1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi 4. KTAP M.. 270 M.S. 70 Roma

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

BZMKLER............................................................................................................................. 2 4. KTAP .................................................................................................................................... 2 Roma Panteonu ...................................................................................................................... 5 Anadoluda Keltler................................................................................................................. 9 skenderiye Feneri ................................................................................................................ 10 Kartaca ................................................................................................................................. 12 Kartaca-Roma Savalar....................................................................................................... 16 Bergama Krall .................................................................................................................. 18 Anadolu Kark ................................................................................................................... 21 Hannibal ............................................................................................................................... 22 in ........................................................................................................................................ 25 stnlk Romada................................................................................................................ 28 Gebe mparatorluklar ...................................................................................................... 31 Hunlar................................................................................................................................... 33 Han Hanedan....................................................................................................................... 38 Galatlar ................................................................................................................................. 40 Romann Anadoluya ilgisi ................................................................................................. 41 Romann Douya yry ................................................................................................ 44 Hannibalin lm................................................................................................................ 47 III. Makedonya sava .......................................................................................................... 50 Lex Scantinia........................................................................................................................ 51 Yeni bir Yahudi Devletine Doru ........................................................................................ 52 Harem ktidar ...................................................................................................................... 55 Hindistan ve Kastlar ............................................................................................................. 57 Ddk Kimde ....................................................................................................................... 59 Katliam ................................................................................................................................. 61 Asya Eyaleti ......................................................................................................................... 63 apul Ekonomisi .................................................................................................................. 67 Kleler ve Plepler................................................................................................................. 69 Korsanlar .............................................................................................................................. 75 Zengin fakir mcadelesi ....................................................................................................... 77 Mithradates Eupator ............................................................................................................. 80 Galya .................................................................................................................................... 83 Caius Marius ........................................................................................................................ 84 Romal Av ........................................................................................................................... 87 Sava ................................................................................................................................ 90 Sulla...................................................................................................................................... 94 Korsan devleti ...................................................................................................................... 97 Spartaks ............................................................................................................................ 100 Pompeius ............................................................................................................................ 105 Pontus Romann ................................................................................................................ 108 Roma Kudste................................................................................................................... 110 Cicero ................................................................................................................................. 112 Hunlar kyor.................................................................................................................. 116 Julius Caesar....................................................................................................................... 117 Parthlar ............................................................................................................................... 120 Caesar-Pompeius Mcadelesi ............................................................................................ 122 Caesar Anadoluda ............................................................................................................. 125 Anadoluda dzenleme....................................................................................................... 128 Senatoda Suikast ................................................................................................................ 130 3

Suikastclarn sonu ............................................................................................................. 134 Parthlar Batya Doru Geniliyor....................................................................................... 137 Antonius-Octavianus.......................................................................................................... 139 Roma Edebiyatnn Altn Devri.......................................................................................... 143 Anadolu Vassal Krallklar................................................................................................. 145 Hahamlar ............................................................................................................................ 148 Eski Ahid............................................................................................................................ 151 Augustus............................................................................................................................. 155 Anadolu Eyaletleri.............................................................................................................. 158 Lex Julia ............................................................................................................................. 161 Augustus Dnemi Anadolu ................................................................................................ 163 Augustusun lm ............................................................................................................ 167 Roma Yeniden ekillendi................................................................................................... 170 Roma kanunlar .................................................................................................................. 175 Roma kanunlar .................................................................................................................. 178 Romada kadn ve erkek..................................................................................................... 182 Augustus dini ekillendiriyor ............................................................................................. 185 Anadolu Kent rnekleri ..................................................................................................... 187 Wang Mang ........................................................................................................................ 191 Roma mparatorluk Ailesi.................................................................................................. 194 Kleopatra ve Antonius........................................................................................................ 197 Veraset kimin olacak.......................................................................................................... 200 Tiberius............................................................................................................................... 202 Weser sava....................................................................................................................... 205 Germanicus......................................................................................................................... 207 Lividan sonras.................................................................................................................. 209 Caligula .............................................................................................................................. 212 Claudius.............................................................................................................................. 214 4. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ........................................................................... 218

Roma Panteonu

Panteon

Romada ok sayda tanr vard. Zamanla pek ok tanr daha panteona katld. Romada muzaffer bir general, tanrlar gibi sayg grr, tanrlar gibi resmigeit dzenlerdi. Romada resmigeit dzenlemek bir gsteri merakndan deil, dini bir inantan kaynaklanmtr. Roma, muzaffer bir efi, byclk gc fazla olan, tanrsal bir kii olarak grmtr. Resmigeit, bu gcn devamn salayacak bir riteldir. Baarsz ef ise, byclk gcnden yoksun bir kiidir. Bu nedenle, balangta, baarsz efler ldrlmtr. Baz tarihiler, btn Roma krallarnn ackl bir ekilde ldrlm olmasn, dinsel bir detin yerine getirilmesine balarlar.

Jpiter

Latinler, Roma evresine gelirken, kuvvetli bir olaslk ile byk tanrlar Jpiteri beraberlerinde getirmilerdir. Jpiter, evrenin yce tanrsdr ve Yunanllarn Zeusuna edeer bir tanrdr. Hatrlanaca gibi, Yunan tanrlar, Olympos tanrlar, ilahi bir klann (boy) un yesi idiler. Evreni kendi aralarnda paylamlard. Dnya ise, ortak mlkleri idi. En bata karde geliyordu: Zeus, Poseidon ve yeralt dnyasnn sahibi Hades. Romada da, buna benzer yaplanma gryoruz. Jpiterle birlikte, Mars ve Quirinus bir l halindedir. Mars sava tanrsyd, Quirinus ise bar tanrsyd. Her ne kadar, sava ve bar diyorsak da, bu tam byle deildi. rnein, toprakla uraanlar, Marstan tarlalarn tehdit eden 6

afetlerle de mcadele etmesini isterlerdi. Quirinus ise, cephe gerisini dzenlediinden (lojistik), onun da sava bir yan vard. Roma panteonu ok gemeden, yabanc tanrlar da iine almaya balad. Minerva antik bir tanra olup, balangta Etrskler tarafndan kabul edilmiti. Sonra Romallarca kabul edildi ve daha sonra da Athena ile e tutuldu. Minerva, Athena ile e tutulmasna ramen, hi bir zaman politik ve sava, bir tanra olmad, iilerin tanrs olarak panteondaki yerini ald. Zaman iinde, Jpiter Mars Quirinus lsnn yerini Jpiter Juno Minerva ls ald. Etrsk dneminde, tanra Diana da kabul edildi. Daha sonra da Diana Artemis ile e tutularak panteona girdi. Dier Roma tanr ve tanralarndan bazlar da unlardr: Talih ve kehanet tanras Fortuna; Juno gibi dl bereketini salayan ruhlar iinde toplayan Vens. Ancak Vensteki ruhlar daha nce bir kadnda yerlemi ruhlardr. Zamanla Minerva Vens de Athena ile e tutulmaya balanmtr. Yunanistandan Athena, Artemis ve Aphrodit gelmilerdir. Onlara Apollon, Poseidon, Neptn ilave olmutur. Neptn nce akarsu tanrs iken, sonradan okyanus tanrlna gemitir. Zamanla, Demeter, Hermes de Roma panteonuna girmilerdir. Romallar, pratik insanlard. Kendi tanrlarna efsaneler oluturmak, onlarn yapabilecekleri bir ey deildi. Onlar da, Yunan mitlerini alp, kendi tanrlarna uyguladlar. Romada, zellikle bir ritel olarak din ve dini tapnlar, ailevi ve ulusald. Aile reisi, tm aileyi ve kleleri, evin oca etrafna toplayarak, dua eder, tanrlara yiyecekler sunard. Bu ritel, aile birliinin ve balarnn devam iin tereddtsz daima yaplrd. Bu ayn zamanda, atalar hatrlamak ve gemile balar kuvvetlendirmek demekti. Aile tapnnn yannda, resmi tapnlar tam birer usul ve adap manzumesi idiler. Kamusal tapnlar, birer devlet memuru olan rahipler yaptrrd. Kral varken, kral barahipti. Krallk kalknca, yerini Kurbanlar Kral denen bir grevli ald. Dini adqan Kraldan hemen sonra, Flaminler (fleyici) gelirdi. Flaminler adetti ve kutsal atei yakmakla grevliydiler. Flaminler ayrca Jpiterin, Marsn ve Quirinusun zel hizmetkrlarydlar. Flaminlerden sonra Pontifexler Venus gelirdi. Pontifexler, balangta, kprler yapmakla grevliydiler. Zamanla, resmi tm dini trenleri ynetir oldular. Krallk kalktktan bir sre sonra, Pontifex maximus barahip unvan ile tm rahipleri ynetir oldular. Pontifex Maksimus Antik Roma dininin en st makamndaki kiinin unvandr. Pontifex Maksimus kelime anlam kpr kuran demektir. Bu deyiin, daha ilk yerleimcilerin Tiber 7

stnde binbir zorlukla kurulan ve kollanan kprleri yapan ve Tiber tanrlar ile ilgilenerek kpry gazaplarndan koruyan ilk ynetici-rahiplerele ilikili olarak ortaya kt dnlmektedir. Balangta sadece patrici snfna ait bir dini pozisyondu. Pontifex Maksimuslar Pontifler Kurulu diyebileceimiz bir dini yaplanmann da bayd. Pontifler Kurulunun dier yeleri Vesta rahibelerini temsil eden ve kurulun tek kadn yesi olan bir Vesta Rahibesi, Roma dininin nemli tanrlarnn kltleriyle bizzat ilgilenen (Jpiter, Mars, Quinurus) byk Flaminler ve Rex Sacrorum (Kurbanlar Kral) dan olumutu. Rex Sacrorumun ei de rahibe idi ve Regina Sacrorum (Queen of Sacred Rites, Kurbanlar Kraliesi) adn alrd. Rex Sacrorum, Sivil veya askeri grev yklenemeyen, kurban trenlerini ve dini takvimleri hazrlayan, kutsallklara karar veren, byk ritelleri dzenleyen, olduka etkili bir pozisyondu. Rahiplerin ba olan Pontifex Maximus bu kurul yelerini seme yetkisini elinde bulunduruyordu. Szck olarak her ne kadar kpr yapan anlamna gelse de Pontifex Maksim deyiinde muktedir kii anlam vurgulanr. Agustus dneminden sonra ak seik politikleen bu pozisyon giderek mparatorun yetkileri arasna devredilmitir. Avclk dneminde, ifaclarn iyi bir ot ve kk toplayc olan kadnlardan kt anlatlmt. aman din adam da hem kadn ve hem de erkek olabiliyordu. Hatta erkek amanlar ou zaman trenlere kadn giysileri iinde kmay tercih ediyorlard. ifacnn ve amann ayn olduu bu en eski dnemlerde az da olsa bir kadn nceliinden bahsetmek mmkn olur sanrz. Daha sonra yerleik dzenle birlikte snf ve servet farkllamas ortaya ktka ve savalar gittike amanszlatkca, erkek ynetime gelip oturmutu. Erkein bu ykselii zellikle ailenin, devletin ve dinin ynetiminde grlyordu. Erkeklerin bu ykselii ncelikle ifaclarn yani kadnlarn tapnaklardan uzaklatrlmas sonucunu getirmiti. Daha nce tapnaklara smayan veya alnmayan fakir hastalara halkn yiyecek vererek bakt, kadn ifaclarn da ila yerine geen ot v.s ile tapnak dndaki hastalar tedavi etmeye altklar anlatlmt. Bylece tp zamanla mistik zelliini kaybederek dinden ayrlmaya balamt.. Tapnak dna atlan kadnlara ebelik ve ocuk hastalklarnn tedavisinden baka bir tp alan braklmamt. Ama Tapnaklarda tedavi olamayacak kadar fakirlere de yardm ediyorlard. Bu dpedz Tapnak Rahiplerine kar gelmek idi. Geleneksel reete ve bitkilerle tedavi yapmaya alan bu kadn ebeler ve veya ifaclar zamanla aalanmaya ve byclkle itham edilmeye balandlar. Romada bu kadnlara saga deniliyordu. Sagalar zamanla zehirci, fahie ve byc olarak aalandlar. M.. 300 yllar civarnda, Roma'nn kamusal ve kiisel servetlerinde ei grlmemi bir gelime olmutur. M.. 338 deki Latin savandan sonra 5.525 km2 olan Roma topraklar, M.. 264'e gelindiinde 26.805 km2 ile talya yarmadasnn %20 sinden fazlasna ulamtr. Yine M.. III 'c yzylda, Romal yurtta says 750.000 ile 1.000.000 arasndadr. Bu dnemde, Roma kenti 150.000 kiilik nfusu ile Bat dnyasnn en byk kentlerinden biriydi.

Anadoluda Keltler

Seleukos tahtnda I. Antiokhos bulunuyordu. Anadolunun hkimi Seleukoslar hala Bitinyaya (Bithynia) sz geirememilerdi. Nihayet, M.. 278 ylnda, Seleukos kral I. Antiokhos ile Bitinya kral Nikomedes, Bitinyann bamszl antlamasn imzaladlar. Nikomedes, nemli ehirlerine ynetici olarak kardelerini atamt. Yine, ayn dnemde, Yunanistan ve Makedonyada bulunan Kelt boylarndan ikisi, Geliboluya gemiti. Bu boylar hem Geliboluyu ve hem de Lysimakheia kentini ele geirdiler. Nikomedes, bamszlk antlamasn imzaladktan hemen sonra, kardeleri ona kar isyan ettiler. Nikomedes, isyan kendi ordusu ile bastramayacan dnerek, Geliboludaki Kelt boylarnn birinin efi olan Leonnorios (Leonor) ile anlat. Kelt ordusu, Bosfor (Bosphorus, stanbul boaz) zerinden Bitinyaya geti. Nikomedes, Keltlerin yardm ile hem kardelerini yendi ve hem de Nikaiay (zmit) ele geirdi. Bu srada dier Kelt (Galat) boyu da Hellespontosu (anakkale boaz) gemilerdi. Bu iki kelt boyu, oluk ocuklar ile yaklak 20.000 kii kadard ve birleerek Sakarya ile Kzlrmak arasndaki topraklara yerletiler. Bu tarihten sonra buraya, yani kuzey Frigyaya Galata (Galatia) denmeye baland. Bundan sonra, Galataya pek ok Galat (Kelt) gelerek yerleti. Buraya yerleen Keltler, boy eklinde organize olmutur. Tolistoaglar Pessinus (Ballhisar), Tektosaglar Ankara (Ankyra) ve Trogmeler Taviyon (Nefesky) evresine yerlemilerdir. Bu Galat (Kelt) boylar, yaklak yzyl n Anadoluyu talan ettiler. evrelerindeki kentleri vergiye, haraca baladlar. Aldklar bu vergi veya haraca sonralar Galaktika dendi. Seleukoslar zaten zayflyordu, ama Keltler bu zayflamay hzlandrdlar. Galatlar kendi aralarnda siyasi bir birlik oluturamadlar. Galatllar, eitli ordularda cretli askerlik te yapmaya devam ettiler. Tektosaglar Anadoluya yerlemilerdi. Artk bir daha bu lkeyi terk etmeyeceklerdi. ki bin yl nce Hititleri gl bir devlet yapan, etraf dalarla evrili bu byk ve yksek yayla bundan sonra Galatlarn yurdu olacakt. Galatlar Boazlardan geerken bazlar Byzans (Bizans) kentinin kar kysna yerleerek, orada kalmay tercih ettiler. Buraya bundan sonra Galata dendi. Bu srada Karadenizin kuzeyinde ve Ukraynaya kadar Tuna nehri kylarnda pek ok Kelt krall ve prenslii kuruldu. Ayrca, Gelibolu ve Trakyadaki Galatlar da Antigonos Gonatas ile anlaarak, onun ordusunda arpmaya ve yardm etmeye baladlar. Nikomedes, ba ehrini Nikomediaya (zmit) tad. Nikomedia, Lysimakhosun ordular tarafndan yklan Astakosun yanna kurulmutur. Nikomedes, Seleukoslara kar denge 9

kurabilmek iin Msr ile hep yakn ilikiler iinde olmutu. Bitinyada ilk Bitinya sikkesini de o bastrtmtr. M.. 274 ylnda, Galatlar Toros geitlerine varnca, Galatlarla Msr kuvvetlerinin birleeceinden korkan Seleukoslar, bu tehdidi bitirmeye karar verdiler. Antiokhos sava filleri ile kuvvetlendirilmi ordusu ile Galatlarn zerine yrd. Galatlar, Makedon askerleri gibi sk Falankslar oluturmulard. 40.000 piyade ve 20.000 svari vard. Falankslar kalkanlarla kapl, dar km mzraklar ile dikdrtgen kirpilere benziyorlard. Falankslarn n srasndaki piyadeler bronz zhlar giymilerdi. Arka sralarda zhlar yoktu. 20.000 svari piyadelerin yanlarnda yer almt. Ayrca Galatlarn 80 sava arabas ve 160 adet iki atl arabas vard. Seleukos ordusu ise sava Fillerini kullanmay iyi biliyordu. Saldrya geen Galat svarilerinin atlar tanmadklar Fillerin kokusunu alnca panie kapldlar. Ayn ekilde saldrya geen sava arabalarnn atlar da filler karsnda kanca, Galat sava arabalar kendi piyadelerini datt. Dalm Galat ordusuna son darbe yine fillerden geldi. Filler nlerine geleni ezerek, askerleri hortumlar ile tutup kaldrp yere vurarak, sivri dilerini nlerine kana saplayarak yrdler. Sava Antiokhos tarafndan kazanlm, Galatlar ummadklar ve alk olmadklar bir malubiyet almlard. Bu Seleukos zaferinin bir nemli yan da, Suriye yolunun Galatlara kapanmas olmutur. Seleukos zaferi Galatlar durdurmu ancak yldrmamtr. Daha Galatlardan Anadoluda ok sz edilecektir.

skenderiye Feneri
M.. 274 yl cvarnda Msr tahtnda Ptolemaios II vard. Bu firavun, tahtn kuvvetlendirmek iin, btn kardelerini ldrttnden, bir ironi olarak, Philadelphos (kardelerini seven) diye anlr. Bu firavun zamannda skenderiye her bakmdan olaan st gelimiti. Ptolemaios II, Eski Ahidi, skenderiyeye yerleip braniceyi unutan Yahudiler iin Yunancaya evirtti. Bu eviriye Septant dendi. Daha nce grdmz ve 10

Keltlerce ldrlen Keraunos, bu firavunun oluydu. Ptolemaios II, dnyann yedi harikasndan biri kabul edilen skenderiye fenerini de yaptrd. Dnyann en byk deniz gcn elinde bulunduran Ptolemaios II, skenderiye fenerini gemicilerin sa salim evlerine dnebilmeleri iin yaptrtmt. Yunanistan ile ok youn ticareti olan Ptolemaiosler iin bu fener bir zorunludu. Ykseklii 117135 m arasndayd. Muhtelif kaynaklarda bu ykseklik iin tam bir anlama henz salanmamtr. Ancak 40 katl bir bina kadar yksek olduunu varsayabiliriz. M.. 285246 tarihleri arasnda yaplan feneri antik dnyann 7 harikasndan biri yapan yksekliinden ok geceleri 70, gndzleri 35km uzaklktan grlebildii iddia edilen yd. Bu k fenerin tepesine yerletirilen tun ayna veya aynalarla elde ediliyordu. Fener gndz gne n odaklayp yanstarak gece nnde yaklan atelerin n yanstarak gemicilere yol gsteriyordu. Byle bir dzenein gece 70 km mesafeyi aydnlatmas abartma gibidir, ancak hesaplar 50km kadar bir huzme olabileceini varsaymaktadr. Hatta baz efsanelerde bu huzme ile dman gemilerin yakld bile anlatlr. Fener depremler frtnalar sonucunda stten balayarak uzun yllar iinde ykld. Araplarn Msr ald yllarda bile fenerin kullanlabildii ama Araplarn bakentlerini skenderiyeden Kahireye tamalar sonucunda dev aynalar yok omu ve bakmszlktan yklmaya terk edilmitir. En sonunda kalan alt gvde de M.S. 1480 de Memluklarn ayn yerde yaptklar kalenin inaatnda kullanld. Fenerin resmi eski Yunan ve Roma paralarnda Fenere ait bilgiler birok antik kaynakta aktarlr. Ancak fenerin hala ayakta kalabilmi blmlerini M.S. 1166 da Arap gezgini Ebu Haccac el-Endlsi gezmi ve ok detayl ller vererek anlatmtr. Yaplan hesaplama ve temsili resimlerde bu kaynak nemli bir yer tutar. Anlatmakta olduumuz dnemde dnyann en byk deniz gc Ptolemaiosun elindeydi. Bu donanma, denizin asayiini salad iin ticaretten pay alyor, uzak denizlere giderek keiflerde bulunuyor, sahil kentlerini vergiye balyor, Msrn nemli bir savunma gc ve gelir kayna olarak grev yapyordu. M.. 266 ylna gelindiinde Pontus Kral ld. Pontos (Pontus) kral 1. Mithradates, ldnde, daha nce krallna ortak ettii, olu Ariobarzanes hkmranla devam etti. Onun esas ii Keltlerle srekli savamak oldu. Bergama devletinin kurucusu Filetairos, M.. 263 ylnda lnce, yerine yeeni 1. Eumenes geti. Seleukoslarn, bulduklar ilk frsatta, haklar grdkleri Bergamaya saldracaklar belliydi. 1. Eumenes, Lysimakhostan kalan hazinenin bir ksmn harcayarak, ordusunu paral askerlerle daha da kuvvetlendirdi. Hakikaten, bir yl iinde, Seleukos kral 1. Antiokhos, Bergamaya saldrd. Sava 1. Eumenes kazand. Bundan sonra, Bergama ile Seleukoslarn balar tamamen koparak, Bergama biraz daha yayld. Eski Aiol kent devleti topraklarnn byk bir ksm Bergamann (Pergamon) eline geti. Pontos kral Ariobarzanesin, M.. 255 ylnda, lmnden sonra, Pontos tahtna 2. Mithradates geti. M.. 255 yl, hem Pontos kralnn ve hem de Bitinya (Bithynia) kral Nikomedesin ld yld. Nikomedes lrken, arkasnda kentleri kalknm bir Bitinya 11

brakmt. Nikomedesin lm zerine Bitinya kral, olu Ziaelas oldu. Genelde, Ziaelas, babasnn siyasetini devam ettirmitir. Onun dneminde de Bitinya devlet snrlar, az da olsa bymeye devam etmitir. M.. 250 ylnda Baktria Seleukos devletinden ayrld. Yine bu tarihlerde Parthlar eski Pers topraklarn ele geirmeye baladlar. Bu konu ilerde tekrar ele alnacaktr.

M.. 250

Kartaca
imdi, biraz da, bu srete Romada olup, bitenlere bakalm. talyann fethi, Romay, o zamanki dnyann en byk devletlerinden biri haline getirdi. Roma kenti de gittike siyasi bir merkez oluyordu. talyadaki tm ticari merkezler ele geirilmiti. Federatif yap iinde, federal blgelerin kendi aralarnda ticaret 12

yapmas yasaklanmt ve bylece, Romal tccarlar ticaret tekeli oluturuyorlard. Yunanistanla ticaret oktan gelimiti. Msr ile iliki kurulmaya baland. Romada tccarlar ok kuvvetlenmilerdi, bat Akdeniz hegemonyasnn kurulmasnda Kartaca en byk engeldi. Tccarlar iin rakipsiz bir dnya daha iyi bir dnyayd. Roma, Kartacaya boyun edirmeye karar verdi. M.. 264 ylnda Kartaca savalar balad ve 100 yl srd. Romallar, Kartacallara Pnik (Fenikeli) dediklerinden, bu savalara Pn savalar da denir. Roma da, Kartaca da hem kolonist ve hem de fetih temayll oligarilere dayanarak ynetiliyorlard. Bu sebeple, iki taraf halkna felaket ve yoksulluk getiren bu savalar, emperyalist nitelikli savalardr. Kartaca, M.. 800 ylnda, Fenikelilerin, kuzey Afrikada kurduklar bir kenttir. " Kaart hadtha " yani yeni kent demektir. Kartaca, zamanla, deniz ticaretine dayanan byk bir devlet olmutur. Snrlar iine, btn bat Akdeniz ky ve adalar giriyordu. Kartacaya her yandan zenginlik akyordu. Bat Afrikadan siyah kleler, altn ve fildii; ngiltereden kalay; Kuzey denizinden amber, Kartacaya ulaan zenginlikler arasndayd. Geni topraklarn, zorla askere ald yerli halktan ve paral askerlerden oluan byk bir orduya dayanarak elinde tutuyordu. Kara ordusunda sava filleri, nemli bir yer tutuyordu. Donanmasnda ise, be sra krekleri olan, o zamann en byk gemileri vard. Siyasi iktidar, kle ve arazi sahipleri ile tacirlerden oluan, ufak zengin bir aznln elindeydi. ktidar ekimesi, bu ufak gurup iinde, toprak sahipleri ile tccarlar arasnda oluyordu. Btn makamlar satn alnabilirdi. Paras olan, dd alyordu. Diktatrlk yetkisine sahip beler kurulu, sistemi yneten yz yarg ve halk meclisi, Kartacann siyasi kurumlaryd. Kartaca, o dnemin en gelimi kentiydi. Kentin etraf kuvvetli surlarla evriliydi ve kentin iinde, tuladan yaplm 6 katl apartmanlar vard. Sayfiyelerdeki villalarda, eve ait kvetli banyolarn olmas, tuvaletlerin ve kark su sistemlerinin bulunmas, gmme dolaplar, mimarinin tarz, Kartacallarn, 20 ci yzyl konforuna yakn bir konforda yaadn gstermektedir. Ancak, Kartacada hayat, Roma'ya nazaran ok daha ferdiydi. Kartacada, byk ynetim binalar, tiyatrolar, byk hamamlar, gimnazyum gibi halkn ortaklaa gidip, ortaklaa elenebilecekleri, birbirleri ile fikir al veriinde bulunabilecekleri yaplar yoktu. Kartaca yneticileri, devleti ynetirken, zaman, zaman iddet ve vahete bavurmulardr. Bunun rneklerini, ileride greceiz. Ancak, bu, hi bir zaman, Romal yazarlarn tarafl yazlarnda ifade edildii mertebede deildi. Biz, Kartaca tarihini Romal yazarlardan rendiimiz iin, bu tip iddialara temkinli yaklamak zorundayz. Romallara gre, ruhban snf, bu iddet ve vaheti, halka durmadan alarlard. Tanra Tanite (Fenikelilerin Astartesi) kleler ve mahkmlar kurban edilirdi. Tanr Molocha (Baal) ise, yeni domu ocuklar kurban edilirdi. Kartacada yeni domu ocuklarn, tanrlara kurban verilmesi konusunda da elde yeterli delil yoktur. Ancak, bizim
Roma Kartacas

13

kiisel kanaatimiz, dier pek ok toplumda olduu gibi ocuk kurbanlarnn uyguland yolundadr. Kartaca bir ticaret ve ziraat imparatorluu idi. Kuzey Afrikada, binlerce blgede, zeytinlikler kurmulard. Zeytin sadece i kullanm iin ekilmiyordu. Zeytin ve zeytinya, en nemli ihracat malyd. Zeytinya, kandillerde de kullanldndan ok deerli bir mald. Zeytine Kartaca ekonomisinin can damar olarak bakabiliriz. Kartacallar, tarmn nasl yaplacan standartlatrm ve hatta bu konuda el kitaplar yaynlamlardr. Kartaca tarmcs Mago bir tarm dhisiydi. Bugn bile o topraklarda, Mago'nun yazd tarzda tarm yaplmaktadr. Bir deniz imparatorluu olan Kartacann, ok sayda gemisi ve ok kuvvetli bir donanmas vard. Kartaca, gemi yapmnda daima bir adm nde giderdi. Ayrca, tm ilerinde olduu gibi, gemi yapmn da standartlatrm ve i talimatlara dkmt. Tekne yapmnda kullanlan tahtalar, standart tarzda ilenir, her biri montaj talimatna uygun numaralandrlrd. Dolays ile tekne yapm iin zel usta krekli sava gemisi nden grn olma gerei ortadan kalkmt. Belli bir eitimden sonra, gemi kolayca yaplabilinirdi. Yani, gemi yapmnda, Kartaca, seri imalata gemiti. Kartaca donanmas ayn zamanda, Akdenizde ticaretin gvencesiydi. Denizlerde polislik yaparlar ve korsanln nne geerlerdi. Kartaca, Akdeniz ticaret yollarn ak tutuyordu.

14

 Krekli sava gemisi

Sicilya ve Sardunya, her ikisi de Kartaca iin ok nemliydi. Sicilya, Kartacann elindeki en verimli topraklara sahipti. Ayrca, Akdeniz'deki deniz kapsnn anahtaryd. Sardunyada ise altn, gm, bakr madenleri vard, topraklarndan mineraller fkryordu. Akdeniz ticareti, Kartacann elindeydi. Zeytin, zeytinya, arap, tahl, zm ihra eden Kartaca, transit ticaret te yapyordu. Roma, imdiye kadar kurulmu byk devletlerden ve imparatorluklardan birok bakmdan farkl idi. Bir monari deildi, byk bir fatihin yaratt bir devlet de deildi. Dier taraftan, Roma, bir cumhuriyet olarak ortaya kan ilk devlet de deildi. Ondan nce, Atina, Perikles devrinde, bir takm bamsz devletleri etki alan altna alm, bir konfederasyon bile kurmutu. Kartaca da geni topraklara sahipti. Ama Roma'y bir cumhuriyet imparatorluu olarak dierlerinden ayran olgu, Roma'nn her durumda byyebilme yolunu bulabilmesiydi. Roma, bu byme dneminde takliti olmad. Roma kendi kanunlarn kendi koydu. Pyrrhusun (Pirs) Yunanistana geri dnmesinden sonra, Sicilyadaki Yunan sitesi Messina, bir korsan gurubunun eline geti. Sicilyann hkimi ve Sirakusann mttefiki olan Kartaca, korsanlar kovup (M.. 270), Messina'ya bir Kartaca garnizonu yerletirdi. Korsanlar da Roma'ya bavurdular. Messina kentinin, Kartacann eline geme havadisi, Roma halkn heyecanlandrd. Tccar Appius Claudius ailesi, ticari karlar tehlikeye der korkusu ile Romay Messina davasna kartrd. Halk meclisi, Konsl C. Appius Claudiusa Messina'y kurtarma grevi verdi. Roma, sava ilan etmeden, Sirakza ve Messinaya kar askeri harekta giriti. Ksa bir sre sonra kapal sava, ak savaa dnt.

15

Kartaca-Roma Savalar

Balangta, Romallar ar bastlar. Sicilyada baarl sonular aldlar. Denizlerde stnlk Kartaca'da idi. Kartaca'nn, 5 sra krekli ve mahmuzlu gemileri vard. ki yz yl nce, Salamis savanda en byk harp gemisinin sra krei olduunu hatrlayalm. Romallar denizlerde tecrbeli olmamalarna ramen, byk bir gayretle, Kartaca'nnkinden byk bir donanma ina ettiler. Gemilere, denizcilikte ustalam Yunanllar yerletirdiler. Deniz savalarna bir de yenilik getirdiler. Dman gemilerini kanca ile yakalayarak, bordalayp, savamay icat ettiler. Kartaca gemileri, Roma gemilerini mahmuzlamak ve kreklerini krmak zere yaklatklar zaman, Roma gemileri kancalar atarak iki gemiyi birbirine balyor ve sonra da Roma askerleri dman gemisine atlayarak geiyorlard. Bylece, Myleada M.. 260 da ve Ecnomys'de M.. 256 da Romallar, denizlerde de Kartacay yendiler. Sonra, byk bir ordu ile Afrikaya ayakbastlar. Kartaca evresini talan ettiler. Halkn byk bir ksmn esir alarak, kle olarak Romaya yolladlar. Ama Roma ordusu yani kyller szlanmaya balard. Topraklarndan ok uzak kalmlard. Romallar da, Afrikada, M. Attilius Regulus kumandasnda kk bir ordu brakarak, geri dndler. Kartacallar, Regulusun kk Roma ordusunu ezdiler. Bu ordunun kalntlarn toplamaya gelen Roma donanmasn da yolda batrdlar. Bir baka Roma donanmasn da esir aldlar. Denizlerde hkimiyet tekrar Kartacaya geti. Roma'nn tm donanmas yok olmutu. Kartacallarn 400 gemilik kaybna karlk, Roma'nn 700 gemilik kayb vard. Roma, neredeyse sfr tketmiti. Hazine boalmt, kyller savamak istemiyorlard. Bu srada, tccarlar kendi paralar ile yeni bir donanma yaptrmaya giritiler. Bu srada, yanllkla Roma sularna giren bir Kartaca sava gemisi, Romallarn eline geti. Roma gemi yapmclar, kopya etmek iin gemiyi skmeye balaynca, hayrete dtler. Her para, montaj kolayl asndan iaretlenmiti. Gemiyi kopya etmek iten bile deildi. Romal tccarlarn paras, Kartaca'nn sistematii ve gemi yapmclarnn fedakrl ile 45 gnde 220 gemi yapld. Denize iner inmez de, bu donanma, Kartaca donanmasn ac bir yenilgiye uratt. Kartaca da M.. 241 ylnda, grme masasna oturdu. Yaplan anlamaya gre, Kartaca, Sicilya ve kylardaki adalardan vazgeiyordu. On yl boyunca, byk bir sava tazminat deyecekti. 16

Romal esirleri geri verecekti ve talyada asker bulundurmayacakt. Roma, Sicilyay eyalet yapt. imdi, Bat Akdeniz, Romann sava ve ticaret gemilerine akt. Kartaca, savatan bitkin kmt. talyadan dnen askerlerinin cretlerini deyemedi. Onlar da ba kaldrdlar. Askerlerin ba kaldrsna, Libyallar ve kleler de katld. Ba kaldr snfsal bir nitelie dnmt ve bu haliyle Romay da tehdit ediyordu. Roma senatosu, hemen Kartacann yardmna kotu. 100 bin kiinin ayakland ba kaldr 3 yl sonunda ancak bastrlabilindi. Hem bir i sava niteliindeydi ve hem de snfsald. Bastrlmas ok kanl oldu. Zaten, en kanl savalar daima i savalardr. Komunun komuyu kestii, dn dost olanlarn, bugn dman olduu savalar nedense ok gaddarca yaplr. Bu dn byleydi, bugn de byledir. Dier taraftan, i snf mcadelesine gelince, hkim snflar hemen kendi aralarndaki dmanlklar bir tarafa atp, tm glerini snfsal tehlikeye ynlendirirler. Kimse, ezilenlerin, ezen durumuna gelmesini istemez. Klelerin bakaldrs da kimse tarafndan istenmez. Kartacada da olan budur. Yirmi yl boyunca Roma ve Kartaca bar iinde yaadlar. Bu arada, talyann kuzeyinden Keltler (Galatlar, Goller), zaman zaman gneye yryerek Roma'y tehdit ettiler. Roma onlar Telamon'da bozguna uratt ve Alp dalarna kadar geniledi. Ayrca, Adriyatik kysnda lirya'ya (lliria, llyria) kadar ki topraklara hkim oldu.

17

Bergama Krall

Zeus tapnandan devlerle sava

Seleukoslarla, Msr ekimeye devam ediyorlard. Ege kylarn eline geiren Msra kar, Seleukoslar, Rodos ve Makedonya krallklar birleerek, ortak harekta giritiler. Msr, Efes, Milet ve Ege kent devletlerinin pek oundan geri ekildi, ama Kilikya, Pamfilya, Likya ve Karyay brakmad. M.. 246 ylnda, Seleukoslar her yerde Msr ile dvyorlard. Seleukoslar, Kapadokya ve Pontos ile anlaarak, Msra kar ancak denge kurabildiler. M.. 242 ylnda Seleukos kral Antiokhos II nin (Theos) lm zerine iki olu arasnda veraset savalar balad. Seleukos II (246 226) (Kallinikos, anl unvan ile anlr) esas krald ve problem bymesin diye kardei Hieraks (Atmaca) ile anlat. M.. 241 ylnda, Antiokhos Hieraks, II. Seleukosa ortak kral oldu. Kendisine Anadolunun ynetimi brakld. O da, bir sre sonra, kardeine kar ayaklanarak, Anadoluyu bamsz olarak ynetmeye balad. Bu olay Seleukoslar daha da zayflatmt. Yapmakta olduu i mcadele nedeniyle,

18

Kral 2. Seleukos, Pontosla ittifak arayna girdi. Seleukosun kz kardei Laodike ile Pontos kral 2. Mithradates evlendi. Seleukos, Pontosa eyiz olarak Byk Frigyay verdi.

Zeus tapna

1.Eumenesin lmnden sonra, Bergamann bana 1. Attalos geti (M.. 241 197). Kimse Keltlerle baa kamyordu. Bergama dhil, neredeyse tm ehirler Keltlere hara vermekteydiler. 1. Attalos hara vermeyi reddetti. Bunun zerine, Tolistoag kabilesi Bergama zerine yrd. Kaikos (Bakray) rmann kaynana yakn bir yerde, Galatlar (Keltler) ve Bergama ordusu karlat. Yaplan sava Bergama ordusu kazand. Tolistoaglar, Bergamadan almak amac ile Tektosaglar birletiler. II. Seleukosa kar ayaklanan kardei Antiokhos Hieraks da, Bergamay ele geirebilmek iin, Keltlerle ibirlii yapt. yice kuvvetlenen Kelt ordusu, Bergama topraklarna girdi. Attalos, Keltleri, Bergamann gneyinde karlad ve kesin bir zafer kazand. Bu zaferinden dolay, 1. Attalosa Soter (Kurtarc) unvan takld. Galatlarn bu malubiyetinden sonra, Anadolu uzun bir sre, Galat basksndan kurtuldu. 1. Attalosun bu zaferi, kendinden sonra kral olan II. Eumenes tarafndan, mehur Zeus suna yaplarak lmszletirilmitir. Attalosun baarlarna ramen, Bitinya kral Ziaelastan yardm alan Antiokhos Hieraks, Attalosa kar mcadelesini srdryordu. Ancak, Ziaelas bir Kelt efini ldrtt. Bunun sonucunda da Keltler tarafndan ldrld (M.. 230). Bitinya kral Ziaelasn lmnden sonra tahta olu 1. Prusias geti (M.. 230 187). Prusias, Rodoslularla anlaarak, Bizans (Byzantion) kuatt. Bizans alamad ama evresini ele geirdi. Daha sonra, kent ile dostluk anlamas imzalad. Ayrca, Prusiasn Bergama kral ile de savatn biliyoruz. Uzun savalardan Bergama karl kmt. Sonunda Bergama topraklar, Boazlardan Toroslara, Ege denizinden Frigyaya kadar olan tm alan kapsamt (M.. 227). Bu srada Kibele rahipleri tarafndan idare edilen zerk Pessinus kent devleti Bergamallarn eline geti. Kent Bergamallarn egemenlii altna girdiinde ve hatta Galatlarn saldrsnda 19

bile, Kibele rahiplerine, snrl da olsa, zgrlk verilmiti. Galat hkimiyeti zamannda da Pessinus zerkliini korumutu. ehrin ynetimini bir rahipler kurulu stlenmiti. Be Frigyal ve be Galat rahip ve bir de barahip bulunuyordu. Pessinus dini bir merkez olmas nedeniyle kendisine tannan zerkliin yan sra grd sayg onlar hemen hemen dokunulmaz klmt. te bu sayede blgedeki dost dman herkesle bamsz ticari ilikiler kurmu ve ok zenginlemilerdi. Pessinus kentinin zerk durumu igalciler deitike, deimiyordu. Tabii bunda en nemli faktr Kibelenin ve dolays ile kendi kendini idi eden Kibele rahipleri Koribantlarn saygnl ve manevi gcyd. Pessinusun zerkliini kaybetmesi iin M.. 25de Augustusun Galatia eyaletini kurmas gerekecekti. Bundan sonra Pessinus zekliini kaybederek tamamen Roma ynetimine girmitir. Bergama topraklar genilerken, Makedonyada ise kral V. Filip, Yunan ana karasndaki Aka birliine karlk, Makedonya birliini kurmutu. Aka birliine Atina, Sparta ve Yunanistann byk bir ksm katlyordu. Filip, Makedon birliinin eski zamanda olduu gibi tm Yunanistanda siyasi bir birlik kuracana inanyordu. Ancak Aka birliine dhil olan pek ok kente, Roma dost olarak askerlerini yollamt. Roma oktan Yunanistann ilerine karmaya balam ve liryaya dost olarak da olsa admn atmt. Seleukos tahtna geen III. Seleukos (M.. 225 223), n Asyay, Bergama krallndan geri almak iin, Anadolu zerine yrd. Ancak, Toroslar geerek girdii Frigya da, Galatlar tarafndan ldrld. Seleukos tahtna ise III. Antiokhos geti. Seleukoslarn, n Anadoluyu, Bergama krallna brakmaya hi niyetleri yoktu. III. Antiokhos, Yukar Asya genel valiliine Molonu, n Anadoluya genel vali olarak ta Akhaiosu atad. M.. 223 ve 222 yllarnda, byk bir ordu ile n Anadoluya giren III. Antiokhos, karlat her yerde 1. Attalosu yenerek, bir yl iinde, Seleukos topraklarn, Bergamadan geri ald. Bat Akdenizde ise, sular tekrar snmaya balamt. Kartaca, i isyan ok zor da olsa bastrabilmiti. imdi, Kartaca tekrar kendini kuvvetlendirmeye alyordu. spanyadaki gm madenlerine el koyarak, onlar iletmeye balad. Bu arada, berde 150.000 kiilik bir ordu hazrlad.

Antiokhos III

Romada ise, bu savalar sayesinde pek ok insan zengin olmutu. Roma, deniz ar topraklarn fethinin yararn gryordu. Sardunya, Korsika, Korfu alnarak eyalet haline getirilmiti. Ticaret ve zanaat evreler, ynetici snfn da katlm ile sava istiyordu, daha fazla yer istiyordu. Kyller ise, bu genileme siyasetine muhalefet ediyorlard. Bu artlarda, Halk partisinin etkisi artmaya balad. M.. 223 ylnda, Romada, Ager Gallicusun kyller arasnda bllmesi kanunlat. Peinden Galyann bir ksm fethedilerek, koloniler oluturuldu. 20

Anadolu Kark
Pontos kral 2. Mithradates, M.. 220 ylna kadar tahtta kald. 2. Mithradatesin lm zerine, Pontos tahtna 3. Mithradates geti. Bu kral, o esnada Anadoluda yaplan hkimiyet mcadelelerine karmayp, tarafsz kalarak, topraklarn korumutur. Tam bu esnada, Yukar Asya genel Valisi Molon isyan etti. Molonun kardei Aleksandros Pers satrapyd. Molon ve Aleksandrosun ortak ordusu gneye doru indi. Susaya gelince de Molon kendini kral ilan etti. Molon Frat nehri boyunca kuzeye kmaya balad, niyeti Orontes ve Antakya kentlerini ele geirmekti. syan duyan Seleukos kral III. Antiokhosda, isyan bastrmak zere geri dnmeye balamt. III. Antiokhosun ordusunda bir Tektosag piyade taburu bulunuyordu. Byk skenderin zamannda, skender ordusuna asker vermek karlnda baz Yahudilere Mezopotamyada toprak vermiti. Bu Yahudiler o zamandan beri Seleukos ordusuna asker veriyorlard. imdi Seleukos ordusunda Galatlar ve Yahudiler yan yana silah arkada durumundaydlar. ki ordu karlap, savaa tututular. Sava III. Antiokhosun ordusu kazand. syan eden valilerin sonu canl canl armha gerilip, orada lmekti. Yakalanacaklarn anlayan Molon ve kardei intihar ettiler. Galip gelen Antiokhos, Molonun askerlerinden sa kalanlar af edip kendi ordusuna katt. imdi Molonun Anadolu askerleri, Galatlar ve Yahudiler yan yanaydlar. Suriyeye geri dnm olan III. Antiokhos isyan bastrmt. Ama o yokken, bu sefer de, n Anadoluda Akhaios isyan edip, kendini kral ilan etti. Akhaios, nce bir sene kadar, Msr ile grmeler yaparak, Seleukoslara kar kuvvet kazanmaya alt. Daha sonra, hem topraklarn geniletmek ve hem de ordusuna yama frsat verebilmek iin Pisidya zerine yrd. Bu esnada Pisidyann (Gller blgesi) iki kenti birbirleri ile savayorlard. Selge kenti hem ok glyd ve hem de 20.000 kiilik bir orduya sahipti. Selge, dier Pisidya kenti olan Pednelissosu kuatmt. Pednelissos, n Anadolu kral Akhaiostan yardm istedi. Akhaios Pamfilyada idi. Ordusu yeterli deildi. Perge, Aspendos ve Etenna (Pisidyada ki bir kent) kentlerinden asker alarak ordusunu glendirdi. Sergelileri yendi ve onlardan ykl bir tazminat alarak, Sardeise (Sardise) dnd. Akhaiosun Pisidyada olmasndan yararlanan, Bergama ise Galatlardan cretli askerler alarak, ordusunu tekrar kuvvetlendirdi. Ksa bir sre de, Aiolde Mirina (Myrina), Kyme, Smyrna (Smyrna), Foa (Fokaia) kentlerini; onyada Lebedos, Kolofon, Notion kentlerini; Hellespontosta Lampsakos, lion, Alexandria Troas kentlerini ele geirdi. Begama anakkale boazna hkim olmutu. Bunun zerine, Akhaios, Bergamaya kar tekrar harekete geti. 21

Hannibal
M.. 218 ylnda, Romada senatrlerin ticaret yapmas ve byk gemilere sahip olmas kanunla yasakland. Tm bu kanunlar halk temsilcileri karyordu. Btn bu ilerici atlmlar, senatoyu rahatsz ediyordu. Senato, halkn ieriye odaklanm olan ve gn getike zenginler aleyhine dnen dikkatlerini, d sorunlara evirme iin bir are olarak, kinci Kartaca savalarn balatt. Roma senatosu, Kartaca ile yapt anlamaya uymayarak, spanyadaki Sagonte kentini korumasna ald. spanyadaki Kartaca ordusunun komutan, 25 yandaki Hannibal idi. Hannibal, ok iyi eitilmi ve tam bir Roma dman olarak yetitirilmiti. O da, Roma ile savaabilmek Hannibal iin bahane aryordu. Sagonteyi kuatp, ele geirdi. Romallar, Kartacadan Hannibalin kendilerine teslimini istediler, Kartaca reddetti. M.. 218 ylnda Roma Kartacaya sava ilan etti. Roma tam Afrikaya kartma yapmay planlarken, Hannibal, fillerin de olduu byk bir ordu ile spanyadan talya zerine yrd. Hannibal'in 20.000 sava fili vard. Aslnda, sakin hayvanlar olan filleri savatrabilmek iin, sava ncesi onlara alerjik bir toz verilip, kandrlyor ve bylece filler sinirli oluyorlard. Savatan nce, fillere iirilen arap ta, onlara deli bir cesaret veriyordu. O gnn filleri, bugnn tanklar gibi idi. Bazen, sava filleri iyice azar. Kendi ordusuna saldrrd. O zaman, fil srcs, filin bana elindeki kargy saplayarak, onu ldrrd. Kartaca ordusu, Gney Galyadan geip, Alplere vard. Kimse, byle byk bir ordunun Alpleri aarak, talya'ya gireceine inanmyordu. Roma, Hannibal'in deniz yoluyla geleceinden emindi. Ama Hannibal byk bir taktik ustasyd ve ordusuna her emrini dinletebilen byk bir komutand. Kartaca ordusu, Po ovasna indi. Ancak, bu zorlu seferde ordusunun yarsn kaybetmiti. Hele fillerinin, neredeyse tm, bu zorlu yrye dayanamam, elinde birka sava fili kalmt. talyada, Hannibale Keltler hemen katldlar. Keltlerin, Romallarla grlecek hesaplar vard. Hannibal, pe pee, Roma ordularn yendi. Roma, korku ve heyecan iindeydi. Partiler 22

birbirlerine dtler. Romann sadece ordusu kmemiti, morali ve birlii de tehdit altndayd. Artk, Romaya giden yol, ardna kadar, Hannibalin nnde akt. Hannibal, dorudan doruya, Roma zerine yryecek yerde, talyadaki Roma federasyonunu datmay tercih etti. Byle davranmasndaki en nemli neden, ordusunu ve hazrlklarn, Roma'y kuatp, alabilecek yeterlilikte grememesi olabilir. Hannibal, talya ierisinde dolayor, yolu zerinde Roma ve Latinlere ait ne varsa yakp, ykyordu. Roma, Hannibal zerine ordular yolluyordu. Roma, Hannibal'i kentten uzak tutabilmek iin, durmadan kedi fare oyunu oynuyordu. Romal generaller darda dolayor, Hannibal'i Roma kentinden uzak tutmaya alyorlard. Roma ordular gidiyor, ama geri gelmiyorlard. M.. 216 ylnda, Kanda (Cannae), Hannibal, 80.000 kiilik bir Roma ordusunu evirerek, neredeyse tmn yok etti. Hannibal Alpleri geiyor Kan yenilgisinden sonra Romann durumu daha da felaket oldu. talyadaki btn halklar Romaya bakaldrdlar. Roma garnizonlar her yerde yok ediliyorlard. Bu srada, Msr ile Seleukoslar arasndaki 4. Suriye sava sona ermiti (M.. 221 217). III. Antiokhos, M.. 216 ylnda, 1. Attalos ile anlaarak, Akhaios sorununu zmek zere Anadoluya girdi. Msr yani Ptolemaioslar ise Akhaiosu destekliyorlard. III. Antiokhos, byk bir kara ve deniz ordusu ile Anadolu zerine yrmt. nce, Msrn elindeki Kilikyann sahil kesimlerini ald. Peinden, Korakesionu (Alanya), Likya kentlerini ve Karya kylarn ve sonra Efesi ele geirdi. Buradan, n Anadolunun ierisine doru dnd ve Sardeise geldi. Sardeisle tm kuvvetlerini birletirdi. Sardeis yaknlarndaki sava Seleukoslar kazand. Akhaios esir dmt, ldrld. III. Antiokhos, Batya doru ilerlemeye devam etti. M.. 216 ylnda, anakkaleyi alp, Trakyaya geti ve Lysimakheiaya yerleti. Bu arada, Smyrna (zmir) ve Lampsakos (Lapseki) kuatmalar devam ediyordu. Bu iki kentin elileri ise Romadaydlar ve kendilerini kurtarmak iin, yardm talep etmekteydiler. Seleukoslarn, bu zafere ramen, n Anadoluda, durumlar hi de parlak deildi. Topraklarnn byk bir ksm Bitinya (Bithynia) krallnn, Bergama krallnn, Karya, Likya ve Kilikyada Msrn elindeydi. Seleukoslarn elinde ise Lidya, Frigya, Dalk Kilikya, Likaonya (Likaonia) ve Pisidya kalmt. Seleukoslar, Anadoluda bir kara devleti durumundaydlar

23

Bundan sonra Antiokhos M.. 204 ylna kadar srecek bir dizi seferle Seleukoslarn Dou snrlarn geniletip, gvenceye ald. Elinde Galatlar dhil her toplumdan olumu byk bir ordu vard. Seleukos otoritesini yeniden Ege denizinden ndus nehrine kadar hem yayd ve hem de salamlatrd.

Hannibal Roma sava canlandrmas

24

in

M.. 256 ylnda inde Chou mparatorluu resmen sona erdi. 4 c yzyla gelindiinde, indeki devletlerin says 7 'e inmiti ve Chou (eu) imparatorunun, ne birlii salayacak ve ne de hkmedecek gc kalmamt. mparatorluk mevkii giderek sembolik bir duruma gelmiti. M.. 256 ylnda, bu 7 devletin prensleri " kral " unvann alarak, sadece sembolik adan varolan Chou imparatorluuna her adan son verdiler. Krallklarn ilan, gelecekte, krallarn birinin mparator olmasnn da yasal zeminini hazrlyor ve halk bu fikre altryordu. Ch'in (Qin, i) devleti, artk, son 40 yldr, durmadan toprak kazanyordu. M.. 249 ylna gelindiinde, Ch'in (Qin, i) topraklar, tek tek in'deki tm devletlerin topraklarndan bykt. Son 14 yl iinde Zhao ve Chu ordular Ch'in (Qin, i) ordularn defalarca malup etmilerdi, ancak Ch'in'in (Qin, i) kaynak bolluuna dayanan gc, bitmek bilmez bir sava makinas gibi alyordu. Ch'in (Qin, i) gittike hem savaarak byyor ve hem de bentler, kanallar yaparak retimini arttryordu. Ch'in (Qin, i) devletinin rejimi liyakatlilerin egemenliiydi. Ch'in (Qin, i) devletini yneten brokratlarn byk bir ksm, Ch'in (Qin, i) dndan, dier devletlerden gelmi ve bulunduklar mevkii alkanlk ve kabiliyetleri ile hak etmi kiilerdi. Yine, M.. 249 dolaylarnda, uzun sren savalardan sonra, zayf den Qi'de savama istei kalmamt. Devletin her kademesi ve halk barn zlemini ekiyor, artk savamak istemiyordu.

Zheng (Shih Huang)

Gelecein ilk imparatoru olan kral Zheng, 12 yanda Ch'in (Qin, i) tahtna kt. M.. 230 ve 221 yllar arasnda olaanst hzl yaplan fetihler sonucu Han, Wei, Chu, Zhao, Yan ve Qi devletleri, birbiri peinden Chinin eline geti. Aslnda, son 10 ylda gelen baarlar, yukarda anlatld gibi, son 100 yln aba ve baarlarnn sonucuydu. M.. 221ylnda, Qi devleti, hibir direnme gstermeden Ch'in'e (i'e) teslim olmu ve i (Ch'in) hkmdar Zheng btn ine egemen olmutu. Zheng, Shih-huang adyla mparatorluunu ilan etti. lk i olarak, feodal soylular prensliklerden uzaklatrp, bakentte toplad. ini illere blp, illerin bana bir askeri vali ve bir de sivil vali atad. Kendine 25

dorudan bal bir nc memur kullanarak, iki valiyi denetim altnda ald. Bylece, bozkrda Hunlar siyasi bir birlie doru ynelirken, inde de merkezi bir ynetim kurulmu oldu. Ch'in'in (i'nin) ilk imparatoru, Shih Huang-ti, ilerde yerel yurtseverlikler ve bamszlk istekleri tekrar domasn diye, savaan devletler dnemine ait, devletlerin belgelerini yok etmitir. Bu nedenle, bu dneme ait eldeki kaynaklar ok azdr. Bulgularn blk prk olmas, in eski tarihinin tam bir btnlk iinde verilmesini nlemektedir. Son zamanlarda, Ch'in (Qin, i) devleti, geleneksel kuakl aile tipini ortadan kaldrmaya almtr. Ch'in (Qin, i), baba otoritesini azaltarak, devlet otoritesini daha kuvvetli hale getirmek istiyordu. Dier taraftan, bu aile tipinin paralanmas ile daha fazla iftlik kurulmas mmkn olacak ve bu da devlet gelirini arttracakt. ki veya daha fazla yetikin olu olup da, fazla oullarna evden ayrlarak kendi mlklerini kurabilmeleri iin yeterli pay vermeyen halktan kiilerin vergileri iki katna karld. Ch'in (Qin, i) devleti, kendi snrlar iinde, snrl da olsa, bu politikada baarl oldu. Ama in'in geri kalan bu politikay eletiri bombardmanna tuttu. Sonuta, aile toplumun merkezi olmaya devam etti. Konfyus, aile sadakati aleyhine davrananlar azarlar: " drst insanlar ok bakadr. Bir baba olunu gzetir ve bir oul da babasn " der. Ch'in (Qin, i) hanedannn imparatorluu uzun srmedi, M.. 221 den M.. 206 ylna kadar hkmettiler. Ama bu hanedann iki nemli miras kald. Birincisi, in'e isimlerini verdiler, lke in olarak adlandrlmaya baland. kincisi lkeye imparatorluk fikir ve yapsn kazandrdlar. Ch'in (Qin, i) hanedannn miras 2000 yl devam edecektir. Ch'in (Qin, i) imparatorluu dneminde, feodal yapnn yerini merkeziyeti bir brokrasi ald. in, idari olarak eyaletlere (36 eyalet) ve devletlere blnd. Bunlara merkezden valiler veya majistralar tayin edildi. Aristokrat yani hkmedici aileler, kklerinden sklp, Bakent Xianyang'da oturmaya mecbur edildiler. Btn unvanlar kaldrlarak, kleler dndaki halk soylular ve halk olarak iki ana gruba ayrld. Ayrca kirac durumundaki kyllere de toprak verilerek, mal sahibi haline getirildiler. Vergi, yaz ve l standartlatrlarak merkezi ynetim glendirildi. Tabii ordu da, mparatorluun tek ordusu haline geldi. in'in yzyllarca bamsz derebeyliklerine ayrlm olarak yaam olmas, blgeler arasnda farkl gelimelere sebep olmutu. Farkl blgelerde farkl leheler konuuluyor ve her blgede, o blgeye has, belki blgenin en eski sakinlerinden artta kalan szler kullanlyordu. Blgeler arasnda yaz slubu asndan da nemli farklar vard. Bu nedenle, tm lkede yazda standartlamaya gidildi ve kullanlacak kelimeler iin listeler hazrland. Dil birlii bu listeler ve hazrlanan lugatlar sayesinde ilerleme kaydetti. Nakliyede nemli bir yer tutan arabalarn da deiik blgelerde tekerlek genilikleri farkl idi. Yollar ise, derin tekerlek izlerinden oluuyordu. Bylece, bir blgenin arabasnn bir baka blgede kullanlmas imknsz hale geliyordu. Araba tekerlek aklklar konusunda da standardizasyona gidilerek, bu nemli sorun da zld. Btn bu standartlatrma almalar, tabii ki in'in merkezi ynetimini kuvvetlendiren unsurlard. i (Ch'in)ler, bir yandan ini birletirirken, bir yandan da kuzey snrlarn, gebeler aleyhine geniletmeye balamlard. Ordos, Hunlarn ilk yerleim blgesidir ve ok zengin 26

otlaklara sahiptir. i (Ch'in)lerin basks, gebelere bu otlaklar kaybettirdi. Bu arada ktlk ta balad. Genelde bamsz yaamay seven gebe boylar, zor koullar karlayabilmek iin, bir efin ynetimi altna girmeyi kabullendiler. Etrafnda, ortak aba gstermeyi kabul ettikleri ef Teoman (Tu-man) idi. Teoman'n liderliinde oluan Hun siyasi birlii, balangta ufakt. Ancak, yine de i (Ch'in)'ler iin nemli bir tehditti. i (Ch'in)ler, eski duvar onarp, genileterek, birbirine balayarak, snrlarn Hunlara tamamen kapamay dndler. Hunlara kar yaplan uzun ve kesin sonusuz mcadeleler sonunda, mparator, kuzey aknlarn kesecek " on bin li " uzunluundaki duvarn yani in settinin yapmn emretti. Aslnda emredilen, daha nce eitli kuzey prensliklerince (feodaller) yaplm olan sktrlm toprak setlerin birletirilmesiydi. in setti sonunda, 2400 Km uzunluunda, yerine gre 5 ila 15 m yksekliinde, 5 ila 8 m eninde srekli bir duvar haline ald. Byk in setti M.. 214 ylnda bitirilir. Ancak, bu gn grdmz in setti, daha sonralar Ming hanedan zamannda yaplan son revizyonudur. Bugnk in setti, Sar denizin kuzeyindeki Liatung krfezinden balar, Kansu eyaletinin batsna kadar uzanr. 3000 km uzunluunda, alt metre yksekliindeki bu duvarda, her iki yz admda bir, on iki metre yksekliinde kaleler vardr. Balca karayollarna isabet eden krk kadar kaps bulunur.

in seddi

27

stnlk Romada

Roma ekonomik olarak bunalmdayd. Ekonomik glkleri amak iin, Baba Catonun etkisiyle Lex Oppia kanunu karld. Kanun kadnlara ynelik bir kanundu. Bu kanun M.. 215de yaplp, kadnlarn direnmesi sonucu, M.. 195de feshedilmitir. zetle Kadnlarn edinebilecekleri altn miktarn belirleyen, kadnlarn birka renkli giysi giymesini yasaklayan ve ehir merkezine ve merkeze yakn kasabalarda atl arabalara binmelerinin de yasakland bir kanundur.

Romal kadnlar

Romada ekonomik problemler ok bymt. Uzun ve ykc Kartaca savalarnda ok sayda insan lm ve bunlarn dullar byk topraklara sahip olmulard. Zenginleen bu dullar fahi fiyatl ss eyalarna ar dknlkleri ile gze batar bir hal aldlar. Lkse dknlkleri bu mallarn fiyatlarnn daha da ykselmesine yol at. Baba Cato hem bu lgnl frenlemek, hem de hazineye Kartaca savalarnn yol at a giderecek gelir salamak iin bu kanunu Senatodan geirdi. Kadnlarn ellerindeki altn fazlas Sava Fonu olarak hazineye aktarld. Dnemde, Romada kadnlarn hibir politik gc olmamasna karn, bu kanun, kadnlara kar aka alm bir sava gibiydi. st snfa mensup kadnlarn, dorudan etkilendiklerini ve her frsatta politik honutsuzluklar krkledikleri ve 28

seslerini ykselttiklerini biliyoruz. Politik olarak olmasa da, halka ak yerlerde kadnlar birok protesto gsterisi yaptlar. Bu protestolar srd gitti. Hannibal talyada her adan stnd. M.. 211 ylnda, Hannibal Latiuma girdi. Romay bir tepenin zerinden grebilecek mesafeye gelmiti. Ama Roma, geen srede, i elikilerini bir yana brakp, btnlemeyi becerebilmiti. aresiz ve kendinden baka dostu kalmayan Roma, fedakrca yeni bir ordu kurdu. Politikasn belirledi. Federasyonu datmak isteyen Hannibale kar, onu mttefiklerinden soyutlama plann yrrle sokacakt. talyada iktidar Hannibaldeydi. Roma, dar snrlar iinde, sadece kentini savunabiliyordu. talya iin iktidar Kartaca ise, muhalefet Roma idi. Her iktidar sahibi gibi, yaplan ufakl, bykl hatalar Hannibal ve ordusunu ypratyordu. Zaman, Roma lehine alyordu. Ayrca, Kartaca ordusu da yabanc topraklarda olmaktan ve devaml savamaktan ypranmt, sava gc srekli dyordu. Tam on ylda, M.. 215 den 205 e kadar geen srede, Roma plann gerekletirdi. Hannibal ekile ekile ordusu kle kle, sonunda talyann gneyinde, ufak bir alana hapis oldu. Roma, Sicilyay ald. Ve gen bir Roma komutan, P. Kornelius Scipion, spanyadaki Kartaca ordusunu yok etti. Kartaca senatosu, Hannibale yardm etmemiti. Onlar, Hannibalin ar kuvvetlenmesinden korkuyorlard. Hatta belki Romay yenmesini bile istemiyorlard. Hannibal, talyada Romay megul etsin yeterdi. Hannibal getiimiz son on yl iinde, defalarca Kartacaya bavurarak, taze kuvvetler, maddi yardm ve silah talep etmiti. Ama Kartaca sadece seyrediyordu. Sonunda, olgun bir meyve gibi dmeye hazr olan Roma, kendini toparlam ve tehlikeyi atlatmt. Savan on nc ylnda, Roma, plann son aamasn uyguluyordu. M.. 205 ylnda, Scipion ordusunu Afrikaya geirdi. Bir tahl ambar olan, Bagradesi talan etti. Kartaca ala doru gitmekteydi. Kartaca senatosu bar nerisinde bulundu. Ama Kartaca halk meclisi savatan yanayd ve Hannibali geri ararak, Kartaca kentinin savunmasn ona verdi. M.. 202 ylnda, Kartaca yaknlarnda yaplan Roma Kartaca savanda (Zama), Hannibal yenildi. Bar koullar ok ard. Kartacaya, Afrikada ufak bir toprak paras kalyordu. Kartaca, Romadan izinsiz kimseyle savaamayacakt. Ordusu terhis edilecek, donanmas da olmayacakt. Roma ordusu Afrikadan ekilene kadar, ona, Kartaca bakacakt. Ayrca, ar bir sava tazminat deyecekti. Kartaca, nesi var, nesi yoksa hepsini kaybetmiti. Hannibal ise, Roma ile hesabn hala kapatmamt. Douya, Antiokhosun yanna kat. Hannibal, bundan sonra, Romallarn eline sa gememek iin, zehir iip intihar edene kadar, her yerde, Roma ile savaanlara yardm edecekti. Romada Kartaca zaferi byk enliklerle kutland. Scipion, Afrikadan ok zengin olarak dnd. Artk, Romann bir numaras idi ve Afrikal diye anlyordu. On be yl sava, Romay iktisaden kertmiti. Ama tacirlerin zenginlii, bu savalar sonunda daha da artmt. valyeler de, sava malzemesi satmndan ve kolonilerde aldklar ayrcalklardan dolay hzla zenginleiyorlard. Ayrca, Halk partisi silinmiti, siyaset sahnesinden ekildi. Roma politikasn, karlarnda duracak bir g olmakszn, zengin asiller ve valyeler iziyordu. Bu da yaylma politikas idi. Bu agzllk politikas idi. kinci Pn savalarndan sonra, Roma, Sicilyay alarak, Bat Akdenizin polisi ve vergi toplaycs olmutu.

29

Roma batya egemendi. 63 yl sren savalar sonunda, Kartacay silip, baty ele geirmiti. imdi sra douda idi. Roma, douyu ok daha ksa bir srede, kendine baml hale getirecektir. Douda, irili ufakl, bir sr devlet birbiri ile mcadele ediyordu. Douda halk, ba, sonu olmayan ve hi bitmeyen savalardan, oktan yorulmutu. Devletlerin i ve d elikileri, onlar zayflatp, yenilgiye hazr hale getiriyordu. Roma, bu durumu iyi deerlendirdi. Sadece silaha bavurmad, usta bir diplomasi ile dou devletlerini birbirine drerek, M.. 200 ylna doru, douyu ele geirmeye balad. Bu dnemde yaam olan Plautus (M.. 254 184), Romann yetitirdii en byk komedi yazardr. 100 adet komedi retmi olmasna ramen, bunlardan ancak 20 tanesi gnmze ulaabilmitir. Romann ilk byk trajedi yazar olan Ennius da (M.. 239 169) bu dnemin edebiyatsdr. Scipio Africanus tarafndan desteklenen Enniusun en nemli eseri, 18 cilt olan, Annales (Yllklar) dr. Bu eser destan tarznda olup, Aeneas ile balayp, M.. 171 ylna kadar olan olaylar ksaca zetler. Bu eserde, Ennius, Heredotun kulland heksametron veznini, ilk defa Latincede kullanmtr. Enniusa Latin iirinin babas derler. Romada, Grek anlaynn tersine, tarih yazmak bir bilim olarak deil, siyasetin bir paras olarak grlmtr. Bu nedenle, Romada tarih yazarlarnn byk bir ksm, ayn zamanda siyaset adamlardr. lk balarda rahip listeleri vard. Rahipler, ksa bir ekilde, nemli olaylar yazyorlard. Bu alkanlkla, Roma tarih yazarlar, balarda, eserlerini yllklar tarznda verdiler. Bu alkanlk, daha sonralar da baz tarihilerce srdrlmtr. Fabius Pictor, Roma tarihini ilk kez dz yaz ile yazan kiidir. Yllklar (Annales) tarzndaki eseri, Greke kaleme alnmtr. Romann ilk dnemlerinden, 2ci Kartaca savalar sonuna kadar olan sreci ele almtr. Eserinin baz ksmlar bu gne ulamtr.

30

Gebe mparatorluklar

Vahi atlar

Gebe imparatorluklarnn Moolistandan kmas bir tesadf deildir. Gebe imparatorluk atl imparatorluktur. Gebelerin atlar olmasa idi, kuvvetli olaslkla onlarn tarihte ad bile iitilmezdi. Moolistan tam bir hayvan yetitirme yeridir ve gc de buradan gelmektedir. At en youn bir tarzda Moolistan yaylalarnda yetiir. llerde, ormanlarda, tarm topraklarnda, rmak kenarlarnda bu younlukta at yetitirmek mmkn deildir. Bu nedenle, Sibiryada, inde, Avrupada, Mezopotamyada, Hindistanda atl imparatorluklar kurmak veya devam ettirmek de mmkn deildir. Bu nedenle Trkler yerlemek yerine buralar yamalamay tercih ettiler. Yerleince de ya asimile oldular veya atl glerini kaybettiklerinden yerletikleri yerlerden sklp geri atldlar. Moolistandaki mevcut duruma bakarak, gemite, Gebe imparatorluklarn doduu topraklarda, doa koullarnn normal olduu zamanlarda, 4 er milyon at, deve ve sr ile 20 milyon varnda koyun olduu sylenebilinir. Trk imparatorluklar en az 4 milyon atn varl ile kurulmutur. Bu at saysnn baz koullarda 12 milyona kadar kabildii dnlmektedir. O dnemde 300.000 kiilik atl bir ordu muazzam bir gtr. Savaa giden gebe savalarn yanlarnda 3 at gtrdkleri dnlrse, 1 milyon at olan bir ordudan sz ediliniyor demektir. Bu kadar ok sayda at ne in, ne Hindistan ve ne de Avrupa besleyebilir. Bu kadar ok atn, olsa olsa, ran ile Trkiye yaylalarnda bir lye kadar 31

beslenmeleri mmkn olabilir. Tm Avrupada otlak bakmndan en zengin yer olan Macaristan ovas en ok 3 milyon varnda hayvan (at, koyun, inek toplam) iin yeterlidir. Bu nedenle Macar ovalar en fazla 50.000 ile 70.000 arasnda atl ordular iin yeterli olabilirdi. te bu neden, ileride incelenecek olan Attilann Galya ve talya seferlerini yaptktan sonra neden orada kalmadn da aklar. Bu nedenle nce Hunlar, sonra Macarlar Avrupaya aknlar yapm, ama orada yerlemeyi dnmemilerdir. Atl gce nem verilirse, atlara otlak amak zorunda kalnr ki bu tarmn ihmali demektir. leride greceimiz gibi Seluklular dneminde ran ve Anadoluda tarm gerilemitir. Yine bu nedenle Trkler ve Moollar Irak ve Suriye de uzun sre barnamamlardr. Atl ordularn otlak problemi, aknlarn da ksa srmesine neden olmutur. Ot tkenince, atlar gten dmeye balar, bu geri dn iin iarettir. Bylece yerleemeyen ve hatta uzun sre kalamayan gebe imparatorluklarn atl ordular, akn yaptklar yerlere bir daha bir daha akn yapar olmulardr. Bu da stn almak iin inei beslemeye benzeyen bir tarz ortaya karmtr. Akn yaplr, her ey alnmaz, tekrar retim yaplacak kadar braklr. Bir daha gelie halk direnmesin diye savamayan ldrlmez, ikence yaplmaz, kadnlarn rzna geilmez. Vahet dierlerine rnek olsun diye sadece direnenlere uygulanr. Yrelerin ka ylda kendilerini toplayacaklar bilindii iin yeni akn yllar verimlilie ve iklim koullarna gre belirlenir.

Gebeler ve tabii Trkler, sanld gibi yerleiklerin topraklarna gitmeyi ve hele orada kalmay sevmezler. Onlar mecbur kalmadka sevdikleri topraklardan, bozkrdan ayrlmay dnmemilerdir. Bugn bizim nasl yaanr dediimiz topraklar onlar her eyden fazla severler. Kendi yaam tarzlarn severler ve bunu kskanlkla korumaya alrlar. inin Ordos blgesi ok eski zamandan beri Trklerin ve benzeri Gebe kabilelerin yaam alan olmutur. Orada bulunmu olan arkeolojik kalntlar, rnein pantalonlu sava heykeli, blgenin bu sz konusu kabilelerce paylaldn gstermektedir.

Ordos Bronz heykel

32

Hunlar

pek yolu

Hun budunu meydana getiren eitli boylar, Tu-ku (Tu-ko) boyunun siyasi nderliinde birletiler. Bu, Tan-hu (an-y) denilen kaann boyuydu. Tan-hunun boyu gibi be boy, toplulukta soylu ve ayrcalkl konumdayd. Siyasi birlik, Tu-ku boyu ve Teoman kaann etrafnda olutu. Teoman birlii kuran ve ilerideki gelimeklerin temellerini atan kiidir. Zamanla ve tam bilemediimiz nedenlerle, boylar arasnda Teomana kar bir honutsuzluk belirdi. Teomann hassa alayna kumanda eden olu Mete (Mo-tun), boy ve budun ileri gelenlerinin genel onay ile bir av srasnda babasn ve yaknlarn ldrerek yerine kaan oldu. Mete (210 174), Tan-hu (an-y veya Tanju) unvann ald. Bundan sonra, Tan-hu unvan, bir hkmdar unvan olarak, bozkrda yzlerce yl kullanld. Bundan 14 asr nce Gktrklerin kurucusu Bumin han bile in kaynaklarnda Tan-hu diye geer. Zamanla Tan-hu unvan yerine Kagan (Kaan) unvan arlk kazand. Kaan veya Tan-hu, en byk amandr, ayn zamanda. Tan-hunun gkten ve amanlktan gelen ayrcalkl yerini otoriteye eviren, bakomutan ve ynetici olarak elde ettii baarlardr. Metenin, babas Teoman ldrerek elde ettii unvan, ite byle bir oluumun sonucudur. Teoman da her ne kadar bir Tan-hu ise de yeterli baary gsterip, boylar memnun edemediinden olu grevini devir almtr. lmesi de nemli deildir. Daha nce bahsedildii gibi yaamakla lmek arasnda bir fark yoktur. Ve olan babay ldrerek hem grevi devir alm ve hem de babasn daha mutlu olacana inand ge yollamtr. Mete nce, dousundaki Mool-Tunguz boylar topluluu olan Tung-hulara saldrarak, onlar baml hale getirdi. Hint-Avrupal saylan Ye-ileri yendi. ini haraca balayarak, gebelerin ek gda sorununu zd. M.. 6 yzyldan nce bile Ceyhun ve Seyhun blgesinden Volga nehrine ve oradan da Baltk denizine uzanan bir ticaret yolu vard. Bu 33

yolun bir kolu randan geerek Akdenize ulayordu. ini batya balayan ve ipek yolu denen bu yolun denetimi, ticaret ve kazan asndan her zaman nemli olmutu. pek yolunun denetimi iin verilen savalar, in Hun savalarnn en bykleri olmulardr. Bu yolu denetlemek iin, dalk ve ormanlk blgede yaayan ve ilkbaharda kervanlara saldrarak onlar yamalayan gebe kabileler kontrol altna alnmal yani baml hale getirilmeliydiler. Mete, kuzey ve batya yneldi. Baykal glnden rti yatana kadar olan bozkra egemen oldu. Daha batda Ting-ling (Tles), Ko-k (Krgz), Wu-sun, Ho-chieh (Ogur) ve daha pek ok boyu kendine baml kld. Trkistan egemenliine alp, yerleik kent devletlerini vergiye balad. Metenin kurup, gelitirdii bu boylar konfederasyonuna ilk gebe Trk mparatorluu denilebilinir. Aslnda, Hun siyasi birlii iinde Trkler, Moollar, Tunguzlar ve pek ok karma boy vardr. Ancak ynetici snf Trk olduundan, gebe imparatorluu Trk devleti saymak yanl olmaz. Hun devleti, soylu, zerk ve unagan-bogol olmak zere, hiyerarize olmu boy ve budun topluluudur. En stte byk Tan-hu vardr. Fakat byk Tan-hu, btn boylar, budunlar ve orduyu dorudan ynetmez. Genellikle, yannda kendi boyundan kurulmu, bir hassa birlii vardr. Tan-hu, hassa birliini, kendi boyunu ve dorudan kendi boyuna bal unagan-bogol boylar ynetir. Geri kalanlar ise akrabalk sistemi iinde ynetilirler. Bu tarz konfederasyonlar aile olarak ynetmek Trklerde grlen bir devlet ynetim metodudur. Btn gebe Trk devletleri hep bu yntem iinde organize olmulardr. Trkler bozkrda avc ve toplayc olarak dolarken, daha nce grld gibi srek avlar gibi nedenlerle gevek konfederatif yaplar kuruyorlard. Bu yaplar ok toplumlu, ok dilli yaplard. Yani bir nevi imparatorluklar gibi ok ulusluydular. Daha sonra yerleiklere kar mcadele ederken kurulan konfederasyonlar da byle ok uluslu (deiik toplumlu) yaplanmalard. Ayrca Trkler bahsinde grdmz gibi Trklerin kendileri ne etnik ve ne de dinsel, bir rk veya bir devlet veya bir ulus deillerdi. Bu nedenle de kendilerinden farkl rk veya toplumlar arasnda ayrm gzetmezlerdi. Bunun yan sra savalklar ve asabiyetleri (kabile balar) onlara kar sayg, korku, gven ve hrmet duyulmasna sebep oluyordu. Btn bunlar birletiinde ise Trklerin mparatorluk kurma eilimi ortaya kyordu. Ancak Hun mparatorluuna gelene kadar Trklerin bu mparatorluk kurma temayl, ufak denemeler dnda hi kuvveden fiile gememiti. Hun devletinin kurulmas ile birlikte, Trklerin mparatorluklar a da balam oldu. Bundan sonra Trkler eitli imparatorluklar kurarak in, Hindistan, ran, Msr gibi pek ok byk devleti yneteceklerdir. Bazen kendi balarna, bazen Moollar ile ve bazen Mool ve Tunguzlar ile birlikte kuracaklar bu imparatorluklarda, aslnda kendileri hep aznlkta kalacaklardr. Trk tarihinin hibir dneminde, ortak bir snr iinde tm Trklerin topland bir dnem olmamtr. ok ileriki tarihlere kadar yani gnmze kadar (M.S. XX. Yzyl), ta Trkiye Cumhuriyeti kurulana kadar, Trklerin ounlukta olduu bir devlet yoktur. Trklerin mparatorluklar kurarak eitli uluslar ynetmeleri, hem daha fazla karmalarna neden olmu ve hem de onlar rklk bilmez bir alkanla ulatrmtr. Daha nce anlatld gibi oluumu ve yaam itibar ile rk olamayacak olan Trkler, bu imparatorluk deneyimlerinden gee gee daha da ok uluslu ve enternasyonal grl olmulardr. Hun devletine tekrar geri dnersek, kurulmu olan devlet, inin kuzeyinden Trkistana kadar ok geni bir blgeyi denetliyordu. Bir yandan da in ile srekli ekonomik ve diplomatik iliki ierisindeydi. Tabii ki bu devleti ynetmek kolay deildi. Ve hele gebelerin, birbirine olan 34

gevek balar dnlrse, konfederatif Hun devletini ynetmek iyice zor bir iti. te Mete, ynetim zorluunu yenebilmek iin merkezde bir ekirdek brokrasi gelitirmiti. Hun devletinin merkezi Orhon ve Selenga blgesiydi. Daha sonra buraya Trke tgen denecekti. Mete kurduu ekirdek brokrasi iin inlileri kullanmt. ince yazan bir sekretarya oluturdu. Ordu ynetiminde, danman olarak inlilerden yararland. Meteden sonra, inlilerin ordu ynetimini ald zamanlar bile olacakt. Ancak Metenin hkmranl srasnda inin brokratik etkisi sadece merkezdeydi. Boy ve budun ynetiminde etkisi grlmyordu. Metenin kurduu devletin brokrasisi, kabile sistemi zerindeki ince bir zard. Geni Bozkrn ynetimi iin, boylar sol ve sa olarak ikiye blnrler. Askeri ve idari olarak ta, sol, sa ayrmna gidilir. Gnein doduu yn olarak kabul edilen sol, bu nedenle sadan stndr. Hun devletinde sol ve san ynetimi, sol ve sa krallara verilir. Sol kral (ince Sol Hsien veya Trke tercmesi sol bilge elig), byk Tan-hu soyundandr ve veliahttr. Sol ve sa krallar, ya Byk Tan-hunun kardeleridir veya ocuklardr. Onlar, hem boylar ynetirler ve hem de ordularn bakomutanlardrlar. Gebe devletin ordusu, kendine bal boylarn eli silah tutanlarndan oluur. Bu nedenle hem srekli bir ordu vardr ve hem de yoktur. Orduyu meydana getirecek boylar ve onlarn fertleri ordadrlar, ama gerek olmadan ordu anlamnda bir araya gelmezler. Bu nedenle, krallarn, dorudan kendilerine bal olan, hassa birlikleri nemlidir. Sol ve sa krallarn da kendi hassa birlikleri vardr. Sol ve sa krallar (eligler), bu ekirdek orduya dayanarak teki zerk boylar ve unagan-bogol boylar ynetirler. Hunlarda, Tan-hu boyundan baka ayrcalkl ve soylu saylan drt boy daha bulunur. Bu boylarn ikisi sada yani batda, ikisi solda yani douda yerlemilerdir. Bunlar Tan-hu soyuna akraba ve ynetime fiilen katlan boylardr. rnein, bu boylardan Hu-yen boyu babakanl elinde tutar. Hun ordusunun kayna sadece zerk ve unagan-bogol boylar deildir. Savata yenilen ve kleletirilen boylar da asker vermekle ykmldrler. Ordunun dzenli ynetilmesini salamak amac ile Mete Han onlu dzenleme sistemini getirmitir. Bu onlu sistem, daha sonra, Cengiz Han tarafndan daha da gelitirilecek ve Mool feodalitesinin kkenini oluturacaktr. Ordu, her birinin banda efleri bulunan 10, 100, 1.000 ve 10.000 kiilik blmlere ayrlr. Bu onluk sistemin eflerine, sras ile onba, yzba, binba ve tmen ba denir. Bir aul (byk aile) 10 kii salamakla ykmldr. Boyun ykmll 100, budunun 1.000 dir. Tabii bu saylar be aa, on yukar deiirler yani tam kesin deildirler. 80 kiide 100 saylabilinir. Her boy, budun kapasitesi kadar ancak ondalk sisteme verebilecei en yakn sayda er verir. Sa ve sol eliglerin altnda, 11 askeri ef bulunur. Bylece sada 12 ve solda 12 olmak zere 24 askeri oluum, sistemi meydana getirir. Bu 24 askeri oluumun efleri, genelde, Kaganlarn prenslerinden, byk askeri kumandanlardan ve drt soylu aileden gelir. Ancak bunlar arasnda, karmak hiyerarik bir yap vardr. Bu onluk askeri yap ayn zamanda mlki yapnn da temelini oluturur. Her ne kadar bu yapnn anlatlmas merkezi bir yapnn olutuu izlenimi verirse de, bu aslnda byle deildir. Hunlarda onluk yaplama merkezi bir ynetime yol amamtr. ok sonralar, Cengiz Han dneminde, hakiki bir merkezi ynetimden bahsedile bilinecektir. Hunlar dneminde, genellikle askeri efler ayn zamanda boy beyleridir. Boy rgtlenmesi ve boy dayanmas, eskisi gibi devam eder. Barta erler, askeri efin kumandasndaki askerler deillerdir. Boy efinin ynetimindeki obanlardr. Boy efinin, askeri ef olmad durumlarda, bu er obanlar, yabanc (boy efinden farkl) bir efin ynetimine girerler ve savaa giderler.

35

Hunlar zaman zaman, dzenli olmamakla birlikte kurultay toplarlar. Bu kurultaya, kaan ailesi, byk askeri efler, boy ve budun beyleri katlrlar. Kurultayda boy ve budun ilikileri grlr, devletin politikas koordine edilir. lerin iyi gidip, baarlar saland ve zenginliklerin boy ve budun beylerine akt srece sorun yoktur. Ancak, gevek konfederatif yap, iler bozulduunda, gerekli nlemleri alamaz. Boy ve budunlar kendi karlarn, devletin karnn stnde grrler ve dalmalar balar. Hun devleti, boy ve budunlardan asker ve vergi toplar, bunun dnda onlarn i ilerine karmaz. Boy ve budunlara, asker karl, ganimet ve yamadan pay verir; verginin karlnda ise koruma ve dzen salar. Unagan-bogol kabileler bile verdikleri verginin, askerin ve ykml olduklar hizmetin dnda, zerkliklerini korurlar. Kendi ekonomik faaliyetlerini srdrrler. Hunlar dneminde, bey ve karabudun arasnda bir servet farkllamasnn olutuu bellidir. Ancak, yine de tm boy yelerinin gelirden faydaland ve kimsenin muhta duruma dmedii de bellidir. in zgr kylleri, toprak kiras yznden, ar borlanp, oluk ve ocuklarn kle olarak satmak durumuna dtklerinde, byk kitleler halinde in settini ap, Hunlara snrlar. in imparatorlar bu g, kaarken yakalananlar idam ederek, kaanlarn geri iadesi iin Hunlara bask yaparak durdurmaya alrlar. Ama inli akn devam eder. Daha nce de anlattmz gibi, gebe sistemi gvenlidir, dayanma ve blm hat safhadadr. Bu sistemde insanlar geleceklerini ve soylarn gvende hissederler. Ve hele, Hun devletinin gl olduu dnemlerde, bozkrda byk bir i huzur ve bar hkim olmutur. Hun snrlar iindeki klelerin bile yaam koullar, zgr in kyllerinden daha elverilidir. Hun devleti snrlar iinde, iler tersine dnene kadar geen geni bir zaman iinde, boy dayanmas ve boy ii demokrasi devam etmi ve insanlar mutlu yaamlardr. Bu mutlu yaam, gebenin koullarnda dnmek gerekir. Aslnda kimsenin hayat kolaylamamtr, mutluluun kayna gven ve eite yakn paylamdr. Daha sonralar, in haraca balannca ve pek Yolunun denetimi ele geince, bu durum deimeye balad. Karabudun fakirleti, beyler zenginleti ve elikiler artt. Artk beylerin srlerini boy yeleri deil, kle obanlar gdyordu. Kle emeinin smrlmesi gittike artmaya balad. M.. 49 ylndaki in kaynaklar, 10 bin ba hayvana ve 7 bin ata sahip ok zengin Hun ailelerini sayarlar. Hunlarn Tunguz kkenli prenslerine ait Noyun-Ula da alan mezarlarda bol miktarda ipekli kuma ve zengin eyalara rastlanmtr. Byle bir mezardan 85 altn plaka kartlmtr. Gebenin, yerleikler olmadan tm ihtiyalarn gidermesinin imknsz olduunu grmtk. Hayat standardnn art, yerleiklerin varl ile mmkn oluyordu. Bu nedenle, gebe bir devlet de ancak yerleik bir devlet varsa yaayabilirdi. in olmadan Hun devleti var olamazd ve bu eliki hep srd gitti. Gebe devlet iin iki yoldan biri tercih edilmeliydi. Ya yerleik devlet igal edilip, yerleik dzene geilecek; ya da yerleik devlet haraca balanacakt. Tarihte bu iki yolun da zaman zaman tutulduu grlmektedir. Yerleik dzene geen gebe devletlerde, aslnda, yerleik dzene geen ynetici snf oluyordu. Boy ve budunlarn gebelii devam ediyordu. Bylece ksa srede yneticilerle, boy ve budunlarn aras alyor. Gebe kendi hayatna devam ederken, ynetici snf ve topraa yerleen ufak bir topluluk, igal ettii toplumun kimliini alarak onlarla btnleiyordu. Bu bozkrn ana kurallarndan biriydi. Bozkr ve onun evresinde, gebe kimlii ancak gebe kalnmakla devam ettirile biliniyordu. Daha sonralar, gebenin uzun gleri sonucu, Avrupaya ve Hindistana varldnda, yani artk gebe yaamn mmkn olmad topraklara varldnda; yerleik dzene geilirken; 36

kimlik kaybnn yannda, kendinden daha nce yerlemi olanlarn kimliini kendi kimliine uydurma da ortaya kacaktr. Tabii ki gebe yaamdan yerleik yaama geerken, yaam biimi, ekonomi ve bunlara bal olarak davran biimleri ve deer yarglar da deiir. Ancak yine de, uzun bir sre, gebe rf ve adetleri hkm srmeye devam ederler. Avrupa da, Anadolu dhil, gebe yerleiklerle birleip bir sentez oluturdu. Bizce, eski yerleiklerin gebede en fazla etkilendikleri husus, gebedeki gven duygusudur ki, bu da boy dayanmasnn bir rndr. Yerleik dzene geilince, kabile dayanmasnn dayanabildii lde, gven duygusu da var olmaya devam etmitir. Kabile dayanmas paralandnda, gven duygusu da uup gitmitir. Yerleik dzene geilmemi, gebe devlet korunmu ise, yerleik devletin, rnein inin ve daha sonralar Romann haraca balanmas gerekir. Haraca balamak, kendi gdmne almak, kimliini ve deerlerini kaybetmeden tutulacak en aklc yol gibi grlmektedir. Hunlar, ini vergiye balaynca, bir anlamda fazla uramadan, inin i kargaas ve elikileri Hunlar megul etmeden, ihtiyalarn inden karlar hale geldiler. Hunlar iin alan bir devlet, bu yeterli deilmi. Tabii byle bir durum, daima kuvvetli olmay gerektiriyordu. Vergiye baladn devletin senden korkmas gerekirdi. Kuvvetli isen, vergiye, haraca balamak, gebeye, daima en kar yol olarak grlmtr. Bu srada in'de, Chin mparatoru Shih Huang-Ti'nin, tepki ekip, muhalefet yaratacak, insafsz bir ynetim tarz vard. mparatoru en korkutan ey bilgelerdi. in'deki btn bilgeleri toplatarak ya onlar ldrtt veya uzak lkelere srd. Pek ok bilgin de, kaarak saklandlar. Buna ilave, teknik olanlar hari, neredeyse tm kitaplar toplatarak yakt, imha etti. Ch'in Shih Huang- Ti 'nin byle davranmasndaki temel ama, eski feodal dzene bir daha dnlmesini nlemekti. Tm gemileri yakyordu. Ama eylemlerinin sonucunda, gn getike, hayatndan endie eder ve korkar hale geldi. Elden, ayaktan uzak, gizli bir hayat yaamaya balad ve giderek te lmsz olmaya akln takt. M.. 210 ylnda, bakent Xianyang'dan uzakta Shandong eyaletinde, hayat iksirini aramak iin kt bir yolculukta ld.

37

Han Hanedan

Han hanedan snrlar

lk Chin mparatoru Shih Huang-Tinin lmnden sonra, imparatorluk hzl bir dalma srecine girdi. mparatorluun meru varisi, sarayda, hileli bir tarzda ldrld ve yerine, yetenei snrl bir prens, tahta karld. M.. 209 da isyanlar tm in'i sarmt. Her yerde kyl ve kle isyanlar vard. Bu kargaa iinde iki kiinin taraftar dierlerinden ok fazlayd. Bunlardan biri olan Hsiang Yu aristokratlarca destekleniyordu. Eski soylularn ve byk kle sahiplerinin karlarn savunuyordu. Dieri, Liu Pang, kyl bir aileden gelen, orta kademede bir subayd. ler o kadar karmt ki, M.. 206 da in ordusu kendi bakentini tahrip etti. Hsiang Yu ile Liu Pang arasndaki mcadele 4 yl daha srd. Sonunda, M.. 202'de zafer Liu Pang'n oldu. Liu Pang, Kao Tsu (Kao-u) (Byk Ata) unvann alarak, Han hanedann kurdu. Han'lar, Ch'in'lerden yarm kalan ii, yani in'in birletirilmesi iini tamamladlar. Bu dnemde eitli etnik kkenden gelen eler kararak, kaynatlar. Bu kaynamla birlikte tek bir dil de lkeye hkim oldu. Han imparatorluu M.. 202 de M.S. 220 ylna kadar drt yz yl srmtr. Han'lar iki blmde incelenir: Bat Han imparatorluu (M.. 202 - M.S. 9) ve Dou Han imparatorluu (M.S. 23 - M.S. 220). Bu ikisi arasnda ok ksa bir sre Hsin hanedan imparatorluk yapmtr (M.S. 9 23). 38

lk Han imparatoru Han Kao Tsu, in'in idari yaplanmas ve merkezi brokrasi gibi pek ok kurum ve usul Ch'in (Qin, i) hanedanndan alm ve muhafaza etmitir. teyandan Ch'in (Qin, i) hanedannn bilgeler (Ju, usta, filozof) ve tarih yazclar zerindeki aforozunu kaldrmtr. Bunlarn iinde kabiliyetli olanlarn ararak, grevlendirmi, bir ksmna, tahrip olan klasikleri tekrar yazma grevi vermi, bir ksmndan da devlet memuru olarak yararlanmtr. in bu dnemde, liyakat temeline dayanarak seilen devlet memurlar tarafndan ynetilmi ve bu tip ynetim tarz, ilk defa in'de uygulanmtr. Han mparatoru, Konfyus erefine, Kung ailesine nemli kurbanlar sundu ve zamanla bu uygulama yaygnlat. Konfyus, devlet ynetiminin kutsal koruyucusu haline geldi ve Konfyusuluk bir dini klt olarak glendi. in settinin yapmcs ve merkezi devletin kurucusu Shih-huang-tinin M..210 ylnda lmnden sonra, in merkez brokratlar arasnda kan kavgalar, eski feodallerin arazilerini ele geirmek iin yaptklar ayaklanmalar, eitli glerin Hunlarla ittifak aray iine girmelerine yol at. Btn bunlar Meteyi ine egemen olmak yolunda cesaretlendirmiti. Mete, M.. 201 ylnda ansi eyaletini igal etti. ansi bakentini kuatt. in imparatoru Kao-u (Kao-tsu) ansinin yardmna kotu. Pai-teng savanda, Mete, Kao-uyu Turan taktikleri uygulayarak embere ald. Artk in mparatorunu yok etmek ve kuzey ini igal etmek kolayd. Fakat Mete, bunu yapmad. Kuatmay kaldrarak ve Kao-u ile ordusunu serbest brakt. Mete Han, ini istila edip, tarmclar kleletirerek ek besin sorununu zmek yerine, bunu hara ve ticaret yoluyla salamay ye tutmutu. Sonuta, in imparatoru Kao-u, bozkr blgelerinin Hunlara kalmas, ipek ve yllk vergi deme, saraydan bir inli kz verme koullar ile serbest brakld. lgin olan, ilerki asrlarda Atillann da Romaya kar ayn politikay uygulayacak olmasdr. Mete Kaan, in istilasndan vaz geerken, boy beyleri, kars, danmanlar da istilaya kar kmlard. leri gelenler, inin ipekli kuma ve besininden yararlanmay, ama inden uzak durmay tercih ediyorlard. Bu davran, kalabalk nfuslu, tarma ve kentlere dayal bir lkeyi ynetmenin, bozkrdakinden farkl bir siyasi rgtlenmeyi ve belki de inlilemeyi gerektirmesi kaygsndan kaynaklanyordu. Bu kayg, bozkrda hep vard. Zaten, tersini yapp ine girenlerin inliletii de bilinmekteydi. leriki tarihlerde, Orhun yaztlarnda Bilge kaan: " inin yumuak kumana aldanma... ine doru gidersen Trk Budun leceksin. tkende otur. ine ticaret kervan yollamakla yetin. Bunu yaparsan ilin (devletin) sonsuza kadar yaar " diye t verecek, yol gsterecekti. Pai-teng savandan sonra, in ile Hunlar arasnda baka savalar da oldu. Ancak kesin bir sonuca ulalamad. Sonunda, in, Hun aknlarn ve yamalarn durdurabilmek iin, tam bir ticaret serbestisine ve hara vermeye raz oldu. inli bir prensesle, Mete evlendirilerek, anlama salamlatrld. Bu anlama, iki taraftan da yeni hkmdarlar iktidara geldike yenileniyordu. Ancak, her iki tarafn da bu anlamaya sadk kald sylenemezdi. Mete Kaann hatras, Trk halk zerinde derin bir etki yapmtr. Hatta Ouz Kaan efsanesinde ki Ouz Kaann Mete Kaan olduu iddia edilir. Ouz Kaan destan, Ergenekon destan ile birlikte, Trk topluluklarnn mitolojik gemii ile ilgili olan ve yllar yl dilden dile aktarlan ortak ve nemli kltr esidir.

39

Galatlar

Galatlar Anadoluya yerlemilerdi. Daha nce grdmz gibi, says veya leme btn kltrlerde kutsal kabul edilen bir birleimdi. Kuvvetli olaslk ile insanlar, kendilerine gre uzun deneyimleriyle teki dengeyi hissetmilerdi. Keltler kutsal n yanna bir de drd koymulard. Drt, n (teslis) dzene koyduu ikilii gstermekteydi. Yunanllarn Tetrarhi adn verdikleri bu birletirme tipine antik dnyada ok rastlanmtr. Anadoluya Kelt kabilesi yerlemiti. Her Kelt kabilesi drt boya blnmt. Bylece yine bir tetrarhi oluturulmutu. Toplam 12 kabile olumu oluyordu. Her kabilenin banda Rex denen bir kral vard. Hatrlanaca gibi Bir Hint-Avrupa sz olan rex de kral anlamnda pek ok yerde kullanlmt. Kabileleri sadece rex ynetmiyordu. Kabilelerin banda rex, yarg ve askeri bir ef vard. Yani krallk yetkisi, adl ve askeri grevler birbirinden ayrlmt. Bu kutsal leme ilerde kuvvetler ayrm ilkesinin babas olacaktr. Seimle verilen bu grevler belli bir sre iin yaplrd. Galatlar birbirlerine ok balydlar ve ortak ynetimleri bir konfederasyon olarak yrtlyordu. Ancak yerleik dzene oktan gemi olan Galatlarda bu konfederasyon yaplanmas gebelerdeki gibi gevek deil sk bir yaplanmayd. Konfederasyonun bir meclisi vard. Her kabileden 25 kii seiliyor, bylece toplanan 300 meclis yesine 12 rex de katlarak 312 kiilik meclis alyordu. Btn bu yaplanma ekillerine bakarak dridlerin (Kelt rahipleri) etkisinin azald sanlmamaldr. Dridler eski glerini koruyorlard. Galatlar, balangta yerli halk ile karmamlard. Kentlerin dnda kendi arabalarnda yayorlard. Galatlar hatrlanaca gibi doutan tarmc ve zanaatkrdlar. nemli icatlar vard. Kolun kuvveti ile savrulan byk trpan, tekerleklerine demir ember gemi 4 tekerlekli bozkr arabalar, drt tekerlekli sapan, tarla srgs, merdane, at klndan tahl elemekte kullanlan elek Galatlarn gittikleri yerlerde yerli halka rettikleri aletlerdi. Topra marn ile gbrelemeyi ilk onlar bulmulard. F yapm, ocuk beikleri onlarn zanaatkrlnn bir sonucuydu. Galatlarn yaknna yerletii Grek sitili kentlerde, almak nerede ise ayp olarak grlyordu. Kent yaamnda Grekler zanaatkrlara gereken nemi vermiyor, bu ile uraanlar kmsyorlard. Galatlar bu gr asna aarak bakyorlard. Onlar toprakla uraanlara, genel olarak alanlara ok nem verirlerdi. En sayg duyduklar mesleklerden biri de zanaatkrlkt. 40

Romann Anadoluya ilgisi

Hatrlanaca gibi, M.. 216 ylnda, Sardeis yaknlarnda yaplm olan sava Seleukos kral III. Antiokhos kazanm, Akhaios esir dp, ldrlmt. Seleukoslar, Anadoluyu bu durumda brakp, dikkatlerini tekrar Douya evirdiler. M.. 212 ile 205 yllar aras Seleukoslarn douda kuvvetlenmesi ile geti. III. Antiokhos Baktriay ele geirerek tekrar bir eyalet haline getirdi. Eyaletin banda satrap olarak Euthydemus gemiti. Euthydemus, uzun sre hkmedecek olan Euthydemind hanedann kurdu. Baktriann Grek asll krallar Kabul vadisi, Pupjab ve ndus dhil olmak zere Kuzey Hindistan hkimiyetleri altna aldlar. Kuzey Hindistan, ilerde Baktria Yue-iler tarafndan ele geirilene kadar Grek krallara bal yaayacaktr. Seleukos kral III. Antiokhos, Msra kar, Makedonya ile de i birlii yapmaya balad. Bu srada Makedonya kral V. Filip di. M.. 202 ylnda, III. Antiokhos, Msra saldrd. M.. 200 ylnda, Ptolemaioslar byk bir yenilgiye uratarak, Gazzeye kadar tm Suriyeyi ald. srail, nce Ptolemaios krallnn bir paras idi. Daha sonra, M.. 200 ylndan itibaren Seleukos (Selevkos) krallnn paras oldu. Yahudi ve Yunan felsefi dncesi, karlkl etkileimle ve ekimelerle, yeni sentezler retiyorlard. Ksa zamanda, Yahudiler, bilgeliin Yunan zeksnn deil, Yahova korkusunun bir eseri olduunu ileri srdler. Sleymann Mesellerinin yazar, bilgeliin, Tanrnn dnyay yaratrken gelitirdii ana plan olduunu sylyordu. Dolays ile bilgelik, Tanrnn yarat ilk eydi. Daha sonralar bu fikir Hristiyanlara ok cazip gelecektir. Yahudiler, insan yaamna dorudan mdahale etmesi dnlmeyen, yce bir Tanr anlaynn tohumlarn atyorlard. Yahudi ve Helen kltr elitike, Yahudi dini gr de radikalleiyordu. Sleyman'n Bilgelii yazsnda, gerek bilgelii Yunan felsefesi deil, Yahova korkusu oluturur denir. Yunan Tanrs insan aklnn eseriyken, Yahova kendini insana vahiy yoluyla tantmaktadr. Yahova ile insan arasnda derin bir uurum vardr. Hlbuki Yunanllar, akln insan Tanr ile akraba kldn, dolays ile Tanrya insann kendi abalar ile ulaabileceine inanmaktaydlar. Zaman, zaman tek Tanrclk, Yunan felsefesinin cazibesine kaplmtr. Ancak, daima tek Tanrclk, evresini kendine benzetmeye alr. Olaylarn akna geri dnersek, bu srada, Seleukoslar, Msrla savayorlard. Makedonya kral V. Filip, bu durumdan yararlanarak, M.. 202 tarihinde, Bitinya ile anlat ve Marmara denizinde Anadolu yakasnda bulunan baz kentleri ele geirdi. Makedonya kral, Kios ve Mirleya (Myrleia, Mudanya) ele geirdikten sonra, bu kentleri Bitinya krallna terk etti. Bitinya kral Prusiasde, Mirleyaya (Mudanya) kentinin adn karsnn ad olan Apameya 41

(Apameia) olarak deitirdi. Makedonya ise, Msrdan Kilikyay ald, Karyada baz stler elde etti. Ve Rodos donanmasn yenerek, Mileti ele geirdi (M.. 201). Bu son gelimeler, hem Bergama ve hem de Rodos iin ok tehlikeliydi. Onlar da Romadan yardm istediler. M.. 216 ylnda, 2. Kartaca savalar srasnda, Hannibalin Romaya kar Kanda (Cannae) zafer kazanmasndan sonra, Makedonya Hannibal ile anlaarak Romaya sava amt (M.. 215 205). Roma ve Makedonya arasnda yaplan bu savalar 1. Makedonya savalardr. Roma Kartaca ile savatndan, Makedonyay talyadan uzak tutmak istedi. Roma, Rodos, Bergama ve Aiol kentleri ile anlamalar yaparak, Makedonyay Ege kylarnda megul etmeye balad. Makedonya kral V. Filip ise Bitinya ile anlaarak, Bergamaya saldrm, ancak sonu alamamt. Roma, M.. 205 ylnda, V. Filip ile Fonike antlamasn imzalad. Hannibal yalnz kalmt. Romann, Anadolu ile ilk olarak ilgilenmesi enteresan bir ekilde olmutur. 2. Kartaca savalar esnasnda, Hannibal, Gney talyada Bruttiumda iken, tm talya, Kartaca igalinden korkuyordu. Halk, savalar altnda ezilmi, ok ac gnler geirmiti. Halkn dayanma gc neredeyse bitiyordu. Din adamlar halka bir k yakmaya altlar. Din adamlar, eski gnlerden kalma Sibyl (Cybele) kitaplarnda, gzden kaan bir bilgi bulduklarn akladlar. " Yabanc bir dman talyay istila ederse, Romann tek aresi Pessinus Ana Tanrasn Romaya getirtmekti. Ana Tanra Romaya geldiinde, igalci talyadan srlebilinirdi ". Roma senatosu, Pessinus Ana Tanrasn Romaya getirtme karar ald. Be senatr, Bergamaya gittiler. 1. Attalosa durumu ve dileklerini ilettiler. 1. Attalos izin verdi. Senatrler de, Frigyann kutsal kenti Pessinusa Pessinus ana tanras (Cybele) (Ballhisar) giderek, Ana Tanra heykelini aldlar. Pessinusun byk rahibi ve rahipler kurulu, Tanra Buradan kaldrlp gtrlmeyi kendim diledim. Btn Tanrlarn bir araya gelmesine layk tek yer Romadr dedii iin, Tanrann Romaya gtrlmesine raz olmulard. Bu heykel, bir gktandan yaplmt ve ok uzun zamandr, kutsal Tanra olarak Anadoluda kendisine taplyordu. Ana Tanra bir gemi ile Romaya gtrld. M.. 4 Nisan 204 de, Roma kenti, Ana Tanray byk bir trenle karlad. Bu Ana Tanra onuruna, daha sonra, Palatinus tepesinde bir tapnak ina edilecekti.

42

Kibelenin veya Romal takipilerinin verdii adla Cybele kltnde Galli veya tekil sylemle Gallus kendi kendini, bir ritel ile hadm edenler demektir. Bunlara daha nce Koribantlar dendiini grmtk. Bu rahipler ayn zamanda sanguinaria olarak da bilinirler. Bugnk sylemle trasgendered insanlardr. Bu rahiplerin bandaki barahip battakes daha sonralar archigallus olarak anlr oldu. Bu kutsal kimlikle rtm hadmla verilen adn Frigyada ki Gallus nehrinden trediini iddia edenler olduu gibi, Smerden (Gallu yani byk adam) alnma olduunu ileri srenler de vardr. Efsaneye gre Gallu Smerde Tanr Enkinin hizmetkrlardr.(Smer yaratl ilahisi). Bir inana gre de ilk Kibele (Cybele) tapna Gallus nehri kysnda kurulmutu. Gallus nehrinden (Sakaryaya dklen Gksu deresi) su ienler delirerek kendilerini hadm ediyorlard. En fazla ne kan kabul Gallilerin Kibele kltne inanan ve kendini bu nedenle hadm eden rahiplere Romada verilen ad olduu ve Frigyann bulunduu blgede yaayan Galatlara izafe edildiidir. Bu rahiplere Pessinus de denirdi. M.. 202 ylnda, Roma en byk dman Hannibali Zamada yenmiti. Roma artk tm Bat Akdenize sahipti. te, ayn tarihlerde, genileme istidad gsteren Makedonya da Bergama ve Rodosu tehdit ediyordu. Makedonyann genileyip, kuvvetlenmesi tabii ki Romann iine gelmiyordu. Douda, kendi kuvvetine denk bir devlet, Roma iin ba belas demekti. Ayrca, Makedonya kral V. Filip, Hannibale yardm etmiti. Roma kendine kar olanlardan eninde sonunda cn alrd. Makedonya imdi de, Msrdaki i karklklardan yararlanarak, Msrn Anadoludaki topraklarn, Karya ve Lidyay almaya alyordu. Bylece Roma ile Makedonya arasnda 2. Makedonya savalar balad (M.. 200 197). Bu savalarda Bergama ve Rodos, Roma ile mttefiktiler. M.. 197 ylnda, Thesaliada Kynoskefalaide, Makedonya kral V. Filip ar bir yenilgi ald. Yunanistan artk Romannd.

43

Romann Douya yry

Romal hanmlar

Bu srada Romada, Lex Oppiann yaratt huzursuzluk hala devam ediyordu. st snfa mensup kadnlar, Lex Oppiadan dorudan etkilenmilerdi. Her frsatta politik honutsuzluklar krklyor ve seslerini ykseltiyorlard. Halka ak yerlerde kadnlarn birok protesto gsterisi yapt ve II. Kartaca Savann baarsn takiben Roma kenti dndaki kasabalarda renkli giysilerini giydikleri ve atl arabalarna bindikleri yani kanunun delindiini tarihiler kaydederler. II. Kartaca savalar sonunda ise, yazl olmasa bile, st snf kadnlarn kiisel servetlerini kendilerinin ynetmesi balad. Nihayet baz Tribn yelerin destei ile Senato Lex Oppiay feshetti. Yazar ve nl hiciv ustas Juvenal kanunun kaldrlmasna yol aan kadn hareketini yle anlatr. Matronalar, Oppia yasasnn yrrlkten kaldrlmas iin M.. 195 ylnda sokaa dkldler. Byk bir kalabalklar oluturdular Homo sum! (Ben nsanm) diye baryorlard . Bu srada, Rodos, Bergama Smyrna, Lampsakos ve dier pek ok Ege kent devletinden gelen bilgiler nda, Roma, n Asyada tm olup bitenleri biliyor ve takip ediyordu. Ama Roma, savalardan yeni kmt. Yeni bir savan yk altna girmek istemiyordu. Roma, diplomatik 44

yollar tercih ediyordu. Seleukos kral III. Antiokhos ise, Roma ile bir atmann kanlmaz olduunu gryor ve planlarn buna gre yapyordu. Roma ile savarken, arkadan vurulmamak iin, antlamalar yapt. Kapadokya kral Ariarathes (M.. 220 163) ile ve Msr firavunu V. Ptolemaios (M.. 204 181) ile bar ve saldrmazlk anlamalar imzalad. Roma, Yunan sitelerinin zgrln ilan etmiti, ama aslnda yapt, kent devletlerinin demokratik partilerini ezerek, iktidara oligarik partileri kartmakt. rnein, Spartann banda Nabis bulunuyordu. Nabis, zenginleri Spartadan kovmu, mallarn, kleler, yoksullar ve cretli askerler arasnda datmt. Roma, Nabisi sktrd. Nabisde, geri adm att. Spartadan kovulanlar geri dndler. Azat edilen kleler, efendilerine geri verildiler. Ordu terhis edildi ve donanma yakld. Ksa bir srede de Nabis ldrld. Spartada oligari, demokrasi yandalarna misillemede bulunup, kan kusturdu. Yunanistan ana karasndan eliler, Seleukos kral III. Antiokhosa (Antiochos) geliyorlard. Onlarn bir ksm, Yunan kent halklarnn Romallardan memnun olmadklar, Romann Yunanistanda zayf olduunu ve eer Antiokhos Yunanistana gelirse, byk bir destek greceini sylyorlard. Bu sylenenler, tam gerei yanstmyordu. Evet, demokrasi yanllar Romay istemiyorlard. Ama kent devletlerinde iktidar, zengin asillerin elindeydi ve onlar iktidarlarn Romaya borluydular. Geni halk kitleleri ise, Romadan korkuyorlard. Bu abartmalara inanan III. Antiokhos, ufak bir kuvvetle Yunanistana geti. Yunanistan atafata alkt ve anl, gl resmigeitlerinin tanrlar yanna ekeceine de inanyordu. Antiokhosun yannda getirdii ufak kuvvet hi de tanrlar yanna ekecekmi gibi grlmyordu. Yunanllar umduklarn bulamamlard. Dier yandan Makedonya, Romaya yenilip, toprak kaybetmiti ama Roma m, Seleukoslar m sorusunda V. Filipin tercihi Roma idi. V. Filip, Romaya yardm etti. M.. 191 ylnda, Thermopylaideki (Termopili) sava Roma kazand. Antiokhos, hemen, Euboia (Eriboz) adas zerinden Anadoluya kat. Roma, bu zaferden sonra Seleukoslarn peini brakmak niyetinde deildi. Roma donanmas, Rodos ve Bergama donanmalar ile birleti. Ama denizlerde, hala, Seleukos donanmas daha stnd. Seleukoslar denizde, Ege kylarn ve adalarn kontrolleri altnda tutuyorlard. Seleukos donanmasnn bir paras, Fenike kylarndan Hannibal komutasnda Egeye doru hareket etti. M.. 190 ylnda, Rodos donanmas, Pamfilyada Side liman nlerinde Seleukoslarn bu donanmasn pusuya drerek yok etti. Sonunda Roma ve mttefiklerinin donanmas ile Seleukoslarn donanmas karlatlar. Lebedosla Teos arasnda Myonnessosta, yaplan deniz savan Roma kazand. Seleukos donanmas tamamen yok edildi. Bundan sonra, Seleukoslar Trakyay boaltarak geri ekildiler ve Ege denizindeki denetimlerini kaybettiler. Tarihin en nemli ve yetenekli generallerinden biri olan Hannibal, karada gsterdii baarlar, denizde gsterememitir. Hannibal, dmannn psikolojisini ve olas taktiklerini iyi analiz edebilen ve her eyden nce, kendine gvenen ve amac uruna sonuna kadar giden, azimli bir generaldi. Deniz kuvvetlerine kumanda ederken, onun bu nitelikleri amirallii iin yeterli olamam olsa gerektir. Seleukos kral Antiokhos, Hannibali donanmasnn bana geirerek doru bir i yapmamtr. Roma kara ordusu, Cornelius Scipio kardelerin komutasnda, Trakyaya doru ilerliyordu. Bu arada, Romann deniz zaferini kazand ve Seleukoslarn Trakyay boalttklar haberi geldi. Roma ordusu da Anadoluya doru yneldi. Romallar, Hersonessosu (Gelibolu) igal ettiler. Marmara denizini geerek n Anadoluya girdiler. Roma ve Bergama ordular

45

birletiler. Seleukos kral Antiokhosda hazrlklarn yapm, bekliyordu. Ordular, M.. 190 ylnda, Magnesiada (Manisa) Sipylos da eteklerinde saf tuttular. III. Antiokhosun ordusu, saysal olarak, Roma ve Bergama ordusundan iki kat kalabalkt. Seleukos ordusunda 82.000 asker, 54 fil, deve birlikleri, zrhl svariler ve sava arabalar vard. Seleukos ordusunun her eyi vard. Roma ordusu ise 30.000 kiiden oluuyordu. Bu ordu kk ama iyi eitimli, savalarda pimi ve kendine gvenli cesur bir orduydu. ki ordu kar karya bir sre beklediler. K yaklayordu ve Romallarn orada kaklp kalmaya niyetleri yoktu. Roma ordusu biraz yaklat, Seleukos ordusu alana yayld. nce bir ok dellosu balad. Roma ordusundaki Giritli okular, yaral says artnca geri ekildiler. Savaa Seleukoslar filleri srdler. Hlbuki Roma fillerle savamay Pyrrhus ve Kartaca savalarndan renmiti. Filler ar mzraklarla karnlarndan vurularak veya bacaklar kesilerek durduruldular. Bir ara Roma sa kanad bozuldu, geri kamaya balad. Fakat geri kaan kurtulmuyordu, Roma kaaklar kendi kesiyordu. Kaanlar tekrar sava meydanna dndler, Roma ordusunun boluklar kapatld. Sava Roma kazand. Sava yerinde 60.000 l vard. Seleukos ordusundaki paral Yahudi askerlerin byk bir ksm da savata Romaya esir olmulard. Roma bu esirleri tutsak olarak gtrecekti. Seleukos ordusu iindeki 8.000 Galat askeri de ok iyi dvm olmalarna ramen, yenilen ordunun bir parasydlar. Sava kaybeden Antiokhos, sonutan aknd. nce Sardeise, oradan Apameiaya (Dinar) kat. Antiokhos bar istedi. Ama bara ancak Roma senatosu karar verebilirdi. Romal komutanlar, Cornelius Scipio kardeler, Roma senatosu karar verene kadar, Seleukoslarla mtareke imzaladlar (M.. 189). Bu silah brakmasna gre: Seleukoslar, Toroslara kadar olan n Anadolu topraklarndan ekiliyorlard; 15.000 talen tazminat ve Roma tarafndan seilecek 20 rehine veriyorlard; Hannibali Romaya teslim edeceklerdi; Roma senatosu kararna kadar, Seleukoslar Roma ordusunun besin ihtiyacn karlayacaklard. Bu srada Roma ordusu genel karargh olarak Efes kentine yerlemiti. Roma senatosu karar vermeden nce, Roma, Seleukoslar, Bergama ve Rodos temsilcileri arasnda, bar koullarnn teknik mzakereleri balad. Bu srada, Roma, Anadoluda ileri yoluna koysun diye, konsl Manlius Vulsoyu Anadoluya yollad. Konsln, Anadoluda yrtt siyaset Galat seferi adyla tarihe geti. Konsl, kentlerle, dengeleme siyaseti uyarnca bir dizi antlama yapt ve bu esnada cebini de iyice doldurdu. Konsl nce Efese geldi. Orada bir ordu hazrlad. Yanna, Bergama kral Eumenesin iki kardeini de alarak yola kt. Son savata Galatlar, Antiokhosa yardm etmilerdi, imdi, ordu Galatlar cezalandrmaya gidiyordu. Her ne kadar ama, Galatlar cezalandrmak ise de, bu sefer, n Anadoluyu harmanlayan bir sefer olmutur. Karya, Likya, Pamfilya, Pisidyadan geilerek Byk Frigyaya gelinmitir. Yaknndan geilen veya konaklanan tm kentlerden para ve buday alnd. Harac vermeyen kentler yama edildi. Byk Frigyada, nce Galat boylarndan Tolistoaglar, sonra Ankara yaknnda Trokme ve Tektosaglar malup edildi. Pek ok tutsak ve ganimet alnarak M.. 189 yl sonbaharnda Efese dnld.

46

Hannibalin lm
Hannibal, Seleukoslarn kendisini Romaya teslim edeceini renince, Bitinya kral Prusiasa snd. Prusias ve Hannibal beraberce Bitinyann dmanlarna kar savatlar. Bu srada, Hannibal, imdiki Bursa kentini kurdu. Bu esnada, Roma senatosu, bar grm ve 10 kiiyi grevlendirmiti. Bu 10 senatr, konsl Gnaeus Manlius Vulso ile birlikte, Byk Frigyada Apameya kentine geldiler. Seleukoslarn, Bergama ve Rodosun temsilcilerinin katld son mzakereler, bu ehirde yapld ve tarihe Apameya (Apameia) bar adyla geecek antlama imzaland (M.. 188). Apameya antlamasna gre: Seleukoslar, Toroslarn kuzeyinde kalan topraklar Romaya terk ediyorlard; Seleukoslarn sava filleri Bergama krallna veriliyordu; Seleukoslarn sava gemileri, 10 tanesi hari, yaklyordu. Roma, bu barla kendine kalan topraklar, mttefikleri Bergama ve Rodos krallklar arasnda bltrd, kendine toprak almad. Bu durumda Bergama Trakyada Lysimakheia, Gelibolu, Marmara denizi evresi (Bitinya krallk topraklar hari), Byk Menderes rmann kuzeyine, ayrca Misya (Mysia), Lidya, Byk Frigya, Hellespontos Frigyas, Likaonya (Lykaonia) topraklarna ve Mityas, Tralles, Efes ve Telmessos kentlerine sahip oldu. Rodos ise Likya ve Ege adalarn elde etti. Savatan nce, bamsz durumda olan kent devletleri, bu statlerini devam ettiriyorlard. Ayrca, Bergama veya Rodos topraklarnda olsa bile Konsl Gnaeus Manlius Vulvonun dostluunu satn alan kentler de bamsz bir statye kavuuyorlard. Sava ncesi Bergamaya vergi veren kentlerle, sava srasnda taraf deitirip Seleukoslar destekleyen devletler, kimin egemenlik sahasndaysalar, o devlete vergi vereceklerdi. Fakat batan beri Seleukoslara vergi vermeyen kentler, vergiden muaf tutulmulard. Seleukoslar, bu yeni durumda, Anadoluyu tamamen terk etmi oluyorlard. Seleukoslarn elinde Kilikyann sadece ufak bir blm kalmt. Seleukos devleti artk hem bir Asya devletiydi ve hem de bir kara devleti niteliine brnmt. Kapadokya kral IV. Ariarathes (M.. 220 163), Seleukos kral III. Antiokhosun damadyd. Ayrca, Konsln Galatlara kar yapt seferde, Galatlara yardm etmiti. Konsl ise, Kapadokya ya vergi yklemiti. Ancak bartan sonra, Bergama kral Eumenes ile Kapadokya kral ilikilerini gelitirdiler. IV. Ariarathes, Eumenesin kz Stratonike ile evlendi. Eumenes de, Konsle ricada bulunarak, Kapadokyann vergisini yar yarya drttrd. Bitinya ise, Seleukoslarla olan yaknlnn bedelini dyordu. Misyay (Mysia) Bergamaya terk etmek zorunda kald. Bartan ksa bir sre sonra, Bitinya hem Makedonyadan ve hem de Hannibalden yardm alarak, Misyay tekrar ele geirdi. Ama Bergama artk n Anadolunun en kuvvetli devletiydi. M.. 184 ylnda, Bitinya, Hellespontos Frigyasnn, Bergamaya terk etmek zorunda kald. Bu arada Galatlar tekrar kuvvetlenmeye balamlard. Bergama kral Eumenes, Galatlarn zerine yrd ve o topraklar da Bergamaya katt. Bylece, imdi, Bergama ve Pontos snr komusu olmulard. Bitinya zerinde Roma basks artyordu. Roma, mutlaka, Hannibalin kendilerine teslimini istiyordu. Romaya esir olarak 47

gitmeyi istemeyen Hannibal, evinde zehir ierek intihar etti. Roma en byk dmanndan kurtulmutu. Bu dnemde, Pontos kral 1. Farnakes di (M.. 185 169). Farnakes, M.. 183 ylnda, eski Milet kolonisi Sinopeyi ele geirip, bakent yapt. Pontosun genilemesi, komularn huzursuz ediyordu. Anadoluda yeni ittifaklar olutu. Rodos, Bitinya, Bergama, Kapadokya ve Paflagonya, Pontosa kar, birlikte hareket etme karar aldlar. Pontos ise Ermenistan ile anlat. O esnada Ermenistan kral Artaksias (Artaxias) idi. M.. 190 ylnda Seleukoslarn Anadoluda gcnn azalmas sonucu, Artaksias Ermeni devletini kurmutu. Onun kurduu hanedan M.S. 1 ylna kadar Ermeni krallk tahtnda oturacakt. Pontos kral 1. Farnakes, M.. 180 ylnda, nce Galatyay, sonra da Kapadokyay igal etti. Mttefikler bar istediler. Roma da bar grmelerine katld. Ama Pontos saldrmaya devam ediyordu. Bunun zerine, Mttefikler, drt bir yandan kar saldrya getiler. Pontos bara raz olmak zorunda kald. Hem, daha nce istila ettii yerlerden ekildi ve hem de sava tazminat dedi. Bitinya kral 1. Prusias lmt. Bitinya, en geni snrlarna 1. Prusias dneminde erimitir. M.. 182 ylnda lnce, yerine olu 2. Prusias kral olmutur (M.. 182 149). Bu sralarda Romada eski bir klt tekrar alevleniyordu. Bilindii gibi arap tanrs Dionysos Romada Bacchus (Baks) adn almt. M. 2. yy balarnda byk yaygnlk kazand. Kadn ve erkeklerin bir arada katldklar Bacchus ayinleri seksel elerin abartld, yasaklarn hie sayld bir hale ksa zamanda dnt. rndan knca da, Roma Senatosu bu ayinleri yasad ilan etti. Romallar evlerinin duvarlarna kullandklar vazo vb gibi eyalara bu ayinleri bolca resmetmilerdir. Pompei kalntlar arasndaki Gizemler Villas olarak adlandrlan villann freskleri bu alkanlklarnn iyi bir rneidir. Dionysos Bacchus (Bakkhos) ritellerinde kullanlan yntem, Anadolu Kibele (Cybele) Koribant Rahiplerinin yapt gibi insan Baks fresk kendinden geirici bir yntemdi. Rahiplerin kendilerini hadm ederkenkilere benzer ekilde histeri yaratlrd. Katlmclar Tanr tarafndan ele geirilince 48

kendilerini onun adyla armaya balarlard. Bakhoi ya da bakhai olurlard. Tanr olunca da nlerindeki tm snrlamalar kalkard. Bacchus ayinleri ve Kibele rahiplerinin ayinleri, insann isterse nelere inanabileceinin veya kendini ne sanabileceinin canl rnekleridir. Bu ayinlere katlan insanlar ne olmak istiyorlarsa o olduklarna kesinlikle inanrlar. Gelecekte, baz insanlar Tanr katna kp, tanry grdklerine de inanacaklardr.

Gizemler villas

Gizemler villas duvar freski

49

III. Makedonya sava

Bu arada, Makedonya kral V. Filip lm, yerine olu Perseus gemiti (M.. 179 168). Makedonya, Romaya kar sava hazrlklarna balad ve sonunda 3. Makedonya savalar balad (M.. 171 168). Bergama Romann yannda yer alyordu. Rodos, taraf tutmayp, taraflar uzlatrmaya alyordu. Bu sefer Bitinya da Romann yanndayd. 3. Makedonya savalar srasnda, Romada Denarius denilen gm sikkeler basld. Bunlar 4,55 gr arlndayd ve bir yzlerinde Tanrann ba resmedilmiti. M.. 168 ylnda, Pydnada, Makedonya kral Perseus Romaya esir dt. Roma, Makedonyay drt blgeye ayrd. Bu blgelerin birbiri ile iliki kurmasn yasaklad. Hkmdar mallarna el koydu. Altn ve gm madenlerini kapatt. Halka ar vergiler uygulad. Perseusa yaknlk gsteren kent devletleri de cezalandrld. Bu kentler yamaland ve bu kent halklarnn bir ksm, zellikle demokratlar, kle olarak satldlar. Makedonyann kaytsz artsz Roma hkimiyetine girmesinden sonra, artk Romann Bergama ve Rodosa ihtiyac kalmamt. Roma, Dou siyasetini deitirdi. lk olarak Rodosu halletti. Rodos ynetimindeki Likya uzun zamandr, Rodos ynetiminden ikyet ediyordu. Likya temsilcileri srekli olarak Roma senatosunda kulis yapyorlard. Roma, 3. Makedonya savandaki Rodosun tutumunu pheli bulduunu ileri srerek, M.. 167 ylnda, Karya ve Likyay Rodostan ayrd. Bu dnemde, komedi yazar olan P. Terentius Afer (M.. 190 159) en nde gelen edebiyatdr. Kartacada doan Terentius, bir senatrn klesi olarak Romaya getirilmitir. zgrln kazandktan sonra, Scipionlarn korumas altnda eserlerini vermitir. Scipionlarn evinde yaayan bir dier nl de, Yunan filozofu Panaetius (M.. 180 110) dur. dev zerine adl nemli bir eseri vardr. Panaetius'dan sonra, onun rencisi, nl filozof, tarihi, corafyac ve astronom Posidonius (M.. 130 50) gelir. O da sk sk Roma'ya, Panaetius'u ziyarete gelirdi. Posidonius, Pompeius'un, Cicero'nun ve Varron'un retmenliini yapmtr. Bu dnemde Roma tarihinin babas saylan Cato yaamtr. M. Porcius Cato (M.. 234 149), Grek kltrne kar Latin kltrn koymaya ve Grek kltrnn yaygnlamasn nlemeye almtr. 7 kitaptan oluan Origines adl eseri Latince dir. Eserde, Roma kurulu efsanesinden, Kartaca savalar sonuna kadar olan olaylar anlatlmtr. Eserinin baz paralar gnmze kadar gelebilmitir. Avukat olan Catonun, ayn zamanda sylevleri de vardr. 50

Lex Scantinia

Antik Romada an gerei olarak homoseksel veya heteroseksel kimlikler diye bir ayrm yoktu ve bisekselite genelde yaygnd. Homoseksellik Yunanistanda byk bir toleransla karlanrken (aratrmaclar Platonun Diyaloglar ve Sapphonun iirlerini bu toleransn gstergeleri olarak ileri srmektedirler) Romada benzer bir cokuya rastlanmyordu. Erken Roma Cumhuriyetinde pederasti yozlam bir Yunan deti olarak kabul edilirdi. Genellikle de yaplmamas gereken veya yasaklanan bir eylemdi O gnlerde Romada Graeculus (kk Yunanl) tabiri efemineler iin kullanlr. Daha sonralar ise Yunan kltrel etkisinin artmas ve Yunan deerlerinin yceltilmesi sonucunda pederasti de toplumda baz kurallar erevesinde eskiye oranla ok daha fazla kabul grmtr. Roma kltrnde catamitus-aktif, cattamite-pasif roller olarak adlandrlr. Roma toplumunda ecinsellik daha ok efendi ile kle arasnda yaanrd. Etkin kii daima efendiydi. Bir Romalnn daima catamitus olmas istenir, Cattamite olmak affedilemezdi. Roma ecinsellii ile ilgili elimizdeki yazl dokmanlarn en nemlisi Roma Kanunlar ve devrin yazarlarnn eserleridir. Lex Scatinia (Scantinia) adyla anlan kanun M.. 226 ylndan sonra ama en ge M.. 149 ylnda karlmtr. Yaynlanma tarihi tam olarak bilinmemektedir. Romada kanunlar, o kanunu kartann ad ile anmak adet olmutu. Lex Scatiniada ecinsel ilikiler kurala balanmtr. Bu kanun pederastiye ve pasiflie ilaveten dier seksel davranlara, fahielik, zina vb. dair bir kanun gibi grnmektedir. Kanunun esas metni bugn elimizde deildir. Ancak Kanuna ait ok sayda atf vardr ve bu gndermelerle Kanunun ierii bilinebilmektedir. Lex Scatiniaya (Scantinia) gre: Erkek fahieliini, seksel pasiflii hr doan Romal kz ve erkek ocuklar iin kesinlikle yasaklanmtr. Kleler ise rzalar olsun olmasn, seksel partner (e) olabilirler. Kleler asla ilikinin aktif taraf olamazlar. Homoseksellie, zinaya ait bu kanunun etkili olmadn veya caydrc bir ekilde kullanlmadn sylemek gerekir. Ancak pasif rol sosyolojik anlamda zaten ayplandndan kanunun bu ksm bir tehdit unsuru olarak kullanlmtr. Homoseksel fahielie para cezas verildii yolunda baz bilgiler olsa da bu kanuna ait uygulamalar hakknda fazla bilgi olmadn belirtmeliyiz. Lex Scantinia ile yetikin vatandalarn gen erkek vatandalarla seksel ilikisi ve zina yasaklanmtr. Ancak tarihi kaytlarda bu kanunla cezalandrlm bir vakaya henz rastlanlmam olmas, kanunun daha ok lafta kald ve zaman zaman da korkutma esi olarak kullanldn dndrmektedir. 51

Yeni bir Yahudi Devletine Doru

M.. 175 164 yllar arasnda Seleukos tahtnda Antiokhos IV Epifanes (Antiochos IV Epiphanes) vard. Kardei Seleukos kral Seleukos IV Filopator (Philopator) (187 175) ldnde Atinadayd. Seleukos tahtna Bergama krallnn yardm ile kt. M.. 170 169 yllarnda Suriye ciddi bir Msr tehdidi altnda kald. Antiokhos IV Epifanes, bu tehdidi bertaraf etmekle kalmad, bir kar saldr ile Msr ele geirdi. Epifanes, Msrda kalmaya niyetliydi. Roma Seleukoslara bir Roma senatr eliinde ltimatom yollad. ltimatomda Seleukoslarn elde ettikleri topraklardan hemen ekilmeleri bildiriliyordu. ltimatomu okuyan Epifanes, bir dneyim dedi. Ama Roma senatrnn istei kesindi, elindeki asa ile Epifanesin evresine bir daire izip, Burada dn dedi. Seleukoslar ba eip, Msr terk ettiler. te Romann vard g byle bir gt. Yahudi zerklii, M.. 175164 yl ncesine kadar, yani IV. Antiokhosun saltanat dnemine kadar srd. Antiokhos, barahip III. Onias grevinden ald. Bu konudaki teokratik gelenei ykarak, yerine Oniasn kardei olan Yasonu getirdi. Sonunda karmak bir i sava kt. Antiokhos, M.. 167 ylnda Kuds zapt etti, buraya Suriyeli askerleri yerletirdi ve ok Tanrl dinlere ait tapnaklar tekrar ibadete at. Bu srada Yahudiler arasnda Yunan kltrne duyulan zenme ok artmt. Gen Yahudiler kendilerini Yunan tarz yaama kaptryorlard. nsan vcudunun plak gzellii, kaslarn uyumlu hareketleri, salkl bir vcut, canl bir yaam, rasyonel bir zek, gl olma isteine tannan ycelik Yunan tarz yaamn unsurlaryd. Pek ok Yahudi Tyrosda ve Antiocheiadaki atletizm yarmalarna katlyordu. Bu yarlardaki ve bu kentlerki yaam Yahudi hayat tarzna ve retisine hi uymuyordu. Yahudi din adamlar bile inanlarn yitiriyor, stadlara kouyorlard. Yunan tarz yaam Yahudi trelerini bozmu, tanrnn yasalarn dinlenmez hale getirmiti. Pek ok Yahudide evremizdeki uluslarla birleelim, artk herkesten baka trl olmaktan, kenarda kalmaktan kurtulalm, bylece bamza daha az dert gelir diyorlard. Yahudiler de Yunanllar gibi plak dolamaya, idollere tapmaya, dier uluslar gibi Helen olmaya baladlar. Yahudiler plak iken snnetli olmalar Yunan tarz dnenleri rahatsz ediyordu. Gimnazyumlarda spor yapan Yahudi genler, snnetli grntlerini geri evirtmek iin ok pahal ve riskli ameliyatlar gze almaya baladlar. Snnet ise Tanr ile Yahudiler arasnda yaplm olan anlamayd. Yahudiler Tanrlar ile yaplm olan anlamay bozuyorlar myd? 52

Yahudi toplumu iinde yine de Yunan tarz hayat benimseyenler ok deildi. Byk gurup hala din ve deerlerine bal kalmay tercih ediyordu. Yunan tarz yaam ve zellikle cinsel yaamn bu tarz Yahudi din anlaynda sapklk ve byk gnaht. Yunan tarz yaama katlmayan Yahudiler evrelerinde olup bitenlere gittike byyen bir fke ile bakyorlard. Ve kendini koruma igds altnda kitaplarna ve mabetlerine daha sk sarlyorlard. srail Yahudi toplumunu blen elikiler iinde bocalarken, Antiokhos IV Epifanes, Romann zoru ile Msrdan geri ekilmek zorunda kald. Bu srada Yunan tarz hayat biimini benimsemeyip, Yahudi kltrne sadk kalan Yahudiler arasnda dinin yorumu konusunda bir yol ayrm meydana geldi. Ana gr savunan ve Yahudi kanununu her zaman uyguland ekli ile koruyan Yahudiler Farisiler diye adlandrldlar. Buradaki gariplik ana gr savunanlarn ayrmc anlamna gelen Farisi denmesidir. Aslnda ayrlanlar dierleri yani Sadusiler dir.

Sadusiler, Farisiler

Sadusiler szl Torann Tanrdan geldiine inanmayp, sadece yazl Toray (Tevrat) uyulacak kurallar olarak kabul ettiler. Farisilere gre ise yazl Tora szl anlatmlar olmadan 53

anlalamazd. Farisiler her eyi kadere ve Tanrya balard. Kadere inanmakla birlikte, eylemlerin yaplmasnda insanlarn tercih hakk bulunduuna yani uygulamann insann elinde olduunu da kabul ederlerdi. Btn ruhlar lmszd ancak iyi ruhlar bakalarnn bedenine geerdi. Kt insanlarn ruhlar ise ebedi cezaya arptrlrd. Farisiler bir arada toplanr, birbirlerine yardm eder ve birlikte olmaktan holanrlard. Sadusiler ise kaderi hi tanmazlard. Tanr insanlarn kt olan yapp yapmamas ile ilgilenmezdi. yi ve kt olan yapmann insann seimi olduunu ve bu seimin istedii gibi hareket etmekte zgr olan bireylere ait olduunu sylyorlard. Ruhun lmszlne ve br dnyada cezaya ve dle inanmazlard. Sadusiler, pek bir arada bulunmaktan holanmazlard. Bireysellikleri gnlk yaamlarna da aksediyordu. Yahudi toplumu iinde, zellikle ynetici ve st kademeden snflarda Sadusiler taraftar buldular. Sadusiler, Helenlemi Yahudiler arasnda doal mttefikler buldular. Yunanllam Yahudiler ile Sadusiler arasnda geleneksel Yahudilie kar bir siyasi birleme meydana geldi. Msrdan Romann zoru ile kan Epifanes, yreinde byk bir fke tayarak Palestine geri ekilmiti. Fakat orada da karsna inat Yahudiler ktlar. Bu Yahudiler belki de Roma ile ibirlii iindeydiler. Seleukoslar Roma ile ibirliinin byk bir su olacan halk arasnda yaymaya balad. Epifanes Msrdan ekilirken ganimetleri orada brakmak zorunda kalmt. Ama Seleukoslarn paraya ihtiyac vard. Epifanes ve paral askerleri Kuds tapnana saldrdlar. M.. 167 ylnda Kral kimsenin giremedii kutsal alana girerek, oradaki hazineyi ele geirdi. Kuds tapna amdanlar, mihraplar dhil tmyle yamalanmt. Seleukos Kral Yahudileri zorunlu olarak Helenletirmeye karar vermiti. Kuds tapnandan elde edilen zenginlikler ile Antiokhos IV Epifanes, Yahudiler iin utan verici olan enlikler yaptrd. Yahudi cemaatinin bana kendine bal kiileri getirdi. Yahudi takvimini yrrlkten kaldrd. Bayramlar kutlamay yasaklad. Yahudilerin abbat tresini, yeni domu ocuklarn snnet ettirilmesini lmle cezalandrd. Bulabildii tm kutsal yazlar yok ettirdi. Kutsal Mabede Zeus heykeli yerletirdi. Mabette, Yahudilerce en mekruh hayvan saylan domuz kurban ettirdi. Domuz yalar ile yerleri parlatt. Seleukos Kral Yahudi dini inann yok etmeye karar vermi grlyordu. nce ferdi klar, sonra gerilla savalar balad. srail bilinlenmiti. srail ba kaldrmt. Yahova iin savayorlard, sanki savaan Yahovann kendisiydi. Yahudi direnii Juda (Yahuda) kabilesinden Makkabeus nderliinde devam etmiti. nemli askeri ve diplomatik baarlar elde edildi. atmalar 25 yl srd, Yahudiler sava inatla srdrdler.

54

Harem ktidar

imdi tekrar in'e ve Hunlara bir gz atarsak, in'de Han mparatorluunun iki ana derdi vard: Hunlar, mparatorieler ve mparatorielerin akrabalar. . mparatorie ve akrabalar sorunu, ilk imparator Han Kao Tsu'nun (Kao-u) lm ile birlikte balamtr. mparatorie Lu devlete hkmetmi (politik olarak ynetmi) ve tahtn kendi ahfadna kalmasn salamtr. M.. 195 ylnda, mparator Kao-u, asi derebeyleri ile yaplan bir savata, ok yaras alarak ld. Kars, imparatorie Lu, imparator naibi olarak iktidar ele geirdi. mparator olan oullar ldke, dier bir olunu tahta kararak, kendi iktidarn srdryordu. Durumunu glendirebilmek iin, feodal sistemin kuvvetlenmesine yol verdi. Bu srada vergi toplayc ve toprak sahibi olan tccar ve brokratlar (memur kkenli toprak lordlar), kendi karlarnn tehdit edildiini grerek, muhalefete baladlar. Lu, tm saltanat boyunca, imparatorluk ailesini yok edip, kendi ailesine yol amaya alt. Lu gittike gten derken, Mete ona evlenme ve in'i birlikte ynetme teklifinde bulundu. Lu'nun in'i ynetmedeki aczini gsteren byle bir teklif Lu'yu olduka incitti. Ama Hunlara kar tavr alacak durumda deildi. Sonunda, M.. 179 ylnda, Lu ld. Lu'nun lmnden sonra tahta, Kao-u'nun olu Wen-ti geti (M.. 179157). Wen-ti dnemi in'in en sakin dnemlerinden biridir. lke iindeki bar retim artna neden oldu. Nfus artmaya balad, buna paralel retim de artyordu. Nfus art yeni yerleimlerin ve kolonilerin olumasn salad. Tedavldeki para azalp, durgunlua sebep olunca, bakr parann basm serbest brakld. Vergiler rn ve para olarak kark alnmaya baland. Vergi toplayan toprak sahibi tccar ve brokratlar gittike snflayordu. Bunlar kentlere gtler. Vakit ve paralar bol insanlard. Eski kitaplar alp, inceliyor, ilmi ilerle urayorlard. Konfyus'un kitaplarnda yazl olan grg kurallarn ve davran biimlerini inceleyerek, bunlara uymaya alyorlard. Bylece Konfyus'un fikirleri nce st brokrasiye geiyor, sonra tm devlet tekilatna hkim oluyordu. Artk devlet memurlarnn, Konfyus'u bilmeleri art uygulamaya konulmutu. Han imparatorluuna damgasn vuran bir olgu da hadmaalardr. Alt snftan ocuklarn, mparatorluk hareminde almak zere ufak yata hadm edilip, eitilmesi ile ortaya kan bu gurup pek ok politik kargaaya sebep olmutur. Son derece fakir snflardan gelen bu insanlar, gcn verdii zenginlie kavuunca, her eyden nce, ok merhametsiz ve gaddar davranmlardr. Han imparatorluunun sonuna kadar, haremaalar ile " memur kkenli toprak lordlar " arasndaki g mcadelesi, uzun ve ypratc, etraf tahrip edici bir tarzda srp gitmitir. M.S.184 ylndaki " Taoist sar trbanllar " ve 190 ylndaki " Be lek 55

pirin " adl kyl ayaklanmalar, baz generallerin ykselip, g sahibi olmasna sebep olmutur. Bu generaller, 2.000 den fazla haremaasn kltan geirmi, bakenti tahrip etmi ve birbiri peinden diktatr olmulardr. Han imparatorluunda, Wu-ti zamannda balayp, daha sonra devam eden bir nemli hadise de hiziplemelerdir. Aileler kendi aralarnda ittifaklar oluturup, kendi aralarnda evlenip, hizipleerek, devletin ynetimini ele geirmeye alyorlard. ktidara gitmenin yolu ise, mparatorla hizipten bir hanm evlendirebilmekten ve hadmaalarn elde edebilmekten geiyordu. Bu dnemin bilinen btn byk komutanlar bir klie mensuptular. mparatorielerin ie kart, hadmaalar, lordlar ve hizipler arasnda bitmek bilmez iktidar mcadeleleri, Han imparatorluu dnemine damgasn vurmutur.

56

Hindistan ve Kastlar

Hindistanda ise, Morya mparatorluu, Asokadan sonra i ve d elikiler yznden gittike zayflamt. Asrn banda Baktriadaki Grekler tekrar kuvvetlenerek, Hindistan igale baladlar. Bunlar Pencap ele geirerek, Pencapa yerletiler. M.. 187 ylnda bir komutan, Morya mparatorunu devirerek tahta el koydu. Bylece yeni bir hanedan unga hanedan kurulmu oldu. Arlerle birlikte Hindistana gelen kast sistemi, geen bin yldan uzun sre iinde Hindistana yerlemiti. Kastlar, sosyal yaamda ve iktisaden, gelenekler ve hukuk asndan yeri belirlenmi, birbirine mutlak olarak kapal olan sosyal guruplardr. Kasta aidiyet doutandr. Ariler ile gelen kastlar drt taneydi. En stte Brahmanalar kast vard. Bunun altnda, Arilere ait iki kast bulunuyordu. Birincisi prensler ve savalara ait olan Katriya idi. Dieri, hayvan yetitiricilerine ve tarmclara ait olan Vaikya (Vaisya) kastyd. Drdncs, yerli halk (renkli derilileri) kapsayan, zanaatkrlarn, iilerin ve klelerin kast udra idi. Kastlarn dnda, insanln en aa tabakas olan Parya lar veya andala lar gelirdi ki, bunlar kast bile saylmazlard. Daha nce de bahsedildii gibi, gebeler ilk defa Hindistana geldiklerinde, onlarla birlikte gelen kast sistemi sosyal ve hukuki olarak bugnk gibi deildi. Normalden biraz daha kat bir snfsal yapyd. Zaten her gebe kabilede, din adamlar (aman), akkemik (seilmi ynetici aile) ve karakemik (kabilenin normal halk) ayrm vard. Gebe, ele geirdii topraklara yerlemeye karar verip, gebelikten knca, kendini hemen o topraklarda daha nce yerlemi olanlardan ayryor ve eskileri ikinci snf sayyordu. Bylece de ortaya drtl bir ayrm kyordu: Din adamlar, asiller, zgr kyller ve dierleri. Bu daha nce grdmz tm toplumlarda byle olmutu. Ama bu oluumun kastlamas ve birbirinden almaz duvarlarla ayrlmas Hindistana has bir olgudur. Kastlar iin kullandmz kast kelimesi Portekizce casta kelimesinden gelmektedir. Casta Portekizce de kabile ( kabile, airet, sandk, ekmece) anlamna gelir, bu kelime ise Hindce kabile demek olan Jati kelimesinden tercme edilmitir. Yani kast kabile organizasyonu ile kltrel bir ba ierisindedir. Hindistandaki rekarnasyon ve Varna inanc kastn kast olmasn salayan nemli bir etkendir. Rekarnasyon ve Varna ile Kast birbirlerini karlkl etkileyerek, Hint inan sisteminin gelimesini salamlardr. klar asndan bakldnda Kast ile Varna farkl nedenlere baldrlar. Varnalar sosyal eitsizlikten kaynaklanrlar. Buna karn i blm Kast sistemini besleyen pnar rol oynamtr. 57

Hindu dininde, kii grev ve sorumluluunu (Swa-Dharma) takip edip kiiliinden kurtulunca, tanryla birleerek doum ve lm dngsnden kurtulur. Grev ve sorumluluk, her koulda, sosyal hiyerarinin en alt basamanda domu olmak gibi en olumsuz kaderde bile yerine getirilmelidir. Bu kaderden kurtulma yolu, insan tabiatnn iyi ynlerini ne kartmak iin kiiye byk motivasyon veren unsurdur. Buna Swa-Dharma veya Varna denir. Varna, Karma (kendi kaderine sahip olma) sayesinde sosyal eitsizlikten kurtulmann yoludur. Hlbuki kast doutan gelen ve kiinin kiilii ile ilgisi olmayan bir sosyal durumdur. Kast sistemini besleyen pnar iblmdr demitik. Daha ilkel i blm zamannda bile birbirinden ayr guruplar ortaya kmt. Bu guruplar ortak ky topluluu ve kabile rgt ve ideolojisi iinde yayorlard. Guruplarn durumlarnn salama alnmas ancak mevcut rgtlenme ve ideoloji ile uyum iinde gelimelerine balyd. Bylece her kast belli bir meslekle urar veya belli bir meslekle uraanlar kastlar oldu. Kastn kendine mahsus bir rgt vard. Kast yeleri karlkl dayanma iindeydiler. Ayinleri hep beraber yapyorlard. almaya gidi ve gelileri beraberce dzenliyorlard. Dier kastlarn yeleri ile ilikilerinde yerlemi kurallara uyuyorlard. blm arttka Kastlar da oalyorlard. Tabii Brahmana ve Katriya kastlar zel bir aznla ve statye hitap ettiklerinden oalmas kolay deildi. Kastlar geni halk kitlelerini barndran vaikya ve udra kastlarndan tryorlard. Geen asrlar boyunca Hindistan pek ok konuda ileri gitmiti. Hintliler mziklerini notalara dktler. Veda arklar sayl simgelerle ve akortlarla notaland. Notalarn okunabilmesi iin hecelerle temsil edildi. Bu usul Hintlilerden Araplara, onlardan da Avrupaya geecektir. Eski efsaneleri anlatan epik iirler Sanskrite olarak yazldlar. Bunlar, eski kahramanlar anlatan Mahabharata ve Ramayana dr. Bu eserler, yazldktan sonra, air ve yazarlara her zaman esin kayna olmulardr. Mahabharata iyi ile kt arasndaki kutsal sava anlatr. Mahabharatada tanr Krinann Bhagavad Gida adyla bilinen sava prens Arjunaya verdii sylev, Hindu toplumu iin yaam rehberi olarak alglanr ve takip edilmeye allr. Pek ok Hindu tarafndan, kitap, Hindu dininin ana kitab kabul edilmitir. Tam net olarak zaman bilinmese de, yasa yapma dncesi de ortaya km ve Manu Kanunlar yazlmtr. Orta Asyada, Hun devletinde ise, Mete Han lmt. Meteden sonra olu Ki-ok Tan-hu oldu (M.. 174 ve 160 yllar aras). inle iyi geinme ve ticaret yollarn denetimde tutma politikasn devam ettirmeye alt. Hunlar, Bat Tansudaki Hint- Avrupal saylan, mavi gzl, ak ten renkli Ye-ileri yendiler ve krallarn ldrdler. Ye-iler daldlar. Bir ksm, Tibetlilerle karp, onlarn din ve kltrn alarak eridiler. Bir ksm ise, skitleri (Sakalar) nlerine katarak bat Trkistana ve Afganistana geldiler. Orada kurulu olan Grek krallklarnn egemenliine son verdiler. Bu gelimeler sonucu, bu blgede Greko- Budist sanat geliti ve Budizm Orta Asyaya yayld.

58

Ddk Kimde

Batda, Romann Bergama siyaseti de deimiti. imdi, el altndan, Galatlar Bergama aleyhine kkrtyordu. Bergama kral Eumenes, Romaya gitmek istedi. Ancak, Roma onu Brundisium limanndan ieri sokmad. Kral lkesine yklm bir halde dnd. Galatlar, tekrar, azmlard. Eumenes, aresiz, Galatyaya bir sefer yapt ve yine kazanp, Galatlar sindirdi. Ama artk, yerel baarlar ve yerel menfaatler kalmamt. Her eyde Roma, kendi menfaatlerine uygun karar veriyordu. Roma, karar verdi. Snrlar dna kmamak kayd ile Galatlara bamszlklar geri verildi. Her eye ramen, Bergama kral Eumenes glyd. Ve toprak btnln koruyordu. Bitinya ve Galatlar, Romadan yardm istediler. Roma, zaten Bergamann daha glenmesini istemiyordu. oktan beri, Eumenesin Romadaki kardei Attalosu Roma ayaklanma yapmas iin ikna etmeye alyordu. Eumenes, Bergama tahtnda mcadelelerle dolu 38 yl geirmiti. lkesinin, btnln muhafaza etmiti. Defalarca, Anadolu ehirlerini Galatlarn yamasndan korumutu. Nihayet, Eumenes M.. 159 ylnda ld. Yerine kardei II. Attalos geti. II. Attalos dneminde, Bergama evre gvenliini salamaya alt. II. Attalos ilk olarak Pisidyaya sefer yapt. Sonra, Pamfilyaya indi. Pamfilya her dnemde ok nemli olmutur. II. Attalosda, Pamfilyada Attaleya'y (Attaleia, Antalya) kurmutur. Bergama ile Bitinya srekli didiiyorlard. Aslnda, Bergama siyasi yol olarak kendine, Roma'ya muti ve komularna kar saygl bir siyaset semiti. Eumenesin bu siyasi tarz, II. Attalos tarafndan da takip edilerek, bir devlet siyaseti tarzna dnmt. Bitinya ise, daima kendi topraklarnn bir ksmnn haksz olarak Bergama tarafndan igal edildiini dnmtr. Bitinya kral II. Prusias, Eumenesin lmn frsat bilerek Bergamaya saldrd. Bitinya, uzun zamandr, Bergamay Romaya ktleyerek, arasn amaya ve Romay kendi yanna ekmeye alyordu. Bu saldry da, Romaya sanki ilk saldran Bergama imi gibi gstermeye alt. II. Prusiasn kuvvetleri, Bergama kentlerini alamamlard, ama evrelerini ve tm kutsal alanlar yamalayarak byk zararlar vermilerdi. Bu savalar srasnda Pontos, Kapadokya ve Rodos, Bergamaya yardm ettiler. Sava srasnda, II. Attalosun Romaya yollad eliler, Roma senatosunu, Bergamann susuzluu ve maduriyeti hakknda ikna edemediler. II. Prusiasn propagandas ar basyordu ve bu 59

Romann iine geliyordu. Sonunda Roma, durumu yerinde izlemek iin n Anadoluya denetiler yollamaya karar verdi. Denetiler, inceleme srasnda doruyu anladlar ve Roma da bo yere Bergamay cezalandrmaktan vazgeti. Romann karar yleydi. M.. 154 ylnda yaplan antlamaya gre: Bitinya, donanmasndan 20 gemiyi teslim edecekti; Bitinya yapt tahribat iin eitli kentlere toplam 500 talenlik ar bir tazminat deyecekti; Bitinya, topraklarn geniletemeyecek, sava ncesi snrlarna ekilecekti.

M.. 150

60

Katliam
Makedonya, Roma tarafndan amanszca ezildikten sonra, zgrlk hareketlerinin oda haline geldi. M.. 149 ylnda, Makedonyada tekrar Romaya bakaldrma teebbsleri oldu. Roma da, Makedonyaya ordusunu yollayarak, sorunu kkten zmeye alt. Epirus ve lliria, Makedonya ile birletirilerek, Makedonya eyaleti kuruldu. Roma dzmece Filip bakaldrs denilen bu bakaldry kolayca ezmiti. Ama bu sefer, Peloponeste bakaldr oldu. syan, demokrat parti ileri gelenleri Diaeos ve Kritolaus hazrlamlard. Hareket Peloponesten Boetiaya yayld. Roma ordusu, Kritolaus kuvvetlerini yendi. syana katlan Tebai (Thebai) halk, korkudan dalara snd. Halk direniinin bana Diaeos geti. Diaeos, borlar affetti, hapsedilmi borlular serbest brakt, eli silah tutan herkesi askere ald. Ayrca, 12.000 kle azat edilerek, askeri birlikler oluturuldu. syann merkezi Korentin (Korinthos) savunulmas iin hazrlklar yapld. Roma, yaylan isyan bastrmak iin, ikinci bir orduyu da Yunanistana yollad. Roma konsl Mummius, bakaldry ok kanl bir ekilde bastrd. Diaeos intihar etti. Roma, Korenti yerle bir etti. Erkekler ldrld. Kadn, ocuk ve azat edilmi esirler, esir olarak satld. Korentin dnda, isyana katlan dier kentlerin surlar ykld, halkn silah tamas yasakland. Demokrat eilimli partiler lavedilerek, oligarik iktidarlar kuruldu. M.. 146 ylnda, Korentin (Korinthos) yok edilmesinden sonra, tm Yunanistan Makedonya eyaletine baland. Bu ise, gemilerine duyulan saygdan dolay, Sparta, Atina ve Delfi (Delphoi) hari, tm Yunan kent devletlerinin bamszlklarn kaybettikleri anlamna geliyordu. Artk, Yunan kentleri de Romaya vergi veriyorlard. Bu arada Olimpiyat oyunlar da Eliustan Atinaya alnd. kinci Kartaca savalarndan bitkin kan Kartaca kendini toparlamaya balamt. Seleukoslarla, Msrla ve hatta Karadenizle ticaret yaplmaya balanmt ve bu ticaret, gn getike geliiyordu. Romal i adamlar ve tccarlar bu durumdan tedirgindiler. Cato (Caton), Roma senatosundaki her sylevini, nanyorum ki Kartacay ykmak gerek diye bitiriyordu. Senato ikiye ayrlmt, ahinlerin ban Cato ekiyordu. Scipio ise gvercinlerin szcs idi. " Kartaca bizim sorumluluumuzun biley tadr. Roma'y Roma'dan Kartaca korur " diyordu. Bu 10 yl iinde, Kartaca, II. Pn savalar sonrasndaki krizi, zafere dntrmt. Bu 10 yl iinde, Roma'ya, 50 ylda demesi gereken sava tazminatn deyebilecek kadar zenginlemiti. Kartaca, gizli gizli silahlanmaya da balamt. Yani, Kartaca da anlama hkmlerine tam uymuyordu. Cato, 81 yanda, Roma senatrlerinden oluan bir heyetle Kartacay ziyaret etti. Grdklerinden aknla uramt. O, Kartaca'y tehlike olarak gryor, ama bu kadar gelimeyi tahayyl bile etmiyordu. Roma'ya dnnce, senatoda sylev stne sylev verdi. Tccarlar onu destekliyorlard. Cato, Kartaca yok edilmeli diyor, baka bir ey demiyordu. Sonunda, Roma, Kartacaya sava amaya karar verdi. Gereke hazrd, Kartaca anlama hkmlerine uymamt. 61

85.000 askerden oluan byk bir Roma ordusu, Afrikada kyya kt. Kartacallara, kentlerini kendi elleri ile ykp, kydan 15 Km ieri ekmelerini emretti. Ksacas Roma, Kartacaya, ticaret yapamazsn diyordu. Kartaca halk, Asdrubal ynetiminde ba kaldrp, savunmaya getiler. ki yl (M.. 149 147), Romaya kar direnildi. Roma, bunu kabul edemezdi, Afrika ordusunun bana, Publius Kornelius Scipion Emiliusu geirdi. nce, Kartaca kuatld. Ku uurulmad. Kartaca iyice kuvvetten dene kadar beklendi. Sonra kanl bir sava balad. Asdrubal, Romal askerlerin cesaretini krmak iin, esir alnm Romallarn kulaklarn, dillerini ve cinsi organlarn, surlarn zerinde, gstere gstere kestirdi. Sonra, onlarn derilerini canl canl soydurup, daha hala yaayan bedenlerini, surlardan Romal askerlerin zerine attrtt. Vahi Romaya vahet sker miydi? Scipion, emrini verdi: " Tek canl brakmayn, Kartaca'y yeryznden silin ". Roma ordusu, Kartaca'ya girdi. Ancak, Asdrubal direniyordu. Sokak, sokak sava devam ediyordu. Kartaca apartmanlar kale gibiydi, kat be kat savalyordu. Roma, evlerin st katlarn yakyor, Kartacallar ya aaya inip, Roma kllar altnda can veriyorlar, ya da st katlarda kalp, yanarak lyorlard. Roma askerleri, oluk, ocuk, yal, kadn, erkek, herkesi istinasz ldryorlard. Roma, temizleme mangalar kurmutu. lleri, yarallar kancalar takarak sokaklara ekiyor, atlarna onlar defalarca, ta yzleri tannmaz hale gelene kadar inetiyorlard. Tarih servenini takip edenler bileceklerdir, ama, onlarn br dnyada bile var olmalarn engellemektir. Bu vahete dayanmak imknszd. Romallar da vardiya vardiya almaya, askerlerini dinlendirmeye baladlar. Kartaca 6 gn, 6 gece cehennemi yaad. 400.000 civarnda insan ldrld. Soy krm bitmek zere iken, sa kalm olan birka Kartaca senatr Scorpion'a geri kalanlarn sa braklmas iin gelip, yalvardlar. Scorpion, bir tepeden Kartaca'ya bakt. Her yer yanyordu. Katliam yeterli grm olacak ki, sa kalm olanlarn cann balad. Yanmaya devam eden Kartaca'y, 40.000 Kartacal, kle olmak zere terk ediyordu. Kartaca'da alevlerin dinmesi 17 gn srd. Roma ordusu, Kartacada 1 yl daha kald. Ta, ta tm Kartaca kentini skp, yerle bir etti. Kartacann tm zenginlikleri Romaya tand. Kartacann yeryznden silindiine iaret olmak zere, kentin harabeleri sabanla srlp, buday ekildi. Topraklar, Romann zel bir eyaleti haline getirildi. Romaya rakip kalmamt. Kartaca'ya verilen ceza yle bykt ki, bu herkese ders oldu. Roma, byle, kenti yeryznden silme cezasn, bir de Korent (Korinthos) kentine vermiti. Bu iki kente verilen ceza, herkese Roma intikamnn ne olduunu anlatmt ve daha sonra bu tip cezalar tekrarlama ihtiyac ortaya kmayacakt. Kartaca'nn yamalanmasndan elde edilen zenginlikler, Roma'nn soylularna, zengin ailelerine akmt. imdi, Romal zenginler daha da zengindi. Peki, Roma ordusu demek olan kyller, yz yl sren Kartaca savalarndan ne kazandlar. Kazan bir yana, onlar kaybettiler. Savatan dnenlerin ou, brakp gittikleri topraklarn bulamadlar. Savaan askerin, kylnn, toprana Roma zenginleri el koymutu. Tabii bunu kitabna uydurarak yapmlard. Kanunen geri alnacak bir ey yoktu. Roma soylular, hem Kartacann zenginliklerini almlar ve hem de kendi kyllerinin topraklarn alarak, daha geni arazilere sahip olmulard. Roma askerleri hem lmler ve hem de topraklarn kaybedip, proleterlemilerdi.

62

Asya Eyaleti

M..149 ylnda, Bitinya kral 2. Prusias, olu Nikomedes ile iktidar mcadelesi yapmaya balad. Nikomedese Bergamann yardm etmi olma olasl vardr. Yaplan savata II. Prusias ld ve Bitinya tahtna, olu II. Nikomedes kt (M.. 149 128). srailde Seleukoslara kar ba kaldr devam ediyordu. Bu aslnda sadece Seleukoslara kar bir sava deil ayn zamanda Helen tarz yaama kar da bir savat. Dini btn Yahudiler ve Yunan tarzn benimsemi olanlar birbirine girmiti. Bir i sava, d savala birlikte yaanyordu. Sonra Seleukoslara kar Parthlarn ve gebelerin saldrlar balaynca, Epifanesten sonraki bir Seleukos Kral zamannda, Seleukos kuvvetleri srailden ekildiler. M.. 142 ylnda srail zgr bir devlet olmutu. Baa Hasmoniler slalesi geti. Batan birka karde pe pee, barahip ve kraln yerel yneticisi olarak hkmran oldular. Nihayet M.. 140 ylnda, kardelerin sonuncusu olan imonu, bir halk meclisi ulusal nder, general ve barahip ilan etti. Ynetim de sreklilik kazanp babadan ola gemeye balad. Bu dnemde Yahudi devleti srekli glenip, byd. Bergama kral II. Attalos ok yalanmt. M.. 138 ylnda ld. Yerine II. Eumenesin olu III. Attalos kral oldu. O da, M.. 133 ylnda lrken, Kralln ve hazinesinin Romaya verilmesini vasiyet ederek ld. Vasiyetinde, Bergamann kent olarak vergiden muaf tutulmasn ve bamszln korumasn da istiyordu. Roma, Seleukoslara kar kazand zaferden beri, Anadoluda dorudan ynetim sorumluluu yklenmeden, Anadoluyu ynetmiti. lk nce, Roma d siyasetini fazla sorgulamadan, Romay destekleyen iki byk mttefiki vard. Bu dnemde, n Anadolunun ne denli hareketli olduunu grdk. Roma, bu hareketlilii, hakem rol oynayarak, istedii gibi, kendi menfaatleri lehine zyordu. Gerektiinde bask uyguluyor, gerektiinde dengeleri deitiriyor, ama sonuta, Romann menfaatleri korunmu oluyordu. Derken, M.. 133 ylnda, III. Attalos, Bergama kralln Roma'ya braknca, Roma'nn eline hi dvmeden, n Anadoluyu dorudan topraklarna katma frsat kt. Zaten, son zamanlarda, Roma perde arkasnda olmak yerine, fiili ynetimi dnr hale gelmiti. III. Attalos, ona bu frsat verdi. Bu arada, ufak bir ba ars oldu. II. Eumenesin olu olduunu ileri sren Aristonikos, azat ettii kyl ve klelere dayanarak, ksa bir sre, Bergama krallna hkim oldu. Kraliyet donanmasna el koydu. Boazlardan Karyaya kadar olan blgeyi denetimi altna ald. 63

Edessa at stnde mzrakl kadn mozaii

Seleukoslar her yerde tehdit altndaydlar ve her yerde ekiliyorlard. Daha nce Urfada kurulduunu grdmz Edessa kenti M.. 132 ylnda prenslik haline dnt. Mozaik tarihinde ok nemli bir yeri olacak olan Edessa prenslii M.S. 216 ylna kadar varln srdrecektir. Edessada Amazon kadnlar at zerinde avlanrken resmeden mozaikler vardr. Bu mozaiklerde Frat nehrinin 4 milimetre kare byklndeki renk a renk orijinal talar kullanlmtr (Edesa mozaikleri). M.. 1000 yllar varnda yaadklar tahmin edilen Amazon kadnlarnn bu tasvirleri sava kadn bilgisinin bir efsane olmadn ortaya koymaktadr. Roma meguld. Romann Anadoludaki mttefikleri bu sorunu stlendiler. Pontos, Paflagonya, Bitinya, Kapadokya, Aristonikosa kar silahl kuvvetler yolladlar. Roma da konsl P. Licinius Crassusu yollad (M.. 131). Ancak, konsl Aristonikosla yaplan ilk savata ld. Roma yeni bir konsl yollad, M. Perperna. M. Peperna ve mttefik ordular, M.. 130 ylnda, 64

Edessa savac kadn mozaik

Aristonikosu yenerek tutsak ettiler. Tutsak ve Bergama hazinesi Romaya yolland. Roma, M.. 133 ylnda Asya (Asia) eyaletini kurdu. Ama fiili uygulama M.. 129 ylnda Manius Aquillius tarafndan balatld. Eyalet topraklar, Misya, Lidya, Karya ve Frigyay kapsyordu. Senato, Bergama krallnn yoksul olan ve ynetimi g olan dou tarafn Asya eyalet snrlar iine almamt. Bu topraklar Romaya yardm edenlere datld. Byk Frigyay Pontos ald. Kilikya, Pisidya ve Pamfilya, len Kapadokya kralnn ocuklar arasnda paylatrld. Orta Asya'da, Ye-ilerin gitmesi ile Hun egemenlii glenmiti. Hun beyleri arasnda, in lks tketim mallarna dknlk de artmt. in ise mmkn olduunca az mal vermeye almaktayd. Ki-ok, ini ykmllklerini yerine getirmeye zorlamak ve ticaret yoluyla alamadklarn yama yoluyla alabilmek iin in topraklarna aknlara balad. M.. 158 ylnda Hunlar ensi ilerine girerek, imparatorluk sarayn yktlar. Ki-okun olu Kn-in (M..160 ile 126 yllar arasnda) dneminde de aknlar devam etti. Ancak, zamanla in bu aknlar karlamaya ve durdurmaya balad. Aknlar durdurduu lde de dedii harac savsaklad. Bu gelir azalmas, Hun topluluklar iinde ilk gerginlikleri balatt. in'den elde edilen yama geliri azaldka ve beylerin tketimi de arttka, masraflar iin gerekli olan gelir, vergiler arttrlarak toplanmaya allyordu. Karabudun, beyler atmas belirmeye balad. inliler ise, mdafaadan hcuma gemeye balamlard. in imparatoru Wu Ti (M.. 140 ile 87 yllar aras), Hunlar inin kuzeyinden kovmak ve pek Yolunu eline geirmek iin zamann geldiini grd. inlilerin saldrgan bir politikaya gemelerinde, TrkTibet yaknlamas da rol oynamt. inliler, Hunlularn Tibetlilerle birleerek, ine saldrmasndan ve bunun sonularndan korkuyorlard. Bu korku in'de, hakl olarak, devaml duyulan bir korkudur. Tahmin edilen, mp. Wu Zhang Qian' Orta Asya'ya yolluyor Tibetlilerin ve Trklerin birlemesi halinde, in'in ok zor durumda kalaca ve belki de haritadan silineceidir. Saldrmaya karar veren in, bozkr savana hazrlanmaya balad. Byk sayda askeri birlikler kurdu. Bozkr svari giysisi olan ceket, pantolon, Hun bal ve izmeyi, svari kl olarak atl birliklerine giydirdi. in komutan Ho-K-ping (Huo Qubing), Turan taktiini bozkrda baar ile uygulayan ilk yabanc komutan oldu. Ancak, byk sayda atl ordu demek, geni ekili arazileri otlak yapmak, kylleri bu arazilerden atmak ve ekonomiyi deitirmek demekti. Gebe iin at, hem bir ekonomik kaynak ve hem de sava aracyd. Atl sava, gebe ekonomisini bozmuyor, tam tersine tamamlyordu. Yerleik iin ise, durum bunun tam kartyd. Nitekim daha sonralar, Dou Roma, Atilla karsnda, byk apta svari birlikleri kurmaya 65

almad. Gittike artan ar hara demeyi, ekonomisini bozmaya tercih etti. in imparatoru Wu-Ti ise, kuzey in ekonomisini ykma pahasna, Hun tipi 140 bin kiilik bir svari ordusu kurdu. Bu tercih, kyl ayaklanmalarn ve kuzey inin alt st olmasn beraberinde getirdi. in kararnn bedelini ar dedi. Dier taraftan in'de, mparatorielerin entrikalar devam ediyordu. in saray hi yatmad. Ama ayn zamanda felsefi dnce geliiyor, Konfyus retisi iyice rgtleniyordu. M.. 124 tarihinde, Wu Ti 'nin (cengver imparator) saltanat zamannda (M.. 140 87), Konfyus klasiklerini incelemek iin bir imparatorluk niversitesi kurulmutur. Bu imparatorluk niversitesinin, balangta 50 rencisi vard, Han hanedan sona ererken, devlet tarafndan okutulan renci says 30.000 gemiti. mparator Wu Ti, Konfyusizm'i imparatorluun resmi doktrini olarak kabul etti ve in imparatorluunun sona ermesine kadar, 2000 yl, bu byle kald.

mparator Wu Ti

66

apul Ekonomisi

Batda ise Roma hzla topraklarn bytyordu. Romann fetihler yaparak gelimesi, Romadaki btn meslekleri kreltmi ve snflarn kapsamn deitirmiti. Ufak iletmeler tarmda, hayvanclkta, zanaatte ikinci plana dmt. Savalar sonucu elde edilen ganimetler, zenginlik kayna olmutu. Hunlarda grdmz gibi, gebe devletlerinin esas zenginlik kaynaklar, yaptklar yama ve ganimet savalaryd. Fetih yaparak etrafa saldran yerleik devletler, rnein Roma, onlar da, yama ve ganimetten zenginlik elde ediyorlard. Nedense, sonu olarak ayn olan ve ayrca, ayn derecede kanl olan bu iki paralel davran, birbirinden ok farkl imi gibi gstermek adet olmutur. Bunun temel nedeni, tarihin yerleikler tarafndan yazlm olmas, olmaldr. Hunlar barbardr, Roma ise medeniyettir. Medeniyet, yakp yknca, ne varsa alp gtrnce bunun ad genileme oluyor da, Hunlar saldrnca bunun ad barbar aknlar oluyor. Hlbuki gebe, mecburiyetten, doymak iin, akn dzenler. Medeni devletler ise, zenginliklerine zenginlik katmak iin fetih savalar yaparlar. Sonra da, bu savalar hakl gsterecek tarihi yazarlar. Roma, fetih dnemiyle beraber apul ekonomisine gemiti. apul ekonomisinin temeli eyaletlerde yatyordu. Eyaletler, talya dnda, zaferle elde edilmi topraklard. Buralardaki her ey, diri veya l, Roma halknn ganimetiydi. M.. 130 ylna geldiimizde, alt tanesi batda, douda olan, dokuz Roma eyaleti vard. Roma igal ettii yerlerde, sistematik bir yama uygulard. nce, halk elinde olan tm deerli madenleri (altn, gm) teslim etmeye zorlanrd. Bunlar alndktan sonra, blge Roma askerlerinin yamasna alrd. Yamadan elde edilenler, en ufak askerden, en stteki konsle kadar, derece derece datlrd. Tabii aslan pay, yksek rtbeli subaylarn ve en by de konslnd. Halk aslnda, bu ilk yamaya alkt. Tarih boyunca, byle olmutu. Yenen veya oradan geen, gelip, ne var ne yoksa alp gtryordu. Halkn almas gereken yeni durum, ilk yama kasrgasndan sonra, devam eden srekli yamayd. Roma, ele geirdii topraklardaki, btn madenlere, ta ocaklarna, tuzlalara, tersanelere, limanlara, iletmelere, ormanlara devlet olarak el koyuyordu. Kestrler, bunlar ak arttrma ile kullanclara satarlard. Satn alanlar, iletme gelirlerinin bir ksmn yine Romaya vergi olarak derlerdi. Roma, ayrca, ele geirdii blgeleri yllk vergiye balard. Bu yaklak, halkn gelirinin onda birini vergi olarak vermesi demekti. Topraklar, byk parseller halinde, Romallara veya eski askerlere datlarak, yerel halkn imknlar daraltlrd. Romallarn ve Roma yandalarnn, yerletirilmesi, o blgede, Roma iktidarnn kuvvetlenmesine de yol aard. Devlet alacaklarn aldktan sonra, sra, yneticilere gelirdi. Onlar, grevleri satmak, kiisel vergi almak, evreye yama aknlar dzenlemek, eitli nedenler bularak tazminat 67

almak gibi yollar kullanarak, zenginliklerine zenginlik katarlard. Bu yukarda anlatlanlar, ele geirilen ve Romaya dmanca tavr gstermemi yerlerin bana gelenlerdi. Bir de Romaya direnip, Romaya zarar veren yerler, yukardakilere ilave olarak sava tazminat demekle cezalandrlrlard ki, bu ceza miktar daima denebilecek rakkamn zerinde olurdu. Buna ilave halkn bir ksmnn, bazen tmnn, bazen sadece ocuk, kadn ve eski esirlerin, kle yaplp, esir pazarlarnda satlmas vard. Her durumda, en iyi koullarda bile halkn bu ykn altndan kalkmas mmkn olmazd. Halk, bor almak zorunda kalrd. Yani tefecilerin eline derlerdi. Tefeciler, yine Roma zenginleri ve Roma yneticileri idi. Yani halk, ifte kadayf, soyulduka soyulurdu. Pers imparatorluu da, satraplklar vergiye balamt. Ama Persler, halk soymaya almazlard. Onlar, mmkn olan en adil vergiyi uygulamaya alrlard. Ama, Tanrnn ekilmi topraklar, bacas tten evleri grmesi ve bundan memnun olmasyd. Zerdt dini, iftiyi, halk koruyordu. Adalet, Pers devletinin felsefesinde yatyordu. Tabii, adaletsiz davranlar olmuyor deildi, ama bunlar kiiseldi. Devlet politikas deildi. Devlet, adaletsizlik ve soygunla mcadele edebilmek iin elinden geleni yapyordu. Roma ise apul zerine kurulmutu. Soygun, Romallarca yaplm ise, legaldi. Kimse, Roma eyaletlerinde, adil davranmayan yneticilerin peine dmezdi. Roma sulhu, Roma adaleti, Roma zenginlii, hep Roma iin sulh, adalet ve zenginlik demekti. Anadolu, Pers imparatorluu dneminde, imparatorluun faydalar ile tanmt. lk defa, Anadolunun byk bir blm sulh ve skuna kavumutu. Yollar daha gvenli hale gelmi, ticaret ve iletiim artmt. Roma ile birlikte, Anadolu da, dier yerler gibi, imparatorluun kt yz ile karlaacaktr. Soyulacak, soyulacak ve bir daha soyulacaktr. Roma imparatorluu dnyay emperyalizm ile tantrmtr. Sonradan, Roma imparatorluundan treyen devletler, emperyalizmi miras alacaklardr. Onlar hem kendi halklarn ve hem de baka halklar soymay, doal haklar kabul edeceklerdir. Roma nasl olmutur da, apul dzenine gemitir. Roma iktidar oligarinin elindedir. Yani, sadece kendi karlarn dnen bir iktidara sahiptir. Oligarinin temelinde yatan soygun, devlet politikas haline gelmitir. Yksek devlet memurluklarna atananlar, devletten maa almamaktadrlar. Yaptklar tm masraflar ceplerinden derler. Bunun iine, kurduklar ordularn maalar ve her trl sefer masraflar da girmektedir. Yani, Roma, bu tarz kullanrken, devlet memurlarnn yaptklar harcamalar, bir yerlerden geri almasn da kabul etmi olmaktadr. Yneticiler de sadece masraflarn karmakla kalmaz, zenginliklerine zenginlik katarlard. Yneticilerin hkim olduklar eyaletler ve bu eyaletlere snr komusu lkeler, soygun ve yamann yapld yerlerdi. Eyaletlere tayinler bir iki sene gibi ksa sreli oluyordu. Bylece, tayin edilenler. e hemen ceplerini doldurmakla balyor ve sreleri bitmeden, alacaklarnn maksimumunu almaya alyorlard. Yeni tayinlerle birlikte, bu sre tekrar batan balyordu. Zaten, tayin sreleri ksa olmasa bile hi bir ynetici Romadan uzun sre ayr kalamazd. Zenginlik g demekti. Hzla zenginleen, yani glenen birine de Roma sessiz kalmazd. Romada, hemen o kii hakknda karalama iftira ve gzden drme abalar balar, Romadan uzakta olan zengin ynetici, kendini bu olumsuz kampanyann iinde bulurdu. Onun iin, mmkn olan en ksa srede, cepleri doldurup, Romaya geri dnmek gerekirdi.

68

Kleler ve Plepler

Roma esir pazar

Roma, Akdenizin en uygar ve iktisaden en gelimi yerlerini fethetmiti. Buralarda, retim, talyada olduundan daha rgtl ve daha kaliteliydi. Roma, bu kaliteli insanlar ve el emeini, Romada toplamann veya Roma hizmetinde kullanmann yolunu bulmutu. Bu yol, kleletirmekti. Kle, doutan olunurdu, bor denemedii iin olunurdu, terk edilen ocuklar ve karlan ocuklar ve yetikinler kle kaynaklar idi, haydutlarn ve korsanlarn ele geirdii insanlar da kle kaynaklar idi, mahkemelerin verdii klelik cezalar da, kle kaynaklaryd, sava esirleri kle kaynaklaryd. Yani, kle olmadan yaamak byk bir anst. Eyaletlerdeki Romal yneticiler, genelde, kleletirmek iin, bor, sava ve mahkeme kararlarn kullanrlard. Bylece, gzlerine kestirdikleri i gc, Romaya kle olarak giderdi. Kle ticareti, ok ksa bir srede, yle karl bir i haline geldi ki, gnlk yaplan bir almsatm oldu. Kle says korkuntu. Sadece rnek olsun diye, M.. 167 ylndaki piros savandan sonra, pirosdaki 70 kentten 150.000 insan kle olarak satlmt. mparatorluun eitli yerlerinde kle pazarlar vard. Bu tarihlerde, talyadaki kle says, zgr insan saysndan fazlayd. Zenginlerin, 20.000 veya daha fazla klesi vard. Romal, kleyi insan saymazd. Kimi hayvan gibi kabul eder, kimi de konuan alet derdi klelere.

69

Roma ev ii yapan kleler http://www.mmdtkw.org/10-02HouseholdSlaves.jpg

Klelerin byk bir ounluu toprakta alyordu. Yar a, yar tok yaarlar, yrtk, prtk klklar iinde kendilerini scaa ve soua kar koruyamazlard. Fizik glerinin sonuna dayanm olan kleler, zorla ve terr uygulanarak altrla biliniyorlard. Yani, kle olmak yaamak deil, srekli ikence grmekti. Verilen cezalarn en hafifleri, krbalamak, demirle dalamakt. Verilen en ar ceza ise, armha gerilerek ldrlmekti. Belki, en iyi koullarda olan kleler, ev ilerinde altrlanlard. Mzik alan, dans eden, yemek yapan, eitim veren 70

kleler, daha insani artlarda yaarlard. Ama bu kleler hem eitimli ve veya zel kabiliyetli olanlard. Ve saylar, klelerin toplam iinde, dikkate alnmayacak kadar azd. Roma hukuku, Kle, ya da baka hayvan dan yola karak, kle zerinde, sahibinin snrsz yetkisi olduu sonucuna varyordu. Sahibinin kle zerinde lm- kalm hakk vard. Hukuk, hangi snf tarafndan yazlmsa, o snfn amalarna hizmet eder. Roma hukuku da, klelerin sonuna kadar zorlanabilmesi iin uygun ortam hazrlamtr. Kle zgrl ile beraber, adn da kaybediyordu. Ona sahibi, bir ad takard ve yle arlp giderdi. Klenin, evlenme, aile kurma hakk yoktu. Efendisinin isteine veya emrine bal olarak, bir gecelik geici birlemeler olurdu. Doacak ocuklar efendinin mallaryd. Klenin mlkiyet hakk yoktu. Kle, mahkeme karsnda da sorumlu deildi. Kle sahibi, kle tarafndan verilen zararlar karlamakla ykmlyd. Romada kleci toplum doruuna varmt. Fetihler sonucu, gittike zenginleen soylular, sahip olduklar paralar, byk topraklara, villalara yatrmaya baladlar. valyeler ise, tefecilik sayesinde kazandklar paralarla sanayi ve ticaret yatrm yapyorlard. Ancak, bu iletmeler ufak olduundan, ancak yakn pazarlara hitap edebiliyorlard. Ticarette, Dou, asrlarn verdii alkanlkla ve ilikilerle, ban alm gitmiti. Romal tccarlarn, Yunanllarla, Anadolu ile Fenike, Suriye ve Yahudilerle boy lmesi dnlemezdi. Dou, sadece ticarette deil, sanayi ve zanaatta de ok ileriydi. Sonunda, Romal tacirlere kala kala, deniz ticaretinde araclk yapmak kald. Romal tacirler, skenderiye, Antakya ile talya arasnda tamaclkla yetindiler. Romal, bu durumu onur verici bulmuyordu. Ticaret, ayrca, gvenli de deildi. Toprak edinmek, gelir salamada, en rahat, en gvenli yoldu. Bu yol gittike, soylu ve en soylu yol olarak grlmeye baland. talya fethedilirken, Roma ele geen topraklar ikiye ayrmt. Kiralanan, satlan veya Romallara datlan ekilebilir topraklar ve Ager Publius ( kamu topra) olarak muhafaza edilen, ekilemeyen bo araziler. steyenler, devlete rnn 1/10 nunu, yemiin 1/5 ini vererek, bu kamu arazilerinin bir ksmn kullanabiliyordu. Uygulama ufak toprak sahiplerine imkn tanmak iin dnlmt, ama pratikte byk toprak sahiplerinin iine yarad. Zenginler, nce bu topraklar kullanmaya baladlar, bir sre ellerinde tuttuklar topraklara, zaman amndan faydalanarak yerletiler. Yerletikleri yerlerde, kendilerine komu olan ufak toprak sahiplerinin topraklarn da, genelde parasn deyerek, kendi topraklarna kattlar. Sonunda, usuz bucaksz topraklara sahip oldular. Bu topraklara Latifundia dendi. Latifundialar, sat yoluyla deil, kamu topraklarnn igali (occupatio) yoluyla elde edilmilerdi. O tarihte yazlan eserlerden rendiimize gre, Latifundialarn ilkesi uydu: " Mlk sahibi, mmkn olduu kadar fazla satmal ve mmkn olduu kadar az satn almal ". Bu ilke ksa srede karllk ilkesine dnt ve en ok kar getiren rnler ekilmeye baland. En nde balar geliyordu, onu nem srasna gre, sebze baheleri, zeytinlikler izliyordu. Artk, toprak ekonomisi kendi iine kapal bir ekonomi deildi, bir pazar ekonomisi olumutu. Savalar, savalar desteklemek iin konulan vergiler, fethedilen lkelerden bol miktarda ve ucuza buday gelmesi, kle emei ile desteklenen byk iletmelerin haksz rekabeti, kk ve orta byklkteki iletmeleri zora komutu. Bu durumdan, yine, byk mal sahipleri yararland. Kimi yerlerde topraklar satn aldlar, kimi yerde kiraladlar, kimi yerde zorla el koydular. Bu tablo, tm talya iin bire bir ayn deildi. Gneyde, hayvanclk yaplan

71

yerlerde aynen yukardaki gibiydi. Dalk blgeler, bu durumdan etkilenmediler. Kuzey talyada ise ufak ve orta iletmeler, eskiden olduu gibi hayatlarna devam ettiler. cretsiz askerlik yapan, kk toprak sahipleri, yln herhangi bir zamannda silhaltna arla biliniyorlard. Bu durumda, yerine toprana bakacak adam bulamayan kk toprak sahipleri ok zor bir durumda kalyorlard. Savata lrlerse, tarlay srecek kimse bulunamad iin, bunlar satlyordu. Savatan sa dnerse, kuvvetli bir olaslk ile topran bakmsz, hayvanlarn dalm, evini yar ykk, tamire muhta buluyordu. Bylece, harpten dnen fakir ifti, ou zaman kurtuluu, maln satmakta gryordu. Topran kaybeden kitleler, ehirlere akn ediyorlard. Buralarda dkknlar atlar. Frnclar, boyaclar, temizleyiciler, kunduraclar kentlere doldu. Bir sr meyhane ald. Kimileri duvarclk, kayklk, hamallk, tayfalk gibi iler yapyorlard. Ama ounluk alacak i bulamad, nerede sabah orada akam, serserilik yapmaya baladlar. Bu isiz gsz kalabalk, kentlerin en alt kesimini oluturdu. Bunlara kent plebleri dendi.

Roma apartman http://www.mmdtkw.org/02-02-02insula1.jpg

Roma ehrinin sokaklar, sadece a ve sefil dolaan kent pleblerinin grnts ile bozulmuyordu. Ayn zamanda, ehir mimarisi de, kyden kente olan ge uymutu. nce, kent plebleri pis kulbelerde yaamaya baladlar. Daha sonra giriimciler, plebler iin bir nevi apartmanlar ina etmeye giritiler. Ahap bir iskelet zerine, pimi tula ile kaplanarak 3 4 katl evler yaplyordu. Katlar birbirine merdivenlerle balanyordu. Katlar kk odalara blnyordu. Bu odalarda tk tk, hi bir konforu olmakszn ve zaruri ihtiyac 72

zlmeksizin, pleb aileleri yayorlard. Sokaklar, avlular, p, sprnt ve her trl pislikle dolmutu. Roma kenti, artk, her tr bulac hastala ak bir ehirdi. Roma fakir halknn yaamas iin yaplan apartmanlar, yaptranlar iin yani zenginler iin, nemli bir gelir kaynayd. Rantiyecilik, nemli bir gelir kaps olarak yerini almt. Zenginler, belli bir oranda zenginletikten sonra, tefecilik yaparak, rantiyecilik yaparak, yani para kazanlacak her yolu uygulayarak, gelirlerini srekli arttrmann yollarn bulurlard. Az ileride bahsedeceimiz ve zaten herkesin tand Cicero (iero), byle apartmanlar olan bir zengindi. Zenginler, eitli yollardan kazandklar paralarla, siyaset yapp, bo vakitlerini devlet hizmetinde veya siyasi partilerde deerlendirirken, daha az geliri olanlar ancak geiniyordu. Kentlerde, imdi orta snf diyebileceimiz insanlar, kasaplar, kunduraclar, esnaflar, zanaatkrlar, onlar yukarda szn ettiimiz apartmanlarda, belki bir gn hi bir ey yemeden yayorlard. Apartman odalar botu, yani eyalar yoktu. Karnlar iki, gnde bir, yarm yamalak doyard. Yani, Roma, sadece klelerin ve kent pleblerinin a, sefil yaadklar bir yer deildi. Neredeyse, btn kent a ve sefil yaard. Bu sefaletin hemen yan banda, zengin evleri vard. Bu evler, stunlar, i avlular, mozaikleri, dzenli ve bakml baheleri, zengin mobilyalar ile ihtiam sayordu. Devletin heykel, kabartma ve stunlarla ssl muhteem ta binalar, ta deli yollar ve kprleri, hepsi bir aradayd.

Roma zengin malikaneleri http://www.mmdtkw.org/02-01-03DomFlavia.jpg

73

Roma, altn kubbeleri ve pejmrde apartmanlar; byk stunlu, sslemeli devasa binalar ve sefil kulbeleri; geni yollar ve dar, pis ara yollar; heykellerle ssl, atafatl meydanlar ve pislik iindeki varolar ile tam bir elikiler ehriydi. Anlatlanlardan u sonucu karmak sanrm ok kolay olacaktr. Roma, vahi ve gaddard. Bu karakter, pantomimi, Grek tiyatrosunu, Olimpia spor oyunlarn, eski srek avlarn ve insan kurban etme alkanlklarn birletirerek ortaya arenalar ve gladyatrleri kard. Halk ksa srede, arenalardaki vahetin mdavimi oldu. Arenalar artk Romann milli oyunuydu. siz, gsz kent plebleri iin, gladyatr oyunlar, hem zaman geirmek, hem dearj olmak, hem sefaletlerinin intikamn almak, hem zenginleri ve asilleri ve hatta en st yneticileri grebilmek ve hatta onlarla ayn ortamda olabilmek, hem biraz para kazanmak veya yiyecek bir eyler bulmak iin, tek imknlar haline geldi. leride, imparatorlar, arenalardan ve gladyatr dvlerinden halk sakinletirmek ve oyalamak iin faydalanacaklard. Roma, Yunanistan ve Yunan kent devletlerini ele geirmiti, ama Yunan kltr de, Romay ele geiriyordu. Her zengin Romal evinde, Yunanl eitmenler ocuklar eitmeye baladlar. Bunun sonucu olarak, Romada Yunan kltrne duyulan hayranlk ve merak hzla artt. Odisse (Odysseia) Latinceye evrildi. Yunan trajedi ve komedilerine benzer tarzda trajedi ve komediler yazlmaya baland. M.. 200 ylna gelindiinde, yeni bir Roma kltr olumaya balad.

74

Korsanlar

Akdeniz ve Egede, ok eski zamanlardan beri korsanlar olduunu biliyoruz. Hatta zaman zaman Rodosun, Giritin, Ege kent devletlerinin ve dier devletlerin, devlet stratejileri uyarnca, korsanlk yaptklar da bilinmektedir. Ancak, Akdenizde korsanlk, hi bir zaman, M.. 188 ylnda yaplan Apameya (Apameia) antlamas sonrasnda vard boyuta varmamt. Bu antlamadan nce, Msr ve Rodosun kuvvetli donanmalar, korsanlar sindiriyor ve ticaret yollarn denetliyordu. Bu durumda korsanlk mnferit ve kaak yaplan olaylar olarak kalyordu. Korsanln kuvvetlenip, legal bir hviyet kazanmas, Apameya barndan sonradr. Buna Roma, davran ve politikalar ile anak tutmu, sonra da korsanln zararlarn ekmitir. Apameya barndan az nce, korsanlarn elinde ok sayda Romal esir vard. Ve korsanlarn byk ksm Giritte bulunuyordu. Roma praetoru Fabius Labeo, Romal esirleri kurtarmak iin, korsanlar zerine bir deniz seferi dzenledi. Ama herhangi bir baar salayamadan geri dnd. Korsanlarn bu baars, hem onlar kendilerine daha gvenli yapt ve hem de saylarnn artmasna sebep oldu. Roma, Apameya barndan sonra, Delosu ak liman hline getirdi. Delosun almas, Rodosun gelirlerini azaltt. Roma artk, Rodos zerinden deil, kendi limanlarndan ticaret yapyordu. Rodosun deniz gc azalrken, Roma, ticaret yollarn denetleyecek donanmay kurmamt. Bu durum Rodos iin de ilave bir problemdi. Rodos deniz ulamnn gvenliini istiyordu, ama bunu tek bana salayamyordu. Roma ve Makedonya arasnda yaplan, 3. Makedonya sava durumu daha da vahimletirdi. Makedonyann deniz egemenlii de sona ermiti. M.. 168 ylnda, korsanlar iin, denizlerde, kendilerine kar koyabilecek bir g kalmad. Korsanlar Ege denizine iyice hkim olmaya baladlar. Bundan sonra, Roma dnyas, saysz zararlara urayacak ve byk aclar ekilecekti. Rodos, korsan tehlikesi daha yaklarken, durumu fark etmiti. Ancak, nlemeye gc yetmiyordu. Rodos, yardm iin nce Akhaya konfederasyonuna, sonra da Romaya bavurdu. Roma senatosu durumu incelemek iin bir komisyon kurdu, ama aslnda olumlu hibir ey yaplmad. Bu arada, Seleukoslar, kendi ilerinde iktidar mcadelesi yapyorlard. Suriyenin hkimiyeti iin, Msr ve Seleukoslar uzun zamandr, birbirleri ile savayorlard. Bu sava, hem Msr 75

ve hem de Seleukoslar iyice zayflatt. Dou Akdenizde de, korsanlara kar kabilecek bir deniz gc kalmamt. Anadoluda, Akdeniz blgesinde ve Gney Egede Bergama krallnn varl, bir denge ve otorite unsuru idi. III. Attalos, lrken, Begama kralln Romaya vasiyet edince, M.. 129 ylnda, Asya (Asia) eyaleti kurulmutu. Ama Roma Akdeniz kylarn ihmal ediyordu. Asya eyaletinin kuruluundan hemen sonraki otorite boluundan korsanlar istifade ettiler. Dalk Kilikyada, Likya, Pamfilya ve Pisidyada korsan prenslikleri olumakta gecikmedi. Baz yerlerdeki korsan kaleleri artk ok tahkimliydi. Dalk Kilikya da byleydi. Antalya krfezindeki Korakesion (Alanya) byleydi. Side, artk korsanlar iin tersane ve esir pazar haline gelmiti. Korsanlar her trl denetimden uzak, rahata, ok geni apl esir ticareti yapyorlard. Romann, srekli ve byk bir kle ihtiyac vard. Roma, korsanlara zorluk karmyordu. Dier taraftan, Romal zenginlerin, iktidar muhaliflerinin, zaman zaman iktidara sahip olanlarn, kiisel menfaatleri nedeniyle, korsanlar destekledikleri ve hatta i birlii yaptklar sylenebilirdi. Esirler Roma ekonomisinin temeliydi ve kaynak da korsanlard. Ancak birka 10 yl iinde korsanlar, tm Akdeniz ve Egeye dal budak sardlar. Artk Roma ticaretini engelliyor, Roma gemilerini elerine geiriyorlard. Roma eliki iindeydi. Korsanlar tccarlara engel oluyordu. Romann prestijini sarsyorlard. Ama toprak sahipleri de, korsanlardan kle ihtiyalarn gideriyorlard. Sonra, gnlk ihtiyalarn dardan salayan Romada fiyatlar ykselmeye balad. Enflasyon ban ald gitti. Hayat pahall dayanlmaz hale geldi. Artk korsanlarla mcadele kanlmazd. Roma, nce politikasn, snaklarn yok etmeye ayarlad. Barnaklar kalmayan korsanlar, zayf duruma deceklerdi.

76

Zengin fakir mcadelesi

M.. 133 ylnda, Romada halk kprdanmaya balamt. Forumda, hatipler ateli konumalar yapyorlard. Duvarlara halkn istekleri yazlyordu. Gen ve zengin bir soylu, Tiberius Sempronius Grachus, Halk temsilcisi seildi. Tiberius, ilk i olarak Ager Publicusun kullanmn dzenleyen bir kanun teklifini ele ald. Kamu topraklarnn kullanmna 25 hektarlk bir snrlama getirilmek isteniyordu. Fazlalklar, belli bir tazminat karlnda, hazineye geri iade edilecekti. Devlet de, bu topraklar, topraksz vatandalarna, bir deme karl alarak ve bakasna devredilmemesi koulu ile datacakt. Halk kanundan memnundu, ama kamu arazilerini gasp etmi olan byk toprak sahipleri sert muhalefet gsterdiler. Kendisi de byk toprak sahibi olan, Marcus Oktavius, vetosunu kullanarak, kanunun kn engelledi. Tiberius, halk meclisine, halk temsilcisi olarak, halkn karlarna ters hareket ettii gerekesi ile Oktaviusun grevine son verilmesini ve yerine ykmllklerinin bilincinde olan yeni bir halk temsilcisinin seilmesini nerdi. neri, sadece seim yenileme nerisi deildi. Roma anayasasnda olmayan bir kurum, majistralar zerinde halk denetimini kurmak gibi Gracchus kardeler yeni bir ilke getiriliyordu. Geleneksel olarak, Romada, kamu grevlileri, grevlerinin sonuna kadar azledilemezlerdi. Meclis, Tiberiusun nerisini kabul etti. Ama ciddi bir muhalefet te vard. Oktavius grevinden alnd, yeni bir bakan seildi. Kamu topraklarnn datmna ilikin kanun teklifi, yeniden, halk meclisine sunuldu. Kabul edildi ve kanunlat. Bir toprak komisyonu oluturuldu. Bu komisyonda, Tiberius Grachus ve kardei Tiberius Caius da yeydiler. Toprak komisyonu, grevini yapabilmek iin, senatodan para istedi. Senatoda arlk, byk toprak sahiplerinin etkisiyle muhalefetten yanayd. Senato, komisyona, ok ufak bir para ayrd. O srada, Asya eyaleti kurulmutu. Bergama kral Attalos, topraklarn Roma halkna brakmt. Tiberius, halk meclisinden, Asya eyaletinin ynetimine dair yeni bir 77

kanun geirdi. Buna gre, Asya eyaleti halka brakldndan, eyalet zerindeki senatonun yetkisi geri ekiliyor ve eyaleti dorudan halk meclisi ynetiyordu. Eyaletin gelirleri, toprak komisyonu emrine verildi. Soylularn, senato ve byk toprak sahiplerinin, Tiberius Grachusa duyduklar kinin haddi hesab yoktu. Btn imknlarn kullanarak, ikinci defa seilmesini nlemeye altlar. Seim at ba giderken, byk bir kavga kt. Herkes birbirine girdi. Senatrler, krdklar masa ayaklar, sandalye ayaklar ile Tiberius Grachus ve taraftarlarnn zerine saldrdlar. Grachus ve bir ksm taraftarlar ldrlerek, cesetlerini Tiber nehrine attlar. Lin eklindeki katliam bile alma hislerini yattramamt. Senato, sorgusuz sualsiz, Gracherin dostlarn ve yaknlarn srgne yollad, kimilerini tutuklayp, lme mahkm etti. ktidara sahip olan snflar, egemen snflar, kendi snf karlar tehlikeye dnce, egemenliklerini muhafaza edebilmek iin her eyi yapyorlard. Romada egemen snf soylulard. Hak ve kanunlara dur denilen nokta, snf karlarnn tehlikeye girdii noktayd. Romada olan buydu. Grachusun bana gelen, kanunlara sayg bilinci ile yetimi birinin, bar giriiminin, egemen snfn kanun tanmazlna toslamasyd. On iki yl sonra, Tiberius Grachusun kardei Caius Grachus, aabeyinin eserini srdrmeye alt. M.. 123 ylnda, halk temsilcisi seildi. Toprak kanununu yrrle koydu. Toprak komisyonunu tekrar ie balatt. Yeni bir kanun hazrlayarak, askerlerin silah ve giyeceklerini salanmas iini devlete verdi. Bylece, eskiden, kendi kendini donatan, kk toprak sahiplerinin gideri, ciddi ekilde azalyordu. Bir baka kanunla, yol yapm bata olmak zere, bayndrlk almalarn planlad. Bylece, geni kitlelere yeni i ve gelir imkn yaratlm oluyordu. Bir baka kanunla da, kent halknn, dk fiyatla buday almasn salad. Btn bu nlemler, dk gelirli halk kitlelerinin durumunu biraz olsun iyiletirmeye dnkt. Caiusun projeleri arasnda, Roma konfederasyonuna bal talyan halklarna, Roma vatandal hakkn tanmak da vard. Caius, senatoya kar, sadece dk gelirli halk kitlelerinin desteinin yetmeyeceini biliyordu. Birtakm yarar ve ayrcalklar salayarak, valyeleri de yanna ekti. Senatonun eski manevi gc krlmt. Halk temsilcilii, Caiusun elinde, bata gelen majistralk olmutu. Soylularn snfsal egemenlii yine tehlikedeydi. Caiusun otoritesini azaltmak iin, karalama kampanyalar balad. Halka, yaplmas olanaksz vaatler el altndan iletildi, paralar datld. Sonunda, Caius Grachus, iki defa seildii halk temsilciliine nc defa seilemedi. Senatonun ve aristokratlarn adam Lucius Opimius konsl seildi. Halk meclisi, talyadaki balaklarna vatandalk hakk vermeyi reddetti. Sonra, bir sokak kavgasn bahane ederek, senato, Lucius Optimiusu geni yetkilerle donatt. Optimius, Caius Grachus ve arkadalarn, neredeyse srek av benzeri bir tarzda ldrtt. Getirilen kesik balar, altnla tartarak bahi verdi. Reformcu ve demokratik hareket durdurulmutu. Halk meclisinin gc, kanunlar kararak, soylularn egemenliini ykmaya yetmiyordu. Yukarda anlattmz dnemde Anadoluda, Bitinya, Paflagonya, Pontos, Galatya, Kapadokya, Ermeni (Armenia, Armania) krallklar ve Asya eyaleti vardr. Asya eyaleti kurulurken, Bitinya kral II. Nikomedes Epifanes (M.. 149 128) idi. Genliini Romada geiren ve eitimini orada alan Nikomedes Epifanes, kral olduktan sonra, eskiden Bergama 78

krallarnn yapt gibi, tamamen Roma ile birlikte yaamaya dnk bir siyaset izlemitir. Bergama ve Bat Anadolu kentleri ile dosta ilikiler kurmu ve onlara yardm etmitir. lmnden sonra yerine olu III. Nikomedes Euergetes (M.. 128 94) gemitir. Krall srasnda, Bitinyann Pontos ile ilikileri bozulmutur. Ayrca, bu dnem, Bitinya iin ekonomik olarak ta kt bir dnem olmutur. Bozulan ekonominin sonucunda, lkenin her yerinde Romal tefeciler cirit atar ve halk ezer olmulardr. Asyada ise, inlilerle Hunlar arasnda aralksz sren (M..127 115) 12 yl savalar balad. Tan-hu Kn-in geri ekildi. inliler Ordos ve Alaan arasna askeri garnizonlar kurdular. General Ho-K-ping (Huo Qubing), Hunlar Kansu blgesinden kard. Kansuda bulunan 2 Hun boyu, Tanhudan ayrlarak, inin hizmetine girdi. in bunlar Nan-ann kuzeyine bekilik grevi ile yerletirdi. Turan taktiini renen inli generaller, Gobiyi aarak D Moolistandaki Hun merkezine ulatlar. Tan-hu ekilmeye devam ediyordu. Hunlar yirmi bin civarnda Kansu tutsak verdiler. General Ho-K-ping, D Moolistandan 1000 Km ieriye girdi. Tula ve Orhon nehirleri arasna ulat. inliler verimli otlaklar Hunlarn elinden aldktan sonra, Hunlar bu otlaklara geri gelemesin diye, Kansuda askeri garnizonlar kurdular. Zamanla Turfan, Yarkent ve Kunca blgeleri de inin denetimine geti. Hunlarn zengin gelir kaynaklar kurutuldu. in, pek yolunun denetimini de eline geirmiti.

79

Mithradates Eupator
Bu srada Anadoluda, Bitinya kral III. Nikomedes, Pontos kral VI. Mithradates ile anlaarak, Paflagonyay igal etmi, sonra da iki kralln aras Kapadokya nedeniyle bozulmutu. Bitinya (Bithynia) ile Pontos arasnda skm bir ekilde Paflagonya vard. Paflagonyann byk bir blm bu iki devlet tarafndan igal edilmiti. Ancak, Olgassis (Ilgaz) dalarnn gneyinde, baz prenslikler vard. Zaman, zaman Paflagonyann komu lkelerin igalinden kurtularak, toprak btnln salad da olmutu. Pontos, kral V. Mithradates Euergetes (M.. 150 120) zamannda Roma ile yakn dostluk ilikileri kurmutu. Pontos, 3. Kartaca savanda (M.. 149 146), Romaya yardm iin donanma ve askeri birlikler yollamt. Pontos, M.. 133 ylnda Aristonikosla yaplan savata da, Romann yannda yer almt. Roma, buna karlk, Pontosa Byk Frigyay verdi. Ancak, daha fazlasn isteyen V. Mithradates, baz Roma senatrlerine rvet teklif etti. Bu olay ortaya knca da Pontos ile Romann ilikileri zedelendi. V. Mithradates, Kapadokyay denetleyebilmek iin de, ok ufak yata olan kz Laodikeyi (V. Mithradatesin karsnn ad da Laodikedir), Kapadokya kral VI. Ariarathes ile evlendirmiti. M.. 120 ylnda, V. Mithradates, Sinopede ldrld. Pontos devleti, kars Laodike ve kk yataki oullar Mithradates Eupator ile Mithradates Hrestosa kald. Bu arada, Roma verdii Byk Frigyay geri alarak, Asya eyaletine balad. Bu srada Bat Avrupada bir hareketlenme grlmekteydi. Kimberler (Cimbres), Ttonlar (Teutons) ve Ambronlar, imdiki Danimarka topraklarnda bulunan Germen boylaryd. Saylarnn balangta 60.000 ile 80.000 arasnda olduu tahmin edilmektedir. M.. 120 ylnda, kuvvetli bir olaslk ile ktlk nedeniyle, Ttonlar ve Kimberler gneye doru yrye getiler. Yrye getiklerinde saylarnn 100.000 varnda olduu sanlmaktadr. Her gebe g gibi Kimber ve Tton hareketlenmesi aileleri ile oluk ocuk arabalara binmi, yaka, yka, yamalayarak ve tayabilecekleri her eyi alarak gneye doru iniyorlard. Pelerine baka kabileler de katld. 7 yl yryten sonra, M.. 113 ylnda, Noreiada Roma lejyonlarn ciddi olarak hrpalayp, yaplan sava kazandlar. Uzun bir zamandr, gney Arabistandan sz etmemitik. Yemende Saba krall asrlardr hkm sryordu. Yemen ve Umman ticaretten salad gelirlerle iyi bir hayat yaamaya devam ediyorlard. M.. 500lerde Yemendeki Marip barajnn ykseklii Saba devleti tarafndan 7 m kartld. Bylece gneydeki topraklar da kuzeydeki ksmlar kadar sudan yararlanabil hale geldi. Yemen zenginlemeye devam ediyordu. Yemende, M.. 2ci asrda, hkimiyet Himyaritlere geti. Himyarit (Himyer) krall M.S. 525 tarihine kadar devam etti. Himyaritler, Sami kkenliydiler ve kendi Himyarite denen 80

dillerini konuuyorlard. Bu dil, halen, Yemende, baz kk topluluklarca konuulmaktadr. Himyarit krall, M.. 115 tarihi civarnda kurulmutu. Bir sre Saba krall ve Himyarit krall bir arada yaad. Ekonomi ve ticaret, Saba krall zamannda ki gibi devam ediyordu. Himyaritlerin ana ihra rn yine frankinsans (frankincense) ve mirri (myrrh) reineleriydi. M..115lerde Magrip baraj yenilendi ve ykseklii 14 m kartld. Baraja havuzlar ve sulama kanallar eklendi. Bu tevsii projesi gerekte M.S. 325lere kadar bir biimde srmeye devam etmitir. Yemen, Muson rzgrlarndan yararlanarak dzenli yamur alr. Taraalar haline getirilmi tarlalar ve ustaca dzenlenmi sulama sistemleri ile ileri bir tarm lkesiydi. Uygard. Buraya Mutlu Arabistan denecek kadar mamurdu. Tahl, meyve sebze, ba rnleri, trn yetitii ve gzel kokularn retildii bir lkeydi. Akdeniz dnyas, bu rnler iin tkenmez bir pazard. Ayrca, Basra krfezi incileri, Hindistann fildiisi, ipek, pamuk, pirin ve zellikle baharat, Yemen limanlarna akard. Afrikadan kleler, maymunlar, deve kuu tyleri, altn, tm bunlar da Yemenden geerek son sat noktalarna giderlerdi. Yemenden Anadoluya geri dnersek, Pontosda anne ve oullar arasnda iktidar mcadelesi balamt. Mithradates Eupator, annesinden kaarak sakland. Pontos dalarnda 9 yl gizlendi. M.. 111 ylnda, Sinopeye dnerek, anne ve kardeini ldrp, tahta sahip oldu. ocukluk yllar sarp kayalarda, vahi hayvanlarla, doada geen Mithradates in hibir cinayetten kanmad bilinir. Ayrca, 22 deiik lisan konuup, askerlerinin her biri ile kendi ana dillerinde anlat rivayet edilmektedir. Burada, en arpc durum, Pontos askerlerinin deiik uluslardan meydana geldii ve o srada Anadoluda 22 dilden fazlasnn konuulduudur. Zaten, daha nce, Anadoluda konuulan dillerin okluu defalarca belirtilmiti. O dnem Anadolusunda, hibir ordunun birbirinden fark yoktu. Hepsi paral askerlerden ve eitli halklardan oluuyordu. Hatta herhangi bir orduda savaan paral askerlerin, daha fazla menfaatleri olduunu anlaynca baka bir orduya gemeleri sk rastlanan olaylard. Ayn, askerleri, deiik zamanlarda, deiik devletler iin savarken grmek normaldi. Asker olmak bir meslekti ve ulusal bilin yoktu. Yani Anadolu halk, dil birliini ve kkensel bilinci gelimemi, savamay are olarak dnebilecek kadar fakir bir halkt. Ve tabii dv ve yaband. Mithradates, n Anadoluyu iine alan bir devlet oluturmak istiyordu. Bunun iin hazrlklara giriti. Ama en nemli unsur finansmand. Karadenizin kuzeyindeki kent devletleri 50 60 yldr, sktka Pontosdan yardm istiyorlard. Krm ve Karadenizin kuzeyinde yerleen kentler, ticaret nedeniyle zengindiler. Mithradates in Pontos kral olduu yllarda, Kuzey Karadenizde, skitlerin, Sarmatlarn ve Roksalanlarn basks vard. Gebeler (ilerinde Trk boylarnn ok olduu budunlar), kuzey Karadeniz kentlerini haraca balamlard. Bununla da yetinmeyip, sk sk yama aknlar dzenliyorlard. Kentler, yine, Pontosdan yardm istediler. Mithradates de, Mithradates VI Eupator Krma, komutan Diofantus komutasnda asker yollad. Kentler ksa srede baskdan kurtuldular. Ayrca, Pontos, Azak denizi giriinde bir sse de sahip oldu. Ve ksa srede, kuzey Karadeniz kentleri Pontosa dorudan balandlar. Bu operasyon, Pontos iin 10.000 ton buday ve 5 ton 81

eitli kymetli malzeme demekti. Pontos, ksa srede, o gnk dnyann en zengin krallklarndan biri oldu. Pontosun, Anadoludaki dou snr Trabzonun tesine gemiti. Karadeniz dalarndaki zengin demir ve gm madenleri artk Mithradates in emrindeydi. Mithradates , yksek dalarn tepelerinde, sarp yerlerde 75 kale ina ettirdi. Hazinesini, bu kalelerde saklamaya balad. Mithradates in projesi iin, Kafkas dalar ok nemli idi. Oralardan, kereste, zift, balmumu, kendir salayacakt. Bu malzemeler gemi yapm, donanma kurulmas demekti. Pontos snrlarn Kolkhis ve Fasise kadar geniletti. Kk Ermenistan igal etmiti. Kk Ermenistan demek ise svari kayna demekti. Mithradates , klk deitirerek ve yanna en yakn adamlarn alarak, n Anadoluda bir tetkik gezisine kt. Bu incelemede, n Anadoludaki Roma yneticilerinin ok kt olduklarn ve halkn bunlardan gna getirdiklerini grd. Halk fakirlikten krlyordu. Bu gezi ok uzun srmtr (M.. 107 ylnda), hatta o kadar uzun srmtr ki, onun ldn sanan kars baka biri ile evlenmiti. Romada, Caius Grachusun katlinden sonra, byk toprak sahipleri ban alm gidiyordu. Toprak komisyonu faaliyetleri durduruldu. Komisyonca alnp, datlan topraklar, geri alnp tekrar eski sahiplerine iade edildiler. Majistralk, devlet parasn alma ve rvet yata olup kt. Lks yaamn vard snrlar, yolsuzluun kayna haline gelmiti. Bu durum, Romann d ilikilerini de etkiliyordu. Numidya kral Jugurtha (M.. 111 105), ufack ordusu ve kstl imknlar ile Romaya kafa tutuyordu. Jugurtha, zerine yollanan Roma generallerini (ilerinde Caiusun katili Opimius da vard) satn alyordu. Jugurtha, bir taraftan Roma ile dvrken, bir taraftan Romaya geliyor, yneticileri satn alp gidiyordu. Jugurtha yle diyordu: " Alc bulsun, kendini satar bu kent ". Bu dnemde, yergi (satir) tr iir dodu. Gncel olaylar ele alnp, sosyal yaam talanarak, ktlkleri gln bir ekilde ele alnyordu. Romada yergi tr iirin yaratcs olarak Caius Lucilius bilinir. Halk iin, alt ll diziler halinde, en etkili kiileri bile hedef alan, cesur iirler yazmtr. Yergilerin, gln bir ekilde, halkn arasnda birbirine aktarlmas, siyasi etkisi fazla olan insanlarn, karikatrize edilerek yerilmesi, halkn, hkim snflara direncini arttrmtr. En etkili ve korkulan kiileri, halkn nazarnda alay edilebilir bir seviyeye indirerek, toplumun psikolojik dinginliini arttrmtr.

Pontus

82

Galya

Helvetler Kelt kkenli (Germen Kelt karm da olabilir), Galyann svire snrnda bulunan bir halkt. Hatrlanaca gibi Kimberler, Ttonlar Danimarkadan yola kp, gneye doru yava yava, yamalaya yamalaya iniyorlard. Helvetler Kimberler (Cimbres), Ttonlar (Teutons) ve Ambronlarn peine taklarak Galyann gneyini istilaya baladlar. M.. 107 ylnda Agen savanda ve M.. 105 ylnda Orangeda Lucius Cassius komutasndaki Roma lejyonlarn yendiler. Daha sonra, blgelerine geri dndler. Bunlar olurken, daha nce Toulousea yerletirilmi olan Roma garnizonu, Keltlerin (Galyallar, Galatlar) Tektosag kabilesi tarafndan esir alnarak zincire vuruldu. Roma, Toulouseu almak iin Q. Servilius Cepion adl konsln yollad. Roma ve herkes bundan 200 yl nce, Delfiden getirilen hazinenin Toulousedaki Tanr Belene adanm gln dibinde olduunu biliyordu. Kent M.. 105 ylnda teslim oldu ve yamaland. Cepionun dalglar hazineyi glden karttlar. Bu hazine yasalar gerei Romann malyd. Konsl Hazineyi Marsilyaya yollar gibi yapp, komplo kurdu. Hazineyi tayan ve koruyanlar ldrtp, Defli hazinesine el koydu. Hazine su ortaklar arasnda paylald ancak arslan pay Cepionun olmutu. Az yukarda bahsedildii gibi, Orangeda Kimberlere ve Keltlere yenilen Roma ordularnn bakomutan Lucius Cassius idi ama ordulardan birine Cepion kumanda ediyordu. Bu ordular M.. 105 ylnda Helvet ve mttefiklerince kltan geirildi. Kimberler ve Galyallar savatan nce Defli hazinesini tekrar sulara geri iade edeceklerine dair Tanrlara sz vermilerdi. Adaklarn tuttular ve Defli hazinesini Rhne nehrine attlar. Bu hazine sanrz, bundan sonra Rhnedan bir daha karlmad. Kimberlerle savalar baladndan beri, Galyada 7 Roma ordusu eriyip gitmiti. Roma, Cepionun Toulouse glnn kutsalln bozmasn bu felaketlerin nedeni olarak grd. Cepionun unvann, servetini elinden alarak, onu Asyaya srgne yollad.

83

Caius Marius
Caius Marius, bir kyl ocuuydu. Yaln, biraz kaba ama iten konuma biimi, doal yetenekleri ve demokratik dnceleri ile geni halk kitlelerini peinden srklemeye balad. evresine toplanan her snftan insanlar, Marianc parti ad altnda rgtlendiler. Parti, her seimde, Caius Mariusu destekliyor ve onun adm adm ykselmesini salyordu. M.. 107 ylnda, Caius Marius, Jugurtha ile yaplan savalar bitirmek iin konsl seildi. Marius, Jugurthay esir alp, Romaya getirdi. Peinden, Kuzeyde, Roma topraklarn istila eden Germen (Cermen) kabileleri, Kimberler ve Ttonlarla savaa hazrlanmaya balad. M.. 106 ylnda, Anadoluda Pontos kral Mithradates lkesine dndkten sonra, Bitinya krall ile anlaarak, Caius Marius Paflagonyay paylat. Roma, Paflagonyann boaltlmasn istedi. Yine, bu tarihlerde, Mithradates , Galyadaki (Orta Fransa) Germen boylarndan Kimberler ile iliki kurdu. Romann skk durumundan faydalanarak Galatyay ( Anadolu) da igal etti. Bu srada, Marius askeri reformlarn yapyordu. Bu reform, aslnda, ok uzun zamandan beri demokrat partinin programnda vard, ama Caius Grachus olaynda olduu gibi fiilen gerekletirilemiyordu. Marius, kurulduundan beri, gelirine gre snflara ayrlm halkn oluturduu ordunun, genilemekte olan Romann gereksinmelerini karlayamadn grmt. Srekli savalar nedeniyle kyl nfusu gnden gne azalyordu. Hibir varl ve geliri olmayan kiiler durmadan artyor, byk kentlerde toplanarak, devlet dzenini tehdit ediyorlard. Bunlarn gelirleri olmad iin askere alnmalar anayasa bakmndan imknszd. Marius, anayasay deitirerek fakir kiilerin de asker olmasn salad. Devlet hesabndan, askere, tehizat, silah ve yiyecek vererek, askerlik hizmetinin kiilere getirdii yk kaldrld. Askere dzenli bir cret denmeye baland. Askere alma biimi de deitirildi. lk nce gnlller arlyordu, bundan sonra eksiklik kalrsa, askere alma ilemi yaplyordu. Bylece, eskinin halk milisi ordusu, mesleki ve cretli bir orduya 84

dnyordu. Ayrca ordunun sava aralar gelitirilip, yenilendi. Orduda yapsal, teknik deiiklikler yapld. Orduda yaplan reformun, sosyal sonular olumlu oldu. Sivil halk, askerlik yaamndan uzaklatrlyordu. Sava sanatnda usta, meslekten askerlerden oluan mthi bir askeri g douyordu. lk bakta, olumlu olan bu gelimelerin, zaman iinde ne denli mahzurlu olduu grlecektir. Halk ve ordu ayrlmtr. Bunun, Romann demokrasi gelimesini nasl yok edeceini tarih yazacaktr. Ordu ve milletin birlii, hi dokunulmamas gereken hassas bir unsurdur. Gebenin, yerleik toplumlara olan, daha nce deinilmi bir sr stnlnden biri de, halkn kendisinin, ordu olmasdr. Yerleik toplumlar, balangta, gebelik alkanln devam ettirerek, ordularn kendi yurttalarndan kurmulardr. Ancak zamanla, bu ordu, cretli askerlerden kurulu bir ordu haline gelmitir. Ucunda lmenin bulunduu savamay, neden birileri bakalar iin yapar. Askerlik, para kazanmak iin seilen bir meslek olduunda, terazinin bir kefesi para, dier kefesi candr. O zaman, kazannca iler iyidir de, kaybedince veya kaybetme ihtimali belirince cretli askerin davran nasl olacaktr. Eer manevi unsurlar yoksa gven, aidiyet, toplumun menfaatlerini kendi menfaatlerinden stn tutma yoksa lm gze alnamaz. Hi kimse, bir hi uruna lmek istemez. Asabiyet denilen ban yerini disiplin ve eitim alamaz. Disiplin ve eitim ile bir yere kadar, fedakrlk yaptrla bilinir. Ama yle bir snr vardr ki, ondan sonra ancak, toplumun menfaatlerini kendi menfaatlerinden stn tutan ve bunu yaam biimi haline getirenler devam edebilir. O yzden toplumlar kendi savunmalarn taerona veremezler. Ordusu, milleti ile btnleebilmi ordular yenilmez ordulardr. Tabii buradaki yenilmez laf sadece bir vurgudur. Yoksa her ey yenilebilinir. Ordusu ile halk btnlemi ordular yenilebilinir ama baa klamazlar. Halktan domu ve halktan kopmam ordular, toplumun iinden geldiklerinden, toplumun istekleri ile ordunun istekleri elimezler. Ordunun menfaati ile geni halk kitlelerinin menfaati paraleldir. Halkn iinden domu ordulardaki mahzur, eer bunu bir mahzur kabul edersek, haksz sava yaptrlamayacadr. Paral askerlerden olumu bir ordu, haklya haksza bakmakszn, emir gerei dvr. Halktan gelen bir ordunun dvebilmesi iin, dvme nedenini kabul etmesi gerekir. Yani dvme nedenini hakl bulmal, baka are kalmadna inanmal, geri kalanlarn menfaati iin kendi hayatn riske atacak kadar ikna olmaldr. Bu ise yneticilerin iine her zaman gelmez. Toplum yerleik dzene geip, snflara blnp, egemen snflar ortaya knca, savalar da toplum menfaatlerinin gerektirdii savalar deil, egemenlerin menfaatlerinin gerektirdii savalar olurlar. Bu tip savalar da, cretli askerler halktan daha iyi yaparlar. te Roma, cretli orduya geerek, yapmakta olduu haksz smr savalar iin daha uygun bir organizasyona kavuuyordu. Ama gn gelip, kendini mdafaa etmek gerektiinde, bu ordu ie yarayacak myd? Roma, halkndan kopmu kuvvetli bir ordunun, halkn ezilmesi iin nasl gl bir alet olacan da ksa sre sonra grecekti. Galyaya geri dnersek, imdiye kadar eitli defalar grdmz gibi, gebe birliktelii uzun srmedi. M.. 105 zaferlerinden ksa bir sre sonra, Ttonlar ve Kimberler birbirlerinden ayrldlar. M.. 102 ylnda da Marius onlar Aix-en-Provence savanda yenmeyi baard. M.. 101 de Kimberler talyaya girdiler ve Mariusun 10 Roma lejyonu ile karlatlar. Bu Kimberlerin sonu oldu. Kadn, oluk ocuk ya ldler, ya esir pazarlarnda satlmaya yollandlar. Marius, Kimberleri (Cimbres) ve Ttonlar (Teutons) korkun bir yenilgiye uratmt. 85

Bundan sonra Marius Sicilyadaki kle isyan bastrld. Mariusun n gn getike artyordu. Halk Mariusta aradn bulmu grlyordu. D tehlikeler bitmiti. Onu, alt kez, st ste konsl setiler. Bu Roma tarihinde ilk defa oluyordu. Halk imdi, ondan sosyal reformlar istiyordu. Seimlerde, Mariusu desteklemi olan demokrat parti, bir reform tasars sundu. Buna gre, eitli eyaletlerde yeni koloniler kurulacak, bu kolonilerde sras ile nce askerlere, sonra Roma yurttalarna ve en son da Roma balaklarna toprak datlacakt. Tasar, halk meclisinde tartlmaya baland. iftiler ve talyanlar (Roma yurttalar dnda kalan, dier talyan topluluklar, yani Roma federasyonunun halk) tasary destekliyordu. Bu tasar, talyanlara ilk defa Roma ile hukuksal bir eitlik getirdiinden nemliydi. Roma ise genelde tasarya kar kyordu. Roma, dier talyanlarla, imknlar blmek istemiyordu. valyeler, tasarya iddetle muhalefet ettiler. Bu arada Marius hem para kazanm ve hem de Julius Ceasern (Sezar) kz kardei ile evlenerek stat deitirmiti. Marius, artk eski Marius deildi. Tasar reddedildi. Tasarnn peinden gelen 100 seimleri, Romada kanl geti. Senato, devletin tehlikede olduunu ilan etti. Tasary destekleyenler ve demokrat efler, giriimlerini hayatlar ile dediler. Halk hareketi bir daha bastrlmt, sessizlik on yl srd. Ancak bu sessizlik, byk bir frtna ncesi sessizlii idi. Marius, bir zaman iin ortadan ekilip, douya, kutsal yerleri ziyarete gitti. Roma mparatorluu iin Korsan meselesi artk dayanlmaz olmutu. Roma, korsanlara kar n hazrlklarn bitirdii kans ile harekete geti. Praetor M. Antonius, M.. 103 ylnda, prokonsul olarak, Dalk Kilikyadaki korsanlara sava at. Kilikya ve yakn evresini ele geirdi. Roma, bu blgede ilk defa toprak sahibi oluyordu. Bu blge, ilerideki korsan savalarnda Roma ss olacakt. M.. 102 ylnda, M. Antonius, Kilikya, Pamfilya, Pisidya ile beraber Frigyann Pisidya snr blgelerini iine alacak ekilde, Kilikya eyaletini kurdu. Kilikya eyaleti (Provincia Cilicia), Likaonya (Lykaonia) zerinden Kapadokyaya kadar uzanyordu. Bu dnemde, zellikle dalk Kilikya zerinde kurulan Roma hkimiyeti sonucu, korsan faaliyetlerinde bir azalma grlmtr. Ancak, ksa bir sre sonra, korsanlarn hareketlilii tekrar artmtr. M.. 92 ylnda Sulla, Kilikyada valilik yapmtr. Sulla, korsanlarn imhas iin plan yaparken, 1. Mithradates sava (M.. 88 85), plann ertelenmesine sebep olacaktr. M.. 100 ylna gelindiinde, Hunlar artk eskisi gibi deillerdi. Hun aknlar durmu, geni ve verimli otlaklar ellerinden km, inden alnan vergi ve armaanlar kesilmi, ipek yolu geliri bitmiti. inin Hun iinde yapt youn propaganda ie yaram ve Hun soylular birbirine dmt. Tan-hunun ynetimi zayflam, Hun devleti i karklklarla alkalanr olmutu. in entrikalarndan daha ok, gelir kaynaklarnn ve iyi otlaklarn yitirilii, i atmalar ve boylarn isyanlarn arttrmt. D gelir azaldka, i smr artm ve bu da honutsuzluklar krklemiti. Bu arada, Hun Tan-husu, inlileri youn olarak ynetici ve komutan olarak kullanmaya balad. Hun hizmetindeki inliler ise, kendi kiisel servetlerini daha da arttrmaya younlatlar. Tan-hu, kendi prenslerine gvensizlik nedeniyle, inlileri st mevkilerde kullanrken, bu uygulama i smry arttrd ve honutsuzluklarn bymesine neden oldu.

86

Romal Av

M.. 100 Galatyay ele geirmi olan Pontos kral Mithradates , bununla yetinmedi Kapadokyay ald. Oullarndan birini, IX. Ariarathes Eusebes Filopator unvan ile Kapadokya kral ilan etti (M.. 99). Roma, bu durumu hi kabullenmemitir. Ara, ara Asya eyaletinden, Romal komutanlar, Kapadokyaya seferler yapmlardr. Romallar Ariobarzanesi Kapadokya kral yapmak istiyorlard. Bylece, Kapadokya tahtna, Roma gelince Roma aday, Pontos gelince Mithradates in olu oturur olmutu. Bu olaylar olurken, Armenia (Ermeni) kral Tigranes, Pontosun yannda yer almt. M.. 94 ylnda, Bitinya kral III. Nikomedes lm, yerine olu IV. Nikomedes gemiti (M.. 94 87). IV. Nikomedesin kardei Sokrates, kardeinin kralln kabullenmeyip, ba kaldrd. Sokrates nce Romadan yardm istedi. Roma, yz vermedi. Bunun zerine, Sokrates, Mithradates e bavurdu. Bu, Pontosun istedii frsatt. Pontos, Bitinya zerine yryerek, duruma hkim oldu ve Sokratesi Bitinya kral yapt. imdi hem Bitinya ve hem de Kapadokya devrik krallar Romaya snmlard. Romann geliip, bymesine sadece Romallar deil, mttefikler de byk katklarda bulunmulard. Ortaya kan imparatorluk, ortak bir abann rnyd. Buna ramen, baz mttefiklere, rnein Marslara, Samnitlere, hala vatandalk hakk verilmi deildi. talyadaki federasyonun halk, askerlik yapyor ama Roma vatandalarnn hibir hakkndan istifade edemiyorlard. Onlara, ne toprak ve ne de buday datlyordu. talyan halk sadece cefada Romallarla eit tutuluyordu. M.. 90 yllar civarnda, talia adl gizli bir rgt kuruldu. rgt, Romaya bakaldrmak iin asker ve silah tedarikine giriti. Sonunda, tarm klelerinin de katld byk bir isyan patlad. Roma tarihileri buna sosyal sava (bellum sociale) dediler. Romaya bakaldranlar 100.000 kiilik bir ordu kurdular. Federatif bir ynetimleri, senatolar ve halk meclisleri vard. Para bastlar. zerlerine gelen Roma ordularn yendiler. Sava, neredeyse Roma varolarna yaklat. Roma zor durumdayd. 87

Bu durumdan Mithradates yararlanmaya alt. imdi, sadece talyann ii deil, Dou da kaynyordu. Mithradates , yaklamakta olan Roma savan epey zamandr gryordu. Hazrlklarn buna gre yapmt. Parthlar ve Galatlarla anlamalar yapt. Bu esnada, Roma talyada taliklerle (talia rgt) savamaktayd. talikler, Pontosdan yardm istediler. Ama Mithradates in gz, bu kadar uzak bir yere gidip, savamay kesmedi. Roma, talyadan arta kalan dikkatini Anadoluya evirdi. nce, konsl M. Aquillius bakanlnda bir Roma heyeti n Anadoluya geldi. Mithradates , olay karmaktan kand. Ama konsl Aquillius ok hrsl idi. Eski Bitinya kral Nikomedesi, Paflagonya kylarn yamalamas iin tevik etti. IV. Nikomedes de yamalama seferine balad. Pontos, sava karc olmak istemiyordu. Mithradates , geri ekilip, Nikomedesin nn at. Pontos, Roma konslne ve senatosuna mracaat ederek, ya Nikomedesi Mithradates VI durdurmalarn, ya da Pontosun karlk verme hakkn tanmalarn istedi. Ama Nikomedesin gasp ettii zenginliklerin nemli bir blm, konsl Aquilliusa gidiyordu. Konsln yamadan vazgemeye hi niyeti yoktu. Cevap, Mithradates in Nikomedesten uzak durmas yolunda oldu. M.. 88 ylnda, Pontos kral Mithradates hcuma geti. n Anadoluda Roma ordusu bulunuyordu. Bu ordularn iinde, Romallar ok azdlar. Ordunun byk ksmn, Romann n Anadoludaki yandalar oluturuyordu. talyada ise, Roma talikler (mttefikler) savan veriyordu. Birinci Roma ordusu, L. Cassius ynetiminde, Bitinya Galata snrndayd. kinci Roma ordusu, konsl Aquillius ynetiminde, Bitinya Pontos snrndayd. nc ordu, Kilikya prekonsl Q. Oppius ynetiminde, Kapadokya yaknlarndayd. Bu orduya ilave Nikomedesin 50.000 yaya ve 6.000 svariden oluan ordusu da vard. Mithradates nce Nikomedesin ordusunu yendi. Nikomedes, Cassiusun yanna kat. Mithradates , sonra konsl Aquilliusla arpt. Konsl de kap, Bergamaya snd. Pontosun bu baarlar, her tarafta duyuldu ve Mithradates e byk n getirdi. Roma nc ordusu iindeki Romal olmayan askerler daldlar. Q. Oppius elinde kalan az bir kuvvetle, Apameyaya (Apameia, Dinar) ekildi. Bitinya kentleri, kaplarn Mithradates glerine atlar. Boazlar, Nikomedesin donanmasnn denetimine altndayd. Nikomedes'in amiralleri, donanmay, Mithradates e teslim ettiler. Mithradates , her gittii, getii yerde, kurtarc olarak alklanyor, selamlanyordu. Apameyadan (Apameiadan), Laodikeyaya ekilmi olan prekonsl Oppiusu, halk Mithradates e teslim etti. Oppiusa iyi davranld. Konsl Manius Aquillius, Mitilen (Mithylene)deydi. Halk onu da teslim etti. Mithradates , savaa neden olan konsle kzgnd. nce onu, kentten kente, bir eek zerinde ve " Ben Roma konsl Manius Aquilliusum " diye bartarak dolatrd. Ve sonunda, Bergamada, boazna erimi altn akttrarak ldrtt.

88

Mithradates , halk tamamen kendi yanna ekebilmek iin, kendisine katlan lkelerde, byk sosyal reformlar yapacan ilan etti. Borlar silinecek, topraklar datlacak, kleler azat edilecekti.

Pontus Mithradates parasnda ay ve yldza

Mithradates , ok ksa bir srede, fazla bir direnme ile karlamadan ve hatta gnll katlmlarla, n Anadoluya hkim olmutu. Asya eyaletindeki Romallar, bir gece, gizli bir emirle katlettirtti. Toplam 80.000 Romal ldrlmt. Mithradates in uzak atalar Persler di. Hkim olduu topraklar, Persler gibi satraplklara bld. Satraplklarn bana, Pontoslu komutanlar atad. Bergamay, Pontosun baehri ilan etti. M.. 88 yln, takvimin balangc kabul etti. Armasn da Perslerden ald, yarm ay ve yldz. Yarm ay ve yldz, Perslerden beri, Anadoluda tannan ve sayg uyandran bir armayd. Mithradates olunu kral yardmcs yaparak, eski, bakent Sinopeyi, ona brakt. n Anadolu kentlerine 5 yl vergiden muafiyet tand. Aslnda sava henz devam ediyordu. Pontos ordular Likyay ve Pamfilyay ele geirmeye alyorlard. Savata, Pontosu tutmam olan Rodos da, cezalandrlmak iin kuatlmt. Likya, Romaya sadk kald. Rodosa yardm etti. Pontos kuvvetleri, bir iki ky kentini alsalar bile Likyada nemli bir baar salayamadlar. Mithradates in bizzat kuatt Patara bile alnamad. Likya, Pontosa kar direndi. Rodosta alnamamt. Oraya kaan Romallar, yok olmaktan kurtuldular. Ama Pontos donanmas, Rodos dnda tm Egeye hkim olmutu. Romann ticaret merkezi Delos alnd ve orada bulunan 20.000 Romal ldrld. Pontos donanmasnn banda Arkhelaos vard. Arkhelaos, Yunanistana kartma yapt (M.. 87). Karsnda herhangi bir diren olumad. Her yerde, Romadan bkanlar Pontosa yardm ediyorlard. Atina, daha Pontos ordusu, ufukta belirmeden, ona kaplarn amt. Bylece, nce n Anadoluda, sonra Ege denizinde ve imdi de Yunanistan ana karasnda, Pontosun yarm ay ve yldzl armas tek hkim olarak, rakipsiz dolayordu. Peki, ya Romada neler oluyordu. 89

 Sava

Bu karma kark durumda, Romada enflasyon patlad. Parann ayar drlp, tam ayar para piyasadan ekildi. Bu para bunalm, kt olan Roma yaamn tam bir felakete dntrd. te bu durumda, Mariusun yeni askere alma sistemi, ilk kez, byk apta uyguland. Kentlerin alt tabakalar, kitleler halinde asker olabilmek iin bavurdular. Onlarn hayat ancak para ve ganimetle kurtulabilirdi. Hkmet, maalar deyebilmek iin tapnaklarda ve kutsal yerlerde yz yllardr birikmekte olan hazinelere el koydu. Roma ordusu hakikaten deimiti. Artk halka kar bir nitelik kazanmt. talya i savanda (Sosyal Savanda) ele geen kentler, aynen yabanc kentler gibi yamaland, insanlar kle olarak satld. talyada korku kol gezmeye balad. Mariusun Jugurtha seferi srasnda, kestr Lucius Cornelius Sylla (Sulla) idi. Varln kaybetmi byk bir patrici aileden geliyordu. Zeki, bilgili, askeri adan servenci, z gveni fazla, agressif, lider bir kiilii vard. talyan sosyal sava srasnda, bir sefere komutan oldu. Askerlerinin her yaptna gz yumdu ve hatta onlar tevik etti. Askerler, onu, kendilerine ok uygun bularak, balandlar ve sevdiler. Roma, talyanlarla sadece silahla savamyordu. Diplomatik olarak ta, aralarna nifak sayordu. M.. 90 ylnda, Roma senatosunun ald bir kararla, Romaya bal kalp, ba kaldrmayan tm talyanlara vatandalk hakk tannd. Sonra, iki ay iinde silahlarn brakan herkese de bu Sulla hak yaygnlatrld. Zaten, talyan ehirlerindeki zenginler, ba kaldranlarn yannda deildi, Onlar Romay tutuyorlard. talyanlar M.. 88 ylnda, silahlarn brakarak, Romaya ba ediler.

90

Sosyal sava, talyay deitirmiti. Roma- talya federe devleti, birleik bir devlete dnt. Bu devletteki tm zgr insanlar, hukuk asndan, birbirine eit duruma gelmiti. Btn talyan kentlerinde belediyeler kuruldu, Roma artk bir bakentti. Mttefiklerle sava, M.. 88 ylnda sona erince, Roma tekrar kendini toparlamaya balad. Dou eyaletlerindeki bakaldry bastrmak iin byk bir Dou Ordusu kurdu ve bana Syllay geirdi. Ancak, Romada Dou Ordusu komutanln, Mariusa verilmesini isteyenlerin says da, hi az deildi. Dou Ordusu komutan meselesi, forumdaki partiler aras mcadeleyi kztrd. Balaklara yurttalk hakk verilmesi ile demokrat parti ok glenmiti. Yalnz yeni ve eski yurttalar arasnda tam bir eitlik yoktu. Bu konu, yani tam eitlik, gittike gndemin birinci maddesine oturuyordu. Mariusun yandalarndan biri, halk temsilcisi Publius Sulpicius Rufus, M.. 88 de, halk meclisinin niteliini deitiren ve onu Roma halk meclisi olmaktan karp, talya halk meclisi yapan bir kanun tasars sundu. Kavga, dv arasnda oylanan tasar, halk meclisinden geti. Yeni ieriine kavuan meclis, hemen, Dou Ordusu komutanlndan Syllay alarak, bu grevi, Mariusa verdi. Ancak, hkim snflar, iktidar kimseye brakmaya niyetli deillerdi. ki konsl, Sylla ve Quintus Pompeis Rufus, halk meclisi kararn tanmadlar. Sylla, Roma dndaki askerlerinin banda, Romaya saldrd. Orduya Marius taraftarlar direnmeye altlarsa da, Roma, Sylla ve ordusunun eline geti (M.. 88 yl). Bylece, yeni ordu, sivil hkmet zerinde, zafer kazanmt. Ordu, sadece Romann savunucusu deil ayn zamanda sahibiydi. Ordunun iradesi, her kurumun iradesinden, halk meclisinden, senatodan, daha ar basyordu. Bu ayn zamanda, ilerici glere kar, hkim snflarn, statkocularn zaferiydi. te, eski ordu, halkn kendi olan ordu, bunu yapmazd. Yeni ordu, Sulla gibi bir tutucu ile birleince, halkna kar duran ve kendi halkn ezen, bir ordu ortaya kmt. Sylla, kenti ald gecenin ertesi sabahnda, hala korkudan titreyen yurttalar halk meclisinde toplad. O mecliste, halkn elindeki her trl yetkiyi alan yeni bir anayasay kabul ettirtti. Sulpicius kanunlar kalkmt, talyanlar yine ikinci snf durumuna dyorlard. Comices Tributes yasakland, sadece Comices Centuriates kald. Halk temsilcilerinin elinden veto hakk alnd. Senato, en st hkmet organ kabul edildi. Senatoda tartlp, onaylanmayan hi bir yasa halk meclisine sorulmayacakt. Bu bir kar devrimdi. Roma sosyal ve siyasi olarak 400 yl geriye gtrlmt. Bu arada Douda iler iyice kzmt. Sylla, ordusu ile Yunanistana doru yola kt. Pontos devleti, Yunanistan ele geirirken, konsl L. Cornelius Sylla (Sulla) da Yunanistana girmiti. Roma ordusu, byk bir ordu deildi ama hem iyi tehiz edilmi ve hem de profesyoneldi. Halk Pontustan yanayd, ama Sulla byk ve ender yetenekli bir komutand. M.. 86 ylnda, Sulla, Pontos kuvvetlerini yenerek, Yunanistan geri ald. Romada, kar devrim olmutu ama halk da direnmekten vazgemiyordu. Halk, konsl seimlerinde tekrar Sylla (Sulla) y semedi. Ona kar olan iki kiiyi seti: Sneius Ovtavius ve Lucius Cornelius Cinna. Cinna seilir seilmez, Syllaya kar dava at ve Sulpicius kanunlarn yrrle koymaya giriti. Ama kar devrimciler bo verip, yeni dzenledikleri gerici uygulamalardan vaz geerler miydi? Sylla yandalar, Romada, demokratlar tekrar kesmeye baladlar. On bin kii ldrld. Demokrat konsl Cinna ve alt halk temsilcisi, 91

beraberce Romay terk ettiler. Cinna, Sylla (Sulla) ya kar bir ordu toplamaya giriti. Tm demokratlar ve talyan halk ve kentleri yardm ediyorlard. Bu arada, Afrikaya snm olan Marius da Afrikadan dnerek ikinci bir ordu toplamaya balad. Demokratlara, krsal kesimin ve kentlerin alt kesimlerinden geni katlmlar oluyordu. Demokrat program imdi, daha radikal hale dnyordu. Tm talyanlara verilmek istenen eitliin yan sra, klelerin, belli koullarda, bir ksmnn azat edilmesi gndeme gelmiti. Bu arada, Marius, ok sayda toprak klesini silahlandryordu. Cinna ise, kleleri orduya yardma aryordu. Senato, Cinnann klelerden olan bu talebini vatana ihanet kabul ederek, onu konsllk grevinden azletti. Buna karlk Cinna, kendine katlacak klelere zgrlk vaat etti. Kleler, siyasal arenada rol almaya balamlard. Sylla, Romada deildi, ama kurduu hkmet i bandayd. Hkmet Cinna ve Mariustan gelen baskya fazla Cinna dayanamad, teslim oldu. Eski anayasa yeniden kabul edilip, yrrle kondu. Demokratik bir iktidar kuruldu. Sylla, halk dman ilan edilip, evi temelinden ykld. Syllann mallarna el kondu. imdi, yine katliamlar oluyordu. Ama bu sefer, devrimciler, kar devrimcileri kesiyorlard. Kleler de, eski efendilerinden almaya giritiler. Demokrat da olsa, yurttalar bunu ho karlayacak durumda deillerdi. Azat olup, peinde olan kleler, bir gece, Galyal bir birlik tarafndan kuatlp, bire kadar yok edildiler. Romada, Cinna dneminde, tiyatro da gncel sorunlara eilmeye balamt. Yeni tiyatro yazarlar, balarda Titinius ve Marius, Cinna zamannda Quintius Atta ve L. Afranius, toplumu harekete geirecek konular iliyorlard. Artk tiyatro sahnesine, iftiler ve kyller, oyunun tipleri olarak giriyorlard. Soylularn hoppalklar ile alay ediliyordu. Egemen snflar, o dnemlerde, bunlara meyhane oyunlar deyip, kmserlerdi. Ama halk, hem bu oyunlar tutuyordu. Ve hem de bu oyunlar halkn devrimci mcadelesine destek oluyordu. Bu dnem ayn zamanda tragedyalarn, byk gelime gsterdii dnemdir. Accius, Yunan tarihinden ve Yunan mitolojisinden alnm, elli kadar tragedya yazd. Bu tragedyalar, zgn bir ekilde ilenmi olarak, tiranlara kar mcadeleyi, krallarn kovulmasn ve isyanlar ele alyordu. Bu son 100 yl iinde, Roma para sistemi de, kendi kurumlarn kurarak yerlemiti. Para saklamak, kapital transferi, senet kabul, irket hisse senetleri alp satmak, faizle para vermek, senelik gelirlerin sat gibi mekanizmalar geliti. Bankerler, endstri yatrmlar iin bor para veriyorlard, bunun yan sra, siyasi nderleri paraca takviye ediyor ve hatta Dou 92

kentlerinin borlarn deyebilmeleri iin, onlar finanse ediyorlard. On iki levha kanununda ngrlen ve daha sonra, defalarca teyit edilen azami kanuni faiz haddi %12 idi. Ancak, pratikte faizler risk miktar ile deiiyordu. Risk arttka faizler de artyor ve hatta % 48 mertebelerine ulayordu. Bu arada, Roma para stoku da, duruma gre byk dalgalanmalar gsteriyordu. Yeni fetihlerle beraber yaplan yamalardan sonra, Roma para stoku artyordu. Ama dardan ok rn ithal etmek zorunda kalndnda para stoku azalyordu. Roma, Anadoluya egemen olduktan sonra, Roma hazine gelirleri bir mislinden fazla artmt. Siyasi olaylar braktmz yere dnersek, Sylla (Sulla), Yunanistanda, Pontos ile mcadele ediyor ve kazanyordu. Yunanistann, byk bir blmnn, tekrar Romann eline gemesi haberi, Pontos kral Mithradates i ok sarst. Dengesini kaybetti. Romadan, Roma ordusundan, Roma casuslarndan korkuyordu. Halkn nasl yz evirdiini grmt, gvenemiyordu. Bylece, Anadoluda yanl politikalar uygulamaya balad. Galat eflerinden phelendi, kaan 3 tanesi hari, geri kalan Galat eflerini ldrtt. Kios (Khios, Sakz) adas halkndan phelendi, Kios halk Kolkhise srld. Boalan Kiosa Pontoslular yerletirildi. Uzun zamandr, Anadoluda kimse canndan, malndan, rzndan emin deildi. zlenen tek ey sessiz ve sakin bir hayatt. ki ynl haberler geliyordu. Pontos zulm yaparken, Roma Yunanistana egemen oluyordu. nce, Efes, Pontosa ba kaldrd. Kentteki Pontos komutan kovuldu ve kent kendini mdafaaya balad. Efesi Tralles, Metropolis, Hypapa, Sardeis, Kolofon izlediler. Arkadan da dier kentler geldiler. Mithradates , hatasn anlad. Kentlere zerklik verdi, kentlerin borlarn affetti, esirlere zgrlklerini verecei vaadinde bulundu. Ama i iten gemiti. Baarl olamad. Mithradates , komutan Dorylaos komutasnda bir orduyu Yunanistana yollad. Bu ordu, Arkhelaosun komuta ettii kuvvetlerle birleti. Sulla, bu birleik orduyu, Orkhomenosda yine yendi. Bu arada Syllann kestr (quaestor) L. Licinius Lucullus, oradan buradan gemiler toplayarak bir donanma kurdu. Bu donanma n Anadolu'da grld. Filonun, Anadolu kylarnda grlmesi, Mithradates i iyice telalandrd. Romada ise, demokratlar, gn getike daha cesur giriimlerde bulunuyorlard. Konsl Marius lmt, yerine L. Valerius Flaccus konsl seildi. Tm bor ve kiralar drtte bire indirtti. Capuada yeni ve byk bir koloni kurulmasn balatt. Bu giriimle beraber, toprak reformu program da fiilen yrrle giriyordu. talyada artk hkimiyet Romann deil, tm talyanlarnd. talya, Sulla ve Mithradates le hesaplamak iin yeni bir ordu kurdu. Ve orduyu Flaccusun emrine verdi. Yeni Roma konsl L.Valerius Flaccus, bir ordu ile Yunanistana geldi. imdi, Roma ordular hem birbirlerini kolluyor ve hem de Pontos ile savayorlard.

93

Sulla

Aslnda, Syllann ii zordu. Romadan kendisine hi bir yardm gelmedii gibi, bir Roma ordusu da peine dmt. Romadan kaan tm anti demokratlar da etrafna toplanmt. Sulla zaten uzun zamandr Romadan bamsz hareket ediyordu. Demokrat hareketin bandan beri, Roma hkmetini, demokrat hkmeti tanmamt. Sullaya para lazmd. Yunanistanda, elinde bulunan topraklardaki kentlere keyfi vergi biti. Olimpos (Olympos), Delfi (Delphoi) gibi nl tapnaklar basp, altn, gm ne varsa alp, para bastrtt. Tapnaklardaki aheserler, para olmu, sanat eserleri yok olmutu. Sylla (Sulla), imdi yeteri kadar paraya kavumutu. Bununla, paral askerler alarak ordusunu kuvvetlendirdi. Asrlardr toplanan kltr ve sanat miras, Sylla tarafndan asker haline getirilmi, savaa srlmt. Atina ve Pire, Romaya direniyorlard. Sylla, kuatp, a brakarak, Atinay drd. Peinden, byk bir kym ve talan oldu. Syllann ordusu, kadn, ocuk tanmadan, klcnn nne geleni ldryordu. Atinadan sonra Pire de ayn akbete urad. Peinden Sulla, Mithradates in Yunanistandaki iki ordusunu da pe, pee yenilgiye uratt. Sulla, Yunanistanda zafer kazannca, Flaccus ordusu ile nce Makedonyay ald, sonra, n Anadoluya geti. Bu arada konsl Flaccus ile legat C. Flavius Fimbria arasnda anlamazlk kt. Ordu Fimbriay tutunca, komutan Fimbria oldu ve Flaccus ldrld. Fimbria ile ordusu, Pontos kuvvetlerini yendiler ve peinden byk bir yama ve katliam yaptlar. Bu esnada, Mithradates in emri ile Arkhelaos, Sulla ile bar grmelerine balamt. Arkhelaos, Pontosun igal ettii topraklarda kalmasn istiyor, Sulla ise, topraklarna geri dnmesi konusunda bastryordu. Bu arada, Sulla, Sullann ordusu, Arkhelaos, hep beraber Hellespontosu geip, n Anadoluya girdiler. Sulla, Dardanosta Mithradates ile bulutu. M.. 85 ylnda yaplan anlamaya gre Pontos igal ettii topraklardan ekilecek ve kendi topraklarna dnecekti. Ayrca 2.000 talent ile 70 sava gemisini Romaya verecekti. Bu antlamadan sonra, Sulla, Fimbria zerine yrd. Fimbriann ordusu, Sulla tarafna geti. Fimbria da intihar etti. Demokratik Roma, Asya eyaletini kaybetmiti. Sulla, n Anadoluyu dzenlemeye balad. Bitinya kral IV. Nikomedesi tahtna kard. Kapadokya kralln Ariobarzanese verdi. Rodos, Magnesya, Likya, Kios adas ve lion halklarnn zgr olduklarn ilan etti. Bunlarn dnda kalan Kentler ise cezalandrldlar. Daha nce Romallarn katledildii tm kentlerin zgrlkleri ellerinden alnd. Byk bir 94

gayretle cezalandrma dnda kalmaya alan Efes de kendini kurtaramad. Cezalanan kentler, byk bir sefalete dtler. Ayrca, baz kentler yamaland, baz kentlerin halk kle olarak satld. Eski kleler, zgr olup, efendilerinin yerine getiler. Sulla, eyalet snrlarn da deitirdi. Kilikya eyaleti, Pamfilya kylarndan itibaren, Pisidyay iine alarak, Frigya ve Lykaonia doru uzanyordu. Kilikya eyaletinin kuzey snrlar tam belirgin deildi.

Lucius Cornelius Sulla

95

Sulla, Asya eyaletinin ileri gelenlerini Efeste toplad. Onlara hakaret etti, alaltt. Sonra 5 yldr Romaya verilmeyen vergileri, defaten ve hemen istedi. Ayrca, kent kent sava tazminat istedi. Bu istenenlerin denmesi iin, halk her eyini satmak zorunda kalmtr. Sonunda, Romaya kar dmanca davranan her kent yoksul dt, gsz, aalanm ve tarmar olmu bir hale geldi. M.. 84 ylnda, Sulla Asyann ynetimini Murenaya brakarak, talyaya dnme hazrlklarna balad. Sulla demek ordusu demekti. O da bunun bilincindeydi. M.. 85 kn, n Anadoluda ordusunu dinlendirerek geirdi. Askerlerini rahat ettirtti ve ganimetlerle dllendirdi. Sonra Efesten Pireye, oradan da talyaya geti. Brundisium limannda karaya kt. talyadaki tm demokratik gler, Roma etrafnda birleip, byk bir ordu kurdular. Sava, M.. 83 ve 82 yllarnda, 1,5 yl srd. Roma zenginleri, Syllaya byk para destei saladlar. Tm aristokrat genler, Syllann ordusuna gelip, katldlar. Kark yllarda, Roma demokratik hkmetinin hazinesi boalmt, ama Syllann hazinesi dolup, tayordu. Demokrat orduda, Sylla ayarnda bir komutan yoktu. Sonunda, Syllann ordusu, Roma iktidar ordusunu yendi ve Roma ehrine girdi. Romada demokratik ynetim gitmi yerine terr ynetimi gelmiti. Demokratlar kitle halinde kyma uradlar. Onlarn tm topraklarna ve mallarna el koyuldu. Demokratik kurumlar sistematik bir biimde yok edildiler. M.. 82 de, ilk anayasasndan ok daha geri bir anayasa kabul edildi. Daha sonra, senato, Sullay diktatr ilan etti. Kanunlar istedii gibi deitirebiliyordu. Romallarn hayat ve yaamna artk o karar veriyordu. stedii kiinin, istedii malna, mlkne el koyabiliyordu. Neler yaptn anlatmayalm, daha nce neler yapabileceini grmtk. imdi, snrsz yetkiler iinde, olabilecek en gerici rejimi kurdu. Demokrasiye yle bir darbe vurdu ki, Romada demokrasi bir daha ayaa kalkamad. Roma artk kleci ve askeri bir diktatrlkt. Sylla (Sulla), eriilmez, dokunulmaz bir noktada iken, M.. 79 ylnda, kendi istei ile diktatrlkten ekildi. Bir yl sonra ldnde, hkmdarlara yaplan bir trenle gmld.

96

Korsan devleti

Roma 3 sra krekli

Anadoluda ise talan sras Murenaya gelmiti. kinci Mithradates savalar balad. Kapadokyaya girdi. Pontos topraklarnda kalm olan Komana kentini ve tapnan yamalad. Pontos elileri, Murenann Dardanos antlama koullarna uymasn istediler, ama o, oral olmad. M.. 82 ylnda, Murena Halisi (Halys, Kzlrmak) aarak ve hibir kar gle karlamadan, Pontos topraklarn yamalamaya balad. Mithradatesin, bar giriimleri, sonu vermiyordu. Hatta Roma, yollad bir senatrle, Murenay durdurmaya alt ise de, talan devam etti. Sonunda Mithradates, Murenann ordusunu pusuya drerek, neredeyse yok etti. Murena kaarak, Frigyaya snd. Pontos kuvvetleri, Romay Kapadokyadan srp kardlar. Aslnda, bu son savalar ve yaanan kargaa, korsanlarn iine yaramt. Zaten, Roma Kilikyay eyalet yapmasna ramen, korsanlar tamamen temizleyememiti. Sulla, Kilikya valisi iken, tam korsanlara kar sefere kacakken, 1. Mithradates sava, bu plan suya drmt. imdi, II. Mithradates savandan sonra, korsan tehlikesi yine Romay bunaltyordu. Kilikya eyaleti, korsanlar ortaya karmak iin, Pamfilya zerine, eitli seferler dzenledi. Ama net sonular alnamad. Dier yandan, Pontos da el altndan korsanlar destekliyordu. Korsanlar ne kadar aktif olursa, o kadar hem Romay zayflatyor ve hem de Romay megul ediyorlard. Korsanlar, Pamfilyadaki tersanelerinde, yeni gemiler ina etmilerdi. na etmeye de devam ediyorlard. Btn ky kentlerini haraca balamlard. Yz yl akn bir sredir, kendilerine byk zararlar verilememi olmas, korsanlarn moralini ok ykseltmiti. Korsan efler, korsan komutanlar artk birka nesildir, bir baba meslei olarak kk salmt. Korsanlar, bir deniz devleti niteliine brnmlerdi. Btn lkelerin siyasi ekimelerinin kurbanlar 97

korsanlara snyorlard. Bu nedenle, korsanlarn siyasi gleri de iyice artmt. Korsanlarn, i durumlarn, gebelere benzetebiliriz. Aralarnda byk bir asabiyet vard. Gemileri ve kuvvetleri glyd, ok abuk vur, ka taktii uygulayabiliyorlard, zengindiler, siyasi gleri vard, etrafa korku sayorlard. Gittike, daha pervasz olmaya baladlar. Sulla, Dardanos barn yaparken, onun gz nnde, Samothrake, Klazomenai, Samos ve sosu yamalamlard. Yunanistanda olsun, n Anadoluda olsun, kyya yakn tm tapnaklar, birbiri ardndan ve tekrar tekrar soyuluyorlard. Roma, konuyu tekrar ele ald. Kilikyaya yeni bir prekonsl atad. Kilikya prekonsl Publius Servilius Vatia (M.. 78 74) ok yetenekli bir komutand. Servilius hazrlklarn yapt, olay planlad ve korsanlar ok kanl bir savatan sonra yendi. Korsan igalindeki ky kentlerinin bir ksmn kurtard. Korsanlarn gl kral Zeniketesin, Likyada tahkim edilmi Olympos, Korikos, Faselis kalelerini ykt. Kral Zeniketes, Olimposun (Olympos'un) alevleri arasnda yanarak ld. Servilius durmad. Pamfilyada Atteleia kylarn yerle bir etti. Pisidyada, daha nce Roma ordusunun hi girmedii, sorya (sauria) dalk blgesini ele geirdi. Buradaki halk Roma egemenliini tand. Servilius bu baarsnn peinden sauricus unvann ald. Kilikya eyaleti ile korsanlarn mcadelesi, yl srd. Korsanlar ok zayiat verdiler, ama Roma hibir zaman kesin bir sonu alamad. Korsanlar sknca kayor, sonra geri dnyorlard. Bu, durum korsanlarn moralini daha da ykseltti. Korsanlar kendilerini yenilmez gryorlard. Pontos ise tekrar kuvvetlenmeye alyordu. Mithradates , gcn toplamadan problem karmak istemiyordu. Murenaya da, o nedenle, yumuak karlk vermiti. br yandan, Romann eninde sonunda onu cezalandracan da biliyordu. Roma, ne kendine ba kaldranlar unuturdu, ne de yaplan katliamlar. Mithradates in srtnda Efes katliam bir kambur olarak duruyordu. Pontos, silahlanmaya balad. Yeni gemiler ina etti. Ordunun sava dzen ve taktikleri Roma usulne uygun hale getirildi. Romada mevcut iktidara dman olanlarla anlat. evre devletlerden yardm alabilme imknn zorlad. Korsanlar daha da azdrd. Sulla ldkten sonra, sistemi almaya devam etti. adamlar ve speklatrler gzlerini Douya ve zellikle Anadolu ile Suriyeye dikmilerdi. Dou eyaletleri, vergi, ceza, eitli ykmllkler altnda inim inim inliyordu. Oralardan kazanlacak daha ok para vard ama bu siyasetle kazanlmas zordu. Daha hareketli ve daha sava bir kimlie brnmek gerekiyordu. Askeri baarlarndan dolay byk denen, Syllann yardmcs, Pompeius; Zengin lakapl Licinius Crassus ve Aemilius Lepidus, mltezim ve valyelerin gr birlii iinde iktidara geldiler. Syllann kurduu rejimden honut olmayanlarn ise umudu spanya idi. Orada Roma demokrasisinden bir miras kalmt. spanyann ba, Cinnann en yakn silah arkadalarndan Quintus Sertorius'du. Yetenekli bir ynetici ve iyi bir komutand. Cinna zamannda, spanyaya ynetici seilmi ve halen de durumunu muhafaza ediyordu. spanyann kendi senatolar, pretrleri, kestrleri, halk meclisleri, Romada eitilmi subaylarn ynetiminde ordular vard. Sertorius, vergileri indirtmi, halkn askeri birlikleri konaklatma mecburiyetini kaldrtm, spanyol ocuklarn eitimi iin okullar amt. Roma hkim snflarnn Douya ilgisi Dounun zenginlikleri nedeniyleydi, ama Batya olan ilgisi, demokrasi bann skmek iindi. Roma, spanyaya kar sekiz yl sren (M.. 79 98

71) mcadele yrtt. Pompeius gibi en yetenekli generallerini yollad. Savaarak, Sertoriusu yenemediler. Sonunda onu, bir suikast ile ldrttler. Pompeius, Sertoriusun iinde Roma ileri gelenlerinin yasa d ilikilerini gsteren belgelerin bulunduu arivini yaktrd. Romadaki oligari ynetimi silah gcyle ayakta duruyordu ve aslnda gszd. Yaplan savalar, Roma adna zel giriimcilerin, zel ordular ile yaplabiliyordu. Zenginler, paralar ile ordular kurup, yamaya yolluyorlard. Bu yama savalar zenginlerin zenginliklerine zenginlik katyordu. spanya sava da byle yapld. Dou sava da byle yaplacakt. M.. 74 ylnda, Bitinya kral IV. Nikomedes ld. IV. Nikomedes, Romal mltezimlere grtlana kadar borluydu. Romada vergi toplama ii, bir nevi ak arttrmayla, en yksek verene, vergi toplama grevinin verilmesi tarznda yaplyordu. Roma, byyp, yayldka, bu sistem de yaygnlat. Genel olarak vergi mltezimleri, ilerini, namus, merhamet ve her trl drstlk duygusundan yoksun olarak yrtp, byk kapitaller biriktiriyorlard. Eyalet hkmetleri de, durumu dzeltmek yerine, vergi mltezimlerinin izinden gidiyorlard. Sonuta, bu vergi toplama yntemi halk soyarken, birok insan da zengin ediyordu.

99

Spartaks

Bitinya kral Nikomedes lrken kendinden 59 yl nce, Bergama kral III. Attalosun yaptn yapp, Bitinyann Romaya verilmesini vasiyet etti. Roma senatosu, Asya eyaletine, Bitinyay tekrar dzenleyip, yeni bir eyalet iin organize etmesi emrini verdi. Roma vergi mltezimleri (publicani), Bitinyaya girdiler. Girmeleri ile halk canlarndan bezdirmeleri bir oldu. IV. Nikomedesin olu, babasnn vasiyetini tanmayarak, taht zerinde hak iddia etti. Ve Pontostan yardm istedi. Pontos da, Paflagonya zerinden Bitinyay igal etti. Halk Mithradates i, kurtarc olarak karlad. III. Mithradates sava balyordu. Kilikya valisi, L. Licinius Lucullus idi. Bitinyaya ise ilk prekonsl olarak atanm olan Marcus Aurelius Cotta Asya eyaletindeydi. Cottann kmsenmeyecek deniz ve kara ordusu vard. Bakomutan Lucullus oldu. Lucullus, Pontos topraklarna Frigya zerinden hcuma geti. Cottann, Kadky'de (Kalhedon), Pontos donanmas ile yapt deniz savan, Pontos donanmas kazand. Cottann deniz kuvvetleri yok oldu. Cotte, Kalhedona snd. Kent, Pontos kuvvetlerince kuatld. Bunu duyan Lucullus, yolunu deitirip, Bitinyaya doru ilerlemeye balad. Bu esnada, Mithradates Nikomedya'y (Nikomedia, zmit), Nikeya'y ( Nikaia, znik), Olimpos da (Uluda) eteklerindeki Prusa'y (Bursa) teslim ald. Pontos donanmas ise, Apameya Mirleya (Apameya Myrleia, Mudanya) y ele geirdi. Sonra da, Lampsakos ve Pariumu alarak, Ege denizine kt. Bu arada, spanya da, Romaya isyan halinde bulunan Sertorius, daha nce sz verdii gemileri Mithradates e yollad. Pontos ordularndan biri, Mithradates ile birlikte Bitinyadayd. kinci bir ordu, gvenlik iin Kapadokyada braklmt. nc ordu, Frigya ve Pisidyada kyy ele geirmeye alyordu. Kynn ele gemesi, korsanlarla ibirlii iin nemliydi. Drdnc ordu, Asya eyaletine girmi ilerliyordu. Mithradates, Kyzikosu (Bandrma yaknnda Belkzkale) kuatt. Kyzikos, kydan dar bir kstakla ayrlmt. Lucullus, ordusu ile gelip, Pontos ordusu ile ky arasna girdi. Bylece Pontos ordusunun ky ile irtibat kesilmi oldu. Lucullus, Pontos ile urarken, talyada, mehur Spartaks kle isyan kt. Spartaks, Trakya kkenliydi. Belki de Mithradates in ordusunda savarken esir dp, gladyatr yaplmt. ki efi, Oenomaos ve Crixus, Anadoludaki Galatlardan geliyorlard. Onlar da Mithradatesin ordusunda savarken esir dmlerdi. Spartaks ve evresindeki isyanc kleler, balangta, gladyatrdler. Yani, savamay iyi biliyorlard. lk nce, kap, Vezv dana sndlar. Ynla kle, kadn, erkek, oluk, ocuk, kap, Spartakse snyordu. 100

Spartakse zgr kyllerin de katld sylenir. Yerel milisler, bakaldranlara kar savamay reddediyorlard. Spartaks kle isyannn moral kklerini, 1520 yl geriye gidip, Cinna ve Marius'n Sylla'ya kar toplad orduda aramak gerekir. Klelerin ordu kurup, savaabilecekleri fikri ta o zaman balamtr. Spartaks M.. 73 yln hazrlklarn tamamlamakla geirdi. Silahlanyor, ordusunu disiplin altna alyordu. Ele geen ganimetler eit datlyordu. Altn ve gmn kullanmn yasaklamt. ilerini ikna yntemi ile hallediyordu. Klelerin bazen yaptklar kanl eylemlere kar kyor, " lkeyi kendi lkeniz gibi grp, gzetin " diyordu. Spartaks, ok glenmiti, ordusunun says 100.000 savay bulmutu. Roma, sonunda, zerlerine, tm glerini yollamaktan baka are bulamad. Spartaks, kendisini evirmeye gelen iki konsl ordusunu ar yenilgiye uratt. Ve kle isyanlar tarihinde ilk defa, kleler saldrya getiler. Kuzeye kmaya balad ve Po ovasna geldi. Burada da, nn kesmeye uraan bir Roma ordusunu yendi. Alp dalarn ap gidecei ve herkesin kendi lkesine dnecei dnlrken, gneye dnd. Sicilyaya doru gidiyordu, yolda bir Roma ordusunu daha yendi. Roma dardaki ordularn yardma armt. spanya, Trakya ordular geldiler, bu srada kleler arasnda kan anlamazlklar nedeniyle, Spartaksn ordusundan ayrlmalar oldu. Sonunda, Roma ordular birleerek, Spartaks ve ordusunu yok ettiler. Spartaks, sava meydannda ld. Ordusu dald. Kimi kleleri, Roma askerleri kltan geirdi. Kimileri, kap, dalara sndlar. Konsl Crassus yakalayabildii 6.000 kleyi, Romaya giden yolda, armha gerdi. Kuzeye doru ekilmeye alanlar da, Pompeius yok etti. Klelerin hareketi bir defa daha yenilmiti. Ama manevi olarak, Spartaks hareketi, kendinden sonra gelen bakaldrmalara esin kayna oldu. Ezilen snflar, hep, Spartaks hareketini hatrladlar, yd ettiler.

Spertaks-Carmhta lm

101

Lucullus

Anadoluda ise Kyzikos kenti Mithradates in basksna dayanyordu. Lucullus ordusu ile Pontos ordusu ile ky arasna girerek, Pontos ordusunun denizle olan ilikisini kesmiti. Bu arada M.. 73 k da yaklamaktayd. Mithradates, kuatmada pek ie yaramayacan dnd svarilerini ve baz arlklarn Pontosa geri yollad. Lucullus, Pontosa geri dnen bu kuvveti takip edip, Rhyndakos rma (Kocaay) kenarnda, karl bir gecede, ani bir basknla yok etti. Pontosun Eumakhos komutasnda, gney kylarndaki birlii, blgeyi yamalyor ve bulduu Romaly ldryordu. Romann mttefiki, Galat prensi Deiotaros, Pontos ordusunu yendi. Pontos ordusu geri ekildi ve bir daha gneye inemedi. Savan bu kesitinde, Roma ve mttefik ordularnn baarlar vard. K nedeniyle Mithradates in ordusunda alk balamt. Mithradates ok fazla asker balam olmasna ramen Kyzikos'u alamamt. ler, Pontos iin iyi gitmiyordu. Bu srada, kan bir frtna da gemilerin byk bir ksmn batrd. Mithradates kuatmay kaldrarak, deniz yoluyla Pontosa dnd. Lucullusun kuvvetleri ufak ama ok disiplinliydiler. Lucullusun ordusu rise (Yeil rmak) sokuldu ve M.. 72 de Amissosu kuatt. Mithradates ise, olu Maharesden ve damad Armania (Armenia) kral Tigranesten yardm alamyordu. Baz komutanlar da, onu terk ederek, Roma tarafna getiler. Mithradates, hala direniyordu. Kaberiaya ekilip, eksiklerini tamamlamaya balad. Lucullus, yaklat ve Mithradatesi yenerek, Kaberiay ald. Kuatlan Amissos, M.. 71 de dt. Sinope, Roma ordusunca kuatlyordu. Sinopede bulunan, 102

Mithradates in olu Maharese Krmn verilecei sz verilince, Sinope de dt. Arkadan, dier Pontos kentleri bir bir teslim olmaya baladlar. Roma, Pontos topraklarn ele geirmiti. Lucullus, Roma senatosundan, Pontosun tekrar ekillendirilebilmesi iin yetkili yollanmasn istedi. Anadoluya geri dnersek, onya, 15 yldr, sefalet iinde yzyordu. Syllann toplad haralardan sonra bir daha belini dorultamamt. Vergi mltezimleri (publicani) halkn ve kentlerin korkulu ryasyd. Ayrca, halk tefecilerin eline dmt. Sulla, bu blgeye toplam 20.000 talen tazminat karmt. Bu paray demek iin, tefecilerden alnan para faizi ile birlikte, 120.000 talene kmt. Halk ald parann demesini azck geciktirince, zerine inanlmaz faizler biniyordu. Halk, ald borcun sadece faizini deyebilmek iin ocuklarn satmaya balamt. Roma yasalar, borluyu korumuyordu. Tefeciler ve devlet halkn yakasndaydlar. onya'da alk, sefalet, ahlakszln her eidi yaanyordu. Halk bitmiti ve yardm edecek hibir kurum, organ veya organizasyonda yoktu. nce ocuklarn satan halkn imdi kendisi esir pazarlarnda satlyordu. Kle pazarlarnda, nce ve sonra, insanlarn grd ikencenin anlatlmas imknszd. Umutsuzluk son safhaya gelmiti. Lucullus, bu durumun farkndayd ve zm aryordu. M..71 kn, onyada geirdi. Toplumu yok eden bozukluklar dzeltmeye balad. Faiz oranlarn her ay iin %1 olarak saptad. Borlarn, faizlerini silerek, ilk alndklar gn seviyesine indirdi. Lucullusun, bu reformlar sayesinde, 4 yl iinde, btn borlar denerek, hayat normallemeye balad. Asya eyalet kentleri, Lucullus adna bayramlar dzenleyerek, ona olan minnetlerini gstermeye baladlar. Bu bayramlara Luculliennes dendi. Lucullus halkn sevgi ve saygsn kazanmt, herkes ona kar minnet duyuyordu. Ama Lucullustan nefret edenler de vard. onyann sknts ile beslenen tefeci ve mltezimler, Lucullustan nefret ediyorlard. Romada, bu tefeci ve mltezimlerin ibirlii iinde olduklar siyasetiler, senatrler vard. Bu menfaat eteleri, Romada, Lucullus aleyhine almaya baladlar. Onlar, lerini almak iin her yolu denerlerdi. Lucullus, Pontosu almt ama elde tutmak iin Mithradates in ortadan kaldrlmas gerektiinin bilincindeydi. Mithradates , damad Armenia kral Tigranese snmt. Tigranes II, kendini dev aynasnda gryordu. Byk fetihler peinde kouyordu. Ve Mithradates le ilgilenmedi bile. Roma, eli yollayarak, Mithradates in iadesini istedi. Tigranes, bunu da umursamad. O ne Romann ve ne de onun askeri gcnn farkndayd. Lucullus 3.000 svari ve 17.000 piyadeden oluan bir kuvvetle, Kapadokyada ilerledi. Frat, Malatya yaknlarnda geti. lerlemeye devam ederek, Dicleyi de geti ve burada kendine kar kan, bir Ermeni ordusunu yenip, Ermeni bakenti Tigranokertay kuatt. Lucullusun zerine, Tigranes 80.000 kiilik bir orduyla geldi. Yaplan sava, Roma ordusu kazand. Armenia (Ermeni) ordusunun tmne yakn kltan geirildi, Tigranes ve ok ufak bir gurup, kurtulup, kaabildi. Bunun zerine, baehir Tigranokerta teslim oldu. Tigranokertada ve dier Armenia kentlerinde, ok sayda, dardan zorla getirilip yerletirilen halk vard. Lucullus, bunlarn kendi topraklarna dnmelerine izin verdi. Tigranokerta, yle ykld ki, ondan geriye ufak bir ky kald. Lucullusun zaferleri, becerileri, tm yaptklar, ona byk bir saygnlk kazandrmt. Her taraftan, onu grmeye ve iyi dileklerini bildirmeye geliyorlard. Bu gelenler arasnda Kommagene kral 1. Antiokhosda bulunuyordu. Kommagene krall, o tarihlerde, Kuzey Suriyeden, Toros dalarnn doruklarndan Frat nehrine kadar olan tm topraklar ynetiyordu. 103

Lucullus, k, M.. 69 ylnda, Gordionda geirdi. Bu srada, iki yenik kral, Mithradates ve Tigranes, birlikte, Romaya kar mcadeleye hazrlanyorlard. Ordularn, Roma tarznda eitip, hazrlamaya koyuldular. lkbaharda, Lucullus tekrar Armenia topraklarna girdi. Artaksatada (Erivan yaknlar), iki kraln ordusunu yendi. K yaklamt, ordu kn bu topraklarda kalmak istemiyordu. Lucullus, ordusuyla gneye dnd. Nisibis (Nusaybin), salam surlarla evriliydi. Ermeni ordusu, buradan Mezopotamyay kontrol ediyordu. Lucullus, kenti alp, k burada geirdi. Lucullus, Anadoluyu ekillendirirken, aleyhindeki er guruplar da bo durmuyorlard. Lucullus aleyhinde her trl yalan syleyip, iftiralar attlar. Sonunda da amalarna ulatlar, Lucullus gzden dmt. Roma senatosu nce onun yetkilerini Bitinya ve Pontos ile snrlad (M.. 68). Bir sene sonra da n

Tigranes II

Anadoludaki btn grevlerinden ald. Lucullusun grevden alnd yl, Mithradates , 8.000 kiilik ufak bir kuvvetle Pontosa girdi. Ciddi bir diren ile karlamadan, sava ncesi topraklarna sahip oldu.

104

Pompeius

Romada, daha M.. 77 ylndan balayarak, oligarik iktidara eletiriler balamt. Mariusun einin yeeni, Cinnann damad, gelecein nl Sezar, Galius Julius Caesar, Sylla ve evresini aka eletiriyordu. M.. 73 ylnda, bir tarihi olan C. Licinius Macer, halk temsilcisi oldu. Halk, zenginlerin savanda savamamak iin, askerlik hizmetini reddetmeye aryordu. M.. 71e gelindiinde, Cicero (iero), Sicilyadaki yolsuzluklar anlatyordu. Yazdklar, anlam olarak Sicilya snrlarn ap, rejimi top yekn mahkm etmeye balad. Ve bu yazlar, Roma oligarisine lmcl darbeler indirdi. M.. 70e gelindiinde, Syllann mmtaz adamlar, Pompeius ve Crassus, demokrasi saflarna gemilerdi. Ordular ile her ikisi de ayr ayr, Romann kapsna dayanp, hkmet darbesi yapmaya altlar. Pompeius Halk kazanmak isteyen herkes, Sylla (Sulla) nn ykt rejimi tekrar geri getireceini sylyordu. Demokrat parti, iki gl adam uzlatrd. kisi de konsl seildiler. Sylla anayasas tmyle kaldrld, yerine, Marius ve Cinna dnemindeki rejim geri getirildi. Demokrat parti, gemiten ders almt. imdi ok daha tedbirli ve rgtl hareket ediyordu. Meslek kurulularn (collegia) ve halk derneklerini, hareketin iine kattlar. Yurttalk hakk, tekrar, tm talyaya temil edildi. Demokrat parti, hala, Marius zlemini tayordu. Pompeius, ortaya yeni bir Marius olma iddias ile kt. Ama M.. 67 ylnda, Romay alk krp geirdi. Sebep, korsanlard.

105

Anadoluda, Lucullus gibi stn bir yneticiyi grevinden alan Roma, uzun sre Anadoluya yetenekli bir ynetici tayin edemedi. Anadolu kentleri yeniden fakirlik ve lme duar oldular. Dier taraftan, korsanlar da iyice gemi azya almlard. Anmsanaca gibi, 100 yldan fazla bir sredir, ssos krfezinden, Karyaya dein, Anadolunun gney kylar Ptolemaioslarn elindeydi. Sulladan sonra, Anadoluda grev yapan Roma komutan ve valileri, Msr Pamfilyadan (Pamphylia, Antalya ili) atp, Roma etki alann, batda Likyaya, douda sorya (sauria) ve Kalykadnos vadisine kadar yaymlard. Ancak, Kilikya hala Msrn elindeydi ve korsan yata olmutu. Yine anmsanaca gibi, balangta, Roma, yaylmac siyasette, deniz gcnn oynad rol kavrayamamt. Seleukoslara ait deniz filolar, bir taraftan da deniz polisi grevi gryorlard. Roma, bunu da deerlendirememiti veya deerlendirmek birtakm zenginlerin iine gelmemiti. Roma, Seleukos deniz kuvvetlerini yok etmi ama yerine bir ey koymamt. Bugn Mersin Silifke arasndaki alan, korsanlar iin harika yerlerdi. Uzun menzilli basknlar iin, ideal bir karargh ve s yeri olmulard. Buralarda, kylarda da etekleri, diklemesine yukarlara doru ykselir. Bu sarp kayalarn zerine korsanlar, zorlu kaleler kurmulard. Geen gemiler, ufuktan bile grlebiliyordu. Kylardaki, dantele gibi ilenmi kk koylarda, limanlar, depolar vard. Dou Akdeniz, korsanlarn elindeydi. Ve artk, bu ii bitirmenin zaman oktan gelip gemiti. Korsanlarla baa kamayan bir Roma, Roma olamazd. Roma senatosunda byk tartmalar yaanyordu. Roma halk durumdan ikyeti idi ve honutsuzluunu gsteriyordu. Sonunda, korsanlara kar yaplacak seferin komutanlna, Gabinia yasasyla ve olaanst yetkilerle, Pompeius Magnus getirildi. Pompeius, ona tannan byk maddi olanaklarla, ksa srede, gl bir ordu ve donanma oluturdu. M.. 67 ylnda, 90 gn gibi ok ksa bir srede, Akdenizi korsanlardan temizledi. Pompeius, 120 yerleimi ele geirdi, 800 den ok gemiyi ya zapt etti, ya batrd, ok sayda korsan tutsak etti. Korsanlarn tm silahlarna ve gemi yapm ara ve gerelerine el koydu. Bu havsalalarn alamayaca mthi bir baaryd. Pompeius, ok ksa srede, korsanlarn kkne dar suyu ekmiti. Bu srada, Lucullusun Romadaki dmanlar, bu byk komutann karsnda eski glerini koruyamadlar. Senatonun davran tarznn daima tutarl olduu zaten sylenemezdi. Senato, Oligarinin menfaatlerine uygun olarak, kolayca yn deitirirdi. M.. 65 ylna gelindiinde, senato Lucullusun geit treni dzenlemesini kabul etti. Muhteem bir tren yapld. Ar zhlar kuanm atllar, trpan tekerlekli sava arabalar, Mithradates in maiyetinden grevli ve subaylar, 110 adet pirin mahmuzlu gemi, Mithradates in altndan yaplm normal insan boyutundaki heykeli, zafer resmi geitinde sergilendiler. Artk, Lucullus'un ata ruhlar ad 106

edilmi, baarlar ve bykl, Tanrlar lemine ispatlanmt. Hala by gc Lucullustan yanayd. Ama Lucullus, btn bu olup, bitenlerden sonra siyasetten soumutu. Yaamnn geri kalann edebiyata, sanata ve lks inceliklere ayrd. Bugn kullandmz " lks " laf, Lucullusun ince zevkinden gelmektedir. Korsan sava, ok abuk ve beklenilmeyecek kadar kolay kazanlmt. Pompeiusun yaps, sadece ceza vermekle yetinecek bir tip deildi. O, uzak grl ve organizatr bir devlet adamyd. Kilikya Kompestrisin (Ovalk Kilikya), hem verimli topraklar, hem ticaret ve hem de askeri adan nemli olduunu hemen anlad. Kilikya, bir Roma eyaleti olmalyd. Roma buray, Anadolu ve Suriyeye iyice yerleebilmek iin kullanmak zorundayd. Bu ve komu blgeler, uzun zamandr, yeteneksiz ve ahsi kar peindeki insanlar tarafndan ynetilmiti. Yakalanan korsanlar arasnda, ok sayda, devlet grevlilerinin gadrine urad iin, yasa d yollar semi, yetenekli kii vard. Bunlara adil davranlrsa, nemli bir insan gc kazanlabilinirdi. Pompeius, blgeyi sistematik bir tarzda yerleime at. Yeni kentler kurup, buralara sava tutsaklarn yerletirdi. Eski Soloi kentinde, ad Pompeiopolis olan yeni bir kent kurdu ( Mersinin yannda). Bylece, Pompeius, her adan kendini Romaya bir daha kantlad.

107

Pontus Romann

Bu arada, Lucullusun grevden alnmas ile Pontos krall yine yayordu ve Bitinyann bir ksmn elinde tutuyordu. Senato, Galius Julius Caesar ve Marcus Tullius Cicero tarafndan desteklenen bir kararla, Mithradates e kar yaplan savan bakomutanlna, Pompeiusu getirdi. Karar rendiinde, Pompeius, Kilikyada idi. Donanmasnn bir ksmn Karadenize yollad. lejyonunu, Armeniadan (Ermenistan) gelebilecek tehlikelere kar, Kapadokyada brakt. Kendisi, Galatyay geerek, Pontos topraklarna girdi. Mithradates in ordusu zayft, olunun ve damadnn ona yardm etmeyecei de belliydi. Yardm gelmesi olas olan evre krallklar ile de Pompeius nceden anlat. Pompeius, Pontos ordusunu evirerek bire kadar yok etmek istiyordu. Mithradates de, geri ekilip, getii yerleri yakarak, Roma ordusunu ypratmak istiyordu. Pontos ordusu geri ekildike, Roma ordusu, onu dzenli ve disiplinli bir ekilde takip ediyordu. Sonunda Roma ordusu, Pontos ordusunu Lykos (Kelkit) rma yaknlarnda embere ald. Pontos ordusu uzun ve dar bir geitte yakalanmt. Pontos ordusu panie kapld ve bunu izleyen yenilgi katliama dnt. nsanlar, atlar, develer ak alana kaabilmek iin birbirlerini ezip, ldryorlard. On bin Pontoslu ld. Mithradates, askerlerinin geri kalan ile Sinoria (belki Bayburt kalesi) denen kaleye snd. Mithradates in burada hazinesinden olduka byk bir para vard. Askerlerinin parasn deyip, onlar datt. Kk bir askeri gurup ve ailesinin bir ksm ile yryp gitti. Artk Mithradates in bir daha Anadoluya geri dnme umudu kalmamt. Kendisini kabul edebilecek bir yer de yoktu. Tek gidebilecei yer Krmd. Mithradates, Kafkasyann sarp dalarn aarak ve oralardaki boylarla dve dve, sonunda Krma vard. Pompeius, Mithradates i Kolkhise (Grcistan) kadar takip etti. Burada, sava Kafkas boylarnn, rahatsz edici saldrlar balad. i bitmi olan Mithradates i takip etmenin bir anlam olmadn kavrayan Pompeius, Ermeni kralln cezalandrmaya karar verdi. Pompeius, bu grev iin seildiinde, ok az insan neler olabileceini kestirebiliyordu. Bu grev kime verilirse verilsin, tam bir destee ihtiyac olacakt ve ileri kendi bildii gibi yapacakt. Pompeius, bakomutan olarak, snrsz yetkilerle donatlmt. Yetkisi iindeki eyaletleri bildii gibi ynetmi, kimi valileri grevlerinden alm, yerine yenilerini atamt. 108

Ama imdi, baarnn peinden, Pompeiusu destekleyenler hakl kyorlard. Pompeius, snrsz yetkilerle donatlmak iin doru kiiydi. Mithradates tehlikesini tamamen bertaraf eden Pompeius, gzlerini Armenia krallna evirdi. Hesaplama zaman gelmi ve hatta gemiti. Armenia topraklarna girdi, nce Tigranes direnmeyi dnd, sonra gz kesmedi, Pompeiusun kararghna gelerek teslim oldu (M.. 65). Pompeius, Ermenistan'n teslim koullarn belirledi. Armenia, daha nce igal ettii tm topraklardan ekilecekti ve Romaya 6.000 talen sava tazminat deyecekti. Armenia, bylece, Roma ile Parth devleti arasnda kalan topraklarn muhafaza edebildi. Pompeius, Anadoluda Mithradates le urarken, rakibi Crassus, Romada demokratlarn sol kanadna iyice yaklamt. Crassus, ok zengindi ve halk arasndaki lakab da zengin idi. Demokrat parti, Crassusun destei sayesinde, M.. 66 seimlerimde byk bir zafer kazand. Partinin iki aday konsl oldu, Crassus censor ve Sezar da edil oldular. Ancak senato, seimlere hile kartrdklar gerekesi ile iki konsln seimini iptal edip, yerlerine kendi tuttuu kiileri setirdi. Mithradates in, Pontos dalar zerinde hazinesini muhafaza etmek iin kurmu olduu kalelerden bahsetmitik. Bunlara gazofulakia deniyordu. Pompeius, hem hazine iin ve hem de stratejik nedenlerle, bir bir, bu kaleleri fethe balad. Pompeius, Persler zamanndan beri biriken Pontos hazinesini toplayarak, Romaya gtrd. Bu hazinenin tanmas aylar almtr. Sadece bir kaleden alnan hazine bile otuz gnde ancak tanabilmitir. M.. 64 ylnda, Amissosa gelen Pompeius, burada, senatodan bir heyet istemeden, kendi bana, Anadoluyu dzenlemitir. Bundan 10 yl nce, kendi bana eyalet olan Bitinya, Pontosla birleerek, tek eyalet haline gelecektir. Bu eyalete Bitinya Pontos eyaleti denecektir. Asya eyaletinin topraklar deitirilmemi, Kilikya eyaletine biraz daha toprak ilave edilmitir. Anadoluda, Asya, Kilikya, Bitinya-Pontos eyaletleri dnda kalan topraklar, Romaya bal krallar arasnda paylatrld. Bu krallarn, Mithradates sava srasnda takndklar tavr l olarak alnd. Sava srasnda en ok zarar gren ve ykma urayan yer, Kapadokya idi. Bu nedenle ynetimi yine Ariobarzanese braklan Kapadokyaya toprak ilave edildi. Fratn dousundaki Sofene, Kapadokyaya katld. Daha nce, Pontosun gney ordusunu yenen Galat prensinden bahsetmitik. Galatlarn Tolistoag boyu prensi Deiotaros, Romaya yapt hizmetlerden dolay kral unvann ald ve topraklar iine, kuzey Kapadokya, kk Ermenistan, Kzlrmak nehrinin denize dkld yerden Trabzon'a (Trapezos) ve Kolkhise kadar tm ky kesimi katld. Paflagonyada kk bir toprak paras Plaimenes soyundan prens Attalosa brakld. Sava srasnda, Romaya katlan Pontoslu Arkhelaosa, Pontosun kutsal blgesi olan ve Tanra Mann tapnann bulunduu Komana barahiplii verildi. Anadoluyu organize eden Pompeius, ayn yl Suriyeye indi. Lucullus, Seleukos kral 13. Antiokhosa dokunmamt. Pompeius, kral tahtan indirerek, Seleukos hanedanna son verdi. Suriyeyi, Roma eyaleti yapt.

109

Roma Kudste
Daha nce grld gibi, Seulokos kral Antiokhosun, Kuds zapt edip, duruma hkim olduu zaman balayan Yahudi direnii Juda (Yahuda) kabilesinden Makkabeus nderliinde devam etmi ve sonunda bamsz bir Yahudi krall olutu. Baa Hasmoniler slalesi gemiti. Batan birka karde pe pee, barahip ve kraln yerel yneticisi olarak hkmran olmulard. Nihayet M.. 140 ylnda, kardelerin sonuncusu olan imonu, bir halk meclisi ulusal nder, general ve barahip ilan etmiti. Bylece ynetim de sreklilik kazanp babadan ola gemeye balamt. Bu dnemde Yahudi devleti srekli glenip, byd. Aleksandr Yannai (M.. 103 76 aras) dnemine gelindiinde, fethedilen blgelere Yahudiler yerletiriliyor, o blgelerdeki nfus zorla Yahudiletiriliyordu. Kar koyan kent olursa, yok ediliyordu. Yahudilik geni bir blgeye yayld. O tarihlerdeki dnya nfusu 170 milyon tahmin edilmektedir. Yahudi nfusu ise 8 milyondur. Bu 8 milyonun, 2 milyonu Filistinde (Yahudi lkesinde), 1 milyondan fazlas da Msr, Suriye, Anadolu ve Babilde yaamaktadr. Kral ve barahip Aleksandrann lm zerine, kars Salome Aleksandra kralie olarak hkm srd. Bu esnada olu Hirkanos da barahiplik yapyordu. Kralienin lm zerine Hirkanos ve kardei arasnda hkmranlk savalar balad. e Romada kart. Roma komutan Pompeius, Suriyede idi. savaa kararak, Kuds kuatt ve M.. 63 ylnda zapt etti. Kudsn dnden sonra, Romal generalin, o gne kadar sadece barahibe ait olan tapnan i kutsal snana girmesi, Yahudilerin kafasnda hi silinmeyecek bir etki yapt. Josephus bunu ksaca yle belirtiyor: " zgrlmz kaybettik ve Romallarn hkm altna girdik. ... Eskiden ancak kaltsal barahiplere verilen krallk, sradan halkn eline geti ". Bundan sonra, 700 yl boyunca lke Romallar tarafndan ynetildi. Romallar da, eskiden olduu kadar olmasa da, Yahudileri kendi i ilerinde serbest braktlar. Ancak atamalar Romallar yapt ve gerektike " Roma sulhunu " korumak iin kuvvete bavurdu. Asrlar boyunca srailin umudu kolektif amalara dnktr. Tanrnn sevgilisi olan kavmin maddi zaferleri ve btn insanln mutluluu nemlidir. Kiilerin nemsiz kaderi ile ilgilenilmemitir. Faziletli bir tutumun tek mkfat, bu dnyada uzun sre yaamaktr. llerin kaderini ise kimse bilmez. M.. 100 ylnda yazlan Vaiz kitabnda " Yaayan bir kpek, lm bir aslandan stndr. nk yaayanlar leceklerini bilirler, ller ise hibir ey bilmezler "der. Bu asrda (M.. 100), inanlarda bir deiiklik meydana geldi. yilerin mkfatlarn bu dnyada grecekleri fikri, gittike daha az rabet grr olmutu. nsanln ortak akl ve tecrbesi, bu dnceyi yalanc karyordu. Etrafta yaamaya devam eden ok Tanrl dinler ise, bu konuda ok daha tatmin edici idi. Etrafta amanizmden, Smerlerden, Msrdan gelen ruh ve teki dnya yorumlar yayordu. Bunun zerine, sylem deiti. Ruhun lmezlii, bedenlerin tekrar dirilerek teki dnyada hayatn devam ettii, llerin yargland inanc kabul edildi. M.. 100 ylna ait olduu sanlan Danielin kitab yle yazyor: " Ve yerin altnda uyuyanlardan birou, kimisi ebedi hayata ve kimisi utanca ve nefrete olmak zere, tekrar uyanacaklardr ". Ancak Yahudi kamuoyu hibir zaman, bu konu zerinde hemfikir olamamtr. Hristiyanlk ann balangcnda Ferisiler (yeni ayrlanlar) llerin diriliini ve melekleri kabul etmi, Sadukiler ise reddetmeye devam etmilerdir. 110

Kommegene aslan ve horoskop

Suriye ile Kapadokya arasnda Kommagene krall olduunu biliyoruz. Kommagene krall Seleukoslarn vasllnda bir krallkt. Baehri Samosata (Samsat) idi. Kral ise 1. Antiokhosdu. Pompeius, stratejik Kommagene kralln, Romaya vassal bir krallk eklinde, 1. Antiokhos ynetimine brakt. Kommagenenin gneyinde, Osrhoene (Urfa) krall da Roma vasal oldu. Pompeius, Armenia kralln da vasal krallk haline getirdi. Bylece Roma ile Parth krall arasnda bir tampon blge yaratm oluyordu. Armenia vasal krallnn banda Tigranes kald. Pompeiusun Anadoluyu yeniden organize ederken, Dou snr olarak Frat nehrini ald bellidir. Frattan sonra, tampon krallklar kurarak, Roma topraklarn bir n gvenceye altna almak istemitir. Arabistann kuzey batsnda, imdi rdn olan topraklarda, uzun zamandan beri Nabataea (Nabatiler) krall vard. Ba ehirleri Petra olan lke, bir ticaret devleti olarak yayordu. Gazze ve am ticaretini ellerinde tutuyorlard. Ticaret kartellerini kuvvetlendirmek iin, tedarikilerle ve bu arada Himyaritlerle ilikiler kurdular. Ticaretin Arabistann iinden deve kervanlar ile yaplmas alternatifini zayflatarak, Kzldeniz ticaretini iyice canlandrdlar. Kzldeniz ticaretinin gelimesi ve dolays ile kervan ticaret yolunun zayflamas, kervan ticaretine bel balam Arap yarm adasnn iinde yaayan kabilelerin hi iine gelmiyordu. Bu arada Mekke ve Medine bir anlamda ticaretten elimine olmulard. Romann da iine doudan yapt ithalatn Arabistann elinde olmas gelmiyordu. Roma, Nabataea zerine defalarca seferler dzenledi, ancak bunlar baarl olamadlar. M.. 63 ylnda Pompeius Petra zerine yrd ama sonu alamad. Roma, Kzldeniz zerinden yaplan ticareti ele geiremiyordu. 111

Cicero
Marcus Tullius Cicero (M.. 106 43), Romann en nl hatibidir. Rodosun ve Atinann en nl hitabet hocalarndan dersler almt. Kitlelerin karsna kmadan nce, plan yapar, syleyeceklerini dzenlerdi. Konuma ahengi, vurgulamalar dinleyenleri hemen etkisi altna alrd. Sylevlerini verdikten sonra bunlar yaynlam olmas, hem sylevlerin elimize tam olarak gemesine ve de tarihi birinci elden izlememize sebep olmutur. Cicero, siyasi adan, belli dnemlerde demokratlara, belli dnemlerde oligarinin lml kesimine yakn tavr almtr. Ama genel olarak, o dnemin arlklarndan uzak bir tutum izlemitir. Pek ok hakszla kar Cicero durmutur. Senatoda verdii ve dinleyenleri etkileyen sylevleri ile pek ok Roma yneticisini mahkm ettirirken, saysz kiinin savunmasn stlenerek, onlarn susuzluklarn ispat etmi saygn bir kiidir. Cicero, hatiptir, yazardr, devlet adamdr, siyasetidir, hukukudur. Hemen her dalda saysz eser vermitir. Senatodaki sylevlerinin byk bir ksm tarihe k tutacak nitelikte tarihsel belgelerdir. De Legibus (Kanun), De Republica (Cumhuriyet), De Amicitia (Dostluk), De Officiis (devler), De Senectute (htiyarlk) gibi, burada birkan saydmz saysz eser brakmtr. Cicero bir stoacyd. Filozof olarak stoacla pek bir ey katmam olmasna ramen, nemi neredeyse tm Yunan felsefesini Romallara tantm olmasndadr. Bu nedenle Roma felsefe dilinin babas saylr. Mesela yle demitir: En gerek kanun, doru akldr. Doru akl, doaya uygun, btn varlklarda ayn, deimez, yok olmaz bir gtr. O, bize grevimizi gsterir. Namuslu adam, onun buyruk ve yasalarna kulak tkamaz. Bu kanun hibir deime tanmaz, Atinada baka, Romada baka deildir. Bu, btn zamanlarda ve btn uluslar yneten tek ve ayn kanundur. Bu tarihlerde, Roma, Epikrn grleri ile de tanyordu. T. Lucretius Carus (M.. 99 55), De Natura Rerum (Nesnelerin Nitelii zerine) adl Epikrc (Epicuroscu) eserini yaynlad. Felsefi poem eklinde yazd eserinde, evrenin temel ilkesi olarak, atomlar ve 112

sonsuz boluu gsteriyordu. Doadaki tm olaylarn, atomlarn hareketinden domakta olduunu anlatyordu. Evren srekli olarak hareket halinde olan maddeden meydana gelmitir. Balangc ve sonu yoktur, yaratlmamtr ve yok olmayacaktr. Zaman ve uzay hareket halindeki maddenin dnda var olamaz. Madde, blne blne en sonunda atoma varlr. Evrenin btn deiik grnlerinin altnda bu atomlar vardr. Doay aklamak iin yaratc bir gten bahsetmek hem yanltr ve hem de yalandr. Evren sonsuzdur ve saysz dnya vardr. Bu dnyalarn hepsi, ayn atomsal maddeden olumutur. Hareket maddenin bir zelliidir. Hareket hibir doast varln ilk hareketi vermesi ile balamamtr. Demir gibi en kat maddelerin iinde bile sonsuz hareket vardr. Evrenin atomlarnn yerli yerine yerlemi olmalar, bir kafann hazrlad bir plann sonucu deildir. Evrenin iinde bin bir trl deiime uradktan sonra, her eit hareketleri ve birlemeleri deneye deneye, sonunda evreni meydana getiren bir dzene ulamlardr. Yazar, De Natura Rerum adl eserinde, din nedeniyle insanlara kar ilenen cinayetleri ve dktrlen gzyalarn eletiriyor; " Dindarlk, ban rterek sk sk bir ta heykel nnde secdeye kapanmaktan ibaret olmad gibi mezbahalar hayvanlarn kanlar ile doldurmaktan da ibaret deildir; asl dindarlk, btn olaylar sakin bir ruhla seyretmeye denir " diye yazyordu. Din, insan kurban etmek gibi cinayetler de iler ve sadece bu nedenle bile irentir. " Ruh da bedenin teki paralar gibi maddeseldir ve bedenle beraber lr gider. nsan, hayvansal durumdan, kendi abalar ile ve Tanrlarn hi bir yardm olmadan, uygar hale gelmitir ". Carus, Epikrn (Epikuros), insanl eski bo inanlarndan, dinsel saplantlardan, rahiplerin srdrdkleri lm korkusundan ve korkutucu teki dnya yaam dncesinden kurtard iin yceltir. Carus 'un eseri, Roma'da sre giden sosyal mcadelenin etkisinde ve taraf tutarak, militan bir Tanr tanmazlk eklini almtr. Ruhsal mutluluu tleyen Carus, Epikrden bu adan ayrlr. M.. 64 ylnda, Romada, gen bir halk temsilcisi, Servilius Rullus, geni kapsaml bir toprak kanunu tasarsn halk meclisine sundu. Bu tasarda, latifundialar aleyhine, kk mlkiyet yaygnlatrlyordu. Ayrca, senatonun elinden, pek ok yetki de geri alnyordu. Tasar, byk toprak sahipleri, mltezimler ve hatta lml demokratlar arasnda korku yaratt. valyeler, demokratlarla yaptklar ibirliini bozdular. Cicero, tasarya kar kt ve konsl olarak, Rullus aleyhine sylevler verdi. Sonunda, Rullus, kanun tasarsn geri ekmek zorunda kald. O sralarda, Romada iki ana eilim ortaya kmaktadr. Bir tanesi, " bar, zgrlk ve kaygsz bir yaam " slogan ile zetlenen valyelerin ve Ciceronun eilimidir. Bunlar kendilerini " namuslu kiiler " diye adlandryorlard. Dieri ise, devletin tm maddi ve manevi kaynaklarnn yoksullar lehine kullanlmasn isteyen grtr. Bu gr, L. Sergius Katilinada temsil ediliyordu. Cicero, bu ikinci gr sapklk diye nitelendiriyor ve halkn huzurunu bozduunu iddia ediyordu. Julius Caesar, bu ikinci gre yaknd ve Crassus ile ilikileri sryordu. Katilinada, gemite, Pompeius ve Crassus gibi, Syllann yakn evresinden geliyordu. Ama zaman, onu, deitirmi, oligarinin karsnda bir tavra itmiti.

113

Deiik eilimleri temsil etseler de, Cicero, Crassus ve Katilina, hala Demokrat partinin iindeydiler, ama partinin deiik kanatlarn temsil ediyorlard. Katilinann temsil ettii kanat, borlarn aff, yeni toprak kanunu ve iktidarn oligariden daha fazla halka mal olmasn isteyerek, daha kktenci bir tavr sergiliyordu. Bu kanat, Katilinay konsl setirmek iin sene st ste urat, ama baaramad. Bu arada, gn getike, Caesarn yldz daha fazla parlyor ve geni halk kitleleri onu tutuyorlard. Caesar, byk rahip ve pretr seildi. M.. 63 seimlerinde, Katilinaya kar, senatonun aday Murena idi. Murena, seilebilmek iin, o kadar para datt ve o kadar kiiyi satn ald ki, seim bir skandala dnt. Cicero konsld, Murenadan yana tavr koyuyor ve Katilinay " kiralk katiller " diye suluyordu. Cicero, seimleri erteletti, senatoya skynetim ilan ettirtti, mesleki kurulular ve halk derneklerini kapattrd. Cicero, radikal harekete " veba " diyordu, " bu vebadan kurtulmak isteyen herkes Murenann tarafna gesin " diyordu. Para, askeri g, bask, trl entrika ve Ciceronun etkili nutuklar, sonunda seimleri Murena kazand. talyann ithalat ihracat dengesi srekli bozuluyordu. thalat srekli byyor, ihracat ise srekli azalyordu. Bu deer azl, mal veya para olarak ald haralar ve Romann d lkelerdeki topraklarndan elde ettii gelirle karlanyordu. Zamanla ithal mallar altn ve gm klelerle denmeye baland. Bu kymetli maden akn nlemek isteyen Cicero, konsll esnasnda, gemilere yklenecek altn ve gme el koyma emri vermitir. M.. 63 seimleri bir skandald. Radikal demokratlarn fkeli kanad, silahl mcadele karar verdi. Yaptklar plan, M.. 87de Cinnann giritii hkmet darbesine benziyordu. nce, bana Katilinann geecei, tarm kesiminden bir ordu oluturulacakt. Romada plebler ayaklandrlacak, oban kleler isyana tevik edilecekti. Ve konsl Cicero ldrlecekti.

Cicero Senatoda konuuyor

114

Cicero, ajanlar vastas ile durumdan haberdard. O da, orduyu hazr hale getirtti. Senatoda nl " Katilina sylevi " ni yapt. Katilinay, Roma kentini terke zorlad. Radikal demokratlar, daha hazrlklar bitmeden, Ciceronun tuzana dmlerdi. Katilina ve 3.000 kiilik ordusu yok edildi. Yandalar, senatoda sorguya ekilip, ldrtld. Hareket bastrlmt. Senato, 1 ay srecek zafer enlikleri ilan etti. Ama halk lm olan Katilinay unutmuyor, her frsatta ona sahip kmaya alyordu. Senato ve Cicero ise, gittike sertleip, arlayordu. Caesar, senatonun arlklarna kar kmaya balad. Ciceronun, geni halk kitleleri zerindeki etkisi bitmiti. imdi, halk ona kar kyor ve artk onu dinlemiyordu. Konsllnn son gnlerinde, sylev verirken, zerine yryp, onu susturdular. Romann Doudaki belas, Pontos kral, Mithradates bin bir glkle Krm'a gelmiti. Mithradates , Krmda duruma hkim oldu. Kendisine ihanet eden olu Maharesi ortadan kaldrd. Yeni bir ordu kurma hazrlklarna giriti. Ancak, olu Farnakes ve ordusu onu terk etti. M.. 63 ylnda, Mithradates , yalnzla dayanamayarak intihar etti. Pompeius, Mithradates in lm haberini Suriyede rendi. Anadoluya geri dnd. Farnakesin Krm kralln onaylad. Mithradates in na, Krmdan Sinopeye getirilerek, Pompeiusun nezaretinde, byk bir trenle, kraliyet mezarlna gmld. Mithradates in lm ve siyaset sahnesinden ekilmesi ile Anadoluda bamsz devlet kalmamt. Batan, Romaya topraklarn bir ksm dorudan bal idi. Elinde tutulmas zor olan topraklar ise vasal krallklarla ynetiliyordu. Bu krallklarn nezaretinde halk Roma ynetimine alnca, ynetim dorudan Romaya geecekti. Sonunda byle de oldu. M.. 62 ylnda, Pompeius Sinopeden Efese geldi. Burada ordusunun tm fertlerini, o gne kadar hi grlmemi bir biimde dllendirdi. Ayn yl Brundisium limanndan talyaya geti ve burada ordusunu terhis etti. Bu yllarda, Romann yetitirdii en byk lirik ozan olan Catullus (M.. 87 54) yaamtr. iirlerinde, Anadoluda gezip grd yerleri de anlatmtr. iirleri gnmze kadar gelmitir.

115

Hunlar kyor

Uzak Douda, Hunlarda ise, Tan-hunun, devletin st grevlerinde inlileri kullanmas sonucu artan smr, boylar ayaklandrd. Ting-lingler (Tlesler), in kkenli Hun generali Su Wunun koyunlarn yamalad ve Hunlara ba kaldrdlar. Tles isyan byd, Hun lkesinin kuzeyi Tleslerin eline geti. in kaynaklarna gre, M.. 69 ylnda, Wu-huanlar doudan, Wu-sunlar batdan Hunlarn zerine yrdler. Bu isyanlar ok etkili oldu. syan eden boylar, Hun srlerini alp gtrdler. Hunlar nfuslarnn ve hayvan srlerinin yardan fazlasn kayp ettiler. Bu felaketli yllarda, Hunlar sadece Tlesler ve dier boylarla deil, ayn zamanda inlilerle de savamaktaydlar. Tarm blgelerinde ve pek yolu hkimiyeti iin in Hun mcadelesi srp gidiyordu. M.. 77- 60 yllar arasnda, inliler tarm blgesine yerleerek, askeri garnizonlar kurdular ve pek Yolunu denetimleri altna aldlar. Yine bu yllarda sadece Wu-huan ve Wu-sun aknlar deil, ktlk veya baka bir doal afette etkili olmu olmaldr. Normal koullarda Hun (Hiong-nu) larda kii bana 300 hayvan derdi. Bu say felaketli yllarda kii bana 25 ve daha sonra kii bana 15 kadar dt. Kuvvetli olaslk ile doal bir afetin yaand ileriki yllarda hayvan says daha da dt. Tabii bu alk demekti ve Hunlara bal Ting-ling gibi kabilelerin isyan ederek ayrlma nedenini de aklyordu.

116

Julius Caesar
M.. 59 ylnda Romada, Caesar, Pompeius ve Crassus arasnda 1. Triumviralk kuruldu. Triumviraln ilk yllarnda, konsl seilen Caesar, neredeyse senatoyu hi toplantya armadan, ilerini Halk meclisi kanal ile gtryordu. Rullusun tasarsna ok yakn bir toprak kanunu meclisten kard. Daha nce, Pompeius, talyaya ilk dnd gnlerde, senato tarafndan onaylanmam olan, Pompeiusun Dou seferinde yapt tm eylemleri onayland. Caesar, devlet ihale bedellerini de te bire indirdi. Bu sayede, valyeler ve i adamlar epey para kazandlar. Caesar, usta bir politika gdyordu. Yannda sadece halk yoktu, etrafnda deiik kesimlerden olumu yeni bir taraftar kitlesi oluuyordu. Caesar, zerine eyaletin birden prokonslln ald: Alp berisi Galya (Galia), Narbonnaise ve lirya.

Julius Caesar

Halkn gelimelerden tam ve zamannda haberdar olabilmesi iin, " hkmet ilemleri hakknda " yayn brolar kuruldu. Bu yayn tarihte karlan ilk gazetedir. Halk dernekleri ve kulpler tekrar ald. Cicero da, Katilina taraftarlarn kanunsuz lme mahkm etmekten srgne yolland ve Palatinadaki evi yerle bir edildi. Evin yklmas, aslnda ocan yklmas, yani, ata ruhlarnn dalmas anlamn tamaktadr. Bilindii gibi, Romallar, atalarnn ruhlarnn, evin ocanda sembolize edilen bir tarzda, kendileri ile birlikte yaadklarna inanrlard. Roma ailesine g veren ey, yaayan ve lm tm aile bireyleri idi. Ev yklnca, bir anlamda aile de bir daha toparlanamaz ekilde datlm oluyordu. Buna paralel bir detin, daha eski dnemlerde, tm topluluklarda yaand hatrlanacaktr. Kazanlan bir savatan sonra, cezalandrlmak istenen ehirler, yaklp, yklp, yerle bir ediliyordu. Bylece kent yaklarak arndrlyor, kentin koruyucu Tanrs ve o kentte bulunan ruhlar, havaya savrulmu oluyordu. Birbirinden kopup, ge dalan ruhlar, galiplerin Tanrlar panteonuna katlarak, galiplerin daha da glenmesine sebep oluyorlard. Tanr panteonunu kuvvetlendirmenin ve kentin Tanrlarn kendilerine katmann garantili yollarndan en garantili olan da, kentin Tanrsn alp gitmekti. Bylece, yaklp, yklan kent ve o kentin sakinleri, bir anlamda, ruhlarndan ve Tanrlarndan koparlarak, kksz, ruhsuz braklyorlard. Bu nedenle, Cicero'nun evinin yklmas, maddi 117

bir ceza deil, yukarda zetlendii gibi, onu her iki dnyadan da silmeye ynelik manevi bir cezadr. Oluumundan ksa bir sre sonra, Triumvira, kendi arasnda ilikileri daha yaknlatrmak iin, birbirleri ile hsm olmaya karar verdi. Caesarn, 14 yandaki kz Julia elli yandaki Pompeiusle evlendi. Caesarda, Calpirnius Pisonun kz Calpurnia ile evlendi. l ynetim, yl kadar ahenk iinde ileri gtrdler. Ynetim, her snfn karn kollayarak dengeli bir siyaset sergiliyordu. Demokratik sylem ve fiiller daha nde gibi grlyordu. Caesar, ender bulunan devlet adamlarndand. Zekiydi, alkand, iyi eitim grmt, bilgiliydi, olaanst bir hatipti, uzak grlyd, cesurdu, iyi bir yazard, toplum iinde ok baarl idi, kalabalklar ona tapyorlard. inden kt aristokrasiye, bakan olduu demokrasiye, barahipliini yapt dine balanmyor, kendini bunlarn dna ekip, soyutlayabiliyordu. l ynetimdeki arkadalarndan, pek ok konuda ilerideydi, ama iki noktada eksii vard: Para ve Zafer.

Julia Caesar'n kz

Caesarn, paras olmadan ordusu, ordusu olmadan zaferleri olamazd. Bunlar prokonsllnn ilk ylnda elde etmeye alt. Balang iin ona lazm olan ordunun nvesini damad ve kader orta Pompeiusdan salad sylenir. Orduyu, kzna karlk almtr. Caesar ve ordusu, imdi Galyadadr. Galyada yaplanlar, Caesarn " Galya Savalar zerine Yorumlar " adl nl eserinde anlatlmtr. " Bellum Gallicumu " Caesar, M.. 51, de 7 kitap olarak yazmtr. Buna M.. 43 de, Caesarn komutanlarndan A. Hirtius 8ci kitab yazarak, eklemitir. Caesarn Pompeius ile yapt savalar konu alan ve 3 kitaptan oluan, dier bir eseri " Bellum Civilum " adn tamaktadr. Galyada, gebelerin iyaps, yerleik dzene gei koullar nedeniyle zlyordu. Kabile efleri, topluluklarn neredeyse kle durumuna drmlerdi. Kabileler kendi aralarnda amanszca mcadele ediyorlard. Galyallarn komular, Helvetlerle, Germenler, Galyay ar ar paralayp, yutuyorlard. Helvetler, Santones Keltlerinin bulunduu Saintongea doru g etmeye baladlar. Bylece, Helvetler, Galya savalarnn balamasnda belirleyici bir rol oynadlar. Bu gn nedeni bilinememektedir. Helvetler bir gebe konfederasyonu idi. Esas olarak Verbigene, Tigurins, Ambrone ve Tugene kabilelerinden meydana geliyordu. Helvetlere, Tulinge ve Latobrice adl Germen kabileleri ile Boiens adl Kelt kabilesi katld. Dikkat edilmesi gereken nokta, Orta Asya gebe davranlarnn aynen Bat Avrupa gebelerinde de grlmesidir. Bir sebeple g ihtiyac km ve kabileler birleerek bir konfederasyon kurarak, bir efin ynetiminde harekete gemilerdir. Bu konfederasyon, tek bir kkenden gelen halklarn deil, deiik kkenli topluluklarn birliidir. Helvetleri, Julius Caesarn lejyonlar M.. 58 ylnda, Sequanesda karlad. Daha sonra Divico tarafndan ynetilen Helvetler ile Julius Caesarn lejyonlar arasnda Bibracte sava 118

yapld. Caesar tarafndan anlatlana gre, sava ncesinde 92.000i sava olmak zere Helvetler 368.000 kiiydiler. Sava sonunda saylar 110.000 kiiye inmiti. Tabii ki bu saylar ok gvenilir saylar deildirler. Sava sonrasnda Helvetler, kendi dalk blgelerine geri ekildiler. Boiensler ise Galyada kaldlar. Roma onlar Eduens ile Arvernes arasna yerletirerek sabitledi. Roma, daima, Ren tesi Germen kabilelerinin Galya Narbonensise (Gney Fransa) akmasndan korkarak, onlar nleyecek tedbirleri almtr. Caesar, nce Helvetleri yendikten sonra, Germenleri Ren nehrinin dousuna srd. Sra, Galyallara gelince, ie en gl kabileleri Beljlerden balad. Beljler boyun ediler. M.. 56 ylna gelindiinde, tm Galya Caesarn eline gemiti. Caesar, Galyay bir Roma eyaleti yapt. Ar vergiler koydu. imdi, o, paraca ve kle says olarak Romann en zengin adamlarndan biriydi. M.. 55 ylnda, Romada, grkemli bir forum ina ettirmeye balad. Caesar, triumvira iinde birka adm ne gemiti. Tabii, bu dierlerini rahatsz ediyordu. Kimse, kimsenin ok fazla kuvvetlenmesini istemiyordu. Caesarn Romadaki has adam, Clodiusdu. Caesar, Galyada savar ve zenginleirken, Romada Caesar, o temsil ediyordu. Pompeius, seimlerde, Clodiusun rakibi Milonu destekledi. Bu arada Cicero, on alt aylk srgnden sonra, Pompeiusun nerisi ile affedildi. Pompeius, Ciceroya yaklamaya alyordu. M.. 56 ylnda, bakan, aralarndaki sorunlar zmek iin bir araya geldiler. Uzlaarak, aralarnda yeni bir denge kurdular. M.. 55 de Pompeius ve Crassus konsl seilecekti. Daha sonra, Pompeius, spanyaya prokonsl olarak gidecekti, Crassus ise Suriyeye prokonsl olacakt. Caesarn ise Galya komutanl be yl daha uzatlyordu. Anadoluya geri dnersek, Lucullus, n Anadolunun ekonomik durumunu dzeltmek iin nlemler almt. Ama yeni gelen Roma yneticileri halk tekrar soymaya baladlar. Korsan tehlikesi bitmi ve Roma denizlere hkim olmu olmasna ramen, kentlere, yeni bir sava filosu yapmak iin ek vergiler koydular. Bu vergiler gemi yapmna deil, yneticilerin cebine gitti. Bu srada, Pompeius tarafndan yeniden dzenlenen Kilikya eyaleti 6 blmden oluuyordu. Bu blmler, Kilikya Pedias, Kilikya Trakheya, Pamfilya, Pisidya, saurya ve Likaonya idi. M.. 56 ylnda, Asya eyaletinden Laodikeya, Apameya ve Sinnada (Synnada) alnarak, Kilikya eyaletine ilave edildi. Kbrs da Kilikya eyaletine baland. Artk, Suriyeye inen stratejik bir konumda bulunan Kilikyaya Roma ok nem veriyordu. M.. 51 ylnda, Kilikya valiliine, nl hatip Marcus Tullius Cicero atand.

119

Parthlar
Caesarn, Galiada (Galya) kazand zaferler, Crassusu kamlad. Crassus da Parthlara kar sefere kt. Bundan sonra, yz yllarca, Roma douda Parthlar ile uraacaktr. Parth devleti, son nefesini verene kadar, Roma iin ba belas olacak ve Roma ile zellikle, Ermenistan'n vasall konusunda ekiecektir. Parthlarn ne olduuna gemeden nce, okuyucuya bir konuyu hatrlatmakta yarar vardr. Dou Anadolu, Hazer denizine kadar Frat nehrinin dousu, tarih boyunca, Bat Anadoluya hkmeden devletlerle, ran'da kurulmu devletlerarasnda hkimiyet mcadelesinin yapld bir toprak olmutur. ki taraf ta, Dou Parthl at stnde ok atan sava Anadoluyu kendi doal uzants iinde grm, stratejik adan vazgeilmez bulmu ve daima kendilerine ait saymlardr. Tarih boyunca, iki tarafn da Dou Anadolu iin aktt kanlarn haddi hesab yoktur. te imdi de, dou Anadolu Romallarla Parhlar arasnda gidip, gelecektir. Pers devleti srasnda, Parthava ad altnda bir satraplk olduunu biliyoruz. ran krfezinin batsnda bulunan Hyrcania (Elburz dalar ile ran krfezi arasnda kalan blge), Parthava satraplnn bir paras idi. Parthava satrap, M.. 521 ylnda isyan etti. Persler isyan bastrd ve Darius'un lmne kadar, Parthava'y Hyrcania ile birlikte ynettiler. Daha sonra, Hyrcania'dan ayrlp, Chorasmia ile birletirildi. Kserkses'in (Xerxes) Yunanistan zerine yryen ordusunda, Parthlar iin kontenjan ayrlmt. Parthlar, Parth satrap Farnakes (Pharnaces) olu Artabazus ynetiyordu. Kserkses zamanndaki Pers - Yunan savanda ok sayda Parthl asker ld. Bu lenler arasnda, atl askerlerin komutan olan Arsaces isminde biri de vard. skender ile Persler arasnda yaplan savalarda da, Parth askerleri, kendi satraplar komutasnda yer aldlar. skender'in Pers imparatorluunu ykp, topraklarn ele geirmesinden sonra, skender, Parth satrap olarak Amminapses adl bir Msrly atad. skenderin organizasyonu sonucu, Parthia ve Hyrcania tekrar birletirildi.

120

M.. 318 ylnda, Media satrap Pithon, Parthia'y ele geirdi ve Parthia'y kardei Eudamus'un ynetimine brakt. Fakat bu genilemeden korkan dier ran satraplar, kendi aralarnda birleip, Peucestas ynetiminde toplandlar. Bu bask karsnda tutunamayan Pithon, Media'ya geri ekildi. M.. 316 ylnda, skenderin komutanlarndan Stasanor, Parthia'y Baktriya'ya (Bactria) balad. Seleukoslar dneminde, Parthia, Baktriya'ya bal bir satraplk eklinde yaad. Seleukoslarn iyice zayflamasndan sonra, M.. 253 ylnda, Baktriya'da Diodotus ayakland ve kendini kral ilan etti. Parth halknn ne ve nereli olduu pek ak seik belli deildir. Strabon'a gre, ilk Arsaces, skit orijinlidir. Kuvvetli bir olaslkla, skitler, kuzeyden gelip Parth lkesini nce igal etmiler, sonra da oraya yerlemilerdir. Bu gmenlerin Parthl adn almalar Parthava'ya yerlemelerinden sonradr. Baktriya (Bactria) kral Diodotus ve selefleri, srekli olarak, Parthlar satrap Andragoras'a (M.. 261 247) kar ba kaldrmaya tevik ediyorlard. Sonunda, M.. 247 tarihinde, Arsaces ve Tiridates kardelerin nderliinde Parthlar ba kaldrdlar. Arsaces kral oldu ve ondan sonra gelen tm Parth krallar, onun adn erefle ve kraliyet unvan olarak tadlar. Bundan sonra onlara Arkamenidler dendi. Parthlarn ilk bakentleri, Zadrakarta yani bugnk Hazar glnn gney kysndaki Ester-bt kentidir. M.. 230 ylnda Parthlar bakentlerini Hekatompylos yani Kuzeydou randa bugnk Dmgaan kentine tadlar. M.. 40 ylna kadar Hekatompylos bakent olarak kald. 150 yl boyunca Parthlar srekli genilediler, Bactria, Babylonia (Babil), Susiana ve Media'y hkimiyetleri altna aldlar. Nihayet, Mithradates II (M.. 123 88) zamannda, Ermenistan'dan Hindistana kadar tm topraklara sahip oldular. Mithradates II nin zaferlerinden sonra, Parthlar kendi soy ktklerini bir taraftan skender kanal ile Greklere, dier yandan Akamenid (Achaemenid) hanedanna balama iddiasnda bulundular. Akamenid Perscesine benzer bir dil konuuyorlar, Pehlevi imzasn atyorlar ve Pers devletinin idari yapsna benzer bir sistem kullanyorlard. M.. 95 ile 57 yllar aras, Parth krallnda tam bilinmeyen ve anlalamayan yllardr. Zaman, zaman, ayn anda birden fazla kral taht zerinde hak iddia etmitir. Tahta geenlerinin bir ksmnn ad bile bugn, belli deildir. Hatta Mithradates'in saltanatnn son yllar (M.. 95 88 yllar aras) ak seik konuulamamaktadr. Crassus, Anadoluyu, M.. 54 ylnda, 40.000 savadan oluan byk bir ordu ile kat etti. Frattan sonra Dicle nehrini geerken, Karrhaide, Parthlarn saldrsna urad ve ldrld. Parthlara Orodes II kumanda ediyordu. Bu savata, Romann zayiat 35.000 askerdi. Parthlar, M.. 51 ylnda, Suriyeyi kontrolleri altna aldlar ve Antiocheiay kuattlar. O srada Kilikya eyalet valisi olan Ciceroya yardm iin, Galat kral Deiotaros Kilikyaya geldi. Galatlar, Kilikyadaki Parth ordusunu yendiler. Sonra da, Frat nehrini amaya alan baka bir Parth ordusunu daha yendiler. Deiotaros, Parthlar Fratn dousuna atmt. Parthlarla, Roma arasndaki bu mcadele sonunda, Akdenizden, Hindistana kadar ki tm halklar, Parthlarn gcn anladlar. Cicero dneminde, Kilikya adil ve iyi ynetilmitir. Cicerodan sonra Kilikya valisi olan Appius Claudius Pulcher ise eyaleti soyup sovana evirmitir.

121

Caesar-Pompeius Mcadelesi

Crassusun lmnden sonra l ynetim, ikili ynetime dnt. Pompeius, gn getike, demokrat evrelerden uzaklap, tutucu evrelere yaklayordu. Pompeius, ynetmesi gereken spanyaya gitmemiti. Oray valilerle ynetmeye alyordu. Romada alk balaynca, Pompeius, sorunu zmek iin, geni yetkilerle donatld. Cicero, bu yetkilerin alnmasnda etkili olmutu. M.. 52 ylnda, seimler nedeniyle, Clodius taraftarlar ile Milo taraftarlar arasnda kan bir sokak kavgasnda, Clodius ldrld. Clodiusun lm, Romay yneticisiz brakmt. Senato, bu durumdan faydalanp, Pompeiusu " yardmcsz konsl " seti. imdi Romada, tutucu evrelerin istedii, destekledii ve ince ince iledii, monariye dn akm gleniyordu. Cicero, De Republica adl eserinde: " Dizginsiz zgrlk, zgr halk kle yapar "; " Hkmet biimlerini zleri bakmndan karlatrdmzda, monari rejimini ktlemek iin hi bir neden olmad gibi, bana sorarsanz btn teki rejimlerin stne onu koymal " diyordu. Cicero, otoritesini senatodan alacak ve senato tarafndan denetlenecek bir Krallk rejimi istiyordu. Roma demokratik bir rejimdi, tabii ki her trl fikir tartlacakt. Her trl eilim, kendine taraftar bulmaya alacakt. Ancak, Romada oligari mimliydi. Monariyi, geni halk kitlelerine ramen, zorla ve kanla getirebilirlerdi. Pompeius, Cicero, Milo ve yandalarnn, bu kadar rahat hareket etmesinde bir amil de Caesarn Galyada ok megul olmasyd. M.. 55 ve 50 yllar arasnda, Caesar nce bir Germen istilasn pskrtm, sonra ngiltere'yi istilaya kalkmt. Tam bu srada Galyada, toptan ve byk bir bakaldr balamt. Bu bakaldr, uzun ve etin mcadeleler sonunda bastrlabilindi. Bu yllarda M.Coelius Rufusun Ciceroyu Lex Scantinia kanununa uymamakla sulayacana dair bir kayt bulunduunu gryoruz. Toplumda tpk imdi olduu gibi aslsz sylentiler yayarak zellikle siyasi rakipler ypratlmak istendiinde ecinsellik kullanlmtr. Tabii burada kastedilen erkein ok ayplanan ve yasaklanan kadn rolnde olmas yani pasifliidir. rnein Julius Caesarn Bithinyada iken anal seks yapt dedikodusu byle bir sulamadr. Suetonius Elder Catonun onun iin yle dediini aktarr Her kadnn erkei, her erkein kadndr . leride Augustusun da kadn rolnde olduuna dair dedikodular kacaktr Belli ki siyasi rakip pasif cinsel rol iin sulanmaktadr. Bu srada ngilterede Briton kabileleri yayordu (Brython, Brythonic, British kabileleri, Britonlar). Britonlar Kelt kkenli bir halkt ve bir Kelt diyalektii konuuyorlard. Britonlarn 122

tm Britanya adalarna yayldklar genel olarak kabul edilir. Belki skoyann kuzeyinde Pictler denilen halklarn yaad yerlerde yoktular. Sz konusu olan Pictlerin lisan bilinmemektedir. Bu srada skoyada yaayan ve kuvvetli bir olaslkla Britonlarn bir paras olan kabilelere Kaledonlar (Caledonians, Caledonii) denir. Bunlar nceleri daha kuzeyde yaayan Pictlerle ayn kabul edilmi, ama sonradan farkl olduklar dnlm bir halktr. Britonlarn bir gurubu olup olmadklar veya skoyada yaayan yerli bir halk olup olmad net belli deildir. Tacitus, Kaledonlar kzl sal olarak tanmlamtr. Kaledonlar, btn Kelt kabileleri gibi tahkimli tepeler ina eden iyi iftiler ve ok iyi savalardr. Romallar hibir zaman tam olarak Kaledonyay (skoyay) ele geirmeye muvaffak olamamlardr. Kaledonyal kabilelerin iinde Vacomagi, Taexali, Venicones gibi kabile adlar Ptolemy tarafndan saylmtr. Roma senatosu Caesarn halk tutumundan ve asillere kar olan tavrndan rahatszd. Hele onun Galyada baarlar kazanarak maddeten ve manen glenmesi gzlerini korkutuyordu. Ylann ba kkken ezilmeliydi. Roma senatosu, Caesarn tehlike olduunu asrlardr sre gelen tecrbelerinin nda hcre seviyesinde hissediyordu. Senato, Caesar grevden almak istedi. Pompeius, talyadaki tm ordularn komutan ilan edildi ve Caesarn zerine yrmesi istendi. Halk temsilcileri ve pek ok demokrat, Romadan kaarak, Caesarn yanna sndlar. Caesar, Pompeius hazrlklarn tam bitirmeden, yani yara ufakken, ii bitirmeye karar vermiti. " Halkn haklarn " bahane ederek, Pompeius ve Roma zerine yrd. Caesar, zamann en byk silah olduunu biliyordu. Ordusunun byk ksmn almadan, ufak bir birliin banda, M.. 49 ylnda talyaya girdi. talyada, mthi bir panik kt. Herkes sanki paralize olmutu, hkim snflar can derdine dmlerdi. Pompeiusu aristokrasi dnda kimse desteklemiyordu. Romada halk kitlesi Caesardan yanayd. Caesar Romaya gelirse, Pompeius, kentte tutunamayacan anlamt. Yannda senatrlerle birlikte Romay terk ederek bir ordu toplamaya alt. Caesar, genel temayllere uymadan, ordusu ile Romaya girdi. O kadar hzl hareket etmiti ki, Pompeius devlet hazinesini kentten karacak zaman bulamamt. imdi Caesarn elinde ordu, Roma, Roma halk ve para vard. talyada da tutunamayacan anlayan Pompeius, yanndaki senatrlerle birlikte, direnii rgtleyebilmek iin, daha nce kuvvetli ilikilerinin olduu Douya ekildi. Senatonun byk bir ksm, Scipio, Cato, Cicero ve Brutus gibi ok nemli senatrler Pompeiusla birlikteydi. Caesar, nce, spanya ve talyadaki Pompeius taraftarlarn yok etti. Buradaki " yok etti " tabirini ldrtt diye alglamamak lazmdr. Caesar, ldrme ve srgn yntemleri yerine, rakiplerini balamay tercih ediyordu. Aslnda, bu yntem, direnilerin abuk krlmasnda da Caesara yardmc oluyordu. Caesar, Batya ve talyaya ksa srede hkim olmutu. Ayn yl, yani M.. 49 ylnda, Caesar, Romann ilk altn sikkelerini bastrtt. 8,25 gr arlnda olan ve Aureus denen bu sikkeler, seri halde baslmlardr. nyznde Vensn ba, arka yznde Galya da kullanlan silahlar ve Caesarn ismi vardr. Caesar, Baty ve talyay ksa srede dzenledikten sonra, ordusu ile Pompeiusun peinden Epirusa geti. Pompeius, Tesalyann (Thesalia) gneyinde ki Farsalosa ekildi. Romann bu iki byk generali, eski silah ve siyaset arkadalar, burada kar karya geldiler. Pompeiusun ordusu Caesarn ordusundan 3 4 kat kalabalkt. Ama bu toplama bir orduydu. 123

Caesarn askerleri hem Galya savalarnda pimilerdi ve hem de Caesara sonsuz gveniyorlard. Ayrca Caesar da ender sava dhilerinden biri idi. Sava, Caesar kazand. Pompeiusun malubiyetinden sonra aralarnda Cicero ve Brutusun da bulunduu baz senatrler, bu i burada biter diyerek, Caesardan af dileyip Romaya dndler. lerinde Scipio ve Catonun da bulunduu baz senatrler ise, Caesara kar mcadeleyi devam ettirme karar verdiler. Savatan sonra, Pompeius, Midilli (Mitylene), Ege kylar ve Pamfilya zerinden Antalya (Attaleia) kentine geldi. ok ufak bir filosu ve ok az askeri vard. Antalyada, Pompeiuse, Caesar ile mcadeleye devam edilmesini isteyen, ama saylar iyice azalm olan 60 Roma senatr katld. Pompeius, buradan, Alanya yaknlarndaki, ufak liman kenti, Syhedraya geti. Syhedrada bir sava meclisi toplad. Sava meclisi umutsuz durumu konumaya balad. Msrda, bilindii gibi, Ptolemaios slalesi tahtayd. Ptolemaioslarn kendi i mcadeleleri ve kt ynetimi, Msr iyice zayflatmt. Firavun 13. Ptolemaios Auletes, M.. 51 ylnda lnce taht 17 yandaki kz Kleopatra (Cleopatra) ile 10 yandaki olu 14. Ptolemaiosa kalmt. ki karde, Msr tahtn paylayorlard. 7. Kleopatra, Msrn glenmesini istiyordu ve bu konuda alyordu. Msrn gelecei asndan Romann yardmna ihtiyac olduunun farkndayd. Caesar ve Pompeius arasndaki mcadelede, Pompeiusun kazanma ansnn daha fazla olduunu dnd. Ona 60 gemi ile yardm etti. Syhedradaki sava meclisi, bu nedenle Msrn kendilerine yardm edeceini dnd. Ve Pompeius, Msra hareket etti. Bu srada, Kleopatra, kardei 14. Ptolemaios tarafndan tahttan uzaklatrlmt. Pompeius, skenderiyede Msra kt. Yeni Msr ynetimi, Caesara ho grnmek iin, Pompeiusu hemen ldrtt. Pompeius ve yanndaki senatrler batan beri Caesar cumhuriyeti ykmak istemekle sulayp, cumhuriyet adna savamlard. Biz ise u ana kadar, anlatmda, Caesar demokrat ve halk olarak, buna karlk Pompeis ve taraftarlarn daha tutucu olarak anlattk. Roma aristokrasisi iin cumhuriyet senato demekti ve cumhuriyeti aristokrasinin bir hakk olarak gryorlard. Caesarn senatoyu ykmak istedii gsteren nemli bir delil yoktur. Ancak Caesarn senatonun yetkilerini kstlayp, daha halk hareket ettii de bellidir. Eer bu cumhuriyeti ykmak olarak alglanyorsa, yle alglanm demektir. Caesarn daha sonralar kral olaca sylenmiti. Sonunu da bu sylenti hazrlayacakt. Caesar hakikaten kral olmak istemimidir, bu sorunun cevab da net olarak verilemez.

124

Caesar Anadoluda

M.. 50

Caesar, Helespontos (Hellespontos) zerinden Anadoluya geldi. Caesar ailesi kklerini Troyal Aeneasa balyordu. Caesar, bu nedenle Troyay ziyaret etti. llion kentinin snrlarn geniletip, kente bamszlk verdi ve vergi muafiyeti tand. Bergamaya geti, bu kente de baz zel haklar tand. Caesar, sonra, Efese geldi. Burada, onu, eyalet temsilcileri karladlar. Eyalet temsilcileri ile yapt toplantda, nemli kararlar ald. Kendisine kar, Pompeiusun yannda savaan tm Romallar, onyallar, Aioliallar ve dier kentleri affetti. Caesar, Asya eyaletinin Romaya verdii verginin fazla olduunu anlamt, bu vergiyi te bir orannda azaltt. Ama yapt en nemli reform, vergi mltezimleri (publicani) sistemini yrrlkten kaldrmas oldu. Bundan byle halkn verdii vergiler, dorudan doruya kestre (quaestor: en yksek mali devlet memuru, pretr 1ci yardmcs) verilecekti. Artk, vergiler dorudan devletin elinde toplanyordu. Halk, vergi mltezimlerinin elinden kurtarlmt. Ama daha nce de sylediimiz gibi, vergi mltezimleri, tefeciler ve baz Roma aileleri (senatrleri), menfaat eteleri oluturmulard. Caesarn, vergi mltezimlerini ortadan kaldrmakla, pek ok etkin Romalnn ayana basmt. Sonular ileride alnacakt. Caesarn, kendi yapaca iler iin paraya ihtiyac vard. Bunu da Pompeiusu destekleyip, imdi Caesar tarafndan affedilenler dediler. Bu meyanda, Galatya (Galatia) kral Deiotaros da ykl bir miktar dedi. Efeste iini bitiren Caesar, buradan Karyadaki Knidosa, oradan da Rodosa geti. Rodostan az sayda gemiden olumu bir filo ile Pompeiusun bulunduunu sand Alexandria (skenderiye) geldi. Orada, Pompeiusun ldrldn renip, sorumlulara gereken cezalar vermeye balad. 14. Ptolemaiosu tahttan indirdi. Kleopatray kralie yapt ve Kleopatrann kk kardei 15. Ptolemaiosu tahtta ortak etti. Roma kendi iinde eliir 125

ama darya kar daima tek bir yumruk gibi davranrd. Roma vatandalarn hele asillerini korumak iin her eyi yapard. Bir Romaly hele bir konsl ldrmek Romal olmayanlarn harc deildi. Romal kan yerde braklmazd. Caesar, Pompeiusun ldrlmesine ciddi olarak zlm ve intikamn almtr. Caesar, Pompeiusun kendisine esir dmesini ve onu affetmeyi tercih ederdi. Bitirilecek olan Pompeiusun can deil, siyasi hayatyd. Msrda kald srede Caesar, kralie yapt Kleopatra ile tutkulu bir ak yaamt. Kleopatrann Caesardan bir erkek ocuu oldu. Caesar da bu ocuu kendi olu ve varisi olarak tand. Bu erkek ocuk Caesarn tek erkek ocuuydu. Bundan sonra Caesarn cumhuriyeti ykarak yerine monariyi getireceine dair sylentiler ve Caesar muhaliflerinin kukular artt. Caesar ulien takvimini oluturdu. Julian takvimi M.S. 16. yzyla kadar deitirmeden kullanlan bir takvimdir. Msr Takvimi bu takvimin esasn oluturur. M.. 44lerde Julius Caesar (Sezar) Msr takvimindeki baz zamansal przleri gidermesi iin yine Msrl olan Sosigenese grev verdi. Msrllar yln 365 gn ve alt saat olduunu drt ylda bir 1 gn hesabyla 1460 ylda zamann 4 yl kaydn farknda idiler. Sosigenes basit baz kabullerle sorunu zd. Her yl 365 gndr. Ancak 4 ylda bir yl 366 gndr. 366 12 ye tam blnemediinden 6 ay 31gn, alt ay 30 gn olacaktr. 365 eksik gn yln son ayndan alnacaktr. O alarda ylba Mart ayndadr ve ubat son aydr. Bylece ubat 29 gn olmu tabii ki drt ylda bir de 30 gn. Ama sorun bitmemitir. Temmuz ayna Julius Caesar July adn vermiti. Daha sonra Augustus da Austosa kendi adn verecekti. Romadaki i sava, bu savata Anadolunun genel olarak yenilen Pompeiusun yannda yer almas, Caesarn galibiyeti ve onun Msrda megul olmas, bunlarn hepsi birden Krm kral, Mithradates olu Farnakesi umutlandrmt. Krmda Fanagoreiay ele geirdi. Kolkhise geldi, onu da ald. Galatya ya hkim oldu. Farnakes, nce kk Ermenistan', sonra Kapadokyay ald.
Kleopatra

Caesar, Anadoludaki Roma birliklerinin 126

bana Graeus Domitius Calvinusu brakmt. Ama Calvinus sahip olmas gereken lejyonundan sadece birine sahipti. kisini Caesar, beraberinde Msra gtrmt. Galatya kral Deiotaros, Calvinusden yardm istedi. Ayrca, Caesara demesi gereken paray da topraklar igal altnda olduundan deyemeyeceini bildirdi. Daha nce i sava srasnda, Galat kral Deiotaros, Pompeiusla birlikte Yunanistanda bulunmutu. Calvinus, kendi birliklerinin saysal yetersizlii karsnda, hemen asker toplamaya balad. Calvinusun bir lejyonu, toplad ordu, Deiotarosun iki lejyonu ve Kapadokyann verdii svari birlikleri, Pontos Komanada bir araya geldi. Farnakes ise Nikopolisde sava dzenine girmiti. Buras Pompeiusun Mithradates i yendii yerdi. Yaplan savata, Roma birlikleri ok ar zayiat vererek, yenildiler. Farnakes, babasnn topraklarna sahip oldu. Ancak, Pontosda zalimce davrand ve kimse tarafndan sevilmedi. Halk Farnakesi tutmuyordu ve hatta nefret ediyordu. Caesar durumu renince, hemen, Msrdan Anadoluya hareket etti. skenderiyeden, Tarsus'a (Tarsos) geldi. Kilikya, Klek boaz, Mazaka (Kayseri) zerinden Pontosa girdi. Zelada (Zile), M.. 47 ylnda, Farnakesin ordusuyla karlat. Caesar, dik bir tepenin zerinde yerini almt. Tepenin nndeki derin vadinin karsnda Farnakesin ordusu yerlemiti. Farnakes ordusunu tepeye doru hcuma kaldrtt. Bu olacak bir ey deildi. Daha sonralar, eski tarihiler, Farnakes fal m baktrd, yoksa Roma ordusunu ok mu kmsedi diye amlardr. Roma ordusunun tepeden aa yadrd atlar sonucu, Farnakesin askerleri tam bir bozguna uradlar. Her ey drt saatte bitmiti. Farnakes, ok az bir kuvvetle Sinopeye kaarak, kente snd. Calvinus, kenti kuatt. Farnakes de, gemilerle Krma kat. Pontosun tekrar Romann eline gemesinden sonra, Caesar, Roma senatosuna yollad mektupta, mehur " Geldim. Grdm. Yendim. " (Veni, Vidi, Vici) diye yazmtr. Krma kaan Farnakes, orada yapt, ynetimi ele geirme savalarnda lmtr. Farnakesden boalan Krm krallna, Caesar, kendisine Msrda yardm eden, Bergamal Mithradates i atamtr. Ancak, ksa bir sre sonra Farnakesin damad Asandros, Mithradates i ldrerek, Krm kralln ele geirmitir.

127

Anadoluda dzenleme

Caesar, Pontos ynetimini iki lejyonla birlikte, komutan Calvinusa brakt. dari adan, Anadoluyu Farnakes ncesi duruma getirdi. Galat kral olarak, Pompeius tarafndan atanan, Deiotaros, son savalarda Romaya ok yardmc olmutu. Bu tutumunu deerlendiren Caesar, onun krallk unvanna dokunmad. Ancak Doudaki Galat boylar, Deiotarosdan ikyeti idi. Caesar, bunu deerlendirerek, Kk Armenia topraklarn, Deiotaros ynetiminden ayrd. Karadeniz kysndaki kentler Sinope (Sinop), Amissos (Samsun), cezalandrlmad. Zaten, bu kentler Farnakes ile yaplan savalarda ok ac ekmilerdi. Hatta Amissosa, Pompeiusun yapt gibi bamszl verildi. Kilikya eyaleti, daha nce anlattmz gibi, ok bymt. Ynetimi zorlamt ve Asya eyaleti, Roma iin nem kazanmaya balamt. Kilikya, tm bu nedenlerle, Caesar tarafndan yeniden ekillendirildi. M.. 49 ylnda yaplan dzenleme ile eski Frigya topraklarnda kalan, Laodikeya (Eskihisar), Apameya (Dinar), Synnada (ahut) Asya eyaletine baland. Ayn ekilde, Pamfilya, Milyas ve bat Pisidya, Kilikyadan alnarak Asya eyaletine katld. Likya, sava ncesi durumunu korudu. Likya, Rodostan alndndan beri, hep Romann sadk bir mttefiki olmutu. Caesar, Likya kentlerine ve Likya birliine dokunmad. Kapadokya kral 3. Ariobarzanese Kapadokya tekrar verildi. Ayrca, Deiotarosdan alnan kk Ermenistan topraklar da, Kapadokya krallna katld. Romann nemli sorunlarndan biri, Romada ve talyada, saylar gn getike artan topraksz vatandalard. Buna ilave, emekliye ayrlan eski askerlerin yani veteranlarn, nereye, nasl yerletirilecei sorunu da vard. Roma, M.. 123 ylnda, bildiimiz gibi, tribn seilen Gaius Sempronius Gracchus eliyle, talyadaki fakir vatandalarn ve Roma mttefiklerinin yerletirilebilmesi iin bir kanun kartmt. Bu kanuna gre, talya dndaki eyaletlerde, bu amala koloniler kurulabilinecekti. Kanun senatonun kar kmas nedeniyle genel olarak uygulanamamt. Zaman, zaman demokrat hkmetler zamannda kanun ksa srelerle uygulanmaya allyordu. Yine, bu kanun nedeniyle, Gaius Sempronius Gracchus ldrlmt. Ancak, bu fikir hi lmemi, yaamaya devam etmiti. Eski askerlerini, veteranlarn, yerletirmek iin, Marius ve Sulla da, bu kanundan yararlanmlard. Bu fikir ve bu kanun, Caesarn elinde, ann sorunlarn zmek iin etkili bir yntem olarak kullanld. Caesar, halkn gereksinmelerini, ite bu fikirden hareketle zd. ok sayda veteran ve Romann yoksul dm vatandalar, talya dndaki eyaletlere yerletirildi. Bylece, sosyal bir rahatlama saland. talyadaki kalabalklamann getirdii sorunlar ald ve i bar saland. talya d eyaletlerde ise, Roma vatandalarnn, onlarn 128

sadk mttefiklerinin ve veteranlarn yerlemesi sayesinde, hem eyaletler, Roma asndan daha gvenilir oldu ve hem de, insanlar refaha kavutular. Anadoluda, daha nce grdmz gibi, Pompeius baz kentler kurmutu. Ama bu kentler, Roma kolonileri deillerdir. Anadoluda, ilk Roma kolonileri Caesar zamannda kurulmutur. Koloni amal seilen yerlerde, zaten kentler vard. Caesar, bu yerleimlere Romallar yerletirerek, Roma kent dzenini, bu kentlere sokmutur. Caesarn, Roma kolonileri iin setii yerler, Hellespontos (anakkale boaz), Propontis (Marmara denizi), Pontos Eukseinos (Karadeniz kylar) dr. Bu kentler, Hellespontosda Colonia Gemina Lampsacus (Lapseki), Propontisde Colonia ulia Condordia Apamea (Mudanya), Pontos Eukseinosta Colonia ulia Felix Sinope (Sinop) ve Herakleia Pontika (Karadeniz Erelisi) dir. Ayrca, Colonia Augusta Alexandria Troas (stanbul) ve Colonia Gemina ulia Pariana (Kemer), kolonilemesi Caesar zamannda balayp, esas Augustus zamannda yerleilen yerlerdir. Caesar, Anadoludan Romaya dnd. Burada hazrlad ordu ile nce, M.. 46 ylnda, Afrikada Thapsusda, sonrada, M.. 45 ylnda spanyada Mundada Pompeius taraftarlarn yenerek, i huzuru salad. Bu savalarda, Caesara kar olan byk Roma senatrleri Cato ve Scipio da lmt. (Scipio ailesi hakknda bilgi) Caesar ve Sylla dneminin en byk benzerlii, askerlerin glerinin farknda olmasdr. Ama Caesar askeri yattrmay biliyordu. Askerler onun szn dinliyorlard. Eski askerlere kolonilerden ve d eyaletlerden toprak datm devam ediyordu. Srgnler, kymlar ve mallara el koymalar bitmiti. Caesar, bu tip cezalarn uygulanmamas iin byk gayret sarf etti. Caesar da Sylla gibi imparator unvann ald. Caesar adna baslan paralarn zerinde, mparator Caesar, yurdun babas, srekli diktatr yazlar vard. Balangta, Caesarn iktidar, demokrat hareketin bir baarsyd. Ama ordunun, askerlerin ve dolays ile kendi gcnn farknda olan Caesar, gn getike tutucu mu oluyordu.

129

Senatoda Suikast
sava, talyaya byk bir iktisadi bunalm getirdi. Caesarn alaca nlemler ksa vadeli deildi. An kurtaracak ciddi hi bir nlem alnamad. Bozulan ekonominin sonucu olan, baz bakaldrlar, iddet ve sertlikle bastrld. M. Coelius Rufus, borlarn affedilmesi ve kiralarn ertelenmesi iin, halk meclisine kanun teklifinde bulundu diye, grevinden alnp, Roma dna karld. Roma kentinde skynetim ilan edildi. Caesar seilecekleri ya kendi tayin ediyor veya semenlere mektup yazarak kimi seeceklerini emrediyordu. Devlet organlar, basit idari birimler haline gelmeye balad. Senatonun ye says dokuz yze karld ve bir danma meclisi hviyetine brnd. Caesar, Douda grd ynetimler etkilemi olmaldr. Caesar'n lm Tanrlatrlan ve snrsz yetkili krallar, geni brokratik rgtlenme her g sahibi iin ekicidir. Hele Msr monarisi, gemiten gelen byk ihtiam ile dikkat ekmeyecek gibi deildir. Caesar, Douda grdklerini, Romada uygulamaya kalkt. Senatoda ihtiam iinde, altn bir tahtta oturdu. Ailesinin Tanrsal kkenini vurgulayp, adlarna tapnaklar yaptrtt. Msr kraliesi Kleopatra ile evlenmeye kalkt, ama iddetli muhalefet nedeniyle, bunu erteledi. Romada pek ok insan, Caesarn Kleopatra ile evlendii gn, kralln da ilan edeceine inanyordu. Caesar, Kleopatraya, ak myd bilinmez, ama ondan etkilendii kesindir. Bu srada Cicero, kesine ekilmi, Yallk zerine (De Senectute) adl yaptn yazyordu. Bu eserini yazarken 62 yandayd. Cicero eserinde diyordu ki: Yallar genlerin yaptklar ileri yapamazlar. Bedensel gleri yetmez. Ama ok daha byk, ok daha deerli iler yapabilirler. Byk iler, eviklikle deil, bilgi ve dnce 130

gcyle yaplr. Yallk bu gleri arttrr. Yalannca hafzann yitirildii kans doru deildir. leyen akl gcn yitirmez. letilmiyorsa veya doutan ar iliyorsa akl, tabii ki gszleir. nlerini kollarndaki gce borlu olanlar, yalannca, hayflana bilirler. Kafa gc ise son solua kadar srer. Hibir i yapamayacak yallarda vardr. Ama burada sorun yallk deil salktr. Saln koruyan yal gsz dmez. Zaten, genler bile zayf yapl olabildiine gre, yallarn zayf dmesinde aacak ne vardr. alkan yal, yalln geldiini bile duymaz. Haberi olmadan yalanr. Birden kmez, yava yava sner. Yallarn ar zevkleri yoktur. Bedensel zevk, doann insana verdii en byk beladr. ehvet, her ktl gze aldrr. ehvet ve erdem bir arada olamazlar. Yallk, akln uzaklatramadn yapabiliyorsa, buna ancak sayg duyulur. Ama normal, arla kamayan zevklerden yallar da yararlanrlar. Yallk lme yaknm. Hangi gen akama kadar yaayacan syleyebilir. Genlerde, lme sebep olacak neden, yallardan ok fazladr. Zaten, yallarn says az demek, genler ok lyor demektir. lm, ruhu tmyle yok ediyorsa zerinde durmaya demez. Onu sonsuz yaayaca bir yere gtryorsa, lm, istenmesi gereken bir eydir. Yal, gencin umduunu ele geirmi olduundan, daha iyi bir durumdadr. Biri uzun yaamay umar, dieri ise zaten uzun yaamtr. Aslnda, her mr, ksa da olsa, gerei gibi yaamaya yetecek kadar uzundur. Elmalar hamken ekilip koparlr, olgunlanca kendiliinden der. Genlerin cann bir g ekip alr, yallarsa olgunluktan snerler. Bu olgunluk, Ciceroya yle tatl gelir ki, kendini uzun bir deniz yolculuundan sonra karay grr gibi hisseder, sonunda bir limana varma kesinliinin hazzn duyar. Caesar, imdi Parthlara kar bir sefere hazrlanyordu. Ancak onun cumhuriyeti ykarak, kral olacandan korkan muhalifleri, M.. 15 Mart 44 de, senato toplants iin gittii senatoda, Caesar ldrdler. Suikastlar, orduda yksek kademelere km, ileri gelen cumhuriyeti senatrlerdi. Ayn zamanda Caesarn yaknlarydlar. Bunlar, Pompeiusun yandalar olup, Caesar tarafndan affedilmilerdi. Romann zengin aileleri iin iindeydiler. Junius Brutus ailesi de, hem zengin bir aileydi ve hem de suikasta katlan iki ferdi, Caesarn gz bebeiydi. Suikast rgtlenirken senatrler Brutusun kendi aralarnda yer almasnda srarc olmulard. Brutus ailesi geleneksel olarak cumhuriyetin kurucu ailesi kabul ediliyordu. Aralarnda Brutusun bulunmas, suikastlarn ii kendi karlar iin deil ama cumhuriyet iin yaptklarnn kant olacakt. Marcus Junius Brutusun annesi Servilia Caepionis uzun zaman Julius Caesarn metresi olmutu. Brutusun siyasi hayat, Cato Kbrs valilii yaparken onun asistan olarak grevlendirilince balad. Brutus Cato ve arkada ieronun cumhuriyeti fikirlerinden etkilenmiti. Brutusun babas M.. 77 ylnda Sylla zamannda Pompeius yznden ldrlmt. Yani, Brutusun Pompeiusdan nefret etmesi iin nemli bir nedeni vard. Ayrca, Brutus, ilk triumvirada, oluuma muhalefet eden muhafazakr grup iinde yer almt. Bu guruba Optimate ler deniyordu. Caesar ve Pompeius arasndaki i savata Brutus, nefret etmesine ramen Optimatelerin lideri olarak Pompeius saflarnda yer almt. savatan sonra Caesar ho grm, affetmiti. Daha sonra da Caesar Brutusu manevi olu yaparak, ona ismini vermiti.

131

Suikast, senatonun suikasta ortak olabilmesi iin orada yapld. Hakikaten, Caesarn evresi sarldnda, senato yeleri yerlerinden bile kprdamadlar. Caesar son ve ldrc darbeyi Brutustan ald. Caesarn lrken syledii sen de mi Brutus sz, bilindii gibi ok nldr. Bir ara Caesarn nann Tiber nehrine atlmas bile gndeme geldi. Ama hem halkn tepkisinden ve hem de ordunun tepkisinden korkularak vazgeildi ve 23 gn sonra, Caesarn na Foruma kondu. Herkesin huzurunda, vasiyeti alp okundu ve grld ki, Caesar servetinden herkese bir eyler brakmt. Halk bakaldrd. Senatrlerin evleri yaklp, yklmaya baland. Caesarn iki silah arkada ve ordu komutanlar Marcus Antonius ile M. Emilius Lepidusun ie karmas ve suikastlarla anlamas sayesinde, halk hareketi durdurulabilindi. Caesar ldrenler, ksa bir sre Romaya hkim oldular. Ancak, halk Caesar seviyordu. Antoniusun gayretleri sonu verdi ve kitleler, Caesar ldrenlerin iyice aleyhine davranmaya baladlar. Brutus ve Cassius dndakiler, Romay terk ederek, d eyaletlere gittiler. Tillius Cimber, Bitinya eyalet valisi oldu. Gaius Trebonius, Asya eyalet valisi oldu. savan kanlmazl belliydi. Herkes buna hazrlanmaya balad. Cimber filo kurmaya balad. Trebonius, halktan para toplamaya balad. Roma gittike, Caesar ldrenler iin tehlikeli bir yer haline geliyordu. Brutus kendini Makedonya valisi atatt. Cassius ise Suriye valisi oldu. Anadoluda valilik yapan Caesar kartlar, para toplamak iin, halk iyice zorlamaya baladlar. Brutus ve Cassiusun, Romadan ayrlmasndan hemen sonra, senatodan yeni bir karar karak, ayn eyaletlere Antonius ve Dolabella atand. Ancak, Brutus ve Cassius, karar tanmayp, eyaletlerini brakmadlar. Dolabella, Suriyeye gitmeden nce, Anadoludan para toplamak istedi. Bergama kaplarn, ona amad. Deiotaros ve Bitinya valisi Cimber aralarnda anlaarak, Dolabellay Bitinya ve Galatiaya sokmadlar. Dolabella, Smirna nlerine geldi, Kent ona kaplarn amad. Dolabella, Smirnay alarak, Asya eyalet valisini ldrd, kenti nce yama etti, sonra ykt. Dolabella, k Asya eyaletinde geirdi. Hem eyalet hazinesini almt ve hem de yeni vergilerle para toplad. Bu srada, Rodos, Likya ve Kilikyadan yeni gemiler alarak, donanma kurmak istedi. Batda, bunlar olurken, Asyann dousunda in Hunlara ar basmt. Hunlar artk ekonomik olarak ve askeri olarak gszdrler. Tan-hu (Byk Kral) Ho-han-yeh (M.. 58 ila 31 yllar aras) maddi yardm alabilmek iin in himayesine girmeyi nerdi. Sol bilge Elig (sol taraf kral) i-i (Tsit-ki), Ho-han-yehin Tan-huluunu tanmad ve kendini Tanhu ilan etti. Hunlar siyasi olarak ikiye blndler. Ho-han-yeh, kendine bal boylar ile birlikte inin kuzeybat snrlarna ekildi. inin destei ile Orhon blgesini ele geirdi. ii ise kendine bal boylar ile birlikte batya ekildi. i-i, Ouz, Krkz, Tales boy ve budunlarn yenerek, tekrar kendine baml hale getirdi. Arlk merkezi u ve Talas nehirleri arasnda bulunan yeni bir siyasi birlik kurdu. Ve burada, M.. 41 ylnda, etraf surlarla evrili bir bakent kurdu. Ancak, Ho-han-yeh, in takviyesi ile srekli bask yapyordu. Sonunda, M.. 36 ylnda, bir inli General, i-i nin surlarla evrili bakentini alp, onu ve yaknlarn ldrd. i-iye bal Hunlar, asrlarca, bozkrda sessiz ve hareketsiz kaldktan sonra, bundan 16 asr nce, tekrar kuvvetlenerek, Avrupa Hunlar olarak, ortaya ktlar. i-i ile beraber gelen Hunlarn (Hiong-nu) yerletikleri Balha Gl ile Aral Gl arasndaki blgeler M.. III. Yzyldan beri ksmen Trklemiti. inlilere gre o blgede ve hatta 132

Hazar Denizi ile Talas rma arasnda eitli isimler tayan gebeler yaamaktayd. Bu gebelere genel olarak i-lo (Tchie-lo) sznden treme daha dorusu bu szn bozulmasndan olumu olan T-lo denir. Bu ad Kao-k (Kao-kiu) ile ayn anlama gelmektedir. Bu byk tekerlekli arabalar veya ulu arabalar demektir. Bunlar kesinlikle Trke konuan kavimlerdir.

Caesar'n cenazesinin yakl (temsili)

133

Suikastclarn sonu
Romada Antonius gittike n plana kmaya balamt. Onunla beraber, 18 yandaki gen Octavianusde sivriliyordu. Octavianus, Caesarn kz kardelerinden birinin torunu idi. Caesar, onu, lmnden az nce evlat edinmiti. Octavianus, aileden gelme zengindi, ayrca Caesarn braktklar da vard. Octavianus, tavrlar, zeks, olgunluu ve hayat gr ile Ciceroyu bylemiti. Cicero, Octavianusu yurdun savunucusu ilan etti. Cicero gibi ok ynl bir yazarla ve Caesar ile ayn dnemde yaam, nemli bir tarihi Gaius Sallustius Cripus (M.. 86 35) dr. Sallustius, pleb bir ailenin ocuuydu. Gen yata siyasete atlm ve M.. 52 de halk tribunu iken Cicero ve taraftarlar ile takmt. Bu ekime Antonius sonucu M.. 50 de senatodan kartld. Caesar ve Pompeius arasndaki mcadelede Caesarn yannda yer almt. M.. 46 da, Caesar, Afrikada, Thapsusda Pompeius taraftarlarna kar kazand zaferden sonra, Nova eyaletini kurmu, Sallustius ise, Nova eyaletinin ilk valisi olmutur. Valilii srasnda byk bir servet elde etmiti. Caesarn ldrlmesinden sonra siyasi hayattan ekildi. Roma tarihi iin kaynak eserleri vardr. lk monografisi, Bellum Catilinaeda, M.. 63 deki Catalina isyann anlatr. kinci eseri Afrikada yaplan M.. 111 106 savan anlatan eseridir. Bellum ugurthinum da karakter tahlilleri ve tasvirleri vardr. Son eseri, Romann M.. 79 66 yllarn anlatan, 5 ciltlik, Historiae (Tarihler) adl eseridir. Romal yneticilerin iyi ve kt yanlarn da anlatt eserlerin pek az bize ulamtr. Cumhuriyetin son yllarnn, en byk bilginlerinden biri de M. Terentius Varro (M.. 116 027) dur. Varro tam bir cumhuriyeti idi. Birinci l ynetim iin " bal canavar " tabirini kullanmtr. Caesar'n iktidar ele geirmesi karsnda, ona kar, kl elde, fiilen dvenlerden biridir. Sonraki yllarda, enterne edilince, zamann Roma'nn gemii ile ilgili belgeler toplamaya ayrd. 70 det eser yazmtr. lerinde en mehuru, nllerin yaamlarn, tannm yerlerin tasvirlerini, eski Roma rf ve detlerini anlatt " Roma Halknn lk Zamanlar " adl kitabdr. Yaamnn sonlarna doru, Ansiklopedi hazrlamtr. Bu kitapta, o zamana kadar bilinen tm bilimlerin esaslarn anlatyordu. Bu eserin ok kk bir paras gnmze ulaabilmitir.

134

Senatoda, Caesarn ldrlmesine karan veya onlarn yann tutan senatrlerin says hi de az deildi. Hatrlanaca gibi senato ile Caesar arasnda, uzun sredir eliki ve ekime devam ediyordu. Aslnda, Aristokrasinin byk bir blm ve tabii senato, batan beri Caesara kar kmt. Onlar dizginleyen ordu ile halkn (pleblerin) Caesar kar duyduu sevgi ve ballkt. Senato, halkn tepkisinden ekiniyordu. Bu tepki azalr azalmaz, Caesar taraftarlarna cephe alyor ve Caesar' ldrenleri tutuyordu. Tepki artnca, aknt ynnde gidiyor, Caesar taraftarlarnn yldz parlyordu. Pleblerin basksna bal yn deitiren bir senato vard. Caesarn ldrlmesini haksz bulan ve bunu yapanlara kar mcadele eden Octavianus ile Antonius, senatoyu bir yanlarnda, bir karlarnda buluyorlard. Ama sorun bu kadar deildi. Caesarn davasn srenler de kendi aralarnda, eitli nedenlerle eliiyorlard. Octavianus, plebleri, Caesarn onlara brakt parann datlmasn istemeye tevik ediyordu. Bir yandan da, kendi parasyla ordu topluyordu. Suikaste katlan Decimus Brutus, Caesarn lmnden hemen sonra, senato tarafndan Alp berisi Galyaya vali atanmt. Antonius, Decimus Brutusu Alp berisi Galyadan silah zoruyla kovdu. Bunun zerine, senato, Antoniusu yurdun dman ilan etti. Octavianus, kurduu orduyu senato emrine verdi. Antonius yenildi ve Alp berisi Galyaya ekildi. Romada havann deimesi ve Antonius ile Dolabellann halk dman ilan edilmesi ile Brutus ve Cassius grevlerine iade edildiler. Bu srada, Dolabella, kyy izleyerek Suriyeye doru gitti ve Laodikeya (Laodikeia) limanna gelerek, kenti ald. Cassius, hemen gelerek, kenti kuatt. Dolabella, dardan hi yardm almad, dayanma gc bitince, kendini bir kleye ldrtt ve kuatma da bitmi oldu. Dolabellann lmnden sonra, Cassius, ona yardm eden kentleri cezalandrmaya balad. e Tarsus kentinden balad. nce, kente ar para cezas verdi. Sonra, tapnaklar yamalayp, buralardan ald altn ve gmleri eriterek, sikke bastrtt. En son olarak ta, halktan alnacak bir ey kalmaynca, halk kle olarak satp, parasn ald. Roma senatosunda oligari tekrar dirilmeye balamt, bu arada Caesarclar kendi aralarnda didiiyorlard. Romann esas efendisi olan ordu araya girdi ve efi bir araya getirdi. M.. 43 ylnda, talyada Antonius, Octavianus ve Marcus Lepidus, kendi aralarnda birleerek, Caesar ldrenleri yok etmek zere II. Triumvirlii kurdular. Bu cumhuriyet anayasas iin l ynetim, 5 yl, M.. 1 Ocak 37 ylna kadar, uygulanacakt. Roma igal edildi, hkmet datld ve halk meclisi l ynetimi kabul ederek yasallatrd. Bu ynetim artk yasal bir ynetimdi. lk yaplan i, hem Caesarn cn almak ve hem de orduyu mutlu etmek iin, talya iinde giriilen, Caesar dmanlar avyd. Oluk gibi kan akt. Sylla tarz srgn listeleri hazrland. Ynla zengin ve senatr lme mahkm edilerek, mallarna el kondu. Cicero da bunlarn arasndayd. talya yamas bitince, sra Douya gelmi oldu. Kartaca savalarndan yzyl kadar sonra M.. 42 de Romallar yine savamaya balamlard. Bu seferki bir i savat. Triumvira hkmdarlnn parasal durumu son derece bozuktu ve vergileri ykseltmek istemekteydi. lkedeki 1400 en zengin kadn, vergilerin ykseltilmesini iddetle protesto ettiler ve bylece bir ilki gerekletirirler.

135

Aralarndan nl hatip Quintus Hortensiusun iyi eitim alm kz Hortensiay szc setiler. Hortensiay konumas iin, engel olmak isteyen erkekleri iteleyerek tribn meclisine soktular. Daha nce hibir kadn bu meclise girmemiti. Tabii ki bu meclisin hi kadn hatibi de olmamt. Tarihi Appian bu konumay yazmtr. Gl ve etkileyici ve ok da iyi bir konuma olduunu belirtir. Hortensia zetle yle seslenir meclisin gl erkeklerine gerekelerine katlmadklar ve desteklemedikleri, oullarn ve elerini kaybederek ac ekecekleri bir savan vergi ykn (veya finanse edilmesini) kadnlar tamak zorunda deillerdir. Kadnlar bu gereksiz sava istememektedirler. Hortensia Romal kadnlarn, annelerinin, anneannelerinin Roma iin yaptklar fedakrlklar tarihi rneklerle anlatt. Gl hitabeti ve konumasnn zengin ierii karsnda meclis yeleri sesiz bir takdirle kendisini dinlediler. Hortensiann bu konumas kadnlarn bakaldrmasn baar ile sonulandrd. Vergi azaltld. Ancak bu kalc bir baar olamad. Julius Caesar dneminde bir kenara ekilip, kendini tamamen edebiyatla, felsefeye veren Cicero, Caesarn ldrlmesinden sonra, yeniden siyaset tutkusuna kapld. Bu kark gnlerde, Cicero, Marcus Antoniusa kar Octavianusu tutmutu. Antonius ile Octavianus birleince, byk mutluluk bekledii ihtiyarln yaayamad. Kafas kesilerek ldrld. Sava yaklayordu. Brutus ve Cassiusun, sava hazrlklar yetersizdi. Onlar da, tekrar, para bulmak iin, Anadoluyu yamalamaya baladlar. Cassiusun niyeti, Tarsustan sonra Rodos, Likya ve Msr cezalandrmakt. Ama yeni gelimeler ve savan yaklamas zerine, plan deitirerek Kapadokyaya girdi. Kral III. Ariobarzanesi ldrp, Kapadokyay yamalad. Brutus da Anadoluya geti. Brutus Bitinya ve Galatyann desteini salad. Brutus ve Cassius Smirnada bulutular. Burada, aralarnda, genel bir sava stratejisi tespit ettiler. Bu plan gereince, Cassius Rodos, Brutus Likya zerine yrd. Cassius, Rodosu ald. Tapnaklar yamalad. Halkn parasn ve kymetli her eyini ald. Halk soymas yetmiyormu gibi, pek ok insan da ldrd. Ayn eyleri, Likyada Brutus yapt. Brutusa kar, Xanthos kenti sonuna kadar dayand. aresiz kalnca da kentlerini yaktlar, yine de teslim olmadlar. Anadoluyu iyice soyup, buradan yamaladklar paralarla ordularn dzen, Brutus ve Cassius, Hellespontosdan Trakyaya getiler. Bu srada Triumvirlerin ordusu da, Yunanistana gemiti. ki ordu, Trakyada Filippide (Phlippes) kar karya geldi. Sava kazanan, Antonius ile Octavianusun ordusu oldu. Bylece, i sava ta ok bymeden bitmi oldu. Sonuta, bu iten en zararl kan Anadolu idi. Yine soyulmutu. Savatan sonra, M.. 41 ylnda, Antonius Efese geldi. Brutus ve Cassiusa yardm eden ve onlarn tarafn tutanlarn byk bir ksmn affetti. Ancak, yannda ok byk bir ordu vard ve bu orduyu terhis etmesi gerekiyordu. Bu da para demekti. Bu nedenle, yine de kentlerden ve vasal krallardan para toplad. Anadolu her koulda veriyordu. Ordu kurmak iin para veriyor, sonra da terhis etmek iin yine para veriyordu. Ancak, Antonius, her yerden para toplamad. Durumu ok kt olan Likya, Laodikeya, Rodos, Tarsus ve baz adalar vergiden muaf tutuldular. Antonius, Tarsusa geti. Msr kraliesi Kleopatrann son savataki tutumu garipti. Onu sorgulamak iin, Tarsusa ard. Ama Kleopatraya vurulup, devlet ilerini brakp, onun peinden Msra gitti. Bu arada yeni gelimeler oluyordu. Octavianus, talyada durumunu kuvvetlendirmiti.

136

Parthlar Batya Doru Geniliyor

Petra

137

M.. 40 ylnda, Parth ordusu, Pacorus ve Labienusun mterek komutasnda, Frat geerek, Suriyeye girdi. Parthlar, Suriye eyalet valisi komutasndaki Roma ordusunu yenip, Toroslar ap, n Anadoluyu, Karyaya kadar, igal ettiler. Dorudan Anadolunun kalbi olan Asya eyaletine doru ilerlediler. Pamfilya, Kilikya (Cilicia), ve Suriye'yi ele geirip, ta Petra'ya kadar geldiler. Bu blgeler 2 yl civarnda, Parth igalinde kald. Bu blgeler, on denizi dhil, Romal tccarlara kapand. Roma'nn Anadolu ile ticareti ciddi bir ekilde sekteye urad. Sonunda, Roma, Ventidius komutasnda ordular yollad ve bu topraklar geri ald. Antonius, Parth savana fiilen katlmam, sava komutanlarna brakmt. Bu dnemde Parthlar bakentlerini de Ktesifona (Medin) tadlar. Ktesifon, Dicle nehrinin dou sahilinde, Seleukoslarn (Selevkos) bakenti Selevkeiann kar kysndayd. Parthlarn, Anadolunun bir ksmn ve Suriyeyi igal edip, bir sre ellerinde tutmalar, sadece Parth silahl kuvvetlerinin bir baars deildir. Caesar'n ldrlmesi zerine balayan i sava, Roma'nn dikkatini, Parth igaline vermesini nlemitir. Nitekim Antonius'un i sava kazanmasndan hemen sonra, Parthlar geri ekilmeye zorlanmlardr. Parthlar, Mecuzi idiler. Yani Zerdt dini ve Mihtra dini Parthlarn dini idi. Daha nce grdmz gibi, bu dinin yksek ahlak kurallar, toplumlarn adil ynetilmesini gerektiriyordu. Emee sayg n plana kyor, rvet, irtikp, suiistimal iyice azalyordu. Parthlarn Suriye ve Anadoluyu bu kadar kolay ele geirip, bir sre ellerinde tutabilmelerinde, dinin ve ahlakl ynetimin etkisini unutmamak gerekir. Daha nce de deinildii gibi, Perslerle Anadoluya giren ve zellikle Kapadokya blgesinde etkisini gsteren Zerdt dini, Parthlar nedeniyle Anadoluya bir kere daha giriyordu. Bundan sonra Anadoluda Zerdt dini hzla yaylacak ve Anadoluda ekillenen dinlere ve zellikle Hristiyanla etki edecekti. Yine, daha nce deinildii gibi, yz yl iinde, Anadolu ve Suriyede bulunan ve Parth savalarna katlan Romal askerler, bu dinden etkilenecek ve Mithra dinini Roma'nn drt bir yanna yayacaklard. Filipe savandan sonra, talyaya dnen Octavianus, srgndekilerin ve Caesar kartlarnn mallarna el koymaya balad. Bunlarla ordusunu dllendiriyordu. Kiilerin dnda, 16 byk talyan kentinin mallarn da ordusuna datt. Bu politika iktisadi bunalma, o da bakaldrya dnt. Perugia sava kanla bastrld. Octavianus, durumunu glendirmek istiyordu. Caesar ldrdler diye, srgne yollananlar, ezilenler aslnda demokratlard. Octavianus de mlk ve kle sahipleri ile uzlama yollarn aramaya balad. Daha sonra, zamanla, srgn ve mallara el koymalar azalp, durdu. Kaaklara af kt. Ballk gsteren talyan kentlerine zerklik getirildi.
Octavius

138

Antonius-Octavianus
Antonius, Parthlara kar savaacak yeni lejyonlar kurmak amacyla talyaya gitti. Ama burada, Brundisium limannda, talyaya girmesi engellendi. Antonius ile Octavianus, aralarnda mzakerelere baladlar. M.. 40 ylnda, Antonius ve Octavianus yaplan antlama ile Roma topraklar, llyriadan geen bir izgi ile Dou Bat diye ikiye ayrld. Dou topraklar Antoniusun oldu. Antlamadan sonra, Antonius Yunanistanda kald. Parthlar ile devam eden savalar komutanlar ynettiler. Daha nce, komutan P. Ventidius'un, M.. 39 ylnda, Parthlar yenerek, Anadoludan attn sylemitik. Antonius, gelecekte yeni bir olas Parth saldrsna kar, tampon grevi grecek vasal krallklar yeniden organize etti. VI. Mithradates in torunu, II. Farnakesin olu Dariusa Pontusu, Amyntasa Pisidyay, Polemona Kilikyann bir blmn verdi. Amyntas, nceden, Galatya kral Deiotarosun yannda alyordu. Brutusa yardma yollanan Galatya kuvvetlerine komuta etti. Ancak, Brutus ve Cassiusun yaplacak bir savata anslar olmadn grerek, Filippi savandan nce, Antonius kuvvetlerine katld. Pisidya ve evresi, Roma tarafndan hibir zaman tam olarak denetim altna alnamamt. Amyntas, blgenin kral olarak bu denetimi salamaya alt. Antonius, Galatya kralnn lmnden bir sre sonra, Amyntas topraklarna Galatya kralln, dou Pamfilya ve ssauriay da ilave etti. Side kenti, Amyntas snrlar iinde kalmt. Bu nemli ve hareketli liman, hem bu kralla hareket getirdi ve hem de gneye inen ticaret yolunun denetimini salad. Anadolu dzenlemelerini bitiren Antonius, Antiokheiaya geerek, burada Kleopatra ile evlendi. Bu evliliin hediyesi olarak ta, Antonius, Msr kraliesine, srail, gney Suriye, Kbrs adas ve Kilikyann bir ksmn verdi. Antonius, M.. 36 ylnda, 100.000 kiilik bir ordu ile douya, Parthlar zerine yrd. Bu srada Parth kral IV. Fraates di. Roma ordusu, Hazer glnn gneyinde Fraata (That- Sleyman) kalesini kuatt. Parthlar, vur, ka taktikleri ile Roma ordusunu iyice hrpaladlar. Antonius, Fraata kalesini alamad. Daha nceki savata, Parthlar tarafndan ele geirilen Roma sancaklar ve Crassusun c de alnamad. Roma ordusu, askerlerinin te birini kaybederek geri dnd. M.. 36 ylnda, talyada, Octavianus lehine bir gelime oldu. Caesarn lmnden sonraki kargaa yllarnda, Pompeius taraftarlarnn bir ksm, Pompeiusun son olu Sextusun, 139
Octavius

Romann bana gemesini istemiti. Sextus Pompeius, talyada tutunamam, Sicilyaya yerlemiti. Buradan, talyay hem a brakyor ve daima yeni bir kle ayaklanmas tehdidi altnda tutuyordu. Ordusu srgndekilerden ve klelerden olumutu. Triumvira, Sexusle baa kamyordu. Ama o da talyaya geemiyordu. Bu Roma iin ok tehlikeli olan denge durumunu Octavianusun en yetkili komutan Agrippa bozdu. nce, Sexusun korsan donanmasn yok etti, sonra, Sicilyay ele geirdi. 36.000 kle ele geirildi. Sahibi bulunanlar sahibine iade edildi, sahibi bulunamayan 6.000 tanesi armha gerildi. Senato, Foruma Octavianusun altn bir heykelini dikerek bu olay kutlad. Senato, Octavianusu yaam boyu temsilci olarak tand. M.. 36 yl, Antonius iin kt giderken, Octavianus iin baarl geiyordu. Octavianus, ayn yl barahiplik grevini de alarak, Lepidusu saf d etti. imdi arenada ikisi kalmt, Antonius ve Octavianus. Yenilgi ile sonulanan, ilk Parth saldrsndan 1 yl sonra, Antonius, Ermenistan zerinden Parthlara saldrd, ama bundan da sonu alamad. Bu baarszl, Ermeni vasal kral Artavasdese balayan Antonius, M.. 34 ylnda, ordusu ile tekrar Ermeni (Armenia) topraklarna girdi. Artavasdesi yakalayp, Msra getirtti. Roma ordusu oradan ayrlr ayrlmaz, Parthlar tekrar Ermenistan'a girdiler ve Artavasdesin olu Artaksias kral yaptlar. Dou Anadolu, Roma ile ran arasnda bir alnp, bir veriliyordu. Octavianus, Batda, olumlu politikalar izliyor ve baarl oluyordu. Douda ise, Antoniusun hem baars yoktu ve hem de keyfi bir ynetim uyguluyordu. Yava, yava Octavianus ile Antoniusun aras alyordu. Bu srada, Antonius, lmnden sonra almak zere, vasiyetnamesini dzenleyip, Romadaki Vesta tapnana yollad. Bu yzlerce yllk bir detti. Vesta tapnandaki rahibelerin elinden vasiyetnameyi kimse alamazd.

Aktium Deniz sava

140

M.. 32 de Octavianus, silahl adamlar ile birlikte senatoya girdi. Antonius yanda 400 senatr kovdu. Antonius yanls iki konsl kat. Vasiyetnameyi, Vesta rahibelerinin elinden zorla ald ve onu halk meclisinde okudu. Bu vasiyetnameye gre, Dou Roma, Antoniusdan sonra Kleopatraya kalyordu. Meclis, Antoniusun Konsl ve Triumvirlik unvanlarn geri alarak, Msra sava at.

Agrippa

141

Savaa iki taraf da ok iyi hazrlandlar. Yunanistanda Actiumda, iki donanma karlap, savaa tututu. Msr gemileri, savan en kzt bir dnemde, katlar. Antonius, Kleopatray takip etti. Bylece sava, Roma amirali Agrippa tarafndan kazanld. Komutansz kalan, Antoniusun ordusu ise teslim oldu. Bundan 2030 yl nce, skenderiye nlerinde, Antonius son bir kere daha Octavianus ile savat ise de bu sava da kaybedip, intihar etti. Peinden Kleopatra da kendini ldrd. Bylece, Msrda firavunluk dnemi biterek, dorudan Roma ynetimi balad. Her ne kadar, Ptolemaioslar, Byk skenderden arta kalan son Helen devleti idi ise de, bu sayede Msr bamsz bir devlet olarak, firavunlar dnemini 6.000 yldr devam ettirmiti. Artk, bundan sonra bamsz ve antik Msrn devam olan bir devletten bahsedilemeyecektir. Makedonya kkenli Ptolemaioslar (Ptolemaioslar), Msr' ynetirken, bir yandan kendilerini Msr uygarlnn koruyucusu gibi gsteriyor, dier yandan Msr uygarl tarafndan zmsenme tehlikesini bertaraf etmeye alyorlard. Bu bakmdan Ptolemaioslar, kendi kltrlerini korudular ve Msr' Yunanllar eliyle ynettiler. Msrl rahipler ise, her ne kadar yabanc yneticiler ile iyi geinmeye abalasalar da, kiisel dzeyde ynetimden uzak kalmaya ve bir lde Msr ulusuluunu korumaya gayret ettiler. Ptolemaioslarn ortadan kalkp, Msrn bir Roma eyaleti haline gelmesiyle birlikte, Msr, firavununu, tarihini, birliini ve Msr Msr yapan deerleri hzla unutmaya balayacakt. Birlii ve inancn simgesi firavunun ortadan kalkmas ile birlikte, Msr dini ksa sre iinde zayflayarak, yeni ortaya kacak dinler karsnda yok olup gidecekti. Ama daha bu noktaya gelinmesine 400 yl vard. Octavianus, Actium zaferi ve Msrn alnmasndan sonra, Samosda eyaletlerin sorunlarn ele ald. Buradan Asya eyaletine geti. Antoniusun daha nce kentlerden ald sanat eserlerinin yerlerine iadesi kararn ald. Octavianus, i sava kazandktan sonra, o muhteem ordusunun bir ksmn terhis etmek zorundayd. Ama askerler terhis edilirken, verilecek olan paralar da, ok byk meblalar buluyordu. Octavianus, altn, gm ve bakr sikkeler bastrd. Sikkelerin bir yznde zafer Tanrs Victoriann bst, dier yzde ise, deniz Tanrs Neptn bulunuyordu. M.. 28 ylnda, Octavianus, Romaya dnerek, Roma dnyasnn her yerinde bar dneminin baladn ilan etti. Senato listesini yeniden dzenledi. Devlete borcu olan vatandalarn, borlarn balad. Tm tapnaklarn onarmna balad. Romann her yerine bar ve huzur gelmiti. Roma imparatorluu her konuda yeniden ykselie gemiti. M.. 27 ylnda, Octavianus tm yetkilerini terk ederek, Cumhuriyet ynetimini tekrar alr hale getirdi. Ancak, senato, Octavianusun, askeri bir ynetim tarz ile ynetilmesine ihtiya duyulan Kilikya, Suriye ve Kbrs gibi eyaletleri, 10 yl sreyle ynetmesini ondan istedi. Senato, Octavianusa olan minnetini belirtmek iin, ona, Augustus (Kutsal) nvann verdi. Bylece Romada cumhuriyet dnemi sona ererek, Principatus dnemi balam oldu. Bu dnem, M.S. 284 ylna kadar srecektir.

142

Roma Edebiyatnn Altn Devri

Roma edebiyat, M.. 100 ylndan balayarak Augustusun lmne kadar altn an yaamtr. Bizzat Augustusun hamilik yapmas ile edebiyat, tarih ve felsefeyi destekleyen pek ok zengin ahsiyet ortaya km, bu da zgn eserlerin yaratlmasna yardmc olmutur. Edebiyatlar destekleyen en nemli kiilerden biri de Maecenasdr. Maecenasn kltr ortam iinde kendine yer bulan, Q. Horatius Flaccus (M.. 65 8), nemli ozanlardan biridir. Babas bir azatlyd. Olunu, idari hizmetler iin yetitirmek istiyordu. Onu, eitimini tamamlasn diye Atina'ya yollad. Tam o srada yine sava kt ve Horatius, asker olarak orduya katld. M.. 40 ylnda, Roma'ya dnerek, bir kestrn yannda ktip olarak almaya balad. Bu srada, Triumvira srasnda, babasnn ufak olan topraklar devlet tarafndan gasp edildi. Horatius, Maecenas'a Virgil eserini okuyor iir yazmaya balad. Epodes ve Yergiler gibi ilk eserlerinde, Cumhuriyet lksne duyduu balln izleri grlr. Vergilius ile dostluk kurduktan sonra, Maecenas'n evresine girdi. Maecenas'la dostluklar gittike ilerledi. Maecenas, ona, gzel bir malikne ald. Octavianus da zel ktipliini nerdi. Horatius da, insanlarn yaamdan zevk almaya aran, ak iirleri yazmaya balad. M.. 17 de, Augustus'u gklere karan " Yzyllk ark " y yazd. Horatius'un Odes'leri, Roma lirik iirinin en tepesinde yer alr. Bunlar birer aheserdir, ama ilerinde ilerici fikirler bulunmaz. P. Vergilius Maro (M.. 70 19), Romann yetitirdii en byk ozan kabul edilir. Yalnz Roma edebiyatn deil, dnya edebiyatn derinden etkilemi bir yazardr. Mantova yaknlarnda, kk bir toprak sahibinin oluydu. yi bir eitim grmtr. Vergilius, krlar, kyleri, doa gzelliklerini Eclogae (Bucolica) adl eserinde dile getirmitir.

143

Bir ara, P. Vergilius Maronun topra elinden alnd. O da topran geri alabilmek iin mcadele etti. Bu mcadele esnasnda, Caesar' destekleyen partinin ileri gelenleri ile iyice yaknlat. O srada talyan tarmnn k herkesi telalandryordu. Bu nedenle olsa gerek, iftileri ve iftlik hayatn anlatt Georgica adl eserini yazd. Bu poem, hakiki bir tarmclk el kitabdr. Ama onu esas mehur eden, Aeneas adl destandr. Destan, Troyadan kap, bir sr serven yaadktan sonra, Romaya gelen ve Romay kuran Aeneas anlatlarak balar. Roma ruhu ve Romann tarihi olaylar ok canl bir tarzda anlatlr. Sonu, Augustusun istek ve dncelerine uygun, Romann bykl ile mtenasip, ihtiaml bir destandr. Eser zerinde 11 yl uram ve aslnda, son noktay da koyamamtr. Eser, Augustus'un emri ile yaynlanmtr. Hala zevkle okunmaktadr. Latin ozanlar iinde en fazla sevilerek okunanlarn banda P. Ovidius Naso (M.. 43 M.S. 18) gelir. Amores (klar), Ars Amatoria (Ak Sanat), Medea Trajedisi adl eserleri vardr. Augustus tarafndan srgne yollanm, o yllarda Trista ve Pontusdan Mektuplar yazmtr. En tannm eseri Metamorfoses (Deiimler) adl eseridir. Ovidius, bir valyenin oludur. Bir ak airidir. Ama Ak Sanat adl eserini yaynlaynca, kyamet koptu. Bu erotik poemde, erkek ve kadnlara birbirini ayartp, batan karma yollarn ve sevgili olarak kalabilmenin sanatn retiyordu. Bu kadar Roma aristokrasisi ve saray iin bile fazlayd, onu yukarda bahsettiimiz srgne yolladlar. Orada, Augustus'den af dileyen, Aclar ve Pontique adl eserlerini yazd. Bu eserlerde, pimanlk itenlik ve etin yaam koullar vardr. Dnemin en nemli tarihilerinden biri de Strabon (M.. 64 M.S. 21) dr. Amaseya (Amaseia, Amasya) da doan Strabonun ailesi, Pontos (pontus) krall iinde yneticilik ve dinsel grevler yklenmi bir ailedir. Strabon iyi renim grm, Roma, Msr ve Anadolunun bir ksmn gezmitir. Onun 47 kitaptan oluan Tarihsel Aratrmalar adl eseri gnmze ulaamamtr. Bize ulaan kitab, 17 ciltten oluan Geographika (Corafya) adl eseridir. Bu kitaplarnda, spanya, Sicilya, Galya, Britanya, talya, Kuzey Avrupa, Dou Avrupa, Balkanlar, Yunanistan, Karadeniz, Hazerdenizi, Anadolu, Hindistan, ran, Mezopotamya, Filistin, Habeistan, Arabistan anlatmtr. Verilen corafi bilgilerin yannda, konu edilen lkelerin tarihi, dinleri, gelenek ve grenekleri de aktarlmaktadr. Strabonun bu eseri ok nemli bir kaynaktr.

144

Anadolu Vassal Krallklar

Bilindii gibi, Pompeiusdan beri Pontosun bir ksm Bitinya ile birletirilmi, BitinyaPontos (pontus) eyaleti kurulmutu. Caesardan sonrada, Pontosun kalan ksm, Romaya vasal bir krallk olarak braklmt. Octavianus zamannda, Pontos (pontus) kral Polemon idi. Konya (Lykaonia), kral Amyntasn topraklarna katlmadan nce, oras da Polemon tarafndan ynetiliyordu. Polemon ailesi, var olduu srece, Romaya tam bir ballk sergilemitir. Her koulda, Romaya defalarca verdikleri hizmetler, ancak sevgi nedeni ile yaplabilir eylerdir. Polemon, sfrl yllarda, Karadenizin kuzeyine yapt bir ziyarette, ld. Onun lmnden sonra, Amasya ve yukar Kzlrmak Galatyaya balanarak, Pontos (pontus) krall iyice kld. Kala, kala Karadeniz kylar ve Lykos vadisi kald. Polemonun kars Pythodoris, bu blgeyi ynetmeye devam etti. Bakenti, Lykos kysndaki Kabeira (Niksar) idi. Pythodoris, Agustus onuruna bakentinin adn Sebaste (Agustusun Yunancas) olarak deitirdi. Pythodorisin olu, Roma zel yurtta kabul edildi ve daha sonra Armania kral oldu. Kz Tryphaina, Trakya kral Kotys ile evlendi. Kotys, ailesinin bir ferdi tarafndan, M.S. 19 ylnda ldrld. Katil Roma senatosu nnde yargland ve srgne yolland. Tryphaina, Kyzikosa ekilerek rahibe oldu. Daha sonra, prenses Tryphainann adna, " Pavlosla Theklann leri " adl eserde, Thekla arenada lme mahkm edildiinde, Theklann koruyucusu olarak rastlanmaktadr. Bu sralarda, kralie Pydhodoris, Kapadokya kral Arkhelaos ile evlendi. mparator Tiberius zamannda, Kralie Pydhodoris ld (M.S. 34). Tiberius, tapnak kenti Komanay, Roma snrlar iine alarak, Pontos (pontus) kralln daha da kltt. Pontos kralln ise bir sre kralsz brakt. Prenses Tryphainann iki olu, Kotys ve Polemon, Romada yayorlard. mparator Caligula, Kotys Pontos kral, Polemonu Trakya kral yapt. Daha sonra, Kotys lnce, Pontos krallndan geri kalanlar Galatia eyaletine balandlar. Bu hikye, Romann kk vasal krallklarla nasl oynadna gzel bir rnektir. Roma, daima, sadece krallklar deil, ama bir takm aileleri de, cann istedii gibi kullanmtr. Pontosun komusu Galatya (Galatia) eyaleti, zellikle ncil zerinde alan tarihilerin, hep ilgisini ekmitir. sann havarilerinden Pavlosun en nl mektubu bu eyaletten yazlmtr. Bu mektup, Hristiyanln ilk yllarnda Roma imparatorluunu ve Anadolunun sosyolojik durumunu yanstr. Galatya kral Amyntas ldnde, Galatya, Anadolu Roma vasal krallklarnn en by bu idi. Sakarya ile Kzlrmak arasndaki geleneksel Galatya topraklarna, Likaonya (Lykaonia, Konya ovas), ve buradaki kentler, Derbe (Kertihyk), Listra (Lystra, Hatunsaray), Laranda (Karaman) dhil olmutu. M.. 39 ylnda Pisidya 145

(Gller blgesi) ve Pamfilya (Pamphylia, Antalya ili), Galatya krallna balanmt. Bu dnemde, Galatya krall Akdenize kadar iniyordu. Actium savandan sonra, Msrn olan Kilikya Trakheia (dalk Kilikya) da Krallk topraklarna eklendi. Asl Galatyada bile Keltler daima nfus olarak aznlkta olmulard. Eski yerleikler, Hititler, Frigler ve dierleri, kentlerde ve kylerde ounlukta idiler. Galatlar buraya geldiklerinde, ynetimi alp, kalelerde veya etraf surlarla evrili kylerde yaamaya baladlar. Amyntas zamanna geldiimizde, Galatlar artk yerli halk ile evlenmeye ve topluma entegre olmaya balamlard. Ancak, her eye ramen, Galatlara zg karakterleri ve gelenekleri de, kark rklarda yaamaya devam etti ve onlara zgn bir yap kazandrd. Bu yap ve dilleri, Dou Roma imparatorluu zamannda bile epey bir sre yaamaya devam etti. Roma. M.. 25 ylnda Ankyray, eyaletin bakenti yapt. Ve Ankara, ksa zamanda, bir Roma ehri olup, kt. Kapadokya ise, zerinden geen ve kesien yollar nedeniyle, stratejik bir eyaletti. Bu eyaletin bakenti, Mazakann (Kayseri) ad, Galat Kral Arkhelaos tarafndan Sezarya (Caesarea) olarak deitirilmiti. Likaonya (Lykaonia, Konya), Melitene (Malatya) yolu; Ankara (Ankyra), Kilikya kaplar (Glek geidi) yolu; Sebasteia (Svas), Pontos yolu buradan geer. Erciyas ile Hasan da arasnda geni zm balar vard. Burann arabnn, dneminin en kaliteli araplarndan olduu sylenir. Zeytinlik ve zm balar olmayan yerler ise, gr ayrlard. Hayvanclk, eyaletin ekonomisinde nemli bir yer tutuyordu. Hatrlanaca gibi, buras, Perslere her yl bin beyz at, iki bin katr ve elli bin koyun vergi verirdi. Blgede, bu yllara gelene kadar, vahi doann ok eitli memelilerinin yaad da grlmektedir. Kapadokya, maden bakmndan da zengindir. Karadeniz limanlarndan, d lkelere, krmz a boyas, su mermeri, sert ve saydam mermerler, mika ve pudra ihra edilirdi. Maden kazasndaki gm madeni de eyalet snrlar iindeydi. Roma eyaleti olmadan nce, Arkhelaosun vasal krall altndaki Kapadokyann, zengin, stratejik, sakin ve uyumlu bir krallk olduu bellidir. Arkhelaos, Pythodorisle evlendikten sonra, Pontos (pontus) ve Kapadokya beraberce, imparatorluun kuzeydou snrlarn korudular. Kapadokya, Roma eyaleti olunca, Roma, bu eyaleti mali bir denetmene verdi. Bu denetmen, dorudan Agustusa kar sorumlu idi ve eyalet gelirlerini dorudan alyordu. Roma eyaleti olduu zamanlarda Kapadokya artk, bir serhat eyaletidir. zellikle, komusu Armeniann bitmek tkenmek bilmeyen taht kavgalarndan etkilenmitir. Roma, Armenia krallnn kendine bal bir kral tarafndan ynetilmesini salamak istemitir. Bu siyaset Octavianusun, II. Tigranesi korumas ile balam ve ardllar tarafndan srarla izlenmitir. Ancak, Armenia halk, ne Romann setii krala uymu ve ne de Parthlara kar tampon bir devlet olma roln slenmitir. Roma, Armeniaya kral tayin etmi, o gidince, kral tahttan indirilmitir. Roma zaman zaman, mecburiyetten Parth prenslerini kral olarak kabul etmi ve ancak o zaman kral tahtta uzun mrl olabilmitir. Anadolunun bu dneminde, nceki blmleri okuyanlar, halklarn nasl kartn, eski kimliklerin nasl kaybolduunu izlemitir. Sfr ylna yaklarken, Anadolunun byk bir blm dil olarak Yunancay kabul etmiti. Sadece Dou Anadoluda eski Ermenice ve yer yer eitli diller konuuluyordu. Anadolunun byk bir blmnde dil olarak Yunanca kabul edilmi bile olsa, aile iinde veya yerel olan blgelerde eski Anadolu dillerinin tamamen bittii daha sylenemezdi. Bununla beraber bu kltr eitliliinin sonu gelmek zereydi. Artk, inanlar da birbirine karmt. Yerel Tanrlarn ilevleri bittiinden, onlar sahneden ekilmilerdi. Tanrlarn says nemli lde azalm ve tek bir Tanrya inanmaya doru giden bir temayl balamt. Sahneye Tanra Tyhe kmtr. Tyhe Kibelenin, tarn, 146

Astartenin, sisin, Demeterin zelliklerini tayordu. Tyhe, kentlerin, krallarn, tm insanlarn koruyucusu idi. Kader ve talih onun ellerindeydi. Seleukoslar onu devletin ba Tanrs ilan ettiler. Ksa srede n ve gc Seleukos topraklarn at. Sulla zamannda, Fortuna adyla, Romaya da girdi. Tyhenin yan sra, Msrda 1. Ptolemaios zamannda tapnlan Sarapis de, Anadoluda kabul grd. Zeus, Dionysos, Apollon, Athena, bu dnemde yeniden g kazandlar. Her kent, her ahs ar ar, inand, tapnd Tanrnn etrafnda, dier Tanrlarn da zelliklerini birletirmeye balad. Gidi, gittike de hzlanarak tek Tanrya doruydu. Anadolunun bu dnem tarihini rendiimiz, tarihilerden biri, Akhaial Polybios dur. Aslnda konu olarak Kartaca savalarn anlatmasna ramen, Romann Anadoluya yaylmas ile ilgili bilgi de vermektedir. Anadolu hakknda bize bilgi veren bir dier tarihi de, Titus Livius (M.. 59 M.S. 17) dur. Titus Livius, 142 kitap

Tyhe tanra

yazm, ancak gnmze 35 adedi gelebilmitir. Sicilyal Diodoros, Caesar ve Augustus dneminde yaamtr. Romann, Caesar dnemine kadar olan tarihini 40 kitaptan oluan bir klliyede toplamtr. Diodoros, bu eserini, Miletli Hekataios, Knidoslu Ktesias, Kymeli Eforos, Kardial Hieronymos, Sicilyal Timaios, Akhaial Polybios, Suriyeli Poseidonios gibi tarihilerin eserlerinden yararlanarak yazmtr. Diodorosun yazd eserin byk bir blm zamanmza ulamtr. Dnemin bir nemli tarihisi de, Romal Cornelius Nepos (M.. 110 25) dur. Aslnda bir biyografi yazardr. De Viris llustribus (nl Adamlar Hakknda) adl eserinde, tannm kral, komutan, hatip, devlet adam, ozan ve tarihilerin hayatlarn anlatmtr. Eserleri toplam 16 kitaptr. Gnmze, sadece 22 komutann hayat ile ilgili olan paralar gelebilmitir.

147

Hahamlar

Herodes (Byk)

Pompeiusun dzenlemeleri ile Yahudi blgesi ok klmt. Julius Caesar dnemi, Yahudi lkesinde i iktidar kavgalar ile geti. M.. 40 ylnda, Roma senatosu Herodesi Yahudi blgesinin hkmdar olarak atad. Herodes, Romann yardm ile Yahudi topraklarna egemen oldu (M.. 40- 4 yllar aras). Bu dnemde, barahiplik trensel bir nitelikten ileri gidememi, Sanhedrin (yksek meclis) ise siyasal gten yoksun braklmtr. Yksek meclis yerine, kraliyet meclisi konulmutur. Herodes, bir Yahudiydi, ama byk nfusu Yahudi olmayan, geni bir topra ynetti. Ynetimi acmaszd. Kendi ailesi dhil, evresindeki herkes, kendilerini hayata pamuk iplii ile bal hissediyordu. Ama dnemi, baarl ve refah dolu bir dnem oldu. Kuds tapnan Helenistik tarzda yeniden ina ettirdi. Caesariada nemli bir liman yaptrd. Herodes, gcnn Romadan kaynaklandnn farkndayd. Ynettii blgede daima Romann isteklerini yapmtr. Herodesin lmnden sonra, srail Romal valilerce ynetildi. Bu dnemde, M.. 30 - M.S. 45 yllar arasnda yaam, nemli bir Yahudi filozof, skenderiyeli Philondur. Philon bir Platoncu idi, ama ayn zamanda dindar bir Yahudiydi. Tabii, bu iki vasf birleince, Philonun Tanrs da Yahovadan farkl bir Tanr oluyordu. Philonun Tanrs insani zellikler tamyordu. Onun bir z vard ve bir de dnyadaki eylemleri. Philonda, Tanr; z, yeryzndeki hkmranl ve yaratc gc ile birlikte bir 148

l oluturur. Philona gre, biz, insanlar Tanry tasavvur edemeyiz. O, insan zihnini tamamen aan bir varlktr. Ve bunu itenlikle kabul etmek, insan alglamasnn en st snrdr. Yahudiler, Philonun Tanr anlayn daima biraz yapay buldular. Hlbuki Hristiyanlar bu dnceden ok yararlanmlardr. Daha sonra greceimiz gibi, Hristiyanlaan Yunanllar, Tanrnn bilinmez z ile etkinlikleri arasndaki bu ayrm ba tac yapmlardr. Hatrlanaca gibi, Platonun bir form dnyas vard. Bu formlar, sonradan fiziki evren olarak yeniden domulard. Philon da Tanrnn bir mastr plan, logosu olduunu dnyordu. Platon, ideale aklmz kullanarak, yani dnerek varabileceimizi sylyordu. Philon ise, gerekte olduu ekliyle Tanrya hi bir zaman ulaamayacamz sylyordu. Alglayabileceimiz en yksek hakikat, Tanrnn, insan zihnini tamamen aan bir varlk olduunu kabul etmekti. Philon, Platon gibi, ruhun, fiziki dnyada bir srgn hayat yaadn yazar. Ruh, fiziki dnyann hazlarn bir tarafa brakp, mkemmel olana, yani Tanr katna ulamaldr. M.. 1ci yzylda, Eseniler diye adlandrlan, komnc bir mezhep kuruldu. Bunlar Yehovann belirli vasflarndan biri olan mutlak adalet dncesini sonuna kadar gtryorlard. Her trl ahsi mlkiyetten vazgeilmiti. Altn ve gm kullanm yasakt. Byk evlerde hep beraber oturuyorlard. Kaplar, dardan gelen yabanclara akt. Yiyecek, giyecek ve dier mallar, kolektif ambarlarda saklanyordu ve herkesin malyd. alma, yaam iin gerekli olan asgari koullar tutturmak iindi. Tarm yapyor, balk avlyorlard. Ancak, ticaret kesinlikle yasakt. nk ticaret, kazan hrsna yol ayor; o da, hemcinslerine zarar verme olasln meydana getiriyordu. Sava iin silah retmiyorlard. Klelik yoktu. Hepsi hr, hepsi eitti. Filistin Yahudileri iinde en yeniliki olan, Esenilerin zmn fazla ateist bulan Farisilerdir. Farisiler, btn sraili rahiplerden oluan bir ulus olarak adlandrmak istiyorlard. Sonunda bir kastta dntler. Sofralar, Tanrnn tapnandaki sunak gibi olmalyd. Gndelik yaamn her ayrntsna bile Tanr fikrini yerletirdiler. Her an Tanr ile yaaynca, ruhban snfna gerek kalmyordu. htiyac olan herkese yardm etmeliydiler. Gnahlar, komularna gsterecekleri sevgi ve nezaketle silinebilirdi. ki veya Yahudi, Tevrat zerinde beraber alyorsa, Tanr onlarla birlikte demekti. Herodes devrinde iki doktrinci birbiri ile att: Biri, ahlak kurallarnn ok sk uygulanmasn savunan ammay, dieri daha geni dncelere sahip olan Hillel idi. Hillel derdi ki: " Kendine yaplmasn istemediin eyi bakasna yapma. Btn eriat bundan ibarettir. Geri kalan onun yorumundan baka bir ey deildir ". leride greceimiz gibi, Hristiyanln olgunlamasn salayan, Esenilerin yaam tarz ile Hillelin geni al grdr. Babil srgn sonunda biten peygamberler dneminin yerini, hahamlar devri almt. Hahamlar dnemi, bundan sonra srp gidecektir. Hahamlar Musevi dinini ve kutsal kitap Tevrat gelitirerek, son haline getireceklerdir. Yahova, insanlar uzaktan ve yukardan yneten bir Tanryd. Hahamlar onu, insanolunun iinde, yaamn en kk ayrntsnda var olan bir Tanrya dntrdler. Bu Tanr her yerde ve her eydeydi. Neredeyse elle tutulabilir kadar gerekti. Ancak, onun alglanmas insandan insana deiiyordu. Bu herkes iin ayn olan standart bir Tanr deildi. Herhangi biri iin ve 149

hatta peygamberler iin bile Tanry tam anlamyla kavramak ve tasavvur etmek mmkn deildi. Onu tanmlayacak her ey eksik kalrd. te bu nedenle, Yahudilerin Tanrnn adn azlarna almalar yasaklanmtr. Bu anlalamayan varln, dnya ile ilikisi de tanmlanmtr. " Tanr yeryznn mekndr, ama yeryz Tanrnn mekn deildir ". Tanr dnyay, tpk ruhun vcudu doldurduu gibi dolduruyor, onu bilgilendiriyor, ama ayn zamanda onu ayordu. Hahamlar tarafndan gelitirilen fikirde, brani Tanrs kendini Kudsten kurtarm, tm dnyay sarmt. Ona, bu vasfna atfen, ekina dediler. ekina imgesi altnda, srgndeki Yahudiler, her bulunduklar yerde, Tanrlarn da buluyorlard. Hahamlar, sraillilerin kendilerini tek vcut ve tek ruh olan bir halk olarak grmeye tevik ediyorlard. Hahamlar, halklarn umutsuzlua dmekten kurtarmlard. Hahamlar, Tanrnn insanlarn ac ekmesini istemediini vazetmilerdi. Tanrnn suretinde yaratld iin, vcuda sayg gsterilmeli idi. Hatta arap ve seks gibi zevklerden uzak durmak gnah bile saylrd. nk Tanr bunlar insanln mutluluu iin yaratmt. Tanrya, izdirap veya inziva ile ulalamazd. Peygamberler, Tanrnn yeryznde iitilmesini salamlard. imdi, Hahamlar, yeni bir hukuk dzeni oluturuyorlard. Yaptklar ii hem Tanrnn ve hem de kendilerinin ii olarak grdler. Onlar dnyada Tevratn saysn arttrarak, Tanrnn dnyadaki varln geniletmekte ve etkinletirmekteydiler. Halk, Hahamlara, Tevratn kendilerinde vcut bulduu insanlar olarak sayg gsterdi. Hahamlar, gn be gn insan daha da kutsallatrdlar. Komunu kendin gibi seveceksin. nsana hakaret, Tanrya hakaretti ve hatta Tanry inkrd. Cinayet en byk su idi. Tanr suretinde yaratld iin herkes eitti. Tek bir insann hayatna kasteden, btn dnyaya kastetmi gibi cezalandrlmal idi. Tek bir hayat kurtarmak, tm dnyay kurtarmak demekti. Bu temel bir hukuk ilkesiydi. Bir goyim (Yahudi olmayan), ya da bir kle, kimse aalanamazd. zgrlk en nemli hakt. nsan zgrl ancak Tanr tarafndan snrlanabilirdi. Tanr, her insann iindeydi.

150

Eski Ahid
Eski Ahit, Kitap- Mukaddesin birinci blmdr, ikinci blm ise Hristiyanlarn Yeni Ahitleri yani ncildir. Eski Ahidi meydana getiren kitaplar branice yazlmtr, baz blmleri ise Aramca yazlmtr. Eski Ahidin Massoretik denilen, branice yazlm geleneksel nushas bundan 14 ila 11 yzyl nce yazlmtr. Kutsal kitabn hibir branice, orijinal, el yazmas nshas bugne gelememitir. Ama Yunanca ve Latince evirilerin el yazmalar olduka eski tarihlere dayanmaktadr. Ayrca Sryanice ve Gotca eviriler de bulunmaktadr. Ancak en eski olanlar 2000 yldan daha yenidir. Eski Ahidin eriat kitab yani Tevrat, 5 kitaptan meydana gelmitir. Bunlar Tekvin, k, Saylar, Levililer, Tesniye (ikinci eriat kitab) dir. Yunanllarn Pentateuque dedii bu beliye sonradan Yeunun kitab da eklenerek, Eski Ahidin birinci ksm 6 kitaba karlmtr (Hexateuque). Eski Ahidde ayrca Peygamberlerin kitaplar ile Neideler Neidesi (trkler trks), Meseller (ataszleri), Eybn kitab, Vaiz kitab vs... vardr.

Be kitabn yazar veya yazarlar, iki ayr hikyeyi, birbiri ile kartrmadan, yanyana anlatmlardr. Bunlarn birinde, Tanr, Elohim (Eloh = ruh; Elohim = ruhlar) diye adlandrlr. Elohim yani ruhlarn tm, nk oul olan Elohimden sonra gelen fiil tekildir. Dier hikyede ise, Tanr, Yehova (varolan) diye adlandrlmtr. Elohist diye adlandrlan metin Tekvinin ilk blmn ve 2 ci blmn ilk ayetini iine alr. Yehova metni diye adlandrlan metin ise, 2 ci blmn drdnc ayetinden balar. Elohist metine, ksaca E diye ad vermek det olmutur. Yahova (Juda) metnine ise J demek det olmutur. Genel olarak, bu yanyana metinlerin, M.. 800 ylnda bittii dnlr. Yazarlardan J, Juda (Yahuda) krallnda yaamtr. Yazarlardan E ise kuzeydeki srail krallnda yazmtr. J ve E, komu lkelerin mitlerinden tabii ki etkilenmilerdir. Ancak, M.. 800 ylna gelindiinde, artk sraillilerin kendi zgn bak alarn gelitirdikleri grlr. 151

n Masoretik tekst ihtiva eden Nash Paps M.. II yzyl

E metninde (Elohist metinde) insann yaradl bitkilerin yaradlndan sonra gelmekte, J de ise (Yahova metninde ise) insan bitkilerden nce yaratlmtr. Elohim insan kendi suretinde yaratarak onu ayn zamanda erkek ve dii olarak yaratmtr. Yehova ise ilkin erkei yaratmakta, sonra " Erkein yalnz olmas iyi olmaz; bir de ona uygun kadn yaratacam " diyerek, erkein kaburga kemiinden kadn yaratmtr. Elohist metinde demin gnahndan bahis edilmez, bundan Yehova metninde szedilmektedir. Jnin insan ile Tanr arasnda ortaya koyduu ayrm ok nemlidir. nsan (adam), Tanrs ile ayn kutsal zden olumak yerine, yeryzne (adamah) aittir. Yine J derki: Yahova brahime kendini zel bir kaderin beklediini syledi. brahim bir gn gkteki yldzlardan daha kalabalk bir milletin atas haline gelecek ve torunlar Filistin topraklarn ele geirerek, kendilerine yurt edineceklerdi. Marduk, Baal ve Anat veya dier daha nce grdmz Tanrlar, insanlarn sradan dnyasna karmazlard. Hlbuki sraillilerin Tanrs, gncel olaylarda da gcn kullanp, etkili olmaktayd. lk vahiy, bir emir ieriyordu: brahim, Filistine gecek. J derki: demin torunlarndan beri insanlar Yahovaya tapar. P ye gre ise (P metni az ilerde anlatlacak), yanan allkta Musaya grnene kadar srailoullar Yahova ismini hi duymamlardr. Tanr Musaya, brahimin kendisini El adday (dalarn Eli) olarak ardn ve Yahova ismini bilmediini syler. Biz, imdi brahimi, Musay ve dierlerini, tek bir Tanrya inanan tek Tanrclar olarak dnyoruz. Gerekte, ilk dnem branileri, dier Tanrlara da inanyorlard. Marduk, Baal gibi tannm Tanrlara da tapm olmallar. Hatta hepsi farkl Tanrlara tapm bile olabilirler. brahimin Tanrs, Kenan lkesinin yce Tanrs El olabilir. El olduka yumuak ve lml bir Tanrdr. O, brahime insan eklinde ve arkadaa yaklamtr. E nin anlatmnda ise, Tanr ile brahimin ilikilerine daha mesafeli yaklalr. E de Tanr brahimle dorudan konumaz, bir melek aracl ile grr. Yakup ile Tanr arasnda da benzer bir iletiim oluur. Yakup, bir yolculuunda uyurken, gece ryasnda, ge uzanan merdivenin stnde (Ziggurat gibi) Eli grr. El, Yakupun torunlarnn gl bir millet olup, Kenan lkesini ele geireceklerini syler. El, Yakupa nemli bir ey daha syler: Filistin topraklarn terk edip, yabanc topraklarda dolatnda dahi onu koruyacaktr. Ancak, o zamana kadar Tanrlar yereldir. Herkesin gc kendi blgesinde geer. Bu nedenle bir yere gidildiinde, bir nlem olarak, orann yerel Tanrsna da taplr. El derki: " Her zaman seninleyim, nereye gidersen git seni koruyacam ". Yakup, bu rya grd yeri Beth-El (Tanr Elin evi) olarak adlandrr. Yakup, Beth-Eli terketmeden nce, orada karlat Tanry kendi Elohimi yapmaya karar verir. Bu, bir Tanrnn insanlarn gznde temsil ettii herey demektir. Sonra birgn, Yakup, daha sonra Tanr El olduunu anlad biri ile sabaha kadar gre tutar. Balangtaki Tanr, J nin Yahova dedii Tanr El, eski Tanrlardan daha alak gnll bir Tanrdr. Sonra birden bu Tanr gittike zalimlemeye balar. braniler, Msrdan kaarken, onlara firavun k izni versin diye: Msra veba salar, Nilden kan aktr, lkeyi karanla boar, Msrllarn en byk erkek ocuklarn ldrr. Bu Tanr, son derece zalim, tarafgil ve katil bir Tanrdr. Ordularn Tanrsdr, bir sava Tanrsdr. Bu sava Tanr, kendi yandalar dnda hi kimse iin en ufak bir merhamet krnts tamaz. Bu Tanr sanki bir kabile Tanrsdr. 152

u anda, biz bu tarihi okurken, aklmza pek ok soru gelir: El mi? Yahova m? El Yahova m?, lk Tanr hangisi? Vs... Ancak, bugn bizim iin nemli olan bu problem, o gn hi nemli deildi. Antik alarda, Tanrlar sk sk birbirine kartrlr, birletirilir ve bir blgenin Tanrs, baka bir halkn Tanrsyla zde kabul edilirdi. Kkenini tam anlamasak da, emin olunacak tek ey, sonunda Yehovann srailin egemen Tanrs haline gelmesidir. Musa, sraillilere, brahim, shak ve Yakupun inandklar Tanr olan El ile Yahovann, tek ve ayn Tanr olduuna ikna etmeyi baarmtr. Daha nce ksaca anlattmz gibi, Musa, Msrdan kap, kaynpederinin koyunlarn gderken, tututurmadan, bir d etki olmadan yanan bir allk grmtr. ncelemek iin yaklatnda, Yahova onu adyla arm ve Musa buradaym (bineni) diye barmtr. Tanr " Daha yakna gelme " demitir, " ayakkablarn kar, nk zerinde durduun yer kutsaldr. Ben atalarnn, brahimin, shakn ve Yakupun Tanrsym ". Her ne kadar Yahova, ben atalarnn Tanrsym dese de, o, brahim ile oturup yemek yiyen, sohbet eden Tanrdan farkl bir Tanrdr. Musann karlat Yahova iddet artrmakta, araya mesafe koymaktadr. Musa, ona ismini ve delillerini sorar. Cevap Kimsem oyum (Ebyeb aer ebyeb) olur. Bu branicede belirsizlik bildiren bir deyimdir. Yani, Tanr Musaya " bu seni ilgilendirmez " veya " sana ne " demitir. Tanr adn vermez, gebelerde ad kabile iinde geerlidir. Ayn kabileden olmayan iin, ad olmak bir ey ifade etmez ve zaten kendinden olmayana ad verilmez. Adn bilmek yaknlamak demektir. Yahova, insandan ok yukarda bir varlktr. Neredeyse Smer Tanrlar gibi, ayr bir dnyadandr. Ona koul ileri srlemez. Kendi ne isterse tam tamna o olur. Musa tek bana daa kmt, burada Kanun tabletleri kendisine verilmiti. Eskiden, ahenk ve adalet bizzat nesnelerin doasndayken, imdi Kanun yukardan iniyordu. Burada Tanr ile (srail halk adna) Musa arasnda bir anlama yapld. Bu anlamayla, srailliler, dier btn Tanrlar grmezden gelerek, Sina da Tanrs Yahovay biricik Tanr olarak tanyacaklarna sz veriyorlard. Ancak, uzun bir zaman diliminde, srailliler bu anlamaya pek sadk kalmadlar. Dier Tanrlara tapmaya devam ettiler. Hele Kenan lkesine yerletikten sonra, Baal kltrne geri dndler. Musa'dan sonra gelen peygamberler, sk sk onlara verdikleri sz tutmalarn hatrlatmlardr. Bu peygamberler, kendilerinin Elohimi olarak yalnzca Yahovaya tapacaklar szn vermiler, karlnda Yahova da, sraillilerin kendisinin seilmi halk olacana ve onlar koruyacan vaat etmitir. Be kitabn yazlmasnda sadece Elohist ve Yahova okullar etkili olmamtr. Daha sonraki tarihlerde baka okullar da etkili olmulardr. nc bir okul, zellikle Tesniyeyi (kinci eriat Kitab; Deuteronome) meydana getirmi olduundan, deuteronomist okul diye adlandrlr (D okulu). Ayrca ruhani okul da be kitabn yazlmasna katkda bulunmutur. Buna da Priestly (P okulu) denir. Daha nce grdmz, Babil srgnnden sonra kaleme alnp, Tesniyeye de giren P metinlerinde, Babil srgnnn ve srgnden dn, bu esnada yeniden gelien tek ve 153

biricik Tanr fikrinin, nasl bir deiim gsterdiini izleyebiliriz. P metinlerinde, E ve J de anlatlan olaylar farkl bir ekilde yorumlanmtr. P, daha yceltilmi ve karmak bir Yahova anlatmaktadr. P ye gre kimse, J de anlatld gibi Tanry gremez. Kiinin Tanr anlay ile gerein bizzat kendisi arasnda bir fark vardr. P ye gre, insanlar Tanrsal varl ancak, batan gnein son klar gibi, ardnda brakt etkisinden grebilirler. Pnin Tesniyeye en byk katks, Enuma Elie dayanan yaradl yksn ilave etmesidir. Babillilerin yksnde, bildiimiz gibi, insan bir son dakika karar ile yaradla dhil olur. Burada ise, insann yaradl, yaradln zirve noktasdr. Tanr insan kendi suretinde yaratmtr. Dolays ile insanlar onun yaratc grevini srdrmelidirler. Enuma Elideki gibi, yaradln alt gnn bir gnlk dinlenme gn takip eder. P, yedinci gne zel bir nem kazandrmtr. Yedinci gn Tanrnn taklit edilmesi ve onun dnyay yaratnn bir ans haline gelmitir. Sabbat, artk, ok daha nemlidir.

154

Augustus
Octavianus, Romada tekti. Actium savandan sonra, daha Yunanistanda iken, ordusunu kltt. Kendine en gvenilir ve disiplinli askerlerinden 28 tmen (yaklak 150.000 asker) brakarak, geri kalanlar terhis etti. Bu 28 tmeni, iktidar boyunca korudu. Askerlerine toprak ve bol para datyordu. mparatorluun eitli yerlerinde koloniler kurarak, terhis ettii askerlerini buralara yerletirdi, Octavianus ordusuna ve askerlerine iyi bakyordu. Askerler de ona ok bal idiler. Yukarda sz konusu edilen 28 tmen, Romann ilk cretli ve srekli ordusudur. Her asker, 20 yllna askere alnrd. Her yl askerlere belli bir deme yaplr, ayrca 20 yl bitip, tekat olunca, onlara toprak ve toplu bir para verilirdi. Askerler, askerlik hizmetleri sresince aile kuramazlard. Ordularn kararghlar, Romadan uzakta, snrlardayd.

Augustus

Roma ordusu zerinde tam bir denetimi olan Octavianusu, zaten batan beri, byk toprak sahipleri ve oligari destekliyordu. Sonunda, senato da, Octavianusun bir dediini iki etmez oldu. Bu durumda halk meclisinin fonksiyonlar kendiliinden nemini kaybetti. Artk yneticilerin seimi, kanunlarn oylanmas sadece Octavianusun kararlarnn formalite olarak onaylanmas idi. Daha nce, geni halk kitleleri, halk meclisi ve forumlar sayesinde, zinde bir ekilde siyasetle i ie idiler. Bu yeni durum, halkn siyasete olan ilgisinin azalmasna ve kllenmesine neden oldu. Kitlelerin siyasi bilinci, ekmek datm ve elencenin daha da rgtlenmesi ile iyice geri plana atld. Halkn gnlk buday tayn 300.000 e karld. Budayn nakliyesini bizzat Octavianus denetliyordu. Halka sk sk para datlmaya alld. Ve arenalar, halkn ilgisini ekecek sahne dzenlemeleri yapmaya baladlar. Kitleler, ekmek ve elenceyi, meclislerde ne ie yarad tam belli olmayan, hkmranlk iradesine tercih eder oldular.

155

Octavianus, senatoyu, biraz daha ekillendirdi. Senatoya seilebilmek iin gerekli mal varln, zengin ve soylular iin, 100.000 sestesi tanmaz mlk olmak zere, toplam 1.000.000 sestese kard. valyelerin senatoya seilebilmesi iin gerekli mal varln ise, 400.000 sestese ykseltti. Senatonun toplam ye says 600 olarak saptand. Senato iinde majistralk yapanlarn kontenjan arttrld. Senatr olan zengin ve soylu aznla, orduda ve devletin idari mekanizmalarnda, st dzey grevler iin, nemli ayrcalklar tannd. kinci snf saylan valyelere de, ordu ve devlette, yapabilecekleri grevler tanmland. Herkes hayatndan memnundu. Btn yazarlar, hatipler Octavianusu vyorlard. Aslnda, bulunduu yere gelmesinde, eski demokratik glerin nemli katks olmutu. imdi, ynetimde byk ve orta mlk sahipleri vard, yoksul snflar ise durumdan ikyeti grlmyorlard. Romada hala, cumhuriyeti gelenek ve dnceler ok glyd. Octavianus gibi, zeki ve yetenekli bir yneticinin bunu fark etmemesi dnlemezdi. O da, snflar arasnda bir eit uzlamay rgtledi. Yeni rejime principatus dendi. Bu, ynetim gc, ho grs, adaleti ve merhameti ile en nde gelen yurttan, cumhuriyet iinde zel bir arlnn olmas demekti. Aslnda, bunun monariden bir fark yoktu. Ama terim yumuakt, cumhuriyet rejimini kmsemiyordu, yani halk tarafndan sevgiyle karlanabilirdi. M.. 13 Ocak 27 tarihinde, Octavianus senatoda bir sylev verdi. Sylevinde, dzeni yeniden kurduunu; elindeki tm yetkileri geri verdiini; zel yaamna geri dnmek istediini sylyordu. Senato yerinden oynad. Ona akla gelmez teklifler yapyorlard. Ancak o, bu tekliflerin ounu reddetti. Tanrsal olarak nitelendirilmeyi reddetti. Kendine verilmek istenen tm unvanlar reddetti. Ben diyordu, cumhuriyeti ykmak deil, daha da glendirmek istiyorum. Ama senatonun ve halkn ricalar bitmiyordu. Sonunda, yle bir ara zmde taraflar uzlatlar. Octavianus, sulh ve sknun daha geri gelmedii btn snr eyaletlerinde prekonsl oluyordu. Bylece imparator unvan ve komutanlk yetkileri onda kalyordu ( imperium infinitum). Eski topraklar, Korsika, Sardunya, Sicilya, Afrika, Asya, BithyniaPontos (pontus) senatoryal eyaletler oluyordu. Yani, buralara senato prekonsller atayarak ynetecekti. Bylece, Octavianus, eski topraklar ynetme yknden kurtuluyordu. Ancak, yine de bu topraklara, asker toplama sava vergisi alma, mallarn ynetimi gibi grevlerle temsilci ve valilerini yollayabilecekti. Roma, Octavianusa princeps diyordu. imdi geriye bakldnda bunun krallktan olan fark pek anlalamaz. Roma, daha sonra kendisine Augustus yani ulu dedi. Ve o Romann babasyd. Senato, bu gelimelerin peinden, para basma hakkn Augustusa devretti. Augustusun portresi, Aureus zerine konuldu. Augustusdan sonra gelen imparatorlar da, bu deti devam ettirdiler. Bylece, imparatorlarn geree yakn portreleri gnmze kadar ulaabildi. Eyalet ynetiminin imparator ve senato arasnda blnmesi, iki ayr kasann olumasna sebep oldu. Senato, eski devlet kasasn yani aerarium populiyi ynetiyordu. Bu kasada, senato eyaletlerinden ve talyadan gelen gelir birikiyordu. mparator ise, imparatorluk eyaletlerinin gelirlerini alrd. 156

Agustus kabartmal Aureus

mparatorlarn kendilerine ait kasalar ancak, 4050 sene sonra, Claudius zamannda olabildi. Buna Fiscus Caesaris dendi. Augustus, terhis olan askerlere denecek paralar karlamak zere nc bir kasa kurdu. Aerarium militairein gelirleri, ayrm gzetmeksizin eyaletlerden alnan dolayl vergilerden oluuyordu. mparatorun gelirlerinin bir ksmn sayarsak: ak arttrmalardan 1/100; satlan tahldan 1/100; kle satlarndan 1/25; mirasn gerek deerinden 1/20; bekrlardan alnan vergi; devlete ait tuz, arap, maden ve orman iletmelerinden elde edilen gelirler vs saylabilinir. Grnte, mparatorun gelirleri, senatonun gelirlerinden fazlayd. Ama mparator ordu ve donanma giderleri ile memur maalarn dyordu. Augustus, ayrca, sk sk senato kasasna yardm etti. Augustus ynetimini stlendii eyaletlerde, eski konsl ve senatrler arasndan setii kiileri vali olarak atyordu. Bunlara legati Augusti propraetore deniyordu. Bu vali, eyaleti, Augustusun talimatlarna uygun ynetirdi. Ayn zamanda, eyaletin askeri birliinin de komutan olurdu.

157

Anadolu Eyaletleri

Bu esnada n Anadoluda eyalet vard. Asya ve Bithynia-Pontos (pontus) eyaleti senato ynetimindeydi. Asya eyaleti dierlerinden stn tutuluyor ve buraya eski bir konsl atanyordu. Anadolu dnda Afrika eyaleti de, stn tutulan eyaletlerdendi. Asya ve Afrika eyaletleri valilerinin 12 liktoru vard. Dier eyalet valilerinde ise, liktor says 6 idi. Senato eyaletleri, valilerini, 1 yllna tayin ederlerdi. Adli ve ynetim yetkileri vard. Senato valilerinin, askeri yetkisi olmazd, bunlar kl da tamazlard. Bu valilerin, biri Kestkr (quaestor) olmak zere 4 yardmcs olurdu. Anadoludaki nc eyalet Kilikya idi. Buras hem snrdayd ve hem de iinde asker vard. Bu nedenle, Augustusa bal olarak ynetiliyordu. mparatora ait eyalet yneticilerinin grev sresi tanmlanmamt, Augustusun kararna bal idi. Bu eyalet valileri yanlarnda 6 liktor ve kl tarlard. Eyalet iinde bulunan lejyonun komutan idiler. Bir lejyon yaklak 4.200 ila 6.000 aras askerden oluurdu. Ayn eyalette birden fazla lejyon olmas durumunda, dier legionun komutasn imparator baka bir komutana verirdi. Bu eyaletlerde, vali, vergi toplama grevinden muaf tutulmutu. Vergi toplama procurator denilen ayr bir memurca yrtlrd. ster senato eyaletleri olsun, ister imparator eyaletleri olsun, grevliler devletin maal memuru idiler. Bu, eskiye gre ok nemli bir deiiklikti. Bu ekilde, valilerin, halk ar vergilendirerek, kendilerini zengin etmeleri nlenmi oluyor, vergi zerindeki keyfi davranlar bitiriliyordu. Ayrca, imparator veya senatonun yazl emri olmakszn, hi bir valinin asker toplama ve halktan para isteme yetkisi yoktu. Bu kkl reformlar sayesinde, Romal memurlarn, uzun zamandan beri halk ittikleri yoksulluk ve sefalete bir son verilmi oluyordu. Bu reformlardan sonra, eyaletlerde halkn ekonomik durumu dzelmeye balad. Hzl haberlemenin nemi, Persler tarafndan anlalm ve uygulanmt. Posta tekilatnn, Pers ynetimine salad faydalar tartmaszdr. Roma da bunun bilincindeydi. Roma, Eyaletlerle Roma arasnda, Pers uygulamasna ok benzeyen bir haberleme sistemi kurdu. Yollar, etaplar, etaplarda koulu atlar ve menzile en ksa zamanda ulaan posta grevlileri, Pers posta sisteminin bir uygulamasyd. Daha nce, Galatya krallnn Antonius tarafndan Amyntasa verildiinden bahsetmitik. sava srasnda, Amyntas, Antoniusa yardm etmek zere ordusu ile Yunanistana gemiti. Ancak, Actinium savandan nce, durumu gren Amyntas, Antoniusun kazanma ans olmadn anlam ve Octavianus tarafna gemiti. Bunun sonucu olarak, i sava bitiminde, 158

Augustus tarafndan grevinde brakld. Topraklarna, M.. 30 ylnda, 6 yllk Msr hkimiyetinden sonra geri alnan Kilikya Trakheia (dalk Kilikya) da katlmt. zorya (sauria), her ada, kolay kolay kimseye boyun ememi ve kendi sistemi iinde yaamt. Amyntas, sauria halknn direncini krmak iin, kenti yok edip, yerine etraf surlarla evrili saray yaptrd. Peinden Likaonyay ( Lykaonia) ele geirdi. Pisidyann dousunda oturan Homanadlar zerine yrd. Homanadlar mustahkem kalelerde oturuyorlard. Bu kalelerin tek tek ele geirilmesi gerekti. Sonunda, Homanad lkesi de Amyntasn eline geti. Ancak, Amyntas, ldrd bir Homanad efinin kars tarafndan, suikasta urayarak, M.. 25 ylnda ldrld. Kral Amyntas, hkmettii topraklarda skneti salamt, ama onun lmnden hemen sonra bu vahi topraklar tekrar kaynamaya baladlar. Augustus, kraln lmnden sonra, bu topraklarda Galatya eyaletini (provincia Galatia) kurdu. Bu eyalete dhil olanlar unlard: Galatlarn boyu, yani bakentleri Ankyra (Ankara) olan Tektosaglar, bakentleri Pessinus (Anadolu Ana Tanrasnn kltne bal, tapnaklar kenti) olan Tolistoaglar, bakentleri Tavion olan Trogmeler; Pisidya; Frigyann dou kesimi; Likaonya (Lykaonia); sauria; Paflagonyann i ksm; Kk Ermenistan. Galatya eyaleti, metropolislere blnd ve her metropolis kendine has zel ynetim rgtne sahip oldu. Bu bize, blgenin o gnlerde, kltr ve kken olarak ok kark olduunu ve birbirine benzemediini gsterir. Blgenin balca metropolisleri, Pisidyada Sagalassos, sauriada sauria, Paflagonyada Pompeipolis, Galatikusda Amasya, Polemoniakusda Neokaesaria (Niksar) d. Eyalet valisinin oturduu, ynetim merkezi Ankara idi. Ayrca, eyalette iki tane zerk kent ynetimi bulunuyordu. Termessos ve Sagalassos, " civitates liberae " konumundayd. Bu blge, skenderin generalleri birbiri ile bouurken, krallklar dneminde, korsanlarn hkmettii zamanlarda, yani sonuta tarih boyunca, hi bir zaman tam bir kontrol altna alnamamt. Otorite burada geerli olamyordu. taat salanamyordu. Getiimiz asr boyunca, n Anadoludaki halklar kimliklerini kaybederken ve bir anlamda kiiliksizleirken, bu blge ok az etkilenmiti. Ama Roma, kendine muti bir halk yaratmaktan vaz geemezdi. Ve eyaletin kuruluunun ilk yllarnda, otoritenin salanmas iin srekli savalar yapld, eyaletin nfus yapsn deitirecek nlemler alnd. Eyaletin bildiimiz ilk valisi, Marcus Lolliusdur. M.. 22 ylna kadar grevde kalmtr. Valinin, eyaletin kuruluundan sonra, eyaleti idari olarak organize ettii dnlmektedir. Skneti salamak iin yaplacak olan savalarn n hazrlklarn yapmtr. Blgenin Romanllamas iin nlemler alm, yeni kurulacak kolonilerin yerlerini semitir. Roma, blge huzurunun sadece askeri g ile salanamayaca bilincine, geni deneyimleri sonucunda varmt. Roma lejyonlar, etraf dmanlarla sarl topraklarda ne emniyette olurlard ve ne de grevlerini tam yapabilirlerdi. Romann halkn Romallamas iin gemesi gereken zamana da tahamml yoktu. Kimse, nesiller srecek ve srekli eitim gerektirecek ve sonucu her zaman pozitif olamaya bilecek bir abada bulunmak istemiyordu. Huzursuzluk yuvalarnn ortasna koloniler kuruldu. Bu giriim hem etkili ve hem de barsever bir giriimdi. Savamak, zor kullanmak yerine, nfus kompozisyonu deitiriliyordu. Koloniler ayn zamanda ileri bir askeri ve kltrel karakoldular. Kltrel olarak, bu gne kadar, hi bir kltrn etkileyemedii Toroslarn bu blgesini Romallatracaklard. Bu blge halk, Roma uygarl iine alnarak, Roma barnn bir paras haline getirilecekti.

159

n Anadoluda, Parthlar ile savaabilmek iin Antonius, byk miktarda yerli halk askere alarak lejyonlarn kurmutu. imdi, i sava bittikten sonra, bu 52 lejyonluk muazzam kuvvet ne yaplacakt. Bunlar, terhis edilerek, Romallatrlmas dnlen blgelerdeki kolonilere yerletirildiler. Bylece hem veteranlara yer bulundu, hem Roma dil ve uygarlnn yaylmas saland ve hem de blgenin gvenlii emin ellere teslim edildi. Daha nce, zellikle Douda kurulan Caesar ve Augustus kolonileri ya kydaydlar veya kyya yakndlar. imdi, ilk defa, n Anadoluda, Pisidyada, kurulan koloniler kara kolonileri oluyordu. Bunlardan bazlar, Caesar tarafndan kurulan Antiokheia ve Augustus tarafndan kurulan, Olbasa, Komama Kremna, Parlais, Lystra, Germa, Ninicadr.

160

Lex Julia

Caesar (Sezar) yurttalk haklarn yaygnlatrmt. Augustus dneminde, yurttalk hakk, ok seyrek, kiiye dnk ve olaan st bir hizmet karlnda bahedilir oldu. Roma hukuku adna, yani baka halklarn smrlmesi adna, Romallarla, Romal olmayanlar arasna kesin bir izgi ekildi. Eski Roma halknn egemen durumunu vurgulamak iin tarih yeniden, yar resmi bir ekilde yazdrlmaya alld. Tarihi, Titus Liviusa eski ant ve belgelerin bulunmas grevi verildi. Vergilius, Aeneas yaymlad ve bunun iin dllendirildi. Halikarnasl Denys, Roma arkeolojisini yaynlad. Romann gemii lkletiriliyordu. Eski detlerin canlanmas ve Roma ailesinin korunmas iin bir dizi kanun yaynland. Aile babasnn, kiiler ve kleler zerindeki yaatma ve ldrme hakk yeniden yrrle kondu. Julia kanunu karld. Buna gre, ve daha fazla ocuu olanlar, idari ilerde ayrcalkl durumda oluyorlard; bekrlarn haklar kstlanyordu; Dzensiz yaam sren iftlere devlet mdahale ediyor, mallarna el koyup, srgne yollayabiliyordu. Augustusun kz ve torunu da byle bir cezaya urad. Erken Cumhuriyet zamanndaki Lex Scantinia kanununun cinsellik zerindeki etkisinin ok az olduunu sylemitik. Kanun tefsircilerine gre bu nedenle Lex Julia, Zina vs konularnda uygulanan ilk kanun (M.. 17) olarak kabul edilir. evli kadnlara rahatsz etmek (zina) cezalandrlr. Ceza lme kadar gidebilecek arlkta olabilir. Julia kanunlarnda zina topluma kar ilenmi su olarak kabul edilirdi. Burada topluma kar ilenmi su kavram nemlidir. Antik alarda vatana ihanet gibi sular bu kapsamda iken ferdi gibi grnen zina suu da artk topluma kar ilenmi su olarak ele alnmaktayd. Doacak ocuun genus un saflnn da korunmaya alld bu kanun demetinde ilgin bulduumuz bir maddeyi alntlyoruz. Kocann lmnden itibaren bir yl, boanmadan itibaren 6 ay kadnlara evlenme yasa vardr. Sosyal snflar arasndaki evlenmelere snr konulur. Bu da dolayl bir biimde de olsa metreslik messesesini yaratacaktr. Gemite taraflarn tercihine (babalar izin verir ve kocalar uygulard) bal olarak lmle veya boamakla sonulanan ihanet (zina) olaylarn Augustus srgn cezasna evirdi. Bu 161

durumda taraflar (kadn ve erkek) farkl adalara srgn edilirlerdi. Augustus kendi kzna da bu cezay uygulamt. Din duygusu ve dini inan ne karld. Sofu olmak en nemli yurttalk erdemi olarak grlmeye baland. Eski tapnaklar onarld, yenileri yapld. Sunaklar gnlk hayatn iine iyice ekildi. Augustus d politikas, klasik Roma, saldrgan d politikasyd. spanya ve Galyadaki, Roma egemenlii pekitirildi. Augustusun iki evlatl, Drusus ve Tiberius komutasnda ordular Alpleri fethettiler. Alp da geitleri, Roma garnizonlar tarafndan korunur hale getirildiler. Orta ve Aa Tuna ele geirildi. Roma etkisi Karadenizin kuzeyine kadar yayld. Ren ve Elbe arasndaki tm Germen boylarna boyun edirildi. Ele geen kuzey bat Almanyada Germenia adl yeni bir eyalet kuruldu.

M.. 1

162

Augustus Dnemi Anadolu

Augustus, dou eyaletlerinin neminin bilincine oktan varmt. Romann bana geer gemez, dou eyaletleri ynetimine, Actium zaferi mimarlarndan Marcus Agrippay atad. Agrippa bu grevde, M..24 ve 23 de iki yl kald, daha sonra M.. 16 da, yine bir sre iin geldi. Augustus, byk idari yetkilerle ve snrsz askeri yetkilerle donatt bu vekili ile bir sre imparatorluk erkini paylamtr. Agrippa, geen dnemde kentlerin grdkleri zararlar onard. Bylece Anadolu yava, yava basksz bir dneme girmeye balad. Anadolu, Agrippay sevmi ve saymt. Augustus Kzldeniz ve Arap yarmadas zerinden yaplan ticareti kontrolu altna almak istiyordu. Bu nedenle, Roma ordusu M.. 26 ylnda Nabataea zerine yrd. Ancak Pompeius zamannda olduu Agrippa gibi yine baarl olunamad. Bakenti Petra olan Nabataea bamszln korumaya ve Kzldeniz zerinden yaplan ticareti elinde tutmaya devam etti. Roma ise kontrolu eline alma isteinden hi vazgemeyerek, her yolu denmeye devam etti. Bu srada, Roma ile Yemen arasnda da sava olmutur. Tarihi kaytlar Yemen ordusunun gl olduunu syler. Afrika ktasnda yaylmac siyasetle topraklar elde etmitir. Devrin sper gc Aelius Gallusu (o zaman Msr vb Roma Eyalet Valisi?) M.. 24 de yenmiti. Aslnda ticaret nedeniyle uzlama yanls olan Yemenliler gerektiinde kullanmak zere ordularn gl tutmay isterlerdi. Zaten blge komularn da uslu tutmann yolu gl ordular ve ticari zeklaryd. M.. 21 ylnda, Augustus, Anadoluyu ziyarete geldi. Amissos (Samsun) kenti sorunlar yayordu. Amissosa, Caesar bamszlk vermiti. Ancak, Antonius, bu bamszl geri alarak, onu, Pontos vasal kralna balamt. u anda, kente Straton adl bir tiran hkmediyordu ve kent izdirap iindeydi. Augustusun Anadoluya gelmesi ile tiran kentten uzaklam ve Amissosa tekrar bamszl verilmitir. Ayrca, kentin kalknmas iin yardmda bulunulmutur. 163

Augustus, Kapadokya kral Arkhelaosa, Kk Ermenistann bir blmn vererek, toprak ayarlamas yapmtr. Bu srada Parthlarla, Roma arasndaki topraklarda yer alan Ermeni kral Artaxias Romaya dmand. Kardei 2. Tigranes, genlik yllarn Romada geirmi ve Roma kltrnn etkisi altna girmiti. M.. 20de, Artaxias ldrld ve yerine 2. Tigranes kral oldu. Yine, bu sralarda Parthlarla anlama salanarak, Parthlar tarafndan Crassusdan ele geirilen Roma sancaklarn geri alnd. Parthlarla yaplan anlamada, Augustusun olu (evlatl) Tiberiusun byk katks olmutu. Artk, Parthlar da Romadan korkuyorlard. Parth kral 4. Fraates (M.. 37 2), Roma ile arasnn almamas iin, rehin olarak drt olunu da Romaya gnderdi. Fraatesin M.. 2 de lmnden sonra tahta, Romaya giden bu drt olundan biri geti. Pompeiusun Pontos seferinden sonra, Krm (Bosporos) vasal kral olan Farnakes ldnde, Caesar buray Assandrosa vermiti. M.. 17 ylnda, Mithradates in soyundan geldiini iddia eden Scribonios isyan etti. Bu isyan srasnda Asandros ld. Krmn yeni hkimi, Romann teyidi olmakszn, Scribonios idi. Roma iin kymetli bir tahl yata olan Krm Roma gzden karmazd. M.. 14 ylnda, Pontos (pontus) vasal kral Polemon, Scriboniosu ortadan kaldrd. Augustusun damad Agrippa da, Suriyeden donanma ile Sinopa kadar geldi. Krm, bylece tekrar Romaya baml hale dnm oldu. Yayl ve genileme beraberinde kontrol imknnn azalmasn ve isyanlar getirdi. Panonya ve Dalmaya halklar bakaldrdlar. Tiberius, bu isyan ancak ylda bastrabildi. Germenler, General P. Quintilius Varus komutasnda bir orduyu, bir kii sa kalmayacak ekilde yok ettiler. Augustus, aylarca san, sakaln kesmeden, ban duvarlara vura vura dolat. Durmadan haykrd : " Quintilius Varus. Bana askerlerimi geri ver ". Ren tesi tm Germanya Romann elinden kt ve bir daha alnamad. Roma, artk Renin sol yakasn savunuyordu. Galata eyaletinde yaayan Homanadlar ( Homanadeis), daha nce szn ettiimiz gibi, kontrol altna alnmas ok zor bir halkt. Dou Pisidya ve sauriada yerleiktiler. Blgede ulam, neredeyse imknsz denecek kadar zordu. Roma, Homanadlar zerine sefer yapmaya kararlyd. Bunun iin, ilk i, ulam salamaya almakt. Eyalet valisi C. Arrutius Aquila, M.. 6 ylnda, Pisidyann kuzeyinden, douya doru geen, Via Sebaste yolunu ina etmeye balad. Bu yol, Efesten balayarak, Tralles (Aydn), Laodikeya (Eskiehir), Apameya (Dinar) dan geen eski yola balanyordu. Yol bittiinde Homanad topraklar evrilmi oldu. Homanadlar, Toroslarn geit vermez, yksek yerlerinde yaadklarndan, onlar savaarak alt etmek uzun ve zorlu bir iti. Roma da Homanad topraklarn kuatma altna alarak, Homanadlar ala mahkm etti. Uzun sren bir ablukadan sonra, Roma komutan P.S. Quirinius Plinius, Homanadlarn, sarp yerlere ina edilmi tahkimli kalelerini tek tek ele geirmeye balad. Bunlarn saysnn 44 olduu sylenir. M.. 3 ylnda, baehirleri Homanaya Roma ordusu girdi. Bu zorlu blgede Romallarca kazanlmt. Anadoluda, Hititler zamanndan beri belli bir yol a vard. Anadolunun corafi yaps, yollarn, corafi yer ekillerine uygun yaplmasn zorunlu klmaktadr. Bu bugn de byledir. Yani, tarihin ilk zamanlarndan beri, Anadolu yol gzerghlar ok fazla deimemitir. Lidyallar, Persler ve krallklar dneminde ticari ve askeri amal yollar yaplmt. 164

Seleukoslar, yeni kurduklar kentleri, bir yol a ile birbirine balamlardr. Ancak, yine de, Anadoluda yol yapmnda esas atlm Roma dneminde gereklemitir. Sfr (0) ylna geriye gittiimizde, Anadoluda mevcut ana yollar aadakiler olarak sayabiliriz. Efesten balayp, Dinar (Apameya, Apameia), Yalva (Antiokya, Antiocheia), Aksaray (Archelais), Kayseri (Caesareia), zerinden Malatya (Melitene) ve oradan Frat vadisine uzanan yol, ana bat- dou yoludur. Bu yoldan ayrlan bir kol, Aksaraydan gneye dnp Tarsusa (Tarsos) iner, oradan Suriye ve Mezopotamyaya ular. Bu iki yol, tarihin bundan sonraki safhalarnda hem ticari ve hem de askeri olarak ok nemli olacaktr. Karadenizi, Akdenize balayan yol ise, Samsundan (Amissos) balar, Kayseri zerinden ssos ve Suriyeye gider. Anadolunun bir dier nemli yoluda, Marmara limanlarndan balar, Eskiehir (Dorileon, Dorylaion) ve Ankara zerinden Sebasteiaya uzanr. Bu yol, Sebasteiada iki kola ayrlp, Frat vadisine girer. Augustusa senatonun verdii haklar, onun mr ile snrlyd. Augustus, kendinden sonra, devleti ynetecek bir hanedan kurmak istedi. Augustusun kz Juliann Agrippa ile evli olduunu daha nce sylemitik. Augustus kendine veliaht olarak, Julia ile Agrippann olu Gaius Caesar semiti. Augustus, M.S. 1 ylnda, Gaius Caesar Suriyeye konsl atad. Gaius, daha 19 yandayd. Yannda yeterli say ve nitelikte danmanlar vard. Bu srada Parth kral V Fraates iktidarda idi ve Parth ordular Armenia ilerine girmilerdi. Parth ordularnn Armaniadan ekilmesi konusunda bir uzlama salamak zere Gaius ve Fraates bir araya geldiler. Frat nehri zerinde kk bir adada grmeler balad. Nehrin iki yakasnda, iki ordu kar karya duruyorlard. Gaius ve Fraates, bu koullarda, Armenia tahtna kimin geecei sorununu zerek, anlama imzaladlar. Gaius sorunu dosta zerek nemli bir baar salamt. Bir yl sonra, zerinde anlalan aday, ta giyecekti. Gaius, ta giyme merasiminde bulunmak zere Ermenistan'a gitti. Ama grd manzara farklyd. Ta zerinde hak iddia eden taraflar birbirine girmi, kan gvdeyi gtryordu. Savaa katlmak zorunda kald. Dvrken ciddi ekilde yaraland. Tedavi iin talyaya gtrlmeye alld ise de ancak Likyada Limyraya kadar dayanabildi. Orada ld. Augustus ve Roma, belirlenen ilk varisten yoksun kalmt. imdi Asyann br ucuna gidelim. inde Han hanedan zor durumdayd. M.. 6 ile M.S. 1 arasnda Han mparatoru Lui Xin iktidardayd. Resmi tarihiler, Han Slalesi zamannda imparatorlarn ve nemli kiilerin (bakanlar, devlet memurlar vb.) erkek sevgilileri olduunu ve bunun saklanmadn yazarlar. mparator Lui Xinin (mparator Ai) birok erkek sevgilisi iinde Dongxiana ok dknd. Bir gn Dongxian ban mparatorun omzuna koymu ve uyuyakalmt. mparatorun bu esnada bir ziyaretisi gelmi, Dongxian uyandrmaya kyamayan mparator, mparatorluk Giysisinin kolunu keserek kalkabilmiti. Bylece tarihe Yen veya elbise kolu kestiren veya kesik yen tabiri gemiti. Kesik kol gibi ecinsel ak ifade eden daha st kapal (allied Brother) bamlkardeler, fkeli-ejderha gibi terimlere de rastlanr. Han Slalesinin geni hogrs nedeniyle homosekseller evlenip, aile kurup, in geleneklerinin olmazsa olmaz art olan ocuk sahibi olma ansna erimilerdir. Bylece evlat sahibi olabilen bu insanlar da ailelerine kar iyi bir evlat olma ansn yakaladklarn zamann tarihileri not dmlerdir.

165

Antik inde kadn - erkek arkadalnn nemli rnekleri vardr. Bu ballk daha ok platoniktir ve sava yoldal eklindedir. Bilindii gibi inde kadnlar da sava olabiliyorlard. in mparatoru Lui Xin lmnden sonra, dul kars babakan Wang Mangla beraber hkm srmeye devam etti.

Han Hun savalar

166

Augustusun lm

Ankara Augustus Tapna

Augustus, M.S. 14 ylnda ld. Senato onu Tanr ilan etti. Naa, daha nce hazrlanan bir ant kabire kondu. ld aya Augustus (Austos) dendi. Augustus, M.. 36 ylndan balayarak, yaam boyu halk temsilcisi idi. M.. 23 ylnda, dokunulamaz ve senato ile halk meclisinin kararlarn veto eder bir durumdayd. M.. 19 ylnda srekli konsl seildi. Yannda 12 Liktor bulunuyor, Senatonun her yl setii iki konsle ilave, o da konslle devam ediyor, meclisleri toplantya arabiliyor, seimleri ynetiyor, istedii emirleri verebiliyordu. M.. 12 ylnda, unvanlarna byk rahiplikte eklendi. Kiisel serveti, Roma hazinesinin kat be kat zerindeydi. Augustus, Romann babasyd. Augustus, yaamnn son yllarnda, baarlarnn ayrntl bir yksn kendi kaleme almtr. Bu yazt, Romada mezar antn dna konmu madeni levhalara yazld. lmnden sonra, Galatya ynetimi, bu yazlarn, Ankarada ki tapnaa da konmasna karar verdi. Metnin Latincesi, tapnan pronaosunda iki anta duvarnn i yzne kaznd. Sonra, okuyanlarn anlayabilmesi iin, Yunancaya tercme edildi ve cellann bir duvarnn d yzne kondu. Adna " Monumentum Ancyranum " denen bu yapt, halen Ankarada dr ve ok etkileyicidir.

167

Monumentum Ancyranum

Bu dneme kadar ve bu dnemde dhil olmak zere, Romada eitim iin ilk bilgiler, litterotorilerden alnrd. Bunlar, sokaklarda, ufak bir cret karl, okuma yazma ve hesap reten kiilerdi. Ortaretim iin okullar vard. Burada Latin ve Yunan edebiyat, geometri ilkeleri ve mzik retilirdi. Yksek retim bilgisi, genel olarak, Romaya yerlemi Yunanllar tarafndan verilirdi. Orta renim okullar sadece Romada deil, lkenin her yerinde vard. Bu okullara, azat edilmi kle ocuklar ve asker ocuklar da gidebilirdi. Eitim ve renimin yaygnlamas ile balangtaki iir tr yazya, dz yaz da eklendi. Buradan da edebi evreler dodu. Kitaplar nce buralarda okunur, daha sonra, yaynclara verilirdi. Yaynclar, kle ktipler sayesinde, kitab nsha nsha oaltrlard. Forum ve evresinde, kitap dkknlarndan olumu sokaklar vard. Yazlan nshalar, bu kitap dkknlarnda sata karlrd. Roma hukuku, dnya tarihinde ok nemli bir rol oynamtr. Bugn bile pek ok devletin hukuk temelini Roma hukuku oluturmaktadr. Roma hukuku, Roma tarihi ile i ie, tarih sreci iinde, adm adm ekillenmitir. Siyasi atmalar, siyasi oluumlar, snf mcadeleleri, ezen ve ezilen snflarn iktidar savalar, bu hukukun bu denli temel bir hukuk olmasn salamtr. Ancak, Roma kleci bir toplum bile olsa, Halknn byk ounluu alk ve sefalet iinde bile bulunsa, ok kstl olmasna ramen, uzun sre cumhuriyetle ynetilmitir. Ve zaman zaman demokratik atlmlar, bugn iin bile takdir edilecek atlmlardr. te bu cumhuriyet ve demokrasi ortam, Roma hukukunun olumas iin uygun ortam hazrlamtr. Roma hukuku bu uygun ortamdan domutur. Roma hukuku Romann demokratik artlarndan doarken, Hukukun kendisi de, Romann bir kent devletinden, byk bir imparatorluk olmasna ok nemli katklarda bulunmutur. Daha nce anlattmz Roma siyasi tarihi ayn zamanda Roma hukuk tarihidir de. Bu tarihi, burada bir kere daha topluca zetliyelim. Krallk dneminde yasalar krallar tarafndan yaplmt (leges regiae). Cumhuriyetten sonra yasa yapma yetkisi halk meclislerine verildi. Comitia Curiata, Comitia Centuriata, Comitia Tributa eitli halk meclisleridir. Kanun yapma yetkisi zaman zaman bunlarn birinde, ikisinde veya hepsinde olmutur. Bu halk meclislerinden biri, zaman zaman dierine gre nem kazanmtr. Roma tarihinde bilinen en 168

eski yazl yasa, M.. 451 449 yllar arasnda karlan XII Levha kanunlardr. XII Levha kanunlar, daha nce zellikle patricilerce bilinen ve yazl olmayan kanunlarn derlenerek, yazl halde Forma konmasdr. Bundan sonra, tarihi geliim iinde pek ok yasa karlmtr. Roma yasalarnn nemli bir blm, zel hukuk ile ilgili olan, praetor beyannameleridir. Birer devlet memuru olarak, bir yllk seimle gelen praetorlar, Roma vatandalar arasnda ki hukuk davalarna bakarlard. Roma geniledikten sonra, ele geirilen topraklardaki insanlarla, Roma vatandalar arasndaki davalara bakan bir dier Praetorlar grevlendirilmilerdir. Praetorlar sadece yarg deildirler. Onlar ayn zamanda, birer konsl yardmcs olan yksek memurlard. Grevlerinin nemli bir paras, deien koullar altnda hukuku gelitirmekti. Praetorlar, bu grevi, resmi olarak yaynladklar beyannamelerle (edictum praetoris) yerine getirirlerdi. Principatus dneminde (M.. 27 M.S. 284), yasa kartma asndan senato daha etken olmutur. Senato kararlar yannda, imparatorlarn constitutio denilen kararname ve emirnameleri, yasalara edeer grlmlerdir. Roma hukuku amme hukuku ve zel hukuk olarak ikiye ayrlr. Yine, medeni hukuk ve kavimler hukuku diye de ikiye ayrlr. lerki yllarda, imparator Hadrianus zamannda (M.S. 117 138) itibaren, Roma yasalar biraraya getirilmeye allmtr. Augustusun lm ile Romann edebiyat alanndaki, altn ada kapanmtr. Bundan sonra gelen dneme, Roma edebiyatnn gm a denir. Tabii, ilerde greceimiz gibi, gm ada da bir sr zgn eser verilmitir. Augustus zamannda Julian takvimi de deiti. Augustus ad Temmuzdan (July) sonraki ada verilince, ortaya ayn ka gn olaca sorunu kt. July (Temmuz) 31 gnken Augustusun (Austos) 30 gn ekmesi pek uygun grlmemi olacak ki yine son ay olan ubattan bir gn alnp Austos da 31 gne ykseltilerek, an moral deerleri korunmu oldu. Bylece ubat ay, 4 ylda bir 29 gn olmak zere 28 gne inmitir. Artk yl hesaplamalarndaki baz farklar nedeniyle 128 ylda oluan bir gnlk kayma da dzeltilmi Takvim Gregoryen takvimi olarak adlandrlmtr. Bu arada ylbann sann doumu kabul edilen Ocak ayna alndn da sylemeliyiz.

Augustus'un Mozelesi

169

Roma Yeniden ekillendi

Panteon

Augustus dnemine kadar, Roma okun bir sosyal hayat yaamtr. eitli sosyal snflarn birbiri ile olan mcadelesi, zaman zaman iddetli basklar sz konusu olsa bile edebiyat ve kltrel yaam, bu uygun ortamn sonucunda yaratc ve verimliydi. Ancak, Augustus ynetimi sonuta askeri bir diktatrlkt. Kitlelerin sosyal yaamlar durgunluk ve giderek uyuukluk iine girdi. Kltr, yn deitirdi, st snflarn yararna hizmet etmeye ve onlarn amalarna katkda bulunmaya balad. D grn itibar ile iyice parlam, altn an yayordu, ama ierik olarak de gemiti. Augustus, Roma iin, " tula halinde buldum, mermere evirdim " diye nrd. Augustus zamannda yaplan tm yaplar, Roma'nn gcn simgeliyorlard. Bir dier yandan da, Augustus'un kutsal yaamn vurguluyor, belleklere kazyorlard. rnein, Apollon tapna 170

Actium zaferi adna yaplmt. Grleyen Jpiter tapna, Augustus'un nndeki klenin vurulup Augustus'un hayatn kurtard iin, Jpiter adna ina edilmiti. Artk halk meclisi toplantlarnn yaplmad, Form, prl prl, mermerle ssl, bir sanat eseri haline getirilmiti. Agrippa, yeni su kemeri, hamamlar yaptrmt. Yaplan her ey aaa doluydu. Agrippa, Roma dnyasnda ki tm halklarn Tanrlarna hizmet eden, Panteon'u yaptrmt. Yuvarlak yap, kubbesi ile ve tmyle, bir mhendislik harikas idi. Bugn bile herkesin hayran kald bir yapdr. Augustus dneminde, dnce zgrl ortadan kalkmaya balad. Hitabet sanat, filozofik ve snfsal ieriini kaybederek, ii bo ssl szler syleme haline dnt. Sansr, devletin kendi karlar iin kulland bir ara haline geldi. Asinius Pollion, Augustusun Antoniusa kar uygulad politikay eletirdii iin, Roma i savalar zerine yazd kitab bitiremedi. Tarihi Cassius Severus, Girit'e srld. Cumhuriyetci olan T. Labienus'un eserleri, senato karar ile yakld. Tarih, Roma'y ven ve ycelten, yar resmi bir nitelie brnd. Daha nce, Romada ithalat ve ihracat arasndaki dengenin tutturulamadn ve buna bal olarak, para miktarnn srekli dalgalandndan bahsedilmiti. Roma, para miktarn dengeli tutmay hi bir zaman baaramamtr. Ama ok nemli birey yapmtr. Birleik sermaye irketleri yaratmtr. Aslnda, birleik sermaye irketleri, vergi iltizamnn sonucu olarak vcut bulmutur. Yine daha nce bahsettiimiz gibi, vergi toplama orduyu besleme gibi grevler, en fazla para verene veriliyordu. Devlet, bazen, bu iler iin byk paralar istiyordu. Byle zamanlarda, bir kiinin gerekli demeyi yapacak kadar ok paras kmyor, sermayesi yetimiyordu. O vakit, mltezimler bir araya gelip, teebbsten hisseler alyorlard. Sonra, bu hisseleri yatrm yapmak isteyen halka ve zellikle dorudan doruya, kanun tarafndan vergi iltizamndan men edilmi senatrlere satyorlard. Bylece, ticari teebbs hisselerinin satlarak, sermaye elde edilmesi metodu ortaya km oldu. Roma, kapital biriktirme ve yatrm iin nemli ekonomik messeseler kurmutur. Bylece, Romann endstrileme imknn arttrm, ticaretini gelitirmi ve tarmn karakterini deitirmitir. Roma tarihine bakldnda, siyasi, hukuksal, ekonomik ve askeri adan meydana gelen gelimeler muhteemdir. Ama Roma, insani ilikilerde ok gerilerde kalmtr. Romada snflar aras elikiler ve dmanlk o denli byktr ki, bu olgu hereye ramen Romay hep tehdit etmi ve riske atmtr. Snflar arasnda kk toprak sahiplerinin byk toprak sahiplerine besledikleri kin, klelerin sahiplerine kar duyduklar kin ve klelikten kurtulma istei, kent pleblerinin yaadklar kt koullar ve zenginlere duyduklar kskanlk, patricilerle, valyeler arasndaki eliki nemli elikilerdi. Bunlar ve bunlara ilave pek ok eliki yaanr ve mcadeleler verilirken, son mcadele, yamadan aslan pay alabilmek iin devlet zerinde kontrol kurmak isteyen ordu komutanlar arasnda yaand. Pompeius, Caesar, Antonius arasnda, daha nce grdmz mcadeleyi, bu kapsamda da deerlendirmek gerekir. savalar byle devam etse, Roma ordular birbiri karsna dikilse, sonunda bundan eyaletler yarar grrd. Eyaletler bakaldrabilir, Romadan ayrlmak isteyebilirlerdi. Gz gre gre, altn yumurtlayan tavuk elden gidecek miydi? te, Augustusun ortaya kp, glenmesini ve onun etrafnda o gne kadar grlmeyen genel bir mutabakatn salanmasn byle deerlendirmek gerekir. Augustus, daha nce grdmz gibi, Roma otoritesini ve hkmet mekanizmasn yle ekillendirdi ki, talya d eyaletlerin mallarna sahip olmaya devam etti. Bu politika, tm snflarn iine geldi. Augustusda i dengelere daima dikkat etti ve bunlar hassasiyetle korudu. Senatonun tzel kudretini azaltrken, senatrlerin kiisel imtiyazlarn arttrd. Eskiden 171

cretsiz yaplan hkmet grevlerini cretli hale getirdi. Hem de o kadar yksek paralar verdi ki, rvetin hemen hemen tamamyla n alnd. Tabii buna, cezalarn ok ar olmas da olumlu etki etmiti. Konu rvete gelince bunu biraz daha ilemek gerekir sanyorum. Smerlerden beri, yani ilk kent devletleri ortaya kp, rgtlendiinden beri, daha nce grdmz gibi rvet vard. Rvet, kiisel vergi eklinde ve gerekesi ile ortaya kmt. Ve din, ahlaki konularda geri kaldndan rvetle mcadele edememiti. nsan beyninin, amacna varmak iin ksa bir yol olarak bulduu rvet ile beynin iinde mcadele etmek gerekirdi. Ama bu yaplamamt. Zerdt dini, ahlakszlkla mcadele eden, bat dnyasnn ilk dini idi. Ve bu nedenle, Persler, rvetle mcadelede, nemli baarlar salamlard. Ancak, Zerdt dini, Perslerin ynetici kademelerinde yaygn olduu kadar, halk topluluklarnda yaygn deildi. Mcadele yine beyinde deil, beer iinde verilen cezalarla yaplmt. Sonuta da, yaygn ve uzun vadeli, rvetten arnm bir dnyaya ulalamamt. Sra Roma imparatorluuna geldiinde, kanunlar, dzenlemeler ile rvete nlem alnmaya allm, ama hi bir zaman baarl olunamamtr. Bir Romal, Roma vatanda olmayan birini kale almaz ve hatta onu insan yerine bile koymazd. Romal iin dnyann merkezinde o vard ve her ey onun etrafnda dnerdi. Klelere yaplan davranlar, eyaletlerdeki tutumu, yamalar, vergi mltezimlerini, kiisel zenginlii arttrmak iin halkn nasl soyulduunu grnce Romada rvetin olmasndan daha doal bir ey olamyaca belli olur. Patrici iin, zengin bir pleb iin, rvetin, yama gibi, talan gibi, tefecilik gibi Romalnn doal hakk olan bir ey olduundan phe yoktur. Yani bir Romal rveti hi bir zaman, iinde mahkm etmemitir. Bu nedenle de Augustus, rveti durdurabilmek iin d nlemlere bavurmutur. Devlet memurlarna yksek cret demek ve rvete ar cezalar koymak, birlikte, bir sre rveti hi olmazsa azaltm grlmektedir. Ama bu da geicidir. Bir dneme mahsusdur. Augustusdan sonra rvet yine alm ban gitmitir. Augustusun, geicide olsa, rveti azaltabilmi olmas, iyi para kazanan devlet memurunun rvete tenezzl etmeyecei gibi veya devlet memuruna bakmad iin rvet varm gibi, yanl bir tehisin pekimesine sebep olmutur. Augustus, vergi iltizamn ortadan kaldrmt, bununla birlikte, salad bar ve gvenlik ortam ticaretin yolunda gitmesini salyordu. Ayrca, zengin ve asillere biraz daha imtiyaz kazandrnca, onlar da vergi iltizamn sineye ekebildiler. Kent pleblerine gelince, onlara buday, para datlyor ve bedava elenceler dzenleniyordu. Kent plebleri de dzenin tadn karyorlard. D eyaletler ise, belki en mutlu olanlar onlard. Bar vard, vergi mltezimleri yoktu, valiler eyaleti soymuyorlard. Augustus orduyu da dengeledi. Askeri komutanlar dorudan kendisine sorumluydular. Komutanlarn yerleri sk sk deitiriliyordu. Ordu, tehlikeli snr boylarna yerlemiti ve her an eylem iindeydi. Ordu iindeki asker arl tekrar talya iine gemiti, ordu talyan vatandalarndan olumu bir ordu olmutu. Romallar, genel olarak, verileri gzlemek, snflandrmak ve dzenlemek ilemi ile pek uramamlardr. Fizik dnyaya bakarak, gzlemlere uyan genel hkmler kartmakla da pek ilgili deillerdir. Onlar, deneme yanlma metodu ile pratik sonular aldklarnda, bununla yetinip, genel prensipler bulmaya uramyorlard. Bilgilerin byk ksm, Smerlerden, Babile ve oradan Greklere, Msrllardan Greklere gemi bilgilerdi. Roma dneminde, 172

bilimsel ilerlemeler Romada deil, o dnemde Grek etkisinde olan skenderiyede baarlmtr.

Roma

Roma, resmi dininden daha nce bahsetmitik. Bu din olduka s bir dindi. Sk kurall ve yeknesak ritelleri vard. Buna karlk, dounun fethi ile birlikte, Romallar bayramlar, arklar ve mzikleri ile insann iini stan ve manevi tatmin veren dinlerle karlatlar. Evren zerinde yce grler anlatlyordu. Mminler arasnda onlar birbirine balayan tatl bir kardelik vard. Bylece, baz Romallar, dou dinlerine yneldiler. Bu dinler zellikle kadnlar, kleler ve yabanclar zerinde etkili oldu. Bunlarn iinde, Kibele klt, Oziris ve sis klt, daha sonra Serapis, Mithra klt saylabilinir. Zamanla, btn bu tapnlar birbiri iinde eriyerek, mistik bir karm oluturdular. Kibele'nin metragyrtoi denilen ana Tanra rahipleri (hadm rahipler), toplumda byk bir sayg gryorlard. Dou dinlerinin, Roma dini zerindeki etkileri, muhafazakr Romallar endielendiriyordu. Onlar da, Roma dinini yceltmeye altlar. Augustus ve ondan sonra, din hkmdarlara tapn da ierecek hale gelecektir. Bir sre sonra da, daha nce grdmz Tanr krallar durumuna ulaacaktr. Bodrumda (Halicarnas) bulunan bir yaztta, savalara son verip, her yanda dirlik ve dzeni hkim kld iin Augustus vlmektedir. Yaztta " bizim ve bizden sonrakilerin kurtarcs btn insanlarn kurtarcs " denip, " Tanrnn doum gn, dnya iin onun getirdii mjdelerin balangc oldu ", diye devam etmektedir. Bu yaztta kullanlan mjde sz, Yunanca " euaggelion " sz, ilerde Evangile (ncil) olacaktr. Augustus halk ahlaken zapt- rapt altna almak iin Lex Julia kanunlarn kararak kzn bile srgne yollamt. Ayn Agustus, tarihi Suetoniusun yazdna gre yakn arkadalarnn her trl cinsel taknlna gz yumuyordu. Suetonius Kendisi ve arkadalar kanunlara kar korunuyordu. Bizzat Augustus erikin bir adam olduu halde kz ocuklarnn kzln bozuyordu diye anlatyordu. 173

Birok aratrmac st snfn moral deerlerinin hibir yerde Romadaki kadar vurgulanmad konusunda hemfikirdir. Sosyal merdivenin en stnde bulunan mparatorlarn ve taknlklarna izin verdikleri yakn evrelerinin her trl cinsel ve moral taknl yapmalar mubaht. Romada yalnzca roller konusunda bir katlk vardr. Romada seksel davranlarla sosyal snfn da sk bir ilikisi vardr. Cinsiyetlerin ve cinselliin st snflara ait ifadeleri halka genelde mal edilmemelidir. Tpk kadn ve erkein, hr ve klenin, ehirli ve kylnn veya ehirde yaamakla krda yaamann uygulamal farkllklar gibi sosyal statnn de birok adet ve kanun uygulamalarnda farkl olduu bir gerektir. Bu gnmzde de byledir. Lex Scatinia (Scantinia) ve Lex Julia kanunlar sosyal snfa gre uygulanyordu. Erkek vatandalarn fahieler ve klelerle gnl elendirmesi kanuna uygunken, hr kadnlarn ve erkek ocuklarn peinden komak yasakt. Ama pratikte kanun pek uygulanabilir deildi ve st snf iin de genelde ilemiyordu. zellikle st snf iinde klelerin seksel amala kullanlmas yaygnd. Ama hr doan insanlarla bu tr ilikiler yasaklanyordu. Erkek homosekselitesi bir ekilde tolere edilirken, Lesbianism pek yaygn deildi veya genel olarak sz edilmeyen ama en azndan knanan bir durumdu. Baz tarihilere gre ilk 16 mparatordan 15 bisekseldi. Lex Papia Poppaea M.S. 9 da bekrla ve zinaya kar karlm olan kanunlar olarak bilinirler. Evlilii zendirmek amaldr. Bu kanunlar, Augustusun Lex Julia kanunlar ile benzer amalar gden kanunlardr. Lex Julia tekrar bir dzenleme yaplarak kuvvetlendirilmitir. Lex Popiada kocann lmnden sonra kadna konmu olan evlenme yasa bir yldan iki yla karld. Boanmadan itibaren ngrlen 6 aylk evlenmeme sresi ise ayn kald. Erkeklere altm, kadnlara elli yandan sonra evlenmede baz kstlamalar getirdi vs. Hr insanlarn ocuklar iin baz uygulamalar vazedildi.

174

Roma kanunlar Snf Mcadelesi

Roma kanunlarna ve Roma hukukuna ayr bir balk amak zorundayz. nk bu gnn zellikle Bat Dnyasna hkim olan Hukukun temeli Roma hukukuna dayanr. Roma halk, o dnemin btn dier halklar gibi ifti-asker kkenli bir halkt. Siyasal rgtlenmelerini bir hukuk sistemine dayandrdklarn iin, siyasette ve devlet ynetiminde ok baarl olmulardr. Romallar, hukukta gsterdikleri bu baarlarn felsefe, sanat, bilim vb gibi alanlarda gsteremedikleri de belirtilmelidir. Ama nemli yaptlar Latinceye evirerek, Yunan dnce tarznn Avrupada tannmasnda ok nemli bir grev grmlerdir. Pratik, soyutlamalara yer vermeyen, anlalabilir, dili Latince olan bu hukuk zgndr. Romada yazl hukukun ilk rnei bilindii gibi On ki Levha Kanunlardr. On ki Levha kanunlarn oluturmakla grevlendirilen heyetin, baz Yunan kolonilerinde ve Yunanistanda incelemeler yaptklar sylense de Roma Hukukunda Yunan etkisinin olmad Roma Hukukunun zgn (orijinal) olduu konusunda uzmanlar hemfikirdirler. Roma hukuku M.. 754- M.S 565 ylna kadar uzanan uzun bir sreci kapsar. Romallar, hukuku (genelde), soyut kavramlar zerinde oturtulmu, nceden planlanm bir hukuk politikasna dayanan bir sistem olarak grmediler ve hukuk dzeninin ok da mdahale edilmeden kendi tabii ak iinde oluacan dndler. Bu Romann genel pratik yaklamnn bir sonucu idi. Romallar sadece hukukta deil, tm ilerinde pratiktiler. Roma hukukunu zgn ve uzun mrl klan da bu yaklam olsa gerek. Balangta yani Romann kuruluu kabul edilen M.. 753 den M.. 452 de oluturulan On ki Levha Kanunlarna kadar yazl olmayan ve daha ziyade teamllere dayal, genellikle de ar cezalar ieren bir hukuk olmaldr. Bu, en eski hukuk bir kanun koyucunun iradesi ile olumam rf ve adetlerin belirledii kurallar toplamdr. Ama her rf ve dete dayanan hukuk da kanun olmam, kanun olabilmesi iin geni tabanl bir desteinin bulunmas kural genelde gz nne alnmtr. Efsaneler Roma krallnn balangc olarak M.. 753 verirler. M.. 753 ncesine tarihlendirilen dnemde, kent devletlerinde, seimle i bana gelen krallar ayn zamanda en yksek komutan, yarg ve din adam idiler. Pontifexlerin yani rahiplerin esas grevinin, dini merasimleri idare etmek ve bayram gnlerinin tarihlerini tespit etmek olmasnn yan sra 175

onlarn Romann ilk hukukular olduunu da biliyoruz. Rahiplerin banda Pontifex Maximus (barahip) bulunmaktadr. Rahipler kurulu adeta hukuki danma tekilat gibiydi. Yani balangta hukuk din adamlarnn elinde idi. Daha sonraki yllarda bile gerek fertler gerekse magistralar hukuki sorunlar iin rahiplerin grlerini almaya devam ettiler. Rahipler hukukun her alanna ynelik bu geleneksel faaliyetlerini M.. 300 yllarna kadar srdrebilmilerdir. Latin halknn zamanla glenen aristokratlar M.. 509 da ayaklanarak, Etrsk kraln kovmulardr. Etrsk kraln kovarak ynetimi ele geiren, Latin aristokratlar yani Patriciiler (Patriciler) (Babalar) kendilerini Roma cumhuriyetinin esas kurucu unsuru olarak kabul ederler. Roma nfusunun %10 nu oluturan patriciler iyi rgtlenmi byk toprak sahipleriydi. Yani %10luk babalar veya patriciiler, nfusun %90nn oluturan ama snrl vatandalk haklar olan pleblerle aristokratik bir cumhuriyet kurmu oldular. Zengin plebler kentsoylular takmn olutururken yoksullar da proletaryay tekil ediyorlard. Roma kleci bir toplumdu. Zaman iinde Roma plebleri, patricii snfyla ak veya kapal biimlerde atarak ynetimde daha fazla sz sahibi olmay baarmlardr. Bilindii gibi cumhuriyet dneminde muhtelif magistralklar vard. Konsller en tepedeydiler ve ayn yetkiye sahip iki kiiydiler. Halk Meclisince seilirlerdi imperium (grevleri ile ilgili emretme yetkisi) ve veto yetkisine sahiptiler. Tm devlet ilerini yrtmek, orduya kumanda etmek, en yksek yarglama organ olmak, hazineyi ynetmek, halk meclisini ve senatoyu toplantya armak hatta ehirdeki asayii temin etmek ar pazar denetlemek vs gibi akla gelecek her bir iin de sorumlusu idiler. Tabi ki tm bunlar muhtelif yetkilerle donatlm ve konsl adna ileri yneten daha alt magistralklar yardmyla yerine getirebilirlerdi. rnein gnmzn belediyesi ve belediye zabtas gibi alan aedilis curulisler ehrin asayii, dzeni, ar pazarn denetlenmesi erzakn datlmas gibi daha gndelik ilere bakan (iki kiilik) en kk magistralk makam idi M.. 494 de Patriciilerden istediklerini alamayan Plebler Romay terk edip gitmek Romann burnu dibindeki Mons Sacer tepesinde kendi devletlerini kurmak istediler. Bu pleb direnii toplumsal bir krlma ve hukuksal bir srama noktasdr. Babalar yrye geen pleblerin borlarn affedip kle durumuna geenleri balad. Patriciilerin senatosuna karlk Pleb Meclisi kuruldu ve tribn denilen memurlar aracl ile de Plebler Roma ynetimine katlma hakkn elde ettiler. Bir cins pleb magistras olan Tribunus Plebisin dokunulmazl vard ve balca grevi Pleblerin Romadaki menfaatlerini korumakt. mperium yetkisi olmamasna karlk Tribunus Plebislerin veto yetkileri vard. Bu yetki ile gerektiinde devlet mekanizmasn durdurabilecek bir g elde eden pleb magistralar zaman iinde iki snfn haklar arasndaki uurumun giderilmesinde byk grevler yaptlar. Dokunulmazlklar onlar gvence altna almt. Bu dokunulmazla herhangi bir ekilde tecavz etmenin cezas lmd. Artk toplumun ihtiyalar daha ziyade aristokratik szl gelenee dayanan bir hukuk sisteminden fazlasn gerektiriyordu. Yazl bir yasa ihtiyac vard nk szl gelenekler ve rfler zaman zaman keyfilii de davet edebiliyordu. M.. 452 halkn sadece patriciilerden setii on kii iki yl alarak kullanlan hukuku yazya geirmilerdi. Aratrmac- kaynaklar Patriciilerin On Levhay hazrladn bunu takiben Pleblerin de bulunduu bir dier heyetin de dier iki levhay hazrladn ve tm 12 levhaya yazlan bu kanun metinlerinin halk meclisince kabul edilerek kanunlatn yazmaktadrlar. 176

12 levha kanunlar patricilerle pleblerin hukuk nnde temsilde eit olduunun bir ifadesidir. Ayrca pleblerin baz isteklerini patricilere kanun aracl ile kabul ettirebildiklerini gstermesi bakmndan da nemlidir. Levhalarn bronz veya tahta olduu ve Forum Meydanna aslarak herkese ilan edildii ancak (altm yl kadar sonra) Galyallarn Romay yamalamalar esnasnda yok edildikleri bilinmektedir. . zetle On ki Levha kanunlar, uygulamalarn ve teamllerin kayda gemesinden ibarettir. Gayesi snflarn haklarn olabildiince birbirlerine kar korumak, sular nlemek, suluyu cezalandrmak vb gibi toplum dzenini olabildiince korumaktr. rnek vermek gerekirse: Asil snflarla halk arasndaki evlilikler yasaklanmtr. Borlu borcunu deyemezse alacaklnn onu zincirlemesi, kle yapmas, kle olarak satmas ve hatta ldrmesi, birden fazla alacakl varsa cesedin paralara blnmesi mmkndr. Devlete ve halka kar ilenen sularn cezas lmdr. Vatana ihanet, baba ve/veya anneyi ldrmek, kundaklk bu kapsamdadr ve lmle cezalandrlr. ahsa kar ilenen sularda die di gze gz mant ile ahsi alma geerlidir. Sulu zarar grenin takdiri ile ama lsnde cezalandrlr. rnein gece hrszlk yaparken yakalanan zarar gren kii ldrebilir ama hrszlk gndz yaplm ise zararn iki misliyle denmesi kfidir Aile reisi tartmasz babadr. Aile fertlerinin lmlerine bile karar verebilir. Mallarn dilediine brakabilir ama bu ilemi dl verme yana ermi (bulu) be Roma vatandann ve bir de devlet grevlisinin nnde yapmaldr Pleb Patrici mcadelesi kesintisiz srmtr. Plebler, M.. 447 de pleb meclisini halk meclisi durumuna getirmeyi, M.. 445 de pleblerle patriciilerin evlenmesini yasaklayan kanunu kaldrtmay, M.. 421 de yalnzca patriciilere ak olan Roma yksek memurluklarna girebilme hakkn elde ettiler. M.. 326 da ise bor kleliine son verdirdiler. M.. 287 de plebler bir kez daha Romay terk ederek kendi balarnn aresine bakmak zere yrye getiler. aresiz kalan patriciiler halk meclisinin senatoya e gcn kabul etti. M.. 493 de kurulan otuz Latin kentin ticari Latin Birlii yeleri de M.. 340 da ayaklanarak Roma vatandalk haklarn elde ettiler. Roma hukuku daima bu i atmalarla ekillendi ve giderek geliti.

177

Roma kanunlar Magistralar

Bilindii gibi M.. 509- M.. 27 arasna tarihlendirilen Cumhuriyet dneminde Magistralar devletin icra organ olarak faaliyet gsteren yksek dereceli ve cret almakszn sadece onur iin alan hatta cebinden para harcayan kimselerdi. Tabii bu harcadklar paray defalarca fazlas ile yaptklar iin nimeti olarak kazanrlard. Cumhuriyet dneminin konslleri, diktatrleri, preatorleri tribunuslar v.b magistralard. Konsller imperium yetkisine sahiptiler. Tm devlet ilerini yrtr ayn zamanda da orduya kumanda ederlerdi ve en yksek yarglama organ idiler. Kanun yapma yetkileri yoktu ama kanun teklif edebilirlerdi. Roma bydke ve konsller daha ok savalar ve devlet ileri ile megul olmak zorunda kalnca M.. 367 de konsln yerine bakmas ve ehrin yarg ilerini de yrtmesi iin praetorlk makam oluturuldu. Zaman iinde ve ihtiyaca bal olarak Preatorlerin saylar deise de faaliyet alanlar hi deimemitir. Preator (praetor), taraflarn katlm ile kendi setii hkimin anlamazlklarda uygulayaca kurallar belirlerdi. Klasik dnemde hkim Preatorn son eklini verdii yazl dava programna uyarak davay karara balard. M.. 367 de oluturulan bu makam yalnzca ehirler ve Romallar arasndaki itilaflarda i gryordu. Preatorler bir cins hkimdiler ama hkim ve adliye memurundan daha fazlas idiler. nk Konsl ve dolays ile Roma devletini temsil ederlerdi. Balangta yani On ki Levha Kanunlarna gre, davacnn iddialar jri tarafndan dinlenir ve preatora jrinin kararn uygulamak derdi. Zaman iinde kanunlar kifayet etmemeye balaynca taraflarn anlap uzlamas artyla baz uygulamalar olumaya balad. yi niyete dayal birok muamele olutu. Ortaya hukuksal tutarszlklar ve dzensizlikler kmaya balad. Bu dankl gidermek iin bir ara forml bulunmutur. Buna gre dava balamadan taraflar kendi aralarnda uzlaamazlarsa, Preatorn dava ile ilgili olarak nerdii anlama ve/veya uzlama paketine itibar edeceklerini batan taahht etmeyi kabullendiler. Bylece Preatorler gnmzn itihatlar denilen uygulamalar balatarak, hukukun gelimesine katkda bulundular. Preatorler zamanla ceza davalarna da bakanlk etmeye baladlar. Usul hukukunun gelimesine ve Roma Hukukuna evrensel normlar getirilmesine katkda bulundular. Roma hukukunu deitiren ve gelitirenler ehir Preatorleridir. Preatorler daima ehirde bulunmak zorunda olduklarndan Preator Urbanus olarak da bilinirler. lk zamanlar yalnzca patriciilerden seildiler. M.. 337 den itibaren Plebler arasndan da seilmeye balandlar. M.. 242 de ikinci bir Preatorlk daha oluturuldu. Bu yabanclar iindi (Preator Pregrinus). Sadece yabanclarla Romallar arasndaki anlamazlklara bakyordu. Yabanclar Preatorl 178

sayesinde bir kavimler hukuku olutu. Gerek Romallar arasndaki ve gerekse Romallarla yabanclar arasndaki hukukun olumas esnasnda, aslen hukuku olmas gerekmeyen Preator ve hkimlerin sk ibirlii yapt ve bu bakn hep korunmaya gayret edildiinin belirtilmesi gerekir. Baka nemli olan bir dier ey de bu insanlarn sk sk saygn, bilgili ve gvenilir kiilerle fikir alverilerini yaptklar, hukuku bir yaam rehberi kabul etmeleri ama deiebilir geliebilir bir olgu olarak alglamalardr. Zaman iinde Preatorlerin says artarak on sekize kadar kmtr. Zamanla Preatorler bu kabilden uygulayacaklar formlleri her yl bir levhaya yazarak ilan etmeye baladlar. Preatorn uyaca prensiplere ieren bu levhalara beyanname anlamnda edictum dendi. Bylece bu edictumlar daha sonraki Preatorler tarafndan da tatbik edilebiliyorlard. Edictumlarn hukukun gelimesine ok byk katks olduu aktr. Greve gelen preator grev sresi boyunca dzeni salamak zere yarg ilerinde uygulayaca program ve kurallar Edictum denilen bu beyannameler aracl ile ilan ederdi. Bir yl grev sresi olan preatorlar genelde bir ncekinin beyannamesine ufak ekleme ve karmalar yapyorlard. Zaman iinde bu edictumlarn deimeyen maddeleri oluarak hukuka yerletiler. Edictumlar hem hukukun devamlln hem de ihtiyaca gre ekillenmesini salayarak ok nemli bir ilevi yerine getirmilerdir. M.. 67 de Preatorlerin beyanname karma yetkileri iptal edildi. nk preator beyannameleri imparatorlarn mutlak iktidarlarnn pekimesinde engel olmaya balamlard. mparatorlar birok tartlmaz yetkilerinin yan sra kanun yapma kaynaklarn da ele geirdiklerini bylece tescil etmi oldular. Bundan byle de mparatorluk kararnameleri en nemli hukuki kaynak olarak Roma Kanunlara damgasn vuracakt. Nihayet M.S 130 da mparator Hadrianus devrin ok nemli bir hukukusu olan Savius Iuliansa deimeyecek bir edictum hazrlatt. Romada taraflarn anlamasndan doan ve taraflar balayan kurala Lex denilirdi. Lex Publica halkn muhatap olduu kaide anlamnda idi ve gnmzdeki kanun szc bu szcn tam karldr. Lex Publicalar iki tarafl anlamalar gibiydiler. nceleri Magistra bir kanun teklifi hazrlard. Bu teklif oy vereceklerin tasary iyice anlayp incelemesi iin tahta levhalara yazlarak Romann byk meydanna aslr ve oylama gn de bu taslakta ilan edilirdi. Oylama gnnde ise tasar hakknda bir konuma yaplmakszn dorudan oylamaya geilirdi. Tasarnn ilan ve oylama arasnda geen bu aradaki srete tasarda yaplmas gereken deiiklikler yaplabilirse de, deiiklikler yalnzca magistrann teklifi ile olabilirdi. Oy verme ilemi oy verme hakkna sahip halk meclisi nde yaplrd. Roma daha iin banda yani On ki Levha kanunlarn kabul ederken, kanun tekliflerinin halk meclislerince kabul yntemini de benimsemiti. Roma kanunlar genellikle teklifi sunann ad ile anlr: Lex Oppia, Lex Julia v.b gibi. mparatorluk dnemine doru Senatonun nerilerinin nem kazand grlr. Zaten Halk meclislerinin kabul ettii kanunlar genellikle Senatodan gelen tekliflere uygun olurdu. Julius Caesar kanun yapma konusunda Senato ile ou kez aka mcadele etmitir. Ama Augustus Senatoya ve Halk Meclisine hrmetli davrand izlenimini ustalkla vererek ve ak bir atmaya girmeksizin onlar etkisizletirmi ve Romay kard etkin kanunlarla olaanst deitirmitir.

179

mparatorluk dneminde yeni bir hukuk kayna olarak mparatorluk Kararnameleri ortaya kmtr demitik. Bu emirnamelerle Preatorn yetkileri daralrken mparatorlarn glerinin art grlr. Bu srete yani mparatorluk dneminde hukuki konularda uzmanlar yetitiini belirtmeliyiz. Cicero (M.. 106- M.. 43) devletin amacnn Toplumsal dzeni koruyarak vatandalarnn mutlu bir hayat srmelerini salamak olarak tanmlamt. Ona gre Anayasa; Monari, Aristokrasi ve Demokrasinin unsurlarn tayan karma bir anayasa ve ynetim ekli de cumhuriyet olmaldr. nk bylece halkn tmyle siyasal yaamn dna itilmemesi salanr ve gerilimler azaltlr, hem de Cumhuriyet rejimi, aznlk iktidarnn kolay ve gvenli bir ekilde yrtlebilecei en ideal ynetimdir. Bu tanm nemsenmeli ve zerinde durulmaldr. Pe pee birok olay Cumhuriyeti tehdit etmeye balaynca Cicero g durumlarda Halk ve Cumhuriyeti ancak yce bir yurttan koruyabileceine inanmt. Belli bir yetkiyle donatlm ve herkese rnek olabilecek byle erdemli, bilge bir yurttan devleti glendireceini ve bozulmay engelleyeceini dnmt. Halkn zor gnlerinde ihtiya duyduu bu kii, ne bir tiran ne de bir kraldr. Roma anayasasnda ona diktatr denir. Cumhuriyetin hizmetinde olduu iin O birinci yurttatr (princeps). te Ciceronun gelitirdii bu princeps kavram mparatorluun temeli olarak kullanlmtr. Romada mparatorluk dnemi senato karar ile Octavianusa Augustus (Yce) Unvannn verildii M.. 27 de balarsa da, gerek topraklarnn bykl ve gerekse eyalet sistemi bakmndan Roma zaten bir mparatorlua dnmt. Octavianus (Augustus) Roma tarihinde en nemli mparatorlardan biridir. Dinden toplumsal yaaya birok dzenleme yaparak ve Romay, halk ve tm kurumlar ile mparatorlua uygun bir hale getirdi. mparatorluk ideolojisi, Polybios ve Cicero tarafndan kaleme alnm olan cumhuriyet ideolojisinin fikri malzemelerini kulland. Bunda amacna uygun deiiklik ve dzenlemeleri yapt. mparatorluk dneminde, bireye zgr olduu inancn verecek bir ideoloji aray iine girildi. Bu da Stoac felsefede bulundu. Dnemin en nemli Stoac dnr Senecadr. Seneca, siyasetten ok ahlak zerinde durmutur. nsann yazgsnn doduu anda belirlendiini dolaysyla bana gelen en kt olaylara bile metin bir biimde katlanmas gerektiini savunmutur. Bana her ne gelirse gelsin, sanki tam da onun olmasn istemisin gibi, ona katlanmalsn. nk bu Tanrnn iradesidir der. Bu szler Senecaya aittir. Birok dinde de karmza kan bu motif hi de yabancmz olan bir motif deildir. Seneca Cumhuriyeti savunmaz. Monarinin dnemin gerekli ynetim biimi olduunu ileri srer. Seneca klelik kurumunun olmasn ama klelere iyi davranlmas gerektiini de savunur. Senecann bu gr savunmasnda, Stoa felsefesinin btn insanlarn bilge ve erdemli davranmasnn hayattaki esas belirleyici unsur olduu dncesinin yan sra, kendilerine iyi davranlan klelerin dzeni ykmaya kalkmayacaklar inancnn da etkisi vardr. Seneca, klelerin her an patlamaya hazr potansiyel bir tehlike olduu bilincindedir. M.. 73 - M.. 71 deki Roma tarihinin Spartaks nderliindeki mehur kle ayaklanmasnn anlar henz ok tazedir ve Roma bunu daima hatrlamaldr. Augustus, Senatoyu disipline sokarak ie balad. Forumu trl mekanizmalarla etkisiz kld. Tribunusu tamamen etkisizletirilmek zere kapatt. Muhalif guruplamalarn ortadan 180

kalkmas ve zaman iinde tekrar glenememeleri iin, birok nlem ald. Trelerin rahatszlk veren unsurlarn sansrlendi. Cumhuriyete zlem duyanlarn seslerin bu nlemlerle de kesilemediinde veya kendisine herhangi bir nedenle itaatsizlik gsterilme ihtimalinde, insanlar ekinmeden srgne gnderdi. Buna karn halk hayatndan memnun klacak ok sayda i de baard. Snrlardaki lejyonlarn saysn arttrd, denizlerde donanmay bytt glendirdi. Ticareti dzene soktu, ekonomik tedbirlerle bolluk ve refah getirdi. Kaplcalar, tiyatrolar sirkler vb. ile Senecaya gre kentlerin tembel bir klelie brnmesini salad.

181

Romada kadn ve erkek

Yunan saraylarnda ve varlkl evlerinde olan yaltlm kadnlar blm veya daha ak bir tabirle harem gelenei Romada bilinmiyordu. Roma geleneklerinde yoktu. Romallarn cinsellik anlay olduka faydacyd. Bu ahlak kuralna gre Romal kesinlikle aktif ve etkin olmaldr. Hayatn hibir alannda bir Romal iin zayflk kabul edilemez. Duygusallk yz kzartcdr. Hele kendisini bakasnn yerine koyarak merhamet etmek ise dpedz deliliktir. Bir erkek etkin olduu srece yeterince edeplidir. Ak da zayflk olduundan yaanmas gerekmeyen ve istenmeyen bir durumdur. Baba Seneca Konsl Quintus Hateriusun azndan u z deyii aktarr zgr domu bir erkek iin pasif davranta bulunmak sutur, kle iin mutlak grevdir, zgrln kazanm kii iin de efendisine kar yerine getirilmesi gereken bir hizmettir . Romada sosyal yapya ait kurallarn ve adetlerin uygulanmasnda stat ok etkindi. Bu hususu daha nce de belirtmitik. Bir soylunun pasif davranlar, bir ev kadnnn ak yaamas ve en az eini aldatmas kadar byk bir sutur. Hr bir kadnn kleler gibi san kestirmesi de sutur. Kars san kestii iin Augustus bir oyuncuyu srgne yollamtr. nk bu davranyla oyuncu ve ei statye ba kaldrm saylmlardr. Romada ne kadar kabul grmese de aklar olmutur. Baz Romal airler ak ve karlkl hazza ilikin iirler yazdlar. Ovidius en fazla ileri giden oldu. Kadnlarn cinsel haz malzemesi olmaktan fazlasn hak ettiklerini vurgulayan, kadn-erkek iin karlkl zevkin olmas gerektiini savunan, ak ycelten yazlar yazmaya balad. Augustusun toplumu mutlak itaate yneltme ve cinsellii zapt rapt altna alma politikasna ok ters dt. stelik Agustusun kznn ak macerasna da dokundurmalar yaparak Agustusu ok kzdrd. Bilindii gibi eski einden olan kz Julia duldu. Augustus Tiberiusu einden boatarak Julia ile evlendirmiti. Bu evlilik sonunda iki taraf da mutsuz olmutu. Julia babasnn eski politik rakibinin oluna (Marcus Antoniusun olu Lullusa) ak olunca da ipler iyice gerilmiti. Juliann bu ilikisine dokundurmalar yapan ve bir Romal erkek iin kabul edilmesi mmkn olmayan zayflk gstergesi tezlerini aka dile getiren Arts Amatoria (Ak Sanat) yaynlannca bardak tamt. Augustus, valye Ovidiusu dnyann br ucuna , Tuna Irma kysndaki Tomiye (bugnk Kstence) srd. Bu srgn Tiberius da onaylad. Roma edebiyatnn en nllerinden olan byk stat Ovidius M.S 17 ylnda, tpk daha sonra babas tarafndan srlen Julia gibi, srgnde ld.

182

Romal iin baba ile oul arasnda tanrsal bir sevgi pietas vardr. Pietas genlerin yallara kar yerine getirmek zorunda olduklar grevdir, evladn babaya gstermek zorunda olduu koulsuz sayg, gerektiinde karlksz sevgidir, itaattir. Bir evlat Kurulu mitindeki Agkhisesi srtnda tayan Aeneas gibi olmaldr. Var olan en nemli sadakat olun babaya sadakatidir. Pietas tm Romallar balayan bir hartr. Roma sevgisi baba sevgisinin cisimlemi halidir. Her Romal iin Roma vatandan fazla bir eydir. Bu sevgi ileride karmza muhtelif adlarla kacaktr. Erkek dayanmalarnn, vaftiz babalnn, Roma Katolikliinde papazlarn kat lksel balarnn, Sicilya mafyasnn ortaya knda bu sevgi ve gelenein rol byktr. Buna karlk kar koca arasnda insani bir ba vardr. Romada evlilik soyun srdrlmesi iin gerekli olan sosyal bir olgu idi. Bir anlamayd sevgi ile ilgisi yoktu. Romada evlilik karar el sklarak verilirdi. Taraflarn beklentileri dourganlk, kadnn sadakati ksaca genusun saf tutulmas ve oalmasyd yani tamamen dnyevi izgilerle belirlenirdi. Anne her zaman belli, baba ise asla belli deildir. Irza geme, dllenme yeteneinin dolaysyla soyun lekelenmesine neden olur (Kan kirlenmesi). Sadakat aileye zg bir duygu deil, soy gvencesinin gereidir. Bir matrona (asil aileye mensup evli kadn), dllenmemi olduu durumda bile patronusa (kocaya) sadakatsizlik edemez ve rzna geilmesine de olanak vermemek zorundadr. Irzna geilecek olursa, bunu yapan kii yakalandnda cezalandrlr (genelde ldrlr) ama rzna geilmi kadnn cezas lmdr ve hatta bunu kendi yapmaldr. Toplumun bekledii budur. nk rzna geilmi bir evli kadn namussuzlukla sulanr. Buna karlk evlenmemi veya dul kadnlar veya bir nedenle ocuu olamayan kadnlar her trl cinsel zgrle sahiptirler. Evlilikte aranan ey bekret deildi. Sadece soyun ycelii ve saflnn korunmasdr.

Matrona

Matronalar dou adlarn muhafaza ediyorlard Yksek tabaka iin evlilik, matronalarn, ocuk emzirme de dhil olmak zere her trl klece iten muaf tutulduklar bir kurumdur. Yalnzca yn eirme ve zel dokumalar yapmaya izinleri vard. Kiisel servetlerini evlerinin ynetilmesi iin gerekli kle vb harcamalarda kullanmalar gelenekti. Romallarda, yedi yana basncaya kadar ocuklara hibir konuda sorumluluk yklenemezdi. Yedi ile on iki ya aras erikinlie hazrlk devresi olarak kabul edilirdi. Erikinlik ncesi dnem ve bu dnemin getirdii cinsel zevklerin gen kzlar eittii ve ailesinden daha kolay ayrlarak kendi ailesini kurmaya hazrlad dnlrd. Bu yatan sonra ocuk dourmaya, yani evlenmeye hazr olduklar ve hatta cinsel ekiciliklerini kaybetmeye baladklar dnlrd. 183

Romada kzlarn evlenme ya 1415 civaryd. Kz ocuklarn 714 ya arasnda seksel aktiviteleri tevik edilirdi. Genusun safln korumak ve yceltmek, stat adna ocuklarn daha beikte iken evlilik anlamalar yaplabiliyor ve ocuk ada kzlar evlilik ncesinde almas iin evlenecei erkein ailesinin yanna yollanabiliyor orda seksel adan olgunlamas ve ev ynetme adabn renmesi beklenebiliyordu. Romada imdilerde mstehcenlik diyebileceimiz her trl grsel malzeme ve konuma dili tevik grrd. nk mstehcenliin evlilikte retkenlii arttrdna erkei daha erkek kadn daha kadn yaptna inanlrd. Roma halknn evlerinin, aile ocann ve fetilerinin bekileri olan Vesta rahibeleri, sertlemi erkek organn kutsal sayyorlard. Velia Tepesinde yer alan Tanr Mutunus (evlilik tanrs) evli kadnlarn gelip stne oturduklar, tatan yaplm, sertlemi erkek organ ile sembolize edilmiti. Onuruna her yln 17 Martnda lgnca kutlamalarn olduu festivaller yaplrd. Evliliin verim dili olan mstehcenlikten utan duymak yasakt. Bu insan ksrlatrabilirdi. Antik Romada kadnlar dourgan yapan, zafer ve refah getiren, Tanrlar rzas iin yaplm ve hemen her yerde karmza kan, ynla plak, erotik tasvirli heykelcikler, kabartmalar, freskler bu inann da vurmu halinden baka bir ey deildir.

Vesta rahibesi

184

Augustus dini ekillendiriyor

Romallarn gnlk yaamnda ve Devlet hayatnda dinin nemi bykt. Tarihi olaylarn sonular (ykseliler, baarlar, kler, yenilgiler) bile dini elere dayanlarak izah edilebiliyordu. Titus Liviusun (kesin olmamakla beraber M.. 59 - MS 17) Romann kuruluundan (ki yaklak M.. 753) Augustus dnemini de kapsayarak yazd Ab Urbe Condita (Roma Tarihi) adl eserinde bu dini eler aka grlmektedirler. Neredeyse her ey iin bir tanr veya tanra vard. Tohum ekerken, yabani ot temizlerken, hasatta vs bu tanrlar yardma arlrd. Ama yalnzca o i iin uzmanlam bu Tanrcklarn etkinlikleri snrlyd. Bu tanrcklar Tanrdan ok lahi Ruh veya melek kavramna daha yakndlar. Romada gelimi ruhban snf ve ayin kltr vard. Tanrlar-Tanralar iin adlarna adanm ufakl bykl yaklak 30 adet dini festival dzenlenirdi. lk panteonun banda Jpiter, Mars, Quirinus lemesi ile Janus ve Vesta bulunuyordu. Juno, Jpiterin kars Marsn annesiydi. Mars, Romann kurucusu Romulusun efsanevi babasyd. Romallar Atalarnn Mars olduuna inanrd. Mars bir ihtimal Etrsk ziraat tanrs Marisle ilgilidir. Quinurus ise kkeni Sabin olan bir tanrdr. Biraz mulk olsa da, Romulusla kartrlsa da, devletin, halkn askeri ve ekonomik gcn ifadesi olan bir devlet tanrsdr. Quirinus kabile binasnn yani senatonun koruyucusudur. Kimine gre de Tanrlam Aeneastr. Aeneas ise, kurulu mitine gre, Romallarn kk kahraman Troyallara dayanan ve onlar talyaya getiren byk byk atadr. Tabii ki bu inanlar, kkleri ok daha eskilere dayanan Tanr-Ataya tapma geleneinin uzantlardr. Aeneas, Agkhises ile Vensn, Remus ile Romulus da Marsn Rea Silvia ile birlemesinin meyvesiydi. mparator Augustusun, Roma tanrlarnn yeniden deerlendirilmesi srasnda ald politik karar, Mars ile Vensn birletirilmesini mparatorlua benimsetmek oldu. Romulusun babasn Aeneasn annesiyle birletirmekle, olanaksz bir ilksel mit (kurulu miti) yaratmt. Bu miti betimleyen ok sayda grsel malzeme retildi ve olabildiince mparatorlukta datld. Gn na karlan fresklerin ounda bu cretli birlemenin canlandrlmas buradan kaynaklanr. Augustusun, Romann panteonunu yeniden dzenleyerek ilgin atalar ve tanr iftleri yaratmas, bilinli bir ekilde efsaneleri dzene sokmas Latin, Sabin, Etrsk tanrlarnn ve atalarnn harmanlanmasdr. Tanrlar bir potada birleen halklarn benzer ekilde bir potada eritilerek imparatorlua uygun tebaann oluturulmas srecidir. Bugnk deyimle toplum mhendisliidir.

185

Romallarn kendileri M.. 200 ylna kadar tarihsel yazlar yazmamlardr. Bu tarihlerde Q. Fabius Pictor eski zel arivleri, Yunan tarihilerinin eserlerini ve benimsenmi halk efsanelerini, o gne ulaabilmi eski birok dokman, ant ve dier tarihi eserleri de gz nne alarak Romann kuruluunun hikyesini yazmtr. Romann kurulu yksnde, btn mitler gibi masallar, tahminler, yaktrmalar ve hakikatler vardr. Augustusun istei ile Vergillius, Ovidius ve Liviusun elindeki Romann kurulu efsaneleri yeniden harmanlanarak, yeni bir kurulu yks yaratlmtr. Artk Romallarn Latin Sabin ve hatta Etrsk mitlerini harmanlayan yeni bir kurulu miti ve tm halklarn mitoloji ve tanrlar ile kaynam yeni bir Tanrlar Panteonu vard. Yunan Tanrlarnn Romallatrlm hali de diyebileceimiz bir Panteonda mparatorlar da Tanr ilan edilmeye baland. Vensn olu olduklarn ilan ettiler. Vergilius Enid adl eserinde bunu anlatr. Kavimlerin dik ballklar, Augustusun politik kararlar dorultusunda, nan sistemleri ve adetleri ile oynanarak, ehliletirilmeye alld ve byk lde de baarl olundu. Artk bir Latin veya bir Sabin olmaktan ok Romal olmaktan gurur duyuluyor, Roma vatanda olmann ayrcalklar yaanabiliyordu. mparatorluk mrnde bir defa bile Roma ehrini grmemi gururlu ve etkin Roma Vatandalar ile yceliyordu. Augustus hkm srd elli alt yl iinde bir toplumun inan, adet ve geleneklerini bkmakszn yeniden yaplandrd ve bir mparatorlua uygun vatandalarn adeta yaratt. Bir toplumun bu kadar ksa zamanda bu kadar deiebilmesi tarihte sk rastlanan bir durum deildir Romay bir mparatorlua uygun bir ekilde yeniden eki dzene sokan Augustustan nce coku, nee ve doallkla yaanan cinsellik artk kurallar olan bir eylem olacaktr. Augustus M.. 18 ylnda vatandalarn cinsel yaamn dzen altna ald. Bu dzenlemeyi (Lex Julia de Adulteriis Coercendis) ad verilen yasayla yaptn grmtk. Matronalarn yani evli kadnlarn k olmasnn cezas bundan byle lm deil, relegatio in insulam yani srgnd. Cinsel ve sosyal basklarn balangc olan bu gnler iin, daha sonra, Tacitus: Denizler gmenlerle ve adalara gnderilen srgnlerle doluydu diyecektir. Hemen belirtmeliyiz ki bu bask dneminin meyvelerini iki asr sonra Hristiyan dnyas fazlasyla toplayacaktr. Yzyllar sonra mparator Constantinus dneminde, Zinada lm cezasna yeniden dnld ki yz yl sren tiranlk dneminde, klan eflerine yaplan telkinlerle ve kaleme alnan yasalarla, itaatkrlk, erkeklerin uysallatrlmas v.b yeni toplum kurallarna dayal yaam yaygnlatrlmaya alld. Halk uysallatka yani mparatorlua duyulan itaat artka bar glendi zenginlik artt. Halka uygulanan cinsel birok yasak ve kstlamaya karlk mparatorlar her trl yasak ve treyi hie sayan davranlarda bulunabiliyorlard. nk tm Romada veya o zamanlarn tabiri ile tm Dnyada yasalara uymama hakk bir tek ona tannmt. . Kanunlar ile ne kan Roma ne yazk ki Tahta gemeyi bir kurala balayamamt. On iki mparatordan sekizi iddet kullanarak ldrld.

186

Anadolu Kent rnekleri

Anadolu, Roma eyaletlerine blndnde, Anadoluda hala krallklar, tapnak devletleri, kent devletleri, douda airet dzenine uygun yerleimler vard. O dnem, Anadolu yaamn daha iyi gzmzde canlandrabilmek iin, kent devletlerinin birkana geri dnelim. Cilicia Campestristen (ukurova) balayp, kylar takip ederek, Karadenizin en uzak kesimlerine gidene kadar, neredeyse her nehir vadisinde bir kent bulunuyordu. Bu kentler, dengeli bir ekonomiye sahip, ortak bir siyasi bilin ile kurulmu yerleimlerdi. Kentlerin d grn neredeyse birbirinin aynyd. Bir tepenin zerine kale yerlemi, eteklerinde, tiyatro, agora, gymnasion, stadion ve tapnaklar toplanmt. Bunlara Roma zamannda birde Roma hamamlar eklenmiti. Buna ramen, detaya girildiinde, her kentin kendine zg olduu grlyordu. Bu kentlerde, doa ve kentin kendisi ok gzeldi, sanki birbirini tamamlyorlard. nde masmavi bir deniz, arkada karl dalar, etrafta koylar, dik kayalklar, yemyeil ormanlar ve bunlar arasnda stunlu, estetik, beyaz mermerli, heykellerle sslenmi peri masal kentler. Bugn, Anadolu kylarnda, yle bir baktmzda, her yerde grdmz ve ounun adn bilmediimiz, bu kentlerin konumu bizi artr. Hepsi, kydan kilometrelerce uzakta, bir ovann iindedir. Bu kentlere ne olmutur da, hepsi terkedilmitir. Nerededir bu kentlerin, zamannn en medeni insanlar. Hlbuki kentlerin yazgsn, daha ilk defa yerleilirken, ilk yerlemeciler yazmtr. Azlarna yerletikleri nehirler, senelerce ve hi bkp, usanmadan alvyonlarn denize tamlardr. Zamanla, nehirlerin azlar kapanm, seller ve su taknlar ard arda gelmeye balamtr. amur her yeri sarmtr. amur zerine, amur gelmitir. Balangta insanlar, bununla mcadele etmeye alm ama sonunda her yerde yenilmilerdir. Sonunda, denizlerden uzaklaan, ticari niteliini ve kolay ulam imknn kaybeden kentler de kaderlerine terk edilmilerdir. Tabii, bu nceden belirlenmi kadere depremler ve savalar da ok yardmc olmutur. Kentler yava yava topraa gmlmlerdir. Bu kentlerin, birkana, imdi, bir daha bakalm. Ephesos ( Efes), Kaystros nehrinin (Kk Menderes) denize dkld yerde kurulmutur. imdi, denizden 8 Km ierde kalmtr. onlar geldiklerinde, Anadolu ana Tanras adna kurulmu bir tapnan etrafnda Karyallar ve Lidyallar yerlemilerdi. Daha ncede anlatld gibi, onlar (balarnda Atinann destanlara konu olan kral Kodrosun olu Androklos vard) yerli halk ile dosta ve beraberce yeni bir kent kurdular. Yerli ana Tanra ile 187

kendi Tanrlar Artemisi sentezleyerek, benimsediler. Artemis tapna balangta mtevaz bir tapnakt.

Efesos

Zamanla, Efes, byyp, gelitike, Artemis tapnann da n ve grkemi artt. Sonra, Efes artk bir anakent iken, tapnak da byk bir tapnak olmutu. Yine, bilindii gibi, skenderin doduu yl M.. 356 da, tapnak yanp kl oldu. Sonralar Efesliler bunu, Artemis'in, skenderin doumuna hazrlanan Olympias ile ilgilendii iin, kendi tapnana gz kulak olamad tarznda yorumlamlardr. Yklndan 22 yl sonra, tapnak, dnyann 7 harikasndan biri olarak gsterilecek lde, gzel olarak tekrar yapld. Efesin amurla dolma sreci, tapnan tekrar yaplmas ile hem zaman olmutur. Lysimakhos zamanna geldiimizde, kent denizden uzaklam ve ticari nemini kaybetmiti. Lysimakhos, Artemis tapnandan 1.5 Km ilerde, deniz kysnda, kenti yeniden kurdu. Ancak, halk yeni yerleim yerine gitmemekte srar ediyordu. Strabon, Lysimakhosun, kanalizasyonlar tkayarak, kent halkn, yeni yerleime gmeye nasl raz ettiini anlatr. Efesin nfusu azalmt, Lysimakhos, komu Lebedos ve Kolophon liman kentlerini ykarak, nfusunu Efes nfusuna katt. Bundan sonra, uzun bir sre, kent Anadolunun ba ehri roln oynad. Aziz Yohannann, sann armha gerilmesinden sonra, Meryem anay Efese getirdii sylenir. Aziz Paulus da (Pavlos) bu kente gelmitir. Aziz Paulus, byk tiyatroda vaaz verirken, kent halk tarafndan yuhalanmtr. M.S. 431 ylnda, Kiliseler meclisi bu kentte toplanmtr.

188

Bergama

Bergama (Pergamon), kydan epey ierde, Kaikosun (Bakrayn bir kolu) zerinde kurulmutur. Liman ise Elaia dr. Bir kent tasarm olarak, en gsterili, en baarl uygulamalardan biridir. Bugn bile byle bir kent kurulacak olsa, binalarn ve dier sanat yaptlarnn bundan daha gzel yerletirilebilecei dnlemez. En gz alc yaplar, yerden 300 metre ykseklikteki, dik kaya bloklarnn zerine yerlemitir. Aadan, yukarya doru bakarken etkilenmemek ve gnn her saatinde farkl bir izlenim edinmemek mmkn deildir. nce Bergama krallna ve daha sonra Romann Asya (Asia) eyaletine ba ehirlik etmi kent, bir ihtiam kaynadr. Bir polisin btn zelliklerini tayan, minyatr bir liman kenti Priene dir. Priene, ufack bir alana her eyi ile sdrlm, sanki bir maket ehirdir. Menderesin bir kolu, kuruluundan itibaren, liman doldurmaya balamtr. Prienelilerin, bununla mcadele etmi, ama doal olarak sonunda kaybedip, kentlerini muzaffer amura brakp, gmlerdir. Bugn, Latmos krfezi bir ovadr, eskiden krfez giriindeki Lade adas ise, ovann ortasnda bir ykselti olarak kalmtr. Priene, denizden 15 Km uzaklamtr. Bu kentlerdeki agora, amfiteatr, hamam, byk tapnaklar gibi antsal yaplarn nasl yapld kadar nasl finanse edildii de merak edilen konulardan biridir. Genelde kentin zengin aileleri veya belli meslek guruplar bir antsal yapnn bir blmn finanse etmeyi stlenirlerdi. Yap bittiinde, o blmn kimin tarafndan finanse edildii blmn zerine yazlr, bylece finansr lmszletirilirdi.

189

Priene

190

Wang Mang
Batda, Augustus Romay babasz braktnda, Orta Asyada ilk Trk devleti olan Hun mparatorluu dalyordu. Byk Hun devletinin zayflamasndan istifade eden inliler, Tarm blgelerini ve pek Yolunu ele geirdiler. Fakat Hunlarla bozkrda yaplan savalar, in ekonomisini de kertmiti. Sava giderleri devleti, ar vergiler de kylleri fakirletirmiti. Bundan 20 asr nce Han slalesi iktidar kaybetti. in iten iten kaynyordu, hazine sfr tketmiti, ama taht deiimi sarayn iinden geldi. mparatorie Lu'dan sonra, imparatorielerin politik gc ve etkisi ok byk olmaya devam etmiti. M.S. 9 tarihinde, Hsin hanedann kuran Wang Mang da zamann mparatoriesinin kuzeniydi. mparatorie ve harem aalarnn yardm ile taht ele geirdi. lgin bir kii olan Wang Mang 14 yl tahta kald. Hsin'lerin

Wang Mang

iktidar mr 14 yl srmt. Ch'in dneminde Konfyusun kitaplar yakldktan sonra, Han dneminde eski klasikler tekrar toparlanmaya balamt. Bu srada, Konfyusun evinin duvarlar iinde eski metinler bulundu. Bu tarz insana hi de inandrc gelmiyor. Bunlar eski yaz ile yazlm metinlerdi ve bununla uraanlara " eski yaz okulu " deniyordu. Metinler pheliydi. Wang Mang ve hizbi, bu metinleri yeniden nerediyorlard. Ancak, Wang Mang yanllar, bu eski metinleri yeniden yaynlarken, ilerine kendi planlarna uygun ilaveler yapyorlard. Metinler tahrif ediliyor, mparator da, metinlere uygun davranan eski zaman imparatorlar gibi gsteriliyordu. Buna benzer bir gelime yaynlanan kanunlarda da grlyordu. Eski kanunlar alnp, deitirilip, yeni imi gibi yaynlanyordu. Yani, yaplanlar kitabna uyduruluyordu. Enteresan olan bir husus da, zamanla, iktidardakilerin, kendi yalanlarna inanmalardr. Wang Mang da zaman iinde, yaplan tahrifatn tahrifat olmadna inanmaya balad. Wang Mang iktidar ele geirir geirmez, eski imparator ailesinin hepsini bertaraf etti, sadece uzak eyaletlerde, nemsiz grevlerde bulunanlara ilimedi. Hukuki olarak topraklar devletin mal sayd. Topraklar, kullanm asndan, ailelere tekrar datt. zel kle bulundurma hakkn snrlandrd. Artk, btn kleler devlet klesi idiler. arap, tuz, demir aletler ve sikkeler devlet tekeline alnd. " Gller ve Dalardan " sadece devlet yararlanabiliyordu. Yeni tasarmlanm paralar basld. Devlet, halka dk faizli kredi at. " stikraz brolar " ald. Piyasada mal fazlalap, fiyatlar dmeye balaynca, mal satn alnarak fiyat dengesi tekrar kuruluyordu. " stikraz brolar " piyasaya mdahale ederek, ekonomik istikrar koruyorlard. Yaplanlara baklnca, fakir halkn selameti iin elden gelen yaplyormu gibi grlr. Ancak, iin asl, boalm devlet hazinesini doldurmaktr. Yeni baslan paralarda, maden azd, yani devlet, halktan piyasaya srdnden daha fazla maden topluyordu. " Gller ve Dalar " fakir 191

halka ciddi bir darbe olmutu. Eskiden, en fakir halk baln tutar, odununu dadan temin ederdi. imdi ise, btn bunlar para vererek alabiliyordu. Ama halkn bunlar alacak paras yoktu. Halka alan kredi de, ters alyordu. Krediyi deyemeyen halk topran kaybedip, devlet klesi haline geliyordu. " stikraz brolar " da devlet hazinesini doldurmak iin kullanlyordu. Piyasay dengelemek yerine, mallar ucuz alp, pahal satarak, speklasyon ve smr uyguluyorlard. Topran devletletirilip, tekrar datlmas ise, dier hiziplerin gszletirilip, datlmas iin bir ara olarak kullanlyordu. Burada sras gelmiken bir noktaya dikkati ekmek gerekecektir. Kanunlar, uygulamalarndan kopuk dnmemek gerekir. Yasalar yasa yapan ve bunlarn kimin yararna olduunu belirleyen uygulamalardr. Uygulama ise, iktidarn niyetine, gelenek ve greneklere, uygulayclarn ahlakna ve dnya grne gre biimlenir. Asl olan, ahlaktr, adaleti hazmetmi bir toplumdur. Ve bunun geleneklemesidir. Sadece, kanun kararak, bu kabilecek en doru kanun bile olsa, sonu alnamaz. in'e geri dnersek, sosyal grnl ve adil grlen, ama aslnda devlet kasasn doldurmak iin yaplan bu kanunlar, hazinenin de iine yaramyordu. Memurlar, kanunlarn getirdii avantajlar, kendi lehlerine kullanyorlard. Hslat, merkeze kadar gelmeden, ufak memurlarn cebinde eriyordu. Wang Mang'n ise ok paraya ihtiyac vard. Wang Mang, Hunlar tamamen yok etmek, in iinde eritmek istiyordu. Hunlar zerine yrmek iin byk bir ordu toplad. Bu sava ayn zamanda, i sorunlarn da gndemden geri plana ekilmesine vesile olacakt. Hun topraklar alnacak, bir in eyaleti haline getirilecekti. Ancak, bu srada i kargaalar gittike artyordu. M.S. 12'de Wang Mang, yrrlkteki szde sosyal kanunlar geri ekti. Buna ramen, devlet alacaklarn, lsz ve insafszca tahsil ediyordu. Kyllerin Han dnemi dans kz yaam standard dtke dt. ktidara ortak snflar, durumdan zaten memnun deillerdi. Bunlara bir de kyllerin bakaldrs eklendi. " Kzl kalar " kyl isyan balad (M.S. 18). 192

htilalciler, iaret olarak, kalarn krmzya boyuyorlard. Kyllerden oluan byk halk kitleleri, her yerde, memurlar ve ileri gelenleri ldrerek, bakente doru yryordu. syanclara kar yollanan hkmet kuvvetleri de, kzl kallar gibi davranp, memurlar ldryor, rasgele yama yapyorlard. Hunlara kar yollanan ordu da, Hunlarla savamak yerine, katliam ve yamaya kart. Bylece in ordusu dalarak, yok oldu. Trkmenistan, in hkimiyetinden kt. Ancak, Hunlar kendi i kargaalar nedeniyle, bu frsattan istifade edemediler. in'in i kargaas, Han prenslerinin tekrar toparlanp, ordular kurmasna imkn vermiti. Ama bu ordularn da dierlerinden fark yoktu. Onlar da yama ve katliamlar, savamaya tercih ediyorlard. Bu kargaa iinde Han prensi Liu Hsiu biraz daha becerikli kt. Bakenti ele geirdi. Wang Mang kendi kutsiyetine inanarak kamad. Resmi elbiselerini giymi olarak, taht salonunda oturup, eski metinleri okuyordu. Syleyecekleri ile hasmlarn etkileyip, yola getireceinden emindi. Bir asker onun kafasn kesti (M.S. 22). Bu kafa 200 yl imparatorluk hazinesinde muhafaza edildi. kargaa devam ediyordu. Prensler hem kendi aralarnda ve hem de kzl kalarla savayorlard. Bu kargaa dneminde milyonlarca insan lmtr. Nihayet, M.S. 24 ylnda, Liu Hsiu, nispi bir baar kazanarak, tahta geti. Taht tekrar Hanlara gemiti. Hemen peinden, balarn krmzya boyadklarndan, kendilerine krmz bal (Kzl ba) denilen kyl isyan balad. Kyller, tm inde memurlar ve ileri gelenleri ldrerek, bakente doru ilerlediler. in ordusu da yama yapmaya balad. Milyonlarca insan ld. Bu frsattan yararlanan Ho-han-yehe bal Hunlar kendilerini biraz toparladlar. M.S. 18 - 46 arasnda, Manuryadan Kakara kadar uzanan blgeyi yeniden Hun denetimine aldlar. Buradaki ufak devletikler, inden yardm istese de, in yardm edemedi. M.. 45 ylnda meydana gelen ok iddetli bir kuraklk ve ekirge hcumu, Hunlarn srlerinin byk bir ksmn yitirip, iyice zayf dmelerine neden oldu. Kii bana hayvan says 2 ye kadar dt. Bu saynn M.. 100 yllarnda kii bana 350 olduunu hatrlayalm. Sien-piler ve Wu-huanlar, Hunlar bastrmaya baladlar. Hunlar bu basklara kar koyamayp, sonunda, M.S. 48 ylnda, Gney ve Kuzey olmak zere ve bir daha birlememek zere, ikiye blndler. Moolistandaki Gney Hunlar in egemenliine girerek, Kuzeye kar inin ileri karakolu haline dntler. Kuzey Hunlar ise ard arkas kesilmeyen in ve Sien-pi saldrlarna duar oldular. nl in generali Pan ao (Pan Ch'ao), in imparatorunun kar kmasna ramen, Hunlar silmeye kararlyd. Sonunda kuzey Hunlar silindi. Bir ksm batya giderek i-i nin Bat Hunlarna katldlar. Ama esas byk blm, yz binden fazlas, Sien-pi boylarna katlarak, onlarn iinde eridiler. Sien-pilerin Trk m, Mool mu, Tunguz mu olduu tartmaldr. Bunlarn da eitli topluluklardan meydana gelmi bir konfederasyon olma olasl fazladr.

193

Roma mparatorluk Ailesi

Caesar, kll ba demektir. Julius Ceaser, Octavianusu (Augustusu) evlat edinmiti. Julius Caesarn kz kardeinin ad Julia dr. Juliann kocas Marcus Atius Balbusden Atia adl bir kz olmutu. Atia kocas Gaius Octaviusdan bir olan, bir kz ocuu (Octavianus ve Octavia) dourdu. Octavia severek, ilk kocas Marcellus ile evlendi. Ama annesi Atiann zoru ile boanmak zorunda kald. Atiann Roma tarihinin ekillenmesinde nemli rol olmutur. Zaten, Roma aile dzeninin her dnemde, ailenin kadnlar zellikle i siyasetin ekillenmesinde etkendirler. Ancak, tarihi erkekler yazdndan ve genellikle kadnlarn etkisi entrikalar ile sylentiler eklinde (belki dedikodular) olutuundan, bunlar hakknda net tarihi kaytlar yoktur. Caesarn kz kardeinin kz (yeeni) Atiann etkisi sadece Augustusun annesi olmasndan ileri gelmemektedir. O, Brutus ailesi ile ekierek ve bir kadnlar aras iktidar savana yol aarak, Julius Caesarn ldrlmesine zemin hazrlanmasna katkda bulunmutur. Ayrca, Julius Caesarn, Pompeius zamannda ordusu ile Romaya girmesinde de etkisi vardr. Atiann Antoniusun a olduu da sylenir.

194

Roma mparatorluunda ama sadece Romada deil tm dnya devletlerinde, pek ok zamansz lm, zehirle yaplan suikastlara balanmtr. Tabii bunlar hibir zaman ispatlanamamtr ve ispatlanamaz. Zamannda dedikodu olarak kalmlar, sonra da sylencelere konu olmulardr. Ancak, iktidar mcadelesi srasnda her yol mubahtr. zellikle, gelecei ekillendirmeye alan kadnlarn bu yola bavurmalar bizim tarafmzdan yadrganmamaktadr. Augustusun nc kars (belki ikinci kars), eskiden beri k olduu sanlan Liviadr. Augustusda Liviann ikinci evliliidir. Liviann ilk kocas Drusus Nerodan iki erkek ocuu olmutur. Bunlar Tiberius ile Drusus dur. Tiberius Liviann ilk oludur. Livia, Romann en eski ailelerinden olan Claudian ailesine mensuptur. Daha nce, Attius Claususun Roma'ya gtnden ve Appius Claudius adyla senatoya kabul edilip, " Claudius " gens'inin atas olduundan Atia bahsetmitik. Claudian ailesi hem gldr ve hem de ok zengindir. Bu aileden pek ok Consul, praetor (preator) ve senatr kmtr. Liviann ilk kocas Drusus Neroda Claudian ailesindendir. Liviann kocas Julius Caesarn Romaya bar ve gvenlik getireceine inanyordu, Caesar taraftarlar arasna en batan beri katlarak, Caesar iin elinden geleni yapmt. Daha sonra Caesarn diktatr olup, cumhuriyeti rafa kaldracandan korkmaya balad. Caesar aleyhtarlar arasna katlmad, suikastlar iinde yoktu ama Julius Caesarn ldrlmesinden sonra, suikastlar lehine konumalar yapt. Ve tabii, bu tavr, Marcus Antoniusun dmanln ekti. Bir ara Antonius Roma kentine hkim olduunda, intikam alacandan korkarak kat. sava srasnda, hakl grd taraf tutarak ama sk sk taraf deitirerek, biraz akn yaad. Bir ara Antoniusun kardeiyle birlikte Augustusa kar arpt. Ama sonunda, Augustusun hakl olduu kanaatine vararak, onun tarafna geti. Livia ve olu Tiberiusla birlikte Romaya dnp, siyaseti brakp, sadece dini grevlerle ilgilenmeye balad. Caesarn lmnden sonra, bazen aralarnda elikiye den ve bazen de beraber hareket eden Antonius ile Octavianus (Augustus), aralarnda ki balar kuvvetlendirmek istediler. Augustus kz kardei Octaviay ok severdi. Octaviay Antonius ile evlendirmek istedi. Buna batan kar kan ama Roma gelenekleri uyarnca evlenmek zorunda kalan Octavia, ksa bir sre sonra kocas
Octavia

195

Antoniusa k oldu. Octavia Antoniusdan iki kz ocuu dourdu. Livia, ta batan beri cumhuriyet fikrine kar bir tutum almtr. Bir sre kocasn, mcadeleye katlp, herkes birbirini yerken aradan syrlp, imparatorluu ele geirmesi iin tevik etti. Ama Drusus Neronun o tarakta bezi yoktu. Kocasndan umudu kesince, Augustusu yani o zaman ki adyla Octavianusu kendine k etmeye alt. Livia ann en gzel kadnlarndan biri idi. Gzelliinin yannda, akll, kltrl, ekici, kurnaz ve planlyd. Mthi bir iktidar hrsna sahipti. Liviann gen Octavianusu kendine k etmesi hi de zor olmad. Romada kadn erkek her iki tarafn da boanmay isteme ve boanma hakk vard. Hatta babann ve mparatorun evlilii bozma gc vard. Augustus Liviay einden boatm ve ikinci oluna 6 aylk hamile iken onunla evlenmitir. Roma kanunlarna gre boanan kadnn ikinci bir evlilik yapmas iin gereken bekleme sresi, o zaman iin on ayd. Bu bekleme sresi, Augustus Livia evliliinde, eski e Drusus Neronun muvafakati ile almt. Livia gzel gl bir kadnd. Baba ve Anne tarafndan Claudius ve Livii patricii (kurucu babalar) ailelerinin ok soylu kann tayordu. Livia Agustusun Liviaya ak olduu sylense de bu evlilikte politika ve g ar basm olmaldr. Evlendikten 3 ay sonra da, Livia Drusus Nerodan olan ikinci olu Drususu dourdu. Tiberius ve Drusus babalarnn evinde bydler. ocuklarnn eitimi ile Drusus Nero bizzat ilgilenmi ve onlara Roma ideallerini alamaya almt. M.. 33 ylnda, verdii bir ziyafette, sofrada, Drusus Nero aniden ld. Sofrada Augustus ve Liviada vard. Drusus Nero vasiyetinde ocuklarnn vesayetini Augustusa brakmt. Tiberius ve Drusus anneleri Liviann yanna tandlar.

196

Kleopatra ve Antonius
Antonius Msrda kendinden 8 9 ya byk olan Kleopatraya k olmutu. Antonius, Octaviaya bir boanma mektubu yollad. Liviann yardm ile Vesta tapnandaki rahibelerin muhafaza ettii Antoniusun vasiyetini eline geiren ve bunu Roma senatosuna okuyan Augustus, senatodan Antoniusa kar sava kararn kartt. Actium deniz savanda Antonius, sava meydanndan kaan Kleopatrann gemisini takip ederek, donanmasn basz braknca, top yekn bir yenilgiye urad. Kamasa idi, yine yenilir ama tm kuvvetlerini kaybetmezdi. Kleopatra ve Antonius, katklar skenderiyede intihar ettiler. Antoniusun Kleopatradan bir kz ve iki olu olmutu. Antoniusun lmnden sonra, artk Roma dnyasnn sahibi Augustus idi. Octavia, Antoniusdan olan kendi iki kz yannda, Antonius ile Kleopatradan olan bir olan, iki kza sahip kt. Bu ocuklar hep beraber bytmeye balad. Soylu Octavia, soylu davranm ve Romann hayranln kazanmt. Augustus dnyay ynetiyor, Liviada onu ynetiyordu. Augustus, Liviaya byk bir tutku ile balyd. Augustusun ilk Scriboniadan kz Julia domutu. Liviann da iki olu vard. Ama iftin birlikte ocuklar olmad. Her ikisi de evlendikten sonra bir birlerine sadk kaldlar. Ancak, Liviann Augustusu deil ama iktidar sevdiini sylemek daha doru olur.

Klopatra

Augustusun iki yakn arkada Agrippa ve Maecenas idi. Agrippa, Augustusdan sonra Romann en nde gelen kiisiydi. Baarl bir general ve amiraldi. Antoniusa kar yaplan Actium deniz savanda donanmay o ynetmiti. Soylu bir aileden gelmiyordu, Augustusa sonuna kadar balyd, Augustusla iktidar savana girmeyi hi dnmezdi. Agrippa gerek halk arasnda gerekse senato da ok poplerdi. Halk iin Agrippa her hangi bir zorbalk eilimine kar bir kale olarak grlyor ve gveniliyordu. Agrippa ile halk arasnda ki gven duygusu yle gelimiti ki, Agrippann gz yumduuna, halk da gz yumar olmutu. Augustus, kz kardei Octaviann ilk kocasndan olan olu Marcellusu ok seviyordu ve onu evlat edinerek, kz Julia ile evlendirdi. Augustus, Marcellusa yann ok zerinde grevler veriyordu. Genel kan, Augustusun Marcellusu varisi yapaca yolunda idi. Livia, 197

Augustusun Marcellusa kar tavrna destek oluyor ve o da Marcellusu seviyor grnyordu. M.. 23 ylnda, Augustus birden ok hastaland. Herkes leceini dnyordu. Augustus lmle peneleirken, Liviann srar ile konsllerini yanna ararak, onlarn yannda mhr yzn Agrippaya verdi. Bylece lm halinde yerine gemeye aday olarak Agrippay iaret ediyordu. Bu olaydan ksa bir sre sonra, Augustus hzla iyileti. Marcellus, Roma da yargla seildi. Bunun erefine dzenledii enlikler srasnda, Augustus gibi aniden hastaland ve tedaviye cevap vermeyerek, ld. Bu lme Augustus ve Octavia ok zlm ve perian olmulardr. Bu tip ani lmlerde, hep bir suikastten phelenilir. Bu lmden de Liviay sorumlu tutan ok kii olmutur. Ama Marcellusu Liviann zehirlediine dair herhangi bir kant hi olmamtr. Agrippann kars Marcellusun kz kardei, Octaviann kz Marcella idi. Marcella ile Agrippa birka yldr dargndlar, ayr yayorlard. Augustus, Agrippa ile daha yakn ilikiler kurmak ve balarn daha da kuvvetlendirmek istiyordu. Agrippa ile Marcella boandlar, Agrippa, Augustusun dul kalan kz Julia ile evlendi. Roma halk bu evlilii ok benimsedi. enlikler dzenlendi ve i problemler unutularak, iyimser bir hava yayld. Agrippa ile Juliann be ocuu oldu. Bunlar Gaius, Lucius ve Postumus erkek, Jullilla ve Agrippina kz ocuklaryd. Julia ile evlendikten 9 yl sonra M.. 12 ylnda, Augustus Yunanistanda iken, Agrippa, yazlk evinde l olarak bulundu. Augustus daha ocuk yata iken Gaius ve Luciusu evlat edinmiti. Agrippann lmnden sonra, Agrippann adn devam ettirmesi iin Postumusu evlat edinmedi.

Tiberius

Drusus

Liviann Drusus Nerodan olan olu Tiberius, Agrippann nceki bir evliliinden olan kz Vipsania ile evliydi. Karsna kt ve ok seviyordu. Ancak Augustusun kz Julia, Tiberiusa k olmutu. Agrippa lp de Julia dul kalnca, Julia babasna Tiberiusla evlenebilmek iin ok bask yapt. Augustus nce kznn basklarna gs gerdi ise de 198

sonunda raz oldu. Bundan sonra Tiberius, karsndan boanmak istemedi. Livia ve Augustusun tehdit dolu abalar sonucu, Tiberius karsndan boanarak Julia ile evlendi. Tiberius ile Drusus, karde olarak olduka zt karakterlere sahiptiler. kisi de gl, yakkl ve cesurdular, iyi eitim almlard. kisi de farkl yntemleri olan liderlerdi, iyi birer hatip ve ok iyi komutandlar. Tiberius, tm yetki ve sorumluluu kendi elinde tutan, dediim dedik bir liderdi. Drusus, yetki ve sorumluluu datan, demokrat bir liderdi. Ynetim tarzlar o kadar farkl idi ki, birinde savaanlar dierinin ordusuna geince yabanclk ekiyorlard. Tiberius, Augustusun pozisyonuna kar kmaz, Romann ynetim tarzn eletirmezdi. Drusus, cumhuriyetten yana tavr alr, Augustusun daha nce Syllann yapt gibi, kesine ekilmesini ister ve bunu dillendirirdi. Augustus, Drususa zgr Romal diye taklrd. Karakter farklarna ramen iki karde hem birbirini sever ve hem de birbirine yardm ederdi. Drusus, Octaviann Antoniusdan olma kz Kk Antonia kk Antonia ile evliydi. iftin Germanicus ve Claudius adl iki olu ile Livilla adl bir kz olmutu. Drusus, Almanya ilerinde yapt bir savata bacandan yaraland ve kangren olarak ld. Drususun yaklarak yaplan lm treninde, uurlama konumasn yapan Augustus evlatlar Gaius ve Luciusun Drusus kadar erdemli olmasn ve kendinin de Drusus kadar onurlu bir lmle lmesini tanrlardan dilemiti. Julia ve Tiberius ifti mutlu olamad. Evlenirlerken zaten, eski karsna k olan ve zorla evlendirilen Tiberius, Juliay sevmiyordu. iftin bir sre sonra seks hayat bitti. Kocasna k olan Julia ise uzun bir sre uratktan sonra, Tiberiusdan umudunu kesip, baka erkekler ile sevimeye balad. Juliann erkeksiz yapamamasn vey annesi Liviann ona verdii afrodizyaklara balayan dedi kodular vardr. Tiberius bu duruma ierliyor ama elinden bir ey gelmiyordu. Hayat onun iin ekilmez olmutu. Durumu ispatlayamad iin Augustusa da aamyordu. Sonunda areyi Romadan uzaklara gitmekte buldu. Romadan ayrlmas fikrine Augustusu raz etmek kolay olmamt. Olup bitenleri bilmeyen Augustus, Tiberiusun Romadan gitme arzusunu, kendi ile birlikte olmak istemediine yorumluyordu. Sonun da Tiberiusa gitme iznini verdi ama bir daha onu arayp, sormad. Tiberius Rodos adasna gidip, etraftan soyutlanm bir tarzda yaamaya balad.

199

Veraset kimin olacak

Bu arada Augustusun evlat edindii torunlar Gaius ve Lucius byyorlard. Augustus, Gaiusu da, Luciusu da ok seviyor ve martyordu. Konsl olma ya 43 d. Augustus, Gaiusu 14 yanda Konsl setirdi. Sonra ayn eyi Lucius iin yapt. Genler, Romada, Tiberius aleyhine gittike kuvvetleniyorlard. Augustusun Gaiusu kendine veliaht yapaca konuulmaya balanmt. Livia ise, grnte Gaius ve Luciusu destekliyor grnyordu. Bu srada, Julia, Tiberiusun yokluunda ii iyice aztmt. imdi tm Roma Juliann yapt edep d partileri konuuyordu. Gaius ve Lucius, bu duruma daha fazla tahamml edemeyip, annelerini bykbabalarna ikyet ettiler. Durumu herkes biliyor ama Augustus bilmiyordu. ard, zld ve dondu kald. Sonra Liviay arp, olaylar bir de ondan dinledi. Julia yaam boyu, Campania aklarnda, ufack ve kayalk bir adaya srgne yolland. Srgnden 5 yl sonra da, cezas biraz hafifletilerek, Messina boaznda Reggioda srgn cezas devam etti. Bu srada Tiberius, Rodosda sade ve sradan bir vatanda gibi davranyordu. Resmi muhafz birliini yanna almadan, tek bana dolayordu. Edebiyat alyor, Yunanca mersiye trnde iirler ve dz yazlar yazyordu. Klasik mitolojiyi inceliyor, nemli felsefe, tarih retmenleri ile tartyordu. Ata biniyor, beden hareketleri yaparak formunu muhafaza ediyordu. Keyifli bir hayat vard. Douya gidip gelen yksek devlet memurlar geerken onu ziyaret ediyorlarsa da, o sade yaantsndan memnun grlyor ve bu yaantya devam ediyordu. Romadan haberleri ise Liviann mektuplarndan reniyordu. Ama Tiberiusun antipatik bir kiilii vard. Rodos halk onu hi sevmemiti. Tiberiusun geceleri uygunsuz kiiler ile fahieler, sapklar ve bycler ile iliki kurduu ve memnun olmadklarn gizlice ldrtt syleniyordu. Gaius, vali olarak Anadoluya yolland. Gaius, geerken yolda Tiberiusa uramad. Tiberius ise, herhangi bir tatszlk kmamas iin, kendinden ok kk yata olan vey olunu giderek ziyaret etti. Bu davran her kademede ok eletirildi. Bu srada Tiberius da Rodosdan bkmt, Romaya geri dnmek istiyordu. M.S. 2 yllarna gelindiinde, spanyaya gitmekte olan Lucius, Marsilyada aniden ld. Livia, Augustusa defalarca ricac olarak, Tiberiusun Augustusa ne denli bal olduunu her frsatta anlatarak, sonunda Tiberiusun Romaya dnme msaadesini Augustusdan ald. Gaius ise Anadoluda Ermenilerle ve Parthlarla urayordu. Parthlarla bar yapld. Ermenistanda ise bar grmeleri yaplrken, bir Ermeni general tarafndan arkadan baklanarak yaraland. Ar yaral olmamasna ramen, doru tedavi uygulanmamas sonucu olsa gerek, durumu gittike ktledi. Gaius Romaya dnerken yolda ld. Bir anda, Augustusun btn varisleri ortadan ekilmilerdi. Ortada sadece Tiberius ve Agrippann son olu Postumus kalmt. Augustus bu ikisini olu ve varisi olarak nfusuna 200

geirdi (M.S. 4). Tiberius artk Julian ailesinin bir ferdiydi. Bundan sonra Tiberius, Almanyaya sefere gitti. Augustus, Tiberiusdan, Tiberiusun Kardei Drususun Octaviann kz Kk Antoniadan doan olu Germanicusu evlat edinmesini istemiti. Tiberius, Germanicusu, kendi z olu Castorun varlna ramen, evlat edindi. Bylece, Germanicus Claudian ailesinden Julian ailesine gemiti. Claudian ailesini reisi olarak ta, Germanicusun kardei Claudius kalmt. Livia, hibir zaman ispatlanmam olmasna ramen, pek ok insan tarafndan, mparatorluk kendi ailesinde kalsn diye srekli komplolar kurmakla sulanmtr. Bunlarn ne kadarnn doru olduunu veya yalan olduunu tarih yazmyor. Onun iin Livia hakkndaki iddialar speklasyondan ileri gidememitir. Augustusun yaayan iki varisinden Postumus ve Tiberius den hangisinin imparator olacana zaman karar verecekti. Postumus ok dik bal ve szlerini dorudan syleyen biriydi. Livia onu sevmiyordu. Zaten, Livia arln koyacak ise kendi olu Tiberius lehine koymas da normaldi. Postumusa komplo kuruldu. Postumus, Germanicus ile Claudiusun kz kardei Livillaya kt. Livia ise Livillay Postumus yerine Castor ile evlendirmiti. Bir gece, Postumusun Livillaya cinsi saldrda bulunduu iddias ile Augustusa ikyet edildi. Livillann, Liviann ve bakalarnn ahadeti karsnda, Postumus kendini mdafaa edemedi. Augustus bu ahlakszla ok kzmt. Postumus, Elbeden 12 mil akta, kayalk ve ufak bir adaya srgn edildi. imdi tek varis olarak Tiberius kalmt. Onun da varisleri Castor ve Germanicus du. Bu srada, Almanya sava Tiberiusun zaferi ile bitmiti. Ama tam bu srada Dalmayada isyan balad ve yayld. Tiberius isyan bastrmaya gitti. Ama Dalmayallar gerilla sava yaparak Roma ordusunu durmadan ypratyorlard. Germanicusda yardma gitti. Tm gayretlere ramen sava sryor, Roma bir trl sonuca gidemiyordu. Germanicus ok cesurdu ve kahramanca savayordu. Ordu Germanicusu seviyordu. Sava yl srd, tm Balkanlar yaklp, ykldktan sonra ancak bitti. O biter bitmez de Almanyada isyan balad. Germen kabileleri, Roma ordusunu tamamen yok edip, Kartallarn ele geirdiler. Roma Ren nehrinin batsna atld. Kartallarn kaybetmek Augustusa ok zor gelmiti. Kartallarm diyor, baka bir ey demiyordu. Bu srada, Augustusun srgnde olan Roma Kartal kz Juliann kz, Augustusun torunu Julilla gebeydi. Julilla zina yapmakla sulanarak ve doacak ocuun bir zina ocuu olduu iddia edilerek, o da annesi gibi srgne yolland. Augustus, Almanlarn Ren nehrinin batsna gemesini nlemek ve kartallarn geri almas iin yeni bir ordu kurarak Tiberiusu Almanyaya yollad. Augustus artk 70 yandan fazlayd ve ileri Livia, Tiberius ve Germanicus idare ediyorlard. M.S. 14 ylnn 19 Austosunda, Napoli yaknlarndaki Nolada, yakaland ishal sonucu, ksa bir hastalk dneminden sonra Augustus ld. Kimilerine gre de zehirlenerek sinsice ldrld. 201

Tiberius

Tiberius

202

M.. 27 ylnda, Romada cumhuriyet dnemi sona ererek, Principatus dnemi balamt. Augustus, M.S. 14 ylnda lene kadar, imparator olarak Romann banda kalmt. Yukarda, Augustus dnemi anlatld. Bu dnem, hem Roma iin, hem tm Bat dnyas iin ve hem de Anadolu iin ok nemli senelerdi. Bu dnemde oluan yapsal deiiklikler, yeniden organize edilen sistemler, dnyann ald yn yine, daha nce anlatlmaya allmtr. Augustus dneminde, yine dnya iin ok nemli bir olay balamtr. sann doumu ile balayan bu yeni dnem daha sonra anlatlacaktr. Augustusun lmnden sonra, M.S. 14 37 yllar arasnda, 23 yl Romay ve dolays ile Anadoluyu Tiberius ynetmitir. Tiberius Claudius Nero, Augustusun vey oludur ve daha Augustusun salnda nemli yetkilerle donatlarak, imparator olmaya hazrlanmtr. Augustusun lmnden sonra, herhangi bir kargaa olmakszn, Tiberius Roma tahtna kt. Tiberius, boalan iktidar makamn kabul etmek istemedi. Vellius Paterculus onun, kaynpederinin kurduu dzeni koruma konusunda kaygl olduunu, mutlak iktidardan korktuunu ve onu bakalaryla paylamak istediini anlatr. Dion Cassius onun, iktidar sorumluluundan kamak iin, elli alt yanda olmasn gereke gsterdiini, geceleri ok iyi grd halde, gndzleri iyi gremediini ileri srdn syler. Tarih 17 Eyll 14 olduunda Tiberius Senatonun nnde hala duraksyordu. steksizce ve zorlamalarla nihayet Augustusun yerine 14 ylnn Eyll aynda Tiberius geti. Tiberius Roma tarihinde olduka nemli ilklerin de sahibidir. Tiberius (kendi hegemonyalarn srdrebilmek iin) bir bakma kendisine dayatlan mparatorluk makamn tasvip etmiyordu. Cumhuriyete inanyordu. Cumhuriyetin yok edilmi olmasndan adeta utanyordu. Ona gre Romallar mutlak iktidar ve tanrlatrma gcn tek bir kiiye vererek kendi kleliklerini onaylamlard. Tiberius sonunda, en ksa srede kurtulmay umarak mparator olmay kabul etti; ne var ki bu yk nasl tadn soranlara yaam boyunca hep ayn yant veriyor, bir kurdu kulaklarndan tuttuu (lupum se auribus tenere) izlenimi iinde olduunu sylyordu. Her frsatta Romadan kamaya alt. Bir bakma Tiberius, kendi isteiyle mutlak iktidardan (her frsatta ekilen) tek imparatordur. ktidara gelmeden nce, yedi yl (M.. 6dan M.S. 2 ylna kadar) Rodos Adasna ekildiini hatrlayalm. Yedi yllk imparatorken, 21 ylnn Ocak ayndan 22 ylnn ilkbaharna kadar, bir yl akn bir sre Campaniaya ekildi. ktidarlk dnemini de, Kapri Adasndaki on bir yllk (26dan 37 ylna kadar) bir inziva veya kendi kendine uygulad bir srgnle bitirdi. Tiberius ok iri ve salam yaplyd. Suetonius yle der: ok iri gzleri vard ve tuhaft, gece karanlnda bile grnyordu Plinius ise yle yazyordu: Tiberius lmller arasnda, gecenin ortasnda uyandnda evresini ksa bir sre iin gndz grd gibi grebilen tek kiiydi. Bazlar da bu sylentiyi, gece saldrsna uramamak iin kendisinin yaydn syler. arab ok severdi. Roma halk onun arab ok sevdiini, nk bu ikinin ona benzediini sylerdi. Tiberius byk bir arap uzmanyd. Cinsel birleme ile sarholuun insanlara, onlar 203

bir anda lm uykusuna yatrmak iin bahedildiini sylerdi. Batl inanlara tutku ile balyd. Yannda her zaman bir mneccim bulunurdu. Salarn kestirmek iin ayn yeniden domasn beklerdi. Kendisini eilmeye zorlad iin uzun boyundan nefret ederdi. Kadn olsun, erkek olsun hapran kiilere byk itenlikle, ok yaa! derdi. Yunanca yazlm metinleri, gzel konuan hatipleri dinlemeyi, felsefe tartmalarn ok severdi. Yaam boyunca evresinde her zaman okumu yazm kimseler bulundu. mparator seilince ilk i olarak, Senato karar ile Augustusu Tanrlatrd ve Augustus kltn kurdu. Bu Tanrlatrma (divus), bundan sonra gelenek haline gelerek, dier Roma imparatorlar da Tanrlatrlm, onlara da taplmtr. Batan beri tarihi takip edenler iin, bu sradan bir olaydr. Tanr kral, dounun tm eski krallarnn durumudur. Ayrca, atalarnn ruhlarna tapmay gelenek haline getirmi olan Romallarn hi de yadrgayacaklar bir yenilik deildir. Daha nce anlatld gibi, Augustusun lmnden nce yazd Res Gestae Divi Augusti veya buluntu yerine izafeten sylenen Monumentum Ancyranum adl eser Augustusun yaam boyunca yaptklarn zetlemektedir. Bir tr siyasi vasiyet niteliindeki metin, salnda Vesta tapnana teslim edilmiti. lmnden sonra, istei dorultusunda Senatoda okunmu ve Tiberius tarafndan Romadaki Augustus tapnann nne dikilen iki stuna yazlmt. Metnin kopyalar, eyaletlerdeki pek ok tapnaa da konmutu. Buna paralel, Galatyada Ankarada bulunan Augustus tapnann duvarlarna Latince ve Greke olarak yazdrlmt. te metine adn veren, ilk bulunduu yer olan Ankaradr (Ankara Hac bayram camii yanndaki Augustus tapna duvarnda). Vasiyetname, daha sonra, iki kk Pisidya kentinde daha bulunmutur. Latince metin Antiokya (Antiokheia, Yalva) ve Greke metin Apolonya'da da (Apollonia, Uluborlu) mevcuttur. imdiye kadar, Roma dhil, baka bir yerde kalntsna rastlanmamtr. Augustus'un lmnden nce, miraslk (halef anlamnda) ilkesi henz belirlenmemiti. Cumhuriyeti Roma, bu yeni ilkeyi yabanc ve anlamsz gryordu. Aslnda tam olarak ta alglayamyordu. Bu yzden Tiberius, saltanatnn her safhasnda, ama zellikle balangta, ordudan, senatodan ve byk ailelerden sert eletiriler ald ve muhalefet ile karlat. Tiberius imparator olur olmaz, Roma'nn iki nemli ordusu, Pannonia ve Ren ordular ayn zamanda ba kaldrdlar. Ordu, kendi semedii birinin i bana gelmesinden rahatszd. Bunu da farkl ekilde vuruyorlard. Askerler, subaylara kt davranyor, askerlik hizmet sresinin azaltlmasn ve cretlerinin arttrlmasn istiyorlard. Aslnda, ordu, Germanicus'un tahta gemesini istiyordu. Germanicus bu istee aka direndi. Ve sonuna kadar amcas ve babal Tiberius'un yannda yer ald. Tiberius, Pannonia'ya z olu Castor Drasus'u yollad. Ren ordusunda ise Germanicus vard. Onlar, eitli dnler vererek, ikna ederek ve zaman zaman elebalarn yok ederek, askerleri yattrdlar. Ancak, asker, tahta karmt ve ordu artk kendini Roma'nn esas sahibi sayyordu. Roma'y kimin yneteceine, sadece onlarn karar verebileceinin bilincine ulamt. Ren ordusu yola getirildikten sonra, Germanicus ve Ren ordusu Almanlarla savamaya balad. Roma kartallarn geri almak istiyordu.

204

Weser sava

Okuyucunun gznde canlabilmesi ve Roma ordusu ile Germenler arasnda yaplan savalara (dier gebe guruplarla da) rnek olsun diye, Germanicus komutasnda ki Ren ordusunun, M.S. 16 ylnda, Weser nehri kysnda yapt bir sava anlatacaz. Sabah gne doarken, Germanicus askerlerine, sava ncesi sylevini verdi. Bu sylevi vermek, genel bir detti. Bu sylevde her komutann kendine mahsus bir sitili vardr. rnein Julius Caesar ak sak akalar yapard. Germanicus, Almanlarn asker olmadn syledi. Kalabalk iken iyi savarlar ve hayvani bir kurnazla sahiptirler, dedi. Onlar ile savalrken daima tedbirli olunmalyd. Askeri disiplinleri yeterli olmadndan, ilk saldrdan sonra, abuk duraksarlard. Almanlara komuta etmek ok zordu, komutanlarnn isteinin ya fazlasn veya azn yaparlard. ler iyi giderken kstahtlar, ama yenilirken korkaklarlard. Germanicus askerlerine Almanlara arkalarn dnmemelerini tledi. Yz yze gelin ve yzlerine nian aln dedi. Sava Weser nehri kysnda, gittike darlaan ve etraf ormanlarla kapl bir ova da yaplacakt. Almanlar e ayrlmlard. Birinci gurup, Roma ncleri ovaya girince, onlara cepheden saldracakt. Bu srada Roma birlikleri nclere yetiince, birinci gurup panie kaplm gibi kaacakt. Roma ordusu, kaaklar kovalayarak ormana yaklanca, Alman merkez kuvvetleri, saklandklar yerden kp, Roma ordusuna yandan saldracaklard. Roma ordusu karnca da, birinci gurup, nc gurupla takviye edilmi olarak geri dnecek ve saldracakt. Ama, Roma ordusunu nehre dkp, bire kadar krmakt. Roma ordusunun sava dzeni yle sralanmt: nde Galya askerlerinden oluan 2 alay ar piyade ile hemen yanlarnda Romaya bal Almanlardan olumu 2 alay; onlarn arkasnda yaya okular; sonra 4 Roma alay; arkalarnda 2 muhafz taburu, Germanicus ve Roma svarileri; sonra Galyal atl okular; sonra Galyal hafif piyadeler. Almanlarn ilk saldrsnda, aralarnda bir kopukluk oldu, birinci gurubun bir ksm saldrrken, bir ksm bekledi. Bunlara kar Germanicus, Roma svarilerini yolland. Geri ekilmelerini nlemek iinde Galyal atl okular mevzilendiler. Saldrya geen Almanlar, taktik icab deil ama hakikaten panik halinde kamaya baladlar. 205

Almanlarn esas gcn oluturan nc gurup, kaanlarn yolunu keserek onlar durdurup, birlemek istedi. Kaanlar, Roma svarilerinden yle korkmutu ki, kendi kuvvetlerini yarp geerek kamaya devam ettiler. O srada, grltden rken 8 kartal, ormandan havalanarak, yukarlarda dnmeye baladlar. Bu olay Romal askerleri bsbtn yreklendirdi. Roma kartallarn izleyin diye bararak iddetli bir saldrya getiler. Bu arada, Alman merkezi kuvvetleri yandan hcum ederek, gafil avladklar yaya okularn pek ounu ldrmlerdi. Galyal ar piyade alaynn bir tanesi geri dnerek, yaya okularn yardmna gitti. Almanlarn yaya okulara saldran merkez kuvvetleri 15.000 askerden oluuyordu. Galyal ar piyade alayn yenebilirlerdi. Ama nedeni bilinmez bir tarzda katlar. Belki, ar piyadenin kalkanlarndan yansyan gne, havadaki kartallar, Roma ordusunun dzgn ve dzenli hareketleri onlar bozmutu. Bu srada ie Roma svarileri de kart, kaanlarn yolunu kesti. Bundan sonras sava deil katliamd. Alman ordusunun byk bir blm sarlm ve nehre doru srlmt. Bir ksm yzerek nehri geip kaabildiler. Byk bir ksm ise, ya boularak veya Roma kllar altnda can verdiler. Roma askerleri ormana dalm, orada burada bulduklar ufak Alman topluluklarn ldryor, kamaya alanlar, ok ile avlyorlard. Temizlik hareketi sabah 9 dan akam gne batana kadar srd. Sadece sava meydan deil, 10 15 Km evre, orman Alman cesetleri ile doluydu. Germanicus, ele geen Alman silahlarndan byk bir zafer ant yaptrd. zerine yle yazdrmt: Tiberius Caesarn Ren ile Elbe arasndaki Germen kabilelerine boyun ediren ordusu, bu zafer antn Jpitere, Marsa ve Augustusa adar . Germanicus kendinden sz etmemiti. Bu savata Roma ordusu l ve yaral 2.500 varnda telefat vermiti. Almanlarn kayb ise 25.000 den fazlayd. Germanicusun Almanya seferi bu savala bitmedi, Roma ordular Almanya ilerine pek ok baka sefer yaptlar. Bu seferlerden birinde, Augustus zamannda Germenlerce ele geirilen Roma kartalndan ikisi, bir tapnakta bulunarak, geri alndlar. Bu Germanicusa ek bir eref daha getirmiti. Germanicus, Almanya da kalp nc kartal da ele geirmek istiyordu. Ama Tiberius srarla onu Romaya geri ard. Tiberius, yaps gerei, karamsar, geimsiz ve kukucu idi. Balangta, cumhuriyetin kurumlarna kar saygl davrand. Zaten, halkn ve senatonun hizmetinde olduunu ilan etmiti. Sonra, zamanla, nemli ileri, kendi zel konseyine havale etmeye balad. Senato, ynetimden uzaklamadan korkar oldu. Bu srada buday datm durduruldu, genel elenceler kaldrld. Vergiler de arttrld. Plebler fkelenip, sylenmeye baladlar. Bu da Tiberius'u halk meclislerini kaldrmaya ve btn seim grevlerini senatoya verilmesine kadar gtrd. Bu arada, Tiberius tahta ktktan ksa bir sre sonra, Tiberiusun kars ve Augustusun tek kz Julia srgnde ld.

206

Germanicus
Tiberiusun tahta kndan 3 yl sonra, Parth kral 3. Artabanusun Ermenistann i ilerine karmas sonucu, dou Anadoluda kargaalar kt. Tiberius balangta, snr komutanlar aracl ile sorunu zmeye alt, daha sonra da yeeni ve vey olu Germanicusu dou genel valisi olarak Douya yollad. Germanicus, Romada ok sevilip, saylyor ve taht varisi olarak grlyordu. Anadoluya geni yetkilerle donatlm olarak gelmiti. Daarcnda, Germen boylar ile yapt baarl seferler vard. Germanicus, Augustusun kz (srgne gnderilen) Juliann Agrippadan olma kz Agrippina ile evliydi. ift ok seviirdi ve Agrippina, her sefere veya Germanicus nereye gitse onunla giderdi. Germanicus ve Agrippinann Nero (ilerde imparator olan Nero bu Nero deil), Drusus, Drusilla, Gaius Caligula, Agrippinilla ve Lesbia adl alt ocuu oldu. Germanicusun komuta ettii Ren ordusu, o sralarda ok ufak yata olan Gaiusun uuruna inanmt ve her savata Agrippina major (yal) Gaiusu yanlarnda istiyorlard. Gaiusa asker izmesi anlamnda Caligula diyorlard. Ksa srede, Caligulann n tm mparatorlua yayld. O daha yandayd ve her gittii yerde alklarla karlanyordu. Gaiusa, Livia ok megul olduu iin, amcas Claudiusun evinde baklmaya baland. Gaius Caligula ok mark bymt, onu disipline almaya alan babaannesi Antoniaya bir gn ok kzarak, Claudiuslarn baba evini yakacan syledi. Ev de birka gn sonra hakikaten yand. Yanan evden Gaius Caligulay zor kurtarmlard. Claudiuslarn baba evlerinin neden yand bilinemedi. Daha nce bahsettiimiz gibi, Tiberius zamannda, Kapadokya Roma eyaleti haline gelmiti. Tiberius, Kapadokya kral Arkhelaosu Romaya ard. Arkhelaos lene kadar Romada kald. lmnden sonrada, Tiberiusun emri ile Kapadokya bir Roma eyaleti olarak yeniden dzenledi. Germanicus, Anadoluda Ermeni meselesi ile urarken, Kappadokiann vergi oranlarn drp, buraya valye snfndan bir vali atad. Germanicus, dorudan Ermenistan zerine 207

yryerek, bu topraklar denetimi altna ald. Eski Pontos kral 1. Polemonun olu Zenonu Artaksias ad altnda, Ermenistana vasal kral olarak atad. Bu srada Kilikia kral lmt, Krala ait olan dou Kilikia topraklarn Suriye valisine balad (M.S. 17). Strabondan rendiimize gre, M.S. 17 ylnda, Asia eyaletinde ok iddetli bir deprem olmu ve pek ok kent yklarak, oturulamaz hale gelmitir. Tacitus, harabeye dnen kentler arasnda Sardeis (Sardis), Efesos, Magnesia (Manisa), Myrina, Kyme ve Kibyray saymaktadr. Deprem gece olmu ve insanlar uykularnda vurmutur. Germanicus ve dolays ile Tiberius, ok byk ykm ve acya urayan kentleri 5 yl vergiden muaf tutmu ve para yardm yapmtr. zellikle, Sardeise nemli lde maddi yardm salamtr. M.S. 19 ylnda, aniden hastalanan, Germanicus, Antiokheiaya (Antakya) ya, evine dnd ve burada kars Agrippinann btn ihtimamna ramen, gnden gne ktleyerek ld. Germanicus'un zamansz lm pheliydi. Onu Tiberius ve Liviann bir yaknnn zehirlendii iddia edildi. Zaten, Liviann Tiberiusun mparator olabilmesi iin, Julian ailesinde pek ok kiiyi ve hatta kendi evladn ve torunlarn zehirleterek ldrd hep sylenirdi. Germanicusun kars Agrippina, Tiberius ve Liviay yksek sesle suluyordu. Kocasnn nasl adm adm ldn grm ve evinde pek ok kara by bulmutu. Germanicusun pheli lmn aratrmak iin yaplan senato soruturmas bir sonu vermeden kapand. uras bir gerektir ki Germanicus, amcas ve babal Tiberiusa hep sadk kalm, buna karlk Tiberius onun taht ele geireceinden hep korkmutu. Germanicus varl, Tiberiusun hesapsz hareket etmesini nleyen bir garantiydi. Germanicus'un lmnden sonra, Tiberius halktan, zenginlerden, neredeyse herkezden daha da koptu. Balangtaki yumuakln yitirdi ve zalim bir despot oldu. Artk bu rejim, bir terr rejimiydi. Bu srada Tiberius, Roma'daki askeri birliklerin saysn arttrd. Roma'daki askeri birliklerin komutan, devletin ikinci adam haline geldi. lk ikinci adam, L. Aelius Seianus idi. Seianus, M.S. 19 ve 31 yllar arasnda Roma'y tiril tiril titretti. Cumhuriyetin son kalntlar da silindi. Ynla insan, mesnetsiz iddialarla tutukland, srld ve ikenceye tabi tutuldu. ldrlenlerin haddi hesab tutulamaz oldu. Germanicusun lmnden sonra tek resmi varis olarak Tiberiusun ilk karsndan olan olu Castor kalmt. O da M.S. 23 ylnda, ld. imdi mparatorluk varissizdi. Tiberius, Seianus ikilisinin Romaya yaptklar anlatlamaz. Anlatlsa akla manta smaz, byle bir ey olamaz denir. ftiralar, yalanlar, herkesin yarnndan emin olamadan yaamas, iliklere ileyen bir korku, insanlarn are olarak intihar semesi, intiharn bile aileleri kurtaramamas, ikence derken sonuta Roma sindi. Romann btn kkl aileleri yok oldu veya politikaya olan ilgilerini kaybedip, gnn gn etmeye baladlar. Romallk ruhunun l Tiberius ile balamtr.
Seianus

208

Lividan sonras
Livia, M.S. 29 ylnda, 86 yanda, ld. Livia Augustus ile birlikte, Roma mparatorluunun kaderine sahip olan bir Claudian di. Ama Julian ailesinin tartmasz lideriydi. Tiberiusun ilk saltanat yllarnda da perde arkasndan iktidara ortak olduu sylenebilinir. Sonra, yava yava Tiberius Liviann kuvvetini nce eitledi, sonra da bamszlat. Livia ldkten sonra, Tiberiusun gcn ve arzularn frenleyebilecek kimse kalmamt. Liviann lmnden hemen sonra, Seianus ve Tiberius i birlii iinde, Caligula hari Germanicusun oullarn ve kars Agrippinay etkisiz hale getirdiler. Agrippina, Nero (bu sonra mparator olan Nero deildir), Drusus, Gallus nce srgne yollanp, sonra doal bir tarzda lm gibi ldrldler. Agrippina, annesi Juliann srgne yolland adaya srgn edildi.

Livia

Tiberiusun son 6 yl, daha da gaddar ve zevk sefa iinde gemitir. ldrlmekten zaten korkuyordu, bu korku had safhaya ulat. Devlet ilerini ihmal etti, zalimce davranlarda bulundu. Tiberius, Roma'y terk ederek, Kapri'ye (Capri) yerleti. Kapri, Napoli krfezinden mil uzaklkta bir adadr. Kukuland kiileri, Kapri'ye artarak, korkun ikencelerle ldrtt sylenir. Romallara yapmadn brakmayan Seianus'da bu sondan kurtulamad. ktidar elinden almak istedii sulamas ile kk ocuklar dhil tm ailesi ile birlikte yok edildi. imdi Tiberiusun yannda sadece Germanicus sa kalan tek olu Gaius Caligula kalmt. Aile de bir de Germanicusun sakat kardei Claudius vard. Gaius, Tiberiusun suyuna gidiyor, hatta Tiberiusun zevk ve safa hayatna eni katyordu. Gaius, ou zaman Kapride Tiberiusun yannda kalyor, ama gerektike onunla senato arasnda iliki ve iletiim kuruyordu. Derken sra, Tiberius'a geldi. Tiberius ar hastaland ve hastalktan yeni kyordu. Bir ara ld sanld, sonra tekrar dirildii grlnce, muhafz kuvvetleri komutan ve yaknlar, birlikte, yatanda onu yastkla boarak ldrdler. 209

lm nedenini Stetonius yle anlatr. Arenada gl bir yaban domuzuna mzrak frlatt. Brne saplanan arya ramen yedi iti. Kendini kt hissetti. ld sandlar. Caligula kendini mparator ilan etti. Ama Tiberius kendine geldi ve yemek istedi. Sonra yld ld. Ama Baba Senecaya gre istenmedik bir biimde dirilince, yastkla yatanda boarak ldrdler. Tiberius doktorlardan nefret ederdi. Hastalandnda doktor armak istediler. Kzd, Tactustan yaplan alntya gre lrken, iinde bunca yl geirdii bedenini bir saatlik ziyaretiden daha iyi bileceini syleyerek Doktoru geri yollad . ldnde 73 yanda idi. Ayrca inanlmaz bir seim rekoruna da sahipti. Otuz yedi yl sreyle tribunusluk yapm, on kez konsl olmu, yirmi bir kez imparator seilmitir. Modern dnyann pornografi ve oral seks dedii eyler bugnkne yakn bir anlamla Tiberiusla tarih sahnesine kt. Hatrlatmak gerekirse oral seks ayplanan ve aalk kabul edilen ve bir kleden bile istenemeyecek tabu olan bir eydi. Tiberiusun Kapri adasndaki maliknesinin sekse ynelik teferruat ve iin iine ocuk, gen kadn ve erkekleri dhil ettii seks fantezileri ise burada yazmak istemeyeceimiz kadar abartl idi. Pornographia, szc tam olarak fahie-resmi demektir. Ephesoslu Yunan ressam Parrhasios, fahie Theodoteye k olmutu. Theodote, ok gzel bir kadnd. Sokratese gre ressam Parrhasios (M.. 410- ) tensel zevklere dknd ve bunu saklama gerei de duymuyordu. Theodotenin birok plak resmini yapt. mparator Tiberius, Parrhasiosun pornografi diye adlandrlan bu fahie resimlerini biriktirmiti. Tarihi Suetonius, mparator Tiberiusun bu kymetli koleksiyonuna ilaveten, Yunanl Elephantisin seks el kitabna da sahip olduunu ve bunu baucu kitab olarak kullandn yazar. Tarihin ilk seks el kitaplarndan biri olan Elephantisin kitab ematik resimler de ieriyordu. mparator Tiberiusun seks hayat ve fantezileri en az politik sra dl kadar ilgintir. Tiberiusun lmnden az nce, Ermeni kral Artaksias lmt. Parth kral 3. Artabanus, Ermenistan igl ederek, buraya kendi oullarndan birini kral yapt. Parthlar, zamannda Perslere ait olduunu ileri srerek, Anadolu zerinde hak iddia etmilerdir. Bu iddiaya dayanarak, Parth ordular batya doru yryerek, Roma eyaleti Kapadokyay ele geirdiler. Romann Parthlar zerine yollad askeri kuvvetler ise baar salayamadlar. Tiberius ld, ama monari devam etti. Roma, cumhuriyeti unutmutu. Vatandalar, sisteme almlard, imdi artk tek dnlen, kimin baa geeceiydi. Anlatlanlardan Tiberius dneminde mparatorluun dayanlmayacak kadar kt ynetildii izlenimi kabilir. Oysa durum hi de byle deildir. Tiberius, zamannda yeni bir kamusal dzenlemeye giriilmemi ama Augustus zamannda balayan iler bitirilmitir. Ordu ve donanma gl ve etkin bir durumda tutulmutur. Memur aylklar dzenli denmitir. talyann tahl stoklar salama alnmtr. Ticaret tevik edilmitir. Yollar ve su kemerleri onarlm, bakmlar yaplmtr. Her trl savurganlk snrlanm ve nlenmeye allmtr. Yiyecek fiyatlar sabitletirilmitir. Korsanlar ve ekiyalarla etkin mcadele yaplmtr. Devlet kasas doluydu ve byk bir para rezervi olumutu.

210

Aslnda, Tiberius'un terr rejimi, esas, sarayda, soylularda ve Roma ehrinde etkiliydi. Verilen zarar eyaletlere kadar uzanmamt. Roma'nn artk temeli eyaletlerdi ve onlarda, Tiberius'dan zarar grmek bir yana, eskisinden de iyi ynetilmilerdi. Eyalet yneticilerini, dorudan kendi seiyordu. zel grevliler vastas ile valileri ve yneticileri sk bir ekilde denetliyordu. Kt yneticiler hemen deitiriliyor, iyiler ise, uzun yllar hizmet veriyorlard. Bu srete, bir sr eyalet de, gemiten gelen ve hala var olan gebe topluluk ilikileri zld. Klelik, eyaletlerde, daha da geliti. Tiberiusun sert ama bar bir d siyaseti vard. D politikasn, ekonomik gereksinmelere dayandryordu. Genelde, uzun bir bar dnemi yaanyor gibi grlyordu. Augustus'dan sonra, imdi Tiberius dneminde de, Anadolu, muhta olduu huzuru yayordu. Bu sayede eyaletler yaralarn sarabildiler, ekonomik durumlarn kuvvetlendirdiler. Tiberius dnemine gelene kadar, eyaletleri Roma'ya askeri g balamt. Tiberius zamannda, bu ballk organik bir hale dnt. Roma imparatorluu, tutarl bir siyasi birlik haline geldi. mparatorlua bir btn olarak bakldnda, genel olarak, Tiberius dnemi adil ve bilge bir ynetimin hkm srd bir dnem olmutur. O tarihlerde 5 milyon varnda olan Romal yurttatan sadece iki yz veya yz Tiberiusun kskanlk ve korkularnn kurban oldular. Kleler, tarallar, mttefik lke halklar Augustus ve Livia ile balayp, Tiberius tarafndan devam ettirilen mparatorluun yararlarndan istifade ettiler. Ama yine de merkezde ve Romay Roma yapan kkl ailelerde krlma, g kayb, umursamama ve siyasetten souyarak, gnn gn etmeye doru bir gidi balamt ki bunun mimar da Tiberiusdu.

211

Caligula
M.S. 37 de Tiberius lnce yerine Gaius Caesar Germanicus geti. Tiberius'un lm haberi, Roma kentinde, cokunlukla karland. Halk gmlmesine kar kp, Tiber nehrine atlmasn istedi. Germanicusun olu Gaius (Caius) iktidara gelii byk cokunlukla karlanmt. Halk ona " gne " diyordu, askerler ise Caligula (asker ayakkabs, Caliga) diyorlard. Gaiusa Caligula demekle, imparatorun seferde doduunu vurguluyorlard. Sonuta, bu imparatoru Caligula diye tanmak det oldur. Ama mparator olarak mr fazla srmedi. Sadece drt yl tahtta kalabildi. Bu arada, Tiberius'un lmesinden sonra, tekrar cumhuriyet ynetimine dnle bilinebileceinin kimsenin aklna gelmemesi enteresandr. Bir, iki nesil iinde toplumlarn politik grnn deitii ve eski isteklerden ortada bir ey kalmad, tarihte, ok grlen bir durumdur. Yeni bir yaam tarz ve rgtl bir politika gen nesilleri abuk deitirir. Toplum hafzasnn uyank kalmas iin, yakn tarihin ve mevcut grlerin, genlere defalarca anlatlmas gerekir. Ritellerin en nemli taraf budur. Din de, bir aidiyet duygusu olarak ve bir inan olarak, nesilden nesile byle yaar. Dini riteller, esas, bu nedenle, din asndan yaamsaldr. Cemaatini kaybetmi bir Tanr, Tanrln da kaybeder.
Caligula

Tiberius ynetiminden, Caligula'ya miras olarak deneyimli bir kadro kalmt. Caligula'nn iktidarnn ilk aylar iyi geti ve halkn sevgisi artt. Genel af uyguland, insanlarn takip edilmeyecei ve casuslarn kullanlmayaca duyuruldu, buday datm ve elenceler tekrar balatld. Caligula, senatoya saygl davranyordu, devletin durumunu gsteren bltenlerin tekrar yaynlanma almalarna balanmt. Eyaletler dikkatle ele alnyor, ihtiyalarnn giderilmesine allyordu. Her ey yolunda gidiyor gibiydi. Ancak, deneyim eksiklii, geirdii hastalk nedeniyle oluan dengesizlii, ksa srede, Caligulay, kendi baarlarn abartmaya ynlendirdi. Caligula, Msr krallna hayrand. Firavunlar gibi lkeyi tam bir mutlakyetle ynetmenin yollarn aramaya balad. mparatorluun merkezini, skenderiyeye tamay dnd. Tiberius zamannda, yasaklanan sis klt, yeniden serbest brakld. Msr firavunlar gibi, kz kardei ile evlenme hazrlklarna balad (Zaten kendi kz kardei Drusilla ile ak yayordu). Kendini ve kz kardeini, salnda Tanr ilan edip, Jpiter grnmnde dolamaya balad. Artk iyice ldrmt. ok sevdii atna lks bir villa yaptrd, atn konsl setirmeye hazrland. Paha 212

biilmez incileri sirke de eriterek itii ve misafirlerine altndan ekmek ve yemek yedirttii sylenir. Dier iki kz kardei Agrippinilla ve Lesbiay da saraya aldrd. Saray, lgnca para harcyordu. Vergiler srekli arttrlyor, paras olanlardan zorla para alnyordu. Caligula, Tiberiusun metotlarna geri dnmt, ama daha gaddarca ve daha kural tanmaz ekilde uyguluyordu. Bu srada kz kardei ve ak, tanra ilan ettii Drusilla ld. Halk da kprdanmalar balad. Bunu, sarayn kurduu bask izledi. Bask tepkiyi, tepki basky getirdi. Caligula artk etrafnda, onu ldrmek iin kurulmu komplolar gryordu. Kz kardeleri Lesbia ve Agrippinillay, fahielik yaptklar gerekesi ile srgne ssz ve kayalk adalara yollad. Agrippinillann Gnaeus Domitius adl asil bir kocas vard. Agrippinillann kocasndan, ilerde Nero ad ile mparator olacak olan bir olu olmutu. Bu ocua Lucius Domitius ad verilmiti. Agrippinillann kocas, Caligulann komplo teorisi uydurup, kz kardelerini srmesinden nce lm veya ldrlmt. Agrippinilla srgne giderken, olu da taraya bir aile bynn yanna yolland. Sonunda, Caligula, M.S. 41 ylnda, sarayn koridorlarnda, muhafz birlii subaylarnca ldrld, yle bir kin olumutu ki, yalnz kendi deil, kars ve bir yanda ki kz da ldrld. Evet, Caligula, iin en ba hari, devlet ileri ile hi uramam, sebepsiz yere veya kendi aklna uygun sebeplerle pek ok insan ldrtm, pek ok kiinin malna da el koymutu. Kilikia kylarnn bir ksm Kommagene kral Antiokhosa vermi, fakat ksa bir sre sonra geri almt. Pontos (pontus) kraliesi Pythodorisin lmnden sonra da Pontosun bana Pythodorisin olu Polemonu geirtmiti (M.S. 38). Augustus Lex Julia Adulteriis ile seksel sular vs tanmlam olsa da toplumsal hiyerarinin en tepesinde oturan mparatorlar bunu uygulamamlard. Augustus kendi ve yaknlar iin uygulamamt. Bunun istisnas, durumlar ok ayyuka kan kz ve torunudur. Onlar srgne yollamt. Tiberius uygulamamt. imdi Caligula uygulamamt. Yakn gelecekte Nero uygulamayacakt. Nero ve Gaius Caligula knanan ve hatta kanunlarla su saylan tm eylemleri, trensel bir ekilde pe pee uygulamaktan ekinmemilerdi ve ekinmeyeceklerdi . Bilindii gibi Lex Scantinia ve sonra Lex Julia sosyal snflarn seksel hayatlarndaki arlklarna bir ekidzen vermeye allmlard. zetle erkek Roma vatandalar, etkin olmak artyla kendi kleleri ve fahieleriyle istediini yapabilirdi. Ama hr doan kadnlar, kzlar ve olanlar ile bu yasaklanmt. Ama bu kurallarn pratikte ne kadar uyguland tartmaldr. Her zamanki gibi gller ve bizzat mparatorlar bu kanunlarn stnde olmulardr. Buna ramen gelecekte toplumun seks hayat bir dzene konmaya allmaya devam edilmitir. Julia kanunlar daha sonraki yzyllarda yenilenmitir. Daha dorusu yeni hazrlanan kanunlarda Julian kanunlarna atf yaplm ve veya onlar baz alnmtr.

213

Claudius

Claudius

Caligulann ldrlmesinden sonra, ordu Claudiusu imparator ilan etti. Claudius, halk ve ordu tarafndan ok sevilmi olan Germanicusun kk kardei ve Caligulann amcasyd. Halk da Claudius'u bata grmek istiyordu. Claudius, Caligula'nn ldrlmesi srasnda ok korkmu, bir keye saklanmt. ldrlmeyi beklerken imparator ilan edildi, senatoda aresiz bunu onaylad. Her eyin deitii doada herhangi bir eyin deimeden kalmas olanakszdr. Bu nedenle, insan yaps kanunlar, kurallar, n yarglar, kurumlar velhasl her ey, gnnn koullarna uymak zorundadr. Bunlarn, deimeden kalmasna uramak beyhudedir ve o zaman devletler toplumlarnn gerisinde kalrlar. Ve toplumlarda eitli nedenle, statkoya bal kalrlarsa, o zaman, tmyle lke, krallk, demokrasi, cumhuriyet, imparatorluk, adna ne denirse densin geri kalr ve yok olur. te, imdi Roma'da da olan buydu. Augustus'un yapt " principatus " uzlamas eskimi ve ypranmt. Mcadeleler, artk, iktidar alan iin deil, iktidara geleni kimin ve nasl seecei konusunda yaplmaktayd. Claudius'u ordu seti, halk istedi, senato mecburi kabul etti. Claudius, M.S. 41 ile 54 yllar arasnda 13 yl tahtta kald. Tiberius Claudius Drusus Nero Germanicus, Liviann Drusus Nerodan olan olu Drusus ile Augustusun kz kardei Octaviann Marcus Antoniusdan doan kz Antoniann evliliinden olma ikinci oluydu. Tiberiusun yeeni ve Germanicusun erkek kardeiydi. Caligulann amcasyd. 214

Claudius doduundan beri hastalkl, zayf ve silik bir tiptir. ocukken nce stma, sonra kzamk, sonra ylanck, sonra kalnbarsak iltihab ve en sonda ocuk felci olmutu. Bir kula az duyuyordu, bir baca aksyordu, kekemeydi, kalbinde de bir problem vard, sk sk kalp ars ekerdi. Ailecek, Julian ailesine uygun olmad dnlr ve hi sevilmezdi. Aslnda ok zeki olmasna ramen, geri zekl zannedilirdi. Zaman iinde, ailenin nemli fertlerinin birbiri ardna, eitli entrika ve suikastlerle ldn grnce, sakatlklarn bile bile ortaya karan bir hayat yaam ve bylece cann kurtarabilmiti. Liviadan, Tiberiusdan ve Caliguladan byle kurtuldu. Onun mparator olacan dnmek bir yana kimse onu adam yerine koymazd. O, bu ailenin zavall, sakat, yar akll, yaamasna gz yumulan bir ucubesiydi. Elleri srekli kprdard, ba saa sola kesik hareketlerle dnerdi, kekelerdi, azndan srekli salyalar akard. Kardei Germanicus hari, kimse tarafndan sevilmedi. O da kendini okumaya ve tarihe verdi. Yunancaya ilave birka dil daha bildii sylenir. Onu anlayp, ona deer verenler etrafndaki iyi eitilmi kle ve azatllar ile ok iyi eitim grp, kendini okuma ve aratrmaya vakfetmi birka Romalyd. Claudius zamannda mparatorluk tekrar toparlanmtr, Caligula ve Tiberius zamannn yaralar sarlmtr. Claudius mparator olunca ilk ilerden biri olarak, srgndekileri geri getirttirdi. Caligula tarafndan senatrlere, ailelerine ve valyelere verilen cezalar durdurttu. Bu meyanda srgndeki yeeni Agrippinilla da geri dnd ve olu Lucius Domitiusa (Nero) kavutu. Roma'nn iaesi iyi temin edilemiyordu. aenin temini asndan, tccarlara byk ayrcalklar saland. Tiber nehrinin dkld yerde bir liman ina edildi. Roma'nn su kemerleri onarld, yenileri yapld. Byk bataklk alanlar kurutularak, tarma ald. Claudius, kleler ve azatllar arasndan, yetenekli kiileri seerek, onlar idari, askeri ve mali ilerde kulland. Bu deiiklik, cumhuriyet kurumlarnn daha da geri plana itilmesine sebep oldu. Senato ve btn eski majistralklarn yerlerini ofisler aldlar. Ofisler, eskimi kurumlardan daha etken alyorlard. Bylece ynetim, daha da merkezileti. Daha nce grld gibi Romann btn nemli aileleri ve kiileri, Tiberius ve Caligula zamannda ya yok edilmi veya pasifize edilmiti. Ortada doru drst, Romallk ruhuna sahip insan kalmad gibi, genel olarak fakirleilmi ve asil ailelerin mal varlklar ve servetleri yok olmutu. Yani istese de, Claudius yeterli sayda uygun kiiyi bulamazd. Dier taraftan ocukluu kleler arasnda getiinden, kleler ve azatllar arasnda ok iyi niteliklere sahip insanlar bulunduunu kendi deneyimlerinden biliyordu. Onlara mevcut Romallardan daha fazla gvenmi olmas da mmkndr. nemli grevler sz konusu olduunda, yetkinin Roma doumlulardan alnmas veya eski Roma kurumlarnn pasifletirilmesi, buna karlk, azat ve klelerin alt ofislerin daha yetkili hale getirilmesi, nemli politik deiikliklere yol at. Yurttalk hakk bol bol datlmaya baland. Ksa bir sre sonra, eyaletlerde yaayan pek ok kii ve eyalet kentlerinin pek ou, vatandalk hakkn alm oldu. Bylece hem vatandalk, Romal olma yaygnlat ve hem de, kendi keyfine bakmaya balayan ve politikadan elini ayan ekmi olan Roma zenginlerinin yerine alternatifler tremeye balad. Bu ayn zamanda, Roma kenti karsnda, eyaletlerin glenmesinin de balangc idi.

215

Claudius zamannda eyaletler iyi ynetilmitir. Caligula zamannda alnm olan Kommegene (Kommagene) kralnn haklar geri verilmitir. Krm, Pontos krallndan ayrlarak, Pontos krallar soyundan gelen Mithradeades (Mithradates) adl bir kii Bosporos (Krm) tahtna oturtulmutur. Claudius, M.S. 43 ylnda, Likyann bamszlna son vererek, buray Pamfilya ile birletirmi ve kendine ait bir eyalet yapmtr. Roma, batan beri Trakyann dousundaki, Trakya kralln vasal bir krallk haline getirip, tampon devlet olarak kullanmt. Thrakiann biraz batsnda yaayan Thrak boylarndan Odrysler ve mttefik boylar, M.S. 21 ylnda isyan ettiler. Roma bu isyan bastrd. Roma, Thraklarn iyi savalar olduunu grdnden, Thrak kabileleri iinde zor kullanarak kendine asker devirmeye balad. Bu durumdan mutsuz olan Thrak boylar bir daha isyan ettiler (M.S. 36). Thrakia kral 2. Roimetalkes, isyana katlmad ve Roma yannda yer ald. syan bastrld. Caligula, bir ocukluk arkadan Thrakia tahtna 3. Roimetalkes ad ile kral yapt. Claudius dneminde kan bir isyan sonucu, bu kral ldrld. Roma isyan bastrp, Thrakiay, M.S. 46 ylnda, imparatora bal bir eyalet haline getirdi. M.S. 38 ylnda, Parth kral 3. Artabanus ld. lkede i karklklar kt ve taht kavgalar balad. Roma, bundan yararlanarak, douda durumunu kuvvetlendirdi ve g dengesini yeniden kurdu. Ancak, Parth devleti M.S. 51 ylnda, i sorunlarn zd. Parth tahtna Vologases oturdu. Vologases, kaybedilen topraklar geri alp, kardei Tridatesi Ermeni kral yapt. Claudius, her eye ramen, senatonun etkisini tam kramamt. Cumhuriyetin bu eski kurumunun gc ve zellikle manevi gc ok fazlayd. Bunun dengelenmesi gerekiyordu. Claudius, ordudaki yksek rtbeleri valye snfna at. Bu, aslnda ok nemli bir srecin, imparatorluk halknn ayn seviyeye getirilme srecinin balangcyd. Eyaletlerde oturanlar, Romallara yaklayor ve toplumun farkllamasn yaratan nedenler ortadan kalkyordu. Claudius dnemi d politikada da faal bir dnemdir. mparatorluk tekrar yaylmaya balad. M.S. 43 de, daha nce Caesar'n iki defa teebbs ettii, ngilterenin fethine baland. Tuna snrlarnda nemli baarlar kazanld. Anadolu'da olanlar yukarda grmtk, Juda, tekrar eyalet haline getirildi. Afrikada iki eyalet oluturuldu. Augustus'dan sonra, saray, entrikalar ve giderek de skandallar iinde alkaland. Claudiusun ei Messalina, nne gelenle yatyordu. Doymak bilmez bir ak hastasyd. Bir gnde sevitii erkeklerin says saylamaz, bilinemez hale gelmiti. Sonunda ldrld. Messalina'dan sonra, Claudius, Caligulann kz kardei, srgnden geri getirttii gen ve tutkulu Agrippinilla ile evlendi. Agrippinilla, ilk evliliinden olan olu Neronun (Lucius Domitius), Claudius tarafndan evlat edinilmesini salad. Nero (Neron), Claudius'dan sonra imparator olma hakkn elde edince, Agrippinilla, Claudius'u zehirleyerek ldrd. Claudius iyi bir mparator, iyi bir devlet adam ve Romaya tekrar nefes aldran kii olmutur. Onun kurduu kurumlar sayesinde, Roma, mparator Neronu ve ondan sonraki kargaay atlatabilecek gce erimitir. Claudius, kadnlardan bakas ile seks yapmayan ender imparatorlardan biridir.

216

M.S. 50 1

217

4. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Adontz N., Histoir de lArmenie, Paris 1946 . Alinge Curt, Mool Kanunlar, Ankara niversitesi . Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Avcolu Doan,Trklerin Tarihi, Tekin yaynevi . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . British Museum, An Introduction to Ancient Egypt, London 1979 . Bury J.B., Meigs R.,A History of Greece to the Death of Alexander the Great, London 1952 . Bury John Bagnell , A History of the Roman Empire from its Foundation to the death of Marcus Aurelius, 1913 . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Chamoux F., La Civilisation Grecque, Paris 1963 . Chamoux F., La Civilisation Hellenistique, Paris, 1981 . Cornell T. Matthews J., Roma Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Culican W.,The Medes and Persians, London, 1965 . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dinol Ali M.,Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar. . Dudley Donald R. , The Civilization of Rome, 2nd ed. 1985, . Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler

218

. Encyclopedia Mythica . Fernand Le Quenne, Galatlar, TTK 1991 . Freeman, Charles. The Greek Achievement: The Foundation of the Western World. 1999, New York: Penguin. . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Galinsky, Karl., Augustan Culture, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1998 . Grant Michael, The History of Rome, Faber and Faber, 1993, . Graves Robert, Ben, Claudius, Adam yaynlar . Hamilton Edith, Mitologya, Varlk yaynlar . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . Hoffner A. ncest, Sadomy and Bestiality in the Ancient Near East, Verlag Butzon and Becker, 1973 . nan Abdlkadir, amanizm, Trk Tarih Kurumu . James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982 . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 Macic ve dier balklar . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . LE Quenne Fernand, Galatlar, TTK Ankara 1991 . Levi Peter, Eski Yunan, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Lloyd Seton, Trkiyenin Tarihi, TBTAK . Mommsen, Theodor, The History of Rome, http://www.gutenberg.org/etext/10704 . Nicholas de Lange, Yahudi Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Olmstead A.T., History of the Persian Empire, Chicago 1969. . Onurkan S. Do. Dr., Anadoluda eski Yunan ve Roma arkeolojisi, Anadolu Uygarlklar Cilt 2, Grsel yaynlar

219

. rs Hayrullah, Konfuyus, Remzi kitabevi 1964 . Osgood, Josiah., Caesar's Legacy: Civil War and the Emergence of the Roman Empire, New York: Cambridge University Press (USA), 2006 . zsait Mehmet Do. Dr., Anadoluda Roma egemenlii, Anadolu Uygarlklar Cilt 2, Grsel yaynlar . Petit P., Histoire Generale de LEmpire Romaine, Paris 1974 . Piganiol A., Histoire de Rome, Paris 1954 . Roma dnyas, iletiim yaynlar . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984 . Roux Jean - Paul, Histoire des Turcs, Fayard 2000 . Sencer Oya,Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar Cilt 1ve 2, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . ener Cemal, amanizm, Trklerin slamiyetten nceki Dini, Etik Yaynlar, 2001 . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . http://en.wikipedia.org . http://www.dunyadinleri.com . http://heritage-key.com/ . http://www.livius.org/ . http://nabataea.net/nab6.html . http://www.sevivon.com/jewish_history.asp?id=24 . http://timelines.ws/

220