78

GZ

1998

Toplum ve Bilim
7 22 38 59 92

mer Lainer THKP-C: Bir mecrann balangc Necmi Erdoan Demokratik soldan Devrimci Yola: 1970lerde sol poplizm zerine notlar Ahmet Oktay Trk solu ve kltr Suavi Aydn Mill Demokratik Devrimden Ulusal Sola Trk solunda zgc eilim Metin ulhaolu evket Sreyya Aydemir: Suyu ararken yolunu yitiren adam Sha nsal Trkiyede komnist dncenin kaynaklarndan biri olarak Dr. Hikmet Kvlcml Aylin zman Mehmet Ali Aybar: Sosyalist solda 40lardan 90lara bir kpr zgr Gkmen ok-partili rejime geerken sol: Trkiye sosyalizminin unutulmu partisi Yavuz Selim Karakla Osmanl mparatorluunda 1908 Grevleri iler Dursun Trkiyede ii snf kimliinin medyada temsili: 1970-1997 LTERATR ELETRS Mete etik Mete Tunayn Trkiyede Sol Akmlar zerine LET / DEN Meltem Aduk Gevrek Yurt ve Dnya / 1941-1944: 1940larn solunun Ankara evresi Adnan Ekigil Trkiyede antropolojinin eni-boyu zerine: Suavi Aydna yant KTAP TANITIMI
Ann Game ve Andrew Metcalfe: Tutkulu sosyoloji (N. Erol) Meyda Yeenolu: Smrgecilie dair fanteziler (A. Gnal)

108 134 161 187 210

244

255 273 292

Toplum ve Bilim
ISSN 1300-9354 BRKM YAYINCILIK VE TC. LTD. T. ADINA SAHB

mer Lainer
YAYIN YNETMEN

Tanl Bora
YAZI KURULU

Ulus Baker Necmi Erdoan Ouz Ik Orhan Koak Mahmut Mutman Blent Peker Erol Taymaz Meyda Yeenolu
78. SAYI EDTRLER

Tanl Bora zgr Gkmen

YAYIN SEKRETER

KOLAJ: Fato Gencosman Kapak malzemesi iin Feza Krkoluna teekkr ederiz.

Asena Gnal
SORUMLU YAZILER MDR

YAYIN DANIMA KURULU

Tanl Bora
KAPAK VE SAYFA DZEN TASARIM

Ali Artun mit Kvan

UYGULAMA

Hsn Abbas
OFSET HAZIRLIK

letiim Yaynlar
BASKI VE CLT

efik Matbaas
KAPAK BASKI

Sena Ofset
YAZIMA ADRES

Selnik Cad. 64/11 Kzlay 06640 Ankara Tel. 312.425 36 00 312.425 20 71 Fax: 312.425 18 15
E-MAIL ADRES

toplumbilim@iletisim.com.tr.
BRKM YAYINLARI

Klodfarer Cad. letiim Han Caalolu 34400 stanbul Tel. 212.516 22 60 Fax: 212.516 12 58 Toplum ve Bilime gelen yazlar hakem-okur deerlendirmesine sunulmaktadr.

Asaf Sava Akat / Asu Aksoy Tosun Arcanl / Korkut Boratav Aye Bura / Reit Canbeyli mit Sakallolu / Alain Duben Atila Eralp / Seluk Esenbel Sureia Faroqhi / Nilfer Gle mit Hassan / Fatma Ikda Huricihan slamolu nan Kemal nan / Ahmet nsel Deniz Kandiyoti / Nihal Kara Reat Kasaba / Ferda Keskin alar Keyder / Eser Kker Levent Kker / erif Mardin nal Nalbantolu / lber Ortayl Ouz Oyan / Aye nc Doan zlem / Jale Parla Mithat Sancar / mr Sezgin lkay Sunar / Burhan enatalar irin Tekeli / lhan Tekeli Isenbike Togan / Zafer Toprak hsan Tunal / Aydn Uur Galip Yalman / Faruk Yalva Deniz Yenal / Zafer Yenal Nurhan Yentrk

Bu sayda...

Toplum ve Bilimin 78. saysnn konusunu Trkiyede sol dnce olarak duyurmutuk. Ancak dnce tarihi monografileriyle snrl olmayan elinizdeki dosyay, Trkiyede solun kaynaklar balyla sunmak galiba daha uygun oldu. Dosyann ieriiyle ilgili hemen dmemiz gereken kayt, konuyu tketici mahiyette olmasnn beklenmemesi gerektiidir. Trkiyede sol akm, deiik veheleriyle, bilimsel-akademik ortamda pek fazla ele alnmamtr. (Bu alandaki snrl birikime katks emsalsiz deerde olan Mete Tunayn adn bu vesileyle zikretmeden geemeyiz; Tunayn -yapt ve yapmad!- almalarn bir eletirisi de elinizdeki sayda yer almakta.) Elinizdeki say, bir aratrma haritasnn kaba eskizini izebiliyor ve bu haritann hayli geni kapsam hakknda bir fikir verebiliyorsa, ne l. Trkiye soluna dair bilimsel-akademik retimin snrll karsnda, bu say iin, akademi-dndan ve bu arada sol/sosyalist dnce erbbndan katk alma yoluna gittik. Bu katky davet ederken, belirli camialarn/ekollerin/izgilerin -ou defa menkbev- i tarih anlatlarna veya siyasal polemiklere rabet etmemeye, eletirel deerlendirmelere ulamaya gayret ettik. Yazarlarn da, dorudan doruya siyasal nitelikli savlarn, byle bir eletirel kaygdan uzaklamadan serdettiklerini varsayyoruz. Siyasal sylem ile akademik-bilimsel sylem arasna almaz duvarlar rmeyi zaten doru bulmuyoruz - Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek Sempozyumunun Ardndan Defter dergisiyle ortak yaymladmz ksa deerlendirmede de belirtmitik bunu (bkz. Toplum ve Bilim 76, s. 5-6). lkin, Trkiye solunun yakn dnemine bakan daha scak yazlardan bahsedelim...mer Lainer, sol/sosyalist siyaset ve dncede, programlarn, sylemlerin, metinlerin, eylemlerin tesinde geerli olan bir tr dip dalgasnn sosyal-psikolojik denebilecek bir tahlilini yapmaya giriiyor. Trkiyede 1970

4 sonrasnda sol/sosyalist akma damgasn vuran Trkiye Halk Kurtulu PartisiCephesi (THKP-C) olaynn, Trkiye solu iinde ne gibi sreklilikleri ve zellikle ne gibi kopular yansttn ele alyor. THKP-Cnin oluturduu mecrann, bu gelenei srdren sol akm, siyasal eylem ve dnce boyutundan da te, dnya, toplum ve gereklik alglar asndan nasl biimlendirdiini anlatyor. mer Lainerin bundan yirmi sene nce, 1976/77de Birikim dergisinin 22 ve 23. saylarnda yaymlanan 1971 ncesi dnem ve THKP-C hareketinin eletirel analizi balkl uzun yazs, Trkiyedeki sol/sosyalist dnce iinde rnei fazla grlmeyen, soukkanl ve nemli bir eletirel analiz idi ve siyasal zeminde geni yank yaratmt. Lainerin bu makalesinin, sz konusu yazyla ilgili bir refleksiyon olarak da nem kazanacan; bununla beraber, bu kez siyaset zeminiyle mukayyet olmayan bir ilgi alanna hitap ettiini zannediyoruz. Necmi Erdoann yazs da, THKP-C hareketinin hem kendi iindeki hem onunla Trk solu arasndaki srekliliklere bakmak asndan nem arzediyor. Bir Trk sosyal demokrasisi giriimi olarak Ecevit Halkl ile sosyalist bir hareketin, Devrimci Yolun sylemlerini poplizm kavram ekseninde karlatran bu deneme, Trkiyede solun 70lerdeki hegemonik potansiyelini analiz etmek bakmndan k tutucu olacaktr. Ahmet Oktay, 1930-68 dneminde Trkiyede sosyalist/komnist hareketin esasen TKPnin- siyasal iklimini, bir anlamlandrma sistemi anlamnda kltrel kaynaklar ve retimleri asndan resmediyor. Dnemin sosyalist literatrnn ve solun dnce/sanat/edebiyat ortamyla ilikisinin vukuflu bir taramasn yaparken, birok politikac, dnr, edebiyat, yazar ve yayn projesinin sol dncenin oluumundaki etkilerini deerlendiriyor. Ahmet Oktay, Trkiye Solunda bir kltrel yoksullamadan yaknrken, kuramla edebiyat/sanatla canl bir ilikinin sol/sosyalist dnce ve hareket iin lks deil farz olduunu vurguluyor. Suavi Aydn, Trkiyede sosyalist dncede zgc olarak tanmlad, milliyeti belirlenimli izgi iinde, sol-Kemalist Kadrocularn geleneini 1960larda Maoizmle ve sosyalizan nc Dnyaclkla alayan Milli Demokratik Devrim (MDD) hareketinin kurucu mhiyetteki nemini ortaya koyuyor. MDDnin dnce evrenini zengin bir malzemeye dayanarak derli toplu ortaya seren Aydn, Trkiyede sol ve sosyalizm ile Kemalizmin muhataral ve her zaman ok tartma kaldran ilikisini, -elbette kendi koyduu perspektiften- phe gtrmeyecek bir aklkla tanmlyor. Nihayetinde yazar, bugnn koullarnda beliren Ulusal Solcu, Sultangaliyefci vb. meraklar da ele alarak, zgc arayn srekliliini gsteriyor. Trkiyede sol dncenin koordinat sisteminde bambaka yerlerde duran figr: evket Sreyya Aydemir, Hikmet Kvlcml ve Mehmet Ali Aybar hakkndaki deerlendirmelerin, bu koordinat sisteminin btn hakknda birok ipucu ierdii kansndayz. Aylin zman, titiz ve ayrntl monografik incelemesinde,

5 M.A. Aybar Bat Marksizminin ve hmanist bir sosyalizmin Trkiyede yeniden retilmesinde zgn bir dnr olarak ele alyor. Sha nsal, baka birok zellii yannda ilgin bir kiilik olan Hikmet Kvlcmlnn eylem ve dnce aklarn tasvir ederken, sosyalist dnce ve siyasetin zellikle Kemalizmle ve milliyetilikle girdii reaksiyona dikkat ekmi oluyor. Doktorun zgnl, tarih tezinin ve Trkiyenin orijinalitesi ile ilgili somut tespitlerinden ok, ortodoks gelenek iinde, dogmatizme kar lkenin zgl koullarn deerlendirme kaygsn temsil etmesinden kaynaklanyor gibi grnyor. nsal, Kvlcmlnn zgnln, Trk solunda sreklilik ile 1960lar/70ler dnmnde yaanan kopuun tam arasnda durmasna balyor. Bu yaznn ekinde, onun kendi siyas grlerini komprime bir tarzda ele ald, ilk kez yaymlanan bir belge yer almakta. Metin ulhaolunun evket Sreyya Aydemir zerine yazs, bu nemli Kadrocu ve sol Kemalistin sosyal-Darwinistliine, sekinciliine ve ihtill korkusuna dair yorumlar ve birok baka zgn neri ve tespiti yannda; sosyalist dnceyle ilikisi asndan periferik saylabilecek bir figr olan Aydemiri, Trkiyedeki sosyalist akmn zaaflarla mall olduu iki ynden kuvvetli buluyor: teoriyle iliki ve yerlilik. ulhaolu, bitirirken, Trk aydn tarafndan almak yle dursun, bilince bile karlamam ikilemlerle cebelleen biri olarak Aydemirin gncelliine dikkat ekiyor. Bir de dergi monografisine yer verdik: 1940larn frtnal ortamnda kan Yurt ve Dnya dergisi, Trkiyede solun bir dnsel ve kltrel mihrak haline gelmesinde nemli rol oynamt. Meltem Aduk Gevrek bu derginin genellikle daha fazla bilinen serencm yannda, yayn ve dnce ieriini de anlatyor. ok partili hayata geite Esat Adilin Trkiye Sosyalist Frkasn ele alan zgr Gkmenin sol/sosyalist dnceden ok sol/sosyalist siyaseti ilgilendiren incelemesi birok adan nemli: Trkiyede demokratik rejimin kstl yapsn kurulu nnda tespit ediyor ve solu snrlamann/denetlemenin bu kstlama asndan tad mhim ilevi gsteriyor; Trkiye Solunun -neredeyse sistemli biimde- unutulan bir partisini inceliyor; ve bu ksa mrl sosyalist giriimin, demokrasiye ilikin zgn, yerli program ve zellikle ilkeleriyle tutarl oluuyla dnemin yerleik sosyalist hareketine gre lml grnen ama hayli ileri ve radikal karakterini ortaya koyuyor. Cumhuriyet dnemini ve yakn zamanlar esas aldmz sayda, Osmanl devletinin son dneminde sol/sosyalist hareketin reymi asndan nemli bir incelemeye yer veriyoruz. Yavuz Selim Karakla, 1908 grev dalgasn zgn bir kaynak incelemesiyle irdeliyor. Salt ekonomik saiklerle patlayan bu grevlerin, siyasi taleplerle ve akmlarla hemen hi birlemediini gryoruz. zellikle siyasi otoritenin ve ttihat ve Terakkinin grevlerle ilgili tutumunda, modern Trkiyede snf siyasetinin reymini gayet iyi gryoruz! Yine ii snfyla ilgili bir inceleme: Say konumuzun kysnda, iler Dursunun, Trkiyede ii snfnn medyada temsilini inceleyen yazs duruyor.

6 Dursun, ii snfnn yitii hakkndaki tezleri ve kimlik tartmalar balamndaki yerini sorguladktan sonra; iilerin snfsal varoluunun ve kimliinin yok olmadn, Trkiyede ii hareketinin bellibal eiklerinde medyada nasl temsil edildiini sergileyerek gz nne seriyor. Yazsn bitirirken de, ii snfnn ananev ekmek ve zgrlk taleplerine temsiliyet talebini ekliyor! letii Blmnde, Adnan Ekigilin 76. saymzda yaymlanan Antropolojinin mutfanda Trkiye balkl makalesiyle ilgili balayan tartma devam ediyor ve Ekigil, 77. sayda Suavi Aydnn ynelttii eletiriyi cevaplyor. Bu sayyla ilgili son olarak, Trkiyede Solun Kaynaklar dosyasnn hazrlanmasndaki katklarndan tr Murat Gltekingile teekkr ediyoruz. Her zamanki gibi, Toplum ve Bilimin nmzdeki saylar iin ngrdmz arlkl konular bildirelim: 79. say (K 1998): Sanat 80. say (Bahar 1999): Gneydou Asya ve Modernleme 81. say (Yaz 1999): Trke Edebiyat 82. say (Gz 1999): Avrupa ve Almanya Trkleri 83. say (K 1999): Hukuk, Demokrasi ve nsan Haklar.

THKP-C: Bir mecrann balangc

mer Lainer*

nsanlar tarihlerini kendileri yaparlar. Ama bunu srf kendi keyiflerine gre yapamazlar. Kendileri tarafndan seilen durumlarda deil de, tamamen gemiten gelen, gemiin belirledii koullar altnda yaparlar bunu. Tm l kuaklarn gelenei, yaayanlarn beynine bir kbus gibi ker... Tpk yeni bir dil renmeye balayan birinin, rendiklerini her zaman ana diline tercme ettii, ama bu yeni dilin ruhuna tamamen vakf olan birinin ancak eskisini hatrlamadnda ve bu yeni dili kullanaca srada kendi dilini unuttuu taktirde dncelerini aka anlatabildii gibi. Karl Marx, 18 Brumaire

THKP-Cyi Trkiye 12 Mart dnemecine girerken ekillenmeye balayan ve sarsc eylemleriyle dnemin adndan en ok sz ettirmi hareketi haline geldikten sonra yedii ar darbelerle 1972 ortalarnda siyasal mr fiilen sona ermi bir rgt olarak deil; 12 Mart dneminin hemen ardndan bu kez onun mirass veya devam olduklarn ileri sren bir dizi hareketin ahsnda yeniden doan ve 1970li yllardan gnmze kadar -SBKP ve KP izleyicilerinin yansra- bir nc gelenek gibi srp gelen bir mecra olarak ele alacaz. Geleneklerin pek az deien eyler olduklar bilindiine gre bu tanmn THKP-C olgusuyla pek de rtmedii sylenmelidir. Bu bakmdan onu kaynandan ald kimi zelliklerini bir yerlerde brakan, buna mukabil srekli etkileimde bulunduu ak ortamndan, ona yeni zellikler tayan derelerle beslenip yatan genileten ve bu arada belki birka kola ayrlan ve bu kollardan bazlar kuruyup giderken, ana kolun kimi zaman vadilere skarak, bazen l gibi ortamlarda ar buharlaarak da olsa, akt bir rmaa benzetmek ok daha geree uygun der. Bu ak iinde bir rma hep o rmak klan, baka ve tekilerden uzak arazilere yneldii iin suyunun rengi, kokusu ve bileimi deimi kollarn bile o rmaa ait olduunu duyumsatan bir veya birka zellii vardr. THKP-Cyi ele alrken, ite bu zelliklerin neler olduunu, nasl tanmlanabileceklerini aklamaya alacaz. Bunu yaparken onu bir gelenek olarak grebilecek bir ele al tarznn kaale bile almayaca, elinin tersiyle itecei olgular zerinde zellikle durmamz gerekecek. rnein burada THKP-C olgusu, kendisini bir biimde 1971-72 dnemecinden beri akan bu rmaa herhangi bir noktasndan ait sa-

(*) Yazar. Birikim dergisi yayn ynetmeni.

TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

MER LANER

yan her rgt, akm evre ve hatt kiileri kapsayacak bir genilikte ele alnrken, THKP-Cyi bir gelenee indirgeyen yaklam, phesiz bunlarn birounu eleyerek belli kalplara uyanlar -o kalplardan kt noktada dtalamak kaydyla- ieren bir ereve izecektir. Elbette ki bir gelenek olarak ele alndnda THKP-Cnin olduka net bir tanmn yapmak, ayrdedici zelliklerini sralamak gayet kolaydr. Siyasal bir hareketten sz edildiine gre, bu tanm baz temel tespitlere dayal bir mcadele stratejisi ekseninde yaplacaktr. THKP-Cli olmak, olmay srdrmek o tespitlerin, stratejinin doruluuna inanmak ve bunlarn odanda duran silahl eylem, silahl mcadele fikri ve buna uyarl rgtlenmeler iinde bulunmak demektir. 1971de THKP-Cnin varln resmen iln ettii bildirilerde, byle bir rgtn kurulmakta olduunu kuvvetle ima eden 1970-71 kesitinde yaynlanm yazlarda, rnein Trkiye Devriminin Yolu yazsnda 1970 sonlarnda Mahir ayan tarafndan yazmna balanp bitirilemeyen Kesintisiz Devrim brorlerinde, bunlar gayet kesin bir dille ifade edilmitir. Buralarda izilen THKP-C portresi, 1971-72 dneminin o en spektakler silahl eylemleriyle daha da pekimitir. Bu adan bakldnda THKP-C geleneinin 1980li yllara kadar THKP-C (Acilciler), MLSPB (Devrimci Kurtulu) gibi salt silahl mcadeleye odaklanm rgtlenmelerde devam ettii, 1980lerden gnmze kadar ise Dev-Sol (DHKP-C) tarafndan srdrldn sylemek gerekecektir. Ama eer srf gelenei srdrmek deil, onu daha etkin hale getirmek de gznne alnrsa, bu kez ibre Dev-Yol, Kurtulu ve 1980 ncesi Dev-Sol gibi hatr saylr bir kitlesel destek ve katlm salam rgtlere kayacaktr. Ancak, THKP-Cnin olmazsa olmaz zelliinin, ona asl niteliini veren eyin silahl eylem, silahla devrim inanc olduu esas alnrsa, hibiri de silahl eylem ve mcadeleden uzaklamam tm bu rgtler arasnda 1970li yllarn tamamn kapsayan ve yer yer silahl atmalara bile varan miras kavgas, tartma ve rekabet byk lde anlamsz grnr. Birlemedikleri noktalar, birletiklerinin yannda ok kk kalan bu hareketlerin, aralarndaki o farkllklarn nedeni gayet nemli ve uzlatrlamaz olduuna dair yaptklar aklamalara girmenin hibir gerei yoktur. nk bir doktrini referans alan hareketler -ki tm gelenekler byledir ve byle oluurlar- iinde meydana gelen tartmalarda gerek ayrlk nedenleri olduu gibi gzkmez. O nedenler, doktrinin diline, meru sayd argmanlara tercme edilirken kanlmaz olarak ieriklerinden ok ey yitirirler. Doktrinin ifade edilmesine imkn vermedii o geler ya bu kez ok daha dolayml biimde doktrinin baka bir yan zorlanarak ve elbette arpklam olarak- tartmaya dahil edilmeye allr ya da ifade edilememe imknszl tasfiye, ayrlma ve kopmaktan baka zm brakmaz. 1973 sonrasnda, THKP-Cnin ikinci dou safhasnda, ondan treyen veya onun devam olduunu ileri sren hareketler, az nce en nemlilerini saydmz ilk THKP-Cden miras kalan metinlere bir doktrin ilevi yklediler.

THKP-C: BR MECRANIN BALANGICI

Daha dorusu bir bakma kendiliinden oldu bu. THKP-Cnin devam iddiasyla yola kan hareketler, onun dnya sosyalist hareketini de belirleyen SBKP ve KP izleyicilii geleneklerinden ayr bir mecra oluturma gayretini devralmlardr. Ama 12 Martta en ar yenilgiye ve saldrya uram bir hareketi srdrmeye almann daha gvenli yollar sunan bu gelenekler karsnda anlalr bir handikap vard. te yandan da 12 Mart dnemindeki mcadele ve direniinin genlik ve halk kitlelerinde THKP-Cye ynelik gl bir sempati ve destek dalgas yaratt da 12 Mart dnemi sona erer ermez -biraz da sevinli bir hayretle- grlmt. Handikap sanlan ey avantaja dnm gibiydi. Ama izleyici geleneklerin ou kez ayn argmanlar kullanarak THKP-C kkenli hareketlere ynelik maceracln vahim sonularn vurgulayan ierden eletirilerinin, orta vadede etkili olamayaca sylenemezdi. Gitgide younlaan faist saldrlarn da belli bir sre sonra benzer bir etki yaratabileceini kestirmek de zor deildi. Bu iki etkinin bilekesinde halen genel sosyalist harekete ynelik kitlesel ilgi ve destein en dinamik geni kesimini evresinde bulan THKP-C kkenli akmlarn u anda artmakta olan glerini kalc klmak ve gelitirmek iin fazla zamanlar olmayabilirdi. zleyici geleneklerin her biri dnya apnda bir gce, baars kantlanm bir devrime, kabark bir literatrle donanm bir doktrine yaslanyordu. Ve o doktrinin hazr kalplar halinde sunduu her konuya ilikin reeteleri de vard. Modernleme srecine girdiinden beri ilk gerek kitlesel politikleme deneyimini yaayan, bylece hakka deil, gce dayal kadim siyasal kltrnn snrlarn zorlayan kitleler, henz kopamadklar bu kltrn alkanlklarna seslenen o tr sosyalizmlerin ekiciliine pekla kaplabilirdi. Rekabet benzetirir. Rakibi avantajl kld varsaylan dzenlemeleri kendi fikir ve davran dnyasna adapte etmekle, bir sre sonra onunla yapsal olarak hemen hemen benzer hale gelinir. THKP-C oluumunun fikir ve davran dnyas da u yukarda zetle anlatlan durum ve rekabet balamnn gayet doal saydraca biimde bir gelenee, doktrine dnt. Bu tr bir dnmn ya da dntrmenin bir indirgeme ilemi olmas kanlmazdr.1 THKP-Cyi izleyici geleneklerden ayran ilk ve titizlikle koruduu zellik kendi gcn esas almasdr. zleyici geleneklerin mcadele stratejilerinin fonunda dnya leinde gce sahip sosyalist devletlerin gc ve onlarn devlet politikalar durur. Ama ayn zamanda doktrinlerinin ekseninde de yeralrlar. THKP-C kkenli hareketler, sindirilmi bir g ve otoritenin rahatl ve hesabilii ile rl o dillerin karsna fonunda silahl devrimlerin romantik
1 Bunun ksaca nasl yapldna gemeden nce belirtelim ki THKP-Cnin fikir ve davran dnyas o indirgendii ereveden ibaret olmamakla birlikte ya kendini aacak bir senteze veya kanlmaz bir zlmeye varacak farkllklar -ok zel bir konjonktrde- biraraya getirmi bir dnya idi. zgnl ve bu oluumun zamanda hibir rgt ve hareketle kyaslanmayacak potansiyeli de buradan kaynaklanmaktayd.

10

MER LANER

sahne ve figrleri olan ve silahl eylemi z dzeyine ycelten bir mantk ve diskurdan oluan kendi doktrinlerini kardlar. Devrim iin savamayana sosyalist denemez tmnn ortak slogandr ve doktrinin zn ifade ettiine inanlr. phesiz, THKP-Cnin devam hareketlerin bir ksm savamak deyimine salt silahl eylemle snrl olmayan bir yorum ve uygulama getirerek yaygn bir rgtl g haline gelebildiler. Fakat silahl eylemde bulunmay sosyalist-devrimci olmann ilk ve temel gerei, kant sayan anlay, teki mcadele biim ve alanlarn kendi lojistii addederek yine en tepede ve eksende yeralyordu. Az nce dipnotta da deinildii zre, bu anlay ilk THKP-Cnin mirasna tamamen irektir. zellikle o mirasn en son halinden kalanlara, yani 1972 sonlarna doru, nl Maltepe firarndan sonra rgtn lideri ve teorisyeni Mahir ayann tutumuna ve yazd Kesintisiz Devrim II-III brorlerindeki vurgulara bakldnda silahl eylem ve mcadeleden baka hibir yol ve yntem tanmayan bir mantk apak grnr. Ancak THKP-Cnin oluum sreci balangtan itibaren ele alndnda silahl mcadele fikrinin hep merkezde bir yerde ama verilen ierik, ilev ve anlam bakmndan srekli deien bir konumda olduunu tespit etmek zor deildir. Bunu, bu sre boyunca silahl mcadele vurgusunun giderek art asndan ele alp, dzenli bir evrimle THKP-Cnin silahl mcadele izgi ve stratejisinin adm adm netlemesi olarak da yorumlamak mmkndr. Fakat, yaklak bir tarih vermek gerekirse- 15-16 Haziran 1970 olaylarndan sonra ekillenmeye balayan ve fiilen 30 Mart 1972de Kzlderede sona eren ilk THKPCnin, bu iki yl bile srmemi siyasal mrnde geirdii tm aamalarn o dnem Trkiyesinin ve zel olarak Trkiye sosyalist hareketinin durum ve gidiat ile smsk ilikisini fazlasyla ihmal etmek olur bu. Oysa bu balam ile ele alndnda THKP-Cyi 12 Mart dnemeci ve dneminde benzer bir silahl mcadeleye girimi hareket ve rgtlerden ayrdeden, onu bir izgi olarak deil, bir mecra olarak 1973 sonras Trkiyeye tayan kimliini grmek imknn da edinmi oluruz. *

**

1970 ortalarna gelinirken, 1965e kadarki biraradalk grntsnden, girilen youn tartmalar srecinde tamamen uzaklap birka paraya blnm bir Trkiye sosyalist hareketi vard. Bu tartma ve blnmelerin olgusal kaynanda sol bir asker darbe ihtimali yeralmaktayd. lkenin tarihi, toplumsal yaps, ekonomik gelime dzeyi, uluslararas ilikileri ve dnya durumu gibi ateli tartma konularndan parti ve rgtlenme, strateji gibi i sorunlara kadar her noktada yaplan tespit ve politika nerileri, tavrlar, szkonusu ihtimalin nasl deerlendirildiinin derin izlerini tayor veya bu adan yorumlanyordu.

THKP-C: BR MECRANIN BALANGICI

11

Balca tavr grubu vard. lkinde, hayli heterojen MDDciler Kvlcml grubu ve bir sre sonra buradan ayrlarak KP izleyicisi bir gelenek oluturacak olan Beyaz Aydnlk evresi yeralyordu. Bunlar kendilerine sol Kemalist diyen darbe hazrlndaki subay gruplarn ve onlar destekleyen aydn zmrelerini sosyalizme hayli yakn radikal devrimciler sayyor, yapacaklar darbenin ve uygulayacaklar programn hem lke iin ileri bir hamle olacan, hem de sosyalist bir devrim iin byk imknlar aacan varsayyorlard. nk bu sol Kemalist subay ve aydnlar, bankalarn, sigortalarn ve d ticaretin devletletirileceini, yabanc sermayeyi milliletirerek ve NATOdan, CENTOdan derhal klarak lkeyi emperyalist hegemonyadan kurtarp tam bamsz hale getireceklerini sylyorlard. Onlara en yakn duran MDDci grup neredeyse koulsuz bir destek verilmesini, hatt darbe ve sonrasndaki ilk icraatlar sonulanncaya kadar mmknse sosyalizmden bile bahsedilmemesini, ortak bir dil kullanlmasn savunuyordu. Kvlcml evresi ise bu darbe hazrln Ordumuzun devrimci geleneinin yeni bir tezahr olarak gnlden destekliyor ama bu neredeyse sosyalist hamlenin yine de bir bilin eksiklii tadn ve eer darbeden nce bir proletarya partisi kurulur ve destek ilikisi iinde ona dardan bilin verilirse hzla sosyalist devrime varlabileceini ne sryordu. 1960l yllarn sonlarna doru nce MDDci ve Kvlcml evresinden yelerini tasfiye eden, ardndan gler yzl sosyalizm tezlerini ortaya atan Mehmet Ali Aybar taraftarlarn kopma noktasna iterek adm adm SBKP izleyicisi gelenein legal partisi konumuna geen TP ise, szkonusu darbe ihtimalinin kendisine kar asla olumsuz bir tavr dile getirmiyor ama te yandan da sol darbeyi destekleyen MDD gibi gruplarn bu destei meru gsteren teorilerini serte eletiriyordu. llegal TKPnin de tavr aynyd. Geri TKP, tam bir SBKP izleyicisi olarak Trkiye iin bar iinde geiin esas alnmasn isterken, TP Trkiyenin sosyalist devrim iin yeterli dzeye geldiini ne sryordu. Ancak her ikisinin de muhtemel bir darbenin dnda durmak, olaya karmamak kararnda olduklar, bekle gr politikas izlemeye alacaklar ortadayd. 1970 ylna girilinceye kadar MDDci gruplar iinde yeralan, onlarn darbeyi genelde destekleyen tavrn paylaan, hatt bu destein tam bir tabiyet olmas anlamna gelecek tezler ileri srd iin -zellikle sonradan THKP-Cyi oluturacak kesimler tarafndan iddetle eletirilen- ban Dou Perinekin ektii Beyaz Aydnlk evresi de bir sre sonra KP izleyiciliine geince bu darbe konusunda SBKP izleyicileri ile benzer bir tavr gstermeye balad.2
2 MDDciliin yayn organ Aydnlktan sz edilen eletiriler sonucu ayrlp ayn adl beyaz kapakl bir dergi karan bu evre, bir sre darbeyi destekleyen Kvlcml evresi ile yaknlamaya alt, kendi destek tezlerini savunan yazlarn yansra Kvlcmlnn yazlarn da yaynlad. Ama resmen KP izleyicilii ilan edilir edilmez, bu tr yazlar grnmez olduu gibi, Beyaz Aydnlk Trkiyede bu darbe konusu hi yokmu gibi vargcyle KPnin halk sava strateji-

12

MER LANER

zleyici geleneklerin yani varlklar ve durular dnya leinde byk glerin, SSCB ve HCnin devlet politikalarna baml rgt ve gruplarn darbe ihtimali konusundaki bu tavr benzerlikleri ilgintir. Birinin bunu gndemimizi sosyalist devrim veya bar iinde gei belirlemektedir, o nedenle bata ii snf olmak zere rgtlenmeye younlamalyz diyerek, brnn kesif bir halk sava propagandasna dalarak yapmas, her ikisinin de sonular Trkiye iin u veya bu ekilde hayat nemde olacak bir darbeye doru gidiat yokmucasna davranmalar gereini gizleyemez. Bu tavrlarn kkeninde elbette SSCB ve HCnin devlet politikalar vardr. En kestirme bir ifadeyle SSCB, 1945te Yaltada ABD ile yapt nfuz sahalar antlamasna sadk kalarak ABD-Bat nfuz sahasndaki Trkiyede muhtemel bir darbede ie karmayacan bylece gstermi olmaktadr. HC de SSCB ile aralarndaki nfuz ve kar atmasn n plana alan genel politikasna uyarl olarak ABDyi onun nfuz sahasnda rahatsz etmekten kand iin ayn tavr semitir. ABD, SSCB ve HCnin aralarndaki serbest rekabet blgelerinde, ABDnin bir SBKP izleyicisi akmn sosyalist devrim, KP izleyicilerinin halk sava propagandas yapmalarn ciddiye alabilir, bunlar muhtemel bir neredeyse sosyalist darbeyi daha ileri noktalara srkleyebilecek unsurlar sayp, SSCB ve HCnin bu yolla darbe ortamnda taraf olarak tavr koyduunu dnebilirdi. Oysa szkonusu olan Trkiye idi. Burada bir darbe ortamna girilirken, SBKP ve KP izleyicilerinin sosyalist devrim ve halk sava gibi gayet keskin sloganlar atmas SSCB ve HCnin biz yokuz teminat vermeleri anlamna gelir, gelmitir de.3 *

**

THKP-Cyi oluturacak gen devrimcilerin yeni bir hareket ihtiyacn duyarak biraraya gelmeye balamalarna yolaan ilk nemli vesile, MDDciler iinde Beyaz Aydnlkn kyla sonulanan, az nce deindiimiz tartmadr. Bu tartmalar srecinde Beyaz Aydnlklarn aklkla dile getirip teorize ettii pasifist yaklam ve tutumu infialle karlayanlarn byke bir ksm, aslnda bu pasifizmin genel MDD tezlerine iyice sinmi olduunu ilk kez asini propaganda etmeye koyulacaktr. Sadece bir kez Kvlcmlnn orduya, onun devrimci geleneine dair sylediklerini, kart bir konumdan iddetle eletirecek, ordunun ibirliki burjuvazinin bir kurumu olduunu vurgulayacakt. Sonradan yeri geldike atf yaplan bu eletirilerin yaklam 12 Mart dnemine kadar srecek; artk TKP adn alan Beyaz Aydnlklar yarglandklar mahkemede ordunun yakn tarihimizde oynad gerici, hatt faist rolden bahseden bir savunma yapacaklardr. 3 TKPnin o yayn organlarnda olanca iddetiyle srdrd halk sava propagandasnn ciddi ve samimi olduuna inanan baz mensuplar, ok gemeden gerei sezer gibi olduklarnda tam bir aldatlmlk duygusuna kaplp, hl izleri canl bir tiksintiyle TKPden ayrldlar. Byk ksm TKKOyu kurarak inandklar halk sava teorisini gerek klmak iin silahl mcadele balattlar. 12 Mart dneminde ldrlen brahim Kaypakkaya bu kesimin ncsyd.

THKP-C: BR MECRANIN BALANGICI

13

rarak, hatt irkilerek farketmitir. Devrimin ncs ve znesi kimdir sorusu aklkla gndeme getirilmiti bu tartmada. Beyaz Aydnlk sosyalist-devrimci hareketin nc ve zne olmasnn nesnel ve znel koullar yoktur demiti. Ona gsterilen iddetli fkenin byke bir ksm, o nclk ve znelik konumuna sol Kemalistlerin darbesi ertesindeki belirsiz bir zamanda gelinebileceini syleyen MDDci merkez eilime ynelikti aslnda.4 Onlarn ok byk bir ksmna gre de ufukta kanlmazm gibi grnen sol darbe, ilerici vasflar tayordu, anti-emperyalist bir gelenein izindeydi ve neredeyse sosyalist diye yorumlanan programn yrrle koyabilirdi. Ama bu byledir diye ne izleyici gelenekler gibi pratik olarak kenarda durup grelim bakalm tavr doruydu, ne de neredeyse tam bir tabiyet ilikisine varabilecek destek-ittifak politikas. nk ilk durumda eer darbe kendince baarl bir seyir izlerse, sosyalist bir hareketin varlk nedeni de kendiliinden ortadan kalkm olur;5 eer baarsz olur ve hele emperyalizmin saldrs ile yenilirse, ardndan gelecek kar devrimci temizlik sosyalistleri de silip sprrd. kinci durum iin de aa yukar ayn eyler sylenebilirdi. Geri kendileri de Beyaz Aydnlka kar iddetli polemiklerinde MDDcilerin bu srete ideolojik nclk rolyle ilev stlenip sol Kemalist devrimci/darbecilerini gidebilecekleri noktaya kadar ynlendirebileceklerini, bu roln objektif ve subjektif koullarnn var olduunu iddia etmiler ise de; ok gemeden -zellikle 15-16 Haziran olaylarndan sonra- bu iddialarnn -kestirme bir deyile- hi de gereki olmadn anlamlard. Dolaysyla, kanlmazm gibi grnen bir sol darbe balamnda Trkiye sosyalist-devrimci hareketinin konum ve geleceini ele aldklarnda, sonular ne olursa olsun, Trkiyenin nndeki uzunca bir dnemi kesin olarak belirleyecek bu darbeyle balayacak dnem de Trkiye sosyalist hareketi yukarda zetlenen rollerden hangisini seerse sesin, kendi varln veya varlk nedenini fiilen ortadan kaldrm olacakt. O halde tam bir varolu sorunu vard ortada. Mmkn tm ihtimaller karsnda sosyalist bir hareketin varln ve iddiasn gvence altna alabilecek bir tavr, bir yaklam ve bunu gerek klmaya yetenekli bir rgtlenme, o tarihsel noktada olaanst nemde bir ihtiya, bir grev olarak duruyordu nlerinde. Yeni bir devrimci hareketin yaratlmas ihtiyac demekti bu. Daha sonra THKP-C adn alacak giriimlerin kaynanda bu hayati ihtiya, bunu karlamay bir misyon sayan dnce vardr. Bu misyonu yerine getirmek, Trkiye sosyalist hareketinin kaderini bir bi4 Nitekim bu tartma daha srerken araya mesafe konulmaya balanacak, birka ay sonra da ayrlma kesin hale gelecektir. 5 Baarl sol darbe rnekleri olarak gsterilen Msr, Cezayir gibi lkelerde darbecilere destek veren ittifaka giren K.P .lerin tasfiye edilileri veya darbeci kadrolar iinde eritildikleri hatrlatlyordu i tartmalarda.

14

MER LANER

imde sosyalist byk devletlerin politikalarna veya -sfat ne olursa olsunierdeki bir byk ge baml klmaktan baka bir yol bulamayan, Trkiyenin o tarihe kadarki sosyalist geleneinden kendi z gcn gelitirme ve ona gvenme ruhu krelmi veya kreltilmi dn ve tavr mirasndan kopu anlamnda da yeni bir hareket olmalyd. O gelenek ve mirasn Trkiye sosyalistlerinin kendi eseri olacak bir sosyalist devrimi tasarlamaktan fiilen uzaklam perspektiflerinin yerine kendi eseri bir sosyalist devrim inanc tam ve bunun imknlarn srekli arayan bir yeni perspektif egemen klnacakt. 1970 ylnda lkede gelimeler hzlanm, dolaysyla szkonusu hayati ihtiya ok daha derinden hissedilmeye balanm, ama henz bu ihtiyac karlayacak sistemli bir dn, rgtlenme tarz, yntem ve aralar konusunda kesin kararlara varlm deildi. phesiz gemiin ve o dnemin silahl mcadele rgt ve stratejilerine, zellikle de Kba devrimi modeline gl bir eilim duyuluyor, ama bu arada in ve Vietnam devriminin halk sava modelleri de dtalanmak istenmiyordu. Btn bu devrim modellerinin gerisinde belli bir dzeye kadar yrtlm bir halkn rgtlenmesi hazrl dnemi olduu da dikkate alnyor, bu rgtlenme imknlarn kesmeyecek bir alma tarz ve stratejiyi birletirecek bir yol aranyordu. Btn boyutlaryla 15-16 Haziran ii olaylar bu aray srecinde tam bir katalizr rol oynad. Her eyden nce iilerin bu ilk byk ayaa kalkna kar sol Kemalist evrelerin gsterdii tavr gayet retici oldu. Sosyalistlerin gerek bir kitlesel gce sahip olmalar ihtimalinin onlar nasl geriye srattn grmek zellikle etkileyici idi. Her ne kadar bu tespit, sol Kemalizmin devrimci potansiyeline dair grleri pek deitirmemi grnyorduysa da, ordunun fiili gcne yaslanan bu akmn yapaca bir darbeye, onun iktidarna ideolojik nclk yapmaya kalkacak fiili gten yoksun bir hareketin, ad parti olsa dahi kendi kendini avutmaktan baka bir ilevi olamayaca sonucu kendiliinden ortaya kt. Sol Kemalist bir darbenin baarl olmas halinde kendisini desteklemi bir ideolojik nclk iddial hareketin kitlesel g edinmesine kesinlikle engel olaca belli olmutu. 16 Hazirandan sonra ideolojik nclk kavram sessizce terkedildi. Yeni bir hareket yaratmak iin ilikilerini sklatran, almalarn hzlandran, eitli kesim ve alanlardaki kadro dzeyinde insanlarn bu olaydan sonra silahl mcadele kararllklar netleti. Bu silahl mcadele, kendisini darbe ihtimaline bal saymayacak, ondan tamamen bamsz olacak, fiili bir g haline gelebilmek iin buna mutlak bir nem verecektir. Ve bir darbe halinde, ona yannda yeralarak deil, onu tavr almaya, yani gerek ama ve niyetini aa karmaya zorlayacak eylemlere girierek nclk yapmay deneyebilirdi. Anlalaca zere burada darbecilere nclk etmekten ziyade, darbe sonras ortamda inisiyatifi ele geirmeyi bamsz ve amacnn farklln net biimde ifade eden bir g olarak varln duyurmay ve glenmeyi hedefleyen bir pers-

THKP-C: BR MECRANIN BALANGICI

15

pektif szkonusudur. 1970 ylnn sonuna doru gelinirken, bu perspektif aa yukar kabul edilmi gibidir ama bunu somutlayacak silahl mcadele biimleri ve hele strateji belirlenmi deildir. Fakat nemli bir noktann altn izmek gerekir. THKP-Cye varacak giriimlerin silahl mcadele-eylem fikrinin ierii ve ilevi, yukardan beri byk lde zetlediimiz tarihsel balam tarafndan belirlenmektedir. Burada, silahl eylem bir sosyalist hareketin mcadele stratejisinin gerei olmaktan ok, bizatihi o hareketin varolduunun kantlanmas ilevi ve ierii ile ykldr. Darbe ihtimalinin giderek gncelletii o artamda, emperyalizm, Kemalist ordu ve devrik iktidarn silahl mukavemeti gibi g ve gllkleri kendiliinden ortada olan taraflarn fiziken kapma ihtimallerine gebe bir ortam ve gidiat balamnda kendisinin de ayr bir taraf olarak varolduunu gstermenin ve kabul ettirmenin tek yoludur silahl eylem. Bu noktada henz onu sosyalist devrime giden mcadele biim ve stratejisinin nitelii olarak ele almann dnsel olarak uzanda olunmayabilir ama pratik olarak ele almann hayli uzanda olunduu rtk olarak kabullenilmitir. Nitekim THKP-Cyi oluturacak kadrolar arasnda mcadele stratejilerine, devrim modellerine ilikin hemen hibir tartma yaanmam, hatt daha sonra Kesintisiz Devrim brornde izilen be aamal devrim modeli grlerek hazrlanm olmad gibi, pratik balaycl da olmamtr. Sanki sorulursa gsterilmek zere durmaktadr. nk THKP-C belirli bir siyasal stratejinin, bir tarzn rgtlenmesi olarak deil, her koul ve balamda mcadeleyi srdrme azminin rgtlenmesi olarak alglanmaktadr o koullarda. 15-16 Haziran, militan bir ii hareketine dnk umutlarn nihayet gereklemek yolunda olduunun kant olarak tm sosyalist eilimler gibi THKP-Cye varacak giriimi de etkilemi, ii snf iinde almaya dnk ilgi ve abalar artrmt. Ancak burada THKP-C eiliminin bu ilgi ve abasnn geleneksel yaklamdan hayli farkl bir zelliine deinmek gerekir. Snf bilincini, hatt sosyalist olmay ii snfnn adeta ontolojik bir vasf, genetik bir zellii gibi sunan o geleneksel yaklamdan farkl olarak THKP-C eilimi, snf bilincinin sosyalist ve devrimci olmann -herkes gibi- ii snf iin de ancak bir edinim, bir seim olabilecei ve ancak eyleminde somutlanm saylabilecei anlayna yakn olagelmitir. O nedenle de legal -sendikal- rgtlenme olanana kavumu ve bu rgtler iinde hemen tamamen iktisad kar saikleriyle gdml ve snrl eylemde bulunan ii kitleleri ile, sosyalist partilere yakn duruyorlarsa dahi zel olarak ilgilenmemi, dikkat, enerji ve kadrolarn asl olarak etin mcadele koullar iinde olan ve hayatn hemen her boyutunun gndeme getirilebilecei bir sorumlar yumanda yaayan ii kesimlerine yneltmitir. 1960l yllarda uzak antiyelerde alan yap iileri ve maden ocaklar o nedenle seilmi gibidir. 1970 Austosunda Aliaa Rafineri, antiyesindeki gl grev esnasnda ldrlen Yap- Sendikasnn -yap iileri arasnda byk prestije sahip- Bakan

16

MER LANER

Necmettin Giritliolu, THKP-C giriiminin sekin bir mensubuydu rnein.6 15-16 Hazirann canlandrd beklentiler, bu kabarn sratle geriye ekilmesi ile bir para snkleti ise de, bu olay THKP-C literatrne halkmzn patlamaya hazr bir volkan gibi olduunu ifade eden bir tespit kazandrd. Bu tespit, 15-16 Haziranda patlayan volkann ilan edilen skynetimin asker zor gcyle kar karya kaldnda snkletii, ama eer o patlamann ncesinde o gce kar durabileceini kantlam bir hareket varolsayd, patlamann onunla ok daha gl ve srekli olaca tespitine elik ediyordu. THKP-Cnin kendi silahl eylem ve mcadelesini patlamann, dinamitin kendisi olarak deil, uyarcs, fitili olarak tasarladn gsteren mantn halkalaryd bunlar. THKP-Cyi oluturan kadrolarn sosyal profili de hayli anlaml iaretler tar. lk kategoriyi phesiz devrimci genlik hareketinden gelenler oluturmaktayd. Bunlar genellikle orta snflardan gelme, ok iyi eitim grm, kltrel donanm zengin, sekin niversitelerde okuyan ve renci hareketi iinde eitli vasflaryla temayz etmi, nde giden militan ve ynetici konumu edinmi genlerdi. kinci byk kategoriyi gen subaylar ve subay adaylar oluturmaktayd. Hemen tm o sralar ordu ve gen subaylar iinde gayet yaygn sol Kemalist ideoloji ile arasna mesafe koyarak sosyalizme ynelmi, meslekdalar arasnda parlak saylanlar ounluktayd. Sayca nc kategoriyi ii hareketi iinde militanlklaryla ne km, az sayda ama itibarl doal ii nderleri oluturmaktayd. Krsal kesimden, taradaki kahrl sosyalist almalardan gelenler o dnemde zaten genelde azd ama bunlarn ilk akla gelenlerinin ou THKP-C hareketinin iinde veya yakn evresindeydi. Bu bileimin, 1960l yllar Trkiyesinde eitli kesimlerden aa km, haliyle birbirinden grece farkl devrimci potansiyellerin aa k dereceleri ile bir sosyalist devrim potasnda biraraya gelii olarak anlamlandrmak ar bir sembolizm saylmamaldr. phesiz dnemin dier hareketlerinin de bylesi bir sembolizme yetecek bir sosyal profili izilebilir. Ancak burada dikkati ekmek istediimiz nokta, dier hareketlerin hemen tmnn potasnda btn bu farkl kesimlerin -doktrinlerin belirledii- standart bir kimlie sokulmas, oraya gelinceye kadarki muhalif, devrimci araylarnn zihni ve kltrel donanmnn adeta ayklanp, uygun olmayanlarn atlmasn zorlayan ve gzeten bir dnsel iklim srmesine mukabil, THKP-Cde bu standartlamann adeta igdsel olarak -pek- geerli olmamasdr. phesiz o kalplatrma eilimi THKPCde de olduka gl biimde varln duyurmaktayd, ama egemen hale asla gelmemiti ve o nedenle etrefil bir sorunla karlaldnda resm literatrn dndan ciddi argmanlara mracaat etmek, muhalif, devrimci rotas zerinde

6 Bu eilimin 1973 sonras THKP-C devam hareketlerin bazlarnca da srdrld grlen yeralt Maden- gibi geleneksel sendikal rgt ve alma tarzndan greli olarak gayet farkl bir rgtlenme ve eylem perspektifinin zgn rnekleri hatrlanmaldr.

THKP-C: BR MECRANIN BALANGICI

17

iinden getii bilgi-deneyim dnyalarn bir daha gzden geirmek annda sapma muamelesi grmyordu. Sorunu kavramak ve zmek kalplar korumaktan ok daha nemli ve ncelikliydi nk. Bunlarn THKP-Cnin atele imtihan gnlerini ele aldmzda aklda tutulmas yararl olacaktr. *

**

THKP-Cye varacak giriim, 1970 Ekimindeki Dev-Gen genel kongresinde teki MDDci gruplarn yeralmad ayr bir liste ile seime girip ynetime geldiinde, kendisini genel MDD hareketinden ayrdn fiilen belirtmi oldu. Ardndan MDDci bloku yeniden toparlamay amalayan bir kurultaya pek az temsilcisini gnderip onlar araclyla da resm MDDcilie ak eletiriler yneltince ve yeni bir yayn organ ile ortaya klnca ayrlma kesinlemi oldu. Henz ad konmam THKP-C Kurtulu dergisinde yaynlanan Trkiye devriminin yolu yazsyla kendi yolunu tanmlyordu. Daha nce de belirtildii zre bu safhada bile silahl eylemlerin deil stratejisi, tr dahi henz netlemi deildi. Varln ve Trkiyenin siyasal-toplumsal gidiatnda bir g olarak dikkate alnmasn salayacak aran ancak silahl eylem(ler) olabileceine dair kararllk kesindi. Ama, o amaca en uygun ara tespit ve kullanmak, ortamn iyiye bulanklat 1971 ylna girildii gnlerin gerilim ve eitli, eliik ihtimallerle ykl atmosferinde gayet hassas bir konuydu. Bu glk ani bir gelime ile zlverdi. Deniz Gezmi ve arkadalarnn THKO adn verdikleri rgtlenme ardarda bir dizi ehir gerillas benzeri eylem gerekletirip silahl mcadeleyi fiilen balattklarn ilan edince THKP-C iin de artk kaybedecek zaman kalmam oldu. Derhal ayn tr eylemlere girildi ama bunlarn amalanan varln ve gcn ilan iin ok kk kald bilinerek rgt ad itinayla sakland. Ama bylece THKP-Cnin silahl eylem tr sorusu da, daha alt ay nce ad bile telaffuz edilmeyen ehir gerillas ile -konjonktrn itmesi sonucu- cevabn bulmu oldu. THKP-Cnin asl eylemlerine balama iin artk eli kulanda saylan sol darbe giriimini bekledii biliniyor. Ama, darbe balar balamaz onun bir paras olmadn belli edecek biimde ABD Eliliini silahl igal trnden gayet byk yank yaratacak bir eylemle ortaya kp, bylece olaylarn geliimini belirleyecek glerden biri olduunun kantn gsterebilmekti. En son 9 Martta beklenen sol darbe olmayp yerini 12 Mart mdahalesine terkedince THKP-C asl eylemi iin bekledi ve 27 Nisanda skynetimin ilan edilmesi ve genel solcu tevkifatnn boaltlmasnn ardndan 1 Mays eylemi adyla srailin stanbul Bakonsolosu karld. Bu rehine karlnda rejimden geni apl taleplerini derhal yerine getirmesini isteyen bir bildiri ile THKP-C adl bir rgtn varl ve silahl mcadele kararll tm lkeye duyurulmu oldu.

18

MER LANER

Bakonsolosun ldrlmesi THKP-Cnin adn bir kez daha duyuran bir yanklanma dalgas yaratt. Bu, devlet ve rejime kar apak bir meydan okuma ve kararllk etkisi dourdu. Ama devlet ve rejimin ilk ciddi darbesi de gecikmeden geldi. THKP-Cnin stanbuldaki ehir gerilla eylemlerini yapan kadro hemen tamamen yakaland, onlara lojistik destek salayan iliki a hemen tmyle kertildi. rgtn nde gelenlerinden Hseyin Cevahir silahl mcadelenin romantik ahlk ve imajn bir hayli zedeleyen Maltepe atmasnda ar yaralanarak ele geen M. ayanla birlikteyken ldrlmt. Ayn tarihlerde THKOnun Nurhak Dandaki kr gerilla mfrezesi de ldrlerek datlm ve mensuplar ksa srede ele geirilmiti. Darbe ani, kesin ve ard. Ve THKP-Cnin aslnda bir yl bile amam oluum dnemi, kaynanda yer alan yeni bir hareket yaratmak misyonu deil ama, onun u bir yln son derece alkantl srecinde ou kez konjonktrn, ani ve beklenmedik gelimelerin zorlamasyla seilmi ve biraraya getirilmi tespit, gr ve varsaymlar zerine kurulu mcadele stratejisini bir durup dndrecek kadar da etkili olmutu. THKP-Cde bylece balayan i tartma ve hesaplamalar giderek iki temel eilimin ayrmasyla sonuland. 1971 Kasmnda Maltepe Asker Tutukevinden arkadalaryla firar eden Mahir ayann, silahl eylemlere brakt yerden devam edilmesinde srarl izgisi ile silahl eyleme -en azndan- uzunca bir sre ara verilmesini savunanlarn yollar ayrld. kinciler THKP-Cden tasfiye edildiler. Silahl eyleme devam, erteleme veya brakmann her durumda zellikle Trkiyenin 1971-72 koullarnda nemli bir soru ve karar konusu olduu aktr. Ancak THKP-C gibi bir oluumun iinde balam bir sorgulama, i tartma o soruya verilmi bir cevap, kararla bitebilir miydi? Daha nce de belirttiimiz gibi THKP-Cyi oluturan kadrolar, her ne kadar 1970-71 ylnn ne kard sorunlar balamnda bir yeni hareket ve onun hemen cevap vermesi gereken sorularla konjonktrel olarak snrlanm bir dnce emberi kurmu iseler de; zihni donanmlar ve yllardr adm adm farkna vardklar sosyalizm hareketinin sorunlar bu emberin ok tesini de kapsyordu. O sorunlarn farkna varanlarn bir ksm, kolay yolu seerek, szkonusu sorunlarn ounun szn bile etmeyen, edemeyen doktrinlerin kalplarna snrken, tipik THKP-Cli dnce ve aray kaplarn kapayan bu tutuma rabet etmemiti. 1960l yllarn yzlerce eski yeni fikrin uutuu, doktrinlerin kyasya arpt havasnda yrrken, o doktrinlerin bir ksmyla atm, ama onlarn kaynandaki dnsel, deneyimsel birikimi topyekn reddetme, dtalama tavrna da girmemiti. O nedenle; dikkat edilirse THKP-Cnin hepsi de birer doktrine srtn dayam sosyalist hareket ii rakipleriyle en sert polemiklere girdii yerde bile, o dokt-

THKP-C: BR MECRANIN BALANGICI

19

rinlerin dnsel kaynaklarna kar dlayc, itham edici ifadeler grlmez. Bir konu ele alndnda rakip doktrinin dnsel kaynaklarndan yararlanmay sapma sayan geleneklerin aksine THKP-Cliler zellikle birbirleriyle konuurken, o geleneklerin hemen tmnden alnm pasajlar nakledebilirler. Otorite makamna oturtulmam, gelenek oluturmam eski-yeni dnrlerden de o an hangi gelenein sahiplendiine baklmakszn argman kullanabilirler. Batan beri, yeni bir hareket yaratma azmini, hangi ortam ve koullar balamnda silahl bir hareket olarak biimlendirmeyi setiini anlatmaya altmz THKP-Cnin, bylece verdii silahl militan imaj gen bir entelektel portresine yansr. THKP-Cnin silahl mcadeleye daha da younlaarak devam veya ertelemebrakma ikileminde paralanmas, silahn ve gen entelektelin ayr resimler olmasyla sonulanmad, portrenin tm dald. nk szkonusu ayrlmada silahl mcadeleyi erteleme veya brakmay savunan, bylece de bileik resmin gen entelektel ksmn temsil ediyor grnenlerin nde gelenleri ve byk blm o portrenin zihni donanmnn tmn seferber ederek THKP-Cnin kaynandaki yeni bir hareket yaratmak misyonunu srdrmek yerine, o zihni donanmn paralarna snmaya yneldiler. Ama bunun hzlanmas, alenilemesi ve bir teslimiyet havasna brnmesi, 1971 Haziranndan ok daha ar ikinci bir darbenin okuyla oldu. 1972 knda THKP-C mensuplarnn tmne kar balatlan geni operasyonda tasfiye edilenlerin tamamnn yakalanmasndan sonra Mahir ayan ve arkadalar da gitgide daralan takip emberlerinde ller ve tevkifler vererek Karadeniz sahiline varabildiler. Son ve en kanl silahl eylem burada oldu. Ve yol da burada bitti. 30 Mart 1972de, Mahir ayan ve THKP-Cnin sava kadrosunun tm katledildi. lk THKP-Cnin son noktas Kzldere oldu. Yaklak bir ay sonra Deniz Gezmi ve iki arkada da idam edildiler. Odanda devrimci genlik hareketinin yerald 1960larn sosyalist hareket dneminin de sonuydu bu. O dnemin tm deneyimi zerinden yeni bir hareket oluturmaya alm THKP-Cnin kendisiyle ve dolaysyla 1960l yllarn tm deneyimiyle i hesaplamaya oturmas artk kanlmazd. Kzlderede imdilik kapanan THKP-C defterini yine amaya kararl olanlar iin gerek bir i hesaplama gerekmiyordu phesiz. O defterin yazl son sayfasna bakarak ve o sayfay Kzldere trajedisinin silinmez izleriyle gerek bir son sz, bir vasiyet gibi alglamalydlar. hesaplama asl olarak THKP-Cnin silahl mcadelesini sorgulayanlar arasnda oldu. ou belki de yaanan oklarn etkisiyle THKP-Cnin yeni bir hareket yaratma kararll zerinden dneceklerine, onu izleyici geleneklerden kendini ayrmak iin silahl mcadeleyi semi bir hareket olarak ele aldlar. Az nce szn ettiimiz tipik THKP-Clinin zihni donanmnn bir bakma eklek-

20

MER LANER

tik yaps bylesi bir ele almann sorgulamas esnasnda -ve hele bir ok ortamnda- mutlaka zlecekti. Nitekim yle de oldu. nk o zihni donanm, sosyalist hareket iindeki hemen tm geleneklerin, doktrinlerin paralarn tayordu. Dolaysyla o paralardan birine snan kanlmaz olarak onun baland doktrinin iine ekti. Bylece dnn THKPC kadrolar iinden birou izleyici gelenekler safna iltica ettiler. Bunu yapamayanlar ya da izleyici geleneklerin kstl koridorlarndan zaten bunalm olanlar, hl muhalif bir ruhu srdryorlarsa, bu bunalmann iddetiyle, uzak gemilerinde iinden gemi olduklar bir muhalefet kanalna savurdular kendilerini. THKP-Cnin subay mensuplarnn ou, mevzileri datlm sol Kemalizme bouna tutunmaya alrken, Kemalizmin her trnn kart kutup olarak niteledii dinin, slm muhalefetin temalarna sarlanlar da oldu. Eski kuak sosyalistlerden Hikmet Kvlcmlnn ksmen de Kemal Tahirin Trkiye tarih ve toplumuna dair farkl ve orijinal grlerini kefeden veya hatrlayanlar da vard.7 *

**

Btn bunlar snm bir atein klleri gibiydiler phesiz. Atein kendisi ise, hl ayn yerde, THKP-Cyi oluturanlarn yeni bir hareket yaratmaya karar verdikleri noktada, o kararn iinde yanmaya devam ediyor hl.

7 Bu dalma manzarasnda, 1960lar Trkiyesinin mevcut dzen ve ideolojiye muhalif hemen tm akmlarna rastlamamz, THKP-Cnin tarama ufkunun geniliinin tersinden bir kant saylabilir.

THKP-C: BR MECRANIN BALANGICI

21

THKP-C (TPLP-F): The commencement of a march

THKP-C (Turkish Peoples Liberation Party-Front) was a new movement, a new organization that was attempted to be founded in the turn of 1970-71 when a leftist military coup dtat was expected. It reached its heyday in the period of 12th March and realized the most spectacular armed operations. However, with the harsh counter-attack of the regime it seemed actually to be destructed in the beginning of 1972. Towards the end of 1973, many diverse movements claimed the inheritage of THKP-C and acquired a wide audience and mass support. In this essay the context and reasons of the survival of THKP-C is analyzed from various angles and THKP-C is scrutunized with its mission of creating a new movement which could set up a dynamic channel which alternates from the pro-Sovietic and pro-Chinese traditions in Turkey.

22

Demokratik soldan Devrimci Yola: 1970lerde sol poplizm zerine notlar

Necmi Erdoan*

Trkiyede siyasal alan ve poplizm

Bu yazda, Ecevit CHPsi ve Devrimci Yol balamnda 1970lerdeki sol poplizmi ele alacaz. Temel iddiamz, Ecevit CHPsi ve Devrimci Yolun, dahil olduklar ideolojik-politik formasyonlar ve aldklar siyasal konumlar birbirinden nemli lde farkl olsa da, poplist tahayyln sylemlerine eklemlenmi olmas asndan ilgin paralellikler gsterdikleridir. Burada CHPnin veya Devrimci Yolun kuatc bir tarihsel deerlendirmesini yapmaya kalkmayacamz aikardr; nk, biliyoruz ki, bir partinin tarihini yazmak, monografik bir bak asyla bir lkenin genel tarihini yazmak demektir (Gramsci, 1971: 151). rgtsel hayat ve faaliyetleri, rgt ii ideolojik tartmalar, yelerin, taraftarlarn ve temsil edilen toplumsal gruplarn zelliklerini ve parti veya hareketin toplumsal-siyasal alan iindeki konumunu zmlemeyi gerektiren byle kapsaml bir tarihyazm uzun soluklu bir abann rn olabilir ancak. Dolaysyla, bu yazda ortaya atacamz argmanlar, 1970ler soluna dair bir almaya baz hareket noktalar veya ipular salamaya dnk yksek sesli dncelerden ibarettir. Bu sfatla, tartlmaya, sorgulanmaya ve deitirilmeye aktr. Trkiyede siyasal sylemlerin tarihi ayn zamanda poplizmlerin de tarihidir. Zira ok partili dneme geiten itibaren siyasal alana damgasn vuran hareketlerin sylemlerinin tayin edici bir ura olagelmitir poplizm. Poplist uran 1950lerden 1990lara kadar uzanan dnemde farkl siyasal sylemler iindeki eklemleni tarzlarn zmlemek, siyasal toporafyann kaba hatlarn da karmak demek olacaktr. Poplizm, hem urak yeri, hem de urak (moment) ilevi

(*) ODT, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm.

TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

DEMOKRATK SOLDAN DEVRMC YOLA: 1970LERDE SOL POPLZM ZERNE

23

grmtr. Birincisiyle kastedilen, kalknma, sanayileme, demokrasi vb. ideolojik ge ve temalar gibi ortak bir st kod, hatta kimi zaman bizatihi bunlar da karakterize eden bir tahayyl biimi olduudur. kincisi ise, poplizmin siyasal metinleraraslktan bamsz olarak varolan bir konum, durak veya referans noktas olmadn, bu st kodun her yerde basit bir ekilde tekrar etmediini, baka bir ideolojik-politik formasyon iinde alntlanrken ya da yinelenirken yeniden kurulduunu anlatr. Demokrat Parti ile Ecevit CHPsi, 1970ler Eceviti ile Devrimci Yol ve hatta Refah Partisi arasndaki metinleraras ilikileri zmlemek, bir ideolojik ge olarak poplizmin nasl farkl uraklar olarak eklemlendiini gsterebilir. Burada dm noktas, birer bo gsteren olarak halk ve millettir. Althusser bir zamanlar snf mcadelesinin szckler zerine bir mcadele olarak grlebileceini sylemiti. Benzer ekilde, Bakhtin / Voloshinov da ideolojik mcadelenin gstergeler zerinde mcadele olduunu savunmutu (bkz. Voloshinov, 1973). 1970ler Trkiyesine bakld zaman da, toplumsal-siyasal mcadelelerin bu iki szck ve bunlarn her birinin farkl telaffuzlar arasndaki gerilim hattnda younlat sylenebilir. Trk san bir tarafa brakrsak, sol poplizm tartmasnn odanda halkn ve halka ait olann (poplerin) bir yazm yzeyi olarak nasl ilev grd ve farkl siyasal sylemler iinde nasl yeniden telaffuz edildii ve eklemlendii yatar. Poplizm Trk solunun tarihi asndan kilit bir neme sahiptir. Zira 1960lardan itibaren kendini kurarken Kemalist halklkla hesaplamas ya da onu yeniden anlamlandrmas gerekmitir. Daha nemlisi, esasen sa eilimli olduu sylenegelen bir toplumda imdiye kadar ykselebilmi, siyasal g ilikileri zerinde ciddi bir etki yapm sol parti ya da hareketler poplist bir zellik tamtr: Ortann solunda Ecevit CHPsi ve radikal sol / sosyalist hareketler iinde Devrimci Yol. Bu iki hareketin zmlenmesi Trk solunun tarihi asndan nemli ipular verecektir bize. nk, her ikisi de, Trk solunun tarihinde istisnai bir dnem olan 1970lere damgasn vurmutur. ddiamz, bu iki hareketin siyasal sylemlerinin poplist bir urak ierdii ve bu hareketlerle poplizm arasndaki ilikinin tesadfi olmaddr. Daha da teye giderek diyebiliriz ki, Ecevit CHPsinin ve Devrimci Yolun sylemleri arasnda, poplist tahayyle zg duygu yapsndan beslenmelerinden kaynaklanan bir yaknlama vardr. Burada yrteceimiz tartma, bu iki siyasal hareket ve sylemin basite ayn kefeye konulabilecei eklinde anlalmamaldr; zira aralarnda ciddi ayrlklar vardr. Biri ak ekilde Kemalist gelenekten gelerek bu gelenei yeniden icat etme iddias tar ve Batl anlamda sosyal demokrasinin Marksizmin mirass olmas nedeniyle kendisini demokratik sol olarak adlandrmay yeleyecek kadar Marksizme kar ve uzaktr. Dieri ise, Kemalizmden etkilenmi bir tarihsel mirasn (MDD) zerinde ykselmise de Marksist-Leninist gelenek iinde yer alr. Biri programatik olarak (siyasetin ierii bakmndan) katlmc ve zynetimci olsa da, pragmatik olarak lider kltne ve lider ile taraftarlar arasndaki

24

NECM ERDOAN

dolaymsz, duygusal ilikiye yaslanmtr. Dieri ise, zaman iinde hiyerarik ve brokratik eilimler gelitirmekle birlikte zerk, yerel inisyatiflere grece ak olmu ve hatta bizatihi siyasal pratiin kendisini dntrmeyi hedeflemitir. Biri parti formunda rgtlenmi ve fakat partiye de tmyle hakim olamam iken, br kendini partileme srecinde gren ve belki de tm dinamizmini bu sreci nihayete erdir(e)memesinden alan bir harekettir. Bu ayrm listesi daha da uzatlabilir. Ancak konumuz asndan nemli olan, ayn duygu yapsnn, ayn ideolojik gelerin her iki hareket iinde nasl eklemlendiidir.

Ecevitten Devrimci Yola

Ecevit-Devrimci Yol hattnda yrtlecek bir sol poplizm tartmas hereyden nce poplizmin tanmlanmasn gerektiriyor. Poplizm, akademik ve teorik literatrde devlet biimleri, siyasal sylemler ve hareketler, iktisat politikalar ve birikim stratejileri, popler kltre yaklamlar gibi eitli alanlara dair olarak tanmlanmas bir yana, gndelik dilde -daha dorusu belirli toplumsal dillerde- de sihirli bir szck olarak karmza kyor. Saduyu, poplizmi kitle destei uruna rasyonel kararlar almak yerine halkn duygularn okayan ucuz politikalara ynelmekle ve halk dalkavukluuyla zdeletirerek, sorgusuz sualsiz knanmas gereken bir siyasal konum olarak sunuyor. Bu ktleyici anlamn ta kendisi saduyulat ve hegemonik siyasetin bir motifi haline geldii lde anti-egaliter bir poplist nitelik kazanyor. Terim, radikal / sosyalist sola gelindiinde ise, yukardakiyle rezonans gsteren anlamlar stleniyor. Tartmamz asndan can alc bir nokta, 1970lerden bu yana Devrimci Yolun -ve daha genel olarak kendisini devrimci demokrat olarak tanmlayan sol hareketlerin- poplist olarak sulanmasdr. Bu sulamayla neyin kastedildiinin bile anlalamad ve fakat yaptrlan etiketin olumsuzlama iin yeterli addedildii vakiyse de, Devrimci Yola yneltilen poplizm eletirisinin odanda snf perspektifinin reddi, emek/sermaye elikisinin inkar, kitle kuyrukuluu ve kk burjuva radikalizmi yer alr. Bizim burada yapacamz sol poplizm tartmasnn bu eletirilerle ayn problematii paylamadn vurgulayalm. Bize gre, hem Devrimci Yola kar yneltilen poplizm eletirileri ve hem de zaman zaman bu eletirilere kar hareketin poplist olmadn gsterebilmek iin ortodoks Marksizme doru kayan -hareketin federatif karakterinden beslenen-1 cevaplar verilmesi, hareketin zgl niteliklerini gzden karyor. Biz burada, Devrimci Yol syleminin poplist bir uraa sahip olduunu ve fakat bu uran Ecevit CHPsinden farkl olarak popler-demokratik bir kar-hegemonik siyasete balandn savunacaz. Poplizm eletirilerine ve poplizmin inkarna kar, Devrimci Yolu geleneksel
1 Devrimci Yolun gevek federalist yaps konusunda bkz. Belge (1990: 178).

DEMOKRATK SOLDAN DEVRMC YOLA: 1970LERDE SOL POPLZM ZERNE

25

soldan farkllatran temel dinamiin bu popler-demokratik eilim olduunu iddia edeceiz. Poplizm, toplumsal-siyasal alan popler kesimler ile egemen kesimler, halk ile iktidar bloku arasndaki antagonistik iliki ekseninde tanmlayan ve hegemonize etmeye alan bir sylemdir. Ezen, smren, asalak egemen glerin ideolojisine kar ezilen, smrlen halka seslenerek ve popler ideolojiler, gelenekler, ve simgeleri kendine eklemleyerek bir kitle seferberliine ve dzen deiikliine soyunur. Halk ile onun dmanlarndan oluan, homojen, geirimsiz, birbirine dal ve saydam iki kamp ya da kutup arasndaki mcadele toplumsal-siyasal alan belirler. Poplist sylem, toplumsal antagonizmalarn oulluunu tansa bile, bu antagonizmalarn kutuplarn birbirinden ayran snrlarn ayn olduunu varsayarak aralarnda bir edeerlik ilikisi kurar. Yani her bir antagonizma bir baka snr ilikisi oluturmaz ve toplumsal-siyasal alann kurucu nitelikteki snrlarn paylar. Halk i blnmeler ve iktidar ilikilerinden azade gren dallk mant, onun idolletirilmesini, yceltilmesini de mmkn klar. te yandan, poplist sylem, her zaman zgl bir ideolojik-politik formasyonun eklemlenmi bir gesi (ura) olarak karmza kar. Tam da milliyeti, rk, demokratik, eitliki veya dinsel sylemlerle eklemlenmi halde olmas yznden kendisine zg bir tematik ve programatik ierii, saf bir paradigmatik biimi yoktur. Halk (halka ait olan) ve halkn dmanlar tahayylnn verili bir ideolojik-politik formasyona gre deimesi her poplizmi kendine zg klar. Poplizm, ierisine eklemlendii, hegemonya kurma iddiasndaki ideolojik-politik formasyonun tabi bir ura olabilecei gibi (rnein sosyalist, faist, yeni muhafazakr poplizmler), dier uraklara baskn kan birletirici ilkesi de olabilir ( nc Dnya poplizmleri ve bu arada Ecevit poplizmi gibi). Son olarak, poplizm, basit bir fikirler btn olmayp, kendini pratiklerde maddiletirir. Poplist liderin halkla kurduu dolaymsz yaknlk ve zdelik ilikisi, yaam tarz, dil, giyim kuam ve slupta cisimleir. (Perulu Belaunde nka kyafetleri, Rus Narodnikleri, Romanyal Mihalache ve Polonyal Witos ise kyl kyafetleri giyerler; Latin Amerikann poplist liderleri gl, sempatik ve mao tiplerdir vs.) Yukarda yaptmz poplizm tanmlamas byk lde Laclaunun (Laclau, 1977; Laclau ve Mouffe, 1985) gelitirdii argmana dayanyor. Burada konumuz olan her iki hareket de gen Laclaunun (1977) poplizm kavramlatrmasyla artc bir yaknlk gsteriyor. Bir farkla ki, Ecevit sylemi Laclaunun Latin Amerikan poplizmleri hakkndaki zmlemesine uyan bir yap arzederken,2 Devrimci Yol sylemi ise, yine gen Laclaunun nerdii norma2 Trk sosyal demokrasisinin bugn balamnda Ecevit poplizmine ilikin daha nce yaptmz tartmalar iin bkz. Erdoan (1992a) ve zellikle Erdoan (1992b).

26

NECM ERDOAN

tif sosyalist poplizm modeliyle benzeiyor.3 Ecevit - Devrimci Yol karlatrmas asndan can alc bir nokta, poplist uran her iki sylem iindeki greli konumunun nemli lde farkllam olmasdr. Poplizm, Ecevit syleminin birletirici-eklemleyici ilkesi iken, Devrimci Yolda sylemsel uraklardan yalnzca biridir. Ecevit CHPsi bizzat poplizm etrafnda ekillenmi iken, Devrimci Yol daha ok popler-demokratik olmaya meyleden bir harekettir. Toplumsal-siyasal alan, Ecevit syleminde halk ve halktan olmayanlar (baz egemen gler), ezenler ve ezilenler, Devrimci Yol syleminde ise, halk ve oligari, halk kitleleri ve egemen snflar ekseninde tanmlanr. Ecevit syleminde halk, kendi emeiyle geinen, geliri bakasnn smrlmesine dayanmayan, toplumda ayrcalk gzetmeyen, topluma ve ynetime kendi olanaklaryla arlk koyamayan, ezilen ve smrlen kyl, ii, memur, esnaf ve zanaatkrlardan oluur. Halktan olmayanlar ise, kendilerini ayrcalkl gren, emein art deerinden eitsiz pay alan, toplumun ynetimi zerinde ar arl olan araclar, tefeciler, byk toprak sahipleri, tekelci sermaye ve dier retken olmayan kesimlerden ibarettir (Ecevit, 1975a: 9; CHP 1976a: , 12). te yandan, Devrimci Yol, kkleri Maonun eliki zmlemesine dayanan ve Althusserci gelenein retim tarz ile toplumsal formasyon ve temel eliki ile egemen eliki arasnda yapt ayrmla uyuan bir ekilde, ba elikiyi halk (ii snf, yoksul kyllk ve tm ezilenler) ile oligari (tekelci burjuvazinin egemenlii altnda olan, toprak aalarn ve tefeci bezirgnlar da kapsayan egemen snflar ittifak) arasndaki eliki olarak tanmlar (Devrimci Yol, 1977: 19; Mftolu, 1991: 626). Oligarik diktatrlkn faist karakterinden dolay, bu ba elikinin siyasal alandaki grnm ise, faizm ile halk arasndaki sava biimindedir. Devrimci Yolu geleneksel soldan ayran ve onun bir toplumsal hareket olarak grnmesinde rol oynayan nemli bir nokta, temel snflar arasndaki elikiyi esas almakla birlikte, toplumsal formasyonun ve siyasal konjoktrn zgl dinamiklerini de hesaba katan ve dar ekonomizmden uzaklaan bu toplumsal kutupsallk -ve bu kutupsall zebilecek bir anti-faist kolektif iradenin yaratlmas gerei- tespitidir. Direni komitelerinde, Fatsa deneyiminde ve genel olarak anti-faist mcadelede APli de, MSPli de olsa faizme kar kan herkesi ayn direni cephesinde birletirme aray bunun en nemli gstergesidir. Her iki sylem de, geleri birbirine edeer olan iki kamp etrafnda olumu bir siyasal mcadele alan tanmlamakla birlikte, telaffuz ettikleri kutupsallklar asndan nemli farkllklar gsterirler. lk olarak, Ecevitin retken-retken olmayan, kendilerini ayrcalkl gren-grmeyen, ellerindeki olanaklar bakalar-

3 Laclaunun poplizme yaklamnn izledii seyir ve post-Marksizm tartmas konumuzun dnda. Ancak, bugn DP iinde ge Laclaunun (Laclau ve Mouffe, 1985) post-Marksizmine yaklaan eilimlerin hayat bulmas zerinde dnlmeye deer bir nokta.

DEMOKRATK SOLDAN DEVRMC YOLA: 1970LERDE SOL POPLZM ZERNE

27

n ezmek iin (ktye) kullanan-kullanmayan egemen gler arasnda yapt ayrm Devrimci Yolda grlmez. Devrimci Yol iktidar blokunun elikili yapsn teslim etmekle birlikte, egemen snflar Ecevitin yapt gibi znel niyetler skalasnda tanmlamaz. kincisi, her iki sylemde de halk kitleleri ayn kesimleri kapsasa dahi, Devrimci Yol snf vurgusuyla Ecevit syleminden ayrlr. Ecevit CHPsi klasik Kemalist sylemin dayanmac-korporatist toplumsal alan tahayylnden toplumsal snflarn ve antagonizmalarn varln teslim etmek yoluyla kopu gsterirken, Devrimci Yol ortodoks Marksizmin uvriyerist perspektifinden uzaklar. Her ikisi de farkl geleneklerden beslenerek ve fakat bu gelenekleri yeniden eklemleyerek poplist bir momenti telaffuz ederler. Yukarda poplizmin pratiklerde maddiletiini syledik. Sol poplizm balamnda bu cisimlemenin rneklerinden biri yaam tarz ve giyim kuamdr. Bilindii zere, Karaolan, halk gibi mavi gmlek ve kasket giyer. Sade, atafatsz ve hatta fakir bir hayat srer; mal mlk yoktur. Devrimci Yolda da, klk kyafetlerin halka ters dmemesi konusunda bir hassasiyet vardr. Hatta gecekondu mahallelerinde faaliyet gsteren devrimci kadnlar alvar giyer ve makyaj yapmazlar. (Bu noktada akla Ecevitin (1973: 8) u szleri geliyor: Bir halk, dinine trelerine bal olabilir; fakat eer toplumu hzla kalkndracak, topluma daha ok sosyal adalet getirecek dncelere kafas aksa, o halk ilerici bir halk demektir. Be vakit namaz klsa da ilericidir, oru tutsa da ilericidir.) Ancak, Ecevitin halkyla kurduu karizmatik, spektakler ve dorudan (rgtsel mekanizmalarn dolaymna ihtiya hissetmeyen) iliki Devrimci Yol iin geerli deildir. Ecevit sylemi, tm anti-Marksist ve anti-komnist tavrna ramen, Marksist lugateden retim ilikileri, styap-altyap, egemen snflar vb. terimleri alr. Bunlarn da tesinde, demokratik halk devrimi ve halk iktidar gibi kavramlar hem Ecevit ve hem de Devrimci Yol syleminde ortaktr. ki sylem arasndaki yaknlama zellikle CHPnin sol kanadnn temsilcilerinin konuma ve yazlarnda bariz bir nitelik kazanr.4 Bu yaknlk, lugatelerin ve temalarn dnda, tahayyl biimi ve duygu yapsnda da kendini ele verir. Szgelimi, Ecevitin hegemonik projesinin temel gelerinden biri olan halk sektr ile Devrimci Yolun direni komiteleri, katlmc ya da zynetimci bir yn tamann tesinde, ortak bir sylemsel dayanaa sahiptirler. Ecevit, halk sektrnn kendisine ait bir fikir olmayp, yurtdndaki iilerin ortak yatrmlara girimeleriyle baladn ve imece geleneinden beslendiini, kendisinin yalnzca halkn bu eilimini ifade ettiini savunur. Ksacas, halk sektr kaynan yine halkn kendisinde bulur. Devrimci Yol da, direni komitelerinin merkezde formle edilen ve gelitirilen bir fikir olmadn, yurdun eitli yrele4 rnein bkz. Eryldz (1975) ve Demokratik Sol Dnce Forumundaki tartmalar (CHP: 1976b).

28

NECM ERDOAN

rinde ve mahallelerde faist saldrlara kar halkn kendiliinden direni eilimlerinden kaynaklanan ve hayatn kendisinin ortaya att bir neri olduunu syler (Devrimci Yol, 1978b; Mftolu, 1991: 347). Gerekten de, Devrimci Yol dergilerinde, direni komitelerinin nce dergiye gelen mektuplarda ad byle konmasa da- ifade edildiini, daha sonra derginin mehur orta sayfasnn direni komiteleri fikrini ele aldn grmek mmkndr. Direni komiteleri, halk kitleleri arasnda doan anti-faist savunma ve dayanma eilimlerinin devrimci bir dorultuya kanalize edilmesi eklinde formle edilmitir. Yani her iki durumda da, esin kayna halkn kendisidir. Sylem halkn kendiliinden eilimlerini sistematize ettii, doan ocua ad koyduu (Forta, 1997) iddiasndadr. Her iki hareket de kendini iinden kt siyasal gelenekten farkllatrr. Ecevit poplizmi CHPnin Kemalist geleneinden, Devrimci Yol ise geleneksel soldan -ve THKP-Cden- ksmi bir kopu gsterir. Ecevit, CHPnin klasik Kemalist syleminin halklk, devletilik ve devrimcilik gibi ilkelerini poplist bir balama yerletirerek, eklemsizletirmi ve yeniden eklemlemitir.5 Tek parti dnemi CHPsini zmni bir ekilde eletiren Ecevit poplizmi6 Kemalizmin devrimciliini halk iktidarn gerekletirecek bir dzen deiiklii ve demokratik halk devrimcilii ynnde yeniden formle etmitir. Ecevit (1970), Atatrk devrimlerinin styapsal bir karakter tadn ve fakat halk bask ve smrden kurtarmadn (halka demediini), Kemalizmin znde yatan srekli devrimci atlmlar anlaynn imdiki tezahrnn altyap devrimi (retim ilikilerinin halk yararna dntrlmesi) olmas gerektiini vazeder. Ortann solundaki CHP aydn /halk elikisinin yerini ekonomik farkllamalardan do, an yeni elikilerin aldn ve kar evrelerinin glenmesi ve halkn aydnlanmas ile asker-sivil brokratlarn iktidarn byk lde kaybettiini teslim eder (CHP 1970: 37; Ecevit, 1973: 5). Halka ramen halk iin iar yerine halk , iin halkla birlikte iarn benimseyen ve halka kar ve yabanc olmak deil, Atatrk gibi halk olmak, halkla zdelemeye almak gerektiini savunan Ecevitin demokratik sol siyasetinin, tepeden inmeciliin artk imkanszlat

5 Kemalizmin poplist olarak tanmlanmas hem bizim yaptmz poplizm kavramlatrmas asndan ve hem de tek parti dnemi sonras sa ve sol poplist sylemlerin -ama zellikle Ecevit poplizminin- Kemalist halklkla olan elikili ilikilerine hakkn verebilmek bakmndan mmkn deil (kr. Sunar, 1985: 2078). Aksi halde, tek parti dnemi Kemalizminin halklk ile Ecevit syleminin halklk arasndaki krlma gzden kaar. te yandan, hegemonyann poplist bir ura ve ayrca popler rzay zorunlu kld dnlnce de, tek parti dnemi Kemalizmine bir hegemonya atfetmek formalist bir yanlg olarak grnyor. Tek parti dnemi Kemalizminin hegemonyasndan sz eden bir kar gr iin bkz. elik (1998). 6 Ecevit (1970: 89), 1946 ruhunun halkn zlemlerinin bir patlamas olduunu, DP iktidaryla birlikte, aya arkl kylnn devlet kapsndan ilk defa ba dik girdiini teslim eder. (Ancak halk, kendisine tepeden bakan brokratlarn gcn kracan sand DPnin kendisini aldattn sonradan anlamaya balamtr.)

DEMOKRATK SOLDAN DEVRMC YOLA: 1970LERDE SOL POPLZM ZERNE

29

koullarda CHPyi devlet partisinden halk partisine dntrerek, Kemalizmi hegemonikletirmeye ynelik bir giriim olduu sylenebilir. Ecevit syleminin istisnailii sol siyaset adna muazzam bir kitle destei devirebilmesinde ve Kemalizmi hegemonik bir proje olarak sunabilmesinde yatar. Hem Ecevit syleminde ve hem de Devrimci Yol syleminde Gramscici bir damar var: Aydnlar-halk ilikisi bbnda Ecevit ve halk iktidarnn nveleri bbnda Devrimci Yol. Temel problematii talyada modern prensin bir ulusalpopler irade yaratmas olan Gramsci sk sk talyan aydnlarnn halka yabanc olduunu vurgular: Bazlar tesadfen halk kkenli olsa da, aydnlar halktan gelmiyor. Kendilerini (retorii bir yana brakrsak) halkla bal hissetmiyorlar, halkn ihtiyalarn, zlemlerini ve duygularn bilmiyor ve hissetmiyorlar. Halktan kopuk ve temelsizler; halkn kendi organik ilevleriyle eklemlenmemi bir kast halindeler (Gramsci, 1985: 209). Benzer ekilde, Ecevit syleminin kilit uraklarndan biri de, halk hor gren, halka yukardan bakan, halka yabanc aydnlarn ve onlarn brokratik sekinci, tepeden inmeci tavrlarnn eletirisidir. Gerek solcu halka inanan, sayg duyan, halkla kaynaan ve btnleen solcudur (Ecevit, 1970: 95; 1975b: 17). te yandan, Devrimci Yol, halk sava stratejisine zg iktidarn btn lkede bir anda deil, para para elde edilmesi fikrini, demokratik halk iktidarnn organlarnn bugnden yaratlmas eklinde yorumlarken, Gramscici terimlerle, manevra savandan mevzi savana doru bir ynelim gstermitir. Direni komitelerinde, tam da demokratik halk iktidarnn asl anlamn vurgulamas, halkn kendi iktidar kavramn ve merkezi otoriteye bir alternatif yaratlmas zorunluluunu somutlamas alarndan Gramscici bir yn vardr. Zira Devrimci Yolun szn ettii halk iktidarnn lke dzeyinde ieklenmesi, gelecee zg ilikilerin bugnden yeertilmesi Gramscinin Ordine Nuovo dnemindeki yazlarnn odanda yer alr.7 Direni komiteleri, 1970lerin zgl konjonktrnde hem tm anti-faist halk glerinin birleik devrimci savann rgtlendirilmesi araynn bir ifadesi olmas ve hem de devrimci halk iktidarnn birer nvesi olarak formle edilmesi anlamnda kar-hegemonik bir nitelik tar (Devrimci Yol, 1978a; Mftolu, 1991: 298). Direni komiteleri mant, kar-hegemonik bir perspektif tad lde devrimi bir olaylar dizisi olarak deil, organik bir sre olarak tanmlamaya meyleder. Devrimci Yoldaki Gramscici damar aka teslim edilmi olsayd, bu noktann vurgulanmas anlamsz kaabilirdi. Devrimci Yolu geleneksel soldan kopu srecinde bir hareket yapan da, THKP-Cden devrald, nc sava, politiklemi askeri sava stratejisi, suni denge vb. lerine dayal devrim stratejisi ile

7 Gramscinin zellikle Hapishane Defterleri ncesi siyasal yazlarndaki filizlenme vurgusu ve yeni devletin ekirdekleri veya embriyonik biimleri olarak fabrika konseyleri konusunda bkz. Boggs (1976: 85-100).

30

NECM ERDOAN

direni komiteleri, Fatsadaki yerel ynetim deneyimi ve genel olarak demokratik halk iktidarnn filizlendirilmesi anlaynn ima ettii bir kar-hegemonik stratejinin iie bulunmasdr. Aslnda ilki, Devrimci Yol syleminde programatik ve stratejik bir nem tamaktan ok, iinden kt gelenee ve muhalefetinin ve eylemciliinin radikalliine dnk armlaryla anlam kazanr. Ama yine de, yeni bir kolektif irade etrafnda bir st sentez yaratabilecek kar-hegemonik ufkun genilemesini snrlayc bir etkide bulunmutur. Gramscici damarn altnn izilmesi, hareketin yurtdndaki mensuplarnn 1980lerde yaad sivil toplum tartmalarnn kaynaklarnn anlalmas bakmndan da nemlidir. 1980ler konjoktrnn ve ANAP iktidarnn devlet /sivil toplum (veya . Mardinden mlhem merkez / evre) ikilii ve atmas ekseninde zmlenmesi, demokratik halk devriminin nitelii, reel sosyalizm ve iktidar sorunu, snfsal ve snfsal olmayan aidiyetler vb. konular etrafnda yaanan bu tartma ve sonucundaki kopu, hem Trkiyede 1980lerde yrtlen sivil toplum tartmalarna bir bakma nclk etmi ve hem de Trkiye solunun 1990lardaki ekilleniinin -kabaca sylenecek olursa geleneksel sol / sol liberalizm hattndaki kutuplamann- ilk iaretlerini vermitir. Ecevit sylemi de, Devrimci Yol sylemi de yerlilik veya Trkiyeye zglk vurgusu tar. Ecevitin Batya zg olan sosyal demokrasi yerine demokratik sol kavramn ortaya atmas ve Devrimci Yolun ablonculuk eletirisi buna iaret eder. Ecevitin kendi siyasal konumunu demokratik sol olarak adlandrmasnn en nemli nedenlerinden biri, CHPnin yeni izgisinin Bat sosyal demokrat partilerinin aksine Marksizmden kaynaklanmadn vurgulamaktr (Ecevit, 1975a: 52). 1974 ylnda yaymlanan Demokratik Sol Bildirge de CHPnin solculuunun kendine zg olduunu, dier sol hareketler ve doktrinlerden esinlenmediini kaydeder (Ecevit, 1974b: 39). Dahas, CHPnin yeni toplumsal projesinin baka yerlerde gelitirilen modelleri taklit etmeyecei, bizim kendi kltrmzn yaratt teorinin bilimsel bir yntemle uygulanmasna dayanaca savunulmutur.8 Ecevit, halk anlamayan sahte solcu aydnlar demokratik olmayan lkelerdeki devrimci yntemleri taklit etmeye almakla, halkn gerek zlemlerinden ve gerek durumundan bihaber olmakla eletirir (Ecevit, 1971: 94). Ecevitin (1972a: 5) zentici ve aktarmac aydnlara veryansn etmesine karlk, Devrimci Yol da, Sovyet, in ya da Arnavutluk yanls hareketlerin abloncu, aktarmac, takipi anlaylarn eletirerek9 Trkiyeye zg yolu bulmaya alr. Siyasal zmlemeyi eviri faaliyetlerine indirgeyen sosyalist hareketler Devrimci Yol dergisinde sk sk eletirilmitir. Devrim8 Bkz. CHP Genlik Kollar Bakan S. Genin Demokratik Sol Dnce Forumunu (1971) a konumas (CHP 1971: 22). , 9 O. Mftolu, Devrimci Yol Yazlarna yazd nszde Sovyet, in vb. yanllarnn tavrn deerlendirirken, gerekten sanki Trkiyede deil inde ya da Rusyada yayor gibiydiler! diyor (Mftolu, 1991: 31).

DEMOKRATK SOLDAN DEVRMC YOLA: 1970LERDE SOL POPLZM ZERNE

31

ci Yol syleminin tayin edici bir gesi direni komiteleri ise, dieri somut koullarn somut tahlili ve ayan Trkiye toprana basma iddiasdr. Fakat, Ecevitin demokratik solu biz bize benzeriz mantndan esintiler tayan, yerlici ve nc yolcu bir tahayyl telaffuz ederken, Devrimci Yol sylemindeki Trkiyeye zg yol vurgusu Marksizm-Leninizmin evrensel tezlerine ball dlamaz (Aksine, bunlar doru okumann rn olarak gsterilir.) Szkonusu bu Trkiyeye zglk vurgusu ile poplizm arasndaki sk iliki siyasal pratiin kavran biiminde somutlar. Trk sann sahiplenegeldii halk iin politika yapma, halkn somut ihtiyalarna cevap verme, halka hizmet etme temasn sol poplizm de ilemitir. Siyasal pratii halka hizmet temelinde tanmlama Ecevit syleminde batan beri szkonusudur. Ecevit, daha 1966da kaleme ald Ortann Solunda CHPnin halka gitmek iin bir halk gnllleri rgt kurmas gerektiini savunmutur. Partinin genlik ve kadn kollarna dayanacak olan bu rgt, sosyal hizmetlerle ilgilenecek, halk kitlelerinin ekonomik sorunlarn en aza indirmek iin onlar bilgilendirecek ve ynlendirecek, halkn mesleki eitimi ve kltrel gelimesi iin olanaklar salayacaktr (Ecevit, 1966: 81). te yandan, direni komitelerinin faist saldrlarn olmad yerlerde halkn yol, su, kanalizasyon gibi eitli sosyal sorunlarn zmeyi stlenmesinin nerilmesi (Devrimci Yol, 1978c; Mftolu, 1991: 366), Fatsada amura Son kampanyasnn dzenlenmesi ve tefeciliin ortadan kaldrlmas gibi faaliyetlere giriilmesi, gecekondululara yardm vb. pratikler Devrimci Yol syleminin halkn somut sorunlarndan hareket etme iarnn rnleridir.10 1970lerde Devrimci Yolun etkin olduu blgelerde yaayan ahalinin hafzasnda hl izleri bulunan Dev-Genliler imajnn temel gelerinden biridir bu.

Halk iktidar ve poplizmin edimsel elikileri

Yukarda, halkn bir yazm yzeyi olarak ilev grdn, farkl ideolojik-politik formasyonlar iinde eklemsizletirilip yeniden eklemlendiini, yeniden telaffuz edilir ve alntlanrken yeniden icad edildiini syledik. Poplizmi tanmlarken de, halkn iktidar blokunun antagonistik tekisi olarak telaffuz edildiini belirttik. Burada, halk telaffuz eden sz edimlerinin kendileri zerinde duracaz. Halkn yceltilmesi, Devrimci Yol syleminde deilse de, Ecevit syleminde kilit bir rol oynar. Ecevite gre, Trk halk bilinli, ak grl, bar, nyargsz, uygar, sorumluluk sahibi, iyi niyetli, oulcu ve demokrasiye yrekten bal olmak gibi birok erdeme sahiptir; halkn gelenekleri de demokratik, dayanmac, eitliki ve katlmcdr. Btn erdemlerin kaynan halkta arayan bu sylem halk betimlerken icat eder.
10 Yaknlarda yaanan Adana depreminde, Devrimci Yol geleneinden gelen insanlarn da iinde yerald DPlilerin yardma komasnn bu iarn izlerini tad sylenebilir.

32

NECM ERDOAN

Ecevitin 28.6.1975 tarihinde stanbulda yapt bir konumadaki u szlerini alalm: Siz iktidarsnz. ktidar halktr (Ecevit, 1977: 10). Ve bunu Dev-Gen ve Devrimci Yolun u sloganlaryla birlikte dnelim: Sz / Yetki / Karar / Halka ve Tek yol tek seenek halkn kendi iktidardr. Ecevitin szleri halk iktidarn imdiki zamana ait gibi gsterse de, asl vurgusunun betimleyici deil normatif nitelikte oluu nedeniyle Devrimci Yolun sloganlaryla benzeiyor. Halk, her iki durumda da hegemonik projenin vadettii gelecek tasarmnn kurucu znesi olarak grnyor. Szcenin znesi ile telaffuzun znesi arasndaki iliki iki siyasal sylemin greli konumlarna da k tutuyor. Ecevit ikinci tekil / oul ahs olarak halka sesleniyor ve halk betimlerken edimsel bir tarzda kuruyor. Devrimci Yol ise, dorudan halka seslenmezken, halk nc ahs olarak sunuyor. Eceviti sylemin elikili karakteri bu szlerde kendini ele veriyor. Zira, sylem hem halk halk olarak kuruyor ve iktidarn asl sahibi olarak sunuyor ve hem de lideri halkn dna ve stne yerletiriyor. Halk, hem iktidar sahibi ve hem de iktidarn kendi kendine gerekletirmekten aciz grnyor. Devrimci Yol sloganlarnda ise telaffuzun zmni znesi halkn devrimci ncleri; ama nc halk iktidarna arda bulunarak kendi nderliini tarihselletiriyor. Birinci durumda karizmatik, ikinci durumda Leninist etki szkonusu olsa da, her ikisi de halk kendisini gerekletirmek zere harekete geirilmesi gereken bir potansiyel, eyleyici klnmas gereken bir iktidar kayna ve temeli olarak sunuyor. Benzer ekilde, CHPnin Halk Ecevit slogan ile Devrimci Yolun Halka kalkan faist eller krlr slogan sol poplist tahayyln farkl eklemlenme biimlerine iaret eder. Ecevitin halk imaj ile Dev-Genlilerin ve Devrimci Yolcularn halk koruyan ve kollayan imajlar arasnda bir ortaklk szkonusudur. Her ikisi de, yzyl dnmnden itibaren sregelen halka doru hareketinin izlerini tayor. Halka Doru dergisinin yazdna gre 1913 ylnda baz tbbiye rencilerinin yryerek Anadoluya, halka doru gitmesi (bkz. Toprak, 1984: 72-3) ile 1970lerde Devrimci Yolcularn gecekondu halkna doru gitmesi arasnda tarihsel bir ba kurmak abart saylmaz herhalde. Hem Ecevit syleminde ve hem de Devrimci Yol syleminde halka gitmenin ikin olduu sylenebilir. (Bir kez daha, Gramscinin (1985: 275) de fikir hareketleri ve ulusal edebiyat balamnda halka doru gitmeyi vurguladn belirtelim.) Ecevit, halka gitmeyi, sayg duymay, inanmay, halk bilmeyi, anlamay, sevmeyi, halktan renmeyi, halkn dilini konumay, halkla kaynamay ve btnlemeyi vazeder. Ona gre, halka anlatlmaz, halkla ancak anlalabilir (Ecevit, 1974a: 5). Devrimci Yolcu syleminde ise kitle iinde alma, saksda deil bahede yetien bir devrimci olma, halktan ne geride, ne ok ileride durma, halktan renip halka verme, halkn hem retmeni, hem rencisi olma vb. temel dsturlardr. Ecevitin (1972b: 46) CHP artk Halk Partisi olmann da tesinde halkn ta kendisidir sz, sylemine ikin olan edimsel elikinin bir baka rneidir. Ecevit

DEMOKRATK SOLDAN DEVRMC YOLA: 1970LERDE SOL POPLZM ZERNE

33

sylemi, bir yandan CHP iktidar ile halk iktidarnn bir ve ayn ey olduunu vazederken, br yandan da -1973 seimlerine ilikin deerlendirmesinde olduu zere- kendimizi halka anlatmay baardk diyerek halkla CHPyi ayryordu. Aslnda, bu edimsel eliki poplist sylemin kurucu bir gesidir. nk poplizm, tam da halkla kaynamay, halkla zdelemeyi telaffuz ederken, nder ile kitlesi ya da taraftarlar arasnda bir yark yaratr. Halka dair pedagojik-betimleyici ve edimsel szceler arasndaki ikilemdir bu yar yaratan. Ecevitin yukarda aktardmz szyle, Devrimci Yol dergisindeki u balk arasndaki iliki dikkate deer: Faist gler Eceviti teslim ald ama bizi teslim alamayacaktr, nk: BZ HALKIZ.11 Ecevitin CHP ile halk zdeletirmesine karlk, Devrimci Yol da devrimci hareket ile halk zdeletirir. Ecevit sylemi iin szkonusu olan edimsel elikinin nc-kitle problematiinin iinde kald lde Devrimci Yol iin de geerli olduu sylenebilir. Partileme srecinin tamamlan(a)mamasna dair olarak sylenen gerek kadrolarmzn sava iindeki pime derecesi asndan, gerek Trkiyedeki siyasal grevleri yerine getirmekteki yetkinlii asndan partileebilecek olgunlukta olunmad argman ile klasik sol parti rgtlenmelerindeki parti brokrasisi ve fetiine kar Devrimci Yolun halk halk adna ynetmeyi deil de halkn kendi kendini ynetmesinin zeminini hazrlayabilecek bir politik nderlik olarak kendini konumlandrm olduu argman arasndaki gerilim bunu gsterir (Forta, 1997).12 Yukarda sloganlar baznda sylediklerimizin rgtlenme modelindeki tezahrdr burada szkonusu olan. Ancak, Devrimci Yolu Ecevit poplizminden farkllatran nokta, halka ve halk iktidarna dair bu edimsel elikinin karizmatik ya da brokratik tarzda dondurulmas deil, canl tutulmasdr. Devrimci Yolun tarihsel konumunun kilit noktas partileme srecinde deil, geleneksel soldan kopu srecinde bir hareket olmasnda aranmaldr. Bu sre klasik parti modeline uymayan, kendiliinden, yerel, zerk etkilere ve inisyatiflere ak, konjonktrel sorunlar etrafnda ekillenen bir toplumsal-siyasal hareket formunun yaad bir sretir. Tekrar sylersek, zgll partileme srecinin tamamlan(a)mamasnda yatmaktadr.

Organik bunalm ve sol poplizm

1970ler Trkiyesinin toplumsal-siyasal toporafyas eskinin ld ve fakat yeninin henz domad (Gramsci, 1971: 276) bir organik bunalm ekseninde ekillendi. Halk kitlelerinin hzla ve geni apta siyasal alana dahil olduu, geleneksel aidiyetlerin zlmeye yz tuttuu ve geleneksel siyasal yaplarn (devlet
11 Devrimci Yol, say 15, 21 ubat 1978. Bir baka rnek ise udur: Smrcler ve uaklar bir avutur. Biz ise milyonlarca ii, milyonlarca kyl, milyonlarca gen ve milyonlarca emekiden oluan bir halkz (Devrimci Yol, 1980). 12 Hareketin kendi kadrolar arasndaki brokratik eilimleri ve baz zaaflar tartt ve sorgulad Pembe Bror (Devrimci Yol, 1978c) bu gerilimi yanstr.

34

NECM ERDOAN

iktidarnn ve siyasal partilerin) derin bir otorite ve temsil bunalm yaad bu sre yeni bir tarihsel blokun kurulmasn dayatyordu. Ancak, bu bunalm zme iddiasndaki siyasal sylemlerin baarabildii ey kendilerini hegemonikletirmek deil, muhaliflerini -hem kendi cephelerinde yer alanlar ve hem de kar cephedekileri- etkisizletirmek, zayflatmak, kitle tabannn genilemesini engellemek oldu. Sonuta gelinen nokta, hi kimsenin kmldayamaz, hareket edemez hale geldii ve fakat eitsiz bir ekilde yaplanm bir katastrofik denge haliydi. Ecevit CHPsi de, Devrimci Yol da, Trkiye toplumsal formasyonunu sarsan organik bunalm zme iddiasndayd. Fakat her ikisi de yukarda szn ettiimiz karlkl etkisizletirme ve yaltma srecinin birer paras oldular. Yukarda Ecevit syleminin eklemleyici ilkesini poplist uran kendisinde bulan, zgl bir poplist sylem olduunu, buna karlk Devrimci Yolun poplist ura telaffuz etmekle birlikte bunu demokratik halk devrimine ve sosyalizme balayan, popler-demokratik bir hareket olmaya meylettiini savunduk. Bunun da tesinde, Gramscici terimlerle sylersek, Ecevit poplizmi transformizm veya pasif devrim ekseninde dnlebilecekken, Devrimci Yol bir yaylmac hegemonya perspektifinin izlerini tayordu. Birincisi, popler tepkilere, taleplere, ideolojik gelere ve sembollere seslenen ve fakat bunlar kendi iinde eklemlerken antagonistik karakterlerini reformist bir tarzda etkisizletiren bir nitelik arzeder. kincisi ise, tersine, bu popler muhalif gelerin antagonistik potansiyelini tmyle aa karmaya giriir. Popler-demokratik adlandrmalar (Laclau, 1977) ve popler talepler, birinci durumda devleti, brokratik ve reformist bir tarzda eklemlenerek sourulur ve sistem ii kanallara aktlrken, ikincisinde, iktidar blokuna kar uzlamaz bir antagonistik iliki iinde tanmlanarak radikal bir toplumsal dnm projesine eklemlenir. Bu ereve, Ecevit ve Devrimci Yol sylemleri arasndaki ilikiye k tutabilir. Her ikisi de ayn popler anlam haritalarn kendine eklemlemeye almtr. Dahas, bizzat Ecevit poplizminin ortaya k, yani devlet partisi CHPnin halk partisi CHPye dnmesi, radikal sol /sosyalist muhalefetten beslenmitir. Sosyal demokrasi ya da demokratik sol, baka yerlerde olduu gibi, Trkiyede de, radikalleebilecek veya radikalleme eilimi gsteren talep ve tepkileri kendi sylemine eklemleyerek yumuatma, eritme, sourma ilevini stlenmitir. Yani CHPnin dzen deiiklii ve halk iktidar program demokratik halk muhalefetine radikal sol olmayan bir zm yolu nerirken, hem bu taleplere seslenmi ve hem de bu talepleri snrlamak istemitir. CHPnin demokratik halk iktidar ile Devrimci Yolun demokratik halk devrimi ayn hegemonik projeler deildir kukusuz; ama ayn popler anlamlandrmalar eklemlemeye ynelmilerdir. CHP ve Devrimci Yolun 1970lerin genel siyasal konjonktr, yani toplumsalsiyasal g ilikilerinin somut ekillenii iinde aldklar konumu etraflca zmlemek bu yaznn snrlarn ayor. Kaba bir bakla yetinelim: Mevcut toplumsal antagonizmalara zgl bir poplist zm bulma iddiasndaki Ecevit poplizmi,

DEMOKRATK SOLDAN DEVRMC YOLA: 1970LERDE SOL POPLZM ZERNE

35

byle bir poplist tarzda zlmeye elverisiz olan toplumsal kutuplamalarn derinlemesi karsnda, zaten hl iinde barndrd CHPnin geleneksel devleti reflekslerini yeniden canlandrmtr.13 yle ki, Ecevit poplizminin kitle destei alarak zirveye ulat 1977 yl, dzen deiiklii programnn yerini milli birlik ve asayi programnn ald yl da olmutur. 1978de kurulan Ecevit hkmeti, poplist hegemonik projeyi uygulamay baaramam deildir; zira daha iktidara gelmeden, devleti kurtarmak adna bu projeden vazgemitir. Dolaysyla, CHP devlet partisi roln yeniden stlenmek zorunluluunu hissetmitir. Devrimci Yol szkonusu olduunda ise, anti-faist muhalefet dalgas hem harekete temel dinamiini vermi ve hem de hareketi snrlamtr. Ksa bir zaman diliminde hzla byyen gen bir hareket olarak, trmanan faist saldrlar ve iddetli kutuplamalar karsnda arlkla savunmac bir konuma itilmi, telaffuz ettii kar-hegemonik siyasetin pozitif, kurucu gelerini -ahlaki-entelektel nderlii kazanacak ekilde-gelitirememitir. Temel karakteri faizme kar mcadele olan hareket, bir ak faist diktatrlk olasln ok nceden tespit etmi olmasna ramen, savunduu devrimci direni cephesine geni halk ynlar bir tarafa, dier sol hareketleri dahi dahil edememitir. Ksacas, hem bir poplist birlik arayn dillendiren Ecevitin demokratik solu, hem de bir popler-demokratik sramann iaretlerini veren Devrimci Yol, yeni bir saduyu, yeni bir kolektif irade etrafnda ekonomik, siyasal, entelektel ve ahlaki birlik salamay beceremediler. Bu hegemonik baarszln kaynaklar, bizim burada yaptmz gibi yalnzca yazl metinlere bakarak anlalamaz. Bunun iin, formel dzeyi aan, karmak bir toplumsal formasyon, konjonktr ve siyasal kltr zmlemesine ihtiyacmz var. Son olarak unu vurgulayalm ki, yer yer -iinde bulunduu ideolojik bunalmdan da beslenenbir sekinci ve entelektelist eilimle malul olan gnmz solunun, tarihinde reym halinde bulunan popler-demokratik perspektifi koruyarak aabildii, popler geleneklere eklemlenebilen ve kendini organikletirebilen bir karhegemonik siyasete ynelebildii sylenemez.

KAYNAKA
Belge, M. (1990), Sol, I. C. Schick ve E. A. Tonak (der.), Gei Srecinde Trkiye iinde, Belge Yaynlar stanbul.

13 Murat Belgenin (1990: 160) deyiiyle, Ecevit, halk tabann salamlatrmakta baarsz oldu ve ii snfn faizme kar mcadelede kendisine yardma armak yerine, halkn karsnda devletin temsilciliini benimsedi. CHPnin Atatrk kkenleri, devletilik ve yukardan ynetme gelenei partiyi iktidara geri getirmi olan tabandan gelen cokuya baskn geldi. En derin bunalm srasnda Charles de Gaulle televizyona kp halka aidez moi (bana yardm edin) diyebilmiti, ama byle bir kararllk Ecevit iin ulalabilirin tesindeydi.

36
Boogs, C. (1976), Gramscis Marxism, Pluto Press, Londra.

NECM ERDOAN

Cumhuriyet Halk Partisi (1971), Demokratik Sol Dnce Forumu. Trkiyenin Yapsal Analizi, Ankara. Cumhuriyet Halk Partisi (1974), Demokratik Sol Dnce Forumu, Ankara. Cumhuriyet Halk Partisi (1976a), Program, Ankara. Cumhuriyet Halk Partisi (1976b), Demokratik Sol Dnce Forumu, 4 Cilt, Ankara. elik, N. B. (1998), Kemalist Hegemonya zerine bir Kavramsallatrma Denemesi, Birikim, No. 105-6. Devrimci Yol (1977), Bildirge: lkemizde ve Dnyada inde Bulunduumuz Durum ve Temel Siyasi Grevimiz, Nisan 1977 ve Mftolu (1991) iinde, s. 613-62. Devrimci Yol (1978a), Smrge, Yar Smrge lkelerde ve Trkiyede Faizm, Devrimci Yol, 15 Ocak 1978, Say 13, ve Mftolu (1991) iinde, s. 277-300. Devrimci Yol (1978b), Parti-Cephe likileri, Direni Komiteleri ve Partileme Sreci, Devrimci Yol, 20 Mart 1978, Say 16 ve Mftolu (1991) iinde, s. 342-50. Devrimci Yol (1978c), rgtsel Sorunlar ve alma Tarzmzdaki Baz Hatal Eilimler zerine, Mays 1978 ve Mftolu (1991) iinde, s. 351-67. Devrimci Yol (1980), Devrimciler Ne in Savayor?, Austos 1980, Mftolu (1991) iinde, s. 663-91. Ecevit, B. (1966), Ortann Solu, Kim Yaynlar, Ankara. Ecevit, B. (1970), Atatrk ve Devrimcilik, Tekin Yaynevi, stanbul. Ecevit, B. (1971), nsz, Demokratik Sol Dnce Forumu. Trkiyenin Yapsal Analizi iinde, Ankara. Ecevit, B. (1972a), Aydn ve Halk, zgr nsan, No. 2. Ecevit, B. (1972b), Kurultaylar ve Sonras, Ankara. Ecevit, B. (1973), Blent Ecevit Diyor ki..., Ankara. Ecevit, B. (1974a), Babakan B. Ecevitin Demokratik Sol Dnce Forumunda Yapt Konuma, CHP (1974) iinde. Ecevit, B. (1974b), CHP Genel Bakan B. Ecevitin CHP 22. Kurultayn A Konumas, Ankara. Ecevit, B. (1975a), Demokratik Solda Temel Kavramlar ve Sorunlar, Ankara. Ecevit, B. (1975b), Demokratik Sol, Ankara. Ecevit, B. (1977), Umut Yl: 1977, Ankara. Erdoan, N. (1992a), Trk Sosyal Demokrasisinin Hal-i Pr Melali, Birikim, No. 33. Erdoan, N. (1992b), Demokratik Sol ve Sosyal Demokrat Portreler, Birikim, No. 44. Eryldz, S. (1975), Demokratik Sol, 2 Cilt, Ankara. Forta, B. (1997), Devrimci Yol zerine Dnceler, Yeniden, No. 24. Gramsci, A. (1971), Selections from the Prison Notebooks, Lawrence and Wishart, Londra. Gramsci, A. (1985), Selections from Cultural Writings, Lawrence and Wishart, Londra. Laclau, E. (1977), Politics and Ideology in Marxist Theory, Verso, Londra. Laclau, E. ve Mouffe, C. (1985), Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Deomcratic Politics, Verso, Londra. Mftolu, O. (1991) (der.), Devrimci Yol Yazlar, Devrim Yaynevi, stanbul. Sunar, . (1985), Demokrat Parti ve Poplizm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 8. Toprak, Z. (1984), Osmanl Narodnikleri: Halka Doru Gidenler, Toplum ve Bilim, No. 24. Voloshinov, V. N. (1973), Marxism and the Philosophy of Language, Harvard University Press, Cambridge (Mass).

DEMOKRATK SOLDAN DEVRMC YOLA: 1970LERDE SOL POPLZM ZERNE

37

From the democratic left to the revolutionary path: Notes on left populism in the 1970s

This article examines the significance of populist moment in two left political discourses of the 1970s: Ecevits democratic left and the Revolutionary Path. It defines populism as a political discourse that is characterised by a division of the social-political space along the bipolar lines of the antagonism between the people and power bloc and attempts to mobilise the people as against the ideology of dominant forces or classes. Notwithstanding their conflicting ideological-political complexes, both Ecevit and the Revolutionary Path articulate a populist moment into their discourses insofar as they are based on the people / dominant forces polarity or the people / oligarchy contradiction. They have a populist structure of feeling in common as can be detected in their ideas of going to the people and politics as an activity in the service of the people as well as in their popular sources of inspiration. Populist imaginary and its performative contradictions are also evident in the very act of enunciating the people as the subject. Nevertheless, populism is a subordinate moment of the Revolutionary Path discourse whereas Ecevits political discourse is organised by its specifically populist articulatory principle. Yet, they both failed to hegemonise themselves and became part of the on-going organic crisis in the Turkish social formation.

38

Trk solu ve kltr

Ahmet Oktay*

lkin, kavram ve anlam karklna yolamamak iin, Trk solu deyiminden Trkiye komnist hareketini anladm, bu yazdaki tm deerlendirmelerin, yorumlarn bu anlay dorultusunda oluturulduunu belirteyim. Bir nokta daha anmsatlabilir: Bu yazda irdelemeye altm Trk solu ile kltr arasndaki ilikiler, zellikle 1930-1968 ylna kadar olan dnemi kapsyor. u nedenle: Bu tarih, Trkiyede siyasal/ideolojik mcadelenin hzlanma ve devlet, sa ve devrimci iddetin sadece siyasal dzeye deil kltrel ve kuramsal dzeye de iselleme dneminin balangcna tekabl ediyor. Bu tarihten sonra, baz bamsz kltr ve edebiyat/sanat yorumlarna ve klasik Marksist metinlerin ve Stalin sonras canlanmann rn kitaplarn evirilerine rastlansa bile, kentleme/sanayileme ve proletaryann gelime srelerine bal olarak beliren kltrel/ideolojik fenomenler gzard edilmilerdir. 1968 sonrasnn bir nkabuller, mcadelede ncelik alma ve lider olma (kiiler ve rgtler dzeyinde) kavgalar dnemi olduu da sylenebilir. rnein Marksist tarih yazmnda Trkiye asndan nemli bir teorik kalk noktas oluturabilecek gibi grnen AT tartmalar MDD (Mill Demokratik Devrim) ekimeleri ve blnmeleri srecinde grmezden gelinemez biimde dzey yitirmi, seilecek devrim stratejilerinin basit bir argman haline getirilmitir. ATT, Trkiye toplumunun gemii ve bugn hakknda ancak bir bilimsel alma ve aratrma varsaym nitelii taya(bilecekken) ve Marksist dnce(nin) sadece bir politika ve eylem teorisi olmad(nn) (Hilav, 1993: 176) unutulmamas gerekirken, AT fraksiyonlarnn grlerine hemencecik uyumlandrlarak fraksiyonun devrim stratejisinin gerekesi olmutur.

(*) Yazar.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

TRK SOLU VE KLTR

39

Ayn ekilde, kltr emperyalizmi tartmalar srasnda da edebiyatn, sanatn zgll grmezden gelinmi, politik devrim ve edebiyat ile sanatn kendi dzeylerinde gerekletirmeleri gereken devrim zdeletirilmi, yazarn zgn retim sreci en basit anlamnda propaganda ve ajitasyona indirgenmitir. Ak hsannin devrimci air saylmas, trk ve marn has mzik kompozisyonlarnda tercih edilmesi gibi olgularn kltrel sapmalar olduunu sylemek gerekiyor. *

**

Sosyalizmi belirgin biimde sanayilemeye, sanayilemeyi de elektrifikasyona eitlediini syleyebileceimiz Lenin, 1920de eski dzen -hakettii ekildeimha edilmi ve yine hakettii ekilde bir harabe durumuna getirilmitir. Ortam temizlenmitir ve gen sosyalist kuak sosyalist toplumu bu ortamda ina edecektir demiti (1969: 103). Ama 78 yl sonra, tarih Lenini hsrana uratm, sosyalist dzeni harabe haline getirmi bulunuyor. Amacm bu ironik durumun zmlemesine girimek deil, bu ani harabe haline geli srecinin kltrel ortam ve retimle dorudan ilintili/balantl olduuna iaret etmek. kn, Sovyetler Birliinde sosyalist ve komnist dzene geildii yolundaki iddiann bizzat Stalinin deme ve yazlarnda bir iki kez srarla vurgulandn (1977; 573, 713) bilenlere/anmsayanlara sanayi ve teknoloji dzeyinde gzlenen gelimenin ve baarnn kltrel dzeyde hi mi hi salanamamas, gndelik hayatn sosyalist toplumu yaratacak/retecek biimde dntrlememesi yznden de kaynaklandn syleme olana verdiini anmsatmak gerekiyor. Henry Lefebvre, yllar nce Marksist dncenin ekonomist, politist ve felsefeci yorumlar(nn), kltrel perspektifin yolunu tka(dn) sylerken (1998: 192), bunalmn kaynana ilikin bir ngrde bulunmua benziyor. Gndelik hayat dntrlemedii srece devrimin de gerekletirilemeyecei anlalyor. Yreinde kiliseye gitme arzusuyla yaayan, arln ykmna gizli gizli zlen insanlarla devrim yaplamayaca ok pahal biimde renilmi bulunuluyor. Devrim, kltrn ve bilincin, dahas onlarn da iinde biimlendii gndelik hayatn dnmne bal. Bu uyarc vurgulardan sonra Trk solunun 1923ten bu yanaki tarihi boyunca kltrel boyuta en azndan 1960lara kadar gereken nemi verme yeteneini gsteremedii sylenebilir. Toplumsal/siyasal/dnsel sorunlarn zm sadece iktidar olgusuna kilitlendiinden kltrel dzey bu ksrlatrc perspektif erevesinde ve siyasal bilin edinme biiminde almlanm, dolaysyla eni konu bolanm, hatt 1968 sonrasnn kamplamalar ve tartmalar srasnda devrim sonrasna ertelenmesinde saknca grlmemitir. Bu eilimin, devrimci dalgann ekilmi olduu gnmz konjonktrnde bile militan kadrolarca hl korunduu, entelektelliin kimi kesimlerde nerdeyse kar-devrimcilikle eanlaml sayld ne srlebilir. Kuramsz (teorisiz) bir toplumsal/siyasal

40

AHMET OKTAY

mcadele yrtlemeyecei sylenmekte/vurgulanmaktadr ama kuram kavramnn hl 1970-1980 arasndaki gibi sadece siyasal strateji ve taktik alanna balanmas yolundaki eilimin ak ilgi grd de sezilmektedir. Kukusuz, eylemci ve sekterist tutumun beslendii somut koullar vardr. Murat Belge, kltrel ortam deerlendiren bir yazsn Kahramanmara unutma diye bitirmi (1979) ve 19 yl sonra zdemir nce Sivas unutma baln kullanmsa (1998), solun bu tavrn kkrtacak ve hakl kldracak bir san varln grmezden gelmek olas deildir. Trkiyede faist hareket de slmc hareket de iddete bavurmaktan hi ekinmemekte, dahas kimi dneme noktalarnda ncelik almaktadr. Bu olgu, solun srekli biimde siyasal dzeyde snrlanmasna yolamaktadr. Oysa kltr sorununun siyasal/ideolojik boyutu aan ierimleri vardr, dolaysyla sosyalist bir kltr oluturabilmek iin daha geni bir yorumlama evrenine (ufkuna) gereksinim duyulmas gerekir. Kukusuz, klasiklemi madd kltr/manev kltr, evrensel kltr/ulusal kltr, ulusal kltr/snfsal kltr ayrmlarnn tmden geersizletiini ve geersizletirilmesi gerektiini sylemek zor grnmektedir ama kltr kavramnn yeni varsaymlar ve zmleme yntemlerini gereksindirecek biimde karmaklatn da belirtmek arttr. Devrim bir olaslk olarak hl nem tayor ve insanln kurtulu umudunu temsil ediyorsa, gerekletirilmesinin kltrel dzeyle derinden balantl olacan da sylemek zorunludur. *

**

Kltr, eitli uzmanlk alanlarnn bilgisini edinme ve bu bilgiyi pratikte kullanabilme, kltrel denilen olaylara (sanatsal/yaznsal ve dnsel etkinlikler) ilgi besleme olgusuyla ilintili olsa bile, gnmz dnyasnda Raymond Williamsn szleriyle bir anlamlandrma sistemi olarak grlmelidir (1993; 11). Kltr kavram, sadece geleneksel sanatlar ve entelektel retim biimlerinin ifadesi olmaktan karak, bugn btn bir imgesel pratikleri -sanat ve felsefeyi de ierecek ekilde dilden gazetecilie, modaya ve reklamcla kadar- btn alanlar kapsar hale gelmitir (Williams, 1993). Kukusuz, Trkiyede byle bir tanmn yaplabilmesi iin gereken madd ve kltrel koullar ancak yeni yeni olumaya balamtr. Dolaysyla 1920 (Gizli TKPnin kurulu yl)1 ile 1960 arasn kapsayan dnemde, solun zerinde nemle durmak zorunluluunu hissettii sorunlar rgtlenme (gizli ve ak) ile toplumsal meruiyet kazanma olmutur. Tarihinin byk blmn yeraltnda geiren komnist hareket, bu birbiriyle bantl ifte hedefe ulaabilmek iin
1 TKPnin kurulu tarihi de, ka TKP olduu konusu da hayli karmaktr. Merakl okur u almalara bakabilir: A. Nesimi: Trkiye Komnist Partisinde Anlar ve Deerlendirmeler (Promete Yaynlar, 1979), M. Tunay: Trkiyede Sol Akmlar (S.B.F. Yaynlar, 1967), A. Saylgan: Trkiyede Sol Hareket (Ota Yaynlar, 1976), G.S.Harris: Trkiyede Komnizmin Kaynaklar (ev: E. Yedek, Boazii Yaynlar, 1979).

TRK SOLU VE KLTR

41

yayn politikasn ister istemez ajitasyon ve propaganda ile snrlamak, siyasal sorunlar da ideolojik sorunlar da vulgarize etmek zorunda kalmtr. Aydnlk dergisi koleksiyonu bu olguyu yanstmaktadr.2 Hemen belirtmek gerekir ki, bu durum, o tarihlerde aydnlar diye nitelenebilecek parti ynetici kadrolarnn olduu kadar proletaryann ve kk burjuvazinin okur-yazarlarnn da kltrel donanmlarnn snrllnn ve birikim eksikliinin doal sonucudur. Hatt TKPnin nder kadrosunun bile temel kuramsal metinleri yorumlayacak/tartabilecek dzeyde olup olmadklar da tartmal bir sorundur. Bu noktada, tartlm olan ama doru bulduum bir ne srmeyi anmsatacam: Trk solu, belki de Kemalizmin jakoben kanadyla daha iin balang yllarnda zikzakl Komintern politikalarn izleyerek kurduu ideolojik/politik ortak-yaarlk dolaysyla (Belli, 1988), hem henz olumadn net biimde grd zgl anlamyla proletaryaya hem de popler anlamyla amorf emeki halk kesimlerine fazla gven duy(a)mam, dolaysyla devrimin asl gcn oluturmas gereken bu snf ve kesimleri eitilmesi/ynetilmesi gereken edilgin zneler toplam olarak grmtr. Parti nderlerinin olsun, dergi ve gazetelerde alan yazarlarn olsun, uzun yllar zmleyici/eletirici deil, eitici/retici bir sylemi tercih etmelerinin nedeni budur. Sonu aldrc olduu dnlen bu ajit-prop yaklam 12 Eyll darbesinden sonra bile srdrlmtr.3 Komintern faktr, Trkiye komnist hareketinin siyasal sorunlar olduu kadar kltrel sorunlar yorumlama abalar zerinde de dorudan ve yozlatrc biimde etkin olmutur. Bu yarg, 1920ler, 1930lar balamnda bir sulamay ya da eletiriyi kesinlikle ngrmyor, sadece o dnemde tm dnya komnist partileri iin geerli olan bir olguyu saptyor ve o yllarn partilerinin vurguladm yozlatrc etkiyi farketmesinin sanld kadar kolay ve mmkn olmadn ima ediyor. O yllarda ilk sosyalist devlete ve partiye ballk, g-

2 Derginin kuramsal sorunlara arlk verdii saylarnda yaymlanan yazlar, azami sayfay gememektedir. Memduh Necdet: Marxizm Dersleri: Tarihi Materyalizm (say 22, s.571-573), . Sreyya: Karl Marxn Azndan Kendi Felsefesi (say 23, s.596-597), S. Cell, Marksizm Karsnda Burjuva lmi (say 29, s.728-733), . Sreyya: Diyalektik Nedir? (say 29, s.743-744) vb. Aydnlkn son says olan 18 ubat 1925 tarihli 31. says Fevkalde Genlik Nshas alt balyla kmtr. Burada M. Suphinin Bakde yaymlad Yeni Dnyada km Yata ve Bata Genlik adl ksa bir yazs ile Ahmet Tevfikin Trkiye Genliinin Snf Mevki adl iki sayfalk ematik bir yazs, Memduh Necdetin Trkiyede i Genliinin Vaziyeti adl saysal verileri kaynaklandrlmayan znel bir makalesi, Nzm Hikmetin Komsomol iiri vb. yeralmaktadr. Bkz. 1-: Aydnlk: Fevkalde Genlik Nshas, Haz.: A. Trk, Odak Yaynevi, 1976, 2- M. Tunay: Trkiyede Sol Akmlar, s.182, SBF Yaynlar, 1967. 3 rnein Muzaffer Erdost, kimi yazlarnda bu sonu aldrc eitici/retici biemi benimser. Kltr ve birey sorununa ayrlm yazlarnda da grlr bu. Ders anlatr gibidir: nsanlar, maddi ve manevi retimde bulunurlar. Maddi retim, maddi nesnelerin, manevi retim, manevi deerlerin retimidir. Byle gider. (M. . Erdost: Bilim ile Yazn Arasnda, s.105, Onur Yaynlar, 1984). 1980lerden sonra yazlm bu yazlarn, gndeme girmi bulunan kltrel sorunlar kurcalamamas ilgintir. Politik/ideolojik ilev birincildir.

42

AHMET OKTAY

nmzde anlalamayacak dzeyde bir ahlk sorunuydu nk.4 Tam da bu yzden TKPnin nderi efik Hsn (Deymer), Aydnlkta yazd ve TKPnin teki yneticileri ve kadrolar tarafndan yeterince anlalp deerlendirilemedii grlen snfsal ve kltrel kimi dncelerini Kominternden gelen rtk/ak eletiriler dolaysyla ya revize etmek zorunda kalm ya da gelitirmek istememitir. rnein Sosyalist Akmlar ve Trkiye, Yeni Millet Meclisinden Halk Ne Bekliyor?, Ykc Halklktan Yapc Halkla, Devlet Tekeline Niin Taraftarz gibi yazlarnda (Deymer, 1971) gelitirdii kapitalizmin ve ii snfnn gelimemilii, snf mcadelesinin yabanc kapitalist ile bunlarn uydular durumunda kalan yerli eraf ve servet sahipleri arasnda olaca ve ou halde bir ulusal mcadele eklini alaca, devletiliin emperyalizmin ve kapitalizmin egemenliini engelleyecei trnden dnceler, ulusal/devrimci zellik tayan burjuva demokratik hareketlerin desteklenmesi gerektiini ngren Leninci tez, Stalin tarafndan terkedilmi ve komnist partilerin nderliini art koan tek cephe politikas benimsenmi olduu iin, 1924 tarihinde yaplan 5. Komintern Kongresinde Ukrayna delegesi Manuilski tarafndan nder kadronun grlerini dile getirir biimde aka eletirilmitir (Tunay, 1967: 177-178). Geerken, Tunayn (1967: 195) bir dipnotunda and slm Aleminde tima nklbn Meneleri adl yazsnda5 Deymerin (1971: 96-102) sosyalizmin slmiyetteki kklerini Kitapta ve Snnilikte deil, iada, sapmada ve tarikat akmlarnda aradn, yani resm din yerine popler dinin zerine eildiini sylediini belirtmeliyim. efik Hsnnn bu artc yazsnda savunduu, solla slm arasnda balant noktalar arayan dncelerin, yllar sonra CHP/MSP koalisyonunun kurulmasn salayan tarihsel yanlg kavramlatrmasnn nceli olduunu sylemek bile mmkn grnyor.6 Stalinciliin sk sk deien politikalarna ve tanmlamalarna uyumlanma zorunluluu bir yandan, partinin pepee kapatlmas ve nderlerinin tutuklanmas bir yandan; kuramsal/dnsel retimde devamllk salamamasna yo-

4 Stalinin muhaliflerini temizledii Moskova davalar srasnda bu durum rneklerle kantland. Buharinin muhalefetini sokaa yayamadn, nk parti dnda politika yapmann potansiyel olarak kar devrimci bir tavr olduu yolundaki bolevik dogmaya bal kaldn, partinin yklmasndan korktuunu belirten Cohen, bu tutumun Buharinin yenilgisinin nedeni olduunu vurgular. S. F. Cohen: Buharin ve Bolevik Devrimi, c.2, s.201, ev: A. Gnaysu, Kavram Yaynlar, 1988. 5 Bu yaz Deymerin kitabnda slm Dnyasnda Toplumsal Devrimin Kaynaklar balyla ve dili sadeletirilerek verilmitir. 6 On yl nce iir ve Tasavvufun ki Yz adl yazmda, tasavvufun mal tutkusunu ktlemesi, merkezi yetkeye kar kmas, zorbal yerip zgrl vmesi gibi ideolojik gelerle solun pratik/topik ngrleri arasnda balant kurmu ve yazy yle bitirmitim: Maddeci bir syleme eklemlenebilecek gibi grnen tasavvufun btn kolu hi mi ilgimizi ekmemeli? (A. Oktay: nsan, Yazar, Kitap, s.15-24, Ark Yaynlar, 1995 iinde.)

TRK SOLU VE KLTR

43

lam ve ne yazk ki, bu trden sorunlar ve kavramlatrmalar Trk solunun tarihinde uzun sre grnememitir. Yeri gelmiken, asl rnlerini 1960tan sonra verecek ve zgn bir sosyalist kuram oluturmaya giriecek olan Hikmet Kvlcmlnn 1935-1938 arasndaki siyasal kltr erevesinde deerlendirilmesi gereken kimi almalarnn da anlmas gerektiini syleyeceim. Kvlcml, bu dnemde Marksizm Bibliyotei adyla eviri ve telif yaptlardan oluan bir dizi yaym yaparak, hem Marksist dnceyi yaygnlatrmaya hem de Marksist zmleme yntemlerini Trkiye gerekliine uygulamaya almtr. Bu ynyle de kimi zaman efik Hsn Deymerin yazlarndan ierik asndan daha kuramsal olmay baard ne srlebilir. Kvlcmlnn Bibliyotek dizisinde 1935-1938 yllar arasnda Marx, Engels ve Leninden sekiz evirisinin (brorletirilmi makalelerdir bunlar) dnda alt da telif bror var: 1- Trkiye i Snfnn Sosyal Varl, 2- Edebiyat- Cedidenin Otopsisi, 3- nklap Mnevver Nedir? Hanri Barbs, 4- Marksizmin Kalpazanlar Kimlerdir? Tip No1-Kerim Sadi, 5- Emperyalizm: Geberen Kapitalizm, 6- MarksEngels Hayatlar (Karaca, 1989). Sylemek gerekir ki, ilk iki bror 1930larn Marksist kltr ortamnda nemli klardr. Kvlcml ilk brorde ii snfnn varl sorunu zerinde younlamakta ve Trkiye Proletaryasnn Says balkl birinci blmde, sanayi ve tarm kesimi ile eitli alanlarda (rnein yaprak ttn amelesi, muvasala ve nakil vastalar proleterleri vb.) saysal verileri saptadktan sonra Trkiye ehir nfusunun hi olmazsa yars ii snfnn nfusudur yargsna varyor (1935: 36). Yaznn sonunda alttan alta polemie giritii burjuva ve kk burjuva yazganlara seslenen Kvlcml (1935: 69), Trkiye ii snfnn kendinde snftan kendisi iin snf konumuna getiini ne sryor. kinci bror Edebiyat- Cedidenin Otopsisinde ise, Edebiyat- Cedidenin burjuvaziye zg bir edebiyat akm olduunu, onda panseksalizm, melankolizm ve ekzantrizm gibi ana zellik bulunduunu belirten Kvlcml (1935: 126), T. Fikrete, C. ahabettine ve H. Ziyaya ar bir dille saldrdktan sonra akm 1ada (Sosyolojikman): Dekadans (k+ykl), 2- Dncede (deolojikman): Deeans (ykknlk+dejeneresans), 3- Ruhta (Psikolojikman): Depresyon (kknlk+ekztravagans [anormallik]) olmakla sulamaktadr (1935: 192). Kvlcmlnn bu almasnda alt-yap ile st-yap arasndaki dolaymlar dikkate almadn ve airleri snfn szcs olarak grdn belirtmi, ama Otopsinin yine de suskunla(trl)m ve durgunla(trl)m kltr ve yazn ortam iinde hem muhalif bir ses hem de dizgesel olmaya almasyla eletiri alannda ilk rnek yapt olduunu vurgulamtm (Oktay, 1986: 387). Merakl okur Otopsi hakkndaki olumlu ve olumsuz yaklamlarm iin kitaba bakmaldr.7
7 Yeri gelmiken, bir nemli noktay belirtmeliyim: Kvlcmlnn dili, bu ilk yazlarndan son yazlarna, hezeyan ile vahiy arasnda gidip gelir. Kuramsal deil yaznsal bir biem yanstr. rnein yle yazar: E. C.cilik Trkiye tarihinin bir anda salonlarla, yallarla domu bir zina ocuudur. Yar yoldan ziyade ecnebi sermayeye yakn, yar yoldan ziyade yerli sermayeye uzak

44

AHMET OKTAY

Trkiye komnist hareketinin kltrel dzeyde nemli bir entelektel hamlesi, Leninin ulusal devrimci zellik tayan burjuva demokratik politikalarn ve partilerin desteklenmesi yolundaki Stalince reddedilen tezini benimseyen TKPnin eski yeleri olan evket Sreyya (Aydemir) ve Vedat Nedim (Tr)den gelmi ve Kadro dergisi olumutur. 1970lerde dnya komnist hareketi iinde nemli gruplamalara yolaacak olan Maocu nc Dnya tezlerini hayli nceledii grlen Kadro, snf atmasn mevcut koullarda reddetmi, bu atmann gereklemesini salayacak bir sermaye birikimine ve sanayilemeye yolaacak ekonomik koullarn oluturulmasn istemi, asl atmann emperyalist/kapitalist lkelerle smrge ve yar smrge durumundaki ulusal kurtulu sava veren lkeler arasnda olduunu savunmutur. Ekonomik kalknmann tek yolunun da planlamac devletilikten geecei tezi Kadronun temel dayanan oluturmutur. Gizli TKPnin etkin yeleri olan evket Sreyya ve Sadrettin Celal (Antel) daha Kadro ncesinde birlikte yaymladklar Lenin ve Leninizm adl kitapta, u gr ne srerek TKP iinde Stalinist III. Enternasyonalin tezlerine aka kar kmlardr: Memleketin zengin, sermayedar, ileri bir hale gelmesi, imdi gnn tarih bir vazifesidir. Bu vazife ise disiplinli ve mteekkil bir Cumhuriyet Partisine der. Cumhuriyetin idme ve muhafazas iin yaplacak her hareket, ne kadar iddetli bile olsa dorudur, terakkiperverane bir harekettir (Saylgan, 1976: 259). Kadro, bu dnceleri daha da gelitirecek, Kemalist tezlere eklemleyecek ve resm ideoloji olmaya adayln koyacaktr. Trk solunun kltrel yaamnda nemli bir ivme oluturan Kadro, Yaln Kkn (1978: 206-207) belirtmesiyle . Hsn tarafndan meneviklikle, Bulgar tarihi imanov tarafndan (1980: 121) ise polisin hizmetine girmekle sulanmtr ama . Sreyyann ulusalc ve nc Dnyac tezlerinin 1925 ncesindeki TKP tezlerinden bir sapma gstermediini, ama asl sapmann TKP yneticilerinde olduunu belirtenler de olmutur (Tunay: 1976). Ne yazk ki, gerek TKPnin yeraltna itilmesi gerekse Kadronun 1935 ylnda kapatlmas, Trk inklbn bir snf deil, snfsz ve tezatsz millet olu inklb (Tr, 1932) olarak niteleyen derginin ekonomik/politik-ideolojik grlerinin Marksist sol asndan enine boyuna tartlmasna, deerlendirilmesine, eletirilmesine olanak vermemitir. Dolaysyla, rejimin tahkim edilme yllarnda gndeme getirilebilecek olan tek lkede sosolan ve nl Tanzimat Hayriye ile son sarsntlarna den Osmanl derebeyilik dzeni, dizginleri burjuvaziye teslim etmezden nce Abdlhamitin kiiliinde son bir mahmuz ve krba hz ile zorbalk kheylann ahlandryor (Kvlcml, 1935; 127). Bu biem, bana iyiden iyiye Said-i Nursnin Risalelerdeki dilini ve biemini artryor. Yarg ve inan belirten cmleler pepee sralanr. Eretilemeler ve benzetmeler egemendir. Balklar, alt-balklar vb. ile nerdeyse ematikletirilen yntemsel kurgu, bu biem tarafndan srekli ykma uratlr. Ayn biem Yaln Kkte de izlenir. Ama Kk, hi deilse bir itirafta bulunur (1984: 10): Yazdklarm bir daha okumuyorum.

TRK SOLU VE KLTR

45

yalizm ideolojisine, ulusal kurtulu hareketlerinin merkezi (Moskovay) deerlendiriine, III. Enternasyonalin faizm tanmna ilikin kabuller ve itirazlar tartlamamtr.8 Aydnlk, Orak-eki, Kadro gibi dergiler ve Kvlcmlnn Marksizm Bibliyotei gibi yaynlarn yannda Kerim Sadinin nsaniyet Ktphanesi ile Haydar Rifat (Yorulmaz)n Dn ve Yarn klliyatn da anmak gerekir. Ama hemen anmsatlmaldr: Btn bu anlan yaynlar, ister Marksist partilerin gdmnde olsunlar, ister kiiler tarafndan ynlendirilsinler, ilkeleri belirlenmi bir kltr program erevesi iinde deerlendirilemezler. ou ajitasyona ynelik polemik yazlardr. Birou evrilmi olmak iin evrilmitir. rnein Dn ve Yarn klliyat tam bir yamal bohadr. Leninin Devlet ve htilali ile Jungun Ruh Hayatta Lauuru, Engelsin Cemiyetin Asllar (Ailenin zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni) ile Heideggerin Metafizik Nedir?i yanyanadr. Plutark ile Kropotkin yanyanadr. Grld kadaryla Haydar Rifat aydnlanmac denebilecek bir kltrel izgi izlemi ve genel kltr dzeyini geniletmeyi amalamtr.9 TKPnin, 1935te yaplan VII. Komintern toplantsnda benimsenen Halk Cephesi politikas dorultusunda kendini CHPye eklemledii 1937 ylndan 1946 ylna kadar siyaset ve kltr yaamnda herhangi bir etkinlii ve belirleyi8 Yukarda Stalinin sk sk deien tezlerine uyumlanma zorluundan sz ettim. Tam da bu yzden, bir zgrlk ortam bulunsa bile, bu koullarda salkl, tutarl bir tartma yine de yaplamayacakt. Stalin 1925/1926da tek lkede sosyalizm politikasn uygulamaya, dnya komnist hareketini Sovyet karlarna eklemlemeye balamt. yle yazyor Deutscher (1969: 145): Trokinin deyiiyle dnya ihtilalinin ncleri durumunda bulunan komnist partileri, Sovyet Rusyann barsever snr bekileri haline geldiler. Ama iki yl sonra kapitalist lkelerin bunalma girecei kansna varan Stalin, 1928de tek cephe politikasna sryor, sosyal demokrat partileri ibirlii yaplmamas gereken sosyal faist kurulular olarak niteliyordu. Kominternin 1935 ylndaki VII. Kongresinde ise yeniden ark ediliyor ve sosyal demokratlar yararl balaklar olarak grlyordu: Halk Cephesi dnemi almt. Merkez Komite Birinci Sekreteri Z. Batmar, Kominternin TKPye verdii grevi yle zetliyordu: nn hkmetinin yararl icraatnn aktif olarak desteklenmesi ve partiye bal gizli rgtlerin yelerinin legal ii ve genlik rgtlerine girmesi (Sosyalizm Ansiklopedisi, c.6, s.1929). Bu TKPnin en azndan 1946ya kadar CHPye teslim olmasyd. Stalin sayesinde TKP de Kadrocularn durumuna dmt. Merdan Yanarda (1988: 115) 1930lu yllarda rejim eski Marksistleri cmert bir ekilde dllendirmekten kanmamtr. Kadrocular eski Marksistleri rejimin yeni kadrolar haline getirme abalarnda nemli bir baar elde edemese bile, Kemalizmi Trk soluna hediye etmekle aslnda olduka baarl bir sonu almtr. yle ki, Trk solunun Kemalizmin etkisinden arnmas iin hayli uzun bir zaman gemesi gerekmitir derken, biraz hakszlk ediyor. TKPyi CHPnin emrine veri srecinde Stalinin rol azmsanamaz. Marksist aydn ve yazarlar ile tek parti arasndaki ortak yaarlk olaynn, CHPnin komnist yanklar olan devrimcilik, halklk, kyclk, devletilik gibi ideolojik geler kullanmas ile balantl olduu da sylenmelidir (Oktay, 1986: ss.335-345). Marksist aydnlarn bu eleri kullanarak egemen ideolojide gedik aabileceklerini dndn Behice Borann (1968: 21) bir yorumunu da alntlayarak belirtmitim (1986: 336 ve 345). 9 Dizinin teki kitaplarndan bazlar unlardr: G. Bachelard: Yeni lmi Zihniyet (ev: H. Z. lken), H. Reichenbach: lm Felsefe (ev: Z. Somar), Kerim Sadinin nsaniyet Ktphanesinde yaymlad baz kitap ve brorleri de anaym: Tarihin Materyalist Telakkisine Gre Namk Kemal, Kk Sanayiin nhitat, Mukaddes Ordugh, Manifesto.

46

AHMET OKTAY

cilii olmad sylenmelidir. Kukusuz parti kendini tmyle feshetmemiti. 1940 ve 1941 yllarnda Yeni Edebiyat, Yurt ve Dnya ve Admlar gibi dergileri dorudan ve dolayl olarak denetlemesi bunun kantn oluturmaktadr. Saylgan (1976: 263 ve 265) 1946da efik Hsn Deymerin Moskovaya gnderdii bir raporda bu konuyu aka vurguladn belirtmekte ve raporun geni bir zetini vermektedir. Deymer, bu raporda Batmarn 8 nolu dipnotunda belirttiini andm TKPnin kendini yasallatrma (likidasyon) olgusuna deinmekte ve harpten az evvel kabul edilen yeni taktik mucibince tekiltlarn yok denecek dereceye irca ettiklerini, buna mukabil tasavvur edilen Halk Partisine ve Halkevlerine girmek iinin ancak ok kk bir mikyasta baarlabildiini vurgulamaktadr. Bu szler, CHPnin TKPyi zmlediinin zmnen kabul edildii anlamna gelmektedir. Siyasal etkinliini tamamen, varln hemen hemen yitirmi bulunan TKP brakalm bir kltr politikas retme gcn, bamsz olma cesaretini bile yitirmi ve uydu parti durumuna girmitir.10 TKPnin 1943te Kominterni de datan Stalinin tezlerine hemen tm dnya komnist partilerini izleyerek gsterdii uyum yllarnn aslnda ataletten ok teslimiyet szcyle tanmlanmas gereken yllar olduu sylenmelidir. Partinin ne siyasal ne kltrel izgisi vardr. El yordamyla, gndelik zmlerle yetinilmektedir. Gndemi belirleyen, Moskovann zorlamasyla m gnll olarak m eklemlenildii belli olmayan CHPdir. 1937den, Esat Adilin ve efik Hsnnn legal Trkiye Sosyalist Partisi ile Trkiye Sosyalist Emeki Partisini kuracaklar 1946ya kadar Trkiye komnist hareketi, tek parti iktidarnn politik/ideolojik ve kltrel kampanyalarnn takipisi ve destekleyicisi olacaktr. *

**

Sol Kemalist perspektife asla yerlemediimi ve oradan konumadm belirterek unu syleyeceim: Gnmzn en militan Atatrkleri/Kemalistleri,
10 Raporunda Trkiyenin savaa girmemesi iin faistlerce bir kampanya yrtldn, TKPnin bu kampanyaya iddetle kar ktn ve hemen savaa girilmesini savunan bir bildiri yaymladn, ama maateessf beyannamenin geni miklasta datlamadn (Faris Erkman imzasyla En Byk Tehlike adl Reat Fuat Baraner tarafndan bir bror yaymladn da anmsataym) belirtmektedir Deymer. Anmsatmak gerekir ki, savaa girilmesi mttefiklerin yannda bulunan Sovyetlerin temel gvenlik teziydi. Deymer, raporunda partinin sadece legal neriyat zerinde toplandn da belirtiyor ve unlar sylyor: Ankarada kan Marksist iki ciddi mecmuaya (Yurt ve Dnya ile Admlar) muntazam rehberlik ettik. Bir taraftan da Tan gazetesinde umumi siyaset ve cihandaki harp safhalar hakknda gn gnne grlerimizi takip eden yazlar kmasn temine altk (Saylgan, 1976: 263). Deymer, TKPnin CHP tarafndan yutulmuluunu, parti militanlarnn almalarn deerlendirirken u szlerle dile getiriyor: Bunlarn yegne faaliyetleri mnevver genlik arasnda umumi karakterde bir sol ajitasyon yapmaya ve baz sol neriyat (gazete ve mecmua) desteklemeye inhisar ediyordu. Bizzat kendileri de edebi bir Marksist mecmua karyorlard. Bu mecmua, siyasi meselelere katiyen dokunmakszn, hissiyata hitap eden baz inklp iirler, Marksist edebi tahliller, tarih materyalist vulgarizasyon makalecikleri nerediyordu. Nihayet hkmet bunu da ok grd, Yeni Edebiyat 1941de kapatt (Saylgan, 1976: 262).

TRK SOLU VE KLTR

47

farkna vararak ya da varmayarak, aslnda 1938e kadar konulmu ilkelerden ok 1938den sonra retilmi ve iselletirilmi ilkeleri savunmaktadrlar. Bir rnek: Kadro, Yn ve devam Devrim dergilerinin savunduu Devlet Kapitalizmi ya da Devlet Sosyalizmi dncesinin tipik yandan/destekleyicisini Mustafa Kemalde deil, smet nnde bulmutu. Kadroda iktisad devletilik savunusunu nerdeyse militan bir dille kaleme alan nn, dergiyi suhulet ve sknetle kapatan Mustafa Kemaldi. Bir baka rnek: zgl bir Trk Tarih Tezi gelitirmek isteyen Mustafa Kemalin lm deinde yatt 1938 ylnda, eski ad Hakimiyet-i Milliye olan Ulus gazetesinin kapatlm Kadronun Almanyada bulunduu yllarda Spartakist evreyi benimsemi olan yazar Burhan Asaf (Belge), birden 18 yazlk bir Hmanizma dizisine balyordu. lmek zere olan ve sonradan Ebed ef iln edecei Atatrkn Orta Asyada kk araylarn, Mill ef olmaya hazrlanan nn, kendi dneminin real-politiki asndan fazla aryen, fazla rk bulmu olacakt ki, Trk Tarih Tezini revize bile etmiyor, toptan yrrlkten kaldryordu. 1938-1941 yllar arasnda, hatt sonrasnda hmanizma resm ideolojinin en nemli izlei haline geliyor. TKPnin kendini siyasal anlamda paranteze ald ve atllat yllarda CHP gdmndeki Ycel dergisi, konunun ilgi grmesi zerine11 hmanizma sorunuyla ilgili bir oturum dzenliyor ve konuyu kamuoyuna mal etmeye alyor. 1938den 1947lere kadar sren ve Hilmi Ziya, Yakup Kadri ve Yavuz Abadandan Ziyaeddin Fndkolu, Hasan Ferit Cansevere deiik dnya grlerine bal yazarlar arasndaki bu tartma son derece ilgin bir seyir izlemi, Hasan li Ycelin bakanl dneminde Klasikler dizisinin, Tercme dergisinin yaymna ve liselere semeli Latince derslerinin konmasna yolamtr.12 Ycel dergisinin dzenlenen oturum metnini yaymlamasyla (Mart 1940, say 61) konu dergi sayfalarndan gazete stunlarna geiyor: rnein Yakup Kadri Karaosmanolu (1940) Latince retimin bir bilin dnmne yolaabileceini belirttikten sonra unlar yazmaktadr: in en g taraf insann, insan ruhunun, insan kafasnn kendi etrafna rd zincirden bir kere daha kurtarlabilmesidir. Ancak, muhafazakr/milliyeti Trk sa devreye girmekte, nn dneminde balatlan bu hmanizm tartmalarnn 8 nolu dipnotunda, vurguladm komnizan yanklar/arlar olduunu anlamakta gecikmiyor, Hasan Ferit
11 H. Z. lken, kendi kard nsan dergisinde (ki N. Hikmetin tutukland iin kurucular arasnda yeralamad belirtilmektedir [Kk, 1986]) hemen bir yaz yazarak Belgenin gndeme getirdii sorunun nemine deiniyor. lken (1948: 48) kabul edilebilir bir hmanizma dncesinde Latin-Yunann yannda Arab-Farsn da ierilmesi gerektiini vurguluyor. 12 Bu tartmay tarihsel/kltrel ve siyasal balam iinde en geni biimde verebilmeyi tasarladm bir almam var. Burada, soruna konuya ilikinlii kadaryla deinmekle yetineceim.

48

AHMET OKTAY

Cansever (1942), Ziyaeddin F. Fndkolu (1943) vb. gibi kalemleri araclyla hmanizmi bir tr nostaljik gelenekilie balamaya alyordu. Tam bu noktada, TKP lideri efik Hsnnn Moskovaya almalarna rehberlik ettiklerini bildirdii Behice Borann ynetimindeki Admlar dergisi13 tartmalara mdahale etme gereini duyuyor ve hmanizma dncesinin tarihsel/snfsal kkenlerini vurgulamaya balyor. Egemen sylemin iinde yrtlen umutsuz abalardr bunlar. Halkevleri ve lk dergisi araclyla Trkiyenin entelektel yaamna ve entelektel imgelemine iktidar partisinin el koyduu bir dnemde, komnist hareketin hmanizm ve az sonra deineceim yine iktidara eklemlenmi kyclk sylemine yaslanmas, onu canla bala savunmas, Kkn (1986: 150) 1940 kua demokratik tezleri sosyalizm sanarak savun(du) tezini dorular grnmektedir. Althusserin Marksizm anti hmanizmdir biimindeki hayli ge tarihli formlasyonunu gz nnde bulundurmadan da, Marx ve Engelsin snfsal boyutundan arndrlm bir hmanizm anlayna daha batan kar kt sylenebilir. Admlar evresi bu kuramsal bilinlilii alamaya alr yaynlarnda ncelikle. ne srlen rasyonel elerdir. Sosyoloji profesr, TPin liderlerinden Behice Boran, sonraki yllarda 1923-1945 arasn yle deerlendirir (1968: 21): Atatrkn lmne kadar, ynetici kadro, emperyalizme, -dolaysyla kapitalizme- ve merkeziyeti bir derebeylik niteliindeki Osmanl ynetimine ve toplum dzenine kar verdii mcadele sonucu, varabilecei en ileri ideolojik devrimcilik, halklk, sonra da laiklik, devletilik ilkelerini ortaya att. Bu ilkeler, kavramlarn gerek anlamlar incelenip tespit edilerek, birbirlerine ilikin olarak sistemletirilebilseydi, sosyalizme varacak bir ideolojik ereve meydana gelirdi. Ama 1923-1945 arasnda Trkiyedeki somut koullarn devrimci bir duruma doru gitmediini belirten Boran unlar da ekler (1968: 39): Halklk, devrimcilik, devletilik, laiklik birbirinden kopuk, yzeyde eklen kabul edilip tekrarlanan ilkeler olarak kalmtr. Trkiyenin artlarna zg bir sosyalist fikir akm meydana gelememitir. Sosyalizm Trk toplum hayatnn yaratt ve etkiledii bir fikir akm olarak deil, Batdan gelen bir dnce sistemi olarak bir ksm aydnlar arasnda benimsenmi, tartlmtr. Bu aydnlarn ise ii snf, yoksul kyl kitleleri ve kentlerin Bat sanayiinin rekabeti karsnda ezilen zenaatkr ve esnaf snfyla dorudan temas ve ilikisi yoktu. Bask rejimi yzn13 Burada bir anmsatma yapma ve bir soru yneltme zorunluluu douyor bence: Admlarn yneticisi Boran, aslnda 1941 ylnda yine Ankarada yaymlanan Yurt ve Dnya dergisinin kurucu ekibinin iindedir. Ama ekipler arasnda beliren bir politik/ideolojik anlamazlk sonunda zorunlu bir kopma oluyor. Rakip ekiplerin Moskovann uluslararas siyaseti ve yolda komnist partiler konusundaki uygulamalar dolaysyla m anlamazla dtkleri, aratrlmamtr. Ama aratrlmas gerekir. Hangi konuda bir iktidar sava oluyordu acaba? Soruyorum, nk Deymer (1977; 160) bile ok nceleri B. Ferdi takma adyla Kominternin dergisi Rundschauda Kemalist iktidar tarafndan 28 yl hapis cezasna arptrlacak olan Nazm Hikmeti polis ajan ve Trokist olarak nitelemekte hibir saknca grmyordu.

TRK SOLU VE KLTR

49

den sol akmn kendi iinden farkllap geliemeden bir yandan zaman zaman takibata urayan bir yeralt faaliyeti olarak yrdn, te yandan da sanat, edebiyat ve sosyal bilimler vb. alanlarndaki aydnlar arasnda bir fikir akm olarak tutunduunu, fikir, sanat, edebiyat yaynlar, dergileri halinde ifadesini bulduunu yazmaktadr Boran. Bir snf ideolojisi olarak proletarya arasnda rgtlenemeyen ve entelektellere zg bir dnce akm durumunda kalan solun bir aydn olarak Boran, 1940larda; varabilecei en u noktaya varm saylan CHPnin devrimcilik, halklk, laiklik ve devletilik ilkelerinin marksist dorultuda sistemletirilmesinin mmkn olduuna gerekten inanm grnyor olmal ki, burjuvazinin derebeylik kuruluunun yklnn iinde kendi snfnn kurtulu ve kuruluunu saladktan sonra halk ynlarna kar dman bir cephe kurduunu belirttikten sonra unlar yazyor (1943):
nsan deer ve serbestliini, insan haklarn esas mevzu olarak ele alan hmanizmann muhtelif devirlerde, muhtelif itimai kurulu artlar altnda insanlar arasndaki mnasebetler ayr ayr olduuna gre, yeni vaziyet ve artlara uygun, baka esas ve istikametler zerinde yrmesi tabi ve lzmdr. Yoksa artk sosyetenin ihtiyalarna cevap vermekten aciz olan eski kltrn devamn temin etmekten baka eye yaramaz. Bu itibarla devremizde de hakiki hmanizmann basit ve alelde bir anane tekrarclndan, nceki devirlerin eskimi ve kymetini kaybetmi erevesinden karak karlanmas, bugnk insanln muzdarip olduu artlara kar amansz bir cephe kurmas icap eder. Yabanclarn istils altnda kalan milletlerin maddi ve kltrel kurtulu ve istiklllerini salayan, ok sk bir i blm ile fertlerin ahsiyet kabiliyetlerini ldren iktisad soygun artlarna kar fertlerin siyasi ve iktisad eitliini tekeffl eden, rk, milliyet, din fark gzetmeksizin btn insanlarn siyas hrriyet ve msaviliini kabul eden bir zemin zerinde yrmesi lzm gelir.

Bu inan, 1960lardan sonra yaanan solun canlan yllarnda da korunmutur, hem de 1940lardakinden daha kkl biimde kyllk ve kyclk ideolojisine eklemlenmi olarak. Trkiye solunun bu ideolojiyle ilikisini Kk (1986) geni biimde, Oktay (1986) daha ok yaznsal balamda gstermi ve eletirmilerdir. Toplumun snflardan dtalanmas ve nesnel elikilerin yok saylmas temeli zerinde oluturulan halklk ve ideolojinin doal uzants kyclk, ierdii popler demokratik geler dolaysyla Trkiye toplumculuunun asala olmutur. ki olay birbirinden ayrmak gerekiyor: Halklk ve kyclk ideolojisi bir gelimeye yolamtr elbet, Ky Enstitleri de binlerce insann okuyup yazma renmesine ve muhalif bir kadro oluturmasna yaramtr. Bizim burada tarttmz, halkln ve kycln, siyasal/ideolojik sonular bakmndan, daha ok sosyal demokrat ideolojinin pekitirilmesine yaram ve kavram karklna yolam olmasdr (Oktay, 1986: 404). Tam da bu yzden, Abidin Dinonun 1939 ylnda yapt brik resimleri evresinde balayp genileyen kyclk tartmalar (Kk, 1986: 35-70), kyn

50

AHMET OKTAY

nerdeyse kutsallatrlmasna yolamtr. yle ki, Dino, Ltf Erii, Abidin Nesim, Hasan zzettin Dinamo ve Sabahattin Kudret, Orhan Veli, Fikret Adil gibi imzalarla tam bir halk cephesi dergisi izlenimi veren Kllk, Beyazt Meydannda oturduklar kahveyi heyecanla kye tamakta beis grmyor ve Anadolu kynn hakiki mabedi kahvedir diye yazyor (Oktay, 1986: s.406). Durum bu merkezdeyken TKPnin edebiyat alanndaki organ Yeni Edebiyat dergisinin 15 Mart 1941 tarihli 11. saysnda Reat Fuat Baraner, Ali Rza imzasyla duruma mdahale etmek gereini duyuyor:
Cemiyetimizin sosyal topluluklar iinde kyllere isabet eden izaf sklet, ehirlilere nazaran ok fazla olduu iin kylle bu derece ehemmiyet verilmesi makul ve yazlan yazlarn okluk nispetinin kyllere ait olmas tabi gibi grlebilir. Fakat zannmza kalrsa bu cereyanda kylln adedi okluunun oynad rol kadar ve belki daha ok ona atfedilen keyf hususiyetlerin tesiri oluyor. Bu tesir nispetinde bu cereyan zararl bir ekil alma istidadn gstermektedir. Ky davasnn hallinin ileri bir inklp ve kylln kurtuluunu mhim bir memleket meselesi addetmek gibi doru ve faydal zihniyet yannda bununla iktifa etmeyerek kylln ykseliini bal bana bir gaye gibi sayan ve bu gayenin de tek bana ve sadece kyllerle tahakkuk edebileceine inanan dnler olduu gibi, hariten gelmi bir propagandann tesiriyle kye ve topraa dnmek gibi yanl ve cemiyetimiz iin zararl fikirler de vardr (aktaran Oktay, 1986: 407).

Ama, bu uyarnn belleklerde esasl bir yer igal etmedii, solun canlanma yllar olan 1960larda ve sonrasnda, hmanizm ve kyllk syleminin Eyyubler14 evresinde Mavi Anadolu slogan altnda diriltilmesi abasnn o dnemin solcular arasnda hayli taraftar bulmasndan anlalmaktadr. Gelimi kapitalist toplumlardan yaylan tketim normlarnn (...) dayankl tketim mallarna etkili bir talebin meydana geldii ve sadece burjuvazinin tketim taleplerine yant vermenin tesinde bir yaygnlk kazand (Boratav, 1988: 96) bir dnemde, sreci zmlemesi ve alternatif mcadele politikalar retmesi ve nermesi gereken sol entelijansiya, Mavi Yolculuklarda Homeros-Yunus bireimi aryordu. Kendini Marksist sayan bu entelijansiya, btn kuramsal birikimine, evrenselci ngrlerine ramen mevcut siyasal konjonktrde dlanmaktan ve sulanmaktan kurtulamad. Bu noktada nmzde aratrlmas gereken siyasal/kltrel/yaznsal bir alan almaktadr. Ordunun kez (1960, 1971, 1980) kollayp koruduu devletin, siyasal muhalefeti yok etmek iin en kararl eylemlerini deitirilmi anayasal prosedrler erevesinde yrrle koyduu bir dnemde, Melih Cevdet (1892: 172) gibi Marksizmle en azndan kltrel balants
14 Eyyubler Bat ile Dou, hmanizm ile milliyetilik arasnda bir bireimi mmkn gren Sabahattin Eybolu kampn (V. Gnyol, A. Erhat, H. Balks vb.) ifade ediyor. O yllarda Baty siyasal adan tmyle mstevli grmeye eilimli (sanki bu smr ilikilerini dizgeletiren Bat dncesi deilmi gibi) Kemal Tahir ve yandalar ise (H. Refi, M. Erksan, bir lde S. Hilav vb.) Tahrler grubunu temsil ediyordu. Stalinizm/Trokizm tartmasnn byk dnyasal boyutu unutulmutu.

TRK SOLU VE KLTR

51

ve yandal olduu bilinen bir aydnn, Nazm Hikmetin desteine ramen yeteneksiz sfatn aamayan air aday Vahdet Nailin (V. Nail) amatr mimar olarak Aa Han Mimarlk dln almas karsnda duyduu sevin bugnden bakldnda olduka manidar grnyor. Yapt sahibi de deerlendirici de meslekten mimar deil, Parlamento d muhalefetin, yani genliin Fukoculuu yrrle koyduu ve devlet terrnn trmand yllarda, devrimcilii ve iiri terketmi bulunan Nail Vahdetin mimar olarak kefinde ve yceltilmesinde tuhaflk olduu kesindir. Ama bu olayda dostluk duygularnn rol oynad da bellidir. Geleneksel ve yerel bir yap biimini seen, evi kilim vb. ile donatan akrhan, sanki uluslararas bir kimlik kazanm oluyor. Genellik ve yerellik smailiye mezhebinin dl ile talanmaktadr. Ayn tuhaflk, 1960larn sonuna doru Cemal Sreyann Ahmed Arifi kefinde de grlmektedir. Sylemek bile gereksiz: nsan, gecikebilir. Ama gecikmeyi, Sreyann deyiiyle, bir frsat rantna dntrmemek kouluyla. Kentli bir air olan, Yeniehirin kkn Altndaa, yani snfa deil, tutarsz, eklemsiz ve oynak semtlilik kavramna eklemleyen romantik A. Arifi ilk kez daa, filintaya balantlayan Odur. A. Arif, tam da bu yzden Sreyann olamad kiiliktir. zinden gidil(e)memi ikon. Trkiyenin iyiden iyiye kentlemeye, dolaysyla alanlarn proleterlemeye balad yllarda yaznsal retimde hzl ve kaln izgili bir ayrma grlmektedir. 1950den 1960larn ikinci yarsna kadar, Trk solunun kentlemeyi deil, kysel gelimeyi nald sylenebilir. Bir mill kurtulu hareketi oluturmay ngren/amalayan Doan Avcolu, ii hareketinin henz balangcnda olduumuzu belirttikten sonra snf nderliinin kuramsal bir sorun haline getirilmemesini istemekte, nfusun yzde 75inin kyl olmas dolaysyla arln buraya verilmesini nermektedir (1962): Toprak reformu ve ilerici bir eitim hamlesi kylln ksa zamanda uyanmasn ve ii snfnn yannda ilerici bir g olarak yeralmasn salaya(bilecektir). 1960-1970 arasnda ky romannda bir patlama yaanr, snf mcadelesi sorunu aa/rgat, patron/ii, imam/retmen atmalarna indirgenirken kentleme sorunlarnn farkna varmaya balayan baz gen yazarlar ilerici saylan kesimlerin bunalt edebiyat kmseyici ifadesi erevesinde eletirildiler ve toplum d olmakla sulandlar. Bu tartma, zellikle o yllarda henz Marksizmden ok varoluuluun szl ile konuan bu gen yazarlarn bireylik ve birey olu, yabanclama, yalnzlk ve zgrlk gibi kavramlar ne srmelerine; byk kentlerdeki yeni beliren tketim arzusuna, iletiim kalplarnda gzlenen deer deimelerine dikkati ekmelerine, kk burjuvaziden gelen ama buna ramen kendi snrlarnn ahlk yarglarna kar kan bireylerin bakaldrc zelliklerine ynelen bu yazarlar, 1960 sonrasnda yeniden canlanan Stalin sonras Marksist sorunsallarna ilgi duymakta gecikmediler. Trkiye solunun 1970lere uzanan 50 yllk tarihinde toplumsal, ekonomik ve kltrel sorunlar, belki de ilk defa Marksizmin kendi sylemi iinden ve kendi terminolojisiyle dil-

52

AHMET OKTAY

lendirildiler. Selahattin Hilav gibi Marksizmi benimsemi bamsz aydnlarn bakaldrma, yabanclama, zgrleme, mlkiyet ve retim ilikileri, AT (nce ATT) gibi o gnlere kadar dnce yaammzda kullanlmam kavramlar aklamalar ve bu kavramlar erevesinde tartma balatmalar, kltrel ufkun genlemesine yolat.15 lk rnekleri Sait Faikin kimi yklerinde (arya nemem, Pano vb.) grlen gerekstcl artran modernist anlatm zelliklerinin ve yeni felsef kavramlar balamnda alglanmaya balanan kent bireyinin dillendirilmesinin baat ge durumuna gelemediini de sylemek gerekir. Trk roman ve yks hl ky romanlarnn, dolaysyla krsal kesimin, tarmsal sorunlarn egemenlii altndadr. Tarmda makinalamann insanal ilikilerde yolat gerilimin yansra isizlemeye yolamasnn rettii toplumsal gerilim, lhan Berkin iirine kadar girmitir (1953). Bu konunun ykdeki grnmn Kocagz dillendirir (1952). Sonraki yllarda ilgi tarmsal kesimdeki mlkiyet ilikileri zerinde younlar ve smr olgusu bu dzeyde betimlenir. Ama bu sorunlarn snfsal boyuttan ok son kertede ahlki boyuttan konumlandrldklarn sylemek gerekir. Bu yaptlar, sistemin dzeltilmesi gereine iaret ederler ama onun dntrlmesi gereine hayli gsz biimde imada bulunurlar. atmalar henz bireyler dzleminde ele alnmakta, tarm burjuvazisinin ykselii ve sanayi sermayesine eklemlenme abas somut gerekler araclyla betimlenememektedir. Hatt Yaar Kemalin Orta Direk (1960), Yer Demir Gk Bakr (1963) ve lmez Otu (1969) lemesi yaznsal anlamda antsal zelliklerine ramen, ukurovada feodal ilikilerin zlmesine bir at saylabilir.16
15 Burada Hilavn gsterdii teorik abay grmezden gelmek hakszlk olur. Onun Marksizmin saptrlmalarna ilk mdahaleleri 1962lere uzanmaktadr. Bunlardan biri, tek parti dneminde eflik sistemine vg dzmekten geri kalmam olan Prof. C. Tanyolun Yn dergisinde (17 Ekim 1962) kan bir yazs zerinedir. Hilav, burada Tanyolun Marxn materyalist felsefesi, her felsefi doktrin gibi bir grtr nermesine kar kmakta ve felsefenin praxisten kopamayacan, aksi halde dnyay dntremeyeceini, ii snf ortadan kalkmadka felsefenin kendini gerekletiremeyeceini savunmaktadr. Yabanclama terimini de ilk kullanan odur (A dergisi Varoluuluk zel says, Mays 1959) Eylem dergisinin 1 Mart 1965 tarihli saysnda yaymlanan Asya-Tipi retim Biimi zerine Aklamalar yazsnda bu kavramdan ilk sz eden de odur (Hilav, 1993: 125-134). Konuya ikinci katk TPin organ Sosyal Adalet dergisinde Kenan Somerin bir yazs ve Prof. Vargadan yapt bir eviri makaledir. Ardndan Sencer Divitiolu iki katkda bulunur (1966 ve 1967) Osmanl toplumunda toprakta zel mlkiyetin bulunmadn ama snfl bir toplum bulunduunu ne sren ikinci alma . L. Barkan gibi Marksist olmayan tarihilerin aratrmalarndan yararlanmasyla dikkati eker. Tartma daha sonra . Kkmer, M. Belli, M. Sencer, M. Erdostun vb. katklaryla geniler, dallanp budaklanr. 16 Dnemin baz nl ky romanlar unlardr: F. Baykurt: Ylanlarn c (1959), Irazcann Dirlii (1961), Onuncu Ky (1961), Kaplumbaalar (1967), Trpan (1970), T. Apaydn: Sar Traktr (1958), Yarbk (1961), Ortaklar (1964), K. Bilbaar: Cemo (1966), Memo (iki cilt, 1968-1969). Bunalt yaznn ve aydn romanlarnn baz rnekleri de unlardr: F. Edg: Kaknlar (1959), Bozgun (1962), D. zl: Bunalt (1958), Soluma (1963), Y. Atlgan: Aylak Adam (1960), O. Atay: Tutunamayanlar (iki cilt, 1971-1972), M. Anday: Aylaklar (1965), Gizli Emir (1970).

TRK SOLU VE KLTR

53

Bu noktada, 1960 sonrasnn canlanan sol ortamnda genileyen anti-emperyalizm ve anti-kapitalizm tartmalar balamnda baz romanclarn yakn tarihe ve Kurtulu Sava yllarna dndklerini anmsatmak yararl olabilir. Bu ynelmenin, siyasal kuramla ilgili olduu kadar siyasal pratikle de ilgili olan bu tartma balamndan esinlendii bellidir.17 Trkiye toplumunun zgnl ve zgll Marksist ynteme bal kalnarak zmlenecei yerde, retim ve snf ilikileri ikincilletirilmi ve hzla milliyetilik dncesinin batana saplanlmtr. Kltr Emperyalizmi tartmalar, edebiyat alanndan sinema ve resim alanna da sram, nerdeyse ovenist bir zellik gstermitir. Son kertede devletin snmlenmesini amalayan Marksizm bir kerim devlet ideolojisi oluturmann arac haline dntrlmtr.18 Kemal Tahirin roman sanat asndan bence bir hezimet sergileyen Devlet Anas bu konjonktrn rndr. Kltr tarihiliinin henz gelimedii ve Trk kltrnn geliimiyle ilgili kapsaml herhangi bir yaptn bulunmad bir dnemde balatlan emperyalizm tartmalar hibir olumlu sonu alnamadan politik kavgalarn iinde eriyip gitmitir. Devrim ve eylem mitine endekslenen kltrel ortam iinde Ak hsan devrimci air saylmtr. Fazla ayrntya girmeden syleyeceim: Sanatn felsefeyle, kltr tarihiyle, ideolojiyle ilikileri zerinde yeterince dnlmediinden, seilen biimin ve biemin anlamla balants farkedilmediinden dnemin afilerinde iilerin sadece gvdeye ve kasa indirgenmesi Murat Belgenin (1979) hakl eletirisine yolamtr. Siyasal ve ideolojik acelecilik gibi kuram retmekte gsterilen acelecilik de 1960 sonrasnda beliren teorik canlanmay ksrlatrd elbet. 1967 ylnda, Trk toplumunu Marksist adan ele alp inceleyen bir tek eser yoktur elimizde diyen Hilav (1993: 83), o gnlere kadar entelektel tembelliin gerekesi yaplagelmi siyasal bask dncesine kar karken hakl grnmektedir: Trk toplumcularnn baarszln sadece bask rejiminin iddeti ile aklamak kabil deildir. Baarszlk, Trk toplumcusunun, kendi z teorisini kuramamasndan ve hakim snflarn ideolojilerinden ve dnce biimlerinden syrlamamasndan gelmektedir (Hilav, 1993). Edebiyat dergilerinde ve haftalk siyaset magazin dergilerinde ve Kemalist bir dorultu izleyen sosyal demokrat yazn ve kltr adamlaryla dayanma iinde
17 Bu romanlarn bazlar unlardr: K. Tahir: Yorgun Sava (1965), Kurt Kanunu (1969), Yol Ayrm (1971); S. Kocagz: Kalpakllar (1962), Doludizgin, zmirin inde (1973), A. lhan: Ban Ucu (1973), Srtlan Pay (1974), Yaraya Tuz Basmak (1978). 18 K. Tahirin Trk Roman yaratmaya alt yllarda, kerim devlet grn benimseyen Halit Refi, Metin Erksan ve Atf Ylmaz gibi Yeilam savunan sinemaclar da aralarnda Onat Kutlarn da bulunduu Sinematek evresine bal gen sinemaclar yabanc olmakla suluyor, halkn anlamad filmler yaptklarn ne sryorlard. 12 Eyll darbesini ven Sezer Tansu da ulusal slup sorununu resim alanna iselletirmekte gecikmemitir elbet. O kadar ki, mer Ulu gibi o gne kadar soyut resmi savunmu ve sapna kadar modernist olan bir ressam bile yaptlaryla gelenek arasnda balant kurma araylarna girmitir.

54

AHMET OKTAY

ve onlarn sylem kalplarn paylaarak mevzi kazanmaya alan Trk solu, 1961de Trkiye i Partisinin kurulmasyla birden ivme alm, adeta bir rnesans yaamtr. Mevcut grece zgrlk ortam iinde klasik metinlerle temasa girme frsatn bulan gen kuaklar, entelektel bir aklkla, belki de ilk kez teorik sorunlar siyasal sorunlarn nne almtr.19 Marksizmin zgl terimlerinin anlamsal ve kaplamsal zmlenmeleri, amlanmalar gndeme gelmitir. Dnemin yazn ve kltr dergilerinde yabanclama (alineation), eyleme (reification), nesnelleme (objectivication), bireysel ve bireycilik, retim ilikileri ve retim biimi gibi terim ve kavramlar zerindeki tartmalar, bu teorik nemseyiin en belirgin rneklerini oluturmaktadr.20 1950-1960 arasnda zgdenin szleriyle (1988) klasik hak ve zgrlklerin ve gereklerin bile solcu yazarlar tarafndan ancak tam bir oto-sansr altnda ifade edilebildii bir dnemin ardndan girilen bu grece zgrlk dneminde gzlenen kuramsal canlanma ve eitlenmenin, yaynevleri yneticilerinin rgtsel balanma iinde olmamalaryla balantl olduu sylenebilir. rnein Marx ve Engelsin ana metinlerini kazandran bata Sol Yaynlar olmak zere baz yaynevlerinin o sra Trkiyede yeniden etkinlik gstermeye balayan TKP ile21 organik ba olmad sylenmelidir. Byle bir ban mevcut olmas halinde hl Moskovaya bal bulunan TKPnin bata Troki olmak zere birok anti-Stalinist kuramcnn metinlerinin evrilmesini hogrmeyecei, bunlarn yaynlanmasn nlemeye alaca ne srlebilir. Kukusuz rgt aleyhtarl yapmay tasarlamyorum. rgt olmadan siyasal mcadele yrtlemeyeceini de biliyorum elbet. Ama 30 yl susturulmu hem de susmu bir dncenin, herhangi bir siyasal rgt tarafndan ynlendirilmeden ana metinleri araclyla toplumda merulatrlmaya ve benimsetilmeye allmasnn olumlu olduunu dnyorum. Trk komnistlerinin byk b19 Marxn ana yaptlar olan Kapital, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Kapitalizm ncesi Ekonomi ekilleri, Kutsal Aile, 1844 El Yazmalar, Fransada Snf Mcadeleleri, 18 Brumaire vb.; Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Anti Duhrig, Doann Diyalektii, Almanyada Kyl Savalar vb. kitaplar 1966dan sonra yaynlanabildiler. Lenin, Gramsci ve Stalin iin de geerlidir bu durum. Marksizmin teorik ieriini canlandrmay ngren Lefebvre, Althusser, Cornu, E. P Thompson, G. Thomson, Garaudy, Laclau ile de ge tanmtr Trk okuru. Kald ki, . bu yazarlarn ancak 1980dan sonra evrildiini de anmsatmak gerekir. 20 Bu tartmalarndan bazlar unlardr: S. Hilav, Yabanclama Kavram, Yn, say 153, 4 Mart 1966, H. Yavuz: Marksln blm ve Yabanclama, Yeni Ufuklar, Mays 1966/S. Hilav: Yabanclama ve blm zerine Gerekli Baz Aklamalar, Yeni Ufuklar, Austos 1966: S. Hilav: Marks Eletiri zel Says zerine, Papirs, say 25 ve 26, Temmuz, Austos 1968/F. Edg: .........., Papirs,. say 28, Ekim 1968/M. Belge: .........., Papirs, say 30, Aralk 1968/S. Hilav: Yanltan Yanla, Papirs, say 32, ubat 1969. 21 Aclan Saylgan (1976: 308), d TKPnin daha 1949da baz abalar olduunu ne srmekte ve O. Veli ve arkadalarnn kard Yaprak dergisinin yaynnn zerinde etkili olduunu belirtmektedir. Kk de (1986) en azndan baz parti yneticilerinin baz TP yneticileri ile temasta olduunu belirtmektedir.

TRK SOLU VE KLTR

55

lmnn Kapitali ancak 1966dan sonra tand anmsanacak olursa ve Nazmn hafz- kapital olmak istiyorum dedii bu metni ancak Dn ve Yarn klliyatnda km bir zetten rendii bilinirse (buna renmek denebilirse elbet) kuram konusundaki bilgi dzeyi hakknda aydnlk bir dnceye varlabilir. Gelgelelim, bu bamsz olu dolaysyla balayan bu kuramsal canlanma ve eitlenme, yazmn giriinde belirttiim gibi, 1968 renci eylemlerinin birdenbire kazand ivme ve ne srd siyasal talepler dolaysyla yeniden kesintiye urar. i snf eylemlerinde grlen hareketlilik de devrimci dalgann ykseldii yolundaki umutlar glendirmitir. Ama unu sylemek mmkn grnyor: Bu sre iinde Trk solu sadece, kuramsal verimliliini ve bilgilenme faaliyetini yavalatmak zorunda kalmaz, nlenebilir olup olmadnn tartlmas gereken fraksiyonculuk amazna saplanr. Sosyalist devrim ve milli demokratik devrim tezleri solun iinde dmanlklara yolaar.22 Bu gelimelerin kltrel dzlemde bir karmaaya yolat sylenebilir. Yaymlanan siyasal dergilerinin yansra kltr/sanat ve edebiyat dergileri de bir tartma kaosuna srklenir. Devrimci keskinlik saduyuyu kreltir ve militan sylem, savc, yarg ve cellat sylemini birletirerek kendine iselletirir. Sempatizanlarn varln grmedii gibi yol arkada da istemez.23 Ama sol, devrimi elini uzatsa tutacakm gibi bir yaknlkta grrken, 12 Mart ve 12 Eyll darbeleri devrimci dalgann zerinden gemekte gecikmeyecektir. Trk solu provokasyonlar, yanl deerlendirmeler, devlet terr ile onun desteindeki sa terre kar devrimci terr trmandrmak gibi giriimler sonunda canlarla denmi tarihinin en byk yenilgisine urar. Dalga ekilir. Geride kalan enkaz rktcdr. Siyasal, kltrel, ideolojik ve dirimsel balamda elbet. Militan kadrolar arasnda zlme ve saf deitirmeler grlr. zeletiri kisvesi altnda teslimiyetilik egemen konuma gelir. Sorunun bu yann eletirel balamda deerlendirmek bu yaznn amacn da kapsamn da ok ok aar. nk byle bir ama, yakn dnemin btn kuramsal tezlerini ve kar tezlerini, siyasal eylemlerini gz nnde bulundurmay, ayrntlaryla irdelemeyi, birbirleriyle karlatrmay gerektirir. Buysa, tezcanllkla stlenilebilecek ve stesinden kolaylkla gelinebilecek bir aba deildir. Bu, kanmca ancak bir ekip almas ile gerekletirilebilecek bir devdir. Balarken unlar sylenebilir diye dnyorum: 1980-1990 aras dnem, Trk solu asndan bir i hesaplama dnemi olmutur. Sorunlar tmyle kltrel sorunlara eklemlendirilerek ve gncel kuramlatrmalar da gz nnde tutularak yeniden mercek altna yerletirilmitir. Dahas geri ekilme ve terapi

22 MDD tezinin M. Belli, D. Perinek ve M. ayan fraksiyonlar arasnda bir dizi ittifaklar ve kopmalar sonunda yeni blnmelere yolatn anmsamak yeter. 23 Bu noktada sadece Halkn Dostlar dergisinin sol aleyhinde tek sz etmemi olan E. Cansever ve T. Uyar kar devrimci ilan ettiini belirtmekle yetineceim.

56

AHMET OKTAY

dnemi, ideolojik ve kltrel ierimleri olan yeni kltrel ynelimlere yolamtr. Gemiin nostaljik alglan, sivil toplumculuk, birey ve ideoloji kuram zerinde younlama, temsiller ve sylemler vb. 1990 sonrasnda grlen eviri patlamas, reel sosyalizmin dnyada yaratt kuramsal ve pratik ykm karsnda Marksist solun sanld kadar bitkinlik ve teslimiyet iinde olmadn gsterdii gibi dnyann drt yannda Amerikan emperyalizminin dikte ettii yeni dnya dzeni sylemi dorultusunda yrtt saldry gsleyebilecek, gslemeyi ngren bir kuramsal retkenlie sebep olduunu da gstermitir. Trkiyedeki Marksist eilimli insanlar, imdi kendini yeniden kurmakta, biimlendirmekte olan dnya solunun zengin literatryle ve kavramsallatrma, kuramsallatrma abalaryla kar karyadr. renecek daha ok ey olduu iyiden iyiye grlmektedir. Stalinizmin knden, hatt ncesinden balayarak Marksizmin iinde bagsteren farkllamalarn Trkiyeye yeterince yanstl(a)mamasnn, yanstld kadarnn zerinde ise eletirel ve sakin kafayla dnlmemesinin, dahas her eletirel abann ihanet ve dneklik gibi vulger bir sulamayla pskrtlmek istenmesinin kltrel adan ne byk bir yoksullamaya ve dar kafalla yolat net biimde grlebiliyor. Yeniden balama ve Marksist bir kltrn oluturulma noktasnda, sol eilimli Trk toplum ve siyaset bilimcilerinin olduu kadar felsefecilerin ve yazarlarn da bamsz bir konuma yerletikleri ve bu konumlarn daha bir sre korumaya niyetli olduklar sylenebilir. letiim, Ayrnt, Metis, Sarmal, Bilim Sanat gibi yaynevleri, Birikim, Toplum ve Bilim, Defter, Evrensel Kltr gibi dergiler, kreselleme dneminde kapitalizm eletirisini canlandran, yeniden konumlamaya alan ve Marksizmi ii snf ve smrlen/ynetilen baml snf ve kesimler iin daha cazip hale getirmenin yollarn arayan kuramsal yaptlar ve yazlar nalmaktadrlar. Aydnlarn olduu kadar iilerin ve orta snflarn yelerinin bu yaynlara ilgi gstermeleri, kuramsal gelimeleri izlemeleri gerekir. Bu izleme olmadka, kuram renilmedike ii snf ve balaklar siyasal ve pratik mcadele silahlarn edinemezler. Goethe, zgrl ancak zgrlk iin her gn mcadele eden insanlarn kazanabileceini sylemiti. Marx da felsefenin madd silahlarn ancak ii snfnda bulabileceini vurgulam, ama u yaamsal uyary da yapmt: i snf da manev silahlarn ancak felsefede bulabilir. Bu kavranlmadka devrim hibir zaman yaknda olmayacaktr. Hatt yapld sanld noktada bile. Ajitasyon ve propaganda, mcadelenin sadece gereleridir, ii snf ile felsefenin bulumasnn kendisi deil.

TRK SOLU VE KLTR

57

KAYNAKA
Anday, M. C. (1992), Yiten Sz, Adam Yaynlar. Avcolu, D. (1962), Sosyalist Gerekilik, Yn, say 39. Belge, M. (1979), Maran Deheti ve Trkiyede Kltr, Milliyet, 9 Ocak. Belli, M. (1988), TKP zerine, Sosyalizm Ansiklopedisi, c.6, s.1934, letiim Yaynlar. Berk, . (1953), Trkiye arks, Kaynak Yaynlar, Massey Harris iiri. Boran, B. (1943), Hmanizmann Sosyal artlar, Admlar, say 8, lk Kanun. Boran, B. (1968), Trkiye ve Sosyalizm Sorunlar, Gn Yaynlar. Boratav, K. (1988), Trkiye ktisat Tarihi, Gerek Yaynevi. Cansever, M. F. (1942): Milliyetilik ve nsaniyetilik, Trk Yurdu. Cohen, S. F. (1992), Buharin ve Sovyet Devrimi, ev: A. Gnaysu, Kavram Yaynlar. Deutscher, I. (1969), Stalin, c.2, ev: S. Hilav, Aaolu Yaynevi. Deymer, . H. (1971), Seme Yazlar, Aydnlk Yaynlar. Divitiolu, S. (1966), Az Gelimi lkeler ve Asya-Tipi retim Tarz, Lif Kitabevi. Divitiolu, S. (1967), Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, ktisat Fakltesi Yaynlar. Fndkolu, Z. F. (1943), Bizdeki Hmanizma Cereyan ve Sokratn Mevkii, Ulus, 23 Temmuz. Hilav, S. (1993), Felsefe Yazlar, Y.K.Y. nce, . (1998), Varlk, Temmuz says. Karaca, E. (1989), H. Kvlcml: Edebiyat- Cedidenin Felsefesine yazlan Giri ve sondaki H. Kvlcml ve Eserleri blm, Gerek Yaynlar. Karaosmanolu, Y. K. (1940), Hmanizmaya Doru lk Adm, Cumhuriyet, 15 Ekim. Kvlcml, H. (1935), Edebiyat- Cedidenin Otopsisi, Marksizm Bibliyotei Yaynlar. Kocagz, S. (1952), Sam Amca, Yeditepe Yaynlar. Kk, Y. (1978), Trkiye zerine Tezler, c.1, Tekin Yaynlar. Kk, Y. (1986), Aydn zerine Tezler, c. 4, Tekin Yaynlar. Lefebvre, H. (1998), Modern Dnyada Gndelik Hayat, ev: I. Grbz, Ayrnt Yaynlar. Lenin, V. . (1969), Kltr ve Kltr htilali zerine, ev: K. Sezer, Ser Yaynlar. Oktay, A. (1986), Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar, B/F/S Yaynlar. Oktay, A. (1995), nsan, Yazar, Kitap, Ark Yaynlar. zgden, D. (1988), Sosyalizm Ansiklopedisi, c.6, s.2003, letiim Yaynlar. Saylgan, A. (1976), Trkiyede Sol Hareketler, Ota Yaynlar. Stalin, J. (1977), Leninizmin Sorunlar, ev: M. Ardos, Sol Yaynlar. imanov, D. (1980), Trkiyede i ve Sosyalist Hareketi, ev: T. Deliorman. Tr, V. N. (1932), Snflamak ve ktisat Siyaseti, Kadro, say 11, s.17. Tunay, M. (1967), Trkiyede Sol Akmlar, S. B. F. Yaynlar. lken, H. Z. (1948), Millet ve Tarih uuru, Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Williams, R. (1993), Kltr, ev: S. Aydn, mge Kitabevi. Yanarda, M. (1988), Trk Siyasal Yaamnda Kadro Hareketi, Yaln Yaynlar.

58

Turkish left and culture

In this essay Turkish communist movements problematical attitude towards culture, during the era between 1930 and 1968, is examined with special reference to leftist journals. Turkish left undermined the importance of culture till 1960s. The years between 1920 and 1960 can be characterized with the effort spent for organization and gaining of social legitimacy. Kemalist Jakobin heritage and feeling of distrust to working classes led Turkish left to see people as an aggregate of subjects who are in need of teaching and leading. The violent acts of the rightist movement, practical political concerns and Komuntern were also effective in this disinterest towards culture. The essay analyzes Third Worldist, statist and anti-imperialistic ideology of Kadro. However, many of the articles in Kadro, Aydnlk, Orak-eki and nsaniyet Ktphanesi of Kerim Sadi and Dn ve Yarn Klliyat of Haydar Rifat Yorulmaz are criticized of being polemicist essays written with the aim of agitation. Idyllic literature, which became very popular in 1960s when Turkey was in the process of rapid urbanization and proletarianization, is also discussed. Young writers who were involved in existentialist problems and the changes brought by urbanization were accused of proliferating depression literature. In early 1960s, there was a return to the recent past and Independence War. However, class conflicts were undermined, nationalism was adopted, and cultural imperialism debates took on a chauvenist character. But with the establishment of Turkish Workers Party, theoretical problems were rendered as important as political ones and concepts like alienation, reification, objectification, and individualism were started to be discussed. In 1968, theoretical revival left its place to fractionalism and superficial discussions. 12th March and 12th September coup dtats damaged Turkish left a lot. 1980-1990 decade passed with a kind of self-criticism, and new cultural approaches -like a nostalgical attitude towards good old days, focus on civil society, representation, discourse and theories of ideology- became widespread. Leftist intellectual climate of today is also mentioned and the importance of drawing the workers and middle classes attention to theoretical debates is expressed.

59

Mill Demokratik Devrimden Ulusal Sola Trk solunda zgc eilim

Suavi Aydn*

Trkiyede sol dncenin ve eylemin tarihi esas itibariyle iki ana mecrada akmtr. Kabaca bunlarn birine evrenselci sol ikincisine de zgc sol diyebiliriz. Bu yaznn konusunu oluturan kanat bu ikinci gruba girmektedir ve daha ok korporatist eilimleri temsil etmektedir. Trkiyedeki sol/sosyalist akmlarn byk ounluu zgc mecran etkisi altnda bulunmutur. Bunun balca nedeni, Trkiyenin periferik bir lke oluudur. Btn periferik lkelerde sol hareketlerin yrngesi, nc dnyac denilen bir eilimin etkisinde kalmtr.1 nc dnyaclk, Bat d dnyadaki s(*) Hacettepe niversitesi Antropoloji Blm. 1 Marksizmin nc Dnyadaki ykselii, Batdakinden farkl bir Marksizm yaratmtr. Buradaki Marksizm, byk lde smrgeci gemiin etkisiyle Avrupallamaktan kurtulma projesine dnmtr. Ancak bu noktada temel bir eliki vardr: Bat karsnda Azgelimilikten kurtulma, ister istemez belirli llerde Batllamay gerektirmektedir. Zira nc Dnyann azgelimi konumu, Batnn teknolojik, bilimsel ve ekonomik durumuna gredir. Bu konumu amak, konumu belirleyen referansn verilerine bal olacaktr. Ancak ikinci problem, yine Batnn smrgeletirme srecinde kendisini kltrel olarak stn konumda kurgulamas sonucunda ortaya kan mill kimlik sorunudur. Bamszlaan lkelerin karsna kan bu iki problemin arkasndaki temel problem yle formle edilmitir (bkz. dEncausse ve Schram 1966: 11-2): ...Bamszlna kavumu halklarn azgelimilikten kurtulma ve ayn zamanda mill kiiliklerini [kimliklerini] koruma ihtiyalar. Azgelimiliin aresi olan modernleme belirli bir lde Batllamay gerektirdiinden mcadelelerinin temel amacn tekil eden mill kiiliin kazanlmas sorunu tehlikeye dmektedir. Ancak bu handikap amalarnda buralara avantaj salayan iki konjonktrel durum vardr: Birincisi, bu lkelerin bamszlama srecinde kendilerini smrgeletiren lkelere kar mill bir ruhu harekete geirmi olmalar; ikincisi ise 1949da bu yolda nc bir adm atm olan in komnizminin in Halk Cumhuriyetini kurmas. in Halk Cumhuriyetinin kurulmas ile nc Dnya ikinci ama birincisinden kendisi asndan daha etkili bir siyasal ve ideolojik merkez kazanm oluyordu. Bu konumlanta Marksizm, nc Dnyada bir kendi benliine sdk kalarak modernlemek (a.g.e.: 11) projesinin ideolojik erevesi halini alyordu. Kendi olmay tanmlamann ve vurguTOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

60

SUAV AYDIN

mrnn aktif tarafn oluturan emperyalist lkelere kar gelitiinden sol bir grnt arzeder. Yani, sosyalistler sosyalist olduklar iin ve sosyalizmin en temel argman emek smrsnn karsnda bulunmak olmas nedeniyle antiemperyalist cephede yer aldklar halde, nc dnyaclar anti-emperyalist olduklar iin solcudurlar. nk, nc dnyac hareketlerin beslendii temel kaynak milliyetiliktir. Bu nedenle mcadelede yabanc olanla vurumay ne alrlar. Dolaysyla smrc snflar dahilinde bulunsalar da bizden olanlarla ayn cephededirler. Yani, ksaca, sosyalist dncenin btn insanl esas alan temel konumlannn tersine, belirli bir tarihsel ve mutasavver insan topluluunu, mill olan, esas alrlar. Yabanc karsnda mill unsurlarn dayanmas ise, bu erevede, ister istemez korporatist bir tarzda olacaktr. Zira burada snflar birbirini smren, birbiriyle atan bir konumda deil; yabanc olan karsnda smrlen konumunda bulunan birer meslek ya da toplumsal zmredir. nk emperyalist cephe karsnda geri braktrlm lkelerin toplumsal zmreleri, ibirliki unsurlar dnda, mazlum konumdadr. Emperyalizm karsnda madur bulunduklarndan, bu toplumsal zmrelerin ortak dmana kar birlemesi kanlmaz bir tarihsel zorunluluk olarak deerlendirilir ve bu ittifakn emperyalizme ve onun yerli ibirlikilerine kar aaca savan doal hedefi, ncelikle demokratik devrimdir. Sosyalizm ise bu aama gerekletirildikten sonra deerlendirilmesi gereken uzak hedeftir. nc Dnyaya zg saylan ve temel elikiyi kapitalist snflarla emek arasnda deil, emperyalizmle ezilen uluslar arasnda kuran bu devrim stratejisine, sol yaznda Mill Demokratik Devrim (MDD) stratejisi denilmitir.

lamann en kestirme yolu, kendisine bir teki tanmlamaktr ve sz konusu teki bu yeni uluslararas manzarann sunduu mevzilenite ncelikle emperyalizmi temsil eden Bat olmutur. Bu ideolojik duruun izleinde Bat karsnda tek varolu sna ise mill olandr. Genel mevzilenme asndan mill olann ilk genel cephesi ise emperyalizm karsnda bir smrgeler enternasyonali tasarlayan eski lkye, yani Bak Kongresinin Doucu atmosferine, bu kez Dounun yerini nc Dnya ya da Balantszlar ad almak artyla, dntr. kinci admda ise ulus-devletlemenin kanlmaz sorunlar ile dnyann siyasal olarak ulusdevletler esasnda rgtlenmi olmas, yani birer birer ortaya kan ulusal ve etnik sorunlar ya da aznlk sorunlar karsnda enternasyonalist dayanmann tamamen yok olmas, bu geni cepheyi Marksizmin evrenselci vurgusundan ve enternasyonalist dayanma perspektifinden uzaklatrarak bak asn giderek darlatran ve ulusal kar konseptini esas alan girdabna ekmekte ve ideolojik an ortaya kartmaktadr. Kbrs, Ege ve Krt sorunlar karsnda Trk solculuunun hatr saylr bir blmnn durumu buna rnektir. Bu durum, kinci Sava sonrasnn dou devrimleri zerindeki silik Marksist damgann tamamen grnmez hale gelmesini kolaylatrm; milliyetiliin ve idealizmin ideolojik hegemonyas altndaki zgc duruu bir hayli belirgin hale getirmitir. Asla sosyalizmin zgc duruu iin bkz. Oran 1977: 150, 163-73; Endonezya rnei iin bkz. Brackman 1963.

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

61

Trkiye sosyalist hareketi tarihinde Mill Demokratik Devrim dncesinin kkleri

Trkiye sosyalizmi, henz Osmanl Devleti yayorken olup biten ksa tarihi saymazsak, Mill Mcadele devrinden itibaren esastan ikiye blnm bir grnt arzeder. Birinci kanad, Dr. efik Hsn olutururken; ikinci kanat daha ok Bak Kongresinin bakiyelerinin tekil ettii bir hareket halindeydi. Kongrenin etkisinde ekillenen grup, 1925deki tevkifat ile birlikte, dierinden siyaseten ayrm ve 1927de Vedat Nedimin (Tr) stanbulda parti evrakyla birlikte teslim olmasyla Trkiye Komnist Partisinden (TKP) kopmutur. Bu ilk kopuun unsurlar genellikle ttihad ve Terakki iinde yetimi ya da bu harekete ve onun resm-olmayan ideolojisi olan Trkle sempati beslemi isimlerdir. Bu kopuu grmeye mr yetmeyen Mustafa Suphi, evket Sreyya ve smail Hsrev gibi nemli kiileri bu ideolojik damarla sk ba iinde grmekteyiz. Bu kopuun Trkiyedeki rejim asndan semeresi Kadro Hareketidir. Bu hareketin ilk iaretlerini evket Sreyya ve Sadrettin Cell, daha 1924te vermektedir (Aydemir ve Sadrettin Cell, 1924: 42):
...[M]emleketimiz imdi bir sermaye terakkm devri yaamyor. Memleket umum bir fakirleme ve sefilleme halindedir. Bizde henz proletarya deil, isizler, ihtisasszlar, hlsa lumpen proletarya artyor. Nasl ki iktisad inkaf dediimiz hallerde hakik sanay ve ticaret deil ihtikr hakim olmaktadr. Binaenaleyh bizde ne sosyal demokrasi, ne de dier ekil ktlev hareketler iin lzm olan itima zemin henz ve tabiatyla teekkl etmemitir. Memleketin zengin, sermayedar, ileri bir hle gelmesi imdi gnn tarih bir vazifesidir. Bu vazife ise, disiplinli ve mteekkil bir Cumhuriyet Partisine der. Cumhuriyetin idme ve muhafazas iin yaplacak her hareket, hatta ne kadar iddetli bile olsa dorudur, terakkiperverne, ileri bir harekettir.

Yani Trkiyede, sosyalistler dahil btn ilerici gler, ncelikle bir mill burjuvazinin semirip sermaye biriktirmesine hizmet etmelidirler. ncelikli hedef, yani mill burjuvazi yaratmak, ttihat-Terakkinin, CHFnin ve Trk solcularnn ortak program olmay srdrmektedir (Toprak, 1982). Bu yaratma srecinin maliyeti ise, sre iinde, mill saylmayan ticaret ve sanayi erbabna kacaktr. evket Sreyya tr solculuk, bunun karsnda suskundur.2
2 Bu trden solculara Attil lhan (1980: 56-8) iyi bir rnektir. lhan yle diyor: ...[Emperyalizm] lkeye girdi mi girdi, birinci sorunu, yerli halkla balant kurabilmek oluyor... Yabanc, ayr dinden biri olarak girdi mi, yerliler rkyor ondan, aresini yle bulmular, yerli ahaliden bir ksmn byk paralarla temsilci seiyorlar, yabanc sermaye adna yerli halkla onlar temas ediyor... Kullandklar bu adamlar yerlilerden soyutlamak iinse bir numara bulmular, Hristiyanlatrmak numaras (...) Batl Emperyalistlerin Osmanl topranda ayrca Trkten Hristiyan yapmasna, onlar komprador olarak yetitirmesine gerek yok, neden mi, imparatorluk zaten ok uluslu ve ok dinli... Baka deyile, komprador burjuvazisi iin malzeme Osmanlnn iinde hazr: Musevi tccar, Rum ya da Ermeni bezirgan, kestirmeden batl Emperyalist firmann Trkiyedeki maas oluyor, din birlii de rol oynadndan, Trkler ve genel olarak Mslmanlar, rahatlkla smrlyor.

62

SUAV AYDIN

Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi, 1927de revizyonistlerin yapt ihbarn ardndan yaadklar dalmadan sonra, 1929da toparlannca, Cumhuriyet rejimini bir burjuva devleti olarak ilan eder ve Trkiye burjuvasnn reisi olarak nitelendirdii Mustafa Kemal Paa ile hkmeti de burjuva snfna, zabitlerine ve polislerine dayanmakla sular (Saylgan, 1967: 11-12). Oysa TKP yeliinden Kadro hareketinin nderliine devirilen evket Sreyya, Trkiye gibi bir lkede burjuva snfndan eser bulunmad gibi, ii snfna dayanan bir ideolojik hareketin yaayamayacan savunmaktadr. Byle bir lkede Kemalistlerin olduu trden Mill Kurtulu Hareketleri vardr. Bu hareketlerin znesi ise belli bir snf deil millettir. evket Sreyya, Kadro hareketinin bak asn yle zetlemektedir (Aydemir, 1932: 129-138):
1) Mill Kurtulu Hareketleri, tarih orijinleri itibariyle beynelmilel bir tezadn, yani mstemlekeci memleketlerle, mstemlekeler ve yar mstemlekeler arasndaki iktisad ve siyas tezadn birer neticesidir. Bu tezad tarih iinde meneini, bir taraftan... byk sanay inklbnda, dier taraftan... beynelmilel msavatszlktan alr. 2) Mill Kurtulu Hareketlerinin mebde noktas beynelmilel bir tezad olduu gibi gaye ve hedefi de bu beynelmilel tezadn, ... mstemlekecilik tezadnn hallidir... 3) Tarih mahiyetleri itibariyle Mill Kurtulu Hareketleri, cihan iktisat vahdetini inhill ettirmeye... mteveccih irticai birer hareket deildir. 4) ...Milletin ahenk ve insicam stnde menfi rol oynayan ve binnetice millet bnyesini -byk sanayi memleketlerinde grdmz gibi- keskin snf mcadelelerine, buhranlara, katastroflara ve nihayet btn millet bnyesinin inhilline mahkm klan iktisad menfaat mcadeleleri, byk tekniin ve byk iktisat faaliyetlerinin babo inkiafnn neticesidir. Halbuki imdi Trkiyede ... mlkiyet mnasebetleri esasen inkiaf etmi deildir. Henz reym halindedir. Bu memleketlerde ileri teknik ve iktisat faaliyetleri ancak milletin, yani milletin ileri menfaatleri namna cemiyeti sevk ve idare eden plnl bir iktisat devletiliinin, mlkiyet ve murakabesi altnda doar ve inkiaf edebilir. 5) ...[B]yk sanayi memleketlerinde, en ba tezad temsil eden snf mcadelesi... istihsal vastalar stndeki mlkiyet mnasebetlerinin bir ihtill ile tasfiyesine baldr. 6) Byk sanayiin mtekasif olduu memleketlerde sanayiden mahrum ham maddeci ve ziraat memleketler arasndaki iktisad ve siyas tbiiyeti idame edecek bir itima inklp, Mill Kurtulu Hareketleri bakmndan menfi... bir cemiyet hareketidir... 7) Mill Kurtulu Hareketleri ... mustarip btn milletlerin, siyas ve iktisad haklar kayd u art altna alnm btn memleketlerin mterek dvasdr. 8) ... Levanten temayllerin, ksaca kt ve dar bir mutavasstlk ve uzlaclk ruhunun (kompradorluun) mill mcadelede yeri olamaz... Mill istiklle ancak istikll harbi ile varlr. 9) Mill Kurtulu Hareketleri Milletin Millet olarak istikllini istihdaf eder... Snf iarlara bu davada yer verilmemesi lzmdr... 10) ... Her millet yarn kendi eklini... yine kendi bnyesinden karacaktr.
Cumhuriyet dneminde bile varlklarn srdren ithalat ve ihracat firmalarn kkeninde, o zamanlar Emperyalist smry paylam komprador tccarlarn servetleri yatar.

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

63

11) Mill Kurtulu Hareketlerinin tam ve hakik mmessili Trkiyedir... Trk inklb, yalnz mill tarihimizin deil btn beer tarihinin en ndir, en mil ve en mnal hareketlerinden biridir... Btn Mill Kurtulu Hareketleri, ana prensipleri itibariyle, ancak Trk Mill nklbnn arkasndan ve onun manev r ve prensipleri stnde yryecektir... Yeni millet tipini cihana Trk milleti verecektir.

Bu grler ak bir milliyetilik vazeder ve Trkiye Cumhuriyetinin siyasal varln merulatracak dnya-tarihsel argmanlar yaratmak peindedir. Ancak bu argmanlar, Kadrocularn zgn yarats deildir. Mill kurtuluuluk, Ekim Devriminin Tatar aktrlerinden Sultan Galiyefin erevesini izdii ve Sovyet Partisi tarafndan nce sapma daha sonra da kar-devrimcilik olarak deerlendirilecek milliyeti bir tarz- siyasettir.

MDDnin ilk kayna olarak Galiyefizm

Buraya kadar Trkiye solundaki blnme, daha ok kinci Enternasyonalin nc Dnyacl diyebileceimiz Galiyefi izgiye yakn grnmekte, hatta onun bir kopyasn andrmaktadr. Bir Tatar Marksisti olan Sultan Galiyefin bu Trk revizyonizmi zerinde dorudan bir etkisinin olup olmad bilinmez,3 ama bu revizyonizme kaplanlarn etkiye ak olduklar tek Marksist kaynan o olduu aktr; bu revizyonizmi besleyen ikinci nemli etki de bu kanadn mensuplarnn Trk ve ttihat gemileridir. Trkiyede sol hareketin geliimini daha bandan etkisi altnda tutan bu nc dnyacln kaynan Ekim Devriminin Tatar kanadnn banda bulunan Sultan Galiyefde bulabiliriz. Trkiye snrlar iinde sosyalist siyasetin nderlii henz yeni domak zereyken Rusyadaki Trk halklar arasnda ban Tatar sosyalistlerinin ektii gl bir nderlik ve reti vard. Ancak bu retinin ve nderliin sosyalist nitelii Batda bilinenlerden epeyce farklyd. Ekim Devrimi esnasnda bilhassa Orta Asya ve Sibirya blgelerinde devrim, ilk aamada scak karlanm olsa da niha olarak bir gavur faaliyeti gibi alglanmt; zira ...Asyal halklara yabanc olan Marksist bir ruha sahip kinci Devrimin bu blgedeki taraftarlar neredeyse tamamen Rus kolonistlerden olumaktayd. Rus kargaasnn uzamas, eer onlarn balca amac Rus mparatorluunun teki halklarndan ayrlmak idiyse, Trk unsurlar tarafndan sevinle

3 Attil lhana baklrsa, Mustafa Suphi ile Sultan Galiyef sk dostturlar. Galiyef onu yardmcs yapmtr. lhana gre ...M. Suphinin yerini de evket Sreyya Bey almtr. Sreyya Rusyada KUTVda eitim grenlerdendir ve onun kkeni de Trklktr. Bilahare M. Suphi ldkten sonra onun akmn partinin iinde yrtmeye alanlar . Sreyya, Nazm Hikmet, Hamdi amilof Bey ve benzerleridir... (lhan, 1998: 51-52). Attil lhan bu kadroya Nzm Hikmeti dahil etmekle ak bir tahrifat yapmaktadr. Zira Nzm, hem benzer bir revizyonizme savrulan Hindistan Komnist Partisi mensuplarn hem de evket Sreyyay bu revizyonist sapmasndan dolay ac ac eletirmi ve mahkm etmitir (Bkz. Nzm Hikmet, 1995: 51, 75).

64

SUAV AYDIN

karlanm olmaldr. Ancak ne Btn Rusya Mslmanlar Kongresi ne de Mslman Blge ralar, Mslman d dnyada kendi karlarn ifade etmi ve ounluk Rusyada federal bir hkmet biimini tercih etmi olsa da, kendilerini Rusyann genel sorunlarnn dnda mtalaa etmediler. [Buna karlk] Rusyann Trk nfusu, siyas fikirler bakmndan... tek biimli deildi ve ...daha ok Orta Asya kltrnn etkisi altndaki mollalarn nderlik ettii irtica kanat Mslman federalistlere karyd. (Czaplicka, 1918: 17-18) Bu bakmdan, Galiyefizmin Bolevik hareketi iinde oportnist taraf ar basmaktadr. Hareket Sovyet Devriminin olanaklar ile Rusya mslmanlarnn bu madd koullarn bir noktada mezcedecek bir kavram sahiplenmiti: Nasyonal Komnizm. Galiyef, Kazanda kan Kuya gazetesinde bolevik harekete mazlum milletine kar duyduu byk sevginin arl nedeniyle, milletinin hatr iin katldn yazmaktadr; Galiyefin yolda Hanefi Muzaffer, 1918de Znamya Revulyutsii (Devrim Bayra) mevkutesinde Galiyefizmi zetleyen u satrlar kaleme almtr: Mslman halk, yani koloni halk, Rus smrgecilii altndaki proletaryadr. nk Ruslar tarafndan gerekten ezilen bir halktr. Bundan dolay Mslman Trk lkelerindeki milliyeti hareketler gerek sosyal ihtill hareketleri niteliini tamaktadr (Saylgan, 1970: 76). Trk milliyetiliinin teorisyenlerinden Zeki Velidi Togan (1969: 289), Galiyefle ibirliinin mahiyetini, ...Sovyet gazetelerinin Sultan Galiev ile Validovu birlikte bir mill ideoloji ve program kurdular mealindeki ithamlar... dorudur ve bu ideoloji birlii... Tatar ve Bakurtlarla Kazakistan Yayk nehri boyunca Hazar Denizine kadar uzanan iki Rus vilyeti ile fiilen ve nihai olarak ayrmak siyasetinin kabul olunmas dolaysyla husule gelmiti.. diyerek aklamaktadr. Gerekten de Galiyefin hedefi, Orta Asyadaki, Sibiryadaki ve Rusyadaki Trk halklar biraraya getirecek bir Turan Federasyonu kurmakt. Galiyef, Rus Bolevik Partisinin nderliinde gerekletirilen devrimi, uluslararas ilikiler bakmndan mevcut tahakkm ilikisinin devam biiminde yorumlamaktayd. Dnya apnda smrnn ve atmann iki taraf vard: Uluslararas burjuvazi (metropol uluslar) ve smrge halklar. Galiyef, kuramn u szlerle aklamaktadr (Kakn, 1998: 38):
Uluslararas burjuvazi kavram, sadece Bat Avrupa burjuvazisi deil, uluslararas bir birim, bir dnya ltdr. Bunun yenilebilmesi iin tm kart glerin -yani sadece proletaryann kitlesel istismar sonucu oluan glerin deil, ulusal-snfsal istismar sonucu oluan glerin de- dier deyile smrgelerin devrimsel enerjisinin konsantrasyonuna da ihtiya vardr!

Buna bal olarak,

...nsanln yeniden yaplandrlmasnn madd zemini, yalnzca smrge ve yar-smrgelerin metropoller zerindeki diktatoryas aracl ile oluturulabilir. Zira yalnz-

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

65

ca bu yol, yerkrenin Bat emperyalizmi tarafndan zincirlere vurulmu olan retici glerinin kurtuluu ve atlm yapmas iin gerek bir teminat salayabilir. (a.g.e.: 40)

Galiyef, Marksist terminoloji kullanmakla birlikte, znde bir nc Dnya milliyetilii yapmaktadr. O dnemde smrge ve yar-smrge niteliinde bulunan, hatta Sovyet Devrimi ile sosyalist bir iktisad-toplumsal-kltrel yapya ynelmi olsalar da esas itibariyle Rus ulusunun burjuvazi niteliindeki tahakkm altndan kurtulmam bulunan Sovyet mslmanlarnn ve buna benzer halklarn, ncelikle kendi ulusal (burjuva) devrimlerini yaparak ve bylelikle birer ulus-devlet olarak tarih sahnesine karak, daha nceki tahakkm ilikisini tersine evirmesini istemektedir: Smrge ve yar-smrgelerin metropoller zerinde diktatoryas!. Burada, Marksizmin tersine, tarihin ilerletici znesi snf deil, ulustur (a.g.e.: 40):
Bizce, [Bat Avrupal komnistlerin] sunduklar reete -ki Avrupa toplumunun bir snfnn (burjuvazinin) dnya zerindeki diktatoryas yerine, onun kart olan dier snfn (proletaryann) diktatoryasn nermektedir- insanln ezilen ksmnn sosyal hayatna hibir nemli deiiklik getirmeyecektir. Her halkrda nesnel bir deiiklik olacaksa da, bu deiiklik iyileme ynnde deil, ktleme ynnde olacaktr. Bu, sadece daha az gc olan ve daha aa dzeyde organize bir diktatoryann yerine, ayn kapitalist Avrupann (ki Amerikay da buraya dahil etmek gerekmektedir) Avrupa apnda btnletirilmi olan tm glerinin dnyann geriye kalan ksm zerinde ortak diktatoryasn getirmektedir.

Grlecei gibi, Galiyefin proletarya enternasyonalizmine hibir inanc ve gveni yoktur. Zira ulusal duygunun her zaman ii snf dayanmasnn nnde olacan, Batdaki proletarya iktidarnn hibir eyi deitirmeyeceini, hatta Bat uluslarn nc Dnyann tahakkm ynnde daha da glendireceini dnmektedir. Buna kar are, Dou uluslarnn emperyalizm tarafndan madur braklm btn snflarnn ittifakyla yeni bir tahakkm ekseni yaratmasdr. Turan Birlii, Ekim Devrimi sayesinde bu yolda yakalanm ilk frsattr ve bu eksenin ilk yap ta olacaktr. Kklerini Cemaleddin Afgan modernizminde bulabileceimiz Marksist terminoloji ile ekil deitirmi bu grler, II. Dnya Sava sonrasnda Hindistan gibi klasik smrgelerin kurtulularyla balayp 1960larda mazlum milletlerin kurtulu savalar biiminde ivme kazanan bamszlama sreci esnasnda yeniden canlanm; bu konjonktr sol gler arasnda emperyalizme kar srdrlen mcadelenin nemli bir merhalesi olan kapitalist olmayan yol aray biiminde deerlendirilerek desteklenmitir. San, yeni doan bu ulus-devletlerin emperyalizme kar bir blok oluturaca ve dnya sistemini deitirmekte Sosyalist blokla birlikte zorlayc olaca ynndedir. Ancak, bugnden bakldnda bu beklentinin ne biimde hayata getii grlebilir.

66

SUAV AYDIN

kinci kaynak: Maoizm ve KP

1960 sonrasnda, ulusal kurtuluu hareketlerin gndemi belirlemesi ve in sosyalizminin tarihsel gelenei, Maoizmi Mill Demokratik Devrim tezini programlatrmaya ve bu kuramn ihracna itmitir. Trkiye solunda Mill Demokratik Devrim izgisini besleyen en nemli ideolojik kaynak da Maoizm olmutur. Maoizmin ya da daha geni ifadesiyle in komnizminin ideolojik tarihi de Trkiyedeki revizyonizme benzer bir seyir izlemitir. Trkiyede evket Sreyyann ve Sadrettin Cellin Komnist hareketi CHFna katlmaya davet eden brornn yaymland sralarda inde in Komnist Partisi yeleri, Mao-Tze Tung dahil olmak zere, Kuomintangn ilk ulusal kongresinin yapld 20 Ocak 1924de bu partiye iltihak etmekteydi (Saylgan, 1967: 10; Fairbank, 1969: 210). Daha 1922de in Komnist Partisi yaymlad ilk bildiride inde varolan siyas partiler iinde sadece Kuomintangn devrimci bir parti niteliini tadn, inin sna kalknmas iin yaplan planlarla birlikte parti programnn halk ilkelerinin Kuomintangn demokratik ruhunu yansttn, proletaryann acil grevinin birleik bir demokratik devrim cephesi kurmak iin bu demokratik partiyle birlemek olduunu aklyordu (Furuya, 1981: 132-133). deolojik planda MDD izgisi, nc dnyac duruu nedeniyle ine yaklarken, te yandan Bat karsnda di gsterebilen bir lke olmasyla inden g ve rnek almtr. inin 1960lardaki nkleer denemeleri MDDcileri heyecanlandrmtr (Avcolu, 1966b). Bu, tpk Trk milliyetilerinin 1905de can dmanlar Rusyay yenen Japonlara kar besledikleri hayranl ve heyecan hatrlatmaktadr. Mill Kurtulu Cephesi tarznda ilk ulusal cephe oluumu rnei ve kuram yine in Komnist Partisi tarafndan uygulamaya konmutur. Ad zikredilmese de bu yndeki ilk kuramlatrma Sultan Galiyefe aittir. Ancak kuramn resm bir parti hatta devlet gr haline gelip uygulamaya sokulmas KP eliyle olmutur. Esasen uzun sren devrim mcadelesinde in sosyalizmi, bu mcadele sresinde milliyeti bir nitelik kazanm ve Mill Kurtulu savalarnn zamanla sosyalizm yolunu aaca nokta-i nazarndan Komnist Partilerin taktik adan milliyeti partilerle birleme devinin bulunduunu ilkesel dzeyde ortaya koymutur. Mao, Yeni Demokrasi balkl kitabnda (1967), Mill Demokratik Devrimin erevesini izer. Buna gre in devrimi, demokrasi ve sosyalizm admlarnn atlmas zorunluundan domutur. 1917 Devrimi sonrasnda inde ortaya kan burjuva demokratik devrim, devrimci cephe bakmndan proleter-sosyalist dnya devriminin bir paras olmutur. Zira bu devrim eski tipte bir burjuva devrimi deil, proletaryann sevk ve idare ettii, btn snflarn ynetimde olduu bir devleti hedefleyen bir devrim niteliindedir. Bu nedenle emperyalizme ve feodal glere kar yaplan bu yeni devrim, sadece kapitalist gelimeye

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

67

yol amakla kalmam sosyalizmin yolundaki engelleri de temizlemitir. Artk inin geleceini belirleyecek kuvvetler, proletarya, kyller, aydnlar ve dier burjuva kanatlardr. Bu devrimin yol at yeni demokratik cumhuriyet Avrupa ve Amerikadaki kapitalist cumhuriyetten farkl olduu gibi, Sovyetler Birlii tarzndaki sosyalist cumhuriyetten de farkldr. Zira sosyalist cumhuriyet smrge ve yar smrge lke devrimlerine uygun deildir. Bu gibi lkelerde nc bir tarz, geici ama zorunlu bir tarz olarak yeni demokratik cumhuriyet cridir. Burada anti emperyalist halk cephesinin nderliindeki devlet demokratik merkeziyetidir; bankalar ile byk endstriyel ve ticari kurulular devletin mal; toprak ise ileyenindir. Henz tam bir sosyalist ekonomi uygulanamaz. nk, rnein inin ekonomisi, kapitalist retimi men edecek kadar gelimemitir. 1960lardaYn hareketi ile balayan milliyeti solculuun, bamszlk vurgusu sakl kalmak kaydyla, in deneyimine sempatisi aktr. Ancak bu sempati, Trkiye siyasetinde Pekinci bir mihvere dahil olmaktan ok, in deneyiminin sergiledii nc Dnyaya zg kuram ve durua yneliktir. Bu sempati, doal olarak, Sovyet aleyhtarl ile birlikte yrmtr. Bunu en ak haliyle Sovyet izgisinde addedilen TKPnin eletirili biiminde buluruz. Doan Avcolu (1966a) yle diyor:
...Moskovann emrinde bir Trkiye Komnist Partisinin varl ve Bizim Radyonun mnasebetsiz yaynlar, ll davranma lzumunu hakl olarak arttrmaktadr. Komnist Partileri toplantlarnda ine kar bir oy salayabilmek iin, Moskova byle kukla teekkller besleyebilir (...) Bizim komniste de saygmz vardr ama Moskovann, ya da Pekinin deil, Trkiyenin komnisti olmak ve nce Trkiye demek artyla (...) Trkiye bugn bir bamszlk sava iindedir. Bu milliyeti savan ncln yapan Trk sosyalistleri, bamszlmza glge drecek davranlara, nereden gelirse gelsin, en ufak msamaha gstermiyeceklerdir.

Ayrca, Yn hareketinin iktisad ve siyas program, Maonun tarif ettii yeni demokratik cumhuriyetle olduka rtmektedir. Yne gre hedef, bamsz ve kalknan Trkiyedir. Trkiyede Bat anlamnda bir burjuva snf hzla gelimekle birlikte, sanayide nclk yapmamakta ve feodal snflar tasfiye etme ynnde ilerici bir rol stlenmemektedir. Tersine, ...Trk toplumunun.. kalknma bakmndan tek midi olan devletilii kemirmekle meguldr.. (Soysal 1962). Bu nedenle kalknma zel teebbse braklamaz. Hzl iktisad kalknma stratejisinin temel unsurlar ise toprak ve tarm reformu, d ticaretin, mal kurumlarn kamulatrlmas ve temel sanayinin devlet elinde bulunmas, geri kalan alann zel teebbse braklmasdr (Avcolu 1963b, 1969: 477-508 ve 1980: 239-300). Bu, Doan Avcolunun (1965) makale bal olarak sloganlatrd halk, devleti, devrimci ve milliyeti kalknma yoludur. Maonun nce demokratik devrim sonra sosyalist devrim biiminde formle ettii stratejiyi Yncler, sosyalizmden nce Atatrklk (Avcolu 1963a) biiminde ifade etmektedirler.

68

SUAV AYDIN

Zira onlara gre Atatrklk, 1960larn revataki kalknma teorisi kapitalist olmayan yolun ya da baka ifadeyle nc yolun ilk kuramlatrmalarndan biridir. Avcoluna gre, [K]emalist tez, bamszlk iinde toplumsal devrimler yoluyla ada uygarla ulamak biiminde zetlenebilir. Trkiyemizin iinde bulunduu artlarda hzla kalknmas ve ada uygarlk dzeyine bir an nce ulamas iin tek are olarak grdmz mill devrimci kalknma yolu Kemalist tezin temele indirilmesi ve bylece Atatrk devrimlerinin devam ettirilmesinden baka bir ey deildir (Avcolu 1969: 526). Marksizm-Leninizm, bu yeni gelimeyi aydnlatacak teorik donanmdan yoksundur: ..amzda burjuva kalknma safhasnn imknszln anlayan burjuvazinin ileri unsurlar, snflarn inkr etme pahasna memleketlerini, henz sosyalist olmayan bir kalknma ve ilerleme yoluna sokmulardr (Avcolu 1964). ..Dogmatikler, milliyeti burjuvazi nderliindeki milli kurtulu hareketini inkr etmiler ve bu lkeleri eskisi gibi emperyalizmin uydusu saymlardr... (a.g.e.). Bu nedenle Yncler, kendi sosyalist projelerini tekilerden zenle ayryor ve milliyeti vurgusu ar basan ve 1960larn nc Dnyac havasndan kuvvet bulan bir tr zgc formlasyona dayanyorlard. Bu ihtillci olmayan sosyalizmin formlasyonunda en temel figrler milllik (Trke haslk) ve Atatrkt:
..[Bu] []slahat sosyalizm, snflarn kavgasna dayanmaz. Onun gyesi, snf kavgalarn gelitirerek bir ihtille ulamak deildir. Bunun yerine, ar snf farkllamalarn devletin iktisad ve sosyal hayata mdahalesi suretiyle nleyerek, cemiyette gelirlerin daln sosyal adalete uyan bir nizam iine almaktr. Bizim Atatrk devletiliimiz, bat [Avrupa] mansnda bir sosyalizmden baka bir ey deildir. nk devletin iktisad fonksiyonunu n plnda alyor ve snflarn ahengini savunuyordu (...) Ama Atatrk sosyalist mi idi? Hayr... nk Atatrk hibir eyde uluorta bir taklitilie yer vermedi. Onun iindir ki bugn bir Atatrk doktrini vardr. Nitekim Trk devletilii de, Atatrk doktrininde bir taklit deil, Trkiyeye hs bir sistemdir (...) Bizim bir Trk sosyalizmi olarak vasflandrdmz yeni devletilik cereyanna gelince, bunun memleketimize hs meslek ve metodun, memlekette teesss ve inkafna hizmet edecek kuvvetli bir sistem olabileceine inanyorum. Bu sistemin esas, elbette ki, yalnz sanayi ve ekonomiyi deil, mill hayatn her cephesini, Atatrkn eitli demelerinde yer alan ilkeler dahilinde dzenlemekten baka bir ey deildir. Pln, dinamizm ve btn unsurlar ile tam bir ideoloji. te bu Trk sosyalizmidir.(...) Trk sosyalizminin ina konular ve sistem meseleleri, Trk aydnlarnn elbirlii ile Trk milletinin nne para para serildike grlecektir ki, bir Trk sosyalizmi vardr ve bunun sokaklarda dolatrlan hayaletlerden [komnizm kastediliyor] korkacak hibir taraf yoktur (Aydemir 1962).

Bu erevede Yakup Kadri (Karaosmanolu 1962), Atatrk ilkelerine mill sosyalizm adn uygun grmektedir. evket Sreyyann bu sosyalizm projesi, aka nc Yol iinde yer alan bir baka yolu tarif etmektedir. Bu haliyle, elbette Maoist tahlilden epeyce uzaklamaktadr. Ancak gerek Maoist devrim programnda gerekse Ynclerin devrim stratejilerinde vurgulanan ana tema, sosyalist devrimden nce mill bir devrimin zorunluluudur. Zira ncelikli

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

69

tehdit ve tehlike emperyalizmdir. Bu ortak dman karsnda Trkiyeye zg stratejiler peinde koan aydnlara, Kemalizmin konumu olduka ekici gelmektedir. Zira Kemalizm, dnyada emperyalizme kar ilk mill kurtulu mcadelesini yaparak mazlum milletlere nder ve rnek olmu bir harekettir (Seluk 1962). Mill Mcadele, ..d kapitalizme ve emperyalizme kar mill burjuvazinin en aydn tabakalarnn nderliinde yrtlm bir mcadele.. idi (Avcolu 1964). Bu sava, ..[e]mperyalizme kar bir sava olarak sosyalizme benzemekle beraber snflararas bir savala deil, snflararas elbirlii gerekletirilebilirse yrtlebilecek bir savat.. (Berkes 1963). Ayrca Atatrk devletilii, kapitalizme alternatif bir sistem olarak dnlmemi olmakla birlikte (Avcolu 1969: 213), tam da Ynclerin tasarladklar nc kalknma yolunun Trkiye zelindeki ilham kaynadr. Atatrk, hzla ada uygarlk dzeyine gtrecek yntemi bulmutur: ..Lik bir toplumda, gcn milliyetilikten alan, halk, devleti ve devrimci bir politika.. (Avcolu 1964) leride grlecei zere, Mihri Belli grubunun Mill Demokratik Devrim program ise tam anlamyla in deneyinden ve Mao teorisinden esinlenmektedir.

MDD ve Yn hareketi
Grlecei zere Trkiyede MDD hareketinin ideolojik temelleri TKP iinde kurulmu ve Kadro hareketiyle ete kemie brnmt. kinci nemli adm, 1960larda Yn hareketi ile atlmtr. Esas itibariyle Yn hareketini balatanlar, byk lde CHP kkenli veya CHP iindendir4 ya da CHPyi siyasal bir manivela olarak kullanma niyetindedirler. Bu nedenle Yn sayfalarnda en fazla problem edilen konulardan birisi CHPnin siyasal durumudur. Kadro yazarlarnn en nde geleni evket Sreyya derginin yazar kadrosundadr. Ancak MDD adyla bu devrim tezini olgunlatran eilim, TP iinden kmtr. MDD tezi, bir program olarak ortaya kana kadar, bu teze yakn eitli programlar byk lde Yn hareketi rgtlemitir. 1968e gelinceye kadar eitli biimlerde ortaya atlan mill cephe formllerine TP ilgisizdir.

Trk sosyalizmi formlasyonu ve Mill Kurtulu Cephesi program

Kendisini daha sonra mill cephe biiminde ifade edecek olan soldaki bu zgc duru, evket Sreyya Aydemirin Ynde yaymlad Trk Sosyalizmi ve Fikir Atatrkl yazs ile ilk ifadesini bulmutur (Aydemir 1962). Yn izgisi iindeki ilk nemli atlak da bu yaz zerine ortaya kt. Sadun Aren, bu gre hemen cevap verdi. Arene gre bu... Trkiye iin ve Trkiyeye mahsus,
4 Kuruculardan biri, Yn dergisinin ilk sermayesini koyan (Bkz. zdemir, 1986: 53) Cemal Reit Eybolu CHP parti yneticisidir. Doan Avcolu ise, partinin bilim kurulu yesidir...

70

SUAV AYDIN

yeni bir gelime teorisi yeni bir sosyalizm bulmak teklifidir.5 Behice Boran da bu gr, Vatan gazetesinde iddetle eletirmektedir. Nihayet Yn dergisi, Mill Kurtulu Cephesi programn aklaynca temel ztlk iyice belirginleti ve yollar tam anlamyla ayrld. 1962de Ynde Doan Avcolu, Sosyalist Gerekilik balkl makalesinde, Atatrkle balayan, mill kurtulu hareketi tamamlanmamtr. Trkiye bugn... mill kurtulu hareketi safhasnda bulunmaktadr. Bu hareket baarya ulamadka demokrasi ve sosyalizm yolunda ilerleme kaydetmek mmkn deildir. Sosyalizme giden yol, mill kurtulu hareketlerinden gemektedir... Mcadele, btn demokratik ve vatansever kuvvetleri ilgilendirir. Atatrk devrini yaam, devlet geleneine sahip Trkiyede, antifeodal ve antiemperyalist mcadele, btn sosyal gruplarda yank bulacaktr (...) Sosyalistler her eit dogmatizmden ve ayrclktan syrlarak toplumun eitli snflarnda mevcut gerek demokrasi taraftar vatanseverleri toplayabilecek olan Mill Kurtulu Cephesini gerekletirmeye almaldr... (Avcolu 1962) demektedir. Avcoluna gre, byk burjuvazi yeni tip smrgeciliin temsilcisi haline gelmektedir. Ancak burjuvaziyi blok halinde karya almaktan olabildiince kanmak gerekmektedir. Sosyalizmin bugnk temel sorunu anti-emperyalist ve anti-feodal mcadeledir. Bu nedenle ...sosyalizm yolu, demokratik mill kurtulu hareketinden gemektedir.. Bu yoldaki strateji, Doan Avcoluna gre, ...toplumun btn tabakalarnda yer alan milliyeti ve demokratik kuvvetlerin biraraya getirilmesine... almak olmaldr. Bu cephenin doal unsurlar ii ve kyl olacaktr. Ancak bugnk koullarda ...snf nderlii dvs, bugnn meselesi olarak ortaya atlmamal, sosyalistler birletirici ve toplayc olmaa dikkat etmelidir. Gl bir halk hareketinin temelini oluturacak ii ve kyl ittifaknn doal ncl ise retmenlerden, memur ve subaylardan oluan orta snftan gelme aydnlara aittir. ...Bu Atatrk vatansever aydnlarn mill kurtulu cephesinin gayelerini benimsememeleri iin hibir cidd sebep yoktur... Bu cephenin en nemli destei doal mttefikler olan genlikten ve ordudan gelecektir. Avcolu ordu hakknda unlar syler:
..Fakir ve mtevaz ailelerden gelen ordu, Trkiyemizin ileri hamlelerinde dayanlacak en salam kuvvetlerden biridir. Memleketimizin Batllama hamlelerinde, ordu, daima ilericilerin safnda yer almtr. Bugn de, ilerici kuvvetlerin, Anayasadan da kuvvetli teminat ordudur. [Ordunun gnlk politika dnda olmas] ... ordunun, mill kurtulu cephesinin en gvenilir manev desteklerinden biri olduu gereini deitirmez (...) Batda ordu burjuvazinin tam bir leti olmutur. Bat burjuvazisi, kendi ocuklarn asker yapm, onlar snf menfaatlerini koruyacak ekilde yetitirmi ve askerlik mesleini ii ve kyl ocuklarna kapamtr. Bu sebeple, Batda ordu, daima gerici kuvvetlerin safnda yer alm, haklarn arayan iilere kurun yadrmtr.. Trkiyede ise halktan km Atatrk bir ordu vardr. Bu orduyu hkim snflarn elinde itaatkr bir let olarak dnmek byk bir hatadr.
5 Bkz.Yn, S. 14, 21 Mart 1962, s. 2.

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

71

O yllarda Yn izgisinde kurumlaan Sosyalist Kltr Dernei de bu program derhal benimsemitir. Dernek, yaymlad bir bildiriyle programa desteini yle belirtmektedir:6
...[S]osyalizm, Trk ulusunu ileride bir medeniyet seviyesine ulatrmak hedefine ynelmi halk bir dzen kurmak zere yaplan Mill Kurtulu Savamzn bir devam ve yeni bir hamlesi olacaktr...

Grlecei gibi, Yn hareketi yeni devrimci hamleyi Mill Mcadelenin bir devam olarak anlamakta ve burada ordunun klasik ilerici rolne byk nem vermektedir. Bu erevede ordu snfsal bir odak olmad gibi, sosyalizm yolundaki bu mcadelenin kesin bir snfsal nderlii (ii snf esas ve nderlii) de yoktur. Tam tersine bu hareket, daha ok, kk burjuvazi nderliinde yrtlecek emperyalizme ve feodalizme kar bir mill snflar ittifakdr. Yne gre ...sosyalizm yarnn meselesidir. Bu gnn meselesi emperyalizmle mcadeledir.7 Bu belirlemeler, Sadrettin Cellin ve evket Sreyyann daha 1924te deerlendirdikleri manzaradan ve hareket tarzndan hi de farkl deildir. Bu erevede mcadele hl bir ilerici-gerici savadr (Avcolu 1962). 1960larda hl srd dnlen bu tamamlanmam mill demokratik devrim savann ilerici tarafnda duranlarn bir cephe halinde birlemesi yolunda ilk giriim 1 Nisan 1964 tarihli Gericilikle Sava toplantsna katlm yoluyla olmu; davet edilen 33 dernekten toplantya katlan 24 Atatrk Dernekler Ortak Bildirisi balkl bir bildiri yaymlamlardr. TP bu toplantlara kurumsal varlyla katlmamtr. Aksiyon anlamnda arkas gelmeyen bu bildiriye gre lkemiz kiyz yldr sren batllama ve adalama abalar[n]a ramen...[onu] ortaa karanlklar iinde yaatmak isteyen geri zihniyetin yok edilmedii bir lkeydi. Bu geni ittifak aray erevesinde Yn ...mill bamszlk davamzda nnnn liderliindeki bir CHPnin nemli bir mevkii olduu inancndadr.8 1965 seimlerinin hemen ncesinde TP iinde bakan Mehmet Ali Aybarn ban ektii kanat Mill Cephe arsna uydu. Aybar, TP Genel Bakan imzasyla Sosyal Adalet dergisinin 12. saysnda yaymlanan bildirisinde yabanc sermaye tehlikesine ve tam bamszlk ihtiyacna dikkat ekerek ...Trkiyenin ekonomik ve politik bakmdan tam bamsz devlet haline gelmesi ve yaamas, bugn Trk milleti iin bir lm kalm meselesidir. Tpk Kurtulu Sava yllarnda olduu gibi milletimizin btn namuslu, yrekli ve gerekten yurtsever kuvvetlerinin bir Mill Cephe halinde ibirlii etmeleri ve dayanmalar kutsal bir grevdir. Trkiye bir Vietnam, bir Kongo olamaz ve olamyacaktr. lk mill kurtulu savan vermi ve zafere ulam olan milleti6 Yn, S. 57, 16 Ocak 1962. 7 Yn, S. 124, 13 Austos 1965. 8 Yn, S. 124, 13 Austos 1965.

72

SUAV AYDIN

miz demokratik yoldan bamsz toplumcu bir lkenin kurulma rneini de verecektir... demektedir.9

Cephenin temel sol strateji oluu ve taktik ayrlk: TP iinde MDD hizbinin douu
Mill Kurtuluu hareketin kendisini formle ediinin ardndan, zellikle TPin 1966da Malatyada toplanan II. kongresiyle birlikte, solda genel bir Mill Cephenin hatta Rasih Nurinin szleriyle MDD tarz bir programn kabul gndeme geldi. Aslnda, Rasih Nuri leri (1976a: 19) ...TP tzk ve program tmyle bir asgar program, bir Mill Demokratik Devrim programyd, hatta TP Malatya kongresinden nceki Genel Ynetim Kurulunda Program ve Tze Sosyalizm szcnn konmasn Ycel Kvlcm arkadamla istediimizde buna en iddetli olarak Aybar ve Boran kar kmt.. demektedir. Bu yeni ynelimde en nemli etken, dnyadaki sol kavrayta anti-emperyalist tavrn ne kmasyd. SBKP ve TKP gibi ortodoks partiler, sosyalizm mcadelesinde antiemperyalist tek cephe politikasn benimser hale gelmilerdi. Bu aslnda zellikle Vietnam Savann etkisiyle Maoizmin savunduu anti-emperyalist mcadele stratejisine yaklamay ifade ediyordu. Maoizm, klasik sol partilerin aksine, dnyadaki temel elikiyi kapitalizm ile sosyalizm arasnda deil, mill bamszlk hareketleriyle emperyalizm arasnda bir mcadele olarak tarif etmekteydi. Bu nedenle Maoizmin tanmlad devrimci gler ekseni, uluslararas ii snf ittifak eklinde deil, mill bamszlk yolunda mill snflar ittifak eklindeydi.10 Bu erevede Trkiyede baz sol dernekler birleerek Trkiye AntiEmperyalist Mill Cephesini oluturdular ve Dnm dergisinde bu cephenin protokoln yaymladlar.11 Protokolde, TBMMnin emperyalizme kar meru savunma amacyla toplanm, dnyada ilk anti emperyalist mill kurtulu cephesini aan ulusal bir meclis olduu, 1947den sonra bizi mahvetmek isteyen emperyalizmin ve bizi yutmak isteyen kapitalizmin yeniden mill bamszl tehdit ettii, bu nedenle bu ortak dmana kar dank mcadele eden btn yurtseverlere ve milliyeti derneklere ak bir Mill Cephenin kurulduu; bu kurtulu yolunda tek arenin bu cepheyi glendirmek ve milletin btn zinde glerini seferber etmekten getii; Trk yurtseverliinin znn ve doktrininin anti emperyalist anti kapitalist mill kurtuluuluk, yani anti-emperyalist ve
9 Sosyal Adalet, S. 12, Mart 1965.

10 Maoizmi, Sovyet ve Avrupa sosyalizminden stratejik hedefler bakmndan ayrtran tek ey bu deildir. Geleneksel Avrupa sosyalizmine rengini veren en nemli tavr, kylle kar gvensizlik ve krsal toplum kesimlerini burjuvazinin stratejik yedek gc olarak grmesidir. KP ise esas itibariyle krsal alandan domu ve krsal blgelerde halk ittifakn, antiemperyalist ve antifeodal mcadeleye girimek zere rgtlemiti (Bkz. Amin, 1993: 115). 11 Bkz. Dnm, S. 6, 1 Kasm 1966.

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

73

anti-kapitalist bir milliyetilik olduu; bu yurtseverlik tarznn sadece mazlum milletlerin yurtseverlii ile elimedii, dolaysyla cephenin btn bu halklarn yurtsever ve milliyeti cephesi olduu; yine bu yurtseverliin znn emperyalizmin ibirlikilerinin yurtseverlii ile tmyle att; bu nedenle cephe mcadelesinin bir ynnn Amerikan emperyalizmine dier ynnn ise ibirlikilere kar bulunduu bildirilmektedir. Bu cepheyi oluturan rgtler ekseriyetle yksek renim renci dernekleridir. TPin II. Kongresinde kabul edilen Sonu Bildirisinde de benzer temalar yer alr. Genel Bakan M. Ali Aybar kongre sonrasnda Dnme verdii demete sosyalizmin Trkiyeye zg tarih koullar iindeki uygulanna ve bu koullarda, bu koullar iindeki uygulann teoride deerlendirilmesinden meydana gelen Trkiyeye zg sosyalist teori-eylem sistemine Trkiye sosyalizmi ad veriyoruz... Trkiye sosyalizmi olu halindedir... Gerekten ikinci byk kongremiz ikinci mill kurtulu mcadelesinin sosyalizm iin mcadeleden ayr tutulamayacan kesinlikle ifade etmitir... Mill kurtulu mcadelesi sosyalizm iin mcadele ile birlikte yrtlr demek, phesiz mill kurtulu mcadelesini yalnzca sosyalistlerin yrtecei anlamna gelmez. Mill kurtulu mcadelesi, emperyalizme kar olan btn kuvvetlerin mill bir cephe kurmalar eklinde yrtlecektir... demektedir.12 Ancak Aybar, Ynclerin Mill Kurtuluuluu ile TPin cephe programnn farklln ayn yerde zenle belirtmektedir: Mill kurtulu mcadelesi ile sosyalist mcadelenin birbirinden ayr dnlemeyecei yolundaki karar ...vesile[si]yle Mill kurtulu mcadelesi hakkndaki baz grlerin yanll da ortaya konmu olacaktr... Mill kurtulu mcadelesi, sosyalist bir partinin demokratik nclnde yrtlecektir... Mill Cephenin snfsal karakterini grmemezlikten gelmek, hele bu mcadeleye sosyalist bir karakter vermekten kanmak son derece byk bir htadr... kinci mill kurtulu mcadelemiz sosyalist teorinin nda ve sosyalist Trkiye i Partisinin demokratik nclnde yrtlecektir... Mill kurtulu mcadelesi mill burjuvazinin -ki bizde yokturveya ara tabakalarn nclnde yrtlrse.. emperyalizmle yeniden ilikiler kurduklar grl[ecektir]... kinci byk kongremiz sosyalizmin halka ramen tepeden inme yntemlerle kurulamyacan kesinlikle ifade etmitir... (a.g.e.). Aybarn ve dolaysyla TPin Ynclere ve TP iinde Mihri Bellinin ncln yapt MDD muhalefetine itirazlar drt noktada toplanabilir: 1) Trkiyede mill demokratik devrim denilen aama byk lde tamamlanmtr. 2) Mill kurtulu mcadelesi ve anti-emperyalizm, ayn zamanda sosyalist bir mcadeledir. Aralarnda bir ncelik-sonralk sorunu yoktur.13 3) Trkiyede bir mill burjuvazi bulunmad gibi, mill burjuvazi ad verilen kesimlerin ve ara tabakalarn bu mcadelede ncl sz konusu olamaz. nclk, lkede gelimi
12 Bkz. Dnm, S. 8, 1 Aralk 1966, s. 6. 13 Bkz. Behice Boran, Dnm, S. 10, 1 Ocak 1967, s. 6-7; M. Ali Aybar, Ant, S. 1 Eki, 3 Ocak 1967, s. 2.

74

SUAV AYDIN

olan ii snfna ve onun temsilcisi olan partiye aittir. Hatta bu mcadeleye mill burjuvazinin deil ncl, varlk olarak katlm bile sz konusu deildir. Zira Trkiyede burjuvazinin geliimi mill ynde deildir.14 4) Bu mcadele demokratik bir mcadeledir. Cuntac veya darbeci (tepeden inmeci) yntemlerin bu mcadelede yeri yoktur. TP anayasa erevesinde sosyalizmi kurma yolundadr.15 1966daki Malatya Kongresinin ardndan, parti iinde ykselen MDDci ynelim karsnda TP nderleri, Dnm dergisinde devletin ceberrut niteliini ne karan, aydn-halk elikisine deinen ve demokratik deil sosyalist devrim tezini ileyen yazlar yazmaya girimilerdir (Aydnolu 1992: 97). Parti iinde bu ideolojik mcadelenin ykselmesi ve giderek uzlamaz hale gelmesi, MDDci kanadn 17 Kasm 1967de Trk Solu dergisini kartmasyla sonulanmtr. zellikle ekoslovakyaya Sovyet birliklerinin giriini izleyen dnemde (21 Austos 1968 sonrasnda) daha da ne karlan bu son vurgu, MDD muhalefetiyle ipleri koparan son nokta olmutur. Bu gelimeler sonucunda Mihri Belli, Yn dergisinde, E. Tfeki imzasyla, sonradan Trk Solu dergisinin eki olarak sunulan bir bror eklinde yaymlanacak olan bir tahlil yapt.16 Ekte, an sosyalist devrim ve mill kurtulu devrimleri a olduu belirtiliyor, lkesinde bamszl gerekletirerek ve feodal kalntlar temizleyerek demokratik devrimin gereklerini yerine getirecek olan emeki iktidarnn, ayn zamanda sosyalist devrim yolunda da adm atm olacana deiniliyor, stratejinin mill demokratik devrim, hedefi tesbit eden temel slogann ise tam bamsz ve gerekten demokratik Trkiye olduu syleniyordu. Bu devrimci adm, esas olarak ibirliki sermaye ve feodal snflardan oluan gayr mill snfa kardr.17 Bu ek, ayn zamanda Aydnlk izgi olarak adlandrlan sol siyaset hattnn ilk belgelerindendir. Mihri Belli, bu belgenin geniletilmi bir versiyonu olarak yaymlad daha sonraki bir brorde (Belli 1970), can ekien kapitalizm olan emperyalizmin dnyaya belirli bir iblm dayattn ve bu iblm iinde smrlen lke14 Bkz. Sadun Aren, Dnm, S. 9, 15 Aralk 1966, s. 3; etin Altan, Akam, 3 Ekim 1967. 15 Bkz. M. Ali Aybar, Ant, S. 1 Eki, 3 Ocak 1967, s. 2. 16 Aslnda bu tahlilden ok nce, Trk Solu dergisinin ilk saysnda Neden kyoruz? bal altnda bu stratejinin ana noktalar ortaya konmutu. Buna gre, Trk solculuunun Mustafa Kemallere, Pir Sultanlara uzanan bir tarihi vard; amzda bu sol potansiyel sosyalizmin etkisiyle ivme kazanmt; ancak nmzdeki devrimci adm, Sosyalist devrim deil, tam bamsz tam zgr bir Trkiye iin Antiemperyalist ve Antifeodal Demokratik Devrimdi. Bu nedenle Trk Solu emperyalizme kar mcadeleyi blebilecek bilime ve gereklere aykr sol gevezeliklere kar idi. Bu mcadelede en tutarl devrimci gler kent ve ky emekileriydi; ancak kk burjuva brokrasinin temsil ettii devrimci tutum da kmsenmemeliydi. Demokratik devrimin gereklememi oluu, gerici glerin iini kolaylatrmakta, milliyeti saflar zayflatmakta... idi. Bkz. Trk Solu, S. 1, 17 Kasm 1967, s. 1, 7. 17 Bkz. Trk Solu, S. 53 Eki, 19 Kasm 1968.

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

75

lere braklan alann besin rnlerinin ve hammaddelerin retimi olduunu yazmaktadr (a.g.e.: 8). Dolaysyla pahal sanayi rnleri ile bu trden ucuz retimin uluslararas piyasada mbadelesi ya da yabanc sermayenin lkeden ektii kr, smrlen lke iin d ticaret a anlamna gelmektedir. Emperyalizm, bu smry d yardm ile daha da younlatrmaktadr (a.g.e.: 9). erdeki snfsal tablonun durumu da i ac deildir. Gelir dalmndaki byk eitsizlik ve toprakszlk balca sorunlardr. Btn bu olumsuz grnty, Trkiyenin A.B.D.ne uyduluk politikas tamamlamaktadr. ...Byle bir d politika Mustafa Kemalin millci politikasyla eliir (a.g.e.: 12). Emperyalizm, uydusu olan lkede en geri snflarla ittifak yapar ve ibirliki sermaye yaratr. Bu snflarn kar, Trkiyenin baml oluundan ve geri kalndan yanadr. Bu tahakkm srdke gerek bir iktisad kalknma olanakszdr (a.g.e.: 13). Mihri Belli, kltr alannn bu tahakkm sarmaln glendirici mahiyetine dikkat eker. Milli Eitim, Kemalizmin tek merkezli laik eitim ilkesinden taviz vermektedir. Bat kltr rnleri yannda, lkeyi izinli izinsiz Kuran okullar sarmtr (a.g.e.: 15). Savunma alannda da emperyalist etki aktr: lk baarl mill kurtulu savanda emperyalizmi yenmi olan ordusunun anl asker geleneine ramen, bu ordunun Kemalist subay kadrosuna ramen... Trkiye savunma politikas bakmndan emperyalizmin karlarn savunan grntnn istisnas deildir (a.g.e.: 16). Bu arada Bellinin genel eilimden farkl bir tavrn da belirlemek gerek: Trkiye gibi birden fazla etnik topluluu barndran bir lkede kltr alannda gdlen gerici politika kltrel bask eklinde tezahr eder. Kardelii tarih nnde snavdan gemi Krt halknn etnik zelliini inkr eden faizan bir politika, halkmzn gerek birlik ve dayanmasn baltalayan ve ancak yurdumuzun dmanlarnn ekmeine ya sren bir deve kuu politikas olarak, Trkiyenin gerek karlarna aykrdr (a.g.e.: 15). Bu manzara karsnda atlmas gereken devrimci adm, ...ulusal bamszln gerekletirilmesi ve bu amala emperyalizmin ibirlikisi sermaye evrelerinin ekonomi ve siyaset alanndaki etkilerinin nlenmesi... [f]eodal ilikilerin ortadan kaldrlmas... her eit kapitalizm ncesi smrye son verilmesi, btn Trkiyelilerin, vatandalk hak ve zgrlklerinden yararlanan, siyas bakmdan eit fertler payesine ykseltilmesi... (a.g.e.: 19-20), yani demokratik devrimdir. amzda demokratik devrim, ayn zamanda mill bir devrimdir. amz koullarnda burjuvazi nderliinde demokratik devrim sz konusu olamaz. Yani devrimci hegemonya artk mill burjuvaziye geemez (a.g.e.: 23). O nedenle, ...[a]ntiemperyalist, anti-feodal devrim iin, Mill Demokratik Devrim daha uygun bir deyimdir. nk emperyalizm anda Demokratik Devrimi gerekletirmemi olan btn lkeler, (istisnasz) emperyalizmin boyunduruu altndadr... (a.g.e.: 20-1). Belliye gre, bu devrimde hegemonya mill burjuvazinin solundaki emek glerinde olmaldr. MDD btn mill snf ve zmrelerin devrimidir ve devrimin baarya ulamas, bu mill gler arasnda devrimci gbirliinin

76

SUAV AYDIN

(Mill Cephenin) kurulmas artna baldr... (a.g.e.: 23). Ancak Belli orta kylnn ve ehir kk burjuvazisinin, devrimin sosyalizme vardrlmasnda duraksamadan hareket edeceinden phelidir. Bu nedenle hegemonya, Trkiye toplumunun en devrimci gleri olan proleter-yoksul kyllkte olmaldr (a.g.e.: 23-4). Mihri Belli, Kemalizmi demokratik devrim yolunda atlm halk bir ilk adm olarak grr. Mustafa Kemal, Kurtulu Sava koullarnda bir Mill Demokratik Devrimi yrrle koymutur. Ancak Mill Mcadelede ve onu izleyen dnemde devrimci hegemonyay elinde tutan kk burjuva kkenli askersivil aydn zmresi, karakteri gerei, ...emperyalizmin iktisad tahakkm ve smrsnn kkn kazma yolu[nu] tutmam... emperyalizmin dayanaklarndan biri olan feodal mtegallibeye kar mcadele daha ok ideolojik alanda tutulmu..., bu yzden de kar devrimci gler uygun koullar bulur bulmaz harekete gemilerdir. 27 Mays izleyen ksa sre hari, gidiat hep kar-devrim ynnde olmutur (a.g.e.: 24-7). Ancak, Trkiyede asker-sivil kk burjuvazi, yani aydn-brokrat zmre, Avrupadaki karlndan farkl bir konumu igal etmektedir. ...Trkiyede ve baz geri kalm lkelerde asker-sivil aydn zmrenin zaman zaman egemen snflara kar, bu snflardan ayr bir demokratik g olarak tarih gelimeye mdahale ettii grlmtr... Belli, 1908 hareketini, Kemalist devrimi ve 27 Mays bunun rnei sayar. Bu zmrenin mensuplar kinci Dnya Savann sonuna kadar nemli ve kilit ynetim yerlerini elinde tutmaktayd. Ancak bu andan sonra ibirliki sermaye taradaki mtegallibe ile ibirlii kurarak ekonomi ve siyaset zerinde egemenliini kurmutur (a.g.e.: 59-60). Trkiyede bu ibirliki snflarla sivil-asker aydn zmrenin uzlamasn mmkn klacak madd zemin yoktur. Belli bunu, Trkiyede datlacak nimetlerin nedaretine balar. Mihri Belli, bu madd temelin yannda, asker-sivil zmrenin temsilcisi olduu gelenekle somutlaan bir manevi temelin varlndan sz eder. Bu manevi temel, emperyalizme kar ilk baarl mill kurtulu savan vermi ordunun mensuplarn, Gney Amerikann kendi halkndan kopuk ordularnn yaldzl niformal operet subaylarndan farkl klar. Ancak Amerika ve ortaklarnn abas orduyu bu ibirliki konuma ekmektir. Belli yle devam eder: ...Biz tarihin ar basacana, mill gelenein stn geleceine inanyoruz. Mustafa Kemal gelenei, ibirlikiler ittifak ile asker-sivil aydn zmre arasnda uzun sreli bir uzlamay imknsz klacak gtedir... Kk burjuva brokrasinin ideolojisinin, gnmz artlarna uydurulmu bir Atatrklk olduu sylenebilir. Trkiyenin kk burjuva radikalizmi budur. Kemalizmin milliyeti, anti-emperyalist ilkelerinin Trkiyede sosyal adaletin gerekletirilmesi ile sk skya bal olduu ve kkl dnmlerin bugnn Kemalist politikasnn ayrlmaz bir paras olduu bilinci, aydn evrelerde yaygndr... (a.g.e.: 60-3). Belliye gre Atatrk gelenei anti-emperyalist bamszlk bir izgidir (a.g.e.: 65). Bu nedenle, tutarszlklarn ve rkekliklerini hesaba

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

77

katmak artyla, proleter devrimcilerin Mill Demokratik Devrim yolunda kk burjuva reformistleriyle devrimci snflar cephesi iinde gbirlii arttr (a.g.e.: 64). Kim, ...Kemalizm kolundan gelen devrimcilerle sosyalizm kolundan gelen devrimciler arasnda gbirliini baltalayacak bir davranta bulunuyorsa, o ... emperyalizmin ve vatan satclarnn ekmeine ya srmektedir... (a.g.e.: 65). Bellinin tezinin omurgasn, Mill Demokratik Devrimi gerekletirmeyen hibir lkenin Sosyalist Devrime geemeyecei tesbiti oluturmaktadr. Bu erevede, ncelikle yabanc sermaye ile ibirliki sermayenin ekonomik ve siyasal tahakkmne son verilecek; d ticaret, bankaclk ve sigortaclk millletirilecek; feodal ilikiler ortadan kaldrlacaktr. Burada ...gdlen asl ama... ekonomi kollarnn mill nitelie kavuturulmasdr. Ama, henz sosyalizm deildir, emperyalist tekellerin ve ibirliki sermayenin kalalarnn mill gler tarafndan zaptedilmesidir... [B]tn retim aralarn toplumun ortak mlkiyeti haline getirme[k]... Mill Demokratik Devrimi izleyecek olan Sosyalist Devrimin grevidir (a.g.e.: 29-30a). Belli, TPi iddetle eletirmektedir. Ona gre TP egemen evrelerin onayyla bir icazetli sosyalizm oyunu oynamaktadr. Mihri Belli TP iindeki bu yola Aybar-Aren oportnizmi adn vermektedir. Ancak, ...doann kanunu ilemi ve ayn at altnda icazetli sosyalizmin, oportnizmin inkr olan, bu oportnizmin mezar kazcs olan proleter devrimci grup gelimitir... Mihri Belli, bu proleter devrimci grubun nnde, gerek sosyalistleri ilk TP kongresini gerek sosyalist hareketin kongresi yapmaya armaktadr. Parti ii oportnizm, bir aydn hareketidir ve bu hareket proletaryann devrimci potansiyelini kmseme eilimindedir. Bu durum ve imdiye kadar aydnlarn nderlik ettii devrimci atlmlarn emekilere somut ve kayda deer bir kazan salamam olmas, Trkiye proletaryasnn aydnlara kar kukusunu dourmaktadr. Bu nedenle, ...[p]roletaryaya snf bilincini, onun ektiini eken, onun dilini konuan, bilinli ii kardeleri gtrecektir.. (a.g.e.: 46-52). Yalnz, Trkiye nfusunun yarsn oluturan ve en ok ezilen kitle olan kylln devrimci potansiyeli gzard edilmemelidir. Kylnn kk bir tarlaya ve baz ilkel retim aralarna sahip olmas, onu proletaryadan uzaklatrmaz. Kylnn konumu, proleter yan ar basan yar-proleterliktir. Kylln sorunlarn zecek olan mdahale, toprak reformunu hedefleyen bir demokratik devrimin de tesinde, sosyalist devrimdir. Bu yzden proleter devrimci hareketin devi, bu muazzam devrimci kitleyi bilinlendirme ve devrimci eyleme katmaktr. Bu grev sadaki kk burjuva radikalizmine braklamaz. Parti, yoksul kylln de siyas rgt olmaldr. Bilimsel sosyalizm, sadece ii snfnn deil, ...btn ezilenlerin ideolojik silhdr. Her smrc snftan gelene, kendi snfyla balarn tamamen kopartmas kaydyla kapsn aacak olan parti, yoksul kylden bunun tam tersini, yani kendi snfyla en sk balar kurmasn, isteyecektir (a.g.e.: 54-6).

78

SUAV AYDIN

Mill burjuvaziye gelince... TPnin tezinin aksine, Mihri Belli Trkiyede mill burjuvazinin varln savunur. Ekonomiye egemen olan ibirliki sermaye olsa da, mill bir nitelik tayan ve bu baml ekonomiden zarar gren bir sermaye kesimi de vardr. Ancak mill burjuvazi byk ibirliki sermayeye kafa tutacak gte deildir. Bu nedenle mill burjuvazinin devrimci nitelii kalmamtr, devrime nderlik edemez. Ancak, Mill Demokratik Devrim glerinin kararl ve gl kalkmasyla, bu mill snf da ylgnlktan syrlacak, ...milliyetilii aklna gelecek ve belki de Mill Demokratik Devrim saflarna katlacaktr... Mill burjuvazi devrim yolunda geici bir mttefiktir; sosyalist devrim yolunda yrmesi beklenemez (a.g.e.: 66-8). zetle, 1966 ylndan itibaren Belli grubu ile Yn arasnda yaknlama balam; Dr. Hikmet Kvlcml grubuyla ilikiler scaklamt. Bu erevede 1968 ylna gelindiinde Mihri Belli nderliinde -27 Mart 1968de- bir Devrimci G Birlii -Dev-G- olumutu.18 Bu hareket 29 Nisan 1968de bir miting dzenledi. Bu mitinge o gne dek TP iinde faaliyet gsteren Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) Bakan Dou Perinek ve arkadalar da katld. Bunun zerine nce Belli yanls 13 ve sonra 75 kii, ardndan da Perinek ve grubu partiden tasfiye edildi. Tasfiye edilenler, 1 Kasm 1968den itibaren Aydnlk dergisini karmaya baladlar. Aydnlk dergisinin 1. saysnda tarif ettii sosyalist rgtlenme, TP iinde zellikle M. Ali Aybarn temsil ettii gler yzl sosyalizm ve anayasal erevede sosyalist devrim tezlerinin parlamentarist doasnn aksine, kk burjuva destekli proletarya nderliinde mill demokratik devrim stratejisi savunulmakta, kendi mill karlar iin Gney Amerika lkelerinde bu stratejiyi baltalamaya alt ne srlen Sovyetler Birlii eletirilmektedir. Bu mcadelede taktik unsurlar, meslek gruplaryla renci hareketini mill devrimci bir noktaya tamak; Amerikann lke sularna girecek filosuna kar gsteriler dzenlemek; kitle gsterileri ve toplantlarla emperyalizme kar halk bilinlendirmek; demokratik ii mcadelesini desteklemek ve onu demokratik
18 DGBnin yrtme kurulunda 27 Mays Mill Demokratik Devrim Dernei, FKF, DSK, TMTF ve TDF yer alyordu. Birliin manifestosunda yle deniyor: ...[Z]afer msbet dnceli Atatrklerin olacak ve yce Trk halk, kaderini glgeleyen bu musibetler zincirini krp hr dnceli ve adaletli bir toplum dzeni iinde, kendi aklnn, azminin ve emeinin gc ile, ada uygarln aydnlk yolunda hzl yrmek imknna kavuacaktr. Yine inanyoruz ki Byk Atann nderliinde kurtulu savalarnn bayran dalgalandran byk milletimiz ulusal lky bir btnlk halinde yrtmeye devam edecektir. Hedef, tam bamsz ve gerekten demokratik bir Trkiyenin kurulmas iin, Trk halkna dman btn glere kar mcadeledir. Bildirinin altnda u imzalar var: 27 Mays MDDD bakan Mucip Atakl, TDF bakan Bahri Savc, TMTF bakan Sencer Gnersoy, DSK adna Uur Cankoak, TGMT adna Nusret Selen, TS adna Ahmet Cenan, FKF bakan Dou Perinek, ATB bakan Bill Mool, AYTB bakan Necla Macit, TDD bakan A. mer Egesel, ODTB bakan Mustafa Akgl, Mlkiyeliler Birlii bakan Mehmet Can, HB bakan Tevfik Akolu, ATFTD bakan Mesut Krgz, AZFTC bakan AzizEki, DTCFTC bakan Cell Karpil, ETYOD bakan smail Baysal, SBFD bakan Sinan Cemgil ve AFF bakan mer zturgut. Akt. Yldrm, 1988: 232-3.

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

79

devrime tamak; yabanc mallarna ve sermayeye kar mill hareketler tertip etmek; NATOya kar yry ve gsteriler dzenlemek; yerli mal kullanma ilkesini yeniden canlandrmak; kltr emperyalizmiyle mcadele etmek biiminde saylmaktadr. Aydnlkn ilk saysndaki manifestoda zerinde durulan temel kavram, emperyalizmdir. Mcadele arlnn ezilen uluslarla emperyalizm arasndaki elimeye kaydna dikkat ekildikten sonra, Batl komnist partiler iddetle yerilmektedir. Trk Solu dergisiyle ayr bir siyasal hareket olarak yolunu izen MDD eilimi, en ok genlii ve onun rgt Dev-Geni etkilemi; hatta onun teorisi olmutur. Aslnda TPin niversitelerdeki paralel rgtlenmesi olarak kurulmu bulunan, Dev-Genin ncl FKF ynetimini Mart 1968de partideki muhalifler, yani MDDciler ele alm; Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu (TDGF), ksa adyla Dev-Gen adn ald Ekim 1969da ise rgt btnyle MDDci genlerin egemenliine gemiti (Aydnolu 1992: 139). Bu erevede Dev-Gen TPe kar sava am; TP oportnizmine kar mcadeleyi, emperyalizme kar mcadele ile zdeletiren anlay rgte mal olmutur (a.g.e.: 124). 1970lerin banda MDD hareketinin iinden kan ve Dev-Gene egemen olan gl eilim, giderek radikalleti ve Rasih Nuri lerinin deyimiyle kendisini parti saymak eiliminde oldu (leri, 1976b: 873). Ufukta grlen darbenin (9 Mart Darbesi) sosyalizan nitelikte olaca beklentisi ile radikalleen bu eilime mensup iki byk grup Mihri Belli grubundan koptu. Bunlardan, kardklar dergiye atfen PDAclar (Proleter Devrimci Aydnlklar) olarak anlan grubun nderliini Dou Perinek yapyordu.19 MDD hattndan kopan ikinci grup ise Mahir ayan nderliinde THKP-C rgtlenmesine ynelmiti. Belli, teden beri devrimin, mttefik mill snflarn katlmyla proletarya nderliinde olmas gerektiini savunuyordu. Bu nedenle MDDciler, Belli tarafndan proleter devrimciler olarak adlandrlmaktayd. Bu srete ne kan genlik hareketini ve genlik hareketi iinde etkili bir konuma gelen PDAclar20 ve THKP-C kadrolarn Belli, ideolojik formasyonu yetersiz burjuva kkenli renci genlik olarak deerlendiriyordu (Belli 1971: 1). Bellinin yeni bir oportnizm ola19 Dou Perinekin FKF Bakan seilmesi ve sonras iin bkz. Yldrm, 1988: 223-279. 20 PDA, Trk Solu ve Aydnlk dergilerinin yansra, genlik rgt Dev-Gen iinde de etkin bir konuma gelmiti. M. Ltfi Kyc Trkiye Solu dergisinde bu durumu yle deerlendirmektedir: ...PDA grubunun ilkten aka kk-burjuva radikalizminin kuyrukusu sa bir izgi ile ortaya atld halde, birka hafta gibi ksa bir sre iinde banaz Maocu kisveye brnmesi son derece ilgintir. Byk in devriminin liderinin adn ktye kullanan bu kampus Maocular genel olarak proleter devrimci hareketimizi, zel olarak da Dev-Geni baltalamakta olduka baarl olmulardr. Dev-Gen ve Aydnlk Sosyalist Dergi iinde, kendi izgilerinde bir sol grnl, sa muhalefetin ortaya kmasnda bunlarn katklar olmutur. Bu gelimeyi Dev-Gen saflarndaki proleter devrimcilerin annda deerlendiremedikleri bir gerektir. Bkz. Trkiye Solu, S. 2,19 Nisan 1971, s. 4.

80

SUAV AYDIN

rak nitelendirdii bu hareket, ..proleter devrimci hareketin birok sloganlarna sahip kar grnd ve in devriminin byk lideri Mao e-Tungun adn ktye kullanarak kampus Maoculuu eklinde tezahr etti (...) Halk sava gibi kutsal bir kavram yozlatran ve onu sol gevezeler arasnda sekterlik yarmasnn lafta kalan bir slogan durumuna dren kampus halk saval denen oportnizm ile kampus Maoculuu zde ayn eyin deiik alardan grn... idi (a.g.e.). Mihri Belli, MDDnin yeni versiyonu olarak doan PDA hareketinin sosyal tabann ise yle aklamaktadr (leri, 1976b: 945):
Trkiyede bir ii snf aristokrasisi yoktur ama, bunalm iinde olduka geni bir deklase aydnlar evresi vardr. Bu zmre sola meyl ettii zaman sekter eilimler gsterir. Bu bakmdan ikinci enternasyonalin oportnizmine paralel den akmlar Trkiye gibi lkelerde bir sosyal tabandan yoksun bulunmasna karlk, bu gibi sol sekter klarn ne de olsa bir sosyal taban vardr. Bu, bunalm iindeki deklase aydnlarn hareketidir. rnein bizde Maoculua sahip kan ite bu nitelikte bir akmdr. Bu akma kar tutarl bir ideolojik mcadele verdiimiz sylenemez (...) Teslim etmek zorundayz ki saflarmzdaki ideolojik gerileme yznden; bunlarn (PDA grubunun) sol sekter demagojilerinin bizim saflarmzda da bir lde etkisi olmutur... Faklte kantinlerinde, dergi sayfalarnda nice halk savalar ilan edildi...

Ayrln keskin biimde ortaya kt 1970den itibaren MDD izgisi artk tek bir hat deildir ve hareketler arasnda rekabet olduka youndur. Bu nedenle Belli, Trk Solu dergisinin son zamanlarda PDA hareketinin eline getiini, bu nedenle ortaya kan boluu doldurmak zere Trkiye Solunu kardklarn, Aydnlk dergisinin ise eski teorik niteliini koruyarak Trkiye Solunu tamamlayacan belirtmektedir (Belli 1971). PDA hareketi, Proleter Devrimci Aydnlk dergisini kartmaya devam eder ve Trkiye htillci i Kyl Partisi (TKP) adyla partileir. Mihri Belli de 1973 seimlerinden sonra Trkiye Emeki Partisini (TEP) kurmutur.

Sonu
MDD hareketi, Trkiye solunu byk lde etkilemitir. Bunda en nemli etken, Trkiyede sol siyasetin byk lde snf siyaseti deil, bir tr jakobenizm olarak toplumu dntrme iddias tayan bir siyaset eklinde biimlenmesi olmaldr. Doal olarak, byle bir siyasal yaklam, bu iddiann en nemli taycs olan Kemalizmden etkilenmekte,21 arka plannda ondan temalar tamaktadr. 1974den sonraki sol siyasal hareketlere bakldnda, bunlar
21 etin Yetkin (1970: 16) unlar sylyor: [Doan Avcolunun nderliinde] Ynde balayan Devrimde sren... tutumu Sol Kemalizm olarak nitelendirebiliriz. Bu Sol Kemalizm akm balca TP ile ve TP iindeki ya da onu destekleyen kmelerle atma durumundadr. Mill Demokratik Devrim kmesi ile tam bir anlama iinde olmasa bile, hi olmazsa bu kmenin bir kmecii ile TP ile olduu lde bir uyumazlk sz konusu deildir.

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

81

iinde birounun, rnein Dev-Yolun, TKPnin, Halkn Kurtuluunun ya da PDA izgisinin devam olan eitli rgtlenmelerin, MDD tezinden birok ey ald grlr (Aydnolu 1992: 99). yle ki bugn Krt hareketinin bile bu izgiyle sk bir kuramsal ilikisinin bulunduu sylenebilir. 1960larn bandan bugne Trkiye solu iinde, MDD izgisini takip eden siyasetlerde deimeyen drt tema var: Milliyetilik, kalknmaclk, Kemalizm ve kendimize zg yol aray... Bunlara katlan, kimi zaman sosyal adaletilik yumuaklnda kimi zaman snfsz toplum aray sertliinde sosyalizan eler, bu eilimi solda gsteriyor. Bu eilim iinde milliyetilik, ou zaman, bir anti-kozmopolitizm eklinde tezahr eden etnik-arndrmac Ziya Gkalp etkiler tayor. Bu milliyetilik, anti-emperyalist bir sylem zerinden sol bir tavr al biimine brnse de, mill davalar eklinde nmze gelen kendi emperyalizmimizden sempatisini esirgemiyor. lhan Seluk, 1962de yle diyordu: ..Kurtulu Savandan sonra Trk topraklar iinde elle tutulacak gzle grlecek bir kesafet kazanan Trk milliyetiliinin dokusunu ren ve besleyen btn messeseler 1950den sonra eskimi dnceler saylmtr. Devleti ve mill cumhuriyet messeseleri liberal ve beynelmilel messeselerle yer deitirmeye balamtr.. (Seluk 1962). Bu meyanda MDDciliin kylln siyasal temsilcisi olarak grmek, bylelikle de Mill Devrime katmak istedii ve bugn kendisine Ulusal Sol adn veren ortann solu (Aydnolu 1992: 147), kalknmada kylln nceliini vurgulamasyla MDDcileri mahup etmiyor. Bugn Yn ve MDD izgisinin devam olarak grlebilecek iki ana eilim mevcuttur. Bunlardan birincisi, kendisini ulusal sol olarak nitelendiren ve iinde Attil lhandan, lhan Seluka uzanan yelpazede Cumhuriyet yazarlarnn ve Ulu Grkan ve Mmtaz Soysal gibi eski Ynclerin bulunduu eilim iken; ikincisi Marksist sylemi ve terminolojiyi kullanmakla birlikte, milliyeti grnml, ana hareket tarz ve ideolojik duruu bakmndan Mihri Bellinin 70lerin bandaki nitelemesiyle Kemalist kk burjuva radikalizmini temsil eden Dou Perinek grubu ve onun Partileridir. Dou Perinek nderliinde bugn i Partisi (P) adn alan MDD hareketinin sosyalist kanadnn yeniden Atatrk devrimlerini savunma noktasnda bulunmas, anti-emperyalist mcadeleyi hereyin nne koymas ve her trden enternasyonalist hareketi emperyalizmin ibirlikisi olarak sulamas, lkenin temel ikilemi noktasnda eriat-laik atmasn ne karan tutumu, MDD izgisinin balang ucuyla bugn onu temsil eden ucu arasnda kuramsal duru bakmndan herhangi bir deimenin yaanmadn gsteriyor.22
22 Dou Perinek, 1968de FKF Bakanlna seildiinde kendisinde hkim olan dnceleri yle anlatyor: ...Bir uyanma sz konusuydu ve kongreden bir ay nce net olarak TP yneticilerinden farkl bir tavra girdim. MDDnin yapt muhalefet yava yava bizi etkilemeye balamt... unlar da kavramaya balamtk: Bugn Trkiye iin sosyalist devrim iar doru deildir. Genlik iin dier genlik kitlelerinden, CHPnin nfuzu altndaki genlik yaplarndan kopmak

82

SUAV AYDIN

MDD izgisi, hl mill demokratik devrim peindedir ve bu yolda Atatrk devrimlerinin erevesini izdii toplumsal yapnn ikamesini nne stratejik hedef olarak koymutur. Bu siyasal hattn millci rengi, bu hat iinde eitli aamalar temsil eden Trkiye htillci i Kyl Partisi (TKP), Trkiye i Kyl Partisi (TKP), Sosyalist Parti (SP) ve en son i Partisi (P) olmak zere, btn duraklarda egemendir. Solda millic siyasetin en belirgin bileeni, i dinamii srekli olarak grmezden gelerek, toplumu etkileyen olaylarda d faktr ne karmas ve bu haliyle de byk lde komplo teorilerine dayanmasdr. Bu bakmdan Kemalizmle rtr. rnein Dou Perineke gre (1979: 16, 59, 62), 1970lerin Sava yllarn yaratan ey.. halkn mcadelesi deil, iki sper devletin Trkiye zerindeki hegamonya mcadelesi..dir. Bu tespite bal olarak Aydnlk izginin dndaki sosyalist sol, terr ve macera eteleri, Rusyann beinci koludur ve MHP ile birlikte iki sper gcn kkrtt Savan maalardr (a.g.e.: 58-60). MDD yolunda mill cephe aray bu siyasetin bileenlerinden olmay srdrmtr: Bu siyas izgi tarafndan, 1979 Nisannda i sava kkrtclna ve MHPnin faist terrne kar 45 milyonluk Trkiye halknn birleik cephesi..ni kurmak iin kk mlk sahibi ve milli sermayedarlarn da iine katld bir snfsal temel zerinde AP, CHP, MSP ve hatta elini kana bulamam MHPliler dahil btn siyas partilerin arld bir Mill Birlik Hkmeti nerilmitir (a.g.e.: 23, 150-1; Perinek, 1980: 22). Bu siyas izgi, TSK dahil, mill glerle ve devlet organlaryla ibirlii iinde olduunu belirtmekten kanmamtr. rnein TKP savunmasnda Aydnlk gazetesi ile, devletin terre kar mcadelesinde yararlanmas, Milli Gvenlik Konseyinin Anari Raporunda mehaz olarak gsterilmesi, Apocular ve sahte solcu terr eteleri hakknda alan davalarda rehber olmas nedenleriyle vnlmektedir (TKP ddianame ve Sorgu: 166-8). Devlete yardmc olmak motifi ile devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl (Misak- millcilik) umdesi arasnda, Aydnlk izgi bakmndan sk bir iliki vardr. 1990larda Krt sorununu gndeme getiren odaklar, Kemalist evrelerle birlikte, Sevri hortlatmakla, bu yolda emperyalizmle ibirlii iinde olmakla sulayan bu siyasal hat, 80lerde ayrlk bir Krt rgt diye niteledii PKKy ...kim fazla bedel derse ona hizmet edecek bir kiralk katiller topluluu olarak grmekte; Apocularn yneldii hedefle, Sovyetlerin Trkiye zerindeki hesaplar arasndaki... ayniyet...e dikkat ekmekte; ...ne halkla ne solculukla bir ilgisi... olan Apocularn halktan tecrit edilmesi iin devletin kyl vatandaa efkat elini
ve onlara dman gibi bakmak son derece yanltr. Onlar da antiemperyalist, demokratik bir gelenein iinden gelmektedirler. Onlar ancak ortak hareket ederek sosyalizme kazanabiliriz... Dou Perinek, FKF-Dev-Gen stne Sylei, Gkyz, S. 17, Ekim 1986dan akt. Yldrm, 1988: 226.

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

83

uzatmasn nermektedir.23 Tahlil arac bu konuda da ayndr: Btn ktlklerin kayna olan emperyalizm, Trkiyeyi blme iini de bu trden taeron rgtlere havale etmektedir; Trkiye zerinde oynanan d kaynakl emperyalist oyunlar karsnda Krt sorununun temelinde yatmas muhtemel i dinamik elerin varl ihmal edilebilirdir. Bu tahlil ile yine baa dnlmektedir: Trkiyede mill snflarn emperyalizm karsnda mazlumiyeti ve maduriyeti devam etmekte; btn ktlklerin kayna, emperyalizmle birlikte, ibirliki snflar olmaktadr. 1985den sonra bu tahlilde Krt unsuru, ibirlikiler arasnda yerini almtr. Dolaysyle bu ibirliki odaklardan devlete kar ynelecek her trl eletiri ve siyasal hareketlenme, emperyalizmin oyunudur ve buna bal olarak gericidir. Sz konusu siyasal hat, tpk in Halk Cumhuriyetinin d politika anlaynda olduu gibi, mill varl mdafaay hereyin nne koyduu iin, yakn emperyalist tehlikeye kar bu varln idamesini olanakl klacak biimde baka bloklarla ibirliinde bir saknca grmemektedir. 1970lerin ikinci yarsnda Trkiye iin derin ve vahim bir Rusya tehlikesi kefeden Dou Perinek, ba dman sayd bu tehdide kar ABD ve NATOyu tabii mttefik iln etmektedir (Perinek, 1980: 17). Bu siyas hat iin bir eyin lke ve sol bakmndan ktln ispatlamak, onun emperyalist ba dmanla ibirlii iinde olduunu kantlamayla akmaktadr. 1984de PKKnin lke ve sol dmanlnn ispatnda nde gelen unsur onun Sovyetlerin Trkiye zerindeki hesaplaryla rttn kantlamaktr; Sovyetler ykldktan sonra ayn rgtn ktln ispatta ba yeri onun Kuzey Irakta ABDnin ve mttefiklerinin eki G faaliyeti ile ibirlii halinde bulunduunu kantlama abas ya da eki Gn bu rgte ve mstakbil Krt devletine yardm faaliyetini perdelemek zere oluturulduu ve ayn ABD ile mttefiklerinin bu rgt kullanarak Trkiyenin gneydousunda kendilerinin kuklas bir devlet kurmaya alt iddias almtr. Krt sorunu ve Sovyetlerin dalmas, 1990larda Yn ve MDD izgisini ulusal solcu bir anlayta neredeyse birletirmektedir. Zira bu siyasal izgide siyasetin asl unsuru ilke yerine hep pratik olmutur. Btn sol hedeflerin tesinde temel kayg, Trkiye Cumhuriyetini, Kemalist, laik bir cumhuriyet olarak ve misak- millnin izdii asgar snrlar iinde korumaktr. in ilgin yan, bu pragmatizmin, sol hedefleri gzard etmek pahasna ne koyduu bu temel kaygy, sol politika olarak sunmasdr. Perinek grubunun Krt sorununa ilikin yaklam ile bu soruna sosyal demokrat kanada mensup milliyetilerinin bak arasnda temel bir fark yok. rnein eski Ync imdiki DSPli Ulu Grkana gre Krt sorunu zetle Bat gdmnde stratejik alanda kukla bir Krt devletinin kurulmas abasndan ibarettir (Grkan 1998: 219-20). Bu sol anlay, Kafkasyada, Kuzey Irakta ve Kbrsta Trkiyenin karlarn savunmak23 Saak, S. 10, 10 Kasm 1984, s. 2-3.

84

SUAV AYDIN

la meguldr. Ynn ideolojik bnilerinden Mmtaz Soysal, Kbrsta byk lde zm kilitleyen Trk tezinin yaman savunucusu ve Trkiyenin karlar iin Saddamla ibirlii iinde niter bir Irak savunmas gerektii grnn bayraktardr. Bu dnya grnn kayna, Marksizmin monist-evrenselci dnya grnden tam bir kopua tekabl eden zgc durutur. Sosyalizmin bir dnya sistemi olduuna ilikin bir deerlendirme yakalamak bir yana, Ynclerin d dnyaya ilgisi, rnek bulma kaygsn ya da d faktr ne karma gayretini amayan bir pragmatizmle snrldr. MDD siyasal hatt ise, asker-sivil aydnlara demokratik devrimde tand Kemalizme yakn rol, Krt sorununda Trk ve Krt halklarnn birliini taviz verilmeyecek bir ilke olarak takdim etmesi gibi yanlaryla Yn milliyetiliinin yeni bir trevi gibidir (Aydnolu 1992: 125-6). Bu yolda en nemli taktik, Krt talepleri karsnda, Krt ve Trk ovenizmi biiminde, Krt siyasal hareketi ile MHP tarz Trk milliyetiliini aynlatrmak; bylelikle de suret-i haktan grnerek gya milliyetiliklere kar soldan ayn mesafede duruyor izlenimi yaratmaktr.24 Sovyetler Birliinin zlmesi, sol ilkesellik bakmndan, ulusal solculuun imdiye kadar ksmen perdelenebilen sadaki duruunu ok ak bir biimde ortaya koymutur. Sovyetler Birlii ayaktayken, Trkiyede stratejik olarak krklenen Turanc yaklamlar karsnda, Sovyetler Birlii iindeki Trk halklarn anlatld gibi esir ve geri bir konumda bulunmadn anlatan birok yazya Yn sayfalarnda rastlamak mmkn (Avcolu 1966a). Ancak Trkiyede Amerikanc kanat ve MHP tarz milliyetilik karsnda bir denge unsuru olarak savunulan bu grler, Sovyetler ortadan kalktktan sonra tarihe kart. Eski Yncler, Kemalizmin milliyetiliini tarif ederken izdikleri misak- mill ile snrl toprak ve kltr anlayn terkettiler ve Orta Asyal, Kafkasyal Trk kardelerini kefettiler (Seluk, 1992a, 1992b). Konjonktr deiimi karsnda deien bu tutum, bize milliyetiliin trlerinin olmadn, ortaya kan frsatlar ve yeni alanlar karsnda, belirli trdeki milliyetiliklerin, ister sol grnl isterse sa grnl olsun, zincirlerinden boanarak milliyetiliin asl erevesi olan etnosantrik, yaylmac, gl Trkiyeci25 ve ulusal karc izgi24 Ulusal solcularn dergisi Ulusalda Mehmet Grsan enalp, bu minval zre, PKKnn silah ve uyuturucu ticaretini, dnyasal smr dzeni adna salayan uluslararas bir organizasyon olduunu sylemekte ve devletin ierisindeki Susurluk ete Devleti veya PKK birbirinden ilintisiz midir? sorusunu sormaktadr. Yazara gre Trk ve Krt ovenizminin asl misyonu, emperyalizme ve smr dzenine kar oluacak toplumsal btnlemenin nn kapatmaktr. Bkz. enalp, 1988: 206, 207-12. 25 nsan haklar, Kbrs sorunu, Krt sorunu gibi konularda Batdan gelen btn tepkiler, bu tepkiler hangi siyasal kaynaktan ve ne tr siyasal kayglarla gelmi olursa olsun, hep gl bir Trkiye istemiyorlar zsavunmas ile karlanmtr. Bu savn gerisinde ise gl Trkiyenin nasl olacana dair hibir dnce krnts yoktur. Daha 1985de Mmtaz Soysal yle yazyor: imdi, 20. yzyln sonu yaklarken, kimsenin adn koymad, varln itiraf etmedii, grlmesi-

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

85

de birletiklerini aka gsteriyor. Galiyefilik, tam da bu noktada alevlendi ve Trkiyenin gndemine, hem sadan hem de soldan, getirildi. Attil lhann, teden beri, tutarl bir biimde, Sultan Galiyefin adn solun gndeminde tutmaya alt bilinen bir gerek. Bu daha ok, lhann, sol iindeki belirli bir programa uymayan zgn duruuna yorulmutur. Ancak Sovyetlerin yklmasnn ardndan ulusal solda ani bir Galiyef hayranl belirmi ve MDDnin asl temeli sayabileceimiz grlerin mellifi olan bu aktivist hakknda kitaplar, makaleler yaymlanmaya balamtr. Ancak, bu keif seferberliinde en itibarl yer yine Attil lhanndr. Bu srete 1) Mustafa Kemalin, ideolojisini mazlum milletlerin savunmas zerine kurmas nedeniyle Galiyefi olduu tescil ediliyor (lhan 1998) ve 2) Trk-solcu diyalounun yakaland haber veriliyor. Bu diyaloun balangc da Attil lhanla MHP eilimli Ortadou gazetesinin yapt sylei ve yine ayn gazetenin Genel Yayn Ynetmeni Aslan Bulut ile Dou Perinek arasndaki syleidir. Bulut-Perinek syleisinde dni istemedii yeni bir ark meselesi tekrar gndeme gelmektedir. Bu, artk, hasta adam smrp kullanarak ldrmek sorunu deil, 21. yzyln ufkunda mthi bir grbz adamn domasn nleme abasdr. nmzdeki yzyln grbz adam... byk bir potansiyel sahibi olan Trkiyedir. Bat belli belirsiz bir nseziyle bu yeniden douu engelleme hesab iine girmitir bile (...) [Batnn kard btn sorunlar] 21. yzyln banda mthi boyutlara ulaacak olan potansiyeli kendi iinde hapsetmek, eli kolu bal duruma sokmak, olur olmaz sorunlarla datmak, paralamak, temel kozlarn oynamaktan alkoymak amacna ynelik... (Soysal, 1985). Soysaln bahsettii trden bir grbzlemenin kapitalist dnya sistemi iindeki anlam, emperyalist rollere soyunmaktr. Soysal, sosyalist bir dnya sistemi iinde Trkiyenin rolne atfta bulunduuna dair en kk bir imda bulunmadna gre, kendi emperyalizmi karsnda bu kadar itah sahibi olmak ilgin bir solculuk rnei olarak karmza kyor. Bu grbz adamn stlenecei rol baltalamak iin, Batnn onu blp-paralamasndan ve gsz brakmasndan sz eden Soysal, rlanda sorununa deindii bir baka yazsnda IRA militanlarnn kendilerini siyasal tutuklu saydrmak iin giritikleri lm orucunu korkun bir irade gc olarak nitelendiriyor. Burada dava, rlandann adadaki ngiliz egemenliine son verme davasdr. Adann kuzeyinde kalan blgenin Katolik ahalisi, ..bu blgeyi ngiltereden koparmak istiyorlar. IRA gibi tedhi rgtleri hep bu istekten doma. Bu istek karsnda Demir Lady Thatcherin katlna ngiliz kamuoyunda sabrszln ykseldiini anlatan Soysal, ngiliz kamuoyunda Kuzey rlanday gzden karmaktan baka are bulunmadna ilikin grn taraftar kazandn, rlanda hkmetinin de kuzeyle gney arasnda gevek bir federasyon hatta zayf bir konfederasyon peinde olduunu yazyor. Soysal burada ortaya kacak sonucun Kbrs iin Trk tezini destekler mahiyette rnek oluturacan syleyerek yle devam ediyor: Hatta nce bamsz rlanda devletinin iln edilmesi ve bunun arkasndan zayf bir konfederasyona gidilmesi, bu gibi durumlarda izlenmesi gereken k yolunu ve atlacak admlarn srasn gstermek bakmndan da ilgin saylabilir. Bkz. Soysal, 1981. rlanda iin, etnik esasa dayal bir ayrlma biimindeki bu zm uygun gren ve bunu Kbrsa rnek sayan Soysal, Krt sorunu karsnda Sorunun Krt sorunu olarak adlandrlr duruma gelmi olmas zcdr diyor ve sorunu btnl koruyucu biimde zecek zmler neriyor (Bkz. Soysal, 1994). Bakas iin, sre iinde ortaya kan ayrlma durumu, Trkiyedeki durum iin akla getirilmiyor bile. rlandadan mlhem olarak Kbrs iin sz konusu edilen Trkiye ile gevek federasyon formlnn etnik temelde nerildii grlmyor ama Trkiye iindeki sorun bakmndan etnik temelin ne kmas ulusal devletin etnik farklar gzard eden eit vatandalk felsefesine aykr bulunuyor. Burada ilkesellik yerine ifte standarta neden olan durum, bu gibi milliyeti durularn kanamayaca ulusal kar pragmatizmidir.

86

SUAV AYDIN

nemin sadaki ve soldaki en akll, en dirayetli genlerinin yabanc gler tarafndan nasl kullanldklar ve bu meyanda Trkln halkl, balangtaki devrimci yan, milliyetiliin anti-emperyalist, laik ve demokratik olmak zorunluluu zerinde mutabk kalnmaktadr.26 Bu diyalog zerine Attil lhan, bir baka Trk-devrimci diyalounu, devrimci Galiyef ve Mustafa Suphi ile Trk Zeki Velidi arasndaki diyalou hatrlatmaktadr. lhana gre bu iki devrimci Sovyet gizli polisi EKA tarafndan aranan Zeki Velidiye yardm etmektedirler. lhan bu diyaloa hi armamtr; nk, Hanefi Muzafferin szleriyle ifade ettii biimiyle, her ikisi de mazlum millete mensup bu taraflarn, Rus smrgecilii altnda proletarya.. niteliindeki ezilen... mslman Trk lkelerindeki milliyeti hareketler etrafnda birlemeleri doaldr. Zira bu hareketler sosyal devrimin ta kendisidir (lhan 1997). Mmtaz Soysal da bu yaknlamann bir baka ynne dikkat ekmektedir: Kabul etmek gerekir ki, son yllarn Trk sa, zellikle [halkn smrlmesine yol aan ve aslnda gerek ulusseverleri isyan ettirmesi gereken d ballklar..] nokta[sn]da, gerek allm milliyeti etiketi altna sokulan evreler, gerekse dine arlk veren siyasal kurulular olarak, sol dnceyi ve tutumu artran tepkiler sergilemektedir. Bu tepkileri, devrimci politikalara ya da yapsal deiikliklere ekebilmek ve salam temellere oturtmak, Trk solunun asla kmsememesi gereken bir devdir. Milliyeti sa hatta dinci sa denen evrelerin, sol dnceyi ve tutumu artran bu ynlerini gz nnde bulundurmakszn, btnyle karya alnmas kadar yanl bir davran olamaz (Soysal 1994). Soysal, milliyeti sala iliki iin, solda sayd d ballklara kar duyarllk tutumunu iselletirmelerini yeterli grmektedir. Buradaki yorumun ruhunda yine tarihin znesi konumunu ulus hatta onun da tesinde ulusun devleti igal etmektedir. Grld kadaryla, bir tarafta Kemalist Trk Yeni Hayat, yeni Galiyefi Trk Diplomatik, Kemalist Aydnlanma 1923 ve ulusal solcu Ulusal dergilerinin, bir tarafta i Partisinin, bir tarafta da Aslan Bulut trnden laisist MHPlilerin bulunduu bu diyaloun ana eksenini Kemalizm, Avrasyaclk ve mill iktisat temalar oluturuyor (Can 1998). Bu temalar erevesinde balayan diyaloun ve sonrasnda beklenen ittifakn itici gc ise, bir kez daha belirtmek gerekirse, Sovyetler Birliinin dalmasyla ortaya kan Trk siyasal corafyadr. Bu Trk corafya, Mmtaz Soysaln 1985de szn ettii grbz adam iin uygun bir gelime zemini olarak grlmekte ve gelecek iin bir hayat alan kabul edilmektedir. Bu koullar altnda MDD izgisi dorultusunda leit-motivinde snfsal deil, milliyeti bir ruhun yatt solun27 ulusal kar teme26 Sylei iin bkz. Ortadou, 10, 11, 12 Aralk 1997. 27 Ulusal solculara gre, Solculuun ulusalclkla badamayaca, emperyalist odaklarn destekledii Avrupa Merkezli bir bak asdr ve lkemizde bir ideolojik sol saplant olarak uzun yllar boyunca etkili olabilmitir... Emperyalizme kar ilk kurtulu savan veren bir lkenin solu tabii ki ulusalc olacaktr... (Emiraliolu, 1988). Ortadou gazetesinin Genel yayn Ynetmeni

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

87

linde ve yeni konjonktrn sunduu imknlar erevesinde, mazlum milletler ittifakna n ayak olacak Trkiyenin zgc solu olarak Galiyefilemesi ve bu minvalde Trk milliyetiliiyle yeniden kucaklamas doal grnmektedir. Sosyalizm adna hl ak kalan noktalar ise unlardr: Bu proje iinde proletarya enternasyonalizminin yeri nedir? Marksist tahlilin tarihsellik atfettii muhayyel ulusa tannan roln ve ilerici olarak nitelenen ulusal duygunun tarih iinde varaca nokta neresidir? Ulusal duygular yedeine alm ulusal karlarn att bir noktaya gelinirse, sol proje ne olacaktr? Mill Kurtulu hareketlerinin dnya kapitalist sistemi iinde birer birer tbi konumlar igal ettii, bu hareketlerin nderlerinin dnya ekonomisi ve Yeni Dnya Dzeni iinde uyumlu aktrler haline geldikleri sreler yaanmken ve kapitalizmin dnya leinde uluslarst rgtlendii bu konjonktrde emperyalizmin karsna dikilecek ne trden ulusal devrimler beklenmektedir? Bu sorulara doyurucu cevaplar verilmesi zordur.

KAYNAKA
Amin, Samir (1993) Maoizmin Gelecei (ev. Ik Soner), Kaynak Yaynlar, stanbul. Avcolu, Doan (1962) Sosyalist Gerekilik, Yn, 39 (12 Eyll). Avcolu, Doan (1963a) Sosyalizmden nce Atatrklk, Yn, 69 (10 Nisan). Avcolu, Doan (1963b) Hzl ktisad Kalknma, Yn, 75 (23 Mays). Avcolu, Doan (1964) Medrese Atatrklnden Gerek Atatrkle, Yn, 85 (13 Kasm). Avcolu, Doan (1965) Halk, Devleti, Devrimci ve Milliyeti Kalknma Yolu, Yn, 111 (14 Mays). Avcolu, Doan (1966a) Sovyetler ve Biz, Yn, 148 (28 Ocak). Avcolu, Doan (1966b) nc Dnya, Yn, 159 (15 Nisan). Avcolu, Doan (1969) Trkiyenin Dzeni: Dn-Bugn-Yarn, Bilgi Yaynevi, Ankara (3. bask). Avcolu, Doan (1980) Devrim ve Demokrasi zerine, Tekin Yaynlar, stanbul. Aydemir, evket Sreyya (1932) nklp ve Kadro, Ankara.

Aslan Bulut, ayn dergide, Marksistlerin milliyeti olabileceini kantlamaya girimektedir. Buluta gre, bunun en ak kant Milli Demokratik Devrim tanm ve Sultan Galiyefin milliyetilikle sosyalizmi buluturmasdr. Buluta gre Trkiyede en ar sadan en ar sola kadar btn gruplar bir ulusal politikada (ayn hedefte) buluturmak mmkndr (Bkz. Bulut, 1988). Btn dnya grlerinin tek bir ulusal politikada, tek bir hedefte bulumasnn anlam, ayn devletin egemenlii altnda yaayan insanlar arasnda bu hedefi cerhedecek herhangi bir atmann, kar elimesinin olamayacan zmnen kabul etmektir. Marksist adan milliyetiliin anlam tam da budur: Ezilenlerin, kendisini ulusal politika ve ulusal hedef biiminde formle eden milliyetilik yoluyla, gnll veya gnlsz olarak, konumlarna raz edilmesi... Eer bu hedef araclyla toplumun tbi snflarna refah vaadediliyorsa, o zaman, bu ulus-devletin, bu ulusal hedefin kendisine setii alanlarda smry younlatrmas ve oralardan kendi metropolne aktaraca sermaye ile bu snflara, baml konumlarna raz olacaklar bir refah seviyesi sunmas sz konusu demektir. Bunun da karl emperyalizmdir. Bu iki durumun da Marksizmle kuramsallatrlabilecek bir taraf yoktur.

88

SUAV AYDIN

Aydemir, evket Sreyya (1962) Trk Sosyalizmi ve Fikir Atatrkl, Yn, 7 (31 Ocak). Aydemir, evket Sreyya ve Sadrettin Cell (1924) Lenin ve Leninizm, Aydnlk Klliyat, 10. Aydnolu, Ergun (1992) Trk Solu (1960-1971). Eletirel Bir Tarih Denemesi, Belge Yaynlar, stanbul. Belli, Mihri (1970) Milli Demokratik Devrim, Aydnlk Yaynlar, Ankara. Belli, Mihri (1971) Proleter Devrimci rgt in Program Tasla, Trkiye Solu, 1 (5 Nisan). Berkes, Niyazi (1963) Atatrklk Nedir Ne Deildir?, Yn, 63 (28 ubat). Brackman, Arnold C. (1963) Indonesian Communism: A History, Frederick A. Praeger, New York. Bulut, Arslan (1998) Atatrk ve Milliyeti Devrimcilik zerine, Ulusal 5-6 (K-Bahar). Can, Kemal (1998) Trk-Devrimci ttifak, ArtHaber, 4 (10-16 Ocak). Czaplicka, M.A. (1918) The Turks of Central Asia at the Present Day, Clarendon Press, Oxford. dEncausse, H. Carrre ve Stuart Schram (1966) Asyada Marksizm ve Milliyetilik (ev. S. Aolu ve A. Aolu), Yn Yaynlar, stanbul. Emiraliolu, Mehmet (1998) Trk Solu Trkiyenin Hizmetindedir, Ulusal 5-6 (K-Bahar). Fairbank, John K. (1969) ada inin Temelleri: 1840-1950 (ev. nsal Oskay), Doan Yaynevi, Ankara. Furuya, Keiji (1981) Chiang Kai Shek: His Life and Times, St.Johns University, New York. Grkan, Ulu (1998) Trk Solu zerine (Sylei), Ulusal, 5-6 (K-Bahar). leri, Rasih Nuri (1976a) Mihri Belli Olay 1, Anadolu Yaynlar, stanbul. leri, Rasih Nuri (1976b) Mihri Belli Olay 3, Anadolu Yaynlar, stanbul lhan, Attil (1980) Hangi Sa, Bilgi Yaynevi, Ankara. lhan, Attil (1997) Trk-Devrimci Diyalogu, Cumhuriyet, 26 Aralk. lhan, Attil (1998) Trk Sosyalizm Tarihi zerine (Sylei), Ulusal, 5-6 (K-Bahar). Kakn, S. Halit (1998) Sultan Galiyev Efsanesi Diriliyor, Toplumsal Tarih, 50. Karaosmanolu, Yakup Kadri (1962) Atatrkn zledii Trkiyeyi Kurabildik mi?, Yn, 47 (7 Kasm). Mao (1967) Sosyal Devrim, Sosyal Yaynlar, Ankara. Nzm Hikmet (1995) Benerci Kendini Niin ldrd?, Adam Yaynlar, stanbul (11. basm). Oran, Baskn (1977) Azgelimi lke Milliyetilii: Kara Afrika Modeli, A..S.B.F. yayn, Ankara. zdemir, Hikmet (1986) Kalknmada Bir Strateji Aray: Yn Hareketi, Bilgi Yaynlar, Ankara. Perinek, Dou (1979) Anarinin Kayna ve Devrimci Siyaset, Aydnlk Yaynlar, stanbul (2.bask). Perinek, Dou (1980) TKP 1.Genel Kongresini A Konumas, Trkiye Gerei, 12-13 (25 Ocak). Saylgan, Aclan (1967) Soldaki atlaklar (1927-1966). Trk Sollarnda Revizyonizmden htillci Sosyalizme, Ankara (2.bask). Saylgan, Aclan (1970) Soldaki Bitmeyen Kavga. Aye Yaynlar, Ankara. Seluk, lhan (1962) Bizim Milliyetiliimiz, Yn, 3 (3 Ocak). Seluk, lhan (1992a) Turann Kaps, Cumhuriyet, 21 Mays. Seluk, lhan (1992b) Ermeni Diasporas ve Turan, Cumhuriyet, 6 Haziran. Soysal, Mmtaz (1962) Gz Oyan Kargalar, Yn, 32 (25 Temmuz). Soysal, Mmtaz (1981) k Yolu, Milliyet, 18 Austos. Soysal, Mmtaz (1985) Yeni ark Meselesi, Milliyet, 12 ubat. Soysal, Mmtaz (1994) Halka hanetin Ad Solculuk Olamaz (Rportaj), Cumhuriyet, 22 Aralk.

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

89

enalp, Mehmet Grsan (1998) Trkiyede Solun zgrlk Sorunu, Aydnn Yabanclamas ve Gneydou Meselesine Ulusal Sol Yaklamlar, Ulusal, 5-6 (K-Bahar). TKP - ddianame ve Sorgu (tarihsiz) Ankara. Togan, Zeki Velidi (1969) Hatralar, stanbul. Toprak, Zafer (1982) Trkiyede Milli ktisat, Yurt Yaynlar, Ankara. Yetkin, etin (1970) Trkiyede Solda Blnmeler, 1960-1969 (Tartmalar-Nedenler-zm nerileri), Toplum Yaynevi, Ankara. Yldrm, Ali (1988) Belgelerle FKF, Dev-Gen (1965-1971), Cilt 1, Yurt Kitap-Yayn, Ankara.

90

SUAV AYDIN

From National Democratic Revolution to National Left The particularistic tendency in Turkish left

Turkish left developed along two paths: universalistic left and particularistic left. In this essay the genesis and the reflections of particularistic left -that is here taken to be a phenomenon of Third Worldism in peripheral countries- is elaborated. This analysis of particularistic left, which is characterized by corporatism and nationalism, takes National Democratic Revolution (NDR) Thesis as its axis. Turkish communist movement entered the Republican era with this division. The nationalist liberationism of Kadro movement, which established the left wing of Kemalism by breaking up with the Turkish Communist Party, is the first source of particularistic left. Those in Kadro movement, who were former Unionists and Turkists, were inspired by Galiyevism which was the protoThird Worldism of 2nd International and an expression of a Turkish-Tatar nationalist liberation movement inside/on the edge of Bolshevik Revolution. This early Third Worldist nationalist liberationist tradition was rectified in 1960s, inspired by Chinese Revolution and Maoism. Leftist-Kemalist movement, that was born in early 1960s, paid attention to Chinese Revolution with anti-Sovietic and Third Worldist concerns. Maos first democratic revolution and then socialist revolution strategy was adopted by Yn as Kemalism before socialism. NDR Thesis was formulated by Turkish Workers Party, the effective socialist party of 1960s. TLP used this accumulation that was formed in the left wing of Kemalism and Republican Peoples Party. On the basis of anti-imperialism the revolution target of this thesis was seen as a continuation/reformation of Nationalist Independence War and was connected to the Kemalist heritage. NDR Thesis, that was constructed by Mihri Belli, separated from TWP in which universalistic left line started to be dominant after 1966. A search for political ways out of parliamentarism started. Dev-Gen (Revolutionary Youth), THKP-C (Turkish Peoples Liberation Party - Front) and Aydnlk movements, which put their mark on recent past of the Turkish left, appeared in this process of searching - with serious divisions within. Consequently, NDR and its products were perhaps the main determinants of Turkish left in the last three decades.

MDDDEN ULUSAL SOLA TRK SOLUNDA ZGC ELM

91

Finally, the current reflections of NDR line is discussed. Workers Partys apparent and deep nationalism, its nationalist left discourse that has focused on nationalist interests, the dialogs between leftist intellectuals -who re-install Galiyevism on the agenda with the impact of Turanism that revived in the postSoviet era- and racist intellectuals are also mentioned.

92

evket Sreyya Aydemir: Suyu ararken yolunu yitiren adam

Metin ulhaolu*

Siyasal dnce alannda nemli rnler vermi insanlarn grlerinin ve temel ynelimlerinin dnemsel koullarla aklanmas, genel kabul gren bir yaklamdr. Trkiyenin 20. yzyl bandan 70li yllara uzanan siyasal dnce tarihi sz konusu olduunda, evket Sreyya Aydemir (1897-1976) hi kukusuz dikkate deer rnler veren, nemli bir dnrdr. Aydn potansiyeli tayan, aran, aratrc ve sorgulayc insanlarn genlik dnemlerini ne tr lke ve dnya koullarnda yaadklar, kimi zel dnemler sz konusu olduunda daha fazla nem kazanr. Bu adan, 19. yzyl sonlarnda doup, genlikleri Birinci Dnya Sava, Ekim Devrimi, Mtareke, igal ve Kurtulu Sava gibi arpc tarihsel olaylarla yorulmu aydnlarn ve siyasal kadrolarn Trkiye tarihinde zel yerleri olmutur. Eer deyim yerindeyse, Cumhuriyetin hem siyasal hem de ideolojik anlamda kurucu kadrolarn bu kuak oluturmutur. evket Sreyya Aydemir ise, devlet ynetiminde nemli grevler alan bir aydn olmamasna karn, ideoloji ve siyaset arayanlar arasnda zgn ynelimleriyle ne kan bir isimdir. Aydemir, bir yanyla kendi kuann prototipidir; ama dier yanyla, reel politikann zerine ina edilecei ideolojik ve kuramsal zemin arann srarla srdrm bir aydn olarak, bakalarndan ayrlr.

Formasyonun temel belirleyenleri

Bize gre, bir aydn olarak Aydemirin formasyonu 1920den 1940lara uzanan dnemde olumu, tamamlanmtr. Aydemirin siyasal dncelerine ve Trkiyeye bakna, birbirini izleyen dnemin damga vurduu sylenebilir. Bi-

(*) Yazar. Sosyalist Politika dergisi.

TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

EVKET SREYYA AYDEMR: SUYU ARARKEN YOLUNU YTREN ADAM

93

lindii gibi, Aydemirin siyasal dncelerinin oluumunda nce bir ttihatlkTuranclk evresi yaanm, bunun ardndan TKP yelii ile somutlanan komnistlik evresi gelmitir. Aydemirin formasyonunun zn oluturan ve 1930lu yllara denk den kadroculuku ise, ilk iki evrenin kendine zg bir tr sentezi olarak ortaya kmaktadr. Aydemirin siyasal dncelerinin daha sonraki evrimi, bu arada rnein 70li yllarn ilk yarsnda eski yol arkadalarndan Vedat Nedimin bile anlayamad batl sosyal demokrat dnemi, bizce zel bir nem ve anlam tamamaktadr. Yukardaki dnemlemede dikkat edilmesi gereken nemli iki nokta vardr. Bunlardan birincisi udur: Aydemirin siyasal-dnsel formasyonunda ilk evreyi oluturan ttihat-Turanc ynelimin, daha sonraki komnistlik evresine hi uzanmadn, yani Aydemirin komnistliinin daha nceki ynelimlerinden tam bir arnma sonucu ortaya ktn sylemek mmkn grnmemektedir.1 Kendi yazdklarna baklrsa, Aydemir hibir zaman gerek anlamda bir marksist ve komnist olmamtr. rnein proletaryann kavgas ya da snf hakimiyeti gibi kavramlar Aydemire fazla hitap etmemitir. Aydemir, insanlk tarihinin burjuva devrimlerinden de ikyetidir. nk dnyaya hrriyet ve insana hak ilan eden Fransz inklb devri, bizim iin bir esaret devrinin balangc olmutur. (Aydemir, 1968a: 172) Ekim Devrimine gelince. Bu Devrimde ona asl ekici gelen, despot arln yklmas ve doulu uluslarn yeni bir ruhla silkinmeleridir. Artk her millet zalimlerini, istilclarn bandan atacakt. Bu i bana, o gne kadar dinlediim, u snflarn kavgas, parti politikas, proletarya diktatrl gibi eylerden daha aydnlk grnyordu. te imdi her ey anlald. te benim balanacam dava. (Aydemir, 1974: 201). Bu nokta zerinde daha sonra da duracaz. nemli olan ikinci nokta ise, Aydemirin komnist olduu ya da kendini komnist sayd dnemde Trkiyenin geleceine ilikin belirli bir perspektifi benimsemi olmasdr. Aydemirin, 1920lerin ilk yarsnda, komnizmle balarnn henz kopmad dnemde benimsedii perspektifte, Cumhuriyet Halk Frkas tarafndan gerekletirilecek kalknma ve sanayileme, kendi gnnn gelmesini bekleyen sosyalizm iin bir nkoul saylmaktadr. Aydemirin 1924 ylnda Aydnlk dergisinde Sadrettin Cell ile birlikte savunduu grlerde (Aydemir, 1973: 356-357), kapitalizmin ve sermayenin geliimini sosyalist mcadele iin mutlak nkoul sayan bir tr legal marksizmin izlerini bulmak mmkndr. Ancak, kalknma ve sanayileme daha sonra, komnizmden kadroculua gei dneminde, bu kez snf mcadeleleri yoluyla gelecek bir sosyalizme alternatif olarak kendi bana zgn bir hedef saylmaktadr. Aydemirin TKPli
1 evket Sreyya, Aydemir soyadn Mfide Ferit Tekin Trk roman Aydemirden hareketle almtr. Tekin 1918 ylnda yaynlanan ve o dnemin genlii zerinde hayli etkili olduu sylenen bu roman, Trkiye Trkleri ile dardaki Trkler arasnda oluturulacak kltr ve siyaset birliini konu almaktadr.

94

METN ULHAOLU

olduu dnemlerdeki kimi grlerinin Kominternin tepkisini ektii, bu rgtn kendi resmi belgelerinde yer almaktadr. Kominternin TKPyi sert biimde eletiren 5. Kongresi 1924 ylnda toplanmtr. Ayn dnemdeki Aydnlk yazlarnn, bu eletirinin hedefi olduklar sylenebilir. Nitekim Aydemir de ok sonralar, 1967 ylnda, Mete Tunaya Kominternle bu yzden asl kendisinin attn ve Trkiyeye gelen bir Komintern temsilcisini gene ayn nedenle terslediini anlatma gereini duymutur (Ergder, 1978: 15). Aydemirin Komintern delegesini gerekten tersleyip terslemediini bilemeyiz; ama Aydemirin, Kominternin grece en sa izgide yer ald dnemlerde bile bu rgte daha sadan ters dt aktr. Bu iki noktay nemli bulup vurgulamamzn nedeni, evket Sreyya Aydemirin dnsel formasyonunu keif abalar iin iyi bir k zemini oluturmalardr. Aydemir, gerekten apl, aran, bu aranta kimi zgn ynelimler sergileyebilen biridir; ancak, o da 20. yzyl balarnda Trkiyenin nde gelen aydnlarn derinden etkileyen bir paradigmann insandr. Ksaca zetlemek gerekirse bu, batyla tuhaf ve kompleksli biimde ilikilenmi, bu nedenle zaman zaman duygusal doucu tepkiler de sergileyebilen, snf mcadelesinin sznden bile rken, belirli bir devlet gelenei olan, hibir dnem tam smrge durumuna dmemi bir lkenin insan olarak Trkiye aydnna zg sosyal darwinist paradigmadr. Aydemirin Trk -Turanc bir dnem yaam olmas bu nedenle hi de rastlant saylamaz. F. Georgeona gre dnemin Trk aydnlar, batdan gelen beyaz ve doudan gelen sar baskya kar nc bir yol neren Trkle eilim duymular, smrgecilie ve Avrupa emperyalizmine kar direnii darwinci terimlerle aklamaya almlardr (Georgeon, 1986: 32). Bu sylenen, Aydemirin 30lardaki kadrocu grlerine ok uymaktadr. Yukarda zetlenen trde sosyal darwinist bir anlay Osmanlnn son dnemindeki Trklerden balayarak Cumhuriyetin kurucu kadrolarna, hatt ok daha sonrasna (bugnlere) uzanp geleneksel aydnlarn ve siyasetilerin byk bir blmn etkilemise, o zaman Aydemirin zgnl nerededir? Kanmzca bu geleneksel kesim iinde Aydemiri zgn ve ayrks klan zellik vardr. Bunlardan birincisi, Aydemirin her tr dnsel-siyasal yneliminin bir st-belirleyeni olarak kendini zaman zaman aka gsteren romantik bir ie dnklktr. Kanmzca Aydemiri devlet kapsnda ikbl peinde komak yerine kuram ve ideoloji aranna ynelten ve bu aranta onu daha retken klan yan, bu romantizmidir. Aydemiri zgn ve ayrks klan dier iki zellik de romantizminin bir uzants olarak grlebilir. kinci zellik udur: Aydemir, diyalektii bir yntem olarak genel marksist kurgunun dna tayp orada anlamlandrmaya alm; belirgin ve belki de u noktada bir sekincilikle yorulmuken halklk yapmaya koyulmu; aydnlanmay ise, baty hedef alan yar duygusal tepkileriyle halhamur olup yle aramtr. rneklenen bu eliik ya da ikici (dalist) zelliklerin, ne kadar apl olursa olsun bir aydn bak

EVKET SREYYA AYDEMR: SUYU ARARKEN YOLUNU YTREN ADAM

95

srtna yerletirecei aktr. eliik konum ve ikiciliklerin, aydnn asn geniletmesi, onu daha derinlere yneltmesi, kolay grlemeyeni grdrmesi mmkndr (hatt ciddi bir olaslktr); ama ayn konumun ve ikiciliklerin, onu bir yerden sonra eklektizme ve ar znelcilie yneltmesi de kanlmazdr. Aydemir, her iki zellii de sergilemi, hassas dengelerde durmaya almann getirileri kadar gtrlerini de yaamtr. Suyu Arayan Adam Vl-Nureddine suyun bulunuu galiba yolun kayboluu bahasna oldu, ho grn ithafyla vermesi (V-Nu, 1988: 275), sanrz bu gerein kendisi tarafndan da grldnn kantdr. Nihayet, Aydemiri zgn klan nc zellik, dnemin aydn kesiminde Kemalizmin pozitivist aranlarndan kaynaklanan genel bir kuram soukluunun egemen olduu dnemde bile kuramn neminde srar etmesidir. Gnmzn birok solcusuna cazip gelecei kesin olan sz deil i, doktrin deil eylem parolas, 30lu yllarda Cumhuriyet ideolojisi tarafndan batac edilmitir. Doktrin aksiyondan sonra gelir eklindeki Kemalist iar, siyasal yaam olduu kadar akademik siyasal dnceyi de etkilemitir. (Parla, 1989: 118). Aydemir ise, byle bir dnemde egemen Kemalist anlaya damga vuran metodolojinin tam tersini savunmu ve bunun gereini yapmaya almtr. Saylan bu zellik, bir yere kadar Aydemirin esinlerinin ve motivasyonunun, bir yerden sonra da yaad derin d krklklarnn temelini oluturmutur.

Kozmopolitizm ve yerlicilik
Trkiyede, kapsaml bir kuram ve ideoloji aran iinde olan aydnlarn ayn zamanda ayaklarn bu topraklara basabilmeleri, baka bir deyile kuram ve ideoloji arannda lkenin somut gereklerinden kopmayacak bir izgi tutturmalar her zaman g olmutur. Aydemir, bunu bir lde baarabilmi bir aydndr. Aydemirin bu greli baarsnda, dneminin kresel koullarn ve lkesinin durumunu iyi okumasnn byk pay vardr. Aydemirin dier arkadalaryla birlikte 1930larda balatt kadro hareketinin kkenleri daha ncesine dayanmaktadr. Az nce szn ettiimiz sosyal darwinist paradigma ve snf mcadelesinden duyulan byk rknt, nc yol aranlarn daha ttihat ve Terakki dneminde tahrik etmitir. rnein, sava sonrasnda izlenecek politikalar belirlemek zere 1917 ylnda oluturulan bir komisyon, zel giriimciliin snf atmalarn arttraca kaygsndan hareketle brokrasi tarafndan ynlendirilecek devleti bir ekonomi modelini nermitir (Ahmad, 1986: 79). Ancak, byle bir modelin dnce planndan fiili uygulamaya geii iin elverili dnya koullar, byk bunalmn ardndan, 1930larla birlikte olumutur. Boratavn da belirttii gibi dnya bunalm, evre lkelerde i dinamie dayal bir sanayileme srecine olanak tanyan koullar yaratmtr (Boratav, 1989: 48). zetle, Aydemir ve kadrosu bsbtn zgn

96

METN ULHAOLU

bir keifte bulunmam, dnemin elverili konjonktrn doru okuyup buna uygun giriimleri balatmtr. Bununla birlikte, sz edilen elverili d konjonktrn bakalarna gre daha doru okunmasnda Aydemirin yerliciliinin zel pay olduu sylenebilir. Baka bir deyile Aydemir, genlik dneminin ksa uraklar dnda kendini hem fiziksel hem de entelektel anlamlarda hep bu topraklar zerinde kurmaya alm, aydnlara zg bir kozmopolitizmden uzak durmutur. Aydemirin bu anlamdaki gerekiliinde, yakn dnem Osmanl tarihinden kartt kimi sonularn rol oynad sylenebilir. rnein Aydemir, lke dnda srgnde saylan Gen Osmanllarn kofluunu ve yzeyselliini iyi gzlemitir. Ya da, daha o dnemlerde liberal olarak tanmlanan Prens Sabahaddinin lkesi hakknda die dokunur hibir bilgisinin olmadn saptamas, Aydemiri lkesine ok daha gereki gzlerle bakmaya yneltmitir: Memleket olarak Trkiyede, Boazii tepelerinden grnen ufuklardan tesini grm deildi. (Aydemir, 1972a: 263). stanbuldaki youn yaplamann, bugn Boazii tepelerinden grnebileni daha da snrlad sylenebilir. Aydemire dnersek, yukardaki balamda en ak ifadelere, Aydemirin bir baka liberale, Aaolu Ahmet Beye ynelttii eletirilerde rastlanr: klasik anlamda Bat demokrasisine olan sarslmaz ve ereveli ball, onun, milli kurtulu hareketi Trkiyesinin ve Cumhuriyet devrinin Trkiyeye zg davalarn anlamasna sanyorum ki bir fikir engeli oluturmutur. (Aydemir, 1971b: 476 dn). Bu noktada, Trkiyedeki dnsel ve siyasal yaamn, Aydemirin kendisini ve dnemini aan bir sorunuyla karlayoruz. Trkiye aydn, zlem duyduu demokrasiyi zgn parametreleriyle yeniden retmedike, demokrasiyi yeni bir eksende tanmlamadka, ksacas demokrasi arann srekli batl liberal demokrasi referansyla srdrdke, gerekten de kendi toprandan kopmakta, dnsel verimini de ksrlatrmaktadr. Aydemirin bu dorultudaki saptamalar daha sonra da etki ve yansma bulmu, rnein Avcolu siyasal liberalizm tutkusunun Trk fikir hayatn ksrlatran dar bir ereve dayattn belirtme gerei duymutur (Avcolu, 1980: 6). Kukusuz bu alandaki bir tartma bizi asl konumuzdan saptrp baka yerlere tayacaktr. Aydemirle devam edecek olursak, tartlmas gereken konu udur: Liberal demokrasiye ynelik itiraz ya da soukluk, snf mcadelesi nosyonuna da pein bir reddiyeyi getirir mi? Baka deyile, Aydemirin liberal demokrasiye koyduu ciddi rezervasyonlarla snf mcadelesi rknts ya da reddiyecilii arasnda nesnel bir tutarllk var mdr? Bu sorunun yant, ayn zamanda Aydemirin yerlici gerekiliinin snrlarn da belirleyecektir. Kanmzca, Aydemirin liberal demokrasi ile snf mcadeleleri arasnda kurduu mutlaklk ilikisinin ciddi sorunlar vardr. Bir kere, liberal demokrasi ile snf mcadelelerini, e dzlemlerden kalkan, evrilme sreleri az ok ortak,

EVKET SREYYA AYDEMR: SUYU ARARKEN YOLUNU YTREN ADAM

97

ama ayr iki izgide gelien sreler olarak grmek doru deildir. Liberal demokrasi, snf mcadelelerinin yannda, ya da ona kout olarak gelien baka bir izgi deil, snf mcadelelerinin tarihsel bir sonucudur. Bir lkeye liberal demokrasi, i dinamiklere oturmakszn, biimsel olarak ithal edilebilir; ama snf mcadeleleri o lkenin kendi tarihsel geliiminin zgn sonucu olarak ortaya kar. Sonuta, belirli bir lkedeki demokrasi pratii, snf mcadelesinin birikmi deneyimleri ve gelecek iin tad potansiyele gre biimlenir. Aydemirin ve dnemin baka birok siyasetisinin temel yanlgs, liberal demokrasiyi tarihsel bir sonu olarak deil, snf mcadelelerine, bu mcadelelerin kyasya biimler almasna cevaz veren, sonra da bu kyasya mcadelenin yaratt kaos karsnda aciz kalan bir sistem olarak grmeleridir. Bunu izleyen mantk ise grece basittir: Onlar bu ie ok erken baladlar ve bu arada geliip kalkndlar; biz ise ge balyoruz, ge balayanlar olarak ayn kavgaya cevaz veren bir sistem bizi tketecek, daha da gerilerde brakacaktr... Yeri gelmiken, zel olarak Aydemirin daha yakndan ve hakkyla irdelenebilmesi iin sorulmas gereken bir soru var: Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki aydnlar nezdinde, emek-sermaye elikisi ve onun rn olan snf mcadeleleri, Trkiye gibi lkelerde mmkn olup da nlenmesi gereken bir sre midir, yoksa dnya kapitalizminin kendi mant byle bir elikinin Trkiye gibi lkelerde doup gelimesini peinen ve kategorik olarak zaten dlamakta mdr? Dnemin aydnlarnn ve siyasetilerinin bu konudaki grleri belirli bir tutarllk gstermemektedir. Kimi sylemlerde snf mcadelesi mmkn ama arzu edilmeyen bir olgu saylrken, baka sylemler byle bir olgunun Trkiyeye nesnel anlamda yabanc kalaca ynndedir. Sonuta, Aydemirin kuramc yan bu noktada bir kez daha devreye girmektedir. Aydemir, kimi dnemlerde farkl grler dile getirmise de, kadrocu dneminde yapt uluslararas kapitalizm zmlemeleriyle Trkiyeyi ve benzer konumdaki lkeleri batl snf mcadeleleri tarihinin dnda bir izgiye yerletirmeye almtr. rnein u szlerde olduu gibi:
Bugnk sermayedarlk eklinin, bugnk temeller ve kurallarla, btn dnyaya yaylmasna ve bu suretle de sermayedar-proleter elimesinin dnya lsnde bir hl almasna ise, zaten bugnk kapitalizmin yaps engeldir. nk daha yukardan beri iaret ettiimiz gibi bugnk kapitalizm metropol-koloni nizamna dayanr. Bugnk kapitalizm, sanayii ve balca sermaye hareketlerini dnyann baz blgelerinde (mesela Avrupa ve Kuzey Amerikada) younlatrmak ve cihann drtte n koloniler ve ak pazarlar, yahut pazar tekelleri halinde yaatmakla mrn srdrmektedir (...) Byle olunca da bugn, btn dnya lsnde sermayedar-proleter tezad deil, sermayedar memleketler ile sermayeden ve sanayiden yoksun memleketler tezad hakim bir manzara gsterir. (Aydemir, 1968a: 52-53).

Uluslararas kapitalizmin byle kategorik biimde ayrtrlmas, brakn gnmzn kresellemi kapitalizmini, Leninin (ve hele hele Rosa Luxem-

98

METN ULHAOLU

burgun) zmledii 20. yzyl balar kapitalizmi iin bile geerlilik tamamaktadr. zetle Aydemir kapitalizmin eitsiz geliimini iki kutuplu bir mutlakla indirgemekte, bileik geliim denilen sreten ise bsbtn bihaber grnmektedir. Bu bir yana, Aydemirin dledii bamsz sanayileme sreci de mutlaka bir ii snf yaratacaktr; peki, o zaman bu snfn muhatabyla (diyelim Devletle) ilikileri nasl dzenlenecektir? Burada, Aydemirin dnce derinlii bile, Osmanldan tesantlk olarak devralnp korporatizme dntrlen, hatt pek de haksz saylmayacak biimde talyan faizmine benzetilen ideolojik kodun tesine gememektedir.

Kadro neden himaye grmedi?

Aydemirin ve kadrosunun zellikle 1930lardaki kuramsal aranlarnn temeli ve hedefi ak seik dile getirilmitir. Temeli ya da zemini, Trkiye aydnna ve siyasetisine dnem dnem damga vuran bir tr tren kayor sendromuyla aklamak mmkndr. Trkiye aydnnn ve siyasetisinin gzledii dnya srelerinde hep birtakm kritik evrelere gelinip dayanlr ve Trkiyenin bu kritik evrelerde ok nemli bir eii mutlaka amas gerektii dnlr. Eiin alamamas ise, lkeyi darwinist seleksiyon srecinde bsbtn zayflatacaktr, vb. 1908den balayarak gnmzn kreselleme ve zelletirme dnemecine dek uzanan bu dnemsel sendromlardan biri, 1920lerin sonunda, kendini zellikle liberal kapitalist ekonomilerin yaad kle hissettirmitir. Bu kez, devletilik treninin karlmak zere olduuna ilikin bir panik yaanmtr. Ge modernizasyon srelerine zg sekincilik, lke aydnnn nabzna, ynelimlerine ve ballna hep nem vermi, aydn elden karmann sonularndan byk rknt duymutur. Ne kadar basit grnrse grnsn, Aydemirin ve arkadalarnn 1930larda Kadro ile balattklar giriim, liberal demokrasilere ve 1923-29 ylnda izlenen grece liberal ekonomik politikalara souyan aydn belirli bir ideoloji ekseninde konsolide etmeye ynelikti. rnein Kadronun nde gelen isimlerinden Yakup Kadri Karaosmanoluna gre inklabn standart bir yorumunun yaplmamasnn yaratt sapmalar ve Trkiye burjuvazisinin bir galat- hilkat oluu, ideolojik alandaki dzenlemeleri daha yakc hale getirmiti (Karaosmanolu, 1983 :136 ve 169). Bu tr dzenlemelerin gecikmesi, aydn baka aranlara srkleyebilirdi.2 Kadroculara gre ise, burjuvazinin ve snflarn gelimedii koullarda, bilinli znel abalardan hareketle gelikin bir ideoloji oluturulabilir ve yerletirilebilirdi. Sreci uzun uzun anlatmaya gerek yok; ama Kadronun ideolojik misyonu

2 rnein Attila lhan, bana ideoloji verilseydi, ben de marksizmin babalarna o kadar sarlmazdm szleriyle kendi genliinde marksizme ben sana mecburum deme gerekesini ortaya koymaktadr (bkz. Attila lhan; Hangi Bat ?, Bilgi Yaynevi, Ankara 1976, s. 17).

EVKET SREYYA AYDEMR: SUYU ARARKEN YOLUNU YTREN ADAM

99

balarda devlet byklerinden bir miktar destek grr gibi olmu, ne var ki sonuta kstek destee ar basmtr. Misyonun dorudan ve ak biimde olmasa da engellenmesi, Aydemirde byk bir d krkl yaratmtr. Aydemirin Atatrk inklb denen hareketi halk iinde yayacak, savunacak ve tekilatlandracak nderlerin vazifelendirilmemi ve nder bir partinin kurulamam olmas, sanyorum ki, cumhuriyetten sonraki rejimin, ileride de, sebepleri kolay kolay anlatlamayacak bir muammas olarak kalacaktr. (Aydemir, 1973:396 dn.) eklindeki dncesi, Kadronun sonu ile daha da pekimi olmaldr. Yakup Kadri Karaosmanolu ise kendi d krkln daha edebi szlerle anlatmaktadr: Lakin ben politikann satran tahtas stnde sadece bir piyade idim. Ne mat edilmeye deerdim, ne de balca bir rolm olabilirdi. Onun iindir ki, hnerli satran ustas beni bir ileri srd, bir geri ekti ve sonunda karmdaki file esir vermekte hi bir zarar grmedi. (Karaosmanolu, 1984 :48) Aydemirin ve Kadrocularn kendi dnce ve yorumlarnn tesinde, Kadronun misyonunun Devlet nezdinde pek itibar grmemesi, gerekten aklama gerektiren bir durumdur. Bize gre, varln ve gcn arttran bir burjuva kesimin, Kadronun grlerini fazla nc yolcu ve kapitalizm d bulup byle bir misyonu devlet zerindeki etkisini kullanarak sabote etmesi, o dnemin koullar gzetildiinde inandrc bir aklama gibi grnmemektedir. Kanmzca, snanmas elbette mmkn olmayan, ama daha aklayc bir yaklam, dnemin Cumhuriyet kadrolarnn, gelitirilmi ve sistematik her ideolojik kurgunun kendi iinden radikal ve etkili kopulara da olanak tanyacan sezmeleri ve bundan ekinmeleridir. Bu, yalnzca Kadronun stlendii trden kuram ve ideoloji misyonlar iin deil, bu yndeki baka btn abalar iin geerlidir. Baka deyile, Cumhuriyet sekinleri, verili durumu gereince rasyonalize eden, yeni aydn kuaklar gerekten kendine balayabilecek ideolojik sistemletirme abalarnn hepsine souk bakmlardr. zetle, Cumhuriyetin siyasal sekinleri, Osmanldan devralnan yalnkat pragmatizmi (deyim erif Mardine aittir) ve bunun getirecei esneklikleri, gelitirilmi ideolojik sistemlere tercih etmilerdir. Ayn durum, dnemin yetkin gzlemcilerinden Ahmet Hamdi Baar tarafndan yle ifade edilmektedir: Halk Frkas tarafndan temsil edilen ideolojinin ksas, ideolojinin inkrndan ibaretti. Biz bize benzeriz forml iinde her ey istenirse kabul, istenirse reddolunur ve her ey yaplabilirdi. Vaziyet bu merkezde olunca da inklbn ideolojisiyle bir fikir hareketi peinde koanlar lzumsuz ve hatt zararl iler yapm saylacaklard. (Baar, 1981: 159).

Sekincilik ve ihtilal feylesofluu

evket Sreyya Aydemirin almalarnn yle yzeysel bir taramas bile, Aydemirin en belirgin, hatt sivri denebilecek yanlarndan birinin sekincilii olduunu gsterecektir. Gerekten de, Aydemirin, genel olarak aydna, zel olarak da

100

METN ULHAOLU

devlet adamlarna ynelik ltleri, sekinci bir anlayn ularnda dolamaktadr. Kanmzca bu sekincilik, kendisinin halk kavramna yaklamyla ve ihtilal denilen eyin ne olduunu bilmesiyle (ve bundan rkmesiyle) ilgilidir. Aydemirin sekinci yan, darwinist paradigmayla ve anlamn bu erevede bulan toplum mhendislii tutkularyla ilikilendirilebilir. Dneminin pozitivist ynelimleri, kurama ve ideolojiye konulan mesafe dnda, dier yanlaryla kukusuz Aydemiri de biimlendirmitir. Ancak, bunlarn yansra, yakn dnem Osmanl tarihine ilikin gzlemlerinin, Aydemirdeki sekincilie zel bir eni katm olabileceini dnyoruz. Bir kere, ttihat ve Terakkinin dnsel rn fukaralnn Aydemirin dikkatini ektii aktr. Aydemir bu konudaki gzlemlerinin ardndan devam eder ve bizdeki merutiyet hareketinin bir fikir ve doktrin hareketi olmayp yalnzca bir ayak uydurma abasndan ibaret kalndan yaknr. Sonra, Avrupada yllarn geirmi olanlara dner ve unlar syler: Avrupada yllarn harcayan bunca aydn ve yar aydnn nasl olup da bu kadar verimsiz kalabildiklerine hayret etmemek kabil deildir. (Aydemir, 1972a: 279). Aydemirin bu yetersizlikten kard sonu ise gerekten nemli ve ilgintir. Aydemire gre bu insanlar hep yar aydndr. Yar aydnn ise idealist olmas mmkndr; ama terkipi ve nazariyeci (kuramc) olmas mmkn deildir. Burada, bir kez daha, Aydemirin aklkla parmak bast, ama kendisini, zel konumunu ve dnemini ok ap bu lkenin siyasal yaamna damga vurmu bir olguyla karlayoruz. Trkiye, hemen hemen her dnem, terkipi ve nazariyeci, ama kitlesi olmayan sekinlerle; kitlelere hitap edebilen, idealist, ama terkipi ve nazariyeci olmayan hareketileri kaynatrma gerei yle ya da byle hissedilen bir lke olmutur. Bu gereklilie iaret etme ii de, solda Kvlcmldan Avcoluna, sada ise Turhan Feyziolu kadrolarndan Aydnlar Ocana, oradan da gnmzn Taha Akyoluna uzanan izgilere dmtr. Etkin bir siyasal hareket iin gerekli bu iki genin hep ayr ayr yerlerde durmas, herhalde Trkiyenin tarihsel, sosyolojik, siyasal ve kltrel zellikleriyle ilgili bir olgudur. Not edip geiyor ve yeniden Aydemire dnyoruz. Aydemirin sekinciliini bir de u szlerinden dinleyelim: Halkn idareye itirak ettii rejimlerde aydn, memleketin gerek efendisidir. nk halkn iradesini aydn temsil edebilir (...) devlet adam, ileri ve stn aydn demektir. nk toplumda en g ve stn sanatn, yani siyasetin szcs ve icracs odur. (Aydemir, 1971b: 185). Kimilerinin eilimli olduklar yaktrmalarn tersine, byle bir sekinciliin, Marksizm yle dursun, Leninizmle, hatt jakobenizmle herhangi bir ilgisinin olduunu dnmyoruz. Bir kere, Aydemirin burada ifade edilen sekincilii, kendini komnist sayd (ya da bakalar tarafndan yle sayld) dnemlerde bile Marksizmden ne kadar uzak kaldnn gstergesidir. Aydemirin sekinciliinin jakobenizmle de ilgisi yoktur; nk jakobenizme isel olan bir nve, daha a plebyen kesimin ya da baldrplaklarn

EVKET SREYYA AYDEMR: SUYU ARARKEN YOLUNU YTREN ADAM

101

temsil ettikleri dinamizm, Aydemir iin tam bir rknt vesilesidir. Aydemirin bu rknts, dneminde ihtilallere ve kyma tanklk etmiliinden kaynaklanyor olabilir. Aydemirin sekinciliiyle devam edelim: Kadronun azlk, fakat nder bir inklp ktleye, bir inklp genliine hitap edii, onun nde gelen bir vasfyd. nk, z-fikir ve soy-fikir, hibir zaman harclem deildir. Halka inen ve ona maledilen ise, fikirler deil, ekiller ve basitletirilmi sloganlardr. (Aydemir, 1974: 482). Aydemirin siyaset dnyas bu szlerle daha da netlik kazanmaktadr. Leninist nclk dahil sola ait her tr nc-kitle ilikisi kurgusundan bsbtn farkl olarak, Aydemirin ilikilendirilmesinde iki tarafl kategorik bir dlayclk vardr. Baka deyile, nc (kadro), sistem (ideoloji) ve dnce (kuram) ile kitlesel ynelim ve dnceler, konjonktrel bile olsa herhangi bir anda birbiriyle btnlk oluturmamakta, birbirini karlkl olarak beslememektedir. zetle, Aydemirin siyaset dnyasnda halk olsun, halkn da katld ihtilaller olsun, hep bir soy-fikirin kendini bu dnyada gerekleyebilmesinin aralardr. Bu ar sekinci konumun, Aydemirin ihtilal tanklnn kendisinde zel bir pleb fobisi yaratmasndan kaynaklandn dnyorum. Aydemirin kendine zg ie dnk (hatta yer yer egosantrik) romantizminin pleb rkntsne zel eniler katt da ylenebilir. Aydemirin genlik dneminin en byk akn (Sitare) yaad meknlarn (Nuha) Kzl Ordu istilsna uramas, hatt zamannda derin ve gzel duygulara dald evinin pasakl ve kstah bir bolevik tarafndan zorla paylalmas, anlald kadaryla Aydemiri derinden etkilemitir (Aydemir, 1974: 182-183).3 Ancak, iin kiisel-duygusal boyutu bir yana braklsa bile Aydemirin aadan unsurlara uzakl aktr. erkes Eteme ilikin zmlemeleri, bu uzakl ortaya koyan bir rnektir: Bu tipler hemen btn ihtilallerde trerler. nk, ihtilallerin artlar, halk denilen denizi kartrr, sular bulanr. Sularn dibinden sularn yzne evvelce bilinmeyen unsurlar, ahslar kar. Bunlar kanunlarn, kaidelerin, toplum hiyerarisinin erevelerini paralarlar. (Aydemir, 1973 :163). Aydemirin syledikleri kukusuz dorudur. Ancak, rnek olarak Aydemirin iyiden iyiye uzaklk duyduu Etemin verilmesi, bu tr dinamiklerin Aydemir iin zel bir rktclk tadn gstermekedir. O, her eye karn bir nazariye, dzen, kural ve kaide insandr. htilaller sz konusu olduunda bile. Bu ar sekinciliinin ve pleb rkntsnn burada bizim amzdan nem tayan bir baka yan, sz konusu belirlenimlerin Aydemirin tarih yazmn da dorudan belirlemi olmas ve kendisini bu anlamda ihtiyatla yaklalmas gereken, hatt yer yer gvenilmez bir tarih yazcs haline getirmesidir. rnekleri zerinde az sonra duracaz.

3 Sahne olarak canlandrldnda, benzer bir durumun, geri dnd evine yerlemi ve odalar paylam iileri gren Dr. Zhivago tarafndan da yaand dnlebilir (filmden sz ediyoruz). Dr. Zhivago da derin duygularn plebyen kesimle paylaabilecek biri deildi.

102

METN ULHAOLU

Aydemirdeki sekinciliin, plebyen unsurlar ile plebyen olmayan ama kuramsz idealist tipler arasnda bir tr ayrm gzettii sylenebilir. Aydemir, her iki tipi de kmsemekte, kendine uzak bulmaktadr. Ama, plebyen unsurdan zellikle ihtilal ortamlarnda rklrken, idealist yar-aydn onun iin daha ok bir alay vesilesidir. Aydemir komnistlik dneminde yakndan tand Nazma rkntyle deil, idealist bir yar aydn olarak hep alayc bir kmsemeyle yaklamtr (Aydemir, 1974: 295). Aydemirle ve Nazmla ayn alkantl yllar ayn meknlarda paylaan V-Nunun izdii Aydemir portresi, burada anlatmaya altklarmzla tutarldr. V-Nu Aydemiri Trkiyenin mukadderatnda rol oynayacak kratta biri olarak grm, herkesi sigaya ekecek lde sekter tavrlarna tank olmu, nihayet herkes zerinde otorite kurabilecek yetkinlikte olduunu teslim etmitir (V-Nu, 1988: 233 ve 279). Dnsel sln egemen olduu Trkiye siyasetinde, biraz derine inebilenlerin, evrelerinde despotik ve sekter bir otorite kurabilmeleri Aydemirin dnemiyle snrl kalmam, zellikle Trkiye solu bu gelenei yaatmak iin byk abalar harcamtr.

Tarih ve biyografi yazcs olarak Aydemir

ok ak sylemek gerekirse, Aydemirin biyografik almalar, nemli bilgiler ieren, ama bilimsel deeri olmayan rnlerdir. nk, Aydemirin bu tr almalarnn hepsi, bir gelenek, bir hat, giderek belirli siyasal duygu younlamalar yaratmaya ynelik zel bir misyonla kaleme alnmtr. Aydemirin kendine zg, nc dnyac denilebilecek tarih anlay, sekincilii ve ihtilal feylesofluu, bir tr siyasal-duygusal mikrokozmoz yaratmtr. Aydemir iin bir, bu mikrokozmoza yakanlar; iki, biraz kysnda kalanlar ve , bu mikrokozmozdan iyiden iyiye uzaa denler vardr. Bu, hem tarihsel olaylar, hem de kiiler iin byledir. Sonuta, mikrokozmoza yakanlara zel yer tannrken, biraz kysnda kalanlara yar sevecen bir eletirellikle yaklalr. Mikrokozmozun uzana denlere ise, hogr yoktur. Eer bunlar tarihsel kiilerse, her frsatta aalanrlar; yok eer sz konusu olan olaylarsa, bunlar ya rtlrler ya da arptlrlar. Aydemir iin tarih, zel misyona gre retrospektif olarak yorulabilecek bir hamurdur. Aydemirin Enver Paaya ilikin almasnn ilk iki cildinde, zel temann bktrc denebilecek sklkta yinelenmesi, herhalde yazarn savrukluundan kaynaklanmamaktadr. Bu temadan birincisi, Birinci Dnya Savanda peygamber topraklar iin savaan Trklerin Araplarca arkadan vurulmalardr. kinci tema, Osmanlnn son dnemlerinde g bel oluturulan donanmann, Abdlhamitin paranoyakl yznden Halite rtlmesidir. nc tema ise, Krt Hamidiye alaylarnn babozukluu yznden ekilen dertlerdir. Dikkat edilirse, arln gnmzde bile hissettiren tipik Kemalist duy-

EVKET SREYYA AYDEMR: SUYU ARARKEN YOLUNU YTREN ADAM

103

gu yknn belirgin temalar, Aydemirin tarih yazclnda, Araplarn, Krtlerin ve Abdlhamitin oluturduu gende ortaya kmaya balamaktadr. rticann eksik kald sanlmasn. Aydemirin sekinci mantna gre, Mustafa Kemalin ocukluu srasnda kendisine kt davrananlarn da aalanmas gerekmektedir. Bunlar, din adamlardr. Bu din adamlarnn da (Aydemir kendilerini hi grmemi olsa bile) herhalde il yzl opur hafz ile kaygsz derbeder kaymak hafz olmalar gerekmektedir (Aydemir, 1960: 60). Mustafa Kemal gibi sekin bir nderin nc snf insanlar arasndaki ilesi, Aydemire gre ocukluundan sonra da devam eder. Mustafa Kemal, Suriyede Araplar arasndayken yksek asitli zeytinyanda kavrulan eit eit kzartmalarn insana bulant veren kokular arasnda yaamak zorunda kalr. Geri dnerken de pembe, ablak yzleri, balarnda yana eilmi mavi bereleriyle askerden ziyade baka trl yaratklar hatrlatan bahriyeli Fransz olanlarna katlanmak zorunda kalr (Aydemir, 1969: 332). Devam edersek, Krtlerin aslnda Trk olduklarn ileri sren bir Krt, Aydemir nezdinde ok deerli ve saygndr. Ama bir baka Krt (Celadet Bedirhan), Krt dilinin Trkeden apayr bir dil olduunu sylerse, Aydemir kendisinden ancak istihza ile (Krt konusunda nclerden geinen) sz edecektir (Aydemir, 1973: 222 dn). Bu tr rnekleri daha fazla uzatmak gerekmiyor. stelik, Aydemirin dgcn byle youn nyarglarla altrmas ok da nemsenmeyebilir. Ne var ki, Aydemirin tarih yazclnda, belge saklaycl, olay arptcl gibi ynler de vardr ki, bunlarn zerinde titizlikle durulmas gerekir. Bunu yapacak olanlar, kukusuz tarihilerdir. Bu yaznn snrlar ierisinde, Aydemirin bu tr ynelimlerine birka rnek vermekle yetineceim.4 * Kurtulu Sava yllarnda bir ara Trabzonda bulunan Kk Talat, Sohumdaki Halil Paaya, Mustafa Suphi ve arkadalarnn ldrlmesiyle ilgili bilgiler vermi ve bu cinayete yerel Mdafaa-i Hukuk nderlerinin yansra asker-sivil resmi grevlilerin de kartn belirtmitir. Aydemir, belge elinde olmasna karn, ileri srlen iddialarn kesin olmamas gerekesiyle bu belgede yer alan bilgileri aklamamaktadr (Aydemir, 1972b: 581). * Kurtulu Sava yllarnda smet Paann kararghnda grev yapan Tevfik Byklolu, I. nn Savan kastederek, burada bir zafer olmadn belirtmitir. Aydemir ise, bu belgeden yararlanma gereini duymam, yararlanmamann daha faydal olacan dnmtr. nk Aydemir milli tarihimize yle mal olmu bir olay konusunda tartma yaratmann alemi olmadn dnmektedir (Aydemir, 1971a: 482). * Aydemir, erkes Etemin Ankara ile srtmesinde zel bir yeri olan Eskie-

4 Bu konuda daha fazla rnek ieren bir yazmz, 11 yl nce Gelenek dergisinin Ocak 1987 tarihli 3. kitabnda yer aldndan (erkes Etem Olay ve Tarih Bilmeceleri) ayn noktalar burada yinelemiyoruz.

104

METN ULHAOLU

hir istasyonu olayn, eldeki btn verilere ve olay yaayanlarn aklamalarna aykr biimde nakletmektedir. Aydemire gre erkes Etem, hatralarnda, Eskiehirde silahlarn alp istasyona kotuu zaman Mustafa Kemali elinden nasl kardn en ar szlerle anlatr (Aydemir, 1968b: 164). Aydemir, bu konuda da garip bir tutum izlemektedir. nk, Etemin kendi hatralarnda bu olay byle anlatlmad gibi, ortada M. Kemalin elden karlmasna ilikin bir hayflanma ve bunun sonucu olan ar szler de yoktur (bkz. erkez Etemin Ele Geen Hatralar, Dnya Matbaas, stanbul 1962, s. 144-147). Aydemir bu durumun farknda olduundan, kitabna bir not dmekte ve burada bizim de atfta bulunduumuz kaynan aslnn daha farkl olduunu, baz cmlelerin kartldn belirtmektedir. Ne var ki, Aydemir ne kaynan aslna ilikin bir referans vermekte, ne de kartlan szlerin neler olduuna deinmektedir. Anlald kadaryla, kaynan aslna ilikin bilgi vermeye gerek yoktur. Yoktur; ama Aydemirin nezdinde, Mustafa Kemalle ters den tahsilsiz bir erkes servencisiyle ilgili arptmalara bavurmann herhangi bir sakncas da yoktur. * Aydemirin tarih yazclnda gvenilmez baka pek ok yan vardr. rnein, Aydemire gre, aralarnda Cavit Beyin (eski Maliye Nazr Cavit Bey, iar Yalnn babas) de bulunduu eski ttihatlar, tam zmir kurtarldktan sonra ve onu kurtarana zmir sokaklarnda suikast hazrlamlardr (Aydemir, 1974: 305). zmir suikastinde Cavit Beyin gerekten bir dahli olup olmamas bir yana, suikast giriimi, 1926 ylnda, yani zmirin kurtuluundan 4 yl sonra gereklemitir. Ayrca, Aydemir baz olaylar naklederken zellikle tarih vermemektedir. rnein, Mustafa Kemale ynelik bir baka suikast giriiminin rgtleyicisi olduu ileri srlen Kuuba Hac Saminin, bu giriimini zmirin kurtarlmasndan sonra gerekletirdii tarih verilmeksizin sylenmektedir (Aydemir, 1974 : 286 dn). Yaratlmak istenen izlenim, giriimin rnein 1922 ya da 1923 gibi tarihlerde gerekletirildiidir. Oysa Hac Saminin bu giriimi, 1927 ylnda, yani zmir suikasti giriiminden sonra, bu olay nedeniyle aslanlarn intikamn alma amacyla gerekletirilmitir. * Bu ve benzeri rneklerin tesinde, Aydemirin rnein 1920 Baku Dou Halklar Kurultayna nasl delege seildii; 1921 ylnda Sakarya Sava srasnda Trkiyeye gelip gelmedii, geldiyse hangi amala geldii; Trkiyeye 1924 ylnda yapt dn ve benzeri konular, yaadklar ve gzledikleri konusunda bu kadar ok yazan bir insan iin bugn bile yeterince aydnlanmam konulardr.

Sonu
evket Sreyya Aydemirle ilgili bu ksa deerlendirme, kanmzca gnmz iin anlaml denebilecek kimi uzantlar da tamaktadr. Daha a, Aydemire ilikin olarak burada yaplan deerlendirmelerin, artk iyiden iyiye arkaikleen

EVKET SREYYA AYDEMR: SUYU ARARKEN YOLUNU YTREN ADAM

105

kimi ideolojik ynelimlere lm sonras yaplan bir gnderme saylmas doru olmayacaktr. Bir kere, gnmzn kreselleme srelerine ilikin ne sylenirse sylensin, Aydemirin kendi dnemindeki aranlarnn gncelletirilmi eitli versiyonlar, gnmzn ulus devleti eilimleri iin bir kaynak olmaya devam edecektir. Trkiye kapitalizminin gelimilik dzeyi ve uluslararas kapitalizmle bugnk eklemlenme biimi, 60 yl ncesine gre kukusuz hayli farkl bir tablo sunmaktadr. Gene de bu durumun, ulus devleti kopu aranlarn iyiden iyiye gndemden drdn ya da bu tr aranlarn entelektel-kuramsal kaynan bsbtn kuruttuunu dnmek doru olmayacaktr. Daha nemlisi, kreselleme srecini, geri dn ya da alternatifi olmayan bir mecra saymak da sakncaldr. Dnya kapitalizminin bundan sonraki evrimi, 30larn ortamn aynen tekrar etmese bile, kimi kopular iin bugnkne gre ok daha elverili zeminler yaratabilecektir. kincisi, Aydemir, gnmz Trk aydn tarafndan almak yle dursun, yeterince bilince bile karlmam ikilemlerin insandr. Aydemirin, kendi zamannda rnein ufku boaz amayan ademi merkeziyeti Prens Sabahaddine ya da liberal tutkular yznden yeterince verimli olamayan Aaolu Ahmet Beye gre bir tr derinlii ya da stnl var idiyse (ki bizce vardr), buna benzer bir derinlii ve stnl yavan liberalizm karsnda bugn yeniden retenler de kacaktr. Byle bir aran iinde olanlarn kukusuz Aydemir gibi olmalar, onun izinden gitmeleri gerekmiyor. Ama, Aydemirin boutuu sorunlar ve ikilemlerle boumadan da bu iin stesinden gelmek mmkn grnmyor. ncs, Aydemirin ynelimlerini, kendisine atfta bulunmadan da olsa gncelletirmeye alacak bir tr neo-Kemalizmden sz edilebilir. Byle bir projenin fazla ans olmayacak gibi grnyor. nk, birincisi, byle bir misyonun tayclna aday olanlarn Trkiye kapitalizmiyle balar Aydemire gre ok daha sk ve organiktir. kincisi, ortadaki adaylar arasnda, Aydemir gibi, sekinciliini romantizmle, huzursuzluunu ise kuram ve ideoloji aranyla btnletirebilecek apta ve derinlikte kimse pek grnmyor.

KAYNAKA
Ahmad, Feroz (1986) ttihatlktan Kemalizme, eviren:F.Berktay, Kaynak Yaynlar Avcolu, D (1980) Devrim ve Demokrasi zerine, Tekin Yaynevi Aydemir, .S (1968 a) Inklp ve Kadro, Bilgi Yaynevi (1. basm 1932) Aydemir, .S (1968 b) kinci Adam, I. Cilt, Remzi Kitabevi (2. basm) Aydemir, .S (1969) Tek Adam, I. Cilt, Remzi Kitabevi (4. basm) Aydemir, .S (1971a) Tek Adam II, Remzi Kitabevi (4. basm)

106
Aydemir, .S (1971b) Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, II. Cilt Aydemir, .S (1972a) Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, I. Cilt

METN ULHAOLU

Aydemir, .S (1972b) Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, III. Cilt, Remzi Kitabevi Aydemir, .S (1973) Tek Adam, III. Cilt, Remzi Kitabevi (4. basm) Aydemir, .S (1974) Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi (5. basm) Baar, A.H (1981) Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, ATA Yayn (2.basm) Boratav, K (1989) Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985 , Gerek Yaynevi (2. basm) erkes Etemin Ele Geen Hatralar, stanbul Dnya Matbaas, 1962 Ergder, J (1978) (evrimyaz) 1927 Komnist Tevkifat, Birikim Yaynlar Georgeon, F (1986) Trk Milliyetiliinin Kkenleri, ev: Alev Er, Yurt Yaynlar Karaosmanolu, Y.K (1983) Ankara, letiim Yaynlar (6. basm) Karaosmanolu, Y.K (1984) Zoraki Diplomat, letiim Yaynlar (3. basm) Parla, T (1989) Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, letiim Yaynlar V-Nu (1988) Bu Dnyadan Nazm Geti, Cem Yaynevi (5. basm)

EVKET SREYYA AYDEMR: SUYU ARARKEN YOLUNU YTREN ADAM

107

evket Sreyya Aydemir: Going astray during the search for water

This essay discusses evket Sreyya Aydemirs intellectual position, both as part of the general social darwinist paradigm, which affected Turkish intellectuals at the outset of the century, and as a unique stance that can be characterized with romanticism, ambivalence in relation with elitism and populism, and insistence on the importance of theory. Aydemirs ideological position can be divided into three periods: Unionism-Turanism, Communism (he was a member of Turkish Communist Party), and Kadroism. His communist attitude is not a total purification from his earlier beliefs. Aydemir did not at any time use a strict Marxist terminology. In his communist period he considered development and industrialization as a precondition for socialism and in his Kadroist period he takes these items as an alternative to it. Aydemir criticized Prens Sabahaddin and Ahmet Aaolu for being unaware of the particularity of this country and established his position as a nativism that provides us the insight to grasp both the locality and the international conjuncture. On the one hand he puts serious reservations on liberal democracy and on the other hand he carries a refutation for class struggle. Here, this issue is examined by questioning whether there is an objective consistency between these two. In addition to these Aydemirs historical studies are criticized for being based on hiding of documents and distortion of events.

108

SHA NSAL

Trkiyede komnist dncenin kaynaklarndan biri olarak Dr. Hikmet Kvlcml

Sha nsal

Giri*
Bu yazdan beklenen, Trk solunun siyasal yaps iinde Kvlcmlnn nerede durduu sorusuna bir cevap tasla sunabilmesidir. Ancak bu taslak, yazda ikin bir biimde mevcuttur; ilaveten syleyeceklerimiz bunu kabalatrmak ve Kvlcmlya hakszlk etmek gibi bir tehlike tamaktadr. Bu tehlikeden bir nebze olsun kanabilmek iin Kvlcmlnn TKP ve Kemalizm karsnda konumunu deil de, Kvlcmlnn da dahil olduu siyasal gelenekten kopu srecine deinmek bir imkn yaratabilecektir. Ancak, ar bir iddiada bulunmaktan korkmadan, TKPnin likidasyonuna kadar Kvlcmlnn bu partinin en nemli militan olduunu sylemek gerekmektedir. Kvlcmlnn bu tarihten nce ve sonrasnda Kemalizm karsndaki konumu ise, TKPnin ya da MDDnin ve hatt 1960 sonras genlik hareketinin konumundan farkl deildir. Trk solu, aada szn edeceimiz kopu srecine kadar her durumda Kemalizmin yedei olarak kalmtr.
(*) Bu yaznn ilk halinde bir giri blm yoktur; ancak Toplum ve Bilim dergisinin bu yaz iin tayin ettii hakem, yaznn Kvlcmlnn gerek iinden geldii Trkiye Komnist Partisi gerekse Kemalizm karsndaki konumunu lykyla aklayamad sonucuna varm ve derginin editr de bir giri blmyle bu sorunun zlebileceini bildirmitir. stelik bir de hakemlik kurumuna bavurmu bu yazda bu iki eksik dnda daha bir yn eksik bulacak olanlara imdiden aklanmas zorunlu olan bir durum vardr. Yaz, hasbelkader bitirilmi bir tez almasnn zerine kurulmu olsa da tketici bir akademik alma olmak iddiasnda, hele Kvlcmlyla ilgili her trl soruya cevap verebilme iddiasnda deildir. Ayrca szkonusu olan yaz, 15 daktilo sayfasna sdrlm bir denemedir ve yazar ne denli iddial olursa olsun, Trk solunun neredeyse btn tarihi demek olan Kemalizmin karsndaki konum sorusuna cevap veremeyecei de aikrdr. Bu nedenle, bir kere hakem tarafndan cevap verilemez bir soruyla kar karya brakldktan sonra nmde iki seenek kalmt: Ya byle bir cevab vermeyi reddedecektim ya da haddimi amay bir kere gze aldktan sonra admlarm hi geri ekmeyecek, hakemin sorusunu geniletip siyasallatracaktm. Ben de ikinciyi tercih ettim.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

109

Kiminin Marxtan sonra Marksizme en byk katky salayan dnr olarak grd, kimininse burjuva teorileri rettiini syledii, kendi deyimiyle eskilerden Kvlcml hakknda en salkl (!) deerlendirmeyi yenilerden Murat Belge yapmaktadr. Trk solunun tarihsel kkenleri hakknda byle bir denemeyi kaleme almak cretini gsterebilmemi salayan da Murat Belgenin Kvlcml eletirisindeki iki paragraftr. Doktor Hikmet Kvlcml, Trkiye sosyalizmi tarihinde mutlaka eletirilmesi gereken bir kiidir; karalamak zere deil, neminin anlalmas iin. nk sosyalizm tarihinin nemli bir ksmnda hayattadr ve etkindir. Sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihi iinde yorulmutur; bu bakmdan szkonusu gelime biiminin bir eit gstergesi gibidir. te yandan, sosyalizmin gelimesine onun da katklar vardr. Bunlarn da ayrca anlalmas, deerlendirilmesi gerekir diyerek yazsna balayan Belge, ayn yaznn son paragrafnda da sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihini, Kvlcmlnn sosyalizmin gelimesine... katklarn anlyor ve deerlendiriyor:
Kvlcmldan bize kalanlar, inanlmaz mcadele azmidir; tezi deil, ama dogmatizme kar cesur tavrdr; teoriye verdii zel biim deil, ama papaanla kar tavrdr; Trkiyenin orijinalitesi diye sunduu ey deil, ama bir lkenin zgl koullarn deerlendirme gereine uygun abasdr; nihayet, bu konuda son sz olarak ileri srd Vatan Partisi program deil, ama mcadelenin partili olmas gerei konusundaki kesin inancdr (Belge, 1975: 59).

Murat Belgenin deerlendirmesine katlmamak elde deildir; sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihinden sosyalistlere, eer dogmatizme ve papaanla kar, lkenin zgl koullarn deerlendirme gereine uygun bir tavr ve mcadelenin partili olmas gerei konusunda kesin bir inan kaldysa bunun en nemli murisi elbette ki Kvlcmldr. Ancak geride byle bir mirasn olduu konusu da olduka phelidir. pheli olmayan ilk miras da ahlktr; Murat Belge, Kvlcmlnn Tezini deerlendirirken hakl olarak eletirdii ahlk yarglarn bir varisi olduunu ayn sayfalarda gstermektedir. Kvlcmlnn Belgeye brakt miras azim ve inantr. Ancak, sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihinden geriye kalanlar sadece azim ve inantan deil; milliyetilik, etnik ve cinsel ayrmclk, muhafazakrlk, korporatizm, darbecilikten vb.den ibaret gibi grnmektedir. Bu gelenek, neredeyse 30 yldr devam eden kopu srecine ramen arln hissettirmektedir. Yine Murat Belgenin deerlendirmesini izlersek, Kvlcmldan geriye kalmayanlardan biri de tezidir. Sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihinde bir tez iddiasyla ortaya kan kiiden geriye kalmayan eyi tezi olmutur; Murat Belgenin ok nemser grnd azim ve inann tek sahibi Kvlcml olmasa gerektir. Ancak Murat Belge yanlmaktadr; Kvlcmldan geriye kalan belki de en nemli miras tam da tezi ve Trkiyenin orijinalitesi diye sunduu eydir.

110

SHA NSAL

Yllar boyunca Kvlcmlnn muarz olanlar, onun orijinalite olarak sunduunu burjuva devlet teorisi olarak eletirenler, otuz yl aradan sonra ordunun keskin klcnn ardnda devrim kanunlarn referans almaktadrlar. Hikmet Kvlcml, sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihinin en nemli kiilerinden biridir; ama ne bu tarihin brakt miras ne de Kvlcml gkten zembille inmitir. Kvlcml bu tarihin arpc bir rneidir; Toplum ve Bilimin Trk solunu konu ettii bu sayda TKPnin kurucular arasndan sadece evket Sreyya Aydemir ve Kvlcmlnn ele alnmas bir tesadf olmasa gerektir. nk aralarnda, incelenebilecek bir klliyat brakan belki de sadece ikisidir. Birok kiinin, omzu kalabalk drt yal adamn bir adm nnde; TRT-1 ekrannda arz- endam eden son Makedonyalnn grnn Trk solunun milad olarak kabul etmesi bouna deildir. 12 Eyll 1980, Trk solunun alklayamad ve hatta mtereddid bile kalamad ilk ttihat darbedir. O sabah, ttihat ve Terakki Cemiyeti, asi ve vey evlad olan Trk soluna ylesine kesin ve son bir darbe vurmutur ki, solun akirtleri ylesine darmadan olmulardr ki, darbeyi takip eden yllarda ya gelenekten tamamen kopma eilimine girmiler ya da 28 ubat darbesinin gsterdii gibi titreyip yuvalarna dnmlerdir. ilerin 15-16 Haziran 1970de stanbulu ele geirmeleriyle balayan ve ar aksak giden kopu srecinin zemberei o meum sabahta boalmtr. O sabahtan beridir, kimileri kendilerini bir snfn ya da bir etnisitenin aabeyi yerine koymamalar gerektiini dnmeye balamlardr. Trkiyede komnist hareketin tarihini nereden balatmak gerektii konusunda komnistler arasnda mutlak bir fikir birlii olmamakla birlikte, hl mitinglerde, baz gruplar tarafndan kurucu lider olarak Mustafa Suphinin fotoraflar tanmaktadr. Mustafa Suphi, Ethem Nejat, efik Hsn, Hikmet Kvlcml, Reat Fuat, arada bir yerlerde tedirgin edici glmsemesiyle smail Bilen ve Mihri Belli diye giden bir silsile. Silsilenin bundan sonras iin anlacak ilk isim ise Dou Perinek olmaldr.1 Ancak bu mirasn murisleri iinden ikisi ayrca anlmaya deer; Hikmet Kvlcml ve Mihri Belli. Her ikisinin de iinden geldikleri gelenek, i Partisinin de sol iinde saylmasn meru hale getirmektedir; ancak Kvlcml ve Belli, siyasal birikimlerini gen kuaklara aktarmak bakmndan dier TKPlilerden ayrlrlar ve bu nedenle TKPnin u ya da bu dnemdeki nder kadrosu iinde, szn ettiimiz kopuun elerini barndran az saydaki isimden ikisidirler. Kvlcml, kopuun hemen ardndan yaamdan ayrlmtr ve bu srecin neresinde durduu ise ancak yazdklarndan karsanabilir. Byle bir aba, siyasal ie-

1 Her ey aslna rcu edermi. Takrir-i Skn Kanununu Ankarada Mfrit Burjuvazi rtican Grtlana Yapt manetiyle karlayp stiklal Mahkemelerine sank olarak kanlarn halefi, 70 yl aradan sonra Devrim Kanunlarn imdada aran Dou Perinekten bakas olmasa gerektir.

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

111

riinden dolay, Trk soluna dmektedir; ama Kvlcmlnn eseri incelendiinde durduu yerin gelenekle kopuun tam arasnda olduu ortaya kmaktadr. Bu durumun sonular Kvlcmly gerekten ilgin bir siyasal dnr ve eylem adam haline getirmektedir. Trk solunun kopuunun en arpc isimlerinden Ergun Aydnolu ve Demir Kkaydn kadar Kuva-y Milliye dergisi de Kvlcmly referans olarak kullanabilmektedir.2 *

**

Dr. Hikmet Kvlcmlnn, iie girmi, balca dneme ayrlabilecek siyasal dncesine deinmek iin, 1971de sakland ve yurt dna kat dnemlerde kaleme ald anlarnda anlatt bir hikye ile balamak uygun olacaktr. Bu bir kopuun hikyesidir ama gerek bu koputan ncesine, gerekse sonrasna dair Kvlcmlnn dncesi hakknda bir eyler yazmak, ister istemez Trkiyedeki komnist hareket hakknda bir eyler yazmak demektir. Murat Belgenin (1975: 45) isabetle belirttii gibi, nk Kvlcml sosyalizm tarihinin nemli bir ksmnda hayattadr ve etkindir. Sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihi iinde yorulmutur; bu bakmdan szkonusu gelime biiminin bir eit gstergesi gibidir. te yandan, sosyalizmin gelimesine onun da katklar vardr. Bunlarn da ayrca anlalmas, deerlendirilmesi gerekir. Bu, yani kopuun kendisi olmasa da hikyesi, Trkiyede eli kalem tutan hemen herkes hakknda bir yorumu bulunan Yaln Kkn de dikkatini ekmitir. Kvlcml 1937 ylnda, cebinde Demokrasi: Trkiye Ekonomi Politikas Hakkndann, baslmaya hazr temiz msveddeleri ile pek Film stdyosunda Nazm Hikmeti ziyaret ediini anlatr. Stdyoya vardnda Nazm Hikmet, montaj masasnda Kayseri Kombinasnn al treninde ekilmi olan filmden, Birinci ubenin talimat zerine, smet nnnn adnn ve sznn getii yerleri kesmektedir. Kvlcmlnn yeni kitab da smet nn ile Celal Bayar arasndaki iktidar mcadelesinin kzmas zerine kaleme alnmtr. Nazm Hikmet, kitabn msveddelerini kartrdktan sonra, metni yaymlamamas iin Kvlcmlya srar etmeye balar. Yaln Kkn, Nazm Hikmetin Kvlcmlnn siyasal intiharn sezmesi diye yorumlad itiraz, aslnda, siyasal iktidarn kendi arasndaki atmaya Kvlcmlnn da kurban edilebilecei korkusudur. Kvlcml bir yaynevi sahibidir; ama kitab yaymlamas iin nce, yerinde bir kararla, smail Hakk Uzunarlya bavurmutur. Uzunarlnn kitab yaymlamay kabul etmemesi zerine Gnn Meseleleri adl bir kitap serisini balatr. (Kvlcml, 1979: 89-91) kincisini ancak 16 yl sonra yaymlayabilecei serinin ilk kitab olarak Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknday yaynlar. Kitabn asl ilgin yn, Kominternin 1935deki VII. Kongresinde ald
2 Yeni Hayat dergisi, bundan birka ay nce, milliyeti solu tantabilmek iin Kvlcml ile ilgili bir yaz yaymlamak istemitir.

112

SHA NSAL

Faizme Kar Halk Cepheleri ve 1936daki Trkiye Komnist Partisinin (TKP) likidasyonu kararnn hemen ardndan yaymlanm olmasdr. Kitabn yaymlan, Yaln Kkn siyasal intihar yorumunun aksine, Kvlcmlnn siyasal kopuunun ilk nemli adm olarak deerlendirilmelidir. Zaten kitabn yaymlanmasndan ksa bir sre sonra Donanma Davas olarak bilinen yarglama sreci balam ve Kvlcml da dierleriyle birlikte 1971 ncesinde komnistlere verilen fiilen en ar cezalara arptrlmtr. Donanma Davasndan sonra, hemen btn ilikilerini keserek Krehir Cezaevinde geirdii 10 yl boyunca da kendi siyasal dncesinin teorik temellerini gelitirmitir. Kvlcml, Kominternin likidasyon kararnn anlamn kavram gibi grnmektedir; karar, TKP iin alnm zel bir karar gibi grnse de, uluslararas komnist hareketteki dier gelimelerle birlikte dnldnde, bu hareketin bitii anlamna gelmektedir. 1925te farkl gruplarn biraraya gelmesiyle kurulmu olan TKP uluslararas , parti hviyeti tayan Komnist Enternasyonalin bir seksiyonuydu. Kvlcml, TKPnin kuruluundan itibaren, ynetici hizbin iinde yer alm ve Merkez Komitesi yelii yapmt. 1929da, partinin ierideki (Trkiye) en yetkili yneticisi durumundayken, zmirde alan bir davada 4 yl 6 ay 15 gn ar hapse mahkum edilen Kvlcml, Elaz Cezaevinde bulunduu 1930-33 yllar arasnda daha sonra Yol: Trkiye Komnist Partisinin Eletirel Tarihi bal altnda toplayaca 8 kitap hazrlamtr. Yol, o gne kadar Trkiye hakknda komnistlerin yazd en kapsaml alma niteliindedir. Ancak Yol, sadece komnistlerin rgtsel tarihine dair bir belge ya da komnistler tarafndan yazlm ilk kapsaml Trkiye tahlili olmas nedeniyle nem tamaz; Kvlcmlnn daha sonra gelitirecei zgn Trkiye tahlillerinin de ipularn tar. Yol u sekiz kitaptan olumaktadr: Frkada Konaklar ve Konuklar, Frka ve Fraksiyon, Yakn Tarihten Birka Madde, Sevklceys Pln, htiyat Kuvvet: Milliyet (ark), Tabya Ana Halkas: Legaliteyi stismar, Dman: Burjuvazi, Mttefik: Kyl. (Kvlcml, 1992a; 1992b) Yolu oluturan almalar, sadece Kvlcmlnn kendi isteiyle deil, TKP MKnin de kararyla kaleme alnmtr. (Kvlcml, 1992a: 13) Ancak bu kararn, ne dereceye kadar bir parti tarihi yazlmasyla ilgili olduunu bilemiyoruz. O dnemde, Kvlcml ile ilgili olarak sren parti-ii tartmalar srasnda, kendisinden yazl bir savunma istenmi olabilir ve o da bu savunmay, bu denli geni kapsaml bir metinle yapmay dnm olabilir. Ancak, btn bunlar, speklasyon olmaktan teye gitmez. Yol, TKP tarafndan yaymlanmadna ya da tartlmaya almadna gre, bu partinin grlerini yanstyor kabul edilemez; ancak, metinde Kominternin genel grlerinin dna klmadn da syleyebiliriz. Yakn Tarihten Birka Madde blmnde, Tanzimattan Cumhuriyetin ilk yllarna kadar Trkiyenin snfsal bir zmlemesini yapmaya alr. Frkada

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

113

Konaklar ve Konuklar ile Frka ve Fraksiyon blm, Kvlcmlnn kinci Merutiyetle balatt Marksist hareketlerin bir tarihidir ve zellikle 1919 sonrasnda, bu hareketteki akmlar ve hizipler hakknda nemli ipular verir. rnein, komnist hareketin kurucusu kabul edilen Mustafa Suphi hakknda olduka sert eletirilere yer verildii gibi, TKP iinde aznlklarn nemli bir mcadelesi olduu ve TKPde Trk egemenlii hakknda tartmalar yaandna dair gndermeler vardr. (Kvlcml, 1992a: 280 vd.) htiyat Kuvvet: Milliyet (ark) blm ise, Krt sorunu hakknda bir denemedir; Krt etnisitesini Leninist-Stalinist emaya uygun bir biimde bir millet olarak kurgulayan bu denemenin TKPnin o dnemdeki grlerinin de bir eletirisi olduunu sylemek mmkndr. Kvlcmlnn siyasal yaam asndan Yolun iinde yer alan en nemli blm ise Tabya Ana Halkas: Legaliteyi stismardr. Elaz Cezaevinde tamamlad bu almay, tartlmas amacyla TKP MKye ne zaman verdii konusunda kesin bir bilgimiz yok; ancak, referans olarak kulland gazetelerin tarihlerine bakldnda, Yolun 1931 ile 1933 yllar arasnda yazlm olduu sonucu kmaktadr. Kvlcml Cumhuriyetin onuncu yl nedeniyle iln edilen afla tahliye edildikten ksa bir sre sonra da legal yaynclk faaliyetlerine balayacaktr. Legal yaynlarn erevesi iinde Trkiyede alkan kylln en byk ve en tehlikeli can dman Kemalizmdir. Kemalizm demek, derebeyi artklar + tefeci sermaye + finans-kapital + finans kapital devleti bloku akla gelir. Bu drt e birbirini tamamlayarak birbirinden ayrt edilmez bir btn halinde kaynaarak biricik Kemalizm sistemini yaratr. Trkiyede Kemalizm yaadka, bu drt bal biricik soygun ve apul canavar kylln cann ve kann emecektir. (Kvlcml, 1992a: 255) gibi eletirileri kaleme almas mmkn olmasa da, Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakkndaya kadar, izginin dna ktn gsterebilecek bir metin yazmam ya da yaymlamamtr. Yol birka adan incelenebilecek bir metindir; ancak, ball hi tartlamayacak olan bir militann kaleminden TKPnin grlerine bakmak ilgin olabilir. TKP sol tarih yazmnda yaygn olarak kabul gren bir iddiaya gre, 10 Eyll , 1920 tarihinde Bakda toplanan bir kongrede kurulmutur. (Tevetolu, 1967: 200; Tunay, 1978: 217; Saylgan, 1968: 97) Trk komnist hareketindeki hemen btn gruplar tarafndan Komnist Partisinin kuruluu olarak 10 Eyll 1920 tarihi ve komnist hareketin ilk nderi olarak da bu kongrede genel sekreterlie getirilen Mustafa Suphi kabul edilir. Burada TKPnin tarihini aktarmak niyetinde deiliz; ama, partinin milliyeti kkenlerini gstermek asndan bir noktay ele almak gerekmektedir. Mustafa Suphinin partisinden aylar nce, 5 Nisan 1336dan (1920) daha nce, (Karabekir, 1988: 580) yine Bakda, Mtarekeden sonra Trkiyeden kaan ttihatlarn nde gelenlerinden Halil Paa, Salih Zeki, Kk Talt gibi isimler tarafndan kurulan Trkiye Komnist Frkasnn (Karabekir, 1988: 642) kurulu

114

SHA NSAL

tarihi ve nderlerinden neden hi sz edilmez, anlalr deildir. Bilindii gibi Mustafa Suphi de, Trkiye Komnist Frkasnn nder kadrosunun nemli bir blm de, eski birer ttihatdr. Komnist resmi tarihin ilk TKPsinin kurucularndan biri olmasa da, eski ttihatlardan ve hi de iyi bir ne sahip olmayan Bahaeddin akir, 1-8 Eyll 1920 tarihlerinde dzenlenen Dou Halklar Kurultayna Mustafa Suphi evresinden Trkiye temsilcisi olarak girebildiine gre, komnist hareketin tarihsel nderiyle bir biimde siyasal iliki iindedir. (Tunay, 1978: 215; Alev, 1975: 86 ve 235) Yine, Bahaeddin akir gibi, 1915deki Ermeni Tehcirinin sorumlularndan olan ve ttihatlarn, hatta Mustafa Suphi grubunun tasfiyesinden sonra, muhtemelen 1922ye kadar Kominternde faaliyet gsteren Eski Zor Mutasarrf Salih Zeki, sadece Mustafa Suphi ile deil, Kominternin uluslararas liderleriyle de siyasal ilikiler iindedir. TKPnin tarihine bu ksa atf, komnistler iin de her zaman sorun olmu olan ulusal soruna baklarna ksaca da olsa deinebilmektir. Uluslararas Sosyal Tarih Enstitsnn bir projesi erevesinde hazrlanan Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923) balkl almann Trkesi 1995te yaymland. (Zrcher ve Tunay, 1995) Bu almada F. Ahmad, F. Adanr, P Dumont, P Noutsos, D. Yalmov ve A. Ter Minassiann Os. . manl mparatorluunda aznlk gruplarnn sosyalist faaliyetleri ile ilgili olarak verdikleri ok nemli bilgiler vardr; ancak, Cumhuriyetten sonra bu gruplarn faaliyetleri hakknda ok az ey bilinmektedir. Kvlcmlnn 1930 sonrasnda yazd ve uzun yllar yaymlanamayan TKP tarihinde, bu aznlk gruplarnn Cumhuriyet sonrasndaki kaderlerine ait baz rtl bilgiler bulabilmekteyiz. Aznlklara kar, Cumhuriyet sonrasndaki en iddetli eletirilerin yazar Kvlcmldr. Kvlcml (1992a: 271) zellikle Rum sosyalistlerini hedef alarak (belki de stanbulda aznlklar iinde ounluk olduklar iin) bundizm sulamas yapmaktadr ve bu sulamay, mtareke yllarna kadar da gtrmektedir: Mtareke yllarnda, stanbulda kaynaan ii hareketi akmlar iinde, bizim bundizm de bula bula D.W.W (Amerikan anarko- sendikalizmi) rgtnn bir ubesini buldu ve dnemine gre onda epey gazveler yapt. Ayn gruptan, 1925 kongresi ve 1927 1 Mays ile ilgili yorumlarnda yine Bund diye szetmektedir. yle grnyor ki, TKP iinde aznlklarn en az 1928e kadar sren bir muhalefetleri var ve bu muhalefet partinin Trklemesi tartmas ile yakndan ilgilidir: Bir Bundistin Sekaya giremeyii Trklerin aznlklara kar bir skynetimi saylr. (Kvlcml, 1992a: 282) Aznlklarn, Osmanl mparatorluunun son yllarnda kendini gsteren sosyalist hareketlerdeki arl, Cumhuriyetin ilk yllarnda, daha ok stanbullular arasnda devam etmitir. Lozan Antlamasnn en trajik sonucu olan Mbadele, Kvlcmlya gre Cumhuriyet burjuvazisine igc salamak asndan yararl olduu gibi, komnist hareketin Trklemesine de byk hizmetlerde bulunmutur. Kvlcml, bir yandan yzbinlerce insann yerinden yurdundan edilmesinin

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

115

adn facia koyarken, ayn zamanda, bu gn TKP iin yararlarn da itiraf etmekten ekinmez:
Biz(de) anarko-bundizm bir ehrin bile her trl kk-burjuvazisi iinde nfuz ve kk salamamtr. Hele yerletirme ve dei-toku facialar, Trkiyedeki dar-aznlklar gl bir sosyal temelden bsbtn yoksun etmitir.3 (Kvlcml, 1992a: 282)

1919un romantik Trk milliyetisi Kvlcml, 1930lu yllara gelindiinde, sonraki almalarnda hibir zaman geri dnmeyecei bir konuya el atar:
Bugnn haritasnda byle isimle bulunmamasna karn, bu iki isimden [Ermenistan-Krdistan] anlalan, Dou illerinde Ermeni ve Krt uluslarnn bulunup bulunmadn aratrmak gerekecektir. (Kvlcml, 1992b: 320)

Kvlcml, Elaz Cezaevinde bu aratrmann temellerini atmaya alr. Cezaevinden ktktan sonra bir daha hi dnmeyecei aratrmalar, yllar sonra hl, Krt sorunu zerine yaplan baz aratrmalara kaynak olmaktadr; Kvlcml, Fikret Bakayann tartmal kitab Paradigmann flasnda temel referanslardan biridir. Merutiyet burjuvazisinin Krt derebeylii ile ittifak halinde Ermeni halkna kar bir hareketle Ermeni burjuvazisini tasfiye ettiini syleyen Kvlcmlya gre, Sovyet Devrimi Ermenilerin yurt sorununu kknden zmtr. (Kvlcml, 1992b: 320-325) Kominternin tespit ettii hemen her sorunu Trkiye iin yakc bir gndem maddesi olarak grme eiliminde olan Kvlcml iin ulusallk sorunu da byle3 Kvlcmlnn kaleminden de olsa, sadece ona maledilemeyeceini dndmz milliyetiliin ilk yllardan beri komnist harekette ne denli arlkl bir ideoloji olduunun bir rnei olarak Mbadele sonrasnda TKPnin yararlarnn nasl deerlendirildiine ksaca bakmak gerekmektedir. Mbadelenin Trk komnistlerine hizmeti, sadece Rum kkenli komnistleri Trkiyeden gtrmek olarak kalmam, Yunanistandan da, ou ttn iisi ingeneleri de ksa zamanda militan kadro olarak devirilmek zere Trkiyeye getirmitir. ingeneler kendilerine ingene denilmesinden holanmazlar, son zamanlarda etnisitelerin nemsenmemeye balanmasyla, ingeneler arasnda da kimliklerini onurla aa vuranlar kmaya balamsa da, bu durum hl byledir. Bunun iin, bazlar ingene dememeye zen gsterirler; ya ingenelerin istedii gibi Roman derler, ya da aka bir aalama ifadesi olarak, esmer vatanda. Kvlcml Yolu yazdnda ingeneler hakknda ne dnyordu? ingene olarak isimlendirmekte herhangi bir saknca grmedi mi? Yoksa, kendini kontrol etmekten uzak bir ruh hali iinde dikkatsizlik mi etti? Kitabn hibir zaman militanlar arasnda dolatrlmayacan tahmin etmi miydi? Bunlarn hibirini bilmiyoruz; ama bu metinde ingenelerden ingene olarak szeder. Ama ingeneler TKP iindedir artk; yine de ingenelerin sadece serbest igc, ehir kaldrmlarnda isiz krlan iiler deil, partisinin militanlar da olduundan hi szetmez. Ancak yllar sonra, eski husumetleri gndeme getirdii anlarnda ingenelerin TKP iindeki almalarndan szederken esmer vatanda demeyi tercih eder. (Kvlcml, 1979: 74) Ayn Kvlcml, Sosyalist gazetesinin 12 Nisan 1967 tarihli saysnda Nazm Hikmet Satclar balyla yaynlad ve evket Sreyya Aydemiri eletirdii yazsnda ise, bir halk deyii marifetiyle ingenelii yine bir aalama sfat olarak kullanmaktadr: Edirnelilik herhalde; ecaat arzetmeden olamyorlar.

116

SHA NSAL

dir. uras muhakkak ki ulusallk sorunu, Kominternin olduundan ok partimizin en zayf cephesidir. (Kvlcml, 1992b: 325) Burada Kvlcmlnn zayf cephe tanm, Leninist emperyalist zincirin zayf halkas tanmndan baka bir ey deildir. nk Kvlcmlya gre Dou illerindeki ayaklanmalarda yer alan ynlar, her ne kadar emperyalizme ve feodalizme alet oluyor gibi grnseler de, tepkileri, aslnda ekonomik ve ulusal baskya kar bir tepkidir ve TKP iin, Bu ezilen halk ackl durumunda yalnz brakmamak iin onun zel durumunu incelemenin ve saptamann artk zaman gelmi de gemitir. (Kvlcml, 1992b: 325) Trkiyenin Dou illerinde bir Krt etnisitesinin tesinde Krt milletinin varl olduka tartmaldr. Ancak, Kvlcmlda en ayrc zelliklerden biri olan, Trkiyenin zgn tarihsel geliimini vurgulama abasna ramen, hemen btn komnistlerde olduu gibi, tm sorunlar Kominternin tezlerine gre deerlendirmek eilimi ok gldr. Bu da, yukarda sylediimiz gibi, Kominternin bir seksiyonu konumundaki bir parti yneticisi iin artc bir durum olmasa gerek. Kvlcmlnn bu tezleri, Partinin 1925teki Krt politikasnn da ak ve sert bir eletirisidir. Bu kitap da Parti ynetimince dikkate alnmadna gre, eletiriler kabul edilmemi demektir. Ayrca, konuyla ilgili olarak hemen hi bir parti yaynnda yeni yorumlar bulunmadna gre, Partinin Krt politikasnn uzun yllar aynen devam ettii sylenebilir. Kvlcmlya gre, Dnya Savann bitiminde Trkiyenin belli bal merkezlerinde Krt aydnlar tarafndan, zayf, kansz bir akm olarak balayan Krtlk, Krt milliyetilii dnyada rol oynayan en byk g dnya ii snfnn ideolojisi, komnizm ve Bolevizm ile elele verememitir. Trk burjuvazisinin bunu yaptn dnen Kvlcml, sanki Krt milliyetilii iin byle bir olanak mevcutmu, Bolevikler hibir siyasal taktik gzetmeksizin Moskovada oturup kendileriyle elele verecek milliyetiler beklermi gibi, naif deerlendirmeler yapmaktadr. Oysa tam da kendinin dedii gibi, zayf ve kansz bir akm olan Krt milliyetilii ile ittifaktansa, gl ve etkin olan Trk milliyetilii ile ittifakn Bolevikler iin ok daha tercih edilir bir manevra olduu aktr. Kvlcml bir yandan her Krt hareketine kar-devrimcidir, yabanc parasyladr gibi damgalar yaptrldn sylerken, te yandan Asya Balkanlar dedii ve Krt, Ermeni, Arap, Sryani vb. gibi birok rk ve kavmin kark yaad blgede, bunlarn ok sk attn ve u ya da bu yabanc devletin ad ve hesabna komiteciler yetitirdiklerini sylemektedir. (Kvlcml, 1992b: 333 ve 336) Eer bu basit bir tutarszlk deilse Kvlcml, Krt olmayan rk ve kavimlerin hareketlerinin yabanc parasyla olduunu dnyor demektir. Daha nce Ermenilerin d balantlar konusunda zmnen de olsa baz eyler syleyen Kvlcml, Arap milliyetiliklerinin de yabanc kkrtmas olduunu dnyor olabilir.

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

117

Daha sonra, Krtln istikrarl bir varlk ve tarihsel bir olay olduunu ileri sren Kvlcml, Stalinin ulus emasna uygun olarak Krtl yurt birlii, z dil birlii, kltr birlii ve ekonomi birliini tm olarak temsil eden bir topluluk olup olmama asndan inceleyerek Krtlerin bir millet olduu sonucuna ular. (Kvlcml, 1992b: 337-348) Krt etnisitesini bir ulus olarak kurgulamann kanlmaz bir sonucu da, bir Krt burjuvazisinin varlnn gsterilmesidir. Ancak btn almas boyunca, bu blgenin derebeyi kalnts ekonomik ve toplumsal yapsn vurgulayan Kvlcml iin, bu burjuvaziyi tanmlamak hi de kolay deildir. Dou illerinde burjuva unsurlar var m? Var. diyerek balayan Kvlcml, hemen ardndan bu tespiti yumuatr: Dou illerinin klasik anlamyla burjuvadan ok, burjuvalaan unsurlar iinde egemen tip, ticaret sermayedar ve tefeci sermayedardr. (Kvlcml, 1992b: 355) Oranlarn % 1 - 1,5 olarak tespit ettii bu unsurlarn balca kkten geldiini sylemektedir. Aalar, tccarlar ve aydnlar. Arasna kaak tccarlar ile ehven-i er olarak grd katrclar da dahil eden Kvlcmlnn ulusal bir burjuvazi yaratmaya alt ve bunun iin zmlemelerini zorlad aktr. Ancak, blgenin ekonomik ve toplumsal koullar karsnda, yaratt bu burjuvazinin pek de burjuvaziye benzemediinin de farknda olan Kvlcml, burjuvalaan Dou illeri iindeki tepkiler, ulusal denilen z burjuva eiliminden ok, kar-devrim denilen geriye zlem biiminde kalyor diye, kendi zmlemeleriyle de tutarszlk gsteren bir sonu karmaktadr. Elbette, burjuvazinin devrimci barutunu tkettii Leninist teori doruysa, bu kyl (toprak) sorununu zecek yegne snf olan proletaryann da Dou illerinde mevcut olmas gerekecektir ve Kvlcmlya gre mevcuttur da. yle ki, bunlarn (proleterleen unsurlarn) toplam nfusun % 3n oluturduunu iddia etmektedir. (Kvlcml, 1992b: 373) Kvlcml Yoldan balayarak giderek gelitirdii ve zenginletirdii zel bir dil kullanr. Kulland zel dil, kimi zaman halk dilindeki szcklere sosyalist anlamlar yklemeye kadar gider. Daha sonra Tarih Tezinde, ok daha arpc rneklerini greceimiz Kvlcmlnn Yolda yazdklarna gre, halk dilindeki kelimeler ve deyimlerden sosyalist anlamlar karmak son derece doaldr; nk, muhtemelen henz formle edemedii barbar geleneklerine ilikin dnce nveleri olumaya balamtr. Krt kyllerinin iinde bulunduu ekonomik ve toplumsal artlarn arl altnda, kendilerine bir sahip aradklarn anlatrken, aaln ya da burjuvazinin kendilerine sahip olamayacaklarn bildiklerini, aslnda aradklarnn kendisine sahip kacak, kurtarc klavuz olacak bir sahip olduunu, bir yolda olduunu sylemektedir: Szcklere bakmayn, babahanca dilde yolda sz sahip ekline de girebilir, alacak bir ey yok. (Kvlcml, 1992b: 440) diye, komnist-Krt (kyl) ilikisini aklar. Leninist snf zmlemeleri dikkate

118

SHA NSAL

alndnda, gerekten alacak bir ey yoktur. O snfsal sava teorilerinden byle anlambilimsel zmlemeler kolaylkla retilebilir. i snf, ezilen btn snflar adna, parti de ii snf adna konuur, karar verir. Kvlcml da TKP adna konuup karar vermektedir. Krt kyllne kurtarc klavuz yolda olacak snf ve rgtlerin, eer deyim yerindeyse, Krte konumalar gerekmektedir. Krte konumak ise, onun mantyla, onun dn diliyle anlamak demektir; kendilerine sahip istemelerinin altnda gizlenen maddi anlama dikkat edilmezse alp kalnabilir. Krt kyllnn tepkilerini zetlerken ilk kategori olarak anarik tepkilerin szn eder. Trk ve Krt kyllerinin anarik tepkileri ekiyalk olarak ortaya kmaktadr. Marksizm iin sradan bir kk-burjuva radikalizminden baka bir ey olmayan anarizmi, hemen her tepkisel iddet hareketinin altnda aramak Leninist bir gelenektir. Kvlcmlnn Leninist eletirisinde de eyh Sait isyannn zmlemesi hemen her yerde yapt gibi kolayca ematize edilebilir: rgtsz hareket + apulcu aalk + mlkszler denklemi, senteze varamam, anariye dnmtr. Sentez, yani denklemin eitlii muhtemelen devrimdir ve Leninist zmleme iin eitliin br yannda bir deiken eksiktir: Proletarya. Bu ema toplumsal olaylar kadar tarihsel geliimi aklamak iin de elverili bir aratr. Denklemin bir yanna devrim, dier yanna da varolduu sylenen retim biiminin snfsal yaps konuldu mu tarihin deiim yasalar ortaya konmu demektir. Kvlcmlnn, daha sonraki tarihlerde formle edecei Tarih Tezi de bu denklem zerinde temellenir; ancak, antik dnemleri aklamakta denklem yine de yetersiz kalmaktadr. Eitliin iki yan da modern terimlere pek benzememektedir; ne devrim devrim, ne de snflar snftr. Ancak Kvlcml ne devrimden, ne de sosyalizmden vazgemeye niyetli deildir. Denklemi antik toplumlar iin yeniden formle eder: retim biimi + Barbarlar = Tarihsel devrim. Egemen retim biiminin kapitalizm olduu toplumlarda, proletaryann (sosyal devrimi yapacak olan snf) denklemin bir yannda yer almas yeterli olmaz; devrim iin proletarya adna doru hedefleri tespit edecek rgtn, proletarya partisinin nderliinin de nemi byktr. Bu noktadan itibaren Kvlcml Dou sorunu karsnda Partinin konumunu incelemeye balayacaktr. Yaplmas gerekenin Krt kyl hareketinin uluslararas devrim cephesine katlmas olduu ve bunun iin de sadece Trkiyede deil Orta-Douda yaayan tm Krtlerin ayrlma hakknn savunulmas gerektiini dnr. Bunu yapacak rgt, Krdistan Komnist Partisi olmaldr. Bu rgt karsnda TKP nce ana, sonra aabey olacaktr. (Kvlcml, 1992b: 478) Kvlcmlnn Krdistan tahlilleri gelecekteki Tarih Tezinin ipularn da verir: Roma uygarl gibi kadim imparatorluklarn daha ge bir rnei olmaktan baka bir ey olmayan Osmanl mparatorluu iinde Krdistan, Anadolu ile bi-

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

119

tiiiyle, marur Acemlerden Trklere geen yar-bamsz derebeylikler halinde sarp bir ada gibi kald. (Kvlcml, 1992b: 329) Kvlcml, dediimiz gibi, bir daha Krt sorununa dnmemitir. Grleri mi deimi, yoksa politik bir taktik olarak suskun mu kalmtr bilemiyoruz; ama, Demir Kkaydn, Kvlcmlnn, Trkiyede devrimin sacaya (i snf + Ordu + Krt hareketi) olduunu ve ncsnn ikincisini rahatsz edeceini sylediini aktarmaktadr.4 Ancak, yeniden Krt sorununa dnmeye frsat bulabilseydi yukardaki alntda aktarlan deerlendirmeyi gzden geirmek durumunda kalp kalmayacan sylemek g; nk Kvlcmlnn 1950lerden 1960larn sonuna kadar yaymlad tarih aratrmalar buna benzer bir dizi ak olmayan tanmlamayla doludur. 1937de yaymlad Demokrasi: Trkiye Ekonomisi ve Politikas Hakknda kitapnn komnist sfatn terketmeden Kemalizmle kurmaya alt ilk ilikinin 1938 yarglamalar ile sekteye uramasnn ardndan 10 yldan fazla sren cezaevi yaamn nerdeyse tek bir konuya vakfeder: uygarlklarn ykl. almalarna ilk tepki de, elindeki notlardan temize ektii bir blmn gnderdii efik Hsnden gelir: Hikmet yoksa Nazi teorisine mi kayyor? Aman dikkat! (Kvlcml, 1979: 27) Kvlcmlnn elbetteki bu uyarya kar teorisini aklayacak bir dayana vard: Engels. Morgann uygarlk-barbarlk kategorilerini Engels araclyla aynen alan Kvlcml, teorisinin Marksist snamas iin nce Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkenini referans olarak kullanmtr. Ancak asl snama iin uzun yllar beklemek zorunda kalacaktr. Kvlcmlya gre insanlk Mezapotamyadaki sitelerde tarihe getikten sonra, Avrupada burjuvazi ilk sosyal devrimi gerekletirene kadar, btn antika tarih, barbarlarn uygarlklar ykarak tarih sahnesine girilerinin, yani tarihsel devrimlerin hikyesidir. Bir kent geliip snfl bir toplum yaps oluturduktan sonra, bir rme sreci balam demektir ve kenti ykan eitliki kanda barbarlar tarihsel bir devrimle bu uygarln toprak yapsn altst ediyor; ancak sonunda bu eitliki barbarlar da uygarln nimetlerine kanp derebeyileiyorlard.5 Kvlcmlnn tarihi, aralar tarihsel devrimlerle doldurulmu bir sosyal devrimle balar ve birbirini takip eden iki sosyal devrimle de sona erer:

4 Bu yazda atfta bulunulan szl aktarmlarn ses kaytlar Uluslararas Sosyal Tarih Enstits arivlerindedir. 5 Hannah Arendte (1998: 91) gre Hatrlanamayacak bir zamandan beridir insanln, gemi kltrler, yklm imparatorluklar, snm halklar hakknda mmkn olduunca ok ey bilmek istedii dorudur; fakat Gobineaudan nce hi kimse, uygarln domasna ve yklmasna her zaman ve her yerde hkmeden tek bir neden, tek bir g bulmay aklna getirmemitir. Arendt, uygarlklarn rmesiyle ilgilenen baka dnrler arasnda Disraeli ile Nietzscheyi de saymaktadr.

120

SHA NSAL

Medeniyetten nce ekonomik ve sosyal grevleri varolan bu eyler ticaret, para, yaz medeniyetin icad saylmazlar. Unsur olarak hepsi de medeniyetten nce kefedilmiti. Barbarlkta grlmedik, iitilmedik tek ey, devletti. Medeniyetin yzde yz patentini alabilecei tek nesnesi devlettir, saltanattr. Barbarlkta herkes silahlyd, medeniyette yalnz devlet silahldr. yle btn yurttalar silahlyken, anszn ilerinden yalnz bir avu kiinin silahl g haline gelip, ounluu silahszlandrarak gszletirmeleri her eyden nce barbar insann aklnn alamayaca bir sosyal devrimdi. te barbarlkla medeniyetin tek szle ayrd bu mthi sosyal devrimi baarm bir toplum olmak ya da olmamakla zetlenebilir. (Kvlcml, 1988: 126)

Bu ilk sosyal devrimden sonra antika tarih bir trl sosyal devrimi beceremez:
Antika tarih denilen adaki toplumsal sre birbirine eliik, ama birbirini kovalayan iki ana yayla iler: Birinci yay, sosyal snflarn savadr. Bir medeniyet yaad srece ar basan gidi yay budur. Son kerteye dek toplumun olaylarn, snflarn savam anlatr, belirlendirir. kinci yay, barbarln medeniyetle mcadelesidir. Bir medeniyetten brne gei srasnda ar basan gidi yay budur. Derin tarihsel ve sosyal koullar antika snflar savamnn btn bir sosyal devrim salamasna elvermedii iin, bir an gelir, eski medeniyetler iindeki kadim snflar mcadelesi krdvne dner. Toplum ne ileri, ne geri gidemez: inde yaayan insanlarn hemen tm iin dayanlmaz bir cehennem haline gelir. En kabaday stoisyenlik-dervilii bile insan o gidie katlandramaz. O zaman, antika tarihin ikinci yay zembereinden boanr. Barbarln medeniyetle grei st plana kar. nsanlk bir adm geriye de atsa, ken medeniyetin ykntlar tarih yolu stnde temizlenerek, yeni bir medeniyete doru geilmi olur. (Kvlcml, 1988: 132)

Barbarlarn, ken medeniyetin ykntlarn tarih yolunun zerinden temizleyerek yeni ve zgn bir medeniyet kurabilmeleri balca iki koula baldr: Bu barbarlarn ncelikle yeni corafya ve teknik retici glere gebe bir lkede yayor olmalar ve, Yukar Barbarlk Kona seviyesine ykselmi KENT (Cite)den km olmalar gerekmektedir. Aksi takdirde barbarlarn medeniyete mdahalesi yeni ve zgn bir medeniyetin ortaya kmasna yetmez, eski medeniyet bir rnesansa uram olur. (Kvlcml, 1974: 51-53) Barbar aknlarnn yaratt rnesans uygarlklardaki feodalleme eilimlerine kar toprak rejimlerini yeniden dzenlemektedir.6 Bata ka giden antika tarihte serfliin ortaya kmasyla yepyeni bir gelime
6 Ancak bu konuda verdii rnekler ou zaman yeterince aklayc deildir. Kvlcmlya gre Osmanl, ryen slam medeniyetine yaplan Orta Asya Mool Trk oymak aknlarnn gebe asndan ortaya kan tavaifl mlk (Dou slam feodalitesi) devletiklerinden biridir; ama Orta Barbarlk Konanda bulunan Kay oymann nasl tavaifl mlk devletiklerinden biri olabildii ya da bir tavaifl mlk devletiinin nasl olup da Bizans uygarlnda bir rnesans (ya da tarihsel devrim mi ak deil) yaratabildiinin anlalmas mmkn olamamaktadr. (Kvlcml, 1989a: 55)

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

121

olur ve Dou ile Bat uygarlklar farkllamaya balar. Dou antik uygarlklarn klasik izgisinde kalrken Bat Ortaa zgn bir gelime gstermeye balar ve zgrleen serflerin snd imtiyazl ehirler gelimeye balar. (Kvlcml, 1965a: 12-13) Nasl ki ehirle birlikte uygarln afa skmek zereyse, Ortaadaki azadlklar, bamsz kyl Komunalar, imtiyazl ehirler ile de modern an afa skmek zeredir ve kapitalizmle birlikte tarih ncesinin sosyal gelenek ve grenekleriyle barbarlar bir kere daha (son kez deil) sahneye kar.
Genileyen ticaret, daha byk emniyet istedii iin, irketler kurularak byk sermaye temerkz balad. Douda iki kiinin biraraya gelemedii, gelse de ilk ileri birbirlerini kazklamak olduu bir srada, Batda insanlarn sermayelerini birletirme cesaretleri, ilkin aile lsnde bile olsa, gene Tarih ncesi sosyal gelenek ve greneklerinin orada henz diri kalabildiini gsterdi Kara Avrupasnda itisafa urayan kapitalizmin ncs retimin oraya snmas v.b., hep ngilterenin, dou yle dursun, Kara Avrupasnda bile ok fazla barbar kalnda toplanyordu. (Kvlcml, 1965a: 68 ve 79)

Barbar gelenek ve grenekleri iki sosyal devrimde daha ortaya kacaktr. Bunlardan ikincisi, aslnda bir tarihsel devrim ve sosyal devrim melezi olan Trk devrimidir.7 Bu devrimde sosyal gelenek ve grenekleri tayan da ordudur.
Ordunun, bir sosyal snf olmad ve olamayaca halde, Sosyal Devrimlerde vurucu g oluu: Trkiyeye Osmanl greneklerinden kalma, en nemli ve orijinal (tr kiiliine zge) bir gerekliimizdir. O kadar ki, bu gelenek, her gn, Yakndou etiketi taklan eski Osmanl Trkiyesi haritas iine giren lkelerde bile hl yrrlktedir: Irakta, Suriyede, Msrda, Sudanda Libyada ordu, boyuna sosyal devrimlerin vurucu gc olmaktadr. (Kvlcml, 1995: 185)

Kvlcmlnn, Trk Devriminin melez karakterini ve barbar sosyal gelenek ve greneinin taycs olarak orduyu kefinin ilk siyasal sonucu 1954te kurduu Vatan Partisidir; ama 1930lu yllarn banda, Trkiyede alkan kylln en byk ve en tehlikeli can dman olarak grd ve faist bir rejim olarak deerlendirdii (Kvlcml, 1992b: 325) Kemalizm deerlendirmelerinin deimesi 1930lu yllarn sonuna rastlar. 1937de yaymlad ve yukarda szn ettiimiz Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknda adl almasyla, birka yl evvel iddetle eletirdii Kemalizmin sa kanad yannda tavr almaya balamtr.8 Ancak araya giren uzun hapishane dnemi kendi7 Ama btn o sebepler ortasnda, Rusyann yeryznde Antika Tefeci-Bezirgan medeniyete zaman ve mekanca en az bulak kalnn, yani en ok barbar kalabilmi ynlar halindeki Tarih ve nsan retici gleriyle ii snfna htiyat Kuvveti oluunun 1917 devriminde hi mi bir etkisi yoktur. (Kvlcml, 1965a: 115) 8 . nn, Milli Mcadele atei iinde yetimi bir politikac sevkitabiisile seziyordu ki, klasik manasile demokrasi demek, umumiyetle kyde ve ehirde her trl derebeyi artklarn temizlemek, hususile kyly toprak sahibi etmektir. Kyde derebe artklarn kaldrmann tek yolu, toprak meselesini halletmektir. (Kvlcml, 1937: 16)

122

SHA NSAL

sini bir sre siyasetten uzak brakacaktr. Gizli TKPnin 1950li yllarn hemen banda rgtlenme almalarna yeniden balad srada, Hikmet Kvlcml on iki yldr bulunduu cezaevinden yeni kmtr. 1938 Donanma Davasnda 15 yl hapis cezas alan Hikmet Kvlcmlnn TKP ile ilikileri, bu tarihten itibaren olduka belirsizdir, ancak cezaevinden ktktan sonra, efik Hsn Demer ile haberlemi ve sonunda kendisiyle grmtr. (Kvlcml, 1979: 26) 1950 ylnda, gizli TKP ile bu grmelerin ierii hakknda bilgimiz yok, ancak yukarda szn ettiimiz 1951 tevkifatndan nce stanbulda yaplan Merkez Komitesi toplantsna arl olduu halde gitmedii sylenmektedir.9 1954 ylna gelindiinde, Trkiyedeki komnist hareketin ynetici kadrolarnn nemli bir ksm cezaevinde bulunuyordu ve bu artlar altnda Hikmet Kvlcml, evresinde toparlayabildii az sayda komnistle, bir parti kurma fikrini tartmaya balyordu. Kurulu ncesindeki bu tartmalar srasnda, dierleri bu fikre scak bakmasa da, kararnda srarl olduu sylenen Hikmet Kvlcmlnn parti program hazrd bile.10 1960dan itibaren, her frsatta ve her zeminde, Kuvaymilliyeciliimiz olarak adlandrd program gerekesiyle, parti programn en gelikin sosyalist program olarak savunmutur.11 Program, iddetle eletirecei MDDcilerin programndan da, TKPnin programndan da ok farkl deildir; zaten bu akmn da SBKPnin genel izgisi dna tat sylenemez. Sadece milliyetilik ve kalknmaclk Kvlcmlda biraz daha vurguludur.12 Bir de, efik Hsnnn uyarsnn hakllna dair gstergeler. almann dinsel terimlerle yceltilmesiyle birlikte, yine Vatan Partisinin siyasal belgelerinden biri olan Anayasa teklifindeki baz maddeler dnldnde, Kvlcmlnn sosyalizm anlaynn farklar biraz daha iyi anlalabilir. Vatan Partisi, stanbul niversitesinin 1956 ylnda, siyasi partilerden Anayasa konusundaki grlerini sormas zerine bir Anayasa Teklifi hazrlam ve 15 Haziran 1956 gn, stanbul niversitesine sunmutur. Daha sonra, 1960 ylnda, Suat kr Kundak adyla yaymlanacak bu metni Hikmet Kvlcml tek
9 Vedat Trkali, Hikmet Kvlcmldan naklederek Zileli Halil araclyla bu toplantya davet edildiini sylemitir. O dnem TKP Merkez Komitesi yesi olan Mehmet Bozk bu bilgiyi dorulam ve eer toplantya katlsayd Hikmet Kvlcmlnn efik Hsn Demerin yerine parti Genel Sekreterlii iin nerileceini de eklemitir.

10 Onu bu kararndan caydrmann imkn yoktu. Biz eski sollar partiye katlmasak da o tek bana masal kahramanlar gibi savaa girecekti. (Anadol, 1989: 139) 11 Bkz.: (Kvlcml, 1989b: 154 vd; 1970: 23; 1993: 21-22) 12 MUKADDES CHAT LNI: Btn memleket radyolar ve bekileri, sabah, akam ezanlarndan sonra, ehir ve ky meydanlarnda u byk milli hakikati her gn haykracaklar: Tarlada, fabrikada, karada, denizde, havada almak, masa banda, salonda, sarayda oturmaktan ok daha stn ereflidir! nsan iin, iten gayrisi yalandr! (Kvlcml, 1971: 41)

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

123

bana kaleme almtr. Hazrlanan bu teklifin ikinci maddesi Trkiye Devletini tanmlamaktadr. Buna gre Devlet; Cumhuriyeti, Devleti, Milliyeti, Halk, Laik ve nklpdr.13 (Kundak, 1960: 6) Ayrca, Vatan Partisine yelikte, buna olduka paralel bir yemin iilmektedir.14 (Vatan Partisi Davas Karar Metni) Anayasa Teklifi, Hikmet Kvlcmlnn en ilgin siyasal metinlerinden biri olma zelliini tamaktadr. Sa, hatt faizan-korporatist siyasal dnce izlerinin son derece ak olduu metin, parti programnda da yer alan almann kutsallatrlmasyla balar. Madde 1- Trkiye Devleti: ve STHSAL (RETM) Cumhuriyetidir. Karada, denizde, havada almak, Sarayda oturmaktan ereflidir. (Kundak, 1960: 6) C.H.P .nin alt okuyla simgelenen Cumhuriyet ilkelerini de tekrarlayan Anayasa Teklifi, iki meclisli bir yasama organ nermekte ve adna Halk yan dedii senato iin mesleki temsil sisteminin yansra, gelir gruplarna gre belirlenmi bir temsil sistemini savunmaktadr. (Kundak, 1960: 6-7) Anayasa Teklifi alkoll iki satan yerlerin almasnn yasaklanmasn; dilencilere, sarholara ve isizlik sigortas dnda kalan srekli muhtalara seme hakk tannmamasn nerirken, Cumhurbakanna ahsi diktatrl nleme yemini ettirir. Yargda, genel oyla seilen Yce Mahkeme nin yansra, yerel oylarla seilen Millet Mahkemeleri nerilirken, rgtlenmek ve doruluk (yalan sylememek) seme ve askerlikle birlikte temel vatandalk grevlerinden saylr. (Kundak, 1960: 10-14) Kvlcml, 1960 Darbesinin ardndan darbecilerle iliki kurabilmek iin her yolu denemi fakat baarsz olmutur.15
13 Ancak Hikmet Kvlcml bu kavramlara ksmen sosyalist bir ierik yklemitir. (Kvlcml, 1971: 34) 14 Bu yeminin metni yledir: Vatan ve Milletin saadetine ve selmetine, ve milletin bilkayt ve art hakimiyetine mugayir bir gaye takip etmeyeceime ve Cumhuriyet esaslarndan ayrlmayacama namusum zerine sz veririm. Ve Vatan Partisinin tzk ve programna drste uyacama namusum zerine yemin ederim. (Kvlcml, 1971: 24) 15 Ordunun 27 Mays 1960 gecesi DP iktidarna kar bir darbe yapp ynetime el koymasndan sonra, en erken siyasal tepkilerden biri Hikmet Kvlcmldan gelir. Hikmet Kvlcml 28 Mays 1960 gn Cemal Grsele bir kutlama telgraf eker. Milli Birlik Komitesi Bakan ve T.C. Devlet ve Hkmet Bakan Sayn Orgeneral Cemal Grsel, Ankara Tarihimizde daima kuvvetle arpan kalbimizin; yiit Ordumuzun ktle baediriini hula selmlarm. kinci Kuvayi Milliye kaznz kutlu olsun. Gerek Demokraside Allah yanltmasn. Vatan Partisi Genel Bakan, Dr. Hikmet Kvlcml. (Kvlcml, 1965b: 2) Kvlcmlnn 12 Mart 1971 mdahalesine Ordu Klcn Att balkl yazyla verdii tepki, Trkiyede sol gruplar tarafndan ok eletirilmise de, 27 Mays 1960 darbesine olan tepkisi hemen hi eletirilmemitir. Bu da olsa olsa 27 Mays 1960da btn solun tepkisinin benzer olmasyla aklanabilir. 27 Mays 1960 mdahalesinin ardndan birka ay sreyle Hikmet Kvlcml nderliinde ve Vatan Partisi adna baz giriimler srdrlmtr. Bu giriimlerden biri olarak, Kvlcmlnn ksa srede kaleme ald, M.B.K.ne Ak Mektup, 1 Haziran 1960 gn, Vatan Partisi heyeti adyla MBKye gtrlmtr. Vatan Partisi Heyeti, Ankarada bulunduu bu gnlerde MBK Bakan ve Devlet Bakan Cemal Grsel ile grmeye almsa da, bu grme gerekleememitir. Ayn hafta iinde Hikmet Kvlcml, darbeci Albay Talt Aydemir ve evresiyle grmek zere, Talt Aydemirin akrabas Aladdin Hakgden ile birlikte bir

124

SHA NSAL

Hikmet Kvlcml, darbeci subaylarla umduu bir ilikiyi bu dnemde kuramamsa da, zellikle 1961 Anayasasnn salad grece demokratik bir ortamda alma ansn da bulmutur. Bu grece demokratik ortamn da etkisiyle sol hareketler, 1960l yllarn zellikle ikinci yarsnda, tarihinde grlmemi ve sonraki yllarda da grlmeyecek bir ykseli yaamlardr.16 Bu arada, Afrika ve Asyadaki smrge lkelerin birbiri ardndan bamszlklarna kavumalar ve bamszlk ya da bamszlk sonrasnda bu lkelerde Sosyalist olarak adlandrlan rejimlerin ortaya kmas, Vietnam ve Kba deneylerinin anti-emperyalist sylemleri, btn dnyada milliyetilik ve sosyalizmin neredeyse birlikte telffuz edilmeye (Hobsbawm, 1994: 78) balamas Trkiyedeki genlik hareketini nemli lde belirlemitir. Milliyetilik, SBKPnin resmi aamal devrim teorisi, gerilla hareketleri ile eski ve yeni TKPlilerin mdahalesi arasnda genlik hareketleri 1970in hemen bandan itibaren sol siyasete kyll tamtr. Kvlcmlnn mr bu son gelimeyi deerlendirmeye yetmemitir; ancak Tarih Tezinde kyll barbar gelenek greneinin tayclarndan grmektedir:
Medeniyet bugn stn dzendir. Alt barbar dzenini tmyle yokedebilmitir? Hayr. Hemen her kapitalist lkenin EHRleri Medeni ise, KYleri Barbar durumundan kurtulamamtr. (Kvlcml, 1974: 85)

Ankara seyahati daha yapar ancak bu grmenin gerekleip gereklemedii bilinmemektedir. Bu bilgiyi veren Suat kr Kundak, konunun hassasiyeti nedeniyle, Hikmet Kvlcmlya herhangi bir ey sormadn, onun da herhangi bir aklama yapmadn sylemektedir. Haziran ay iinde, Ankarada yedek subay olarak grev yapmakta olan Suat kr Kundak, Vatan Partisinin Anayasa Teklifini kendi adyla yaymlar ve Siyasal Bilgiler Fakltesi rencilerine 200 adet datr. Bu kitap, Suat kr Kundak tarafndan, grevli bir astsubay araclyla, eski Meclis Binasnda almalarn yrten MBK yelerine de dattrlmtr. MBKye sunulan Birinci Ak Mektuptan bir sre sonra, 24 Austos 1960 gn, Hikmet Kvlcmlnn ilk mektuptaki tezleri gelitirerek kaleme ald M.B.K.ne kinci Ak Mektup yine elden sunulur. MBKnin, yapt Devrime kinci Cumhuriyet adn verdiini syleyen Hikmet Kvlcml, Birinci Cumhuriyeti kurann Kuva-y Milliye seferberlii olduunu ve kinci Cumhuriyetin kurucularnn da, kendiliinden kinci Kuva-y Milliye savanda olduklarn syleyerek, bunun gerek halklk programn kitaptan hayata geireceini ileri srer. MBKye sunduu bu ak mektupta da Vatan Partisinin program ve faaliyetlerini MBKye programatik bir hedef olarak nermektedir. Kvlcmlnn 27 Mays 1960 Darbesine kar bu aceleci tutumu, beraberinde bir ok tutarszl da getirmitir. 27 Mays 1960da yukarda zetlenen vc tutumu gsteren Kvlcml, yedi yl sonra yaynlad bir yaz dizisinde MBKnin artk ldn, aralarnda bandan beri birlik ve siyasi hedef olmadn syler ve hareketin nemli liderlerinden Cemal Madanolunu finans-kapital adna hareket etmek ve iin banda 4-5 kiinin bulunduu bir saray ihtilli plnlamakla sularken; ayn Cemal Madanolunu 1969 sonunda dzenlenen Halklk Kurultaynda En Byk Atatrk olarak ilan etmekten ekinmez. (Kvlcml, 1967; Akar, 1983: 83) 16 Ancak, bu ykselie ramen, sosyalist hareketler, hi bir zaman toplumun siyasal tercihlerinde st sralar almadlar. En yksek orana ulatklar 1965 Genel Seimlerinde TP toplam oylarn %3n almtr.

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

125

Kimse Kvlcmlyla Tezini tartmamtr. lmnden sonra Tezin bir deerlendirmesini yapan Murat Belge (1975: 59), dier yazarlar gibi saygy elden brakmadan ve Marksist terminolojiye uygunluk kriteriyle, Kvlcmlnn geride brakt mirasn bir blmn reddeder. Reddedilen terekttan biri de, Tarih Tezidir. Trkiyede sosyalizmin gelimesi tarihinin en alkan ve en retken yazarnn Tezi reddedilirse geriye ne kalr? Kvlcmlnn Tezi, Murat Belge iin bir miras nitelii tamayabilir; ama bunun sol hareket iin genelletirilebileceini sylemek mmkn deildir. Tarih bugnden geriye doru bakarak kavranabilir. Trkiye sol hareketinin bugn iinde bulunduu durum, Kvlcmlnn bu hareketin hl en nemli murisi olduunu gstermektedir. Ayrca geride kalan mirasn bir blmnn alnarak kalannn reddedilmesi de uygar hukuka pek uygun grnmemektedir.

KAYNAKA
Akar, A. (1983): Eski Tfek Sosyalistler. letiim Yaynlar, stanbul. Alev, A. (ev.) (1975): Birinci Dou Halklar Kurultay; Bak 1-8 Eyll 1920 (Stenoyla tutulmu tutanak). Komal Yaynlar, stanbul. Anadol, Z. (1989): Krmz Gl ve Kasket. Belge Yaynlar, stanbul. Arendt, H. (1998): Totalitarizmin Kaynaklar 2/Emperyalizm. letiim Yaynlar, stanbul. Belge M. (1975): Dr. Hikmet Kvlcmlnn Tarih Tezi zerine, Birikim, no: 4, Haziran. Karabekir, K. (1988): stikll Harbimiz. Merk Yaynclk, stanbul. Kvlcml, H. (1937): Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknda, Gnn Meseleleri, stanbul. Kvlcml, H. (1965a): lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei: ngiltere. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1965b): kinci Kuvaymilliyeciliimiz. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1967): M.B.K.nin Azameti ve nhitat (Ululuu ve ll), Sosyalist, 7 ubat- 4 Mart, no: 2-3. Kvlcml, H. (1970): Halk Savann Plnlar. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1971): Vatan Partisi Tz ve Program. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, Ankara. Kvlcml, H. (1974): Tarih Tezi. Tarih ve Devrim Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1979): Kim Sulam? Yol Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1989a): Osmanl Tarihinin Maddesi. Bibliotek Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1989b): Dev-Gen Seminerleri. Kvlcm Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1992a): Yol I. Bibliotek Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1992b): Yol II. Bibliotek Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1993): Anari Yok! Byk Derleni. Derleni Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1995): Pratik Devrim Orijinalliimiz: Ordu, Sosyalist Gazetesi Yazlar, Diyalektik Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1988): Tarih Devrim Sosyalizm. Bibliotek Yaynlar, stanbul.

126
Kundak, S. . (1960): Anayasa Teklifi. V. P Yaynlar, Ankara. . Saylgan, A. (1968): Solun 94 Yl. Ankara. Tevetolu, F. (1967): Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler. Ankara. Tunay, M. (1978): Trkiyede Sol Akmlar I (1908-1924). Bilgi Yaynevi, Ankara.

SHA NSAL

Zrcher, E.J. ve Tunay, M. (der.) (1995): Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923). letiim Yaynlar, stanbul.

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

127

Ek: Suriye makamlarna sunulan bildiri (Haziran 1971)*

Doum: 1902, stanbul. Birinci Emperyalist Evren Sava Osmanl mparatorluunu Mtareke ile teslim olmaya zorlarken, 1919 yl Emperyalist maas Yunan ordusu, ngiliz sermayesinin (Demiryolu, Liman, Gaz, Su, Hal, Manganez, Madenler ve lh. gibi alanlarda) en kesif yatrmlar yapt Ege-zmir blgesine kt gn, ben Yrkali etesinde fedai olarak Aydn Cephesinde savaa katldm. Cephe gerisine talyan askeri dost diye arlnca stanbula dndm. Tbbiyei Askeriyyei haneden 1341 (1925) yl mezun oldum. Daha Tbbiyede iken Sosyalizm teori ve pratiine balamtm. Mill Kurtulu Sava Zafere ulanca, Ankarann vaadetmi grnd Sosyalizm yerine Kapitalizm yoluna girii beni oke etti. kinci Cihan Savana dek ok gayrmsait artlar altnda Sosyalizm mcadelesine devam ettim. imdi Tarihlerini ve miktarlarn hatrlayamadm kadar defalarca hkmler giydim. En son 1939 yl askeri isyana tahrikten bir 15 yla daha Nzm Hikmetle birlikte hkm giydik. 1950 aff ile ktk. Nzm Trkiye dna kat. Ben Trkiyenin Demokrat Parti (D.P altnda yabanc sermayeye .) ve emperyalizme borlanarak btn ekonomik ve politik varn ipotek ettiini istatistikleri ve belgeleri ile tesbit edince, eski bir Kuvaymilliye savacs sfat ile Vatan Partisini Kurdum (1954). deoloji: Antiemperyalizm ve Antifeodalizm iarlar altnda kinci Kuvaymilliyecilik Seferberlii idi. Menderes-Bayar klii, 1957 seimlerinden sonra, zellikle Vatan Partisine ve Sosyalist temayllere kar tedhie geti. Amerikadan 300 milyon dolar kopartmak iin ikiyzl d ve i antajlara kalkt. Bir yanda Kruefi Ankarada karlamaya hazrlanrken; tede, Amerika Dileri Bakan Ankaraya geldii gn, btn basnda 36 punto yazlarla benim ve sosyalist arkadalarmn balarn sulu olarak tehir etti. ok gemedi, Ordu genlii, 1960 yl 27 Mays vuruu ile DP iktidarn alaa edip Menderes ile iki bakann ast.
(*) Bu metin, 12 Mart 1971 askeri darbesinin ardndan yurt dna katnda gittii Suriyede Kvlcml tarafndan yetkili makamlara sunulmutur. zgn metin Uluslararas Sosyal Tarih Enstits Dr. Hikmet Kvlcml Arivindedir. Metindeki baz szcklerin alt Kvlcml tarafndan izilmi, burada italik olarak kullanlmtr. Suriye makamlarna ne amala verildii belli olmayan bu ksa metin Kvlcmlnn siyasal grlerini arpc bir biimde anlatmaktadr.

128

SHA NSAL

Sosyalizm uruna 50 yllk mcadelemde 50 yla yakn hkm giyip 22 yldan fazla yattm. 50ye yakn ilm eser yaynladm. Bunlarn en sonuncular: TarihDevrim-Sosyalizm, lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei: ngiltere, Uyarmak iin Uyanmal, Uyanmak iin Uyarmal, Trkiyede Kapitalizmin Geliimi, Bilimsel Sosyalizmin Douu, Oportnizm Nedir?, Halk Savann Plnlar, Devrim Zorlamas-Demokratik Zortlama, 27 Maysn Eletirisi, kinci Kuvaymilliyeciliimiz (Milli Birlik Komitesine Ak Mektuplar), Emperyalizm: Geberen Kapitalizm, Toplum Biimlerinin Geliimi, Anari Yok, Byk Derleni, Proletarya Partisinin Program ve Tz, ve ilh. gibileri halen, ben Trkiyeden kncaya dek, kimisi yeni basklar yaplarak satlmakta idi. Sosyalist haftalk gazetenin sahibi ve bayazarym. Trk Solu, AydnlkProleter dergi, Aydnlk-Sosyalist dergi gibi mevkutelerde km ettlerimin, makalelerimin, stanbul, Ankara, zmir niversitelerinde verdiim konferanslarn, yaptm seminerlerin, ak oturumlarn, yazdm dier makalelerin saysn ben dahi bilemiyorum. Btn o mcadele ve yaynlarda ilediim balca tema, teori asndan iki byk noktada toplanabilir: 1- Trkiye gibi Yakndounun antika medeniyetlerinden kagelmi, daha dorusu bir trl kamam, o yzden Bat kapitalizminin Geni Yeniden stihsal ekonomisi nnde smrgeleme prosesine girmi lkelerde: Batdaki klsik Burjuvazi-Proletarya (yni modern veren i snflar) yannda, ayrca, Antik medeniyetlere temel olmu kk retim taban zerinde, Tefeci-Bezirgn ekonominin mtemadiyen yklp yeniden kurulmu Tarihsel Devrimler (bir medeniyetin btn sosyal snflar ile birlikte, en son ilkel sosyalist toplumlarca yklmas ve yeniden kurulmas) sistemleri iinde Derebeyileme ile sona ermi Tefeci-Bezirgn Snflar vardr. Bu bakmdan gelitirilmemi lkelerin sosyal tezadlar, Batdaki basit snflar savandan ok daha karmaktr. 2- Bat Emperyalizmine asl hkmeden artk (Kapitalist-Byk Emlk Sahipleri) denilen 19. yzyln klsik hkim ifte snf deil, bu iki snfn en kodamanlarn Bankalarda, Trstlerde, Kartellerde, Konzernlerde, Holdinglerde domuz topu etmi Tekelci Finans-Kapital zmresidir. Geri lkelerde de asl gericiliin zgc: Byk merkezlerde yuvalanm bulunan bu Modern Finans-Kapitaldir. Ama lkenin geni tara kasabalarnda ekonomiye ve topluma hl hkmeden eraf, yan, derebeyi tiplerine karm Antika Tefeci-Bezirgn snflar (Kuran- Kerimin Rba diye zellikle Mekk Srelerde Haram ettii faizcilik ve vurgunculuk mmessilleri) emperyalizmin yedek gcdr. Trkiyede Amerikan hegemonyas altnda iktidara gelen DP o iki (modern Finans-Kapital zmresi ile ____antika Tefeci-Bezirgn snf)nn artsz kaytsz ittifak ve tehakkmlerinin siyas sentezidir. Bu rtica cephesine kari Vurucu g (ordu genlii): bata en tekiltl ve uurlu tek modern sosyal snf olan i snfn zg ve btn kkburjuva (Kyl, Esnaf, Aydn, vb.) ve serbest rekabeti (tekelci

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

129

kodamanlara ve emperyalizme kar vatan, milleti satmyacak) sermayedarlar Halk Yedek Gc olarak tekiltlca tutar ve harekette desteklerse, hem kazanlan siyas iktidar yklmaz olur, hem lkenin muasr medeniyet seviyesi ne ulama temposu byr, abuklar. Hizbl Baasn teorik yapsn etd etmek isterim. Ancak, imdiye dek izliyebildiim pratik politikas yukarda zetlemiye altm grlerimle yakn akraba gibidir. Hele Ferik Hafz el Esat Hazretlerinin son Franszca Le Monde gazetesine verdii rportajn okuyunca o noktadaki kanaatim daha da kuvvetlendi. Onun iin, Trkiyeden kmak zorunda kalnca, fikir ve ruhuma ilk tevart eden Suriye oldu. Zaten Hz. Muhammedin byk nnel Mslimine ihve! prensibi, daha dn hepimizin ayn Osmanl cmiasnda bir cz olduumuz ve hele Suriye devrimcilerinin Osmanl militarist derebeyliine komprador ttihat zulmne kar yiite mcadeleleri unutulamazd. srail btn Trkiye halknn dman grd bir lkedir. Btn Trkiye ekonomisinin ve masonik yollardan politika, idare ve kltrnn Yahudi tesiri altnda ezildii bir gerektir. Trkiyenin uurlu ve sol aydnlarna gre: srail Arap dnyasnn belinin arkasna aklm bir emperyalist kamadr. akl sebebi, Bat kapitalizminin candamarlarndaki akar kan olan Yakndou petrollerini Akdenize getiren payplaynlardan ounun Filistinden gemesi ve bu petrol borularna srail gibi her an Emperyalist silhl mdahalesi ile desteklenebilecek bir beki kpeinin kapitalizm iin vazgeilmez oluudur. Bu adan srail-Filistin meselesi, gerekte Dnya Emperyalizm-Sosyalizm meselesidir. Ve ylece zmlenebilir. Arap milleti, kimi derebeylere ramen, bu hakikatn na ve pratiine girmi bulunuyor. Emperyalizm, hele Amerika U.S. (CIA), dnya tehakkmn salamak iin son yllarda geri lkelere iki katl fzeler gibi iki merhaleli kargaalklar sokma usuln kullanyor. Endonezyada kanl fcialar yaratan bu usul Trkiyede de her 10 ylda bir denendi. 27 Mays l960 ihtilli suikast amortize etmiti. O zaman da Amerika (CIA), inklp balatp mrteci bitirme, soldan gsterip sadan vurma ifte merhaleli, iki katl oyununu yapt. Bereket Ordu genlii oyunu ok az nledi. 27 Maystan sonra, Trkiyede Sosyalizm yasak edilmekten kt. Btn aydnlar ve iileri uyarmya balad. O zaman, Birinci Kurtulu (Kuvaymilliye) savanda nlenen Amerikan Mandas m (ttihat ve Terakki Partisi), yoksa ngiliz Mandas m (Hrriyet ve tilf Partisi) olalm teslimiyetinin 1945 ylndan beri nce yava, sonra yldrm abukluu ile Amerikan Mandas biiminde Trkiyede btn radarlar, ABDli sleri, yabanc uzmanlar, askerleri, Bar Gnllleri ve kovboy, sinema, Amerikan modas, hatta din perdesi altnda CIA casus tekiltlar ve siyaset bezirgnlklar ile yerlemi bulunduu gittike daha ac ac anlalmya baland. lk tepki Amerikan stihbarat ile 6. Filo gsterilerine kar belirdi. Amerikan denizcileri denize atld. Amerikan elisinin otomobili yakld. Amerikan messeseleri rselendi. Aydnlarn ve gen-

130

SHA NSAL

liin akslameli olarak gze arpan Amerikan dmanl, 1970 Hazirannda patlak veren ii ayaklanmalar zerine kesin safhasna giriyordu. Gerek CIA, gerek onun yerli uaklar bu gidii nlemek ve yldrmak iin ou aylkl ajanlarla isiz lumpenlerden derlenmi Komando yahut Ergenekon Arslanlar yahut lk Ocaklar diye halkn alay mevzuu olan silhl emperyalist eteleri kurdu. Bunlara Alpaslan Trke gibi Kbrstan Trkiyeye sokulup Harbiyede rk olarak yetitirilmi kimselerin kurduklar szde milliyeti, gerekte Amerikanc partiler, Kayserinin en zalim feodal Tefeci-Bezirgnlarndan Feyzioullarnn Gven Partileri maske edildi. Adalet Partisinin Amerikan irketlerinde ortak Demireli hkmet eliyle, CHPnin nn kanad tarafsz grlerek o Komando klkl gizli ajanlarn gn ortas, halk iinde ilerici genleri kurunlayp kamalarn gittike azdrdlar. Bu durumda ya lmek, ya meru mdafaaya gemek zorunda braklan devrimci genler, Filistin savalar ile temasa geip Arap dnyasnda gerilla metotlarn renmeye giritiler. Son zamanda genliin arasna kkrtc provokatrlerin sokulduu ve uur ve disiplin dna itilmelerin oald seziliyordu. Bununla birlikte, Ordu genlii ve taban Birinci Kurtulu (Kuvaymilliye) geleneinin Amerikaya kar kinci ve daha uurlu bir Halk Kurtulu Sava isteini sratle benimsiyordu. 27 Mays Anayasas: Trkiyenin Sosyal Cumhuriyet olduunu ve milletin, halkn Direnme (Muhalefet) Hakknn kutsiyetle tanndn yazyordu. Ordu Vazife Talimatnamesi, Orduya Anayasay korumak ve kollamak grevini veriyordu. AP iktidar ve btn teki Bezirgn ve Finans-Kapital siyas partileri genlie kar tatbik ettikleri ldrc ve soysuzlatrc illegal tehakkm ve basky Ordu genliine ve tabanna kar yrrle geirmekten cizdi. O sebeple, Ordunun tarafsz kitlesini tedirgin etmek iin Krt meselesini ve vakitsiz patlamalar kkrtyorlard. Bu kast tutmaynca iki merhaleli ordu mdahalesi plnland. Ordu iindeki ilericilere devrimci sol bir hareketi birlikte, hiyerari bozulmadan, bata Genel Kurmay Bakan ve Kuvvet Kumandanlar gelmek zere yapma yolu uygun gsterildi. Ordu ilericileri kuvvetlerine, hakllklarna gvenerek bu yolu tuttular. 1960da 27 Mayslardaki daha devrimci kanadn, 1963de 21 Mayslarn geciktirme hatasna 1971 Mart 12 Muhtra clar da dtler. Hareketi 9 gn sonraya braknca, bir mtereddidin ihaneti ile CIA ve yerli ajanlar Ordunun tepesindekileri iki yzl davranmaya ekebildi.O vakit, kinci basamak tatbik edildi. 12 Mart Muhtras madde oldu. Birinci madde: Parlementoyu, Hkmeti ve Siyas Partileri sulu sayd. kinci madde: o suun nklp kanunlarna uygun olarak tmir edilmesini, gene Partiler st kalmas istenen Parlamentodan istedi. Bu yaplmazsa Ordunun resen idareye el koyaca 3. madde ile ihtar edildi. APnin Demirel hkmeti istifa ettirildi. Bylelikle vakit kazanan gerici elemanlar aldattklar Ordu ilericilerini ni basknla tepeden tasfiye ettiler. Suladklar Parlementodan en ar Skynetim kanunlarn ve kararlarn Nihat Erim hkmetine karttlar.

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

131

Bu oyun, Trkiye Finans-Kapitalistlerinin, dnya Finans-Kapitalistlerinin emriyle oynad aldatmacadr. Ancak, Yalancnn mumu yatsya kadar yanar. Trkiye en mthi bir iktsad buhran iindedir. 21. yzyl sonuna dek diyemiyecei d borlara boulmutur. Sanayi, Finans-Kapital elinde, yabanc kumpanya ve devletlerin msaade ettikleri irat tufeyli biiminde olduu iin, ziraat de birka bin tefecinin traktrleri ile kkleri kaznan ky nfusu ve ok abuk artan nfus byk ehir varolarn Gecekondular ve a isizlerle doldurdu. Yarm milyon ii Avrupaya can att. Bir milyon isiz darya kamak iin Bulma Kurumlar nnde rvet vererek nbet sras bekliyor. Her yl 400 bin kadar artan 2.5 milyon isiz-yoksul srnyor. tede d ticaret 40-50 Yahudi yahut melez firmann dviz kaakcl ve fatura oyunlar ile her yl artan aklarn, yaman Bte aklar ile yartryor. Onun iin Trkiye Finans-Kapitalistleri Nato-Cento-Seato emrinde Avrupa Ortak Pazarna ve parlamentolarna, cankurtaran simidine sarlrca sarldlar. Satlmadk mill menfeat ve snr brakmadlar. Bu kmaza, baya bir kukla olan N. Erim hkmeti veya Skynetimlerin drakonyen kanunlar hibir kar yol getiremez. Tersine ekonomik ve tezatlar bsbtn dinamitletirir. Rejimin tek umudu, Amerikaya ve onun Trkiyedeki semitik ve masonik kollarna yaranmaktadr. Bu ise, memlekette daha korkun devrimlere zemin hazrlamaktan baka sonu veremez. Devrimcileri oaltr, ilericilie yeni ufuklar aar. 12 Mart Muhtras henz mantk neticelerini vermemitir. Asl ngar, sra sz edilen Reform lara gelince kopacaktr. Tepeden inme Skynetim yrtcl Ordunun ilerici glerini ileride daha tedbirli olmya zorlamaktan geri kalmyacaktr. Genlik ise, bir daha geri dnmemecesine sosyal problemlerin iindedir. Din hisleri CIA ajanlarnn istismar etmelerinin de bir haddi gelecektir. CIA, petrol eyhlerinin maskesini kullansa da, gericilik birka satlk kiinin aylkl asker liinden teye geememitir. Menderes Ordunun Demokratik eilimi ile, Demirel Sosyalist eilimi ile karlat. Aradaki fark 10 ylda kendini gsterdi. Haksz bask ile (Mecellenin dedii gibi): Bir ey zyk oldukta, mttesi olur.

132

SHA NSAL

Dr. Hikmet Kvlcml as one of the sources of Turkish communist thought

Born in Macedonia in 1902 Hikmet Kvlcml joined the communist movement after receiving a religious and nationalist education and getting involved in activities pertaining to such ideologies. In 1925 he was elected to Turkish Communist Partys (TCP) Central Committee in the Establishment Congress which brought early fractions of the communist movement together. Until Komunterns liquidation decision in 1936 he stayed a prominent member of Dr. efik Hsns group which was the governing fraction of the party. Kvlcml, who spent twenty-two years of his life in prison, is distinguished from the others within the TCP tradition with his theoretical work. Union and Progress tradition, which may be considered to be the founder of political tradition in Turkey, is the speaking of intellectuals -or rather the educated cadres who are involved in some relation with the state, in one way or another- with a mission of saving something and in the name of some people. Things to be saved might be state, nation, religion and even humanity and those spoken for are people, the Muslims or worker-peasant masses who do not like talking that much and who are not involved in from political participation. In Yol (The Way), written in 1930s, Kvlcml, in accordance with the Stalinist scheme, constructs Kurdish ethnicity as a nation and displays examples of Turkish nationalism which can be attached to the rationalization pattern of TCP . After the separation in 1936 and during the long imprisonment period in Krehir prison Kvlcml developed his Tarih Tezi (History Thesis) which would determine his later political thought and activities. After getting out of prison Kvlcml established Vatan Partisi (Fatherland Party) which might be considered to be the first political output of these theses. Fatherland Party was supported by TCP that was trying to resurrect while its administrators were in prison. Kvlcml tried to manipulate the political conflicts within the state after Fatherland Party -which may be defined as a nationalist and corporatist partywas banned until the rise of youth movements in late 1960s. He tried to establish some relations within the army before the 12th March junta which came

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

133

after the leftist revival; however, he had to leave Turkey after 12th March coup detat. In Tarih Tezi Kvlcml analyzed the problematic of formation-collapse of pre-capitalist societies and tried to explain historical development with barbaric interventions. This perspective determined his analyses on Turkeys class structure. His evaluation of the army as an autonomous and revolutionist structure -a constituent of these analyses- affected some of the later leftist groups deeply. It also affected the process of breaking up with political tradition in Turkish left which inaugurated particularly with the effect of political groups after 1960s. These effects are also the apparent signs of the dual character of pre-1960 communist movement. This communist tradition, whose influences still survive, is one of the most radical defenders of the bourgeois program of the Bolsheviks, i.e. the self-determination of the nations- at the international level, while supporting thesis like national left at the domestic level. In this essay Kvlcml is argued to stand in the middle of the dual structure created by the breaking off period in the history of the Turkish communist movement which should be considered within the frame of this period.

108

SHA NSAL

Trkiyede komnist dncenin kaynaklarndan biri olarak Dr. Hikmet Kvlcml

Sha nsal

Giri*
Bu yazdan beklenen, Trk solunun siyasal yaps iinde Kvlcmlnn nerede durduu sorusuna bir cevap tasla sunabilmesidir. Ancak bu taslak, yazda ikin bir biimde mevcuttur; ilaveten syleyeceklerimiz bunu kabalatrmak ve Kvlcmlya hakszlk etmek gibi bir tehlike tamaktadr. Bu tehlikeden bir nebze olsun kanabilmek iin Kvlcmlnn TKP ve Kemalizm karsnda konumunu deil de, Kvlcmlnn da dahil olduu siyasal gelenekten kopu srecine deinmek bir imkn yaratabilecektir. Ancak, ar bir iddiada bulunmaktan korkmadan, TKPnin likidasyonuna kadar Kvlcmlnn bu partinin en nemli militan olduunu sylemek gerekmektedir. Kvlcmlnn bu tarihten nce ve sonrasnda Kemalizm karsndaki konumu ise, TKPnin ya da MDDnin ve hatt 1960 sonras genlik hareketinin konumundan farkl deildir. Trk solu, aada szn edeceimiz kopu srecine kadar her durumda Kemalizmin yedei olarak kalmtr.
(*) Bu yaznn ilk halinde bir giri blm yoktur; ancak Toplum ve Bilim dergisinin bu yaz iin tayin ettii hakem, yaznn Kvlcmlnn gerek iinden geldii Trkiye Komnist Partisi gerekse Kemalizm karsndaki konumunu lykyla aklayamad sonucuna varm ve derginin editr de bir giri blmyle bu sorunun zlebileceini bildirmitir. stelik bir de hakemlik kurumuna bavurmu bu yazda bu iki eksik dnda daha bir yn eksik bulacak olanlara imdiden aklanmas zorunlu olan bir durum vardr. Yaz, hasbelkader bitirilmi bir tez almasnn zerine kurulmu olsa da tketici bir akademik alma olmak iddiasnda, hele Kvlcmlyla ilgili her trl soruya cevap verebilme iddiasnda deildir. Ayrca szkonusu olan yaz, 15 daktilo sayfasna sdrlm bir denemedir ve yazar ne denli iddial olursa olsun, Trk solunun neredeyse btn tarihi demek olan Kemalizmin karsndaki konum sorusuna cevap veremeyecei de aikrdr. Bu nedenle, bir kere hakem tarafndan cevap verilemez bir soruyla kar karya brakldktan sonra nmde iki seenek kalmt: Ya byle bir cevab vermeyi reddedecektim ya da haddimi amay bir kere gze aldktan sonra admlarm hi geri ekmeyecek, hakemin sorusunu geniletip siyasallatracaktm. Ben de ikinciyi tercih ettim.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

109

Kiminin Marxtan sonra Marksizme en byk katky salayan dnr olarak grd, kimininse burjuva teorileri rettiini syledii, kendi deyimiyle eskilerden Kvlcml hakknda en salkl (!) deerlendirmeyi yenilerden Murat Belge yapmaktadr. Trk solunun tarihsel kkenleri hakknda byle bir denemeyi kaleme almak cretini gsterebilmemi salayan da Murat Belgenin Kvlcml eletirisindeki iki paragraftr. Doktor Hikmet Kvlcml, Trkiye sosyalizmi tarihinde mutlaka eletirilmesi gereken bir kiidir; karalamak zere deil, neminin anlalmas iin. nk sosyalizm tarihinin nemli bir ksmnda hayattadr ve etkindir. Sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihi iinde yorulmutur; bu bakmdan szkonusu gelime biiminin bir eit gstergesi gibidir. te yandan, sosyalizmin gelimesine onun da katklar vardr. Bunlarn da ayrca anlalmas, deerlendirilmesi gerekir diyerek yazsna balayan Belge, ayn yaznn son paragrafnda da sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihini, Kvlcmlnn sosyalizmin gelimesine... katklarn anlyor ve deerlendiriyor:
Kvlcmldan bize kalanlar, inanlmaz mcadele azmidir; tezi deil, ama dogmatizme kar cesur tavrdr; teoriye verdii zel biim deil, ama papaanla kar tavrdr; Trkiyenin orijinalitesi diye sunduu ey deil, ama bir lkenin zgl koullarn deerlendirme gereine uygun abasdr; nihayet, bu konuda son sz olarak ileri srd Vatan Partisi program deil, ama mcadelenin partili olmas gerei konusundaki kesin inancdr (Belge, 1975: 59).

Murat Belgenin deerlendirmesine katlmamak elde deildir; sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihinden sosyalistlere, eer dogmatizme ve papaanla kar, lkenin zgl koullarn deerlendirme gereine uygun bir tavr ve mcadelenin partili olmas gerei konusunda kesin bir inan kaldysa bunun en nemli murisi elbette ki Kvlcmldr. Ancak geride byle bir mirasn olduu konusu da olduka phelidir. pheli olmayan ilk miras da ahlktr; Murat Belge, Kvlcmlnn Tezini deerlendirirken hakl olarak eletirdii ahlk yarglarn bir varisi olduunu ayn sayfalarda gstermektedir. Kvlcmlnn Belgeye brakt miras azim ve inantr. Ancak, sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihinden geriye kalanlar sadece azim ve inantan deil; milliyetilik, etnik ve cinsel ayrmclk, muhafazakrlk, korporatizm, darbecilikten vb.den ibaret gibi grnmektedir. Bu gelenek, neredeyse 30 yldr devam eden kopu srecine ramen arln hissettirmektedir. Yine Murat Belgenin deerlendirmesini izlersek, Kvlcmldan geriye kalmayanlardan biri de tezidir. Sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihinde bir tez iddiasyla ortaya kan kiiden geriye kalmayan eyi tezi olmutur; Murat Belgenin ok nemser grnd azim ve inann tek sahibi Kvlcml olmasa gerektir. Ancak Murat Belge yanlmaktadr; Kvlcmldan geriye kalan belki de en nemli miras tam da tezi ve Trkiyenin orijinalitesi diye sunduu eydir.

110

SHA NSAL

Yllar boyunca Kvlcmlnn muarz olanlar, onun orijinalite olarak sunduunu burjuva devlet teorisi olarak eletirenler, otuz yl aradan sonra ordunun keskin klcnn ardnda devrim kanunlarn referans almaktadrlar. Hikmet Kvlcml, sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihinin en nemli kiilerinden biridir; ama ne bu tarihin brakt miras ne de Kvlcml gkten zembille inmitir. Kvlcml bu tarihin arpc bir rneidir; Toplum ve Bilimin Trk solunu konu ettii bu sayda TKPnin kurucular arasndan sadece evket Sreyya Aydemir ve Kvlcmlnn ele alnmas bir tesadf olmasa gerektir. nk aralarnda, incelenebilecek bir klliyat brakan belki de sadece ikisidir. Birok kiinin, omzu kalabalk drt yal adamn bir adm nnde; TRT-1 ekrannda arz- endam eden son Makedonyalnn grnn Trk solunun milad olarak kabul etmesi bouna deildir. 12 Eyll 1980, Trk solunun alklayamad ve hatta mtereddid bile kalamad ilk ttihat darbedir. O sabah, ttihat ve Terakki Cemiyeti, asi ve vey evlad olan Trk soluna ylesine kesin ve son bir darbe vurmutur ki, solun akirtleri ylesine darmadan olmulardr ki, darbeyi takip eden yllarda ya gelenekten tamamen kopma eilimine girmiler ya da 28 ubat darbesinin gsterdii gibi titreyip yuvalarna dnmlerdir. ilerin 15-16 Haziran 1970de stanbulu ele geirmeleriyle balayan ve ar aksak giden kopu srecinin zemberei o meum sabahta boalmtr. O sabahtan beridir, kimileri kendilerini bir snfn ya da bir etnisitenin aabeyi yerine koymamalar gerektiini dnmeye balamlardr. Trkiyede komnist hareketin tarihini nereden balatmak gerektii konusunda komnistler arasnda mutlak bir fikir birlii olmamakla birlikte, hl mitinglerde, baz gruplar tarafndan kurucu lider olarak Mustafa Suphinin fotoraflar tanmaktadr. Mustafa Suphi, Ethem Nejat, efik Hsn, Hikmet Kvlcml, Reat Fuat, arada bir yerlerde tedirgin edici glmsemesiyle smail Bilen ve Mihri Belli diye giden bir silsile. Silsilenin bundan sonras iin anlacak ilk isim ise Dou Perinek olmaldr.1 Ancak bu mirasn murisleri iinden ikisi ayrca anlmaya deer; Hikmet Kvlcml ve Mihri Belli. Her ikisinin de iinden geldikleri gelenek, i Partisinin de sol iinde saylmasn meru hale getirmektedir; ancak Kvlcml ve Belli, siyasal birikimlerini gen kuaklara aktarmak bakmndan dier TKPlilerden ayrlrlar ve bu nedenle TKPnin u ya da bu dnemdeki nder kadrosu iinde, szn ettiimiz kopuun elerini barndran az saydaki isimden ikisidirler. Kvlcml, kopuun hemen ardndan yaamdan ayrlmtr ve bu srecin neresinde durduu ise ancak yazdklarndan karsanabilir. Byle bir aba, siyasal ie-

1 Her ey aslna rcu edermi. Takrir-i Skn Kanununu Ankarada Mfrit Burjuvazi rtican Grtlana Yapt manetiyle karlayp stiklal Mahkemelerine sank olarak kanlarn halefi, 70 yl aradan sonra Devrim Kanunlarn imdada aran Dou Perinekten bakas olmasa gerektir.

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

111

riinden dolay, Trk soluna dmektedir; ama Kvlcmlnn eseri incelendiinde durduu yerin gelenekle kopuun tam arasnda olduu ortaya kmaktadr. Bu durumun sonular Kvlcmly gerekten ilgin bir siyasal dnr ve eylem adam haline getirmektedir. Trk solunun kopuunun en arpc isimlerinden Ergun Aydnolu ve Demir Kkaydn kadar Kuva-y Milliye dergisi de Kvlcmly referans olarak kullanabilmektedir.2 *

**

Dr. Hikmet Kvlcmlnn, iie girmi, balca dneme ayrlabilecek siyasal dncesine deinmek iin, 1971de sakland ve yurt dna kat dnemlerde kaleme ald anlarnda anlatt bir hikye ile balamak uygun olacaktr. Bu bir kopuun hikyesidir ama gerek bu koputan ncesine, gerekse sonrasna dair Kvlcmlnn dncesi hakknda bir eyler yazmak, ister istemez Trkiyedeki komnist hareket hakknda bir eyler yazmak demektir. Murat Belgenin (1975: 45) isabetle belirttii gibi, nk Kvlcml sosyalizm tarihinin nemli bir ksmnda hayattadr ve etkindir. Sosyalizmin Trkiyede gelimesi tarihi iinde yorulmutur; bu bakmdan szkonusu gelime biiminin bir eit gstergesi gibidir. te yandan, sosyalizmin gelimesine onun da katklar vardr. Bunlarn da ayrca anlalmas, deerlendirilmesi gerekir. Bu, yani kopuun kendisi olmasa da hikyesi, Trkiyede eli kalem tutan hemen herkes hakknda bir yorumu bulunan Yaln Kkn de dikkatini ekmitir. Kvlcml 1937 ylnda, cebinde Demokrasi: Trkiye Ekonomi Politikas Hakkndann, baslmaya hazr temiz msveddeleri ile pek Film stdyosunda Nazm Hikmeti ziyaret ediini anlatr. Stdyoya vardnda Nazm Hikmet, montaj masasnda Kayseri Kombinasnn al treninde ekilmi olan filmden, Birinci ubenin talimat zerine, smet nnnn adnn ve sznn getii yerleri kesmektedir. Kvlcmlnn yeni kitab da smet nn ile Celal Bayar arasndaki iktidar mcadelesinin kzmas zerine kaleme alnmtr. Nazm Hikmet, kitabn msveddelerini kartrdktan sonra, metni yaymlamamas iin Kvlcmlya srar etmeye balar. Yaln Kkn, Nazm Hikmetin Kvlcmlnn siyasal intiharn sezmesi diye yorumlad itiraz, aslnda, siyasal iktidarn kendi arasndaki atmaya Kvlcmlnn da kurban edilebilecei korkusudur. Kvlcml bir yaynevi sahibidir; ama kitab yaymlamas iin nce, yerinde bir kararla, smail Hakk Uzunarlya bavurmutur. Uzunarlnn kitab yaymlamay kabul etmemesi zerine Gnn Meseleleri adl bir kitap serisini balatr. (Kvlcml, 1979: 89-91) kincisini ancak 16 yl sonra yaymlayabilecei serinin ilk kitab olarak Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknday yaynlar. Kitabn asl ilgin yn, Kominternin 1935deki VII. Kongresinde ald
2 Yeni Hayat dergisi, bundan birka ay nce, milliyeti solu tantabilmek iin Kvlcml ile ilgili bir yaz yaymlamak istemitir.

112

SHA NSAL

Faizme Kar Halk Cepheleri ve 1936daki Trkiye Komnist Partisinin (TKP) likidasyonu kararnn hemen ardndan yaymlanm olmasdr. Kitabn yaymlan, Yaln Kkn siyasal intihar yorumunun aksine, Kvlcmlnn siyasal kopuunun ilk nemli adm olarak deerlendirilmelidir. Zaten kitabn yaymlanmasndan ksa bir sre sonra Donanma Davas olarak bilinen yarglama sreci balam ve Kvlcml da dierleriyle birlikte 1971 ncesinde komnistlere verilen fiilen en ar cezalara arptrlmtr. Donanma Davasndan sonra, hemen btn ilikilerini keserek Krehir Cezaevinde geirdii 10 yl boyunca da kendi siyasal dncesinin teorik temellerini gelitirmitir. Kvlcml, Kominternin likidasyon kararnn anlamn kavram gibi grnmektedir; karar, TKP iin alnm zel bir karar gibi grnse de, uluslararas komnist hareketteki dier gelimelerle birlikte dnldnde, bu hareketin bitii anlamna gelmektedir. 1925te farkl gruplarn biraraya gelmesiyle kurulmu olan TKP uluslararas , parti hviyeti tayan Komnist Enternasyonalin bir seksiyonuydu. Kvlcml, TKPnin kuruluundan itibaren, ynetici hizbin iinde yer alm ve Merkez Komitesi yelii yapmt. 1929da, partinin ierideki (Trkiye) en yetkili yneticisi durumundayken, zmirde alan bir davada 4 yl 6 ay 15 gn ar hapse mahkum edilen Kvlcml, Elaz Cezaevinde bulunduu 1930-33 yllar arasnda daha sonra Yol: Trkiye Komnist Partisinin Eletirel Tarihi bal altnda toplayaca 8 kitap hazrlamtr. Yol, o gne kadar Trkiye hakknda komnistlerin yazd en kapsaml alma niteliindedir. Ancak Yol, sadece komnistlerin rgtsel tarihine dair bir belge ya da komnistler tarafndan yazlm ilk kapsaml Trkiye tahlili olmas nedeniyle nem tamaz; Kvlcmlnn daha sonra gelitirecei zgn Trkiye tahlillerinin de ipularn tar. Yol u sekiz kitaptan olumaktadr: Frkada Konaklar ve Konuklar, Frka ve Fraksiyon, Yakn Tarihten Birka Madde, Sevklceys Pln, htiyat Kuvvet: Milliyet (ark), Tabya Ana Halkas: Legaliteyi stismar, Dman: Burjuvazi, Mttefik: Kyl. (Kvlcml, 1992a; 1992b) Yolu oluturan almalar, sadece Kvlcmlnn kendi isteiyle deil, TKP MKnin de kararyla kaleme alnmtr. (Kvlcml, 1992a: 13) Ancak bu kararn, ne dereceye kadar bir parti tarihi yazlmasyla ilgili olduunu bilemiyoruz. O dnemde, Kvlcml ile ilgili olarak sren parti-ii tartmalar srasnda, kendisinden yazl bir savunma istenmi olabilir ve o da bu savunmay, bu denli geni kapsaml bir metinle yapmay dnm olabilir. Ancak, btn bunlar, speklasyon olmaktan teye gitmez. Yol, TKP tarafndan yaymlanmadna ya da tartlmaya almadna gre, bu partinin grlerini yanstyor kabul edilemez; ancak, metinde Kominternin genel grlerinin dna klmadn da syleyebiliriz. Yakn Tarihten Birka Madde blmnde, Tanzimattan Cumhuriyetin ilk yllarna kadar Trkiyenin snfsal bir zmlemesini yapmaya alr. Frkada

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

113

Konaklar ve Konuklar ile Frka ve Fraksiyon blm, Kvlcmlnn kinci Merutiyetle balatt Marksist hareketlerin bir tarihidir ve zellikle 1919 sonrasnda, bu hareketteki akmlar ve hizipler hakknda nemli ipular verir. rnein, komnist hareketin kurucusu kabul edilen Mustafa Suphi hakknda olduka sert eletirilere yer verildii gibi, TKP iinde aznlklarn nemli bir mcadelesi olduu ve TKPde Trk egemenlii hakknda tartmalar yaandna dair gndermeler vardr. (Kvlcml, 1992a: 280 vd.) htiyat Kuvvet: Milliyet (ark) blm ise, Krt sorunu hakknda bir denemedir; Krt etnisitesini Leninist-Stalinist emaya uygun bir biimde bir millet olarak kurgulayan bu denemenin TKPnin o dnemdeki grlerinin de bir eletirisi olduunu sylemek mmkndr. Kvlcmlnn siyasal yaam asndan Yolun iinde yer alan en nemli blm ise Tabya Ana Halkas: Legaliteyi stismardr. Elaz Cezaevinde tamamlad bu almay, tartlmas amacyla TKP MKye ne zaman verdii konusunda kesin bir bilgimiz yok; ancak, referans olarak kulland gazetelerin tarihlerine bakldnda, Yolun 1931 ile 1933 yllar arasnda yazlm olduu sonucu kmaktadr. Kvlcml Cumhuriyetin onuncu yl nedeniyle iln edilen afla tahliye edildikten ksa bir sre sonra da legal yaynclk faaliyetlerine balayacaktr. Legal yaynlarn erevesi iinde Trkiyede alkan kylln en byk ve en tehlikeli can dman Kemalizmdir. Kemalizm demek, derebeyi artklar + tefeci sermaye + finans-kapital + finans kapital devleti bloku akla gelir. Bu drt e birbirini tamamlayarak birbirinden ayrt edilmez bir btn halinde kaynaarak biricik Kemalizm sistemini yaratr. Trkiyede Kemalizm yaadka, bu drt bal biricik soygun ve apul canavar kylln cann ve kann emecektir. (Kvlcml, 1992a: 255) gibi eletirileri kaleme almas mmkn olmasa da, Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakkndaya kadar, izginin dna ktn gsterebilecek bir metin yazmam ya da yaymlamamtr. Yol birka adan incelenebilecek bir metindir; ancak, ball hi tartlamayacak olan bir militann kaleminden TKPnin grlerine bakmak ilgin olabilir. TKP sol tarih yazmnda yaygn olarak kabul gren bir iddiaya gre, 10 Eyll , 1920 tarihinde Bakda toplanan bir kongrede kurulmutur. (Tevetolu, 1967: 200; Tunay, 1978: 217; Saylgan, 1968: 97) Trk komnist hareketindeki hemen btn gruplar tarafndan Komnist Partisinin kuruluu olarak 10 Eyll 1920 tarihi ve komnist hareketin ilk nderi olarak da bu kongrede genel sekreterlie getirilen Mustafa Suphi kabul edilir. Burada TKPnin tarihini aktarmak niyetinde deiliz; ama, partinin milliyeti kkenlerini gstermek asndan bir noktay ele almak gerekmektedir. Mustafa Suphinin partisinden aylar nce, 5 Nisan 1336dan (1920) daha nce, (Karabekir, 1988: 580) yine Bakda, Mtarekeden sonra Trkiyeden kaan ttihatlarn nde gelenlerinden Halil Paa, Salih Zeki, Kk Talt gibi isimler tarafndan kurulan Trkiye Komnist Frkasnn (Karabekir, 1988: 642) kurulu

114

SHA NSAL

tarihi ve nderlerinden neden hi sz edilmez, anlalr deildir. Bilindii gibi Mustafa Suphi de, Trkiye Komnist Frkasnn nder kadrosunun nemli bir blm de, eski birer ttihatdr. Komnist resmi tarihin ilk TKPsinin kurucularndan biri olmasa da, eski ttihatlardan ve hi de iyi bir ne sahip olmayan Bahaeddin akir, 1-8 Eyll 1920 tarihlerinde dzenlenen Dou Halklar Kurultayna Mustafa Suphi evresinden Trkiye temsilcisi olarak girebildiine gre, komnist hareketin tarihsel nderiyle bir biimde siyasal iliki iindedir. (Tunay, 1978: 215; Alev, 1975: 86 ve 235) Yine, Bahaeddin akir gibi, 1915deki Ermeni Tehcirinin sorumlularndan olan ve ttihatlarn, hatta Mustafa Suphi grubunun tasfiyesinden sonra, muhtemelen 1922ye kadar Kominternde faaliyet gsteren Eski Zor Mutasarrf Salih Zeki, sadece Mustafa Suphi ile deil, Kominternin uluslararas liderleriyle de siyasal ilikiler iindedir. TKPnin tarihine bu ksa atf, komnistler iin de her zaman sorun olmu olan ulusal soruna baklarna ksaca da olsa deinebilmektir. Uluslararas Sosyal Tarih Enstitsnn bir projesi erevesinde hazrlanan Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923) balkl almann Trkesi 1995te yaymland. (Zrcher ve Tunay, 1995) Bu almada F. Ahmad, F. Adanr, P Dumont, P Noutsos, D. Yalmov ve A. Ter Minassiann Os. . manl mparatorluunda aznlk gruplarnn sosyalist faaliyetleri ile ilgili olarak verdikleri ok nemli bilgiler vardr; ancak, Cumhuriyetten sonra bu gruplarn faaliyetleri hakknda ok az ey bilinmektedir. Kvlcmlnn 1930 sonrasnda yazd ve uzun yllar yaymlanamayan TKP tarihinde, bu aznlk gruplarnn Cumhuriyet sonrasndaki kaderlerine ait baz rtl bilgiler bulabilmekteyiz. Aznlklara kar, Cumhuriyet sonrasndaki en iddetli eletirilerin yazar Kvlcmldr. Kvlcml (1992a: 271) zellikle Rum sosyalistlerini hedef alarak (belki de stanbulda aznlklar iinde ounluk olduklar iin) bundizm sulamas yapmaktadr ve bu sulamay, mtareke yllarna kadar da gtrmektedir: Mtareke yllarnda, stanbulda kaynaan ii hareketi akmlar iinde, bizim bundizm de bula bula D.W.W (Amerikan anarko- sendikalizmi) rgtnn bir ubesini buldu ve dnemine gre onda epey gazveler yapt. Ayn gruptan, 1925 kongresi ve 1927 1 Mays ile ilgili yorumlarnda yine Bund diye szetmektedir. yle grnyor ki, TKP iinde aznlklarn en az 1928e kadar sren bir muhalefetleri var ve bu muhalefet partinin Trklemesi tartmas ile yakndan ilgilidir: Bir Bundistin Sekaya giremeyii Trklerin aznlklara kar bir skynetimi saylr. (Kvlcml, 1992a: 282) Aznlklarn, Osmanl mparatorluunun son yllarnda kendini gsteren sosyalist hareketlerdeki arl, Cumhuriyetin ilk yllarnda, daha ok stanbullular arasnda devam etmitir. Lozan Antlamasnn en trajik sonucu olan Mbadele, Kvlcmlya gre Cumhuriyet burjuvazisine igc salamak asndan yararl olduu gibi, komnist hareketin Trklemesine de byk hizmetlerde bulunmutur. Kvlcml, bir yandan yzbinlerce insann yerinden yurdundan edilmesinin

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

115

adn facia koyarken, ayn zamanda, bu gn TKP iin yararlarn da itiraf etmekten ekinmez:
Biz(de) anarko-bundizm bir ehrin bile her trl kk-burjuvazisi iinde nfuz ve kk salamamtr. Hele yerletirme ve dei-toku facialar, Trkiyedeki dar-aznlklar gl bir sosyal temelden bsbtn yoksun etmitir.3 (Kvlcml, 1992a: 282)

1919un romantik Trk milliyetisi Kvlcml, 1930lu yllara gelindiinde, sonraki almalarnda hibir zaman geri dnmeyecei bir konuya el atar:
Bugnn haritasnda byle isimle bulunmamasna karn, bu iki isimden [Ermenistan-Krdistan] anlalan, Dou illerinde Ermeni ve Krt uluslarnn bulunup bulunmadn aratrmak gerekecektir. (Kvlcml, 1992b: 320)

Kvlcml, Elaz Cezaevinde bu aratrmann temellerini atmaya alr. Cezaevinden ktktan sonra bir daha hi dnmeyecei aratrmalar, yllar sonra hl, Krt sorunu zerine yaplan baz aratrmalara kaynak olmaktadr; Kvlcml, Fikret Bakayann tartmal kitab Paradigmann flasnda temel referanslardan biridir. Merutiyet burjuvazisinin Krt derebeylii ile ittifak halinde Ermeni halkna kar bir hareketle Ermeni burjuvazisini tasfiye ettiini syleyen Kvlcmlya gre, Sovyet Devrimi Ermenilerin yurt sorununu kknden zmtr. (Kvlcml, 1992b: 320-325) Kominternin tespit ettii hemen her sorunu Trkiye iin yakc bir gndem maddesi olarak grme eiliminde olan Kvlcml iin ulusallk sorunu da byle3 Kvlcmlnn kaleminden de olsa, sadece ona maledilemeyeceini dndmz milliyetiliin ilk yllardan beri komnist harekette ne denli arlkl bir ideoloji olduunun bir rnei olarak Mbadele sonrasnda TKPnin yararlarnn nasl deerlendirildiine ksaca bakmak gerekmektedir. Mbadelenin Trk komnistlerine hizmeti, sadece Rum kkenli komnistleri Trkiyeden gtrmek olarak kalmam, Yunanistandan da, ou ttn iisi ingeneleri de ksa zamanda militan kadro olarak devirilmek zere Trkiyeye getirmitir. ingeneler kendilerine ingene denilmesinden holanmazlar, son zamanlarda etnisitelerin nemsenmemeye balanmasyla, ingeneler arasnda da kimliklerini onurla aa vuranlar kmaya balamsa da, bu durum hl byledir. Bunun iin, bazlar ingene dememeye zen gsterirler; ya ingenelerin istedii gibi Roman derler, ya da aka bir aalama ifadesi olarak, esmer vatanda. Kvlcml Yolu yazdnda ingeneler hakknda ne dnyordu? ingene olarak isimlendirmekte herhangi bir saknca grmedi mi? Yoksa, kendini kontrol etmekten uzak bir ruh hali iinde dikkatsizlik mi etti? Kitabn hibir zaman militanlar arasnda dolatrlmayacan tahmin etmi miydi? Bunlarn hibirini bilmiyoruz; ama bu metinde ingenelerden ingene olarak szeder. Ama ingeneler TKP iindedir artk; yine de ingenelerin sadece serbest igc, ehir kaldrmlarnda isiz krlan iiler deil, partisinin militanlar da olduundan hi szetmez. Ancak yllar sonra, eski husumetleri gndeme getirdii anlarnda ingenelerin TKP iindeki almalarndan szederken esmer vatanda demeyi tercih eder. (Kvlcml, 1979: 74) Ayn Kvlcml, Sosyalist gazetesinin 12 Nisan 1967 tarihli saysnda Nazm Hikmet Satclar balyla yaynlad ve evket Sreyya Aydemiri eletirdii yazsnda ise, bir halk deyii marifetiyle ingenelii yine bir aalama sfat olarak kullanmaktadr: Edirnelilik herhalde; ecaat arzetmeden olamyorlar.

116

SHA NSAL

dir. uras muhakkak ki ulusallk sorunu, Kominternin olduundan ok partimizin en zayf cephesidir. (Kvlcml, 1992b: 325) Burada Kvlcmlnn zayf cephe tanm, Leninist emperyalist zincirin zayf halkas tanmndan baka bir ey deildir. nk Kvlcmlya gre Dou illerindeki ayaklanmalarda yer alan ynlar, her ne kadar emperyalizme ve feodalizme alet oluyor gibi grnseler de, tepkileri, aslnda ekonomik ve ulusal baskya kar bir tepkidir ve TKP iin, Bu ezilen halk ackl durumunda yalnz brakmamak iin onun zel durumunu incelemenin ve saptamann artk zaman gelmi de gemitir. (Kvlcml, 1992b: 325) Trkiyenin Dou illerinde bir Krt etnisitesinin tesinde Krt milletinin varl olduka tartmaldr. Ancak, Kvlcmlda en ayrc zelliklerden biri olan, Trkiyenin zgn tarihsel geliimini vurgulama abasna ramen, hemen btn komnistlerde olduu gibi, tm sorunlar Kominternin tezlerine gre deerlendirmek eilimi ok gldr. Bu da, yukarda sylediimiz gibi, Kominternin bir seksiyonu konumundaki bir parti yneticisi iin artc bir durum olmasa gerek. Kvlcmlnn bu tezleri, Partinin 1925teki Krt politikasnn da ak ve sert bir eletirisidir. Bu kitap da Parti ynetimince dikkate alnmadna gre, eletiriler kabul edilmemi demektir. Ayrca, konuyla ilgili olarak hemen hi bir parti yaynnda yeni yorumlar bulunmadna gre, Partinin Krt politikasnn uzun yllar aynen devam ettii sylenebilir. Kvlcmlya gre, Dnya Savann bitiminde Trkiyenin belli bal merkezlerinde Krt aydnlar tarafndan, zayf, kansz bir akm olarak balayan Krtlk, Krt milliyetilii dnyada rol oynayan en byk g dnya ii snfnn ideolojisi, komnizm ve Bolevizm ile elele verememitir. Trk burjuvazisinin bunu yaptn dnen Kvlcml, sanki Krt milliyetilii iin byle bir olanak mevcutmu, Bolevikler hibir siyasal taktik gzetmeksizin Moskovada oturup kendileriyle elele verecek milliyetiler beklermi gibi, naif deerlendirmeler yapmaktadr. Oysa tam da kendinin dedii gibi, zayf ve kansz bir akm olan Krt milliyetilii ile ittifaktansa, gl ve etkin olan Trk milliyetilii ile ittifakn Bolevikler iin ok daha tercih edilir bir manevra olduu aktr. Kvlcml bir yandan her Krt hareketine kar-devrimcidir, yabanc parasyladr gibi damgalar yaptrldn sylerken, te yandan Asya Balkanlar dedii ve Krt, Ermeni, Arap, Sryani vb. gibi birok rk ve kavmin kark yaad blgede, bunlarn ok sk attn ve u ya da bu yabanc devletin ad ve hesabna komiteciler yetitirdiklerini sylemektedir. (Kvlcml, 1992b: 333 ve 336) Eer bu basit bir tutarszlk deilse Kvlcml, Krt olmayan rk ve kavimlerin hareketlerinin yabanc parasyla olduunu dnyor demektir. Daha nce Ermenilerin d balantlar konusunda zmnen de olsa baz eyler syleyen Kvlcml, Arap milliyetiliklerinin de yabanc kkrtmas olduunu dnyor olabilir.

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

117

Daha sonra, Krtln istikrarl bir varlk ve tarihsel bir olay olduunu ileri sren Kvlcml, Stalinin ulus emasna uygun olarak Krtl yurt birlii, z dil birlii, kltr birlii ve ekonomi birliini tm olarak temsil eden bir topluluk olup olmama asndan inceleyerek Krtlerin bir millet olduu sonucuna ular. (Kvlcml, 1992b: 337-348) Krt etnisitesini bir ulus olarak kurgulamann kanlmaz bir sonucu da, bir Krt burjuvazisinin varlnn gsterilmesidir. Ancak btn almas boyunca, bu blgenin derebeyi kalnts ekonomik ve toplumsal yapsn vurgulayan Kvlcml iin, bu burjuvaziyi tanmlamak hi de kolay deildir. Dou illerinde burjuva unsurlar var m? Var. diyerek balayan Kvlcml, hemen ardndan bu tespiti yumuatr: Dou illerinin klasik anlamyla burjuvadan ok, burjuvalaan unsurlar iinde egemen tip, ticaret sermayedar ve tefeci sermayedardr. (Kvlcml, 1992b: 355) Oranlarn % 1 - 1,5 olarak tespit ettii bu unsurlarn balca kkten geldiini sylemektedir. Aalar, tccarlar ve aydnlar. Arasna kaak tccarlar ile ehven-i er olarak grd katrclar da dahil eden Kvlcmlnn ulusal bir burjuvazi yaratmaya alt ve bunun iin zmlemelerini zorlad aktr. Ancak, blgenin ekonomik ve toplumsal koullar karsnda, yaratt bu burjuvazinin pek de burjuvaziye benzemediinin de farknda olan Kvlcml, burjuvalaan Dou illeri iindeki tepkiler, ulusal denilen z burjuva eiliminden ok, kar-devrim denilen geriye zlem biiminde kalyor diye, kendi zmlemeleriyle de tutarszlk gsteren bir sonu karmaktadr. Elbette, burjuvazinin devrimci barutunu tkettii Leninist teori doruysa, bu kyl (toprak) sorununu zecek yegne snf olan proletaryann da Dou illerinde mevcut olmas gerekecektir ve Kvlcmlya gre mevcuttur da. yle ki, bunlarn (proleterleen unsurlarn) toplam nfusun % 3n oluturduunu iddia etmektedir. (Kvlcml, 1992b: 373) Kvlcml Yoldan balayarak giderek gelitirdii ve zenginletirdii zel bir dil kullanr. Kulland zel dil, kimi zaman halk dilindeki szcklere sosyalist anlamlar yklemeye kadar gider. Daha sonra Tarih Tezinde, ok daha arpc rneklerini greceimiz Kvlcmlnn Yolda yazdklarna gre, halk dilindeki kelimeler ve deyimlerden sosyalist anlamlar karmak son derece doaldr; nk, muhtemelen henz formle edemedii barbar geleneklerine ilikin dnce nveleri olumaya balamtr. Krt kyllerinin iinde bulunduu ekonomik ve toplumsal artlarn arl altnda, kendilerine bir sahip aradklarn anlatrken, aaln ya da burjuvazinin kendilerine sahip olamayacaklarn bildiklerini, aslnda aradklarnn kendisine sahip kacak, kurtarc klavuz olacak bir sahip olduunu, bir yolda olduunu sylemektedir: Szcklere bakmayn, babahanca dilde yolda sz sahip ekline de girebilir, alacak bir ey yok. (Kvlcml, 1992b: 440) diye, komnist-Krt (kyl) ilikisini aklar. Leninist snf zmlemeleri dikkate

118

SHA NSAL

alndnda, gerekten alacak bir ey yoktur. O snfsal sava teorilerinden byle anlambilimsel zmlemeler kolaylkla retilebilir. i snf, ezilen btn snflar adna, parti de ii snf adna konuur, karar verir. Kvlcml da TKP adna konuup karar vermektedir. Krt kyllne kurtarc klavuz yolda olacak snf ve rgtlerin, eer deyim yerindeyse, Krte konumalar gerekmektedir. Krte konumak ise, onun mantyla, onun dn diliyle anlamak demektir; kendilerine sahip istemelerinin altnda gizlenen maddi anlama dikkat edilmezse alp kalnabilir. Krt kyllnn tepkilerini zetlerken ilk kategori olarak anarik tepkilerin szn eder. Trk ve Krt kyllerinin anarik tepkileri ekiyalk olarak ortaya kmaktadr. Marksizm iin sradan bir kk-burjuva radikalizminden baka bir ey olmayan anarizmi, hemen her tepkisel iddet hareketinin altnda aramak Leninist bir gelenektir. Kvlcmlnn Leninist eletirisinde de eyh Sait isyannn zmlemesi hemen her yerde yapt gibi kolayca ematize edilebilir: rgtsz hareket + apulcu aalk + mlkszler denklemi, senteze varamam, anariye dnmtr. Sentez, yani denklemin eitlii muhtemelen devrimdir ve Leninist zmleme iin eitliin br yannda bir deiken eksiktir: Proletarya. Bu ema toplumsal olaylar kadar tarihsel geliimi aklamak iin de elverili bir aratr. Denklemin bir yanna devrim, dier yanna da varolduu sylenen retim biiminin snfsal yaps konuldu mu tarihin deiim yasalar ortaya konmu demektir. Kvlcmlnn, daha sonraki tarihlerde formle edecei Tarih Tezi de bu denklem zerinde temellenir; ancak, antik dnemleri aklamakta denklem yine de yetersiz kalmaktadr. Eitliin iki yan da modern terimlere pek benzememektedir; ne devrim devrim, ne de snflar snftr. Ancak Kvlcml ne devrimden, ne de sosyalizmden vazgemeye niyetli deildir. Denklemi antik toplumlar iin yeniden formle eder: retim biimi + Barbarlar = Tarihsel devrim. Egemen retim biiminin kapitalizm olduu toplumlarda, proletaryann (sosyal devrimi yapacak olan snf) denklemin bir yannda yer almas yeterli olmaz; devrim iin proletarya adna doru hedefleri tespit edecek rgtn, proletarya partisinin nderliinin de nemi byktr. Bu noktadan itibaren Kvlcml Dou sorunu karsnda Partinin konumunu incelemeye balayacaktr. Yaplmas gerekenin Krt kyl hareketinin uluslararas devrim cephesine katlmas olduu ve bunun iin de sadece Trkiyede deil Orta-Douda yaayan tm Krtlerin ayrlma hakknn savunulmas gerektiini dnr. Bunu yapacak rgt, Krdistan Komnist Partisi olmaldr. Bu rgt karsnda TKP nce ana, sonra aabey olacaktr. (Kvlcml, 1992b: 478) Kvlcmlnn Krdistan tahlilleri gelecekteki Tarih Tezinin ipularn da verir: Roma uygarl gibi kadim imparatorluklarn daha ge bir rnei olmaktan baka bir ey olmayan Osmanl mparatorluu iinde Krdistan, Anadolu ile bi-

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

119

tiiiyle, marur Acemlerden Trklere geen yar-bamsz derebeylikler halinde sarp bir ada gibi kald. (Kvlcml, 1992b: 329) Kvlcml, dediimiz gibi, bir daha Krt sorununa dnmemitir. Grleri mi deimi, yoksa politik bir taktik olarak suskun mu kalmtr bilemiyoruz; ama, Demir Kkaydn, Kvlcmlnn, Trkiyede devrimin sacaya (i snf + Ordu + Krt hareketi) olduunu ve ncsnn ikincisini rahatsz edeceini sylediini aktarmaktadr.4 Ancak, yeniden Krt sorununa dnmeye frsat bulabilseydi yukardaki alntda aktarlan deerlendirmeyi gzden geirmek durumunda kalp kalmayacan sylemek g; nk Kvlcmlnn 1950lerden 1960larn sonuna kadar yaymlad tarih aratrmalar buna benzer bir dizi ak olmayan tanmlamayla doludur. 1937de yaymlad Demokrasi: Trkiye Ekonomisi ve Politikas Hakknda kitapnn komnist sfatn terketmeden Kemalizmle kurmaya alt ilk ilikinin 1938 yarglamalar ile sekteye uramasnn ardndan 10 yldan fazla sren cezaevi yaamn nerdeyse tek bir konuya vakfeder: uygarlklarn ykl. almalarna ilk tepki de, elindeki notlardan temize ektii bir blmn gnderdii efik Hsnden gelir: Hikmet yoksa Nazi teorisine mi kayyor? Aman dikkat! (Kvlcml, 1979: 27) Kvlcmlnn elbetteki bu uyarya kar teorisini aklayacak bir dayana vard: Engels. Morgann uygarlk-barbarlk kategorilerini Engels araclyla aynen alan Kvlcml, teorisinin Marksist snamas iin nce Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkenini referans olarak kullanmtr. Ancak asl snama iin uzun yllar beklemek zorunda kalacaktr. Kvlcmlya gre insanlk Mezapotamyadaki sitelerde tarihe getikten sonra, Avrupada burjuvazi ilk sosyal devrimi gerekletirene kadar, btn antika tarih, barbarlarn uygarlklar ykarak tarih sahnesine girilerinin, yani tarihsel devrimlerin hikyesidir. Bir kent geliip snfl bir toplum yaps oluturduktan sonra, bir rme sreci balam demektir ve kenti ykan eitliki kanda barbarlar tarihsel bir devrimle bu uygarln toprak yapsn altst ediyor; ancak sonunda bu eitliki barbarlar da uygarln nimetlerine kanp derebeyileiyorlard.5 Kvlcmlnn tarihi, aralar tarihsel devrimlerle doldurulmu bir sosyal devrimle balar ve birbirini takip eden iki sosyal devrimle de sona erer:

4 Bu yazda atfta bulunulan szl aktarmlarn ses kaytlar Uluslararas Sosyal Tarih Enstits arivlerindedir. 5 Hannah Arendte (1998: 91) gre Hatrlanamayacak bir zamandan beridir insanln, gemi kltrler, yklm imparatorluklar, snm halklar hakknda mmkn olduunca ok ey bilmek istedii dorudur; fakat Gobineaudan nce hi kimse, uygarln domasna ve yklmasna her zaman ve her yerde hkmeden tek bir neden, tek bir g bulmay aklna getirmemitir. Arendt, uygarlklarn rmesiyle ilgilenen baka dnrler arasnda Disraeli ile Nietzscheyi de saymaktadr.

120

SHA NSAL

Medeniyetten nce ekonomik ve sosyal grevleri varolan bu eyler ticaret, para, yaz medeniyetin icad saylmazlar. Unsur olarak hepsi de medeniyetten nce kefedilmiti. Barbarlkta grlmedik, iitilmedik tek ey, devletti. Medeniyetin yzde yz patentini alabilecei tek nesnesi devlettir, saltanattr. Barbarlkta herkes silahlyd, medeniyette yalnz devlet silahldr. yle btn yurttalar silahlyken, anszn ilerinden yalnz bir avu kiinin silahl g haline gelip, ounluu silahszlandrarak gszletirmeleri her eyden nce barbar insann aklnn alamayaca bir sosyal devrimdi. te barbarlkla medeniyetin tek szle ayrd bu mthi sosyal devrimi baarm bir toplum olmak ya da olmamakla zetlenebilir. (Kvlcml, 1988: 126)

Bu ilk sosyal devrimden sonra antika tarih bir trl sosyal devrimi beceremez:
Antika tarih denilen adaki toplumsal sre birbirine eliik, ama birbirini kovalayan iki ana yayla iler: Birinci yay, sosyal snflarn savadr. Bir medeniyet yaad srece ar basan gidi yay budur. Son kerteye dek toplumun olaylarn, snflarn savam anlatr, belirlendirir. kinci yay, barbarln medeniyetle mcadelesidir. Bir medeniyetten brne gei srasnda ar basan gidi yay budur. Derin tarihsel ve sosyal koullar antika snflar savamnn btn bir sosyal devrim salamasna elvermedii iin, bir an gelir, eski medeniyetler iindeki kadim snflar mcadelesi krdvne dner. Toplum ne ileri, ne geri gidemez: inde yaayan insanlarn hemen tm iin dayanlmaz bir cehennem haline gelir. En kabaday stoisyenlik-dervilii bile insan o gidie katlandramaz. O zaman, antika tarihin ikinci yay zembereinden boanr. Barbarln medeniyetle grei st plana kar. nsanlk bir adm geriye de atsa, ken medeniyetin ykntlar tarih yolu stnde temizlenerek, yeni bir medeniyete doru geilmi olur. (Kvlcml, 1988: 132)

Barbarlarn, ken medeniyetin ykntlarn tarih yolunun zerinden temizleyerek yeni ve zgn bir medeniyet kurabilmeleri balca iki koula baldr: Bu barbarlarn ncelikle yeni corafya ve teknik retici glere gebe bir lkede yayor olmalar ve, Yukar Barbarlk Kona seviyesine ykselmi KENT (Cite)den km olmalar gerekmektedir. Aksi takdirde barbarlarn medeniyete mdahalesi yeni ve zgn bir medeniyetin ortaya kmasna yetmez, eski medeniyet bir rnesansa uram olur. (Kvlcml, 1974: 51-53) Barbar aknlarnn yaratt rnesans uygarlklardaki feodalleme eilimlerine kar toprak rejimlerini yeniden dzenlemektedir.6 Bata ka giden antika tarihte serfliin ortaya kmasyla yepyeni bir gelime
6 Ancak bu konuda verdii rnekler ou zaman yeterince aklayc deildir. Kvlcmlya gre Osmanl, ryen slam medeniyetine yaplan Orta Asya Mool Trk oymak aknlarnn gebe asndan ortaya kan tavaifl mlk (Dou slam feodalitesi) devletiklerinden biridir; ama Orta Barbarlk Konanda bulunan Kay oymann nasl tavaifl mlk devletiklerinden biri olabildii ya da bir tavaifl mlk devletiinin nasl olup da Bizans uygarlnda bir rnesans (ya da tarihsel devrim mi ak deil) yaratabildiinin anlalmas mmkn olamamaktadr. (Kvlcml, 1989a: 55)

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

121

olur ve Dou ile Bat uygarlklar farkllamaya balar. Dou antik uygarlklarn klasik izgisinde kalrken Bat Ortaa zgn bir gelime gstermeye balar ve zgrleen serflerin snd imtiyazl ehirler gelimeye balar. (Kvlcml, 1965a: 12-13) Nasl ki ehirle birlikte uygarln afa skmek zereyse, Ortaadaki azadlklar, bamsz kyl Komunalar, imtiyazl ehirler ile de modern an afa skmek zeredir ve kapitalizmle birlikte tarih ncesinin sosyal gelenek ve grenekleriyle barbarlar bir kere daha (son kez deil) sahneye kar.
Genileyen ticaret, daha byk emniyet istedii iin, irketler kurularak byk sermaye temerkz balad. Douda iki kiinin biraraya gelemedii, gelse de ilk ileri birbirlerini kazklamak olduu bir srada, Batda insanlarn sermayelerini birletirme cesaretleri, ilkin aile lsnde bile olsa, gene Tarih ncesi sosyal gelenek ve greneklerinin orada henz diri kalabildiini gsterdi Kara Avrupasnda itisafa urayan kapitalizmin ncs retimin oraya snmas v.b., hep ngilterenin, dou yle dursun, Kara Avrupasnda bile ok fazla barbar kalnda toplanyordu. (Kvlcml, 1965a: 68 ve 79)

Barbar gelenek ve grenekleri iki sosyal devrimde daha ortaya kacaktr. Bunlardan ikincisi, aslnda bir tarihsel devrim ve sosyal devrim melezi olan Trk devrimidir.7 Bu devrimde sosyal gelenek ve grenekleri tayan da ordudur.
Ordunun, bir sosyal snf olmad ve olamayaca halde, Sosyal Devrimlerde vurucu g oluu: Trkiyeye Osmanl greneklerinden kalma, en nemli ve orijinal (tr kiiliine zge) bir gerekliimizdir. O kadar ki, bu gelenek, her gn, Yakndou etiketi taklan eski Osmanl Trkiyesi haritas iine giren lkelerde bile hl yrrlktedir: Irakta, Suriyede, Msrda, Sudanda Libyada ordu, boyuna sosyal devrimlerin vurucu gc olmaktadr. (Kvlcml, 1995: 185)

Kvlcmlnn, Trk Devriminin melez karakterini ve barbar sosyal gelenek ve greneinin taycs olarak orduyu kefinin ilk siyasal sonucu 1954te kurduu Vatan Partisidir; ama 1930lu yllarn banda, Trkiyede alkan kylln en byk ve en tehlikeli can dman olarak grd ve faist bir rejim olarak deerlendirdii (Kvlcml, 1992b: 325) Kemalizm deerlendirmelerinin deimesi 1930lu yllarn sonuna rastlar. 1937de yaymlad ve yukarda szn ettiimiz Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknda adl almasyla, birka yl evvel iddetle eletirdii Kemalizmin sa kanad yannda tavr almaya balamtr.8 Ancak araya giren uzun hapishane dnemi kendi7 Ama btn o sebepler ortasnda, Rusyann yeryznde Antika Tefeci-Bezirgan medeniyete zaman ve mekanca en az bulak kalnn, yani en ok barbar kalabilmi ynlar halindeki Tarih ve nsan retici gleriyle ii snfna htiyat Kuvveti oluunun 1917 devriminde hi mi bir etkisi yoktur. (Kvlcml, 1965a: 115) 8 . nn, Milli Mcadele atei iinde yetimi bir politikac sevkitabiisile seziyordu ki, klasik manasile demokrasi demek, umumiyetle kyde ve ehirde her trl derebeyi artklarn temizlemek, hususile kyly toprak sahibi etmektir. Kyde derebe artklarn kaldrmann tek yolu, toprak meselesini halletmektir. (Kvlcml, 1937: 16)

122

SHA NSAL

sini bir sre siyasetten uzak brakacaktr. Gizli TKPnin 1950li yllarn hemen banda rgtlenme almalarna yeniden balad srada, Hikmet Kvlcml on iki yldr bulunduu cezaevinden yeni kmtr. 1938 Donanma Davasnda 15 yl hapis cezas alan Hikmet Kvlcmlnn TKP ile ilikileri, bu tarihten itibaren olduka belirsizdir, ancak cezaevinden ktktan sonra, efik Hsn Demer ile haberlemi ve sonunda kendisiyle grmtr. (Kvlcml, 1979: 26) 1950 ylnda, gizli TKP ile bu grmelerin ierii hakknda bilgimiz yok, ancak yukarda szn ettiimiz 1951 tevkifatndan nce stanbulda yaplan Merkez Komitesi toplantsna arl olduu halde gitmedii sylenmektedir.9 1954 ylna gelindiinde, Trkiyedeki komnist hareketin ynetici kadrolarnn nemli bir ksm cezaevinde bulunuyordu ve bu artlar altnda Hikmet Kvlcml, evresinde toparlayabildii az sayda komnistle, bir parti kurma fikrini tartmaya balyordu. Kurulu ncesindeki bu tartmalar srasnda, dierleri bu fikre scak bakmasa da, kararnda srarl olduu sylenen Hikmet Kvlcmlnn parti program hazrd bile.10 1960dan itibaren, her frsatta ve her zeminde, Kuvaymilliyeciliimiz olarak adlandrd program gerekesiyle, parti programn en gelikin sosyalist program olarak savunmutur.11 Program, iddetle eletirecei MDDcilerin programndan da, TKPnin programndan da ok farkl deildir; zaten bu akmn da SBKPnin genel izgisi dna tat sylenemez. Sadece milliyetilik ve kalknmaclk Kvlcmlda biraz daha vurguludur.12 Bir de, efik Hsnnn uyarsnn hakllna dair gstergeler. almann dinsel terimlerle yceltilmesiyle birlikte, yine Vatan Partisinin siyasal belgelerinden biri olan Anayasa teklifindeki baz maddeler dnldnde, Kvlcmlnn sosyalizm anlaynn farklar biraz daha iyi anlalabilir. Vatan Partisi, stanbul niversitesinin 1956 ylnda, siyasi partilerden Anayasa konusundaki grlerini sormas zerine bir Anayasa Teklifi hazrlam ve 15 Haziran 1956 gn, stanbul niversitesine sunmutur. Daha sonra, 1960 ylnda, Suat kr Kundak adyla yaymlanacak bu metni Hikmet Kvlcml tek
9 Vedat Trkali, Hikmet Kvlcmldan naklederek Zileli Halil araclyla bu toplantya davet edildiini sylemitir. O dnem TKP Merkez Komitesi yesi olan Mehmet Bozk bu bilgiyi dorulam ve eer toplantya katlsayd Hikmet Kvlcmlnn efik Hsn Demerin yerine parti Genel Sekreterlii iin nerileceini de eklemitir.

10 Onu bu kararndan caydrmann imkn yoktu. Biz eski sollar partiye katlmasak da o tek bana masal kahramanlar gibi savaa girecekti. (Anadol, 1989: 139) 11 Bkz.: (Kvlcml, 1989b: 154 vd; 1970: 23; 1993: 21-22) 12 MUKADDES CHAT LNI: Btn memleket radyolar ve bekileri, sabah, akam ezanlarndan sonra, ehir ve ky meydanlarnda u byk milli hakikati her gn haykracaklar: Tarlada, fabrikada, karada, denizde, havada almak, masa banda, salonda, sarayda oturmaktan ok daha stn ereflidir! nsan iin, iten gayrisi yalandr! (Kvlcml, 1971: 41)

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

123

bana kaleme almtr. Hazrlanan bu teklifin ikinci maddesi Trkiye Devletini tanmlamaktadr. Buna gre Devlet; Cumhuriyeti, Devleti, Milliyeti, Halk, Laik ve nklpdr.13 (Kundak, 1960: 6) Ayrca, Vatan Partisine yelikte, buna olduka paralel bir yemin iilmektedir.14 (Vatan Partisi Davas Karar Metni) Anayasa Teklifi, Hikmet Kvlcmlnn en ilgin siyasal metinlerinden biri olma zelliini tamaktadr. Sa, hatt faizan-korporatist siyasal dnce izlerinin son derece ak olduu metin, parti programnda da yer alan almann kutsallatrlmasyla balar. Madde 1- Trkiye Devleti: ve STHSAL (RETM) Cumhuriyetidir. Karada, denizde, havada almak, Sarayda oturmaktan ereflidir. (Kundak, 1960: 6) C.H.P .nin alt okuyla simgelenen Cumhuriyet ilkelerini de tekrarlayan Anayasa Teklifi, iki meclisli bir yasama organ nermekte ve adna Halk yan dedii senato iin mesleki temsil sisteminin yansra, gelir gruplarna gre belirlenmi bir temsil sistemini savunmaktadr. (Kundak, 1960: 6-7) Anayasa Teklifi alkoll iki satan yerlerin almasnn yasaklanmasn; dilencilere, sarholara ve isizlik sigortas dnda kalan srekli muhtalara seme hakk tannmamasn nerirken, Cumhurbakanna ahsi diktatrl nleme yemini ettirir. Yargda, genel oyla seilen Yce Mahkeme nin yansra, yerel oylarla seilen Millet Mahkemeleri nerilirken, rgtlenmek ve doruluk (yalan sylememek) seme ve askerlikle birlikte temel vatandalk grevlerinden saylr. (Kundak, 1960: 10-14) Kvlcml, 1960 Darbesinin ardndan darbecilerle iliki kurabilmek iin her yolu denemi fakat baarsz olmutur.15
13 Ancak Hikmet Kvlcml bu kavramlara ksmen sosyalist bir ierik yklemitir. (Kvlcml, 1971: 34) 14 Bu yeminin metni yledir: Vatan ve Milletin saadetine ve selmetine, ve milletin bilkayt ve art hakimiyetine mugayir bir gaye takip etmeyeceime ve Cumhuriyet esaslarndan ayrlmayacama namusum zerine sz veririm. Ve Vatan Partisinin tzk ve programna drste uyacama namusum zerine yemin ederim. (Kvlcml, 1971: 24) 15 Ordunun 27 Mays 1960 gecesi DP iktidarna kar bir darbe yapp ynetime el koymasndan sonra, en erken siyasal tepkilerden biri Hikmet Kvlcmldan gelir. Hikmet Kvlcml 28 Mays 1960 gn Cemal Grsele bir kutlama telgraf eker. Milli Birlik Komitesi Bakan ve T.C. Devlet ve Hkmet Bakan Sayn Orgeneral Cemal Grsel, Ankara Tarihimizde daima kuvvetle arpan kalbimizin; yiit Ordumuzun ktle baediriini hula selmlarm. kinci Kuvayi Milliye kaznz kutlu olsun. Gerek Demokraside Allah yanltmasn. Vatan Partisi Genel Bakan, Dr. Hikmet Kvlcml. (Kvlcml, 1965b: 2) Kvlcmlnn 12 Mart 1971 mdahalesine Ordu Klcn Att balkl yazyla verdii tepki, Trkiyede sol gruplar tarafndan ok eletirilmise de, 27 Mays 1960 darbesine olan tepkisi hemen hi eletirilmemitir. Bu da olsa olsa 27 Mays 1960da btn solun tepkisinin benzer olmasyla aklanabilir. 27 Mays 1960 mdahalesinin ardndan birka ay sreyle Hikmet Kvlcml nderliinde ve Vatan Partisi adna baz giriimler srdrlmtr. Bu giriimlerden biri olarak, Kvlcmlnn ksa srede kaleme ald, M.B.K.ne Ak Mektup, 1 Haziran 1960 gn, Vatan Partisi heyeti adyla MBKye gtrlmtr. Vatan Partisi Heyeti, Ankarada bulunduu bu gnlerde MBK Bakan ve Devlet Bakan Cemal Grsel ile grmeye almsa da, bu grme gerekleememitir. Ayn hafta iinde Hikmet Kvlcml, darbeci Albay Talt Aydemir ve evresiyle grmek zere, Talt Aydemirin akrabas Aladdin Hakgden ile birlikte bir

124

SHA NSAL

Hikmet Kvlcml, darbeci subaylarla umduu bir ilikiyi bu dnemde kuramamsa da, zellikle 1961 Anayasasnn salad grece demokratik bir ortamda alma ansn da bulmutur. Bu grece demokratik ortamn da etkisiyle sol hareketler, 1960l yllarn zellikle ikinci yarsnda, tarihinde grlmemi ve sonraki yllarda da grlmeyecek bir ykseli yaamlardr.16 Bu arada, Afrika ve Asyadaki smrge lkelerin birbiri ardndan bamszlklarna kavumalar ve bamszlk ya da bamszlk sonrasnda bu lkelerde Sosyalist olarak adlandrlan rejimlerin ortaya kmas, Vietnam ve Kba deneylerinin anti-emperyalist sylemleri, btn dnyada milliyetilik ve sosyalizmin neredeyse birlikte telffuz edilmeye (Hobsbawm, 1994: 78) balamas Trkiyedeki genlik hareketini nemli lde belirlemitir. Milliyetilik, SBKPnin resmi aamal devrim teorisi, gerilla hareketleri ile eski ve yeni TKPlilerin mdahalesi arasnda genlik hareketleri 1970in hemen bandan itibaren sol siyasete kyll tamtr. Kvlcmlnn mr bu son gelimeyi deerlendirmeye yetmemitir; ancak Tarih Tezinde kyll barbar gelenek greneinin tayclarndan grmektedir:
Medeniyet bugn stn dzendir. Alt barbar dzenini tmyle yokedebilmitir? Hayr. Hemen her kapitalist lkenin EHRleri Medeni ise, KYleri Barbar durumundan kurtulamamtr. (Kvlcml, 1974: 85)

Ankara seyahati daha yapar ancak bu grmenin gerekleip gereklemedii bilinmemektedir. Bu bilgiyi veren Suat kr Kundak, konunun hassasiyeti nedeniyle, Hikmet Kvlcmlya herhangi bir ey sormadn, onun da herhangi bir aklama yapmadn sylemektedir. Haziran ay iinde, Ankarada yedek subay olarak grev yapmakta olan Suat kr Kundak, Vatan Partisinin Anayasa Teklifini kendi adyla yaymlar ve Siyasal Bilgiler Fakltesi rencilerine 200 adet datr. Bu kitap, Suat kr Kundak tarafndan, grevli bir astsubay araclyla, eski Meclis Binasnda almalarn yrten MBK yelerine de dattrlmtr. MBKye sunulan Birinci Ak Mektuptan bir sre sonra, 24 Austos 1960 gn, Hikmet Kvlcmlnn ilk mektuptaki tezleri gelitirerek kaleme ald M.B.K.ne kinci Ak Mektup yine elden sunulur. MBKnin, yapt Devrime kinci Cumhuriyet adn verdiini syleyen Hikmet Kvlcml, Birinci Cumhuriyeti kurann Kuva-y Milliye seferberlii olduunu ve kinci Cumhuriyetin kurucularnn da, kendiliinden kinci Kuva-y Milliye savanda olduklarn syleyerek, bunun gerek halklk programn kitaptan hayata geireceini ileri srer. MBKye sunduu bu ak mektupta da Vatan Partisinin program ve faaliyetlerini MBKye programatik bir hedef olarak nermektedir. Kvlcmlnn 27 Mays 1960 Darbesine kar bu aceleci tutumu, beraberinde bir ok tutarszl da getirmitir. 27 Mays 1960da yukarda zetlenen vc tutumu gsteren Kvlcml, yedi yl sonra yaynlad bir yaz dizisinde MBKnin artk ldn, aralarnda bandan beri birlik ve siyasi hedef olmadn syler ve hareketin nemli liderlerinden Cemal Madanolunu finans-kapital adna hareket etmek ve iin banda 4-5 kiinin bulunduu bir saray ihtilli plnlamakla sularken; ayn Cemal Madanolunu 1969 sonunda dzenlenen Halklk Kurultaynda En Byk Atatrk olarak ilan etmekten ekinmez. (Kvlcml, 1967; Akar, 1983: 83) 16 Ancak, bu ykselie ramen, sosyalist hareketler, hi bir zaman toplumun siyasal tercihlerinde st sralar almadlar. En yksek orana ulatklar 1965 Genel Seimlerinde TP toplam oylarn %3n almtr.

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

125

Kimse Kvlcmlyla Tezini tartmamtr. lmnden sonra Tezin bir deerlendirmesini yapan Murat Belge (1975: 59), dier yazarlar gibi saygy elden brakmadan ve Marksist terminolojiye uygunluk kriteriyle, Kvlcmlnn geride brakt mirasn bir blmn reddeder. Reddedilen terekttan biri de, Tarih Tezidir. Trkiyede sosyalizmin gelimesi tarihinin en alkan ve en retken yazarnn Tezi reddedilirse geriye ne kalr? Kvlcmlnn Tezi, Murat Belge iin bir miras nitelii tamayabilir; ama bunun sol hareket iin genelletirilebileceini sylemek mmkn deildir. Tarih bugnden geriye doru bakarak kavranabilir. Trkiye sol hareketinin bugn iinde bulunduu durum, Kvlcmlnn bu hareketin hl en nemli murisi olduunu gstermektedir. Ayrca geride kalan mirasn bir blmnn alnarak kalannn reddedilmesi de uygar hukuka pek uygun grnmemektedir.

KAYNAKA
Akar, A. (1983): Eski Tfek Sosyalistler. letiim Yaynlar, stanbul. Alev, A. (ev.) (1975): Birinci Dou Halklar Kurultay; Bak 1-8 Eyll 1920 (Stenoyla tutulmu tutanak). Komal Yaynlar, stanbul. Anadol, Z. (1989): Krmz Gl ve Kasket. Belge Yaynlar, stanbul. Arendt, H. (1998): Totalitarizmin Kaynaklar 2/Emperyalizm. letiim Yaynlar, stanbul. Belge M. (1975): Dr. Hikmet Kvlcmlnn Tarih Tezi zerine, Birikim, no: 4, Haziran. Karabekir, K. (1988): stikll Harbimiz. Merk Yaynclk, stanbul. Kvlcml, H. (1937): Demokrasi: Trkiye Ekonomi ve Politikas Hakknda, Gnn Meseleleri, stanbul. Kvlcml, H. (1965a): lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei: ngiltere. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1965b): kinci Kuvaymilliyeciliimiz. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1967): M.B.K.nin Azameti ve nhitat (Ululuu ve ll), Sosyalist, 7 ubat- 4 Mart, no: 2-3. Kvlcml, H. (1970): Halk Savann Plnlar. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1971): Vatan Partisi Tz ve Program. Tarihsel Maddecilik Yaynlar, Ankara. Kvlcml, H. (1974): Tarih Tezi. Tarih ve Devrim Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1979): Kim Sulam? Yol Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1989a): Osmanl Tarihinin Maddesi. Bibliotek Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1989b): Dev-Gen Seminerleri. Kvlcm Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1992a): Yol I. Bibliotek Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1992b): Yol II. Bibliotek Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1993): Anari Yok! Byk Derleni. Derleni Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1995): Pratik Devrim Orijinalliimiz: Ordu, Sosyalist Gazetesi Yazlar, Diyalektik Yaynlar, stanbul. Kvlcml, H. (1988): Tarih Devrim Sosyalizm. Bibliotek Yaynlar, stanbul.

126
Kundak, S. . (1960): Anayasa Teklifi. V. P Yaynlar, Ankara. . Saylgan, A. (1968): Solun 94 Yl. Ankara. Tevetolu, F. (1967): Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler. Ankara. Tunay, M. (1978): Trkiyede Sol Akmlar I (1908-1924). Bilgi Yaynevi, Ankara.

SHA NSAL

Zrcher, E.J. ve Tunay, M. (der.) (1995): Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923). letiim Yaynlar, stanbul.

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

127

Ek: Suriye makamlarna sunulan bildiri (Haziran 1971)*

Doum: 1902, stanbul. Birinci Emperyalist Evren Sava Osmanl mparatorluunu Mtareke ile teslim olmaya zorlarken, 1919 yl Emperyalist maas Yunan ordusu, ngiliz sermayesinin (Demiryolu, Liman, Gaz, Su, Hal, Manganez, Madenler ve lh. gibi alanlarda) en kesif yatrmlar yapt Ege-zmir blgesine kt gn, ben Yrkali etesinde fedai olarak Aydn Cephesinde savaa katldm. Cephe gerisine talyan askeri dost diye arlnca stanbula dndm. Tbbiyei Askeriyyei haneden 1341 (1925) yl mezun oldum. Daha Tbbiyede iken Sosyalizm teori ve pratiine balamtm. Mill Kurtulu Sava Zafere ulanca, Ankarann vaadetmi grnd Sosyalizm yerine Kapitalizm yoluna girii beni oke etti. kinci Cihan Savana dek ok gayrmsait artlar altnda Sosyalizm mcadelesine devam ettim. imdi Tarihlerini ve miktarlarn hatrlayamadm kadar defalarca hkmler giydim. En son 1939 yl askeri isyana tahrikten bir 15 yla daha Nzm Hikmetle birlikte hkm giydik. 1950 aff ile ktk. Nzm Trkiye dna kat. Ben Trkiyenin Demokrat Parti (D.P altnda yabanc sermayeye .) ve emperyalizme borlanarak btn ekonomik ve politik varn ipotek ettiini istatistikleri ve belgeleri ile tesbit edince, eski bir Kuvaymilliye savacs sfat ile Vatan Partisini Kurdum (1954). deoloji: Antiemperyalizm ve Antifeodalizm iarlar altnda kinci Kuvaymilliyecilik Seferberlii idi. Menderes-Bayar klii, 1957 seimlerinden sonra, zellikle Vatan Partisine ve Sosyalist temayllere kar tedhie geti. Amerikadan 300 milyon dolar kopartmak iin ikiyzl d ve i antajlara kalkt. Bir yanda Kruefi Ankarada karlamaya hazrlanrken; tede, Amerika Dileri Bakan Ankaraya geldii gn, btn basnda 36 punto yazlarla benim ve sosyalist arkadalarmn balarn sulu olarak tehir etti. ok gemedi, Ordu genlii, 1960 yl 27 Mays vuruu ile DP iktidarn alaa edip Menderes ile iki bakann ast.
(*) Bu metin, 12 Mart 1971 askeri darbesinin ardndan yurt dna katnda gittii Suriyede Kvlcml tarafndan yetkili makamlara sunulmutur. zgn metin Uluslararas Sosyal Tarih Enstits Dr. Hikmet Kvlcml Arivindedir. Metindeki baz szcklerin alt Kvlcml tarafndan izilmi, burada italik olarak kullanlmtr. Suriye makamlarna ne amala verildii belli olmayan bu ksa metin Kvlcmlnn siyasal grlerini arpc bir biimde anlatmaktadr.

128

SHA NSAL

Sosyalizm uruna 50 yllk mcadelemde 50 yla yakn hkm giyip 22 yldan fazla yattm. 50ye yakn ilm eser yaynladm. Bunlarn en sonuncular: TarihDevrim-Sosyalizm, lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei: ngiltere, Uyarmak iin Uyanmal, Uyanmak iin Uyarmal, Trkiyede Kapitalizmin Geliimi, Bilimsel Sosyalizmin Douu, Oportnizm Nedir?, Halk Savann Plnlar, Devrim Zorlamas-Demokratik Zortlama, 27 Maysn Eletirisi, kinci Kuvaymilliyeciliimiz (Milli Birlik Komitesine Ak Mektuplar), Emperyalizm: Geberen Kapitalizm, Toplum Biimlerinin Geliimi, Anari Yok, Byk Derleni, Proletarya Partisinin Program ve Tz, ve ilh. gibileri halen, ben Trkiyeden kncaya dek, kimisi yeni basklar yaplarak satlmakta idi. Sosyalist haftalk gazetenin sahibi ve bayazarym. Trk Solu, AydnlkProleter dergi, Aydnlk-Sosyalist dergi gibi mevkutelerde km ettlerimin, makalelerimin, stanbul, Ankara, zmir niversitelerinde verdiim konferanslarn, yaptm seminerlerin, ak oturumlarn, yazdm dier makalelerin saysn ben dahi bilemiyorum. Btn o mcadele ve yaynlarda ilediim balca tema, teori asndan iki byk noktada toplanabilir: 1- Trkiye gibi Yakndounun antika medeniyetlerinden kagelmi, daha dorusu bir trl kamam, o yzden Bat kapitalizminin Geni Yeniden stihsal ekonomisi nnde smrgeleme prosesine girmi lkelerde: Batdaki klsik Burjuvazi-Proletarya (yni modern veren i snflar) yannda, ayrca, Antik medeniyetlere temel olmu kk retim taban zerinde, Tefeci-Bezirgn ekonominin mtemadiyen yklp yeniden kurulmu Tarihsel Devrimler (bir medeniyetin btn sosyal snflar ile birlikte, en son ilkel sosyalist toplumlarca yklmas ve yeniden kurulmas) sistemleri iinde Derebeyileme ile sona ermi Tefeci-Bezirgn Snflar vardr. Bu bakmdan gelitirilmemi lkelerin sosyal tezadlar, Batdaki basit snflar savandan ok daha karmaktr. 2- Bat Emperyalizmine asl hkmeden artk (Kapitalist-Byk Emlk Sahipleri) denilen 19. yzyln klsik hkim ifte snf deil, bu iki snfn en kodamanlarn Bankalarda, Trstlerde, Kartellerde, Konzernlerde, Holdinglerde domuz topu etmi Tekelci Finans-Kapital zmresidir. Geri lkelerde de asl gericiliin zgc: Byk merkezlerde yuvalanm bulunan bu Modern Finans-Kapitaldir. Ama lkenin geni tara kasabalarnda ekonomiye ve topluma hl hkmeden eraf, yan, derebeyi tiplerine karm Antika Tefeci-Bezirgn snflar (Kuran- Kerimin Rba diye zellikle Mekk Srelerde Haram ettii faizcilik ve vurgunculuk mmessilleri) emperyalizmin yedek gcdr. Trkiyede Amerikan hegemonyas altnda iktidara gelen DP o iki (modern Finans-Kapital zmresi ile ____antika Tefeci-Bezirgn snf)nn artsz kaytsz ittifak ve tehakkmlerinin siyas sentezidir. Bu rtica cephesine kari Vurucu g (ordu genlii): bata en tekiltl ve uurlu tek modern sosyal snf olan i snfn zg ve btn kkburjuva (Kyl, Esnaf, Aydn, vb.) ve serbest rekabeti (tekelci

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

129

kodamanlara ve emperyalizme kar vatan, milleti satmyacak) sermayedarlar Halk Yedek Gc olarak tekiltlca tutar ve harekette desteklerse, hem kazanlan siyas iktidar yklmaz olur, hem lkenin muasr medeniyet seviyesi ne ulama temposu byr, abuklar. Hizbl Baasn teorik yapsn etd etmek isterim. Ancak, imdiye dek izliyebildiim pratik politikas yukarda zetlemiye altm grlerimle yakn akraba gibidir. Hele Ferik Hafz el Esat Hazretlerinin son Franszca Le Monde gazetesine verdii rportajn okuyunca o noktadaki kanaatim daha da kuvvetlendi. Onun iin, Trkiyeden kmak zorunda kalnca, fikir ve ruhuma ilk tevart eden Suriye oldu. Zaten Hz. Muhammedin byk nnel Mslimine ihve! prensibi, daha dn hepimizin ayn Osmanl cmiasnda bir cz olduumuz ve hele Suriye devrimcilerinin Osmanl militarist derebeyliine komprador ttihat zulmne kar yiite mcadeleleri unutulamazd. srail btn Trkiye halknn dman grd bir lkedir. Btn Trkiye ekonomisinin ve masonik yollardan politika, idare ve kltrnn Yahudi tesiri altnda ezildii bir gerektir. Trkiyenin uurlu ve sol aydnlarna gre: srail Arap dnyasnn belinin arkasna aklm bir emperyalist kamadr. akl sebebi, Bat kapitalizminin candamarlarndaki akar kan olan Yakndou petrollerini Akdenize getiren payplaynlardan ounun Filistinden gemesi ve bu petrol borularna srail gibi her an Emperyalist silhl mdahalesi ile desteklenebilecek bir beki kpeinin kapitalizm iin vazgeilmez oluudur. Bu adan srail-Filistin meselesi, gerekte Dnya Emperyalizm-Sosyalizm meselesidir. Ve ylece zmlenebilir. Arap milleti, kimi derebeylere ramen, bu hakikatn na ve pratiine girmi bulunuyor. Emperyalizm, hele Amerika U.S. (CIA), dnya tehakkmn salamak iin son yllarda geri lkelere iki katl fzeler gibi iki merhaleli kargaalklar sokma usuln kullanyor. Endonezyada kanl fcialar yaratan bu usul Trkiyede de her 10 ylda bir denendi. 27 Mays l960 ihtilli suikast amortize etmiti. O zaman da Amerika (CIA), inklp balatp mrteci bitirme, soldan gsterip sadan vurma ifte merhaleli, iki katl oyununu yapt. Bereket Ordu genlii oyunu ok az nledi. 27 Maystan sonra, Trkiyede Sosyalizm yasak edilmekten kt. Btn aydnlar ve iileri uyarmya balad. O zaman, Birinci Kurtulu (Kuvaymilliye) savanda nlenen Amerikan Mandas m (ttihat ve Terakki Partisi), yoksa ngiliz Mandas m (Hrriyet ve tilf Partisi) olalm teslimiyetinin 1945 ylndan beri nce yava, sonra yldrm abukluu ile Amerikan Mandas biiminde Trkiyede btn radarlar, ABDli sleri, yabanc uzmanlar, askerleri, Bar Gnllleri ve kovboy, sinema, Amerikan modas, hatta din perdesi altnda CIA casus tekiltlar ve siyaset bezirgnlklar ile yerlemi bulunduu gittike daha ac ac anlalmya baland. lk tepki Amerikan stihbarat ile 6. Filo gsterilerine kar belirdi. Amerikan denizcileri denize atld. Amerikan elisinin otomobili yakld. Amerikan messeseleri rselendi. Aydnlarn ve gen-

130

SHA NSAL

liin akslameli olarak gze arpan Amerikan dmanl, 1970 Hazirannda patlak veren ii ayaklanmalar zerine kesin safhasna giriyordu. Gerek CIA, gerek onun yerli uaklar bu gidii nlemek ve yldrmak iin ou aylkl ajanlarla isiz lumpenlerden derlenmi Komando yahut Ergenekon Arslanlar yahut lk Ocaklar diye halkn alay mevzuu olan silhl emperyalist eteleri kurdu. Bunlara Alpaslan Trke gibi Kbrstan Trkiyeye sokulup Harbiyede rk olarak yetitirilmi kimselerin kurduklar szde milliyeti, gerekte Amerikanc partiler, Kayserinin en zalim feodal Tefeci-Bezirgnlarndan Feyzioullarnn Gven Partileri maske edildi. Adalet Partisinin Amerikan irketlerinde ortak Demireli hkmet eliyle, CHPnin nn kanad tarafsz grlerek o Komando klkl gizli ajanlarn gn ortas, halk iinde ilerici genleri kurunlayp kamalarn gittike azdrdlar. Bu durumda ya lmek, ya meru mdafaaya gemek zorunda braklan devrimci genler, Filistin savalar ile temasa geip Arap dnyasnda gerilla metotlarn renmeye giritiler. Son zamanda genliin arasna kkrtc provokatrlerin sokulduu ve uur ve disiplin dna itilmelerin oald seziliyordu. Bununla birlikte, Ordu genlii ve taban Birinci Kurtulu (Kuvaymilliye) geleneinin Amerikaya kar kinci ve daha uurlu bir Halk Kurtulu Sava isteini sratle benimsiyordu. 27 Mays Anayasas: Trkiyenin Sosyal Cumhuriyet olduunu ve milletin, halkn Direnme (Muhalefet) Hakknn kutsiyetle tanndn yazyordu. Ordu Vazife Talimatnamesi, Orduya Anayasay korumak ve kollamak grevini veriyordu. AP iktidar ve btn teki Bezirgn ve Finans-Kapital siyas partileri genlie kar tatbik ettikleri ldrc ve soysuzlatrc illegal tehakkm ve basky Ordu genliine ve tabanna kar yrrle geirmekten cizdi. O sebeple, Ordunun tarafsz kitlesini tedirgin etmek iin Krt meselesini ve vakitsiz patlamalar kkrtyorlard. Bu kast tutmaynca iki merhaleli ordu mdahalesi plnland. Ordu iindeki ilericilere devrimci sol bir hareketi birlikte, hiyerari bozulmadan, bata Genel Kurmay Bakan ve Kuvvet Kumandanlar gelmek zere yapma yolu uygun gsterildi. Ordu ilericileri kuvvetlerine, hakllklarna gvenerek bu yolu tuttular. 1960da 27 Mayslardaki daha devrimci kanadn, 1963de 21 Mayslarn geciktirme hatasna 1971 Mart 12 Muhtra clar da dtler. Hareketi 9 gn sonraya braknca, bir mtereddidin ihaneti ile CIA ve yerli ajanlar Ordunun tepesindekileri iki yzl davranmaya ekebildi.O vakit, kinci basamak tatbik edildi. 12 Mart Muhtras madde oldu. Birinci madde: Parlementoyu, Hkmeti ve Siyas Partileri sulu sayd. kinci madde: o suun nklp kanunlarna uygun olarak tmir edilmesini, gene Partiler st kalmas istenen Parlamentodan istedi. Bu yaplmazsa Ordunun resen idareye el koyaca 3. madde ile ihtar edildi. APnin Demirel hkmeti istifa ettirildi. Bylelikle vakit kazanan gerici elemanlar aldattklar Ordu ilericilerini ni basknla tepeden tasfiye ettiler. Suladklar Parlementodan en ar Skynetim kanunlarn ve kararlarn Nihat Erim hkmetine karttlar.

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

131

Bu oyun, Trkiye Finans-Kapitalistlerinin, dnya Finans-Kapitalistlerinin emriyle oynad aldatmacadr. Ancak, Yalancnn mumu yatsya kadar yanar. Trkiye en mthi bir iktsad buhran iindedir. 21. yzyl sonuna dek diyemiyecei d borlara boulmutur. Sanayi, Finans-Kapital elinde, yabanc kumpanya ve devletlerin msaade ettikleri irat tufeyli biiminde olduu iin, ziraat de birka bin tefecinin traktrleri ile kkleri kaznan ky nfusu ve ok abuk artan nfus byk ehir varolarn Gecekondular ve a isizlerle doldurdu. Yarm milyon ii Avrupaya can att. Bir milyon isiz darya kamak iin Bulma Kurumlar nnde rvet vererek nbet sras bekliyor. Her yl 400 bin kadar artan 2.5 milyon isiz-yoksul srnyor. tede d ticaret 40-50 Yahudi yahut melez firmann dviz kaakcl ve fatura oyunlar ile her yl artan aklarn, yaman Bte aklar ile yartryor. Onun iin Trkiye Finans-Kapitalistleri Nato-Cento-Seato emrinde Avrupa Ortak Pazarna ve parlamentolarna, cankurtaran simidine sarlrca sarldlar. Satlmadk mill menfeat ve snr brakmadlar. Bu kmaza, baya bir kukla olan N. Erim hkmeti veya Skynetimlerin drakonyen kanunlar hibir kar yol getiremez. Tersine ekonomik ve tezatlar bsbtn dinamitletirir. Rejimin tek umudu, Amerikaya ve onun Trkiyedeki semitik ve masonik kollarna yaranmaktadr. Bu ise, memlekette daha korkun devrimlere zemin hazrlamaktan baka sonu veremez. Devrimcileri oaltr, ilericilie yeni ufuklar aar. 12 Mart Muhtras henz mantk neticelerini vermemitir. Asl ngar, sra sz edilen Reform lara gelince kopacaktr. Tepeden inme Skynetim yrtcl Ordunun ilerici glerini ileride daha tedbirli olmya zorlamaktan geri kalmyacaktr. Genlik ise, bir daha geri dnmemecesine sosyal problemlerin iindedir. Din hisleri CIA ajanlarnn istismar etmelerinin de bir haddi gelecektir. CIA, petrol eyhlerinin maskesini kullansa da, gericilik birka satlk kiinin aylkl asker liinden teye geememitir. Menderes Ordunun Demokratik eilimi ile, Demirel Sosyalist eilimi ile karlat. Aradaki fark 10 ylda kendini gsterdi. Haksz bask ile (Mecellenin dedii gibi): Bir ey zyk oldukta, mttesi olur.

132

SHA NSAL

Dr. Hikmet Kvlcml as one of the sources of Turkish communist thought

Born in Macedonia in 1902 Hikmet Kvlcml joined the communist movement after receiving a religious and nationalist education and getting involved in activities pertaining to such ideologies. In 1925 he was elected to Turkish Communist Partys (TCP) Central Committee in the Establishment Congress which brought early fractions of the communist movement together. Until Komunterns liquidation decision in 1936 he stayed a prominent member of Dr. efik Hsns group which was the governing fraction of the party. Kvlcml, who spent twenty-two years of his life in prison, is distinguished from the others within the TCP tradition with his theoretical work. Union and Progress tradition, which may be considered to be the founder of political tradition in Turkey, is the speaking of intellectuals -or rather the educated cadres who are involved in some relation with the state, in one way or another- with a mission of saving something and in the name of some people. Things to be saved might be state, nation, religion and even humanity and those spoken for are people, the Muslims or worker-peasant masses who do not like talking that much and who are not involved in from political participation. In Yol (The Way), written in 1930s, Kvlcml, in accordance with the Stalinist scheme, constructs Kurdish ethnicity as a nation and displays examples of Turkish nationalism which can be attached to the rationalization pattern of TCP . After the separation in 1936 and during the long imprisonment period in Krehir prison Kvlcml developed his Tarih Tezi (History Thesis) which would determine his later political thought and activities. After getting out of prison Kvlcml established Vatan Partisi (Fatherland Party) which might be considered to be the first political output of these theses. Fatherland Party was supported by TCP that was trying to resurrect while its administrators were in prison. Kvlcml tried to manipulate the political conflicts within the state after Fatherland Party -which may be defined as a nationalist and corporatist partywas banned until the rise of youth movements in late 1960s. He tried to establish some relations within the army before the 12th March junta which came

TRKYEDE KOMNST KAYNAKLARDAN BR: DR. HKMET KIVILCIMLI

133

after the leftist revival; however, he had to leave Turkey after 12th March coup detat. In Tarih Tezi Kvlcml analyzed the problematic of formation-collapse of pre-capitalist societies and tried to explain historical development with barbaric interventions. This perspective determined his analyses on Turkeys class structure. His evaluation of the army as an autonomous and revolutionist structure -a constituent of these analyses- affected some of the later leftist groups deeply. It also affected the process of breaking up with political tradition in Turkish left which inaugurated particularly with the effect of political groups after 1960s. These effects are also the apparent signs of the dual character of pre-1960 communist movement. This communist tradition, whose influences still survive, is one of the most radical defenders of the bourgeois program of the Bolsheviks, i.e. the self-determination of the nations- at the international level, while supporting thesis like national left at the domestic level. In this essay Kvlcml is argued to stand in the middle of the dual structure created by the breaking off period in the history of the Turkish communist movement which should be considered within the frame of this period.

134

Mehmet Ali Aybar: Sosyalist solda 40lardan 90lara bir kpr

Aylin zman*

Giri
Mehmet Ali Aybar (1908-1995), Trkiye i Partisi (TP) (1962-1970) ve Sosyalist Devrim Partisinin (SDP) (1975-1979) Genel Bakanl grevlerinin yansra, Trkiyeye ilikin saptamalar ve Marksist kurama ilikin deerlendirmeleri ile Trk sosyalist hareketinin nde gelen isimlerinden biri olmutur. Marksizmin bilimsel aratrma ve irdeleme konusu olmaktan karlp, politikann bir arac durumuna indirgenmesine ve adeta bir din haline getirilmesine kar kan tavr, ve bu erevede klasik Marksist-Leninist gr eletirisi zerine yaplandrd grleri Trk sosyalist hareketi ierisinde Aybarn nemini belirgin bir ekilde ortaya karmaktadr. Aybar siyasi hayat boyunca, sosyalistliinin sorgulanmasna kadar srp gidecek sulamalarla kar karya brakan, ferti sosyalizm, hrriyeti sosyalizm, gleryzl sosyalizm, insan iin sosyalizm gibi kavramsallatrmalar ve bu erevede Trk sosyalist dncesine getirdii tematik yenilikler bugn Trk solunda yeni yeni tartlmaya balanan pek ok sorunun Aybar tarafndan daha 1960l ve 1970li yllarda gndeme getirildiini gstermektedir. Bu dorultuda, Trk solunu dnya solunun tartmalar iine sokan ve Leninist kuatmay kran isimlerden biri olarak Aybarn, Marksist kurama ihanet ettii gerekesiyle sulanmas ya da anlalamamasnn Trk sosyalist hareketinin yapsyla yakndan ilintili olduu sylenebilir. Trkiyede belirli dnemlerde sosyalistler arasnda yaanan iktidar kavgasnda tartmalarn ounlukla strateji ve taktik zerinde younlamas bu ilintinin temel noktasn oluturmaktadr. Zira, strateji ve taktik ekseninde younlaan

(*) Hacettepe niversitesi, Kamu Ynetimi Blm.

TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

135

bir tartma, pek ok sosyalist tarafndan Marksist kuramn derinlemesine ele alnmasn engelleyen en nemli unsurlardan biri olmutur. Ancak, bunun kadar nemli ikinci bir unsur olan Sovyet sosyalizminin Trk sosyalist hareketi zerindeki uzun yllar sren greceli hakimiyetinden de bahsetmek gerekir. Bu hakimiyet, bilimsellik kaygs erevesinde Marksizmin bir dogma ekline dntrlmesiyle sonulanm ve kurama ynelik tartmay adeta tabulatrmtr. Kabaca deerlendirilen bu yap, Trk sosyalist hareketinin nemli bir blmn yirminci yzyln ortalarndan itibaren Bat solunda hararetle tartlan pek ok soruna yabanc klarken, ayn zamanda Sovyet sosyalizminin yklmas ile birlikte yaanacak yenileme sorununun almasn gletirecek bir birikimsizlik yaratmtr. Reel sosyalizmin kmesiyle birlikte, yeni bir balangcn eiine gelen sol hareket 12 Eyll askeri darbesi ile balayan sre ierisinde ortaya kan birleme sorununun yansra yenileme sorunuyla da kar karya kalmtr. yimser bir adan yaklaldnda sz konusu dnem, Trk solunun ortak bir dnsel ve eylemsel zemin zerinde yeniden yaplanmas yolunda bir oluum olarak deerlendirilebilir: Marksizmin uzun yllar kapal kalan yz aa kmaya balam ve daha nce deinilmeyen, belki de tanmlanmayan pek ok sorun alan Trk solunun karsna dikilmitir. Solun insanlar, Marksizmin o kat nesnelciliinin, hatta pozitivist mutlaklnn yllar yl gizledii gerekleri imdi yava yava grebiliyorlard. Hep yok saylan birey; O gne kadar sekterce bir kenara itilen ama aslnda Marksizm ile sentezlenebilecek baka tarihsel retilerve ekonomist indirgemecilie mahkumiyet yznden ayrca ele alnmaya deer bulunmayan ideolojik ve kltrel sorunlar (ulhaolu, 1997: 10) 1960-1980 dnemi boyunca yaptklar saptama ve deerlendirmeler kapsamnda bugn Trk solunun kar karya kald tematik yeniliklere ilikin baz ipularnn yakalanabildii isimlerden biri olan Aybar, bu niteliiyle, bir yandan Trk sosyalist hareketi ierisinde yer alan entellektel kesimin nemli bir parasn olutururken dier yandan dnsel ve siyasal pratiiyle Bat Marksizminin1 belli tartma gndemlerini Trk sosyalist hareketine kazandrmtr. Bu alma birbiriyle rten iki temel eksen etrafnda yaplandrlmtr: Aybarn Trkiyeye ilikin saptamalarndan yola klarak Trk sosyalist hareketine hem dnsel, hem de siyasal anlamdaki katklarnn saptanmas ve dnce yapsnn Bat Marksizmi ile ilikilendirilmesi, ki bu en belirgin ekliyle Marxn hmanizmasn gndeme getirmektedir. Buna bal olarak alma dnemsel ve kuramsal boyutlarn i ie getii be blmden olumaktadr. lk drt blm Aybarn Trk sosyalist hareket ieri1 Bat Marksizmi belirli bir zaman ya da belirli bir mekan yanstan bir kavram deildir. Ancak, Marx ve Engelsden sonraki dnemlerde ortaya kan kuramclarn, Marxn retisine yaptklar birtakm kuramsal katklarn birbirleri ile kesime ve farkllama noktalar temelinde ortak bir dnsel yap geleneinin oluumuna katkda bulunduklar sylenebilir. Bkz. (Anderson, 1982)

136

AYLN ZMAN

sindeki farkl konumuna temel tekil eden kavramsallatrmalarnn dnemlere yaylm analizlerini iermektedir. Takip eden blm Aybarn Marksist kurama ilikin saptamalarn ve bu dorultuda bilim ve bilimsel dnce konusunda ald tavr konu edinmektedir. Burada vurgulanmas gereken nokta bu blmn dnemler-st niteliidir. Zira, Aybarn bilim ve bilimsel dnce ile ilgili fikirleri dnemsel analizlerde n plana kan temalarn rahmini oluturmaktadr. 1940l ve 1950li yllar kapsayan ilk dnem Aybarn tek bana mcadele yllardr. Aybarn bu dnemdeki fikirleri zellikle 1960l yllardan sonra yapaca baz saptama ve deerlendirmelerin ekirdeini oluturmalar asndan olduka nemlidir. Zira Aybar daha o gnlerde sosyalist olduunu, ama ne tr bir sosyalist olduunu da aka ifade etmitir. Kendi deyiiyle, kendisini sosyalist saymas 1945li yllardan ok daha ncesine gitse de, Aybarn sosyalizm ile ilgili fikirleri ilk olarak stanbul niversitesi Devletler Hukuku krssnde doentlik grevini srdrd 1945li yllarda, Vatan gazetesinde yazd yazlar erevesinde somutlamtr. Bir yl sonra, yazm olduu yazlar nedeniyle, niversitedeki grevine CHP ynetimince son verilen Aybar, 1947 senesinde, nce ksa bir sre ierisinde Skynetim Komutanl tarafndan yasaklanacak olan haftalk Hr gazetesini, daha sonra ise tertiplenen bir saldr sonucunda kapatlacak olan Zincirli Hrriyet gazetesini kard. Aybarn 1940l ve 1950li yllarda yazd yazlar szkonusu dnemde Trk siyasal hayatndaki gelimelerin bir eletirisi niteliindedir. CHPnin tek parti ynetimine ynelttii eletirilerini, hrriyet, eitlik, demokrasi kavramlar erevesinde yaplandrrken, ekonomik eitsizlik ve smry demokrasiye giden yolda en nemli engeller olarak n plana kartmtr. Daha sonraki yllarda byk tepkiye neden olacak hrriyeti sosyalizm kavramsallatrmasnn ve anti-Sovyetik grlerinin k noktasn oluturan, ya da bireyi ama alan bir sosyalizm modeline olan inancn ferti sosyalizm kavramsallatrmasyla, Aybar ilk kez bu dnemde ortaya atmtr. Aybarn o dnemde zerinde durduu baka bir nokta ise, bamszlktr. Bu erevede, sz konusu dnemdeki Trk D Politikasnn eletirisi, yazlarnn ana temasn oluturmutur. 27 Mays 1960 darbesi ile balayan ve 1970 senesinde TP Genel Bakanlndan, 1971 senesinde de partiden istifa etmesine kadar sren ve almada iki ayr blmde incelenecek olan dnem Aybarn non-Sovyetik tavrnn anti-Sovyetik bir ekil ald dnemdir. Bu dnemde, Marksist kuram erevesinde Trkiyenin tarihsel ve toplumsal gereklerini yorumlamas ve bu balamda, Trkiyeye zg bir sosyalist model yaratma abas belirginlik kazanmtr. 1960larn sonunda gelitirdii hrriyeti sosyalizm kavramsallatrmas Trkiyeye zg sosyalist model balamnda kuramsal bir alm oluturmas asndan Trk sol dnce tarihi iin olduka nemlidir. 1970li yllarn ikinci yarsndan itibaren Aybar rgt sorunu ve parti ii b-

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

137

rokratikleme zerinde younlamtr. Dnem sonuna kadar SDPnin genel bakan olarak siyasal hayatna devam eden Aybarn Leninist parti modeline getirdii eletiriler ve yeni rgtlenme modeli araylar anti-Sovyetik tavrna iyiden iyiye belirginlik kazandrmtr.

Aybar dncesinin temelleri: Ferti sosyalizm ve bamszlk

kinci Dnya Sava sonrasnda Trkiyede ve dnyada oluan yeni siyasi yaplanmalar, Aybarn 1940l ve 1950li yllarda eitli gazete ve dergilerde yaymlanan yazlarnn ana temasn oluturmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi, Aybarn bu dnemdeki dnsel izgisi bir yandan daha sonraki grlerine temel oluturmas, dier yandan da sz konusu yllardaki siyasal oluumlara sosyalist bak asndan kaynak tekil etmesi asndan nemlidir. Zira, Aybarn, almann daha sonraki blmlerinde incelenecek olan grlerinin birou kendi deyiiyle sezisel olarak 1940l yllardan beri varlk gsterseler de, zellikle Leninist rgt modeli konusunda gelitirdii fikirleri sosyalist mcadeleyle geen sre ierisinde bir birikim neticesinde olumutur. (Akar, 1989: 131) Aybar, kendisini sosyalist olarak tanmlamasna ramen, o yllarda Trkiye Komnist Partisine (TKP) ya da dnem boyunca kurulan dier sosyalist partilere katlmayp, mcadelesini yazd yazlar erevesinde tek bana srdrmesini sahip olduu farkl sosyalizm anlayna balamtr. (Akar, 1989: 131) Bu anlay, yllar sonra Marksist-Leninist izgi ile Aybar dncesi arasnda somutlaan ayrmn k noktasn oluturacaktr. Sosyalist mcadele iindeki ilk yllarnda, Aybarn zellikle demokrasi ve bamszlk kavramlar zerinde younlat grlmektedir. Byle bir yneli, sz konusu dnemde Trk siyasal hayatnda ve uluslararas konjonktrde yaanan sorun ve gelimelerle yakndan balantldr. kinci Dnya Savann sona ermesi dnyada yeni bir dengeyi de beraberinde getirmekteydi. Yeni dzenin ekillendii bu dnem, bir tarafta A.B.D. br tarafta S.S.C.B.nin liderliinde iki kutuplu bir yaplanmaya sahne olmaktayd. Uluslararas siyaset sahnesinde kendini gsteren bu yeni oluumlar, savan bitiminden ksa bir sre sonra Trk siyasal hayatnda etkilerini gstermeye balamt. Dnya yeni bir tarih dnemine adm atarken, Trkiye, d politikasnn yansra, i politikasn gzden geirmek durumuyla kar karya kalmt. Zira, kinci Dnya Savanda mttefiklerin zaferi bir anlamda totaliter tek parti rejimleri karsnda demokrasinin ve zgrln zaferiydi. Yeni dnya dzeninde yer almak iin C.H.P ynetici. lerinin bulduu zm, bat blokuna yaklamak, ve bu anlamda demokrasiler kervanna katlmakt. (Eroul, 1970: 3-9, Koak, 1995: 134-40) Savaa katlmam olmakla birlikte, istikrarl bir ekonomi politikasndan yoksun olunmas Trkiyede kitleler arasndaki ekonomik eitsizlii gnden gne arttrmaktayd. Ekonomik adaletsizliin yansra, tek parti ynetiminin baskc

138

AYLN ZMAN

tutumu karsnda, rejime kar muhalefet gitgide younlamakta, demokrasi ve dnce zgrlnn nemi dnemin aydnlar tarafndan, temkinli de olsa, sk sk vurgulanmaktayd. zellikle Vatan ve Tan gazeteleri iktidarn baskc tutumuna yneltilen eletirilerin en youn olarak yer ald gazetelerdi. Uluslararas alandaki gelimeler, 1945-1950 yllarnda demokrasiye gei adna, i siyasette snrl da olsa birtakm olumlu etkiler gstermekle birlikte, sol zerindeki basklar devam etmekte ve bir paranoya niteliine brnmekteydi.2 te, Aybarn C.H.P ynetimi tarafndan stanbul niversitesindeki iine son . verilmesine neden olacak Gerek Hrriyet Rejimi Yolunda balkl ilk yaz dizisi Vatan gazetesinde byle bir ortamda yaymlanmaya balad. (Aybar, 1945a) Bu yazlar erevesinde, Aybar ilk kez kendi demokrasi ve sosyalizm anlayn tanmlamaktadr. Bu erevede, tek parti ynetimini eletirmesinin yansra, C.H.P iktidarnn uygulad Kat zerinde Demokrasinin (Aybar, 1945b) gerek . Gerek Hrriyet Rejiminden gerekse Bat Avrupa modelini ya da liberal demokrasileri simgeleyen Romantik ve Soyut Demokrasilerden (Aybar, 1945c) farkn ortaya koymaktadr. Kat zerinde Demokrasi kavramsallatrmas ile tek parti ynetimince vicdan, dnce, sz ve yaz, toplant hrriyeti, ahs ve mal dokunulmazlna getirilen kstlamalar gndeme getiren Aybara gre bu tip hkmet ekillerinde vatandalarn hkmete katlmalar esasen sz konusu deildir. Liberal demokrasilere gelindiinde ise, serbest seim sistemi, ve ferdi hak ve hrriyetlerin varln kabul etmekle birlikte, Aybar demokratik ynetimlerin en nemli iki niteliini oluturan hrriyet ve eitliin bu tip rejimlerde ne derecede gerekletirildiini sorgulamaktadr. Zira, Aybara gre Demokrasi bir hasretin ve bir inann hkmet eklidir. Hrriyet ve eitlie inann (Aybar, 1945c) Aybarn bu iki unsur erevesinde altn izdii nokta, bugn elinde fazla olandan alp, hi olmayana vereceiz anlayyla ekonomik eitsizliin ortadan kaldrlmas, yaam koullarnn kitleler lehine iyiletirilmesidir. Zira, Aybara gre solculuk ilericiliktir ve farkl sosyalist eilimde olanlarn temelde birletikleri en nemli nokta adaletsizliin kaynan ekonomik dzende grmeleridir. te bu anlamda, Aybara gre solculuk, demokrasinin ta kendisidir. (Aybar, 1947b). Pekiyi, adaletsizlik nasl nlenecektir? Daha sonraki yllarda Aybara yneltilecek olan revizyonist sulamalarnn belirli bir blmne temel tekil eden ve o dnemde Aybarn Gerek Hrriyet Rejimi olarak tanmlad ferti sosyalizm for-

2 4 Aralk 1945 sabahnda Komnistlere lm sloganlaryla hkmet tarafndan kkrtlan bir grup rencinin Tan ve La Turquienin basld matbaasna ve sol yaynlar satyor gerekesiyle belirledikleri kitaplara saldrdklar bilinmektedir. Detayl bilgi iin bkz. (Aybar, 1988a: 29-31). Ayrca, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesindeki derslerinde solculuk propagandas yaptklar gerekesiyle Niyazi Berkes, Behice Boran, Adnan Cemgil ve Pertev Naili Boratav 1948 senesinde grevlerinden atlmlardr. Dnemin genel bir deerlendirmesi iin bkz. (Zrcher, 1995: 299-315).

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

139

ml tam bu noktada gndeme gelmektedir. Bu formlasyon Aybarn daha sonraki yllarda da inanla savunaca demokrasi ve sosyalizmin birbirini tamamlayan btnlnn ilk ifadesidir. nsann rejim adna var olduu deil, rejimin insan iin var olduu bir dzeni, sosyalist demokrasiyi simgelemektedir. Aybar, gerek hrriyet rejiminin n koullarn ya da toplumsal adaletin gerekletirilmesi ile ilgili dncelerini ifadelendirirken yukardaki soruyu da cevaplandrmaktadr: Diktatrlerin kucana dmemek iin, demokratik messeseleri mutlaka muhafaza edeceiz, yetersizliklerini gidereceiz. Fakat herhalde temel hrriyetlerin koruyucusu olan demokratik messeselerden, yani serbest seimden, dokunulmaz temel haklardan, basn hrriyetinden vazgemeyeceiz. Ksacas barmaz iki kelimeyi korkmadan birletirerek diyelim ki: ferti bir sosyalizm tatbik edeceiz. te benim tahayyl ettiim gerek hrriyet rejimi (Aybar, 1945d)3 Demokrasi ve sosyalizmin btnlemesi konusundaki bu dnceleri Aybarn daha o dnemlerde belirginlemeye balayan ve daha sonraki yllarda anti-Sovyetik bir ekil alacak olan non-Sovyetik tavrnn bir yansmasdr. 1946 ylnda yazd bir yazsnda belirttii gibi sovyetizm, sosyalizmin gerekleen bir eklidir; fakat gerekleebilecek tek ekli deildir. Sosyalizme dayanan baka hkmet ve idare ekilleri bulunabilir. (Aybar, 1946) Sz konusu dnemde, Aybarn hassasiyetle zerinde durduu bir baka nokta bamszlk sorunudur. kinci Dnya Sava sonrasnda, S.S.C.B.nin Moskova Antlamas erevesinde dou snrnda kendi lehine dzeltmeler yaplmas ve Boazlarda kendilerine s verilip, Montreaux rejiminin deitirilmesi talepleri, S.S.C.B.-Trkiye ilikilerini gerginletirmi ve Trkiyenin bat blokuna yaklama kararnda en nemli etkenlerden birisini oluturmutur. Bu erevede, C.H.P o dnemde uluslararas siyaset sahnesindeki en gl devlet konumun. da olan A.B.D.nin desteini kazanmaya almtr. Bu abalarn baaryla sonulanmasyla birlikte, Truman Doktrini ve Marshall Plan erevesinde iki lke arasnda bir dizi ekonomik ve askeri ibirlii ve yardm antlamas imzalanmtr.4 Aybar C.H.P .nin bu d politika tercihine kar olduka duyarl ve eletirel bir tavr almtr. Bamszlk yanls grlerinin yansra, Aybarn bu hassasiyetinde devletler hukukusu olmasnn da pay byktr. Nitekim, Aybarn d politika ile ilgili yazlar hukuki adan olduka detayl analizler iermektedir. Aybara gre, Amerika ile yaplan ibirlii, Trkiye asndan emperyalist sm3 Burada vurgulanmas gereken bir nokta, Aybarn sosyalist dzen ierisinde demokratik messeselerin korunmas ile ilgili dncelerinin, Rosa Luxemburg tarafndan Lenin ve Trotskyye yneltilen eletirilerle olan paralelliidir.. Ancak, Aybarn bu paralellii dile getirmesi 1960l yllarn sonuna rastlamaktadr. Rosa Luxemburg kayglarn yle dile getirmitir: Genel Seimler, snrsz bir basn ve toplant zgrl, zgr dnce mcadelesi olmadan yaam tm kamu kurumlarnda solar, bitkisel olur ve brokrasi tek eylemli e olarak kalr Bkz. (Luxemburg, 1989: 90). 4 kinci Dnya Sava Sonras Trk d politikasndaki gelimeler iin bkz. (Gnlbol ve lman, 1986: 192-221).

140

AYLN ZMAN

r srecinin balangcn oluturmaktadr. Ancak burada alt izilmesi gereken nokta, Aybarn Amerika konusunda olduu kadar olmasa da, Trkiyenin S.S.C.B ile olan ilikilerine de temkinli yaklamasdr. Aybar bu konudaki grlerini yle dile getirmektedir:
Ne Sovyet Peyklii, ne Amerikan klelii. Dosta dmana kar ilan ediyoruz i politika ve d politikada bu memleketin hayrna bildiimiz yol ite budur. Ne sinsilik, ne gizlilik, ne maske. Trk halk ynlarnn istiklali, hrriyeti, refah iin apak bir mcadele. Tuttuumuz yolun bu memleket halknn hayrna olmadn iddia ve isbat edebilecekler varsa, bekliyoruz. Hodri meydan! (Aybar,1948)

Bu balamda, Aybarn ideali tam bamsz bir Trkiyedir. Bu ideal erevesindeki referans noktas ise, Trkiyenin emperyalist glere kar verdii Kurtulu Savadr. Aybara gre, siyas ve iktisad olarak tam bamsz Trkiye idealine kavumak iin emperyalizme dman olan ve halk kitlelerinin menfaatini gznnde bulunduran Kuvayi Milliye Ruhuna sadk kalnmas gerekmektedir. (Aybar, 1947a) Emperyalizmi temelde ekonomik dzeyde alglamakla birlikte, Aybarn zerinde durduu bir baka nokta emperyalizmin kltrel boyutudur. 1952 ylnda yazd bir yazsnda zellikle o dnemde yaynlanan yabanc yaynlarn mill kltr yok etme, yozlatrma tehlikesine dikkat ekmektedir. Aybara gre fikir hayatmz, edebiyatmz, sanatmz, geleneklerimizin iyileri, btn manevi deerlerimiz tehlikededir. (Aybar, 1952)5 Ancak bu noktada Aybarn gr yabanc kltr dmanl olmayp, yabanc bir kltrn dayatmac ve krkrne kabullenilmesidir. (Aybar, 1952) Aybar, emperyalizmin kltrel boyutu ile demokratik messeselerin zorunluluuna ve nemine dikkat ekse de, sz konusu dnemde henz bu grlerini kuramsal bir ereve ierisine yerletirmemitir. Zira yazlarnda yukarda da belirtildii gibi gnlk siyasi kayglar, kuramsal kurgulardan daha n plandadr. Ancak, kukusuz pek ok saptamalar gibi, ileriki dnemlerde st yap alt yap ilikisinin deerlendirilmesine ve st yap kurumlarnn greceli belirleyicilii konusundaki dncelerinin kkleri bu vurgularda sakldr.

Trkiye sosyalizmine ilikin savlar

1961 Anayasasnn kabul Trk sol hareketinin illegaliteden legaliteye kmas srecinde bir dnm noktas niteliindedir.6 1960-1980 dneminde, sol hareket
5 Aybarn bu yazs Tahsin Hsn takma adyla yaymlanmtr. 6 1960l yllarda Aybarn yaz ve demelerinde zerinde olduka sk durduu konulardan biri 1961 Anayasas ile sosyalist dzen arasndaki ilikiler temelinde Anayasann sosyalizme ak niteliidir. rnek olarak Bkz. (Aybar,1968: 488-9, 554-8, 559-600, 1988a: 116-125).

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

141

iindeki rgtlenme ve partileme, Trk siyasal hayatnn hi bir dneminde olmad kadar yaygnlk kazanmtr. Bu yaplanma ierisinde, sol hareketin parlamenter dzende grnrlk kazanmas iin ortak bir platform hazrlayan TP, merkezi bir nem tar. Varolan yasalar erevesinde oluan TP, legalite ierisinde belirlenmi yapsnn yannda, illegal bir baka rgtlenme arayna girmemi ve Batdaki sol rgtlenmelerle kyaslandnda bu yapsyla komnistlerden ok sosyal demokratlara yakn bir izgide olmutur. deolojik olarak deerlendirildiinde ise temelde Leninist olmayan bir Marksizmi savunmutur. (Belge, 1989: 38) TPin Trkiyede sosyalist hareketle ilgili olarak birbiriyle eliik iki yaplanmann temelini hazrlad sylenebilir. Parti bir yandan Trk siyasal hayatnda o gne kadar solda var olan boluu sosyalist bir parti olarak doldurup, sosyalistler iin birletirici bir alan olutururken, dier yandan zellikle 1970lerde Trkiyede sol harekete damgasn vuran blnmelerin ve hiziplemelerin temelini hazrlamtr. Aybarn aktif siyasete atlmas, 1962 ylnda TP Genel Bakanl grevine seilmesi ile balar. Bu tarih ayn zamanda TPin gerek kimliine kavumas ve faaliyet gstermesi srecinin balangcdr. Sosyalist solda hakim olan eilimle paralel olarak, 1960l yllarda, Aybarn gelitirdii dnceler zellikle Trkiyeye zg analizleri ve bu erevede sosyalist savlarn Trkiye gereine uygulanarak, Trkiyeye zg sosyalist model araylarn kapsamaktadr. Aybarn Trkiyeye ilikin tezlerine temel tekil eden sorun, kkleri tek bana mcadele yllarna dayanan bamsz, demokratik, sosyalist bir Trkiye yaratlmas idealidir. Trkiye Sosyalizmi, Sosyalizmin Trkiyeye zg tarih koullar iindeki uygulanna ve bu koullarla bu koullar iindeki uygulann teoride deerlendirilmesinden meydana gelen Trkiyeye zg sosyalist teori-eylem sistemidir. (Aybar, 1968: 504) Bu erevede, Trkiyeye zg koullarnn gerek alt yap gerekse st yap kurumlarnda neden olduu yapsal zelliklerin anlalmas birincil neme haizdir. Aybar, Trkiyede toplumsal snflarn deerlendirilmesine ilikin saptamalarnda referans noktas olarak Osmanldan bu yana var olan brokratik devlet geleneini almaktadr. Aybara gre Osmanlda temel eliki siyasal ve ekonomik gce sahip olan brokrat snf ile halk ynlar arasndadr. Brokrasi, Avrupadaki oluumdan farkl olarak, Osmanlda devlet mlk olan topran rantn tmar yoluyla elde ederek, retim aralarna sahip egemen snf konumundadr. (Aybar, 1988a: 144-88)7 Bu anlamda, Trkiyenin temel elikisi Bat top7 Pek ok yazsnda ve demecinde Aybar brokrasiyi anlatmak iin bey takm deyiini kullanmaktadr. Aybar Trkiyede demokrasi tarihine ilikin yapt bir deerlendirmesinde bey takmna ilikin grlerini u ekilde ifadelendirmektedir: Ellerinde tutuklar devlet ile zdeleen bu beyler; halk tepeden inme buyruklarla ynetmenin, devleti koruyup kollamann kendilerinin te-

142

AYLN ZMAN

lumlarnn temel elikisinden olduka farkldr. Batda temel eliki Burjuvazi ve Proletarya arasnda iken Trk toplumunda bu eliki Amerikan emperyalizmi ve onunla ibirlii halinde olan Aa-Komprador-Amerikanc Brokrat ls ile ii snfnn nclnde, topraksz ya da az toprakl kyller ve kk burjuvaziyi kapsamakta olan emeki snflar arasndadr. (Aybar, 1968: 602, 64952) Trkiyenin iinde bulunduu artlar Btn emeki snf ve tabakalar, aralarndaki elikileri yumuatarak tek bir vcut halinde harekete itelemektedir. Bir aya kyde olan ii snfmzn birletirici tarihsel roln oynamas ve bata yoksul kyller olarak btn emeki snf ve tabakalar demokratik ve bilimsel ncl etrafnda tek bir g haline getirmesi adeta kendiliinden gereklemektedir.Sosyal durum ve psikolojileri bakmndan kapitalizme daha dnk olarak bilinen orta tabakalar bile ar smr artlar yznden tam emeki durumuna gelmi ve emekiler safnda yer almlardr. (Aybar, 1968: 656) Aybara gre sosyalist mcadelede burjuvazi ile ibirlii yapmak dnlemez zira byle bir snf yoktur. Byle bir saptamadan hareketle, Aybara gre Trkiyede sosyalist hareketin balang noktas anti-emperyalist bir zellik tayan Kurtulu Savadr. Ancak, Kurtulu Savanda kapitalizm ve feodalizm artklar ile mcadele edilmedii iin -ya da mcadele sosyalist adan yrtlmedii iin- Aybar Trkiyenin ikinci bir (K)urtulu (S)ava vermek durumu ile kar karya kaldn belirtmektedir. Bu noktada, Aybarn d smr ve i smrnn ayrlmazlndan yola karak gelitirdii tezi, Sosyalist mcadele ile Milli Kurtulu mcadelesinin ayrlmazldr. Aybara gre Milli Kurtulu Sava ile sosyalizm madalyonun iki yz gibidir. Geri kalm toplumlarda kurtulu savalarnn zafere ulamas, ancak ieride toprak aal ve yabancya araclk eden kapka kapitalizminin tasfiyesi ile mmkndr. (Aybar, 1968: 465) Burada vurgulanmas gereken dier nemli bir nokta ise, Aybarn 2. Milli Kurtulu Sava erevesinde, emperyalist glerin tasfiyesine kar gelitirdii strateji ile ilgilidir. Sava kavram, militarist eleri artrsa da Aybarn bu kavramsallatrmas zellikle Trkiyedeki Amerikan vatandalarna kar yrtlmesinin gerekli olduuna inand pasif direni modelidir. (Aybar, 1968: 464, 605) Ancak, Amerikan emperyalizmi boyundurluundan bu yoldan kurtulunmazsa, kurtulunamazsa, Amerika Trkiyede kalmak iin zora bavurmu olacaktr. Bu takdirde milli kurtulu sava pasif direnme biiminden aktif direnme haline geer ve gene Aa Komprador ve Amerikanc brokrat lsnn Amerikelinde olan bir tarih grevi olduuna inanmaktadrlar. Halk kk grerek halklk yapanlar da onlardr. Demokrasiyi biim olarak koruduklar halde, biim olarak dahi halkn devleti ynetmesine izin vermeyenler gene onlardr. Bey takm, tarihsel yaps ve dn gelenekleriyle demokrasiye kar olan bir numaral gtr TrkiyedeSosyal adan bey takm, Frenklerin brokrasi diye adlandrdklar sosyal grubun yapt grevi yapar. Yani devlet arkn altrr. Ama bizim bey takm Osmanldan beri egemen bir snf nitelii gsterir. (Mumcu,1990: 190-1).

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

143

kayla birlikte hedef alnmas gerektir. (Aybar, 1968: 660) Aybarn Trkiye ile ilgili saptamalar ile gelien Sosyalist Devrim (SD) tezi, 1960l yllarn ikinci yarsndan itibaren TP iinde grnrlk kazanacak olan Mihri Bellinin Milli Demokratik Devrim (MDD) tezi ile Trkiyenin iinde bulunduu tarihsel aamann deerlendirilmesi ve sosyalist mcadeleye ilikin strateji ve taktikler asndan olduka farkl bir izgidedir. MDD tezi ilk hedef olarak emperyalizm ve feodalitenin yok edilmesini, ikinci aamada ise sosyalizm mcadelesini ngrr. Zira, Trkiyede henz burjuva demokratik devrimi gerekletirilmemitir. Bu koullarda sosyalist devrim yaplmas olanakszdr. Sosyalist devrim aamasna ancak Milli Demokratik Devrim tamamlandktan sonra gelinecektir. MDD tezinde, anti emperyalist ve anti feodal mcadelede ya da Milli Devrimde toprak aalar ve komprador burjuvazi dnda, proleterler, yoksul kyllk, kk burjuvazi, asker ve sivil aydn zmre, devrimci gler olarak tanmlanmaktadr. (Belli, 1970: 63). Bu erevede, sosyalist devrim deimi olan iktidarn lkenin ekonomik ve sosyal yapsn deitirmesi olarak somutlaan bir sretir. SD tezi incelendiinde ise sosyalist devrim siyasal iktidarn snf yapsnn deimesine ilikin bir an olarak tanmlanabilir.8 Bu da demokratik yollardan iktidara gelmek biiminde somutlamaktadr. Aybara gre halkn oylar ile iktidara gelinmedike sosyalizmi Trkiyede kurmak ve yaatmak mmkn deildir. (Bkz. Aybar, 1968: 504, 612). Bu noktada, gerek pasif direni gerekse demokratik kurumlarn arasallna verilen nemin birletirici noktas olarak nitelendirilebilecek demokratik nclk kavramna deinmek gerekmektedir. Aybara gre, Trkiyede sosyalist mcadele ancak ii snfnn demokratik nclnde btn emeki snflarn ittifak ile gerekleir.9 Demokratik nclk kavram iki adan nemlidir. Birincisi, ittifakn salanmasnda izlenecek yntemler asndan. kincisi ise, gerek iktidarda gerekse muhalefette izlenecek yol bakmndan. Btn kararlar emekilerin ortak karar olacaktr. Bu erevede, Aybar sosyalist mcadelede profesyonel devrimcilerin ncln tamamen reddetmektedir.10

8 9

Bkz. (Aren, 1993: 224). Sosyalist mcadelenin biimine ve devrimci glerine ilikin bu nitelik, partinin en nemli ayrdedici zelliklerinden biri olarak, TP Tznn 2. Maddesinde u ekilde ifade edilmitir. Trkiye i Partisi, Trk ii snfnn ve onun demokratik ncl etrafnda toplanm btn emeki snflarn ve tabakalarn (Irgat ve kk kyllerin, aylkl ve cretlilerin, zanaatkarlarn, kk esnaf ve ilerici genliin ve toplumcu aydnlarn kanun yolundan iktidara yryen siyasi tekilatdr. Bkz. (TP Tz , 1967: 4).

10 Ancak bu sorunu kuramsal bir btnlk iinde ele almas 1970li yllarda zerinde younlat rgt sorunu erevesinde gerekleecektir.

144

AYLN ZMAN

Hrriyeti sosyalizm ve alt yap/st yap ilikisine dair bir deerlendirme

S.S.C.B.nin Austos 1968de ekoslovakyay igal etmesi, Trk solunun en derin bunalmlarndan birini yaamasna katkda bulunmas (Belge, 1987: 171) asndan olduka nemli bir gelimedir. Aybara gre bu TP iin sonun balangcdr. Aybarn S.S.C.B.yi ar ekilde sulamasyla balayan sre parti ii kutuplamann ksa srede grnrlk kazanmas ile sonulanmtr. Ancak, daha sonra parti iinde Aybara kar oluan muhalefetin grlerinden anlald gibi, bu tepkinin asl kayna Aybarn S.S.C.B.ye kar tavrndan ziyade, bu konu ile birlikte gndeme gelen Trkiyede sosyalist mcadeleye ynelik saptamalar ve kavramsallatrmalardr. Nitekim, Ekim 1968de Aybara kar Nihat Sargn, Minetullah Haydarolu, Sadun Aren, aban Erik, Behice Boran tarafndan imzalanan beli nerge Aybarn sosyalizmin nitelikleriyle ilgili deerlendirmelerine tepkinin bir rndr.11 Btn bu tepkinin odaklat nokta, Aybarn bir yandan Trkiyenin kendisine zg koullar ile kurulacak sosyalist dzenin nitelikleri arasndaki balanty ifadelendirmek, dier yandan ise Sovyet sosyalizminin gerek sosyalizmden farkn vurgulamak iin kulland hrriyeti sosyalizm kavramsallatrmasdr. Aybara gre sosyalizmin gerei Sovyet sosyalizminin tam tersidir. Hrriyetidir sosyalizm. Teorisiyle de, btn mcadelesiyle de bugne kadar hrriyetidir ve son amac kiiyi, somut insan kurtarmaktr. Somut insan btn yabanclama unsurlarndan kurtarmaktr. Ve insan bylece kendi yksek varlnda tekrar kendine kavuturmak ve insan fert olarak toplumla bartrmaktr. Bu yksek planda toplumla bartrmaktr. Nihai gayesi de budur sosyalizmin. (Aybar, 1988c: 341)12 Bu satrlardan anlalaca gibi hrriyeti sosyalizm Aybarn ilk defa 1940l yllarda gndeme getirdii ferti sosyalizm tanmlamasnn bir uzantsdr. Zira iki tanmlamada da ama insan zgrldr. Daha ak bir ifadeyle, her iki tanmlama da kuramsal boyutta insan zgrlnn snf karn ncelemesine dayanr. Ancak, burada zerinde durulmas gereken nokta, Aybarn hrriyeti sosyalizm kavramsallatrmasn daha detayl bir kuramsal
11 Beli nerge iin Bkz. (Aybar, 1988c: 125-6). 12 Aybar, yllar sonra TP programnda somutlaan, Trkiyeye zg sosyalizm anlaynda insan esinin nemini, u ekilde dile getirmektedir: Bizim sosyalizmimiz GLERYZL SOSYALZMdi. Ve de Trkiyeye zg idi. Hi kuku yok bizim sosyalizmimiz uygulanan sosyalist rejimlerden hibirine benzemeyecekti. Bu sadece lke koullarnn farkllndan ileri gelen farkl uygulamalar deildi. Sosyalizmin NSAN N OLDUU NANCINDAN kaynaklanan bir farkllkt (Aybar, 1988c, 17). Aybar sosyalizm insan iindir; insan sosyalizm iin deildir formlasyonunu, 1960l yllarn sonlarndan itibaren daha sklkla dile getirmesinin, 1967 ylnda, Amerikann Vietnamda srdrd savan deerlendirmesini yapacak ve hkm verecek olan Russell Mahkemesinin bir yesi olarak gittii Vietnam gezisi srasnda tank olduu olaylarla yakndan balantl olduunu belirtmektedir. Detayl bilgi iin, bkz. (Aybar:1988b, 131-45).

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

145

ereve ierisinde yaplandrmasdr. Bu kuramsal boyut Bat Marksizminin uzun yllardan beri zerinde durduu alt yap - st yap ilikisinin ortodoks yorumunun sorgulanmasdr. Aybara gre, Trkiyenin kendine zg koullar, sosyalist mcadele asndan alt yap - st yap ilikilerinin yeniden deerlendirilmesini gerektirmektedir. st yapnn salt alt yap tarafndan belirlendii ve alt yapdaki deiikliklerin st yapy koulsuz etkiledii nermesine kar kan Aybara gre st yap kurumlarnn grece bir zerklii vardr:
teden beri hep biliriz alt yap st yapy belirler. st yap da alt yapnn gelimesini ya hzlandrr ya da yavalatr. Ama hemen syleyeyim bu ekliyle hi de yeterli deilAlt yap deiiklikleri olduu halde, uzun zamanlar st yap messeseleri deimiyor. imdi yeni yeni, yeni meseleler zerine dnrler sosyalist dnrler eiliyorlar. Bir nevi bamsz faktr olarak mtalaa edilmi olan alt yapnn aslnda kendisinin de belirlenmi olduu ortaya kyor. Yani st yap alt yap tarafndan belirleniyorst yap messeseleri alt yapy da etkiliyor ve alt yap bir st, alt yap zerinde bir st belirleme meydana getiriyor. O zaman elikiyi zmek, yani emperyalizmin ve milletleraras kapitalizmin boyundurluundan kurtulmak iin st yap messeselerine gerekli arl vermek gerekiyor. (Aybar, 1988c: 262).

Bu zmleme erevesinde, Aybarn pozisyonu ekonomik indirgemecilie kar karak, st yapnn grece zerkliini vurgulayan ve ekonominin son tahlilde belirleyiciliini savunan yapsalc Marksizm ile benzemektedir. Althusser tarafndan gelitirilen ve toplumsal oluumda verili bir elikinin, toplumda onu etkileyen dier elikilerden dolay kendi bana belirleyici olamayaca anlamna gelen overdetermination-st belirleme (Bkz. Althusser: 1969) kavramnn Aybarn o dnemlerde TPin siyasi stratejisinde benimsenmesi gerektiini vurgulamas, parti ierisinde tepkilere yol amtr. Ancak daha sonra da belirtilecei gibi bu tepki, Aybarn bu kuramsal ereve etrafnda yaplandrd yeni saptamalar ile ilgilidir. Temel elikinin ikinci derecedeki elikileri etkilemesi, ya da st belirlenmilikten yola kan Aybar, Trkiye koullarnda hrriyet sorununu gndeme getirmektedir. Trk toplumunda insan haysiyetinin en nemli deerlerden biri olduunu ve bu erevede hrriyet sorununun sosyalist mcadele asndan nemini alt yap st yap ilikisi balamnda u ekilde zetlemektedir:
nsan, haysiyetine saygsz davrandnz zaman isyan ediyor. Biz imdi bu tarafna iin nem vermeyeceiz mi? .btn mesele alt yap st yap arasndaki balanty bulmak .. o balantnn nasl gerekleeceini somut olarak sylemekYoksa balant vardr demek hibir zm getirmez. Sosyalizmin hrriyeti olduunu anlatmak ve hrriyetilik meselesine arlk vermek, Trkiye iin byk bir problemdir. u zelliimizden dolay, vatandamzn haysiyetlerine insanlklarna son derece kskanlkla bal olmalarndan tr ve hatta ekmek paralarndan, ekmeklerinden, maddeten smrlmelerinden yer yer bu elikiye daha fazla nem vermelerinden tr altn izmek bunun, arlk koymak icap eder(Aybar, 1988c: 270).

146

AYLN ZMAN

Hrriyet sorununun insan haysiyetine yaplan vurgu ile ilikilendirilmesi Aybar ayrmclk olarak ifadelendirilebilecek yeni bir temaya gtrmektedir. Dnemin koullar deerlendirildiinde, Aybarn kuramsal tartmalarnn eksenini snf mcadelesinden insan zgrlne kaydrmas ve bu erevede zgrlk sorununun belirleyiciliini vurgulamasnda geni kitleleri zellikle de Alevi ve Krtleri parti ats altnda toplama istei ile balantl olduu da sylenebilir. Zira, bu dnemde seim sisteminin deitirilmesi ve TPi 1965 seim zaferine gtren milli bakiye sisteminin kaldrlmas ile birlikte partinin bir nceki seimlerde gsterdii baary tekrarlamas olduka g grnmektedir. Aybarn sz konusu vurgu deiikliini oy mobilizasyonu kaygsyla yapm olduu yolunda gelitirilebilecek bir yargnn geerlilii 1940l yllardan o dneme dnce izgisinin geliimi gznnde bulundurulduunda kukulu bir hale gelse de, sz konusu deiiklik, Trkiyeye ilikin saptamalarnda ak bir eliki meydana getirmektedir. Aybar zgrlk sorununun kkenlerini Osmanldan miras kalan dayatmac, tepeden inmeci, ceberrut devlet geleneine dayandrmaktadr ki, Belgenin de belirttii gibi byle bir tez Aybarn sklkla zerinde durduu ve TPin politik stratejisinin en nemli paralarndan birini oluturan, Trkiyenin Bat rneinde olduu gibi ii snf olumu bir lke olduu (Aybar 1968: 252) varsaymndan uzaklama olarak alglanabilir. Doululuk matrisine bir ynelme olarak deerlendirilebilecek bu deiim erevesinde, Aybarn Divitiolu-Kkmer izgisinin ortodoks olmayan Marksist yorumlarndan etkilenmi olduu sylenebilir. (Belge, 1985a: 1957).13 Hrriyeti sosyalizm kavramsallatrmas erevesinde, somut insann zgrlemesi ve kendini gerekletirmesini hedefleyen bir rejim portresi izen Aybar, bu hedeflere ulamak iin vatandan toplumda aktif bir unsur olmas, iktisad, siyas, kltrel faaliyetlere fiilen katlmas, bunlar denetlemesi, her kademede sz ve karar sahibi olmasn ngrmektedir. (Aybar, 1988c: 79-80) Bu ngrnn gereklemesi ile ilgili olarak Aybarn iki unsurun zerinde durduu sylenebilir. Bunlardan birincisi serbest seim, kuvvetler ayrl, hukukun stnl, yarg bamszl, kiisel haklar dokunulmazl, Anayasa Mahkemesi, Dantay, basn zgrl, sendikal zgrlkler ok parti rejimi gibi burjuva demokratik kurumlarn sosyalist rejim ierisinde varlklarn srdrmeleridir. (Aybar, 1988c: 80) Dieri ise Aybarn kuramsal olarak, 1970li yllarn ikinci yarsnda zerinde younlaaca sosyalist rgt sorunudur. Aybarn Trkiye sosyalizminin niteliklerine ilikin saptamalar yukarda belirtildii gibi zellikle partinin ynetim kadrosundan sert tepkiler alm olsa da, parti yelerinin ounluu tarafndan desteklenmitir.14 Bu dnemde Aybar ile
13 Aybarn Trkiyeye ilikin tezleri ile aradaki benzerlie ilikin olarak, bkz. (Kkmer,1969) ve (Divitiolu, 1967). 14 Aybarn TPin nc Kongresinde yeniden Genel Bakan seilmesi ve daha sonraki Olaanst Kongrede bu grevini srdrmesi bu destein en belirgin ifadesidir.

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

147

ayn kuramsal dzeyde dnenlerin parti iinde aznlk oluturmalar ve partideki doulu yelerin Aybarn saptamalarndan duyduklar memnuniyet bu destein temel nedenleri olarak grlebilir. (Belge, 1985b: 2127). Ancak, sz konusu destek, ne partideki blnme srecini durdurabilmi, ne de Aybarn 1970 senesinde partiden istifa etmesini engelleyebilmitir.15

Leninist parti, rgt sorunu ve brokrasi: Sovyet Sosyalizminin eletirisi

Aybarn yukarda aklanan fikirlerinin en nemli halkas rgt sorunu ile ilgili dnceleridir. Zira, Leninist Parti modeline kar gelitirdii eletiriler ve sunduu yeni rgt modeli bir yandan hrriyeti sosyalizmin pratikteki uygulanabilirliine ilikin nerileri iinde barndrmakta ve halkann ak kalan ucunu kapatmakta, dier yandan ise Aybarn Marksist kuram erevesinde baz temel kavramlara ilikin yorumlarnn daha somut bir ekilde anlalabilmesini salamaktadr. Aybarn, kendi deyimi ile rgt sorunu ile karlamas ya da bu sorunun aklna taklmas 1968 senesine rastlamaktadr. (Aybar, 1988c: 28) S.S.C.B.nin ekoslovakya igalinden hemen sonra TP Genel Kurulunda yapt konumada Aybar, devrimden sonra S.S.C.B.de halk kitleleri ve yneticiler arasnda yaanan kopuun temel nedeninin parti rgtlenmesinin dourduu brokratizm olduunu vurgulamtr. Bir baka deyile, halkn semedii ahslarn halk adna karar vermesinin kurumsallamas (Aybar, 1988c: 32). Ancak, daha nce de belirtildii gibi Aybarn o dnemde ncelikle zerinde durduu nokta hrriyet sorunudur. Dolays ile brokratizmi hrriyet sorunu erevesinde incelemekle beraber, somut olarak Leninist rgt modeli zerinde odaklamamtr. Brokrasi ve rgt sorunu ile kuramsal dzeyde zmlemeler ne srd dnem 1970lerin ikinci yarsndan sonradr. Aybarn temel sorunsal sosyalizme geen toplumlarn hepsinde karlalan brokratiklemedir ki, bu sosyalist deerlerin sosyal pratie geememesinin en temel nedenidir. (Aybar, 1979: 41) Aybar, konuyla ilgili olarak birbiriyle balantl temel tez ortaya koymaktadr. Birinci tez, rgt biiminin toplumun re15 Aybar 14 ubat 1971 tarihinde TPden istifa ettikten sonra. bamsz milletvekili olarak 1971 ve 1973 Anayasa deiiklikleri srasnda olduka gl bir muhalefet sergilemitir. Uur Mumcu ile yapt syleide bu dnemi u ekilde dile getirmektedir. Anayasann tastamam uygulanmasn istiyorduk Bir sonu alamyacam bile bile 1961 Anayasasn savunuyordum. Oylama iin kuyruktayken bir de baktm smet Paa yanmda, Aybar, dedi, parti gibi alyorsun. ltifat myd, alay myd? Yant verdim, Paam, bu anayasa sizin anayasanz, ama siz savunmuyorsunuz, savunmak bize dt dedimAnayasabir 1971de deitirildi, bir de 1973te. Her ikisine de kar ktm. Arada skynetim kanunu geldi. Ona da kar ktm. Deniz Gezmi ve arkadalarnn lm cezalar geldi, ona da kar ktm (Mumcu, 1990: 60-61). Ayrca Aybarn bu dnemdeki almalar iin, bkz. (Aybar, 1973).

148

AYLN ZMAN

tim tarzyla ilikisidir. Bu erevede, her retim tarz kendisine zg bir rgtlenme biimi yaratmaktadr. retim aralarnn zel mlkiyet altnda olduu toplumlarda, rgtlenmenin temel ilevi emekiler ile retim aralar sahiplerinin buyuran - buyurulan biimindeki ilikisini yeniden retmektir. Bu anlamda, toplumun siyasal, hukuksal ideolojik st yapsna bal olan ve belirlenen rgtlenme biimi toplumsal pratik ve st yaplar arasnda bir kpr ilevi grr. (Aybar, 1979: 42-5). Aybarn ikinci tezi, kapitalist retim biimi ile burjuva toplumlarnn rgtlenme biimleri arasndaki balantya ilikindir. Sermayenin younlamas ve merkezilemesine yol aan kapitalist retim biimi, bu zelliine paralel olarak, merkezci, dikeyci, hiyerarik ve tepeden inmeci bir rgt modeli retmektedir. Aybara gre Kapitalist retimin dayand ada endstri iletmecilii de, byle merkezci bir dzenlemeyi gerekli klmaktadr. Kapitalist retim biimi, younlaan, merkezleen sermayesi ile, tekelden ynetimi gerektiren teknolojisi ile, kk bir aznln, koskoca ounluk zerinde egemenlik kurmasn salyacak, merkezci, dikeyine hiyerarik ve tepeden inme, disiplinli bir rgtlenme biimi kanlmaz hale gelecektir. (Aybar, 1979: 46) te, bu rgt biiminin sosyalizme geen bir toplumda iletilmesi, sonuta o toplumda sosyalizmden brokratik bir sapmay gndeme getirecek burjuva ilikilerinin yeniden olumasna neden olacaktr. Bu saptamalarla sk skya bal olan nc tez ise, -Aybara Marksist kurama ihanet ettii gerekesiyle ok sert eletiriler getirilmesine neden olan,16 Leninist parti rgtlenmesi ile yukarda tanmlanan klasik burjuva modelinde bir rgtlenmenin temelde ayn rgtlenme biimi olduuna ilikin olduu saptamadr. Aybara gre Leninist Parti modeli burjuva modelinde bir rgttr ve burjuva toplumunun militarist, brokratik merkezci rgt ile ayn nitelikleri tar. (Aybar, 1979: 51) Bu erevede, merkezci rgtlenme, yneticilerin tabandan kopmas, ve tabann kararlarn oluumunda sz sahibi olamamas ile sonulanr. Byle bir durumda, demokratik kurumlarn yokluu ve retim aralarnn devletletirilmesi, yneticilerin devlet eliyle retim aralarnn kullanmna sahip olmalar ile birlikte onlar egemen snf haline sokar. Nitekim S.S.C.B. ve dier sosyalist etiketli lkeler byle bir yaplanmann en gzel rneklerini tekil ederler. Aybar bu noktada Leninin rgt konusuna ilikin yazlarnda kuramsal boyutun eksikliine dikkat ekmektedir. Dier bir deyile, Aybarn Leninist parti modeline getirdii temel eletiri, rgtlenme modeli ile retim tarz arasndaki ilikinin yadsnm olmasdr. Bilindii gibi, Lenin rgt sorununa kuramsal bir sorun olarak yaklamamakta ve btn dikkatini arlk polisine kar savaabilecek bir rgt modeli kurma zerine younlatrmaktadr. Bu anlamda, Leninin
16 Aybara bu konuda yneltilen eletiriler ve Aybarn cevaplar iin, bkz. (Aybar, 1979:121-93)

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

149

sorunsal pratie yneliktir. Aybara gre Leninizmde gzden kaan nokta rgt modelleri ile toplumun retim tarz arasndaki balantdr. (Aybar,1979: 52) Ancak, rgt konusundaki zmlemelerine her retim tarznn kendine zg bir rgtlenme biimi vardr nermesi ile balayan Aybarn yaklamnda nemli bir eksiklik olduu sylenmelidir. Aybara gre smrye dayal toplumlarda, genel olarak rgtlenmeler merkezci dikeyine hiyerarili, tepeden inme disiplinli bir biim alr. Bu ana rgtlenme biimi, retim tarznn zelliklerine gre farkl biimlerde uygulanr(Aybar, 1979:43) Bu nermesiyle Aybar snfl toplumlara zg bir ana rgtlenme biiminden bahsetmekte, ancak, deiik retim tarzlarna gre biimlenen rgt modellerinin aralarndaki farkllklara - ki bu nermesinin en nemli noktasdr- ilikin herhangi bir ipucu vermemektedir. Bu ereveden bakldnda, Leninist rgt kuramna getirdii eletiriler, kuramsal bir derinlik tamaktan ok, pratikte Sovyet tipi sosyalizme kar olan tepkisinin bir davurumu niteliindedir. Aybarn sosyalist rgt modeline getirdii eletiriler, 1960-80 yllar arasnda Trk sosyalist hareketi ierisindeki tartmalarn temel ekseninden birisini oluturan nc snf sorunu ve bilin ile yakndan ilikilidir. Sorun, devrimci eyleme hangi snfn nclk edecei etrafnda yaplanmtr. Aybara gre bu snf ii snfdr.17 Oysa sosyalist rgt modeli kendilerini ii snfnn ncleri olarak tanmlayan profesyonel devrimciler tarafndan gerekletirilmi bir devrimin doal sonucudur. Ya da ii snfn sosyalizm bilimi adna pasifletirmek, politika d tutmak giriimidir. (Aybar, 1987:138) Bu erevede, Kautskynin ii snfnn kendiliinden siyasal bilince ulaamayaca temelindeki grn savunan Lenin, Aybarn ifadesiyle kendiliinden siyasal bilince ulaamayacak, dolaysyla kendiliinden devrim yapamayacak olan ii snfn, devrime srkleyecek ve onu ynetecek kurmaylar rgt kurmutur. Ne var ki Leninin rgt modeli sosyalizmin gereksinmelerine cevap verecek nitelikte deildir (Aybar, 1979: 59) Aybar, sosyalist rgt modelinin ii snf dndan bir ncler rgt olduu fikrine tm olarak kar kmaktadr: i snfnn devrimcilii sosyal pratikten, ii snfnn retimde, toplumda igal ettii yerden ve srdrd mcadeleden kaynaklanan adeta varoluu ve ancak ona zg bir niteliktir. Bu bilin baka snflarda belirse bile, bu hibir zaman o snfn z bilinci deildir. Bu aktarma bilintir, ireti bilintirBu elbetteki ii snfn oluturan tm iilerin ayn bilin dzeyinde olduklar.anlamna gelmez. Bir ksm iiler arkadalarndan nce bilinlenirleri snfnn bunlardr ncleri (Aybar, 1979: 57-58) Ancak burada eklenmesi gereken nemli bir nokta, daha nce de deinildii gibi Aybarn ii snfnn yan sra, toprak iilerini, kk ve orta kylleri, k17 Trk sosyalist hareketi ierisinde nc snf sorunu ile ilgili tartmann ana hatlar iin, bkz. (Yetkin, 1970: 136-53).

150

AYLN ZMAN

k esnaf, hizmet sektrnde alanlar memurlar ve emeklileri de toplumda devrim hareketini besleyecek gler olarak tanmlamasdr. Bir baka deyile, burjuvazi ve toprak aalar dnda tm emeki ynlar devrim hareketini besleyecek gleri olutururlar. lk bakta, byle bir tanmlama ii snfnn devrimcilii tezi ile elikili grlse de, daha nce de belirtildii gibi, Aybar ii snfnn yaps gerei tek devrimci snf olduunu vurgulamakta ve bu anlamda ii snfnn bu ynlara devrim hareketinde demokratik nclk yapacandan bahsetmektedir. rgt sorununa yaklam konusunda, Aybarn eletiri getirdii kuramclardan biri de Althusserdir. Bu eletirinin iki temel dayanak noktas olduu sylenebilir. Birincisi, Althusser, rgt sorununu salt Fransz Komnist Partisine zg bir yaplanma olarak ortaya koymakta, kuramsal yaklamna balamsal bir snr izmektedir. kinci bir nokta, Parti iindeki ordu - komuta zinciri rgtlenme biimini eletiren Althusser, zm yolu olarak Leninist ilkeler dorultusunda demokratik merkeziyetilii nermektedir ki, byle bir zm Aybarn grleriyle taban tabana zttr.18 Aybara gre zm yatay rgtlenmedir. lke genelinde yatay rgtlenme, i ie halkalardan oluacak ve tm yetkiler, i yerlerinde, fabrikalarda, mahalle ve kylerde kurulacak halk kurullarndan oluan en d halkada toplanacaktr. Kalknma plan bu kurullarda tartlacak ve i halkalara delegeler yine bu kurullar tarafndan seileceklerdir. Byle bir yaplanma, emekilere, yneticileri denetleme ve gerekirse grevden uzaklatrma imkan verecektir. (Bkz. Aybar, 1979: 99-100, Mumcu, 1990:194). Aybarn kuramsal dzeydeki bu grlerinin pratikteki yansmalar genel bakanln yapt partilerin rgtlenme modeline yansmakla birlikte bu TPten ziyade daha ok 1975 senesinde kurulan ve Aybarn 1979 senesine kadar Genel Bakanlk grevini yrtt Sosyalist Partinin - daha sonra Sosyalist Devrim Partisi adn almtr - rgtlenme biiminde somutlanmtr. Aybar SDPyi sz konusu dnemde siyaset sahnesinde varolan br sol partilerden brokrasi temelinde ayrmaktadr. Dnem boyunca, sosyalizmin ba dman olarak brokrasiye dikkat eken Aybar, parti tznde de belirtildii gibi SDPyi anti-brokratik bir parti olarak tanmlamaktadr (SDP Tz, 1978: 45) Gerekten de, TP deneyimi ile karlatrldnda, SDPde brokratiklemeyi nlemek zere alnan nlemlerin daha kapsaml olduu gze arpmaktadr. TPde ynetim kurullarnda grev alan parti yelerinin en az yarsnn kol emekisi olmas art,19 SDP bnyesinde te ikiye karlm ve yneticilerin iki
18 Aybar, Leninist rgt modeline getirmi olduklar eletirilerle ilgili olarak spanyol Komnist Partisi yesi Manuel Azcaratenin ve 1926da S.S.C.B.den kam bir Yugoslav komnisti olan ve bu konuda yazd kitap erevesinde rgt sorununa ilk defa deinen Anton Ciligann da rgtlenme konusuna kuramsal yaklamadklarn belirtmektedir. (Aybar,1979: 14). 19 T..P Tznn 53. maddesinin 1. fkras bu konuyu u ekilde dzenlemektedir: Partinin b-

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

151

ardk dnemde seilmemeleri kural getirilmitir - bu kurala istinaden, Aybar 1979 ylnda parti genel bakanlndan istifa etmitir.-. Buna ek olarak, SDP tz parti yelerinin ile dzeyinde toplanarak, parti politikalar ile ilgili nerilerini genel merkeze sunmalarna olanak veren bir ekilde dzenlenmitir. Ama, en azndan parti dzeyinde, emekilerin ynetimde fiilen sz ve karar sahibi olmalar olarak tanmlanmaktadr.20 Aybarn rgt temelinde brokratiklemenin sosyalist dzen asndan olumsuzluklarna ilikin grleri, sosyalist mcadele tarihinde ilk olarak yeni bir ideolojik yaplanma erevesinde Leninist rgtlenme modelinden farkl bir model gelitiren Yugoslav Komnist Partisinin tutumu ile paralellikleri iinde barndrmaktadr.21 Sovyet sosyalizmine hakim olan brokratikleme ve ar merkeziyetiliin, sosyalizmin en nemli ideali olan iilerin ynetimde sz sahibi olmalarn engelleyici bir nitelikte olduu varsaymndan hareket eden Yugoslav Komnist Partisinin temel tezi, retimin kontrolnn brokrasi yerine iilere braklmasdr. Buna paralel olarak, ademi merkeziyeti bir yaplanmay sosyalist demokrasinin temeli olarak deerlendiren Aybar, planl ekonominin, iilerin, retim srecinde z ynetim modeli ile ikame edilmesinin siyasal karar verme srecinde sz sahibi olmalar asndan olumlu bir gelime olarak kabul etmekle birlikte, bu model SDP tzne yansmamtr.22

Marksist hmanizma ve bilimsellik zerine

Sosyalizme ilikin kavramsallatrmalar ve Sovyet Sosyalizmine getirdii eletirileri erevesinde deerlendirildiinde, Aybarn dncesinde somutlaan en belirgin zellik, sosyalizmin insancl amalarndan sz etmesi ya da sosyalist rejimin merkezine insan esini yerletirmesidir. Byle bir vurgu bir yandan yaad dnem boyunca onun Trk sosyalist hareketi ierisindeki zgnln
tn organlarnda grevli bulunanlarn yarsnn, kendisi retim aralarna sahip olmad iin, emek gcn retim aralar sahiplerine satarak yaayanlar veya ii sendikalar ynetim organlarnda grevli bulunan yeler arasndan seilmi olmas gzetilir. Ynetim organlarnca kongrelere sunulacak aday listeleri, bu esasa gre tertiplenir; kongrelerde delege ve organlar bu esastan ilham alarak seerler.Bkz. (TP Tz, 1967: 30). 20 Parti iinde brokratiklemenin nlenmesi ve bu paralelde emekilerin her dzeyde sz ve karar sahibi olabilmesine ilikin ilkeler S.D.P Tz nn 3. Maddesi erevesinde dzenlenmi. tir. Bkz. (SDP Tz, 1978: 5-7). 21 Yugoslav Marksizmi iin Bkz. Kardelj (1978); Kolakowski (1978: 474-8) 22 SDP tz erevesinde. kamulatrlacak iletmelerde emekilerin her kademede sz ve karar sahibi olaca vurgulanmakla birlikte, Yugoslav modelinden farkl olarak, nerilen kalknma modeli merkez bir plana dayanmaktadr. Her iki modelde de ana hedef brokratiklemenin nlenmesi ve emekilerin ynetime katlmlarnn gerekletirilmesi olmakla birlikte, Aybarn da deindii gibi z ynetim modelinin pazar ekonomisine geri dnme riskini iinde barndrr bir nitelikte olmas, parti tz erevesinde bu modelin benimsenmemesinin nedenlerinden birini oluturduu sylenebilir. Bkz. (SDP Tz, 1978: 9); (Lipovsky, 1992: 156).

152

AYLN ZMAN

kurarken, dier yandan Bat Marksizminin kuramsal kalbn ekillendiren dnce akmlaryla Marxn Hegelci yorumu temelinde kesime noktasn oluturmutur. Bu dnce akmlarna paralel olarak, Aybar dnsel dzeyde Marksist-Leninist izgiyle tam bir ztlk ierisinde olan Marxn hmanizmasna inanmtr, ya da kendi deyiiyle hmanizmaya dnmtr. te bu inan, zellikle 1960l yllarn sonunda TP iindeki kutuplama erevesinde, Aybarn bilimsellikten sapt, olaylar idealist felsefe temelinde deerlendirdii sulamalarnn zn oluturmaktadr. rnein, daha nce de belirtildii gibi Aybarn insan zgrln n planda tutmasnn yansra, ii snfna dardan bilin gtrme teorisine kar kmas bu tartmalarn temel eksenlerinden birini oluturmutur. Esasen, Aybarn dnemindeki sosyalistlerin ounluu ile ters dmesi ya da onlar tarafndan yadrganmas, felsefi dzeyde Marxn retisini dierlerine gre daha farkl yorumlaynn bir sonucudur. Aybarn yorumu, en temel dzeyde, Batdaki Marksist tartmalarn nemli bir blmn oluturan nesnellik/znellik ekseninde irdelenebilir. En basit ekliyle, bu eksende Marksist kuramclar iki gruba ayrmak mmkndr. Engels, Kautsky, Della Volpe okulu ve Althusserin en belirgin yorumcular olarak ortaya kt birinci grup nesnellie, insan etkinlii ya da znellik karsnda ncelik tanrlar. kinci grup ise, nesnelliin n-belirleyiciliine kar karak, zne ve etkinliini n planda tutarlar. Bu grubun en bata gelen temsilcileri arasnda, Antonio Gramsci, Karl Korch, Georg Lukacs, Jean Paul Sartre ve bu yorum izgisini temel alarak Marksist kuram batan aa revize eden Frankfurt Okulu saylabilir. Bu iki yorum arasndaki farkllk, temelde Marxn Hegel kart ve Hegelci dorultudaki yorumlar arasndaki atmann yansmalardr.23 Bu erevede, rnein Althusser, Marxn genlik ve olgunluk dneminde yazm olduu eserlerindeki epistemolojik kopuklua dikkat ekerken, Marxn ilk eserlerindeki felsefi znellii ideolojik bir tutum olarak nitelendirir. Althussere gre szkonusu epistemolojik kopukluk Marxn 1845 sonras eserlerinde gzlemledii tarihi ve siyaseti insann z zerinde temellendiren btn kuramlardan kopuudur. (Althusser, 1969: 227) Bu kopu ise Marxn olgunluk dneminde yeni bir bilim kurarak bilimsel bir tutuma kay ile sonulanr (Althusser, 1969: 13). Aybarn fikirleri irdelendiinde, grlerinin ikinci grup kuramclarla ya da Marxn Hegelci yorumuyla rtt grlmektedir. Dier bir deyile, Aybarn
23 Ancak, bununla beraber burada zerinde durulmas gereken nokta, Hegelci okulla Hegelcilikin karsndaki okul arasndaki kartln Bat Marksizminin deiik okullarnn aralarndaki ilikiyi tanmlamakta olduka yetersiz kalmasdr. Andersona gre her teorisyenin burjuva kltrnn deiik kesimleriyle ikincil balarnn olmas, farkl ulusal politik ortamlarda biimlenmeleri birbiriyle badamayan teorilerin ortaya kmasnda nemli bir etkendir. (Anderson, 1982:116).

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

153

temel sav, Marxn yaptlarnda insan etkinliinin n planda olduudur. Aybarn bilin konusundaki fikirleri tamamyle bu yorumun bir uzantsdr. Bu noktada Aybar, Althusserin ne srd epistemolojik kopukluk varsaymna kukuyla bakmaktadr. Aybara gre Eski dn biimleri ile ilikilerini kestiklerini, Marx kendisi aklar. Ama bu Marxn 1845ten nceki yaptlarnn p tenekesine atlmas gerektii biiminde elbet yorumlanamaz:.. Marx daha renci olduu yllardan beri bir aray iinde idiBu aray onu sosyal olaylarn temelinde ekonomik nedenler yatt buluuna getirmitir. Eski aklamalarn, ekonomik teorisine eklemlenen yeni kavramlarla aklamtr. rnein yabanclama bunlardan biridir. Kald ki terim olarak yabanclama Kapitalde de geerMarxn yaptnda, etten kemikten somut insanlar bir filigran gibidir, ekonomik ilikilerin arkasnda hep insan grrsnz. (Aybar, 1979: 68). Tematik ve felsefi adan Aybar dncesi, Marksizmin hmanist yorumunun dnyada yaylmasnda nemli bir rol oynayan, Yugoslav Praxis grubunun24 dnsel izgisiyle de olduka nemli benzerlikleri iinde barndrmaktadr. Aybarn Marxa ilikin yorumlarnn odak noktasn oluturan, yabanclama, eyleme ve zellikle de brokrasi gibi kavramlar, Praxis grubunun da temel tartma eksenini oluturmaktadr. Marksist - Leninist izgi karsnda Marxn hmanist antropolojisinin korunmas amac etrafnda yaplanan Praxis grubunun insann znel etkinliine yapt vurgu felsefi adan Aybarn bu grupla en belirgin kesime noktasn oluturur.25 Sosyalist uygulamaya ilikin pratik kayglarnn yansra, bilimsellikle ilgili fikirleri Aybarn Marx Leninist izgiden farkl bir biimde yorumlamasnda nemli bir etkendir. Aybar dncesinde bilim ile ilgili grlerinin biri genel biri zel olmak zere birbirine bal iki ynl bir ilevi olduu iddia edilebilir: Bu anlamda, Marksizm ve bilim hakkndaki grleri bir yandan onun Marksizmi Leninist izgi dnda yorumlama esnekliine -ki bu Aybarn yukarda belirtilen btn saptama ve analizlerinin referans noktasn oluturmaktadrtemel tekil ederken, dier yandan Leninizme ve Trk soluna getirdii eletirilerin nemli bir halkasn oluturur. Deikenlik ve zaman iindeki devinim, Aybarn bilim konusundaki fikirlerinin zn oluturur. Zira, Marksizm ve bilimsel sosyalizm ile ilgili dnceleri bu zn yansmalardr. Bu erevede, Aybar dncelerini u ekilde dile getirmektedir: bilimde mutlak olan ey, izafi mutlak olan ey, bilimin muayyen zaman iinde yakinin en yksek derecesini tekil ettii hususundaki yargyla bilimin sonsuzluu ve sonsuzluk iinde somuttan hareket ederek evrensele doru
24 1964 - 1975 arasnda yaymlanan felsefi bir dergi olan Praxis etrafnda toplanan bir grup Yugoslav Marksist kuramc daha sonralar Praxis grubu/filozoflar olarak anlacaktr. Grubun konu edindii temel sorunlar epistemoloji, etik, estetik ve szkonusu dnemde Yugoslav Sosyalizminin iinde bulunduu dnm srecine ilikin sorunlardr. 25 Aybarn bu dorultudaki yorumlar iin, bkz. (Aybar, 1987:165-7); (Aybar, 1979:67-68.)

154

AYLN ZMAN

boyuna aamalar yapt hususundaki yargdrbilimsel bilgi, yani bilim dediimiz hamule sonsuzlua kadar daima kendisini genletiren kendisini tamamlayan bir eyse, o zaman bizzat bilimin ierisinde de dialektik bir hareket var. Yani bir zaman bilim olan veriler, zamanla zaman iinde kendi zt unsurlar haline gelmektedir.Burada bilhassa zerinde durmak istediim husus, bilimsellik mekanizmasnda itici, yaratc unsurun, eliiden doan unsurun beeri dilde ifadesinin itiraz, bilimsel itiraz, contestation yani imdiye kadar elde etmi olduumuz bulgularla yetinmeyip yeni bulgular peinde olmamzdr. (Aybar, 1988c: 147, 150). Genel olarak bilim ve bilimsel dnceye ilikin bu grler temelinde Marksist kuramn bilimsel kavran Aybar iin son derece nemlidir. Bu anlamda, Aybar Marxn kuramnn kaln izgide bilimsel olduunu kabul etmekle birlikte, bu kaln izgilerin ince izgi haline getirilmesinin bilimsellik bakmndan gerekli olduu grn savunmaktadr ki, bu gr kuandaki sosyalistlerin byk bir blmne o dnemlerde yabanc olsa da Batda Marksist kuramclarn pek ounun temel k noktasdr. Aybara gre, tarihsel gelimeyi aklayan tezleriMarxn ve Engelsin belirttikleri gibi birer ipucu ve ynerge niteliinde olup, yeni aratrmalar ve irdelemelerle derinletirilmesi gereken bilgilerdir. (Mumcu, 1990: 164) Marxn retisinin inceltilmesi srecinde ise, Aybara gre dikkat edilmesi gereken en nemli nokta, dialektiin bir irdeleme yntemi olarak kullanlmas ve doruluunun olaylar erevesinde snanmasdr. Zira hereyi eletiren, eletirinin devinimin gerei olduuna inanan devrimci bir teorinin kendisini eletirinin dnda tutmas olanakszdr. (Mumcu, 1990: 139). Kukusuz byle bir anlay Marksist-Leninist izgiye olduka yabancdr. Aybara gre, bilim sosyalist etiketli lkelerde ynetimi rasyonalize etmeye yarayan bir ara konumuna indirgenmi ve din haline dntrlmtr ki, S.S.C.B.nin yklmas ile birlikte bilimsel sosyalizmin byle bir politik ileve hizmet ettii bizzat Marksistler tarafndan olduka sk gndeme getirilmektedir. Bu anlamda, Aybara gre Hereyden nce bilimsellik iddialar eletirel gzle ele alnmaldr. nk dikta rejimleri, doruluklar tartlmas gereken bu bilimsellik iddialarna bal olarak kuruluyor ve srdrlyor. Bilimsel sosyalizm teriminden balayarak Marksizm-Leninizmin btn yasalar (!) tam bir yanszlkla gzden geirilmelidir. Byle bir incelemeden geirilmedike bilimsel sosyalizm bal altnda srdrlen uygulamalar ynlarn aldatlmalar durumunun srmesine yarayacak ve sosyalizm davasna yarar deil zarar verecektir. (Mumcu, 1990: 172). emalarn bilimsellii ve bilimin dayatmacl sav temelinde yaplanan reel sosyalizmin k, Aybarn yllar nce dile getirmi olduu bu gr ve eletirilerinin hakllnn en ak kantdr. Bu erevede, Aybarn grleri ile Andre Gorzun Sovyet sistemi ktkten sonraki srete reel sosyalizme ilikin olarak vurgulad noktalardaki paralellik dikkat ekicidir.

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

155

Andre Gorza gre sosyalist lkelerde bilimsellik, halkn ihtiya ve taleplerini znel veya bilimsel olmad gerekesiyle reddetmenin ve halk uluslaras iblmnn buyruklarna boyun edirtme olanaklarnn Parti-Devlete sunulmas ilevini grmtr. Toplumun adeta btn organlar merkezi bir denetim salonundan ynetilen bir makina ekline dntrlm ve militarizasyonla birlikte giden bu rasyonallemeye kar direniler kk burjuva bireyciliinin iaretleri olarak mahkum edilmitir. Sonu olarak, Gorza gre sosyalizm kendini btnlkl bir bilimsel rasyonalizasyona ynelik sistem olarak kavradka lm ve bu anlamda bireylerin zgrleme ve zerklik zlemlerindeki btn balardan kopmutur. (Gorz, 1993: 69) Bilimselliin, sistemin srdrlmesi asndan yklendii ilevin yaratt olumsuzluklar erevesinde, Gorz gibi Aybarn da sonu olarak vard temel nokta, byle bir dzenin sosyalizmin bireyin zgrlemesi idealinden gittike uzaklatdr. Sosyalist dzen hereyden nce bilime dayand iin deil insancl, ahlaksal amalar gtt iin insanlarn umudu haline gelmitir. Ama insanlarn zgrldr (Mumcu, 1990: 176). Aybarn bilimsellik ile ilgili fikirlerinin, TP ierisinde kendisine kar verilen beli nergede bilime ve bilimsel sosyalizme inanmad iddialarna yol aabilecek kadar yadrganmas, sz konusu dnemde Trk sosyalist hareketinde ve zellikle de TP ierisinde Marksist-Leninist izginin greceli hakimiyetinin doal bir yansmas olarak nitelendirilebilir. Aybar, Trk sosyalist hareketi iin olduka nemli bir vakit kaybna neden olduu sylenebilecek bu hakimiyetin bir nedenini, yllar sonra, Trk soluna getirdii eletiri erevesinde u ekilde ortaya koymaktadr:
Aklcl zamannda yaamadmz iin, sonraki sistemleri zmlemekte glk ekiyoruz. Descartes bana gre doru ile varln ayn ey olduunu ileri srerek, ada maddecilie giden yolda bir kpr ba olmutur. Descartesdan geilmeden Kanta Hegele ve Marxa ulalmaz. Bizim solun esas zaaf da buradan ileri geliyor. Marksizmi ematik kalplar iine oturtmamzn nedenleri arasnda aklc dnce alkanlndan yoksun olmamz da saylmaldr. Geri Marksizm konusunda emaclk bizim dmzda tezgahlanmtr. Ama bunun Trk solu tarafndan hi eletirisiz benimsenmi olmas, gene de bilimsel dnce alkanlklarnn yabancs olmamzdan ileri gelmektedir. (Aybar, 1988a: 25).

Sonu yerine
12 Eyll 1980 askeri darbesiyle birlikte, Trk sosyalist hareketinin geliimi asndan olduka nemli bir dnem noktalanmtr. 1960l yllarda sosyalist solun hzl ykseliiyle balayan bu dnemde, TPin sosyalist hareketin ekillenmesine ilikin olduka nemli ancak birbiriyle elikili iki nemli ilevi olmutur. Bu anlamda, TP bir yandan Trk siyasal hayatnda o gne kadar solda va-

156

AYLN ZMAN

rolan boluu sosyalist bir parti olarak doldurup, sosyalistler iin dnsel ve eylemsel ortak bir platform hazrlarken, dier yandan parti ii ekimeler erevesinde, 1970li yllarda sosyalist harekete damgasn vuran radikalizm, hizipleme ve blnmelerin temelini hazrlamtr. Sz konusu dnemin sonlarna doru etkinliini yitiren sosyalist hareket, 1980lere gelindiinde, 12 Eyll askeri darbesinin de yaratt hukuki ve siyasal yaplanma erevesinde, teorik ve pratik birliktelikten uzak ve bu anlamda, kitleleri ats altnda toplayabilecei rgtlenme temelinden yoksun bir nitelie brnmtr. Trk sosyalist hareketine zg i dinamiklerin ve Trk siyasal hayatndaki gelimelerin ekillendirdii bu tablo, zellikle partileme abas ierisinde olan sosyalistleri yeniden rgtlenme ve birlik sorunuyla kar karya getirmitir. Ancak birlik sorununun tesinde, reel sosyalizmin k ile birlikte, Trk sosyalist hareketi sre ierisinde pek ok kazanm beraberinde getirme potansiyelini iinde barndran bir baka sorunla yz yze gelmitir. Bu, sz konusu dneme dein harekete olduka yabanc olan yenileme sorunudur. 1980li ve 1990l yllarda, Trkiyede sosyalist solun temelde bu iki eksen etrafnda ekillenen yeniden yaplanma sreci ierisinde Mehmet Ali Aybarn mcadelesi alma boyunca ele alnan dnce ve deerlendirmeleri nda devam etmitir. Birlik ve yeniden rgtlenmeye ilikin almalar ve abalar bir parti rgtlenmesi temelinde somutlamamakla birlikte, Aybarn yllar ncesinden reel sosyalizmin eletirisi zerine yaplandrd fikirleri, 1990l yllarda kendine birleme temelinde yeni bir yol arayan sosyalist hareketin bugn geldii noktada pratie yansmaktadr. Sovyet tipi sosyalizmin ya da sosyalizmin bir biiminin baarszla uramas sonucu, sosyalist solun belirli fraksiyonlarnda hakim olan ortodoks izginin artk sorgulanabilir bir boyut kazanmas bu yansmann balang noktasn oluturmakla birlikte, birleme tabannn genilemesi balamnda birbirinin devam niteliinde olan Sosyalist Birlik Partisinin, Birleik Sosyalist Partinin ve zgrlk ve Dayanma Partisinin kurulu srelerinde hakim olan kuramsal ve kavramsal ereve incelendiinde, belirli noktalarda Aybar dncesiyle kesimeler olduu grlmektedir. Eski sosyalizm anlaynn terkedilmesiyle birlikte, sosyalist hareketin dnsel eksenindeki kayma sonucu ortaya kan en nemli e zgrlklktr. Burada, zgrlklk, oulcu demokratik rejim erevesinde, insan haklarnn ve demokratik hak ve zgrlklerin korunmasn iermekle birlikte, temelde insann zgrlemesi projesi etrafnda ekillenmektedir. Bir baka deyile, yabanclamann almasdr. (Bkz. Olu, 1996: 404.) Bu anlamda, odana insan koyan solun26 yeniden rgtlenme sreci, her alanda insan zgrln
26 Birleme sreci erevesinde yaplan arda solun evrensel deerlerine dikkat ekilerek bu, u ekilde ifadelendirilmektedir. Ortak gemiimizden gelen ve zaman zaman unuttuumuz solun evrensel ilkeleri bizlere yol gsterecektir. Milliyeti deil evrensel dayanmadan yana eitliki, zel mlkiyeti mutlak kabul etmeyen; insann temel ihtiyalarnn, kendisini gerekletir-

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

157

ama edinen, anti-militer ve anti hiyerarik bir temel zerine oturtulmutur. Aybarn sosyalizm anlaynn balang noktasn oluturan bu ereve ierisinde, sk sk vurgulad insann kendini gerekletirmesi ve buna bal olarak oda insan olaninsann insan smrmediihalkn devleti gerekten ynettiizorunlu almann yerini gnll almaya brakt, retim iin harcanan zamann gittike azalaca, dolaysyla insanlarn bilime, sanata, felsefeye, spora elenceye ayracaklar zamann gittike oalaca bir dzen olarak tanmlad sosyalizmin, bugn sosyalist rgtlenme tarihinde TPten sonra belki de ikinci bir at olarak nitelendirilebilecek DPnin yaklamyla benzer bir nitelik tad sylenebilir.27 nsan zgrlnden yola karak alt izilmesi gereken ikinci bir nokta, Sovyet sisteminin kmesiyle birlikte, sosyalist tartmalarda ana eksenlerden birini oluturan rgtlenme sorunudur. Yukardan aa, brokratik bir rgtlenme modelinin sol deerlerle badamadnn sosyalist hareket ierisinde ounluk tarafndan kavranmas ve bu balamda, yerel insiyatiflere ak, tabana dayal bir mcadele rgtnn n koul olarak gereklilii, yeniden yaplanma srecinde olduka sk vurgulanan olgulardan birini oluturmutur. (Bkz. DP Tartmalar, 1996; DP Kendini Anlatyor, 1996). Kendisini bir kitle partisi olarak tanmlayan DPnin yaplanmas Leninist parti modeline bir alternatif oluturmasa da, birleme srecinde Leninist rgt modeline getirilen eletirilerin ve yeni parti rgtlenmesine ilikin olarak gerekliliine ounluun inand niteliklerin, kuramsal olarak eksiklikleri iinde barndrm olmasna ramen 1970li yllarda Aybarn rgt sorununa ilikin saptamalar ile belirli noktalarda rtt sylenebilir. Bu balamda, bir yandan Aybar tarafndan Leninist rgt modeline getirilen eletirilerle paralellii, dier yandan ise, 1960l yllarda TP ierisinde Aybara yneltilen sulamalarn temel gerekelerinden biri olan hrriyeti sosyalizm kavramsallatrmasna yaplan vurgu gz nne alndnda, solun birlik ve yenileme srecinde faal olarak yer alan Arenin genelde sosyalizm tanmlamasna, zelde ise rgt modeline ilikin olarak dile getirdii grleri, dikkat ekicidir. Arene gre, Leninist parti rgtlenmesi ile zgrlk-demokratik yeni bir sosyalizm deil fakat ancak Sovyet tipi bir sosyalizm kurulabilir. nk bilindii zere, tm aralar gibi partilerde yapacaklar ilere gre biimlenirler. Nasl ki, kocaman bir balyozla kk bir saat tamir edilemezse, ok disiplinli
mesine olanak verecek ekilde karlanmas gerektiini savunan, ksacas odana insan koyan solun temel deerleri gnn ihtiyalarna cevap verme gcne sahiptir. (DP Tartmalar, 1996: 20). Ayn eksen TP- TSP- TKP ve Sosyalist Partiden ayrlan grup temsilcilerinin kuracaklar partinin ana hatlarn belirleyen ar (1990) erevesinde u ekilde ortaya konulmutur: .partinin, smrye, her trl bask ve eitsizlie son vermeyi ve zgr insanlar toplumunu amalayacan, bunun iin de dorudan emekilerin demokratik iktidarna dayanacan, btn almalarnda her zaman insan merkez alacan ilan ediyoruz. (Aren, 1997: 11). 27 Bu konuyla ilgili olarak, bkz. (Olu, 1996: 411); (DP Program, 1996: 4-5).

158

AYLN ZMAN

demir ekirdek bir parti ile de ada - zgrlk bir sosyalizm kurulamaz (Aren, 1997: 82). almann banda da deinildii gibi, sosyalist tartmalar ynlendiren kavramsal ve kuramsal ereve deerlendirildiinde, bugn sosyalist hareketin 1960lardaki durumundan olduka farkl bir noktada olduu aktr. Zira, yllardr Marksist kuram kapsamnda tartlan pek ok sorun, Trk sosyalist hareketinin gndemine ancak 1990l yllarda girebilmitir. Uzun yllar aykr bir ses (Akar, 1989: 129) olarak alglanan Aybarn sosyalizm anlay erevesinde vurgulad temalar bugn sosyalist hareket ierisinde sregelen tartma alanlar ile pek ok noktada benzerlikleri iinde barndrmaktadr ki, bu durum Trkiyenin pek ok alanda kar karya kald ge yaanmln sosyalist hareket ierisinde en azndan Marksist - Leninist kanat asndan bir davurumu olarak ancak reel sosyalizmin k ile ortaya kmtr.

KAYNAKA
Akar, Atilla (1989) Bir Kuan Son Temsilcileri. Eski Tfek Sosyalistler. letiim Yaynlar, stanbul. Althusser, Louis (1969) For Marx. Penguin, Harmondsworth. Anderson, Perry (1982) Batda Sol Dnce. Birikim, stanbul. Aren, Sadun (1993) TP Olay (1961-1971). Cem Yaynevi, stanbul. Aren, Sadun (1997) Sosyalizmin Yeni Yolu zerine. Gelecek Yaynlar, Ankara. Aybar, Mehmet Ali (1945a) Gerek Hrriyet Rejimi Yolunda, Vatan, 24 Austos-13 Ekim. Aybar, Mehmet Ali (1945b) Kat zerinde Demokrasi, Vatan, 24 Austos. Aybar, Mehmet Ali (1945c) Romantik ve Mcerret Demokrasi, Vatan, 7 Eyll Aybar, Mehmet Ali (1945d) Bir Gn Sabah Olursa, Vatan, 13 Ekim. Aybar, Mehmet Ali (1946) Yeni Dnya, Gn, 13 Ekim. Aybar, Mehmet Ali (1947a) stiklal Savalar Trkiyesine Yarar Bir D Politika stiyoruz, Hr, 15 ubat. Aybar, Mehmet Ali (1947b) Sa, Sol, Hr, 22 ubat Aybar, Mehmet Ali (1948) Dosta Dmana Beyanname, Zincirli Hrriyet, 5 ubat. Aybar, Mehmet Ali (Tahsin Hsn) (1952) Milli Kltr Dman Yabanc Yaynlar, Yeditepe, 1 Ekim. Aybar, Mehmet Ali (1968) Bamszlk Demokrasi Sosyalizm Semeler 1945-1967. (der.) Kemal Slker ve Turhan Tkel, Gerek Yaynevi, stanbul. Aybar, Mehmet Ali (1973) 12 Marttan Sonra. Smer Matbaas, stanbul. Aybar, Mehmet Ali (1979) Marksizmde rgt Sorunu Leninist Parti Burjuva Modelinde Bir rgttr. Yaylack Matbaas, stanbul. Aybar, Mehmet Ali (1987) Neden Sosyalizm?. BDS, stanbul. Aybar, Mehmet Ali (1988a) TP Tarihi 1. BDS, stanbul. Aybar, Mehmet Ali (1988b) TP Tarihi 2. BDS, stanbul. Aybar, Mehmet Ali (1988c) TP Tarihi 3. BDS, stanbul.

MEHMET AL AYBAR: SOSYALST SOLDA 40LARDAN 90LARA BR KPR

159

Belge, Murat (1985a) Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm (1960tan Sonra), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi. letiim, stanbul. Belge, Murat (1985b) Trkiye i Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Belge, Murat (1987).Sol, Gei Srecinde Trkiye iinde. (der.) rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, Belge Yaynlar, stanbul. Belge, Murat (1989) Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek. Birikim, stanbul. Belli Mihri (1970) Yazlar. Sol, Ankara. ulhaolu, Metin (1997) Bin Yl Eiinde Marksizm ve Trkiye Solu. Sarmal Yaynevi, stanbul. Divitiolu, Sencer (1967) Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Yaynlar, stanbul. Eroul, Cem (1970) Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi). Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara. Gorz, Andre (1993). Kapitalizm Sosyalizm Ekoloji: Ynetim Bozukluklar. (ev.) Ik Ergden, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Gnlbol, Mehmet ve Haluk lman (1986) kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas: Genel Durum Olaylarla Trk D Politikas, Cilt I: (1919-1973), Cilt II: (1973-1983). Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, (6. Bask), Ankara. Kaldelj, Edward (1978) Democracy and Socialism. Londra. Koak, Cemil (1995) Siyasal Tarih (1923-1950), Trkiye Tarihi 4. Cilt, (yay. yn.) Sina Akin, Cem Yaynevi, (4. Bask), stanbul. Kolakowski, Lezsek (1978) Main Currents of Marxism, 3. The Breakdown. Oxford University Press, Oxford. Kkmer, dris (1969) Dzenin Yabanclamas. Ant, stanbul. Lipovsky, Igor P (1992) The Socialist Movement In Turkey 1960-1980. E.J. Brill, New York. . Luxemburg, Rosa (1989) Siyasal Yazlar . (ev.) Zafer skl, Verso, Ankara. Mumcu, Uur (1990) Aybar le Sylei Sosyalizm ve Bamszlk. Tekin Yaynevi (2. Bask), Ankara. Olu, Saruhan (1996) Biz Devrim stiyoruz, Yeniden, ubat; DP Tartmalar iinde. Alan Yaynclk, stanbul, 1996, s.402-11. DP Kendini Anlatyor,Partileme Sreci, topya, Sorunlar neriler (1996) (rp.) Belgin Demirer, Gncel Yaynclk, stanbul. DP Tartmalar (1996) Alan Yaynclk, stanbul zgrlk ve Dayanma Partisi Program & Tzk (1996) Mart Matbaaclk Sanatlar Ltd. ti., stanbul. Sosyalist Devrim Partisi Tz (1978) Gryay Matbaaclk, stanbul. Trkiye i Partisi Tz (1967) Ulusolu Matbaas (6. Bask), Ankara. Tunaya, Tark Zafer (1952) Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952. stanbul. Yetkin, etin (1970). Trkiyede Soldaki Blnmeler 1960-1970. Toplum Yaynlar, Ankara. Zrcher, Erik Jan (1995) Modernleen Trkiyenin Tarihi. letiim, stanbul.

160

Mehmet Ali Aybar: A link in the socialist movement from 1940s to 1990s

Mehmet Ali Aybar (1908-1995) who was the chairman of the Turkish Workers Party (1962-1970) and the Socialist Revolution Party (1975-1979) has been one of the leading figures of the Turkish Socialist Movement. His ideas were principally based on the criticism of the Marxist-Leninist ideology which has been among the most influential currents of thought during the heyday of Turkish socialist movement, between 1960-1980. His opposition to Leninism and Soviet Socialism was on the grounds of the fact that Leninist systems or ideologies had threw overbroad the entire humanistic legacy of Marxs philosophy. Having such an anti-Soviet stance, Aybars major concern has been the formulation of a different model of socialism which would have its roots in the special features of Turkeys social and economic conditions. His conceptualization such as smiling socialism, liberitarian socialism and his criticisms of the Leninist party model were all the products of such an effort. Aybar has been very much opposed by the pro-Soviet socialists of his time specifically after his condemnation of the Soviet invasion of Czechoslovakia in 1968 and his emphasis on human freedom as the major source of conflict in Turkish society. Today, It can be asserted that Aybar has been one of the figures whose views and evaluations covered many points that has been started to be disscussed by many factions of the socialist movement with the aim of expanding their theoretical horizons and rescuing Marxism from its dogmatic rigidities during late 1980s and 1990s due to the profound effects of 12th September 1980 coup detat and the fall of communism in Soviet Union. This study focuses on Aybars views and conceptualizations related to Turkish socialism as well as his interpretations on Marxist theory with the aim of shedding some light onto his theoretical and practical contributions to the Turkish socialist movement and detect the interconnections of his ideas with some currents of thought within the framework of Western Marxism.

161

ok-partili rejime geerken sol: Trkiye sosyalizminin unutulmu partisi*

zgr Gkmen**
Demokrasiden korkanlarn asl korktuklar demokrasi deil, bizzat halkn kendisidir. nk halk ktleleri iktidar ele alrsa husus ve ahsi menfaatleri yerine geni ktlelerin menfaatleri ve haklar yrrle girecektir. Bu ise inhisarc ve istismarc zmrelerin ve gruplarn asla iine gelemez. Onlar kendilerine yetecek miktarda bir demokrasiye her zaman taraftar, daha fazlasna yani halkn faydalanabilecei bir demokrasiye her zaman aleyhtar kalrlar. Biz Demokrasiden Korkmuyoruz, Adilolu [Esat Adil Mstecablolu], Gerek, 9 Temmuz 1946

Trkiyede tek-parti sistemi terkedilirken ortaya kan nisb zgrlk ortamnda yaananlar, Trkiye Cumhuriyeti tarihinin temel srekliliklerinden birini gzler nne serer. Sol kanad olmayan bir ok-partili sistemin temelleri bu ksa srede atlr. Milli ef rejimi kendi stratejisi gerei siyasal alann sola da alaca izlenimini yaratm; ancak, hukuksal, siyasal ve ideolojik tavr allaryla ok gemeden asl niyetini belli etmitir. Aadakiler sol asndan bu srecin temel dnm noktalarn sralamak ve ksa bir sre de olsa faaliyet gsteren dnemin sol partilerinden bugne dek hep bir keye itilmi, unutulmu olan Trkiye Sosyalist Partisinin (TSP) tad nemi vurgulayabilmek dnda bir iddia tamamaktadr. Trkiyede 2. Dnya Sava sonrasnda ok-partili rejime gei dneminin temel niteliklerini belirleyen liberalleme sreci olarak adlandrlabilecek siyasal gelimeler, Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) 10 Mays 1946da toplanan Olaanst Kurultay ile doruk noktasna ular. 1944 Martnda Varlk Vergisinin kaldrlmasnda ilk izleri grlebilecek olan bu sre, 1944 Eyllnde Varlk Vergisini eletiren yaynlarndan tr sresiz olarak kapatlan Tasvir-i Efkar, Vatan ve Tan (Topuz, 1996: 97) gazetelerinin 22 Mart 1945 gn yeniden yaymlanmalarna izin verilmesiyle bir ivme kazanr.1
(*) Bu metin, byk lde, Eyll 1997de ODT Sosyal Bilimler Enstitsne sunulan A Litmus Test of the Liberalization Process in the Transition Period to Multi-Party Regime: The Turkish Socialist Party balkl yksek lisans tezinin gzden geirilerek ksaltlm bir blmne dayanmaktadr. Bana dnemle ilgilenme fikrini veren Murat Gltekingil ile almaya balarken yol gsteren ve aksi takdirde ulaamayacam belgeleri sunan Mete Tunaya teekkr ederim. (**)ODT Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm 1 Ahmet Emin Yalman (1974: 8) yaynclar olarak tekrar basn hayatna dnebilmek iin bir dileke kaleme aldklarn ve Ankarada Babakan kr Saraolu ile grtklerini nakleder. Ad geTOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

162

ZGR GKMEN

Koakn (1996: 548) tam da San Francisco Konferans ncesinde, hi olmazsa, Batl devletler nezdinde, basna kar daha liberal bir tutum taklnacann bir iareti olarak deerlendirdii bu gelimeyi demokrasi kavram zerinde dnen bir tartma izler. Yalnzca genel olarak demokrasiye dair szler edilmez, ayn zamanda, Batdaki demokrasi kavram gzden geirilir ve yeniden tanmlanr. (stner, 1993: 112, 119) CHP rejimine muhalif yaynlar yapan Yalmann Vatan ile Sertellerin Tan bu tartmada merkezi bir rol oynar. Esat Adil Mstecablolu [Mstecabi] Tanda, Mehmet Ali Aybar Vatanda yazdklaryla bu tartmaya katlrlar.2

Olaanst Kurultaya giden sre

Milli ef smet nnnn, M. ehmuz Gzelin (1997: 53) liberallemenin ilk belirtilerinin resmi iareti diye niteledii, savan dayatt basklar azaldka demokratik ilkelerin lkenin siyasal ve kltrel hayatnda tedricen daha geni bir yer tutacan dile getirdii mehur 19 Mays 1945 nutkunu (Milli efimizin Genlie Hitab, Cumhuriyet, 20 Mays 1945) CHPnin tarihinde ilk defa aday gstermedii ara seimler izler.3 Pan-Turanclkla gizli bir ba olduu iddia edien gazeteler, 22 Mays 1940da kabul edilen rfi dare Kanunu uyarnca 23 Kasm 1940da ilan edilen rfi dare tarafndan kapatlmtr. 2. Dnya Sava nedeniyle yrrle giren kanun, ancak savan bitiminden iki yl sonra 22 Aralk 1947de, bahar aylarnda selefi Recep Pekerin dier anti-demokratik kanunlarla birlikte hl gerekliliklerini savunuyor olmasna ramen (Karpat, 1959: 185) Hasan Saka Hkmetince kaldrlmtr. (Karpat, 1959: 211n.47; Ahmad ve Ahmad, 1976: 39; Gzel, 1993: 281n.7) Bu idare ekli hkmete memleketin emniyeti bakmndan diledii tedbiri almas hususunda tam yetki veriyordu. Trk basnnn en mhim ksm stanbulda bulunduu ve basn, politika bakmndan, ok nemli bir kuvvet olduu iin bylesine geni bir yetki siyasi maksatlarla kullanlabilirdi ve nitekim ou defa kullanlyordu da. (Karpat, 1959: 144) CHP Hkmeti, sava boyunca ve sonrasnda muhalif basn susturmak iin, halihazrda komnizm ve anarizm ile Saltanatn ya da Halifeliin yeniden kurulmasna ynelik propaganday yasa d sayan ve 50. maddesi ile memleketin genel politikasna dokunacak yayndan dolay Bakanlar Kurulu kararyla gazete ve dergilerin kapatlabileceini hkme balayan 1931 tarihli Matbuat Kanununun yetersiz kald yerlerde rfi dare Kanunundan istifade etti. (Weinberger, 1950: 138; Topuz, 1996: 100; Yalman, 1947: 51) stanbul, Kocaeli ve Trakyada ilan edilen rfi dare zellikle 1946 ylnda aydnlar ve sol zerinde Demoklesin Klc grevini yerine getirecektir. (Gzel, 1993: 298n.10) 2 Rejimin Vatan ve Tann yaynlarna kar tavr, Babakan Saraolunun siyasi grleri farkl sandmz bu iki gazete muhalefette birleti, (Ayn Tarihi, Eyll 1945) beyanat ile belirginleir. Tan komnist eilimleri, Vatan ise yabanc sermayenin karlarn savunmak nedeniyle itham edilmekle kalmaz, Rasih Kaplan her ikisinin de Yahudi olduunu iddia eder. (Karpat, 1959: 149n.36) Yalman ve Serteller iin ayrca bkz: Berkes (1997: 350-2) Tevfik Rt Aras ve Hseyin Avni Ula gibi nllerin yansra, Faris Erkmen, Abidin Nesimi gibi sosyalistlerin de birer program yaymlayarak aday olduklar (Nesimi, 1977: 212; Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi 6, 1988: 1934) 17 Haziran 1945 gnk seimler, her ne kadar CHP aday gstermemi de olsa, iki turlu seim sisteminin kanlmaz bir sonucu olarak (Koak, 1996: 557; Karpat, 1959: 144) tamam CHPli adaylarn meclise girmesi ile sonulanr. Bu seimlerde adaylar arasnda iilere de rastlanr. (Gzel, 1997: 65-6)

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

163

len milli zenginlerden Nuri Demiran (Gzel, 1997: 50) Hseyin Avni Ula ile birlikte ara seimler dneminde kurduu ve skdar srtlarndaki yalsnda gazetecilere verdii ziyafetlerden dolay Kuzu Partisi adyla anlagelen Milli Kalknma Partisini pek de kaale almad ak olan Milli ef, 1 Kasm 1945 tarihli meclisi a konumasnda gerek bir muhalefetin yokluundan dem vurur4 ve basna, siyasal derneklere, emniyet glerinin selahiyetlerine dair anti-demokratik yasalarn kaldrlaca ve tek dereceli seimlere geilecei mjdesini verir. (Cumhuriyet, 2 Kasm 1945) Milli efe gre, demokrasinin milletlerin tmne zg ilkeleri olduu gibi, her milletin karakterine ve kltrne zg ilkeleri de vardr ve Trk milleti kendi karakterine zg demokratik ilkeleri gelitirmek zorundadr.5 Milli ef nderliindeki iktidar, Trk milletine zg demokratik ilkeleri sola kapal bir biimde nasl gelitireceini aslnda Sabahattin Ali-Nihal Atsz Davas dneminde tertip edilen 3 Mays 1944 Olaylar ile gstermeye balamtr. ktidarn demokrasi anlaynn ne olduu/olaca ilkinden daha byk apl bir tertiple su yzne kar. Bu ayn zamanda 1946 sonlarnda sola kar taknlacak tavrn da bir habercisidir.

Sola kar baskn

Liberalleme sreci dorua ularken rfi darenin varlna ramen 4 Aralk 1945 gn yaanan Tan Baskn, Tan ve Vatan arasnda kurulduu sylenen ortak muhalefet cephesini (Karpat, 1959: 147) datr. Sertellerin Demokrat Partinin (DP) mstakbel kurucularndan da yaz alacaklarn ilan ettikleri, yazar kadrosu iinde Sertellerin yansra Tevfik Rt Aras, Cami Baykut, Pertev [Naili] Boratav, Behice Boran, Berkesler, Hulusi erif, Adnan Cemgil, Esat Adil Mstecablolu ve sair adlarn da bulunduu Grlerin 1 Aralk gn yaymland gz nnde bulundurulunca, basknn Tandan ok Grleri susturmak ve dolaysyla Trkiye Komnist Partisinin (TKP) leri Demokrat Cephe4 1930da Serbest Cumhuriyet Frkas ile ayn dnemde gerekleen dier iki parti giriiminin kaderleri gz nnde bulundurulunca, CHPnin ancak kendi iinden kacak bir muhalefeti isteme/ciddiye alma niyetinin yeni olmad daha anlalr olacaktr. Trk Cumhuriyet Amele ve ifti Partisine komnist temayl gstermesi nedeniyle faaliyet izni verilmemi, Ahali Cumhuriyet Frkas ise ay ak kalabilmitir. Bu iki parti iin bkz: (Trkiyede Siyas Dernekler II, 1950: 85-104); Tunaya (1995: 635-38); Akkerman (1950: 43-4); Tkin (1965: 75); Slker (1955: 28-9). 5 Snf, cins ve imtiyazn bulunmad Trkiyede, hakim zihniyetin milletin zgll ve demokratik ilkelere dair en arpc aklamalarndan biri, Atatrk ile nnnn ardndan CHPnin nc ideolou saylabilecek olan Recep Pekerce 13 Mays 1935 tarihli Kurultay toplantsnda yeni program konuulmaya balanrken prensiplerin ana izgilerini aydnlatmak zere yapt konumada zl bir ekilde dile getirilmitir: Demokrasi bir nas, bir ayet deildir. Bir ruh, bir espri ve bir manadr. Yaplan iler akl denilen bir szgeten geirildikten sonra muhit denilen bir icaba uydurulduktan sonra tatbik edilirse fayda verir, kk tutar. Zigana dann zerine portakal aac dikilmez. (ab) (C.H.P Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri, 1935: 23) .

164

ZGR GKMEN

sini ykmak iin tertip edildii dnlebilir.6 Dnemin bir dier tan Abidin Nesimi de, benzeri bir ekilde, Tann gme gittiini, tertibin asl hedefinin [Mareal Fevzi akmakn da iinde bulunmas dnlen] bir sosyalist parti kurma peinde olan Cami Baykutun yaymlad Yeni Dnya olduunu nakletmektedir. (Aktaran Akar, 1989: 149; Aktaran Gzel, 1997: 74) Nesiminin 8 Ekim 1946da o dnem TSP yesi olan Alaattin Hakgdere yazd mektupta, 1945 sonrasnda sosyalist parti kurmak zere bulunulan giriimler, program ve yaynclk hazrlklar ve Milli Hkmetin ilk Dahiliye Vekili, Mdafaa-i Hukuk tekilatnn messisi olmas itibaryla gerek Trkiye, gerek dnya mikyasnda bir otoritesi olan Cami Baykutun bunlarla olan ilgisi ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr. (Aktaran Tevetolu, 1967: 550-2) Tann yansra Yeni Dnya, Franszca yayn yapan La Turquie, Ermenice yaymlanan Nor Or [Yeni Gn] gazeteleri ve Gn dergisi susturulur; ABC ve Berrak kitabevleri tahrip edilir. Dnemin en gelimi alet edevatna sahip olan Tan matbaas yerle bir olur. Grler bir daha yaymlanamaz. Yeni Dnyann yaynclarndan biri de 1946 Maysnda TSPnin kurucusu ve Nor Orun yayncs Avedis Aleksanyanla birlikte partinin merkez icra komitesi yesi olacak Esat Adildir. lk says 3 Kasm 1945te yaymlanan Gn, TSPnin kurulmasyla birlikte partinin yayn organ haline gelecektir. (Topuz, 1997: 98; leri, 1985: 41; Trkiye Sosyalist Partisi NizamnameProgram, Yeni Sabah, 28 Haziran 1946) Baskn amacna ular: Cami Baykut parti kurma sevdasndan vazgeer; Grlerin yaymlanmasnn ardndan derginin kapandaki mecmuamza yaz yardmlar vadedenler listesinde adlar ilk drt srada geen ve bunu hemen tekzip eden Demokratlar, Sertellerle, daha geni yorumlanacak olursa, sol ile aralarnda ortak bir muhalefet cephesi kurulmadn/kurulmayacan ilan ederler. Rejim milletin kendine zg karakteri ile uyum iinde gelitirilecek olan demokrasi anlaynn snrlarn ilan etmitir. Sol bu snrlar ierisine sokulmayacaktr. inde Karpatn (1959: 371-86) kltrel irtica olarak tarif ettii an piecei Cad Kazan ABDden nce Trkiyede kaynamaya balar. (Berkes, 1997: 395-6; Timur, 1991: 86, 120-1n.45, 121n.46)7

6 Dnemin tanklarndan biri olan Rasih Nuri leri 1988de Atilla Akara leri Demokrat Cephenin yklmasnn amalandna dair bir aklama yapm ve meselenin daha ziyade Grler Olay olduunu sylemitir. (Aktaran Gzel, 1997: 74) 7 ok-partili rejime geerken CHP iktidarnn sola kar mcadelesi ile bu dnemde hakim olan ve bu hakimiyetini yllarca srdrecek olan McCarthyci zihniyeti zl bir ekilde zmleyen Taner Timurun (1991: 75-87) yazdklar, belki elinizdeki metni gereksiz klacak kadar, aklayc. 4 Aralk 1945 tertibi iin ayrca bkz: Sabiha Sertel (1969: 277-352); Berkes (1997: 319, 354-6); (Halil Ltf Drdncnn Aklamas, Yeni Gazete, 7-9 Mays 1967). Dneme dair, Sertellerin ve Cami Baykutun savunmalar ile Zekeriya Sertelle baskn zerine 1975 ylnda yaplm bir sylei metninin de aktarld bir baka tanklk iin bkz: Va-Nu (1997: 64-98).

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

165

Snf esasna dayanan partilere izin veriliyor

Yollarn ayran Demokratlarn partilerini kurmadan bir gn nce 6 Ocak 1946da CHP yanls Akam gazetesinin Arada Bir balkl stununda Demokrat imzas ile bir yaz yaymlanr: Sol Kanadmz Aktr. CHPnin ve meclisin sol kanadnda ak bir alan bulunduunu yazan Demokrat, bu alan dolduracak sosyalist partilere duyulan ihtiyac tartr. Ayrca liberalleme srecinin byle partilerin kurulmasna elverecek yolu aacan ngrmeyi de ihmal etmez. (Demokrat, Sol Kanadmz Aktr, Akam, 6 Ocak 1946) Akamda Demokrat imzas ile yazan, byk bir olaslkla, gazetenin sahibi olan ve Milli efe yaknl ile tannan, daha sonra 1947-50 yllar arasnda Hasan Saka ve emsettin Gnaltay hkmetlerinde Hariciye Vekillii yapacak olan Necmeddin Sadaktr. CHP taraftar gazetelerde o dnem boyunca yaymlanan bayaz ve fkralarn kabaca yaplacak bir tahlili bile, bunlarda dile getirilen fikirlerin CHP rejiminin sahip olduu fikirlerle hsmlklarn gzler nne sermekle kalmayacak; ayn zamanda, rejimin kendine yakn bulduu kiilerin kalemi marifetiyle muhtemel gelimeleri de ilan ettiini dnmemize neden olacak ipularn salayacaktr.8 Bu nedenle, Mays aynda toplanacak Olaanst Kurultayda cemiyetlere dair alnacak kararlarn bilgisine nceden sahip olduu dnlebilecek Sadakn yazdklar, yazarn hsn niyetinin tesinde, CHPnin Kurultaydan drt ay nce sosyalistlere yapt ak bir davet olarak deerlendirilmelidir. Olaanst Kurultaydan nce Babakan Saraolunun gruba verdii izahat basnda yer alr. Kurultayda tek dereceli seim, snf esas zerine cemiyetler kurmak ve parti tzndeki deimez bakan maddesini deitirmek meseleleri grlecektir. (Akam, 27 Nisan 1946) Milli efin Olaanst Kurultay daveti, Trkiyenin demokratik sistemi gelitirmek yolunda nemli kararlar al8 Demokrat imzasnn DP kurulduktan sonra Halkya dnm olmas, yukarda anlan hsml ortaya koymas bakmndan manidardr. Anlan yazdan bir hafta sonra Arada Bir stununa bir hami dlr: Yeni Partinin ad dolaysile iltibasa mahal kalmamak iin Demokrat yerine Halk adn aldk. zr dileriz. (Halk, Akam, 13 Ocak 1946) Sadakn, bir CHP taraftar olarak, liberalleme srecinde rejime dair yazdklarnn iyi bir rnei iin bkz: Sadak (Trkiyede Rejim Deimiyor, leri Gidiyor, Akam, 27 Austos 1945) Halk, (Demokratlar Birleiniz!, Akam, 18 Temmuz 1946) 1946 seimlerinden gn nce, hem nalna hem mhna vurarak birden fazla amaca hizmet eden bir yaz daha kaleme alr. nce CHPnin gerek muhalefet grn destekleyecek bir biimde Celal Bayara vgler dzer: Eer o [Celal Bayar] olmasayd, C. Halk Partisi, ald btn kararlar ve deitirdii btn kanunlarla muhalefet partisi ad altndaki eit eit garabetlerle kar karya kimbilir daha ka zaman idealinin gereklemesini beklerdi. (ab) Sonra da DPnin solcu deil de sac olmasna ah ederek, DPnin gerilik unsurlar ile parti adna geri propagandalara giritiini ima eder. Bayar ve partisinin solcu olmamas, Bayar iin de, memleket ve Halk Partisi iin de bir talihsizliktir. DP yerine solcu kanaatler besleyen bir parti kabilseydi vatana en byk hizmeti Moskova radyosunun anna ot tkamak olurdu diyen Halk, Moskova radyosunun yaynna atfla, vatan dmannn CHPyi ykmak iin DPlilerle birlemek istediini yazar.

166

ZGR GKMEN

mann eiinde olduunun ilk iareti olarak sunulur. (Hazrlklar Tamamlanrken, Akam, 29 Nisan 1946) Akamda memlekette snf farkllklarnn olduunu ve bunlar temsil edecek snfi tekilatlarn kurulmasnn hayrl olacan vurgulayan yazlar yaymlanr. (Meyyideli Demokrasi, Akam, 2 Mays 1946; Frkalarn Farklanmas, Akam, 9 Mays 1946) Nihayet 10 Mays 1946 gn Milli ef Olaanst Kurultayda unlar syleyecektir:
Partimizin program, snf esas zerine cemiyet kurulmasn menetmitir. Bu maddenin kaldrlmasn, tetkik edeceksiniz. Biz, kendi programmzda, snf mcadelesini istemiyen ve snf menfaatleri arasnda ahenk arayan esasta kalacaz. Vatandalardan, snf menfaatleri zerine cemiyet ve parti kurmak isteyenlere, kanun yolile, mani olmayacaz. (Milli efin Kurultayda Syledii Tarihi Nutuk, Cumhuriyet, 11 Mays 1946; Ayn Tarihi, Mays 1946)

Bylece sosyalist partilerle birlikte sendikalarn da kurulmasna imkan verecek olan Cemiyetler Kanununda baz yasaklarn kaldrlmas da dahil olmak zere Milli efin Olaanst Kurultayda yapt teklifler kabul edilir ve rejimin balangtan beri temel iddialarndan biri olagelmi snfsz toplum ilkesine taban tabana zt bir karar alnr.9 CHPnin toplumsal snflara ve bunlarn temsiline dair esas tavr, Seim Kanunu tartmalar srasnda nispi temsil sistemine dair gr bildiren Reat emsettin Sirerce dile getirilecektir.10 Memlekette toplumsal snflarn varlnn CHP tarafndan kabulne ramen, Sirer,
temsil nispeti hakknda ileri srlen baz mtalaalara temas ederek, derin snf tezatlariyle paralanm olan memleketlerin bir uzlama zarureti olarak kabul ettikleri bir ekle bizim gitmemiz iin bir sebep ve zaruret olmadn sylemi ve demitir ki: Temsil nisbeti asla dnmediimiz ve asla dnmeyeceimiz bir sistemdir. (ab) (Millet Vekili Seim Kanunu Kabul Edildi, Akam, 1 Haziran 1946)

Milli efin Olaanst Kurultayda tekliflerini dile getirmesinden drt gn sonra TSPnin kurulu dilekesi stanbul Valilii Delayetiyle ileri Bakanlna sunulacaktr. Sosyalist bir partinin kurulabilmesini mmkn klan Cemi9 CHP programnn, snf esasna dayanan cemiyetlerle ilgili kaldrlan hkmn ieren 22. madde metni yledir: Trkiyede cins ve snf ve rejional fikirleri koruma ve yayma, snf mcadelesi uyandrma maksatlariyle cemiyet kurulamaz. Devlet, hususi idare ve Belediyelerle Devlete bal messeselerden hizmet karl aylk ve cret alanlar bulunduklar vazifenin sfat ve hviyeti ile cemiyet kuramazlar. Yurtta haklarn dzenleyen 4. maddenin C paragraf da u ekilde deitirilir: Milletvekili seimlerinde tek dereceli seim taraflsyz. (Akkerman, 1950: 40; Ayn Tarihi, Mays 1946)

10 Bu konumay Sirerin yapm olmas bir rastlant deildir. CHP ideolojisiyle ilgili olarak yapt almalara dair Berkesin aktardklar (1997: 249-51) toplumsal snflara ilikin fikirleri asndan olduka aklayc.

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

167

yetler Kanunundaki deiikliin 14 Mays 1946dan neredeyse tam bir ay sonra gerekletirilecek olmas, rejimin tavrnn bir gstergesi olmas asndan byk nem tamaktadr.11 O gne dek olduu gibi, 1946da da aslolan ne kadar demokratik olduklar epey tartma gtrr olan kanunlar deil, CHPnin kendi programna dayanan keyfi uygulamalardr. Ocak banda sosyalistlere yeil k yakan Milli ef rejimi, Olaanst Kurultayda alnan kararlar gz nnde bulundurarak Cemiyetler Kanununda deiiklik yaplmasn beklemeden sosyalist bir parti kurmak iin giriimde bulunan Esat Adil ve arkadalarnn mracaatn kabul etmitir. Cemiyetler Kanununda deiiklik yaplmasn ngren tasarnn mecliste grlmesi srasnda, Adnan Menderes ve onu destekleyen Hikmet Bayurun muhalif grlerine karlk vermek iin krsye kan, 1946 seimleri sonrasnda Peker hkmetinde ileri Bakanl yapacak kr Skmenser, varolan kanunun en liberal zihniyete dayanan bir kanun olduunu syleyip muhtelif hkmlerin bu memlekette en sa ve en sol mutaassb bir rejimin kurulmamas hedef ittihaz edildiinden kendi Emniyeti Umumiye Mdrl dneminde koyulduunu dile getirmitir. Menderesin krsden DP adna konuabilmesini vaktinde alnan bu tedbirlere balayan Skmenser, kanun deiiklii ncesi parti kurulabilmesini de kanunun liberallii ile aklar:
Ne liberal demokrat parti, ne sosyal demokrat parti, ne de imdi iittiimiz sosyalist parti bugn memlekette kurulamazd. Demek ki gaye, esasl iki mutaassb rejimin [faist ve mfrit sol] kurulmamasn teminden ibaretti. (Cemiyetler Kanununda Yaplan Deiiklikler, Cumhuriyet, 6 Haziran 1946)

Sol partiler
Gerekten, Kuzu Partisinin kuruluu izleyen dnemde 1938 tarihli Cemiyetler Kanununun varlna ramen, engel olunmayan birtakm sol parti giriimleri olmutur. Tunay (1984: 1954) ikisi ciddi olmak zere [TSP ve efik Hsn
11 Haziran 1946da yaplan deiiklikle 1938 tarihli Cemiyetler Kanununun 9. maddesinin B, C ve F fkralar kaldrlm, Aile, cemaat, rk, cins ve snf esasna veya adna dayanan (cemiyetlerin tekili yasaktr) hkmn ieren H fkras, cins ve snf (esasna veya adna dayanan) ksm karlarak deitirilmitir. (Resmi Gazete, 14 Temmuz 1938, Kabul tarihi: 28 Haziran 1938, Kanun No: 3512; 10 Haziran 1946, Kabul tarihi: 5 Haziran 1946, Kanun No: 4919) lerinin (1946 Sendikacl, Vatan, 26 Ocak 1978) aktardna gre, hkmet nce Ceza Kanununun 141. maddesi hkmn tekrarlayan bir madde nermi, fakat daha sonra rejim, ileri Bakanl Komisyonunca hazrlanan bir rapor uyarnca, snf esasna dayanan partilerin yasaklanmasnn siyasal partilerin ve dolaysyla ok-partili rejimin gelimesine engel olacana hkmetmitir. (ab) Rejim, asl niyetinin sol partileri de iermek zere ok-partili bir rejimin gelitirilmesi olmadn ileride anlacak Ceza Kanununun 141 ve 142. maddelerini deitirerek gsterecektir. Devletin yce menfaatini gzeten deiikliin gerekesini inceleyen zekin (1968: 124-35) almas, yaplan deiiklikle gdlen asl amacn ne olduunu gzler nne sermesi bakmndan nemlidir.

168

ZGR GKMEN

Deymer tarafndan kurulacak Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisini (TSEKP) kastederek] dokuz tane sol siyasal parti giriiminde bulunulduunu aktarmaktadr. Tunaya gre, TSP ve TSEKP dnda, kurulu tarihlerine gre, pek bir varlk gsteremeyen bu partiler unlardr: Sosyal Adalet Partisi (SAP),12 ifti ve Kyl Partisi, Trk Sosyal Demokrat Partisi (TSDP), Trkiye Sosyalist i Partisi (TSP), Trkiye i ve ifti Partisi (TP), Yalnz Vatan in Partisi (YVP), Ergenekon Kyl ve ifti Partisi (EKP). Yalman Vatandaki (3 Temmuz 1946) bir bayazsyla sosyalist parti saysn, nedense, drt olarak gstermi; fakat, ruh avna kacaklarn iddia ettii bu partilerin adlarn anmamtr. Akkerman (1950: 54) Tunayn parantez iinde Turanc notunu dt EKPin sosyalist deil, nasyonal sosyalist olduunu vurgular. YVPyi iermeyen Tunayn sol partiler listesinde yer alan Liberal Sosyalist Parti ise hibir zaman kurulmamtr. te yandan TSP yesi Hsamettin zdou da ahap Kvlcmlya yazd 11 Austos 1946 tarihli bir mektubunda bu partinin adn anar:
Neden iki tane Sosyalist Partisi vardr? diyorsun. Bugn ii snfnn partileri olduklarn iddia eden Sosyalist Partileri senin tahmin ettiin gibi, iki tane deil hatta yedi tanedir. Sayyorum: Trkiye Sosyalist Partisi, Trkiye Emeki ve Kyl Sosyalist Partisi, i ifti Partisi, Trk Sosyal Demokrat Partisi, Sosyalist i Partisi, Sosyal Adalet Partisi, Liberal Sosyalist Partisidir. Gryorsun ya yedi tane parti vardr. (Aktaran Topuolu, 1976a: 42; Aktaran Tevetolu, 1967: 553)

zdounun ve ondan yllar sonra Tunayn and Liberal Sosyalist Parti, byk bir olaslkla 11 Mart 1946da kurulan ve Temmuz 1946da hakknda Trkiye Sosyalist i Partisi ile birleeceine dair haberler yaymlanan (ki Parti Birleiyor, Gerek, 8 Temmuz 1946) Liberal Demokrat Partidir. (Trkiyede Siyas Dernekler II, 1950: 183-98; Terziolu, Cumhuriyet Devrinde Kurulan Siyas Partiler, Cumhuriyet, 17 ubat 1961) zdou unlar syleyerek devam eder:
Bunlardan be tanesi zaten ii snfnn davasnda rol oynayacak kabiliyette Rehber bir kadroya malik olmadklar gibi, bu davay ileri gtrecek bir doktrine, bir stratejiye ve bir taktike sahip deildiler. Bunlar daha ziyade dier Burjuva partileri tarafndan maskelenerek amele snfnn inklap hareketini nlemek iin ileri atlm bir tuzaktr. Programlar, beyannameleri ve son hareketleriyle, bunu pekala gsterdiler. (Aktaran Topuolu, 1976a: 42; Aktaran Tevetolu, 1967: 553)

12 SAP kurucularnn 13 Eyll 1945de Sosyal Demokrat Partisini kurmak iin yaptklar mracaat ileri Bakanlnca baz noksanlara iaret edilerek geri evrilmi, kurucular bunun zerine ideolojilerinin arzular hilafna anlalmamasn temin maksadiyle bir de gaye ve prensip izah ilave edip kurduklar siyas partinin adn SAPa evirerek 28 ubat 1946 tarihinde yeniden mracaatta bulunmulardr. (Trkiyede Siyas Dernekler II, 1950: 129-30)

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

169

zdounun dier partileri ii snfnn davasnda rol oynayabilecek kabiliyette grmemesi, Tunayn bunlar ciddiye almamas bouna deildir. TSP ve TSEKP dnda, programlar incelendiinde en hafif tabirle naif olduklar sylenebilecek olan bu partilerden SAP TSDP TSP TSP ve TSEKP ile birlikte seimle, , , re katlmazlar. (Sosyal Demokrat Parti Seime Girmiyor, Cumhuriyet, 20 Temmuz 1946; Seim ve Partiler, Gerek, 22 Temmuz 1946) Seimlerden hemen nce YVP ve TSDPnin yansra, C.H.P ile birlikte seime itirake karar verdii . ilan edilen ( Parti C.H.P .ne Snd, Gerek, 11 Temmuz 1946) nc parti TPnin kurucusu Etem Ruhi Balkann parti kurulurken stanbul Valiliine tzk ile birlikte sunduu deolojimiz baln tayan bir sayfalk metin zdounun sylediklerinin iyi bir kantdr:
[deolojimiz] memleketimizin dnya gidilerine rnek alabilecei byk milletlerin inklaplarna ve tarihlerine bakarak ve onlara mukayese yaparak hem devlete, hem millete hayrl istikbal hazrlayacak refah ve saadet getirecek iler yapmaktr. Evvela unu syleyelim ki, balarnda akll uslu gemisinin kaptan olacak milletlerin burnunu kanatmadan milleti sahili selamete gtrecek bir ba lazmdr. Allah onu bize vermitir. te smet nn. Tam manasyla bir ngiliz gentlemeninden fark olmayan bu insan kadar iilere, iftilere ve btn millete yardm elini uzatm bu vatanda daha mstesna ahs grmedim. Eer Almanlarn Hitler gibi bir deli yerine balarnda bir smet nn bulunsayd, bu felakete duar olmazlard. Her trl kayd riyadan ari olarak bu benim mutlak kanaatimdir. (...) unu demek isterim ki, bamzdaki Milli ef bizim iin Allahn bir nimetidir. (Trkiyede Siyas Dernekler II, 1950: 335)

deolojimiz balkl bu metin, anti-komnistlii malum Fethi Tevetolunca (1967: 543) bile dalkavuka diye tarif edilmektedir. Bunun yansra, TP kurucularndan bir dieri olan Salahaddin Yorulmazolunun [Salahattin Yorulmaz] partinin aksi fikrine ramen kuraca ii dernei ile gtt ama da insancl bulunmakla beraber, sosyalist akma bal bulunmamakta, stelik CHP kanadna yatkn grlmektedir. (Slker, 1968: 27)

Bir tarafgirlik rnei

SSCB Bilimler Akademisi (1978: 19-20), TSPyi de sahte partilerin iine katarak daha ar bir yorumda bulunur:
Mays-Haziran 1946da Trkiye i ifti Partisi, Trkiye Sosyalist Partisi ve Trkiye Sosyalist i Partisi kuruldu. Bu partilerin programlar, onlarn sahte demokratizmini ve reformculuunu kantlyordu. Bu srada tek ilerici yasal parti, 1946 Hazirannda kurulan Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi (TSEKP) idi. Partinin lideri, Trkiye ii snf davasnn sekin savalarndan Doktor efik Hsn Deymerdi. TSEKPnin program ilkeleri, demokratizm, sosyalizm, yurtseverlik, enternasyonalizm, bar ve laiklii ngryordu (madde 1-5).

170

ZGR GKMEN

SSCB Bilimler Akademisinin Sovyetlere yakn TKPnin legale km partisi olarak kabul edilen efik Hsnnn TSEKPsi lehine tarafgirlik yapmas ok da artc deildir. artc olan, yukarda aktarlan metinde Akademinin tek ilerici yasal parti diyerek vd TSEKPnin program maddeleri olarak sunduu ilkelerin bu partiye deil, sahte demokratizm ve reformculukla malul olduunu iddia ettii TSPye ait olmasdr.13 Akademinin yazd tarih baka hatalar ve tarafgirliklerle de maluldur. leride anlacak 16 Aralk 1946 Harekat ile kapatlan TSEKPnin yerine [belki 1919da efik Hsn nderliinde kurulan Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas ile kartrarak] TSP adl varolmayan bir partiden szeder; 53ler davas olarak and, 14 Temmuz 1948 gn sonulanan (46 Komnistin Durumas Dn Sona Erdi, Yeni Sabah, 15 Temmuz 1948; Komnist Faaliyeti Yapanlar Mahkum Oldular, Vatan, 15 Temmuz 1948) yarglama srecinin 1947 yaznda bittiini kaydeder; Harekatla kapatlan yayn organlarndan yalnzca TSEKPye yakn dergilerin [Ses, Sz, Sendika] adlarn anar; ayn yarglama srecine tabi tutulan TSPnin kapatldndan sz etmez ve fakat yle bir dipnotu der: Trkiye Sosyalist Partisi yneticileri ve bu arada Esat A. Mstecablolu da bu srada tutukland, ancak ksa sre sonra serbest brakld. (SSCB Bilimler Akademisi, 1978: 24) Yerli solun nemli bir ksmnn TSPye ve Esat Adile dair gr ve tavrlar da byk lde Akademinin tavrna benzerlik gstermektedir. Dnemin tanklaryla yapt grmelerde, 1946da TSEKPye ye olmu ya da sempati duymularn yannda, Akarn (1989: 85-8) konutuu iki TSPliden Muammer Erolun aksine artk efik Hsnnn hakl olduunu dnen Behet Atlgan, smail Bilenin o dnemde Moskova Radyosunda TSP aleyhine bir konuma yaptn hatrlyor. Ayrca yaymlanmam notlarnda, iki partiyi kyaslarken Esat Adilin hazrlad programn Ovenist Sosyal Demokrat Program olduunu sylyor. Esat Adili Trk sosyalizminin unutulmu adam olarak niteleyen Cemil Meri (1996: 193-4), hayflanyor: Son lke dergisinde Trkiyedeki Cumhuriyet devri sosyalist partilerinin programlar sergilendi. Yalnz Esat Adilin partisi yok. Gerekten Trkiye Sosyalist i Partisinin kuruluunu ilan ederek birlik arsnda bulunan lkenin Temmuz 1974 tarihli saysnda, efik Hsnnn 1919 ve 1946 tarihlerinde kuruculuunu stlendii iki partinin yansra, Hikmet Kvlcmlnn istihlak kooperatifleriyle nl Vatan Partisinin de programlar vardr; fakat, TSPden sz edilmez.14 Osmanl mparatorluu dneminden 1980 ncesine kadar, yaadmz gnlerin siyasal ortamn
13 Programlar iin bkz: Trkiye Sosyalist Partisi (1946); Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi (1946). TSPnin nizamname ve program Yeni Sabahta da yaymlanmtr. (26 ve 28 Haziran 1946) 14 Bugn de yayn kurulu DPlilerden mteekkil V zgrlk dergisinin sol siyasal hafzay canl tutmaya alt Hafza stununda TSEKPnin kurulu tarihi anlrken, TSP atlanmaktadr. (V zgrlk, 1 Mays ve 15 Haziran 1998)

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

171

da etkileyen btn nemli akmlar, rgtler ve kiiler[in], temel grleri, snf mcadelesi iindeki yerleri, taktik ve stratejileri[nin] ele alndnn ve bu tarihsel pratiin dersler karlmak zere eletirildiinin iddia edildii Akdere ile Karadenizin (1996: 9) kaleme aldklar eletirel tarihte ise sz konusu dnem olduu gibi atlanmtr.

ki parti
1946da solun neden iki parti etrafnda rgtlendii, bilinen en iyi rnei o dnem TSP yesi olmu ve yazdklar gerekten bir btnlk/tutarllk arzetmeyen brahim Topuolu (1977b, 1976b, 1976a) ile Rasih Nuri leri (1976) arasnda, daha ok TKP tarihine ve tarih yazclna ilikin olarak yaanm sert tartmalara, karlkl sulamalara konu olmu bir meseledir. TKPye ynelik 1929 Tutuklamasnda drt buuk yl ceza alan (Sosyalist Kltr Ansiklopedisi 8, 1980: 1158) zdounun yukarda anlan mektubuna dayanacak olursak iki parti arasndaki fark udur:
Ben imdi sana, benim dahil olduum Trkiye Sosyalist Partisi ile Dr. efik Hsnnn Bakanlk ettii Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi arasndaki fark ve ikilii izaha alacam. Sana bunu izah ederken dedikodudan mmkn mertebe saknmak ve ii daha ziyade nazari olarak ispat etmek isterim. Benim fikrim u: Bugn memleket dahilinde beliren Demokrat hareketlerden istifade etmek ve bu hareketler esnasnda kitlelerin meydana karaca inklap elemanlarla el ele vererek harekatn genilemesine, bymesine almaktr. Bunun iin eski sistem grupu, sekterci, dedikoducu faaliyetimizi bir tarafa brakarak muayyen ve aktif bir kadro kurmaya ve bu suretle genilemek istidadnda bulunan (ii harekatn) tanzim etmeye almalyz ve bu hareketin bize muhazir olacak birok cereyanlarn desteklemeliyiz. te benim fikrim budur. Birok senelerden beri yalnz arkadalar arasnda mcadele ile iktifa edip, Snf mcadelesini unutan birka eleman, bu hareket tarzn bir trl hazmedemediler ve yeni hadiselere uyamadlar. nk, eski grupu zihniyet onlar senelerce kasm ve kavurmutur. Onlar birka kiiden baka, kimsenin inklaplna inanmayacak kadar, kr bir zihniyetin penesine atlmlard (dmlerdi). Bunlar inklaplktaki inhisarlarnda o kadar ileri gitmilerdi ki, nihayet bunu iddia ederken gln mevkiye de dm bulunuyorlar. Biz yirmi be senedir inklapyz, binaenaleyh inklap hareketleri bizimle kaimdir diyorlar. Ben inklapln sene ile tartldn imdiye kadar hi grmedim ve iitmedim. (aktaran Topuolu, 1976a: 43)

TSEKPye yakn Rasih Nuri leri (1976: 56-9) ise, iki parti kurulmasnn temel nedenini, TKP iinde varolan muhalefetin -leri burada zellikle Mustafa Brklce ve Hsameddin zdounun adlarn anyor- efik Hsnye kar Esat Adilin liderlii altnda toplanarak birlemesi ve kendi partilerini kurma giriimi olarak yorumluyor. Elimizde TSPli Alaattin Hakgdere yazd ayrntl bir mektup bulunan, TSEKP programn kendisi hazrlayan [ya da hazrlanmasnda byk katklar olan] (Atlgan; Tevetolu, 1967: 552), yazdklaryla (Nesimi, 1979

172

ZGR GKMEN

ve 1977) ve iki partiye kar tavryla belirli bir nesnel durua sahip olduu sylenebilecek olan Nesimi de, yllar sonra efik Hsnnn program[n] daha sol kabul etmekle birlikte, zdounun aklamasn hakl karacak eyler sylemektedir:
Bu Trkiye Sosyalist hareketinin ilk rgtsel blnmesi idi. Bunun nedenini kariyerizm ile aklyor Nesimi, zellikle efik Hsnnn kariyerizmi ile. Bir olay anlatyor: Size bir vaka anlataym. efik Hsn, Tnelde Mnir Selime rastlyor, bir parti kurma teebbsne geeceini sylyor. Mnir Selim de ona, yahu doktor Trkiye, Amerikann peyki olma yolunda, bu durumda senin kuracan partiyi derhal kapatrlar, diyor. O da, biliyorum ama ne yapaym ki Esat Adil partiyi kurdu, benim kadrom nereden bakarsan bak otuz, krk kii. Onlar da Esat Adilin partisine girerlerse benim hayat- siyasiyem tkenir, diye cevaplyor. Bence de efik Hsn, ikinci partiyi siyas hayatnn tkenmemesi iin kurdu. (Aktaran Akar, 1989: 150)

Nesiminin TKPye dair dndkleri de nemli grnyor:

TKPnin en byk hatas i kuvvetlere dayanmam olmasdr. Bir matektir (yabanc), yani ithal bir tekilat olmutur. TKP Trkiyedeki sosyalist akmn kendi i kuvvetlerine dayanarak ortaya kmamtr. (Aktaran Akar, 1989: 150)

Reformculuk ve sahtelik ile itham edilen TSP ise, 1946daki nisbi zgrlk ortamnda, sosyalist olmas bir yana, yerli, Trkiyeye zg bir sosyalizm anlayna sahip olduuna dair nemli iaretler verir.

Trkiye Sosyalist Partisi

TSP 14 Mays 1946da avukat ve muharrir Esat Adil Mstecablolu, avukat Macit Gl, kaynak ustas hvan Kabacolu, matbaa makine efi Aziz Utay tarafndan, 11 icra komitesi yesi ile, kurulur.15 Partinin Genel Sekreteri olan Esat Adil, ayn zamanda parti nizamnamesinin 14 maddesi uyarnca kurulan nemli i brosundan biri olan Siyas Bronun efidir. Dier iki nemli i brosundan Tekilat ve Tefti Brosundan Hsamettin zdou, Sendika ve Cemiyetler Brosundan Mustafa Brklce [Sar Mustafa] sorumludur. (Trkiye Sos15 Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisinin 6. cildinde (1988: 1925) partinin Cemiyetler Kanunu deitirildikten sonra kurulduu kaydedilmitir. Sz edilen deiikliin tarihi (Resmi Gazete, 10 Haziran 1946) ile partinin kurulu tarihinin farkl kaynaklarda kesin olarak yer ald gz nnde bulundurulursa, bu anakronizmin basit bir ihmalin sonucu olduu ortaya kacaktr. mzasz olarak yaymlanan ve Esat Adile ait bir biyografi olan anlan metnin yazar, ayn metin (Karaca, 1996: 202-5) da yer ald iin byk bir olaskla Emin Karacadr. Terziolunun (Cumhuriyet, 17 ubat 1961) verdii icra komitesi listesi de hataldr. Gerekte yazan TSP yesi Aziz Ziya [Sradalar]n yaymlanmam notlarna gre Yeni Sabahda (Trkiye Sosyalist Partisi cra Komitesi, 28 Haziran 1946) yaymlanan listede ad gemeyen Fehmi Yazc da icra komitesi yesidir.

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

173

yalist Partisi Nizamnamesi, Yeni Sabah, 26 Haziran 1946; Trkiye Sosyalist Partisinin Tekilatnn Esaslar Nedir?, Gerek, 9 Temmuz 1946; Slker, 1955: 46n.74) cra komitesi yelerinden yukarda anlan Behet Atlgan Gerek yazarlarndan, Avadis Aleksanyan ise Nor Orun sahibi. Bir dier ye, Nesiminin yukarda anlan mektubu yazd iadam Alaattin Hakgder ise parti grleri uyarnca yaymlanmaya balayan Gn dergisi ile, ilk says 21 Temmuz seimlerinden hemen nce 9 Temmuz 1946da piyasaya kan Gerek gazetesini finanse etmektedir.16 Parti grlerini Gn ve Gerek ile yaymaya alr. Etienne Fajondan Esat Adilin evirdii siyasal mcadele, marksizm, devlet, devrim, demokrasi ve sosyalizm meselelerine dair brorler (Fajon, 1946c, 1946b, 1946a) parti yayn olarak Eyll ile Kasm arasnda piyasaya srlr. (T.S.P Brorleri, Gn, 21 Eyll . 1946; T.S.P Yaynlar, Gn, 23 Kasm 1946) Parti ayn aylarda merkezinde g. rlerini yayabilmek amacyla on ayr konferans dzenler.17 Partinin sadece stanbulda merkezi olduuna, Anadoluda ubeler amadna dair yazlanlar (Tunaya, 1995 [1952]: 697; Tevetolu, 1967: 540) hataldr. Gerek ve Gn Samsun ubesinin alna ve zmirde bir ube kurulmas giriiminde bulunulduuna dair haberler yaymlar: Trkiye Sosyalist Partisi vilayetlerde tekilata balad. Samsun vilayet ubesi ald. (Gerek, 14 Temmuz 1946; T.S.P zmir Vilayet ubesi, Gn, 30 Kasm 1946) TSEKPce yaymlanan Sendika . (23 Kasm 1946) Samsun ubesi yelerinin daha sonra [sosyalist] davalarna hizmet etme amacyla parti deitirdiklerini ve TSEKPye iltihak ettiklerini yazar. Samsun vilayeti mteebbis icra komitesi yesi Turhan Yldz [Cervatolu] yllar sonra yaymlanmam notlarnda ubenin kuruluunu ve dier partiye geiini anlatacaktr. kinci partinin (TSEKP) kurulmas ve TSP aleyhine bayrak amas zerine TSP Samsun ubesi mstakil olarak bir toplant yapar ve kararlarn bir deklarasyon ile yaymlar:
16 Gnde yazlar ile karlalan Sabahattin Batur, 1996 ylnda kendisiyle yaptm bir grmede Avadis Aleksanyana dair bilgiyi ve Alaattin Hakgderle ilgili olarak Nesiminin (1979: 208; 1977: 197) aktardklarn dorulamtr. Parti yelerinin bir ksmna dair malumat u kaynaklarda bulunabilir: Akar (1989), Darendeliolu (1979), leri (1976), Karaca (1996), Kurdakul (1985), Nesimi (1979, 1977), Tevetolu (1967), Topuolu (1977b, 1977a, 1976b, 1976a), Saylgan (1976). 17 1950 sonrasnda TSP yesi olacak Asm Bezirciolu Planizm ve Sosyalizm balkl bir dier brorden daha sz eder. (ubuku) Dzenlenen konferanslardan bir ksm unlardr: Trkiyedeki Partiler ve T.S.P Programnn Ana Hatlar, i Snf ve Kyl Davas, Marksizmin Ana Hatla. r -Esat Adil; Milli Mesele ve Sosyalizm, Harpten nce ve Sonra ktisad Meseleler - Hsamettin zdou; Cemiyetin nkaf - Mustafa Brklce; Kapitalist stihsal Tarznn Hususiyetleri - Vask Balk; Trk iiri ve nklaplk - Rfat Ilgaz; Marksist Roman ve Hikaye - Sabahattin Ali; Trkiyede Ekalliyetler - Avadis Aleksanyan. (T.S.P Konferanslar, Gn, 21 Eyll, 28 . Eyll, 6 Ekim, 23 Kasm 1946) i Snf ve Kyl Davas gibi bir ksm konferans metinleri Gn ya da Gerekte yaymlanr. Topuolu (1977a), bu organlarda yaymlanm baz metinlere, bunlar konferanslarda yaplan konumalar olmad halde, bunlarn konferans metinleri olduunu iddia ederek yer vermitir. Topuolunun (1977a) 1946ya aittir diye yeniden yaymlad metinlerin bir ksm partinin 1950 sonras ikinci dnemine aittir.

174

ZGR GKMEN

Genel Merkeze yazdmz deklerasyon metnini aynen ve kesin olarak ifade edemeyeceim. (...) aa yukar ifadesi u ekilde idi: T.S.E.K. Partisinin Trkiye Sosyalist Partisinden sonra ortaya kmas, ve Trkiye Sosyalist Partisini hedef almas gayet yanl ve ii davasna zararl bir harekettir. Biz bunu bylece gryoruz. Ancak bugnk artlarda, Trk iisinin blnmesini hazrlayacak bu iki partinin mevcudiyetini de bunun kadar sakncal grmekteyiz. Bu nedenle T.S.E.K. Partisinin yanl tutumuna ramen Samsun Trkiye Sosyalist Partisi ubesini, Trk iisinin davasna olan inancmz yznden T.S.E.K. Partisi lehine feshediyoruz. (Cervatolu)

TSP, milletin her bakmdan terbiye ve kalknmasn, yurdun mlki btnln ve siyas bamszln, imarn, btn halk kitleleri arasnda hakiki bir tesandn ve itima adaletin teminini hedef tutan ve gayesi mnhasran demokratik prensiplere hayat vermek olan siyas bir cemiyettir ve iktisad ve itima durumu ne olursa olsun demokrata ve sosyaliste dn sistemine bal btn mnevverlerle, bilhassa ii, kyl, sanatkar ve kk sanatkar ve kk esnafn hayat ve menfaat beraberliini temsil etmektedir. (Nizamname, madde 1 ve 3) Partinin sendikalarla olan ilikisi nizamnamenin 34. maddesi ile dzenlenir ve kendi prensiplerine uygun kltrel messeselerle sendikalarn kurulu ve faaliyetlerini desteklemek iin her trl gayretin gsterilecei kaydedilir. Partinin ana prensipleri unlardr: Cumhuriyeti tam bir halk devleti haline getirmek adna her trl siyas, iktisad ve itima mevzuat tatbik etmek zere demokratlk. Her trl iktisad ve itima adaletsizlii ortadan kaldrarak emek ve kabiliyetleri deerlendirmek zere sosyalistlik. Tarihin seyri iinde doan ve gelien lke, dil, iktisad hayat, kltr ve anane beraberliinin siyas ve iktisad tam bir hrriyet ve bamszlkla devamn salamak zere milliyetilik. Emperyalist ve istismarc tecavzlere kar, hr, bamsz fakat mtesanit milletlerden mteekkil bir dnya nizam kurulmas iin almak zere beynelmilelcilik, barlk ve laikliktir. (Program, madde 1-5) TSPnin en n plana kan nitelii, milli ve bamsz kimliidir. Trkiyenin ihtiyalarnn zgllne inanlm, yrtlecek siyasetin ilkeleri bu zglle uygun olarak belirlenmeye allmtr. Parti programnda kendini gsteren bu kimlik, Gn ve Gerekte yazlanlarla desteklenmitir. Parti yesi olmamasna ramen Gn ve Gereke katkda bulunan Mehmet Ali Aybarn (Yeni Dnya, Gn, 13 Eyll 1946) sosyalizmin zgllne ve Sovyetizmin tek muhtemel biim olmadna dair kaleme ald yaz, bunun en iyi rneklerinden biridir. TKP gelenei ile dorudan bir ba olmayan Esat Adilin ad (Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi 6, 1988: 1924), Nesimice (1977: 14) Trkiyede sosyalist siyasetin bamsz adlar arasnda saylr. Meri (1996: 193) farkl bir kanattan onun asli kaygsnn bize mahsus sosyalizm olduunu vurgular. Esat Adilin kendisi de Aziz Nesinle yapt bir grmede partinin milli kim-

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

175

liini vurgulamaya alacaktr.18

Partimizin ana prensipleri, demokrasi ve sosyalizmin ilmi hviyetini terkib eden itima, iktisad unsurlardr. Netice itibari ile bu ideoloji sosyalizmdir. Sosyalizm, bizim iin milli bir meseledir. Trkiyenin iktisad yaps, mutedil, anlayl, msamahal bir sosyalist temele muhtatr. Biz, sosyalizmi kendi memleketimiz iin mnhasran bir amele hareketi deil, ii, kyl, kk burjuvazi ve bunlarn iinden yetimi mnevverler birlii olarak kabul ediyoruz. (Nesin, 1948)

Devamla, Trkiyenin zgllnn gereklerini ve TSPnin buna uygun tavr alma niyetini aklamaya alr:
ngilterede sosyalist partisi [i Partisi] i bandadr. Bu parti dorudan doruya amele snfna dayanmaktadr. nk ngiltere halknn yzde 49u iidir. Buna mukabil oranda kyl nisbeti ancak yzde 6,6dr. Ve ngiliz sosyalist partisinin ngilterede bir amele partisi olmas dorudan doruya bu snfa dayanmas zaruridir ve mantkidir. Halbuki Trkiyenin ii snf, Trk halknn ancak yzde 8,3 olduu halde, buna mukabil kylmz nfusumuzun yzde 81,8ini tekil etmektedir. Grlyor ki, parlamanterist bir sistem iinde, kyly ii snfnn iine alamayan hibir sosyalist parti, realist bir politika takip edilmi saylamaz. Netice olarak, Trkiye sosyalist partisi itidal ve tekaml artlarn elden brakmamak suretile ii snfn, kyl ve kk burjuvazinin inklap bir nderi ve bu esasl halk ktlesini de birbirine iktisad ve itima bir perin ile balanm bir ktle haline getirmek davasndadr. (Nesin, 1948)

TSPye gre, ii snf toplumsal mcadelelerin itici gc olacaktr ve bu ancak snfn sendikalar altnda rgtlenmesi ile mmkndr. Snfn lider kadrolar Trkiyenin kyl davasn idrak etmeye zorunludur. Bu zorunluluk da ii snf ile kyller arasnda bir dnce ve mcadele bann kurulmas gerekliliine iaret etmektedir. Bunun da tesinde, ii snf kendi meselesini kyllerin kurtulu ve kalknma davas ile birletirmek zorundadr. Snfn devrimci ve ideolojik partisi, ayn zamanda kyllerin de biricik partisi olduunu kantlamak zorundadr. Kylln sorunlarn zebilecek biricik g ii snfdr. Ne var ki liderler tek balarna sorunu zmeye muktedir deildirler. Kyllerin varln ve byk gcn ihmal edenler, toplumsal ve devrimci mcadelelerinde yenilgiye mahkumdurlar. Esat Adile gre TSP bu gerekliin farkna varm ve anlan sorunlarn zmn salayacak gerekli yntemleri programnda sistematize etmi bir snf partisidir. (i Snf ve Kyl Davas, Gn, 23 Kasm 1946)19 Esat Adilin sylediklerinin yansra, Behet Atlgan da bir snf partisi olarak TSPnin biriciklii18 Esat Adilin Trkiyenin zgllkleri dorultusunda bir sosyalizmin gerekliliini savunduu, partinin milli niteliine aklk getirmeye alt en nemli makalesi Gnde (28 Eyll 1946) yaymlanan Sosyaliste Millet ve Milliyet Anlaydr. 19 TSPnin kyllkle ilgili grleri iin ayrca bkz: (Kylmzn Mukadderat, Gerek, 20 Temmuz 1946; Kyly Kaybeden Seimi Kazanamaz, Gerek, 8 Temmuz 1946)

176

ZGR GKMEN

ne, [Trkiyede] 1919 sonrasnda kurulmu partiler ve bunlarn halefleriyle bir benzerlik gstermediine iaret eder:
Partinin tarihi, iktisad, itima ve siyas birtakm amillerin gelimesile bir taraftan Milli Sosyalist hareketlerine ve dier taraftan beynelmilel ii hareketlerinin sentezlerini yapmak ve bunlara tarihi varis olmak azmini tamakta olduu grnmektedir. Bu bakmdan da tamamen Milli bir karakter tamaktadr. (...) Trkiye Sosyalist Partisinin program ve nizamnamesi incelenince grlyor ki mevcut partilerden esastan ayrlan bir hususiyete maliktir. Bu itibarla parti, iktidara gz dikmi ahsi kaprisler mahsul veya gnlk politika temevvlerinin dourduu med ve cezirlerden gelme iktidar elde etmek iin bir kliin eseri deildir. Parti aktan aa bir snf partisidir. (nceleme: Trkiye Sosyalist Partisinin Program, Gerek, 8 Temmuz 1946)

zdouya gre partinin asl amac imdiye kadar mevcudiyeti inkar edilen ii snfnn menfaatlerini korumak ve demokrasi cephesinde atlan admlarda bu snfn roln belirtmektir. Bu amala partinin niyeti kesif ii kitlelerinin bulunduu sanayi istihsal mntkalarnda rgtlenmektir. TSP dier partilerden hem tekilat hususunda, hem prensip bakmndan ayrlmaktadr.
Onlar [dier partiler], parti dahilinde de kk bir zmrenin ktle zerinde hakimiyetini kurmak isterler, nk partilerine aldklar geni ktlelerin menfaatlerini deil, kendi menfaatlerini mdafaa ederler ve ktleyi bir alet olarak kullanrlar. (...) [Sendikalar, ii kulpleri, ii yardm hesaplar, ii istihlak kooperatifleri gibi] partisiz amele tekilatlarnn mevcutlarn desteklemek, olmayanlarn kurmak ilk iarlarmzdandr. Yalnz kurulacak bu gibi yeni tekilatlarda (...) sendikalarn meslek prensipleri zerine deil, istihsal prensipleri zerine kurulmasna alacaz. (Trkiye Sosyalist Partisinin Tekilatnn Esaslar Nedir?, Gerek, 9 Temmuz 1946)20

Trkiyede sendika fikrinin Avrupa ile kyaslandnda acnak bir halde olduunu dile getiren TSP CHP rejiminin bunu sanayinin az gelimilii ve ii sn, fnn yokluu ile aklayarak meru klma abalarn iddetle eletirerek bunlara kar kar:
Bazlar bunun [sendikaclkta geri kalm bir vaziyette olmann] sebebini memleketin sanayi cihetinden geriliinde ve ii snfnn henz o mertebeye kamayan uurunda ararlar, ve iddialarn bu surette yrtrler. Bence bu hakiki bir sebep deildir. Bu daha ziyade Trkiyede de oktan beri meydana gelmi olan ii ktlesinin tekilatlanmasna mani olmak ve serbeste istismarna imkan vermek iin ne srlen geri ve oyalayc bir iddiadr. (Trkiyede i Tekilat Nasl Kurulmaldr, Gn, 21 Eyll 1946)
20 Gn (rnein 21 Eyll ve 30 Kasm 1946 tarihli saylarnda) ve Gerek (14 ve 17 Temmuz 1946 tarihlerinde) o dnemde partinin ilikili olduu sendikalarn kurulu ve faaliyetleriyle ilgili haberleri ve bunlara dair yorumlar yaymlamtr. TSPnin sendikaclkla ilgili tavrn sergileyen en iyi rnek Esat Adilce kaleme alnmtr. (Sendika Dmanlar ve i Tekilatlanmasndaki Zorluklar, Yanllklar, Gn, 6 Ekim 1946) TSP tarafndan kurulan sendikalarn bir listesi iin bkz: Gkmen (1997: 48-9). TSP ile TSEKP arasnda sendikal rgtlenmeye dair benimsenen tavr fark iin bkz: Slker (1968: 29; 1955: 46-50)

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

177

21 Temmuz 1946 seimleri

TSPnin faaliyette bulanabildii ksa sre boyunca 21 Temmuz seimlerine kar ald tavr, partinin gtt siyaseti anlayabilmek iin en nemli vastadr. Tunaya (1995 [1952]: 697) ve Tevetolu (1967: 541) rneinde olduu gibi Tunayann yazdklarndan yaplan zincirleme alntlarla kaydedilenin aksine, TSP 1946 seimlerine katlmamtr.21 Turhan Yldz [Cervatolu] yaymlanmam notlarnda, seimlerin yapldn, partinin seimlere katlmadn, fakat organlarnda [Gerek] seimleri eletirdiklerini nakleder. Dnemin gazeteleri Turhan Yldz dorulamaktadr. (Trkiye Sosyalist Partisi Antidemokratik Mevzuat Deimedike Seimlere Girmiyor, Gerek, 10 Temmuz 1946; Partiler Aleminde, Vatan, 11 Temmuz 1946; Bugnk Seimlere Niin Girmiyoruz?, Gerek, 21 Temmuz 1946) TSPnin seimlere adem-i itirak karar ile gerekesi, -bu metnin sonunda ek olarak yer verilen- partinin genel siyasetini, rejime muhalefetinin temel noktalarn ve bu erevede parti programnn ksa bir zetini sunmas bakmndan nemli olan T.S.P Seim Beyannamesi ile ak. lanmaktadr. TSP seimlerin, mstakbel Babakan Recep Pekerin 16 Temmuzda yapt seim nutkunda (Vatan, 5 Austos 1946) Trkiyede hibir zaman mevcut olmadn iddia ettii tek-parti sisteminin/rejiminin temel niteliklerini deitirmeyeceini dile getirir. Yaptklar muhalefet, byk lde, Trk Oligarisi olarak nitelendirdikleri tek-parti rejiminin sosyalist adan eletirilmesine dayanmaktadr. (Hasan Tanrkut, C. Halk Partisi Memleketi Tapulu iftlii Sanyor, Gerek, 15 Temmuz 1946) Seimlere itirak karar alan dier partiler, programlar itibariyle CHP ile zdetir ve bu kararlaryla CHPnin niyetlerine alet olmakta ve
21 Tunayann kitabnn 1946 seimlerinden alt, 1951 ara seimlerinden bir yl sonra 1952de yaymlanm olmas, yaplan hata ile ilgili yorum yaplabilmesini mmkn klyor. Tunaya, byk bir olaslkla, kitabn kaleme alrken, 1951 ara seimleri ile 1946 seimlerini kartrmtr. TSP 1950de yeniden kurulduktan sonra gerekten seimlere girmi ve az sayda oy almtr. O dnem yaanan sol parti giriimlerine ve bu partiler iinde yer alanlara kar scak bakt sylenemeyecek olan, TSPye dair syledikleri ile de bu partiye kar izlenen genel tavr benimsediini ortaya koyan Berkesin hatratnda yapt hatalar ve doru olmayan bilgiye dayal kmseyici tavr ise yorum yapmaya pek gerek brakmamaktadr. Metnin tamamndan Berkesin hatratn yazarken Tunayann kitabnn yansra, A Siyasal Faklteler Bilgisi yayn Olaylarla Trk D Politikas gibi beylik kitaplar kerteriz ald anlalyor. Bu yzden, her ne kadar dorudan kaynak gstermese de, TSPye dair yazdklarnda Tunayann kitabndaki hatal bilgilere dayandn kestirmek pek g deil. unlar sylyor Berkes (1997: 367): Tehlike partileri de olmasna izin verilince, sosyalist parti kurma heveslileri arasnda bir yartr balad. Yarta ilk sray kapan Esat Adil Mstecabl, 14 Mays 1946 tarihli bir izin (ab) ile Trkiye Sosyalist Partisi adl bir parti kurdu. Bu parti 1946 genel seimlerine bile katld, bir adetik milletvekillii bile kazanamad. stanbul dnda rgtlenmi de deildi.(ab) Bana hep ocukken oynadmz komuluk, bebek bakma eidinden bir i gibi geliyordu bu tadmlk particilii. 1951 ara seimlerinde biraz oy kazandyd; ama her haliyle amatr ii (ab) olduu belli olduundan gereken rknty yaratamamt. Daha byk laflar edecek bir parti lazmd.

178 bylece demokrasinin gelimesine engel oluturmaktadrlar.22

ZGR GKMEN

(...) mcadeleye girmi olan partiler, elinde bulundurduu iktidar korumaya alan hkmet partisile hangi ideoloji ve doktrin ayrl yznden ihtilafta bulunduklarn aklam veya bunu programlarnda aka gstermi deildirler. (...) Bu ayni cinsten partilerin paylaamadklar ve bu sebeple ihtilafa dtkleri mesele, byk burjuvazinin beslenmesine yetmeyen milli servet kaynaklardr. (...) halk ktlelerini iktidar yolile istismar iin aralarnda boumaktadrlar. (...) u halde, bugnk seim kavgalarnda, snflar mcadelesi karekterini aramak beyhudedir. Bu kavgalar olsa olsa byk burjuvazinin kendi aralarndaki karde kavgalardr. Bu sebebledir ki, kendini bir snf partisi olarak ilan etmi olan Trkiye Sosyalist Partisi dar bir demokrasi anlay iinde yaplacak olan ve ancak byk burjuva partileri iin tertiplenmi bulunan seime itirak etmemeye karar vermitir. (Bugnk Seim Kavgalarnda Snf Mcadelesi Karakterini Aramak Beyhudedir, Gerek, 11 Temmuz 1946)

Seimler bir hrriyet manevras olarak grlr. TSPye gre, hakiki bir demokrasi artlar iinde bulunulduunu iddia edenler 1946 ncesinde de ayn fikirleri savunmaktadrlar. Totaliter rejimin idarecileri yllardr hrriyet dmanl yaparak Trk ktlelerinin cahil olduu ve bu hrriyetle ancak anariye srklenecei bahanesile Hamit rejimine rahmet okutan bir tedhi sistemini modern rejim makyajyla ssleyerek bunu demokrasi olarak sunmulardr. 1946da da deien bir ey yoktur. Almanya ve talyada yklan faizm Trkiyede demokrasi maskesi altnda yaatlmak istenmektedir. (Aziz Ziya [Sradalar], Hrriyet Manevras, Gerek, 9 Temmuz 1946) CHPyi ve seime katlan dier partileri itham eden yaynlar seimlerden sonra da sren, vatann ve ondan daha ok da hrriyeti seven ve hrriyetsiz bir vatann bir hapisaneden fark olmadn, vatan hapisaneye evirenleri asla affetmeyeceini syleyen TSPnin yayn organ, Yeni Sabah ile birlikte rfi dare Komutanlnca yurttalar seim sonular konusunda pheye drerek memleketin huzurunu bozduklar gerekesiyle 25 Temmuz gn mddetsiz olarak kapatlr. (Kapatlan Gazeteler, Vatan, ki Gazete Kapatld, Cumhuriyet, 26 Temmuz 1946) Tarihin bizi yzyze brakt trajikomik bir durum olsa gerek, ancak 3 Kasm 1946 gn yeniden yaymlanabilecek olan Yeni Sabah kapatlmadan bir gn nce rfi dare Komutanlnn tebliini rfi dare Ar Neriyata Son Veriyor balyla ilk sayfadan duyurur: Seim byk bir skunet ve emniyet havas iinde bitmi olduundan bundan byle ar neriyata kar harekete geilecektir. (Yeni Sabah, 25 Temmuz 1946) 1946da ancak 19 gn yayn hayatnda kalabilen Gerek ise ancak 1950de, o da ancak 84 gn boyunca, gnlk olarak yaymlanabilecektir. (ubuku)
22 TSEKP de iki sayfalk bir beyanname yaymlayarak seimlere kar tavr alr. Seimleri protesto iin afilemeler [Emeki ve kyl arkada! Seimlere itirak et, fakat beyaz ve bo kat at ve Bu seim seni daha drt yl hrriyetden mahrum brakmak iin yaplyor] yapan partililer gzaltna alnr. (Gerek, 20 ve 24 Temmuz 1946)

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

179

Recep Peker bakanlnda kurulacak yeni hkmet sosyalist muhalefete ancak Aralk ayna kadar izin verecektir. Seimler sonulanm, rejim kk bir hasarla kendini yenilemitir. Sava sonras oluan yeni konjonktr nedeniyle Almanya ile arasna bir mesafe konan Trkiye yeni mttefik aray erevesinde ABDye yaknlama abalarna arlk vermeye balamtr. Artk, gerekli ilgiyi ekecek bir ekilde, memleketin i komnist tehdite maruz olduunu gstermenin zaman gelmitir. CHPnin Olaanst Kurultay ile dorua ulaan liberalleme sreci, zelde sol, genelde Trkiyedeki demokratik siyasal hayat asndan rfi dare Komutanlnn devreye sokulmas ile son bulur. Sendikalarla ilgili tartmalarn srd gnlerde TSP TSEKP bunlarla ilikili sendikalar , , ve yayn organlar illegal saylarak 16 Aralk 1946 Harekat ile kapatlr. (ki Komnist Parti ile Bunlara Mensup Alt Gazete ve Mecmua Kapatld, Cumhuriyet, 17 Aralk 1946) Oysa ilk alma Bakan Sadi Irmak, daha birka ay nce, kurulan sendikalarn tamamen legal ve meru olduklarn dile getirmitir. (alma Bakannn i Sendikalar Hakkndaki Demeci, Gn, 28 Eyll 1946; Aktaran Slker, 1955: 47n.49)

Ve netice
ileri Bakan Skmenser, 29 Ocak 1947 gn mecliste yapt bir konumada, dier partiyle birlikte TSPnin de yasad faaliyetlerle itigal ve darya hizmet ettiinin ele geirilen belgelerle kantlandn syleyecektir. (Ayn Tarihi, Ocak 1947) Dou Byk lk Gazetesi, (Mart 1947) konumaya Byk Millet Meclisinde ileri Bakanmzn Gizli Komnist Taktiklerini Aklayan Demeci bal ile yer verir. TSP Skmenserin iddialarnn iftiradan ibaret olduunu kantlar , bir ekilde 14 Temmuz 1948 gn beraat edecektir. Rejimin liberalleme sreci boyunca izin verdii nisbi zgrlk ortamnn belirgin tek bir amac vardr: Rejimin kendi siyasetini uygulamak zere kullanaca bir i komnist tehdit yaratmak. (Tunay, 1996; Kk, 1987: 316) 16 Aralk 1946 Harekatnn nedeni illegal faaliyetten, bu veya u ahsn baz hareketlerinden ziyade, kendisini hissetiren Souk Sava koullar altnda, blnen dnyada yerini alp 1950 ylna kadar durumunu pekletirecek olan Milli efin stratejisinden kaynaklanmaktadr. (leri, 1976: 58) Nisbi zgrlk ortam sol iin bir tuzaktr. (Sertel, 1969: 356) 1946da Cemiyetler Kanununu deitiren rejim, ironik bir ekilde gerek amacn ifa ederek, bu deiiklii gereke gsterip (zek, 1968: 126-7) hemen bir hafta sonra 18 Haziran 1946da Ceza Kanununun 141 ve 142. maddelerini yenileyerek, snf esasna dayanan sol partileri sulu klacak bir hkm ekleyecektir.23 Devletin bekasn korumak, rejim iin, sol partileri siyasal alann d23 Birbirini izleyen bu iki kanun deiikliini bir arada ele alarak bunlarn nemine iaret eden nadir (belki de tek) alma(lardan biri) Kurthan Fieke aittir: Snf esasna dayanan rgtlerin kurulmas yasann 10 Haziran 1946 tarihinde kalkmasndan hemen bir hafta sonra, 18 Haziran

180

ZGR GKMEN

na itmeyi gerektirmektedir. Trkiyeye zg bir sosyalizm anlayna sahip TSPnin beraat etmesinin ardndan bu beraat karar gz nnde bulundurularak (Tunaya, 1995 (1952): 551, 697) Ceza Kanununun anlan madde hkmleri 1949 ylnda daha da arlatrlmtr. 1950 ylnda hkmetin deimesiyle, yaznn banda sz edilen srekliliin, sola kar bask ve iddet siyasetinin, deimedii grlecektir. 1951 ylnda Ceza Kanununun 141 ve 142. maddeleri yeniden elden geirilerek hkmleri arlatrlacak, 16 Aralk 1946 Harekatn fikirlerin bask ya da cebirle deil, fikirlerle ezilebileceini dile getirerek knayan Demokrat Samet Aaolu (rfi dare rfi Kararlarna Yeniden Balad, Bakent, 17 Aralk 1946), Meclis krssnden yapt bir konumada 1950de yeniden alacak olan TSPyi komnist metodlarla faaliyet gsteren maskeli bir kurulu olmakla itham ederek partinin 1952de kapatlmasn salayacak, dava yllarca srecek ve ancak 29 Eyll 1960da, yani Aaoluna Yassada yolu grndkten sonra beraatle sonulanacaktr.

1946 tarihinde, 4934 sayl Trk Ceza Kanununun 141 ve 142. Maddelerinin Deitirilmesi Hakknda Kanun yrrle girmi; bunu 141 ve 142. Maddeleri daha da arlatran 1949 ve 1951 deitirgeleri izlemitir. Bylece, bir tala iki ku vurulmu, bir yandan snf esasna dayanan rgt kurma hakknn l domas salanrken, dier yandan da yeni 141 ve 142. maddeler erevesinde giriilen toplama hareketleriyle bir sosyalist partiyi barndrmayan ok-partili rejime geilmitir. (Fiek, 1969: 82)

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

181

Ek: T.S.P. Seim Beyannamesi* Ana Vatan Snrlar inde Birer Mstemleke Ruhunu Tayan Kanunlar Yrrlktedir

Yurtdalar; Trkiye Sosyalist Partisi Merkez cra Komitesi aada yazl sebeplerle MLLET VEKL seimine itirak etmemek karar vermi ve bu kararndan Trk Milletini haberdar etmeyi lzumlu grmtr. 1- Parti prorammzn 32 inci maddesi seim hakknda u ana prensibi ihtiva etmektedir: Seim, 18 yandan yukar btn yurtdalarn, Subay ve Erler de dahil olmak zere devlet idaresine bilvasta itirakini temin eden demokratik bir sistemdir. Halbuki seim kanunu rdne ermi ve her trl meden ve hukuk ehliyete kavumu 18-22 ya aras yarm milyondan fazla yurtdan siyas haklarn tanmamakda, ayn zamanda yzbinlerce subay ve eri Trk vatandalk sfatnn en yksek, en erefli ve en demokratik vazifesini grmekten mahrum etmektedir. 2- Parti prorammzn 33nc maddesi seimlerde Nisb Temsil sistemini kabul etmitir. Nisbi temsile dayanmayan bir seimden demokrata neticeler beklenemez: Seim dairelerinin nisap harici kalm reyleri iinki hepsi bir araya getirilince milyonlar tutar - seim kanunu hi bir tedbir ve usul ihtiva etmemektedir. 3- Bununla beraber yine parti programmz seimlerin mutlak bir serbestlik ve hrriyet iinde yaplmasn mirdir. Partimiz bu serbestlik ve hrriyetin madd manev sebeplerle ihll edilmi olduuna kanidir. nk: A- Amme hukukunun (kanunsuzluun geici bir mddetle kabul) diye tarif etmi olduu sk ynetim idaresinin hkim bulunduu vilyetlerde aa yukar drt milyona yakn yurtdan siyas hak ve selhiyetleri tahdid edilmi, hrriyetleri madd ve manev basklar altna alnm bulunmaktadr. B- Anavatan snrlar iinde tam birer mstemleke ruhunu temsil eden (Tunceli ve takriri skn) kanunlar hl yrrlktedir. Bu kanunlarn idar mercilere vermi olduu selhiyetlerle yzbinlerce vatandan siyas ve meden hak, se(*) TSPnin seimler karsnda alaca tavr merkez icra komitesinin 7 Temmuz 1946 gecesi yapt olaanst bir toplantda belirlenmi, alnan kararlarn bir seim beyannamesiyle ilan edilecei 8 ve 9 Temmuz gnleri Gerekte duyurulmutur. 10 Temmuz 1946 gn gene Gerekte yaymlanan yukardaki metin, yazm ve ifade hatalarna dokunulmadan sunulmaktadr.

182

ZGR GKMEN

lhiyet ve hrriyetleri tamamile tahdit edilmitir. Tunceli kanununu tatbik eden idar mercilerin selhiyeti yargtayn hatta Byk Millet Meclisinin selhiyetlerinden bir ksmnn fevkindedir. C- 1936 da mstaceliyet karariyle encmenlerden geirilmeksizin kabul edilmi olan polis vazife ve selhiyet kanununun 18 inci maddesinin eshab mucibe lhiyas bu maddenin mnhasran seim zamannda tatbik edilmesini vadeden keyf ve idar bir hkm ihtiva etmekte idi. Kanunun bu maddesi hl yrrlktedir. Bu madde btn adl kanunlarn ve anayasamzn tand mukaddes hrriyet ve masuniyetimizi diledii anda yok edebilir. D- timaat umumiye kanununun, i kanununun, cemiyetler kanununun, daha dier bir ok nizamname, talimatname, ve kararnamelerin ihtiva ettikleri antidemokratik hkmler elan yrrlktedir. Ve bu hkmler yurtdalarn siyas ve manev serbestliklerini bask altnda bulundurmaktadr. E- Antidemokratik devrenin siyas madurlar olan siyas mahkmlar ve srgnlerin demokrasinin ilanna bir delil olmak zere af edilmeleri icap ederken Meclis ve hkmet bu karar ittihaz etmemitir. Partimiz yukarda aklad sebepler, mevzuat ve idar sistemlerin hkim ve lfiz bulunduu mddete millet vekillii seiminin serbeste yaplabileceine, yurttalarn her trl korku ve endieden r bir hrriyete kavumu bir halde serbeste seime itirak edebileceklerine asla inanmamaktadr. 4- Milletvekili seimi demek, Trk Milletinin kendi mukadderat zerindeki selhiyetlerini drt yl mddetle bir ka yz yurttaa devretmesi demektir. Bu, uzun bir mddetli aratrma, soruturma, tekiltlanma iidir. Millet, tek parti sisteminin uzun yllar sre gelmi olan tazyik ve itisafndan henz kurtulmu gibidir. Kendini toparlamaa, tekiltlandrmaa vakit braklmamtr. Byk Millet Meclisi seimin mstacelen yaplmas kararn vermi, Cumhuriyet Halk Partisi de bu ii tertiplemi olmakla mttehemdirler. Partimiz, tarih nnde ve millet nnde bu itham yaparken bu hareketin Trk Demokrasisini sk boaz etmekten baka bir ey olmadn aklamad da vazife sayar. 5- Trkiye Sosyalist Partisi, Millet vekili seimlerine itirake karar vermi olan dier siyas partilerin, Cumhuriyet Halk Partisinin ve hkmetin maksatl arzusuna bile bile uyduklarn ve byle itirak karar vermi olmakla, Trk Demokrasisinin gelimesine engel olduklarn beyana mecburdur. nk: a- Belediye seimlerine ademi itirak karar vermi olan mezkr partilerin ileri srm olduklar mucip sebepler, Milletvekili seiminde de aynen ve belki daha fazlasiyle mevcuttur. b- Belediye seimlerini tek bana yapmak zorunda kalan Cumhuriyet Halk Partisi dnya muvacehesinde tehlikeye giren projesini kurtarmak iin kanunlarda baz ehemmiyetsiz tadilt yapmak, meclisi feshetmek ve tek dereceli seime gemek lzumunu duymu fakat iktidar elinde tutabilmek iin de seim,

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

183

mcadele ve tekiltlanma mddetini asgar hadde drmtr. Kendilerini demokrat ve inklp diye vasflandran partiler Cumhuriyet Halk Partisinin bah ve ltf ettii bir avu demokrasiyi kfi grerek daha fazlasn istemekten vazgemilerdir. Bu partiler seime itirk karar vermekle, Halk Partisinin eklen mehur bir mcadeleden sonra tekrar iktidar partisi olmak erefini iktisab etmesine yardm etmi olacaklardr. Inklap ruhunu ve vasfn kaybetmi, ancak i mcadelelerin ve d zaruretlerin ilcaatile demokrasi kapusunu aralk etmi olan Cumhuriyet Halk Partisi tekrar iktidara geer gemez seime itirak karar veren partileri, demokrasiyi bir defa daha ilga etmek suretile mkfatlandrmas muhtemeldir. c- Aralarnda mterek bir muhalefet cephesi kurmay bile lzumsuz sayan, organisation ve mcadele kabiliyetleri bakmndan Cumhuriyet Halk Partisinin hkmranlna nihayet verecek ideolojik apta bulunmyan bu partiler eer milletvekili seimine ittifakla ademi itirak karar verebilmi olsalard, Cumhuriyet Halk Partisi ve hkmeti hem millet, hem dnya muvacehesinde son derece mkl bir duruma sokulmu olacak ve durumdan kurtulmak iin de demokrasi kapusunu ardna kadar amya mecbur kalacak. Trkiye Sosyalist Partisi btn bu mlhazalar ve hakl sebeblerle milletvekili seimine ademi itirak kararn vermi ve bu kararile halk kitlelerinin lmez ve inkr edilemez haklarna, gerek demokrasiye balln teyid etmitir. Trk milletinin topyekn saadet ve selmetli zmrelerin refah ve iktidarna deil, en geni manasile, emeinin karln henz elde edememekte olan byk halk ktlelerinin refah ve iktidarna baldr. Partimizin mevcudiyet ve faaliyeti bu idealimizin teminat olacaktr. Yaasn gerek demokrasi. Yaasn Byk Trk Milleti. Trkiye Sosyalist Partisi Genel Sekreteri Esat Adil Mstecabi

KAYNAKA
Ahmad, Feroz; Ahmad, Bedia Turgay (1976): Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971). Bilgi Yaynevi, Ankara. Akar, Atilla (1989): Bir Kuan Son Temsilcileri: Eski Tfek Sosyalistler. letiim Yaynlar, stanbul. Akdere, lhan; Karadeniz, Zeynep (1996): Trkiye Solunun Eletirel Tarihi I (1908-1980). Evrensel Basm Yayn, stanbul. Akkerman, Naki Cevat (1950): Demokrasi ve Trkiyede Siyas Partiler Hakknda Ksa Notlar. Ulus Basmevi, Ankara. Al, Kazm (1967): fa Ediyorum, Yeni Gazete, 12 Nisan-26 Mays. Atlgan, Behetin yaymlanmam notlar.

184

ZGR GKMEN

Berkes, Niyazi (1997): Unutulan Yllar, hazrlayan Ruen Sezer. letiim Yaynlar, stanbul. Bezirciolu, Asm (1955): stanbul nc Ar Ceza Mahkemesi Bakanlna Sunulan Mdafaa, Dosya no: 952/119, Savclk:52/13445. [Cervatolu], Turhan Yldzn yaymlanmam notlar. C.H.P Genel Sekreteri R. Pekerin Sylevleri (1935). Ankara. . ubuku, Mete. Esat Adil Mstecabi zerine Asm Bezirci ile Konuma. Darendeliolu, lhan (1979): Trkiyede Komnist Hareketleri. stanbul. Fajon, Etienne (1946a): Siyas Mcadele ve Marksizm, eviren Esat Adil Mstecabi. Trkiye Sosyalist Partisi Yaynlar, stanbul. Fajon, Etienne (1946b): Devlet ve nklap, eviren Esat Adil Mstecabi. Trkiye Sosyalist Partisi Yaynlar, stanbul. Fajon, Etienne (1946c): Demokrasi ve Sosyalizm, eviren Esat Adil Mstecabi. Trkiye Sosyalist Partisi Yaynlar, stanbul. Fiek, Kurthan (1969): Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf. Doan Yaynevi, Ankara. Gkmen, zgr (1997): A Litmus Test of the Liberalization Process in the Transition Period to Multi-Party Regime: The Turkish Socialist Party. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm ODT, Ankara. Gzel, M. ehmus (1997): Trk Usul Demokrasi. Doruk, Ankara. Gzel, M. ehmus (1993): Trkiyede i Hareketi (Yazlar-Belgeler). Sosyalist Yaynlar, stanbul. leri, Rasih Nuri (1978): 1946 Sendikacl, Vatan, 26 Ocak. leri, Rasih Nuri (1976): T.K.P Gerei ve Bilimsellik Quo Vadis brahim Topcuoglu? Anadolu Yaynla. r, stanbul. Karaca, Emin (1988): Aldatc Bir zgrlk Ortamnda ki Sosyalist Parti, Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, 6. letiim Yaynlar, stanbul. Karaca, Emin (1996): Eski Tfeklerin Sonbahar. Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul. Karpat, Kemal H. (1959): Turkeys Politics: The Transition to a Multi-Party System. Princeton, Princeton University Press, New Jersey. [Trke evirisi] 1996: Trk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller. Afa Yaynlar, stanbul. Koak, Cemil (1996): Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945): Dnemin ve D Politikas zerine Bir Aratrma 2, letiim Yaynlar, stanbul. Kurdakul, kran (1985): airler ve Yazarlar Szl. Cem Yaynlar, stanbul. Kk, Yaln (1987): Trkiye zerine Tezler, 2 (1908-1978). Tekin Yaynevi, stanbul. Meri, Cemil (1996): Jurnal 2 (1966-83), derleyen M. A. Meri. letiim Yaynlar, stanbul. Nesimi, Abidin (1977): Yllarn inden. Gzlem Yaynlar, stanbul. Nesimi, Abidin (1979): Trkiye Komnist Partisinde Anlar ve Deerlendirmeler, 1 (1909-1949). Promete Yaynlar, stanbul. Nesin, Aziz (1948): Yz Bin Mahkum Ona Baba Diyor: Trkiye Sosyalist Partisi Genel Sekreteri Esat Adil Mstecabl ile Rportaj, Badan: Haftalk Siyas Magazin, 2. zek, etin (1968): 141-142. Ararat Yaynlar, stanbul. Saylgan, Aclan (1976): Trkiyede Sol Hareketler (1871-1973), Ota Yaynlar, stanbul. Sertel, Sabiha (1969): Roman Gibi. Ant Yaynlar, stanbul. (Sradalar), Aziz Ziyann yaymlanmam notlar. Sosyalist Kltr Ansiklopedisi 8, (1980). May Yaynlar, stanbul. Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi 6, (1988): Tek Parti Diktatrl. letiim Yaynlar, stanbul.

TRKYE SOSYALZMNN UNUTULMU PARTS

185

SSCB Bilimler Akademisi (1978): Ekim Devrimi Sonras Trkiye Tarihi, eviren A. Hasanolu. Bilim Yaynlar, stanbul. Skmenser, kr (1947): Byk Millet Meclisinde ileri Bakanmzn Gizli Komnist Tahriklerini Aklayan Demeci, Dou: Byk lk Gazetesi, 48-52. Slker, Kemal (1968): 100 Soruda Trkiyede i Hareketleri. Gerek, stanbul. Slker, Kemal (1955): Trkiyede Sendikaclk. stanbul. Tevetolu, Fethi (1967): Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-1960). Ankara. Timur, Taner (1991): Trkiyede ok Partili Hayata Gei. letiim Yaynlar, stanbul. Topuolu, brahim (1976a): Neden ki Sosyalist Partisi (1946): T.K.P Kuruluu ve Mcadelesinin Ta. rihi (1914-1960), I. Eser Matbaas, stanbul. Topuolu, brahim (1976b): Neden ki Sosyalist Partisi (1946): T.K.P Kuruluu ve Mcadelesinin Ta. rihi (1914-1960), II. Eser Matbaas, stanbul. Topuolu, brahim (1977a): Sava Yaras - Anlar I. stanbul. Topuolu, brahim (1977b): Neden ki Sosyalist Partisi (1946): T.K.P Kuruluu ve Mcadelesinin Ta. rihi (1914-1960), III. ler Matbaas, stanbul. Topuz, Hfz (1996): 100 Soruda Balangcndan Bugne Trk Basn Tarihi. Gerek Yaynevi, stanbul. Tkin, F. Hsrev (1965): Trkiyede Siyas Partiler ve Siyas Dncenin Gelimesi. stanbul. Tunaya, Tark Zafer (1995 [1952]): Trkiyede Siyas Partiler: 1859-1952. ARBA, stanbul. Tunay, Mete (1996): 1951 Tevkifat ve Hapisane Anlar iin Sunu, Toplumsal Tarih, 6 (36). Tunay, Mete (1984): Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm (1960a Kadar), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi 7. letiim Yaynlar, stanbul. Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi (1946): Ana Nizamname, Faaliyet Program ve Parti Ana Nizamnamesinin zah. F-K Basmevi, stanbul. Trkiye Sosyalist Partisi (1946): Program-Nizamname. Stad Matbaas, stanbul. Trkiyede Siyas Dernekler II (1950). Emniyet Genel Mdrl Yaynlar, Ankara. stner, Fahriye (1993): Discourse on Democracy: The Turkish Debate Between 1945-1950. Yaymlanmam Doktora Tezi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm ODT, Ankara. Va-Nu, Mzehher (1997): Bir Dnemin Tankl. Sosyal Yaynlar, stanbul. Weinberger, Siegbert J. (1950): Political Upset in Turkey, Middle Eastern Affairs, I (5). Yalman, Ahmet Emin (1947): The Struggle for Multi-Party Government in Turkey, The Middle East Journal, I (1). Yalman, Ahmet Emin (1971): Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, 4. Rey Yaynlar, stanbul.

Gazeteler ve Dergiler
Akam, Ayn Tarihi, Badan, Bakent, Cumhuriyet, Gerek, Gn, Resmi Gazete, Sendika, Yeni Gazete, Yeni Sabah, V zgrlk, Vatan

186

Left on the way to the multi-party regime The neglected party of the Turkish socialism

This article aims to probe the main turning points in the liberalization process leading to the multi-party regime in Turkey, circa 1946, from the vantage point of the left. In order to attain at this aim, two basic concerns are held; one of which is the portrayal of the course of political events that allows for the existence and functioning of two socialist political parties for a limited time span. The second and maybe a more important concern is to emphasize the significance of the Turkish Socialist Party (TSP) concerning the characteristics of its opposition to the regime. Even though TSP has been commonly neglected on the grounds of accusations for being reformist by leftist circles, it has given clear signs pertaining to an understanding of socialism peculiar to Turkey. Despite the fabrication of such domain of relative freedom, the regime in Turkey in a little while exposed its real intentions through its political, legal and ideological attitudes with regard to the constitution of the Turkish democracy for the post World War II era. Out of this above mentioned liberalization process would emerge a restricted democracy which totally excludes the left from the political domain, revealing one of the basic continuities in the history of Turkish Republic, that is a politics of repression against the left.

187

Osmanl mparatorluunda 1908 Grevleri*

Yavuz Selim Karakla**

Az mddet zarfnda sair yerlerde olduu vechile bizde dahi byk teebbsler kkleri mahvedecek, bir taraftan gzide, zengin, mnevver ve mesut bir zmre-i kalile dier taraftan proleter denilen ve her trl mahrumiyetlere katlanmaya, her trl eza ve cefaya mahkm olan milletin ekseriyet-i azmesi arasndaki uurumlar gittike tevessu edecektir. Milliyet-perverliin, mill intibhn semertndan yalnz kapitalist denilen zmre-i kalile istifade edecektir. (Tekin Alp, 1918: 518)

24 Temmuz 1908 sabah gazetelerini aan okur-yazar Osmanllar gzlerine inanmakta glk ektiler. Yaklak 30 yldr Osmanl mparatorluunu istibdd, yani mutlakiyetle ynetmekte olan Sultan II. Abdlhamid, Osmanl mparatorluunun yeniden 1876 Anayasas ile ynetilmeye balanacan ilan ediyordu. Batl lkelerde Kzl Sultan lakab ile de bilinen Sultan II. Abdlhamidin istibdd ynetimi artk nihayet sona ermiti. 24 Temmuz 1908 gnk gazetelerle duyurulan ln- Hrriyet ile anayasal rejime geilmesi ile birlikte, Osmanl mparatorluunun her yann bir anda dalga dalga gelen gsteriler ve grevler sard. ln- Hrriyetten yalnzca iki hafta sonra, Rumelinde yrtm olduu eylemlerle 1876 Anayasasnn yeniden ilan edilmesine yol am olan ttihd ve Terakki Cemiyeti bir duyuru yaynlamak zorunda kald. Bu duyuruda, ttihd ve Terakki Cemiyeti Osmanl halkn sevin gsterileri yapmaktan vazgemeye davet ediyor, ve herkesin bir an nce ilerinin glerinin bana dnmesini istiyordu (Tann, # 8: 2). Ancak, gsteriler ve grevler giderek artt ve aralksz olarak 1909 ylna dein srd. ln- Hrriyetten yalnzca iki ay kadar sonra, 10 Ekim 1908 gn, daha Osmanl Meclis-i Mebsn henz ilk oturumunu gerekletirmeyi bile baaramamken, grevlerin yaylmasndan ekinen Osmanl hkmeti Tatil-i Egl Kann- Muvakkatn kabul etmiti (kn, 1982: 1-4). Osmanl mparatorluunda ilk grev, bilinebildii kadaryla, ubat 1972de
(*) Bu makale, Turkish Studies Associationun verdii Sydney N. Fisher dln 1991 ylnda kazanan yaznn Trkeye evrilmi ve biraz geniletilmi halidir. Deerli eletirileri, nerileri ve yardmlarndan dolay, State University of New York / Binghamton, Tarih Blmnden sevgili hocam Prof. Donald Quataerte teekkr borluyum. (**)Ko niversitesi, Tarih Blm.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

188

YAVUZ SELM KARAKILA

stanbul Beyolu Postahanesinin telgraf ubesinde alanlar tarafndan gerekletirilmitir.1 1872 ylndaki bu ilk grevden sonra, 24 Temmuz 1908de Hrriyet ilan edilinceye kadar, Osmanl topraklar zerinde toplam 50 civarnda grev daha olduu bilinmektedir.2 Bu grevlerin ounluu rgtl grevler olarak deil, fevri i brakmalar eklinde kendiliinden gelimitir. Bu grevlerden 26 tanesi zel irketlerde, dierleri de devlete ait olan veya devlet tarafndan iletilmekte olan iyerlerinde gerekletirilmitir (Gzel, 1985: 805). Buna karlk, 24 Temmuz 1908 gnnden balayarak, 31 Aralk 1908 gn sona eren yaklak be aylk sre zarfnda, 52si zel irketlere kar yaplm olan 111 grev gereklemitir. Bu grevlerin yaklak yzde 60lk bir blm de devlete ait veya devlet tarafndan iletilmekte olan iyerlerinde meydana gelmitir (Gzel, 1985: 811-815). 1908 ylnda Osmanl mparatorluunun snrlar dahilinde yaklak 200.000 ila 250.000 sanayi iisinin almakta olduu tahmin edilmektedir (Dumont, 1977: 240; Keyder, 1987: 76; Keyder, 1989: 64). 1908 grevleri srasnda, greve katlan iilerin saysn bildiimiz 30 grevde toplam 42.728 ii grev yapmtr (Gzel, 1985: 815). 1908 grevlerinden geriye kalan 81 tanesinde greve katlan iilerin says bilinmemektedir. Ancak, Oya Sencer yaklak 100.000 dolaynda iinin 1908 Grev Dalgasna katlm olduunu tahmin etmektedir (Sencer, 1969: 205). 1908de her ii en az bir kere greve gitmitir diyen M. ehmus Gzelin nermesini de doru kabul etmek mmkndr (Gzel, 1985: 811). 1908 ylnn nc eyreinde, Osmanl sanayi iilerinin en az yarsnn 1908 Grev Dalgasna katlm olduu aktr.

1908 ncesinde grevler

ln- Hrriyetten nce, Osmanl mparatorluunda ne kkl bir gemie sahip ii sendikalar, ne bir i kanunu, ne de iiler iin herhangi bir sigorta sistemi bulunmaktayd (anda, t.y.: 11). Daha sonralar baz tarihiler tarafndan Osmanl mparatorluunun ilk i kanunu olarak kabul edilmi olan 1845 tarihli Polis Nizmnn onikinci maddesi btn sendikalar ve grevleri aka yasa d ilan etmekteydi:
ini gcn terk ile mcerret tatil-i meslih-i ibd garaznda olan amele ve ii maklelerinin cemiyet ve izmlerinin ve gerek bu misill asayi-i ammeyi ihll edecek
1 Ancak, Osmanl tarihileri arasnda ilk grevin 25 Ocak 1872 gn Hasky Tersanesinde gerekletirilmi olduuna dair yaygn bir inan vardr (Sencer, 1969: 133). Bu grevin tarihi Hicri takvimden Miladi tarihe yanl evrilmi olduundan, doru tarih 25 Ocak 1873 olmaldr. 2 Bu saylar, tabii ki, gerekleen btn grevleri deil, yalnzca elimize ulamay baarabilen grevleri yanstmaktadr. Osmanl basnna uygulanmakta olan sansr ve dier benzeri nedenlerle, kaytlara gememi ok sayda baka grevler de vardr. Ayrntl bir inceleme burada verilen saylar deitirecektir.

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

189

her gn fitne ve fesd cemiyetlerinin def ve izlesiyle ihtill vukunun n kestirilmesi esbbna teebbs ve mberet olunmas. (Slker, 1955: 6-7).

Aslnda, bu kanun 1 Haziran 1800 tarihli Fransz Polis Kanununun kelime kelime aynen evirisiydi (Glmez, 1985: 793), ve Osmanl hkmeti tarafndan Osmanl iilerinin grev ve gsterilerine kar bir silah olarak kullanlmaktayd. Grev olaylarnn kendisi bir yana, Sansr Heyetinin Osmanl yayn organlarnda her ne sebeple olursa olsun grev szcnn kullanlmasn yasaklam olmas, Osmanl devlet adamlarnn bu konudaki yaklamn gstermeye yeterlidir (Cevdet Kudret, 1977: 36). 24 Temmuz 1908de Anayasann tekrar ilan edilmesiyle birlikte Osmanl iileri aniden toplumsal haklarnn ve dk maalarnn farkna varm deildir. Daha nce, istibdd rejimi srasnda bask altnda tutulan ama varln srdren ii-iveren uyumazlklar, ln- Hrriyetin yaratm olduu liberal siyasi atmosferde su stne kmay baarmt. Gnmzde yaygn kabul gren ve lan- Hrriyetin ttihd ve Terakki Cemiyetinin nderliinde gelien Jakoben bir mcadelenin rn olduunu savunan grlere ramen, Osmanl halknn ve bu arada Osmanl iilerinin kendi ekonomik durumlarndan memnun olmamasnn da 1908 Devriminin dinamiklerinde nemli bir rol oynam olduu tartlmaktadr (Quataert, 1979a: 22-29; Quataert, 1979b: 1147-1161). Bir dier deyile, 1908 Grev Dalgas, 1908 Devriminin ncesinden beri varln srdrmekte olan bir ii hareketliliinin sonucudur. Pek ok sebepleri vardr. II. Abdlhamidin istibdd rejimi Osmanl halk ve iileri tarafndan pek iyi olarak karlanmamtr. te yandan, 1903den itibaren gzlenmekte olan fiyat artlar daha nce 1906 ylnda Anadoluda Erzurum syanna, stanbul ve zmir gibi byk ehirlerde de grevlere yol amtr.

1908 Grev Dalgas

ln- Hrriyet Osmanl mparatorluuna yaatt liberal siyasi ortamn yansra, devrimi izleyen ilk iki ay ierisinde aka gzlenen yzde 20 ila 30luk bir enflasyon orann da beraberinde getirdi. Bu fiyat artlar Merutiyet Rejiminin ilk aylarnda yaanmakta olan liberal siyasi ortamla ayn zaman dilimine denk dnce, Osmanl iilerinin daha yksek cretler talep etmesi kanlmaz hale geldi. Birdenbire, imparatorluun her yann ani bir grev dalgas kaplad. Grevler sona erince, iverenler grevler nedeniyle artan emek maliyetini fiyatlara eklediler, zaten ykselmekte olan fiyat enflasyonunu daha da krklediler. Tabii, bu da iilerin fiyat artlarna karlk yeniden cret art talebinde bulunmalarna neden oldu. 1908 Grev Dalgas ve ykselen fiyatlar arasnda bir balant kurabilmek iin, ekmek rneini kullanacam. Frn iileri grevinin hikayesi, 1908 Grevlerinin

190

YAVUZ SELM KARAKILA

hemen hemen btn nemli zelliklerini tamaktadr: ln- Hrriyetten hemen sonra, frn iilerinin yaknda greve gidecei ynnde dedikodular stanbulu sarmt. 15 Austos 1908 gn, 7,000den fazla frn iisi ehrin meydanlarnda toplanm ve ttihd ve Terakki Cemiyetine bir dileke vererek cretlerinin arttrlmasn talep etmilerdi (Sabh, # 6785: 3). Bir hafta sonra, 22 Austos gn, 150 kadar frn iisi ilerini tekrar brakarak stanbul ehremanetine yrmler ve kendilerine bir an nce cevap verilmezse greve gideceklerini tehditkar szlerle ifade etmilerdi (Sabh, # 6793: 3). ttihdlar frn iilerini ehremaneti binasnn nnde karladlar. Ksa sren bir pazarlktan sonra, kzgn frn iilerini aralarndan temsilciler seerek meseleyi frn sahiplerinin oluturduu Hbazn Cemiyetinin temsilcileri ile birlikte ve ttihd ve Terakki Cemiyeti yelerinin arabuluculuu altnda yeniden tartmaya ikna etmeyi baardlar (Onur, 1977: 280). ttihd ve Terakki Cemiyeti azalarndan Seyfi beyin de yardmlaryla, bu toplantda gnde ortalama 57er kiloluk un uvallarndan 10 tanesini ileyerek ekmek yapabilen hamurkr ve piiricilerin gndelik cretlerinin 11 kurutan 20 kurua, kalfalarn 7 kurutan 12 kurua, ve raklarn da 4 kurutan 8 kurua karlmas karara baland (Sabh, # 6793: 3). Ancak, baz frn sahipleri Hbazn Cemiyetinin temsilcileri tarafndan kabul edilmi olan bu koullar kabul etmeye yanamadlar. Toplantda kabul edilmi olan cret art oranlarn reddettiler ve Hbazn Cemiyetini sorunu zmek iin bir toplant daha yaplmasn talep etmeye zorladlar. kinci toplant, hamurkr ve piiricilerin gnlk cretlerinin 15 kurua, kalfalarn gndeliklerinin de 10 kurua indirilmesi ile sonuland (Onur, 1977: 280). Bu arada, bu cret artlarnn kendilerine getirecei mali ykten kurtulmak amacyla, frn sahipleri ilk olarak 25 Austos gn stanbul ehremanetinin Ekmek Komisyonu ile bir toplant gerekletirdiler (Sabh, # 6796: 2). Bu toplantda, artan emek maliyetini karlamak isteyen frn sahipleri ekmek fiyatlarn arttrmaya altlar. Komisyonda bu teklif pek kabul grmeyince de ekmein gramajn azaltmaya uratlar. Ekmek Komisyonu ekmek somununun arln 305 dirhemden 312,5 dirheme karmay ve fiyatn da 50 paradan 55 paraya arttrmay nerdi. Ancak, frn sahipleri 312,5 dirhemlik bir somun ekmein sat fiyat olarak 60 para istediler. Frnclarn btn srarlarna ramen, bu istek Ekmek Komisyonunca reddedildi ve toplant bir sonuca varlamadan sona erdi. Ertesi gn, Ekmek Komisyonunun kararn protesto eden baz frnclar frnlarn amadlar (Tann, # 27: 4). Ancak, stanbulun ekmeksiz kalmasnn daha byk boyutlu toplumsal karmaalara yol aacandan ekinen hkmet, hemen alarma geti. Polis baz frn sahiplerini vurgunculuk yapmaya kalkmak (mumele-i ihtikrneye cret) suundan dolay tutuklad (Sabh, # 6797: 2). Bu tutuklamalardan sonra, Hbazn Cemiyeti 305 dirhemlik ekmek somunlarn 55 paraya satmaya ve hamurkrlara haftalk 105 kuru, kalfalara haftalk 70 kuru, raklara haftalk 35 kuru, tezgahtarlara haftalk 100 kuru ve piiricilere

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

191

de haftalk 105 kuru cret demeyi kabul etti (Sabh, # 6797: 2). Ancak, baz frn sahipleri yaplan bu yeni dzenlemelere de uymay reddettiler. 1 Eyll gn, Hbazn Cemiyeti ehremanetine yeni bir dileke daha vererek, Ekmek Komisyonunun stanbulda ekmek satan btn frnc, tablakr, a ve saireyi kontrol etmesini ve 305 dirhemden dk gramajla veya 55 paradan yksek fiyatla ekmek satan btn frnlar kapatmasn istedi (Sabh, # 6802: 2). Bir hafta sonra, 8 Eyll gn, Hbazn Cemiyeti ehremanetine bir baka dileke daha verdi. Bu dilekede, Hbazn Cemiyeti ehremaneti Ekmek Komisyonuna baz vurguncu (muhtekir) frnclarn hala 100 - 150 dirhem eksik gramajl ekmekler retmekte olduklarn bildiriyor ve bu sorunu zebilmek iin aamal bir cezalandrma yntemi neriyordu (Sabh, # 6810: 2). Frn sahiplerinin uygulad dier bir yntem ise zam isteyen iileri iten karmaktan ibaretti. ilerin hibir ekilde i gvenliine sahip olmamas nedeniyle, frn sahipleri istedikleri iiyi ie almakta ve istedii zaman iten karmakta serbestti. Birka gn iinde, frn sahipleri 26 Austos gn yaplan toplantda alnm olan cret art kararlarnn uygulanmasnda srar eden btn frn iilerini iten attlar. Bu iilerin yerine, taradan gelmi ve dk cretlerle almaya dnden raz olan yeni iiler bularak, hemen ie aldlar (Tann, # 47: 7). 15 Eyll gn, bu yntemle ilerinden atlm olan 400den fazla frn iisi ehremanetine bavurarak, yardm istedi. ehremaneti Kantar Mdr Osman bey, bir nevi lokavta uram olan bu frn iilerinin temsilcilerini hemen kabul etti. Hbazn Cemiyetine de haber salarak, hemen temsilci gndermelerini istedi (Onur, 1977: 280). Ancak, Hbazn Cemiyetinin temsilcileri ehremanetine gitmediler (Tann, # 47: 7). Frn iileri ehremanetinden bu srete kurmu olduklar Ekmeki ve Amele Cemiyeti isimli sendikann btn frn iilerinin temsilcisi olarak tannmasn ve stanbulda bulunan btn frnlarn ii ihtiyacnn bu cemiyetin yeleri arasndan karlanmasnn zorunlu hale getirilmesini istediler (Onur, 1977: 280). ilerin bu talepleri Hbazn Cemiyetince reddedildi, ve stanbul frn iileri 16 Eyll gn grev ilan ettiler (Fiek, 1969a: 29; Fiek, 1969b: 49).

1908 Grevlerinin hedefleri

1908 Grevlerinin en belirgin ortak zellii, ekonomik nitelik tamalar ve genelde cret uyumazlklarndan kaynaklanm olmalardr. Grevlerin hemen hemen tamam ekonomik kazanlar salamak ve daha iyi alma artlarna kavumak amacyla yaplmtr (Sencer, 1969: 240). verenlerin iilerin fazla mesai cretlerini demeye yanamamalar ve dier sosyal haklarnda ksnt yapmalar da 1908 Grevlerinin nemli sebepleri arasndadr. Bu blmde, ncelikle iilerin cret art taleplerine deindikten sonra, dier talepleri de srasyla gzden geirmeye alacaz.

192

YAVUZ SELM KARAKILA

Osmanl iilerinin 1908 ylndaki birleik gnlk cretlerini 1905 ylndaki birleik gndelik cretlerle karlatrdmzda, 1905 ylnda ortalama 9.85 kuru olan cretlerin 1908 ylnda yaklak yzde 15lik bir artla 11.29 kuru seviyesine ulatn grmekteyiz (Boratav, v.d., 1984: 66). 1905 ve 1908 yllarna ait ortalama ii cretleri arasndaki bu fark, Osmanl iilerinin 1908 Grevleri srasnda kazandklar net cret artlarndan kaynaklanmaktadr. Genel eilimleri deerlendirmeye balamadan nce, cret artlar konusunda eitli rnekler vermek istiyorum. zmirde 12 saatlik bir ign iin 0.88 dolar alan liman hamallar greve giderek 8 saatlik bir ign iin 1.22 dolar cret almaya balamlardr (U.S. Consular Reports, # 25: 3). stanbul Cibalide bulunan Ttn Rejisine ait sigara fabrikasnda, Rejinin yzde 50lik cret art teklifini yetersiz bularak reddeden ttn iileri 13 Austos gn greve gitmilerdir (Sencer, 1969: 177). zmir-Kasaba Demiryolu iileri ayda 5 liray aan btn cretler iin yzde 20, ve ayda 5 lirann altnda kalan btn cretler iin de yzde 30 cret zamm istemilerdir (U.S. Consular Reports, # 30: 3). 11 Austos gn, yzde 12.5luk bir cret art isteyen Paabahe cam iileri grev balatmlardr (Onur, 1977: 279). Anadolu Demiryollar irketi 10 yldan fazla tecrbesi olan alanlarna yzde 40 ve be yl tecrbesi olan alanlarna da yzde 30 orannda zam nermitir (Tann, # 46: 3). Bu zam oranlarn yetersiz bularak reddeden iiler 14 Eyll 1908 gn greve balamlardr. Ancak, grevin sonunda iiler irketin ilk teklifinden de daha dk oranlardaki cret artlarna raz olmak zorunda kalmlardr (Tann, # 49: 2-3). Beyrut - am - Hama Demiryolunda yaplan grev yzde 50lik bir cret artyla sona ermitir (Onur, 1977: 292). 11 Eyll gn, Selnikdeki ttn iilerine deneyimlerine gre yzde 30, 20 ve 10 orannda cret artlar vermeyi kabul eden Ttn Rejisi, grevi sona erdirmeyi baarmtr (Onur, 1977: 281). Verdiimiz btn bu rnekler, cret art taleplerinin doasn yeterince yanstmaktadr. Gzlemlerimize gelince: birincisi, ou grevde irketin memurlar ile iilerinin birlikte dilekeler hazrlad, birlikte hareket ettii ve greve beraber gittii anlalmaktadr.3 kincisi, greve hazrlanan iiler genelde tecrbeleriyle orantl maa artlar istemi ve almlardr. ncs, sendika delegeleri ve ii temsilcileri irketin okur-yazar memur kesiminden seildii iin, memurlarn grev sonucunda elde ettikleri kazanlar her zaman iilerin kazanlarndan daha yksek olmutur. Anadolu Demiryolu grevinde olduu gibi baz zel durumlarda, iverene sunulan talep listesinin reddedilmesi veya ksmen kabul edilmesi gibi hallerde, iiler ve dk maal memurlar greve devam etmek isterken, yksek maal memurlar bir an nce grevi sona erdirerek

3 Burada ngilizcede white collar worker terimine tekabl eden Osmanlca memrn veya mstahdemn teriminin yerine memur; ve blue collar worker terimine karlk gelen amele teriminin yerine de ii szcklerini kullanyorum.

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

193

ilerinin bana dnme eilimi gstermilerdir (Sencer, 1969: 187). 1870lerin banda grevlerin ilk ortaya kndan beri, greve giden Osmanl iilerinin temel istei cret art talebidir. 1908 Grevlerini incelerken, bir tek siyasi grev ile karlatk: Selnikde bulunan restoranlarda alan garsonlarn Bulgaristann Osmanl mparatorluundan bamszln tek tarafl olarak ilan etmesinden ksa bir sre sonra, 14 Eyll gn ehri ziyaret etmeye gelen Bulgarlar protesto etmek iin gerekletirdikleri grev (Sabh, # 6816: 3; Sencer, 1969: 190). Osmanl mparatorluunda herhangi bir i kanunu ve iyerlerindeki koullar dzenleyen ynetmelikler bulunmad iin, iilerin iverene sunduklar talepler aslnda iilerin daha iyi yaama ve alma koullarna ilikin zlem ve kayglarn da gzler nne sermektedir. 8 saatlik ign, salkl alma koullar, yllk cretli izin, cretli hafta sonu tatili, ve fazla mesaiye fazla cret gibi talepler gnmzde bizler iin olmazsa olmaz (sine qua non) alma koullar olarak grlebilir. Ancak, ttihdlar ve iverenler iin, grevciler imkansz talep etmekteydi:
Filhakika amelemizin mutlebt pusulalar iinde Avrupada eski sosyalistlerin bile birdenbire talep edemeyecekleri derecede ahsi ve mali maddeler grld. Bunlarn hl-i hazrda gayr- kbil-i tatbik olduuna dair sylenen szler, dermeyan olunan mdafaalar taraflarndan hi istim edilmedi. (ttihd ve Terakki, # 14: 2).

ilerin ne istediine ilikin sorulara cevap verebilmek iin, farkl sektrlerden grevci iiler tarafndan hazrlanm olan eitli talep pusulalarn kullandk. Bu listelerden biri olan Anadolu Demiryolu iilerinin talep pusulas, bu ama iin zel nem tamaktadr. nk hem elimizde bulunan en detayl talep pusulasdr, hem de sonradan baka iiler tarafndan kendi hazrladklar talep pusulalarna model olarak alnm olduu anlalmaktadr.4 Anadolu Demiryolu iilerinin talep listesinden de grlebilecei gibi, iilerin iverenden ilk talebi kurmu olduklar sendikann iveren tarafndan tannmas isteidir. rnein, grevlerini baaryla sona erdirdikten sonra, iverenin kurmu olduklar sendikay tanmayarak anlamay imzalamaktan vazgemesi zerine ertesi gn tekrar greve giden Pera Palas alanlarnn grevinde olduu gibi, kurulmu olan sendikann iveren tarafndan tannmamas da bazen yeni grevlere yol amaktadr (Onur, 1977: 286). Anadolu Demiryolu iilerinin talep listesinde gayet ak bir madde yer almaktadr: belirlenmi alma saatleri! Dier iiler bu konuda daha belirgin isteklere sahiptir: ark Demiryolu irketinin iileri 8 saatlik bir alma gn isterlerken, zmir Tramvay iileri ve Beyolu restoranlarnda almakta olan garsonlar da alma saatlerinin srasyla 10 ve 12 saate drlmesini istemi4 Bu listenin Zafer Toprak tarafndan yaynlanan transliterasyonunu kullandk (Toprak, 1988: 45-50).

194

YAVUZ SELM KARAKILA

lerdir (Sencer, 1969: 184 ve 203). Muhtemelen yaplmakta olan iin doasndan kaynaklanan nedenlerle, ok zel alma saati dzenlemeleri talepleri de gzlenmitir. rnein, Kavala Ttn Rejisinde alan ttn iileri yazn 8, kn 9 saatlik ign uygulanmasn istemilerdir (Onur, 1977: 281). Gece yaplan iler iin ift cret denmesi ve ek ie ek cret ilkesi de neredeyse btn talep listelerinde tekrarlanm isteklerdir. Ylda bir ay cretli izin hakknn yansra, cretli hafta sonu tatili ve pazar gnleri allmamas gibi istekler de yaygn olarak gzlemlenmektedir. Osmanl mparatorluunda resmi hafta sonu tatili cuma gn olduundan, ounlukla gayr- mslimlere ait olan irketlerde almakta olan gayr- mslim Osmanl iileri pazar gnlerini cretli hafta sonu izin gn saydrmak amacyla greve bavurmulardr. Bon March ve Au Lion maazalarnda alan tezgahtarlarn grevleri bu tip grevlere rnek olarak gsterilebilir (Onur, 1977: 287). Yllk maalarna ilave olarak kendilerine yl sonunda ayrca ikramiye denmesi istei, Anadolu Demiryolu iilerinin yansra Selnikdeki Errera maazasnda ve stanbuldaki Oredz et Back maazasnda alan iilerin talep listelerinde de tekrarlanmtr (Onur, 1977: 287). alma saatlerini belirlemek, cretleri arttrmak ve cret demelerini dzenlemek ynndeki taleplerin dnda, iilerin daha iyi ve daha salkl alma koullarna ynelik talepleri de olmutur. Bu istekler, doal olarak, her iyerinde o iyerinde yaplmakta olan iin cinsine gre deimektedir. rnein, Kavala Ttn Rejisinde alan iiler, salk ve hijyenle ilikili eitli maddelerin yansra, iverenlerinden iyerlerinde temiz hava dolamnn salanmasn, temiz ime suyu ve tkrk kaplar bulundurulmasn, tuvalatlerin tamir edilmesini ve temiz tutulmasn, ve iliklerde belirli saydan fazla iinin altrlmamasn istemilerdi (Onur, 1977: 281). te yandan, bir baka sektrde almakta olan iiler, kendi alma koullarna ilikin bambaka isteklerde bulunabiliyorlard. rnein, kendileri ve aile yeleri iin cretsiz salk kontrol ve hastalk tedavisi, iinin hastalanmas veya i kazasna uramas halinde cretinin kesintiye uramamas gibi isteklerin yansra, Anadolu Demiryolu iileri seyahat esnasnda 5 kilograma kadar ahsi eya tayabilme hakk, alanlarn aile yelerine indirimli seyahat hakk, btn trenlere kapal src mahalli yaplmas, niformalarn ylda en az iki kere yenilenmesi, ve Haydarpaa stasyonunda bulunan bfenin iletme hakknn kendilerine verilmesi gibi farkl talepler ne srmlerdi. Ancak, iilerin hem iverenleri hem de Osmanl devlet adamlarn ileden karan talepleri, yaplan iin doas, iverenin iyerinde uygulamakta olduu kurallar, i disiplini, ve iyeri idaresine ilikin istekleriydi. Anadolu Demiryolu grevinde de rnekleri grld zere, iiler irketin grevci iileri iten karma giriimlerini ve ii liderlerini kastl olarak iten atma giriimlerini engellemeye almlard. Ayn ekilde, irketin yeni ii alma yntemlerine de kar-

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

195

mlar, yeni iilerin ie alnmasnda da sz sahibi olmaya almlard. yerinde emekle ilgili meselelerde sz sahibi olabilmek amacyla, iverenin yalnzca ii meseleleriyle ilgilenecek bir komite kurmasn istemilerdi. Ancak, bylesi talepleri irketin i ilerine ve ynetimine karmak olarak alglayan iverenler, bu tr talepleri tartmaya bile lzum grmeden batan geri reddetmilerdi. Bu tr taleplerin geri evrilmesi de iyerlerinde yeni sorunlar dourmu, hatta grevlere bile neden olmutu. 1908 Grevlerinin bazlarnda, iiler ilk taleplerini reddetmi olan irketin yabanc genel mdrnn istifasn da taleplerine eklemilerdi. rnein, stanbul Tramvay irketi iileri talep listelerinin en bana irket direktr Perdikarinin istifas artn koymular, o istifa edinceye kadar grmelere bile balamayacaklarn ne srmlerdi (Tann, # 14: 3). Anadolu Demiryolu iilerinin isteklerini reddetmi olan genel mdr Huguenenin istifasn istemesi de bir baka rnektir (Toprak, 1988: 50; Quataert, 1983: 83-88; Quataert, 1987: 71-83). Baz emek tarihileri, iilerin altklar irketin yabanc genel mdrnn istifasn istemesini 1908 Grevlerinin anti-emperyalist doasna balamaktadr.5 Aslnda, tam tersine, bu tutum yalnzca Osmanl iilerinin yabanc sermaye karsnda tavrlarn ne derece kiiselletirdiklerini gstermekle kalmaz, ayn zamanda yanl bilin (false consciousness) sahibi olduklarna da iaret eder (Quataert, 1993: 19-22, 23-24). Yine de, iilerin irketin i ilerine ynelik bu gibi talepleri Osmanl devlet adamlarn rktmeye yetmi olmal ki, Tatil-i Egl Kann- Muvakkati hazrlanrken iilerin iverenlerin ticari ilikilerine ve irketi idare tarzna karmasn nleyen maddeler de kanuna eklenmitir.

ilerin snf bilinci

Genelde, 1908 grevlerine katlan iiler sosyalist anlamda snf bilincine sahip deillerdi (Tunay, 1978: 36; Tunay, 1991: 30-31). Osmanl sosyalist hareketi ii hareketlerini ynlendirebilecek veya ynetebilecek birikimden yoksundu, ve bir snf mcadelesini ateleyebilecek kadar kuvvete kesinlikle sahip deildi (Sencer, 1969: 175). Daha sonralar, 1919 ylndan itibaren Kazleme Debbahane grevini, Kasmpaa Tersanesi grevini, ve stanbul Tramvay irketi grevlerini baaryla ynlendirecek olan tirk Hilmi liderliindeki Trkiye Sosyalist Frkas, 1908 ylnda daha yeni yeni toparlanmaktayd (Zeki Cemal, 1925: 9-10). Osmanl nfusunun yalnzca kk bir kesimini oluturduklar ve sosyalist hareketin bu iiler arasnda yaylma olanan bulamamas nedeniyle, Osmanl sanayi iilerinin snf bilincine sahip olamadklar ne srlmtr (Tunay, 1978: 31-32; Tunay, 1991: 29). Bir baka gre gre, alan Trkler arasnda siyasi bilin seviyesini olduundan daha fazla gstermek, tarihsel gereklere ay5 zellikle Hseyin Avni anda, (anda, t.y.) ve Oya Sencer gibi takipileri (Sencer, 1969: 197).

196

YAVUZ SELM KARAKILA

kr olacaktr [sic.] (Ahmad, 1994: 134). Eer snf bilinci terimi Marksist yorumuyla alnyorsa, bu gr bir dereceye kadar dorudur. nk, 1908 Grevlerinde aktif rol alan iiler yalnzca cret artlar ve dier sosyal haklar iin mcadele verdiklerinden, onlar Marksist anlamda kendisi iin bir snf (class for itself) olarak deil, kendisi iinde bir snf (class in itself) olarak tanmlamak daha doru olacaktr. Ancak, Osmanl iilerinin kkeninde zenaatlktan iilie doru bir dnm olduunu, ve bunun da proleterleme denilen kanlmaz ve olmazsa olmaz (sine qua non) bir tek ynl sre olduunu savunmak doru deildir:
ilerin ounun kkleri hala krsal kesimdeydi ve dierleri de iiden ok zenaat olmak eilimindeydi. Endstriyel yaamn gerektirdii disipline sahip deillerdi ve kyllkten iilie gei srecini yaamaktaydlar. Snfsal balarndan daha ziyade zanaatlarna, yresel kkenlerine, eyhlerine, ve ilikide bulunduklar tarikatlara sadakatla balydlar (Ahmad, 1994: 134).

Biz, 1908 Grev Dalgas zerine yaptmz incelemede, Osmanl iilerinin esnaf loncas mensuplar gibi zenaatlarna, yresel kkenlerine, eyhlerine ve tarikatlarna bal olduunu dndrecek hibir kii ve olayla karlamadk. Grevci iiler, kendi karlar dorultusunda, daha iyi cretler ve daha iyi alma koullar gibi nedenlerle harekete geiyorlard. Osmanl iileri yalnzca kendi karlar iin mcadele verdiklerinin de bilincindelerdi. Ama, bu mcadelede yalnz olduklarnn henz farknda deillerdi. Grevci iiler srekli Osmanl devletinin ve ttihd ve Terakki Cemiyetinin yardmlarn istediler, ama olaylar bu iki unsurun da mttefik aramak iin doru kaynaklar olmadklarn iilere rnekleriyle gsterdi. Ancak, aada rnekleriyle aklamaya alacamz gibi, Osmanl iileri hem kendi glerinin snrlarnn, hem de toplumsal zayflklarnn nedenlerinin gayet farkndayd. dre-i Mahssa, mlkiyeti Osmanl hanedanna ait bulunan ve Bahriye Nezreti tarafndan iletilmekte olan bir gemicilik irketiydi (Tunaya, 1989: 352). Halite gemi iletme tekeli de dre-i Mahssaya verilmiti. 1 Austos 1908 gn, dre-i Mahssaya ait gemilerde alan gemi iileri Adalara yaplacak olan sefere kmay reddettiler, ve henz denmemi olan maalar kendilerine deninceye kadar da almayacaklarn sylediler (Tann, # 1: 4). Birikmi cretler hemen dendi ve vapur seferleri balatld, ancak bu ksa sreli grev 1908 Grev Dalgasnn ilk grevi olarak kaytlara geti.6 13 Austos gn, dre-i Mahssaya bal iiler irketin yneticisi John Paaya bavurarak, iilerden emeklilik fonu (tekdiye) olarak toplanm olan 2,000 liradan fazla parann kendilerine geri denmesini istediler (Sabh, # 6784:
6 Bu grev M. ehmus Gzelin verdii grev listesinin ilk srasnda yerini almaktadr (Gzel, 1985: 811).

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

197

4). John Paa iilere bu paray II. Abdlhamidin kzkardei Cemile Sultann olu Smi beye vermi olduunu syledi (Tann, # 14: 3). Smi bey John Paann bu iddiasn inkar edince, iiler mahkemeye bavurarak John Paa aleyhinde dava atlar (Sabh, # 6784: 4). 15 Austos gn, John Paa karld durumada parann 1.700 lirasn dre-i Mahssaya geri dediini, kalann da iilere elden verdiini iddia etti (Sabh, # 6786: 2). Ancak, mahkeme salonunda bulunan iilerin protestosu zerine mahkeme onun bu iddiasn aratrd ve doru olmadna karar verdi. Mahkemenin de basksyla, John Paa bir ek yazarak 2.000 liray iilere geri demeye mecbur oldu (Tann, # 32: 3; Sabh, # 6804: 4). Bu baardan g bulan dre-i Mahssa iileri, 14 Eyll gn Sadrazama yeni bir dileke daha sundular. Bu dilekede, iiler dre-i Mahssada kkl bir reform yaplmasn talep ediyorlard. iler dre-i Mahssann Bahriye Nezreti bnyesinden ayrlarak, ya bamsz bir irket haline dntrlmesini, ya da Ticaret ve Nafa Nezretine balanmasn istiyorlard. stekleri yerine getirilmedii taktirde de, 17 Eyll gnnden itibaren grev yapacaklar tehditini savuruyorlard:
stibdd devrinin harab bir kurban olan milli bir idrenin ya mstakil bir idre haline ifrana veya Nafa Nezaretine rabtyla slahna uralmakta olduu bir srada elan hibir teebbste bulunulmamas milli menfaatlere muzr olduundan dre mstahdemleri zati menfaatleri iin olmayp umumi menfaatlere naiz bir hizmet olmak zere... Perembe gn umum kpr ve sair sefineler mstahdemleri terk-i egal edeceklerini Osmanl vatandalarna iln eder. (Onur, 1977: 285).

15 Eyll gn, Bahriye, Ticaret ve Nafa, Adalet ve Dahiliye Nzrlar Sadrazamn makam odasnda bir araya gelerek konuyu grtler (Tann, # 47: 7). Ertesi gn, 16 Eyll gn, dre-i Mahssa hemen Ticaret ve Nafa Nezretine bal bamsz bir irket haline dntrld (Tann, # 49: 3). Dier bir byk Osmanl gemicilik irketi olan irket-i Hayriyedeki iiler de dre-i Mahssada alan arkadalarnn atklar yoldan gittiler. irket ynetimine bir dileke vererek, irket iinde kkl bir reform yaplmasn istediler, aksi takdirde greve gidecekleri tehditini savurdular. ilerin reform istekleri irket tarafndan genel kabul grdnden, greve gerek kalmadan mesele halledildi (Tann, # 49: 3). stanbul Limannda alan hamallar da 31 Austos 1908 gn greve baladktan hemen sonra ilgin bir onur gsterisinde bulundular. Grevin ikinci gn, arabulucularn da tevikiyle, grevi yarda keserek gnlk bir sre iin yeniden almaya balamay kabul ettiler. Bu sre zarfnda gemi acentalarnn istedikleri cret artlarn yeniden deerlendirmesini istediler ve bu gnlk srede cret-i sbkalaryla almay kabul etmediklerinden cretsiz olarak almay kabul ettiler (Tann, # 15: 3).

198

YAVUZ SELM KARAKILA

Bir dier rnek de ark Demiryolu iilerinden geldi. Osmanl hkmeti grevdeki ark Demiryolu iilerini ilerinin bana geri dndrebilmek amacyla vagon dolusu asker ve cephaneyi trenle Edirneye gndermeye karar vermiti (Tann, # 51: 7). iler kendi temsilcileri olarak setikleri Ayatomos ve Hseyin adl iileri hemen Harbiye Nzr Ali Rza Paaya gnderdiler. i temsilcileri iilerin cretlerini arttrmak amacyla grev yapmakta olduklarn, grevin devlete ve millete kar yaplmadn vurguladlar (Onur, 1977: 288). Hkmet, devlet ve ordunun her trl ihtiyac iin her an hizmete hazr olduklarn garanti ederek, ordunun Edirneye gnderecei asker ve mhimmat hemen tayacaklarn bildirdiler (Tann, # 51: 7). 1908 Grevleri arasnda rastlanan biricik sempati grevi, tahmin edilecei gibi demiryolu iilerinin dayanmasndan gelmedi. Beklenenin tam tersine, stanbul Ttn Rejisine bal ttn iileri, yine Rejiye bal olan sigara kad fabrikasnda grev yapan iileri desteklemek iin greve gitmilerdi (Slker, 1955: 15; Gzel, 1985: 813; Fiek, 1969a: 28). 1908 Grevleri iinde milliyeti ve etnik ayrlk eilimlere pek rastlayamadk. ou grevde Osmanl aznlklarna mensup iiler mslman iilerle birlikte eyleme katlmlard. Osmanl devlet adamlarnn ve ttihdlarn iddetli itirazlarna ramen, grevci iilerin ellerinde Yunan ve Ermeni bayraklar Osmanl bayrayla birlikte dalgalanyordu (U.S. Consular Reports, # 25: 2). Siyasi ve milliyeti talepler ve bu taleplerden kaynaklanan grevler 1908 Grev Dalgasnda yer almamt, iilerin milliyeti boykotlara katlmas ve etnik ayrmclk gtmeye balamas daha sonralar gzlenen bir gelimeydi.7

Sendikalar ve ii rgtlenmesi
1908 ylndan nce sendikalama ve ii rgtleri ok zayft. lk Osmanl ii rgtleri sendikalar veya ii rgtleri deil, iilere yardm etmek amacyla kurulmu olan Amelperver Cemiyeti (1871) gibi yardm dernekleriydi (Glmez, 1985: 794; Gzel, 1981: 43-45; Sere, 1995: 6-11). Snf bilincine sahip olduu kabul edilen ilk gerek ii rgt, 1894 ylnda Tophane-i Amire fabrikalarnda alan iiler tarafndan illegal olarak kurulmu olan Osmanl Amele Cemiyetiydi (Sencer, 1969: 157; Toprak, 1993: 242).
7 Milli Mcadeleden hemen sonra, 19 Kasm 1924 gn Anadolu Demiryolu iileri 18 maddeden oluan taleplerinin kabul edilmemesi nedeniyle greve gittiler. ilerin talep listesinde yzde 30luk bir cret art talebinin yansra gayr- mslim iilere ynelik olarak hazrlanm bir talep daha vard. Anadolu Demiryolunda alan mslman iiler Milli Mcadele yllarnda isyanc Ermeni rgtleri iin ba toplam ve fabrikann duvarlarna Venizelosun resimlerini asm olan btn aznlk mensubu iilerin bir an nce iten karlmalarn istemilerdi. 1928 ylnda, stanbul Tramvay irketinin alanlar ve Terkos Su irketinin iileri srf iverenlerini gayr- mslim iileri iten karmak zorunda brakmak amacyla grevler dzenlemilerdi. (Slker, 1955: 8 (dipnot 5) ve 25).

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

199

1908in zgrlk rzgarlar Osmanl mparatorluuna siyasi rgtlenmelerin yansra ii rgtlenmelerini ve sendikalar da beraberinde getirmiti. Osmanl Amele Cemiyetinin kurucular, zaman iinde snm olan rgtlerini Osmanl Terakki Cemiyeti adyla legal olarak yeniden canlandrdlar. Dnya ii rgtleriyle ilikiye geen ilk Osmanl ii sendikas olan Mrettibin-i Osmaniye Cemiyeti de yine 1908 ylnda kurulmutu (Glmez, 1985: 800). Anadolu Demiryolu grevi, Osmanl hkmetini grevleri durdurmak amacyla yasal dzenlemeler yapmaya iten en nemli grevlerden biriydi. Anadolu Demiryolu iilerinin Anadolu Osmanl Demiryolu Memurin ve Mstahdemini Cemiyet-i Uhuvvetkranesi adn tayan sendikas, sendikann liderliini stlenmi olan Dr. Arhangelos Gabrielin inat kiilii ve sendikann ortaya koyduu istekler, hem Anadolu Demiryolu irketini hem de Osmanl hkmetini zor durumda brakmaya yetmiti (Quataert, 1983: 81-90; Quataert, 1987: 75-83; Toprak, 1988: 49-50). Ancak, 1908 Grevlerinin byk bir blm kendiliinden gelimi olan grevlerdir. Bu eylemlerin ardnda gl bir ii rgtlenmesi ve sendikalarn nderlii olduu sylenemez (Sencer, 1969: 176). iler genelde daha rgtlenmeye bile vakit bulamadan greve kalkmlardr. ou kez, iilerden doal liderlik vasflarna sahip birisi greve nclk eder, hatta arkadalarnn adna balayc aklamalarda bile bulunurdu.8 1908 Grevlerinin yalnzca kk bir ksmnn ii rgtleri ve sendikalar tarafndan ynetilmi olmas, bu tr ii rgtlerinin ve dier sol partilerin ne kadar zayf durumda olduunun bir gstergesidir. Hindistandaki jt iilerinin eylemlerinde de grld gibi, sendikalar grevle birlikte ortaya kmaktadr (Chakrabarty, 1989: 124). Grevin sona ermesi, sendikann da kanlmaz sonunu belirlemektedir. 1908 ylnda zmirde bulunan Amerikan konsolosu bir raporunda Osmanl mparatorluunda ii sendikalarnn gszlnden bahsederken, iiler ellerine geen paray hemen yiyecee evirmek zorundalar. Bu nedenle, grevde uzun sre dayanmalar imkansz. Avrupa ve Amerikada benzeri durumlarda olduu gibi arkalarnda kendilerine grev sresince destek olacak bir kaynak yok demek zorunda hissetmitir (U.S. Consular Reports, # 25: 4). Genelde, 1908 Grevleri iiler iin ya tam baarszlkla, ya da ksmi galibiyetlerle sonulanyordu. Baar orannn dk olmasnn altnda, ii rgtlerinin ve liderlerinin yetersizlii yatyordu. Aydn Demiryolu iilerinin iverenle yapacaklar toplu szleme grmelerinde kendilerini temsil etmek zere ngiltereden profesyonel bir ii sendikacs getirme giriimi, zaten kendileri de yabanclardan oluan irket ynetiminin yabanc bir sendikacyla grme yapmay il-

8 rnein, sregiden dedikodulara ramen Reji iilerinin grev yapmay dnmediklerini aklayan ve gazetelere de gnderilen bir duyuru umm Reji amelesi nmna, Yunus eklinde imzalanmt (Tann, # 62: 8).

200

YAVUZ SELM KARAKILA

ke olarak reddetmesi zerine sonusuz kalmt (Tann, # 66: 7). te yandan, iilerin grev srasnda kendilerine kaynak salamak amacyla nceden hazrladklar hibir birikimleri yoktu. Grev biraz uzayp da umulandan birka gn daha fazla srnce, kendilerini ve ailelerini geindirebilmek ve a kalmamak iin iilerin bir an nce anlamaya raz olmaktan baka yapabilecekleri bir ey yoktu. Osmanl mparatorluunda i garantisi ile ilgili hibir dzenleme olmadndan, irketler grevci iilerin yerine kolaylkla yeni iileri ie alyorlar ve retimlerini devam ettirebiliyorlard. Halbuki, grevci iilerin grev sresince geici bir ikinci i bulmas olasl yoktu. Ayrca, Osmanl devlet adamlarnn ve ttihd ve Terakki Cemiyetinin iilere kar taknd olumsuz tutum da ok sayda grevin iiler asndan baarszlkla sonulanmasnda nemli bir rol oynamt

ttihdlar, devlet ve iiler

Osmanl iileri i uyumazlklarn ncelikle iverenleriyle grerek zmeye altktan sonra, uzlama salanamaynca, Osmanl devlet adamlarna dilekeler vererek onlardan kendilerine destek olmalarn ve yardm etmelerini istemilerdir (Gzel, 1985: 812). Bu eilim, bir bakma, daha nceden beri Osmanl lonca sisteminde, 1908 ncesinde yaplan grevlerde de gzlenen ve 1908 Grev Dalgasnda da varln kesinlikle hissettiren babaerkil devlet baba imajnn Osmanl iilerinin zihninde varln glenerek srdrmekte olduunun bir iareti gibidir (Quataert, 1993: 2-5; Sencer, 1969: 136; Glmez, 1985: 797). Ne yazk ki, iilerin bu saygl yaklamlarna ramen, Osmanl devlet grevlileri grevleri kamu dzenini tehdit eden bir nmayi (ihll-i asayi) gibi grmlerdir. Ne denli masum talepleri olursa olsun, grevciler ve gstericiler Osmanl devlet grevlilerinin gznde potansiyel sulu ve muhtemel ba belasyd. ln- Hrriyeti izleyen ilk aylarda siyasi durumda ok kritik gnler yaanyordu, ve tek tek her biri kendi koltuunu savunmak durumunda kalm olan Osmanl devlet grevlileri de kesinlikle dert istemiyorlard. iler kendilerine sorunlarnn halledilmesi amacyla bir dileke verdiinde, Osmanl devlet grevlilerinin ilk tepkisi onlar biraz sakinletirmek ve mmkn olduu kadar barl ekilde davranmalarn tlemekten ibaretti. Yukarda verdiimiz frn iilerinin grevi rneinde de grld gibi, iileri bir dereceye kadar yattrmakta olduka baarlydlar. ok sayda i uyumazl ve grev hazrl, devlet grevlilerinin baarl arabuluculuk giriimleri sonucunda sorunsuz halledilmiti. Bu da yetmedii takdirde, devlet grevlileri bu sefer iileri grevden vazgeirmek iin nasihat (nasyih) vermeye ve sorunu grevsiz zmeye ikna etmeye alyorlard. Grev balaynca, devlet grevlilerinin tutumu da hemen deiime uruyordu. Genelde, devletin grevlere ve grevcilere kar ilk tavr kamu huzurunu korumak (asyi-i ummiyeyi muhafaza) ve alma zgrlne zarar verilme-

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

201

mesini salamak (serbesti-i itigle halel getirilmemesi) amacyla asker, jandarma veya polis yollamaktan ibaretti (Tann, # 29: 4; Tann, # 30: 4). Grev yapan iiler ne derece barl davranrlarsa davransnlar, genellikle asayii salamaktan ok grevi krmak amacyla oraya gelmi olduu anlalan devlet grevlileri ve kolluk gleriyle kar karya kalyorlard. Aydn Demiryolu grevinde, Zonguldak kmr madenlerinde ve Samsun Ttn Rejisi fabrikalarnda kanl arpmalar yaand (Sencer, 1969: 192-193; Onur, 1977: 281-282 ve 291; Quataert, 1993: 13; Quataert, 1983: 65-67; Quataert, 1987: 62-64). Meclis-i Mebsnda Tatil-i Egl Kannunu zerine yaplan grmeler srasnda, Adalet Nezreti mstear Ali Bey aynen yle diyordu:
Ben amele tanmam, sermayedar tanmam, yalnz vatanmn menfaatini dnrm. Ben vatanmn, aziz vatanmn saadeti iin sermayedar da ameleyi de yekdieriyle uzlatrmaya alyorum. [Alklar] Binaen-aleyh onlar ayr bir tarafa ve dierini ayr bir tarafa ekerim, yekdierine muarz olmasna almam. Zaten biz[im] sendika tekilinin yasaklanmas hakknda kanun karlmasn teklif etmemiz sadece ameleyi himaye maksadyladr. Sermayedar himaye maksadyla deildir. nk sendikann elinde amele, emin olunuz ki, esir olacaktr. Sendikalar esnaf loncalarndan baka birey deildir. (Onur, 1977: 293).

1908 Grev Dalgasnda, devlet grevlilerinin yansra ttihd ve Terakki Cemiyeti ve yeleri de grevci iilerin dilekelerine hedef olmutu. Osmanl iileri, Hrriyeti ilan etmeyi baaran ttihd ve Terakki Cemiyetinin yaadklar i uyumazlklarna mdahale ederek kendilerinin tarafn tutacan ve haklarn almalarna yardmc olacan dnmlerdi. ttihdlar, Fransz Devriminin temel slogan olan Hrriyet, Msvt, Uhuvvet (Libert, galit, Fraternit) sloganna bir de Adalet kavramn eklediinden, Osmanl iileri ttihdlardan olduka hakl beklentilere sahiptiler. Ancak, ttihd ve Terakki Cemiyeti Hrriyetin ilk aylarnda kar karya kald ekonomik toplumsal problemlerin stesinden nasl gelebileceini henz bilmiyordu. ttihd ve Terakki Cemiyeti 1906 ylnn Eyll aynda Selnikde gizli bir rgt olarak kurulmutu. rgtn ilkeleri ve ynetmelikleri illegal koullarda hazrlanmt ve yalnzca rgtn yaplanmas ile Sultan II. Ablhamidin istibdd rejiminin yklmasna ynelikti. rgtn i tznde, Sultan II. Abdlhamidin istibdd rejimi yklnca yerine ne konacan aklayan tek bir madde bile bulunmuyordu (Tunaya, 1984). 24 Temmuz gn Hrriyeti ilan ettirmeyi baaran ttihd ve Terakki Cemiyeti, kendi siyasi programn ln- Hrriyetten yaklak iki buuk ay kadar sonra, ancak 6 Ekim gn ilan edebildi. ttihd ve Terakkinin ilk siyasi programnda ii ve iveren ilikilerine ilikin u madde yer alyordu:
Madde 13 - Amele ve patronlarn hukuk ve vezif-i mtekbilesini tayin edecek kanunlar vaz teklif olunacaktr. (ra-y mmet, # 140: 2).

202

YAVUZ SELM KARAKILA

Daha da ilginci, ttihdlarn kontrol altndaki Osmanl hkmeti, ttihd ve Terakki Cemiyetinin siyasi programnda yer alan bu maddenin gazetelerde yaynlanmasndan tam drt gn sonra, 10 Ekim 1908 gn Tatil-i Egl Kann- Muvakkatn grerek kabul etmiti (kn, 1982: 1-4). ttihdlar, Osmanl mparatorluunun siyasi yaamn 24 Temmuz 1908 gnnden itibaren nce dolayl olarak, 13 Ocak 1913 gn gerekletirdikleri hkmet darbesinden sonra da dorudan doruya ynlendirmilerdi. Her trl muhalefet eilimini bastrdktan sonra, 1918 ylnn sonlarna kadar lkeyi askeri bir diktatrlkle ynetmilerdi. 1913 ile 1918 yllar arasndaki bu skynetim dneminde, Osmanl mparatorluunda yalnzca 5 grev gerekleti (Gzel, 1985: 811-815). Tatil-i Egl Kann- Muvakkatnn kabul edildii 10 Ekim 1908 gnyle, ttihd ve Terakki liderlerinin bir Alman denizaltsyla yurt dna kamasyla ttihd ve Terakki Cemiyeti dneminin kesin bir ekilde sona erdii 2 Kasm 1918 tarihleri arasnda, toplam 46 grev patlak vermiti (Gzel, 1985: 815816). Bu grevlerden 26 tanesi zel irketlerde gereklemiti. Dier bir deyile, Tatil-i Egl Kannu kamu hizmeti yapan iyerlerinde grevleri yasaklam, ancak grevleri tmyle sona erdirmeyi baaramamt. Yine de, Tatil-i Egl Kannu kamu hizmetine ait olan veya devletin mlkiyeti altnda bulunan btn iyerlerinde grevleri yasakladndan, uygulamada bu grevler de Osmanl devleti tarafndan kolaylkla bastrlmt. II. Merutiyetin ilk gnlerinde, ttihdlar grevci iileri sakinletirmeye alarak, bir an nce ilerinin bana dnmelerini istediler. Ancak, yukarda verdiimiz frn iileri grevi rneinde de grld gibi, ttihd ve Terakki Cemiyetinin yeleri i uyumazlklarna mdahalede bulunmak zorunda kaldlar. Mehmed Ali Ayn, Selim Srr [Tarcan], [Filozof] Rza Tevfik, ve Seyfi Bey gibi tannm ttihdlar, iilerle iverenler arasnda eitli arabuluculuk giriimlerinde bulundular (Mehmed Ali Ayn, 1945: 59-61; Selim Srr, 1946: 42; Sabh, # 6793: 3; Tann, # 62: 8). 1908 ylnda, Aydn Demiryolu grevi srasnda Develiky stasyonunda grevci iilerle askerler arasnda gerekleen atmalarda bir iinin silahla yaralanarak lmesi zerine, Osmanl hkmeti karaya asker karmak amacyla Mecidiye Zrhlsn zmire gnderirken (Tann, # 64: 7; Sencer, 1969: 192-193; Onur, 1977: 292), ttihd ve Terakki Cemiyeti de Hrriyet Kahraman (Kahraman- Hrriyet) Enver Bey ve arkadalarn Aydn Demiryolu grevine barl bir zm bulunabilmesine arabuluculuk etmeleri amacyla zmire yollamt (Sabh, # 6829: 4; Onur, 1977: 291-292). ttihdlarn baarl arabuluculuk giriimleri sayesinde, Aydn Demiryolu grevi atmalardan bir hafta sonra sona erdirilmiti (Tann, # 73: 8). Osmanl devlet grevlileri gibi, ttihdlar da ln- Hrriyetin ilk gnlerinde kendi geleceklerini tehlikeye atmak istemiyorlard. ktidar ele aldklar ilk gnlerde, kesinlikle sokaklarda anari grmek istemiyorlard. Osmanl iverenlerin yapt basklarn yansra, Osmanl mparatorluunda bulunan iyerleri-

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

203

nin ounun yabanc sermayenin elinde olmas nedeniyle, ttihdlar yabanc sermayenin de basks altndayd. ttihd ve Terakki Cemiyeti, Osmanl mparatorluunda yatrmlar bulunan ok saydaki yabanc sermayedarlarn da tevikiyle Avrupa devletlerinin Osmanl mparatorluuna dorudan mdahalede bulunmas olaslndan da ekiniyordu. Cemiyetin zmirde grevci iilerin dzenledikleri gsterilerde yabanc lke bayraklarnn kullanlmas nedeniyle akladklar Hkmetin ve Cemiyetin Mukarrart balkl duyuru da ttihdlarn bu korkularn aka yanstmaktayd:
Ecnebi bayraklaryla yaplan gsteriler sona ermeli, nk Osmanl hkmetini byk bir sorumluluk altna sokmaktadrlar. Eer devam edecek olurlarsa, hkmet ve ttihd ve Terakki Cemiyetinin vermi olduu emirler dorultusunda, bu tr gsterilerin srmesini engellemek amacyla silahl g kullanlacak ve bu yasaa uymayanlarn hepsi ciddi ekilde cezalandrlacaklardr. (U.S. Consular Reports, # 25: 2).

1908 ylnn Eyll ayna gelindiinde, Anadolu Demiryolu, Rumeli Demiryolu, Aydn Demiryolu, ark Demiryollar ve Beyrut - am - Hama Demiryolu irketlerinde, yani Osmanl mparatorluu topraklarndaki btn demiryolu hatlarnda almakta olan demiryolu iilerinin neredeyse tamam grevdeydi. Osmanl tamacln durma noktasna getiren bu grevler, ttihdlarn sabrn da tarmay baard. Rumeli Demiryolu irketi iilerinin grevi yalnzca tamacla sekte vurmakla kalmam, Osmanl devletinin bakenti stanbul ehriyle ttihd ve Terakki Cemiyetinin genel merkezinin bulunduu Selnik ehri arasndaki iletiimi de kopma noktasna getirmiti (Osmanl lkesinde, II: 83). ttihd ve Terakki gibi ttihd gazeteler, demiryolu iilerinin makul olmayan taleplerinden vazgemesi gerektiini vurgulayan makaleler yaynlamaya balamlard. ttihd yazarlar, milletin ve devletin iilerin demiryollarn kapal tutmasna gz yummayacan yazyor, hatta gerekirse iilerin yerine askerler koyarak Osmanl demiryollarn alr hale getirmekten bahsediyorlard (Onur, 1977: 292). Ali Bey gibi Osmanl devlet adamlar ne sylerse sylesinler, Osmanl hkmeti ve ttihd ve Terakki Cemiyeti yerli ve yabanc yatrmclarn korkun basks altndayd. Osmanl mparatorluunda yaplm olan yabanc sermaye yatrmlarnn ounluu portfolio yatrmlard. Yani, Osmanl mparatorluunda bulunan yabanc sermayenin byk bir ksm Osmanl devletinin garantisi altndayd. rnein, bakent stanbulun yansra, Osmanl mparatorluunun Selnik ve zmir gibi btn byk ehirlerinde bulunan tramvay, gaz, su, elektrik ebekesi, vapur irketleri gibi btn bayndrlk yatrmlar neredeyse tamamen yabanc sermayenin denetimi altndayd (Keyder, 1987: 45; Keyder, 1989: 42). zellikle demiryolu sektrnde, yabanc sermayenin portfolio yatrmlar Osmanl mparatorluunun yatrmc irketlere vermi olduu kilometre garantisinin korumas altndayd. Bu nedenle, hem Osmanl devleti hem de Tatil-i

204

YAVUZ SELM KARAKILA

Egl Kannu demiryolu irketlerini kamu hizmetine ait iyerleri kapsamnda saymaktayd (kn, 1982: 133). 1908 Grevlerinin en nemlileri de yabanc sermayenin elinde bulunan demiryolu irketlerinde gerekletirilmiti. 3 Eyll gn, dnemin Zaptiye Nzr Sami Paa, Anadolu Demiryolu irketinde srmekte olan grevle ilgili ilgin bir aklamada bulundu. Onun bu szleri Osmanl hkmetinin iilere olan tavrn ve grevlere kar tutumunu aka gzler nne sermektedir:
Herhalde tatil-i egl devlet hazinesinden denmesi icb eden temint akesinin ykselmesine sebep olabileceinden, hkmet-i seniyye iin muzrdr. Ve bu sebeple bilcmle kann vesitle bunun meni lzmdr. (Toprak, 1988: 45-46).

Grevlere tepki olarak, Osmanl hkmeti Tatil-i Egl Kann- Muvakkatini daha Osmanl Meclis-i Mebusnnn almasn bile beklemeden kabul etti (Karakla, 1989). Kanunun ilk maddesinde, Osmanl demiryolu irketlerinde gerekletirilmi olan grevler Tatil-i Egl Kannunun karlmasnn temel sebebi olarak gsterilmekteydi (kn, 1982: 2-3).

Sonu
Emek tarihinin en nemli zorluklarndan bir tanesi, tarihsel kaynaklarn iiler hakknda yalnzca eyleme getikleri zaman bilgi vermesinden kaynaklanmaktadr. Elimizde bulunan Osmanl iileri ile ilgili kaynaklarn hemen hemen tamam dolayl kaynaklardr. Dr. Arhengelos Gabrielin anlar dnda, elimizde Osmanl iileri tarafndan kaleme alnm tek bir eser bile yoktur (Gabriel, 1327; Gabriel, 1911). Osmanl kaynaklar da iilerin varln grmezlikten gelmektedirler. Bir uyumazlk veya eylem olmadka, Osmanl vesikalar Osmanl iileri hakknda sessiz kalmaktadr. Bilindii kadaryla, Osmanl mparatorluunda iki byk grev dalgas gereklemitir: 1908 Grev Dalgas ve 1919 ile 1922 yllar arasnda yaanm olan grevler. Her iki grev dalgas da Osmanl mparatorluunun siyasi otoritesinin zayflad, veya geici olarak kesintiye urad dnemlerde ortaya kmtr. 1908 Grev Dalgas, Jntrk Devriminin liberal siyasi ortamnda domu ve Tatil-i Egl Kann- Muvakkatyla sona ermitir. 1919-1922 dalgas ise, Tatil-i Egl Kannunun hala yrrlkte olduu bir dnemde, ancak Osmanl mparatorluunun ttifk Devletlerinin igali altnda olduu bir zamanda patlak vermitir. Biz bu makalede 1908 Grev Dalgasn ayrntlaryla incelemeye altk. ki grev dalgasnn karlatrmal bir analizi, zaman iinde deiim faktrn de gndeme getireceinden, ortaya phesiz ok daha ilgin sonular karacaktr. 1908 Grev Dalgas Osmanl mparatorluunun hemen her yanna ulat; ama, grevlerin ou imparatorluun stanbul, Selnik, ve zmir gibi belli bal

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

205

ehirlerinde gerekleti.9 Grevlerin sektrel dalmna gelince, tamaclk sektr 12 grevle en yakn takipisi olan gda sektrnn nnde 31 grevle ba ekmektedir. Hobsbawmn nl Emein Dnyas kitabnda yer alan Radikal Ayakkabclarna karlk, Osmanl mparatorluundaki 1908 Grev Dalgasnda da radikal demiryolu iilerinin nemli bir rol oynad rahatlkla sylenebilir (Hobsbawm, 1985: 103). 1908 Grev Dalgas nisbeten ksa sreli grevlerden olumutur. Grevlerin yalnzca birka tanesi bir haftadan daha uzun srm, tamam bir aydan ksa bir srede sonulanmtr. Bunun eitli nedenleri vardr. Birinci neden, iilerin bir rgt yapsna sahip olmamalardr. ilerin elinde rgtsel bir yap bulunsa bile, ou kez bu rgt uzun sreli bir grevin sonularyla baa kabilecek kadar gl deildir. kinci neden, Osmanl mparatorluunda hibir ekilde i gvencesi bulunmadndan, ou irket ynetiminin grev yapan iilerin yerine yeni iiler altrabildii gereidir. nc neden ise, Osmanl hkmeti ve ttihd ve Terakki Cemiyetinin grevlere ve grevci iilere kar takndklar mesafeli tutumdur. 1908 Grev Dalgas, 1908 ncesinden beri sregelen uyumazlklarn bir patlamasyd. 1908 Grevlerinin ortak zellii ekonomik talepler dorultusunda gerekletirilmi olmalardr, iiler daha iyi alma ve yaam koullar iin grev yapmlardr. Selnikli garsonlarn grevi bir kenara braklacak olursa, 1908 Grevlerinden hibirisi siyasi nedenlerle gerekletirilmemitir. Birka kk gsteri dnda, 1908 Grevleri zerine bulgularmz ayn dnemdeki Osmanl renci hareketi zerine yazan Ycel Aktarn siyasi olaylar dorultusunda tepkisel eylemler yapan Osmanl rencileriyle, gerekletirilen rejim deiikliine karn deimeyen ekonomik dzene dorudan tepki veren ii kitleleri arasnda organik herhangi bir ban varl saptanamamtr, tezine uymaktadr (Aktar, 1990: 99 ve 114). Yine de, iiler ve iverenler birbirlerine kar yrtkleri mcadelede yalnz deillerdi. Osmanl hkmeti ve ttihd ve Terakki Cemiyeti de baka baka nedenlerden dolay nc taraf oluturmaktayd. ln- Hrriyetden nce, ttihdlar Osmanl iileri arasnda eitli ajitasyon faaliyetlerinde bulunmular ve Sultan II. Abdlhamidin istibdd rejimi yklnca kurulacak olan Hrriyet rejiminde Osmanl toplumunun btn temel sorunlar zleceinden, iilerin de ln- Hrriyetten kazanl kacaklarn vurgulamlard. Ancak, ln- Hrriyetin hemen ardndan, ttihd ve Terakki Cemiyeti kendisini bir anda iilerle iverenlerin arasnda buluvermiti. te bu zor yol ayrmnda, ln- Hrriyetin ilk gnlerinde Merutiyete ve ttihd ve Terakki Cemiyetine ballklarn bildirmek iin toplu yemin trenleri dzenlemi olan iilerin btn beklentile9 1908 ylnda yaplm olan 111 grevden 39 tanesi stanbulda, 31 tanesi Selnikte, ve 13 tanesi de zmirde gerekletirilmitir.

206

YAVUZ SELM KARAKILA

rinin aksine, ttihdlar kendi toplumsal hedeflerini gerekletirebilmek iin daha gl bir mttefik olarak grdkleri iverenlerin tarafn semilerdi.10 Sabh gazetesinin bayazar Uakizade Halid Ziya Beyin de grevler hakkndaki bir yazsnda syledii gibi, ln- Hrriyet iiler tarafndan yanl anlalmt! (Uakizade, 1324: 1). Osmanl hkmeti ve ttihd ve Terakki Cemiyeti iin, ilan edilen Hrriyet iilerin grev yapma zgrln kapsamyordu (Sencer, 1969: 177). Osmanl hkmeti ve ttihd ve Terakki Cemiyeti ksa bir sre zarfnda grevci iilere Cemiyetin siyasi programnda yer alan amele ve patronlarn hukuk ve vezif-i mtekbilesini tayin edecek kanunlar vaz teklif olunacaktr maddesiyle ne kastetmi olduklarn gstermilerdir.

KAYNAKA Ahmad, Feroz. (1994) The Development of Working-Class Consciousness in Turkey, Zachary Lockman [der.] Workers and Working Classes in the Middle East, New York, State University of New York Press, ss. 133-163. Aktar, Ycel. (1990) II. Merutiyet Dnemi renci Olaylar (1908-1918), letiim Yaynlar, stanbul. Boratav, Korkut; kn, Gndz; Pamuk, evket. (1984) Osmanl cretleri ve Dnya Ekonomisi, 1839-1913, Yapt, No. 4, ss. 62-76. Cevdet Kudret [Solok]. (1977) Abdlhamid Devrinde Sansr, Milliyet Yaynlar, stanbul. Chakrabarty, Dipesh. (1989) Rethinking Working-Class History: Bengal 1890- 1940, Princeton University Press, New Jersey. Dumont, Paul. (1977) A propos de la classe ouvrire ottomane a la veille de la rvolution jeuneturque, Turcica, 1977/1, ss. 229-251. Erii, Ltf. (1951) Trkiyede i Snfnn Tarihi (zet Olarak), Kutulmu Basmevi, stanbul. Fiek, Kurthan. (1969a) Trkiyede Devlet - i likileri Asndan Devlete Kar Grevlerin Kritik Tahlili, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara. Fiek. Kurthan. (1969b) Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf, Doan Yaynevi, Ankara. Gabriel, Arhengelos. (1327) Anadolu Demiryolu ve Badad Demiryolu irket-i Osmaniyesi dresinin yz, 2 Cilt, Mahmud Bey Matbaas, stanbul. Gabriel, Arhengelos. (1911) Les dessous de ladministration des chemins de fer ottomans dAnatolie et de Bagdad, Constantinople. Glmez, Mesut. (1985) Tanzimattan Sonra i rgtlenmesi ve alma Koullar (1839-1919), Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. III, letiim Yaynlar, ss. 792-802, stanbul. Gzel, ehmus. (1981) 1871 Amelperver Cemiyeti, Bilim ve Sanat, No. 8, ss. 43-45. Gzel, ehmus. (1985) Tanzimattan Cumhuriyete i Hareketi ve Grevler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. III, letiim Yaynlar, ss. 803-828, stanbul. Haupt, George ve Dumont, Paul. (1977) Osmanl mparatorluunda Sosyalist Hareketler, Gzlem Yaynlar, stanbul. 10 Osmanl iilerinin dzenledii Merutiyete ve ttihd ve Terakki Cemiyetine ballk yemini trenlerine rnek olarak, (Tann, # 5: 4). ttihd ve Terakkinin iiler ve iverenler arasndaki tercihi Cemiyetin siyasi programnn akland dizi yazlardan birinde netlemitir: Patronlar ve Ameleler, ttihd ve Terakki, No. 31, 23 Ramazan 1326 / 5 Terin-i Evvel 1324 / 18 Ekim 1908, s. 1.

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

207

Hobsbawm, Eric. (1985) Workers: Worlds of Labor, Pantheon, New York. kdm, 3 Eyll 1908. ttihd ve Terakki, # 14, 24 Austos 1324 [6 Eyll 1908]. Karakla, Yavuz Selim. (1989) Labor Policy of the Ottoman Committee of Union and Progress: The Strike Law, yaynlanmam makale. Karakla, Yavuz Selim. (1992) The Strike Wave in the Ottoman Empire, The Turkish Studies Association Bulletin, Cilt. XVI, No. 2, ss. 153-177. Karakla, Yavuz Selim. (1995) The Emergence of the Ottoman Industrial Working Class, 18391923, Donald Quataert ve Eric Zrcher. [der.] Workers and the Working Class in the Ottoman Empire and the Turkish Republic, 1839-1950, I. B. Tauris Publishers, ss. 19-34, 159-165, 187-190, Londra ve New York. Karakla, Yavuz Selim. (1998) Osmanl Sanayi i Snfnn Douu, 1839-1923, Donald Quataert ve Eric Zrcher. [der.] Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine iler, 1839-1950, letiim Yaynlar, ss. 27-54, stanbul. Keyder, alar. (1987) State & Class in Turkey: A Study in Capitalist Development, Verso, Londra. Keyder, alar. (1989) Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, stanbul. Mehmed Ali Ayn. (1945) Hatralar, Canl Tarihler, Cilt. II, Trkiye Yaynevi, ss. 1-90, stanbul. Onur, Hakk. (1977) 1908 i Hareketleri ve Jntrkler, Yurt ve Dnya, No. 2, ss. 277-295. Osmanl ttihd ve Terakki Cemiyetinin Dn Gazetelere Tebli Ettii Beyanname, Tann, # 8, 26 Temmuz 1324 [8 Austos 1908], s. 2. Osmanl ttihd ve Terakki Cemiyetinin Siyasi Program, ra-y mmet, # 140, 23 Eyll 1324 [6 Ekim 1908], s. 2. Osmanl Terakki ve ttihd Cemiyeti Dahili Nizamnamesi, (1908) Selnik. Osmanl lkesinde lk i Hareketleri, Grevler, Atatrk Ansiklopedisi, Cilt. II. kn, Gndz. (1982) Tatil-i Egal Kanunu, 1909, Belgeler - Yorumlar, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara. Patronlar ve Ameleler, ttihd ve Terakki, # 31, 23 Ramazan 1326 / 5 Terin-i Evvel 1324 / 18 Ekim 1908, s. 1. Quataert, Donald. (1979a) The 1908 Young Turk Revolution: Old and New Approaches, Middle East Studies Association Bulletin, Cilt. XIII, No 1, ss. 22-29. Quataert, Donald. (1979b) The Economic Climate of the Young Turk Revolution in 1908, The Journal of Modern History, On- Demand Supplement Abstracts Printed, Cilt. LI, No 3, ss. D 1147-1161. Quataert, Donald. (1983) Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire, 1881-1908, New York University Press, New York ve Londra. Quataert, Donald. (1987) Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908), Yurt Yaynlar, Ankara. Quataert, Donald. (1994) Ottoman Workers and the State, 1826-1914, Zachary Lockman [der.] Workers and Working Classes in the Middle East, State University of New York Press, ss. 21-40, New York. Sabh, # 6784, 1 Austos 1324 [14 Austos 1908]. Sabh, # 6785, 2 Austos 1324 [15 Austos 1908]. Sabh, # 6786, 3 Austos 1324 [16 Austos 1908]. Sabh, # 6793, 10 Austos 1324 [23 Austos 1908]. Sabh, # 6796, 13 Austos 1324 [26 Austos 1908]. Sabh, # 6797, 14 Austos 1324 [27 Austos 1908]. Sabh, # 6802, 19 Austos 1324 [1 Eyll 1908].

208
Sabh, # 6804, 21 Austos 1324 [3 Eyll 1908]. Sabh, # 6810, 27 Austos 1324 [9 Eyll 1908]. Sabh, # 6816, 2 Eyll 1324 [15 Eyll 1908]. Sabh, # 6829, 15 Eyll 1324 [28 Eyll 1908].

YAVUZ SELM KARAKILA

Selim Srr [Tarcan]. (1946) Hatralarm, Canl Tarihler, Cilt. IV, Trkiye Yaynevi, ss. 1-74, stanbul. Sencer, Oya. (1969) Trkiyede i Snf, Habora Kitapevi, stanbul. Sere, Erkan. (1995) Mitostan Geree: Amelperver Cemiyeti, Toplumsal Tarih, Cilt. III, No. 14, ubat, ss. 6-11. Slker, Kemal. (1955) Trkiyede Sendikaclk, stanbul, Sendika Kltr Yaynlar. anda, Hseyin Avni. (t.y.) 1908 i Hareketleri / Yar Mstemleke Olu Tarihi, Gzlem Yaynlar, stanbul. Tann, # 1, 19 Temmuz 1324 [1 Austos 1908]. Tann, # 5, 23 Temmuz 1324 [5 Austos 1908]. Tann, # 14, 1 Austos 1324 [14 Austos 1908]. Tann, # 15, 2 Austos 1324 [15 Austos 1908]. Tann, # 27, 14 Austos 1324 [27 Austos 1908]. Tann, # 29, 16 Austos 1324 [29 Austos 1908]. Tann, # 30, 17 Austos 1324 [30 Austos 1908]. Tann, # 32, 19 Austos 1324 [1 Eyll 1908]. Tann, # 46, 2 Eyll 1324 [15 Eyll 1908]. Tann, # 47, 3 Eyll 1324 [16 Eyll 1908]. Tann, # 49, 5 Eyll 1324 [18 Eyll 1908]. Tann, # 51, 7 Eyll 1324 [20 Eyll 1908]. Tann, # 62, 18 Eyll 1324 [1 Ekim 1908]. Tann, # 64, 20 Eyll 1324 [3 Ekim 1908]. Tann, # 66, 22 Eyll 1324 [5 Ekim 1908]. Tann, # 73, 29 Eyll 1324 [12 Ekim 1908]. Tekin Alp. (1918) Tesantlk - Solidarizm, Yeni Mecmua, # 26, 3 Knn- Sn 1918 [3 Ocak 1918], s. 518. Toprak, Zafer. (1988) ln- Hrriyet ve Anadolu Osmanl Demiryolu Memurin ve Mstahdemini Cemiyet-i Uhuvvetkranesi, Tarih ve Toplum, Cilt. X, No. 57, ss. 45-50. Toprak, Zafer. (1993) Amele-i Osmani Cemiyeti, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Cilt. I, stanbul, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, s. 242. Tunaya, Tark Zafer. (1984) Trkiyede Siyasal Partiler I: II. Merutiyet Dnemi, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul. Tunaya, Tark Zafer. (1989) Trkiyede Siyasal Partiler III: ttihd ve Terakki, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul. Tunay, Mete. (1978) Trkiyede Sol Akmlar (1908-1925), Bilgi Yaynevi, Ankara. Tunay, Mete. (1991) Trkiyede Sol Akmlar - I (1908-1925), 2 Cilt, BDS Yaynlar, stanbul. U.S. Consular Reports, No. 25, from Ernest L. Harris at Smyrna, 14 August 1908. U.S. Consular Reports, No. 30, from Ernest L. Harris at Smyrna, 26 August 1908. Uakizade Halid Ziya, Tatil-i Egal, Sabh, # 6785, 2 Austos 1324 [15 Austos 1908], s. 1. Zeki Cemal. (1925) Memleketimizde Amele Hareketleri Tarihi III, Meslek, # 24, 26 Mays 1925, ss. 9-10.

OSMANLI MPARATORLUUNDA 1908 GREVLER

209

The 1908 Strikes in the Ottoman Empire

Labor history is a relatively new area of research in the field of Ottoman studies. This article is a preliminary attempt to describe and analyze the dimensions and the nature of the Strike Wave that followed the Declaration of Liberty (ln- Hrriyet) on 24 July 1908. This wave marks a milestone in the formation of the Ottoman workers class consciousness, the culmination of a long and sad experience. However, except my own works, and except for some scattered information here and there, there is no single account of this labor movement in the English language considering them as a whole. The article starts with a brief discussion of the pre-1908 strikes in the Ottoman Empire. After examining the labor movements and overall working conditions in the Ottoman Empire prior to the 1908 Revolution, I examine the 1908 Strike Wave. After giving some examples about the dimension of the widespread strikes, I analyze the wage increase demands establishing a correlation with the sudden price inflation following the 1908 Revolution. Another sub-section of my article is devoted to the other demands of the strikers. Starting from the list of grievances prepared by the strikers, I also make basic observations on the consciousness level of the striking workers. This is followed by a detailed analysis of the existing labor unions. Finally, I discuss the attitude and response of the Ottoman state and the Committee of Union and Progress (ttihd ve Terakki Cemiyeti), and conclude with a brief discussion on the nature of the Temporary Strike Law (1908; Tatil-i Egl Kann- Muvakkati), passed by the Ottoman government to stop the 1908 Strike Wave. My research is mainly based on primary sources such as U.S. Consular Reports, and newspaper accounts of the time. I have also made use of secondary sources, whenever they were available.

210

Trkiyede ii snf kimliinin medyada temsili: 1970-1997*

iler Dursun**

Ticari televizyonlarn yayna balamasyla zellikle 1990larda, medyada farkl kimliklerin temsili ve tekinin inas (construction) ilgi eken alma konularnn banda gelmektedir. Yaplan almalarda zellikle slami kesim, slamc kadnlar, milliyeti/lkc kesim ve giderek de Krt kimliinin temsili konu edilegelmitir. Bu ilgi, bir yanyla lkenin dinsel ve etnik farkll olan yurttalarnn yaygn medyada grnr olmaya balamasyla balantlyken; dier yandan da bu grnrlklerine paralel olarak gerilim/atma kayna politik znelere dnmeleriyle de balantldr. Szkonusu kimliklere gsterilen ilgiyi, Trk medyasnn, yabanc medyann yaynclk eilimlerini de alarak oluturduu yaynclk anlayyla; bu anlayn gelitii tekelci kapitalist medya ortamyla ve bu ortamn gncel politik gelimeler karsnda siyasi iktidarlarla kurduu girift ilikilerle de aklamak mmkndr. Trk televizyon kanallarnn, basnn etnik ve dinsel kimlikleri sorunlatrmalar artk neredeyse kanksanan bir hal almtr. Oysa medyada temsiliyeti asndan sorunlatrlmayan, gzden kaan bir baka kimlik daha szkonusudur: i snf kimlii... i snf kimlii ve bu kimliin temsiliyeti zerinde durulmamasnn farkl nedenleri bulunmakta. ncelikle ii snfnn varlnn ge kapitalist toplumlarda artk tartmal hale geldii gzlenmekte. Geni balamyla dnldnde kapitalist ekonomik sistem zerine olan Marksist aklamalarn gzden karlma abalar; bunun kuramsal zeminini oluturan postmodern yaklamlarn abartlar; yine klasik Marksizmde gl olmad ne srlen dil ve zne
(*) Bu almann ortaya knda, konunun yazarn kafasnda bir problem olarak belirmesindeki katklar nedeniyle Aye nala ve almann yaymlanabilir hale gelmesindeki eletirel katklarndan dolay Sevda Alanku Kurala teekkr etmek isterim. (**)Ankara niversitesi letiim Fakltesi.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

211

konularna ilikin zmlerin gelitirilmeye allmasyla ii snfnn ontolojik ayrcaln gzden geirmekten kaynaklanan baka sorunlar ve bu sorunlatrmalarn pratikte karln Sovyet Sisteminin knde bulmas, ii snfnn bir sorun olmaktan byk lde kt gibi hatal bir izlenim yaratabiliyor. Trkiyede ii snfnn sorunlatrlma erevesinin zgn belirleyicileri ise makro bir erevede ncelikle, Trkiyede toplumsal snflarn yapsnn ve bu yapdaki deiikliklerin deerlendirilmesine ilikin farkl eilimlerin bulunmasyla ilgilidir. 12 Eyll 1980 sonras rejimin, ii kesiminin (ve baka alan kesimlerin de) rgtl mcadelesini olanakszlatran hukuksal dzenlemeleri; ardndan Turgut zal dneminde uygulamaya hzla balanan yeni-sa ekonomi politikalarnn kstlayc etkilerini ve sonra gelen hkmetlerin de alan kitlelerin rgtl mcadelesine elverecek dzenlemeleri gerekletirmeyilerini sorunlatrma erevesinin belirleyicilerinden saymak gereklidir. Trk solunun, yeni sa uygulamalara alternatif ekonomi- politikalar gelitirememesi ve yeni muhafazakarln ideolojik deerleri karsnda kendi ideolojik dilini kurmakta giderek zorlanmas da iilerin snf olarak sorunlatrlmasn zayflatan nedenler arasnda deerlendirilebilir. Trkiyede ii snfnn politik pratikleri yoluyla kendisini grnr klma olanaklar zayfla(tl)d iin, medyada da temsil edilmesi ve temsilinin incelenmesi asndan ilgi ekmeyen bir politik zne olduu da bu balamda ne srlebilir. Genel hatlaryla deinilen bu nedenlere ramen iletiim ve medya almalarnda ii snfnn temsiliyetinin zmlenmesi, medyann kapitalist yapda ideolojik inalar nasl gerekletirdiinin sergilenmesi asndan yaplmas gerekli olan almalardandr. Yabanc medya almalarnda iiler, haberlerde ya da diziler, filmler gibi televizyon program trlerindeki temsiliyetleri asndan sorunlatrlmaktadrlar. rnein, endstriyel atmalara medyann yaklamlarnn sergilenmesi (rn. David Morley 1978) ya da ekonomik krize ilikin mmkn aklamalarn, sorun ve zm tariflerinin medyadaki grnmlerinin tarafllk/nesnellik deerleri erevesinde incelenmesi Glasgow University Media Group (1980 ve 1982) almalarnda konu edilmilerdir. Bu tr almalar, ii snfnn son derece merkezi bir politik fail olduu ngilterede gerekletirilmitir. Yine ii snfnn yaamnn televizyonda, sinemada, edebiyatta ve tiyatroda nasl temsil edildii, bu temsil edili srecinde meydana gelen farkllamalar ve bu farkllamalarn kltrel, ekonomik, siyasal ve toplumsal srelerle ilikisi de belli dnemleri ele alan eitli kltrel almalara konu edilmitir (Laing, 1986). ilerin merkezi bir politik fail olarak grlmedii Amerika corafyasnda yaplan almalar iinde ise, ii snfnn filmlerdeki, dizilerdeki ya da belgesellerdeki kimliksel temsiliyetleri daha ok 1960 dnemi ile gnmz arasnda karlatrmalarla incelenmitir. Bu tr incelemelerde zellikle kimlik politikalarnn ve yeni top-

212

LER DURSUN

lumsal hareketlerin, snf formasyonuyla balants temel sorunsal olarak belirginlemekte; ardndan baka zne konumlarnn televizyondaki temsiliyetiyle karlatrmal olarak snf temsiliyeti ele alnmaktadr (rnein Aronowitz, 1992). i snfnn ve yaam tarznn temsiliyetiyle ilgili almalar, ounlukla metin zmlemesi yntemiyle gerekletirilmektedir. zellikle televizyon, tartma terimlerinin retimi ve yeniden retimindeki rolyle, ya da farkl program trleriyle, toplumsal temsiliyet zmlemelerinin merkezi metni olarak ne kmaktadr. Ancak medya ieriiyle izleyici arasndaki ban, metin iindeki kimliklerin nasl anlamlandrldn ortaya karan almlama zmlemeleriyle kurulduu rneklere pek rastlanmamaktadr. Trkiyede ii snf kimliinin temsiliyetini ve bu temsiliyet srelerinde ideolojinin nasl kurulduunu sergilemeyi amalayan bu almada da almlama zmlemesi deil, ideoloji zmlemesi gerekletirilecektir. Bu zmlemeyle, ii snf kimliinin nasl tariflendirildii, baka zne konumlaryla ilikisi iinde ve toplumsal- siyasal olaylarla balantlar hatrlatlarak gsterilecektir. i snfnn medyada temsilini sorunlatrrken ii snfnn varl/yokluu erevesindeki tartmalara, ge kapitalist toplumlarda snf analizinin ve snf kimliinin nemli olup olmadn konu eden yaklamlarn mdahalelerine baklacaktr. Trkiye balamnda bu tartmalarn tanmasnn ardndan ii snf ile ii kimlii arasndaki iliki, kolektif kimlik tartmalarna gndermelerle kurulmaya allacaktr. Bu kuramsal ereveyi, Trkiyede ii snfnn medyada temsil srelerinin zmlenmesine uygulanacak olan ideoloji zmlemesi yntemi ve haberin sylemine ilikin deinme izleyecek ve ardndan iki tr analitik malzeme zerinden zmleme gerekletirilecektir. Gazete haberleri ve televizyon haberleri... zel televizyon kanallarnn yaynlar ncesindeki dnemde gerekletirilen ii eylemleri, yazl basnn 1980 ncesi ve sonras popler gazetelerinden olan Hrriyet gazetesi zerinden eylem ya da gsteri tarihinin bir hafta ncesi ve bir hafta sonrasndaki gazeteler boyunca zmlenecektir. Belirlenen tarihler ise unlardr: a) 15- 16 Haziran 1970deki i brakma ve pasif direni eylemleri. b) 1 Mays 1977 i bayram gsterileri. c) Mart, Nisan, Mays 1989 eylemleri ve 1 Mays 1989 gsterileri. d) 3 Ocak 1991 genel grevi. zel televizyon kanallarnn ya da dier deyile yaygn medyann (Atv, Show Tv, Star Tv, Kanal 6 ve Kanal D) ana haber bltenlerinde ise, a) 1994 Eyll, Ekim, Kasm ve Aralk ayndaki ii gsterileri, b) 1997 Aralk aynda DSKin yapt byk yry Bu almada ise iki sav zerinden Trk ii kimlii zerinde durulacaktr: Birincisi, ii snfnn, snfsal kimlii zerinde daha ok tartlan ya da tartma meruiyetinin varolduu 1970lerde de, temsil asndan sorunlu ve gerilimli bir politik zne olduu gsterilecektir. kincisi, benzer temsil zellikle-

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

213

rinin ya da kodlarn 1980 sonras dnemde de kullanldna; bu kodlarn bazlarnn lkedeki siyasi- toplumsal gelimelere ve ticari medyann sunum zelliklerine bal olarak baz durumlarda farkllat gzlense de, haberin sylemsel zelliklerinden dolay genel olarak yazl ve grsel medyada sreklilik gsterdiine dikkat ekilecektir. Dolaysyla ii snfnn, 1980 sonrasnda da yeni san kreselleme ideolojisinin btn lm ilanlarna karn, medyada halen gerilimli bir zne olduu gsterilecektir. zellikle de baka toplumsal hareketlerin, farkl politik faillerin hareketlilikleri ve eylemliliklerinin, ii snfnn kimliksel zellikleriyle balantlandrlarak ilenmesinden dolay...

I. Ge kapitalizm dneminde ii snf kavramlatrmasnn yeri ve nemi

Kapitalizmin yeni bir retim rgtlenmesi1 dneminin adlandrmalarndan olan ge kapitalist toplumlarda (ya da sanayi sonras, bilgi toplumu, post-fordist toplum olarak da adlandrlmaktadr) en nemli deiim, retim srecinde kullanlan emein niteliklerinde gereklemitir. Yeni tip igc, meknsal olarak younlamam, homojen ve tekbiimli alma koullarna boyun edirilmeyen ancak yksek derecede uzmanlam, bireyselletirilmi, yalnzlatrlm, esnekletirilmi ve paralanm bir igc olarak tariflendirilmektedir. Eski tr sanayi kapitalizmine zg retim rgtlenmesindeki yerinden yani kol gcnden tariflenen ii snf yerine, bilgi ekonomisi koullarndaki yerinden tariflenen beyaz yakal kafa gcne dayal ii snfnn ne karlmas, zellikle gelikin kapitalist lkelerdeki mavi yakal igcndeki saysal de karlk, hizmetler sektrnde younlaan beyaz yakal igcndeki arta vurguda bulunmaya yol amaktadr. ilerin niteliklerindeki deiim, baz yaklamlarn klasik anlamyla ii snfnn lm ilann vermelerinin ilk admdr aslnda. Sanayi toplumunda retim aralarnn mlkiyetinden yoksunluu, emek gcn bakalarna satmas, bakalarnca belirlenen koullarda emeini harcamak zorunda kalmas, ii snfn tariflendiren zelliklerdir. retimin kapitalist rgtlenmesinden kaynaklanan bu zelliklerin, retimdeki post- fordist, post- kapitalist, endstri sonras, enformasyon toplumu gibi adlandrmalar yaplan baka bir retim rgtlen1 Bu yeni retim rgtlenmesi, 1970 sonras yaanan klasik kapitalist ar birikim krizinden kn bir yolu olarak gelitirilmitir. Kriz an, Hirschin de belirttii gibi, snf ilikileri, sosyo- politik kurumlar, kar rgtleri ve deerler tarafndan karakterize edilen bir toplumsal biimlenmenin varolan yaps ile, sermayenin deerinin artmas gereksinimlerindeki deiiklik arasndaki eliki olarak grlmelidir (Hirsch, 1992:13). Kapitalist krizden kurtulmann yolu olarak kapitalist ekonomideki yeniden yaplanma sreci, nc teknolojik devrimin yaanmasyla birlikte gitti. Pazar merkezi olgu haline geldii iin, pazardaki deiimlerin hemen anlalmasn, yantlar retilerek dnya apnda uygulamaya konulmasn kolaylatracak saysal iletiim alar gelitirildi (Geray, 1995:43).

214

LER DURSUN

mesi dneminde ortadan kalktnn ne srlmesi, ii snf iin icat edilmi lm gerekeleridir bir bakma da. Oysa sadece gelikin kapitalist lkelere zg olan igcnn niteliindeki bu ak saysal kaymay, btn dnya kapitalist sistemine genellemek doru deildir. Yine retim sanayiindeki iilerde gerileme olduundan hareketle gelitirilen sanayi sonras topluma geildiine ilikin vurgulara da kar kmak mmkn. Bu kar klarda, aslnda hizmet toplumuna deil, hizmetlerin hzla sanayiletii bir topluma doru gidildiini hatrlatmak zorunludur. Hizmet ve teknik sektrlerdeki kayda deer bymeyi, ii snfnn yeniden ayrmasnn gstergesi olarak deerlendiren pek ok Marksist, bunun ii snfnn yok olup gitmesiyle eanlaml olmadna dikkat ekmektedirler (Miliband, 1994:29). Dier bir vurgu, ii snf iinde yer alanlarn, ayn zamanda zanaat retimine benzer ekilde kendisi iin bir retim dzenei oluturarak i sahibine dnmeleri ve bylece klasik ii snf tarifinden uzaklamalar zerindedir. Buna karlk, retim sreci iindeki yerleri, bu sre iinde ok snrl ya da varolmayan g ve sorumluluklar, geinmek iin emek glerini satmaya olan hemen hemen istisnai bamllklar ve gelir dzeyleri itibariyle neredeyse klasik ekilde tariflendirilebilecek bir ii snfnn varolduunda srar edilebilir (Miliband,1994). Bir yandan da baka bir snf kefedilerek klasik snf yerlemleri sorunlatrlmtr: Orta veya yeni snf...Alvin Gouldner, bu yeni snfn, teknolojik veya entelektel aydnlarn bir karm olduunu belirtirken kapitalist ve proleteryan snflarn varln ve birbirleriyle mcadelesini de kabul etmektedir (Gouldner, 1978:160). Ancak ileri endstri toplumlarnda teknik entelijensiya olarak hizmet veren yeni snfn, eski parasal (moneyed) temelli snflara yani sermaye sahiplerine boyun edirdiini ne srmektedir. Yeni snf, ynetici snf deildir ancak bir gn ynetici snfa dnme potansiyeli de bulunmaktadr. Kltrel sermayeye sahip oluu, yeni snf ii snfndan ayrmaktadr. Sorgulanan sadece ii snf deildir. Giderek Marksist kuramn geerlilii de, analitik snf ereveleri de sorgulanr hale gelmektedir. Bu abartl yaklamlar, kapitalizmin erken aamalarnda ilemsel olarak grlebilecek snf mekanizmasnn artk neminin kalmadna iaret etmektedir. nk ileri toplumlar snf toplumlar deildir.2 Postmodernist dnyada en nemli rnler olarak fiziksel karakterli olanlar deil, estetik ve enformatik karakterli olanlar n plana karlyor. nsani sermayenin gelimesinin, maddi sermaye zerinde zndrc etkileri olduu belirtiliyor. Gelir eitsizliklerinin artk snf hatlar boyunca olmad ne srlyor. Refah datmnda retici olmayan mlkiyetin sahipliinde (rnein evsahibi olmak, araba sahiplii, tasarruf sahibi olmak
2 Pakulski ve Waters, snflarn zldne ilikin savlarnn, Avustralya, Dou Asya, Kuzey Amerika ve Kuzey Bat Avrupay kapsayan ileri endstri toplumlar iin geerli olduunu belirtmektedirler. Dier toplumlarda snf formasyonlarnn baat olup olmad konusunda phecidirler (Pakulski ve Waters, 1996: 669)

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

215

gibi) meydana gelen artlarn, geleneksel snf farkllklarn ortadan kaldrd ne srlyor. zellikle mlkiyetin tabana doru yeniden datmnn, snflarn mlkiyet temelinde kuruluunu olanakszlatrdn ve mlkiyet temelli snflarn, toplumdaki iktidarn merkezi biimlenmeleri olmadklarn iddia etmektedirler. Bylece snflarn betimleyici karakteristiklerinden olan retim aralarnn mlkiyeti kavram, retim aralarnn modernist ve demode bir kavram olarak niteleniyor ve gzden karlyor (Pakulski ve Waters,1996 ). Ksacas ileri sanayi toplumlarnn (ya da ge kapitalist toplumlarn) artk snfl toplumlar olmad iddia ediliyor.3 Bu iddialara karlk, ii snfnn dnen retim srecindeki konumunun tesbit edilmesiyle verilmekte ou kez. Neo- Marksist snf analizlerinde, Marksist ve Weberci kavramlar arasndaki yaknlamalar ne karlarak ii snfnn varl teslim edilmekte.4 Wright, retici snfn anlaml bir toplumsal kendilik (entity) olarak artk varolmadn vurgulayan yaklamlara karn snfn varln alkoyarken, smrme kavramn gelitirerek Marksist snf kavramnn oluturucu gesine dntrmektedir. Bylece smren ve smrlenin varolduu toplumsal yaplarda snfn da varolduunu vurgulamaktadr. Snf, artk toplumsal olgunun en nemli belirleyeni saylmasa da, nemli nedensel mekanizmalardan birisi olmay srdrmektedir. Snfsal yarlmalar btn atmalarn ilkesel temeli olmamakla birlikte snf ilikilerinin, teki atma biimleri zerinde etkileri bulunmaktadr (Wright, 1996). zellikle 1970li yllardan itibaren, snflara dayal politikalar gten derken teki atma biimleri ve yeni toplumsal hareketler olarak adlandrlan farkl elikilere dayal politik hareketler oktan belirmeye balamt. Kimilerine gre sosyalist hareketle balants olmayan ve emek- sermaye atks dnda kalan bir dizi atky ne kararak muhalefet yapan bu hareketler, eski politikann tersine, yaam tarz, eitlik, bireysel kendini gerekletirme, katlm ve insan haklar kavramlarn sorunlatran dnce ve eylem odaklardr(Nal3 retim ilikilerindeki yerinden okunan snflarn ve ii snfnn neminin gzden dtn vurgulayan yaklamlar, dolaysyla snf analizi kuramna da kar kmaktadrlar (Pakulski ve Waters, 1996). Kendi yaklamlar erevesinde sraladklar snf analizinin kmazlarna neoMarksist yazn, snf analizini yeniden tariflendirerek yant vermektedir. rnein Wright, genellikle snfn nceliine/stnlne (primacy) dayanan snf analizi yerine, snfn nceliinin szkonusu olmad bir snf analizi yaklam geirmektedir (Wright, 1996). Snf snrlarnn geirgenlii, yani bireylerin yaamlarnn farkl tr toplumsal snrlarla kesimesi (rk, cinsiyet, snf, ulus vb...), snflarn aklayc nceliini makul olmaktan karmakla birlikte, snfsal snrlar tmyle yok edememitir. 4 rnein Eric Olin Wright, Weber ve Marxn snf yaklamlarnn ortak ynlerini: a) her ikisinin de snflar ilikisel olarak tanmlamalarnda; b) her ikisinin de snf kavramn, insanlar ve ekonomik olarak ilgili kazanlar/kaynaklar arasndaki bir ilikiyle tanmlamalarnda (Marksistler bunu retim aralar ilikisi, Weberciler pazar kapasiteleri olarak tanmlar); c) her ikisinin de snfa nedensel bir ilgililik atfetmelerinde grmektedir (Olin Wright, 1996).

216

LER DURSUN

aolu, 1990:65). Marksist terminoloji ve sosyalist hareketlerle balantsn kurmaya alan baka tariflerinde ise 1970lerin yeni toplumsal hareketleri toplumsal, insani, iktisadi yeniden retim alanna seslenen; yeniden retime ilikin elikilerden kaynaklanan hareketler olarak ele alnmaktadr5 (Bora, 1990:50). Ancak byle bir balant kurulduunda ii snf hareketi de muhalif toplumsal hareketlerden birisi olarak deerlendirilebilmektedir. Marksist yaklamda ise, ii snfnn varln srdrmesine yol aan elikilerin, ayn zamanda yeni toplumsal hareketlerin yesi olan ok sayda insan kapsamas nedeniyle, bu insanlarn toplumsal kimliklerinin en nemli unsuru olarak snfsal yerlemlerine (position) vurguda bulunulmaktadr (Miliband, 1989:29). i snf mcadeleleri, yeni toplumsal hareketlerin hedeflerinin birounu kapsamaktadr ancak kadnlarn, siyahlarn, bar eylemcilerinin, ekolojistlerin, ecinsellerin ve dier hareketlerin de nemi, etkililii vardr. Hibiri, ayr kimliklerinden feragat etmek zorunda deildir ancak kapitalizmin tek olmasa da temel mezar kazcs hl rgtl ii snfdr (Miliband,1989:31). nkar edilmesi mmkn olmayan ey sermayenin eitsiz dalmnn yani kazanta eitsizliin halen hem de btn iddetiyle sregittii ve bunun da insanlar iin ak, yaamsal sonular bulunduudur. Sorun, kazanta eitsizliin, varolan smrnn sonularnn kimlik kuruluu srelerindeki belirleyiciliinin derecesidir aslnda.

II. Kimlik tartmalarnda ii snfnn yeri/konumu

i snfnn ge kapitalist toplumda varolup olmadna ilikin yaklamlarn, kimlik tartmalaryla yakn bir ba bulunmaktadr. Bu ba, birka yaklamda aka tespit edilebilinir: 1- i snfnn artk varolmadn, kimlik politikalarnn neminin arttn vurgulayan ve ii snfn bir kimlik olarak deerlendirmeyenler... 2- i snfn ayrcalkl bir politik kimlik olarak grmeyen, ancak kimlikler politikas iinde dier kimlikler karsnda eit nemde grenler. 3-i snfnn deiiklikleriyle birlikte varolduunu ancak ii snf kimlii5 Bu ikinci yaklam Andre Gunder Frank ve Marta Fuentesin yaklamna yakn durmaktadr. Onlar yeni toplumsal hareketlerin baz yeni zelliklere sahip olmakla birlikte aslnda yeni olmadklarn vurgulamaktadrlar (Frank ve Fuentes, 1990:30). Bar hareketi ve yeil hareket dndakilerin, tanmladklar sorun alanlar ve taleplerinin ierikleri bakmndan alar boyunca varolan toplumsal hareketlerin yeni biimleri olduklarn belirtmektedirler. Bu hareketlerin zellikleri, politika yapma srelerinin ve pratiklerinin deien ehresine ilikin ipularn da vermektedir: Toplumsal hareketler, toplumu yoksunlua kar ayakta kalabilme ve kimlik edinme amacyla harekete geirecek toplumsal g oluturmaya almalar bakmndan ortaktrlar. Devlet iktidar yerine daha fazla zerklik ararlar. Snf bileimleri, Batda orta snf, Gneyde halk/ii snf ve Douda her ikisini de kapsamaktadr. Dayankllklar ve etkileri uzun siyasal, ekonomik ve ideolojik evrimlere baldr. Hareketlerin ou savunmac olsalar da toplumsal dnmn en nemli etkenleridir. Birbirleriyle ittifak veya rekabet ilikisine girebilmektedirler.

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

217

nin ge kapitalist toplumda geliemediini/varolmadn ne srenler... 4- i snfnn varolduunu ve ii snf kimliinin de gelitiini dile getirenler... lk yaklam savunanlar asndan snf kimlikleri gemite, kitle partileri ve sendikalar tarafndan ina edilen, snf sorunlarn, ama formllerini ve stratejileri ieren paketlerdiler. Gnmzde ise retimden ok tketim ve yaam tarz ve kalitesi, kimliin anahtar kaynadr. Tketim, kendini ifade etmenin bir biimine dnmekte; evsahiplii, seyahatler, zel ulam, teknolojilemi bo zaman ara gerecine, elektronik olarak dolaymlanm kitle elencesine, yksek kalitede salk korumasna ve ocuklar iin eitim frsatlarna sahip olmak, ksacas zevk, moda ve yaam tarz, toplumsal birleme ve farkllamalarn anahtar kaynan oluturmaktadr. Ekonomik konum, kiisel kimlikler ve politik etkinlikler/davranlar arasndaki ba gszlemektedir. Snf kimlikleri ortadan kalkarken, etnisite, gmenler, cinsiyet, sivil haklar, evre gibi politik olarak nemli konular erevesinde politik kimlikler biimlenmektedir (Pakulski ve Waters, 1996). Bu yeni politik ilgiler ise ulusal snrlar iinde hapsedilebilecek kolektif hareketler deil, uluslararas nitelii olan hareketlerdir. kinci yaklam kimlik politikalar aklamalarna denk dmektedir. Buna gre sava sonras rgtl toplumsal hareketlilik dneminde baskn politik alandan marjinalletirilmi insanlarn, iktidar ynelimli olmayan ama kendini gerekletirme ve ifade etme ynelimli olan insanlarn oluturduu kimlikler yannda, arasal bir hesaplkla snf karlarna odaklanarak eylemde bulunan kimlikler ve dayanmalar da bulunmaktadr ( Somers, 1994: 608). Ve ii snf kimliinin varsayd evrensel toplumsal aktrn de aslnda son derece ksmi ( beyaz, erkek ve batl) olmasndan dolay, evrensellik iddias da geersizdir. Bu yaklamda kimliklerden birinin evrensellii ve ontolojik ayrcal yadsnarak, oul kimliklerin epistemik kuruluu (kendinde deil kendisi iin bir kimlik haline gelii) ne karlr: kim olduum iin eylemde bulunurum; rasyonel evrensel bir kar veya renilmi deerler setinden dolay deil! (Somers, 1994:608). nc yaklam savunanlara gre ii snf, deiiklikleriyle ve yeniden ayrmlamasyla birlikte varolan bir snftr. Snf yerleminin bireysel zneler/kimlikler zerinde etkileri bulunmaktadr. Snf yerlemi ile bireysel znellik arasndaki balant, onlarn gerekletii makro toplumsal balam tarafndan ekillenmektedir. Snf yerlemleri basite znellik biimleri retmezler; znellii ekillendirmeleri partilerin politik stratejileri, gemi mcadelelerin tarihsel miraslar gibi baka srelerle etkileim halinde gerekleir. Gnmzde en gl dntrc g olmasa da snf, toplumsal yaamn pek ok grnlerinin gl bir belirleyeni olarak deerlendirilmektedir. Bu yaklam savunan Eric Olin Wright, snf yaplar iindeki bireylerin yerleminin sadece ileriyle deil, ayn zamanda aile iindeki smr mekanizmalaryla da balantlandrlmas gerektiine iaret etmektedir. i snfnn ge kapitalist toplumda btn ayrmalarna karn klasik Mark-

218

LER DURSUN

sist tanmyla varolduunu ve ii snf kimliinin de toplumsal varolu iin cinsiyet ve rktan daha belirleyici bir etken olduunu vurgulayanlar ise drdnc yaklama denk dmektedirler (rn. Miliband, 1989). Kkleri 1970lere uzanan kimlik politikalar, gnmz toplumsal hareketlerini karakterize etmektedir. Her ne kadar eski kimlik politikalar olarak adlandrlan ve Kartezyen zneye kendisi olmas (being itself) iin bir eylem zemini sunan kimlik politikalar ile kimlii bir biimlenme sreci olarak gren yeni kimlik politikalar arasnda olduka nemli bir krlma olsa da (Hall, 1991:42-48) , kimlik politikalar snfsal olmayan elikilere odaklanmakta devamllk gstermilerdir. Snf bazen radikal demokrasi tartmalar iinde snf, rk ve cinsiyet sloganyla kimliin tasarlanmasnda ele alnmaktadr. i snfnn kimliinin tesbiti asndan temel sorun ise, onun, toplumsal dnyann zel bir alanndaki yani ekonomik retim srecindeki belirli bir konum olarak ele alnmasndadr. zellikle yeni toplumsal hareketlerin nemine vurguda bulunan yaklamlar, kimliin kurucu gelerinden biri olarak ekonomik retim srecindeki yeri modernist olduu gerekesiyle ele almay istememekte; kimliin kurucu gesi olarak tketimin nemi zerindeki vurguyu retime kart ekilde abartmaktadrlar. Oysa ki snf, maddi kaynaklara eriimi belirleyen ve bylece kiinin kendi karlarn izlemesine elveren zamann ve kaynaklarnn kullanmn etkileyen; kiinin alma ve tketim iindeki yaam deneyimlerinin karakterini etkileyen; bylece kiinin kendini ifadelendirme sreleri zerindeki denetimini kurmasn olanakl ya da olanaksz klan nedensel bir gedir hl (Somers, 1994). Kimlik politikalarnda dier kimliklerin neminin vurgulanmas, kar kavramnn sorunlu hale gelmesiyle de ilgilidir. Politika srelerindeki dnmlerin kuramsal erevelerine bakldnda da temel farkllamann karlar konusu zerinde olduu gzlenmektedir. Klasik Marksizmde snfl toplumsal ilikiler iindeki konumdan doan siyasi karlar, post- Marksist kuramsal yaklamlarda ina edilen eyler olarak ele alnr.6 Kiinin toplumda igal ettii yer, onu otomatik olarak bu yerine uygun politik inan ve karlarla ve bu karlara gre tarif edilen bir kimlikle donatmamaktadr.7 Oysa ki maddi koul, grlerinin otomatik belir-

6 karlarn, retim ilikileri iindeki yerden kaynaklanan nesnel ve verili eyler olmadn vurgulayan post-Marksistlere gre, snf gndergelerinin kopmas, karlarn da kopuuna yol amaktadr. Dil gerekliin pasif bir yansmas deil de aktif bir oluturucusu olarak ele alndndan gsteren de, gsterileni retmektedir: yani kiiyi nesnel karlarla donatan, retim tarz iindeki yeri deildir! 7 Post- Marksizm, bir kimsenin sosyo- ekonomik adan igal ettii yer ile siyasi- ideolojik karlar arasnda herhangi bir zorunlu iliki olmadn vurgulamaktadr (Eagleton, 1996:287). Eagletona greyse, rnein bir krek mahkumu kendi kendine buras tam bir cehennem diye dndnde, burasnn yalnzca kendisi iin deil kim olursa olsun herkes iin tam bir cehennem olduunu anlatmak istiyor olmas anlamnda, kendi sylemi iinde nesnel karn dile getirmektedir! (Eagleton, 1996). Post-Marksizmde, klenin siyasi- ideolojik konumunun yalnzca iinde bulunduu maddi koullarn basit bir yansmas olmadnn belirtilmesi nemlidir.

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

219

leyeni olmasa da onlara hl bir gereke (reason) oluturmaktadr. Kimlik tartmalarnda kar yaklamna karlk nerilen ise anlatsal kimlik (narrative identity) yaklamdr (Somers,1994). Anlatsal kimlik yaklamnda, toplumsal eylemi varsaylan karlarn tanmlanm kategorileri iinden tarif etmek ve insanlar bu kategorilere yerletirme uygulamas eletirilir. Tek bir toplumsal kategoride yer alan tm yelerin benzer ekilde davranmasn ve aile, cinsiyet hatta etnisite gibi farkllklar gzetmeksizin ayn karlara sahip olduunu ne srmek de eletirilir. Bir anlat kimlii yaklam, insanlarn belli bir yer ve zamandaki kendi varolu hissiyatnn kkten bozulmamas iin belirli tarzda davrandn ne srer. Bu yaklamda toplumsal eylem, bizim onlar yerletirdiimiz kar kategorilerinden ok, insanlarn kendi kimliklerini kurduklar hikyelerin farkedilmesiyle kolay anlalr hale gelebilir. Anlat kimlikleri, toplumsal ve politik kurumlar ve pratikler ierisinden dolaymlanarak zaman iinde kurulan ve yeniden kurulan kimliklerdir. (Somers, 1994:625). Toplumsal eylem, sadece bu anlatlarn inas iinden anlalr olabilir; ancak bu, toplumsal aktrlerin anlatlar kendi iradeleriyle uydurarak rettikleri anlamna gelmez. Bu, kimliklerin kurulduu snrl bir hikyeler ve uygun temsiliyetler repertuvar olduu anlamna gelir. Hangi tr anlatnn toplumsal olarak baskn hale gelecei zerine mcadelelere giriilmektedir ve iktidar elinde tutan kesim avantajldr (Somers, 1994:629). karlarla kimlikler arasndaki mmkn bir ilikiyi anlatlarn, hikyelerin alanndan karan bir tariflendirmeyi Eagleton yapmaktadr: Bir nesnel kar, aslnda benim karma olan ama byle olduunun benim u anda farknda olmadm bir eylem biimi demektir. Nesnel karn toplumsal sylem alannn bir ekilde dnda varolmasndan korkmann hibir gerei yok! (Eagleton, 1996: 300). i snf kimliinin belirleyici bir gesi retim ilikilerindeki yeri ise, bir dieri de kolektif eylemliliktir. Snf, maddi karlar olduu kadar eylem kapasitesini de ekillendirmektedir. Kapitalist retim tarz veri alndnda kimliin asli boyutunun basit bir maddi alveri, bir yoksunluk/sahiplik ilikisine dayandrld; bylece ii snfnn mcadelesinin retimden gelen gcn kullanmas olarak (alteri indirmesi, greve gitmesi vb...) sabitlendii ve ii snfnn sadece kaln pazular, birlii ve kitlesel gcyle kimliklendirildii eletirisi getirilmektedir (Baer, 1992). Dinamik bir kimlik gr, farkl zamanlarda snrlarn yeniden dzenleme ve farkl ltler seme kapasitesine iaret etmelidir. Bu, kimliin bir olma sorunu olduu kadar bir oluma sorunu olduunu da vurgulamak demektir (Halldan aktaran Larrain, 1995:222). Byle tanmlandnda kimlik, uygun deneyimler, ilikiler, semboller ve fikirler dorultusunda srekli yaplan ve yeniden yaplan bir eydir. i snfna ilikin inac bir kimlik gr, onun sadece retim srecindeki deil tm toplumsal yazgsna her an sahip kan; yeni ve nitelike farkl yaratc etkinlikler iinde olan; toplumsaldaki baka konumlarla srekli olu halindeki bir zne kavrayn ne karmaktadr. Halln belirttiince, kltrel kimlikler, gemie ait olduu kadar gelecee de aittir...tarihleri

220

LER DURSUN

vardr ancak tarihsel olan her ey gibi onlar da srekli bir dnme urarlar...kimlikler, aldmz deiik konumlara verdiimiz isimlerdir, bizi gemiin hikyeleri iinde yeniden konumlandrrlar (aktaran Larrain, 1995:222) Bu srekli olu halindeki znenin bireysel kimlii ile kolektif kimliinin oluturucu geleri arasnda farklar olduunu ne sren yaklamlar ile bireysel ve kolektif kimliklerin oluturucu gelerini ortak gren yaklamlar birbirinden ayrdedilmelidir. Mellucciye gre bir ilikiler ve temsiller sistemi olan kimlikte, bireysel ve kolektif dzeyler arasnda deien sadece aktrn gnderme yapt ilikiler sistemidir. nemli olan aktrn sahip olmas gerekenlerdir: zdnm, aidiyet, zamansal sreklilik algs... Bireysel ve kolektif kimliklerin ise oluturucu gesi vardr Mellucciye gre: birlik, zdelik ilikisi ve sreklilik (aktaran Schlesinger 1994:261). Kimlik, kolektif eylemde ortaya kmaktadr. i snf kimlii bir kolektif kimliktir ancak bireysel boyutu da vardr. Dinamik kimlik kavrayyla birletirilerek sylenirse iiler, kendi ortak eylemleri yoluyla kimliin biimlenmesine katlrlar! Yani kimlik, kolektif eylemin bir nkoulu deil, srekli olarak yeniden oluturulan bir kategoridir. Dolaysyla kolektif kimlik, yani ii snf kimliinin oluumu, srekli bir abay, mcadeleyi gerektirmektedir. Byle bir abann bir baka gerekesi ise kolektif bir kimliin, kiisel kimliin elikili karakterini devralmasnda grlmektedir (Connoly, 1997). Kolektif bir kimlik, kiisel kimlikteki bozucu olumsallklarla karlat zaman, kendi konfigrasyonunu dogmatikletiren eilimleri artmaktadr.8 Bundan kanmann yolu, kolektif kimliin srekli yeniden retilmesi iin abalamaktr. Bu yeniden retim nasl gerekleebilir? Ge modern toplumlarda kolektif bir kimlik olasl, dier kolektivitelerle srekli bir karlkl etkileim sreci boyunca glendirilmektedir (Goldstein ve Rayner, 1994). Topluluk ii diyalog ile kolektif kimlik glendirilirken bir yandan da bu etkileim sreci, her komnitenin kendisini tekinin bakndan grmesine ve srekli bir dnm sreci iinde bu bak alaryla ibirliine girmesine gereksinmektedir. Bu ibirlii nasl olabilir? Balang olarak karlkl tanmaya gereksinse de, kolektif kimliin srekli retilebilmesi farkl kolektivitelerin, kendisi iin varolusal bir tehlike yaratmamas kouluyla farkl karlarla ibirliine ya da dayanmaya girmesini de salayabilir. Bir kolektif kimlik olarak ii snf kimlii de iki sre tarafndan desteklenmektedir: 1- Bizim etrafmzda bir snr oluturan ierme sreci: bu sre ayn snfsal yerlemin (location) paylalmasyla iler. 2- Bizi onlar dan ayran bir dlama sreci: bu sre ise farkl snfsal yerlemlerin paylalmasyla iler.
8 Mackenziede ise kolektif kimlik benzetirimi, bireysel kimlik zerinde uygun bir ekilde bina edilememektedir. Ona gre bir iletiim ebekesini paylaanlar ayn toplumsal mekn da igal ettiklerinden, bir kimlii paylamaktadrlar; dolaysyla grup kimliinin snrlar nihai olarak belirsizdir (aktaran Schlesinger, 1994).

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

221

Rasyonel uzlama dayal ilk sre, bizi neyin birletirdiiyle ilgilidir, dieri ise bizi neyin farkllatrdyla ilgili olan kimlik oluumu srecidir. Her iki srete de ii snfnn retim ilikilerindeki konumunun nemli bir etkisi vardr. Ancak ortak karlarn somut olarak yaanmas ve kolektiflik yetenei, ii snfn kendiliinden kendi karnn bilincinde politik bir zne yapmaz. Kald ki benzer atflara sahip insanlarn ayn ortak toplumsal yaam deneyimlerini paylaacaklarn a priori ne srmek bile tartlan bir konudur. Aslnda kresellemeyle kapitalizmin dnmleri, bu ierme ve dlamay yani kolektiviteyi sorunlu hale getirmitir. rnein Alman bir ii ile iveren arasndaki karlar, Alman ve Fransz iilerin ortak karlarndan daha gerek ve gl bir biimde ortaya kabilir. Kald ki ii snfndaki blnmeler de kolektiflik yeteneini nemli lde zayflatmaktadr. i snf kolektivitesine karlk, dier kolektivitelerin daha deerli ve nemli olduunun ne srlmesi, kresel akkanla sahip ve ulusal devletlerin senyoraj haklarn bir bir eriten kresel sermayenin konjonktrel karlarnn karsna kabilecek bir kolektivitenin deersizletirilmesi tehlikesini tamaktadr. Bir yandan da post-fordist olarak adlandrlan esnek retim rgtlenmeleri, iilerin birarada bulanarak ortak deneyimler ve ilikiler kurabilecekleri meknlarn srekliliine engel olmaktadr. Belki bunlar kadar nemli bir baka sorun, ii snf iinde yer alanlarn, retim srecindeki yerlerini kimliklerinin oluturucu bir gesi olarak kabul etmek ynndeki isteksizlikleridir.9 Bu konuya ilikin herhangi bir veri olmamakla birlikte, retim deil de tketim kalplarndan yola karak kimliklerin kuruluunun, smr srelerine katlanabilmek asndan bir ka sunma potansiyeli olduu da sylenebilir. Ge kapitalist toplumun zelliklerinden kaynaklanan handikaplarna karn, belirli hakimiyet ve iktidar ilikilerine dayanan kimlikler iinde en temel hakimiyet ilikilerinin cinsiyet, etnisite ve snf hakimiyeti olarak belirginlemesi nedeniyle, bu tr hakimiyet ilikisinin nesnel temellerinin halen varolduunu ne srmek (rn. Savran, 1994) olanakldr. Ge kapitalist toplumlarda varolan ii snf zerine tartmalarn ve kimlik oluumu srelerinin Trkiyede izinin srlebilmesi iin, bu noktada Trk toplumsal snflarnn nasl deerlendirildii ve bu deerlendirmelerin sonular zerinde genel hatrlatmalarla durmakta fayda vardr.

III. Trkiyede ii snf ve snf kimlii sorunu

i snfnn tahliline ilikin sorunlar, Trkiye zelinde deerlendirilirken son yllarda zellikle artan, resmi ideolojinin burjuva dzeni snrlar iinden kaynaklanan eletirisinin giderek yaygnlamasnn neminin ve bu yaygn gr9 rnein Amerikada iilere snfsal ballklar sorulduunda, sklkla orta snf cevabn vermektedirler, az sayda kii alt snf veya ii snf demektedir kendisine (Aronowitz, 1992:37).

222

LER DURSUN

lere kart bir duruun altn izmek gerekmektedir. zellikle ge kapitalizme zg koullardan kaynaklanan ve yukarda bahsedilen eletirilerin olduu gibi Trkiyeye uyarlanmalar artc ve amal bir yanlla yol amaktadr. Szkonusu yanllk, Trkiyenin de artk sanki ge kapitalist ya da sanayi tesi toplum olarak nitelendirilen toplumlarn ekonomik, toplumsal ve politik alanlardaki karakteristikleriyle tamamen ayn karakteristiklere sahip olduu deerlendirmesinden hareket ediyor grnse de asl balang noktas, Trkiyenin toplumsal yaps ve snfsal zelliklerinin geliimine ilikin deerlendirmelerde aranmaldr. Snf zmlemesine dayanan yaklamlar tarafndan sol liberalizm ya da sivil toplumculuk olarak adlandrlan poplerleen bu yaklamlar, resmi ideolojiyle hesaplamasn burjuva liberalizminin yntemsel aralarndan ve felsefi artyresinden yararlanarak yapmaya almaktadr (Savran, 1992). Tarihi devlet ile sivil toplumun sregiden elikisi zemininde teoriletirerek Trkiyedeki btn anti-demokratik basklarn kayna olarak devleti ve Kemalizmi grmekte; 20. yzyl Trkiye tarihini mcadele eden snflar tarihi olarak deil, temel snflardan bamsz sekinci bir aydn zmresinin kendi kafasndaki fikirleri halka ramen uygulamaya koymaya alt sreler olarak aklamaktadr (Savran, 1992: 14). Bu deerlendirmelerde devletin snf karakteri ve bundan kaynaklanan sorunlar deil, sivil toplum alanna yaplan ve kayna jakoben aydn- brokrat kesimden kaynaklanan basklardr merkezi sorun. Trkiyenin 20. Yzyl tarihi bir brokrasi-burjuvazi mcadelesi tarihi olarak deerlendirilir ve snf mcadelesi, devletin geliim sreci dna karlr (Savran, 1994:45). Trkiyede toplumsal yapy snf karakterli olarak gren, devletin oluum srecini snf mcadeleleri yaklamyla aklayan, bu mcadelelerde brokrasiyi burjuvazinin hakim snflar blokunun ynetici kesimi olarak tarif eden Marksist yaklamlar ise, sadece Trk tarihine deil ii snfnn yerine ve nemine ilikin deerlendirmeleriyle de resmi ideolojinin olduu kadar sol liberalizmin de karsnda yer alr. Trk toplumu, Jn Trk devriminden bu yana burjuvazinin devleti ve sosyo-ekonomik yaam giderek ele geirdii; lkeyi kk burjuvazi veya brokrasinin deil, zaman iinde brokrasinin de arlkl bir ge olduu bir burjuva snf ittifaknn ynettii tarihsel bir ardyreye sahip olarak deerlendirilir. Toplumsal yapnn Trkiye Cumhuriyetinin kurulu srecinden itibaren hatta Osmanl toplumsal yapsnn karakteristiklerini de kapsayacak farkl deerlendirilmeleri, 12 Eyll 1980 sonras gelimelere ilikin baklarnda da ayrlmaktadr. Sol liberalizm, 1980 sonras girilen dnemi lkede kapitalizmin doduu ve hakimiyete ykseldii ve devletin de burjuvazinin devleti olma srecine girdii bir dnem olarak tahlil ederken (Keyder, 1994), yukarda ana hatlar izilen sosyalist yaklam, 12 Eyll sonras dnemi sermaye birikiminin dnya ekonomisiyle ok daha derinden ve organik bir btnleme zemininde srd-

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

223

rlmesinin koullarnn oluturulmaya baland bir dnem olarak nitelemektedir (Savran, 1992, Boratav,1995). Trkiyede toplumsal yapya ilikin farkl zmlemelerin, zellikle 1980lerin sonlarndan itibaren belirmeye balayan sivil toplum hareketlerine baklar da farkldr. Yine ok genel hatlaryla belirtilirse, sol liberalizmde, tm anti-demokratik uygulama ve basklarn biricik kayna Kemalist devlet ve onun silahl kuvvetleri olarak saptandndan, devleti demokratikleme yolunda snflar ve farkl kesimler arasnda uzlamaya dayal bir proje ittifak nerilir. zellikle askeri mdahalelerin brokrasiye mal edilmesiyle, burjuvazinin bu mdahalelerdeki sorumluluu yadsnr ve demokratikleme srecinde teki snflarn da desteiyle oulculuu salayacak temel g olarak kimliklendirilir. Oysa Trkiye burjuvazisinin ancak emeki snflarn siyasal gc ve hareketlilii karsnda demokratik hak ve biimlere rza gsterdii ve baskc eilimlerinin aa k veya geri plana dnn, snflar aras mcadelelerin dengeleri tarafndan belirlenen bir nitelie sahip olduu saptamas son derece nemlidir (Savran, 1992: 124). Bu sosyalist yaklamda devlet aygt mutlak olarak burjuvazinin devleti olarak grlmemekte, bundan daha derinlikli ve kapsayc bir zmlemeye dikkat ekilmektedir: ...ekonomiye egemen olan birey ve gruplar ile siyasi iktidar arasnda hem ayrlk hem de btnlkten oluan diyalektik bir ilikiler kmesi vardr. Bu balamda, Trkiye toplumunda da burjuvazi bir yandan siyasi iktidarn ileyiine hatta kaderine egemen olabilmekte; te yandan da bu ilikiler genel ile tekil, uzun dnemli ve gndelik karlar arasnda elikiler ierdii iin burjuvazinin siyasi iktidar denetlemesi kendiliinden ve mekanik bir biimde gerekleememektedir. zellikle nemli siyasi dnmler sonunda, burjuvazinin devleti yeni batan fethetmesi ve iktidar mevzilerini korumas iin mcadele vermesi gerekmektedir (Boratav,1995:61). Trk toplumunun geliimini, btn snflarn karlkl ilikilerini gznne alarak aklamaya alan yaklamda, emeki snflar Osmanlda kapitalizmin gelime koullar dzenlenirken burjuvazinin de belirmeye balamasna paralel olarak ortaya kmaya balamtr. almamzda Trkiyede ii snf hareketinin tarihesi konu edilmemekle birlikte ii snf eylemliliinin bir ortak biz duygusu ve kimliinin kuruluu srecinde rol oynamaya balamasnn 19. yzylda Osmanl toplumsal yapsndaki deiiklikler srecine uzandn belirtmek nemlidir. Genel hatlaryla hatrlatldnda, Osmanl toplumsal yapsnda ii snf hareketlerinin olumaya balad 19. yzyldan itibaren, cretler, alma koullar gibi temel haklar iin i brakmaktan iyeri yneticisinin arabasn devirmeye, fabrikaya el koymaktan enternasyonali syleyerek yry yapmaya kadar eitlenen bir eylemlilik sergilemeye balamlardr (Kanar, 1998: 29-33). i snfnn siyasal yaama damgasn vuracak gce ve hareketlilie ulamas ise 1960lardan itibaren ve zellikle de 1970lerde belirginlemitir. Sermaye - emek elikisinin bu tarihten itibaren belirleyici olmaya balamasy-

224

LER DURSUN

la, ii snf sosyalist dncelere yaknlamaya balam ve hareketlilik dzeyi ykselmitir. rgtsel planda ise Trk-in baml sendikaclna alternatif olan DSK ats altnda mcadeleye ynelmesi ve TP ve TKP gibi partilere yaknlamasyla burjuvaziden bamszlamaya balamtr. Gerek partilemesi gerekse zellikle 1 Mays kutlamalarna katlmlarnn, ii snfnn kendisi iin snf olma durumuna dnmesi olduu bile ne srlebilmektedir! (Kanar, 1998:104,105). 1980 sonrasnda ise kapitalist retim srecinin yeni rgtlenmelerinin Trkiyede de uygulanmaya balanmasyla emein nitelikleri ve igc rgtlenmesinin farkllamaya balad gzlenmektedir. Buna paralel olarak, sadece retim ilikilerindeki yerinden tariflenen bir ii snf kimlii yerine, tketim kalplar, biimleri ve gndelik hayat tarzyla balantl olarak tanmlanmaya balayan bir ii snf kimlikletirilmesi ne kmaya balamtr. Bu kimlik kuruluu srelerinde, kyllk, heterojen ve karmak kentlilik, gecekondulama ve kitle kltr gibi etkenlerin, retim ilikilerindeki yerle birlikte ele alnmas gerektiine dikkat ekilmektedir (Boratav, 1991: 108). eitli alan aratrmalarnda kentli ii snfnn tketim kalplar ve hayat tarzlarna ilikin ortaya konulan bulgular, ii kimliinin ve kltrnn oluturucu geleri olarak deerlendirilmektedir (Boratav, 1991 ve Birleik Metal ileri Sendikas ye Kimlik Aratrmas 1998). Baka baz aratrmalarda ise ar makinalama ve brokratikleme karsnda idealize edilmi cemaat tipletirmelerinin yeniden gndeme geldiine deinilmekte ve din unsurunun ii snfnn cemaatlemesinde temel oluturucu ge olarak nemi vurgulanmaya allmaktadr (Trkdoan, 1998). Cemaati balar dinle ilikili olarak ne karan ve ii snfn snfsal bir oluum deil bir tr cemaat olarak ele alan bu almalarda, ii cemaatlerinin kendilerini ncelikle Mslman-Trk olarak hissetmelerinin kimliklerinin kurucu gesi olduu vurgulanmaktadr10 (Trkdoan, 1998:149). Trkiyede ii snfnn kimliksel karakteristiklerini retim ilikilerindeki yeri dnda din ve rk gibi gelerin belirlemesi teden beri szkonusudur. zellikle 1980lerden sonra ortaya kan ise, eylemler dolaymyla snfsal kimliin oluumu zerindeki yasal basklarn artan arldr. Bu arlk, dnemin yeni- sa ekonomi politikalarnn ayn oranda ar ve ykc sonular yannda, toplumsal otorite, disiplinli toplum, hiyerari ve itaat, dayanmac kolektivitelerin zayflatlmas ve rekabete vg, namus, erdem ve onur gibi ideolojik geleriyle etkiletii zaman (Belsey, 1994:12) ortaya kan kimlik, ge kapitalist toplumlardakine benzer ekilde ideolojik olarak tutucu ve politik olarak da otoriter bir kimlik olabilmektedir. Bu farkllk, ii snfnn yaam deneyimlerini, tarihsel bir balam-

10 stelik sanayi yneticisi de tpk sanayi iisinin sahip olduu deerleri, normlar ve inan sistemlerini paylat iin, patron ii kavgas yerini ikisi arasndaki yeni ve kendi milli ve tarihsel geliimimizin rn olan orta snfa terkedecektir (Trkdoan, 1998:160-162).

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

225

dan ok yerel bir balama yerletirerek anlamlandrmaya balamasnn hzlanmasnda aranabilir. Kitle medyas tarafndan dolaymlanm kltrel alann ve retilen gerekliklerin ii snfn ve bu snfn bir kimlik olarak temsiliyetini sorunlu kld da sylenebilir. almann konusunu oluturan bu temsiliyet, snf kimliinin retim ilikilerindeki yerinden ve karlarndan tanmland 1970lerde de sorunludur aslnda.

IV. Trk medyasnda ii snfnn temsili ve kimliinin kurulmas

Modas gemi ve gvenilirliini yitirmi bir medya etkileri modeline yaslanmak ile son moda bir znelcilik arasnda kalan gnmz medyalojisinin, genelde kolektif kimliin ve zel olarak da ulusal kimliin oluumuna k tutmak bakmndan nerecek ok eyi yok.. (Philip Schlesinger, 1994).

Bylesine karamsar bir deerlendirme, medyada kolektif bir kimlik olarak ii snf kimliinin temsil srelerine bakmak iin yeterli cesareti vermese de gerekli olumlu kkrtcl iermektedir. i snfnn haberlerde temsiliyetinin zmlemesi, aslnda ideolojinin ileyii iindeki belirli dilsel ve sembolik inalar zerinde bir almadr. Kitlesel olarak dolaymlanm sembolik biimlerin zmlenmesi aamada gerekletirilebilir (Thompson,1992:304): a) Sembolik biimlerin retimi ve aktarm, b) Medya iletisinin inas, c) Medya iletisinin almlanmas ve deerlendirilmesidir. Aslnda bu aamann, ideolojinin ileyii zerinde allrken birarada gerekletirilmesi gerekmektedir. Thompson, medya iletisinin ideolojik karakterini, bu iletinin retildii, dolat ve almland belirli tarihsel-toplumsal koullara gnderme yapmakszn sadece iletinin kendisinden okunmasnn yeterli olmayacan belirtmektedir (1992:236). Metin ile okuyucunun/izleyicinin buluma an, metnin iindeki eitli anlamlar potansiyelinin harekete geirildii bir andr. Bu anlamlar, belli bir sistem iinde igren uzlamlar olan kodlar iinden retilmektedir. Kltrel olarak ortaklalan, mbadele edilebilir ve tekrarlanabilir olan bu uzlamlar, anlamlandrma sreciyle kesiir ve onu rgtlerler. Yani bu kodlar iinden ve onlar araclyla bir ifade, reticisi iin sahip olduu anlama tketicisi iin de sahip olabilir (Hartley, 1982: 32-33 ve Wolfe, 1992:264) Ancak bir ideoloji zmlemesi olan bu zmlemede metinsel pratikler iinde sistematik anlamlarn dzenlenii ele alnacandan, metne ikin ideolojik anlamn ortaya karlmas ve bu anlamlarn haber syleminde dzenleni mekanizmalar sergileneceinden haberlerin retilme ve almlanma koullarna, srelerine ilikin bir zmleme gerekletirmek amalanmamaktadr. Medya iletisinin ideolojik karakteri metinler zerinden zmlenecektir.

226

LER DURSUN

Temsiliyetin ideolojik zmlemesinin yaplaca metinler, zellikle haber metinleri11 olarak belirlenmitir. Yabanc lkelerde ii snfnn yerinden ediliinin izlerini, genellikle prime timeda gsterilen polis showlar ve dramalar iinden sren eitli almalar konu edilmektedir12 (rn. Aronowitz, 1992). Haber metninde temsiliyetin zmlenememesi ise, daha ok habere ilikin sylemin ve ona atfedilen zelliklerin13 sorunlu oluundan kaynaklanmaktadr. Medyann gl ve baat ideoloji tanmlarna ynelik bir yeniden retim gerekletirdii ideolojik sreler iinde haberler de gerekliin ideolojik temsiliyeti ve inasnda olduka stratejik metinsel bir yerlem ya da sylemdir. Dier medya rnleri gibi haberlerin kendisi de bir seme ve ina etme srecinin sonucudur (Burton, 1995:143). Bu sre, olaylarn anlamlarn denetleme ve snrlandrmaya yarayan belirli uzlamlar setinin kullanlarak haberlerin sk ve kapal metinler olarak yaplanmasn getirmektedir (Elliot, Murdock ve Schlesinger, 1986:268). Olaylarn anlamlarnn uzlamlar seti ve yaplanm ilikiler iinde snrlanmas, tartlabilecek ve tartlamayacak sorun erevelerini medyann kurmas sreci iktidar mcadelesiyle balantldr. ktidar mcadelesi ister snf karlaryla balantl olarak aklansn isterse sadece bilgiyi/hakikati denetlemeye dnk olarak tanmlansn, nemli olan mcadeleli bir sre iinde kurulmaya allan sylemsel iktidarn, hem bir gereklik grnnn inasn hem de ina edilmi bu gerekliin toplumsal dolamnn olabildiince geni tutulmasn gzetmesidir. Haberin ieriksel ve anlamsal rntsn zmlemek, bir yanyla da bu iktidar mcadelesinin sonularnn grnr olduu bir ana odaklanmaktr. Kolektif bir kimlik olarak ii snfn analiz ederken, ncelikle ierme ve dlama sreleri incelenecektir. kincisi, kimliin belirli meknlar iinde ina edildiinden yola karak haberlerdeki meknsallklara baklacaktr. Meknsallkla11 Gazete ve televizyon haberleri arasnda retildii aralarnn ina ve sunum zelliklerinden kaynaklanan baz farkllklar olmakla birlikte, bu alma televizyon haberlerinin yazl basndan gelen miras, yani anlatsal yapnn, her hikyeyi en nemli noktasndan balayarak ve dier ayrntlar nemlilik srasna gre vererek oluturmas benzerliini gznne almaktadr. Arasal farkllklar deil kimliin temsiliyetindeki temel kodlarn devamll konu edilmektedir. 12 Bu almasnda Aronowitz, 1950lerden beri televizyonda temsil edilmeye balanan ii snfnn, erkek, beyaz olarak ve izgi film kalitesindeki karakterlerle temsil edildiini; 1970lerden itibaren televizyonda ii erkeklerin dorudan temsiliyetinin kalmadn; son dnem filmlerde polis ve snfn, cinsiyet ve snfn yer deitirdiini belirtmektedir. i snf artk mitik bir figr olarak yaamamakta, ancak erillik olarak tv metinlerinde yaamay srdrmektedir. i snf kltrnn temsiliyetinde anlaml kalan son nokta, kadnn erkekliin basks altndaki yeni proleteryanlar olarak gzkmesi ve kadnn zne olmas zerine konulan vurgu olmaktadr. 13 Gazeteciliin profesyonel kodlar ve liberal haber syleminin temelini nesnellik ve gereklik iddialar oluturmaktadr. Bu iddialar, olgularn yorumlardan ayrlabildii ve dardaki olaylarn yansz bir ekilde izleyiciye aktarlabileceini savlarken amalanan, znelliin bastrld zel bir anlat retme tarz gelitirmektir (Young, 1990: 41). Aslnda amalanan ise gerek olabilecek bir hakikat formle etmektir.

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

227

ra bakmak, bir yandan iilerin eylemsel olarak yer ald toplumsal meknlara, dier yandan da haberlerin tm haber blteni iindeki yeri anlamnda metinsel meknna yani balamna eilmeyi gerektirmektedir. Bylelikle, iilerle ilgili haberlerin evresindeki haberlerin nitelii de belirginletirilecektir. evre haberlerin ieriklerindeki olumluluk ya da olumsuzluun belirlenmesinin, kurulan balamn niteliine ilikin ipular da verebilecei dnlmektedir. Bu amala yaplan ok genel snflandrmada kaza haberleri, cinayet, atma, asayi, salk/hastalk konulu haberler, eitim sorunlar haberleri, dost olmayan komu lkelerle ilgili haberle olumsuz ierikli haberler olarak genel bir snflandrma iine yerletirilebilir. Magazin haberleri, kltr/sanat haberleri, yerli-yabanc giriim haberleri, spor haberleri, hkmet ve siyasi partilerin icraatlar haberleri ise olumlu ierikli haberler snfna dahil edilmektedir. Haberlerde, hangi toplumsal kimliklerin ne karldna ve nasl adlandrldklarna baklacaktr. Haber dili, szck seimleri, cmle yaplarnn gzden geirilerek ve isimletirmelere de dikkat edilerek incelenecektir. a) 15- 16 Haziran 1970 i brakma ve direni eylemleri DSK ve snf sendikacl mcadelesinde nemli gelimelerden biri saylan 15- 16 Haziran 1970 eylemlerinde, 70 bine yakn DSKe bal ii, stanbul, Kocaeli ve Sakaryada 15 Haziranda pasif direni ve i brakma ile balayan eylemlerini 16 Haziranda fabrikalardan ehir merkezlerine yry ve asker-polisle atmalara dntrm, bu arada baz fabrikalar da tahrip etmilerdir. 15.6.1970: Balk: Memur Mitinginde Tal Sopal Bir renci Kavgas Glkle nlendi evre haber: Polis bu gangsteri aryor Eylem tr: Yry Eyleme katlanlar: Trkiye Kamu Personeli Sendikas, renci gruplar Kart grup: Kart renciler Habere konu olan olay: rencilerin kavgas; rencilerin yry. 16.6.1970: Balk: Kartaldaki Haymak Dkm Fabrikasn iler Tahrip Etti evre haber: Telli duvayla bindii uakta komaya girdi Eylem tr: Fabrika tahribi Eyleme katlanlar: iler Kart grup: Direni kart iiler Habere konu olan olay: Direnii iilerle bunlara kart olan iiler arasnda kan atmalar. 17.6.1970: Balk: i Olaynn Kanl Sonucu:3 l evre haber: 20 yldr ilk defa CHP ciddi bir alternatif olarak grnmyor.

228

LER DURSUN

Eylem tr: Yry (sokaa dklme) Eyleme katlanlar: iler Kart grup: Polis, asker Habere konu olan olay: Polis, ii, asker atmas. 15 Haziran 1970 eylemleri ve onu izleyen bir haftaya bakldnda, haberlere konu olan temel toplumsal kimliklerin iiler, renciler, memurlar ve polis- askerler olduu belirlenmitir. Eylem trleri ise, miting, fabrika tahribi ve yrytr. Bu eylemleri gerekletiren iiler tahrip eden, sokaa dklen, ta ve sopalarla askerlere hcum eden, yrye geen, barikat yaran, meydana inen, tanklarn zerinden aan, fabrikalardan boalan (tpk zincirlerinden boalma gibi) , polis ve askerle atan, ehre dalan yani srekli bir hareketlilik, kontrol edilemezlik, asilik ve direni halinde olan politik aktrlerdir. Polis ve askerler ise, havaya ate aan, barikat kuran yani savunmac ve tehlikeyi nlemeye alan konumundadr. te yandan haber dilinde tanklar ve zrhl birlikler, ehre giren, iilerin nn kesmek isteyen, cadde kapatan failler olarak belirtilmilerdir. Zrhl aralar ve tanklar zerine kan iiler, iddet ieren ve reaksiyoner bir eylem tr gelitirmektedirler. Haberlerden iilerin neden eylem yapldn karmak olduka zordur. 17.6.1970 tarihli Hrriyetin i sayfa fotoraflarndan birinin altyazsnda, iilerin, yeni kacak kanunu protesto amacyla yrye getikleri belirtilmektedir. 15- 22 Haziran 1970 dneminde 16 ii haberinin 8inin evresinde olumsuz ierik tayan haberler yer almaktadr. Bunlar, soygun, mahkeme ve yasaklamalar, hastalk, lin, dman saylabilecek bir baka lkeye ilikin haber (rn. Yunanistan, Sovyetler Birlii vb..) olarak belirlenmitir. i snf eylemlerinin toplumsal meknlar ise caddeler ve sokaklardr. Aslnda onlara ait olmayan bu kamusal alanlar, iiler iin geici meknlardr. ehrin bu ak meknlarna iiler dalmakta, gvenlik gleri ise girmektedirler. Bu yklemlerle haberlerin kuruluu bile, eylemlerin meknsallklarnn o eylemi yapanlara ne kadar az aldnn ve eylemcilere aidiyetlerinin ne kadar geici olduunun gstergesidir. zellikle de atma ktnda, cadde ve sokak meknlarnda yeralmak/bulunmak ve eylemek, iiler (ve hatta renciler iin) iyice meruiyetini kaybetmektedir. b) 1 Mays 1977 i Bayram gsterileri Bu tarihte yine DSK tarafndan Taksim meydannda yaplan 1 Mays i Bayram kutlamalar, kalabala ynelik silahl saldr sonucu 34 kiinin lmyle sonulanm ve sonraki yllarda olayl geen 1 Mays gsterileri de hep 1977 ylnn bu kanl olaylarna referanslarla deerlendirilmitir. 1977 ylnda Hrriyet gazetesinde sayfa sekizde ve i Dnyas balkl bir ke dzenlenerek, i dnyasyla, ekonomiyle ilgili haberler, farkl retim sektrlerindeki ge-

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

229

limeler ve firma haberleri bu blmde verilmitir. Yine blge/yerel birim haberlerini ieren Ankara sayfasnda da zellikle Belediye alanlarnn sorunlar ve Belediye ile ilgili gelimeler haberletirilmitir. 2 Mays 1977 Balk: Mays Katliam evre haber: Btn 1. sayfa Eylem tr: Miting Eyleme katlanlar: DSK yeleri, lerici Kadnlar Dernei, renciler,retmenler, iiler Kart grup: Maocular, Leninistler, ar solcular Habere konu olan olay: Taksimde kalabala ate edilmesi, otomobil yaklmas, solcularn birbirlerini ldrmeleri Haberde 1 Mays katliamn gerekletirenlerin ar solcu gruplar olarak adlandrld; Maocu veya Leninist olduu gazetenin bayazsndan belirtilen gruplarn hain, alak, insanlk dman, ekiyalar olarak nitelendii; ate edenlerin de mitinge gelenlerin de solcu olmalarndan dolay olayn kardein kardei vurduu bir katliam olarak tarif edildii ilk gnn haberlerine ilikin temel bulgulardr. Olayn iddetini tarif etmek iin belirli klieler, iddeti somutlatracak kavramlarla birlikte kullanlmlardr. Ayrca olayn dramatiklii, lenlerin anneler, baclar, kardeler, kocalar, ocuklar olduunun zellikle ve sk sk yinelenmesiyle ve nasl ldklerinin somut olarak ayrntl tarif edilmesiyle ifade edilmitir. Bu ifadelerden bir ksm ylece sralanabilir: Katliam, gz dnm, kana susam katillerin acmaszca kurunlamas, mermilerle kalbura dnmek, i sava grnm, hrstan gz dnmler, insan avna kan kiiler, ate, kan ve lk vard, feryatlar, topraa insanlarn dmesi, bombalarn lm kusmas, insanlarn birbirini ezmesi, vur vurann kr krann, kurunlarn altnda yaam kavgas verilmesi, arabalarn alev alev yaklmas, dkkanlarn camlarnn krlmas, insanlarn can derdine dmesi, kalbura dnm cesetin panzer altnda kalmas, vcudu lime lime olmu ceset, insanlarn il yavrusu gibi kamalar... 3 Mays 1977 Balk: Bu hesab kim verecek? evre haber: THY ua tarlaya girdi; stanbulda yksek okullar tatil edildi Eylem tr: Eyleme katlanlar: Kart grup: Habere konu olan olay: Mays katliamnn ardndan cevaplanmas gereken sorular zerinde duruluyor. nceki gnk haberlerde olduu gibi bugnn haberlerinde de analarn evlat acs zerinde dramatik bir vurgu konuluyor. Birinci sayfada ocuklarn atmada yitiren bir annenin acl tablosu fotoraflanm. Haberlerin dilindeki

230

LER DURSUN

duygusal ve dramatik arlk, yine devam ettirilmi. ...Bir anne cannn parasn yitirmenin strabnda alyor, haykryor, rpnyordu. eridekiler ise uzatlmlard souk mermerlerin zerine. Hayatnn en gzel anda Taksimdeki kurun yamurunun altnda can verdi, Taksimin kan kokan toprandan cesedini kaldrdlar, Trene katlanlar, lmn souk nefesini hissetmilerdi enselerinde, ac, kahredici olay, utan meydan... 4 Mays 1977 gnl gazetede ise len polisin cenazesi haberletirilmi. Yine dramatik etkiyi arttrmak iin, len polisin kk ocuu byk boy fotorafla babasnn tabutunun fotorafnn bitiiinde konu edilmi. Ayn gnn i sayfa haberinde ise farkl siyasi grteki lise rencileri arasndaki atmalara ilikin bir haber yer alyor. Balk yine duygusal: Krlan fidanlar...Haberin ierii de son derece duygusal, iirsel ve dramatik ifadelerle rlm. 5 Mays 1977nin gazetesinde olaylarn Maocular tarafndan karld polis aklamalarna dayal bir kesinlikle belirtilmi. Birinci sayfada polisin daha ldrlmesi sonrasnda polisin cenazelerin kaldrld srada yapt aramalar haberletirilmi. Polislerin ldrlmesine Yeter artk, bu polisler de vatan evlad balyla ve hastanede yatan polis fotorafyla tepki veren bir haber dzenlenmi. 6 Mays 1977 gnl gazetede Maocularn sahte semen kartlar hazrladklar haberi veriliyor. 7 Mays 1977de ise toplum polisinin olaylar bitsin diye kurban kestii haberi verilmi. 1 Mays 1977 ncesindeki bir haftadan 7 Mays 1977ye kadar geen onbe gnlk sre iinde yer alan ii olaylaryla ilgili haberlere bakldnda 41 haberin 15i, evresinde olumsuz ierikli haberlerin yer ald bir balamsallk iinde dzenlendii belirlenmitir. zellikle 1989 ylnn 1 Mays olaylar iin de tarihsel bir gnderme an olmas nedeniyle, 1977 ylnn 1 Mays olaylarnn temsili ve bu olaylarda ii snfnn kimliinin olumsuzluklarla nasl yklendii nemlidir. Olaylarn ncesindeki nisan ay incelendiinde, bu ay boyunca yaynlanan haberlerin Trk-in seimlerde hangi partiyi destekleyeceini, renci atmalarn, polislerin vurulmalar ve banka soygunlar, baz tketim ve sanayi rnlerindeki ktlklar, lkenin iinde bulunduu ekonomik durumu, farkl i kollarndaki sendikalarn grevlerini konu edindii belirlenmektedir. Bylesine gerilimli bir dnemde 1 Mays kutlamalarnda kan olaylar, iilerin ve zellikle de DSKin basiretsizlii, kt niyetliliine ilikin tespitlerin, ar sol gruplarn sisteme, hatta kendi grlerine yakn kesimlere ynelik tehditlerinin ne karlmasyla birletirilen, son derece eletirellikten uzak; akl ve mant kullanarak olaylarn aslnda kimlerin iine yarayabileceinin sorgulanmasndan kanarak sadece duygular harekete geiren dramatik bir haber dili ile sunulmutur. Duygularn seferber edilmesi, Giddensn belirttii gibi kolektif kimliin kurulmasyla son derece ilikilidir (aktaran Schlesinger, 1994: 280). Bu haberlerle, dnemin temel siyasal kartlklar olan sac/solcu, devrimci/lkc kartl

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

231

yerine sol siyasi gre sahip olanlarn kendi arasnda kartlklar kurulmaya allmtr. Daha ilk gnk haberlerde silahl saldry gerekletirenlerin ar sol Maocu veya Leninist gruplar olduunun herhangi bir kaynaa dayanmakszn tesbit edilmesiyle, olayn faillerinin de kurbanlarnn da solcu olduklar sabitlenmi oluyordu. Yaratlan tm vahetin sorumlu failleri solculard. iler ve zellikle DSK ise, tm uyarlara karn mitingi kontol edememesiyle Trkiye tarafndan bir baka gzle grlmeyi hakediyorlard (2.5.1977, sayfa 1). Dolaysyla kurulan kolektif kimlik iinde sac kimlii bulunmamaktadr! Gerek saldry yapanlarla, gerek saldrya urayanlarla birlikte topyekun bir solcu kimlii, hem kurban eden hem de kurban edilen olarak, iddet ynelimli, barsever olmayan, bir mitingi bile kendi anlamyla gerekletiremeyen kolektif bir kimlik olarak kurulmaktadr. Bu kolektif kimliin dolayl kuruluu dnda daha dorudan ve adlandrarak kurulan kimlikler ise annelerve ocuklargibi daha bireysel kimlie yakn olanlar ile retmenler ve polisler in vurgulanmasyla kurulan mesleki yerlemlerin toplumsal anlamna dayal kimliklerdir. Bu anlamlar, retmenlerin gen kuaklar eiterek topluma verdikleri hizmet ile polislerin yurttalarn olmasa da lkenin gvenliini salayarak verdikleri hizmetlerin kutsallndan kaynaklanmaktadr. Annelere yazktr, ocuklara yazktr, retmenlere ve rencilere yazktr, polislere-askerlere yazktr (onlar vatan evladdr, 5.5.1977, sayfa 1) hatta arabalara, dkkanlara yazktr ancak iilere pek o kadar yazk deildir sanki...nk o gn olaylarn kaca ihbar edilmesine karn, 1 Mays kutlamakta diretmiler, bu sonucu biraz da onlar hazrlamlardr. Yani olaylarn dorudan failleri ar sol gruplardr, dolayl failleri ii snfdr. Olaylarn meknsallna bakldnda, Taksim meydannn, yine kamunun olan ve iiler iin geici bir mekn olan bu ak alann, sonraki yllarda bir daha Taksimde 1 Mays kutlamalar yaplmasn engelleyecek lde kapatlaca gzlenecektir. Taksim, bakaldrnn, olaylarn, kontrol edilemezliin simgesi olarak yalnzca ii eylemlerine deil, baka toplumsal hareketlere de bu tarihten itibaren geit vermeyecektir. c) Bahar 1989 eylemlerinde ve 1 Mays olaylarnda ii kimlii 1989 ylnn mart ayndan balayarak bahar aylar boyunca younlaan bir eylem dalgas, ii hareketinin tarihi iinde 1980 sonras ortaya kan ilk eylem dalgas (Yazc, 1996) en sert ve radikal olmasa da en yaygn (Akkan, 1990) eylemler olmalar nedeniyle nem tamaktadr. Gerek ii cretlerinde parasalc politikalarla birlikte gerekleen hzl erime, 1989 baharnda sregiden ve cretlerin arttrlmas talebiyle snrl kalan ii eylemleri iin gerekli meruiyet zeminini oluturmutur. Bu meruiyet zemini, dnemin zal babakanlndaki hkmetinin icraatlarndan honutsuz kesimlerin genilemesi ve zellikle de yeni

232

LER DURSUN

eylem biimlerinin ortaya konmasyla olduka salamlamtr. stelik 1980 ncesi siyasal iktidarlarla kurulan iyi ilikiler erevesinde gtrlen ve iileri etkin mcadelenin dnda tutmaya alan sendikaclk pratii de 1980 sonrasnda farkllamak zorunda kalarak, siyasal iktidarlarn politikalar ile atmak ve en azndan iilerin gcn ortaya koyan bir anlaya brnme yoluna girmiti (Beeli, 1993). Hibir siyasi partinin (rnein Demirel ve nnnn destek verici beyanatlar dnda) bu eylemlerde etkin ve katlmc destei gereklememitir. Ayrca ortada grnen tek sendika olan Trk- de, neredeyse eylemleri abucak sona erdirme yolunda bir tutum izlemekle eletirilmektedir (Akkan, 1990). O dnemin yaygn anlayna gre, bahar eylemleri, kendiliinden bir rgtlenme biimi olan iyeri komitelerinin organize edici gcyle gerekleen kendiliinden hareketlerdir (Akkan, 1990). Hrriyet gazetesinde eylemlerin ve ii snf kimliinin temsiline bakldnda u temel zellikler ayrdedilmektedir: 1- 1 Mart 1989 ile 20 Mays 1989 tarihleri boyunca gazetede yer alan 122 ii eylemi ve iilerle ilgili haberin 58i birinci sayfada yer almtr. 2- zellikle grsel orjinalite de ierecek ekilde organize edilen ii eylemleri, fotoraflaryla birlikte ilk sayfada yer almtr. 3- Ayn dnemde rencilerle polis arasndaki atmalar da, ii eylemlerinin toplumsal balamn oluturan, ve dolaysyla ii haberlerinin metinsel yerleminde de evre haberler olarak kullanlan haberler olarak dzenlenmilerdir. Bu ynyle 1989 eylemlerinin balam, 1977 ylndaki 1 Mays olaylarnn metinsel balamyla benzemektedir. Buna ek olarak metinsel balamn bir baka gesi, yasad sol rgtler ve zellikle de Dev-Sol ile ilgili haberlerin evre haber olarak kullanlmasdr. Ancak sol terrizm, renci hareketlerine ilikin haberler dolaymyla ii snf eylemleri iin balam oluturmaktadr. Yani sol terrizmle ilgili haberler renci hareketlerinin, renci hareketlerine ilikin haberler ise ii eylemlerinin metinsel balamn kurduundan, sol terrizm haberleri, dolayml bir ekilde ii snf haberlerinin metinler aras balamnn kurucu gesi olmaktadr. i snf eylemliliinin sunuluunda, metin iinde dorudan kurucu haberler ise PKK terryle ilgili haberlerdir. Bu, PKK terryle ilgili haberlerin, ii snf eylemleri ierikli haberlerle yakn verildii anlamna gelmektedir. 4- Cinayetler, soygunlar, atmalar, komu lkelerle olan sorunlar, zam haberleri, mahkeme haberleri, ve eriat gsteriler ve trban eylemleri gibi haberler ise, tpk 1977deki haberler gibi, ii eylemlerinin metinsel balamn oluturan olumsuz ierikli haberler olarak yerletirilmitir. 5- i eylemlerinin toplumsal meknlarna bakldnda, bunlarda da farkllama, eitlenme gzlenmektedir. Sendikalar tarafndan greve gitme kararnn alnmasyla allan iyerleri, fabrikalar eylem meknlarna dnmektedir. Ancak bu teden beri varolan bir eylem mekndr. Ayrca iba yapmama, ge i-

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

233

ba yapma da fabrikalar eylem meknna evirmitir. Eylemler iinde plak ayakl yryler, oturma eylemleri de bulunduundan sokaklar ve caddeler de eylem meknlardr. Toplu halde viziteye karak i aksatma eylemleri nedeniyle hastahaneler de eylem meknlarna dnmtr. Yardm fonundan fakirlik yardm almaya gidildiinde, bu kurum da bir eylem mekndr artk. En nemlisi ve orijinali de sakal brakma, byn yarsn kesme, kefen giyerek yakaya karanfil ilitirme, konumayp-duymama ya da lm orucuna balama gibi eylemlerle iiler kendi bedenlerini, bir tr eylem yeri/alan olarak kullanmlardr. Bundan baka, ii sendikalar bakanlarnn hkmet yeleri ve babakanla anlamazl zmek iin biraraya geldikleri meknlardan bahsedilebilir. Bir masa banda gerekleen bu grmelerde, sokaklar dnda ii hareketinin daha prestijli meknlarda kendi rgtlerinin bakanlar dolaymyla kaale alnmas szkonusudur. Haberlerde bu ekilsel olarak kapal ancak mzakereye ve iiye ak meknlarn fotoraflanmas, hareketin meknnn zenginlemesinin bir baka rnei olarak okunabilir.14 6- Kadnlarn bahar eylemlerinde ana ve bac kimliiyle deil de ii kimliiyle temsil edildikleri gzlenmitir. Eylemci ii kadnlar erkek gibi dirler ve az diye bararak toplu viziteye kmaktadrlar (12, 13, 20 Nisan 1989). Yani erkek ii snfnn iinde kadn ii kimlii ile kurulmaktadrlar. zellikle bu haberlerde, farkl kimliklerin birarada temsil edilmesinin ilgin rnekleri belirlenmitir. Bu haberlerde kadn iilerin cinsiyete ilikin kimliinin, ii kimliinden biraz daha vurgulu olarak temsil edilmesi szkonudur. Buna ek olarak ii elerine destek vermek iin kadnlarn yapt eylemler szkonusudur. Bu eylemlerde kadnlarn kimlii, ekonomik yaamda ald yerle deil, aile iindeki konumundan hareketle temsil edilmektedir. Aslnda bo tencerelerle eyleme katlmalaryla kadnlar, aile hiyerarisindeki geleneksel yerlerini kimliklerinde ne karmaktadrlar. 7- Blent Ecevitin bar, pasif Gandhi direnii olarak tarif ettii trden olan, reaksiyoner olmayan ve iilerin hem kendilerini hem eriebildikleri btn meknsallklar birer ifade ve kolektif kimlik kurma alan olarak deerlendirdii orijinal eylemlerde slogan atarak szl bildirimde bulunmaktan baka , yaznn kullanlarak taleplerin dile getirilmeye allmas da nemlidir. Yaznn mitinglerde pankartlar tama eklindeki kullanm dnda, iilerin bir oturma eyleminde vcutlaryla az diye yazmalar ya da, zaln kendi dertlerini anlamas iin ngilizce we are hungry yazl rozetlerle yrmeleri bunlara rnek gsterilebilir. 8- Bir yandan da iilerin eylemlerinin gndelik yaam aksatan sonular haberletirilmektedir. Bu tr haberlerin, eylemin meruiyet zemininin ve top14 Bunun nemine iverenlerin televizyondaki temsiliyetleriyle balantl olarak ileride deinilecektir.

234

LER DURSUN

lumsal desteinin olmad dnemlerde (rnein Ankarada belediye iilerinin p toplamaylarnn haberletirildii gibi) eletirellik dozu yksek olarak kurulmas da szkonusu olabilirdi ancak bahar eylemleri sresince bu habercilik tutumuna fazla rastlanmamtr. 9- 1 Mays olaylarnn temsili ise 1977 ile karlatrldnda belirgin farkllklar gstermektedir. ncelikle 1 Maysn nasl kutlanacana ilikin sol iinde iki farkl konum olumutu. Devletin 1 Mays komnizmle ilgili ve yasaklanmas gereken bir olay olarak gren yaklamna gre kendini konumlandran izgi, 1 Mays girilmesi yasak olan yere girmek olarak tanmlayarak, eylemin atmac karakter tayacan belirlemiti. ilerin de dahil olduu ikinci izgi ise, Taksim meknn gndeme getirmeden 1 Mays baka bir yerde bir enlik olarak kutlamay tasarlamaktayd. Sendikalarn 1 Mays ncesinde, o gn ii bayram olarak enliklerle kutlamak, siyasi partilerden SHPnin ise bu kutlamalara destek vermek ynndeki aklamalar, aslnda 1 Maysn toplum gzndeki bulank imgesini ortadan kaldrarak, onu, ii eylemlerinin toplumdan kazand meruiyetten paylandrmakt. Hkmet ise 1 Mays kutlamalarnn tm biimlerine kar ktlar ve ortam iyice gerilimli hale getirmeye altlar. Hkmeti desteklemekten basnn da vazgemesine karn gerilim, gvenlik gleri iinde younlamt. Basnn iktidara ynelik olumsuz tutumunun, 1 Mays olaylarnda hkmetin sorumluluunu ne karmalaryla sonulandn sylemek, haber dili iinde egemen sylemin kuruluunun inceliklerini karmaya yol aabilir. rnein 1 Mays 1989 gn, ilk sayfada Eylem deil, enlik olacak balyla ncelenen 1 Mays, onaltnc sayfada, Dnn 1 Mays Yaras manetli yarm sayfalk haberle gemie atfta bulunulmutur. Bu haberde kullanlan drt fotorafla, 1 Mays 1977 Taksim olaylarnn ierdii iddet hatrlatlrken, metinde de 1 Maysn ieklerle kutlanan bir bahar bayram m, iilerin dayanma gn olan ii bayram m olduu ya da hibiri olup olmad konu edilerek, 1 Mays sorunlatrlmaktadr. Ertesi gnk haberlerde, Tetik eken Eller Krlsn maneti atlarak, ve kz gstericilerin salarndan srklenmesine kar haberlerle polisin tutumu eletirilmektedir. Ancak haber metninde 1 Mays kutlamaya gelenlerin korsan gstericiler olduu, zaten Ankarada da birka kk grubun gsteri yapt, gsteri yapanlarn sendikalar ve siyasi partiler olmamas dolaysyla eylemlerin meru olmad vurgulanmaktadr. sayfadaki haberde ise bir kiinin polis tarafndan ldrlmesinin Yek Gulan + stanbul Polisi= te Sonu manetinde de belirtildii gibi hem etnik blclerin hem de polisin panik tutumunun sonucu olduuna iaret edilmektedir. Bylece 1 Mays olaylarndaki iddetin, ii snf hareketinden kaynaklanmasa da bu kez Krt etnisitesinin blc eilimleriyle ilikisi kurulmaktadr! 3 Mays aramba gnk ilk sayfa haberinde bu iliki, daha aktan ifadelendirilmektedir. Vurulan marangoz, Krt tahrikine

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

235

kaplm ve lmtr. Gsterilerde Krte pankartlarn yer almas da zaten tertibin rengini aa vurmaktadr. Polis zerinde durulmasnda ise, gazetenin muhabirinin polisten yedii dayan bir tr rvan gibi grlmesi pek de yanl olmaz. nk polise ynelik benzer bir eletirel tutum, ancak zel televizyon kanallarnn muhabirlerine, toplumsal eylemlerde polis tarafndan dayak atldnda belirginlemektedir. zleyen gnlerde dzenlenen haberlerde ise katil kurun kayp balyla, lme yol aann aslnda polis deil bir kurun olduu bildirilmekte (!) bylece polis, lm atnn faili olarak da ortadan kaybedilmektedir! Yine de frsat ortaya kmken Avrupa polisi ile karlatrmalar yaparak , Kemik kran polis istiyorlar manetleri atarak, polise ynelik eletirel tutum biraz daha kapsaml ilenmi ve Trk polisinin iddetsever kimlii vurgulanmtr. Polis kimliinin daha ok olumsuzlanarak kurulmas ise, 1989 1 Maysn 1977 1 Maysndan ayrdedici zelliklerindendir. d) 3 Ocak 1991 Genel Grevi ve ii kimlii Trk-in nderliini yapt ve dier sendikalarn da katkda bulunduu bu grev dalgas, dnemin siyasi iktidar olan ANAP ihtilal hukukunun almas iin zorlamay hedef alan ve bu niteliiyle dnm noktas olarak grlen bir eylem srecidir (Yazc, 1996). Bir yandan da gemi yllarda ortaya kan cret kayplarnn telafi edilmesini amalyordu. Bu dnemde, yasal dayana olmamasna karn youn kamuoyu desteine sahip bir hareket olarak Zonguldak grevi ve yrynn, kolektif hareketlerin tayabilecei zelliklerin balcalarn yanstt belirtilmektedir (Lainer, 1991). Lainerin belirttiince, 1950lere kadar Trkiyenin en byk ve nemli iletmesine sahip olmasna ramen, lkenin kalan ksmndan tecrit edilmiesine yaayan, byle yaamas iin kendisine zel bir rejim uygulanan bu blge ve halk... blgesiyle snrl dnebilme ufkunu ap, sorunlarn lke gndemine sokmaya ve bu btnlk iinde zm aramaya karar vermiti (Lainer, 1991:7). Turgut zal tarafndan yaplan maden ocaklarnn kapatlaca tehdidi de, yre halknda mcadele duygusunu uyandrmt. Kolektif kimliin, retim ilikilerindeki konumdan kaynaklanan kuruluu, duygulanmlarn seferber edilmesiyle harekete geiyordu. Ancak bu kolektivite, fkesini reaksiyoner tavrlarla gsteren bir kitle deil, ekmek kaplarnn kapanaca tehdidini almalarna karn neredeyse neeli, espri ykl sloganlar reten, coku ve kararllnn younluunu kaybetmeden davranan gayet rgtl hareket eden bir kitleydi. Bu eylem srecinde de kadnlarn kimliksel olarak temsil edildikleri gzlenmitir. Kmr iilerinin eleri, caddelerde oturma eylemi yaparak destek verdiklerinde, ya da Genel Maden Sendikas Bakan emsi Denizer, eine destek verdiini beyan ettiinde, cinsiyete dayal kimlikleriyle olduu kadar, belki de

236

LER DURSUN

ondan daha fazla anne, e gibi aile ilikilerinden kaynaklanan kimlikleriyle ne karlmaktadrlar . Buna ek olarak iilerin ocuklar da grevde babalarna destek olacak eylemsellikleriyle, iilerin baba kimliklerini dolayl olarak kurmulardr. ilerin aile babas kimliinin, baka haberlerde de vurguland belirlenmitir (5.1.1991). i eylemiyle ilgili gelimelere ilikin haberler, yine Dev-Sol gibi terrist politik kolektif kimliklere ilikin haberlerin evresine konulandrlmaktadr. Bylece, iiler ile sol politik konum arasndaki ilikisellik, yine olumsuzlanarak ve bu tr haberlerin konumsal yaknl dolaymyla kurulmaktadr. Grevdeki iilerin eylem mekn ise caddeleri , sokaklar ve madenleriyle tm Zonguldaktr. Bu eylemde de, grev gn gndelik hayatta nelerin aksayacann konu edildii haberler eylemi eletirmek balamnda deil ancak bilgilendirmek amacyla dzenlenmi grnmekte. Eylemin Ankaraya doru yry blmnde, iilerin ellerinde tuttuklar Trk bayra ve Atatrk erevesi ile, lkeye ve devlete kar deil, hkmete ve ankayaya kar olunduu simgeletirilmektedir (4.1.1991). Yaplan genel grevin arbal uyar olarak adlandrlmas, herhangi bir taknlkta bulunmadan protesto yapldnn belirtilmesi, iilerin birlik- beraberliine yani kolektivitesine gazetenin olumlu deerler atfetmesi olarak yorumlanabilir. Bu eylemler ilgili haberlerde iiler sadece kalabalk ynlar olarak deil, tek tek, eylemden bitkinlemi ancak kararl bir hak arama mcadelesi iindeki kiiler olarak da kimliklendirilmilerdir (6.1.1991). zellikle 1990 sonras ii ve memur eylemlerinin allageldik grntsn oluturacak olan halay ekmeler ve oyunlar, yine bu yryte gzleniyor; iilerin cokulu yz, bylece biraz da olsa basnda belirebiliyordu. Yrydeki iiler, serinkanl, disiplinli, kararl ve cokulu bir kolektivite olarak temsil edilirken, gvenlik gleri de tahrikten kanmalar nedeniyle duyarl, saduyulu olarak temsil edilmektedir. Polisin- askerin eylemci iilerin karsndaki tekilik konumlarn igal etmedikleri, bizzat sendika bakannn onlara canlarmz, kardelerimiz demeleriyle belirginlemitir. Burada ii snfnn kimliinin kendisine gre kurulduu tekilik konumunu, mevcut hkmet ve Cumhurbakan igal etmektedir. Cumhurbakan zaln iileri zorbalkla ve insafszlkla sulamasna karn, bu geler, yry eyleminin nitelii ve hkmetin toplumsal iktidarn yitirmesinden dolay, ii kimliine eklemlenememitir. Mengen yaknlarnda kurulan barikat amayarak geri dne geen iiler, sonraki gnlerde de aileleriyle bulumalarnn konu edildii haberlerde hem ii hem de baba kimlikleriyle temsil edilmilerdir. Btn eylem ve yry boyunca 56 ii haberinden zellikle ilk sayfada yer

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

237

alan ii haberlerinin metinsel balamn, yine cinayet, soygun, iddet, crm, Krfez gerginlii gibi olumsuz ierikli haberlerin oluturduu sylenebilir. Eylemliliin nn tarafndan bir halk hareketi olarak tarif edilmesine karn (05.10.1991) alma Bakan mren Aykut tarafndan ise bir isyan olarak nitelendii (07.01.1991), meruluu ve yurt iinden ve dndan grd destek bakmndan halk hareketi kimlii kazand sylenebilir. e) Televizyon haberlerinde ii snf kimliinin temsili zerine genel bir deerlendirme 1990 ylndan balayarak oalan ticari televizyon kanallarnn haber bltenlerinde, ii snfnn temsiliyeti asndan, 1970lerden itibaren basnda gelitirilen temsil kodlar, gerek grsel gerekse szel dili iinden kullanlmaya devam etmektedir. 1994 ylnn kitle eylemlerinin, gerek cret artlar talebleri gerekse zelletirme kartl konularnda younlat sonbahar aylarnda Atv, Show Tv, Star Tv ve Kanal 6da yer alan ii eylemlilii ile ilgili haberlerde ve son olarak 8.12.1997 tarihinde balayan sendikal haklar talebindeki DSK yryn ieren haberlerde u ortak zellikler saptanmaktadr: 1) Balamsal olarak, ii haberleri, PKK, Dev-Sol gibi terr rgt ile ilgili haberlerin ncesinde veya sonrasnda sunulmaktadr. PKK hem iimizdeki hem de dmzdaki tekiler olarak kimliklendirildiinde, bu terr rgtlerine ilikin haberler dolaymyla, iiler de iimizdeki tekiler olarak kimliklendirilmektedir. Bir sol terr rgt haberiyle bitiik olarak verildiinde, sol terr, iimizdeki teki olarak irenletirildii iin ii kimlii de bu haberler dolaymyla irenletirilmektedir. 2) Ya da cinayet, kazalar, hastalklar, atmalar, iddet eylemleri, mahkemeler, kt hava koullar gibi olumsuz ierikli ve nitelikli haberlerin ncesinde veya sonrasnda sunulmaktadrlar. Bylece bu tr haberlerin ierdii kan, gzya, aresizlik, iddet gibi geler dolaymyla, ii eylemi gibi olumlu ierikli bir eyleme ilikin bir olumsuzlama yaratlabilmektedir. 3) i eylemlerindeki halay ekmek, alkl yryler dzenlemek gibi neeli protesto biimleri, haberlerde mutlaka yer almaktadr. i eylemlerinde, iddet iermeyen bu karnavalms hareketlilik grselletirilerek eylemin ne iin ve kimler tarafndan gerekletirildii, ierii/konusu boaltlabilmektedir. 4) ilerin eylem meknlar caddeler, sokaklar olmakta; buna karlk iadamalarnn kolektif bir kimlik olarak haberlerde temsil edildikleri meknlar, lks otellerin toplant salonlar, kahvaltl toplantlar, gsterili ve kapal meknlar olarak iilerin temsiliyet meknlarndan farkllamaktadr. Meknsal temsiliyetteki bu farkllk, iadamlarn daha prestijli bir toplumsal konuma yerletirmektedir adeta. 5) Younlaan eylem dnemlerinde televizyon haberlerinde kimi kez, tek tek

238

LER DURSUN

iilerin ve onlarn geim artlarnn/yaamlarnn konu edildii haberler de kurulmaktadr. i, bu tr haberlerde zor koullar altnda yaamasyla konulatrlmakta, bylece aslnda geni bir kolektiviteye yani ii snfna ait kkl sorunlar bireyselletirilerek (bireysel sknt gibi ele alnarak) somutlanmaktadr. Sonuta sorunlarn toplumsal/ekonomik balamlar, biraz da o kiinin dramnn ardna gizlenebilmektedir. 6) Haber ieriklerinde tr biz ve onlar ayrm kurulmaktadr: 1- Sendikal haklar talebini, cret artlarn ieren miting/yry gibi eylemlerde dlamalar hkmet (btn hkmetler) ve iiler olarak beliriyor. 2- Ayn konulu i brakma, i yavalatma eylemlerinde ise yaplan eylemden dolay zarar grd ne srlen geni halk kesimleri/toplum ile memurlar/iiler arasnda bir kartlk ilikisi kuruluyor. rnein PTT, Belediye iileri eylemleri. O zaman iilerin tekiletirilmesi daha belirgin ortaya kyor haberlerde. 3- Bir iyeri igali veya daha kat ii eylemlerinde, biz ve onlar ayrm iiler ve giriimciler arasnda kuruluyor. Bu tr haberlerde kullanlan terrist/anarist gibi kelimelerle, ii snfnn 12 Eyll ncesi ve o dnemdeki tekiletirilmesine gndermelerde bulunuluyor ve bir ekilde srdrlyor bu tekiletirme.

V. Sonu: Emek, i, zgrlk ve temsiliyet!

1970lerin yaygn ii sloganna bu mdahale, aslnda temsiliyetin, ii snf kimliinin srekli oluumunda dier kadar nemli hale geldiini vurgulamaya yneliktir. Temsil nosyonu, siyasi kuramn ve siyasi pratiklerin dayana olmay srdrdke, siyasi-toplumsal pratiklerin, eylemlerin, ifadelerin belirli karlarn gstergeleri olarak dzenlenmesine ve okunmasna devam edilecektir. Kolektif kimliin oluumunu dinamik bir sre haline getiren toplumsal-siyasal eylemliliklerin medya dolaymyla temsili, (ister kar temelinde tanmlansn isterse ifade edici olarak kavransn) bu kimliklerin oluumuna da bir mdahaledir ayn zamanda. Medya, Thompsonun belirttii gibi egemenlik ilikilerinin srdrlmesinde anlamlarn hareketlendirildii bir alandr. Szkonusu anlamlarn baat bireyler ve gruplarn lehine harekete geirilmesi, toplumsal ilikileri belirli durumlarda kurmaya ve korumaya hizmet eden sembolik biimler tarafndan belirli anlamlarn ina edilmesi ve tanmasdr (Thompson, 1990:72-73) Egemenlik ilikilerinin srdrlmesi iin belirli sembolik ve dilsel gstergelerin anlamlarn rgtlenmesi ve hareketlenmesi mcadeleli bir sretir. zellikle medya iinde gerekleen temsiliyetler bu mcadeleyi olduka sorunlu klmaktadr. Medya araclyla temsil edilme, ge modern toplumda kolektif kimliin teki kolektif kimliklerle srekli bir etkileim iinde olmasna da yol amaktadr. Bu etkileim alanlarnn ve temsiliyet srelerinin kimliklerin gr-

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

239

nmn gl klabilme ya da zayf gsterebilme potansiyeli vardr. Medyann kolektif kimlikler zerinde dntrc olup olmad baka almalarn konusudur. Burada nemli olan, ii snf kolektivitesinin temsil edili kodlarnn analitik blmde aklanan zellikleridir. i hareketlerinin medyada nasl temsil edildikleri, temsil edilmenin nicel ltlerinin (haberin sresi/alan, grntl olup olmad, belirli bir zaman diliminde ka kez haberletirildikleri gibi...) de yetersizliiyle birletiinde, ii kolektivitesi asndan son derece olumsuz bir durum yaratmaktadr. Trkiyede ii snf rgtlenmelerinin kendi dndakiler ile kuracaklar rgtsel ittifaklar yoluyla yeni eylem stratejilerini gelitirmeleri medyada temsiliyetleri asndan yukarda sergilenen handikaplarn ksmen de olsa almasna olanak salayabilir mi? Bu soruna yant ararken hatrlanmas gereken iki nemli nokta vardr: ncelikle, arta el koyan farkl snflar arasnda devletin denetimi iin kurulan istikrarsz ve geici koalisyonlar, ideolojik anlam mcadelesi srecine de uzanmakta ve etki etmektedir. Yaadmz toplumda, anlam retimini belirleyen balam, bunun kapitalist bir sistem ve snfl bir toplum olduudur. kincisi ise, medya yaadmz toplumsal gerekliin bir parasdr. Bundan dolay baz kez mcadeleli ve elikili baz kez ynlendirilen ve kapal anlamlandrma pratikleri iinden, ounlukla egemen/baat snflarn lehine gereklii ina eden ve tanmlayan bir dolaymlaycdr. Bu manzarada ii snf iin varolmay srdren en nemli avantaj, medyann toplumsal yaamn nasl temsil edileceini belirleyebilmesine ramen, bir toplumsal kategorinin/kimliin temsiliyetini btnyle dlamasnn mmkn olmaydr! (Aronowitz, 1992: 195). Trkiyede bu adan da farkllklar gsteren durum, baka almalarn konusudur.

KAYNAKA
Akkan, Engin (1990) Bahar Eylemleri ve yeri Komiteleri, Birikim, say 14, ss. 32-36. Argn, kr (1992) Neo-Marksist Snf Analizinde Weber Hayaleti Birikim, say 36, ss. 19- 31. Aronowitz, Stanley (1992) The Politics of Identty: Class, Culture, Social Movements, Routledge, New York. Barry, Norman. P (1989) Yeni Sa, (ev.) Cevdet Aykan, Bask: Yeniehir, Ankara. . Baer, Erturul (1992) Sol Hareket ve Sendikal Tasavvur, Birikim, say 42, sayfa 56- 59, Birikim Yaynlar, stanbul. Belsey, A. (1994) Yeni Sa, Toplumsal Dzen, Yurttalk Haklar, (ev.) H.eren, Mrekkep, 1, ss. 3-13., Beeli, Mehmet (1993) i Snf ve Sendikal Hareketin Gncel Sorunlar, Birikim, say 53, ss. 46- 51. Bora, Tanl (1990) Yeni Toplumsal Hareketlere Dair Notlar, Birikim, say 13, ss. 49- 53. (1989) i Snfnn Lokomotifi Harekete Geerken, Birikim, say 6, ss. 39-45. Boratav, Korkut; Aksoy Asu; Savran, Sungur (1994) Trkiye Ekonomisinde Yapsal Deiim ve Trkiyede Egemen Snflar, Alan Yaynclk, stanbul.

240
Boratav, Korkut (1990) Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, Gerek Yaynevi, stanbul. (1995) Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm, Gerek Yaynevi, stanbul.

LER DURSUN

Bottomore, Tom (1993) Marksist Dnce Szl, ev. Mete Tunay, letiim Yaynlar, stanbul. Burton, G. (1995) Grnenden Fazlas: Medya Analizlerine Giri, (ev.) N. Din, Alan Yaynclk, stanbul. Connolly, William E. (1995) Kimlik ve Farkllk, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Demir, Trkay (1989) Sosyalist deoloji ve i Snf, Birikim, say 7, ss. 34- 40. Eagleton, Terry (1996) deoloji, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Erdoan, Necmi. (1994) Metinleraraslk, Hegemonya ve Siyasal Alan, Toplum ve Bilim, 63, ss. 40-57. Elliot, P Murdock, G.; Schlesinger, P (1986) Terrorism and the State: A Case Study of the Discour.; . ses of Television. ss.264-286. (der.) Collis, Curran, Garnham, Media, Culture and Society iinde, Sage, Londra. Fiske, John (1987) Television Culture. Routledge, Londra ve New York. (1989) News, History and Undiciplined Events. Routledge, Londra ve New York. (1990) Introduction to Mass Communication Studies. Routledge, Londra ve New York. Frank, Andre Gunder ve Fuentes, Marta (1990) Toplumsal Hareketler zerine On Tez, Birikim, (ev.) A.Grata ve T. Bora, say 16, ss. 29- 41. Geray, Haluk (1995) Kreselleme ve Masa st Smrgecilik, Mrekkep, 3. Goldstein, Jonah ve Rayner, Jeremy ( 1994) The Politics of Identity in Late Modern Society, Theory and Society, cilt 23/3, ss. 367- 384. Gouldner, Alvin ( 1978) New Class Project I, Theory and Society, cilt 6/1, ss. 153- 203. (1978) New Class Project II, Theory and Society, cilt 6/3, ss. 343- 389. Glasgow University Media Group (1982) Really Bad News, Writers and Readers, GB. Glasgow University Media Group (1980) More Bad News, Routledge, GB. Hartley, J. (1982) Understanding News. Routledge, Londra ve New York. Hirsch, Joachim (1992) Fordism and Post- Fordism:The Present Social Crisis and its Consequences, Post Fordism and its Social Form: A Marxist Debate on the Post-Fordist State iinde, (der.) Werner Bonefeld & John Holloway, Hardcover. Kanar, Haim (1997) Trkiyede Snflarn Dn, Bugn, Yarn, Doruk Yaynlar, Ankara. Keyder, alar (1989) Kriz ve i Snf, Birikim, say 2, ss. 13- 18. Laclau, Ernesto (1989) Snf Sava ve Sonras, Birikim, (ev.) A.zkan, say 5, ss. 24- 27. Lainer, mer (1989a) Yeniden Sosyalizm ve Sosyalizmde Devrim, Birikim, say 1, ss. 19-33. (1989b) Devrimci Sosyalizmin Gndemi, Birikim, say 2, ss. 8-12. (1991) Zonguldak Olay ve i Hareketinde Siyaset, Birikim, say 21, ss. 5- 11. (1992a) iddet ile Ekonomi likisi, Birikim, say 38/39, ss. 30- 37. (1992b) i Snf ve kinci Sanayi Devrimi, Birikim, say 41, ss. 8-15. Larrain, Jorge (1995) deoloji ve Kltrel Kimlik, Sarmal Yaynevi, stanbul. Manza, Jeff ve Brooks, Clem (1996) Does Class Analysis Still Have Anything to Contribute to the Study of Politics?, Theory and Society: Symposium on Class, cilt 25/5, sayfa 717- 724. Miliband, Ralph (1989) Snf Siyaseti, Birikim, (ev.) A.Ekmeki- A.zkan, say 5, ss. 28-31. Morley, David (1978) Industrial Conflict and the Mass Media, Manufacture of News iinde (der.) S.Cohen ve J.Young. Sage, UK. Mller-Plantenberg, U. (1985) Kapitalizmin nc Byk Bunalmnn Tarihsel ve Siyasal Bir Yorumu, Kriz ve Neo- Liberalizm iinde, (der.) Ragp Zarakolu, Alan Yaynlar, stanbul.

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

241

Nalaolu, Halil (1989) Ernesto Laclau: Alternatif Bir Epistemoloji ve Politika, Birikim, say 7, ss. 41- 46. (1990) Sosyalist Eletiri ve Yeni Toplumsal Hareketler, Birikim, say 11, ss. 65- 67. ngen, Tlin (1995) Kapitalizmin Yeniden Yaplanmas ve Sendikalar, Yeni Marksizm ve Gelecek, say 5, ss. 9-57. zkan, Akdoan (1989) 1 Mays zerine, Birikim, say 2, ss. 71-72. (1990) Trkiye Solunda Trajik Dnya Anlay, Birikim, say 19, ss. 30- 33. zkazan, Alev (1997) Refah Devletinden Yeni Saa: Siyasi ktidar Tarznda Dnmler, Mrekkep, say 7. Peker, Blent (1991) Sovyetler Birliinde i Snf in Yeni Bir Balang: ktidar Mcadelesi, Birikim, say 31, ss. 50- 56. Pekin, Faruk (1989) 89 Bahar i Eylemleri zerine, Birikim, say 2, ss. 19- 24. Savran, Sungur (1994) Trkiyede Egemen Snflar, Trkiye Ekonomisinde Yapsal Deiim ve Trkiyede Egemen Snflar iinde, Alan Yaynclk, stanbul. (1992) Trkiyede Snf Mcadeleleri, Kardelen Yaynlar, stanbul Schlesinger, Philip (1994) Medya, Devlet ve Ulus, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Somers, Margaret R. (1994) The Narrative Constitution of Identity: A Relational and Network Approach, Theory and Society, cilt 23/5, ss. 605- 649. Snmez, Mustafa; Lainer, mer ve Savran, Glnur (1994) i Snfnn nc Rol: Teknoloji ve i Snfnda Deiim, Alan Yaynlar, stanbul. ahnazarov, Oleg (1990) Snf Mcadelesi zerine, Birikim, say 15, ss. 33- 40. aylan, Gencay (1994) Deiim, Kreselleme ve Devletin Yeni levi, mge Yaynevi, Ankara. Tekeli, lhan, Yldrm Ko, Yusuf Ik (1991) Yeniden Yaplanma ve Trkiye, Birikim, say 28, ss. 34- 48. Thompson, J.B. (1984) Studies in the Theory of Ideology, Polity Press, Cambridge. (1992) Ideology and Modern Culture, Polity Press, Cambridge. Therborn, G. (1989) ktidarn deolojisi ve deolojinin ktidar, letiim Yaynlar, stanbul. Trkdoan, Orhan (1998) i Kltrnn Ykselii, Tima Yaynlar, stanbul. Waters, Malcolm ve Jan Pakulski (1996) The Reshaping and Dissolution of Social Class in Advanced Society, Theory and Society: Symposium on Class, cilt 25/5. ss.ayfa 667- 691. Wolfe Arnold S. (1992) Whos Gotta Have t? Ownership of Meaning and Mass Media Texts, Critical Studies in Mass Communnication, cilt 9, No:3, s.261-276. Wright, Erik Olin (1993) Class Analysis, History and Emancipation, New Left Review, cilt 202, Aralk, ss. 15- 35. (1996) The Continuing Relevance of Class Analysis, Theory and Society: Symposium on Class, cilt 25/5, sayfa 693- 716. Yavru, rfan (1990) Sosyalist Hareket ve Siyasal Eylem, Birikim, say 12, ss. 17-21. Yazc, Erdin (1996) Osmanldan Gnmze Trk i Hareketi, Aktif Yaynlar, Ankara. Young, A. (1990) Appeals to valuelessness: Objectivity, Authenticity and the News Discourse. Textual Practice, cilt 4, say:1, ss. 38-52. Zaretsky, Eli (1995) Identity and Democracy: A Critical Perspective, Radical Democracy: Identity, Citizenship and the State, (der.) David Trend, ss. 140- 145.

242

LER DURSUN

The representation of working class identity in Turkish media: 1970- 1997

In this study, the main problematic is the representation of the Turkish working class identity in newspapers and tv news. The representation of the different identities, especially gender, ethnicity and religion identities are the most attractive issues in media studies in Turkey. Although working class identity deserves attention in media studies, there are some handicaps in studying it. Some of these reasons emanate from the theoretical decline of Marxism and the dissolution of communist systems, and some others emanate from unique determinants of Turkish social structure. After a brief conceptualizing of the working class and its continuing relevance in late capitalist societies, the working class position is problematized around identity politics. It is believed that in spite of the changes it experiences, working class still exists and the production relationship is the objective source of the class interests which gives its identity. Class identity is a process that is constructed and reconstructed by its own collective actions. Thus media, which is one of the main definers and mediators of dominant interests, becomes a location of collective identities by representing them. This study has two major arguments: first, Turkish working class is considered to be a tense political agent since the days it was represented in 1970s. Second, it is argued that the similar representative characteristics and codes are still utilized. In spite of all announcements of death by the new rightist ideology, Turkish working class is still a tense political agent in commercial media. This study aims to display how the class identity is represented and constructed in these processes. The method of this study isnt reception analysis but textual analysis. Using this analysis makes it possible to reveal how the working class identity is defined in relation with the other subject positions like students and bussinesmen- and social and political developments. Two materials are analyzed: A Turkish popular newspaper, Hrriyet, and the tv news of ATV, Show, Star, Kanal 6 and Kanal D. Three major working class demonstrations are examined: May 1st labor festivals, passive resistance actions and general strikes. In this study, first the including and excluding processes are discussed and

TRKYEDE SINIFI KMLNN MEDYADA TEMSL: 1970-1997

243

second, as the identity is constructed in specific spaces, these spaces or positions are mentioned. Considering spaces is necessary in examining the social spaces where the labor acts in, and the texts position in all the news bulletins. These positions of the news texts provide the context of the action. After these analyses the syntactic and lexical choices of news language is examined and major visual preferences are construed. It is argued that news is a ground for ideological struggle and hegemony. With this analysis what kind of world is constructed about working class identity is explored and decoded.

Literatr Eletirisi
Mete Tunayn Trkiyede Sol Akmlar zerine
Mete etik*

Mete Tunayn Trkiyede Sol Akmlar 1908-1925 incelemesi, kukusuz Trkiyede sol dnce zerine yaplm en nemli alma. Doentlik tezi olarak hazrlanan eser, 1967den itibaren drt bask yapt. Drdnc baskda (1991) belgeler ayr bir ciltte topland. 1992 ylnda ise bu almann 1925-1936 yllarn kapsayan ikinci cildi yaynland. Biimi ve ierii itibariyle ilk ciltten ok farkl olan ikinci cildin bu zelliklerinin zerinde ayrca durmak gerekecek. Bu yaz kapsaml bir literatr eletirisi olma iddiasnda deildir. Burada Tunay ve kitabnn dndrdkleri tantm/eletiri formatna uygun olarak verilmeye allacak. Tunayn almasndan nce Trkiyede solun geliimi zerine kan eser saysnn ok az olduu grlyor. Tark Zafer Tunayann ansiklopedik almas Trkiyede Siyas Partiler, dier rgtlerle birlikte sol partileri de ieriyordu. Bundan baka Tunaynkine yakn tarihlerde yaynlanan George Harrisin, anti komnist lhan Darendeliolunun kitaplar ile Kerim Sadinin almalar dorudan bu alana ait olarak ilk akla gelenler. Keza Fethi Tevetolu (1944 IrklkTuranclk davas san) ve eski solcu Aclan Saylgan (eski Trkiye Genler Dernei yesi ve 1951 Tevkifat san) gibi solun uzandaki kiilerin eserlerini anabiliriz. Trk sol gruplarnn ve yazarlarnn da bu tarihten sonra derleme ve kendi tarihlerine ilikin yaynlar oldu. Dier yandan kitabn yaynndan sonra sol eilimli tarihi ve aratrmaclarn bir ksm almalarn ksmen ya da tamamen bu yne evirdiler. Mete Tunayn 1982de ahin Alpaya syledii biz de hep Tark Zafer Hocann Siyas Partilerinden ktk szne benzer ekilde Mehmet Alkan, Orhan Silier ve hat(*) Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

245 t Zafer Toprak gibi yazarlarn sol tarihi zerine almalar bariz ekilde Tunayn kitabndan ilham alm olmal. Hatta Orhan Silier, Tunayn kitabnn belgeler cildine de alnan makalesinde (Dersaadet Amele Cemiyetleri ttihad, 1991, s. 72), Trkiyede Sol Akmlar, hipotezlerin dayandrlaca veriler bakmndan temel kaynak olarak grdn belirtiyor. Tunay ve eseri solun tarihi asndan ok ayr bir yere sahip. Mete Tunay, bilindii gibi, meslekten tarihi olarak yetimemitir. A.. Siyasal Bilgiler Fakltesinde dari ubeyi bitirdikten sonra ayn fakltede Kamu Hukuku ve Devlet Teorileri Krssne asistan olarak girmitir. Akademik rnlerini de, -eitli gazete ve dergilerdeki ok sayda popler siyas yazlar ve kitap eletirileri dnda-, doktoradan itibaren siyaset bilimi alannda vermitir. Bu alandaki almalar daha ok eviri ve derlemelerden oluuyor. Popper, Lipset, Sorokin, Bottomore gibi yazarlardan yapt nemli eviriler yannda, ciltlik Batda Siyasal Dnceler Tarihi / Seilmi Yazlar (ilk bask 1969) ve iki ciltlik Sosyalist Siyas Dn Tarihi (1970de tamamlanp 1976da baslm) derlemeleri hayli kaliteli editrlk ve eviri almalardr. Konunun uzman ve rencileri asndan yapt sistemli eviri hizmeti byktr. Tunay, teorik yk ar siyas teori eserlerini baaryla evirmesine ramen, benzeri bir sentez ve dnce tarihi denemesine girimez. almalar arasnda eviriler en byk ksm oluturmaktadr. O kadar ki, dediklerini tmyle benimsiyorum diye izah ederek Anatol Rapoportla Hans Reichenbachn makalelerini de, kendi yazlarn derledii Bilinecei Bilmek iine almtr. Aleaddin enelin 1982de yazdna gre, Tunay, bu yllarda, -herhalde en yeteneklilerinden birisi olduuTrk siyas teori hocalarnn yirmi yldan nce bir dnce tarihi yazamayacan sylemektedir. 1998e gelindiinde, Tunayn verdii sre artk dolmak zeredir. Ancak u anda geldii nokta, kaliteli evirileri srmekle birlikte, byle bir almann hazrlnda olduunu dnmemize fazla izin vermemektedir. Mete Tunayn siyas teori alanndan kopmamakla birlikte tarihe kayn, herhalde Trkiyede Sol Akmlar ile balatmak yanl olmayacaktr. Kitap, yazarnn akademik hayatnda bu bakmdan da ayr bir yere sahiptir. nszde Tunay, kendisini Trk solu zerinde almaya tevik eden kiinin Tahsin Bekir Balta olduunu sylyor. Dier taraftan, o dnemde Mete Tunay, Trkiye sosyalist hareketi iinde etkinlik gstermekte olan parlak bir akademisyendir ve solculuunun da phesiz bu konuyu semesinde etkisi bulunmu olmaldr. Boluklarla dolu tarihi zerinde almak; herhalde Trk solu iin byk bir hizmettir. Trkiyede sosyal bilimler ve siyaset alannda solun etkinliinin artt 1960larn ortalarnda, dil bilen (Rusa bilmemesi bir eksikliktir tabi), eski yaz okuyan, siyas dnce tarihine ve sosyalist dnce kltrne hkim olan ve siyas teori alanndaki gelimeleri yakndan izleyen solcu bir akademisyen olarak Tunay byle bir i iin en uygun kiidir. Gelikin tarih bilgisi ve pek ok yerde kendini gsteren aratrmaclk yetenei ve ahlk da en byk yardmclardr.

246 1908 ncesinde, aznlklar dnda, bir Trk sol dncesinin varlndan sz etmek zordur. Kerim Sadiden nakille bunlar on alt maddede sayabilen Tunay, almasn sol dnce aratrmas iin uygun bir dnem olarak, 1908 devrimi ile balatyor. lk ii rgtlenmelerinin, grevlerin ve ilk sosyalist partilerin ortaya kmaya balad 1908 sonras dnem, yine de bir dnce tarihi almasna imkn verecek malzemenin derlenmesi asndan eitli glkler tamaktadr. Yaynlar, rgtlenmeler, yarglanmalar ve sonular hakknda bilgiler gibi, pek ok noktada karlalan tkanklk nedeniyle, Tunay bazen bizzat bu konularn aratrclna soyunmak zorunda kalmtr. Belki de pr bir dnce tarihinin bariz zorluu karsnda, kitabn bal, rgtlenme ve eylemleri de ierecek genilikte bir kavram ile belirlenmi. Akm, hem bir hareketin ald rgtlenme, yayn vs. biimleri, hem de o hareketin tad dnceyi ierecek genilikte. almann adnda sol dnce deil de sol akmlar ifadesinin kullanlm olmasnn byle bir olanak salad kabul edilebilir. Mete Tunay kitabnn metnini drt bask boyunca temelde korumu. Sonradan ksa bir iki ekleme yapm. Sadece baz szckleri sonraki basklarda Trkeletirmekle yetinmi (bir yerde ise gizliyi, hafi olarak deitirmi). Ana metnin dnda baz yerlere ereve yazlar, yeni dipnotlar eklemi, belli noktalarda yazdklarnn yayn alannda bulduu yanklar not etmi, sonradan kan kitap ve makalelerin katklarn dipnotlarda deerlendirmi. lk cilt ktktan sonraki yaynlar Mesai 1920 - Halk uralar Program (1972), 1923 Amele Birlii (1989) ve 1982de kard Eski Sol zerine Yeni Bilgiler kitabndaki bilgileri de bu cildin iine katm. Bu kitaplarn, evrimyaz yaynlar Mustafa Suphinin Yeni Dnyas (1995) ve Arif Oruun Yarn 1933 (1991) izliyor. Ben burada birinci cilt iin drdnc basky ve belgeler cildini (BDS Yay., stanbul, 1991) kullanyorum. kinci cildin zaten u ana kadar tek basks var (BDS Yay., stanbul, 1992). Kitabn giri ksmnda, Tunay, grelilii szck anlamnda aka belli olan sol kavramn tanmlamaya alyor. Snrl bir literatr ve biraz znel kstaslarn (insandan hareket edi, rasyonalizm) ok operasyonel olmadnn beliriiyle, kavramn tarihsel geliim ve kullanmn vermek yararl grnyor. Kendisi de bu planda beliren sol gruplar incelemesine alyor. Yine giri ksmnda, yazarn Trkiye tarihine bakn ortaya koyan nemli bir ayrm var. Tunay burada ada Trkiye tarihinin bir siyaset ve bir de idare devrine ayrlmas gerektiini ne sryor. Kitaba konu olan 1908-1925 dnemi, solun kendi i evrimi asndan deil (geri TKP nc kongresi ile girilen yeni bask devri de bu dnemete belirir), genel Trkiye tarihi asndan belirlenmitir. Buna gre 1908-25 yllar (1913-18 hari), bir siyaset dnemini ve Takrir-i Skn kanunuyla balayan ve 1945te kapanan dnem de Trkiyede bir idare dnemini ifade etmektedir. Bu giri yazsnda Tunay, ayrmna esas ald siya-

247 setin tanmn vermiyor, ama siyaseti savunan iki yazara gndermede bulunuyor. Aslnda Tunay, Batda Siyasal Dnceler Tarihi / Seilmi Yazlarn nsznde, siyaseti erk (iktidar) olgusunun evresinde dnen her trl hareket olarak tanmlamt. Bu aslnda geni, ama iyi bir tanmdr. Ancak Tunay bu tanm kendi tercihine gre biraz daha daraltr ve Londra ktisat ve Siyaset Bilimi Okulundan eski hocas olduunu syledii Prof. Oakeshottun ders notlarndan para aktararak, siyas eitlilik, otoritenin deiebilirlii gibi ltlerle, siyasetten, zgr siyaseti anladn aklar. Trkiyede Sol Akmlardaki dnemlemeye lt kabul edilen siyaset tanm bu olmaldr. Trkiye tarihini dnemlerken iktisad, hukuk, tarih baka ltleri deil, fakat pr -ve fazla aklayclk gc olmayan- siyaset bilimi ltlerini kullanmann varabilecei tek boyutluluu, Mete Tunay fikir jimnastii denemesinin heyecan iinde grememi olmal. Buna karn Tunay (ikinci cildin giriinde) aslnda, solun iinde varolmaya alt genel ortam renme abalarnn rn olarak sz ettii, dier nemli eseri olan T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas 1923-1931de (ilk bask 1981), -tarihler akmakla birlikte-, ayn dnemlemeyi kullanmaz. Betimleme faaliyeti iin tarih bilimini, asl zmleyici bilim olarak ise siyaset bilimini kabul ettiini belirttii Girite, parti (ya da devlet) sistemlerini, vesayet partisi, tek parti, diktatrlk kavramlarn ve ilgili baz snflamalar aktarr. Kitaba esas ald bak, devlet siyas sisteminin ald biimin izlenmesidir ve kitabn tek-parti sisteminin kuruluunun tamamlanmasyla bitirir. Trkiyede Sol Akmlarda (s.221), Takrir-i Skn Kanunu metninde geen idareten szcnn, idare dnemi ayrmnn yerindeliini kantladn iddia edecek kadar tezinin arkasnda olan Tunay, 1981de bunu bahse deer dahi grmemektedir. Trkiyede Sol Akmlarn ikinci cildinde ise, nceki bak ve dnemlemesini kastederek, stnden eyrek yzyl gemi olmasna karn, bu plan aynen srdrmek istiyorum der. 1925-36 arasnda TKP dnda bir muhalif parti olmamasn Trkiyenin siyaset-d denebilecek bir ynetime girmi olmasnn sonularndan biri diye kabul ederek, ihmal ettii dnemlemesini tekrar ele alr. Mete Tunay, 1988de Niyazi Berkes zerine dzenlenen bir panelde yapt konumada Behice Boran ve Muzaffer erifin 1940larda Marksist olduklarn, ama eserlerinin, Marksist almalar olarak deerlendirilemeyeceini sylyordu. Bu durum, kendisinin de denetledii bir sorun olduunun anlalmas bakmndan, acaba Mete Tunayn yazdklar Marksist tarih mi? sorusunu akla getiriyor. Eserlerine bakldnda, Marksizmi iyi bilip yararlanmakla birlikte kendisinin de bu iddiada olmad anlalyor. T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmasnda zaten aksini dndrecek bir belirti yok iken, Trkiyede Sol Akmlarn tamamnda Tunayn Marksizme mesafeli, bir dnce tarihisine zg teknik bir tutum ald grlyor. Marks teoride, ... iyi toplum, dnyadaki her eyin herkesten yeteneine gre ve herkese gereksinimine gre paylatrlaca... bir dnemdir ki, bunun teknik adna komnizm denir (italikler bana ait -

248 aslnda Alman deolojisinde akland zere, bunun teknik ad komnist toplumdur; komnizm ise bir toplumun deil, bir hareketin addr. Kendisinin derledii Gotha..daki kullanm da bununla uyumludur). Bunun nedeni hem eserin temelde akademik bir alma olmas, hem de Tunayn kendi siyas-bilimsel tercihleridir. efik Hsnden ilham alm olan satrlar dierlerinin yannda Marksizme ok fazla angaje durmaktadr. Birinci ciltte (s.24) Tunay, kendi tavrn aydnlatacak nemli bir ey sylyor. yi Marks olmak, iyi solcu olmak iin yeterli deildir. (yi Marks yaktrmas menevik anlamna da kullanlabilir, ama balamdan bamsz olarak, sarfettii sz kendisine uygundur.) Yazarn, solun iinde, fakat yine siyas bakmdan da mesafeli bir tutumu vardr. Tunayn kitab yazarken kulland malzeme Trk nklap Tarihi Enstits Arivi belgeleri, Paristeki I. zger Dosyas, rgtlerin yaynlar, bildiriler, telif eserler, dneme ait gazeteler ve canl tanklardan elde edilen belge ve szl bilgilerden oluuyor. Sovyet dneminde Moskovadaki arivlere kabul edilmeyen Tunay, salad bursla Stanfordda Hoover Ktphanesinde alm. (Burann Trke ksmnn kuruluunu, niversiteden atlp isiz kald dnemde Pertev Naili Boratav Trkiyeden idare etmiti. Belki Tunayn orada okuduu kitap ve dergilerin bir ksm Boratavn dolat sahaflardan alp gnderdikleriydi.) Kitabn birinci cildi blmden oluuyor. lk blm Osmanl solculuuna ayrlm. Grevler ve ii hareketleriyle balayarak, daha ok tiraki Hilmi ve Osmanl (daha sonra Trkiye) Sosyalist Frkasna ve dier akmlara yer veriliyor. Tunay, Hilminin hareketinin Merutiyet ve Mtareke dnemlerindeki nitelii, ngilizlerle ilikileri vs. zerine salam muhakemesi ile dnemin metinleriyle tartma yrterek yarglarda bulunuyor. Dnemin solcularnn bilgi eksikliinin de altn iziyor. kinci blm Anadoluda Milli Mcadele srasndaki sol akmlara ayrlm durumda. Burada Tunay Anadolu sol hareketlerini TBMM-Sovyet ilikilerine paralel olarak ele alyor. stiklal Harbi konusundaki geni bilgisi ve malzeme destei burada kendisini gsteriyor. lk baskda olmayan ttihat solu da bu blme eklenmi. Yeil Ordu, -yine sonradan eklenen- Halk Zmresi ve Mesleki Temsil fikri, resmi ve hafif Trkiye Komnist Frkas da bu blmde. Trkiye Halk tirakiyun Frkas tarihinin dnemlenmesi, -Trk yayn hayatnda tartma yaratm- Mustafa Suphi, erkes Ethem ve TBMM hkmetinin bunlara ilikin bask-hogr tavrlar da. stiklal Harbinin ve Avrupa ve Sovyet devletleri ile ilikilerin geliimi fonunda, anlaml ereveye oturtuluyor. Dier konulardaki geni bilgisine karn, Mete Tunayn ttihat ve Terakki zerine bilgilerinde yer yer eksiklik grlyor. rnein, 5 Eyll tarihinin ttihat ve Terakkinin tarih-i teekkl olarak anlmasnn nedenini anlamadn syleyip, konuyu tartyor (s.121). Oysa 5 Eyll 1322, 18 Eyll 1906, ttihat ve Terakki rgtnn ekirdei olan Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurulu tarihidir. Devrimi yapan ttihat ve Terakki de, daha ok bu Osmanl Hrriyet Cemiyetinin de-

249 vam gibidir. Bunun dnda 1908 devriminin ykc program zerine vurgu yapmas, Tunaya etkisini dndryor. Tunayn, Sina Akinin editrln yapt Trkiye Tarihi c.IVte yazd 1908-23 dnemi siyas tarihi de aslnda dier eserlerine gre yzeyseldir. Burada ttihat ve Terakkinin diktatrl, dnemin genel olaylar ve Genel Kurmay yaynlarna dayanarak savalar anlatlmaktadr. Ayrca, aklayclktan uzak ve dnemin gerek uzmanlarnn rabet etmedii, Sina Akinden alnma denetleme iktidar - tam iktidar ayrmna dayanlmakta, fakat tam iktidar dnemi, diktatrlk ile ikame edilmektedir. Yaznn en iyi ksm Tek-Parti Ynetimi... kitabndan aktarlan Milli Mcadele blm. nc blm sol dnce bakmndan en nemli konuya, stanbuldaki Aydnlk evresine ayrlm durumda. Bata, proletaryann kurtuluuyla Trk milletinin kurtuluunu zaman zaman kartrdklarn syledii Berlindeki Kurtulu evresini anlatyor. Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas ve Aydnlk, Komintern gelimeleriyle senkronik olarak ele alnyor. i hareketleri ve rgtlenmeleri, Amele Birlii, Orak eki oluumlaryla, dnemin grevlerinin saptanabilen dkm veriliyor. Aydnlkn stiklal Harbi yllarnn olaylarna, Cumhuriyet ve burjuva muhalif akmlarna kar tavrlar anlatlyor. Burada Tunayn tm iddialarn deerlendirmeye olanak yok, ama efik Hsn, baz sorunlu konularla birlikte Tunayn yaklamnn tespiti bakmndan nem tayor. Dr. efik Hsnnn yukardaki sorunlara ilikin aklamalar zerinde, Tunay uzun uzun duruyor. Doktorun zgn ve parlak zmlemelerinden paralar aktaryor. Tunay, onun daha ok Sovyet ynlendirmesinden uzak olduu 1920lerdeki yazlarn beenir. Yalnz, mill devrimci harekete kar taknlan tavr bakmndan TKP-Kadro benzerlii konusunda yazar, efik Hsnde bulunan bir nans atlam gibidir. Doktor, sorumluluunu stlendii eylem programna esas olacak bir Trkiye tahlili abasyla lke gelimelerini ok yakndan ve derin bir kavrayla izlemektedir. Burada Tunayn aratrma konusuyla ilikisi, balangtaki mesafeli konumdan epey uzaklayor. Yazar, incelemeye ald dnrden hayli etkilenmie benziyor. Sonu yerine yazd lk Trk Sol Akmlar zerine Baz Dnceler ksmnda, bunu zaten bir ekilde kendisi de belirtiyor: lk solcularmz... Trkiyedeki siyasetin oluumunu anlamak bakmndan bize pek ok ey retmilerdir. Aslnda Mete Tunayn, Giri blmnde 1908 Devrimi ve Milli Mcadele, Terakkiperver muhalefet deerlendirmeleri efik Hsnnn aklamalarnn neredeyse aynsdr. zellikle giri ve sonu yerine yazlan blmdeki analizler, yzeysel siyaset-idare dnemleri ayrmndan ok daha derin ve zengin. Ancak Tunayn dneme ilikin olarak yapt bu yorumlar Tek-Parti Ynetimi...nde yine gremiyoruz. Hatt Trkiyede Sol Akmlarn ikinci cildinde (s.24), TKPnin, komprador ve kar devrimci olarak niteledii Terakkiperver muhalefete ynelik eletirisiyle alay ediyor. Oysa ilk cildin giriinde (s.23) bu yorumun bir benzerini kendisi yapyordu:

250
Fakat, ... komprador burjuvazi, bu kadaryla yetinmemi ve siyasal iktidar da milliyeti burjuvazinin elinden almak istemitir. Bunun iin, daha ok kiisel nedenlerle ynetici kadrodan ayrlm birtakm nl kimselerden yararlanm ve laiklik hareketinin rahatsz ettii dindar halk kitlelerinin tepkilerini kullanmak yoluna gitmitir.

Yazarn bir eserinde kulland dnemleme, ou zaman dier eserinde grlemiyor. Mete Tunayn, tarih dnemlemeleri ve aklama erevelerini adeta, bir incelemede bir kereye mahsus kullanp braklacak ve dierinde ilgisiz bir bakasnn seilecei basit aralar gibi grd anlalyor. ou yazarn fikri geliimini hayat hikyesinin siyas, meslek vs. dier ynleri oka etkiler. Bu deiiklikleri belki, benim bilgi sahibi olmadm bu yerlerde aramak gerekiyor olabilir. Halifelik konusunda geleneksel grlerden uzak olarak bilinen Tunay, burada sonradan ekledii dipnotta byle eylerin kollanmaya allmamas doru olmutur demektedir. Genel olarak kitabn btnnde, gelikin bir aratrma yetenei ve rnek aratrma ahlk kendini gsteriyor. Mustafa Suphinin Fransada yazd tezini bulma abas ve elde ettiklerini anlatt ksmlar buna en iyi rnek. Bunun dnda yine kitabn btnnde, Tunay, problem arz eden konularda mmkn olan en geni bilgi, zeka ve saduyuya dayanarak yorumlar yapyor. Tartmalar sunduktan sonra, aslnda, oysa, dorusu, iin gerei gibi szlerle balad pek ok cmle, tartmann en makul cevabn vermektedir. lk baskda ulat kimi sonular da sonraki basklarda aklayarak dzeltmektedir. Tunay, sol fikirler arasnda ayrm, ifadelerin deerlendirilii ve tartmal isim ve kiileri tehiste ok baarldr. Bundan baka, daha nce Tek Parti Ynetimi...nde Fethi Okyar hakknda ereflilik-erefsizlik imalar yapm olan Tunay, burada da benzeri ahlki yorumlarna oka yer veriyor. Siyas planda dneklik, ihanet gibi konularn dnda, bilimsel almalar iin de yararlanma-alma vs. yorumlar yapyor. Birinci cildin Belgeler kitabnda Tunay, belge metinlerinin yannda, kendisine, Siliere ve Topraka ait makalelerle ve kaleme ald baz portrelerle almay zenginletirmi. Sleyman Saminin ihanetini, milli komnizm taraftar dedii Mustafa Suphinin Zeki Velidiye yataklk edip etmediini ve Kurtuluularn dnekliini yarglad ahlki yorumlarn srdrrken, ana metin cildindekilere benzer baaryla Onbeler Cinayetinin zmn sunuyor. Ancak Tunayn, 1908-12 dnemi Selnik mebusu Vlahov hakkndaki portre yazsnda geen (s.23), Makedonyal Panitza, Dimov ve Sandanskinin de Osmanl Meclisinde mebus olduu iddias doru deil. Mebus listelerine baklsa durum anlalabilirdi. Trkiyede Sol Akmlarn ikinci cildi, daha nce de sylediim gibi ilk ciltten ok farkl. lk cilt, baz eksiklerine karn, nitelikleri zenle belirlenmi konulara gre ayrlmtr. Sentezci bir aba eserin tmne hkimdir. Eski Sol zerine Yeni Bilgilerden aktarlm Sunu yazsnda Tunay, ilk cildin zor okunduunu

251 ve iyi bir yazar olmadn sylyor, ama iyi aratrc olduu iin bunu da fazla umursamadn belli ediyordu. Bu cildin bir kitaptan ok bir aratrma dosyasna benzediini sylyordu. Oysa tam da bu yaktrma kitabnn ikinci cildine uygundur. Bu cilt, 1925-36 yllar sol tarihi zerinde alan aratrcnn yllara gre ayrd ve olduu gibi alnp yaynlanan alma dosyalarna benziyor. stelik belgelerin ierikleri ana metinde deerlendirilmiyor. kinci ciltte, her yl/blm iin gayet mekanik hazrlanm olan hemen hemen ayn balklar (Sovyetlerle ilikiler, ayrntlar, TKP, grevler...) var. Kimi yllarda baz balklar yok, kimisinde nceden olmayanlar kullanlm. Kitaba 1927 Komnist Tevkifatnn Sunuu da eklenmi. Bu cildin kapsad dnem, nceki ciltten farkl olarak Trkiyenin genel tarihi asndan deil, solun tarihi asndan belirlenmi (kitap desantralizasyon kararyla bitiyor). Aslnda Tunayn niyeti kitab ok partililie gei (bir ikinci siyaset dnemi?) yl olan 1945te bitirmek iken, bunun iin daha zamana ihtiyac olduunu aklayarak, arada ve sol tarihi asndan anlaml bir yerde bitirmek zorunda kalm. Bu ciltte 1929 ylna kadar, her blmn bana E. H. Carrn kitabndan, o yla ait Trk-Sovyet ilikileri blm evrilerek eklenmi. Carrn yazlar ok faydal olmakla birlikte, insan, bunlarn yerine telif paralar karmaktan kanlmamalyd, diye dnyor. Zira bu durum kitaba kolaj havas veriyor. Bunu izleyen, d ilikilerin ayrntlarna ait ksmlar anlaml ekilde daha ok TrkSovyet ilikilerine ayrlm durumda. TKP ksmlarnda ilgili gelimeler ve sonraki ksmlarda o yllarda tespit edilebilen grevlerin dkm aktarlyor. Ayn ahlki deerlendirmeler, salam muhakeme ile tartmal konularn sonuca balan bu ciltte de sryor. Yine efik Hsnnn parlak zmlemelerinden paralar yeralyor. 1927 Tevkifat, Vedat Nedimin Menevik daresi ve ihbarcl vs. konular, bu grubun izgisi, -tek-parti diktatrlne kar kmad iin eletirilen- Kadro, Cumhuriyet muhalefeti ekseninde izleniyor. Yine TKPnin -elikili- CHPye szma ve muhalefet politikalar aktarlyor. TKPnin T.C.ye kar muhalefetinin genelde Sovyetlerin d politika karlarnca belirlendii bilinir. Mete Tunay, 1936daki separat kararnn da sosyalist anavatann karlarnn gzetilmesinin en u rnei olduunu belirtiyor. 1929 blmnde -Tunayn, efik Hsnye kyasla kavrayn kaba ve yzeysel bulduu- Nazm Hikmet muhalefetinin nitelii zerinde duruluyor. Daha etkin, demokratik ve ak parti almas isteklerine kar, maruz kalnan Trokistlik sulamalar aktarlyor. Her ey bir tarafa, Orhan Kemal, Kemal Tahir, Sabahattin Ali, A. Kadir, Balaban gibi isimlerin yerald Nazm evresi, hi deilse sanatsal adan Trkiyeye yararl olmutur, denebilir. Bu arada aratrmaclk yetenek ve ahlknn, Tunay Trokinin eski yaknlaryla balant kurmaya kadar gtrd grlyor. Ancak 1929a ait parti bilgileri ounlukla gazete haberi aktarmndan ibaret.

252 Bu ciltte, kitabn bir art olarak, 1931 ylndan itibaren solcu yazarlarn edeb eserleri de verilmeye balanyor, ama eksikler de var. 1992 ylnda yaynlanan ikinci cildin, 1967de yaynlanan ilk cilde gre snrll, yazarnn yirmi be ylda geirdii deiimi de yanstyor. Yazar uzun zamandr eski almalarndakine benzer kapsaml konularda bir eser yaynlamamtr. Tunay, yirmi yl sonra diye erteledii teorik-sentez arlkl almalarn tersine, ayn dnemin sonunda, daha dar konularda karar klm gzkyor. kinci cildin eksiklikleri bir tarafa, Trkiyede Sol Akmlar, hl Trk solunun tarihi asndan en nemli kaynaktr. Kitabn zellikle birinci cildi, ayn zamanda Merutiyet ve Mtareke dnemi Trkiye tarihinin temel kaynaklarndan biridir. TKP arivinden kacak belgeler, bu dnemin kkl biimde yeniden ele alnmasn gerektirir mi, bilinmez, ama byle bir durum dosa da, Trkiyede Sol Akmlar, solun tarihi iin nemini koruyacak. Mete Tunay, -belki yetersizliini kabul ederek- ikinci ciltte, imdilik elimden gelen bu kadar diyor. Ama kendisi hl, konu hakknda yllar iinde artm geni bilgisi ve aratrma, deerlendirme becerileriyle, devam ksmlarnn tarihini yazmaya en uygun aday. kinci cildin eksikliklerinin bir sonraki baskda giderileceini (belki tamamen yeniden dzenleneceini) ve gelecek nc cildin de 1967deki ayn heyecan ve aba ile ele alnabileceini umalm.

KAYNAKA
Darendeliolu, lhan (1962-63), Trkiyede Komnizm Hareketleri, c.I-II, stanbul. Harris, George (1967), Origins of Communism in Turkey, Hover Ins. Pub., Stanford. (1975) Trkiyede Komnizmin Kaynaklar (ev: Enis Yedek), Boazii Yay., stanbul. Sadi, Kerim (1994), Trkiyede Sosyalizmin Tarihine Katk, letiim Yay., stanbul. Saylgan, Aclan (nsz 1967), Solun 94 Yl, y.y., Ankara. Tevetolu, Fethi (1967), Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler: 1910-1960, Ayyldz Mat., Ankara. Tunaya, Tark Zafer (1995), Trkiyede Siyas Partiler, 2. B. (1952 basksndan tpk basm), Arba Yay., stanbul. Tunay, Mete (1972), Mesai 1920 - Halk rlar Frkas Program, S.B.F. Yay., Ankara. (1976) Sosyalist Siyas Dn Tarihi, c.I, II, Bilgi Yay., Ankara. (1977) 1927 Komnist Tevkifat (evrimyaz: Jlide Ergder), Birikim Yay., stanbul. (1982) Eski Sol zerine Yeni Bilgiler, Belge Yay., stanbul. (nsz 1983) Bilinecei Bilmek, Alan Yay., stanbul. (1985) Batda Siyasal Dnceler Tarihi Seilmi Yazlar, c.I, II, III, Teori Yay., Ankara. (1989) T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), 2.B., Cem Yay., stanbul. (1989) 1923 Amele Birlii, BDS Yay., stanbul. (1991) Arif Oruun Yarn 1933, letiim Yay., stanbul. (1992) Siyas Tarih / 1908-1923, Trkiye Tarihi, Sina Akin (der.), c.IV, Cem Yay., stanbul, s.27-85. (1995) Mustafa Suphinin Yeni Dnyas, BDS Yay., stanbul.

253

On Mete Tunays Work Left Movements in Turkey

Left Movements in Turkey is no doubt the most important and influential book among the studies on the left ideas in Turkey. The first volume of the book was first published in 1967. The fourth edition (1991) which is reviewed here has been revised and buttressed with new material. In the same year, documents were collected in a separate book as the second part of the first volume. The second volume was published in 1992. Mete Tunay started his academic career in political theory branch and after this book he has gradually concentrated his studies on history. The book filled a wide gap in, the history of Turkish left, when it was published in 1967. Despite its all defects, this volume which has a well-organized structure and coherent comments supported by successful scrutinies has opened a new area to studies of some Turkish historians and oriented their researches to a certain extent. In this volume Tunay, according to his free politics criterion, accepts two periods in modern history of Turkey. He describes the years 1908-1925 as period of politics, and 1925-1945 as period of administration. The first volume coincides with this first period. The first volume consists of three chapters; Ottoman Left, Left in the National Struggle and Aydnlk circle in stanbul. The author deals with the left movements in Anatolia and in Istanbul in the light of Turkish-Soviet relations. His wide information on War of Independence provides great support to his comments. But his information on The Ottoman Committee of Union and Progress and on 1908 Revolution seems to be insufficient. The period which the second volume covers is determined according to the history of Turkish left, not in accordance with the first volume. Tunay finishes this volume with the decentralization decision occurred in 1936. In contradiction with the first volume, the prevailing view of the second volume displays a narrowness. Chapters of this volume are distinguished simply according to years. It has very mechanically utilized almost same titles in different chapters. In some chapters, even translated texts are given in place of composed parts. Although Tunay assesses some Marxist opinions and sometimes uses Marxist terminology in his book, he does not pretend (and seem) to be a

254 Marxist. Instead, he claims to be a good leftist. Mete Tunays approach to the left ideas which he sums up in his book is technical. He does not adopt the ideas of his objects of research except Dr. efik Hsn - a prominent figure in the history of Turkish left. The author quotes and uses Doctors statements to a large extent. But Tunay leaves his analysis and takes irrelavent ones in other works, as usual, without a meaningful explanation. Tunays comments on Kemalism in the two volumes are also incoherent. Both volumes attest a very developed research skill and a great success in resolution of some events, and in personification of some names, which are in dispute. Thanks to his proficiency on political theory, Tunay distinguishes the differences among various left ideas very skillfully. The narrowness which his recent works bear, also reflects the change of Tunay as a scholar in the last decade. Despite the defects of the second volume, Mete Tunays work Left Movements in Turkey is still the most important reference book for the history of Turkish left. At the same time the first volume is one of the main sources of the history of the Constitution and the Armistice periods in Turkey.

 letii / Deini

255

Yurt ve Dnya / 1941-1944 1940larn solunun Ankara evresi*

Meltem Aduk Gevrek**

YURT VE DNYA: Ankarada aylk olarak intiara balayan bu fikir mecmuasnn ilk nshas Sonkanun 1941 ay iinde kmtr. Bir sayfasnn ebad 18,5x 13,5 olup kapaiyle 70 sayfay muhtevidir. Sayfas iki stun zerine taksim edilmitir. mtiyaz Sahibi ve Umumi Neriyat Mdr Dr. Behice S. Borandr. Ankara Alaeddin Kral matbaasnda baslmakta ve 15 kurua satlmaktadr. 1

Bu yazda 1940larn solunun Ankara evresini oluturan gruplardan birinin, Yurt ve Dnyann yaymlan yksn anlatacam. Derginin yaymland yllar, Tek adamn lmnden sonra Milli ef iktidar, kinci Dnya Sava, savan gidiatna gre belirlenen d politika, tek partinin zamann doldurmasyla ortaya kan muhalefet, rk-turanclarn tm lkede terr estirmeleri, ok partili hayata gei sanclaryla Trkiyenin bugn bile etkilerini tad birok olayn kesitii bir dnem olmutur. te byle bir ortamda bozkr kasabasndan kltr, eitim ve sanat merkezine dnen bakentte bilimsel almalarla sosyal bilimler alannda yeni kaplar aacak olan bir evre oluuyor. Bu grubun zellikle ampirik sosyoloji, sosyal psikoloji ve folklor alanlarnda aratrmalar daha sonraki yllarda birok aratrmacnn kerteriz alabilecekleri almalar olmutur. Her ne kadar gnmz akademi dnyasnda, sosyal bilimlerin geliimi

(*) Bu makale, 1994 ylnda A Sos. Bil. Ens.de Gazetecilik Anabilim Dalnda yaplan Yurt ve Dnya/1941-1944 adl yksek lisans tezinden yola klarak yazlmtr. Tez iin Adnan Cemgil ve Mediha Esenel (Berkes) ile birlikte tam 6 tane 90 dakikalk kaset doldurduk, bu yaz iin kasetleri tekrar dinledim ve bir kez daha onlar olmasayd, almann kupkuru olacana karar verdim. Bu yazy yazmak onlara teekkr etmemin bir yolu... (**)Ankara niversitesi letiim Fakltesi. Ayn Tarihi, 1941.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

256 szkonusu olduunda bu yllar gzard edilse de dnem, sosyal bilimlerin geliimi asndan son derece nemlidir ve ciddi olarak incelenmeye muhtatr (Kayal, 1994: 156-157). Ayn evre yaptklar bilimsel almalarn yansra lkeye ait sorunlar da heyecanl bir biimde izlemi, olaylara yazarak gerekli mdahalelerde bulunmulardr. 1930lu yllarn sonu, 1940l yllarn banda Pertev Naili Boratav, Niyazi ve Mediha Berkes, Behice Boran ve Muzaffer erif Baolu DTCFde yeni bir akademik evre oluturmulardr. Bu evre, DTCF dndan baz sanat, renci, gazeteci, bilim adam ve retmenin de katlmalaryla genilemi ve zayf da olsa dnemin faist oluumlarna kar bir ses yaratmaya almtr. Milli ef iktidarnn faizan uygulamalarna paralel olarak, Nazi Almanyasnn da etkisiyle saldrganlaan rk-turanc akm gibi parlak sloganlar retemeyen ve Trkiyenin koullarnda olgunlaamam olan sol daha gsz kalmtr. Baskn Orana gre kinci Dnya Sava yllarnda Trkiyede sol akm bir avu aydnn oluturduu iki koldan gelimitir. Bunlardan bir tanesi stanbul evresini oluturan Tan gazetesi, dieri de Ankara evresini oluturan Yurt ve Dnya ile Admlar dergileridir (1969:259). Yurt ve Dnyann ekirdek kadrosunu Pertev Naili Boratav, Niyazi ve Mediha Berkes ile Adnan Cemgil oluturmaktadr. Adnan Cemgil ve Mediha Berkes derginin kadrosunun oluumunu yle anlatyorlar:
Cemgil: ...Niyazi ile Mediha Amerikadan yeni dnmlerdi. Niyazi Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde Sosyoloji doenti, Mediha ise asistand. Ben Erkek Sanat okulunda retmendim. Henz evli olmadm iin hergn Pertev ile birlikte Niyazilere giderdik ve her konuda tartrdk. Behice henz Ankaraya gelmemiti. Nasl oldu hatrlamyorum 1941 ylna doru bir dergi kartmaya karar verdik... (Aduk Gevrek,1994:65) M. Berkes: ...Bir dergi kartmaya Niyazi ve Adnan karar vermiti. Onlara hemen Pertev de katld. Behice ise nceleri dergi ile hi ilgilenmedi. Bunun zerine Niyazi, Behice kendi ahs ile ilgili olmadka hibir eyle ilgilenmez, iyisi mi biz onu yaz ileri mdr yapalm, ilgilensin dedi. Bunu Behiceye teklif ettiler. Behice gayet memnun kalarak kabul etti ve dergi ile ilgilenmeye balad. Bylece derginin imtiyaz sahibi ve neriyat mdr Behice Boran oldu.. (Aduk Gevrek, 1994: 66)

Birok kaynakta Yurt ve Dnyann ekirdek kadrosunda olduu belirtilen Muzaffer erif Baolunun aslnda dergi ile hibir ilgisi yoktur. Yurt ve Dnyada, onlar da Admlar dergisi yaynlanmaya baladktan sonra 1943 ylnda 25. ve 26-27. saylarda sadece iki yazs kmtr. Dergi, ekirdek kadrosunun dnda ok geni bir yazar kadrosuna sahiptir. 42 say boyunca 67 yazar Yurt ve Dnyaya eitli telif ve eviri makaleler, yk ve iirlerle katkda bulunmulardr. Yazar kadrosu ok geni olmakla birlikte, dergi yine de bir aile dergisi grnmndedir. Nazife Cemgil, Hayrunisa Boratav, Meyyet Boratav ve Enver Ber-

257 kesin yazlar ve derginin teknik ilerindeki katklar bu kanmz desteklemektedir.2 Toplam 229 makalenin 102 tanesi Yurt ve Dnyann ekirdek kadrosu olarak nitelendirilen kiilerce yazlmtr. Dergide en fazla yazs olan yazar Adnan Cemgildir. Nitekim Niyazi Berkes de anlarnda Cemgilin derginin tm ar ilerini yapmakla birlikte onun fikir ve dn yntemini ayarlayan kii de olduunu belirtiyor ve derginin Cemgilsiz kamayacan ve yaayamayacan sylyor (N. Berkes, 1997:271).

Derginin ilk says ile belirlenen saflar

Yurt ve Dnya, yayn hayatna Sonkanun (Ocak) 1941de girmitir. 37. saysna kadar aylk kan dergi, 15 Sonkanun 1944 tarihli 38. saysndan itibaren onbe gnde bir yaynlanmaya balamtr. Derginin yayn hayatna girmesi ile birlikte saflar da belirlenmi ve ilk saydan itibaren kimi evrelerin, zellikle de rk-turanclarn dikkatini ekmitir. Bu evreler dergiye tepki gstermekte zaman kaybetmediler. Bu tepkilerden en nemlisi, 1941 ylndan balayarak 1943e kadar zellikle rklk/milliyetilik konularnda polemie girdii r dergisinin, Sonkanun 1941 tarihinde ra Gre blmnde bir sayfasn Yurt ve Dnyaya ayrarak dergiye baar dileklerinde bulunulan yazdr. Hfz Ouz Bekata rdaki bu yazsnda Yurt ve Dnyann yayn dnyasna giriini yle ifade etmitir;
nsana ilk nce Tagorun o gzel esrarl kitabn hatrlatan Yurt ve Dnya ayn hususiyetleri haiz bir fikir mecmuasna ad olmutu. (1941: 89).

Bekata yazsnn devamnda Yurt ve Dnyann sadece makalelerin biraraya toplanp yaymlanmasndan ibaret bir dergi olmadn, bir iddiann rn olduunu belirtmitir. Yazar, yazsnn sonunda memleket meselelerinin, dnya meseleleri iinde dnlp, bunlar hakkndaki neri ve zmlerin dergide yer almasn temenni etmitir. Bu yaplrken de milli hayat ve milli hususiyetlerin
2 Yurt ve Dnyada alma tarz zellikle sosyal bilimler alannda alanlarn bugn bile baaramadklar bir tarzdr. Cemgil dergideki alma tarzlarn yle anlatyor: Dergide iki tr i vard. Bunlardan birincisi teknik ilerdi, yazlarn tashihlerinin yaplmas, matbaaya gtrlmesi, paketlenmesi, datlmas gibi. Bir de akademik yn vard. Bu da yazlan yazlarn denetlenmesiydi. Yazlarn tashihleri, dergilerin paketlenmesi, datm hanmlara aitti. rnein bu ilerle en ok Hayrunnisa Boratav ile Mediha Berkes ilgilenirdi. Dergilerin matbaaya gtrlmesi ise bana ve Niyaziye aitti. Niyazi ile her konuda kavga ederdik. Fakat dergi iinde hemen birleir matbaa iini muntazam yapardk. in akademik ynne gelince, yazlar yazan tm kadro otururduk ve btn yazlar teker teker inceler ve birbirimizi tenkid ederdik. Tenkidlerimiz ou zaman ok acmasz olurdu. Ama bu yntem bizi gelitirdi. rnein Bir yln fikir hayat adndaki makalemi tenkitler yznden tam kere yazmak zorunda kaldm. Bu tenkitler sonucu, nceleri ok kat ve ar yazan Behicenin bile yazma tarz deiti, yumuad. (Aduk Gevrek, 1994:73)

258 unutulmamas gerektiini eklemitir. Dergiye ve yazarlarna baarlar dilerken Yurd ve Dnyann zerinde durulacak bir deeri olduunu belirtmitir. Dergiye yakn evreler, daha ilk saydan itibaren tepki eken derginin yazarlarna dikkatli olmalar konusunda uyarlarda bulunmaya baladlar. rnein ilk saynn hemen ardndan Peyami Safa Yurt ve Dnya hakknda unlar sylyordu;
...nmde bir dergi duruyor, dergi mi desem yoksa vapur tarifesi mi? Atm zaman ortasndan kesilmi bir karpuz gibi kpkzl... Bu satrlar Adnan Cemgile ileten kiiye yazarn cevab muzipce oluyor; Eksik olmasn, ya kelek deseydi... (Aduk Gevrek, 1994:159)

Dergi, bu eletirilere 2. saysnda bir teekkr yazsyla karlk vermitir. Teekkr yazsndan anlald zere, dnemin nde gelen yayn organlarndan Ulus ve kdam, Yurt ve Dnyann yayn hayatna girdiini haber olarak vermiler, Radyo gazetesinin yayn eletirmeni de Yurt ve Dnyay vadedici bulduunu sylemitir. Derginin izgisinin karsnda duranlar hemen ayrdetmek mmkn olurken, dostlarn belirlemek ok kolay olmamtr. Nitekim, dergiye yazlar ile katkda bulunanlarn dnda zellikle maddi destek salayanlar, bu destei derginin savunduu grleri benimsedikleri iin deil, sadece e-dost olduklar iin veriyorlard. Dergi, Niyazi Berkesin kardei Enver Berkesin arkada olan Merkez Bankas Genel Mdr Nusret Uzgrenin at banka kredisi ile kmaya balamtr. Yayn kadrosunun belirttii zere, dergi hibir zaman kendini dndrecek kadar para kazanamam, abone saysnn ok az oluu ve masrafn, satlan dergilerden kazanlandan hep daha fazla olmas nedeniyle srekli cepten para gitmitir. Aslnda kt ve matbaa masrafndan baka bir masraf olmayan derginin bu tr masraflar ok da fazla olmayan reklam gelirlerinden karlanmaya allmtr.3 Dergide yer alan reklamlar da hep e-dost araclyla alnmtr. Cemgile gre reklam verenlerin amac sol olduklar ve dergiye de bu nedenle maddi yardmda bulunmak istei deildi. rnein Bankas ve Milli Piyango reklamlar yine Enver Berkesin araclyla alnmt.4 Bayii sistemi olmad iin datm da, dergilerin paketlenmesi, ay sonunda hesap kesimi ve iade alm da hep derginin yazarlar tarafndan yaplyordu (A3 Derginin kt masraf sorunu yine arkadalar aracl ile zmleniyor. Enver Berkesin arkada Celal Cndolu, kendi krtasiye dkkanndan kd bazen veresiye veriyor bazen de hibe ediyor. Dergi yine e-dost ilikileriyle nce Alaeddin Kral matbaasnda daha sonra da Recep Ulusolunun Ulusal Matbaasnda baslyor. (Aduk Gevrek, 1994:73) 4 nhisar Sofra Tuzu, Ziraat Bankas, Bira, nhisarlar Malt Hlasas, Terzi (M. Grsoy-M. Ersoy), Tita, M. Seve Diki Makinas, Radyo Pikap, Doan Sigorta, AKBA Yaynlar, Halk Krtasiye Maazas reklam ve ilanlar 42 say boyunca dergiye alnan reklam ve ilanlardr. (Aduk Gevrek, 1994: 236-242)

259 duk Gevrek, 1994: 70-71). nceleri 500 tane baslan dergi, ilk zamanlarda olduka ilgi grnce, bundan cesaret alnarak 1000 tane baslmaya balanmtr. Derginin ka tane satld, ka tanesinin iade olduu konusunda salkl bir etele tutulmad iin derginin net tiraj hakknda kesin bir bilgi yoktur.

Derginin karl amac ve nitelii

Yurt ve Dnyann yazarlar Ocak 1941de dergiyi takdim yazlarna yle balyorlar:
Bu sahifelerde baarmak istediimiz i bakmndan Yurt ve Dnya adn corafi manada deil, sosyal manada alyoruz. Maksadmz sadece yurt ve dnyada olup biteni okuyucularmza bildirmek deildir. Daha ziyade yurt ile dnyann mnasebeti zerinde durmak istiyoruz... 5

Yurt ve Dnya adnda para ile btnn arasndaki ilikiyi kuruyorlar. Btnn ancak ve ancak paralarn etkileimi ile oluabileceini vurguladktan sonra toplumsal gelimenin de ancak bu ynde olabileceini belirtiyorlar.
Esasen insan cemiyetlerinin...iptidaiden medeniye doru olan silsilesine bakld zaman itimai tekamln birbirinden ayr ve kapal czlerden mteekkil itimai organizasyon halinden, czlerin dahilen farkllaarak byd ve birbirine baland bir organizasyon ekline doru seyretmi olduu grlr... 6

Toplumun geliimindeki bu gidi bilim ve sanatta da kendini gsterir. Derginin yazarlarna gre, bilim, para para bilgilerden olumaktadr. Bu paralar, yani bilgi, insan zgrletirici bir unsurdur. Bilginin domasnn en nemli nedeni de insann evresindeki gerei kavramaya alp, bunu denetimi altna almaya uramasdr. nsann geree ulamasna yardmc olan bu bilgilerin birlemesi sonucu da bilim olumutur. Bilim, insann doa ve kendi yazgs zerindeki gcn arttran, ilerici, gizil ve edimsel bakmdan zgrletirici bir gtr. Yazda dnemin Marksist anlayna uygun olarak bilimin ancak pratikte yararl olduu zaman bilim olduu savunulmaktadr.
...lim adam ne kadar pratik gayelerden uzak alrsa alsn, ilim eninde sonunda cemiyete faydal olduu iin ve faydal olduu derecede inkiaf eder... 7

Bilimin en nemli yol gsterici olduuna, toplumsal ve siyasal hayatn ancak onun nderliinde en iyiye ulalabileceine inanan dergi yazarlarna, Niyazi
5 Anonim Makale 1, Yurt ve Dnya, Yurt ve Dnya, Sonkanun 1941, cilt:1, say:1, s.1. 6 Anonim Makale 1, Yurt ve Dnya, Yurt ve Dnya, Sonkanun 1941, cilt:1, say:1, s.2. 7 Anonim Makale 1, Yurt ve Dnya, Yurt ve Dnya, Sonkanun 1941, cilt:1, say:1, s.3.

260 Berkes, bilimin muhakkak ki insan ihtiyalarna karlk olarak doduunu belirten yazsnda, tm dnyada her eyin siyasetin emrine verildii gnmzde, bilimin toplumsal ve siyasal hayattan kopmasnn, onun tm ilevlerini yitirmesine neden olacan syleyerek destek veriyor ( 1942a; 271-271). Yurt ve Dnya yazarlar dnemin milli ilim anlayna zt bir tarzda, bilimin evrensel olduunu ve Trkiyede bilimin gelimesi iin ancak evrensel kstaslarn gznnde bulundurulmas gerektiini savunmulardr. zellikle Trk Tarih Tezi ve Gne-Dil Teorisinin revata olduu ve rk-turanclarn bilim dnyasn kendi safsatalar ile doldurduklar bu dnemde evrensel bilim anlayn savunmak, Marksist olmak bir yana komnistlikle eanlaml grlmektedir. rnein Niyazi Berkes, lim Dnyasndaki Durumumuz adl makalesinde, Trkiyede mstakil bir ilim yaratmak ihtiyac duyanlarn olduunu, fakat bu ihtiya ortaya koyulurken, ya bu anlayn verdii heyecan ile ya da modern ilmin mahiyetini kavrayamamak yznden, bir ngiliz ilminden ya da Fransz ilminden bahsedildiini belirtmektedir. Bu yanl bir kavraytr. Berkese gre zlenen ilim;
...dnya tefekkrnn hadiseleri(ni) bilmek, kanunlarn anlamak, ve insanlarn ihtiyalarna gre onlar kullanmak, tabii hadiselerin gidiine karabilmek yolundaki tecrbelerini, verimlerini, usullerini kullanmaktr... (1942a: 271-275)

Yurt ve Dnyann ekirdek kadrosunun byk bir ksmnn eitimlerinin bir blmn yurt dnda yapmalar, bilimin evrensel bir nitelik tamas gerektiini daha net bir ekilde ortaya koymalarna yol amtr. Dergi yazarlarnn evrensellik tutkular, yaptklar almalarn tm dnya bilim evrelerinde kabul edilmesi isteine kadar varmtr. Bunun ana nedeni de ancak dnyaya ak olunduu lde adalalabilecei ve modern dnyada yer alnabilecei dncesidir. Ancak, evrensellik tutkusunun, taklitilik ile gzlerini kretmemesi gerektiini savunan yazarlar, eer bu alanlarda kendimize ait anane, terbiye ve zihniyet oluturulamaz ise toplumsal, siyasal ve bilimsel hayatta taklitilikten teye geilemeyecei ve evrensele ulamann o derece zorlaaca zerine vurgu yapmlardr. Evrensel kuramlara ak olma beraberinde sorunlara okynl bakmay da getirmitir ve dergideki birok makalede btnsel bak asnn ilevsellii srekli vurgulanmtr (Kayal, 1994: 105-106). Ayrca 1940larda devlet destei ile akademik grntl rk yaynlara kar evrensel bilim konusundaki srar ve bu srara eitli tepkilerin gelmesi de gayet doaldr. Trkiyede bugne kadar yazya konu olan yazarlarn dnda neredeyse hi kimse bilimde evrenselliin altn bylesine izmemi ve uluslararas dzeyde akademik alma yapmann heyecann duymamtr (Kayal, 1994: 158-159). Sanatta da paradan btne doru bir gidiin olduu vurgulanmaktadr. Her sanat eserinin kendi toplumunun etkisiyle kmasna ramen, bunun sadece o topluma mledilebileceini belirtmilerdir.

261
...byk sanat eseri mevzuunu, ilhamn mahalli cemiyetten alr; ortaya koyduu hakikatler, uyandrd alaka ise beeridir. Milli sanatkar malzemesini mahalli hayattan toplayan, fakat bu malzeme ile mahalli cemiyetin hudutlarn aan, umumi hakikatleri ifade eden sanatkardr... 8

Tm bu aklamalardan da anlalaca zere dnemin Marksist anlaynn btncl yaklam yaznn daha ilk paragraflarndan itibaren ortaya konmutur. Yurt ve Dnyada lke gerei zellikle sanat ve edebiyat rnlerinde kendini aka ortaya koymaktadr. Bu rnlerde toplumsal gerekilik akmnn izlerini grmek mmkndr. Bu akmda ama salt kurulu toplumsal dzenin arpklklarn, yozlamlklarn, eitsizliklerini yanstmak deil; bunlara yol aan dzeni de deitirmektir. Derginin yazarlarndan Adnan Cemgil, Yurt ve Dnyann sanata ve edebiyata bakn; ...bizi tanyanlar bilirler...biz fikirde ve sanatta gereki, sosyal grte de halk ve inklapyz... diyerek aklamtr (1944a: 10). Dergide edebiyat ve sanat konusunda yazlan tm makalelere bakldnda, gerekilik, toplumcu gerekilik ve kentsoylu gerekilik akmlar ile eser vermi birok nemli yazara ve eserlerine yer verildii grlebilir. rnein, mer Faruk Toprak, Yurt ve Dnyadaki bir yazsnda, ...toplumsal gerekiliin amalarndan en nemlisi olan toplumu sarsan hadiseleri ve banlar iyice belirtip, bunlar tedavi arelerini bulmak gerekliliine... deiniyor. Buna rnek olarak da ehovun tm eserlerinde bu zellii ok gzel ilediini anlatyor (1943: 164-166) Dergideki bir yazsna Hikyelerde realite artk yadrgadmz deil, aradmz bir unsur haline gelmitir. Gen neslin hikyecileri tuttuklar yeni yolda bize byk realist eserler kazandracaklardr diyerek yazsna balayan Asm Sarp, son dnemde Fransz, Rus, Amerikan ve ngiliz gerekilerinin evirileri sonucunda Trk hikyeciliinde de gerekiliin emin admlarla ilerlediini belirtmitir ( 1943: 246). Trkiyenin son yllardaki toplumsal ve ekonomik durumunun edebiyatlar tarafndan farkedildiini ve bu konularda gereki yklerin yazldn belirten Sarp, ...nitekim ehirli -kyl, aa-rgat, ii-patron, zengin ve fakir niversiteliler mnasebetleri gen hikyecilerin verdii eserlerde kendisini gstermekte ve belirtilen realitelerde hkm muharrir tarafndan deil, hikyecilerin teknik kuvvetleri ile okuyucuya verilmektedir... demektedir. Sarp, gen hikyecilerin gerekilik akmnda eser vermek konusunda henz acemi olduklarn ama, bu konuda ok fazla mit vadettikleri belirtiyor ve yazarlarmz tuttuklar verimli yolda garpl byk realistlerle at ba gideceklerdir... diyerek yazsn bitiriyor. Sarpn bahsettii mit vadeden yazarlardan bazlar, Yurt ve Dnyada birok yks yaymlanm ve daha sonraki yllarda da edebiyat alannda en iyi rnekler veren Sabahattin Ali, Kemal Bilbaar, Orhan Kemal, Melih Cevdet Anday, Rfat Ilgaz ve Mehmet Kemaldir.
8 Anonim Makale 1, Yurt ve Dnya, Yurt ve Dnya, Sonkanun 1941, cilt:1, say:1, s.1.

262 Yurt ve Dnyann yazarlarnn temel amac evrelerindeki gerei anlamaya almakt. Onlar iin lke gerei; romantik ky edebiyatnn hayallerini bozan sar toprakl, tozlu kylerdi; kentlemenin artmas ile mantar evler mahalleleri olarak adlandrdklar gecekondulama ile sokak ocuklarnn artyd; 1940larda bilimin karsnda batl inanlarn hala nasl gl olduuydu; niversitelerde modern tbbi yntemlerin retildii ve hastanelerde bu yntemlerin uyguland bir dnemde frklerin ne kadar ok i yaptyd; modern zirai uygulamalarn yannda hala kara sabanla toprak sren kyllerin varlyd. Dnem boyunca modernleme ve adalama adna yaplan olumlu bir iki giriimi alklayarak, tm olumsuzluklara gzlerini kapayan aydnlardan olmadlar. ncelikle kendi yakn evrelerinden yola karak (rnein, yaadklar kentin kenar mahallelerinde ve yakn kylerinde aratrmalar yaparak) kendi gereklerini daha sonra da dnya gereini anlamaya altlar. Bunun iin de sanat ve bilimi kullandlar. Yazarlar takdim yazsn, bata yazdklar amalaryla uyumlu bir ekilde bitiriyorlar;
...Bugnn Trk Cemiyeti en geni lde ve her sahada dnya ile daima mnasebet halinde olduuna gre, yurda ait her problemin, dnya meselelerinin erevesinde dnlmesi lazmdr. te, almalarmzn ve yazlarmzn hareket noktas bu anlay olacaktr.

Derginin ekirdek kadrosu, Yurt ve Dnyann karl amac ve derginin nitelii hakknda birbirini tamamlayan grlerini aadaki ekilde ifade etmilerdir;
N. Berkes: ...rendiklerimizi, dndklerimizi niversite renimi dnda bulunan genel okuyucuya tantmak istei ile bir dergi karma giriimimiz olmutu. Byk bir savan balam olmas ileri dnl olan, particilii bir zenaat haline getirmemi olan aydnlar sarsmt...karmay dndmz dergi bir ihtisas dergisi olmayacakt. iir ve edebiyat dergisi de olmayacakt. Abdlhamit dneminde olduu gibi, o dnemde de, aydnlar bir fikri yanstmak iin edebiyat yoluna kamay yelerlerdi. Szn ettiim dnemde bu dergilerin biri kar, biri batard. Fikir korkulan, tehlikeli bir eydi sanki... (Berkes, 1997:270-271) A. Cemgil: Dergideki tm yazlarn bir istikameti vard. Bizim iin, zellikle de derginin kt yllar, daha sonralar da dendi ya, komnist olarak adlandryorlard. Bizlerin, hepimizin bir eilimi vard. Solduk, ama tam anlamyla marksist bir dergi deildik. Biz o gnle ilgili bir takm tahliller yapardk. Tahlillerimiz, dnya gr itibariyle Marksisti ama kesinlikle komnist deildik. Derginin kt yllarda, sahte hretler, akl dmanl, teknoloji dmanl, gerek dmanl vard. Bizim yazlarmzla yapmak istediimiz, amacmz, tm bu dmanlklara kar bir eyler yapabilmekti. (Aduk Gevrek, 1994: 69)

263 Adnan Cemgil, Yurt ve Dnyann ilk saysndan itibaren amalarndan bir tanesinin de dier dergilerde kan yazlarn zetlerini verip, bunlar hakknda fikir belirtmek olduunu sylemektedir. Yurt ve Dnyaclar, bylece fikirlerin arpmasndan faydal kvlcmlarn kacana inandklar iin, kalem mnakaalarnn verimli olduunu dnyorlar.
Boratav: ...Dergi ile yapmak istediimiz memleket meselelerini anlayabilmek ve tartmakt. Bunun iin de poplarize edilmi ilmi yazlar yazyorduk. Demokrasiye dnktk. Toplumu anlamak iin, iinde yaayarak analizler yapyorduk. Amacmz toplumu anlamakt... (Aduk Gevrek, 1994: 69-70) M. Berkes: Yurt ve Dnya Marksist ve sol bir dergiydi. Fakat komnist deildik. Geri Marksist olduumuzu da beyan edemezdik. nk ok fazla bask vard. Sosyalizme, sola, ileriye ak, Atatrk idik. (Aduk Gevrek, 1994: 70)

Yurt ve Dnya antifaist, ilerici, gnmz ile karlatrldnda bile hayli kaliteli bir bilim-edebiyat dergisiydi. Her ne kadar kendilerini Marksist olarak adlandrmayp, sadece biz solduk ve ilericiydik diye nitelendirseler de dergilerdeki yazlara bakldnda birok yazarn emperyalizm ve kapitalizm hakknda yazdklarnn dorudan Kapitalden ya da Leninden alnd grlebilir.9 ekirdek kadronun bir ksmnn eitimlerinin bir blmn ABDde yapt ve Marksizmin 1930lu yllarda bu lkedeki poplaritesi gznne alnrsa byle bir eilimin dnda kalmann zor olduu anlalabilir. Ayn ekilde Adnan Cemgilin de zaman zaman ayn tavr iinde olduu sylenebilir. Bu tavr aslnda en azndan dergide yazdklar dnem boyunca Marksizme sadece bir bilim olarak bakmaktan ileri gelebilir (etik,1998:8). Yazarlarn ounun kendini Atatrk olarak nitelendirmesi, Yurt ve Dnyada eitli yazlarda da kendini ortaya koymutur. zellikle Cumhuriyet ilkelerini ve Atatrk ilkeleri benimseyip bunlar gelitirmek iin alacaklarn belirtmilerdir. Yazarlar, Atatrk dnemindeki kltrel deiimleri toplumsal devrimlerin birer nkoulu olarak deerlendirmektedirler (Kayal, 1994: 122). Modernleme, adalama, Batllama, evrenseli yakalama gibi kavramlarn zerinden gidilecek olursa, Trkiyede sol dnce ile Atatrklk arasnda bir buluma olduu sylenebilir. Bu bulumadan 1940larn Yurt ve Dnyas da nasibini almtr. Derginin izgisine bakldnda yukarda anlan kavramlarn bu izgi oluturulurken nirengi noktalarn oluturduu grlmektedir. Atatrkn yzyllarca sren karanl, gerilii ve zulm yktn ve cumhuriyeti kurduu gnn tm bunlarn bir daha hortlamamak zere gmldn belirten yazarlar, kendi grevlerinin, Trk milletini daima daha ileriye, daha iyiye gtrmek
9 Bu konuda daha ayrntl bilgi iin Niyazi Berkesin Yurt ve Dnyann 30, 31 ve 32. saylarnda yer alan ekonomi ile ilgili makalelerine ve Muvaffak erefin 31,36 ve 37. saylardaki makalelerine baknz.

264 inancn canl tutmak olduunu belirtmilerdir (Yurt ve Dnya, 1942/20: 266) Yurt ve Dnya yazarlarnn kendi alanlar dnda da birok konu ile ilgilenmeleri, derginin ele ald konularn da eitlenmesine neden olmutur. Sosyoloji, Trk ve dnya sinemas ve edebiyat, mzik, ekonomi, folklor, tiyatro, antropolojiyi kapsayan ok geni bir konu yelpazesinde yazlara ve evirilere yer verilmitir. Ayrca derginin adna uygun eitli lkelerin -talya, Hindistan, Meksika, in, Fransa gibi- tarihi ve gncel sorunlarnn da irdelendii eitli yazlar da Yurt ve Dnyada yer almtr. Yazlarn en ok rklk, milliyetilik, aydn olma ve ky sosyolojisi zerine olduu grlr. Dergide en keskin eletirileri Adnan Cemgil, rk-turanclarla girdii polemiklerde yapmtr. Bu eletiriler, genellikle ok etkili olmu ve bazen aylarca sren karlkl yazl atmalara kadar varmtr.10 Yurt ve Dnyann bu konuda iki taktik uyguladn gryoruz. Bunlardan birincisi ve youn olarak kullanlan yntem, dergide rklk kart bilgilendirici yazlar yazmak eklindedir. Dier yntem de rk-turanclarla polemie girdikleri yazlarda rklk kart propaganda yapmaktr. Dergide birinci ynteme ilikin yazlar iki tarzdadr. Bunlardan ilki, dorudan rklkla ilgili olan bilgilendirici yazlardr. Dier tr ise, genel konularda yazlan yazlar iinde ancak okuyucunun rkla gnderme yaparak anlayabilecei tarzdakilerdir.11 Yurt ve Dnya yazarlarnn milliyetiliin rklk ile neredeyse eanlaml olarak kullanld bu dnemde milliyetilii nasl tanmladklar ile ilgili olarak Cemgil unlar sylyor;
Trk halknn daima daha stn, aydnlk bir hayata ermesinden rkerek kah kan kah anane gibi korkuluklarla ortaya kan adamlar kendi iddialarnn tam aksine olarak milliyetilikle hibir ilgisi olmayan millet dmanlardr...Gerek milliyetilik; Trk milletini en ileri, en stn sayan, insan hayatna erimi en geni bir demokrasi hayat iinde ykselmi grmek lksnden ve bu lk urunda almaktan baka bir ey deildir. (Cemgil, 1943: 426)

Cemgil baka bir makalesinde bu sefer de gerek milliyetilerin kimler olduunu tanmlyor:
Gerek milliyetiler, garp medeniyetinin ortaa devirip tarihte yeni bir medeniyet yolu aan hamlelerini, Trk milletinin de ilerlemesi iin tereddt etmeden benimser. Trk milletinin tabiatn ve cemiyetin kr kuvvetlerini yenerek stn bir hayata ykselmesi iin garp medeniyetinin btn ileri baarlarna kavumas iin almay en byk vatan borcu bilir. (Cemgil, 1944b: 165)

10 Yurt ve Dnya ile r dergisinin girdii polemiklerin ayrntlar iin baknz; Aduk Gevrek, 1994: 159-189. 11 Yurt ve Dnyada rklk ve milliyetilik ile ilgili yazlarn ayrntl analizi iin baknz : Aduk Gevrek, 1994: 119-145.

265 Yurt ve Dnya yazarlarnn hepsinin rklk konusunda birletikleri bir ey var ki, o da rkln hibir bilimsel tabana oturmamas. Antropolojinin rk konusunda yapt ayrmn, milletleri oluturan yegne unsur olmad, aksine milletlerin eitli rklardan gelen insanlarca oluturulmu olduunu belirtiyor yazarlar. Milleti oluturan unsurlarn banda kltrn geldiini de vurgulayan Yurt ve Dnyaclar rk ile kltr arasnda hibir ban olmad zerinde de hem fikirler. Son olarak medeniyet ile rk mevhumu zerinde de duruyorlar ve bu ikisi arasnda da dorudan bir ba olmadn belirtiyor ve medeniyetler arasndaki farklarn rklarn stn olup olmad ile ilgili olmadn, bu farklarn teknik, ilim, sanat, dil, edebiyat gibi kltr rnlerinin gelimilii ile ilgili olduunu sylyorlar.
Medeniyetin ilerilii ne kan, ne boy, ne burun, ne gz, ne sa, ne de kafa biimiyle ilgilidir, ama kltr ile ilgilidir... (N. Berkes, 1942b: 438)

1930-40l yllarda zellikle folklor almalar ve ada toplumsal antropolojik yntemlerin kullanld ky aratrmalar aydnlarn zerine eildii baat konulardand. Yurt ve Dnyay karan kadro da bu aydnlarn en banda gelenleriydi. zellikle Niyazi Berkes, Behice Boran ve Mediha Berkesin yapt ky sosyolojisi incelemeleri, Halil Aytekin ve Hseyin Avninin ky ekonomisi aratrmalar ve zellikle kltr ve sanat ile ilgili olarak folklor alanndaki almalaryla Pertev Naili Boratav, 1940l yllarn ky konusuna topyekn eilen aydnlarydlar. Ky sosyolojisiyle ilgili en ok yaz Mediha Berkes tarafndan yazlmtr. Mediha Berkes, dneminin dier ky aratrmaclar Behice Boran, Niyazi Berkes gibi Trkiyede ky sosyolojisi ile ilgilenen en nemli aratrmaclardan bir tanesidir.12 Aratrmacya gre, ky konusunda o zamana kadar yaplan aratrmalarn hibirisinde ilmi metodlar kullanlmam ve aratrmalar genellikle edebiyat ve mzik alannda olmutur. Berkes Yurt ve Dnyadaki yazlarnda artk toplumsal boyutlu aratrmalarn da yaplmas gerektiini ky konusunda yazd ilk makalesinde de bir ky aratrmasnn nasl yaplmas gerektiini sylyor ve anlatyor (M. Berkes, 1941:26). Ky aratrmalarnda modern antropolojik yntemlerin, mmknse katlml gzlemin kullanlmas gerektiini belirtiyor. Berkese gre uzun sre kylnn arasnda yaayarak yaplan aratrmalar, geree en yakn sonular vereceklerdir. Mediha Berkese gre ky davasnda nemli olan, kye medeniyet gtrmeden nce, bu medeniyeti kye gtrenlerin ky tanmalardr. Ky konusunda aratrma yaparken dikkat edilmesi gerekilen bir konunun da ky her cephesiyle bir btn olarak alp incelemek olduunu belirten Berkes yle demektedir:
12 Mediha Berkesin doktora tezinin konusu da Ankara yaknlarndaki kylerden biri ile ilgilidir. Berkes, doktora almasn tamamlam fakat tezini savunmadan niversiteden ayrlmtr. Daha sonra da akademik yaama geri dnmedii iin yapt aratrmalar, tozlu raflarda kalmtr.

266
...cemiyet bir btndr. Her adet veya ananenin ancak o cemiyetin btn iinde bir manas ve fonksiyonu vardr. Ve cemiyetin btn cepheleri de sk bir surette birbirine bal ve alakaldr. Ve bu hadiselerin hepsini birden tetkik ve mnasebetlerini tesbit etmedike bunlarn iinde bir tanesini anlamak kabil olmaz... (M. Berkes, 1941: 26-27)

Nitekim Mediha Berkesin ve dier ky aratrmaclarnn Yurt ve Dnyada yazd tm yazlara bakldnda, ky konusuna her cepheden el attklarn grmek mmkndr. Berkes, 1940 ylnn ubat ayndan itibaren balad ky aratrmalarnn tm sonularn Yurt ve Dnya dergisinde yaynlamtr. Sosyolojik ky almalar ile zellikle 1960l yllarn ky aratrmaclarn etkileyen Behice Borann ise bu konuda Yurt ve Dnyada sadece bir iki yazs bulunmaktadr. Dergideki folklor ile ilgili yazlarn byk bir ksmn Pertev Naili Boratav yazmtr. Boratav, dnemin en scak konusu olan rklk da dahil olmak zere, kendi konusu haricinde yaz yazmamtr. Dergide yukarda anlan neredeyse her konu hakknda yazan tek yazar Niyazi Berkestir.

Behice Borann dergiden ayrlmas

1942 ylnda derginin kadrosunda baz atlaklar olumaya balamtr. Yazarlarn kimine gre kiisel ekime, kimine gre dnsel alanda daha u noktalara gitme istei ve siyasi farkllk buna neden olmutur. Derginin Kasm 1942 tarihli 21. saysndan itibaren Behice Boran artk ekirdek kadronun iinde yoktur.13 Geri dergiye bu tarihten sonra da yaz vermeye devam edecektir -Borann dergiden ayrldktan sonraki tek yazs derginin 27. saysnda yeralr- fakat artk Yurt ve Dnyann ne sahibidir, ne de yayn ynetmeni. Behice Boran, Yurt ve Dnyadan ayrldktan sonra Muzaffer erif Baolu ile birlikte 1943 Maysnda 12 say yaymlanacak olan Admlar adndaki dergiyi kartmaya balamtr. Admlarn yayn hayatna girmesi ile birlikte iki derginin ve yazarlarnn yurt sorunlarna baknn ve eletirellik boyutlarnn farkll da aka ortaya kmtr. Behice Borana gre Admlar daha tutarl ve belirgin bir ideolojik izgidedir (Mumcu, 1993: 34). Yurt ve Dnyann baz yazarlar ile yaplan syleilerde, Behice Borann dergiden ayrlmas ile ilgili eitli grler ortaya kmtr. Fakat, her ne kadar eitli grler varsa da Cemgil, Boratav ve Mediha Berkes tek bir noktada birleir; o da Borann ok hrsl olduu ve bunun derginin ekirdek kadrosu iinde huzursuzluk yarattdr.14 Borann Yurt ve Dnyadan
13 Derginin 20. saysna kadar hem imtiyaz sahibi hem de neriyat mdr Behice Borandr. 21. saydan itibaren, imtiyaz sahibi, Pertev Naili Boratav, neriyat mdr de Adnan Cemgil oluyor. (Aduk Gevrek, 1994: 76) 14 Behice Borann dergiden ayrlmas zerine Adnan Cemgilin yorumu; Behice ok ak szlyd ve istediini yapard. O sralarda Sadri Maksudi bir yaz yazd. Behice de bu yazya gayet ar bir karlk verdi. Bu cevap Behicenin lsnde bir yaz deildi. Onu eletirdik. Behice buna

267 ayrlp kendini daha iyi ifade edebileceini dnd Admlar dergisini yaynlamaya balamas bir yana, o dnemi anlatrken kendisinin bir memur olduunu ve yazlarn da ancak bu memuriyet konumu erevesinde yazabildiini sylemitir. Dolaysyla da belli bir dnya grne yatkn olmakla birlikte, baz eyleri ak olarak beyan edemediini belirtmitir.15 Pertev Naili Boratav ve Mediha Berkes, Behice Borann Yurt ve Dnyadan ayrlmasna nedenlerden biri olarak Muzaffer erifi gstermilerdir. Daha ok kiisel ekimelerin zerinde durmularsa da, aslnda temelde yatan yukarda da belirtildii zere dnsel anlamda ayrln gndeme gelmesidir. Behice Borann Muzaffer erifi fikri lider olarak nitelendirmesi (Kayal, 1994: 179180) ve erifin de o dnemde yaynlanan nsan dergisinin kurucularndan biri oluu ve bu derginin sahibi olan Hilmi Ziya lkene fikri adan daha yakn olmas Boran da etkilemi grnmektedir. Kayal, bu dnsel ayrln nedenlerinden biri olarak Boran ve Baolu ile Berkes ve Boratav (bu ikiliye Kayalnn zikretmedii Cemgilin de katlmas gereklidir) arasnda Ziya Gkalpe yaklam konusundaki farkll gsterir. Kayalya gre Boran ve Baolu Gkalpe kar daha eletirel ve Hilmi Ziyaya daha yakndr (etik, 1998: 8). Buna karn zellikle nsan dergisi ile Admlar dergisinin birbirlerine sempatik baktklar eitli vesilelerle ortaya konulmutur. Kurtulu Kayalya gre daha sonraki yllarda
ok ierledi. Kadro ile Behice arasnda souk rzgrlar esmeye balad. Zaten son dnemde Behicenin dnsel ve siyasal izgisi biraz sivrilmeye balamt. Daha sert eletiriler ve yazlar istiyordu. Behice Yurt ve Dnyann izgisinden kyordu. Kadronun dier yeleri ise dergide bu tr bir deiim istemiyorlard. Dergi zerinde zaten ok bask vard. izginin sertlemesi ve sivrilmesi bamza bela amaktan baka birey getirmezdi. Behice bu konuda da bir direnle karlanca dergiden ayrlp kendi dergisini kartmaya balad. (Aduk Gevrek, 1994: 77) Pertev Naili Boratavn bu konudaki yorumu ise daha farkl. Behicenin dergiden ayrlmasnn sebebini tam olarak bilemiyorum. Fakat Niyazi ve Adnan ile Behice ve Muzaffer arasnda baz anlamazlklar olmutu. Ayrntlar tam olarak hatrlamyorum. Zaten o zaman da pek karmamtm. Araya anlamazlk girince Behice ile Muzaffer birlikte Admlar kartmaya baladlar. Fakat Behice Yurt ve Dnyaya yaz vermeye devam etti. (Aduk Gevrek, 1994: 77) Mediha (Berkes) Esenelin yorumu ise tamamiyle farkl. ...Muzaffer erif araya hep nifak sokan biriydi. Dergi yaymlanmaya baladktan bir sre sonra Yurt ve Dnyann aleyhinde bulunmaya balad. Behicenin de akln eldi ve Admlar kartmaya baladlar. Muzaffer soyadndan da anlalaca gibi her zaman ba olmak isterdi. Ayrlmann nedeni daha ok kiiseldi. Ayrldktan sonra Behiceye unlar syledim, Karmzda kocaman bir canavar (Irk-Turanc kesim) var, onu grmyorsun ve en yaknndakilerle urayorsun... (Aduk Gevrek, 1994: 77) Tm bu yorumlardan Behice Borann yukarda syledikleri de dikkate alnrsa, Borann ayrlma nedeni kiisel bir ekimeden te, dnsel alandaki farkllamasdr. Kayalnn u yorumu Borann Yurt ve Dnyadan ayrlmas ile dorudan balantl olmamakla birlikte, bu ayrla yol aan bir neden olarak gsterilebilir: Niyazi Berkes, P Boratavn (ve Adnan Cemgil) insan.N. larn bilgilendirilmesine daha ok nem verip kendi alanlarnda Trkiyenin gemiinin bir birikimini ortaya karmaya alrlarken, Boran ve Baolu somut sorunlarn teorik ve somut zmlerine ulamaya almlardr. (Kayal, 1994: 115) 15 Kurtulu Kayalya gre bunun iki anlam olabilir. Bunlardan birincisi, siyasal konularn ak olarak kesinlikle ura alan olmamas. kincisi ise, siyasal mesajlarn olduka sathi bir grnm arzetmesi (1994: 149).

268 baz konular arptarak, duygusal davransa da Hilmi Ziyann bu konuya ilikin bir saptamas hayli ilgintir;
...Az sonra 1941de Yurt ve Dnyay karanlar nsana hcum ettiler. nk nsan insaniyeti olduu halde, Yurt ve Dnya marksist ve militan idi. Fakat ayn eilimde Admlar karanlar silah yerine fikir kullandklar iin saldrmadan dnyorlard.16

Behice Boran dergiden ayrldktan sonraki saylarda bu ayrlk hakknda hibir yaz kmamtr. Yurt ve Dnyada Admlar dergisinin yaymlanmaya balamas ile ilgili bir habere de rastlanmamtr. Sadece Sonkanun 1944 tarihli 37. sayda, Adnan Cemgilin Geen yln Fikir Hayat balkl yazsnda, Msbet fikirleri yayma yolunda Yurt ve Dnya yalnz kalmamtr. Geen yl yaymlanmaya balayan Admlar dergisi de bizim mdafaa ettiimiz prensipleri benimseyerek memleketin fikir hayatnda verimli olmutur diyerek Admlar dergisini anmtr. Borann ayrlmasnn en nemli nedenlerinden birinin kendi izgisinin dergininkinden ayrlmas olduu dnlrse, derginin yayn politikasnn pek bir deiime uramad sylenebilir. Nitekim derginin yayn politikas belirlenirken Behice Borann etkisinin dierlerinden daha fazla olduu sylenemez ve yazlar incelendiinde, Borann ayrlmasndan sonra Adnan Cemgil ve Niyazi Berkesin etkilerinin biraz daha artt gzlemlenebilir.

Dergi kapanyor...
YURT VE DNYA: Ankarada 11 Kanunusani 1941 tarihinde tesis edilen on be gnlk Yurt ve Dnya mecmuas cra Vekilleri Heyetinin 16 Mays 1944 tarihli karariyle ve Matbuat Kanununun 50. maddesine tevfikan kapatlmtr. Mecmuann imtiyaz sahibi Pertev Naili Boratav ve Umumi Neriyat Mdr Adnan Cemgildir. Bir sahifesinin ebad 16x24 olup iki stun zerine taksim edilmi 24 sahifeyi muhtevidir. Ankarada Alaeddin Kral matbaasnda baslmakta ve 25 kurua satlmakta idi. Son nshasnn tarihi 15 Mart 1944 ve numaras 42dir. 17

Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel, ubat 1944de Yurt ve Dnya adna Boratav ve Berkesi, Admlar dergisi adna da Boran makamna arr. Irk-Turancla16 Hilmi Ziyann burada bahsettii saldr yazs, Yurt ve Dnyann Mays 1943, 4. cilt/29. saysnda, sayfa 181-183de yeralan Dergiler blmnde, Yeni bir felsefe bal altnda yazar belli olmayan bir eletiri yazsdr. Bu eletiri yazsnn yazlma nedeni, Hilmi Ziyann asistan Hasan Tanrkutun, hocasna atfta bulunarak, onun zgn bir teori rettiini ve bunun siyantism dialektik olarak adlandrldn ve nsan dergisinin yansra Yurt ve Dnyann da bu teoriden kaynak bulduunu belirtmesidir. Tanrkut, bu yeni, zgn -Avrupadan kopya edilmemi- okulun, Ziya Gkalpiliin karsnda asrn ilimci ve reel karakterinden kuvvet alarak doduunu syler (Kayal, 1994: 181-182). Yurt ve Dnya yazarlar ise byle bir okula dahil olduklarn bilmediklerini ve siyantizm diyalektik gibi anlamn bile kavrayamadklar yeni bir akma dahil olamayacaklarn ve byle bir bir sisteme itirakin derginin yayn programnda yer almadn belirtirler. 17 Ayn Tarihi, Haziran 1944, s. 452.

269 rn gemi iyice azya aldklarn ve parlamentodan da ok fazla bask geldiini syleyip aslnda kapatlmalar iin hibir nedenin olmadn belirterek yayna bir sre ara vermelerini rica eder. Yazarlar da bu istek karsnda 15 Mart 1944de 42. say ile Yurt ve Dnyann yaynn durdururlar (Aduk Gevrek, 1994:70-80). Hasan li Ycel, 15 Mays 1944 tarih ve 4/2405 sayl yaz ile derginin kapatlmasn Bavekalete teklif eder ve Bakanlar Kurulunun 16 Mays 1944 tarih ve 3/824 sayl kararnamesi ile Matbuat Kanununun 50. maddesine binaen kapatlr.18 Artk sol dnceye ve sol basna yava yava darbe indirilmeye balanmtr. Tan Olayna giden yolda Yurt ve Dnya ile Admlarn kapatlmas sadece kk bir tatr. Bu kk tan yanks tahmin edilenden daha fazla olmutur. 1946 ylnda Behice Boran, Niyazi Berkes ve Pertev Naili Boratav hakknda derslerinde ve aratrmalarnda grevlerini ktye kullanmaktan nce kovuturma, iki yl sonra da dava aldnda, CHPnin baskc ynetimi ve Nazizmin etkisi ile gelien gerici ve oven akmlarn karsnda Yurt ve Dnyada yazdklar yazlardan dolay sulandlar. Dergi kapandktan iki sene sonra 1946da rfi dare Mahkemesi Dr. efik Hsnnn Moskovaya gnderdii raporu aklamtr. Bu raporda Yurt ve Dnyann Trkiyedeki komnistlerce korunduu yazlmaktadr. Raporda efik Hsn;
...1942 senesi iinde faaliyetlerimiz daha ziyade legal neriyat zerine toplanmt. Ankarada kan Marksist iki ciddi mecmuaya, muntazaman rehberlik ettik. Muvafk grdmz yazlarn gemesine dikkat ettik demektedir (Tevetolu, 1967:505).

Yurt ve Dnyann siyasal uzantlar olduuna dair bilgi veren baka bir kaynak da, bu konu hakknda unlar aktaryor;
TKP 1942 iinde legal neriyata nem verdi. Zira o zamanlar yrtecei politika iin, , harple ilgili grlerinin kamuoyuna duyurulmasnda fayda vard. Ankarada kan, Behice Boran, Niyazi Berkes, Pertev Naili Boratav, Muzaffer erif Baolunun legal ynetimindeki Yurt ve Dnya ile Admlar dergileri gizli komnist partisinin denetimi altnda idi. stanbulda yaynlanan...Tan gazetesi de tamamen Gizli Komnist Partisinin legal gnl idi (Saylgan, 1968:242-243).

Yurt ve Dnyann yukarda anlatld gibi siyasal uzantlarnn olup olmad konusu ile ilgili olarak hem Adnan Cemgil ve Mediha Berkes ile yaplan syleilerde hem de Korkut Boratavn Pertev Naili Boratav ile yapt yleide soru sorulmutur. Ancak her nden de alnan ortak yant, byle bir siyasal uzant18 Pertev Naili Boratav yayn durdurulan Yurt ve Dnyann imtiyazn daha sonra Mediha Berkese devreder. Anlalan dergiyi ileride tekrar yaynlamak dnceleri vardr, ancak bu istekleri gereklemez. Yllar sonra TPin yayn organ olarak yaynlad Yurt ve Dnya ile bu imtiyazn ve 1940larn Yurt ve Dnya dergisinin hibir ilgisi yoktur (etik, 1998:14).

270 nn olmad ynnde olmutur. Hatta Mediha Berkes bu tr sylentilerden ok korktuklarn, konsolosluklardan niversiteye gelen davetlere bile gitmediklerini vurgulamtr. Hele bu davet Sovyetler Birlii Konsolosluundan gelirse daveti zellikle reddettiklerini belirtmitir (Aduk Gevrek, 1994: 80).

Derginin sonu, dertlerin balangc

Bilimde evrensellie inanan, aydn, anti-faist, ilerici, anti-kapitalist, turanclkrklk kart, sanatta gereki zellikler tayan dergi, dnemin rk-turanc grubunun tepkisini ekerek kolayca komnist damgasn yemitir. Zaten o yllarda yukarda sralanan zelliklere sahip her kii ve grup bu ekilde damgalanmtr. Dergideki yazlarn siyasal ynelimleri arptlm ve yazarlarn yaptklar bilimsel katklar gzard edilmitir. Derginin yaymland yllarda gazete ve dergilerin sklkla kapand gznne alnrsa, hkmetin kapatma furyasndan 4 yl boyunca hi nasibini almam olmas ilgi ekici bir zelliktir. Trkiyedeki birok uygulamaya muhaliftirler, muhalefetlerini de yazlaryla ortaya koymaya almlardr. Fakat muhalifliklerini ok da abartmamak gerekir nitekim yaynland dnem boyunca dergide dorudan Milli ef iktidarn hedef alan herhangi bir yaz kmam, hatta baz yazlarnda Milli efi ven satrlara bile rastlamak mmkndr, ...Milli bayram sulh iinde kutlarken bamzda smet nn gibi bir efin bulunmasnn kymet ve manas daha da aikar beliriyor... (Yurt ve Dnya, 1941/11: 257). Toplumsal ve ekonomik sorunlar tartlm, iktidarn baz uygulamalar (varlk vergisi, vurgunculuk, ehirleme sorunu vs.) eletirilmitir, ama bu eletiriler ilerlemenin ve daha ada bir topluma ulamann nasl olabilecei erevesinde daha ok bilimsel anlamda olmutur. Tabii bu yar-muhaliflii ya da baka bir deyile ortayolculuu sadece bilimsel olma istei ile aklamak ok da anlaml olmayabilir. Bu tavrda bir tarafta gerekten sadece bilim yapma abas ve istei varken dier tarafta Trkiye solunun kendini Atatrklk ve onun ilkelerinden koparamama hali szkonusudur. 1940l yllarn banda Ankarada Yurt ve Dnya evresinde oluan bu bilimsel hava belki de bir daha hi olumad. Dnemin koullar dolaysyla siyasetin gbeinde ama siyasetten ok uzak. Drdnc yllarn kutladklar yazlarnda grevlerinin okuyucularna aydnlk devi yapmak ve doru yolu gstermekten baka bir ey olmadn belirten yazarlarn (Yurt ve Dnya, 1944/37: 34) en byk sular ilerici ve antifaist olular ve toplumun sorunlar ile ilgilenmeleri, bu sorunlar bilimsel olarak tespit edip, yazlarna konu etmeleriydi. Bunun iin sulandlar, haklarnda davalar ald, niversiteden ve hatta Trkiyeden uzaklatrldlar.

271
KAYNAKA
Aduk Gevrek, Meltem (1994) Yurt ve Dnya/1941-1944, Yaynlanmam yksek lisans tezi, A Sos. Bil. Ens., Ankara. Anonim. (1941) Yurt ve Dnya, Yurt ve Dnya, 1 (1), Ankara. Anonim. (1941) ki Yl Dnm, Yurt ve Dnya,11(2), Ankara. Anonim. (1942) On Dokuzuncu Yl, Yurt ve Dnya, 20 (3), Ankara. Anonim. (1944) Drdnc Ylmz, Yurt ve Dnya 37 (5), Ankara. Bekata, Hfz Ouz. (1941) ra Gre Yurt ve Dnya, r, 10 (98), Ankara. Berkes, Mediha. (1941) Trk Kynn Tetkikine Balarken, Yurt ve Dnya, 1 (1), Ankara. Berkes, Niyazi. (1942a) lim Dnyasndaki Durumumuz, Yurt ve Dnya, 3 (20), Ankara. Berkes, Niyazi. (1942b) Irk ve Irklk, Yurt ve Dnya, 3 (24), Ankara. Berkes, Niyazi. (1943a) Modern Ekonominin Douu, Yurt ve Dnya, 4 (30), Ankara. Berkes, Niyazi. (1943b) Modern Ekonominin Temelleri, Yurt ve Dnya, 4 (31), Ankara. Berkes, Niyazi. (1943c) Modern Ekonominin Tezatlar, Yurt ve Dnya, 4 (32), Ankara. Berkes, Niyazi. (1944) Darwinizm Karsnda leri ve Geri Dnler, Yurt ve Dnya, 5 (39), Ankara. Berkes, Niyazi. (1997) Unutulan Yllar, letiim, stanbul. Cemgil, Adnan. (1943) Cumhuriyet Rejiminde Milliyetilik ve nklaplk, Yurt ve Dnya, 4 (35), Ankara. Cemgil, Adnan. (1944a) Geen Yln Fikir Hayat, Yurt ve Dnya, 5 (37), Ankara. Cemgil, Adnan. (1944b) Olduu Gibi, Yurt ve Dnya, 5 (41), Ankara. etik, Mete, Hazrlayan. (1998) niversitede Cad Kazan/1948 DTCF Tasfiyesi ve Pertev Naili Boratavn Mdaafas, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Kayal, Kurtulu. (1994) Trk Dnce Dnyas I, Ayyldz, Ankara. Mumcu, Uur. (1993) 40larn Cad Kazan, Tekin, stanbul. Oran, Baskn. (1969) ve D politika Asndan kinci Dnya Savanda Trkiyede Siyasal Hayat ve Sa-Sol Akmlar, A SBF Dergisi, 23 (3), Ankara. Sarp, Asm. (1943) Bugnk Hikyecilerde Realizm, Yurt ve Dnya, 4 (31), Ankara. Saylgan, Aclan. (1968) Solun 94 Yl (1871-1965) Balangtan Gnmze Trkiyede Sosyalist-Komnist Hareketler, Mars, Ankara. Sonkanun 1941 ve Haziran 1944 tarihli Ayn Tarihi dergileri. Tevetolu, Fethi. (1967) Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, Ankara. Toprak, mer Faruk. (1943) Halk Tiyatro ve ehov, Yurt ve Dnya, 4 (29), Ankara.

272

Yurt ve Dnya / 1941-1944 Ankara milieu of the 1940s left

This is a narration of Yurt ve Dnya, a periodical which was published between January 1941 and March 1944, for 42 issues. At the end of 1930s and the beginning of 1940s an academic group was formed at the faculty of Letters (DTCF) in Ankara, comprising some eminent scholars such as Pertev Naili Boratav, Niyazi and Mediha Berkes, Behice Boran and Muzaffer erif Baolu. With the collaboration of some authors, musicians, teachers and students the group took side against the reactionary, racist and chauvenist movement that rised under the influence of Nazism. In 1941, the group decided to publicize their views. With this decision a new periodical was born. The writers of the periodical were anti-fascist, anti-capitalist, and progressivist intellectuals who believed in the universality of science. With all these characteristics they drew the attention of reactionarist racist groups of the period who labelled them easily as communists. The periodical opposed to many practices in Turkey; it discussed most of the sociological and economical problems of the country and practices of the government; however its opposition was never strong enough to put an end to its tense relationship with the government. In consequence of its semi-opposition attitude Yurt ve Dnya succeded to live for four years when lots of journals and newspapers could not survive because of the pressure of the government and press regulations. When the pressure of the racist group on Hasan li Ycel, the Minister of Education, became unbearable, he made a request to the writers of the periodical to stop publishing for a while. With the request the writers stopped publishing Yurt ve Dnya on 15th March 1944. Then on 16th May 1944, Council of Ministers prohibited the publication of the periodical on account of the article number 50 of the press regulations.

 letii / Deini

273

Trkiyede antropolojinin eni-boyu zerine: Suavi Aydna yant

Adnan Ekigil*

Toplum ve Bilim dergisinin 1998 Bahar saysnda yaynlanan Antropolojinin Mutfanda Trkiye balkl yazm hakknda ayn derginin bir sonraki saysnda Suavi Aydnn bir deerlendirmesi kt. Korkarm yazm Aydn epey fkelendirmi; fkesi de, baz hususlar gzden karmasna neden olmu. Burada bu hususlar vurgulamak ve biraz amak istiyorum. Aydnn eletirisi, yazmn bandaki bir gzleme dayanyor. Orada, Trkiyedeki antropoloji almalaryla ilgili olarak, unu demiim: almalarn says ok snrl, lkenin hayatnda yank yapabilenleri ise yok denecek kadar az -daha dorusu dpedz yok. Oysa Trkiye antropoloji iin ok bereketli bir lke- hatta neredeyse biilmi kaftan (1998a: 41). Aydn, en ok bu ksa paragraftaki hkmlere kzm anlalan. Yazmn sorunlarnn bu gzlemdeki nicelik belirten szcklerin belirsizliinde sakl olduunu ileri srerek, sze u sorularla balyor: Trkiyede antropoloji almalarnn says ok mu snrl? Kltrel hayatta yank yapabilenlerin says m ok az? Yoksa, bu tr almalar dpedz yok mu? Yazar hangisini tercih ediyor? (1998:196) Aydn, merammn yokluku vurgulamak olduunu bir ekilde anladn, ama bu fikrimi neye dayandrdm anlamadn belirtiyor. nce anlamad bu son noktay akla kavuturalm. Trkiyede antropolojinin azlna veya yokluuna ilikin fikrim, nihayetinde tek bir eye dayanyor: kiisel izlenimime. Ne daha fazla, ne de daha az. Ancak, yazmn bandaki bir gzlemi kiisel bir izlenime dayandrmakta bir sorun grmyorum. Eer yazmn amac, bu gzlemi ispatlamak ya da nicel bir dorulama veya yanllamada bulunmak olsayd, bu elbette bir sorun olurdu. Fakat amacm bu deil. Bu ol(*) Aratrmac, yazar.
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

274 mad iin de, kiisel bir izlenimimin yazmda bir balang noktas olmas, orada esas sylemek istediklerimi zaafa drmesi veya bolukta brakmas iin bir neden oluturmuyor. Sonuta her yaz, her tahlil de kantlanmam veya nicel gzlemlere tabi tutulmam birtakm varsaymlara, postlalara, ou kez de dorudan doruya kiisel izlenimlere dayanr zaten. Lkin her kiisel izlenim, Aydnn kastettii anlamda bir vehimden ibaret deildir elbet. Konuyla ilgili izlenimimin de, bir vehim olmad inancndaym. Buna aada geleceim. Ne olmadn sylerken, biraz daha netletirmekte belki yarar var: yazmdaki nihai amacm, Trkiyedeki antropolojinin halihazrdaki durumuna ilikin bir tespitte bulunmaktan ok, Trkiyede kimlik sorunu ad altnda tartageldiimiz tarihsel ve toplumsal problemler yumann zlmesinde antropolojinin olanaklarn aratrmak ve bunlar gene antropolojinin kendi snrlaryla karlatrmak. Yazmn balndan da anlalaca gibi, odak noktam Trkiyede antropoloji zerinde deil, antropolojik bir perspektif iinde Trkiye veya Trkiyenin belirli bir gereklii zerinde younlayor. Baka bir deyile, antropoloji burada bir ama deil, ara sadece. Trkiyedeki kimlik tartmalarna ne kadar k tutabilir diye, imknlarn aratrdm bir ara. Nitekim yazmda u kayd dmm: antropoloji de dahil olmak zere hibir aratrma alann veya bu alann konsolidasyonunu kendi bana bir ama olarak grmediimi hemen eklemeliyim. Antropoloji benim iin olsa olsa, problemli bir olguyu kavrayacak gl bir bilgiye ulamann yalnzca bir merhalesi, bir arac olabilir. Ksacas ama, ayakkablar yrmek iin giymek; yoksa in ayakkablar gibi, ayaklarn kalbn deitirsin diye giymek deil (1998a: 44). Kukusuz bu, antropologlar da dahil herhalde kimsenin amac deil. Ama bazen disiplin-ii ekimeler, atlarn arabaya deil arabann atlara koulmasna yol aabiliyor. Ksacas, sylemek istediim u: szkonusu yazmdaki antropolojiye yaklamm, dsal saylabilecek bir yaklam. Burada amacm, antropoloji-ii tartmalara mdahale etmek veya bu tartmalarda taraf tutmak deil, antropolojiye bavurmak, danmak daha ok. Tabii bunu yaparken, baz tartmalara katlmam ve birtakm fikirler yrtmem ok doal. Ancak bunu Aydn balanmaz bir gnah gibi alglam olabilir. Art niyetimden neyi kastettiini anlam deilim, byle bir yazda art niyetin ne ii var onu da anlam deilim, ama mutlaka bir art niyetim varsa, o da bu gnahmla snrl olsa gerek. Gelelim Trkiyede antropolojik almalarn varl veya yokluu meselesine. nce hemen itiraf etmeliyim ki, oundan az ok haberdar olmakla beraber, Aydnn verdii rnekler arasnda hi bilmediklerim de yok deil. Hem de ilk akla gelenler arasndan setii rnekler olmasna ramen. Bir de listesine dahil etmedii yzlerce makale ve tezi sayarsa, bilmediklerim kimbilir ne kadar artar! te bu nedenle, Aydnn Trkiyedeki antropolojik almalarn mevcudiyetine ilikin hatrlatmasn aydnlatc buldum - hi deilse kendim iin. Belli ki Aydn, meslekten de olmas nedeniyle, Trkiyede antropolojinin evrimine ve

275 bibliyografyasna ilikin kapsaml bir alma yapmaya hazrlkl biri. Bu bakmdan, eletiri yazsnda sylediklerini geniletip ayr bir makale veya kitap eklinde yaynlad takdirde, ortaya ok faydal bir alma kabilir. Aydnn kendisinin de deindii, P J. Magnarella ve Orhan Trkdoan tarafndan yirmi ksur . yl nce kaleme alnan Trk sosyal antropolojisinin evrimiyle ilgili kapsaml deerlendirmenin (1976) gncelletirilmi bir devam olabilir bu, rnein. Byle bir almann yalnz benim gibi ne id belirsiz aratrmac-yazarlarn1 deil, antropologlarn veya antropoloji rencilerinin de ok iine yarayacandan eminim. Dilerim bu olur. Ve dilerim Aydnn iaret ettii kendi doktora tezi de bir an nce yaynlanr. Hele umduum yndeki bir almay da ieriyorsa. Ne var ki, Aydnn yazsndaki snrl dkm yle dursun, bu trden en geni kapsaml bir almann bile yazmda sylediklerime bir cevap nitelii tamadn belirtmeliyim. Aydn, eletirisinde sylediklerini, Trkiyede antropoloji yok diyen, stelik de bunu ispatlanacak bir tez olarak ortaya koyan birine kar sylemi. Kukusuz, ortada en azndan Aydnn sayd isimler ve almalar varken, bunlara hi atfta bulunmayp yokmucasna davranarak Trkiyede antropolojinin namevcudiyetini kantlamaya kalkan birine kar duyulacak ilk duygu, herhalde fkedir. Yanl alglamadysam, Aydnn yazsnda bir fke varsa, o ite bunun fkesidir. Muhakkak ki, Trkiyede antropoloji alannda alm insanlara ve onlarn emeklerine duyulan saygnn ilk gerei de, byle bir fkenin ardndan, bu kiiyi eletirmek, dahas haddini bildirmektir. Saygnn gerei bir yana, hi deilse meslek borcudur bu. Aydnn eletirisinde de, bu borcu deme abas seziliyor. Fevkalde saygdeer bir aba; ama ne yazk ki boa harcanm bir aba, nk bu abaya konu veya neden olacak biri yok. En azndan o biri, ben deilim. nk ne Trkiyede antropoloji olmadn kantlamaya koyuluyor, ne de byle bir eyi salt bir hkm olarak dahi sylyorum. Yazmda, tam da yukardaki problemli giri paragrafnda, iki ey sylyorum. Birincisi, Trkiyede antropoloji almalarnn miktar snrldr diyorum. kincisi, bu snrl miktardaki almalar arasnda da lkenin kltrel hayatnda yank yapanlar yoktur diyorum. Yokluk tezim, eer buna bir tez denebilirse, yalnzca ikinci tespitle snrl. Tutarl olmak iin veya fikrimin netlik kazanmas iin bu iki tespit arasnda bir tercihte bulunmam da hi gerekmiyor. nk birbiriyle elien tespitler deil bunlar. Tam tersine, birbirlerini tamamladklar sylenebilir. Bu iki tespitin de doru olduuna inanyorum. Birinci tespitin doruluu konusundaki kanaatim, Trkiyede bugne kadar yapldn bildiim antropolojik almalar Trkiyenin antropolojik potansiyeliyle karlatrmamdan kaynak1 Aratrmac-yazar gibi ieriksiz ve sevimsiz bir terim, istihzann her trlsne mstehaktr kukusuz. lle ve lkin, hakedilmeyen pekok baba nvana gre ehvenier olduuna da kuku yok. ste bol gelen k bir kostm giymektense, bedene uyan bir tulumla dolamak her zaman tercihe ayandr.

276 lanyor. Yazm boyunca Trkiyenin antropoloji iin nasl biilmi kaftan olduunu, antropoloji almalar iin nasl bir malzeme zenginlii sunduunu vurgulamaya altm. Halihazrdaki antropoloji almalarnn, ncelikle ite bu malzeme zenginlii karsnda snrl kaldn sylyorum. Bu zenginlik karsnda, Aydnn saydklar arasnda baz bilmediim almalarn olmasnn kanaatimi deitime ihtimali de dorusu ok dk grnyor bana. Trkiyedeki almalarn snrllndan dem vuran, hatta zaman zaman aka yaknan baz yerli-yabanc antropologlarn deerlendirmeleri de, kanaatimi glendiren bir dier etken.2 Yukarda szn ettiim kiisel izlenimimi basit bir vehim olmaktan karan da, byk lde bizzat antropolojinin emektarlarndan duyageldiim bu deerlendirmelere dayanyor olmasdr sanrm. Trkiyede antropoloji almalarnn snrl kaldn sylemem, onlar yok saydm veya deersiz bulduum anlamna gelmiyor. Tam tersine, neredeyse nadide tablolar misali, miktarlarnn snrll lsnde, deerlerinin daha da artt kansndaym. stelik ben miktarlarnn, Aydnn varsaydndan daha snrl olduunu dnyorum. Aydn, Trkiyede antropoloji alannda yaplanlarn dier alanlara gre daha az deil, daha fazla olduu ve bu alanda fazlasyla kalem oynatld grnde. Tabii burada kalem oynatlmaktan ve kalem oynatlan eyden neyi kastettii nemli. Grlen o ki, Aydnn kastettii, daha ok kimlik ve kimlik krizi konusu etrafnda dnenler. Gerekten de, bu konu etrafnda son zamanlarda epey eyin konuulduu, tartld, yazlp izildii ve ortaya neredeyse bir kimlik edebiyat kt ak. Bu geree ben de bir yerde dikkat ekmitim(1997). Ancak bu edebiyatn teknik anlamda antropolojik almalardan olutuunu savunmak zor. Aydn, antropolojiyi sadece etnik gruplarn, kimliklerin ve ibu tekilerin tarz- hayatnn aratrld bir alan sandm ileri sryor(1998:196). yle bir ey sandm yok. zellikle kimlik meseleleriyle ilgili olarak antropolojinin birikim ve aralarndan medet ummam, antropolojinin sadece bu meselelerle snrl olduunu dndm anlamna gelmiyor(fizikiden sosyale, siyasaldan ekonomike, salktan yemeke varncaya dek, banda ok geni bir sfatlar yelpazesi bulunan bir disiplin iin yle dnmek mmkn deil zaten). Dahas, antropolojiyi kimlik meseleleriyle zdeletirmediim gibi, bu meselelerle ilgili her almann da otomatik olarak antropolojinin alanna girebileceini dnmyorum. Bu nedenle de, Aydnn ou kimlik konusuyla ilgili baz almalar antropoloji repertuvarna dahil etmesini biraz zorlama buluyorum. rnein, Demirta Ceyhunun, Nuri Bilginin, Taner Timurun veya Cengiz
2 Kaderin cilvesi bu ya, Yunanistanda katldm bir konferansta tek Trk olmam hasebiyle, bu ynde yaknmalara gs germek bana dmt. zellikle, Trkiyedeki almalar yakndan izledii izlenimi brakan Asen Balk adnda Bulgar asll Kanadal bir antropoloa, tam da Aydnn deindii baz isimlere iaret ederek, lkemizde de snrl dahi olsa pekl bir antropoloji faaliyetinin bulunduunu anlatmaya altm skntl anlar hl gzmn nnde.

277 Glein yaptlarn antropolojik almalar olarak deerlendirmek ne kadar mmkn acaba? Bu yaptlar kendi alanlarnda elbette deerli almalar olabilirler; hatta antropolojiden de esinlenmi olabilirler; dahas, antropolojiyi de esinlendirmi, bunun da tesinde ona malzeme bile salam olabilirler. Gene de, bunlar antropolojinin ilk akla gelen temel eserleri olarak alglamak, acaba ne kadar doru? nsann ister istemez aklna taklan bir soru bu. Nitekim bu soruya Aydnn kendisi de dikkat ekiyor ve yle bir yant getiriyor: Burada Timurun ve Bilginin antropolog olmad akla gelebilir. Ancak antropoloji yapmak iin ya da bu meselelerle ilgilenmek iin kiinin adnn nnde antropolog yazmas gerekmez. yle olsayd, Ekigilin yazsnda and Sencer Divitiolunun almalarn da konuyla ilikili bulmamak gerekirdi. Antropoloji bir yntem ve bak as sorunudur, bir meslek deil(1998:197). Bu tespite yrekten katlyorum. Bu tespiti, yazs boyunca meslekten antropologlar adna konuur grnen Aydndan duymak da ayrca memnuniyet verici. Ancak, burada anlan yazarlarn antropolojik bir yntem veya pratik izledikleri sylenebilir mi gerekten? Sencer Divitioluna yazmda deinmitim, ama yaptlarn rnek bir antropoloji almas olarak grdm iin deil. Divitiolu, fevkalde ahsna mnhasr bir iktisat ve iktisat tarihi kuramcsdr; en esnek anlamda bile, antropolojik bir yntem izlediini, yahut antropolojik bir bak asnn insan olduunu savunmak kolay deildir. Divitiolunun antropolojiyle ilikisi esasen, kendi almalarnn sonularn -hi deilse baz nkabul ve varsaymlarn- antropoloji ile badatrma ve yzletirme abas ile snrldr. Dikkate deer bir abadr bu, ama Divitiolunun antropoloji dnyasna dahil saylmas iin ne kadar yeterlidir, tartlr tabii. Ayn tartmal durum, kanmca Timur, Ceyhun, Bilgin, Gle gibi yazarlar iin daha da geerlidir. Onlarn almalarnda antropolojik bir pratiin izlerine pek rastlanmad gibi, Divitiolununkine benzer bir abaya da rastlanmaz. Byle bir abay nemsediklerini gsteren bir belirti de yoktur almalarnda. Bu yazarlarn bazlarnn antropolog olmamalarna ramen aslnda pekl antropoloji yaptklarn gstermek iin Aydn, antropolojik ynteme dair yle bir tanm getiriyor: bu yntem ve bak asnn temel talar arasnda, pozitivizmin mutlak lmeyi kriter alan ve gereklii istatistiki lme indirgeyen ynteminden ka, kltrler arasnda hiyerarik ayrmlara gitmenin nne geen kltrel grecilik, greci olmakla birlikte, kltrlere deiim nokta-i nazarndan bakt iin yerel kltrleri yerlerinde ve zgllklerinde brakmayp kresel tarihe ve toplumsal deiime katma iradesi, eitli indirgemeleri reddedip toplumsallklara btnc adan bakmaya gayret edi ve ezamanl ve ardzamanl karlatrma abas vardr. Yazdklarnda bu eilimleri ne kartan kiiler, pekl antropoloji yapmaktadr(1998:197). Bu tanma dayanarak, szkonusu yazarlarn antropoloji yaptklarn varsaymak, hayli g grnyor bana. Gln iki nedeni var. Birincisi, bu yazarla-

278 rn gerekte bu tanma gre hareket edip etmedikleriyle ilgili. Szgelimi Ceyhun, Biz Karabykl Trkleri yazarken bu tanmdakine benzer bir yntemi izlemi olabilir mi gerekten? Kanmca olamaz. Herhalkrda, yle bir ie kalkm olsayd, o akrkeyif kitab da yazamazd muhtemelen. Gln ikinci ve esas nedeni ise, tahmin edilecei gibi, bizzat tanmn kendisiyle ilgili. Antropolojiye ilikin tanm gelitirmenin zorluklarnn farkndaym, ama Aydn biraz daha ele avuca gelen bir tanm nerebilirdi sanrm. Tanmn balca problemi, genellikle birbirine zt saylan iki stratejiyi aralarnda hibir sorun veya gerilim yokmuasna iinde barndryor olmas. Stratejilerden biri, kltrler arasnda hiyerarik ayrmlara gitmenin nne geen kltrel grecilik; dieri ise greci olmakla birlikte, ifadesini bir tr evrenselcilik diyebileceimiz stratejide bulan bir yneli: kltrlere deiim nokta-i nazarndan bakt iin yerel kltrleri yerlerinde ve zgllklerinde brakmayp kresel tarihe ve toplumsal deiime katma iradesi, eitli indirgemeleri reddedip toplumsallklara btnc adan bakmaya gayret edi...(1998:197) Yalnz antropolojide deil, felsefede de, tarihte de ou model ve aklama, bu stratejilere olan yaknlk veya uzaklklarna gre ekillenir. ou alma, bu stratejilerden hangisine dayandna yahut hangisinden kendini ayrdedebildiine gre, anlam kazanr veya kaybeder (Antropolojideki postmodernizm tartmalar da nemli lde bu strateji atmalar etrafnda dner. Postmodernizm konusuna aada geleceim). Bunun doal sonucu olarak da, bir stratejiyi izleyen dierini eletirmek durumundadr genellikle. Yanl anmsamyorsam Taner Timur, ciddi bir sentez almas olan Osmanl Kimlii adl yaptnda, evrenselci bir strateji izler ve bu stratejinin baz sonularn gslemekten de kanmaz: yani eitli dnemler, uygarlklar ve deerler arasnda belirli ayrmlara bavurmaktan, belirli hiyerariler kurmaktan veya kurulmu belirli hiyerarileri akca benimsemekten geri durmaz. Bunu bilinle yapt lde de, kltrel grecilie kar srarl bir polemik sakldr yaptnda. Yanlmyorsam, farkl temalar ve vurgularla olmakla beraber, Nuri Bilginin Kollektif Kimliki de ayn evrenselci eksen zerine kuruludur. Tabii bu stratejileri kart deil kout olarak grmeyi veya bir ekilde birbiriyle badatrmay deneyenler yok deildir. Aslnda herkesin kendine gre denedii bir itir bu. Fakat bu denemeyi tarihsel rneklerle elimeyecek biimde tm mantksal sonularna gtrmek, ayr bir ama abas gerektirir. ster hermentik, ister diyalektik diyelim, bir tr aufebung abasdr bu. Bu noktada sylenebilecek asgari ey, bu abann rizikolarnn da kazanmlarnn da tartmal olduudur. Bu tartmal durum gznnde bulundurulduu takdirde, Aydnn antropolojiye ilikin nerisi bir tanmdan ok bir temenni olarak kabul edilebilir ancak. Tabii eer dpedz elikili bir tanm olduu sylenmek istenmiyorsa. Ne var ki, bu temenninin kolayca gerekletirilebilir olduunu, hatta Aydnn

279 tanmnn mkemmel bir tanm olduunu teslim etsek bile, ortada gene bir sorun kalyor. O da, bu tanmn hi de antropolojiye zg olmaddr. Bu tanmn ierdii iler, vakanvisleri elbette aar ama, szgelimi Annales tarihilerinin fevkalade yatkn olduunu kolaylkla dnebileceimiz ilerdir. Kald ki, Aydnn hem szkonusu tanm iinde hem yazsnn baka yerinde birka kez vurgulad ezamanl ve ardzamanl karlatrma abas da, yalnz antropologlarn deil, yalnz tarihilerin de deil, dilbilimcilerin, felsefecilerin ve dier birok baka alandaki aratrmaclarn da ilgi gsterdii ve stlendii bir abadr. Velhasl, Aydnn Trkiyedeki antropolog kadrosunu geniletmek gayretiyle bu kadroya daha ok tarihi, edebiyat ve sosyolog kimlikleri ve pratikleriyle bildiimiz yazarlar dahil etmesini pek kullanl bulmadm belirtmeliyim. nk bunun bedeli, tartmal bir tanmla antropolojinin snrlarn gevetmek, hatta ortadan kaldrmak oluyor ki bu da herhalde Aydnn amalad veya onun sahip kt meslek raconuna uygun den bir sonu deil. imdi, gelelim yokluk tezimize. Bu tezin doruluunu savunmak, kanmca ilkine gre daha da kolay. Zira bunun iin, Trkiyedeki antropolojiye ilikin kuramsal hkmlere, varsaymlara veya ayrntl bir izlenime sahip olmamz dahi gerekmiyor; lkenin genel kltrel hayatna bakmamz yeterli. Bunu yaptmz zaman, bugnk kltr hayatmz zerinde antropoloji ynnden gelen herhangi bir ciddi etkinin varlndan sz edebilir miyiz? Etki derken, yle uzun boylu bir yanklanmay falan da kastetmiyorum. Kastettiim, Franz Boasn alma ve mdahalelerinin rk akmlar zerindeki etkisini andran trde gl ve toplumsal bir etki deil, rnein. Ya da Claude Lvi-Straussun almalarnn tm bir felsefeci, edebiyat, dilbilimci, psikolog kuak zerinde yaratt trden kuramsal fakat kapsayc bir etki de deil. Kastettiim, ok daha snrl bir ey. Szgelimi, 1960larda Trkiyedeki ATT (Asya Tipi retim Tarz) tartmalarn hatrlayalm. Bu tartmalar Trkiyede ilk defa tarihilerle kuramclar, sosyal bilimcilerle edebiyatlar, saclarla solcular, ilericilerle gericiler arasnda bir kpr kurulmasna vesile olmu, arkas pek gelmemekle birlikte lkenin kltrel hayatnn belirli mahallerinde hatrsaylr bir etki yaratmt. Kastettiim, daha ok bu tr bir etki. Hatta, 60l yllarn tutkulu tartma ortamnn bugn Trkiyede -ve dnyada- bulunmadn dikkate alrsak, gnmz iin dndm ve dnebileceim bundan da snrl bir etki aslnda. Dorusu, Trkiyede antropolojinin ite byle snrl bir etkiyi dahi bugn yaratabildii kansnda deilim. Trkiyede antropoloji almalarnn... lkenin kltrel hayatnda yank yapabilenleri yok derken de yaptm, bu kanm dile getirmekten ibaretti. Aydnn yazsn okuyunca, bu kanm daha da glendi. nk Aydnn ortaya dkt repertuvar iinde de, szkonusu trden bir etkiye zemin hazrlam almalara rastlanmyor. Kanmca, yalnz lkenin genel kltrel hayatnda deil, medyatik gndemi gibi daha zgl alanlarnda da antropolojinin izine pek rastlanmyor. Tabii eer, Aydnn dayanamayp iaret ettii gibi,

280 Trkiyede antropoloji denilince akla sadece Nevval Sevindi gelmiyorsa... Aslna baklrsa, gerekten de birok insann aklna hl sadece veya ilkin Nevval Sevindi ad gelebiliyorsa, antropolojinin kltr dnyamzdaki eksikliinin yahut yokluunun bundan daha aklayc bir gstergesi olabilir mi?3 Dahas, Trkiyede antropolojinin bizzat akademik dnyada dahi, iz brakmak yle dursun, yeterince bilindii ve tannd konusunda pheliyim. Bu disiplinin akademik ve entelektel evrelerde bile bir imaj problemi olduunu dnyorum. Bozkurt Gvenin antropolojinin Trkiyede tantlmasna dnk youn abalar konusunda Aydnla hemfikirim, ancak bu abalarn esas meyvasn ufak ve sekin bir antropologlar grubunun yetimesinde verdiini, buna karlk antropolojinin daha geni evrelerin nezdindeki -ve yazmda ksaca ve kabaca sorunsallatrmaya altm- o klasik imajn etkilemekte veya deitirmekte hayli snrl kaldn sanyorum. Bu nedenle Trkiyede antropolojinin niversitelerde ne kurumsal ne de kuramsal olarak henz yeterli ve aa uygun bir yer edinemedii inancndaym. Bu bakmdan antropolojinin yalnz lkenin genel kltr hayatnda deil, bizzat akademik dnyas iinde de, hatta bu dnya iindeki yakn ve komu disiplinlerde bile gl bir yank uyandrmad grndeyim. Tabii unu da belirteyim ki btn bunlar, antropolojiye ierden deil dardan bakan biri olarak sylyorum. Yokluk tezimi bu ekilde baladktan sonra, imdi biraz bu tezle dile gelen gerekliin nedenleri zerinde duralm. Bunda yarar var, nk Aydnla esas fikir ayrlmzn bu nedenleri gzden geirirken su yzne kacan sanyorum. Eer Trkiyede yaplan antropoloji almalarnn lkenin kltr hayatnda yank bulmadn kabul ediyorsak, bunun ilk akla gelen nedenleri arasnda, siyasal basky ve gizli-ak sansr mekanizmalarn saymamz gerekir kukusuz. Szkonusu almalar Trkiyede eer yeterince yaplmyorsa veya yaplanlar yank bulmuyorsa, ou kez yaptrlmadklar, engellendikleri veya rtbas edildikleri iindir. Buna hi phe yok. Trkiyede brakn sistematik bir alan almas yapmay, dada bayrda rastgele veya amasz yry yapmak bile phe eken, hatta zaman zaman da jandarma karakolunda son bulan bir deneyimdir. Srf bu durumlarla karlamamak iin, yryne bir kulp takmaya alan, kendini avc, madenci, defineci vs. gibi tantan yrylerin hikayeleri iyi bilinir. Hatta yalann iyi uyduramayan yrylerin ok elenceli hikyeleri vardr. Antropologlarn daha da elenceli hikyeleri olduundan eminim. Eminim Trk kadar yabanc antropologlar iin de fazlasyla geerlidir bu durum.
3 Dorusu, burada Nevval Sevindi talamalarna katlmaya hi niyetim yok. u kadarn belirteyim ki, neredeyse bir amar olanna dnen bu hevesli ve cevval kadnn asla affedilmeyen kusuru, zamannda antropolog sfatn adnn nne naife oturtmak gafletinde bulunmu olmasndan ibarettir aslnda; yoksa ne bir aktalite yorumcusu olarak syledikleri ve yazdklardr, ne sa sepeti, ne de klk kyafeti...

281 Aslna baklrsa, siyasi ve idari dayatma, engelleme, kstekleme ve her trl sansr antropolojinin btn dnyada mazur kald bir olgudur. Dahas, bu olgu, zellikle Trkiyenin de dahil olduu lkeler snfnda, antropolojinin kuruluundan bu yana bir azalma yerine glenme eilimi gstermektedir. Bu eilim, 20. yzyl boyunca ardarda siyasal bamszlklarn kazanan eski smrge ve yar-smrge durumundaki lkelerin gitgide ilerine kapanmalarnn ve i iktidar dengelerinin deimesinin sonucudur bir bakma. Antropolojinin evrimini irdeledii bir yerde Ernest Gellner, bu deiimi yle anlatyor: Smrgeci sistemde hayli yaygn olan uzaktan ve dolayl ynetim sayesinde eski toplumsal yap tm renkleriyle, tresel ve trensel nanslaryla, ksacas tm plaklyla muhafaza edilebiliyordu; fakat smrgecilik-sonras dnemde arkaik yaplarn varl yeni ulusal liderler ve ynetimlerce gitgide yadsnr ve saklanr bir hale geldi. Dayandklar ideoloji, mahalli yneticilerin arkaik yaplar resmen kabullenmelerine nemli bir engeldi; istedii bilgiyi toplayp rapor tutan yabanc aratrmaclarn varl ise, bu yneticilerin karlarna ciddi bir tehdit oluturuyordu; bunun iin de onlara dmanca bir tavr gelitirmekte gecikmediler(1992:47). Bu dmanca tavr, antropologlar o kadar zora drmtr ve halen de drmektedir ki, antropolojinin genel rotasnda deiiklie yol aan temel faktrler arasna girecek kadar nem kazand sylenebilir. Nitekim Gellner, antropolojideki post-modern ynlenmenin nedenleri arasnda bu dmanca tavrn roln de hakl olarak vurgulamaktadr. Gellnera gre, sahaya kmak yerine masa banda derin hermnotik (yorumsamac) sorgulamalara dalmak, dorudan tanklklar yerine metinler ve giderek ikinci, nc dereceden meta-metinlerle yetinmek gibi post-modern tarza zg eilimler, dier faktrlerin yansra, szkonusu dmanca tavr karsndaki ylgnln da bir sonucudur aslnda. Antropolojinin siyasal engellemeler ve sansr mekanizmalaryla balants bu kadar barizken, Aydnn beni bu balantdan bihaber olmakla eletirmesi gerekten artc. Trkiyede diyor Aydn, antropoloun nne siyasal hatta askeri engeller kaca da aikrdr. Ancak Ekigilin aklna meselenin bu yn gelmemektedir. Bylelikle yazar,... antropolojinin lkemizdeki gerek hl-i pr-melini ve bu trden zorluklarn bilmedii izlenimini yaratmaktadr(1998:198). Yazmda bu konu zerinde fazla durmadm, fakat bihaber olmak bir yana, istesem de gzard etmem pek mmkn deil bu konuyu. Nitekim yazmn bir yerinde, konunun sunduu tehlikeye dikkat ekiyor, ancak bu tehlikenin Trkiyedeki antropoloji almalarnn ufkunu karartmamas gerektiini savunuyorum. smail Beikiden aldm bir mektuba atfta bulunarak, kendisinin siyasal hatta tam da askeri engeller hakkndaki bir gzlemine dair u notu dmm: zgrlklerin kstl olduu Trkiye ve benzeri lkelerde... iyimserlie yer olmadn dnenler de vardr kukusuz. Gerekten de, zellikle Krt konusuna ynelik antropolojik bir aratrmay nelerin bekledii belli-

282 dir. Nitekim geenlerde TESEV (Trkiye Ekonomik ve Sosyal Ettler Vakf) ilk defa Trkiyenin dou blgesini kapsayacak ciddi bir antropoloji projesi balatmaya karar vermi, ancak att ilk adm, gidip projeyi Genelkurmaya onaylatmak olmutu. Bu artlarda bebein l domas kuvvetle muhtemeldir. ahsi bir mektubunda smail Beiki, kk bir haber eklinde de olsa basna yansyan bu olaya dikkat ekiyor, tepkisini dile getiriyordu. Beikinin endielerini paylamamak mmkn deil. Ancak unutmamak gerekir ki, yalnz Trkiyede deil dnyann hemen hibir yerinde yerel ynetimler ve hkmetler, antropologlara davetkr ve yardmc olmamtr. Antropologlar polisiye engellere alktr; o kadar ki, bu engelleri amak, mesleklerinin asli bir paras saylr. O bakmdan bu tr engellerin szn ettiim iyimserlii glgeleyebileceini sanmyorum (1998a: 50). Bu iyimserliim gereki bulunmayabilir, fakat meseleyi hesaba katmadm veya unuttuum herhalde sylenemez. Ne var ki, gerekilikten bahsediyorsak, unu da ilave etmek gerekir: Trkiye koullarnda karamsar olmak eer gerekiliin bir artysa, bu karamsarln baka meseleleri gizlemesine msaade etmemek de gerekiliin bir artdr. Trkiyede antropolojinin nnde siyasal ve idari engellerin yansra, daha baka engeller de vardr. deolojik, dnsel veya zihinsel diyebileceimiz engellerdir bunlar. Siyasal engellerin yalnl ve etinlii, daha girift dnsel engellere bakmz glgelememeli. Daha da nemlisi, siyasal engeller antropoloji iindeki eitli handikap ve zaafn bahanesi ya da mazereti olmamal. Byle bir karambole gz yummann ciddi bir hata olduu kansndaym. Bu hatadan kanmann yolu ise, siyasal engeller konusunda icabnda belki biraz abartl bir iyimserlik pahasna, dnsel veya zihinsel engelleri n plana kartarak hakkyla tartmaktan geiyor. Bu tartma iini ne kadar hakkyla ve etraflca yaptm ayr bir konu, ama ben yazmda en azndan bu yolu izlemeye altm. Aydn ise, yazm eletireyim derken tam ters bir yol tutturmua benziyor. Zihinsel engellere ilikin girdiim tartmaya bir yerinden bir ekilde katlacana, Trkiyede ve blgedeki dier lkelerde antropolojinin nnde zihinsel engelden ziyade hep siyasal engel olmutur diyerek, bu tartmaya hibir ekilde girmemeyi yeliyor. stelik girmemekle de yetinmeyip, deindiim konularn alm, oktan geilmi meseleler olduunu ileri srerek, smsk kapyor tartmay - almam konularn neler olduunu belirtme gereini dahi duymakszn. Sadece bir dipnotta, yazar, antropoloji iinde bulgulad ama nereye bakp bulgulad yazsndan anlalmayan zihinsel engelin durumu hakknda benim doktora tezime bakabilir diyerek, elimin altnda olmayan ve henz ulaamadm bir kaynaa gnderme yapmay yeterli bulduu iin herhalde. Aydnn bu szlerinden, zihinsel engeller ad altnda toplanabilecek sorunlara antropolojinin gndeminde pek ncelik tanmad anlalyor. En azndan antropologlarn zihinlerinin bu sorunlar karsnda ok berrak olduunu dn-

283 d belli. Nitekim yazsnn sonunda okuyucudan bana dnerek, merak etmememi salk veriyor ve Trkiyede klasik antropoloji anlaynn etkisi altnda olmayan saylar az ama gen bir antropolog kuann bulunduuna dair bir mjde ile tamamlyor szn. Aydnn bu ifadelerinin bende yaratt izlenim u: Trkiyede kuramsal ve ideolojik problemlerini byk lde zm, am bir grup var. Aydnn da muhtemelen kendini dahil -hatta belki ncs ya da szcs- addettii, ou gen kuaktan ekirdek bir grup bu. Bu grubun tek veya esas problemi, nnde duran siyasi ve idari trden engeller. Bugne kadar gerekletirdiini gizleyen de, bundan sonra gerekletirebileceini nleyen de hep bu engeller. Zincire vurulmu cengver misali, bu siyasi engeller bir kere ortadan kalkmayagrsn, fethedemeyecei kale, yaramayaca da yok bu grubun! Dorusu heyecan verici, en azndan ok etkileyici bir tablo! Ylgnln, silikliin ve ezikliin ar bast bir ortamda, byle zgven ve kesin kimlik ifadeleriyle karlamak ho oluyor. Tabii bu ifadelerin ne kadar gerek, ne kadar hayal rn, kestirmek kolay deil. Trkiyede bu tr bir sekin grubun varolmadn hi iddia etmedim, edemem de. Buna karlk, byle bir grupla karlarsam elbette arrm - ve ok sevinirim de. Ho, bu sevincimin kursamda kalaca muhakkaktr, nk kabul etmek gerekir ki, kuramsal ve dnsel problemlerini am, geride brakm bir antropolog kimlii, antropolojinin karmak doasna bir hayli aykrdr. Siyasal ve idari engeller kadar hatta onlardan daha ok zihinsel engellerle kuatlm bir antropolog kimlii, geree daha yakn bir imgedir. Antropologlar antropolog yapan, almalarn son tahlilde ilgin ve verimli klan, zihinsel engeller ve bu engellere kar verdikleri cevaplar ve tepkilerdir. Antropologlar, ncelikle bu engeller ve dourduklar problemlerle iie yaamak durumundadr. Bir antropolog olduuna gre, sanrm Aydn da yle. Szn ettii ekirdek grubu bilemem ama, kendisinin nnde fazlasyla nemsedii siyasal engeller kadar, bir sr kocaman zihinsel engelin de durduu kansndaym. Aydnn bu engelleri (daha ilginleriyle karlamak zere) amas, nce varlklarn alglayabilmesine bal. Bunlarn en kocamanlarndan biri, Aydnn yazmda ele aldm baz sorunlara ilikin deerlendirmesinde hissettiriyor kendini. Bu sorunlar, antropolojinin bunalm kavramyla, tarihle, ideolojiyle, zne kurgular ve hmanizmle ilikilerini kapsayan konularla ilgiliydi. Kukusuz, ok deiik genelleme dzeylerinde ve binbir trl ekil ve konjonktrde ele alnabilecek konulardr bunlar. Ben de, katldm konferanstaki teblilerin ve tartmalarn erevesinde, bu konulara girmitim.4 Konferansn ana ilgi odaklarndan biri ulusal kimlik meseleleri olduu iin, szkonusu konular da bu meselelerin nda irdelemeye almtm. Ancak yukarda belirttiim gibi Aydn, btn bunlarn antropoloji4 Yazmn Yunanistandaki bir antropoloji konferansnda sunduum bildiriden derlendiini belirtmitim.

284 de alm, oktan geilmi konular olduunu sylyor. stelik, bu konularn aktarl biimine de itiraz var, nk bu konulara ilikin tartmalar, Trkiyede hi bilinmiyormu gibi, bu alanda kimseler almyormu gibi, bakn dnyada neler oluyor edasyla, birka sayfada aktarmaya almam garipsediini belirtiyor. nce bu garipsedii hususa bakalm. Anlalan Aydn, yukarda saydm konularn ancak belirli bir bibliyografya ile terminoloji eliinde ve belirli sayda bir sayfa uzunluunda dile getirilebileceini sanyor. Oysa ben her ekilde her dzeyde ve her uzunlukta ele alnabilecekleri kanaatindeyim - icabnda Aydn skandalize eden tek bir paragraf uzunluunda bile. Yeter ki iinde bulunduklar metnin btnlne ve tutarllna katkda bulunsunlar, en azndan halel getirmesinler! Aydnn eletirisinde bunun tersini gsteren zgl iddialar pek yok, olanlar da, aada grlecei gibi maalesef yanl. Dier taraftan, Aydnn szkonusu konularn ancak meslek iinde ve antropoloji-ii kriterlerle tartlabileceine inand, stelik benden de bunu bekledii belli. Nitekim eletirisinin ayn yerinde, tam da byle bir beklentiden kaynaklanan bir sitemde bulunuyor: Ekigil, Trkiyedeki akademik antropoloji camias iinde hl etkisini belli llerde koruyan kunduras amurlu antropolog cakalanmasn eletirebilirdi; yapsayd ne kadar da iyi olurdu! zgnm, ama bunu yapmak benim iin hibir ncelik tamyor. Bunun nedeni ise, Trkiyede antropoloji eletirisini (tabii yaptm kadaryla veya varsaymyla) Aydnn iddia ettii gibi hi karl olmayan bir yerden deil, sadece dardan yapmamda yatyor. Yukarda da belirttim, altn bir daha izeyim: ben antropolojiye dardan bakyorum. Dardan, ama boluktan deil: mutlaka bir adres gerekiyorsa, sosyal bilimler epistemolojisi ile bilgi sosyolojisinin bulutuu bir snr boyundan bakyorum, diyebilirim. Mkemmel bir adres olduunu savunamam, ama bu alanda sylenecek ok ey olduu ve bu eylerin pek ounun antropolojide de youn bir ontolojik karl bulunduu inancndaym. Nihayetinde, dardan bakmak hususunda syleyebileceim u: her antropoloji deerlendirmesinde son sz antropologlarn olabilir, fakat bu, antropolog olmayanlarn antropoloji zerinde fikir yrtmesini engelleyemez, engellememelidir de. Eer dardan bakmak, hariten gazel okumakla bir tutulacaksa, ne gam! Unutmamak gerekir ki hariten gazel okuyann gnah kendine, sevab ise herkesedir. Gene de, bir an iin en ktsn dnelim: hariten soru ve problem tayan bir katlmcnn iyice samalad, stelik art puanlarnn kendi hanesine, tm hatalarnn ise dier tartmaclarn hanesine yazld bir durum olabilir bu. Bu durumda bile, hariten konuan katlmcnn tm samalar ierdekiler tarafndan yzne vurulmal, ancak bu, hariten katlmcnn hasbelkader girdii veya girmek istedii tartmann kesilmesine yahut srdrlmemesine bir bahane olmamaldr. Fizik, biyoloji gibi nispeten daha esoterik disiplinlerin profesyonellerinin bile kendi i hesaplarn, problemlerini ve muammalar-

285 n her eit ve her dzeydeki dinleyici grubuyla paylamaya ve tartmaya ak ve hazr olduu bir dnyada, antropologlarn farkl bir tavr benimseme imknlar ve lksleri hi yoktur. Hele esas ileri sahaya kmaktan ok eitim olan, niversite hocas antropologlar iin hi mmkn deildir byle bir tavr. Bu tavra sekinci demeye dilim varmyor; loncac demek belki daha uygun. Ne yazk ki, Aydnn eletirisinde tam da bu loncac tavra rastlyoruz. Eer ben yazmda gerekten Amerikalar yeniden kefedip naife ve ahmaka gzlemlerde bulunduysam, Aydnn bunlar yzme vurmasna elbette hibir itirazm olamaz. Ama dorusu, bu souk dutan sonra Aydn, bir bibliyografya dkmyle yetinmeyip, girmi bulunduum tartmay benim gzlemlerimin daha dzgn ve bilinli rneklerini sunarak kald yerden devam ettirmek ltfunu gsterseydi, ok daha ho olurdu. Lkin sinsi fakat inat bir dj vu hissiyatnn da besledii o loncac tavr, byle bir ie girimekten herhalde alkoydu onu. Aydnn ufkunu, hi deilse tartma imknlarn daraltan temel unsurun u veya bu zgl grten ok esasen bir tavr olduunu, onun da bizzat bu loncac tavrdan olutuunu dnyorum. Aydnn nndeki balca zihinsel engel de bu kanmca. Ancak ufkunun daralmasnda, baz zgl grlerinin de roln kmsememek lazm. Bu daraltc rol, Aydnn tam da yazmda deindiim konulara ilikin deerlendirmesinde grmek mmkn. Hangi balamda ele alnrsa alnsnlar, bu konularn Aydnn iddia ettii gibi alm konular olduunu kabul etmek zor gerekten. Ayrca antropolojinin klasik imajna ve i evrimine ilikin sorunlarn da geride kalm, kapanm konular olduu ok pheli. Aydnn atfta bulunduu almalarda da, bu konularn derlenip toplanp zme kavuturulduuna dair herhangi bir belirti hatta iddia da yok. Kanmca, Aydnn btn bu konularn almlyla ilgili varsaym, nndeki dier nemli zihinsel engeli oluturuyor. Szkonusu konular, almak yle dursun, formle edilmeleri bile epey uzun bir olgunlama sreci gerektiren, genel ve ezeli konulardr aslnda. Onlar tanmamak veya varlklarn farketmemek, alm olduklarn savunmaktan farkl bir eydir. Tannmadklar durumlar da az yaygn deildir: genellikle antropologlarn gnlk alma pratiinde pek bir yerleri veya ncelikleri yoktur -olmamasnda da ou kez yarar vardr- ama ne zaman ki antropologlar gnlk olgusal incelemelerinden syrlp teorik ve battal sorunlarla ilgilenme ihtiyac duyarlar, o zaman bu konularla bir ekilde yzlemeleri kanlmazdr. En kt ey, bu konulara, konularn mantksal sonularn ve teorik menzilini doru lemeden girmek, yani konular farkna varmadan ele almaktr. Bunun yol at en kt tuzak da, hkm sahibini ne kadar uzun ve etrefilli tartmalara angaje ettiini grmeksizin, hkmde bulunmaktr. ngilizcedeki begging the question deyiminin anlattna yakn bir durumdur bu. O zihinsel engelinin bir azizlii olsa gerek, Aydnn sk sk dt tuzak, tam da budur ite.

286 rnein bir yerde, yle diyor Aydn: ... antropolojinin temel ilgi oda, duraanlk deil deimedir. Antropoloji, Amerikan kltr antropolojisi iin tekinin ya da daha ileri gidilerek egzotiin bilimi olarak grlm olabilir (bu eilim Amerikal antropologlar arasnda hl yaygndr; ou ya Borneoda ya Yeni Ginede ya da Amazon blgesinde alr) ama bu bak as nc dnyann antropologlar iin asla geerli deildir. Kapitalist dnya sisteminin iktisadi dayatmalar altnda derin deiim srelerine tbi olan Bat d dnya, 20. yzylda, buradaki deimenin hznda ortaya kan ivmeyle birlikte yaamaktadr. Yazarn deyimiyle zaman ve tarih hzlanmtr. Zaten deimekte olan toplumlarn/kltrlerin kimlikleri, yaam biimleri, iktisadi ve toplumsal eklemlenme tarzlar srekli olarak yeni formlara brnmektedir. Antropolog buna bakmayp da neye bakacaktr?(1998:200) ok doru. Antropolog tabii ki buna bakacaktr. Ama bakt zaman ne olur? Sosyolog olur, tarihi olur, iktisat olur. Her durumda antropolog olmaktan kar. nk karsnda duraan deil, deien bir toplum vardr; hzlanm bir tarihte, klm bir corafya iindedir. Bu evrilmi dnyada her eye ramen antropolog olarak kalmakta kararlysa, sosyologlar, tarihiler, iktisatlar arasnda kendine bir yer amak, bunun iin de onlardan ne gibi farkl iler yapacan, nasl deiik bir yol izleyeceini anlatmak durumundadr.5 Bu ise antropoloun, antropolojinin ilgi oda duraanlk deil deimedir gibi bir cmle kurmakla yetinmeyip, uzun bir tartmaya girmesini ve herkesi bu tartmaya ekmesini gerektirir. Bu tartmada dier birok konunun yansra, antropolojinin insan kavram ve hmanizmle ilikisi de vardr, tarihle ve ideolojiyle eklemlenmesi de, kimlik ve bunalm kavramlaryla balants da. Btn bunlarn, Aydnn tam da aldna hkmettii iin yz vermedii temalar olmas, herhalde bir rastlant deil. Velhasl, antropolog buna bakmayp da neye bakacaktr trnden retorik bir soru, aikr bir cevabn ardnda, zorlu bir anlama ve anlatma abasn davet etmektedir aslnda. Hi kuku yok ki Aydnn buradaki zaaf, baz olgular, temalar ve dzlemler arasndaki balantlar grememesinden kaynaklanyor. Ancak bu zaaf, Aydnn ayn zaaf gerekli veya ikna edici herhangi bir zemine dayanmakszn bakalarnda bulmasna engel deil sanrm - hatta tam tersine, balca neden galiba. Nitekim yazmda benzer bir zaaf tehis etmekte hi gecikmiyor Aydn: Yazarmz, diyor , antropolojiyi, gnmzn postmodern etkili yeni etnografyac antropolojisinin teki kavramna izafe ettii, etnik gruplar/kltrler/kimlikler eitliliiyle uraan bir panayr bilimi olarak anlamasnn etkisi altnda geri bu konuda hibir atfa yer vermediinden hangi kaynaklara dayanarak bu deerlendirmeleri yapt da mehul- Trkiyede antropoloji eletirisi yapyor.
5 Tabii bu deiik yol, tek bir yol deildir. Jean Duvignaudnun denemesi (1973), bunun iyi bilinen u bir rneidir.

287 stelik yazar, bir yazsnda (Ekigil, 1998b), antropoloji iinde bu eilimin beslendii postmodern anlay kyasya eletirdii hatta bu anlayla neredeyse dalga getii halde, bu ikisi arasndaki paralellikten bihaber antropoloji deerlendirmesi yapyor(1998:197). u iki cmlede Aydnn sylemek istedii o kadar ok ey var ki, hatlar birbirine kart iin, azck ayrtrmadan olmayacak. Bunlar, neresinden baklrsa baklsn en azndan drt nerme ieriyor (kendi ilerindeki daha kk nermeleri saymazsak): 1) Gnmzn postmodern etkili yeni etnografyac antropolojisi, antropolojiyi, teki kavramna izafe ettii, etnik gruplar/kltrler/kimlikler eitliliiyle uraan bir panayr bilimi olarak anlyor. 2) Ben bu panayr bilimi anlaynn etkisi altnda Trkiyede antropoloji eletirisi yapyorum. 3) stelik bunu yaparken, ilgili konuda hibir atfa yer vermediimden hangi kaynaklara dayandm da mehul. 4) Baka bir yazmda antropoloji iinde bu panayrc eilimin besledii postmodern anlay kyasya eletirdiim halde, bu ikisi arasndaki paralellikten bihaber antropoloji deerlendirmesi yapyorum. Dnyorum da, Aydn bu drt tespiti ardarda sralayp gemek yerine, tek tek ele alp sayfalarn sadece bunlara ayrsayd, ok daha doyurucu bir eletiri karrd. Maalesef bunu yapmad iin, benim de bu tespitler hakknda uzun uzadya aklamalara girmemin pek bir anlam yok. Gene de, szm bitirmeden nce bu tespitlerde kyaslamaya ve dzeltmeye gelebilecek baz noktalara -yukardaki srasyla- dikkat ekmem yararl olur sanrm. 1) Aydnn postmodern etkili yeni etnografyac antropoloji dedii nedir acaba? Postmodernizm antropoloji iinde de ok dallanp budaklanm bir konu olduu iin, akla epey farkl eilimler ve isimler gelebilir. Benim aklma daha ok, kk Clifford Geertzin almalarna uzanan yorumlamac etnografya geliyor. imdi, Geertzin antropoloji anlaynda kltrel grecilie ak bir kap bulunduunu biliyoruz. Kltrel grecilii savunduu lde, bu anlayn kimlikler sorununu n plana karmas, hatta mutlaklatrmas elbette kuvvetle muhtemel. ddias ve grnts de bu ynde zaten. Ancak gerekteki pratiinin, bu iddiay ve grnty dorulad ok pheli. Bunun da nedeni, dorudan doruya Geertzin kltre baknda yatyor. Geertzin temelde kltr semiyotik bir kavram olarak grmeyi yelediini hatrlayalm. Amerikal antropoloa gre, kltr bir tr metin, antropolojik aratrma da bu metni yorumlama faaliyetidir. Ona gre antropoloji, genel yasalar arayan deneysel bir bilim deil, anlam araynda olan yorumlamac bir bilimdir (1973: 5). Tahmin edilecei gibi, byle bir yaklamn nesnellikten znellie, dsallktan isellie doru sarmalanan, neredeyse solipsist denebilecek baz idealiste sonular vardr. Ama bu sonulara en ak ekilde Geertzin almalarndan ok, onun daha postmodern bir takm izleyicilerinin grlerinde rastlyoruz. Geertzin her eye ramen post kadar modern bir yan olduu kesin. Weberciliinin de etkisiyle, antro-

288 polojinin yorumlamac niteliine karn bir bilim olduunda srar etmesi, bu modern yannn tipik bir belirtisidir, rnein. almalarndaki olgusal ve pozitif unsurlarn mevcudiyetinde de bu srarnn izleri epey belirgin saylr. Dan Sperberin ok yerinde bir ekilde ikilemletirdii kartlkla ifade edersek(1982), yorumlamac etnografi ile teorik antropoloji arasnda bir denge gzetme kaygs, gzden kamayan bir zelliidir Geertzin dncesinin. Oysa onun ou izleyicisinin antropoloji perspektifinde bu denge kaygsnn kaybolduunu, bilimin de teorinin de dier tm byk anlatlarla beraber kap dar edildiini gryoruz. Bu perspektifte bilgiye ilikin doruluk, gereklik gibi kavramlara da yer yoktur. Antropolojik bir metnin doruluundan bahsetmek mmknse, bu artk yazarn alma azmi ve iradesinin deil, okuyucunun yaratc faaliyetinin bir ilevidir (Clifford, 1988:520). Uzak diyarlara gidip de aratrmalara girien etnografn yalnz ve tek adam otoritesinin yerinde yeller esmektedir. Dier taraftan, sadece dorulua deil, bir anlamda geleneksel kltre de yer yoktur bu perspektifte. Daha dorusu, geleneksel kltr yerleik bir gereklik deil, bir kurgu, bir icattr aslnda: gemiten bugne aktarlan istikrarl bir miras olmaktan ok, an ama ve menfaatlerine gre oluturulmu bir icat (Hanson, 1989:890, 899). Ksacas, antropoloji gereklie ilikin herhangi bir tez sunmaz, gelitirmeye de kalkmaz; nk onun amac, dorulua ulamak veya gereklie yaklamak deil, gstererek, hatrlatarak, artrarak ve gndermede bulunarak, paradokslar, mitleri ve trl muammalar gn na karmaktr (Tyler, 1984:329). Bylece bu antropoloji pratiinde bulunabilecek olan, blk prk anlatlardan, krk dkk fantezilerden ve nihayetinde kiilerin zel hikyelerinden ibarettir. Bu anlamda antropoloji ikna edici yn olan bir edebiyat biimidir (Strathern, 1987); hatta iirdir dpedz (Tyler, 1984).6 Dier btn postmodern sylemlerde olduu gibi, antropolojideki postmodern akmda da insan ve zne kavramlaryla kurulan ilikinin belirsizlii bu balamda ok aklayc. Zira bir yandan antropolojinin postmodern figrlerinin zneyi ve zneyle ilgili btn bir epistemolojiyi ama abasna tank oluyoruz. Sanki en byk dertleri, yazar metin dna srerek metni yazarn tahakkmnden kurtarmak ve anlamlarn deta kendi balarna konumalarn salamak. Ama dier yandan ayn figrlerin baka bir dzlemde insan znesiyle tutkulu bir ekilde uratklarn, onunla neredeyse bozduklarn gryoruz. Bylece znellii zeyim derken znelliin en katmerli, en mutlak biimine kapldklar bir durumla kar karyayz. Sonu, Gellnerin deindiim eserinin bir baka yerinde de ifade ettii gibi, antropolojinin bir toplum incelemeleri alan olmaktan kp, antropoloun i dnyasnn ou kez skc ve i karartc sorgulamalarnn, kayglarnn, korkularnn ve bunalmlarnn bir aynas haline
6 Clifford, Hanson, Strathern ve Tylern alntlarn Rosenaudan aktaryorum(1992: 87-88).

289 gelmesidir. Bu aynaya antropoloun kendine dnk sorgulamalar dnda yansyan olsa olsa, teki ve onun eriilemezliine, ulalamazlna dair bir o kadar skc ve i karartc sylemdir ki bu sylem de, antropoloun i atmalarnn bir fonksiyonundan, dorudan bir devamndan baka bir ey deildir aslnda. Gellner iin, adn da koymaktan hi kanmad o en klasik krlk biiminin, idealizmin, daniskasdr bu durum (1992: 23, 40, 66). imdi, dnlecek olursa, postmodern etkili idealist bir antropolojinin, teki kavramna izafe ettii, etnik gruplar/kltrler/kimlikler eitliliiyle uraan bir panayr bilimi olamayacan grmek zor deildir. Byle bir antropoloji, ne kadar teki zerinde odaklarsa odaklasn, hatta tam da bu odaklama nedeniyle, baka kltrlerle ve kimliklerle etkili bir ekilde ilgilenemez; olsa olsa, kendi kendisiyle uraabilir ancak. Postmodern etkili antropolojinin bir bilim olamayaca, genelde de olmak istemedii ise yeterince ak. Panayra gelince: Aydnn bu yaktrmayla tam neyi kastettiini bilmiyorum, ama szcn (ehirlerdeki fuardan farkl olarak) daha ok kasabalara, krsal kesime ve gitgide artan ekilde gemie ait bir gereklii ifade ettii dnlrse, en azndan armlarndan, panayrn postmodern bir syleme ne sfat ne de bir obje olarak pek yakmadn sylemek sanrm ok sama olmaz. 2) Bu szlerimden, antropolojideki postmodern akmdan pek etkilenmediim, hi deilse esinlenmediim herhalde yeterince anlalmtr. Ancak etkilenmemem, bu akmn gkten zembille inmediini ve amzdaki baz temel deiimlerden kaynaklandn grmeme engel deil. Bu bakmdan Gellnern bu akm gelip geici bir moda olarak nitelemesini doru bulmuyorum. zellikle antropolojideki postmodern akm, gnmzn baz ok gerek problemlerine bir cevap araynn bir rn - verdii cevaplar yanl veya aldatc da olsa. Bu gerek problemler arasnda, gzlemci ile gzlemlenen arasnda deien ilikiler, byk anlatlarn iktidar ve ideoloji ile balants, dnyann klmesi, tarihin hzlanmas, kimliklerin kaybolmas veya bastrlmas gibi, gerek olduu kadar aikr birtakm sorunlar da var. Yazmda bu sorunlara ben de biraz deindim. Ama bunu yapmam, postmodern sorunsal benimsediim anlamna gelmiyor. Benimsemek yle dursun, szkonusu sorunlarla doru drst yzlemenin yolunun ncelikle bu sorunsaln sk bir eletirisinden getiine inanyorum. Bu bakmdan postmodern sorunsaln belkemiini oluturan kltrel grecilik fikrine kar Gellnern getirdii eletiriyi, biraz hzl ve ematik kamasna ramen, ok yararl buluyorum (1992: 22-72). Sonu olarak, dier gerek problemler kadar kimlikle ilgili problemleri de postmodern ncl ve varsaymlara bal kalmadan ele almak pekl mmkn, stelik gerekli de. Bunun halihazrda baz baarl rnekleri de yok deil. Yalnz yetkin bir antropolog olmayp, antropoloji tarihinin dengeli bir yorumcusu da olan Fransz dnr Marc Augnin son almas, bu rneklerin en parlakla-

290 rndan saylabilir(1994). Postmodern yazarlarn igrlerini derinlemesine paylaabilirken, hatalar ve yanlsamalarndan ustaca kanabilen bir almadr bu. 3) Augnin almasna ite bu nedenle yazmda dikkat ekmeyi ihmal etmemitim. Aydnn gznden katysa, bu vesileyle tekrar dikkat ekmek isterim. stenirse yazmda deindiim ou konu o almada daha etraflca izlenebilir. 4) Yazmda yaptm antropoloji deerlendirmesinin postmodern bir yaklamdan etkilenmedii ve beslenmedii yeterince belli olduuna gre, bu deerlendirmemle Aydnn gnderme yapt baka bir yazmda (1998b) dile getirdiim postmodernizm eletirisi arasnda herhangi bir tutarszlk olmad da herhalde fazlasyla ortadadr. Kald ki o yazmdaki eletiri, postmodernizmin igrleri, ngrleri ve dolaysyla znden ok, belirli bir tarzna ve olduka zgl bir tarzna dnkt. Dahas, o eletiri postmodernizmin antropolojiden ok, edebiyat eletirisi, sosyoloji, psikanaliz ve mimari gibi alanlardaki uzantlarn ve izdmlerini hedeflemiti. Ama en nemlisi, postmodernizmin dorudan zn ilgilendiren noktada da, benim o eletiriyle iletmek istediim esas mesaj, Aydnn algladndan farkldr. Orada amacm, Aydnn dnd veya bana atfettii gibi, postmodernizmin u zamana yayd herkes istedii veya fikir sahibi olduu her konuda her eyi syleyebilir kanaat ve cesaretini eletirmek deil, tam tersine, postmodernizmin savunur ve yayar grnd bu kanaat ve cesaretin kendi pratiiyle uyumadn, herkes her eyi syler fikrini yceltirken baz eylerin sylenmesini pekl snrlamak hatta yasaklamak gibi bir sonula kar karya kaldn, zgrlk ve imgelem adna bilim ve metafizii reddedeyim derken zgrln ve imgelemin bsbtn daralmasna neden olduunu, stelik ad konmam kt bir bilimin ve metafiziin de bylece ortaya kmasna yol atn, ksacas bir tr ifte standart uyguladn veya byle bir uygulamaya meydan verdiini gstermekti. Bu eletirim, postmodernizmin antropoloji iindeki has yeleri iin de elbette geerli olabilir. Ama muhtemelen ayn derecede deil. nk ifte standart uygulamann farkl biimleri vardr. Bilmeden uygulamak, tuzaa dmenin basit bir biimidir yalnzca. Ama bilerek uygulamak ve bu uygulamay deta bir doktrin haline dntrmek, ayr bir itir ve ayr bir beceri, bir hayli de eytanlk ister. Belki de daha ilgin ve heyecan verici bulduum iin, benim eletirim daha ziyade eytanlara dnk ve onlarla snrlyd. O ekilde snrl tutulmasn da tercih ederim. Postmodern antropologlar arasnda da eytanlar var m, ya da ne kadar var, kestiremiyorum dorusu. *

**

Buraya kadar sylediklerimden, Aydnn eletiri yazsn pek tatminkr bulmadm herhalde yeterince anlalmtr. Tatminkr bulmadm iin de, bu yaznn Toplum ve Bilimin giriindeki bir beklentiyi hakkyla karladndan pheliyim. O girite yle deniyordu: Antropolojiyle ilgilenen birok sosyal bi-

291 limcinin, Ekigilin yazsyla ilgili uyumazlk beyannda bulunduu kulamza geldi. Suavi Aydn, sanrz bu eletirilerin temel noktalarn kda dkm bulunuyor. Bu uyumazlk beyanlar benim de kulama alnd; bir ksmnn sahipleriyle de uzun uzadya tartma imknm oldu. in ilgin taraf, bunlarn ou yanl anlatma/yanl okuma dngsnden ziyade gerek gr farkllklarndan kaynaklanan ve tahminlerimin fevkinde zl ve bereketli eletirilerdi. Aydnn yazsnn hi deilse bana intikal eden eletirileri yanstamadn sylemeliyim. Ne yazk ki bu eletirilerin tm szde kald. Sonuta, dncelerini enmeden kda dkme zahmetine bir tek kendisi katland iin, Aydn kutlamaktan baka bir ey dnemiyorum.

KAYNAKA
Aug, Marc (1994), Pour Une Anthropologie des Mondes Contemporains, Aubier. (Trke evirisi: ada Dnyalarn Antropolojisi, Kesit Yaynclk, 1995) Aydn, Suavi (1998), Ekigilin yazs vesilesiyle Trkiyede antropolojinin eni-boyu zerine, Toplum ve Bilim, 77 Yaz, 196-201. Bilgin, Nuri (1995), Kollektif Kimlik, Sistem Yaynclk. Ceyhun, Demirta (1992), Ah u Biz Kara Bykl Trkler, E Yaynlar. Clifford, James (1988), The Predicament of Culture, Harvard Uni. Press. Duvignaud, Jean (1973), Le Langage Perdu: Essai sur la Diffrence Anthropologique, PUF. Ekigil, Adnan (1997), Kimlik Bunalmnn Edebiyat ile Bilimi Arasnda Trkiye, Birikim, say 102. Ekigil, Adnan (1998a), Antropolojinin mutfanda Trkiye, Toplum ve Bilim, 76 Bahar, 41-55. Ekigil, Adnan (1998b), Post-Modern Sylemde Son Dneme: Dayak Zaman, Virgl, 7 Nisan, 2-6. Geertz, Clifford (1973), The Interpretation of Cultures, Basic Books. Gellner, Ernest (1992), Postmodernism, Reason and Religion, Routledge. Hanson, Allan (1989), The Making of the Maori: Culture Invention and its Logic, American Anthropologist, 91, 890-902. Magnarella, P & O. Trkdoan (1976), The Development of Turkish Social Anthropology, Current .J. Anthropology, 17: 2, Ocak. Rosenau, Pauline Marie (1992), Post-Modernism and the Social Sciences, Princeton Uni. Press. Sperber, Dan (1982), Le Savoir des Anthropologues, Hermann. Strathern, Marilyn (1987), Out of Context: The Persuasive Fiction of Anthropology, Current Anthropology, 28 (3), 251-81. Timur, Taner (1986), Osmanl Kimlii, Hil Yayn. Tyler, Stephen (1984), The Poetic Turn in Postmodern Anthropology - the Poetry of Paul Friedrich, American Anthropologist, 86, 328-36.

Kitap Tantm
Tutkulu sosyoloji
NURAN EROL
luklarn ve yaratcl kstlayan her eyin nne geebilecek bir anahtar ilevi grebilir. Tutkuyu bir metafor olarak kullanan yazarlar, kelimenin birok anlamn sralayarak sz konusu anlamlar iinden sadece tutkunun modern anlamn (zihinsel bir etkilenme) deil, ayn zamanda dsal bir ge tarafndan etkilenen bir varolma durumu olarak da tutkuyu ele alyorlar. Zihnin bir eye doru kendi snrlarn zorlamas olan tutku tanmna gre, sz konusu bireyin her zaman bedensel snrlar vardr. Bir bakma tutku, geici bir arzudur. Tutku, duygularmzn gc veya kapsam yznden u bir noktay oluturmaz; sadece makul olmayan ve kontrol edilemeyen eylerle ilgili olduu iin tutku u bir noktay oluturur. Dolaysyla tutku, hayatn snrlar ile ilgili bir kavramdr; ayrca tutku, bizi varoluumuzun snrlarna gtrr. Teknolojik devrim ile sz konusu snrlarn kaldrld iddias hatrlanacak olursa, modern toplumlarda tutkunun kendisi korkutucu ve tehdit edici bir g olarak karmza kacaktr. O halde ne bilimsel pratikler iinde ne de kurumsal pratiklerde tutkuya yer olmad varsaylr. Sosyoloji ve psikoloji gibi modern bilimler tutkudan ok az bahseder; nk tutku irrasyonel ve ilkel olan artrr. inde yaadmz kltr tutkudan arnm olmadna gre, sz konusu disiplinleri tutkudan arndrmak yaratc dnceyi engelleyecektir. Geleneksel sosyolojik yaptlara bakldnda akademik bilginin eitli formlarnda lm korkusu ak seik belli oluyor. Geleneksel sosyoloji bilgiyi ruhun, kalbin ve bedenin bir rn olarak deil de zihinsel veya tutkusuz bir rn olarak sunuyor. Geleneksel sosyoloji lm ycelterek hayat kmser, reddeder ve yadsr. Oysa tutkulu sosyoloji hayat ile sk bir iie gemilii ve hayata karmay nerir. Geleneksel sosyoloji, inceledii sosyal hayat
TOPLUM VE BLM 78, GZ 1998

ANN GAME & ANDREW METCALFE

PASSIONATE SOCIOLOGY
SAGE, LONDRA, 1996

kademik retkenliin ve yaratcln nndeki bir dizi engel, hem akademisyenleri hem de sz konusu kurumlardaki bilginin tketicisi konumundaki rencilerin kendileri ile bilgi arasnda kurduklar ilikiyi etkileyen en nemli faktrlerden birisi olarak karmza kmakta. Akademisyenlerin rettii bilgi bir tketim nesnesi haline gelirken, sz konusu srecin iindeki aktrler ile bilginin kendisi sk sk dnme uruyor. Sosyoloji gibi toplumun bilimini yapan bir disiplin de bu durumdan nasibini alyor ve yaratclktan uzak, gndelik hayatla ilgisi olmayan almalarn ortaya kmasna neden oluyor. Pozitivizm ve post-pozitivizm tartmas bir tarafa, sosyolojinin bu tr handikaplarn giderebilmesi iin sorgulanmas gereken birok analiz ekseni ayrt etmek gerei ortada grnyor. Tutku ve sosyoloji gibi yanyana gelmesi pek muhtemel olmayan, hatta neredeyse birbirleriyle elien iki kavram bir araya getirerek yaptlarna balayan yazarlar, tutku ile yaplan sosyolojinin gndelik hayat anlamamza ynelik yeni almlar getireceini belirtiyorlar. Tutku ile sosyolojinin yorulmas gerei zerinde duran yazarlara gre, Tutkulu Sosyoloji (TS), giderek mekanik bir biimde yerine getirdiimiz ritellerin, kurumsal pratiklerle belirlenmi gndelik uralarn, anlamlar zerinde dnmediimiz akademik zorunlu-

293 iinde kendisini konumlamay reddettiyse, TS adl almann bal bu tr bir refleksiviteye ball nermekte. Sosyolojik bilginin retiminde ad geen/nemi olan sosyal srelerle yakndan ilgilenerek iir ve pratiksellik; kuram, metod ve etik arasndaki konvansiyonel ayrmlar gzden geirmekte fayda var. Sosyolojik kuramda yer alan soyutlamay mistik veya anlalamaz olmaktan kararak rencilerin yaratc pratiklerine amak gerek. Tutku ile sosyolojinin bulutuu bir dier nokta da, bir fiilde bulunurken hissettiimiz eyin yaptmz eyi veya son rn de etkiledii varsaym olarak belirtiliyor. Bir dier deyile, bilme arzusu, kendi kendimizi anlama arzusu ile motive edilen en gl tutkulardan birisi olarak kabul edilirse, o halde, sz konusu arzularn yaps retilen bilgi formlarn etkileyecektir. Yukarda deinildii gibi, kalbin, ruhun ve bedenin bir rn olarak karakterize edilmedii taktirde; bilgi, hayatn iinde olan biteni, sosyal pratikler ile diyalektik bir iliki halinde srekli olarak yeniden retilen bireysel anlam dnyalarn zmleme srecini kolaylatrmayacak, tam tersine gndelik hayat ve kltrel sreleri anlamamz engelleyecektir. Tutkulu sosyoloji yaamdaki zgl deneyimlerle ilgilenir; birtakm idealize edilmi soyutlamalar peinden koarken sz konusu deneyimleri eritmez, tam tersine onlar hisseder. O halde tutkulu sosyoloji hayata angaje olmu sosyolojidir; okuma, yazma ve retme gibi bilgi pratikleri ile bilme hakknda yakn bir ba kurmay nerir; yazarlar-okuyucular, renciler-retmenler arasnda ak, karlkl ve esnek bir ilikiden yanadr. Buna gre, tutkulu sosyoloji fikrinin hayatla iie gemi sosyolojik bir tutum olduunu belirttikten sonra, yazarlar, bu tr bir sosyolojiye ilikin somut pratiklerin oluturulmasna ilikin okuyucularn deneyimlerini derinletecek ve keskinletirecek yaratc bir srecin paras olmalar gerei zerinde duruyorlar. Bir dier deyile, bilginin yaratlmas srecinde yer alan farkl eksenleri ayrt ederek bunlarn her birine ait kendi okumalarn sunuyorlar. En bata yer alan tutku adl blmn dnda kitabn dier blmleri; okul, ynetim, by, ykler, yazma, mrekkep, okuma, arzu, bilme olmak zere on blmden oluuyor. Her blmde, bilgi retme srecinin nasl tutkulu bir hale getirilecei ile ilgili deerlendirmeler yer alyor. Okul adl blmde, yazarlar bilginin sadece dncenin rn olmadn, bilginin retilmesine yarayan rgtsel formlar ile bilgi arasnda refleksiv bir iliki olduunu iddia ediyorlar. Sosyolojik dnce, kurumlarn, kelimelerin, metaforlarn, yklerin, kavramlarn, konularn ve temalarn bir organizasyonudur... (Kurumsal) organizasyon yazmay/okumay snrlandrd gibi ayn zamanda onun bir n kouludur (s.7). zel bir kurumsal rn olan akademik dnce de, farkl bilgi retme biimlerinden sadece birisidir; ne effaftr ne de mutlaktr. Ayn blmde yazarlar, niversitelerin ve akademik disiplinlerin birer kurum olarak sosyolojiyi ve sosyolojiyle uraanlar biimlendirme srelerini ele alyorlar. Yazarlar kurumsal olmayan bir topyay nermiyor; bunun yerine saf ve mutlak bilgi talebini sarsacak aralar olduunu; veya farkl sosyolojik ilikiler dnmenin yollar olmas gerektiini vurguluyorlar. Akademik bilgi modlar, tekil bilgi formlarn da yaratyor. Akademik kurumlar iinde yer alan renciler bilgi retmiyorlar, bilginin kabndan iiyorlar. Ders kitaplar, kendi konvansiyonlar hakknda hibir meraka sahip deil. retmen-renci ilikisi ise medeni ve ilkel arasndaki kolonyal ilikiyi andryor. Yazarlara gre, sosyoloji farkl biimlerde dzenlenebilir: sosyologlar, yazarlar ve

294 okuyucular olarak karakterize edilebilir; interdisipliner bir yaklam yerletirilebilir. Bilginin retiminde yazarn ve okuyucunun kendi zevkleri ve tutkular da gz nnde tutularak sosyolojik bilgi dntrlebilir. Daha sonra yer alan blmlerde ise, yazarlar kurumsalln ortadan kaldrlmasn savunmadan alternatif okuma/yazma formlar yaratlabileceini neriyorlar. Ne de olsa, bilgi pratikleri (dnme, konuma, okuma ve yazma) renilmesi ve uygulanmas gereken pratiklerdir. Sz konusu uygulamalarn organizasyonu da tutkulu entelektel angajmanlar yaratabilir. TS, sosyolojik bilgiyi kltrel bir rn olarak grr. Sosyolojik bilgi de dier kltrel rnler gibi incelenmelidir. Sosyologlar kendi almalarn sosyolojik olarak ele alarak iinde yaadklar kltrel formlar anlamaya almal, kendi snrlarn zorlayarak farkl anlam dnyalarn zmlemeyi grev edinmelidir. Ayrca, sosyolojinin tutku ile yaplabilmesi ve hayat zmleyen bir disiplin olabilmesi, iirsellik, edebiyat, riteller gibi dil aracl ile kurgulanan her eyin sosyolojik bilginin retilmesinde kullanlabilmesine baldr. Birtakm metaforlar aracl ile hayat tanmlyorsak, sz konusu tanmlanma biimlerinin sosyolojik malzemeden ayr tutulmas beklenemez. Ricoeurun belirttii gibi, dil ve dnya hakknda metaforik-olmayan hibir duru yoktur (s.50). Bundan baka sosyologlarn iyi birer hikye anlatcs olmas gerekir. Kurumsallam sosyolojik ortamlarda pek fazla nemsenmeyen dil ustal, hayatn iinde srekli retilen pratikleri kavramak ve anlamak iin bir n kouldur. Bu balamda ders kitaplarnn ve derslerin iirsellikten uzak retoriini eletiren yazarlar, ders kitaplarnda aktarlan kuru sosyolojinin rencinin yaratcln kstladn ve hayatn iindeki sosyolojik malzemeyi kullanmadn da belirtiyor. Tutkulu Sosyoloji, bir el-kitab format ile yazlm bir alma deil. Yazarlar zaman zaman iyi yazma ve okumann nasl olacana ilikin baz neriler verseler de sz konusu pratiklerin anlam zerinde okuyucuyu dndrecek felsefi almlar sunuyorlar. Okuma ve yazmann anlam zerine Barthes, Bachelard ve Calvinodan alntlar yaparak eitli (hayatn grameri olan) ritellerin kendi anlam dnyamz oluturmadaki yeri zerinde duruyorlar. Bununla birlikte, almada izilen sosyolojik dnyaya ilikin pedagojik neriler elde edilebilir. rnein, kendi entelektel evrimlerinin izlerini kalc hale getirecek ekilde rencilere farkl yazma ve gzlem tekniklerini nermek gibi. Okuma ve yazma ile ilgili deerlendirmelerde, her ikisinin de kltrel bir sre olduu belirtiliyor. Genellikle, sosyolojik yazmann ntr veya duygulardan arnm veya tutkusuz olduu varsaylr. Oysa yazarlara gre bilimsel aratrma rapor edilmemeli, yazlmaldr; nk okumak gibi yazmak da, metaforlarla donatlm tutkulu bir eylemdir. Ayrca okumak pasif deil kurgulayc bir eylemdir; bu durumun farknda olmak birtakm yaratc pratiklere olanak tanyabilir. zetle, Tutkulu Sosyoloji, hem sosyolojik bilginin anlamn sorgulayan bir tutum, hem de bu anlam ararken kullandmz eitli yollardan duygularla ve tutkuyla donatlm olan semenin daha retken olmamza yarayacan savunan bir yaklam olarak karmza kmakta. Bu almann yazarlar, ne belirli bir tarihsel-toplumsal konjonktr baz alarak bir prosedr ne sryorlar; ne de bir tr kimlik aray iinde olan sosyoloji disiplinini kurtaracak topik projelere imza atyorlar. Sosyolojinin akademik ve kurumsal organizasyonu iindeki yerinin ve sz konusu organizasyonel formlarn retilen bilgiyi de biimlendirdii vurgulanyor. Bilgiyle ilgili pratiklerin felsefi temellerine inilerek,

295 sosyologlarn ve sosyoloji rencilerinin kimlik, bilgi, metafor, arzu ve iktidar gibi kavramlar veya temalar eitli pratikler (okuma, yazma, konuma, renme, organize etme) aracl ile sorgulamalar gerei belirtiliyor. Tutkulu Sosyoloji, eitli zorunluluklar yznden kendimize dnmeye zaman ayramayarak uratmz disiplin hakknda gerekli sorgulamalar yapamadmz zamanlarda ie yarayacak bir bayapt niteliinde bir alma. Sosyal bilimlerin ve sosyolojinin sorunlarnn sadece sosyal bilimsel felsefe temelinde deil, fakat geleneksel ve tutkulu sosyoloji kartlnda da tartlabileceini kantlayan; ve hem retim yelerine hem rencilere bir dizi moral ilkeleri hatrlatan Tutkulu Sosyoloji, farkl sosyolojilerin iinde yer alan sosyologlarn yaratclklarn arttrabilmelerini salayacak, iir ile bilimi u noktalara yerletirerek bulumalarn reddedenlere kar yazlm renkli bir yapt olarak okunmal. analizi olarak nitelendirebileceimiz bir alan at. Bu alandaki almalar, Saidin kuramn destekleyerek ve baz noktalarn eletirerek daha da gelitirdiler. Bu abada smrge sylemi analizini besleyen kaynaklar post-yapsalclk, psikanaliz ve feminizm oldu. Douyu ve Baty ayn anda kuran hkim Oryantalist sylemi sorgulamada, bu farkl alanlardan devirilen ereveler ve kavramlar kullanld. Colonial Fantasies, Oryantalist sylemi, zel olarak da Batnn Doulu peeli kadn takntsn, bu alanlardan, daha ok da feminist eletiriden yola karak inceleyen bir alma. Kitabn k noktasn, kltrel ve cinsel fark temsillerinin karmak etkileiminin oluturduu sylenebilir. Yeenolu, Saidin Doulu cinsellii ve Doulu kadn imgelerini Oryantalist sylemin alt bir alanna aitmi gibi ele almasn eletirir. Saidin Oryantalizmin ak ve rtk ierii arasnda yapt ayrm psikanalizin ryalarn ileyiini aklamak iin yapt ak ve rtk ierik ayrm ile balantlandrarak Oryantalizmin bilind yannn, akademik bir disiplin olarak Oryantalizmin alanndan ayrtrlamayacan gsterir. Burada mesele basite Doulu cinselliinin ve Doulu kadnn temsil edilme biimleri deil, Douya dair her trl temsilin her zaman cinsel imgeler, bilind fanteziler, arzular, korkular ve ryalarla birlikte rlm olmasdr. Cinsellie ve bilindna ilikin sreler Oryantalist sylemin kurucu birer gesidir. Yeenoluna gre Oryantalist sylemdeki bu ifte eklemlenmeyi anlamak, tarihsel olann fanteziyle, kltrel olann cinsel olanla ve arzunun iktidarla balantsn incelemeyi gerektirir (s.26). Homi Bhabha, dier kltrleri anlama ve bilme sreci ile bu srece ikin bilind ve cinsel boyutlar arasndaki balanty gstermeye almtr. Ancak onun smrgeci-smrlen ilikisi-

Smrgecilie dair fanteziler

ASENA GNAL

MEYDA YEENOLU

COLONIAL FANTASIES: TOWARDS A FEMINIST READING OF ORIENTALISM

CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS, 1998, 182 SAYFA

dward W. Saidin Batnn kendisine btnlkl bir kimlik kurabilmek iin Douyu nasl tekiletirdiini gsteren Orientalismi (1978), smrge sylemi

296 ni fetiizm kavram ile aklamasn Yeenolu sorunlu bulur, nk farkl bir renge sahip olmann nasl olup da eksiklik (beyaz renge sahip olmamak) ile tanmland pek ak deildir. Yeenolunun Saide ynelttii ikinci temel eletiri onun, sylemi dilsel bir etkinlik olarak kavramsallatrmaktan te geememesidir. Said her ne kadar sylemin kuruculuundan sz etse de, dilin arac olmas anlayndan uzaklaamad iin gerek ve temsil ikili kartln da kknden sorgulayamamaktadr. Yeenolu, Judith Butlern kuruluun bir maddiletirme sreci olmas argmanndan yola karak Dounun Oryantalist imlemenin (signification) bir maddi etkisi eklinde anlalmas gerektiini savunur. teki trls, Oryantalist sylemi, Dounun maddiliinin ya da Doululuunun kuruluunda gerek bir etkisi olmayan imgeler ve fikirler toplam olarak ele almaktr. Smrgecilik gibi ok farkl ekiller alm bir olguyu aklamakta smrgeci sylemi gibi genel bir kategorinin kullanlmasn eletirenlere de deinen Yeenolu, btnln iindeki karmakl ve zamana ve yere gre deien farkllklar gzard etmeden de bu genel kategoriyi kullanabileceimizi savunur. Bu kategoriye smrge sylemini eletirebilmek iin ihtiyacmz vardr. Mesele daha ok sylemdeki farkllklarn iindeki ayrl bulup ortaya karmaktr. Yeenolu, Lacann fantezi kavramn kullanarak baz 18. ve 19. yzyl Oryantalist metinlerindeki Dounun, cinsel fark zerine ina edilmi bir fantezi olduunu gsterir. Lacana gre fantezi, znenin tekine duyduu arzunun koordinatlarn salayan eydir. Dounun gerekini, zn temsil ettii dnlen Doulu kadnn vcuduyla Batl bak arasna bir engel diken pee, Batl arzuyu hayal krklna uratr. Pee Batnn tekinin i dnyasna girebilmesini fantezi dzeyinde salayan figrlerden biridir. Yeenolu, T. Gautier, E. de Amicis ve P Lotinin metin. lerinde peenin temsil edili biimlerini inceler ve pee/maskeden rahatsz Batl znenin nasl hem tehdit hissettiini hem de batan karldn gsterir. Pee, Doulu tekinin grlmeden bakmasn salad iin tehdit edicidir. Bhabhann smrgeci Batl kendisini hibir zaman tam zne olarak kuramaz saptamasna referansla Yeenolu da peenin Batlnn kendisini mutlak kontrole sahip zne olarak hayal etmesini engellediinden sz eder. Dou diye kavranmas, bilinmesi ve anlalmas gereken bir yerin, bir kltrn, bir zn olduu, ancak bu pee sayesinde aa kar. Fakat bu z hibir zaman kavranamaz ve hep elden kaar. Burada nemli bir saptama pee ve klk deitirme metaforlarnn yalnzca Dounun deil, ayn zamanda kadnn ve diiliin de temsil ediliinde kullanlmasdr. Yeenolu bylece Oryantalist sylemin nasl gl bir ekilde fallusmerkezci sylem ile aktn gsterir ve bir kez daha kltrel ve cinsel fark temsil eden sylemler arasndaki ayrlmaz ba vurgulam olur. Dou kadn gibi, kadn da Dou gibi ancak peesi araclyla varolur. Dou ve kadn arasndaki bu zdelik, Batl smrge znesini erkek olarak konumlandrr. teki kltr her zaman teki cins gibidir. Pee ve harem engellerini ap kadnn hakikatine ulama istei iindeki zne kadn da olsa, erkek de olsa erkek bir konum alm olur. Yeenolu, Nietzscheyi -her ne kadar o, metafizik sylemi belirleyen gerek/grnt kartln yerinden oynatmay amalamsa da- kadn ile aldatma arasndaki arm glendirmekle, Derriday da kadn zne olarak deil de, yapbozumun zemini olarak kullanmakla eletirir. Peenin bir direni arac olarak kullanlmasn Irigarayn taklit (mimicry) kavram

297 ile aklar. Taklit, kadna yklenen zelliklerin arptlm bir halini kullanarak fallusmerkezci kurgularn zeminini sarsmaya almaktr. Yeenoluna gre Cezayirli kadnlarn bamszlk mcadelesi srasnda peelerinin altnda saklanmalar peelerine maske ilevi ykleyerek, Oryantalist kurguyu bir olumlamaya dntrerek gereklemitir. Kadnn hakikatine ulama istei ile davranmann erkek bir konum almay imledii daha nce belirtilmiti. Yeenolu, Lady Mary Montagunun Turkish Embassy Lettersn inceledii nc blmde, erkeklerin giremedii hareme girip Oryantalist btnln eksikliini tamamlamaya alan kadn yaznn, Derridann ek (supplement) kavram ile aklayarak Oryantalist olarak nitelendirir. Montagunun kendini Trk kadnlaryla zdeletirdii anlar syleme dsal bir retoriin paras olarak alglayan Lisa Loweu eletiren Yeenolu, Said, Irigaray ve Spivaktan yola karak kltrel farkll aynla dntren mantn, tekinin zglln bastrp onu bir bilme nesnesine dntrmek anlamnda emperyal ve masklen bir tavr olduunu syler. Montagunun Trk kadnlarna dair daha olumlu ve daha zdelemeye ak ifadeler kullanmas, onu sylemin dna yerletirmez. Oryantalizm, basite Douya ilikin negatif imgelerden olumu bir sylem deildir. Bir sylem ve bir temsil biimi olarak Oryantalizmin gc szn ettii nesneyi oluturmasndan ve teki hakknda bir gereklik rejimi yaratmasndan ve bylece onun hakknda konuan znenin konumunu kurmasndan kaynaklanr (s.8990). Montagu Batda kendisinden esirgenen znelik konumunu dnyann rahmi olarak nitelendirilen Dounun gizlenmi ierisine girerek elde etmeye alr. Yeenolunun Irigaraya referansla tartt gibi bu znelik masklen bir konum altr. Kendine kadn hamamlarnda bir yer edinebilmek iin Montagu, masklen, Doululatran, rntgenci bir bak benimsemek durumundadr. Yeenolu bu blmde ayrca Oryantalizmin nasl olup da halen varln srdrebildiini tartr. Bilind bir an olarak Oryantalizm, yer deitirme, zdeleme ve kopma yoluyla yeniden ortaya kar, yeni sylemlerle akr. Her akma, her kesilme ve her yer deitirme Oryantalizmin sylemsel btnln sabitledii oranda katlar ve karmaklatrr (s.72). Oryantalizmin srekliliini nceki imgelerin ve fikirlerin basit tekrarnda deil, farkl tarihsel dnemlerdeki ve farkl ekillerdeki zgl eklemlenilerinde aramak gerekir. Drdnc blmde Yeenolu, Batl emperyalist karlar ve Aydnlanma projesi arasndaki ibirlii ve bu ibirliinin emperyal bir Batl feminist sylemin ortaya kndaki rol zerinde durur. Kendine rtnmeyi ve Doulu kadnlarn konumlarn dntrmeyi hedef alan belirli bir Batl feminist sylemin tekini medeniletirilmesi gereken geri ve geleneksel bir rk olarak kuran Aydnlanma sylemi ile ve bireyi grnr klarak onun bilgisine sahip olmay hedef alan modernitenin grsellik rejimi ile olan balantsn ortaya koyar. Doulu toplumlarn Batnn gelimilik dzeyine eriebilmek iin, zellikle kadnn gvdesinde somutlaan baskc kltrel pratiklerden radikal bir kopuu gerekletirmek zorunda olduunu vurgulayan, Batl kadnlarca yazlm etnografik metinlerden rnekler verir. Bu rneklerde kadn ve Dou arasndaki metonimik iliki pekitirilmekte ve Batl feminist idealler evrensel norm olarak kurulmaktadr. Kadnlarn evrenselin nimetlerinden yararlanabilmesi, Fransz feminizminin de gsterdii gibi, ancak erkek bir konum aldklar lde gereklemitir. Batl kadnn kendini zne olarak kurabilmesi, Doulu

298 kadn tekiletirmesi ile mmkn olmutur. Yeenolu bizi evrensel kadnlk yarar ve global kzkardelik adna konuan iyiliksever tutuma kar uyarr, nk ona gre bu tutum, hkmran zne konumunu igal etme emperyal fantezisinden bamsz deildir. Batl feministlerin Doulu kadnlarn peelerini aarak onlar zgrletirme niyetlerini, Foucaultnun modern disipliner toplumda bilgi, grme, rasyonel kontrol ve retken iktidarn iielii vurgusuna referansla, Doulu tekine hkim olma ve bylece zne konumu edinme arzusu ile aklar. Peeyi ama emperyal bir feminist projedir ve bireyi grnr klarak onun bilgisine sahip olmay ve bylece bu gvdeyi yeniden ekillendirmeyi hedef alr. Yeenolu, bugne kadar feminizmden dlanan gvdeyi Grosz, Butler, Braidotti ve Kirbynin nasl yeniden kavramsallatrdklarna deinir. Onlarn, gvdenin her zaman ve her yerde toplumsal sreler tarafndan iaretlenmi, yazlm ve kaznm olmas saptamalar Yeenolunu rtnmeyen gvde, rtnen gvdeden daha az iaretlenmi ve kurulmu deildir saptamasna gtrr. Peeyi ama projesinde rtnmeyen gvde norm alnmaktadr ve onun daha az baskland dnlmektedir. Oysa gvdeselliin kuruluunun kltrel zgll dikkate alndnda, rtnmeyle gvde zerinde uygulanan iktidar, gvdenin korseler, yksek topuklu ayakkablar, kozmetik rnler ve sutyen gibi aralarla denetlenmesi, eitilmesi ve snrlandrlmasndan daha zalim, insafsz veya barbar deildir (s.116). Yeenoluna gre pee, basite gvdeyi rten bir rt deil, Doulu kadnlarn bedenlerini iaretleyen bir kltrel pratik olarak grlmelidir. Bu nedenle peeyi amak sadece bedenlerin zerindeki rty kaldrmak olarak deil, bedenleri farkl sosyal ve kltrel kodlara gre yeniden iaretleyen srecin bir paras olarak ele alnmaldr. Kadn sorunu ve zel olarak da pee, yalnzca emperyal feminist ve patriarkal sylemlerin deil, anti-emperyalist milliyeti sylemin de kurucu bir gesi olmutur. Yeenolu, peenin Trkiye ve Cezayirdeki milliyeti sylemlere nasl eklemlendiini inceledii blme, nc Dnya milliyetiliklerinin eletirisi ile balar. Partha Chatterjeenin nc Dnya milliyetilikleri zerine sylediklerinden yola karak, milliyetiliin Oryantalist bir kurgu olmaktan kurtulamadn gsterir. Oryantalist sylem, temelleri Batl ve Doulu arasnda emperyal bir ayrma dayanan milliyeti projeler araclyla kendisini Dou dnyasnda yeniden retmektedir. nc Dnya milliyetilii Batnn aklc dncesinden neler alaca konusunda seicidir, nk ondan farkl olduunu gstermek durumundadr. Bu nedenle farkl ama dierince hkmedilen bir sylemdir. Chatterjeenin Hint milliyetilii zelinden karak getirdii bu eletiri ve Hindistanda kadnn kurtuluunun ulusal egemenliin tarihsel amac ile birletirilerek kadnlarn yeni ve meru bir ataerkil sisteme tbi klnmalar vurgusu, Trkiye ve Cezayirdeki durumu da anlamamza yardmc olur. Yeenolu, Trkiye ve Cezayirin iki ortak zellii zerinde durur. Birincisi, kadnn, ataerkil sylem ve Oryantalist hegemonya arasndaki mcadelenin zemini haline gelmesi; ikincisi ise, peenin bu zeminin hem en etkili hem de en uygun arac olmu olmasdr. Trkiyede kadnn peesini karmak, Cezayirde ise yeniden giydirmek ulusal farkn kuruluunda nemli bir rol oynamtr. Trkiyede Kemalist dnemin yeni kadn gemiten kopuun ak bir sembol olmu; Cezayirde ise kadn otantik geleneklerin ve kimliin koruyucusu olarak kurulmutur. Her iki durumda da kadn adeta cinsiyetsizletirilmitir. Ulusal zne konumunun kurulmas cinsel farkn silinmesi sayesin-

299 de mmkn olabilmitir. Kadnlarn kadn olarak zne konumu hep ncelii olan baka meselelerin glgesi altnda silinmitir. Oryantalizm ve patriarki arasnda skp kalm kadn, konuma konumuna sahip deildir. Yeenoluna gre bu saptama, (orijinal, zsel, otantik kadn sesine ynelik nostaljik bir arayla deil, hem milliyetiliin hem de Oryantalizmin bastrdna -kadna- olan borluluunu ortaya karmakla) kadnn syleminin imknszln imknlla dntrme giriiminin balangc olarak grlmelidir. Kadnn, milliyetilik ve smrgecilik arasndaki dei-tokuun arac haline getirilmesiyle yerli ataerkil otorite ve smrge iktidar hkim kalmaya devam etmilerdir. Ancak bunu otantik bir kadn sesi arayarak sorgulamak, Aydnlanma mantnn ierisinde kalmak demektir. Farkl bir zne anlay gelitirmek tekinin kuruculuunu kabul etmekle mmkndr. Colonial Fantasies bu kuruculuu, smrge sylemi analizini ada sosyal kuramla eletirip gelitirerek, gzler nne sermektedir.