Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

The Analysis of East West Politics of Yeltsin Administration in Context of The Movements of New Westernism and New Eurasianism
Sait Snmez *

zet Yeltsin dneminde Rusya sancl bir gei dnemi yaamtr. Ademi merkeziyeti idari yap, piyasa ekonomisi ve ok partili siyasi sisteme gei i politikada istikrarszlklara neden olmutur. zellikle planl ekonomiden piyasa ekonomisine gei ve hzl bir ekilde uygulamaya konulan zelletirme program sonucunda, arpk bir ekonomik yaplanma olumutur. Dier yandan d politikada da bir takm ikilemlerle karlalmtr. Bu durum Rusyada aidiyet bunalm yaanmasna neden olmutur. Bylece Yeni Batclar ve Yeni Avrasyaclar tarafndan Rus D Politikasna yn verecek olan yeni ideallerin neler olmas gerektii ve Rusya Federasyonunun yaad aidiyet krizine ilikin bilimsel grler ortaya atlmtr. almada Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk akmlarnn temel grleri ve bunlarn Rus D Politikasna yansmalar incelenmektedir. Anahtar Kelimeler: Yeni Avrasyaclk, Yeni Batclk, Yeltsin Ynetimi, Rus D Politikas. Abstract Russia experienced a painful transition period in the course of Yeltsin period. The decentralized administrative structure, market economics and transiton of multi-party system caused instabilities in the domestic politics. As a result of the privatization program which was put rapidly into effect and the transition from the planned economics to market economics in particular, a distorted economic structuring developed. On the other hand, a number of dilemmas were observed in the foreign politics. This situation caused the depression of belonging to be experienced in Russia. Thus, some scientific opinions were put forward by the New Westernizers and New Eurasieners as to what the new ideals that will shape the Russian Foreign Politics should be and the crisis of belonging the Russian Federation experienced. The fundamental insights of the movements of New Westernism and New Eurasianism and the reflection of these into the Russian foreign politics during Yeltsin era were investigated in this study. Key Words: New Eurasianism, New Westernism, Yeltsin Administration, Russian Foreign Policy.

Akademik Bak
73

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Yrd. Do. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi, Mudurnu Sreyya Astarc MYO, ktisadi ve dari Programlar retim yesi, e-mail : sonmez1975@gmail.com

Sait Snmez

Giri Devletlerin d politikalarn etkileyen faktrlerden birisi ulusal kimliktir. Ulusal kimlik ortak kltr, inan, tarih ve corafya gibi unsurlardan olumaktadr. Tarihsel srete Rusya karlat buhranl dnemlerde ulusal kimlik krizi yaamtr. Kimlik krizinin almasna ynelik yaplan felsefi almalar sonucunda ise d politika akmlar domutur. Bu d politika akmlarndan iki tanesi ne kmaktadr: Klasik batclk ve klasik Avrasyaclk. Klasik batclk hareketi I. Petronun Rusyay byk g haline getirme politikalaryla balamtr. I. Petroya gre Rusya, batda yaanan teknolojik gelimelere ayak uydurarak Avrupal dmanlar ile ba edebilecekti. I. Petro Rusyann Avrupallamas iin birok reformu yaama geirmitir. Bylece nc Roma ile balayan kutsal mesianik ideallerin ve Rus siyasal hayatna hkim olan teokratik deerlerin etkisi azalmaya balam, yerini sekler hedeflere brakmtr1. Ancak Batclk Akm SSCBnin zlne kadar siyasal elitler ve aydnlar arasnda kkl bir akma dnmemi, Rus kimlii ve ynelii konusunda radikal bir tercih olarak kalmtr2. Klasik Avrasyaclk akm da bolevik devrimine (1917) muhalefet etmi olan Rus aydnlar tarafndan, Avrupada srgn hayat yaadklar srada gelitirilmitir. Nikolay Truvbetskoy (1890-1938), Petr Savitskiy (1895-1968), Georgiy Florovski (1893-1979), Georgiy Vernadskiy (1887-1973) gibi Rus aydnlar, entelektel birikimlerini harekete geirerek, yaynladklar eserlerde Rusyann tarihsel gemii, o dnemdeki durumu ve gelecei ile ilgili kayda deer bilimsel alma yapmlardr3. Klasik Avrasyaclar Rusyay (Avrasya), Avrupa ve Asyadan farkl (daha ok Asyaya dnk) kendine zg kltrel-coraf dnyas olan zel bir corafi alan olarak grmekteydiler. Rus devlet ideolojisinin ve kurumsallamasnn Moollar gibi Avrasya halklarndan devralndn, dolaysyla Mool egemenliinin Rusya iin yararl olduunu ne srmlerdir. Ayrca Ekim Devrimi eletirilmekte, ancak bu gelime Avrupallama srecinin sonu
Akademik Bak
74
1 2 3

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Orhan Gazigil, Rusyada Avrasyaclk Dncesi ve Yeni Alternatif Araylar, Avrasya Etdleri, 2005, Yl:12, Say: 27-28, ss.135-136. Zeynep Da, Kimlik, Milliyetilik ve D Politika: Rusyann Dnm, stanbul: Boyut Kitaplar, 2002, s. 146. Vgar manov, Avrasyaclk: Rusyann Kimlik Aray, stanbul: Kre Yaynlar, 2008, ss. 43-47. Bu almalarda Rusyann zgnl srekli vurgulanmtr. Batc Rus filozoflarndan Cheodaev de Rus ulusal kltrnn zgnln u ekilde ifade etmitir. Biz insan cinsinin byk ailelerine dahil deiliz, ne Batdanz ne de Doudan, ne birinden ne de tekinden, geleneklerimiz vardr. Zamann dnda durmamz sayesinde insan cinsinin evrensel terbiye edilmesi bir kez olsun dokunmad bize. Christian F. Wehschutz, Rus Fikriyatnn Bir Paras Olarak Avrasyaclk, M. Murat Taar (ev.), Ylmaz Tekzan (haz.), Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, lke Kitaplar, 2000, s. 89. Cheodaevin ardllarndan bir baka Rus siyasal dnr olan Alexander Herzen Rusyann ne doulu ne de batl olduunu belirterek: Avrupa ve Amerika arasndaki Dnyadayz, bu bize yeter demitir. Andrei Kokoshin Reflections on Russias Past, Present and Future, www.ciaonet.org/wps/ ka001/index.htm. eriim (04.02.2004).

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

olarak grlmekte ve Douya dn iin iyi bir balang olarak deerlendirilmekteydi4. Bunlara ek olarak, Ekim Devrimi sonrasnda Rusyada ortaya kan ideokratik devlet yaps ve sosyalist ve kapitalist ekonomik sistemler eletirilmekteydi. Bunlarn yerine fonksiyonel mlkiyet zerine temellenen kamu-zel sistemi; kltrlerin ve dinlerin geliecei ve topluluklarn Avrasyac milliyetilik etrafnda birleebilecei bir Rusya tasarlanmaktayd5. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) dneminde ise Moskova misyonunu dier lkelerde sosyalist devrim gerekletirerek, bu lkelere rejim ihra etme, olarak belirlemitir. Souk Sava dneminde SSCBnin sper g haline gelmesi ve d politikasn sosyalist enternasyonalizm ve snf mcadelesi gibi ideolojik temellere oturtmas gibi nedenlerden dolay klasik d politika akmlar glgede kalmtr. Bylece SSCB tm dnya iilerinin haklarnn savunucusu haline gelmitir. Prestroyka (yeniden yaplanma) ve Glastnost (effaflk) politikalarnn uygulamaya konmas ve SSCBnin ideolojik dayanaklarnn cazibe merkezi olmaktan kmasyla beraber, Rusyada kkleri eskiye dayanan birok tartma yeniden gndeme gelmitir6. Rusyann yaad aidiyet krizi ve Rus D Politikasnn hangi idealler ekseninde ekillenecei gibi konulara odaklanan bu tartmalarda zellikle klasik Avrasyaclk ve klasik batclk akmlarnn yeni versiyonlar etkili olmulardr.Makalede Yeltsin dnemi Rus D Politikasnn Bat ve Dou (Avrasya) ynelimleri, Yeni Batclarn ve Yeni Avrasyaclarn temel grleri ekseninde incelenecektir. 2. Sovyet Sonras Dnemde Rus Siyasi Dncesinde Ortaya kan D Politika Akmlar 2.1. Yeni Batclk Atlantiki veya reformcu olarak da adlandrlan yeni batclarn gvdesini Boris Yeltsin ve ekibi (babakan gor Gaaydar ve dileri bakan Andrei Kozyrev) oluturmutur. Yeni Batclar doksanl yllarn banda Rusyann yaad gei srecinde nemli bir rol oynamlardr. Bu dnemde Moskova ynetimi, ibirliine dayal bir perspektiften bat ve uluslararas sistem ile ekonomik entegrasyon ve siyasal yaknlama zerinde odaklanmtr. Ynetim batllama srecinin Rusyada pazar ekonomisine dayanan demokratik bir siyasal rejim kurulmasna katkda bulunacana inanmaktayd. Bylece batclk akmnn yeni bir ekli Rus siyasi hayatnda etkili olmaktayd7.
4 5 6 7

Akademik Bak
75

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Nazm Cafersoy, Rusyada Avrasyaclk Akm, http://www.turksam.org/tr/a700.html, 10.05.2009. manov, a.g.e, s. 5-6. Gazigil, a.g.m., s.137. Da, a.g.e. ss. 147- 148. Bu dnemde ortaya kan ve yeni batcla yakn bir d politika akm olarak lml liberaller gsterilebilir. Edward evardnadze, Viladimir Lutkin, Alexander Poskunov gibi isimlerin ban ektii bu grup d politikada Rusya gereklerinin gz nnde bulundurulmasn ve daha pragmatik politikalar gelitirilmesini savunmaktadrlar. Bu akma gre;

Sait Snmez

1992 ylnn banda Kozyrev, artk demokratik prensiplerin hakim olaca Rus D Politikasnda Gorbaov ynetiminin yeni dncesinden farkl bir dnemin baladn ilan etmitir. Bu prensipler barl politikalara zemin hazrlamaktayd. Kozyreve gre Rusyann yeni d politikas Sovyetler Birlii dneminde olduu gibi uluslararas snflarn karlar balamnda deil, Rus ulusal karlar dorultusunda ekillenecekti8. Kozyrev Bat ynelimli d politika srdren Rusya iin temel hedefin altn izmitir: Bize gre 1992, 1917den ok farkldr, sava yoluyla birbirini yok etmek isteyen devletler yerine insan haklar ve karlkl ibirlii anlaynda olan uygar bir uluslararas toplum var. Bizim hedefimiz de demokratik barl bir ekilde bu uluslararas topluma ye olmakBamsz Devletler Topluluu (BDT) de bu anlaya gre ekillenmeli, totaliter, baskc anlay yerine doal balarla daha uzun vadeli bir ekilde bir arada durmalyz. Bamsz devletler ve eit ortaklar olarak bir araya gelmeyi renmeliyizkinci olarak nkleer silahlarn kontrol zerinde Rusyann zel bir sorumluluu vardr. Ukrayna, Belarus ve Kazakistan gibi BDT lkelerindeki nkleer silahlar buna dahildir. Nkleer silahlarn azaltlmas iin ABD ile ibirliine gitmek gerekmektedir.nc olarak Rusyann kresel ekonominin bir yesi olabilmesi iin Batnn finansal ve ekonomik yardmlarna ihtiya duymaktadr. Bu balamda Rusya IMF gibi etkin uluslararas rgtlere girmek istemekte, alnacak yardmlarla da toplumun yaam standartlarn artracaktr9. Rusyay tarihsel adan bat/hristiyan uygarlnn bir paras olarak gren yeni batclarn temel d politika hedefleri, Rusyann Bat dnyas ile ekonomik entegrasyonunu tamamlamas ve medeni dnyada normal bir lke olarak yerini almasdr. Bu hedeflerin gereklemesi ise, Moskovann emperyalist kimliini brakmasna baldr. Zira bu kimlik Rusyann uluslararas sisteme entegrasyonunu engellemi ve uluslararas sistemi Rusyaya kar yabanclatrmtr. Tarihsel srete Rus d politikasna hakim olan geleneksel mesihi anlay da bunun bir sonucudur. Bu durum Rusyann i siyasetinde olumsuz yaplanmalara yol am, dman bir d dnyaya kar gvenlik ncelikli bir sorun haline dnm, dolaysyla ekonominin ve toplumun militarizasyonu gerekli grlmtr10.
Akademik Bak
76

Yeni batclara gre Sovyetler Birliinin batyla on yllarca srdrm olduu ekimenin, zellikle ABD ile sper g olma ve dnya hegemonyas iin
Rus d politikas ulusal karaktere uygun olmal, ulusal gvenlik ve d politika kararlarnn Rus jeo-politiine gre ekillendirilmeli, deiim sreci daha uygun koullarda gereklemeli idi. Oya Akgnen Mugisuddin, Rusya Federasyonunun D Politika Hedefleri ve Bunlar stndeki Etken Faktrler, Avrasya Dosyas, Rusya zel, lkbahar 1994, Cilt: 1, Say: 1, s. 20. The Emergence of Russian Foreign Policy, http://countrystudies.us/russia/77.htm. Eriim (12.12.2009) Alvin Rubinstein, The Transformation of Russian Foreign Policy, Karen Dawisha (der.), The International Dimension of Post-Communist Transition in Russia and the New States of Eurasia, New York: M.E. Sharpe, 1997, ss. 34-35. Nazl Ma, ki Kutuplu Sistem Sonras ABD-Rusya Federasyonu likileri Balamnda Uluslararas Sistem Analizi, zmir: Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2004, s. 109.

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

8 9

10

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

yaplan rekabetin, bedeli lke iin byk bir felaket olmutur. Yeni dnemde Rusyann ayn politikay srdrmesi durumunda (eski mttefiklerinin de olmad bir dnemde) NATO, Douya doru genileyecek, ayrca Rusya Batnn temel finansal ve teknolojik kaynaklarndan mahrum kalacaktr11. Dolaysyla daha mreffeh/demokratik bir toplum/devletin temel koulu bu atmac d politika geleneinden vazgeilmesidir12. Yeni Batc kadrodan Yeltsinin sa kolu Gennedi Burbulis 1991 ylnn sonunda yeni dnemin d politika anlayn yle aklamaktayd: Eski yetkililer Dnyay kapitalist ve sosyalist iki kampa blmeye devam ettiler. Onlar hala Batl modelden daha stn bir komnist toplum kurma idealine inanyorlar. Bu yaklam otomatik olarak yeni eliki ve husumetler dourur. Kozyrev ise Rusyann Batyla yepyeni ve gerilimsiz bir ortaklk ve entegrasyon balatacan vurgulamtr13. Yeltsin, Ocak 1992de BM Gvenlik Konseyinde yapm olduu konumada unlarn altn izmitir: Rusya, ABDyi ve dier bat lkelerini sadece ortak deil mttefik de kabul etmektedir. Yeltsine gre Rus d politikasnda artk demokrasi, insan haklar, zgrlkler, hukuk ve ahlaki deerlerin stnl hkim olacakt14. Batl devlet ve kurulularla ilikileri gelitirmeyi temel ilke edinen yeni batclara gre Rusyann yeni tehdidi gneyden gelen Fundamentalizmdir. Kuzey Kafkasya (eenistan ve Dastan), Tataristan, Bakurdistan ve genel olarak Orta Asya bu tehdidin altndadr15. Dolaysyla blgeyi tehdit eden in, ran ve Afganistann dengelenmesi iin Batyla ortak bir savunma politikas gelitirilmelidir. Ancak u noktann belirtilmesi gerekir ki; yeni batclar arasnda Rus D Politikas hakknda zamanla gr ayrlklar ortaya kmtr. Bazlar, ABDnin dayatt tek kutuplu sisteme kar kmlardr. Gorbaovun ortaya att Ortak Avrupa Evi dncesinde olduu gibi, ABD yerine Avrupa merkezli bir Rus d politikasn savunmulardr. Bir ksm ise Batda Almanya egemen bir ABnin ve Douda da in ve Japonyann gcnn ancak ABD ile dengelenebileceini iddia etmilerdir. Bu grubun baz yeleri ise batl lkeler (zellikle ABD) ile ilikilerin gelitirilmesinin Rus karlar ile rttn iddia etmilerdir. Alexi Pushkov, Kuzeye katlmak bizim iin yaamsal neme sahiptir, bunun da anahtar Pekin ya da Trablusda deil, Washingtondadr demektedir. Alexi Arbatov da, ekonomik ilikileri ulusal gvenlik asndan ele alarak, Gney Asya, Uzak Dou ve Avrupada oluacak olas blgesel hegemonyalar nlemenin, Rusyann d politika ncelii olduunu ne srmekte, Rusyann mevcut ya da olas blgesel hegemonyalar da ancak ABD ile kuraca yakn stratejik ibirlii ile dengeleyebileceini vurgulamaktadr16.
11 12 13 14 15 16

Akademik Bak
77

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Yevgeni Bajanov, Rusyann Deien D Politikas, A. Altay naltay (ev.), Ylmaz Tezkan (haz.), Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, lke Kitaplar, 2000, s. 67. Da, a.g.e., s. 149. Bajanov, a.g.m., s. 55. Bajanov, a.g.m., s. 56. Alexi G. Arbatov, Russian Foreign Policy Priorities for the 1990s, Teresa P. Johnson, Steven E. Miller (der.), Russian Security After the Gulf War, Washington: Prasseys, 1994, ss. 28-29. Da, a.g.e., ss. 151-153.

Sait Snmez

Ancak yeni batclarn batya iyimser baklarna ramen Liberalizm/Demokrasi alt yaps olmayan bir ulusun hzla yrrle giren ekonomik reformlarla kar karya kalmas, retim derken isizliin ve enflasyonun artmas hem kamuoyunda hem de Rus siyasal elitinde Batcla kar byk bir tepki gelimesine neden olmutur. Bat kart gruplarn grlerine gre yeni batclarn uyguladklar d ve ekonomi politikalar Rus halkndan ok bat sermayesinin karlarna hizmet etmektedir17. Ayrca Rusyann yaad ekonomik ve mali krizler ve bu dorultuda yaanan siyasal sorular karsnda, batl kurumlardan beklenen ekonomik destein salanamamas, NATOnun douya doru genilemesi, Bosna ve Kosovaya yaplan mdahaleler, Rus diasporasnn haklarnn garanti edilmemesi ve batnn Rusyaya kar gvensizlik duymas Batcla kar gsterilen tepkinin dier nedenleridir. Bu gelimeler, Yeni Avrasyaclarn Rus D Politikasnda ne kmasyla sonulanmtr. Bu grubun milliyeti sylemi 1993den itibaren Rus siyasi yaamnda etkin olmaya balam, dolaysyla effaf bir ynetim ve demokratik bir pazar ekonomisi kurma hedefi zayflamtr18. 2.2. Yeni Avrasyaclk Yeni batclka tepkili olan yeni Avrasyac hareket, klasik Avrasyacla gre ok byk sayda taraftar toplamtr. Hareketin iinde jeopolitikiler, monaristler, Rus Ortodoks kilisesi, ar milliyetiler, Stalinciler gibi alt gruplamalar mevcuttur. Hareketin ncln Rusyada devlet bakan eski yardmclarndan A. Rutskoi, parlamento eski szcs R. Khasbulatov, General A. Lebed, Rus Komnist Partisi lideri V. Zuganov, Liberal Demokrat Parti Bakan V. Jirinovski, S. Stankevich, A. Kortunov, Rusya yksek sovyeti eski bakan Y. Ambartsumov19, eski babakanlardan Y. Primakov gibi asker-sivil brokratlar ve aydnlar yapmlardr. Rusya dnda ise Kazakistanda O. Sleymanov, Krgzistanda ise C. Aytmatov gibi entelekteller ve Kazakistan Cumhurbakan N. Nazarbayev de bu akmn savunuculuunu yapmlardr20. Avrasyaclk konusunda yaptklar akademik almalarla ne kan isimler ise unlardr: A. Dugin, A. Panarin, B. Erasov, E. Bagramov, M. Titarenko ve R. Vakhitov21.
Akademik Bak
78

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Yeni Avrasyaclar, Klasik Avrasyaclar gibi kltrel ve corafi btnsellikten hareket ederek, Avrasyac dnceyi jeo-stratejik ve jeopolitik bir unsur olarak Rus d politikasna ve uluslararas ilikiler sistemi ierisine bir olgu ve kuramsal yap olarak yerletirmeye almaktadrlar22. Yeni Avrasyaclarn te17 18 19 20 21 22

mit zda, SSCBden Rusya Federasyonuna (1985-1993), Avrasya Dosyas, K 1996, Cilt: 3, Say: 4, s. 171. Da, a.g.e., s. 156. Da, a.g.e., s. 158. Yeni Avrasyacln alt kollar konusunda ayrntl bilgi iin bkz. manov, a.g.e., ss. 200-275. Muhittin Tolga zsalam, Gemiten Gnmze Avrasyaclk, Kbrs Yazlar, Say: 3, Yaz-Gz 2006, ss.118-119. manov, a.g.e., s. 199. zsalam, a.g.m. s.119.

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

mel hareket noktalar, Sovyet sonras dnemde Moskova ynetiminin Bat ile iyi ilikiler kurmak pahasna lkenin tarihi, corafi ve kltrel kimliine aykr politikalar yrtt, ulusal karlarn gz ard ettii, iddias idi23. rnein Aleksei Pushkov, Yeltsin ynetiminin icraatlaryla ilgili olarak u noktalara dikkat ekmektedir: Son 10 yl ierisinde Rus diplomasisi milli karlara ynelik bir ekilde yrtlmedi. Yeltsin Rusyas BDTyi glendirmeyi baaramad, yahut hi istemedi. BDT, Rusya ile onun geleneksel rakipleri, ncelikle NATO yesi lkeler, arasnda tampon rol oynamalyd. Ancak bu baarlamad. Hazar Blgesinde Rus d politikas istikrarl bir ekilde yrtlemedi. Tad jeopolitik nem gz ard edilerek, BDT lkelerinden Rus birlikleri ekildiler. Bu gn Azerbaycana kar Rusyann elindeki tek koz Ermenistandaki Rus birlikleridir. Dier cumhuriyetlerde bu gz ard edildi24. Yeni Avrasyaclar Souk Sava sonras dnemde uluslararas sisteme hkim olan ekonomik sistemden rahatszdrlar. Sovyet sonras dnemde oluan jeo-politik ve jeo-ekonomik boluun Trans Atlantik merkezli kapitalizm tarafndan doldurulmaya allmas; teknolojik ve ekonomik aralarla ABDnin siyasal ve kltrel hegemonyasnn srdrlmesi, uluslararas sistemin geneli ve Avrasya corafyas iin byk bir tehdit olarak grlmektedir. Ekonomik sistemle ilgili dncelerini, sol veya sa oluum zerine yaplandrmayan Hareket, nc bir yol ekseninde, Avrasyann kltrel, ekonomik ve siyasal alanda stratejik entegrasyon salanmas gerektiini iddia etmektedir. Bu ekonomik model dorultusunda yaplacaklar, u ekilde sralanmaktadr: -Ekonomi manevi deerler zerine kurulu bir uygarla dnecekti:-Makro ekonomi, entegrasyon ve i blm zerine kurulu byk alanlarda gerekleecektir (gmrk birlii).Avrasyada tek bir finans, ulam, enerji, retim ve enformasyon a oluturulmaldr.Ekonominin merkezi stratejik ekilde kontrol edilecek ve orta ve kk lekli giriimlere zgrlk tannacaktr.-Ekonomik sistem piyasa yapsyla sosyal, ulusal ve kltrel geleneklerin organik ekilde bir araya getirilmesiyle ekillenecektir25. Yeni Avrasyaclar, Realistler gibi g dengesi ekseninde ekillenen uluslararas politikann srekli dostluk deil, srekli kar olgusu dorultusunda belirlendiini iddia etmektedirler. Rus ulusal karlarnn korunabilmesinin ise, uluslararas sistemde Rusyann konumunun yeniden tanmlanmasna ve siyasal ve askeri gcnn restore edilmesine bal olduunu savunmaktadrlar. Bu yeniden tanmlanma srecinde jeopolitik faktrler n plana karlmaktadr. Yeni Avrasyaclara gre jeopolitik, siyasal g ve byk devlet statsnn vazgeilmez bir unsurudur. Halford MacKinder gibi Rusyay Avrasya co23

Akademik Bak
79

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

24 25

dil Tuncer, Rusya Federasyonunn Yeni Gvenlik Doktrini: Yakn evre ve Trkiye, Gencer zcan, ule Kut (der.), En Uzun On Yl: Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndeminde Doksanl Yllar, stanbul: Bke Yaynlar, 2000, 2. Bask, s. 438. Aleksei Pushkov, Rusya ve Yeni Dnya Dzeni, Ylmaz Tezkan (ev. ve haz.), Kadim Komumuz Yeni Rusya, lke Kitaplar, 2001, s. 39. zsalam, a.g.m., s. 119. Yeni Avrasyac Akm tarafndan yukarda ortaya konan ekonomik model aslnda karma ekonomik sistemdir. Bu karma ekonomik yap ierisinde devletin toplum iin varl ve sosyal yapsna vurgu yaplmaktadr. zsalam, a.g.m., s. 119.

Sait Snmez

rafyasnn startejik pivotu olarak deerlendiren Yeni Avrasyaclar, Rus d politikasnn bu eksende ekillenmesinden yanadrlar26. Klasikler gibi Yeni Avrasyaclar da jeopolitik kuramlarda yer alan karadeniz ayrm ve tarihselci yaklamlara almalarnda yer vermektedirler. Karadeniz (mekan) ayrm salt bir corafi konumlanmadan ziyade kltrel snrlarn birbirinden ayrlmasdr. Mekan ayrmnda ki byk tarihi dnem ne kmaktadr: XVI. Yzyln corafi keifleriyle balayan ve Bat Avrupann dnya zerinde yaylmasyla sonulanan ve Birinci Dnya Sava ile balayan ve XXI. yzyln ilk eyreinde sona erecek olan dnem27. Klasik Avrasyaclarn almalarnda yer alan ortak Avrasya kltrne ynelik almalar, Yeni Avrasyallarn aratrmalarnda da gze arpmaktadr. Avrasya birliinin, en nemli gerekelerinden birisi de, bu corafyada yaayan toplumlarn, tarihsel sre ierisinde etkileimleri sonucunda ortak bir kltr oluturmu olmalardr. Blgesel lekte Slav-Turan, ktasal lekte ise byk dinlerin ve Uzakdou felsefelerinin etkileiminden ortaya kan Avrasya kltr birlii olumutur28. Yeni Avrasyaclar, ortak Avrasya kltrnn yeniden yorumlanmasn ncelikleri arasna almlardr29. Daha nce de belirtildii gibi Yeni Avrasyac akm en nemli i ve d politika hedefi olarak Avrasyay gstermektedir. Rusyann Avrasya jeopolitiindeki merkezi konumundan dolay blgede, tarihsel ve corafi sorumluluunun bulunduunu ve blgenin Rusya iin yaamsal nem tadn sklkla belirtmektedirler30. Yeni Avrasyac ekoln zerinde hassas olduu en te26 27

Akademik Bak
80

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

28 29

30

Da, a.g.e., ss. 164-165. Yeni corafi blgelerin kefedildii dneme kadar Kta/Kara dnyann merkezi konumundaki mekandr. zellikle ticaret yollarnn bu corafyadan gemesi Karann Denize gre daha stn olmasna neden olmutur. Bu dnemde Avrasya Avrupadan ok daha fazla zenginliklere sahiptir. Ancak Corafi Keifler sonrasnda ticaret yollarnn da deimesiyle beraber, Kta eski nemini kaybetmeye, Deniz ise ilerlemeye balamtr. Denizin ilerlemesi sonucunda ekonomik, askeri, kltrel, siyasi ve jeopolitik alanlarda Ktann stnl sona ermitir. Yeni Avrasyaclardan Panarin, XX. Yz ylda yaanan dnya savalar ve Souk Savan dolayl bir sonucu olarak Avrasyada birliin kaybolduunu ve ktann Batnn meydan okumas karsnda savunmasz kaldn iddia etmektedir. Bundan dolay Avrasya Birlii projesi Rusyann yan sra Hind, in ve Mslman dnyalarnn gelecei iin nemli grlmektedir. Gazigil, a.g.m., ss. 140-142. Gazigil, a.g.m., s. 144. Panarine gre Avrasya kara kltrnn temsilcileri, Hristiyanlk (Ortodoksluk), slam, Budizm, Konfyanizm, Taoizm gibi dinlerdir. Bu unsurlar Batnn meydan okumasna tepki verme potansiyeline sahiptirler. Bu tepki eski dnyann deerlerinin yeniden insanln gndemine tanmas ve alternatif bir hayat biimi olarak sunulmas eklinde verilebilir. Bunun iin de, ktasal bilgi birikiminin ortakl olarak adlandrd, Ortodoks-Hind-slam kltrel zenginliklerinin bir araya getirilmesini ve ortak bir kta ideolojisinin oluturulmasn savunmaktadr. Bu gelenein geleneksel deerlerinin yeniden yorumlanmas ile, sekler ve piyasa merkezli atlantizme kar kutsal deerlerin egemen olduu bir Avrasya kurulabilecektir. Gazigil, a.g.m., ss. 148-149. Peter Shearman, Defining the National Interest: Russian Foreign Policy and Domestic Politics, Roger Kanet, Alexander Y. Kozhemikian (der.), The Foreign Policy of the Russian Federation,

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

mel konulardan birisi de eski Sovyet corafyasnn yan sra, Orta ve Dou Avrupada Rusyann gz nne alnmamasdr. Avrasyac aydnlardan Alexi Arbatov Orta ve Dou Avrupada Rusyann dlanarak gvenliinin salanmasnn olanaksz olduunu belirtmektedir. Arbatov, NATOnun Dou Avrupadaki lkeleri kendi bnyesine katmaya almasnn ise, Rus toplumunda milliyetiliin daha da ykselmesine ve Moskovann buna kar tepki gelitirmesine neden olacan iddia etmektedir31. NATOnun genilemesinin dnda Bosna ve Kosovaya yaplan mdahalelerden rahatsz olan Yeni Avrasyaclar, bunlarn aslnda Rusyay Balkanlardan atmak iin dzenlendiine inanmaktadrlar32. NATOnun genileme projeleriyle ezamanl olarak ABDnin Karadeniz ve Orta Asyada baz BDT lkeleriyle ortak askeri tatbikatlar dzenlemesini ve NATOnun BDT lkeleriyle ortaklk ilikileri kurmasn33, Rusyann yeniden evrelenmesi olarak yorumlamaktadrlar. Yeni Avrasyaclar ayrca Sovyet zlmesini geici bir ok olarak deerlendirmektedir. Bu grup iindeki komnistler SSCBnin, milliyetiler ise arlk Rusyasnn yeniden kurulacana inanmaktadrlar34. Bu balamda Avrasyada uluslar st yapda kurulacak, etkin ve gl bir Rus devleti, hem i hem de d politikada nemli bir hedef olarak gsterilmektedir. Eski Sovyet corafyasn Rusyann doal bir uzants olarak gren bu akm, emperyal/hegemonik Rus ulusal kimliini de devreye sokarak,yakn evrede nfuz alan kurma politikalarn merulatrmaya almaktadr. Zira tarihsel srte Avrasyada kazanlan baarlarn (rn. Mool saldrlarna kar) Batya kar Rus ulusal gururunun ve kimliinin oluumunda nemli rol olmutur. Krm sava sonras Orta Asyaya yneli, Avrupaya Rusyann Avrupa dnda bir Avrupa gc olduunu kantlama frsat vermitir. Avrasyaya yneli iin ekonomik gerekeler de gsterilmektedir. Bu gre gre uluslararas sisteme entegre olmak adna uygulanan Batc politikalar zamanla Rusyay zayflatacaktr35. Yeni Avrasyaclar Ortodoksluk ve jeopolitik konumu gibi zelliklerinden dolay bat medeniyetinden tamamen farkl olan Rusyann zgn bir uy31 32 33 34

35

Londra: Macmillan Press, 1997, s. 8. Arbatov, a.g.m., ss. 25-26. Vladimir Baranovskii, Rusyann Menfaatleri ok nemlidir, Ylmaz Tezkan (ev. ve haz.), Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, lke Kitaplar, 2000, s. 103. Sergei A. Mikoyan, Rusya, ABD ve Avrasyada Blgesel htilaf, Ylmaz Tezkan (ev. ve haz.), Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, lke Kitaplar, 2000, s. 45. Komnistler bu corafi sahada Rusyann aktif bir politika izlemesi durumunda gemiteki gcn tekrar kazanlacan iddia etmektedirler. Ar milliyeti gruplar eski Sovyet corafyasndan daha geni bir alana yaylmak istemektedirler. 1993 seimlerinin galibi Vladimir Jirnovski Rusyann Polonya, Finlandiya ve Manuryay igal ederek 1900 ylndaki snrlara yeniden kavumasn istemektedir. Daha sonra ran, Afganistan, Pakistan zerinden Gneye inerek, Rus askerleri izmelerini Hint Okyanusunun scak sularnda ykayabilmelidirler. Bir baka Pan-Slavist yazar ise Portekizden Japonyaya kadar Rus imparatorluu hayal etmektedir. Bunun nndeki tek engel olan ABDnin yok edilmesini istemektedir. Bkz. Bajanov, a.g.m., s. 69. Da, a.g.e., ss. 162-164.

Akademik Bak
81

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Sait Snmez

garlk olduuna inanmaktadrlar. Bu uygarlk Anglo-Saksonlarn aksine; bireyci ve atmac deil, dayanmac ve toplumcudur. Zuganov, Rusya bir devlet deil bir medeniyettir tespitini yaparak, devletin, yaps ve ilevi konusunda Rusyay Batdan soyutlam ve onu zelletirmitir. Devletin nitelenme biimi rneinde olduu gibi, sosyal, siyasal ve kltrel alanlarda Bat ve Rusya arasndaki fakllklar vurgulanmaktadr. Batnn tekiletirilmesi Rusyann ulusal kimliinin oluumunda bizi tesis eden bir ilev grmektedir. Batnn tekiletirilmesi, hatta her kt eyin Batdan geldii dncesi Slavofil gelenekten devralnmtr36. Yeni Avrasyaclara gre Bat, Rusyann hibir zaman dostu olmam, aksine son yedi yz yl boyunca Rusyay kertmeye almtr. Napolyon ve Hitler bunun en iyi rnekleridir37. Souk Sava sonras dnemde ise bir yandan silah snrlandrmas stratejileri ile Rusyann askeri, mali, ekonomik potansiyelleri baltalanmakta, dier yandan slam dnyas ile uzun ve tketici bir atma tuzana ekilerek istila edilmek ve kaynaklarna el konulmak istenmektedir38. Yeni Batclar topik ve idealist olmakla sulayan Yeni Avrasyaclar, Rus d politikasnn demokrasi ve insan haklar gibi nosyonlar barndrmasna kar kmaktadrlar. Demokrasi ve insan haklar gibi batl deerlere dayanan oulculuk yerine; dorudan devlet tarafndan belirlenen, ulusal karlara dayal tekil bir d politikay savunmaktadrlar. Zira Rusya tarihsel srete ne zaman Batnn demokratik modelini izlemeye kalkmsa felaketten kurtulamamtr. Hatta Sergei Baburin Bat demokrasisinin, ok uluslu bir uygarla sahip olan Rusyaya bir model olarak sunulmasnn arka plannda, Batnn Rusyay ykmak istemesi yattn iddia etmektedir. Yeni Avrasyaclara gre; Sovyetler Birlii, ekonomik ya da siyasi bir baarszlk sonucu deil, Rus askeri gcne kar duyulan korku ve Rus doal kaynaklarna olan ihtiya gibi nedenlerden dolay, batnn komplolar sonucu dalmtr. Bat ile ilikiler de dostluk deil, ancak kar prensibine gre yeniden dzenlenmelidir. Gvenlik alglamalarndan dolay d dnyaya ki gelimelere kuku ile yaklaan Yeni Avrasyaclar, tarihsel srete olduu gibi, Rus d politikasnn Mesihi bir yn tamas gerektiini dnmektedirler39. Yeni Avrasyaclar, souk sava sonras dnemde ABDnin srdrmeye alt tek kutuplu sistemden rahatszlk duymakta, Dou Avrupa, Orta Asya gibi tarihsel adan Rusyann geleneksel nfuz alan olarak kabul edilen blgelerin, ABDnin kontrolne girmesinden endie etmektedirler. Gvenlik konularnda Batya kuku ile baktklarndan, ABD ile zellikle askeri-gvenlik alanlarnda bir ittifaka gidilmesine kar kmaktadrlar. slam bat perspektifin36 37 38 39

Akademik Bak
82

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Da, a.g.e., s. 159. Bajanov, a.g.m., s. 68. Bajanov, a.g.m., s. 69. Da, a.g.e., s. 161.

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

den deerlendirerek, teki olarak gren Yeni Batclara bu konuda da kar kan Yeni Avrasyaclar, slam olgusuna kar bat ile ortak hareket etmekten kanlmas gerektiini, byle bir yaklamn Rusyann mevcut pozisyonuna zarar vereceini, hatta federasyonun dalmasna yol aabileceini savunmaktadrlar40. Rusyann nde gelen filozof ve jeopolitikilerinden biri kabul edilen Aleksandr Gelyevi Dugin, ayn zamanda Yeni Avrasyaclk akmnn en nemli temsilcisidir. 1990 sonras dier dnrler Avrasyacln bir veya birka yn zerinde younlarken, yeni Avrasyacl etkin bir dnce sistemi haline getirmeye alan Dugin, siyaset bilimi, felsefe, ekonomi, jeopolitik ve stratejik bilimler, din-devlet ilikileri gibi alanlarda ve lke ii, BDT corafyas ve ktasal dzeyde sistemli bir bak gelitirmitir. Dugin kendi dnce sistemini oluturduu dnemde jeopolitik teoriler, tradisyonalizm, nasyonal-Bolevizm gibi eitli akmlardan da etkilenmitir41. almalarnda zellikle jeopolitik yaklamlarn nemli bir yeri vardr42. Dugin almalarnda Bat Dnyasna kar mcadele yntemlerini ortaya koymaktadr. almalarnda Liberalizm ve Bat kartl n plana ksa da, Amerika asl hedef olarak gsterilmekte, Avrupa ile ise mttefik olunabilecei belirtilmektedir. Dugin, Amerikan meneli Kresellemeye kar tepki olarak AB, Japonya ve hatta slam dnyas ile ilikiler gelitirilmesini nermektedir43. Dugin ayrca, BDT lkeleri arasnda kurulacak uluslar st entegrasyonun (Avrasya Birlii) en nemli tepki olacan belirtmektedir. Kurulacak uluslarst yapda Slav, Trk ve Fin (Altay-Ural) etnik unsurlarnn yer alaca belirtilmektedir. Herkesin dinsel inancn ve kltrn zgrce yaayabilecei, iddia edilen bu oluumda RF merkezi (lider) lke olarak ne karlmaktadr. Tasarlanan Avrasya Birliinin manevi deerler zerine kurulacan ve bu manevi deerlerin ortak corafya ve siyasal kltrn yan sra Ortodoks ve slam dinlerinin diyaloglar temelinde ykseleceini iddia etmektedir 44. Duginin Jeopolitik bak as, Rusyann federal yaplanmasnda da kendini gstermektedir. Dugine gre Avrasyac federalizmin temelinde toprak/teritori deil, etnos yer almaldr. Bu sistemde blgeler merkeze sk bir ekilde bal olmallar. Ancak bunlara, dini ve kltrel alanlarda serbestlik verilmelidir. Dugine gre blnk durumdaki bugnn Slav dnyas, mezhepsel, kltrel ve siyasi alanlarda jeopolitik bir btn tekil
40 41 42

Akademik Bak
83

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

43 44

Da, a.g.e., s. 167-169. manov, a.g.e., s. 201. Dugin Avrasyann tarihsel gemii ve jeopolitik konumuyla ilgili arpc tespitlerde bulunmu ve bu tespitlerden hareketle iki binli yllarda Rus D Politikas iin gelecek temelli yaklamla kapsaml bir alma hazrlamtr. Bu konuda Duginin ilgili grleri iin bkz. Aleksandr Dugin, Rus Jeopolitii: Avrasyac Yaklam, Vgar manov (ev.), Kre y., stanbul 2003. manov, a.g.e., s. 205. zsalam, a.g.m., s. 120.

Sait Snmez

etmemektedir. Sovyet sonras dnemde BDTnin Avrasya Birliine dntrlmesinin yan sra uluslararas sistemin ok kutuplu sisteme geiin gerekli olduunu belirten Dugin, lkelerin drt snfa ayrld Rus d politikas iin yeni bir ittifak sistemi nermektedir45. Klasik Avrasyac akm ile Yeni Avrasyac akmn grleri arasnda baz farkllklar sz konusudur. Klasik Avrasyaclarn almalarnda felsefe, kltr, etnografya ve tarih felsefesi ve yazm; yenilerde ise ksmen felsefi ve kltrolojik bakn hkim olduu jeopolitik bilim ne kmaktadr. Bat, Klasik Avrasyaclarda Avrupa ile zdeleirken, yeni Avrasyaclarda buna Amerika eklenmekte ve Almanya veya Avrupa Birlii ile ittifak kurulabilecei nerilirken, ABD asl hedef konumuna getirilmektedir. Dolaysyla, yeni Avrasyaclkta Avrupa Rusya iin tehdit olmaktan karlm, bu sfat Amerikaya devredilmitir. Bundan dolay Yeni Avrasyaclk dncesinde Amerikan merkezli kreselleme ve onun getirdii meydan okumalara kar, jeopolitik dnce ve emalarla tepki verilmektedir. Klasik Avrasyaclarda Dou lkeleri iin kapsaml aratrmalar yaplmazken, Yeni Avrasyaclarn almalarnda Dounun zel bir yeri vardr. Ayrca Klasik Avrasyaclkta ak bir ekilde ne kan dindarlk veya Ortodoksluk vurgusu, yeni Avrasyaclkta genel itibariyle fazla grlmemektedir. Son olarak Klasik Avrasyaclk almalarnda yeterince yer verilmeyen slam ve Mslman dnyas; Souk Sava sonras dnemde oluan zel koullar nedeniyle Yeni Avrasyaclk almalarnn nemli konulardan biri haline gelmitir46. 3. Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalar 3.1. Rusya-ABD likileri Rus D politikasna yeni batclarn hkim olduklar dnemde Yeltsin ynetimi, bata ABD olmak zere dier batl lkelere yalnzca uyumlu deil, baml politikalar izlemitir47. Gelimi, demokratik, sivil toplum geleneinin yerletii lkeAkademik Bak
84
45

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

46 47

Birinci grupta yer alan gler ile Rusyann karlkl tamamlayclk prensibi erevesinde ilikileri vardr. Bu snfa Avrupa Birlii, Japonya, ran ve Hindistan girmektedir. kinci kategoriye ise, ok-kutuplulua ilgi duyan ancak RF iin karlkl tamamlayc niteliinde olmayan lkeler girmektedir. in, Pakistan, Trkiye, Arap lkeleri bu gruba girmektedir. Bu lkelerin geleneksel politikas, konjoktre gre deien yararc bir yapdadr. ABDnin kresel stratejisi dorultusunda blgesel menfaatlerin dengelenmektedir. Bunlarn Rusya ile koulsuz ortaklk iin dorudan karlar sz konusu deildir. nc kategoridekileri ise, uluslararas politikadaki etkinlii olduka snrl olan nc dnya lkeleri oluturmaktadr. Rusya bu lkelere ynelik, eitlendirilmi politika yrtmeli ve onlarn Rusyann Avrasyac stratejik ortaklarnn himayesine girmeleri tevik edilmelidir. Drdnc kategoride ABD ve onun kontrol altndaki lkeler yer almaktadr. Rusya bu lkeleri ve ABDyi, tek-kutupluluun ve Amerikan merkezli globalleme srecinin tutarsz olduuna ikna etmelidir. manov, a.g.e., ss. 206-207. manov, a.g.e., ss. 261-262. Erol Tellal, Rusyayla likiler, Baskn Oran (der.), Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt: II, stanbul: letiim Yaynlar, 2006, 9. Bask, s.542.

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

lerin kendilerini tehdit etmeyeceine inanan dnemin D leri Bakan Kozyrev, zellikle 1992 ve 93 yllarnda ortaya kan birok uluslararas krizde Batl lkeleri rahatsz edecek bir d politika izgisi izlemekten kanmtr48. Bu dnemde Yeltsin ynetimi Irak ve Srbistana uygulanan ambargo gibi BM bnyesinde uygulanan politikalara muhalefet etmemitir49. Hatta terrizm, dinsel fanatizm, nkleer silahlarn yaygnlamas Rusya ve ABDnin ortak tehdit alglamalar olmutur50. Bu dnemde, byle bir politikann belirlenmesinde Rusyann gcn tekrar toparlayarak blgesel bir g haline gelmeye almas etkili olmutur. Yaylmac bir strateji srdrmek yerine ierdeki sorunlar yznden bata ABD olmak zere Batdan destek aramakla megul olan Rusya, Batl gler tarafndan doksanl yllarn banda blgesel ve kresel sistemde istikrar unsuru, sorumluluk sahibi ve uluslararas sistemde nemli roller alabilecek bir aktr olarak deerlendirilmekteydi51. Yeltsin ynetimi ncelikli olarak Washington ynetimi ile ubat 1992de Camp Davidde Souk Savan bittiine dair bir deklarasyonu imzalamtr. ABD ile Rusya arasnda bata START II52 antlamas olmak zere silahlarn snrlandrlmalarna ilikin eitli grmeler yaplmtr. Grmeler sonucunda 3 Ocak 1993 tarihinde START II Antlamas imzalanmtr. Washington ynetimi gvenli ve entegre olmu bir Rusyann yeni dnya dzeninde nemli bir rol stleneceini dnmekteydi. Rusyann uluslararas politikadaki etkisini gz nne alarak, ABDnin deniz ar balantlarn artrmak, dier dost glerle dnya ynetiminin ykn paylamak, Clinton ynetimi tarafndan cazip bir strateji olarak benimsenmitir53. Bu dnemde ABDnin giriimleri sonucu NATO yesi lkelerle bata Rusya olmak zere dier eski Varova Pakt yeleri arasnda yeni ibirlii ilikilerini dzenlemek amacyla, Kuzey Atlantik birlii Konseyi kurulmutur54. Clinton ynetimi ayrca, ABDnin uzun vadeli karlar iin, Rusyadaki reform srecinin desteklenmesi gerektiini savunmu;
48 49 50 51

52

53 54

The Emergence of Russian Foreign Policy, http://countrystudies.us/russia/77.htm. Eriim (12.12.2009) Frat Purta, Rusya Federasyonu Ekseninde Bamsz Devletler Topluluu, Ankara: Platin, 2005, ss. 134-135. Ahmet Sapmaz, Rusyann Transkafkasya Politikas ve Trkiyeye Etkileri, stanbul: tken Yaynlar, 2008, s. 116. Batnn bu dnemde Rusyaya yaklam iin bkz. Michael Cox, US Foreign Policy After the Cold War: Super Power Without a Mission, Londra: Royal Institute of International Affairs, 1995, ss. 5658; Michael Mastanduno, Preserving the Unipolar Moment: Realist Theories and US Grand Strategy After the Cold War, International Security, Cilt: 21, Say: 4, (lk Bahar 1997), s. 65. START I ve 1993 ylnda imzalanan START II antlamalar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, stanbul: Filiz Kitabevi, 2000, 3. Bask, ss. 454-455. Ma, a.g.e., s.126. Serhan Yalner, Putin Dnemi Rusya Federasyonu NATO likiler, Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Yl: 2007, Cilt: 12, Say: 2, ss.342-343.

Akademik Bak
85

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Sait Snmez

hatta daha da ileri giderek Rusya ile stratejik ittifak kurulmasn nermitir55. zellikle eski Sovyet corafyasnn Balkanlar ve benzeri siyasi krizlere srklenmemesi ve Rusya ile ibirlii dorultusunda nkleer silahlarn yaylmasnn nne geilmesi, ABDnin temel stratejik hedefi haline gelmitir56. Bu dnemde ABD, Ortak Tehdit Alglamas programn aksatmamak ve ayrca NATOnun genilemesi konusunda Rusya engeliyle karlamamak iin Rusyann yakn evre politikas erevesinde Kafkaslara ve Orta Asyaya yeniden dnme abalarn engellemeye kalkmamtr57. Dolaysyla nce Rusya (Russia First) politikas Clinton ynetiminin ilk yllarnda srdrlmtr. Bu dnemde Rusyann i sorunlarndan yararlanlmam ve bu devletin gvenliini tehdit edecek faaliyetlerden zenle kanlmtr. Yeltsinin 1993 ylnda parlamentoya yapt saldr, bu dnemde eenistanda ilenen insan haklar ihlalleri byk lde grmezlikten gelinmitir. Orta Dou sorunuyla ilgili dzenlenen Madrit Konferansna davet edilmitir. Bosnada ki BM Gcne Rusyadan da askeri katlm beklenmitir. Ayrca ekonomik sorunlarn halli iin IMF devreye sokulmutur58. Ancak 1990-92 yllarna damgasn vuran, bu balayn tehlikeye sokan bir ok gelimeden sz etmek mmkndr. ncelikle Rusyada Avrasyac Ekoln ynetimde etkili olmaya balamas ve akabinde Yakn evre (Near Abroad) Doktrinini ilan etmesi, ayrca 1993 seimlerinde Jirnovskynin elde ettii baar, yllara yaylan eenistan Savalar, ABDnin Balkan Krizlerine mdahil olmas ve NATOnun Orta ve Dou Avrupadaki eski Sovyet mttefiklerine yelik yolu amas gibi bir dizi gelime, Rusya - ABD ilikilerinde tansiyona neden olacak baz sorunlarn domasna neden olmutur. Yeltsin ynetimi artk Bosna Hersek Sava ve NATOnun genilemesi gibi konulara batllardan farkl bir pencereden bakmaktadr. Eyll 1995te NATOnun Bosnal Srplara kar havadan snrl mdahalede bulunmas zerine Yeltsin, Batllar Srplara kar soykrm uygulamakla sulamtr. Ayrca NATOnun douya doru genileme politikasnn Avrupada g dengesinin alt st olaca gerekesiyle sert bir ekilde kar kan Yeltsin, ve her iki gelimenin Avrupada yeni bir dnya savan ateleyebilecei tehdidinde bulunmutur59. Ayrca inle ilikiler ileri bir seviyeye tanm ve Orta Douda blgesel etkinliini artrmak iin ABD ile sorun yaayan lkelerle ilikilerini gelitirmeye balamtr60.
55 56

Akademik Bak
86

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

57 58 59 60

Ma, a.g.e., s. 125. Mastanduno, a.g.m., s. 70; Bu dnemde Washington-Moskova ilikilerinde en nemli ncelik, nkleer silahlar alannda varlan ikili anlamalarn yerine getirilmesi ve eski Sovyet cumhuriyetlerinde oluan otorite nedeniyle korunmasz kalan nkleer ve dier kitle imha silahlarn ve bu silahlarn yapmnda kullanlan maddelerin ve bilgi birikiminin istenmeyen lkelerin ve/ veya terrist gruplarn eline gemesi ihtimaline kar gerekli nlemlerin alnmas olarak belirlenmitir. Bu balamda Rusya ve dier eski Sovyet cumhuriyetlerine mali ve teknik yardm yaplm ve bilimsel katkda bulunulmutur. Ma, a.g.e., s. 126. Ma, a.g.e., s. 127. Mastanduno, a.g.m., s. 70. Purta, a.g.e., s.143. Sapmaz, a.g.e. s. s.120.

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

ABD ise 1997 ylndan itibaren aama aama, Yakn evrede Rusyaya Jeopolitik bir rakip haline gelmitir. ncelikle 1994 ylnda Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hatt antlamasnn (Yzyln Antlamas) imzalanmasn salayarak, Hazar Petrollerinin uluslararas gzerghlara tanmasnda Rusyay devre d brakmaya alm, dier yandan AGT Minsk grubundan Azerbaycan ve Ermenistan arasnda srdrlen Dalk Karaba sorunuyla ilgili bar grmelerinde e bakanlk stats alarak Rusyann blgedeki gcn azaltmaya balamtr61. ABD ayrca, Batl mttefikleriyle beraber 1997 ylndan itibaren etnik sorunlar yaayan ve petrol boru hatlar gzerghnda olan dier Gney Kafkasya lkesi Grcistana askeri ve ekonomik yardmlarn artrmtr. Gney Kafkasya blgesinin yan sra ABD, 1990l yllarn ortalarndan itibaren Orta Asyaya girme abalarn da hzlandrmtr. zgrl destekleme yasas kapsamnda Orta Asya lkelerine yapt mali yardmlar artrarak bu lkelerin Rusya karsnda bamszlklarn korumalar amalanmtr62. Dier yandan, Rusyann Belarus ve Ukrayna ile politik yaknlk kurmak istemesi ABD tarafndan engellenmeye allmtr. Bunlara ek olarak ABD, Ukrayna, Moldova ve Baltk devletlerine destek vererek, onlar Rusya karsnda daha gl hale getirmeye almtr63. Ancak bu dnemde Rusya ABD ilikilerinde baz olumlu gelimeler de yaanmtr. 1996 ylnda Rusya Avrupa Konseyinin 39. yesi olmu64, 1997 ylnda ise Gelimi Yedilere (G-7) sekizinci yesi olarak katlm ve Rusya - NATO arasnda Avrupa Atlantik Ortaklk Konseyi kurulmutur65. 1997 ylndan itibaren uluslararas politikada yaanan bir dizi gelime, Rusya-ABD ilikilerinin daha fazla gerilimli bir dneme girmesine neden oldu. 1997-98 ylarnda Rusyann ranla ilikilerini gelitirerek, bu lkenin nkleer enerji alanndaki faaliyetlerine katkda bulunmas, 1998 ylnda ABD ve ngilterenin BM Gvelik Konseyinden yetki almakszn Irak bombalamalar, bu gelimelerin bata gelenleridir. Ancak Rusya ABD ilikilerindeki asl krlma noktas, 1999 ylnda BMnin devre d braklarak, NATOnun Kosovaya mdahale etmesiyle gereklemitir66. 1990larn banda Rus-Amerikan ilikileri suni ve abartl bir ekilde stratejik ortaklk olarak deerlendirilmitir. likiler 1993 sonrasnda ise, nce pragmatik ortaklk, daha sonra gereki (realist) ortaklk ve 1990larn sonunda da karlkl nleyici iliki seviyesine gerilemitir. 20. yzyln sonlarnda, Rus-Amerikan ilikileri yeniden ulusal kar mcadelesi erevesinde ele
61 62

Akademik Bak
87

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

63 64 65 66

Bkz. Nazim Cafersoy, Eyalet-Merkez Dzeyinden Eit Statye: Azerbaycan-Rusya likileri (1991-2001), ASAM Yaynlar, Ankara, 2000, s.24. Ayrntl bilgi iin bkz. ar Erhan, ABDnin Orta Asya Politikalar ve 11 Eyll Sonras Almlar, der. Mustafa Aydn, Kresel Politikada Orta Asya, (Avrasya lemesi I), Nobel Yayn Datm, Ankara, Mays 2005, ss. 27-31. Ma, a.g.e. ss. 127-128. Purta, a.g.e., s.173. Yalner, a.g.m. s.342. Purta, a.g.e., ss. 173-175.

Sait Snmez

alnmaya balanmtr67. Yeltsin ynetiminin sonu itibariyle Rus-Amerikan ilikilerinin erevesi temel balk altnda ekillenmitir. Rekabetin hkim olduu alanlar: NATOnun genilemesi, uluslararas silah ticareti, Rusya-ran askeri ve nkleer ibirlii. birliinin saland alanlar: Kitle imha silahlarn yaylmasnn nlenmesi, terrizm, uyuturucu ticareti, rvet ve organize sularla mcadele, evre kirliliinin nlenmesi gibi snr-ar sorunlar ile Rusyadaki demokratik ve ekonomik reformlarn srdrlmesi. Gri blge olarak adlandrlan ibirlii ve rekabetin i ie olduu alanlar: Irak Krizi ve Hazar Blgesindeki enerji projelerinin uygulanmas68. 3.2. Rusya-AB likileri Sovyet sonras dnemde, Souk Sava dneminden farkl olarak Rusya-AB ilikileri blok politikalar yerine, siyasal ekonomik, gvenlik ve kltrel alanda birok konuyu kapsayacak ekilde yeniden biimlenmitir. Bu dnemde Yeltsin ynetiminin batc politikalarnn sonucu olarak, Rusya-AB ilikileri ibirlii ekseninde belirlenmeye balanmtr. Dier yandan 1995 ylnda Finlandiyann yeliiyle beraber, AB ve Rusya arasndaki tampon blgeler ortadan kalkm ve Rusya, ABnin en byk komusu olmutur. Ayrca Rusyann BM Gvenlik Konseyindeki daimi yelii, nkleer gc, sahip olduu enerji kaynaklar, Avrasyadaki konumu, Orta ve Dou Avrupa lkeleri (ODA) ile olan zel ilikileri ve ABnin douya doru genilemesi gibi nedenler, Rusya -AB ilikilerinin daha da nem kazanmasna neden olmutur69. Bu dnemde Avrupallar tarafndan Avrupa mar ve Kalknma Bankas (EBRD) ve Bamsz Devletler Topluluuna Teknik Yardm (TACIS)70 araclyla Rusyaya mali yardmlar yaplmas; Rusyann ekonomik ve siyasi dnmnn salkl bir ekilde srdrlmesi iin 1994 ylnda AB ile Rusya arasnda Ortaklk ve birlii Antlamasnn (OA) imzalanmas; 1997 ylnda Rusya, Norve ve zlandaya ynelik kuzey boyutu giriiminin balatlmas71, ayn sene Rusya ve AB arasnda sektrel antlamalarn imza67 68

Akademik Bak
88

69 70

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

71

Ma, a.g.e., s.124. Ma, a.g.e., ss. 128-129. http://ec.europa.eu.external_relations/russia/intro/index.htm Eriim (01.12.2007). Eski Sovyet cumhuriyetlerinin ekonomik ve politik dnmnn salkl bir ekilde gerekletirilebilmesi iin 1990l yllarn banda AT, TACIS araclyla mali yardmlar devreye sokmutur. TACIS programlaryla AB, 1991-2001 ylar arasnda yaklak 2,4 milyar Euro mali yardmda bulunmutur. Enerji, serbest giriimlerin desteklenmesi, insan kaynaklar gibi konularda 1991 ylndan itibaren 500e yakn proje hazrlanmtr. EU Russia Relations, Select Committee on the European Union, Session 2002-03. 3rd Report, http://www.parliament.thestationery-office.com/pa/ld200203/ldselect/ldeucom/29/29.pdf eriim (01.12.2007) s. 11. Ayrca ilk OA Rusya ile imzalanm (1994), Ortak D ve Gvenlik Politikas Balamnda ilk ortak strateji Rusya iin gelitirilmitir. Ayrca Kuzey Boyutu Giriimi sonucu Avrupa Yatrm Bankas ilk olarak Rusyada giriimlerde bulunmutur. Marius Vahl, A Privileged Partnership? EU-Russian Relations in a Comparative Perspective, Dils Working Paper, 2006/3, Copenhagen, http://www.diis.dk/graphics/Publications/WP2006/3_m_vahl_privileged_partnership.pdf eriim (01.12.2007) s. 10. 1995 ylnda Finlandiya snrlarnda Rusya-ABye snrda olmutur. Bu tarihten itibaren zel-

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

lanmas ve 1999 ylnda ABnin ilk ortak stratejisinin Rusya iin yaplmas72 Moskova Brksel ilikilerinde ne kan gelimelerdir73. Rusya-AB ilikilerinde ortaya kan yaknlama zellikle ekonomik ve ticari alanda grlmtr. Yeltsin dneminin sonu itibariyle AB, Rusyann en nemli ticari orta haline gelmi, Rusya tm ticaretinin % 50den fazlasn, AB ile gerekletirmeye balamtr. Rusya, ABnin beinci (ABD, svire, in ve Japonyadan sonra) byk ticaret orta haline gelmitir. ABnin toplam ticaretinde Rusyann pay ise % 5e ykselmitir74. Souk Sava dneminden farkl olarak ne AB, Rusyay dorudan bir tehdit unsuru olarak grmtr, ne de Rusya Avrupadan ciddi bir tehdit alglamas iine girmitir. Siyasi ve gvenlik alanlarnda da birok konuda her iki aktr ibirliine gitmeye almlardr75. Doksanl yllarn ikinci yarsndan itibaren Moskova-Washington ilikilerinin gerginlemeye balamas zerine, Yeltsin ynetimi zamanla AB arlkl bir bat politikas izlemeye balam ve tercihini ABDsiz bir Avrupadan yana koymutur. Nitekim ABDnin kontrolndeki NATOnun douya doru genilemesini bir tehdit unsuru olarak deerlendiren Moskovadaki siyasi elit, ABnin ayn corafyadaki genilemesine benzeri bir tepki vermemitir. Hatta Yeltsin ynetimi, NATOnun Avrupal yelerini, NATO dnda sadece Avrupallarn iinde bulunduu bir gvenlik mekanizmasnn kurulmas iin ikna etmeye almtr. Bu dorultuda Ekim 1997de Yeltsin bir Paris-Berlin-Moskova ekseninin kurulmasn hedefleyen aklamalar yapmtr76. Bu abalar Fransa tarafndan ksmen deslikle bu snr blgesiyle ilgili AB ve Kuzey komular olan zlanda, Norve ve Rusyaya ynelik Kuzey Boyutu Giriimi adl bir politika gelitirilmeye balanmtr. Bkz. Erhan Bykaknc, Avrupa Birlii-Rusya Federasyonu likilerinde Gvenlik Sorunlar, (der.) Beril Dedeolu, Dnden Bugne Avrupa Birlii, stanbul: Boyut Yaynclk, 2003, s. 339. Madrid Zirvesinde (Kasm 1995) kabul edilen strateji belgesinde AB-Rusya ilikilerinde kalc ortaklk hedeflenmi, ABnin amacnn ktada bar, istikrar ve gvenliin salamlatrlmas olduu belirtilmi ve Rusyann zgr ve demokratik uluslar topluluuna tam anlamyla entegre edilmesi nihai ama olarak vurgulanmtr. 1999 ylnda kabul edilen ortaklk belgesinde iki taraf arasnda oluturulacak diyalogun BM ve AGT ile uyum iinde gereklemesi gerektiinden ayrca sz edilmitir. Rusyann Avrupa gvenlik mimarisindeki yerinin salamlatrlmas ve nleyici diplomasi yolu ile gerekletirilebilecei belgede yer alan dier bir husus olmutur. Neziha Musaolu, Avrupa Birlii-Rusya likilerinde Tartmal Stratejik Ortaklk, Ouz Kaymak(der.), Avrupa Birlii zerine Notlar, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2005, ss. 156-157. EU Russia Relations, a.g.e., s. 8. Esra Hatipolu, Yeni Komuluk Politikasnn Avrupa Birlii (AB)-Rusya ilikilerine Etkisi, Akademik Aratrmalar Dergisi, 2004-2005, Say: 23, ss. 99-100. Doksanl yllarda ABnin entegrasyon sreciyle beraber siyasi bir birlie doru gitmesi, Rusyann alglamalarn da etkilemitir. zellikle Ortak D ve Gvenlik Politikas konusunda salanan ksmi ilerlemeler, Rusyay AB ile ilikilerini gelitirmeye zorlamtr. Ma, a.g.e. 206. ABDnin tek kutuplu sistemde kazand hareket serbestisini kstlamak isteyen Rusya 1997 ylndan itibaren Asyada in ve ran ile ilikilerini gelitirmeye balam ve ayn sene Kta Avrupasndaki Almanya ve Fransa gibi lkelere ynelmitir. Yeltsinin teklifi zerine Rusya, Almanya ve Fransa liderleri Mart 1998de Moskovada bir araya geldiler. Zirvede Yeltsin, Urallara kadar uzanan Byk Avrupa teklifinde bulundu. Ancak ayn sene Rusyada ba gsteren ekonomik kriz ve Kosova sorunu nedeniyle troyka toplants bir daha gerekletirilemedi. Purta, a.g.e. s. 173.

72

Akademik Bak
89

73 74 75

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

76

Sait Snmez

tek grmse de, Polonya ve dier Avrupa devletleri bu abalara sert tepki gstermilerdir. Hatta bu devletler, Rusyann klasik bir Sovyet diplomatik gelenei olan ABD ile NATOnun Avrupal yeleri arasndaki ilikileri engelleme eilimini devam ettirdiini ifade etmilerdir77. Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikasnn (AGSP) oluum srecinde Yeltsin ynetimi, srekli AB ile diyalog halinde olarak, gvenlik alannda ikili ilikilerin gelitirilmesini hedeflemitir. 1999 senesinde AB ile ilgili ilan ettii strateji belgesinde AGSPnin ABnin uluslararas ilikilerde otonom bir aktr olduunu tescillemesi balamnda olumlu bir gelime olduu vurgulanmtr. Belgede Pan-Avrupa gvenliinin ancak, ABD ve NATOnun imknlar dlanmadan, ancak ABDnin hkimiyetinin olmad, ayrca ayrm izgileri olmadan btn Avrupal glerin eit olarak katlaca bir gvenlik sisteminden sz edilmitir. Byle bir sistemde bar koruma ve kriz ynetimi de mmkn olabilecektir78. Kendisinin tam yesi olduu ve karar alma mekanizmasna etkin olarak katld bir Avrupa gvenlik mimarisinin olumasn hedefleyen Rusyann giriimler sonucu, Kasm 1999da dzenlenen AGT stanbul Zirvesinde Avrupa Gvenlik art adl belge kabul edilmitir. Bu belgede, rgtler aras ibirlii zerinde kurulu bir Avrupa gvenlik mimarisinin oluturulmas ve bunun da AGTin egdmnde ilemesi ngrlmtr79. Ancak bu dnemde Rusya-AB ilikilerinde kriz boyutunda olmasa bile baz sorunlar ortaya kmtr. zellikle genilemeyle beraber AB snrlar iinde kalacak olan Rusyaya ait Klaningrad blgesi bu balamda nemli bir sorun haline gelmitir. Ayrca ABnin Polonya ve Baltk Devletlerini kapsayacak biimde douya doru genilemesi, Rusya asndan baz ekonomik sorunlara neden olaca ortaya kmtr. Dier yandan Letonya ve Estonyadaki Rusa konuan topluluklarn varl da bir baka sorundur. Bunlara ek olarak AB-Rusya ilikilerinde en nemli siyasal sorunlar arasnda I. ve II. eenistan Savalarnn (1994-1996 ve 1999) neden olduu gerginlikler ve insan haklar ihlalleri yer almaktadr. Bunlarn yan sra Rus i siyasetindeki sorunlarn daha ok devlet merkezli eilimlerle zmlenmek istenmesi, Avrupallarn tepkilerine neden olmutur. Bunlara ek olarak Balkanlarda ba gsteren krizlere her iki aktrn farkl alardan bakmalar bir baka d politika farklldr. Rusyann sorunlara Ortadoks-Slav milliyetilii ekseninde yaklamas, Brkselin ise blgesel etnik atmalar bir gvenlik sorunu olarak ele almas derin bir gr ayrlna neden olmutur. Ayrca Kosova Krizinden sonra oluturulan Gney Dou Avrupa stikrar Paktna ynelik yaklamlarda da farkllklar sz konusudur80. Ancak ortaya kan bu sorunlar her iki aktr amaya almlar, enerji konula77 78 79 80

Akademik Bak
90

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Haim Trker, Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas, Ankara: Nobel Yayn Datm, ubat 2007, ss. 162-163. Clelia Rontoyanni, So Far, So Good? Russia and the ESDP, International Affairs, Cilt:78, Say: 4, (2002), ss. 813-816. Trker, a.g.e., ss. 168-169. Bykaknc, Avrupa Birlii-Rusya a.g.m., ss. 348-352.

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

rnn yan sra evresel Sorunlar ve Kresel Isnma ile ilgili konularda ibirliine gitmeyi baarmlardr81. 3.3. Asya lkeleriyle likiler Yeni Batclarn Rus D Poltikasna hkim olduu dnemde Moskova artk nc Dnyada Washingtonla rekabet halinde deildi, geleneksel mttefiklerle olan ilikiler ideolojik zlmeden dolay karlkl kar esasna gre yeniden ekillenmekteydi. Asyadaki Kuzey Kore, Vietnam, Suriye, Irak, Moolistan ve Hindistan gibi geleneksel mttefik lkeler bu durumdan etkilenmekteydi82. Asyal eski mttefiklerle ilikiler azaltlrken, Sovyetler dneminde ihmal edilmi olan ran, Gney Kore, ASEAN ve Krfez lkeleriyle83 ilikiler balatlmtr. Ancak Yeni Avrasyaclarn d politikada sz sahibi olmalaryla beraber Rusya, Asyada iki nemli mttefik belirlemitir: in ve ran. Gorbaov dneminde Sovyet d politikasnn geirdii dnm srecinde Moskova-Pekin ilikileri normallemeye balam, Yeltsin dneminde ise ortakla dnmtr. zellikle Yeni Avrasyacln Rus d politikasnda artan etkisi Moskova-Pekin ilikilerine de yansmtr. Yeltsin inin yan sra Hindistan da ierecek kapsaml bir Avrasya blou oluturmay hedeflemitir. Yeltsinin Asya yneliminin nedenlerinden birisi de, Sovyet sonras dnemde Rusyann yaam olduu ekonomik ve siyasi darboazdr84. MoskovaPekin yaknlamas sonucunda in, sanayi rnleri iin yeni bir pazar bulurken; Rusya ise, savunma sanayisi ve enerji kaynaklar iin yeni bir alc bulmutur. in, Rusyann eenistan politikasna destek vermitir. Buna karlk Rusya Tayvan tanmamaya ve Dou Trkistandaki insan haklar ihlallerine gz yummaya devam etmitir. Bylece birbirlerinin toprak btnln koruma politikas yrtmlerdir. Ayrca ABDnin tek kutuplu sistemdeki eylemlerinden rahatsz olan iki lke adil, ok-kutuplu bir dnya dzeni istemiyle baz konularda Batya kar ortak hareket etmilerdir. Iraka uygulanan BM ambargosu, NATOnun Douya doru genilemesi, Kosovada BM yetkisi olmakszn g kullanlmas gibi gelimelere kar Rusya ve in ortak tavr almlardr. 24 Nisan 1996daki Pekin zirvesinde her iki lkenin devlet bakanlar 21. Yzyln Eiinde Stratejik Ortaklk balatmtr. ki lider ayrca, stratejik ortaklk deklarasyonu yannda, Moskova ile Pekin arasnda hot-line kurmay da kararlatran 14 ikili antlamay imzalamlardr. 23 Nisan 1997de Moskovada imzalanan Yeni Dnya Dzeninin nas konusundaki deklarasyonda adil bir dnya dzeninin kurulmas ve ok-kutupluluun gelitirilmesi talepleri yeniden vurgulanm, ABDnin dnya hegemonluu eletirilmi; BM yaptrmlarnn istismarndan duyulan endie dile getirilmitir85.
81 82 83 84 85

Akademik Bak
91

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Bkz. Emerson, a.g.e., s. 47. Bajanov, a.g.m., s. 61. Asya dnda Gney Afrika, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi lkelerle de ilikiler kurulmutur. Ma, a.g.e., s.194. Ma, a.g.e., ss. 194-196.

Sait Snmez

Moskova-Pekin ilikilerinde oluan yaknlamann en nemli sonucu daha sonra anghay birlii rgtne dntrlecek olan anghay Belisinin kurulmasdr. Rusya, HC, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistan ynetimleri aralarnda ki snr sorunlarn zmek iin Nisan 1995te HCnin ticaret ve sanayi ehri olan anghayda bir araya gelmilerdir86. anghay Belisi tarafndan 1996 ve 97 yllarnda dzenlenen zirvelerde blgesel sorunlar ele alnm, 25 Austos 1999 tarihli zirvede ise blge gvenlii ve dnya apndaki problemler deerlendirilmitir. Bu zirvede dikkati eken nemli bir gelime ise, Belgraddaki in Bykeliliinin bombalanmas olaynn neden olduu tepkilerle, Pekin ve Moskovann Washington ile gerginleen ilikilerinin etkisinin zirvede grlmesidir. Liderler, zirveden sonra yaymladklar ortak bildiride, NATOnun genilemesi, Irak, Bosna ve Kosovadaki gelimelerle tartmaya alan ABD ve NATO merkezli tek kutuplu dnya dzenine kar ok kutupluluu dile getirmilerdir. Ayrca nsan haklar bahane edilerek lkelerin iilerine karlmas gibi BM hukukuna aykr tavr ve eylemlere kar oluklarn belirtmilerdir87. Yeltsin ynetimi 1993 ylnn ortalarna kadar, ksmen ran kaynakl fundamentalizm korkusundan dolay, ksmen de batllarla gelitirilen ilikileri sekteye uratmamak (rann Batdaki olumsuz imaj nedeniyle zellikle ABDyi gcendirmeme) iin rana mesafeli durmaktayd. Doksanl yllarn ortalarnda ise, batya krgn Rusya ile batya kzgn, rann menfaatleri rtmeye balamtr88. Bylece Moskova ve Tahran arasnda bir yaknlama ortaya kmtr. Bu yaknlama, zellikle Souk Sava sonrasnda Bat Blokunun uluslararas politikada etkinliinin artmas sonucu her iki aktrn benzer tehdit alglamas iinde olmalar, rann Rusyann Yakn evresindeki zel konumunu kabul etmesi ve blgedeki Rusya kart radikal slami hareketlere destek vermemesi ve her iki aktrn Bat Blokunun Orta Asya ve Kafkasyada giritii eylemlerden rahatsz olmalar, gibi nedenlerden kaynaklanmaktadr89. Bu dnemde askeri ve siyasi alanlarda ilikiler daha da gelitirilmitir. Rusya-ran yaknlamasnn sembol Rusyann ranla Buera Nkleer Elektrik Santralnn inas konusunda anlamas olmutur90. Askeri alanda, Rusyadan rana, aralarnda nkleer bir denizalt, sava uaklar ve tanklarn da bulunduu, youn bir silah transferi gerekletirilmitir. rana konulan ambargoya ra86 87

Akademik Bak
92

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

88 89 90

Erkin Ekrem, inin Trkistan Politikas: anghay Belisinden anghay birlii rgtne, Stratejik Analiz, Cilt: 2, Say: 16, Austos 2001, s. 69. Mehmet Seyfettin Erol, Avrasyada G Mcadelesi: anghay Belisi Ya da Maherin Be Atls, Stratejik Analiz, Cilt: 2, Say: 14, Haziran 2001, s. 70., Cihangir Grkan en, Rus-inTrkistan likilerinde Yeni Bir Dnem (mi?): anghay Belisi, Stratejik Analiz, Cilt: 1, Say: 1, Mays 2000, s. 17. Gkhan etinsya, Rafsancaniden Hatemiye ran d Politikasna Baklar, Mustafa Trke, lhan Uzgel (der.), Trkiyenin Komular, Ankara: mge Kitabevi, 2002, ss.306-307. Elnur Soltan, Hateminin Rusya Ziyareti: Soyut Anlamalarn Somut Sonular, Stratejik Analiz, Cilt: 1, Say: 12, Nisan 2001, s. 6. Purta, a.g.e., s.172.

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

men bu lkenin balistik fze programlarna teknoloji transferi yoluyla destek verilmitir. ki devlet, Tacikistan, Karaba, eenistan, Filistin ve Irakn igali gibi sorunlara ynelik birbirini gzeten paralel politikalar izlemilerdir91. Sonu Glastnost ve Prestroyka politikalarnn uygulamaya konmasyla beraber Rusya, tarihsel srete belirli dnemlerde karlat aidiyet krizini yeniden yaamaya balamtr. Yeltsin dneminde Rusyann i ve d politikasnda yaanan zikzaklar bu krizin bir yansmasdr. Gelimeler Rusyann gerek anlamda ne Avrupa nede Asya uygarlna mensup olduunu gstermektedir. Deiik tarih ve kltrlerden gelen uluslarn etkileimleri sonucu oluan Avrasya uygarl, halen Rus ulusal kimliinin ekillendiren en nemli etkenlerden biridir. Bu etken arlk Rusyas dneminde etnoslarn etkileimlerinden ortaya karken, Sovyet sonras dnemde buna ideolojilerin ittifak da (kzl, kahverengi gruplar) eklenmitir. Ancak gerek Asya gerekse Avrupa uygarlklarnn ortasnda bulunma, bunalm dnemlerinde Rus siyasi elitinin ve dnrlerinin lkelerini bu uygarlklara zdeletirmeye almalarna neden olmutur. Kimlik krizinin atelendii dnemlerde ise, Avrupa uygarl bazen bir ideal bazen de teki olmutur. Bu durum Sovyet sonras dnemde yaanan aidiyet bunalm ile ok daha berrak bir ekilde ortaya kmtr. Yine Yeltsin ynetiminin politikalarnda ulusal kimlik ve d politika arasndaki etkileim ak bir ekilde grlmtr. Bu etkileim yalnzca Rusyadaki i siyasal gelimelerden kaynaklanmamtr. Genelde Batnn bu dnemde Rusyaya ynelik bak ile de ilgili bir durumdur. Zira bata ABD olmak zere Batl gler ierde kendi sorunlaryla megul olan Rusyann nfuz alann yakn evre olarak belirlemilerdi. Rusyann blgedeki rol ise istikrar salamak olacakt. Rusyann jeopolitik etki sahasnn daralmaya devam ettii bu srete, Rusyann eski mttefiklerinin nemli bir ksm ABDnin Haydut Devletler listesine alnmt. Dier yandan Rusyann gcnde yaanan kan kaybndan istifade edilerek, Orta ve Dou Avrupadaki eski Sovyet peyklerine AB ve NATOnun kaplar aralanmt. eenistan Savalar, Bosna ve Kosovaya yaplan mdahaleler ve bata ABD olmak zere Batllarn Rusyann Yakn evresine gz dikmeleri ise Rusya-Bat ilikilerinin ibirliinden rekabet zeminine kaymasna neden olmutur. Dolaysyla Souk Sava koullarnda ideolojik nedenlerle izah edilen Moskova - Bat rekabeti, Sovyet sonras dnemde deiik faktrler etrafnda srmtr. politikada ise uygulanan reformlardan dolay sancl bir gei srecinin yaanmas, Yeni Batclarn elini zayflatmtr. Zira demi merkeziyeti idari yap, piyasa ekonomisi ve ok partili siyasi sisteme gei i politikada
91

Akademik Bak
93

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Putin Dneminde Rusya: Realpolitikin Dn, 27.11.2005. http://www.nartajans.net/nuke/ modules.php?name=News&file=article&sid=1888 Eriim: 20. 04. 2009. s.7.

Sait Snmez

istikrarszlklara neden olmutur. zellikle planl ekonomiden piyasa ekonomisine gei ve hzl bir ekilde uygulamaya konulan zelletirme program sonucunda, arpk bir ekonomik yaplanma olumutur. Saylar olduka az olan gl bir sermaye snfnn yan sra, yoksul halk kitleleri ortaya kmtr. Ayrca Asya ekonomik krizinin Rus ekonomisinde oluturduu hasar, srecin daha da sarsntl gemesine neden olmutur. Dier yandan yine bu gei srecinde Rusyada ortaya kan medya tekelleri, oligarklar ve su rgtleri Rusyada yeni tehdit unsurlar haline gelmilerdir. Uygulanan reformlar sonucunda piyasa ekonomisinin nimetlerinden faydalanamayan Rus toplumu, aama aama tketim toplumu haline getirildiinin farkna varmtr. ve d politikada yaanan bu gelimelere paralel olarak Yeni Batclarn Rus siyasal sistemindeki pozisyonlarn zamanla Yeni Avrasyaclar almtr. Bylece Rus D Politikasnn kodlar yeniden belirlenmitir. Batyla ilikiler yeniden ekillendirilirken, nc Dnyada eski Sovyet mttefiklerinin bir ksm ile ilikiler gelitirilmitir. in ve ran ile oluturulmaya allan stratejik ibirlii ile Rusya Avrasyadaki potansiyeli ile Bat dnyasn dengeleme abas iine girmitir. Kaynaklar
ARBATOV Alexi G., Russian Foreign Policy Priorities for the 1990s, Teresa P. Johnson, Steven E. Miller (der.), Russian Security After the Gulf War, Washington: Prasseys, 1994. BAJANOV Yevgeni, Rusyann Deien D Politikas, A. Altay naltay (ev.), Ylmaz Tezkan (haz.), Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, lke Kitaplar, 2000. BARANOVSKII Vladimir, Rusyann Menfaatleri ok nemlidir, Ylmaz Tezkan (ev. ve haz.), Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, lke Kitaplar, 2000. BYKAKINCI Erhan, Avrupa Birlii-Rusya Federasyonu likilerinde Gvenlik Sorunlar, (der.) Beril Dedeolu, Dnden Bugne Avrupa Birlii, stanbul: Boyut Yaynclk, 2003. CAFERSOY, Nazm, Rusyada (Yeni) Avrasyaclk Akm, http://www.turksam.org/tr/a700.html, eriim:(10.05.2009).

Akademik Bak
94

CAFERSOY Nazim, Eyalet-Merkez Dzeyinden Eit Statye: Azerbaycan-Rusya likileri (1991-2001), ASAM Yaynlar, Ankara, 2000. COX Michael, US Foreign Policy After the Cold War: Super Power Without a Mission, Londra: Royal Institute of International Affairs, 1995. ETNSAYA Gkhan, Rafsancaniden Hatemiye ran d Politikasna Baklar, Mustafa Trke, lhan Uzgel (der.), Trkiyenin Komular, Ankara: mge Kitabevi, 2002. DAI Zeynep, Kimlik, Milliyetilik ve D Politika: Rusyann Dnm, stanbul: Boyut Kitaplar, 2002. DUGIN Aleksandr, Rus Jeopolitii: Avrasyac Yaklam, Vgar manov (ev.), stanbul: Kre Yaynlar, 2003. EKREM Erkin, inin Trkistan Politikas: anghay Belisinden anghay birlii rgtne, Stratejik Analiz, Cilt: 2, Say: 16, Austos 2001. ERHAN ar, ABDnin Orta Asya Politikalar ve 11 Eyll Sonras Almlar, der. Mustafa Aydn,

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Yeni Batclk ve Yeni Avrasyaclk Akmlar Balamnda Yeltsin Ynetiminin Dou Bat Politikalarnn Analizi

Kresel Politikada Orta Asya, (Avrasya lemesi I), Nobel Yayn Datm, Ankara, Mays 2005. EROL Mehmet Seyfettin, Avrasyada G Mcadelesi: anghay Belisi Ya da Maherin Be Atls, Stratejik Analiz, Cilt: 2, Say: 14, Haziran 2001. EU Russia Relations, Select Committee on the European Union, Session 2002-03. 3rd Report, http://www.parliament.the-stationery-office.com/pa/ld200203/ldselect/ldeucom/29/29.pdf eriim (01.12.2007). GAZGL Orhan, Rusyada Avrasyaclk Dncesi ve Yeni Alternatif Araylar, Avrasya Etdleri, 2005, Yl:12, Say: 27-28. HATPOLU Esra, Yeni Komuluk Politikasnn Avrupa Birlii (AB)-Rusya ilikilerine Etkisi, Akademik Aratrmalar Dergisi, 2004-2005, Say: 23. http://ec.europa.eu.external_relations/russia/intro/index.htm Eriim (01.12.2007). MANOV Vgar, Avrasyaclk: Rusyann Kimlik Aray, stanbul: Kre Yaynlar, 2008. KOKOSHIN Andrei, Reflections on Russias Past, Present and Future, www.ciaonet.org/wps/ ka001/index.htm. eriim (04.02.2004). MA Nazl, ki Kutuplu Sistem Sonras ABD-Rusya Federasyonu likileri Balamnda Uluslararas Sistem Analizi, zmir: Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2004. MASTANDUNO Michael, Preserving the Unipolar Moment: Realist Theories and US Grand Strategy After the Cold War, International Security, Cilt: 21, Say: 4, (lk Bahar 1997). MIKOYAN Sergei A., Rusya, ABD ve Avrasyada Blgesel htilaf, Ylmaz Tezkan (ev. ve haz.), Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, lke Kitaplar, 2000. MUGHISUDDIN Oya Akgnen, Rusya Federasyonunun D Politika Hedefleri ve Bunlar stndeki Etken Faktrler, Avrasya Dosyas, Rusya zel, lkbahar 1994, Cilt: 1, Say: 1. MUSAOLU Neziha, Avrupa Birlii-Rusya likilerinde Tartmal Stratejik Ortaklk, Ouz Kaymak(der.), Avrupa Birlii zerine Notlar, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2005. ZDA mit, SSCBden Rusya Federasyonuna (1985-1993), Avrasya Dosyas, K 1996, Cilt: 3, Say: 4. ZSALAM Muhittin Tolga, Gemiten Gnmze Avrasyaclk, Kbrs Yazlar, Say: 3, Yaz-Gz 2006. PURTA Frat, Rusya Federasyonu Ekseninde Bamsz Devletler Topluluu, Ankara: Platin, 2005. PUSHKOV Aleksei, Rusya ve Yeni Dnya Dzeni, Ylmaz Tezkan (ev. ve haz.), Kadim Komumuz Yeni Rusya, lke Kitaplar, 2001. Putin Dneminde Rusya: Realpolitikin Dn, 27.11.2005. http://www.nartajans.net/nuke/modules.php?name=News&file=article&sid=1888 Eriim: 20. 04. 2009. RONTOYANNI Clelia, So Far, So Good? Russia and the ESDP, International Affairs, Cilt:78, Say: 4,(2002). RUBINSTEIN Alvin, The Transformation of Russian Foreign Policy, Karen Dawisha (der.), The International Dimension of Post-Communist Transition in Russia and the New States of Eurasia, New York: M.E. Sharpe, 1997.

Akademik Bak
95

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Sait Snmez

SAPMAZ Ahmet, Rusyann Transkafkasya Politikas ve Trkiyeye Etkileri, stanbul: tken Yaynlar, 2008. SHEARAN Peter, Defining the National Interest: Russian Foreign Policy and Domestic Politics, Roger Kanet, Alexander Y. Kozhemikian (der.), The Foreign Policy of the Russian Federation, Londra: Macmillan Press, 1997. SOLTAN Elnur, Hateminin Rusya Ziyareti: Soyut Anlamalarn Somut Sonular Stratejik Analiz, Cilt: 1, Say: 12, Nisan 2001. SNMEZOLU Faruk, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, stanbul: Filiz Kitabevi, 2000, 3. Bask. EN, Cihangir Grkan, Rus-in-Trkistan likilerinde Yeni Bir Dnem (mi?): anghay Belisi, Stratejik Analiz, Cilt: 1, Say: 1, Mays 2000. TELLAL Erol, Rusyayla likiler, Baskn Oran (der.), Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt: II, stanbul: letiim Yaynlar, 2006, 9. Bask, s.542. The Emergence of Russian Foreign Policy, http://countrystudies.us/russia/77.htm. Eriim (12.12.2009) TUNCER dil, Rusya Federasyonunn Yeni Gvenlik Doktrini: Yakn evre ve Trkiye, Gencer zcan, ule Kut (der.), En Uzun On Yl: Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndeminde Doksanl Yllar, stanbul: Bke Yaynlar, 2000, 2. Bask. TRKER Haim, Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas, Ankara: Nobel Yayn Datm, ubat 2007. VAHL, Marius, A Privileged Partnership? EU-Russian Relations in a Comparative Perspective, Dils Working Paper, 2006/3, Copenhagen, http://www.diis.dk/graphics/Publications/WP2006/3_m_vahl_ privileged_partnership.pdf eriim (01.12.2007). WEHSCHUTZ Christian F., Rus Fikriyatnn Bir Paras Olarak Avrasyaclk, M. Murat Taar (ev.), Ylmaz Tekzan (haz.), Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, lke Kitaplar, 2000. YALINER Serhan, Putin Dnemi Rusya Federasyonu NATO likileri, Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Yl: 2007, Cilt: 12, Say: 2.

Akademik Bak
96

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010