Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk

Umut Tmay Aslan

Reading Visual: Critical Visual Literacy

zet. Bir literatr deerlendirmesi yapmay amalayan bu yazda, grsel kltrn farkl kuramsal yaklamlar iinde nasl ele alnd incelenmeye allmaktadr. ncelikle, modern grme rejimi olarak nitelendirilen Kartezyen Perspektifilik'e ve bat kltrnde grsel olann hkmranlna ynelik eletirel yaklamlara yer verilmektedir. Bunu, kltrel almalarn grsel olana yaklamnn sergilenmesi takip etmektedir. Bu yaklam, grsel temsillerle siyasi mcadele arasnda kurulan gl baa vurgu yapmakta ve tpk dil gibi, grsel alann da farkl siyasi glerin birbirleriyle yart politik bir mcadele alan olduunu ne srmektedir. Bu nedenle, politik mcadelenin bir paras olarak grd eletirel grsel okur-yazarln gelitirilmesi amacndadr. Son olarak, farkl kltrlerin farkl grme biimleri olduunu ne sren kltrleraras iletiim yaklam incelenmektedir. Bu yaklam zne, bilgi ve gereklik nosyonlarn ne kararak tartan yaz, grsel kltre ve modernlie dair dinamik, mphem ve akkan bir yaklama sahip olmak gerektii sonucuna ulamaktadr. Abstract. Aiming to provide a literatre revievv, this paper tries to examine how visual culture is considered in different theoretical approaches. t will first portray the critical approaches to Cartesian Perspectivism, vvhich is described as the modern scopic regime, and the sovereignty of the visual in vvestern culture. This is follovved by an investigation of the cultural studies approach to the visual. Here, the strong bond betvveen the visual representations and political struggle is emphasized and it is argued that, as in the case of language, the visual field is a terrain of struggle vvhere different political forces compete. This is why this approach aims to develop critical visual literacy, vvhich is regarded as a part of political struggle. Finally, the intercultural communication approach, vvhich argues that different cultures have different forms of vision, is taken into consideration. Discussing these three approaches with a special emphasis on their notions of subject, knovvledge and reality, this paper concludes that it is necessary to have a dynamic, ambivalent, and a fluid approach to both visual culture and modernity.

iletiim : aratrmalar 2003 1(1): 39-64

40 iletiim : aratrmalar

Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk

Bu almada, gnlk hayattaki grsel deneyimin ve grsel kltr rnlerinin farkl kuramsal yaklamlar iinde nasl deerlendirildii ve tartld aktarlmaya allacaktr. Grsel kltr tartmalarnn, en geni dzeyde, Kartezyen Perspektifilik'in eletirisi zerinden ilerlediini sylemek mmkndr. Bu eletiri, zne, bilgi ve gereklik kategorilerinin Kartezyen Perspektifilik iindeki kurgusuna yneliktir; yani, mutlak, her eye kadir bir zne nosyonunun, saf bakn olabileceine duyulan inancn, bilgi ve grme arasnda kurulan zdeliin, ksaca grsel bir epistemolojinin, gzn iktidarna dayal gzetim toplumunun ve son olarak, batlbeyaz-erkek znenin merkezde, bakn sahibi olduu ve bu bakn "baka trl bakma" olanaklarn darda brakp, dnyann geri kalann temsil ettii bir gereklik kurgusunun eletirisidir. Kartezyen Perspektifilik'in eletirisiyle yola kan grsel kltr almalar, bir yandan grme deneyiminin hkmranl-

nn, modern/post-modem toplumlarda grsel kltrel rnlerin hakimiyetinin nedenlerine dier yandan ise bir toplumun grme rejimiyle kltr arasndaki ilikiye dair aklamalar sunmaya almaktadr. Grme deneyiminin hkmranlna, dnyay kontrol etme, her eyi grerek -dolaysyla bilerek- lm ve felaket korkusundan kurtulma, btnlk arzusu gibi aklamalar getirilmekte, grmenin arzu ve haz yaratan zelliine dikkat ekilmektedir. Bu anlamda kimi yazarlar, iinde bulunduumuz toplumlarn, sinematik/rntgenci, Apollon kltrne teslim olmu toplumlar olduu ynnde uzlam iinde olurken; kimi yazarlar ise grsel temsilleri metinsel inalar olarak deerlendirerek grsel temsilin her zaman dil tarafndan bulanklatrldn, hibir zaman saf olmadn bu nedenle de grsel alanda siyasi mcadelenin mmkn olduunu ne karmaktadrlar. Dolaysyla, "bakan (bakn sahibi olma/iktidar) ve baklan kim?", "grnen ve grnmeyen ne?", "grsel materyalin ortaya kt toplum-

Aslan

Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk 41

sal, kltrel ve tarihsel balam onun anlamn nasl sabitliyor?" gibi sorulara cevap aranarak, grsel olann politik anlam tartmaya almaktadr. Bu almada grsel iletiimin ve kltrn, farkl yaklamlar iinde hangi ynleriyle ele alnp tartldn aktarabilmek iin bu yaklamlar yle bir snflandrmaya tabi tutuldu: Grsel deneyimin hkmranlna ve modern grme rejimine dair aklamalar sunan yaklamlar, grsel olan temsil ekseninde tartan kltrel almalar ve son olarak farkl kltrlerin grsel deneyimleri arasndaki farkllklar ne karan kltrleraras iletiim almalar. Bu yaklamlar tarttktan sonra yaznn son blmnde, modernliin sadece Kartezyen Perspektifilik'ten ibaret olmad vurgulanmaya allacak ve bu anlamda grsel siyasi mcadeleyi olanakl hale getiren bak bozma pratiinin, modernlik iindeki yol izlerine, Alberto Giacometti'nin yontu yapma pratiine dair syledikleri zerinden baklacaktr.

Grsel Olann Saltanat

Fotoraf makinesi 1839'da icat edildi. Bu sralarda August Comte Cours de Philosophie Positive (Pozitif Felsefe stne Notlar) henz tamamlanmaktayd. Pozitivizm, fotoraf makinesi ve sosyoloji birlikte bydler. Her birinin uygulama olarak srdrlebilmelerini salayan bilim adamlar ve uzmanlar tarafndan kaydedilen, gzlemlenebilir, llebilir olgularn bir gn insana doa ve toplum zerine, her ikisini de dzene sokmasn salayacak lde btnlkl bir bilgi sunaca inancyd. Kesinlik metafiziin yerini alacakt; planlama toplumsal elikileri ortadan kaldracak, gerek, znelliin yerine geecekti; ruhta karanlk ve gizli olan ne varsa deneysel bilgiyle aydnlatlacakt. Comte, belki yldzlarn kkeni hari, kuramsal olarak hibir eyin insan iin bilinemez kalmak zorunda olmadn yazyordu! (Berger, 1998: 94). Bat aydnlanma projesi, alglanlabilir dnyaya ait bilgiye dolaymsz ulalabileceini savunan ve bu nedenle grn1 /bakn merkezi olduu bilimsel ve felsefi sylemlere dayanmaktadr. Bu sylem-

42 iletiim : aratrmalar

lerde, aratrmann, ispatlamann, gzaltnda tutmann, bilmenin bir arac olarak tarif edilen bak buluruz (Rogoff, 1998: 21). Dolaysyla bak, toplumlar kaba kuvvete bavurmadan gzetim altnda tutan aralardan,2 toplumsal fenomenler ve nesneler hakknda bilgi edinmenin yolu olarak tanmlanan bilimsel gzleme, bilgi sahibi olmay salayan teknolojik gelimelere (lens, teleskop, mikroskop, kayt cihazlar, dinleme cihazlar, bilgisayar, fotoraf gibi) kadar giden geni bir pratikler silsilesinin dayand "karanlkta olan" aa karma fikrinin en temel gsterenidir. Dolaysyla bak sadece grsel bir deneyimi deil, gerein stndeki perdeyi kaldran, gerein bilgisine ulaan bir konumun da gsterenidir.3 Bu konumu Jay'in ifade ettii gibi, grsel sanatlarda perspektif sunmaktadr; grsel imge tek, sabit, statik bir gz konumundan, bir tek bak asndan anlamldr. Jay, grsel sanatlarda perspektif ve felsefede kartezyen dncelerin bir arada modern dnemin grsel modelini oluturduunu belirtir; bir yandan bilimsel gzlem ve doal dnya, znel rasyonellik dier yandan gerei anlatan tek, sabit, statik konum (jay, 1998: 67-68)." Bu nedenle Jay'e gre modern grn en hakim biimi Kartezyen Perspektifilik'tir. Bu biim, dnyay belirli bir mesafeden kontrol eden ve en nemli iki unsuru tarafszlk ve uzmanlk olan rasyonalist projeyle gbekten baldr: "Bede-

ninden ayr olarak varolan rasyonel izleyici, bilmeyi istedii dnyann tmyle dndadr" (Robins, 1996: 20).5 Bu akn perspektif iinde dnya, btnl iinde aratrlabilir bir yerdir ve hibir ey gr alannn dnda ve grnmez kalamaz. Saf ve snrsz bakla aratrlan dnya, hakim bir znenin gzetiminde ve ynetiminde, dzenlenebilir ve kontrol altnda tutulabilir. Dolaysyla bu grsel epistemoloji iinde zneden bamsz ve dzensiz olmayan bir dnya tahayyl sz konusudur.6 Bu tahayyln temel amac effaflktr. Evrensel panoptisizmden temellerini alan bu rasyonel gr, dzene ve hakimiyete ulamay amalamakta, dnyay daha fazla effaf ve grnr temsil eden yeni teknolojik aralarla buna ulamaya almaktadr. Gzetim kameras bunun en bildik ve banal semboldr: Vcudu olmayan bir bakn belirli bir mesafeden geri kalan hereyi izlemesi ve bilmesi. Robins'e gre, bir baka arpc rnek olan "Big Brother", d dnya tarafndan dokunulmadan orada neler olduunu grmeye dayal kolektif arzunun kiisel bir hali olarak okunabilir; nk kltrmzde gzetim sradandr (Robins, 1996:
20-21).

Denzin de, Robins'e benzer bir yaklamla grsel olann saltanatn, toplumun kendisine sunduu gerei imal edilmi yaplar (grsel imgeler) zerinden gren ve bilen gzn, rntgenci gzn hakimiyeti olarak deerlendirmektedir. Ona gre

Aslan Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk 43

bu gz, Foucault'un tanmlad gzn sinematik versiyonudur; gzetimin gz, iktidarn gz, etnografn, aratrmacnn gz, zel alan kamusal yapan, toplumsal ve "onun ardnda sakl duran gerei" aa karmaya alan gzdr (Denzin, 1995: 2). Denzin, bu gzn cisimletii formlar ise yle sralar: Tbbn, psikanalizin, bilimin klinik gz, arkeologlarn, antropologlarn, sosyologlarn, psikologlarn, fizikilerin gz; suu aratran detektifin ve polis kurumunun gz; haberin bilgi veren gz; iddetin, erotizmin, pornografinin gz (genellikle erkeklerin kadn bedenlerine baktklar) ve kazayla, rastlantyla grmemesi gerekenleri grenlerin gz (rnein ocuklar). Denzin'e gre btn bunlarn dayand epistemoloji, daha nce de belirttiimiz gibi, dnya hakknda gereki nermelerin yaplabileceini iddia eder (Denzin, 1995:5-6). Gz, hem bakt hem de bakld konumdan bamszdr; gzn bamszlna duyulan bu inan, grme ve bilme arasnda bir zdeliin kurulmasn da mmkn klar. Dolaysyla bu bamsz ve her eye kadir gz, toplumsal cinsiyet /rk /snf /etnisite gibi toplumsal antagonizma yaratan unsurlardan muaf saf bilgiyi ve saf bak sunar. Denzin'e gre modern/postmodern toplumlarda gz, bilmenin ve temsilin dier organlara dayal ynn bastrmtr ve bu durum, hereyin merkezinde, sabit bir konumu olan, grrken grnmeyen zne kategorisine dayanmaktadr (Denzin,

1995: 26). Ona gre, toplumsal imgelerden oluan sinematik yaam, gnlk yaam da kuatmaktadr; nk gnlk yaam imdi sinematik olan tarafndan tanmlanmaktadr. Dolaysyla bir epistemolojik rejim, her iki grsel alan da hakimiyeti altna almtr. Bu nedenle Denzin, modern/postmodern toplumlar sinematik toplumlar ya da gzetim toplumlar olarak adlandrmaktadr (Denzin, 1995:14).

Grme, Bilme ve Kontrol Etme Arzusu

Buraya kadar modern toplumlarn, gzn hkmdar olduu toplumlar olarak kavramsallatrldmdan ve modernliin en hakim formu olarak tanmlanan Kartezyen Perspektifilik'in mutlak zne, saf bilgi ve zneden bamsz gereklik kategorilerine dayandndan bahsettik. imdi, gzn hkmranlnn nedenlerine dair farkl aklamalar sunan yaklamlara bakalm. Yeenolu eer Mslman kadnlar hakkndaki kolonyal feminist sylem Aydnlanma ideolojisi nda okunabiliyorsa, ilerlemenin ve zgrlemenin temel gstergesinin neden "kadnlarn peelerini kaldrma" arzusu olduunu da aklamamz gerektiini ifade etmektedir (1998: 108). Yani u iki soruyu sormaktadr: Aydnlanmann sylemi ile modernliin grsel rejimi nasl eklemlenir? Bilme arzusu, peeyi kaldrma arzusu, grme arzusu kolonyal hakimiyetle nasl ilikilendirilebi-

44 iletiim : aratrmalar

lir? Yukarda da ifade edildii gibi, burada da modernliin/Aydnlanma ann, kusursuz grme nosyonunda temellenen btncl bir hakimiyet ve kontrol arzusuyla tanmland vurgulanr (nam- dier panoptikan) (1998: 108). Dnyann bilgisinin mmkn olan en objektif yorumunu yapmaya soyunan modern grme rejiminin znesi -gzn taycs olan zne- Yeenolu'na gre panoptik olarak konumlanm gzlemcidir. Vcutsuz, hereye kadir, evrensel, mutlak, grnmez, ntr bir zne konumudur sz konusu olan (1998:109). Dnyann objektif bilgisine ulamay amalayan bu zne konumunun bilme arzusu hakimiyet arzusuyla bir aradadr (Yeenolu, 1998: 110). Mslman kadnlarn bedenlerinin grnr klnmas, ayn zamanda bu bedenleri bilme arzusunu da gsterir; hem literal hem de figratif anlamda peeyi kaldrma, Mslman kadnlarn bedenlerini bilinebilir yapar. nk modernist gelenek iinde bilme nesneyi gzlenebilir, grlebilir ve dolaysyla manipule edilebilir temsil etme anlamna gelmektedir (Yeenolu, 1998:112). teki kadnlarn bedenleri, yaamlar, znellikleri grnr klnrken, batl kadnn yce, mutlak zne stats tmyle grnmezdir. Evrensel bir konum olarak tanmlanr. Bu nedenle, Yeenolu'na gre, Mslman kadnlar zgrletirmeyi arzulayan emperyal feminist konum, modern kolonyal disipliner iktidarn bakn normalle-

tirmeye dayal ve disipline eden bir sistemin parasdr (Yeenolu, 1998:111). imdi CNN Trk'te yaynlanan Peenin Arkasndaki Afganistan belgeselinin adn yeniden dnelim. Burada szn sahibi olan bak, Batl zneye aittir. Bununla ilikili olarak sz, Batl grme rejiminin izlerini tamaktadr. rnein kadnn Douyu anlatan gsteren olmas, peenin ise karanlk, geri kalmlk, barbarlk gsteren zincirlerine almas gibi.7 Belgesel, peeyi kaldrp Afganistan gereini bize gstermeyi taahht etmektedir. 11 Eyll'n ardndan Amerika'nn Afganistan' igali srasnda yaynlanan belgeselin ad grme, bilme ve kontrol etme arzusunun biraradaln gstermektedir. Paglia, bu arzu arasndaki ilikiyi sadece modern dnemle snrlamaz ve ok daha gerilere Apollon-Dionysos ayrmna gider. Bu ayrmn birinci taraf, bilin, dzen, biim vermeyle, ikincisi bilind, cinsellik, lmllk ile karakterime olmaktadr: Snrlar izen, yasa koyucu, otoriter ve bastrc Apollan'a kar akkanl aa karan Dionysos. Paglia'ya gre, modern Apollonyen kltrmz bizi, cesetler, katliamlar, kan grmeden korur. rnein trajedi bir erkek fantezisidir; nk trajik olan kontrol edilebilir, tahmin edilebilir, grlebilir yapan bir giriimdir. Liderlik, odaklanma, ama, objektiflik arzusu, grmenin hakimlii, Paglia'ya gre Apollonyen kltre aittir. Btn bu klt-

Aslan Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk 45

rn mcadele ettii, bastrd yn ise Dionysos, ya da doa, ya da kadndr. Doann felaketlerine, belirsizlie, akkanla kar Apollon kltr kavramsallatrr, snrlar izer, objektiflie ynelir, grmek, bilmek ve kontrol etmek ister. Dolaysyla, rnein trajedilerde kadnlarn dzeltilmeye allan problem olmas, kadnla doa arasnda kurulan bu koutluktan kaynaklanr (1991: 5-39). Paglia, grme, kontrol etme, dzene sokma, katlatrma, biim verme arzusuyla tanmlad Apollonyen kltrle Dionysosyen kltr arasndaki fark tmyle biyolojik olarak kadn ve erkek olmak arasndaki farkla aklarken8 grmenin hakimiyetini de insann lmle, felaketlerle mcadele etme arzusuyla, her eyi bilerek kontrol edilebilir hale getirmesiyle ilikilendirmektedir. Robins de grsel olann saltanat hakknda benzer yorumlar yapar. Ona gre giderek artan bir ekilde, dnyay dolayml baklarla deneyimlemekteyiz. Gereklikle temas etmeden belirli bir mesafeden izliyoruz ve bu sadece yaknmzdaki dnyay grmekle ilgili bir problem de deil; nk yeni grsel medya gr alann geniletiyor. Hem dnyay gryoruz hem de grdmz eyin etkilerine ve sonularna kar korunakl bir pozisyondayz . Nitekim, yeni digital imge teknolojisiyle, gerek yaamn snrllklarndan kap tam bir illzyon iine girebiliyoruz. Gvenli ve korkudan -lm korkusundan- uzak, sanal ehirlerde yaaya-

biliyor, sanal geziler ve sanal seksler deneyimleyebiliyoruz. Bu, kaosun ve katastrofun felaketin olmad bir dnya, istenmeyenlerin olmad bir dnya, gereksiz bir dnya. Robins, grsel deneyimin, lmn ve ykmn gcnden, gerein felaketinden, lmle ve tekiyle yzlemeden kamay saladn vurgulamaktadr (Robins, 1996: 21-28). Grsel imge, acnn sesinden ve hissedilmesinden, lmn, yanmann, felaketin kokusundan, tadndan ayrdr (Robins, 1996: 64). Robins, Krfez Sava ya da Bosna zerine dnmenin bu durumu anlamak iin yeterli olduunu belirtir. Robins'e gre, Krfez Sava ekranda cereyan etti. Dnyay izleyenler ve izlenenler olarak ikiye ayran bu durum, toplumumuzda imgelerin roln gsterdi. Savan gerek yaamdan koparld bu ekran kltrne ballmz zerine dnmemiz gerektiini belirten Robins, bunu yapmann insani ve moral nedenleri olduunu vurgulamaktadr.9 Ona gre, "televizyonun dnyaya alan pencere olmas" ideali bugn, "bilgiyi kontrol edenler tarafndan retilen imgelerin aynasna dnen bir pencere" haline gelmitir (Robins, 1996: 66-67). Robins, gelecek yllarda da imgelerin, bizim iin anlamlan ve bizim onlarla yaptklarmz asndan nemli olmaya devam edeceini sylemekte ve bu nedenle grsel kltr farkl bir epistemolojiyle ve politik olarak yeniden dnmek gerektiini vurgulamaktadr.

46 iletiim : aratrmalar

Bu yaklamlar, Batl grme rejiminin neleri bastrdn, nasl bir arzuya seslendiini ve grsel kltrn mevcut biiminin hangi nkabullerle ilediini gstermesi asndan aydnlatc olmakla birlikte gerek modernlii gerekse grsel kltr anlamak asndan dar bir ereve sunmaktadrlar. Bu tip snrl yaklamlar grsel kltrn nemli bir paras olan sinema iin de geerlidir. Sinemaya dair indirgemeci yaklamlar -sadece dikizlemeci ynnn, sadece pornografik ynnn ne karlmas, sadece sanat, sadece popler kltr olmas gibi- eletirdii kitabnda, de Lauretis (1984) sinemay daha geni toplumsal anlamlaryla dnmeyi nerir. Ona gre, yirminci yzylda sinema, daha nceki yzyllarda perspektifin yaptna benzer bir ilev yerine getirmitir. Toplumsal imgeleme ekil vermek olarak adlandrd bu durum, dnyaya dair bilginin ve anlamn znenin grnde (vision) temsil edilmesidir (de Lauretis, 1984: 66). De Lauretis, bu anlamda sinemann farknn ARZU olduuna vurgu yapar. Bir bak, bir dnya ve bir nesne yaratmasyla dier kltrel biimlerle ortaklk iinde olan sinema, ortaya kt yirminci yzyl betimleyen arzu kavramnm da ierir. Nitekim der de Lauretis, "sinema ve psikanalizin 1900 yl civarnda ikiz doular sklkla ifade edilmitir" (de Lauretis, 1984: 67). Ona gre, sinemann sihiri, anlatsallk ve arzuyu kaydeden grme hazznda (scopophilia) yatmaktadr. Byle bir yaklam iinden sinemaya

bakmann hem erkekler hem de kadnlar ierdiini belirten de Lauretis, znelliin materyalist bir kuramnn verili bir zne nosyonundan balamamas gerektiini vurgulamaktadr. De Lauretis'in sinema iin ifade ettiklerini genel olarak grsel kltr iin de dnebiliriz. Yukarda aktardm kimi yaklamlar, rnein Denzin'in ya da Paglia'nn grselliin hakimiyetine dair aklamalar, herhangi bir dncenin hakim hale geliini totalletirici bir tarzda ele almaktadr. Yani bu hakim kltrn bastrdklarna dair hibir yark hibir atlak sz konusu deildir bu yaklamlar iinde. Tam da bu nedenle btncl bir zne kavray sz konusudur. Bastrlanlar nereye gitmektedir? zneler tmyle bu kltrn yasasna nasl tabi olurlar? Modernliin iki yz yllk tarihini dndmzde Kartezyen perspektifilii sanat iinde bozmaya alan pek ok rnein yan sra -sadece kbizm tek bana yeterli-,10 farkl bir modernlik kavraynn, daha dinamik, belirsizlie daha ak bir modernlik kavraynn da olduundan sz etmek gerekmektedir. Dolaysyla grsel kltrn bugn eletirdiimiz kapitalist, tketim toplumunun bir paras, nemli bir paras olmas, onun deitirilemez bir kltr olduunu gstermez. Tpk dilde olduu gibi grsel alanda da mcadele sz konusudur. Aada temsil siyaseti ekseninde grsel kltr tartan yaklamlar aktarmaya alacam.

Aslan

Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk 47

Grsel Kltr ve Temsil Siyaseti

"Tarihi bu trden belgelere dayanarak i gremezdi. Herkesin bildii gibi, o, camdan bir kafeste almaktadr; 'te gnderimlerim, ite kantlarm'. Hi kimsenin de aklna gelmiyordu ki, bu belgelerin seimi, bir araya getirilmeleri, btn o kantlarn yerli yerince kullanlmas da ayn ekilde bir kurgudur, bir hiledir, bir film hilesidir. Ayn kaynaklara bavurma olanana sahip olduklar halde, tarihilerin hepsi de Devrim'in ayn tarihini mi yazdlar?" (Ferro, 1995: 29). ncelikle, Kartezyen Perspektifilik'in ve ona dayanan sosyal teori geleneinin nkabullerini yeniden dnelim. Elbette ki ilki gzn bamszl inancdr. Bakn/grn zerk, zgr ve saf olabileceine dolaysyla da dnyaya dair bilgiye dolaymsz ulaabilecei ifade edilmektedir. Jenks, bylece, toplumsal deneyimin ve bak pratiinin saf alg davranna indirgenerek aklandn belirtir (1995:4). kinci olarak, herhangi bir toplumsal fenomenin sonlu, bitmi ve grnen zelliklere sahip olduunu ieren nkabuldr. Son olarak ise, kuramcnn ya da gzlemcinin ahlaki ve siyasi deerlerden uzaklaabilecei yani "temiz grebilme"nin mmknldr. Jenks'e gre bu nkabulleri genel olarak pozitivizm bal altnda toplayabiliriz. Saf, tertemiz, lekesiz algyla ampirisizmi oluturan pozitivizm, bilginin, kltrel, tarihsel, toplumsal zeminiyle ilgilen-

memektedir (1995:5-6). Bu, saf alg ideolojisi, grlebilir olann ayn zamanda inanlan olduu edeerlik ilikisiyle ilemektedir. Oysa Bryson'un da ifade ettii gibi, "insanlar tarafndan deneyimlenen gereklik her zaman tarihsel olarak retildii iin, effaf ve doal olarak verili gereklik yoktur" (Aktaran Jenks, 1995: 6). Saf alg ideolojisinin, grsel materyale dair aklamalar ya da grsel materyal kullanm yukardaki ncllerle temellenmektedir. Fotoraf makinesi ya da kamera kullanldklar kitlesel balamlarda (basn, reklam, televizyon, belgesel vs.) gerein kaydedicileri olarak dnlmekte dolaysyla ortaya kan grsel materyal "gerek" olarak sunulmaktadr. Daha nce de belirtildii gibi, bunun arkasndaki nerme, "bir ey[in] grlebilir olduu zaman ... bir olgu [fact] olduu, olgularn da yalnzca gerei ierdiedir]" (Berger, 1998: 95). Grsel materyalin bu ideolojik kullanmna kar Berger'n sorduu soru udur: "Yaral bir bacan rntgen filmi, kemiklerin krk olup olmad hakknda 'plak bir gerek' sunabilir. Oysa bir fotoraf bir insann alk deneyiminde ya da diyelim ki bir len deneyiminde yatan 'plak gerei' nasl anlatabilir?" (1998: 93).

Eklemlenmi Bak
Berger'n sorusunu bir baka soruyla devam ettirelim. "Grsel dil dnya hakknda halihazrda orada olan bir gerei mi yanstr yoksa dnya hakknda onu

48 iletiim : aratrmalar

temsil ederek anlamlar m retir?" (Hail, 1997a: 7). Burada temsil, pozitivizmin de dayand geleneksel temsil yaklamlarndan farkl bir ekilde dnlmektedir. Geleneksel temsil yaklamlarndan biri olan yansmac (reflective) yaklama gre, anlam gerek dnyada nesnenin, kiinin, dncenin veya olayn iinde yeralr ve dil bir ayna ilevi grerek dnyada halihazrda varolan doru anlam yanstr. Niyeti (intentional) yaklam ise szcklerin/imgelerin anlamnn yazarn niyet ettii veya kast ettii anlam olduunu ifade eder (Hail, 1997a: 24-25). Hall'n sorusunda yer alan temsil, inac (constructionist) yaklamn temsil anlaydr. Bu yaklama gre dil ne ayna ilevi gren effaf bir tayc ne de btnyle kiiye zel bir oyundur. Niyet edilen anlamlar ne kadar zel ne kadar kiiye has olursa olsun paylalabilmesi ve anlalabilmesi iin dilin uylamlarna, kodlarna, kurallarna girmek zorundadr. Dolaysyla inac yaklam, "eylerin" kendilerinin veya dilin bireysel kullanmnn anlam sabitleyemeyeceini ifade eder; anlam ieren, "eylerin" kendisi deildir (Hail, 1997a: 25). "eyler", kavramlar ve gstergeler arasndaki ilikiler dil iinde anlam retimiyle kurulmaktadr ve bu sre temsil olarak tanmlanr (Hail, 1997a: 19). Hail, temsilin iki sistemi olduunu belirtir. Birincisi her eit nesnenin, kiinin veya olayn bir kavramlar seti veya zihinsel temsillerle ilikilendirildii bir sistem-

dir. Bu paylalan bir kavramsal haritadr ve dnyay anlaml bir ekilde yorumlamay olanakl klar. kinci sistem ise bu kavramsal haritann ortak bir dile evrilmesidir. Bu, konuulan dil olabilecei gibi sinema, mzik, futbol ma da olabilir. Btn bu dil sistemlerinde anlam tayan szckler, sesler veya grsel imgeler gsterge/iaret 1997a: 18). Dilin saydam, tarafsz bir arac, anlamlarn effaf taycs olduu inancn tayan yansmac yaklam ve anlamlarn bireyin niyeti olduunu iddia eden niyeti yaklam Saussure'n dil modeli ile sarslmtr. Yani pozitivizmin saf alg ideolojisi tahtndan indirilmitir. nac bir temsil kuram iin Saussure'n modelinin brakt en nemli miras anlamlandrmann farkllklar zerinden retilmesidir -ki bu dilin retkenliidir. Bu retkenlik, anlamn akn bir znenin niyeti olamayacana ve yapy vareden bir merkezin yokluuna iaret eder. nac bir temsil kuram eyler, kavramlar ve iaretler arasnda kurulan her birliin tarihsel ve kltrel olduundan hareketle her zaman yeni temsillerin mmknlne iaret eder; yani temsil bir sre, bir pratiktir. Herhangi bir tarihsel anda baat olan temsillerin baatl sonsuza kadar sremez (Coward ve Ellis, 1985; Hail, 1997a). Nitekim bu, "anlamlandrmann farkllk sreci tarafndan kurulmasnn statik deil, anlamlandrma zinciri tarafndan yeni gsterilenlerin solarak tanmlanr (Hail,

Aslan Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel O k u r - Y a z a r l k 4 9

rekli olarak eklemlenmesi sreci olarak", Coward ve Ellis'e gre Saussure'n en nemli kefinin bir sonucudur; nk farkllk fikri, yani dilde pozitif gstergenin olmay gsteren ve gsterilenin iaret iinde birbirlerinden ayrlmama zelliklerinin yan sra ayrlmalarn da mmkn klar (Coward ve Ellis, 1985: 44-45). Yani gstergenin birliini eletiriye uratr. Szcklerin/imgelerin anlamlar yerlerinden oynayarak tarihsel olarak deiebilir. Her yerinden oynama farkl kltrlerin farkl tarihsel momentlerde dnya zerine dnmelerini ve snflandrmalarn farkllatrarak, kltrn kavramsal haritasn deitirir (Hail, 1997a: 32). "O halde dil sonsuz bir retkenliktir" (Coward ve Ellis, 1985: 45). Hall'e gre bu, temsili ve kltr anlamak asndan fevkalade nemli bir ifadedir. Eer, bir gsteren ve onun gsterileni arasndaki iliki herhangi bir topluma veya tarihsel momente zg toplumsal uylamlarn sonucu ise, btn anlamlar tarih ve kltr iinde retilir, hibir zaman nihai olarak sabitlenemez ve her zaman hem kltrden kltre hem de bir tarihsel dnemden tekine deiim gsterir. Sonu olarak tek, deimez, evrensel bir "gerek anlam" yoktur (Hail, 1997a: 32). Her ne kadar Saussure gstergenin birliinden sz etse ve gsterge-gnderge ilikisine hi deinmese de, hem Hail hem de Coward ve Ellis, Saussure' yorumlarken farkllklar kavrammn ve gsteren-gsterilen ayrm-

nn tad radikal potansiyeli aa karrlar. Bu yeniden yorum, dilin retkenliini sz konusu hale getirir. Hall'e gre bu, Saussure'n modelini taklit etmek yerine onu daha ak ulu ve daha gevek bir tarzda kullanmaktr (1997a: 35). zetlemek gerekirse, gstergenin nedensizlii ve anlamlandrmann gsterenler arasndaki farkllklardan olumas gstergenin birliini tarihsel deiime ak hale getirir; tesis edilen her birliin bozulmas, bozulan her birliin ise yeniden tesis edilmesi mmkn hale gelir. Bilgi, sadece kategoriler ve sembolik dzenin kurallar ile mmkndr; bir baka deyile dnyaya ilikin her deneyim bir dolaymla salanr (Belsey, 1980: 38). Yukarda aktarlamaya allan inac temsil yaklam, nesnelerin fiziksel varolularn reddetmek deil, onlarn anlamlarnn sylemsel eklemlenmeye ya da toplumsal bir araya gelilere baml olduunun ifade edilmesidir. Laclau ve Mouffe, sata sunulmu bir elmas ile bir madende bulunan elmasn ayn fiziksel nesne olduklarn; ancak elmasn bir meta olmasnn sadece toplumsal ilikiler sistemiyle mmkn olduunu belirtir. Benzer ekilde bir caddede yuvarlak bir nesneye vurmakla bir futbol manda topa vurmak ayn fiziksel olgudur. Nesnenin futbol topu olmasn salayan ancak dier nesnelerle ilikisidir; ki bu ilikiler toplumsal olarak kurulur (1997: 70). Laclau ve Mouffe, "doal dnya hakknda ne diyebiliriz? nsanlar

50 iletiim : aratrmalar

tarafndan kurulmayan fizik, biyoloji, astronomi olgular ..." sorusuna "doal olgular da sylemsel olgulardr... Eer dnyada insanlar olmasayd, bizim ta olarak adlandrdmz nesneler yine olurdu; ama 'ta' olmazlard nk ne madenbilimimaden bilimi ne de onlar snflandran ve dier nesnelerden ayran bir dil olmazd" (1997: 71) diyerek cevap verirler. Dolaysyla Berger'in sorusunda kemiklerin krk olduunu gsteren rntgen filmi de bir sylemsel kurulu iinde (tp bilimi) anlam kazanmaktadr. Bu yaklam ierisinde grsel materyali deerlendirirken aratrmaclar, saf bak, yani gerei ortaya karmak fikrinden uzaklaarak bakn eklemlenmiliine ynelirler. Yani, bir toplumda herhangi bir tarihsel momentte ortaya kan grsel materyal toplumsal balam iinde deerlendirilir. rnein, Hamilton (1997) kinci dnya sava sonrasnda, Fransz fotoraflarnda, Fransz kimliine, Fransz kltrne dair anlamn, hmanist bir paradigma iinde nasl kurulduunu gsterir. Bu alma, dnemin fotoraflarndaki ortak temsil paradigmasn gstererek grsel olan bir toplumsal anlamlandrma pratii olarak okumaktadr. Yani, sz konusu okuma, bakn hmanist bir paradigmaya eklemlenerek gerein belirli bir ekilde grlmesinin, kurulmasmm ve hissedilip yaanmasmn aratrlmasdr. Benzer ekilde, Hail, siyahlara ilikin temsillerin, popler, grsel formlarda nasl bir bak

ile retildiini aratrr. Bu bak, tekiliin sylemsel kuruluuyla dlayc olan, iktidar ieren ve fantezinin rol oynad bir baktr (1997b). Ksaca, burada bak, sylemsel bir konum bir zne konumudur. nac temsil yaklam grsel materyalleri incelerken yukarda aktardmz kuramsal gelimelerle snrl kalmamtr. Saf bak inancnn sorgulanmasn ve temsillerin toplumsal anlamlarn retilmesine yaptklar katknn aratrlmasn bir adm ileriye gtren almalar grntnn olanaklar bal altnda toplamak mmkndr. rnein Marc Ferro (1995) filmlerin, resmi tarihin ya da "objektif" bir tarih anlaynn kurgulad toplumu, kar-zmlemeye uratma potansiyelinde olduunu belirtir. Ferro'ya gre, ynetmeni aan, sansr aan -ki ounlukla yazl kltre ait bir sansr olduunu belirtiyor- grntnn dilindeki srmelerin ortaya karlmasnn ya da bizatihi filmin toplumsal tarihle kurduu kodlama ilikisinin, sinematografik eylem kipleriyle zmlenmesinin farkl bir toplumsal tarih kavrayn beraberinde getireceini vurgular: Bunlarn saptanmas, ideolojiyle olan uyumluluklarn ya da uyumsuzluklarn saptanmasn, grnrn arkasndaki gizlenmii, grnr boyunca grnmez olan kefetmeye yardm eder. Burada bir baka tarihe, elbette Tarih gibi iyi ve dzenli bir btn oluturma iddiasnda olmayan bir tarihe konu olacak bireyler vardr; bu tarih, daha ok o btn artmaya ya da onu yok etmeye yardm edecektir (1995: 34).

Aslan Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk 51

Bu balamda, grsel kltr tartmalar, bir yandan saf bakn sorgulanmas ve grsel siyasi mcadelenin olanaklar zerine almalar, dier yandan ise gndelik hayatta grsel deneyimin giderek daha fazla merkezi olmasyla -ve hatta Mirzoeff, grsel kltrn gnlk yaammzn bir paras deil, gnlk yaammz olduunu sylemektedir (1998: 3)- toplumsal ilikilerin ve deneyimin, dnyay ve benlii alglama tarzlarnn nasl deitii zerine almalar iermektedir. Mirzoeff (1998), insan deneyiminin, bugn, gemite olmad kadar grsel olduunu ve grselletiini, grsel deneyimimizin ounun bakn biimsel olarak yaplam anlarnda yer aldn belirtiyor (1998: 7): "Elbette ki postmodernizm sadece grsel deneyim deildir; ancak grsel kltr, postmodern gnlk yaamn tanmn ve ileyiini, soyktn almak iin bir taktiktir. Ayrlm ve paralanm bir kltr olarak tanmladmz postmodern kltr, en iyi grsel olarak anlalr ve tahayyl edilir. Tpk 19. yzyln romanla ve gazeteyle temsil edilmesi gibi" (1998: 4). Bu nedenle, Mirzoeff'e gre, grsel okur-yazarl, yazl kltrn kategorileriyle ve aklama modelleriyle anlayamayz -ki yukarda Ferro'nun da benzer bir tespit yapt aktarlmt. Grsel kltr tarihi almalar yapmak gerektiini ve grsel deneyimin dier deneyimler tarafndan belirlenen ikincil bir deneyim olarak dnlemeyeceini vurgula-

yan Mirzoeff, bu almalarn, snf ve toplumsal cinsiyet kimlikleri, cinsel ve rksallatrlm kimlikler asndan toplumsal etkileimin ve tanmn dzenli olarak meydan okunduu bir alan olarak grsel olarm, ekitii, tartld, dntrld anlar ortaya karabilir. Bu nedenle, Mirzoeff, grsel kltr almalarnn disiplinleraras, kltrleraras ve tanmlanm bir alandan ok yapm aamasnda olduunu ifade ediyor (1998: 5-6). Rogoff (1998) ise, grsel kltr almalarnn, imgeler zerine almaktan daha fazlasn ierdiini vurgular. Ona gre grsel kltr zerine uraanlar, bir yandan, kltr iinde, anlamlarn retilmesinde, estetik deerlerin, toplumsal cinsiyet stereotiplerinin ve iktidar ilikilerinin yerletirilmesinde ve korunmasnda grn ve grsel dnyann merkeziliine odaklanmaktadrlar; ancak dier yandan bu odaklanma, yani grn alamn kltrel anlamlarn kurulduu bir arena olarak ama, grsel kltr alanlarn annda izleyiciliin iitsel, uzamsal, ve ruhsal dinamiklerinin btn yorum ve analiz dizisine demirler (1998: 14). Bir dier deyile, Rogoff, grsel materyallerin anlamnn belirli bir tr yorum ve analizle kapatlmasnn ya da dondurulmasnn tehlikesine iaret etmektedir. Bu nedenle de grsel metinleraraslk zerine dnmek gerektiini belirtir ve buradan yola karak grsel kltrn, grn ve grnrn (visible) alannda anlamn srekli yer deitir-

52 iletiim : aratrmalar

meinin grsel eklemlenmesini saladn, yani bakn eklemlenmesini saladn ne srer (1998: 15). Rogoff'a gre, sorulmas gereken sorular unlardr: "Grsel kodlar nelerdir?" (bazlarna bakma izni veren, dierlerini gzetleme tehlikesine atan, ve dierlerine tmyle bakmay yasaklayan), "Hangi siyasi sylemler iinde bakma ve bak ele geirmeyi bir siyasi direni eylemi olarak anlayabiliriz?", "Bal olmadmz kltrel gruplarn rettii imgelerle gerekten zdeleebilir ya da haz alabilir miyiz?" (1998:16). Rogoff'un sorular grsel kltr almas iin son derece nemlidir ve grsel kltr tartmalarnn temel noktalarn zetler niteliktedir. Basite syleyecek olursak, bu temel noktalar yukarda da aklamaya altmz gibi toplumun, snfa, toplumsal cinsiyete, rksallatrmaya, etnisiteye dayal hiyerarik yaplanna bakn nasl eklemlendii ve bak bozmann nasl mmkn olacadr. te yandan Rogoff, dnyay fantezilerimiz veya arzularmz yoluyla yeniden kuran veya iimizdeki hikayeleri anlatan her trl arenadan imgelerle nasl aktif olarak etkiletiimizi anlamaya ihtiyacmz olduunu da vurgulamaktadr (1998: 16)." zellikle feminist film teorisinin ve ardndan gelen aznlklarn eletirel sylemlerinin bak zerine saptamalarnn (arzu eden zneler ve arzulanan nesneler) grsel kltr almalarnda bakn kavranna nemli katklar yaptn belirten Rogoff,

ancak bu konumlarn sabit konumlar olarak dnlmemesi gerektiini vurguluyor. Bu vurgu, yukarda inac temsil yaklamnda aktardmz, anlam retiminin temeli olan farkllkla ilikilidir. Dilde pozitif gsterenin olmamas, gsteren ve gsterilen arasnda kurulan her birliin ya da sabitliin bozulabileceini sylememizi mmkn klmaktadr. Dolaysyla, Rogoff, toplumsal olarak kurulan bu konumlarn sabit olmadn ve bylece grn alannn bir mcadele zemini haline geldiini belirtir (1998: 22). Yani Rogoff'a gre grsel kltr, temsilleri patriarkal, Avrupamerkezci ve heteroseksist normlardan koparmak ve yeni balar kurmak iin olanaklar sunmaktadr (1998:16). Shohat ve Stam (1998) de benzer ekilde, grsel olann iinde bulunduumuz tarihsel momentte metinlerarasln ok boyutlu dnyasma stratejik ve basit bir giri noktas olduunu ve Kartezyen bak ya da antropolojik bak bir yana brakan ok merkezli, diyalojik (karlkl konumasal) ve farkl grsel kltrler arasnda ilikisel bir zmlemenin nemine deinmektedirler (1998: 45-46). Son olarak Jenks'in grsel kltr almalarn inac temsil kuramyla biraraya getiren szlerine yer vermekte yarar var: "Gstergebilim, iarete tepkilerde ve onun okumalarnda birlii kuran kltrel aa baldr. Bu a bizim grme/bakma rejimimizdir" (1995:15).

Aslan Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk 53

Eletirel Grsel Okur-Yazarlk

Kellner, grsel muhayyilenin giderek artan nemini kabul etmek gerektiini ifade etmektedir. Ona gre bugn, insanlk tarihinin en yapay ve imge-kelmi kltrlerinden birinde yayoruz. Bu nedenle de bu durum, grsel muhayyilenin karmak inasn ve oklu toplumsal ilevlerini anlamnn nemini artryor. Kellner'e gre, eletirel bir perspektifi iererek grsel kltr mzakere eden yaklamlarn oalp eitlenmesine byk bir gereksinim var. Yani ona gre bir grsel kltr politikas retmek iin hem ekonomik-politik yaklam hem de grsel kltrn farkl formlar arasndaki farkllklar tespit edebilecek yaklamlar bir araya getiren bir eletirel grsel okur-yazarln gelitirilmesi gerekmektedir (2002:1). Kellner'e gre film, televizyon ve genel olarak kltr almalarnda yaanan younlua ramen grsel imgelerin nemi yeterince iyi deerlendirilememektedir. nac bir temsil yaklamyla grsel imgeleri deerlendiren Kellner, teknolojik olarak dolaymlanan btn grsel imgelerin ina edildiini ve bu nedenle de grsel imgelerin temsil siyasetinde can alc bir rol oynadklarn vurgulamaktadr. Ona gre, grsel imgeler ve temsiller birbiriyle yaran toplumsal sylemleri dolama sokar ve yeniden retir. Bu anlamda Kellner, grsel imgeleri, toplumun, rka, etnisiteye, snfa, toplumsal cinsiyete dayal

asimetrik yaplann srdrmenin ve ezilenleri bu yapya baml klmann bir arac olarak grmek yerine grsel imgelerin mphemlii zerine vurgu yapmaktadr. Yani, onlarn politik anlamnn verili olmadn ve bu nedenle de grsel alanda mcadelenin rk, cinsiyeti, homofobik sylemlerin grsel imgelerle kurduu balar zp demokratikleme, zgrlk, sosyal adalet, feminizm gibi siyasi ama ve deerler ieren sylemlerle yeni balar kurmay mmkn kldn belirtmektedir (2002: 4). Kellner'e gre, grsel imgeleri eletirel olarak okumak yani eletirel grsel okur yazarlk temel abay ierir: Grsel imgeleri toplumsal ve siyasi balamlarna yerletirmek, onlarn anlam ve etki alann ortaya karmak ve cinsiyeti, rk, homofobik vs. fenomenleri tevik eden imgeleri aa kararak eletirmek (2002: 5). Bunlarn yan sra Kellner, eletirel yaklamn grsel imgeleri ve medya metinlerini tek bir yoruma indirgeyemeyeceini de belirtir. Elbette herhangi biri, tek bir yorumu ayrcalkl klabilir; ancak farkl okumalara ve farkl izleyicilerin grsel imgeleri nasl algladklarn anlamaya da ihtiyacmz vardr. Bu nedenle Kellner'a gre eletirel grsel okur-yazarl, nitel ve nicel, hermeneutik ve eletirel, semiotik ve yapsal yaklamlar, kltrel metinlerin moral, felsefi ve estetik boyutlarn da ieren ok perspektifli bir yaklam olarak deerlendirmek gerekmektedir (2002: 5).

54 iletiim : aratrmalar

zetle Kellner'a gre, eletirel grsel okur-yazarlk, grsel imgeleri retildikleri ekonomi-politik balam iinde deerlendirmeyi ve temsillerin politik anlamlaryla birarada dnmeyi iermenin yan sra hem metni hem izleyici almlamasn dert edinen ok perspektifli bir yaklam gelitirmeyi de gerektirmektedir. Kellner, eletirel grsel okur-yazarln gelitirilmesinin eitimin ve toplumun yeniden yaplanmasnn nemli bir paras olduunu vurgulamaktadr. Farkl medya formlarndan siberkltre kadar her ynyle grsel kltr ciddiye alacak ekilde yeniden yaplanan bir eitim sistemi oklu okur-yazarlklarn gelitirilmesine katk yapmamn yan sra toplumsal ve kamusal srelere katlm iin gerekli becerilerin de kazanlmasn salar (2002: 7). Dolaysyla Kellner'e gre, eitimin eletirel grsel okur-yazarlk gelitirecek ekilde yeniden yaplanmasn talep etmek daha eit ve daha zgr bir toplum talep etmenin de nemli bir parasdr.

latrlmas iki yaklam arasndaki ortaklklar ve farkllklar grmeyi de mmkn klacaktr. Kltrleraras iletiim, "farkl kltrlere mensup insanlar arasnda etkileim ve anlam aktarmlar, yabancnn alglanmas, aklanmas ve kltrel farkllklarn gzetilmesi gibi konular inceleyen disiplinleraras bir bilim daldr" (Kartar, 2001: 22). Antropoloji, etnografi, linguistik, sosyolinguistik, iletiim ve kltr almalarndan yararlanan bu disiplin, kltrler arasndaki farkllklar, toplumlar bir dizi temel parametreye gre snflandrarak aklamaya almaktadr. Bunlar, bireycilik-cemaatilik, erillik-diillik, belirsizlikten saknmann, g aralnn ok ya da az olduu kltrler, yksek-dk balaml kltrler gibi snflandrmalardr (Jandt, 1998; Kartar, 2001). Bunlarn yan sra, kltr-doa ilikisini, kltr iinde insanlarn ve etkinliklerinin yerini, insandoa ilikisini tanmlayan kltrel deerlere gre ve yz ifadesi, beden dili, toplumsal kontrol ve diren mekanizmalar (bak saknma, sessizlik, dedikodu, lanet vs.), zaman ve mekan algs gibi szl iletiimin dnda kalan ama kltrlerin farkllklarnda szler kadar belirleyici olan unsurlara gre de snflandrmalar yaplmaktadr (Jandt, 1998; Kartar, 2001). Btn bunlarn sonucunda ise kltrleraras iletiim alan, 'kltrleraras iletiim yeterlii'nin gelitirilmesine ve bunun koullarna ynelmektedir. Kartar, bu yne-

Kltrleraras letiim Yeterlii

Son olarak, Kltrleraras letiim literatrnn grsel kltr tartmalarna olan katksndan sz etmeye alacam. Kltrleraras iletiim yeterliini bu literatr aktarabilmek iin temel bir kavram olmas nedeniyle tercih ettim. Ancak dier yandan bu kavramn, eletirel grsel okuryazarlk ile bir arada dnlmesi ve kar-

Aslan

Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk 55

liteki amacn farkl kltrlerin etkileime getii ortamlarda, kltrel farkllklarn tannmasn, sayg ve hogryle karlanmasn ve etkin bir iletiimin kurulmasn salamak olduunu belirtmektedir (2001: 211). yleyse bu yeterliin nasl tanmlandn ayrntland rmakta yarar var. Linguistik teori iinden gelen Hymes (1997), yeterlik nosyonunun sadece gramatik olarak deil daha geni bir alan iinde dnlmesi gerektiini vurgular. Konuma tarzlar zerinde duran Hymes, bunlarn analizinin ve tanmlanmasnn yaplmasn temel grev olarak ne srerken konuma tarzlarnn kullanmnn, anlamnn ve koullarnn da analizini yapmak gerektiini belirtir. Dolaysyla ona gre, linguistik, sadece gramer ile deil konumann rgtlenmesiyle de ilgilenmelidir. Benzer bir yaklamla konuma topluluklarnn sadece dilin gramerinin yaylmasn salamadn ayn zamanda konuma tarzlarnn da rgtleri olduklarn belirten Hymes yeterlii sadece kiisel bir beceri ya da gramer bilgisi deil kiilerden bamsz olarak toplumun organik zelliinin bilgisi olarak tanmlamaktadr. Ksaca Hymes, dilleri insanlarn onlarla yaptklaryla bir arada dnmektedir.12 Dilin toplumsallna ynelik bu vurgu, inac temsil yaklamyla ortaktr. Bu anlamda yeterlii, "toplumun organik zelliinin bilgisi" olarak tanmlamak ise niyeti ya da yansmac temsil yaklamlarndan farkl olarak znenin de bu toplumsallk

iinde ina edilmesi fikriyle ortaklk iermektedir. Yani yeterlik, znenin niyetiyle kazand ve tmyle farknda olduu "kiisel beceri" deil znenin iinde bulunduu kltrde varolabilmesinin (konuabilmesinin/eylemesinin) kouludur; zne konumudur. letiimin etnografisi alann gelitirmeye alan Saville-Troike (1989), alann temel sorularnn "Herhangi bir konuma topluluu iinde konumacnn iletiim kurabilmesi iin gerekenler nelerdir ve bunlar nasl renilir?" olduunu ve ilk sorunun cevabnn, yani "gereken bilginin" "iletiimsel yeterlik" olarak adlandrlabileceini belirtir. yleyse temel ama, toplumsal anlamn nasl ortaklat ve yayldn bulmaktr. Hymes, yukarda aktarld gibi, dilin ne olduunun onun nasl ve niin kullanldndan ayrlmaz olduunu belirtmektedir. Saville-Troike, buradan yola karak, iletiimin etnografisinin, dili toplumsal olarak yerletirilmi bir kltrel biim olarak ele aldn ve hem dilin kodlarn hem de konumaclarn ve dinleyenlerin ksaca insanlarn bilisel srelerini analiz etmeye ve anlamaya odaklandn sylemektedir. Bu yaklam, dilin, konuma topluluunun snrlarn izmede nemini vurgular. Ortak bir kltre, toplumsal aa, tarihe sahip olma byk oranda ortak iletiim hissiyatna sahip olmaya bamldr. Yani, iletiimsel yeterlik, dilin kodlarn bilmektir. Kime, hangi durumda, neyi, nasl syleyeceini bilmektir. Dolay-

56 iletiim : aratrmalar

syla da dilin kullanmn yansra dier iletiimsel boyutlar da ierir. Bu anlamda, iletiimsel yeterlik ayn zamanda kltrel yeterliktir. Yeterlik kavram en temel dzeyde bu ekilde tanmlanmaktadr. Buradan beslenen kltrleraras iletiim yeterlii kavram, kltrleraras iletiim literatrnde alt ana yaklam iinde u ekilde ifade bulur: Uluslaras birey yaklamna gre farkl lkelerde geici olarak yaayan ve yeterlii kazanm birey, yabanclarla ilikisinden edindii deneyimleri mesleki becerilerine de baaryla uygulayan kiidir; sbjektif kltr yaklam ise bireylerin farkl kltrel davranlar anlama ve onlara sayg gsterme, iinde bulunduklar kltrel ortama uygun davran gelitirme yetilerini ne karr; ok kltrl insan yaklam, kltrleraras iletiim yeterliine sahip bireyin zor ve allmadk ortamlarda bile iletiim gerekletirebilecei tezine dayanr; sosyal davranlk, kltrleraras iletiim yeterliini bireyin kiisel zelliklerine deil, eitim programlarna ve deneyimlerine balar; tipoloji yaklam ise kltrleraras iletiim yeterliini farkl birey tipolojileriyle (uyum yetenei, etkin iletiim becerisi, hogr vs.) aklama eilimindedir; son olarak kltrleraras iletiimci yaklam baarl iletiimin (kltrleraras iletiim yeterliine sahip bireyler arasndaki iletiim) karsndakinin szl ve szsz iletiim davranlarn anlamayla olacan ne srer (Kartar, 2001: 208-210).

imdi yukarda aktarlmaya allan kltrleraras iletiim yaklamn grsel kltr asndan dnelim. Hi phesiz ki; bu yaklamlar grme, bilme ve gereklik arasndaki zdelie dayanan bir epistemolojiden uzaklamtr. Daha nce de belirtildii gibi, bu yaklam, dilin toplumsallndan, anlamlarn toplumsal olarak kuruluundan, farkl kltrlerin farkl snflandrmalara sahip olduundan bu nedenle de grme/bilme/gereklik'in dil tarafndan dolaymlandn ifade eden linguistik ve kltr almalarndan beslenmektedir. Bu anlamda, kltrleraras iletiim yeterlii, tpk eletirel grsel okur-yazarlk gibi ya da onun bir bileeni olarak farkl kltrlerin grsel rnleri nasl okuduuna ve farkl kltrlerin bir arada bulunduu ortamlarda grsel olanm yorumlanmasnda ok-perspektifli okumalarn gerekletirilmesine katk yapabilir.13 Ancak dier yandan, yukarda aktarlan alt yaklam iinde kltrleraras iletiim yeterlii tanmlar rtk olarak btncl bir zne kavrayn ve ideal bir iletiim ortamnn mmkn olabilecei varsaymn iermektedir. Saville-Troike'nin iletiim etnografisinin iki temel sorusu olarak deerlendirdii "iletiim kurabilmek iin gerekenler nelerdir" ve "bunlar nasl kazanlr" sorularnn ilkinin cevab iletiimsel yeterlikti. Peki bu bilgi nasl kazanlr? Yani, ikinci sorunun yant, btncl zne kavray ve ideal bir iletiim

Aslan Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk 57

ortam varsaym nedeniyle verilememektedir. Bir dier deyile, iletiimin ideoloji ve iktidar boyutu gz nne alnmamaktadr. Kltrleraras iletiim yeterliinin kazanlmasnda en nemli engellerin stereotipler, nyarg, rklk, etnomerkezcilik olduu belirtilmekte fakat bunlarn kltr iinde yer alan zneler tarafndan nasl iselletirildii aklanmazken, kltrleraras iletiim yeterlii bireyin kazanabilecei kiisel bir beceriye indirgenmektedir.14 Dolaysyla burada sorunlu olan bir nokta var ki; o da bireysel yeterliin ideal bir konuma topluluu varsaymasdr. Bunun sonucu olarak ise farkll "kabul edilen" kltr, grnen zellikleriyle ve homojen bir ekilde deerlendirilmektedir. Oysa, znelerin kendi kltrleriyle atma iinde olduklar durumlar, kltrn hakim sylemine dahil olamayanlar, iletiimsel yeterliin negatif ynleri,15 kltr iinde znelerin elikili konumlar (Biliyorum ama yine de...) da toplumsal/kltrel olarak kurulan gerekliin nemli unsurlardr. Bu anlamda kltrleraras iletiim literatrnn bu ikili ynnn -yani bir yanda anaakm (mainstream) iletiim almalarnn iinde kalarak zellikle kresel i dnyas iin bilgi reten dier yanda ise eletirel yaklamlarla ortak noktalar ieren dil ve kltr almalarnn- eletirel ksmnn grsel kltr almalaryla bir araya getirilebilecei sylenebilir. Nitekim, bu literatrn Anglo-Sakson sylem

analizi almalaryla ortak yanlar vardr (linguistik, sosyolinguistik, bilisel psikoloji gibi). rnein van Dijk (1998) haberi bir sylem olarak ele alan ve bu yolla analiz eden yaklamna, Levi-Strauss, Barthes, Metz, Eco, Kristeva, Althusser, Foucault, Lacan gibi yapsalc ve post-yapsalclarn yan sra Hymes, Gumperz, Saville-Troike gibi iletiim etnografisi zerine alanlarn, Ervin-Tripp ve Labov gibi sosyolinguistikilerin sylem analizine katklarn dahil etmektedir.16 Bu katklar yle sralanabilir: Mitler, masallar, ykanlatma, arklar ve her eit gnlk sylemin etnografik balam yani bunlarn kullanmnn toplumsal ve kltrel koullar, toplumsal faktrlerin (snf, toplumsal cinsiyet, etnisite gibi) iletiime etkisi. Van Dijk gramatik analizin yan sra grsel analizden de sz etmektedir (Haber filmlerinde kamera ekimleri ve perspektif gibi).17 Sonu olarak, yukarda aktarmaya altmz yaklamlardan da anlalabilecei gibi, grsel kltr almalar hem grsel olann eletirisini, hem de farkl bir grsel olann nasl retilecei sorularna odaklanmaktadr.18 Bu tartmalardan kan en nemli sonu ise bir grsel kltr politikas retmenin ve birbirinden ok ayr gibi grnen alanlardaki (siyaset, sinema, sanat, gnlk hayat gibi) bak bozma pratikleri arasndaki ilikileri kurma gereksinimidir. te yandan bu pratii farkl baklar arasndaki eklektik bir bir-

58 iletiim : aratrmalar

lik olarak da grmemek gerekir. Bak bozmann grsel siyasi mcadeleye ve geni anlamda temsil siyasetine baland yer burasdr. Eer her bak, kltrel bir ina olduu lde maddiyse, bak bozma pratii bir siyasi syleme eklemlenerek farkl bir bak ve farkl temsiller retebilir. Bu anlamda, eletirel grsel okuryazarlk, son derece politik bir taleptir. almann son blmnde, zerinde durduumuz noktalar yeniden dnmeyi salayacak bir sylei zerinde durulacaktr. Andre Parinaud'un heykeltra ve ressam Alberto Giacometti ile yapt bu sylei (Giacometti, 1998: 307-318), yontu yapma pratii zerine Giacometti'nin kendi deneyimleri hakkndadr. Ancak, hem modernlik hem de grsel kltr zerine nemli ipular sunmaktadr.

"blnm" kldn sylemesi, Mc Farlane'e gre modernizmin ilk duyurularndan biridir ve ayn zamanda olgucu, genelletirici, nesnel dncenin de sorgulanmasdr: "nsan mizacnn eitli kalplara gre aktarlan doalc ayrnt dkmleriyle ifade edilmesi imkansz, yakaland andan kaan, bilinmezliklerle dolu, ok ynl, artc, karmak sadeletirilemez bir ey olduu saptamas" (Mc Farlane, 216). Bu sorgulama nemlidir; nk her eyin istatiksel veri gibi kesinliinin olamayacana, znel/nesnel ayrmn krmaya, hereyin kartyla iie girmesine, deiime, aka ve modernist bir slubun douuna iaret eder. Berman bu slubun, 19. yzyln btn byk modernistlerinde -Marx, Kierkegaard, Nietzsche, VVhitman, Ibsen, Baudelaire, Melville, Cariyle, Stirner, Rimbaud, Strindberg, Dostoyevski- olduunu syler ve onlarn paylatklar sesi yle tarif eder: Bu ses ani ve arpc ton ve vurgu deiimleriyle, kendine dnmeye, tm sylediklerini sorgulamaya ve yadsmaya; kendini uyumlu ya da uyumsuz seslerden oluan geni bir diziye dntrmeye; elinden gelenin tesine, daha geni bir menzile uzanmaya, hereyin kartna gebe olduu ve 'kat olan her eyin buharlap gittii' bir dnyay dile getirmeye her an hazrdr. Bu ses zaman zaman kendini kefetme ile kendini alaya alma, kendinden haz duyma ile kendinden kuku duyma arasnda gider gelir (...) ronik ve elikilidir, ok sesli ve diyalektiktir" (1994: 22).

Sonu Yerine: Bak Bozmak

"Bir ba btnyle yakalamak olanakszd" (Giacometti, 1998: 308). Modern dnemin Kartezyen Perspektif anlay dnda baka bir dnce gelenei olduuyla balayacaz. Modernliin bir baka tarihiyle. Mc Farlane, olgucu, zmlemeci, nesnel, genelletirici, mantkl, mutlak, kiisellikten arndrlm, belirlemeci ve mekaniki grn 1890'larla birlikte sorgulanmaya baladn vurgular (1998: 213). 1888'de Strindberg'in, dramatik stratejisinin "paralama" olduunu ilan etmesi ve kahramanlarn "belirsiz" ve

Aslan Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk 59

Berman'm zellikle vurgulad gibi Kartezyen Perspektifilik, modernliin tek yz deildir. Bu anlamda grsel kltr tartmalarnn nerdii ok-perspektifli okuma modernlik iin de geerli olmaldr. Bir dier deyile, eletirel grsel okur-yazarlk talebi, modernlik NDE modernliin eletirisinden beslenen ve Berman'n ifade ettii anlamda modern bir taleptir. Bu balamda, Giacometti'nin yontu yapma deneyimine ilikin sylediklerini, hem eletirel grsel-okur yazarln neden gelitirilmesi gerektiine dair bir cevap, hem de modernlie dair ok-perspektifli bir okuma gereksinimini gsteren bir rnek olarak okuyabiliriz. 1914 ylnda, henz 13 yandayken yontu yapmaya baladn, 1920 ylna kadar grd eyle onu gerekletirme olasl arasnda hibir zorluk bulunmadn syleyen Giacometti, 1920 ylnda, alt ay boyunca bir dostunu model olarak kullanr ve yapt ba sonunda p tenekesine atar. "...o gnden bu yana bir ba, basite grdm biimiyle, en ilkel anlamyla yapmay hibir zaman baaramadm" (1998: 308). Ayrntlarn iine girdike, farkllklar grdke, kendisinin de syledii gibi grme yetisi gelitike, grn kopya etmenin, btn yakalamann kolaylndan imkanszlna doru gitmitir. "Olgu orada karmda. Btn yakalamay hibir zaman hibir

biimde baaramyorum. ok katman var, ok dzey" (Giacometti, 1998: 309). Berger, grme yetisinin srekli deien, beklenmedik olaslklara kar etkin bir yant olarak gelitiini ve gelimesi arttka da olaylardan yorumlayabilecei grnm dizilerinin karmaklnn da arttn, fark etmenin bu yorumlama olgusunun can alc ynlerinden biri olduunu belirtir (1998:11). Giacometti, bir ba, ok uzaktan, ok yakndan, profilden veya tam kardan farkl farkl grdn ve hatta kendi grnn de hergn deiiklie uradn fark ettiini syler. Modelin bana ait grnmlerin her seferinde deiiyor olmas veya o ana kadar grlmeyen bir eyin ortaya kmas, kaybolmas, yeniden grlmesi btn bunlar fark etmekle ilikilidir. Bir baka deyile, BA'a ait farkl grnmleri fark etmek, onun btnlkl, bitmi, verili, tek, "gerek" bir anlam olduuna dair inantan uzaklamak demektir. Bu uzaklama ayn zamanda grme yetisinin retkenliini de mmkn klar. "Hergn BA' yapmaya hergn yeniden baladm" (Giacometti, 1998: 311). Giacometti'nin yapt hem gerekilii her defasnda bozan, hem de grme yetisinin retkenliini harekete geiren bir pratiktir. Giacometti, modele ne kadar ok bakarsa, modelin gereklii zerindeki

60 iletiim : aratrmalar

perdenin o lde kalnlatndan sz eder; nk yava yava araya olas tm yontular girer. Bu olas tm yontular, modeli farkl grme biimleridir. Bir tek gsterilen deil saysz gsterilen olabilir ya da modele ait tek, btnlkl bir grme biimi imkanszdr. Giacometti, her gn yeniden balayarak BA'a ait olan izleri, grnleri yakalamann peindedir. Bu pratik grmenin retkenliine alrken, "her zaman baka trl olabilir"e giderken paradoksal bir biimde grmenin bamsz olmadn da fark etmeyi salar. Yontucu ile BA arasndaki alan saydam deildir. Giacometti'nin ifadesiyle, "gereklik srekli olarak koparlp indirilen perdelerin ardnda yer alyormu gibi...bir tane daha vardr, her zaman koparlacak bir perde daha vardr" (1998: 314). Giacometti, yontularn gereklikle zdeletirmez, onlarn grme biimleri arasndan bir grme biimi olduunu, "gereklikten geriye kalan grn olduunu" gizlemez; nk her gn BAI yapmaya her gn yeniden balar. "Ne zaman almaya otursam, bir gn nce yaptm eyi bir an bile duraksamadan bozmaya hazrm" (Giacometti, 1998: 314). Mutman, grntlere dair saydamlk inancna, gzn bamszl inancna gzn ideolojik bir organ haline gelmesi demektedir (1995: 43). Televizyonun rettii bu bak bozmann yolu olarak nerdii ise video kamera kullanmdr:

Her gn iinde dolatmz, yaadmz oras buras, gidip geldiimiz uzaklarn ve yaknlarn mekan olan bu alanda ideolojik bir organ haline gelen 'gz' terk ederek baka trl bakmay renmemiz gerekecektir ... Baka trl bir bakn retilmesinde, yani gzn ve onun alkanlklarnn terk edilmesinde, ... video kamerann rol olacaktr; kameray kullanmak ... her gn grneni bozmaya ve onu baka trl grmeye yardm edebilir ve belki de grmenin bamszl inancndan bizi kurtarabilir (1995: 66). Hem Mutman'n hem de Mc Farlane'nin metninde bak bozan, daha genel anlamdaysa ilikisel, balamsal, bititirici bir dnce pratii/"bak" pratii krlk kavramyla karlanmaktadr. Mc Farlane, modern dneme ait iki romanda (orak lke ve Krleme) krln bir yoksunluk olarak deil, her eye tek tek bakarak dnyay balantsz paralardan oluan bir yn olarak grme ediminden kurtulma, ilikisiz grnen eyleri ilikilendirme, kat kutupsallklar ya da abartl ayrmlar iinden dnmenin yerini ihtimaller, rastlantlar, elikiler fikrinin almasn salama gibi daha zgrletirici bir "grme biimi", "bak" olarak anlatlmasna dikkat eker (1998: 222). Yani burada, bak alkanlklaryla, balantlar kopararak eyleri, olaylar, durumlar deerlendiren ve bunun saf, gerek bak olduuna inanan ak gzn karsna krlk konulmaktadr. Mutman'n metninde de krlk benzer bir yere yerletirilmektedir.

Aslan

Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk

61

Nesnelerin ya da olaylarn saf, ak seik hallerini deil onlarn bozulmuluunu, iieliini, karmakln, toplumsalln gsteren ve onlar bu ekilde gren, krl bu grme deneyiminin bir paras yapan bir bakn olabilirliinden sz edilmektedir (1995: 66). Giacometti'nin grneni her defasnda bozan yontu yapma pratii, grme yetisinin retkenliine, yani krle alan ve bylelikle, tek, deimez, evrensel bak bozarak kendi deiimini ve dnmn de ieren bir pratiktir: Dnyann fotorafik grn ile kabullendiim kendi grm arasnda tam bir kesiklik olutu. O an gerekliin beni, o zamana kadar hi olmad lde artt and. Daha nce sinemadan ktmda, hibir ey olup bitmiyordu, yani perde alkanl, gerekliin allagelmi grnnn uzants olarak sryordu. Sonra birden, bir kopukluk oldu, yani perdede olup bitenler, artk hibir eye benzemiyordu ve salondaki insanlara, onlar daha nce hi grmemiim gibi bakyordum (Giacometti, 1998: 316).

dairesel akl btn tutuklularn sabit bir noktadan srekli gzlenmesini salayan uzamsal bir hapsetme/kapatma modelidir. Bu model, aydnlanmayla yararll, bilgi araclyla iktidar glendiren bir saydamln ilevsel topyasn birletirdi. Kaba fiziksel gce tepki olarak doan eitli isyanlara neden olmadan, btn tebaalarn srekli olarak izlenmesini salad. Bu nedenle, bir yntem olarak gzetleme kaba kuvvet karsnda bir seenek oluturdu" (84).
3

Jenks, idea szcnn Yunanca to see anlamna gelen fiilden tretildiini belirtmekte ve ngilizce'de grmenin, bilme, anlama, bilme konumu gibi anlamlarna dikkat ekmektedir: "Do you see?", "Point of view", gibi (1995: 3). Daha gncel bir rnek, CNN Trk televizyonunun 11 Eyll olaynn ardndan Amerika'nn Afganistan' igali srasnda yaynlad bir belgeselin addr: Peenin Arkasndaki Afganistan. Belgesel, bize, Afganistan gereini, zerindeki "karanlk perde"yi/ peeyi kaldrarak aktaracan sylemektedir. Bu rnee aada yeniden dnlecektir. ' Jay, modern dnemin skopik (grme, bakma) rejiminin Kartezyen perspektifilik olduunu ifade ediyor (1998). Benzer ekilde Yeenolu, Aydnlanma felsefesinin grneni ayrcalkl ve deerli klan bir epistemolojiye dayandn ve Kartezyen perspektif anlayn znesinin evrensel, akn, yansz, gvdesiz, grnmeden grebilen zne olduunu belirtiyor (1997:19). Mulhall, Heidegger ve "varlk ve zaman" adl kitabnn Descartes eletirisi blmnde, Bat felsefesinde Heidegger7 e gelene kadar insan d dnya ilikisine ortak yantlarn verildiine dikkat eker: "rnein Descartes, kendisini minenin karsna gemi, balmumundan bir topu dnrken hayal ederek, argmanlarna bir grsellik katmaktadr. Hume, nedenselliin algsal kklerini aratrrken, kendisini bir bilardo seyircisi olarak dnr. Kant, Hume'un analizlerine kar karken verdii rnekte ise kendisini nehir kenarnda durmu, bir geminin seyrini izlerken tasvir eder. Baka bir deyile, Descartes, Hume ve Kant'n de, insanlarn dnya ile olan temaslarn incelerken, bu dnya iinde bir aktr olmaktan ziyade, dnyadan ayrk bir gzlemcinin bak asna sahiptir. rnein Descartes, balmumu topu atee yaklatrmaktan sz eder ama bu yndeki pratik uygulamas daha ileri gitmez. Hume, ahsen kendisinin bilardo oynadn hayal etmez. Kant ise, sz konusu gemi zerinde seyreden bir kiinin bak asn incelemeyi hi dnmemitir" (1998: 63). ' Bonitzer, sinemann gereklik etkisini nasl salad sorusunu, gerek olanm homojenlii ve srekliliine dayal varsaymla yani ekrann snrlarnn tesindeki sreklilii varsaymyla aklamaktadr. Kopu ve sreksizlie kar btnlk arzusuna ynelen insan, homojen ve sreklilik ieren bir gereklik varsaymyla hareket eder (1995:10-14).
s

Notlar ' Vision, Trke metinlerde grii olarak yer almaktadr. Orr (1997) modernlik denilen eyin temel zelliinin bakn gc olduunu sylerken, bakn gcnn gzetlemenin gc olduunu belirtiyor:"... yani btn kurumsal glerin -... fabrika ... okul... hastane- farkl ortamlarda yaayan tebaalar hakknda bilgi elde edebilmelerine araclk eden modern ada gelien ve gittike byyen bir gzetleme biimi.... Foucault, Aydnlanmann cesur bir icad olan Bentham Panoptikon'unu, gzetlemenin en nemli kaynaklarndan biri olarak gstermitir. Panoptikan,
!

62 iletiim : aratrmalar

Yeenolu'nun (1997), Batl emperyal znenin Douya bakna ilikin syledikleriyle tmyle rtmektedir: "... kadn, Chatterjee'nin de belirttii gibi 'zgrle yer tanmayan tm bir kltrn gstergesine' dnr. Kadn ve Dou arasnda kurulan bu metonimik iliki sayesinde kadn, gelenein ve Dounun znn temsilcisi olarak dnlr (1997:12). (...) Batda hakim olan bu grsel gelenek, smrge imgeleminin tahayyl biimlerine de damgasn vurmutur. Doulu kadnn peesini aarak zgrlemesini salama projesi, onu grme ve bylece kefetme arzusundan ayr dnlemez" (1997:21).
7

bakn egemenliine engel olmak iindir. (...) Yine ayn nedenle 'bakmak, eytan tarafndan atlan zehirli bir ok gibidir. Birok baklar vardr ki, daha sonralar bir takm hasretler ve zntleri beraberinde getirmitir' (203) (...) Varolu dzeninin nasl, kiiye ister mutluluk ister mutsuzluk versin kiisel bir deneyim deildir. Kusursuz ve slami bir tezyin anlay, kendini oylumluluuyla ortaya koyan bir benlik kavramyla eliecektir: nsan gerek manada 'Ben' diyememelidir" (204). " Yukardaki alt yaklama ek olarak rnein Jandt (1998), bir yandan gerein toplumsal olarak kurulduunu ifade etmekte ama dier yandan kltrleraras iletiim yeterliini iki yetenee sahip olmak olarak tanmlamaktadr: balam anlama, uygun, etkili davran seme ve dier kltrlerin biricikliin kabullenme. Eer, iletiimsel yeterlik dilin kodlarnn iselletirilmesiyse, bir kltrn znesi olmak o kltrn stereotiplerini, nyarglarn oluturan toplumsal anlamlan da iselletirmek de deil midir? Negatiflii bu anlamda kullanyorum.
15

' Paglia'ya gre kadnlar belirsizlii, geree ulamann imkanszln bedenlerinden renirler; bu anlamda belirsizlie tahammleri daha fazladr (1991:22). * Robins, grsel olann hkmranlm bu ekilde aklarken iki episodea aktarr. Birincisi Krfez Sava'nda bombalama eylemlerini, karargahlarna dnp ekrandan seyreden Amerikan askerleri ve ikincisi ise bir Hol!ywood filminde iki seri katilin ldrme eylemlerini kameraya kaydedip eve dndklerinde izlemeleridir. Robins bu iki eylem arasndaki benzerlie, izleme arzusundaki ortaklklaryla dikkat eker (1996: 80). Berger (1989) Kbizmin resmedilen imgeyle gereklik arasndaki ilikinin niteliini deitirdiini ifade eder "Cezanne'dan nce her resim bir lde pencereden grlm bir manzara gibiydi. Courbet pencereyi ap dar kmak istemiti. Cezanne cam krmtr. Oda manzarann, seyreden de grlenin bir paras olmutur" (1989: 64).
10

Ryan ve Kellner'n (1997) Hollyvvood sinemas zerine yaptklar almann bu etkileimin en azndan filmin grsel dilinde nasl olduunu anlamamza bir rnek tekil ettiini syleyebiliriz.
11 12 Dilin toplumsallna ynelik bu vurgu Labov (1997) ve Fishman (1997) tarafndan da yaplmaktadr. Labov, sosyolinguistik kavramna yllardr direndiini belirtir; nk ona gre bu kavram, toplumsal olann dnda dilsel bir teori ya da pratik olabileceini ima etmektedir. Fishman'a gre ise dilin sosyolojisi insan davrannn iki yn arasndaki etkileimi inceler; yani dil ile davrann toplumsal olarak rgtlenmesi arasndaki etkileimi.

" rnein van Dijk sylemi bir iletiimsel olay olarak tanmlamakta (Ortak anlamlar, dil bilgisi, dnya bilgisi ve dier inanlar) ve bilisel boyutu (senaryolar, modeller, balam modelleri) da nemli grmektedir. 17 Kltrleraras iletiimle sylemsel yaklam biraraya getiren bir alma da var Ron Scollon ve Suzanne Wong Scollon, 2001, Intercultural Communicatior: A Discourse Approach. Blackwell Publishers. rnein snf mekanlannn panoptikann bir benzeri olduunu belirtirler; renciler birbirleriyle iletiim iinde deildir; nk tm renciler retmene bakar bir pozisyondadr ve retmen btn rencileri grmektedir (124-125). " Bu yazda zetlemeye allan tartmalara ek kaynaklar ve bu konuda yeni kan kitaplarn deerlendirmeleri iin bkz. Teobaldelli (2002); Horak (2002); Moriel (2002); Johnson (2002). Bu tartmalar da yukarda zetlenen ereve iindedir ve zellikle grsel olanla dil arasndaki ilikinin tartlmas merkezi bir rol oynamaktadr. Ayrca www.film-philosophy.com adresinden, yaymlanmaya yeni balayan Visual Commurication adl dergiye de baklabilir.

slami beden temsili ve slamiyet'te bakn Bat felsefesiyle karlatrldnda nasl bir farkllk ierdiini tartan bir yaz iin bkz. Sayn (2000). Saym, Bat sanatndaki temsil geleneinde gzn, alglayan bir duyu organ olmaktan ktn ve slam felsefesiyle karlatrldnda bakt nesneyi temsil ederek stndeki hicap perdesini kaldrmak istediini belirtir. Oysa slam'da kendini eksilterek bak ekebilmek gerekir: "Kuran'n otuzuncu ayetinde kulland szckle bak azaltabilmek-gad/yeguddu- gerekir: Bu, gz kapaklarn tevazu ileyla indirmek demektir ve
13

Aslan

Grsel Olan Okumak: Eletirel Grsel Okur-Yazarlk 63

Kaynaka

Jandt, Fred E. (1998). Intercultural Communication: An tntroduction. California: SAGE. Jay, Martin (1998). "Scopic Regime of Modernity". The Visual Culture Reader. Nicholas Mirzoeff (ed.). London&New York: Routledge. Jenks, Chris (1995). "The Centrality of The Eye In VVestern Culture". Visual Culture. Chris Jenks (ed.). London&New York: Routledge. Johnson, Kathleen (2002)." 'To See or Not To See', That Is the Question". www.film-philosophy.com / VO3-1999 / nljohnson. 12.04.2002. Kartar, Asker (2001). Farkllklarla Yaamak: Kltrleraras letiim. Ankara: rn. Kellner, Douglas (2002). "Critical Perspectives on Visual Imagery in Media and Cyberculture". www.Gseis.ucla.edu / faculty /kellner / ed270 / VISUALLITcritical.htm. 02.04.2002. Labov, VVilliam (1997). "Lingusitics and Sociolinguistics". Sociolinguistics: A Reader and Coursebook. Coupland, Nikolas and Jaworski Adam (ed.). New York: St. Martin's Press. Laclau, Ernesto and Mouffe, Chantal (1997). "New Reflections on the Revolution of Our Time". Representation. Stuart Hail (ed.). Sage. Mc Farlane, James (1998). "Modernizm ve Zihin". Modernizmin Serveni. Enis Batur (der.). stanbul: YKY. Mirzoeff, Nicholas (1998). "VVhat Is Visual Culture?". The Visual Culture Reader. Nicholas Mirzoeff (ed.). London&New York: Routledge. Moriel, Liora (2002). "The Sign of Zero: Semantics of Seeing, Perceiving, and Believing". ww w. f ilm-philosophy. com / vol2 1998/n34moriel. 12.04.2002. Mulhal, Stephen (1998). Heidegger'de Varlk ve Zaman. stanbul: Sarmal. Mutman, Mahmut (1995). "Televizyonu Nasl Sorgulamal?". Toplum ve Bilim (67).

Berger, John (1989). Picasso. stanbul: Metis. Berger, John (1998). O Ana Adanm. stanbul: Metis. Berman, Marshall (1994). Kat Olan Herey Buharlayor. stanbukletiim. Belsey, Catherine (1980). Critical Practice. Routledge: London&Nevv York. Bonitzer, Pascal (1995). Bak ve Ses. stanbul: YKY. Covvard, Rosalind ve Ellis, John (1985). Dil ve Maddecilik. stanbukletiim. De Lauretis, Teresa (1984). Alice Doesn't. Feminisim, Semiotics, Cinema. Indiana University Press. Denzin, K. Norman (1995). The Cinematic Society: The Voyeur's Gaze. London: SAGE. Ferro, Marc (1995). Sinema ve Tarih. stanbul: Kesit. Fishman, Joshua A. (1997). "The Sociology of Language". Sociolinguistics: A Reader and Coursebook. Coupland, Nikolas and Javvorski Adam (ed.). New York: St. Martin's Press. Giacometti, Alberto (1998). Yazlar. stanbul: YKY. Hali, Stuart (1997a). "The Work of Representation". Representation. Stuart Hail (ed.). London: SAGE. Hail, Stuart (1997b). "The Spectacle of the 'Other"'. Representation. Stuart Hail (ed.). London: SAGE. Hamilton, Peter (1997). "Representing the Social: France and Frenchness in Post-War Hmanist Photography". Representation. Stuart Hail (ed.). Sage. Horak, Jan Christopher (2002). "The Archeology of Vision". www.film-philosophy.com/vol2-1998 / n39horak. 12.04.2002. Hymes, Dell (1997). "The Scope of Sociolinguistics". Sociolinguistics: A Reader and Coursebook. Coupland, Nikolas and Jaworski Adam (ed.). New York: St. Martin's Press.

64 iletiim : aratrmalar

Orr, John (1997). Sinema ve Modernlik. Ankara: Ark. Paglia, Camille (1991). Sexual Personae. New York: Vintage. Robins, Kevin (1996). Into the Image. London & New York: Routledge. Rogoff, Irit (1998). "Studying Visual Culture". The Visual Culture Reader. Nicholas Mirzoeff (ed.). London&New York: Routledge. Ryan, Michael ve Kellner, Douglass (1997). Politik Kamera. stanbul: Ayrnt. Saville-Troike, Muriel (1989). The Etnography of Communication. New York: B. Blackvvell. Sayn, Zeynep (2000). "Bat'da ve Dou'da Bedenin Temsilinde Haysiyet ve Zillet II". Defter (40). Scollon, Ron ve Scollon, Suzanne VVong (2001). Intercultural Communication: A Discourse Approach. Blackwell Publishers.

Shohat, Ella and Stam, Robert (1998). "Narrativizing Visual Culture: Tovvards A Polycentric Aesthetics". The Visual Culture Reader. Nicholas Mirzoeff (ed.). London & New York: Routledge. Teobaldelli, Paolo (2002). "Seeing and Thinking: For an Understanding of Visual Culture". www.film-philosophy.com/vol2 1998 / nl5teobaldelli.12.04.2002 Van Dijk, T. A (1998). News as Discoourse. NJ: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Yeenolu, Meyda (1997). "Emperyal zne ve Feminist Sylem". Toplum ve Bilim (75). Yeenolu, Meyda (1998). Colonial Fantasies: Tovards a Feminist Reading of Orientalism. New York: Cambridge University Press.