olduu zaman istenilen her kede veya yerde kuleler ina edilmitir (Kesim 29). I "ram mimarlar, araziyi en rasyonel ekilde kullanmak ve ekillendirmek acsndan byk bir yetenee sahipti. Gelenek-lemi mimari eler ve uygulamalar gerekli olduu durumlarda hi bir saknca duyulmadan terkedilmi arazinin yaps, konumu ve topografyas, ina edilecek kale ve iindeki yaplarn salaml ve ilevsellii iin kullanlmtr. Kule kntlar iin sabit bir l yoktur. Savunmann gerektirdii byklkte ve derinlikte yaplan kuleler kelerde risalitli olarak ina edilmilerdir. M.. 8. yzyln ortalarndan itibaren daha ok kullanlmaya balanan risalitli kulelerin yannda savunmay kolaylatran kurt dii biimli kulelerin v a r l da bilinmektedir. Savunmay kolaylatrmak iin bavurulan bir baka yntem ise en gzel rneklerini Van Kalesi'nde ve avutepe'de grdmz hendeklerdir. Asur yazl kaynaklarndan elde edilen verilere gre bu hendeklerin ii su ile doldurulmutur.

KALE KAPILARI
Urartu kalelerinde kaleye giri antsal bir kap ile salanr. Ancak avutepe rneinde olduu gibi antsal kap yapsnn olmad kaleler de vardr. Antsal kap sur duvarndan dar knt yapan iki kule tarafndan oluturulur. Bir kap geidi bizi kap odasna ulatrr. Kaleye giri bu kap odas ve arkasndaki ikinci bir kap geidi yardmyla yaplr. Arkeolojik veriler, kale antsal girilerinin iki kanatl ahap bir kap ile rtldn gstermitir. Bu durum M.. () yzyln ortasna tarihlenen ve Asur kral 111. Salmanasar'n Urartu zerine yapt askeri seferleri konu alan Balavvat Kaps zerindeki betimlemelerden veya l rartu'ya a i t ras ve maden eserler zerindeki resimlerden anlalmaktadr im 3). Bu konuda Ayans gibi baz kalelerden elde edilen somut arkeolojik veriler de vardr.

4..

Resim 27 - Rustikall sur duran. Ayams Kalesi

fe /

Resim 28 - Rustikah duvar. Ayams tapmak, temeli

60

i
"KTS
Resim 29 - Yan Kalesi tkale kuzev surian

61

Resim 30 - Krpencere. Van Mzesi

62

Czm .; - ToprakkaJe'de bulunan tun kabartma

KERP BEDEN
Urartu sur temel duvarlarnn zerinde kerpi sur bedeni ykselir. Dou Anadolu gibi kar ve yamuru bol olan bir corafi blgede kerpi beden ok az korunarak gnmze kadar gelebilmitir. Aa Anzaf. Patnos Aznavurtepe w AyaniS Kaleleri'nden elde edilen veriler, (as temel ile kerpi ksm birletirmek iin yass ta plakalarn kullanldn gstermitir. Tas temelin en st sras btn kalnl boyunca boyutlar kaleden kaleye deien yass ta p l a k a l a r l a kaplanmtr. Tastan kerpice geite ahap hatllarn kullanldna ait bir veri yoktur. Ancak birok Urartu kale veya tahkimli yap betimlemesinde sur dinarlarnn st ksmlarnda ahap hatllarn kullanld gsterilmitir. Adilcevaz Kef Kalesinde bulunan ve su anda Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi'nde sergilenen tas kabartma, Toprakkale'de bulunan tun kabartma veya birok tun kemer ve adak levhas zerinde ycralan betimlemeler. Karmir-Blur ve Cavustepe Kalelerinde ortaya ka r t l a n arkeolojik veriler, en azndan baz Urartu kalelerinin kerpi duvarlar zerinde "kor pencerelerin'" (Resim 30 ) varolduunu ortaya koymutur. levsel bir zellii olmayan bu pencereler, kerpi sur d i n a r n n monotonluunu ortadan kaldran birer dekoratif eleman olarak kullanlmtr. Kerpi sur bedeni dendaneler ile sona ermitir. Yukarda sz edilen birok Urartu eseri zerinde dendanelerin basamakl piramit seklinde olduklar grlebilmektedir. 1 Tam kalelerinin etrafn eviren sur din arlarnn ykseklikleri ile ilgili arkeolojik kantlar gnmze gelmemitir. Ayans Kalesi'nde ortaya kartlan kerpi beden ancak 3-0 metreye kadar korunabilmesine karn, imdiye dek kazlar ile elde edilen en yksek kerpi sur duvardr. Buna k a r s n baz Asur yazl kaynaklar bu konuda yeterince bilgi vermektedir. Asur kral II. SargonTn Urartu ze rine dzenledii sekizinci seferin kaytlarnda. Urartu sur duvarlarnn yksekliklerinin 120 tipku (ker pi ykseklii) olduu belirtilmitir. Urartu kalelerinden elde edilen kerpilerin boyutlar genelde b yk farkllklar gstermez. Birok kaleden elde edilen veriler bir Urartu kerpicinin 0.15 metre kalnl nda olduunu kantlamtr. Bu durumda ta- temel zerinde yeralan kerpi bedenin ykseklii ele 15.0 metreye kadar ckms olmaldr. Bu yksek temel ksm dahil deildir. Genellikle 2.0 ve

63

URARTU ARATIRMALARI

*y rartu aratrmalarnn gemii bir anlamda M.S. 5. yzyla kadar geriye gider. Dnemin nl Ermeni tarihisi Koroneli Moses, Van Gl civarnda grd ok saydaki antsal eseri byk bir titizlikle tanmlayarak bizleri bilgilendirmitir. Koroneli Moses Van Gl et-, rafndaki antsal yaplarn, sulama kanallarnn, ba ve bahelerin Asur kraliesi Semiramis (ammuramat) (M. 812-803) tarafndan yapldn yazmaktadr. Moses, kralie Semiramis'in bu faaliyetleri Asur'dan getirttii binlerce ii ve usta ile gerekletirdiini belirtmektedir. Mo-ses'e gre kralienin ina ettii ve kendisinin bize anlatt kalntlar Asur eserleridir. Moses, kralienin faaliyetleri arasnda bugn bile kullanlmakta olan 55 km. uzunluundaki bir sulama kanaln da saymaktadr. Koroneli Moses'den beri devam eden bu efsane, Urartu kral Menua tarafndan yapld kanal boyunca yeralan 14 yazt ile kantlanan bu kanala, halk arasnda "amram Kanal" adnn verilmesine neden olmutur . Bu yaztlardan birinde Urartu kral Menua, kanal boyunca kz Tariria iin balar yaptrdn syler. Olasdir ki; bir Urartu prensesi iin yaptrlan bu ba ve baheler Moses ve evre halklar tarafndan Asur kraliesi Sammuramat'a mal edilmitir. Yoksa Asur kraliesinin Urartu lkesindeki hi bir yapm faaliyeti ile ilgisi yoktur. Sz konusu kitapta yer alan bilgiler Urartu sanat ile ilgili en erken tanmlamalardr ve bir ksmnn burada verilmesinde yarar vardr: "... bir ka yl iinde tun kaplar ve gl duvarlar olan muhteem yaplar tamamland. Kentin iinde farkl renkteki ta bloklarndan oluan ve bazlarnda balkonlarn yer ald ok sayda yap ina etti. (Semiramis) Byk bir maharet ile geni caddeleri olan kentler planlad. Kentin dou , kuzey ve gneyindeki d mahallelerinde iftlikler, yaprakl aalardan ve meyve aalarndan oluan koyu glgeli ormanlar, balar ve baheler tesis etti... Etrafn duvarlar ile sararak hi kimsenin giremeyecei re eriemeyecei korku ve gizemle dolu krali bir saray ina etti... Ancak bunlar kralie Semiramis'in yaptklarnn tm deildir. Semiramis, Ermenistan'n bir ok yerine zerlerine yaztlar kaznan steller dikti... ".

FRIEDRICH EDUARD SCHULZ

Beinci yzyl tarihisinin kitabndaki bu bilgiler 19. yzyl Avrupa bilim dnyasnn dikkatini ekmi ve Fransz Asya Dernei tarafndan grevlendirilen Friedrich Eduard Schulz, 1827 ylnda bu kalntlar incelemek zere Trkiye'ye gnderilmitir. Schulz, Van Gl civarnda bir ok Urartu kalnts gezmi, Van Kalesi iindeki mezarlar tanmlam ve hatta baz yaztlar kopye ederek Paris'e gndermitir. Schulz'un Hakkari civarnda ldrlmesi ile bu almalar yarda kalm ve ancak 1840 ylnda yaynlanabilmitir. Bu zc olaydan sonra uzun yllar Urartu ile ilgili bir alma yaplmam, Asur'da Khorsabad ve Nimrud saraylarnn bulunmas Avrupa bilim dnyasnn dikkatini Mezopotamya'ya evirmitir.

Resim 31 - Yukar Kale den avustepe Aa Kale

6*

1x1/1 durumlarda 7.0 metreyi bulan tas temel ile birlikte UraitU sur duvarlarn ykseklikleri 20.0 metreyi bulmaktadr. Duvarlarn bu ykseklie kadar kmasnn askeri amalarn yannda bir baka nedeni dala vardr. Kalelerin ina edilmek islendikleri tepeler ou kez kale iinde yer almas gerekli yaplar iin yeterli alana sahip deildir. Kalnl her zaman 4.0 metreyi bulan, birok durumda da bu ly rahatlkla aan sur duvarlar arasndaki engebeli alan, toprak ve moloz ile doldurulmakta ve dzletirilmektedir. Elde edilen bu dz a l a n . /erine de ihtiya duyulan yaplar yaplmakladr. avus-tepe (Resim 31) ve Ayans Kaleleri (Kesim $2) bu durumu kantlayan iki nemli rnektir. Kaleler bir tepenin etrafnn gl sur duvarlar ile evrilmesinden ibaret olmayp, ilerinde stlendii greve gre belli oranda farkllk gsteren yaplarn yer ald birer merkezdir. Bu merkezlerde kale ynetieilerinin oturduu sivil amal yaplardan, tapnaklara ve eitli vnelim ve toplant binalarna kadar ok eitli plan ve karakterde yaplar yer almaktadr. zellikle bir blgenin veya eyaletin ynetim merkezi durumundaki birok kalede, bu yaplara ek olarak ok miktarda hububat ve iecein depolanabilecei depo yaplar da vardr. Kale iindeki yaplarn birbiri ile olan balantlar, mekanlar arasndaki ilikiler, alk su ve kanalizasyon gibi alt yap tesisleri, yaplarn bodrum katlarnn veya baz mekanlarn depolama amal olarak kullanlabilmesi ve hatta kale iinde akan bir su sisteminin kurulabilmesi tamamyle bir mhendislik ve planma iinin sonucudur (Resim 33). Bu nedenle L'rartu kalelerinin belli tarihten sonra, olaslkla Menua ile birlikte, daha nceden i zi len veya tasarlanan planlara gre ina edildiklerine inanmak gereklidir. Birok Urartu kalesinde olduu gibi AyaniS Kalesi'nde de boylan 1.S metreyi bulan antsal kplerin bodrum katlarna konulduktan sonra zerlerine yaplarn ina edildii gerektir. Ayans Kalesi'nde ortaya kartlan, antsal kale kaps hari, hi bir kap bu kplerin sabilecei byklkte deildir. Bu durum byk olaslkla kplerin kale iinde imal edildiini ve eldeki plana gre yaplarn alt katlarna yerletirildiklerini ve daha sonra da zerlerine yine eldeki plana gre mekanlarn yapldn gstermektedir. Yaplarn ve mekanlarn kendi aralarndaki karmak balantlar ancak bir plan dorultusunda baarlabilecek niteliktedir. Me-zopotamya'daki baz rneklerin dnda, arkeolojik kazlardan kale veya kent planlarn ieren belgelerin gn na kmamas, olaslkla, bu planlarn ahap veya eleri gibi yok olabilir malzeme zerine izilmesinden kaynaklanmaktadr.

fe

 cm Gt kyamda Ayants kitlesi, doudan grnm.

Resim 33 - Ayants gney sr duran altnda yamur suyu hana

66

TAPINAKLAR

ram mimarisinin sur duvarlarndan sonra en arpc rneklerinin banda Urartu tapnaklar gelir. Konu ile ilgili eitli yaynlarda "Urartu tapna"' terimi genellikle kare planl, kare cellal kule tipli yaplar iin kullanlmtr. Ancak hemen belirtilmelidir ki Urartu sanatnda farkl planlara sahip tr tapnak vardr. Bu tapnaklardan ilk gruba giren kare planl ve cellal rneklerden imdiye kadar 8 tane ortaya kartlm olmasna karn, dier iki tre ait sadece birer rnek vardr. 1997 kaz sezonunda Ayans Kalesi'nde gn na kartlan tapnak bu sayy 9'a karmtr. Kule tipli Urartu tapnaklarna ait rnekler kronolojik sra ile yledir: Elimizdeki kantlara gre Aznavurtepe, Krzt ve Yukar Anzaf Kalelerinde ina edilen tapnaklar kral Menua dnemine, yani M. 9. yzyln sonlarna ai tti r. Bu tapnaklardan hangisinin daha nce yapld ise kesin deildir. Ancak Menua tapnaklar iin Anza\ urlepe. Krzt ve Yukar Anzaf eklinde kronolojik bir sralama yapmak mmkndr. II. Sarduri tarafndan ina ettirilen Sardurihinili Kalesi ndc (avutepe) biri Tanr I laleliye, dieri Meherkap tanrlar listesinde 19. srada yeralan Tanr r-muini'ye (Resim 34) ait olmak zere iki tapnak vardr. Aa ve Yukar Kalelerde yeralan tapnaklardan Aa Kale'deki nmiini tapna II. Sarduri'ye ait bir yazt ile donatlmtr. Kral II.Sarduri'ye ait olduu dnlen Kayaldere tapnann yazt yoktur. M.O. 8. yzyln ikinci yarsna, olaslkla II. li dnemine tarihlenebilen Erzincan yaknlarndaki Altntcpe tapna avlusunun etrafndaki su-tunlu galerisi ile farkldr (izim i). II. Kusa dneminde ina edilen Toprakkale (izim 5) ve Ayans tapnaklar M.. 7. yzyln ikinci ereine tarihlenirler (Resim 35-36-37). Bastam (Rusa-i Uru-Tur) Werachram'da ayn dneme ait iki tapnan var olduu nerilmitir. standart planl veya kule tipli olarak adlandrlan klasik Urartu tapnaklar, her zaman kare bir plana ve kare bir cellaya sahiptir. eitli rneklerde- farkllklar gstermesine karn tapnaklarn lleri 13.80 ile 10.00 metre, cellann boyutlar ise 5.30 ile 4.50 metre arasnda deimektedir. Bu ller ile tapnaklar kelerinde risalitleri (ke kulesi) olan ok kaln duvarlara sahip birer yapdr. .Kare cellaya c kademeli bir kap geidi ve bunu takip eden dar bir koridor ile girilir. Koridorun cel-b ile birletii noktada, cella iine aclan olaslkla iki kanatl ahap bir kap olmaldr. Cella iinde tann heykelinin yerletirildii bir heykel kaidesi yeralr. Hemen tm Urartu tapnaklarnn nlerinde dini merasimlerin yapld ak bir avlu vardr. Altntepe'de olduu gibi baz rneklerde bu avlunun etraf sutunlu bir galeri ile evrilmitir. Tapnak kapsnn karsnda yeralan ve en gzel rneini avutepe Aa Tapnak (nmiini Tapna) ve Altntepe'de grdmz, platform, dini merasimlerin ynlendirilmesi iin kullanlm olmaldr.

KULE TPL TAPINAKLAR ve REKONSTRKSYON

Kule tipli Urartu tapnaklarndan gnmze sadece bu tapnaklarn ta temelleri gclebiluis-i^ou rnekte kire tas ancak baz durumlarda bazalt/andezit (avutepe Aa tapnak ve Aya-- da kullanlarak ina edilen ta temeller zerinde kerpi bir st yap vardr. Gnmze ulamayan bu st yapnn nasl olduu konusu ise Urartu tapnaklarnn rekonstrksiyonu ile ilgili farkl baz nerilerin yaplmasna neden olmutur. Bu neriler genelde Asur kral II. Sargon tarafndan M.. a edilen Musasir tapna dikkate alnarak yaplmtr. Byk blm geerliliini yi-onm. olmasna karn bu neriler. H.Sargon'a ait olan ve Korsabad kabartmas olarak adlandrlan

6"

/
O________ rrt

izim t Altntepe Tapna (T. zg, Altntepe Mimarlk Antlar ve Duvar Resimleri, Ankara, 1966, Lev.4)

izim 5- Toprakkale Haldi tapnann yzylmzn bandaki dununu 'Yan Loon, MS. I' rartian Art Us Traits in tbe Ugbt of New Excavations, stanbul. 1966. h

68

Resim 34 - trmuini tapma. avutepe Aa Kale

Resim J5 - Toprakkale II Rusa n bakenti

69

Resim -)'6 - Toprakkate Haldi tapma

eser zerinde betimlenen tapnan (izim 36) bir Urartu tapna olarak benimsenmesinden kaynaklanmaktadr. Sargon'un kaytlarna gre Musasir kentinde kendisinin tahrip ettii tapnak Tanr Ihl di'ye armaan edilmiti. Ancak tapnan Urartlar tarafndan yapld kesin deildir. Tapnak nasl eriildii belli olmayan yksek bir platform zerine oturmaktadr. Bugne kadar kazlan hi bir I r.r-tu tapna bu ekilde bir platformun zerinde durmamaktadr. Aksine tapnak, nndeki ak avludan kolayca eriilebilen ve bazan bir veya iki basamakla varlan bir koridor ve kapya sahiptir. Musasir tapna kesinlikle kule tipli bir bina deildir. Aksine tapnak akak bir yapdr. Tapnan iine giri zerinde gen bir mimari enin yerald bir kap ile salanmtr. Kapnn iki yannda serbest duran iki paye, payelerin iki yannda zerlerinde kalkanlarn asl durduu duvara yapk iki ift paye vardr. Platform zerinde, kapnn iki yanndaki serbest payelerin nnde iki mzrak, iki kap bekisi ve Sargon'un tapnan yamasn anlatt sekizinci seferin kaytlarnda Sarcluri olu puini tarafndan dkld yazl olan, bir inek ve bir buza heykeli vardr. Tapnan nnde ayaklar zerinde duran iki tun kazan ve tapnan atsnda bir mzrak yer almaktadr. Korsabad kabartmasnda tapnakla ilgili olarak betimlenen herey, mimari dnda Urartu eleridir. Yksek bir platform zerinde alak bir yap olarak betimlenen tapnak ise kesinlikle Urartu tapna deildir. Asurlu sanatnn hi bir deiiklik yapmadan betimleyerek bize aktard bu tapnak, bir Musasir tapnadr ve Musasir kentinin Urartularn eline getii puini dneminden nce ina edilmitir. Tapnak zerinde grlen ve bizi tapnan bir Urartu yaps olduuna ynlendiren eler ise tamamyle tanabilir elemanlar olup kentin Urartlar tarafndan ele geirilmesinden sonra, bir baka deyile, Musasir tapnann Tanr Hakliye adanmas ile birlikle tapnak zerine koyulmulardr. Bu nedenle Urartu tapnann kkeni veya rekonstrksiyonu ile ilgili yaplacak her trl tartma Musasir tapnandan bamsz olarak yaplmaldr. Urartu kule tipli tapnaklarnn ne tr at ile rtldne ait arkeolojik belgeler yoktur. An cak ran'daki Zcndan-i Sleyman veya Ka'bah'-i Zardut gibi Ahamenid kule tapnaklar dikkate al nrsa Urartu tapnaklarnn da alak bir piramidal at ile rtld sylenebilir. Tapnak dinarlarn da pencere olmamas byk olaslktr. Cellaya k sadece kapnn almas durumunda girebilirdi. Yukarda savlan zellikleri ile Urartu kule tipli tapnaklarnn Dou Anadolu il ve nereden gel-

-o

-.;-S*o-...

-v

'V

fi
Resim 37-. lyants Susi tapna.

fr

ta^H

Qm 6 - Arin-Berd Eski Erepuni kefian <BB Ptotrnski. I rart h- Kingdom of l cm and its AH. Londra. 1967, Resim 64) "I

dii kesin deildir. Urartu'da ina edilen en erken kule tipli tapnan gelimi ekli ile karmza kna dikkat etmek gereklidir. Bu durum Patnos Aznavurtepe'deki tapnan mimari geliimini M.. 9. yzyln sonuna gelmeden tamamlam olduunu gsterir. Byle bir mimari geliim iin ise uzun bir sre gereklidir. Urartu Beylikler dneminden M.. 9. yzyla kadar bu geliimin gerekleebilecei yeterince uzun bir dnem vardr. Ancak Urartu halknn bu erken dnemde, bu tip yaplar ina ettiklerine dair hi bir kant yoktur. Yakndou panteonuna Urartu hanedanlnn yarats olarak giren Tanr Haldi gibi Urartu tapna da merkezi otoritenin herhangi bir prototipi olmakszn getirdii bir tapnak plan da olabilir.

KKEN SORUNU
Kuzey Suriye ele M- birinci binin balarnda Kargam kentinde ina edilen dikdrtgen planl tapnan Urartu kule tapnaklarna kken tekil edebilecei gr de tartmaldr. Urartu tapnak mimarisinde ikinci rnek olarak karsmza kan Arin-Berd'deki dikdrtgen planl tapnak, yukarda SZ edilen Kargam tapna ile ok yakn bir plana sahiptir. Tapnan kelerinde kule tipli Urartu tapnaklarnda grdmz risalitler yoktur. Tapnan cellas dier Urartu tapnaklarnn ak sine dikdrtgen planldr. Arin-Bcrd tapnann kalede bulunan y a z t l a r yardmyla I. Argiti dnemine tarihlendii ve Tanr harsa ya adand bilinmektedir. Kargam tapna Haberciler Duvan'nn karsnda, Kabartmal Uzun Duvar'n bir blmn snrlad kutsal alan iinde yer almaktadr. Tapnan lleri 13.0 X 11.80 metredir. Kargam tapna M.. 900 yllar civarnda kral Katuwa tarafndan kentin Prtna Tanrsna adanmtr. Ancak tapnan yenildii kutsal alann daha erken tarihlene-bilecei konusunda veriler vardr. Kargam tapna ile Urartu Arin-Berd tapna arasndaki plan benzerlii, Urartu kule tipli tapnaklarnn kkeninin M.. birinci binyl Kuzey Suriye sanatnda olabilecei konusunda nerilerin yaplmasna neden olmutur. Kargam planna sahip tek Urartu tapnann. Aznavurtepe. Krzt ve Yukar Anzaf gibi bir ok Urartu kule tipli tapnandan sonra ina edilmi olmas bu benzerlik iin baka nedenler aramamz gerekli klmaktadr. Urartu kral I. Argiti'nin saltanatnn 5. ylnda (M..782) Gke Gl civarnda yaptrd yeni bir kente Ir(e)puni adn verdii ve bu kente Hate ve Supani lkelerinden, birinci ve ikinci yl seferlerinin sonunda, getirttii binlerce gmeni yerletirdii bilinmektedir. Arin-Berd'te (izim 6) yaplan arkeolojik kazlar bu kentin, 1. Argiti'nin ina ettirdii lr(e)puni kenti olduunu ve kent iin yaptrlan dikdrtgen planl tapman da ayn kral tarafndan, bir l.mvi tanrs olan varsaya ithaf edildii bilinmektedir. Mcherkap tanrlar listesinde ad gemeyen bu tanrnn M.. 8.yzyln balarnda Hate ve Supani lkelerinden Gke Gl civarna getirtilen gmenler ile Urartu topraklarnda kutsan-maya baland kesindir. Bu nedenle Urartu tapnak mimarisindeki tek dikdrtgen planl rnek olan Arin-Berd harsa tapna, M..8.y z y l n balarnda Kuzev Suriye ve Gneydou Anadolu'dan, sava ganimeti olarak alnan sava ve yaknlarnn, Urau'nun bir u blgesine yerletirilmesi ile bu topraklara gelmitir. Dou l.mvi halk olarak bilinen bu insanlar, beraberlerinde Hate ve Supani lkelerinden getirdikleri kltr yeni yerletikleri kuzey lkelerinde uygulama ansn kazanmlar, sonuta kendi tapnaklarn ina edebilmi ve kendi tanrlarna tapnabilmislerdir. Kanmzca Arin-Berd tapnann Urartu snrlar iinde t e k rnek olarak kalmas bu ekilde aklanmaldr. Urartu tapnak mimarisinde grdmz, nc deiik rnek ilk iki tapnak planndan tamamen laiklidir. Yine tek mek olarak karsmza kan bu plan. ina edildii yrede kule tipli gele-neklemi Urartu tapnaklarndan etkilenmeden ortaya km olmaldr. Bir nceki rnekte olduu gibi bu tapnak da I. Argiti dnemine ait olan Arin-Berd kentinde, sitadelin ortasnda ina edilmitir. Tapnak nde altardan iki sra stuna sahip bir portiko, portikonun arkasnda lleri 40 X 8 metreye ulaan ince uzun bir mekan ve bu mekana bal biri cella olan iki odadan meydana gelmitir. Cella olarak tanmlanabilecek odann ortasnda kare planl bir platform vardr. Platform topraktan yaplm ve zeri ta ile kaplanmtr. Kule tipli Urartu tapnaklar ile plan emas asndan tek benzerlii tapnan nndeki ak avludur. Tapnak avlusunda stunlu galerilerin varolduu kule tipli Urartu tapnaklar avutepe Yukar Tapnak ve Altntepe'de grlebilir. Arin-Berd stunlu tapnann

->

Urartu mimarisine nereden ve nasl geldii bilinmemektedir. Bu tip bir tapnak plan da Urartu'ya komu olan hi bir lke mimarisinde yoktur. Urartu dini mimarisinde hi bir zaman gelenekleeme-mi olan bu tapnak plannn Urartu'nun kuzey eyaletlerinde, eitli yollarla buraya getirtilen veya burada Urartudan nce yaayan ve Urartulu olmayan bir halk topluluu tarafndan uygulanm olduu dnlebilir. Standart planl Urartu tapnaklarndan ok farkl olan son iki tapnak plannn, Urartulu olmayan halklarn nfus aktarm yoluyla youn olarak yerletirildikleri blge iinde bulunduu unutulmamaldr. Son iki plan emas Urartu snrlar iinde bir kez bile tekrarlanmam ve kule tipli standart Urartu tapnak plannn Urartu dini mimarisi iin geleneklemesine olumsuz hi bir etkisi olmamtr. Urartu'da dini merasimlerin gerekletirildii bir baka tapnak tr de akhava tapnaklar veya dier bir tanmla akhava kutsal alanlardr. En gzel ve gelimi rneini Van Kalesinin kuzey eteklerinde grdmz akhava tapna, Argiti olu TT. Sarduri tarafndan ina edilmitir, Yre halk arasnda "Anal-kz" olarak adlandrlan alanda ele gemi olan ivi yazl ta bloklar, II. Sarduri'ye ait en nemli yaztlar oluturur. Alann gney fasad zerine oyulan iki antsal ni ve bu nilerin nndeki anakayaya oyulmu dz alan, kutsal alann temel elerini oluturur. Gney fasad boyunca do-u-bat dorultusunda uzanan platformlar ve batda kayaya oyulan kurban kanallar, kutsal alan tamamlayan dier elerdir. Platformlar merasim srasnda kesilen hayvanlarn baz paralarnn tanrya sunulmas iin kullanlmtr. Kurban kanlarnn veya libasyon svsnn akt kanallarn boyutlar bu alanda youn bir kullanmn varlna iaret eder. Anal-Kz akhava kutsal alannda yln hangi mevsiminde ve hangi amala merasim yapld bilinmemektedir. Ancak alann bir ak hava kutsal alan oluu, yeni yln geliini kutlamak amacyla baz merasimlerin yapldn gsterebilir. Anal-Kz kutsal alanna benzeyen bir baka a la n avutepc Yukar Kale'de ortaya kmtr. Burada da anakaya islenerek elde edilen dz bir kaya fasad ve bu fasadn nnde yine kayaya oyulmu geni bir dz alan vardr. Ancak Anal-Kzdaki nileri burada bulmak mmkn deildir. Benzer amal bir baka kutsal alan Elaz Kaleky kazlarnda gn na karlmtr. ki niten oluan kutsal alan Orta Demir a'a aittir. Kalenin bir dnem Urartular tarafndan kullanlm olmasna karn nilerin de Urartu yapm olduu kesin deildir. Altntepe'de bulunan kutsal alan, akhava kutsal alanlar iinde nemli bir yere sahiptir. Mimarisi kadar burada gerekletirilen libasyon kurban asndan da nemli olan Altntepe kutsal alan. I. No'lu mezara bitiik olarak bulunmutur. 7.75 metre geniliinde ve 11.70 metre uzunluunda olan alann st aktr. Akhava kutsal alannn kuzey duvarna yakn bir noktada kaideleri zerinde durduklar anlalan boylar 2.30 metreyi bulan drt adet stel ve stellerin ikincisinin nnde ap 0.50 metre olan bir benzeri Ayans Taveli Salonda" bulunan daire eklinde bir libasyon suna vardr.

73

Eski eser piyasasnda Van kkenli kaak eserlerin younluk kazanmas ile dikkatler tekrar bu blgeye evrilmi ve 1877 ylnda Henry Layard, asistan Hormuzd Rassam bu eserler ile igili aratrma yapmak zere Van kentine gndermitir. Bu ekilde Van Blgesi kltrne kar gelien ilgi 1879 ve 1880 yllarnda Londra British Museum'un Toprakkale'de ilk kazy yapmasn salamtr. Kaz bakan Vanan ngiliz konsolos yardmcs Captain Clayton'dur. Kazdan umduklarn bulamayan Clayton ve beraber altklar Kassam ve Dr. Raynolds, Toprakkale'deki tapnaktan elde ettikleri bir ok eseri British Museum'a gtrerek bir ksmn Asur eserleri ile ayn salonda sergilemiler, byk bir blmn de uzun yllar unutulacak olan depolara kaldrmlardr. Bu eserler daha sonraki yllarda Urartu arkeolojisi iin ok nemli almalar yapacak olan, merhum Dr. K.D. Barnett tarafndan tekrar incelenecek ve gerek deerleri ortaya kacaktr.

TOPRAKKALE KAZILARI
Urartu aratrmalarnda nemli bir kilometre ta Alman C.F. Lehmann-Haupt ve W. Belek tarafndan 1898 tarihinde balayan Toprakkale aratrmalardr. Burada yrtlen kazlar tapnak ve dier mimari kalntlarn ortaya kmasn salad gibi, kazlardan ok sayda kk eserin bulunmasna da yardmc olmutur. Alman ekibinin almalarndan sonra 1911-1912 ylnda I. A. Orbeli, Toprakkale'de aratrmalar yapm ve blgenin Rus igali altna girmesiyle Rus Arkeoloji Dernei, Toprakkale'de kazy srdrmek iin N.Y. Marr bakanlnda bir ekibi grevlendirmitir. Rus igal kuvvetlerinin Van'dan ekilmesi ile birlikte Urartu almalarna 22 yl ara verilmi ve bu kez Silva ve Kir-sop Lake bakanlndaki bir Amerikan ekibi Van'a gelmitir. Urartu sanat ile ilgili aratrmalar bir baka Urartu yerleim blgesi olan Gke Gl ve civarnda Rus bilim adamlar tarafndan yrtlm ve 1893 yllarnda balayan aratrmalar 1939 ylnda Urartu arkeolojisi iin byk neme sahip Kar-mir-Blur'un kazlmaya balamasn salamtr.

ALTINTEPE
1938 ylnda bir tren yolu inas srasnda bulunan Altntepe eserleri dikkatleri tekrar Llrartu sanat zerine ekmesine karn, bu yerleme yerindeki kazlarn 21 yl gecikmesini engelleyememitir. 1956 ve 1957 yllarnda Charles A. Burney adnda gen bir ngiliz arkeolog, Van blgesini bisiklet ile gezerek bir ok Urartu Kalesi'nin plann karm ve bunlar yaynlamtr. Urartu almalarnn bugnk seviyesine gelmesinde, 1972-1976 yllar arasnda doktoram ynetmesinden kvan duyduum. Charles A. Burney'n ok byk katks vardr. Bu yllarda Ekrem Akurgal, Boris Piotrovs-kii. K.D. Barnett, daha sonraki yllarda Mirjo Salvini ve M.N. Van Loon gibi bilim adamlar Urartu arkeolojisi ve dili konularnda almalar yaparak bunlar yaynlamlardr. 1959 ylndan itibaren Trk bilim adamlar Urartu Kaleleri'nde youn bir aratrmaya girmi ve bu kapsamda Tahsin zg Altn-tepe'yi, Afif Erzen avutepe. Toprakkale ve Van Kaleleri'ni, Emin Bilgi ve Baki n Kef Kalesini, Kemal Balkan Aznavurtepe ve Giriktepe'yi ve Charles A. Burney Kayaldere'yi sistematik olarak kaz-mlardr. Ayn yllarda Ermenistan'da Gke Gl civarndaki Arin-Berd ve Armavir-Blur kazlar Kar-mir-Blur'a ek olarak yrtlm ve ok nemli sonular elde edilmitir. Urartu Krallnn yerleim alanlar iinde kalan Kuzeybat ran topraklarnda 1968 ylndan balayarak youn almalar yaplmtr. zellikle W. Kleiss tarafndan yrtlen arkeolojik yzey aratrmalar ve Bastam Urartu Kale-si'ndeki arkeolojik kazlar, Urartu almalarna ok nemli katklarda bulunmutur. Urmiye Gl gneyinde yrtlen Robert Dyson bakanlndaki Ilasanlu kazlar, OscarWhitc Muscarella'nn bulduu Kalatkar ve Agrap Tepe'de yrtlen kazlar, Urartu iin nemli bilgiler salamtr.

SARAYLAR

rartu mimarisinde kule tipli tapnaklarn dnda standart bir plan semasna sahip yaplar veya yap kompleksleri bulmak olduka zordur. Hemen her Urartu kalesi iinde ina edilen saraylarn da standart bir plan gstermedii gzlenir. Kalenin ina edildii farkl yrelerde veya ayn blge iinde yeralan kalelerde farkl plandaki uygulamalara ait rneklerin says bir haylidir. Hatta daha da ileri gidilerek sylenebilir ki ; plan emas asndan birbiri ile ayn olan iki saray gsterilebilmesi olanakszdr. Bu durum, sarayn inasnn ayn kraln saltanat dnemine rastlasa bile ayndr. Urartu mimarl iinde saray olarak nitelendirilebilecek yaplarn saylar bir hayli fazladr. Bugne kadar kazs yaplm hemen btn Urartu kaleleri iinde bir saray yaps bulmak mmkndr. Kralln erken dnemlerinden balamak zere ina edilmi saraylarn en erkeni Bakent Tu-pa'da (Van Kalesi) yer almaldr. Ancak kalenin Urartu dneminden sonraki youn kullanm, buradaki erken saray yaplar ile ilgili fazla bilgi brakmamtr. Van Kalesinde sitadel surlarnn iinde (gneyinde) kazlan antsal ta bloklarnn bir saraya ait olmas gereklidir. Kalenin bat ynnde yaplan almalar, bu blmde olaslkla kral 1. Argitiye ait bir "Yeni Sarayn" var olduunu gstermitir. Sadece ana kaya zerindeki ta yataklarndan izlenebilen saraya ait duvar kalntlar gnmze kadar ulamamtr. Kazs yrtlmekte olan Yukar Anzaf Kalesi'ndc ortaya kartlan tapnak ile balantl bir saray yapsnn var olmas da mmkndr. Ancak bu yaplarn planlan imdilik belli deildir. Patnos yaknlarnda ina edilen Giriktepe saray, imdilik en erkene tarihlenen ve plan bilinen yaplar arasndadr. Dou-bat dorultusunda ina edilen saray, 24 x 7.5 metre llerinde bir dik drtgendir ve iinde aty tayan stunlar vardr. Kuzeyde yeralan bir koridor, ana mekan mutfak olarak kullanlan mekanlardan ayrr. Stunlu salonun duvarlarndaki iki basamakl niler duvarlar ssler. Sarayn bahesinde ortaya kartlan Urartu kuyusu iinden M. erken 8. yzyla ait nemli buluntular elde edilmitir. I. Argisti tarafndan ina edildiini belirttiimiz Arin-Berd'tcki (F.repuni) saray, gelimi bir plana sahip olmas asndan nemlidir. Saray, varsa tapnann etrafnda, tapnak ile balantl olarak ina edi lmi ti r Saray, bamsz farkl mekanlardan ve bu mekanlar birbirine balayan koridorlardan, avlulardan meydana gelmitir. varsa tapnann nndeki avlunun arkasnda ina edilen mekan ile geilen nili odann taht odas olduu tahmin edilmektedir. Benzer nilerin Giriktepe'de de olduuna dikkat edilmelidir. Ayn kral dnemine tarihlenen Armavir-Blurdaki (Argitihinili) saray da balantlar avlular ve koridorlar ile salanan farkl mekan topluluklarndan oluur. Kalenin Urartu Krallnn sonuna kadar kullanlm olmas, farkl zamanlarda yeni eklemelerin yaplmasn gerekli klmtr. Bu nedenle saray plan da bu gelimeye bal olarak bym ve hi bir standartlama be lirtisi gsterememitir.

"4

Resim & - Canttepe Kalesi tuh- ana kanya oyulmu sarnlar

75

UrartU kaleleri i t i nd e ina edilen saraylarn kalenin, kurulduu tepenin topografik yapsna bal olarak planland ve ncelikli amacn araziyi en rasyonel ekilde kullanmak olduuna ait bir ok rnek vardr. Yerleme verinin etrafn eviren sur duvarlarnn ve teraslarn yardmyla elde edilen alan iinde kurulan saray ve dier yaplar, topografik yap ve elde edilen inaat alanna bal olarak yaplmlardr. Bu nedenle Irartu yerleim sahas iindeki birok saray veya yapnn, fonksiyonlar benzer olsa da, arazi planlar deiiktir. Grpnar Ovasnda M.. 8. yzyln ilk yarsnda kral 11. Sarduri tarafndan ina edilen saray da bu anlay ile planlanmtr. Tepenin kayalk bir ktle oluu, sarayn inasnda kayalarn yer yer oyularak kullanlmalarn gerektirmitir. Kalenin batsnda ina edilen sarayn zemin katnda kayalara oyulan veya yapay olarak yaplan payeler vardr. ki katl olduu ikinci kata kan merdivenlerden anlalan sarayn su ihtiyac, yine kayalara oyulan sarnlar ile salanmtr (Resim 38). Saray ile tapnak arasnda varolan uzun koridorlar bu iki yapy birbirine balar. Ancak tapnak, geni avlusu ve ekirdek tapnaktan koparlm magazin yaplar ile tek bana duran bir yapdr. Arin-Berd, Altntepe veya avutepe tapnaklar, saray yaplarna bal veya ilerinde yaplm gibi grlmelerine karn, serbest duran birer yap olma zelliklerini hi bir zaman yitirmemi.-lerdir. ki yap trnn birbirleriyle olan mekansal balantlar Uratu'daki dini merasimlerin karakterinden gelmi olmaldr. Kalelerin iindeki birok yapnn kendilerine ait ilevlerinin yannda baz dinsel ilevleri de vardr. Bu dinsel ilevler merasimlerin btnl asndan tapnak yaplar ile baln-tl klnm olmaldr. Altntepe'de, olaslkla M.. <S. yzyln ikinci yarsna tarihlenen. 1. katta ortaya kartlan saray ile tapnan arasndaki mekansal balantlar, yapnn bir tapnak-saray olduu tahminini salamtr. Tepenin dzle.tirilmesi ile elde edilen alan zerinde, tapnak kompleksinin merkezini oluturacak ekilde ina edilen tapnak-saray. bu zellii ile Arin-Bcrd'teki saray anmsatr. Tapnan batsnda yeralan oda birbirine birer kap ile balanm ve bir avluya almaktadrlar. Bu odalarn batsna dzensiz olarak eklenen koridor ve dier odalar da sarayn hizmet mekanlar olmaldrlar. Saray iinde yeralan odalarn duvarlar renkli duvar resimleri ile sslenmitir.

izim 7 - II Rse kenti Karmir-Blur. Eski Teiebani (Piotrovskii B.B., Urartu: Ihe Kmgdom of Van and s Art. Londra, /(X>" /<

-6

YEDNC YZYIL SARAYLARI

M.. 7. yzyln ilk yarsnda II. Rusa tarafndan ina edilen Adilcevaz Kef Kalesi, Karmir-Blur (izim 7), Bastam veya Ayans gibi kalelerdek saraylarn arasnda bile plan asndan nemli bir benzerlik yoktur. Adilcevaz Kef Kalesi ile Ayans Kalesi ansnda varolan baz paralelliklere karsn, bu benzerlikler bu kaleler ile Karmir-Blur veya Bastam arasnda yoktur. Yapm yntemi, kullanlan yapm malzemeleri veya genel uygulamalar ortak olmasna ramen, plan emalarnn farkl olmalar her kalenin topografik yapsndan kaynaklanmaktadr. Karmir-Blur'da saray ve dier birok yap kalenin arka duvarna ekilerek yaplmtr. Bu durum Ayanis veya Kef Kalesinde tamamen farkldr. Bu iki kalede sur duvarlar arasnda elde edilen arazinin byk blm inaat iin kullanlmtr. Bastam Ka-lesi'nde ise saray veya dier birok yap. dik tepenin yamalarnda yaplan teraslar zerinde ykselmektedir. Sonuta amalan ayn olsa bile farkl topografik alanlarda bu topografyaya bal farkl plan Nemalar ortaya kabilmitir. Ancak M.. 7. yzyl saray yaplarnn bodrum katlar, ykseklikleri ok zaman 2.15 metreyi geen yzlerce antsal depo kpleri ile doldurulmutur (Resim 39). Saraylarn inasndan nce, kale iinde veya dorudan olduklar yerde retilip piirilerek yerletirilen antsal kpler hertrl malzemenin depolanmasnda ve halka veya dier kentlere datlmasnda kullanlmtr. M..7. yzyldaki vergilendirme, vergi toplama ve krallk iinde uygulanan ekonomik sisteme bal olarak kale iindeki yaplarn bodrum katlarndan depolama mekanlar olarak yararlanlmtr. Buna ait en gzel rnekler kuzeyde Karmir-Blur ve Urartu ana yerleim sahas iinde Ayans Kaleleridir.

fv*
./" -". ^

*"^v

t-

S '-*

s? .

Resim 39 - Ayants Kulesi nde depo kpleri re dattm kanallar '8

STUNLU SALONLAR: APADANALAR

rartu'da rnekleri ok az olmasna karsn, apadana tipli yaplar ile ilgili bilimsel tartmalar sregelmektedir. Apadana yaplarnn byle bir neme sahip olmasnn temel nedeni, Al-tntepe'de Tahsin zg tarafndan ortaya kartlan ve tapnak-sarayn bir blm zerine ina edilen yapdr. Apadana tipli yaplara Urartu mimarisinde iki rnekte rastlanr. Bunlardan ilki ve nemlisi Altntepc apadanasdr. Altntepe'nin II. yap katnda ina edilmi olan apadana, tapnak avlu duvarnn bir blmn tahrip ederek yaplmtr. Bu nedenle apadanann l'rartulara deil, olaslkla Ahamenidlere ait olabilecei ile ilgili neriler de yaplmtr. Yap iten -H.0X25.30 metre llerinde dikdrtgen bir plana sahiptir ve ats 1.50 metre apnda dizi halinde 18 stun tarafndan tanmaktadr. Yapnn aydnlatlmas atya yakn yerlere alan pencereler ile olmutur. Yapnn giriinde stunlu bir avlu ve avlunun batsnda bir dizi kk odalar vardr. Arkeolojik veriler, yapnn M.. 7. yzyln ikinci yarsna ait olabileceini gstermitir. Altntepeden daha erkene tarihlenen Ara vadisindeki Argitihinili (Armavir-Blur) kentinde, kral I. Argiti tarafndan M.. 8. yzyln ilk yarsnda yaptrlan saray iindeki bir salonun ats stunlar taralndan tanmaktadr. ki dizi halinde yirmi stunun yerald bu salon Urartu'daki ikinci apadana tipli yapdr. Stunlu salonun batsnda be adet dikdrtgen planl mekan vardr. Douda ise salon boyunca uzunan ince uzanan bir oda yer alr.

Resim 40 - Kuzeybat ran daki Hasanlu yerleme yerinde Yanm Yap II

^9

Yukardaki iki rnekte bulunabilen ortak mimari zellikler, apadana tipli yapnn tanmnn da yaplmasn salamaktadr. Eski ran dilinde ok direkli adr anlamna gelen apadana szc, Yakndou mimarisinde ats stunlar tarafndan tanan toplant veya kabul salonlarna verilen addr. Yapnn plan, giriin yer ald yn veya yapnn tek bana ya da bir yap kompleksi iindeki varl apadana olma zelliklerini etkilemez. Yapnn atsnn stunlar tarafndan tanm olmas ve kabul veya toplant ilevine dnk fonksiyonu, niteleyici zelliklerdir. Altntepe apadanasnn ortaya kartlmas ile bu yap tip i ni n kkeni hakkndaki tartmalar da balamtr. Apadanann Yakndou mimarlnda ilk kez Urartular tarafndan ina edildii ve bu mimari trn bir Urartu buluu olduu nerilmitir. Ancak ats stunlar tarafndan tanan toplant salonlarna Urartu rneklerinden, en az 400-500 yl nce hem Anadolu'da, hem de Kuzeybat ran topraklarnda rastlamak mmkndr. Hitit mimarlnn nemli rneklerinden biri olan Bykkale D Yaps, Hitit mparatorluk ana tarihlenmek-tedir. Kuzeybat ran'da Urmiye Glnn gneyinde, Robert Dyson tarafndan ortaya kartlan Ha-sanlu Kalesi'nde bulunan stunlu bir yap tr, Yakndou'daki apadanalarn ilk rnekleri olmaldr. Hasanlu yerleme yerinin Demir a I olarak adlandrlan ve M.. 1450-1100 yllarna tarihlenen V. yap katnda, iinde stunlarn yer ald yaplar bulunmutur. Bu yaplar gelimelerini srdrerek ayn yerleme yerinin Demir a II katnda (M.. 1100800) ats stunlar tarafndan tanan toplant salonlar haline gelmilerdir. lgili yaynlarda Yanm Yaplar (Resim 40) olarak adlandrlan bu yaplar, daha sonraki yzyllarda Kuzeybat ran'daki mimari geliimini srdrm ve M.. 9. yzylda Orta Zagroslardaki Baba-Can ve Godin Tepe gibi yerleme yerlerinde uygulanmlardr. Ayn tr yaplarn M.. 6. yzyldaki varl Nuin-i Can Tepe'de, daha sonraki yzyllarda ise ok daha gelimi ekli ile Pazargadae, Persepolis ve Susa gibi Ahamenid yerlemelerinde srmtr. Urartu Krallnn M.. 9. yzyln sonundan itibaren kral Menua ile yrtt Kuzeybat ran seferlerinin kltrel bir sonucu olarak bu yap tr de Zagros halklarndan dn alnm ve Armavir-Blur veya Altntepe gibi Urartu kalelerinde kullanlmtr. Orta Zagros halklarnn ortak mimari gelenei olarak yzyllar boyu sren apadanalarnn yaratcs Urartu mimarlar olmasa da, Urartulu mimarlar bu yap trnn M.. birinci binyln balarndan Ahamenidlere tanmasnda nemli bir rol oynamlardr.

80

KENT ve KONUT MMARLII

zyl akn bir zamandan beri sregelen Urartu uygarl ile ilgili kazlar, birka istisnann dnda genellikle dalarn ovalara uzanan burunlar zerindeki kalelerde gerekletirilmitir. Kalelerin merkezi ynetimin denetiminde ve belli askeri, ekonomik veya kral amalara bal olarak ina edilmeleri, planlarnda baz standartlar getirmi ve tmyle ynetici snfn ihtiya ve politikalarna gre ekillenmelerini gerekli klmtr. Mstahkem yerleme yerleri iinde sivil halkn yaama ansnn olmay, planlarnn gelimesine sivil halkn katksn da en az dzeye indirmitir. Kaleler iinde basit halk kitlelerinin konutlarna hi bir zaman yer verilmemi, sadece bir tehlike srasnda buralara snmalarna izin verilmitir. Durum byle olunca sivil halk ya kalelerin uygun olan eteklerinde veya kalenin hakim olduu yakn evrede veyahut herhangi bir kale ile balants olmayan tarm veya hayvanclk alanlarna yakn yerlerde oturmulardr. Basit halkn oturduu alan zgrce seme ansnn olup olmad bilinmemektedir. Krali otoritenin Urartu yerleim alan iinde ba, bahe ve sulama sistemleri ile ilgili alt yap tesislerini kurduu dikkate alnrsa, bu alanlara dnk iskan da yneticilerin planlam olduu dnlebilir. Urartu Krall iindeki halklarn iskan zgrlklerinin tartlabilmesi iin yantlanmas gerekli nemli bir soru vardr: Uralu'da kiilerin kendilerine ait topraklar var mdr? Toprak edinme veya kullanma zgrlnn bulunmamas durumunda zgr bir iskan hakknn da olmad benimsenmelidir. Bu durumda kent veya kylerin planlarnn ortaya kp gelimesinde krallk tarafndan nerilen baz n koullar var olmaldr. Urartu yazl kaynaklar sadece iki kez krala ait olmayan topraklardan sz eder. Kral Menua dnemine ait olan bir yaztta Menua'nn kz Tariria iin, amran Kanal yaknlarnda ba ve baheler yaptrd ve bunlara kznn adndan kaynaklanarak Taririahinili adnn verildii yazldr. Dier yaztta ise Kusa olu Argiti (II. Argiti) bir oku Gilurani ormanlarndan Batu'nun olu pilini'nin bahesine kadar 950 lokot (450-500 metre) frlattn yazmaktadr. Bu iki yazt Urartfcla krallarn dnda da mal ve mlk sahibi olan kiilerin varln gstermektedir. Ancak bunu basit halk tabakasna kadar yaygnlatrmann ne kadar mmkn olduu imdilik bilinmemektedir. Herhalde halk topluluklar kralln kendilerine kullanmak iin tahsis ettii ve belki de alt yaplar belli lde tamamlanm arazilerde gerekli retimi gerekletirmekte ve retilen mallarn belli bir blmn merkezi otoriteye vergi olarak vermekte idi. Siyasi g tarafndan kalelerden uzaklardaki t a r m arazilerinin yakn evresinde ok saydaki sulama barajnn ina edilme nedeni bu olmaldr. Urartu yerleim sahas iindeki baz kalerin eteklerinde birok evin bir araya gelmesi ile oluan kk kentlerin varl bilinmektedir. Muradiye Ovasnn gneydou kesinde kumlan ve halk arasnda Zengibar Kalesi olarak da bilinen Krzt Kalesi, eteklerinde bir d kentin var olduu en eski kalelerden biridir. Kalenin yakn evresinde bulunan yaztlarn yardm ile Krzt'n kral Menua dneminde, olaslkla M.. 9 yzyln sonunda ina edildii bilinmektedir. Kalenin gneydou ve kuzey eteklerinde, yaklak 8-9 hektarlk bir alana yaylan bir "aa kent*' bulunmaktadr. Bir ksm geni teraslar zerine kurulan kentin planlar, toprak stnden bile grlecek kadar aktr. Kent iindeki evleri oluturan 1.0 metre kalnlndaki duvarlar tamamen tatan ina edilmitir. Kerpicin ina malzemesi olarak kullanldna ait bir iz yoktur. Ancak kerpi malzemenin zaman iinde yok olabileceini de unutmamak gereklidir. Sokaklar dar ve dzensiz olarak yaplmlardr. Yzeyden algland kadaryla kent belli bir plana bal kalmakszn, gelien ihtiyaca gre ekillenmi ve sonuta dzgn olmayan bir plana kavumutur. Kral Menua tarafndan ina edilen Yukar Anzaf Kalesinin etek81

lcrinde de bu aa ait nemli saylabilecek byklkte bir aa kent vardr. Van zalp karayolunun yaknnda yeralan kale, deniz seviyesinden 1.995 metre yksektedir. Kalenin gney yamacnda ina edilen aa kent 14 hektarlk bir alan kaplamaktadr. Aa kentin etraf btnyle bir duvar ile evrilerek koruma altna alnmtr. Bylece kale dnda yaamakta olan halkn da savunmas bir oranda gerekletirilmitir. Yukar Anzaf Kalesi'nde devam eden kazlar henz aa kent ile ilgili bilgi vermemitir. Bu alann kazlmas ve bilim dnyasna sunulmas Uratu sivil mimarl asndan nemli olacaktr. Van Hoap karayolu zerindeki avutepe Kalesine sadece bir kilometre uzaklktaki Eski Norgh Kalesi. Erek Dann Grpnar Ovasna uzanan alak bir burnu zerinde kurulmutur. Kalenin dou, gneydou ve kuzeydou eteklerinde yaklak 20 hektarlk bir alana yaylm bir aa kent vardr. Yerleme yerinin ortasndan akan bir dere, alan ikiye ayrr. Kent iindeki yaplarn tm kalnlklar 1.0 metreyi bulan ta duvarlar ile ina edilmilerdir. Krzt'te olduu gibi kerpi malzemeye burada da rastlanlmamtr. Kentin var olan bir plana gre gelitiini gsteren hi bir ipucu yoktur. Plan dzensizdir ve gelii gzel gelimitir. Ancak baz alanlarda daha dzgn bir plan gsteren antsal yaplarn varl grlebilir. Bu yaplardan birinin ls 30.0 X 22.0 metre olarak llebilmektedir. Kralln daha erken bir dnemine ait olan yukardaki rneklerin dnda baz sivil yerleme alanlarnn varl gn na karlmtr. Gke Gl yaknndaki Karmir-Blur kazlar kalenin yaknnda, bykl 30 hektar bulan bir aa kentin varln kantlamtr. Yaztlar ile II. Kusann eseri olduu bilinen kent dzgn cadde ve sokaklar ile yap adalarna ayrlmtr. 9-0 metre geniliindeki ana cadde kuzey-gney dorultusunda uzanmakta ve bu caddeyi 5.0 metreden daha geni en az iki sokak dik olarak kesmekte ve sonuta zgara planl bir kent plannn olumasn salamaktadr. Cadde ve sokaklar arasnda oluan adalarn iine evler ta kullanlarak ina edilmitir. Karmir-Blur'da-ki kazlar, zgara planl bu kentin inaasndan nceye tarihlenen baz evlerin yapldn gstermitir. Daha erken bir dnemde yaplan bu evler zgara plana uymamaktadr, II. Kusa tarafndan ina edilen bir baka kalede de aa kent uygulamasn grmek mmkndr. Yapm yazt ile II. Kusann nemli bir mimari baars olduu kantlanan Ayans Kalesi'nin gney yamalarndaki aa kent. dier rneklerden daha az genilikteki bir alana yaylmtr. Ancak kalenin dousundaki Gney Tepenin yamalarnda varl saptanan d kentin onlarca hektarlk bir alan kaplad dnlmektedir. Kalenin gney eteklerindeki kent ok dzgn duvarlardan ve duvarlar arasnda kalan dou-bat ynnde en az bir, gney-kuzey ynnde ise sokaktan olumaktadr. Arazinin eiminden doan problemi azaltmak amacyla yaplan dou-bat duvarlarnn kalnlklar 2.0 metreye yaklamaktadr. Ana kaya zerine oturan duvarlar ancak 0.50 metreye kadar koruna-bilmitir. Izgara plann oluturduu adalar iinde ta duvarlar olan dikdrtgen planl evler vardr. Bunun dnda Ayans Kalesi'nin dousundaki yamata yaplan arazi almalar ve uzay fotoraflar bu alanda ok geni bir d kentin olduunu ve bu kentin teraslamalar yaplarak yamaca kurulduunu gstermitir. zellikle kuzey-gney ynnde uzanan dzgn duvarlar bu ksmda da zgara planl bir kent ina edildiini hatrlatmaktadr. Bu konudaki nihai sonular bu alanda yaplacak kazlar ve mag-notometre almalar ile saptanacaktr. Nitekim 1997 kaz sezonundaki aratrmalar ve kazlar dzgn dikdrtgen planl evlerin varln kantlamtr. Urartu kent mimarisinde zgara plana verilebilecek en gzel rnek. Ercisin birka kilometre kuzeyinde, Eri-Patnos karayolunun yaknndaki Zernaki Tepe yerleme yeridir (Resim 41). ok geni bir alana yaylan kent. birbirini dik kesen 7.0 metrelik caddeler ve 5.0 metre geniliindeki sokaklardan olumakladr. Sokak ve caddelerin kcsimesivle ortaya kan dzgn dikdrtgen yap adalar iinde, planlar ve byklklkleri ayn olan evler ina edilmitir. Bir yap adas ince uzun bir koridor ile ikiye ayrlm ve her iki blme ayn lde iki ev ina edilmitir. Evler kare bir oda, iki adet dikdrtgen oda ve iki dar odadan olumaktadr. Evlerin d duvarlar 1.50 metre, i duvarlar 1.0 metre kalnlndadr. Bu durumu ile Zernaki Tepe'deki kentin 10.000 kiiyi barndrabilecei nerilmis-

S2

Resim l- Zernakt Tepe'de zgara planl kent kalntlar

Yrede yaplan aratrmalar kentin ina tarihi ile ilgili kesin bir sonu vermemitir. eitli tarihi eryaptmz yzey aratrmalarnda toplanan az saydaki rnekler krmz perdahl Urartu keramii-aittir. Ancak bu kcramiklerden kesin tarih elde etmek mmkn deildir. Zernaki Tepe'nin yaknd bulunan bir ka yaztta II. Argisti'nin bu yrede ina ettirdii baz kentlerden ve sulama ka-.arndan sz edilmektedir. Sz konusu yaztlarda kurulduu sylenen Argitihinili kenti gnmz maldr. Ancak bu imar faaliyetleri iinde Zernaki Tepe'nin de ina edilmi olmas mmkiin-

Baz bilim adamlar kentin hi bir zaman bitirilemediini ve tam anlam ile hi bir zaman is-- :~.J aclamadn iddia etmilerdir. Hatta bir grup bilim adam bu kentin bir Urartu kenti olmad-lkla bir Ahamenid kenti olabileceini nermilerdir. Zernaki Tepe'de ele geen ve Roma Demi ne ait olduu dnlen baz arkeolojik malzemeden dolay kentin bir Roma yerlemesi olabi-. ele dnlmtr. Bu nerilerin tm dikkate alnmaldr. Ancak Ahamenidlerin bu yrede le dzgn planl ve 8-10 bin kiinin yaayabilecii bir kent ina etmeleri iin hi bir siyasi ne-ve buna bal uygulamalar yoktur. Kaldi ki; Ahamenidlerin Van Gl evresinde uzun sreli kann gsterecek arkeolojik kalnt da yoktur. Merkezi bir otoritenin denetimi altnda ina edilen bu tr standart planl kentlere veya daha kk boyutlu yerleme alanlarna daha nce de belirttiimiz gibi Urartu kalelerinin eleklerinde ve- evrelerinde rastlamak mmkndr. zellikle Ayans Kalesi'nin gneyindeki yerleme yeri emdeki evler plan asndan Zernaki Tepe ile byk bir benzerlik iindedir. Bu nedenle Urartu'nun ken dnemki inde dzensiz olarak gelien kent planlarna bakarak Urartu'da bu ekilde gelimi izsin planl kentlerin olamayacan ileri srmek kanmzca hataldr. zellikle II. Rusa dneminde gerilen askeri ve kltrel rnesans kapsamnda Urartu'unun idari yapsnda, genel siyasetinde ve skan politikasnda, iskan politikasna bal olarak kent planclnda nemli deiiklikler olmutur. Kale planlarnda ve kalelerin stlendii grevlerde, arazi kullanmnda, olaslkla vergi toplama ve srn datmnda gerekleen bu deiiklikler kent planclna da yansmtr. Ele geirilen farkl lkelerden getirilen ve Urartu'nun ekonomik geliimine nemli katklarda bulunan halk topluluklar. 83

YEN DONEM URARTU KAZILARI

Van Gl evresindeki Kef Kalesi, Toprakkale ve avutepe, Kuzeybat ran'daki Bastam gibi kazlara son verilmesi ile Urartu kaz ve aratrmalarnda ksa sreli bir duraklama gzlenir. 1984 ylnda Taner Tarhan, Veli Sevin, Oktay Belli ve Altan ilingirolfnun nderliinde "Van Projesi" oluturulmu ve Van Gl evresinde baz yeni kazlar balatlm veya eski kazlar yeni bir anlay ile srdrlmtr. Van Kalesinde Taner Tarhan ve Veli Sevin tarafndan yrtlen kazlar bir ok yeni bulgunun yannda 'Yeni Saray" olarak adlandrlan bir sarayn varln ortaya koymutur. Veli Sevin Karagndz Hy'nde ve mezarlk alannda Urartu ve Urartu ncesi dnem iin nemli sonular elde etmi, Oktay Belli, Aa ve Yukar Anzaf Kalelerini kazmaa balayarak, Urartu sulama sistemleri ve madencilii ile ilgili almalarna en az onlar kadar nemli yenilerini ilave etmitir. Altan i-lingirolu tarafndan Dilkaya'da, Veli Sevin tarafndan Van Kalesi Hyk ve Karagndz Hy'nde yaplan kazlar, Urartu'nun ky tipi yerleme yerleri ile ilgili bilinmeyenleri elde etmemizi salamtr. 1989 ylnda Altan ilingirolu'nun bakanlnda balayan Ayans Kalesi kazlar Urartu'nun ge dnem mimari, sanat ve tarihi ile ilgili son derece nemli bilgileri vermee devam etmektedir. Van Projesi ile balayan yeni dnem Urartu kazlar "nc kuak" olarak adlandrabileceimiz, Glriz Kozbe, Kemalettin Krolu, Zafer Derin, Haluk Salamtimur, Hakan Sivas ve Aynur zfrat gibi yeni bilim adamlarnn yetimesini salamtr. Urartu aratrmalarnda ve kazlarnda ok nemli bir pay genellikle Dou Anadolu mzelerinde grev yapan mze aratnclarnndr. Mzecilerimizin eitli kurtarma kazlar ile elde ettikleri bilimsel sonular olmasa, Urartu tarih ve sanatn anlamakta glk ekmemiz kanlmazdr.

izim .S'

Giyimli c/c ortaya kart/an bir ev plan C/arha I \ .Sevgin, Van Blgesinde I rart Aratrmalar (Ih: Konut Mimarl". Anadolu Aratrmalar IV \\ 1976 -1977. Res. 2)

ynde yaplan kazda ortaya kan ev (izim 8) iilik bakmndan ncekilerden olduka fakldr. Dikdrtgen bir plana sahip olan evin uzunluu 20.0 metreyi, genilii ise 10.0 metreyi amaktadr. Ev, nde bir avlu ve arkada iki dikdrtgen mekandan meydana gelmitir. Arka duvar kavisli olarak ina edilmitir. Benzer planda bir baka ev V a n ' n 26 kilometre kuzeydousundaki Gvelek Ky'nde bulunmutur (izim 9). Giyimli evi gibi n avlulu olan evin avlusunun arasnda iki mekan vardr. Daha it i nal bir isilikle rlen duvarlarn kalnl 1.50 metreyi bulmakladr. ller nceki evden biraz daha kktr. n avlulu evlere bir baka rnek Van'n 5-4 kilometre gneyindeki Aalk Ky'nde bulunmutur. n avlulu olan evin avlusunun arkasnda i k i oda vardr (izim 10). Evin boyutlar 25.()X 15.60 inciredir. Duvar kalnlklar 2.0 metreyi bulmaktadr. Arka duvar kavisli olarak planlanmtr. Giyimli ve Gvelek evlerinden nemli fark evin avlu kelerinde Bastam'da ve Armavir'de olduu gibi risalillerin var olmasdr. Yukardaki rneklerden anlalaca gibi Uratu konutlar genel hatlaryla n avlulu ev tipini yanstmaktadr. Ancak erken dnem evleri ile M. 7. yzylda ina edilen evler arasnda zellikle boyut ve oda savlan acsndan belirgin f a r k l l k l a r vardr. D kentlerdeki evler bir n plana sk skya bal olarak ina edilmiler, isilik ve malzemeleri daha i t i n a ile seilmitir. Kalelerin eteklerinde planlanm kentler iinde yer alan dzgn dikdrtgen planl evler, genellikle bu kaleleri ina ettiren II. Kusa dnemine tarihlenmektedir. Bu evlerin erkene tarihlenen n a v l u l u ve iki odal Uratu evlerinden gelitiini sylemek mmkndr. Erkene tarihlenen e v l e r daha az it i na ve daha serbest bir plan ile retilmilerdir. Bu serbesti ile evlerin arka duvarlar kavisli ekilde yaplabilmitir, n avlulu evler Anadolu'da M.. 2. binyln banda, zellikle kltepe-Kanes de l a d a n itibaren kullanm alan bulmulardr. Ayn plana sahip evlerin Hitit mimarisinde de var olduu Aliar ve Alacahyk kazlar ile kantlanmtr. Bir Anadolu gelenei olan n avlulu evlerin Uram'ya Hitit lkesinden gelip gelmedii bilinmemektedir. Urartu'nun erken dnemlerinden itibaren Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu'daki Ge Hi ti t Kent Devletleri ile olan siyasi ve kltrel ilikileri bu etkinin olas kayna olarak kabul edilebilir, Uratu k r a l l a r n n zellikle Hate ( H i t i t ) ve Supani lkelerinden aldklar binlerce sava esiri ni, yeni ina ettirdikleri kentlerde iskan ettikleri bilinmektedir. Sz konusu plann bu zoraki gmenler ile Uratu mimarisine geldii kolaylkla nerilebilir. Ancak n avlulu evlerin siyasi otorite tarafndan planlanmam krsal alanlardaki yerlemelerde de ortaya km olmas, bu ev plannn bamsz olarak Urartu'da da geliebileceinin bir gstergesi olabilir.

^>

Ipm
izim y - Gvelekeui {Tartan T.-V. Sevgin 'Van Blgesinde Urartu Antrmalar un . Kontu Mimarit
Anadolu Aratrmalar IV-V. 1976 - 1977. Res. M

Zm I" - Kueleri rsalill Aalk evinin temel plan {Tarkan T.-V. Serin. Acn Blgesinde t rart Aratrmalar Il. Konut Mimarl ". Anadolu Aratrmalar I \ ' \. 1976- 19 I Res.4)

tf

MEZAR MMARLII

ilimsel arkeolojik kazlar yoluyla ortaya kan veriler, Urartu'da temekle iki ayn tarzda l gmmenin varln kantlamtr. Yakmadan ve yakarak yaplan gmler olarak niteleyebilin eimiz bu gelenekler, birbirinden farkl mimari plan ve karakterdeki mezarlar iine yaplmlardr. Ancak yakarak veya yakmadan yaplan gmler iin farkl bir mezar mimarisi gelimemi, ayn karakterde ve plandaki mezarlar iinde her iki tarz gmnn de yaplabildii gzlenmitir. 1 [atta baz durumlarda ayn mezar iinde yakma ve inhumasyonun ayn anda uyguland grlmtr. Urartu'daki l gmme geleneklerinde ve buna bal olarak mezar mimarilerinle gzlenen plan ve isilik farkllklarnn, temelde birka nemli nedeni vardr. Urartu Kralln oluturan insanlarn birden fazla etnik kimlie sahip olmas bunun ilk nedenidir. Farkl etnik yapdaki insanlarn kendilerine zg gelenekleri uygulamalar doaldr. Ayn mezarlk alanlarnda ve hatta ayn mezarlar iinde yakarak ve yakmadan yaplan gmlerin nedeni, etnik farkllk ve buna bal olan gelenek farkll olmaldr. Hu geleneklerin bir blm Erken Demir a ve ncesinde Van Gol Hav-zasnda yaayan ve daha sonra kralln kurulmasyla Urartu halklar iinde yer alan topluluklarn geleneklerinden gelmektedir. Ayn veya farkl halk topluluu iinde farkl uygulamalarn varl ise tamamen ekonomik gerekelere dayaldr. Zengin mezar ile fakir mezar arasnda iilik ve l armaan zenginlii asndan her zaman nemli faiklar gelimitir. Mezar mimarisinde gzlenen eitliliklerin dier bir nemli nedeni, yneten veya ynetilen snflara ait olmakla ilgilidir. Kral slalesinden gelen kiilerin veya st ynetime ait ynetici ve yaknlarnn mezarlar her zaman ynetilenlerden daha grkemli ve stn iilikte yaplm, daha zengin ve eitli l armaanlar ile dllendirilmitir.

MEZAR TRLER
Yukarda belirtilen nedenlere bal olarak ina edilen veya oyulan mezarlar, birka ana balk altnda toplanabilmektedir. Basit toprak mezarlar olarak adlandrlan bir grup mezar, hem yakma ve hem de yakmadan gmler iin kullanlmtr. Toprak iine alan bir ukura yerletirilen llerin etrafnda tas veya kerpiten yaplm bir duvar yoktur. Gzel rneklerini Van'da Dilkaya mezarlk alannda, Van Kalesi Hyk'te, Kalecik ve Ayans Kalesinin dousundaki mezarlk alanlarnda bulmak mmkndr. Genellikle ayaklarn karnna ekmi durumda (hocker) yerletirilen llerin yanlarnda basit l armaanlar bulmak mmkndr. Dier bir farkl grup olan basit ta sandk mezarlar toprak iine alan bir ukurun etrafnn taklar ile evrelenmesi ve mezarn zerinin bir veya birden fazla sal tas ile rtlmesinden meydana gelmitir. Van Blgesinde Dilkaya (izim 11). avutepe ve Giyimlide. Erzurum Blgesinde ise Su-au ve Harmantepe'de bulunan basit ta sandk mezarlarn boyutlar deimektedir. 0.80 metre ile 1.70 metre arasnda uzunlua sahip mezarlarn genilikleri de 0.50 metre ile 0.80 metre arasndadr. Dilkaya rneinde olduu gibi llere bir platform zerine koyulan armaanlar sunulmutur.

8~

Zm 11 Okctya mezarlk alanmla hasl tas sandk mezar

izim 12- Varto Kayaltderv

kaya mezar ( Brey. (.'.. I I

First Season of ExcavaHons on the Urartian Citadel of |NN Kayahdere". Anato/ian Stdies ^v. o'o 16, 1966)

KUP MEZARLAR
Son yllarda Urartu yerleim sahas iinde yrtlen sistematik kazlar, ratu l gmme tarzlarna "kp mezarlar' olarak yeni bir uygulamay daha eklemitir. zellikle Van Kalesi Hyk, Harmantepe ve Suat kazlarndan elde edilen veriler, llerin dik ya da bklerek kplerin iine gmldn gstermitir. Van Kalesi Hyk'teki rnekte, gmden daha erkene tarihlenmesi muhtemel

bir kpn az boyun hizasndan krlarak, iine l yerletirilmi ve lnn zeri iki krk kp paras ile rtlmtr. l armaan olarak bulunan eyalar kp mezarn M.. IIV. yzyla ait olduunu gstermektedir. Suat kp mezarnn iinde de bir tun kemer l armaan olarak ele gemitir.

KAYA MEZARLARI
Urartu mezar gelenei iinde en nemli yeri antsal kaya mezarlar alr. Genellikle Urartu yerleim alan iindeki nemli kalelerin ina edildii kayalklara oyularak yaplan kaya mezarlar, ynetici st snfn veya dorudan krali slaleye ait kiilerin gmldkleri mezarlardr. Bu tr antsal kaya :ie/.arlarna ait en gzel rnekleri bakent Tupa'da, Varto yaknlarndaki Kayaldere'de (izim 12), Palu'da veya Erzurum Umudum Tepe'de bulmak mmkndr (Resim 42). Kayalklarn grlr yerlerine, gizleme ihtiyac duyulmakszm yaplan kaya mezarlar Urartu'daki ta oda mezar geleneinin kayalar iine oyulan biimidir. Mezarlar, iinde varolan odalarn saysna gre ok odal ve tek odal kaya mezarlar olarak iki alt gruba ayrlrlar. ok odal kaya mezarlan zellikle krali amal olarak planlanm ve Van K a l e s i n i n gney dik yamacnda bir ka Urartu kral iin uygulanmtr. Bakent Tupa'da yer alan ve kral Menua'ya ait olduu varsaylan Neft Kuyu, Dou Odalar veya 1. Argiti'nin erken dnem Faaliyetlerinin kaleme alnd yllklarn da yer ald Byk Horhor Maaralar (Resim 43) bu tre ait en gelimi rneklerdir (izim 13). Bu rneklerde giri ve giri nndeki platform zellikle belli edilmi ve Urartu mimarisinin dier rneklerinde de var olan cephe mimarisi bu mezarlarda da genellikle uygulanmtr. ok odal kaya mezar olmasna karn antsal ve dardan alglanan cephelere sahip olmayan mezarlar da bilinmektedir. zellikle Varto yaknlarndaki Kayaldere A mezar veya Van'da Kadembast mevkiindeki mezar (Resim 44) bu tre ait rneklerdir. Kadembast kaya mezar (izim 14) odalarn planlar, bu odalarn ana salon ile olan balantlar ve alak tavan tayor izlenimini veren ana kayadan oyulmu, dzensiz stunlar ile dier kaya mezarlarndan ok farkldr. Antsal kaya mezarlarna, genellikle mezarn ekseninde yer alan, bir kap ile girilir. Kayaya oyulan kap akl ahap veya tun kap kanatlar ile kapatlm olmaldr. Bir ok mezarn giriinin iki yannda bulunan kayaya oyulmu sve yuvalar bu kaplar tayan dikmeler iindir. Giri kapsndan sonra ana salon ve bu salona bal bir ok yan oda mezarn temel plann oluturur. Argiti mezar, Palu'da 1 No.lu mezar ve Kayaldere A mezarnda olduu gibi; bu yan odalardan biri alta doru _cisleyen derin bir ukur eklinde oyulmutur. Bu ukurlarda kurban kemiklerinin veya eski gmlere ait insan kemiklerinin depoland nerilmektedir. Van Kalesi'ndeki Neft Kuyu mezarnda olduu gibi baz salonlar beik tonoz eklinde biimlendirilmitir. Ana salon yln belli dnemlerinde veya mezar sahip ya da sahiplerinin lm gnlerinde yaplan merasimler iin kullanlm olmaldr. l-j e ve olaslkla bu merasimler yoluyla tanrlara armaanlar sunma olay bu salon iinde gerekletirilmitir. Yan odalar mezar iindeki farkl llere ait olmaldr. Gerektiinde yeni yan odalarn ilave edilebilmesi antsal kaya mezarlarnn farkl zamanlarda yeni gmler iin kullanldn gstermekledir. Kaya mezarlan iinde, duvarlarda keli veya kemerli niler dikkat ekicidir. Van Kalesi'ndeki Neft Kuyu, I. Argiti, Palu III veya Dou Beyazt'taki mezar iinde keli nileri. Kayaldere A mezarnda ise kemerli nileri bulmak mmkndr. l armaanlarnn yerletirilme.sine yarayan nilerin bir ksm hcre eklinde ve bir lnn saca byklktedir. Kaya mezarlar iinde doal olarak hi bir eleman yoktur. Mezar dorudan ana kaya ktlesi iine oyulmutur. Ancak baz kaya mezarlarnda varolan sahte mimari tayc eler ilgintir. zellikle ana salon iinde varolan korniler, tonozlar ve szde kemerler Urartu'daki bu mezar mimarisinin, gerek tayc elemanlar olan tas veya tula oda mezarlardan esinlenerek yapldnn nemli kantlardr. ada Asur oda mezarlarnda bu ta-: elemanlarn kullanlmas etkinin bu lkeden geldiini gstermektedir.

izim 13

Van Kalesi'ndel.

Argit baya mezar (Serin V., rottu

Oda Mezar Mimarisinin Kkeni l zerine Baz Gzlemler . A, ilingirolu (Ed.) Anadolu
Demir Olular zmir. 1987.

izim 14 - Van Edremit yak11/arnda Kadembasti kaya mezar

90

'
P~mL .

i v. V n \ .-.

/v;:;\v

f-W
<

:M W f

Resim j - Erzurum yaknnda Umudum Tepe kaya mezar

91

Resim /.> - /. Argisti nin kaya mezan. Horhor Maaras, Van Kulesi

;"* rBWB***W

Resim 44 - Van Edremit yaknlarnda Kadembast kaya mezar

92

Ana kayaya oyulan tek odal mezarlarn bir ksm toprak zerinden grlebilmesine karsn byk bir blm toprak altna yaplmtr. Toprak altna yaplan kaya mezarlarna kuyu biimli bir dromos ile girilir. Baz durumlarda dromoslar iinde girii kolaylatran merdivenler vardr. 2.0 metreden 5.0 metreye varan uzunluktaki bu tre giren mezarlarn genilikleri 1.0 ile 4.0 metre arasnda deimektedir. Bu boyutlardaki mezarlarn ykseklikleri genellikle 1.50-1.80 metre arasnda olmaldr. Mezarlarn zerleri bir ok durumda sal talar ile rtlmtr. Sal talar ile rtlmeyen ve dorudan ana kayadan oyularak yaplan mezarlarn tavanlar genellikle kemer eklindedir. Mezar odas iinde duvarlar boyunca sekiler ve saylar iki veya bulan niler vardr. Nilerin en az bir tanesi mezarn arka duvarna alm ve antsal kaya mezarlarnda olduu gibi dikdrtgen veya kemerli olarak yaplmlardr. lerinde niler olan tek odal mezarlara en gzel rnekler Dcdeli, Kalecik ve Adilcevaz mezarlarnda grlebilir. Tek odal oda mezarlarn bir blm genellikle Lrartu kalelerinin ina edildii kayalklara oyulnutur. Bu tr mezarlarn giri cepheleri zellikle vurgulanmtr. Bostankaya Kalesinin yaknndaki Ahar veya Dou Beyazt kaya mezarnda olduu gibi mezarlar bir kabanna ile sslenmitir. Erzurum Ovasna egemen bir tepe zerindeki kalenin kayalk gney dik yamacna oyulmu olan Umudum Tepe kaya mezar tek odal olmasna karn, dierlerinden belli bir plan farkll gsterir. Tavan s i v r i tonozlu olan odann ald geni ve n ak olan salona ovadan kayaya oyulmu bir merdiven ile klr. Bu ak salonun tavan semerdam eklinde biimlendirilmi ve kornilerle bezenmitir. Tek odal kaya mezarlar iinde bir ok durumda grlen, lnn yatrld platformlar Umudum Tepe'deki mezar odasnda da vardr. zellikle Elaz yresinde sk rastlanan bu tr mezarlar da ulalmas g kaya fasatlarna oyulmulardr. Elaz yresindeki Tanrvermi, Gkbelen, Krdemlik ve Kacseli tek odal sekili mezarlar iin tipik rneklerdir.

TA ODA MEZARLAR
Urartu kalelerinin kurulduu tepeler her zaman kaya mezar ina etmek konusunda yeterince elverili deildir. Arazi yapsnn uygun olmad, ancak oda mezar ina etmek zorunluluu var olan baz yerlerde oda mezarlar tatan rlmtr. Tatan ina edilmi oda mezarlarn en arpc rnei Erzincan yaknlarndaki Altntepe'de gn na karlmtr (izim 15-16). Altntepe mezarlar tepenin gneydou srtlarnda, ova seviyesinden 40.0 metre ykseklikte ina edilmilerdir. Altntepe I No.lu mezar 9.0 metre uzunluunda ve 4.50 metre geniliinde bir ukurun iine ina edilmitir. Birbirine ksa koridorlarla balanan dikdrtgen odadan oluan mezar dikdrtgen planldr. Tabanlar sktrlm topraktr. Dier Urartu mezarlarnda olduu gibi duvarlarda, ta bloklar iine niler yaplmtr. Altntepe III No.lu mezar da odadan meydana gelmesine karn, odalar ayn eksen zerinde deildir. Birbirine yine koridorlar ile balanan mezar odalar, usta bir iilikle yontulmu ta bloklarndan yaplmtr. Ana giriin ald ve l armaanlarnn bir ounun bulunduu birinci oda hari dier iki odann duvarlarnda ok sayda ni vardr. l armaanlar arasnda tun kemer, at heykelcikleri ve at koum takmlar, eitli mobilyalar ve byk bir tun kazan zellikle nemlidir. kinci odada ele geen iki adet tas lahit tekne biimindedir ve kapaklar beik eklinde biimlendirilmitir. Altntepe'deki III No.lu mezar, birinci mezarn gneybatsna ina edilmitir. Tek odal mezara uzunluu 2.40 metre enilii 0.90 metre olan bir dromos ile girilir. Mezar duvarlar iine ok sayda - saplmtr. Dromos yardm ile girilen bir baka ta oda mezar. Tanktepe mezardr ve uzunluu (1.30 metreyi ykseklii ise 3-0 metreyi bulmaktadr. Potnos yaknlarndaki Kaml mezar tatan rlm tek odas ve 1.50 metre uzunluundaki dromosu ve Potnos-Adilcevaz karayolu zerindeki Konakbev ve (iavurkale mezarlar yine dromoslar ve tatan rlm tek odalar ile bu trn gzel rekleridir.

93