T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU HUKUKU (GENEL KAMU HUKUKU) ANABLM DALI

TRKYEDE CUMHURYET REJMNN KURULMASINDA ETMN ROL

Yksek Lisans Tezi

Bilge BNGL

Ankara-2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU HUKUKU (GENEL KAMU HUKUKU) ANABLM DALI

TRKYEDE CUMHURYET REJMNN KURULMASINDA ETMN ROL

Yksek Lisans Tezi

Bilge BNGL

Tez Danman Prof.Dr.Anl EEN

Ankara-2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU HUKUKU (GENEL KAMU HUKUKU) ANABLM DALI

TRKYEDE CUMHURYET REJMNN KURULMASINDA ETMN ROL

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Anl EEN

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad

.................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... ....................................................................

mzas
........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//200)

Tezi Hazrlayan rencinin Ad ve Soyad

mzas

NDEKLER NDEKLER.....I

GR

1. ARATIRMANIN AMACI..1 2. ARATIRMANIN SINIRLARI2 3. ARATIRMANIN YNTEM.3

BRNC BLM CUMHURYET KAVRAMI VE TARHSEL GELM.6 1.1. CUMHURYET ......6 1.1.1 Cumhuriyet Dncesi ve Tarihsel Geliimi..7 1.1.2 Cumhuriyet Kavramnn Tanmlamalar: Dar ve Geni Anlamda Cumhuriyet..11 1.1.3 Cumhuriyet ve Demokrasi.13 1.2 MUSTAFA KEMAL ATATRKN CUMHURYET KAVRAMI..15 1.2.1 Cumhuriyetin lanndan nceki Dnemde Siyasal ve Toplumsal Durum ..16 1.2.2 Cumhuriyetin lanndan nceki Dnemde Yer Alan Balca Dnce Akmlar..20 1.2.3 Atatrkn Cumhuriyet Anlay..28 1.2.3.1 Demokratik Ynetim: Halk Egemenlii; Bamszlk; Ulusal Btnlk; Barlk...29 1.2.3.2 Bilimsel Dnce Yaps: Laiklik; adalama...31 KNC BLM KAMU HUKUKU AISINDAN ETM33 2.1 ETM34 2.2 ETM HAKKI..37 2.3 ETM ZGRL.43 2.4 ETM VE DEOLOJ.45 2.4.1 levselci Paradigma...46

2.4.1.1 Durkheim..47 2.4.1.2 Parsons....48 2.4.2 atmac Paradigma..49 2.4.2.1 Marksist atmac Yaklam...49 2.4.2.2 Weberci atmac Yaklam51 2.5 ETM VE KTDAR52 2.5.1 Meru Bilgi.54 2.5.2 Cumhuriyetin Eitim dealinin Olumas..55 2.5.2.1 Cumhuriyet ncesinde Eitim Sisteminin Genel Durumu...56 2.5.2.2 Atatrkn Dnce Sistemi ve Oluumunda Rol Alan Etmenler...61 a) Atatrkn Dnce Sistemi ve Aydnlanma61 b) Atatrkn Kiiliinin Etkileri.67 c) Atatrkn Okuduu Kitaplar ve Fikirlerinin Oluumu..71 2.6 ETM VE KAMU DZEN.79

NC BLM DEVLET ETKNL OLARAK ETM...81 3.1 DEVLETN KAYNAINA LKN GRLER..81 3.2 CUMHURYETE YURTTA YETTRMEK.85 3.2.1 Kamu Hizmeti Olarak Eitim......87 3.2.1.1 Devlet Teorisi erevesinde Kamu Hizmeti Anlay.87 3.2.1.2 Osmanl Devletinde Genel Olarak Kamu Hizmeti Anlay...90 3.2.1.3 rgn Eitim ve Yaygn Eitim..92 3.2.1.4 retmen...94 3.2.1.5 Mesleki ve Teknik retim.....96 3.2.1.6 Elenerek renmek...101 3.2.2 Cumhuriyette Eitim Hakk.104

DRDNC BLM DEVLET YAPISI AISINDAN ETM110 4.1 ULUS DEVLET VE ETM..110 4.1.1 Trk Tarih Kurumu ve Trk Ocaklar113 4.1.2 Harf ve Dil Devrimi ...117 4.1.2.1 Dil Kurultaylar ve Trk Dil Kurumu...119

4.1.2.2 Millet Mektepleri121 4.1.3 Halk Evleri122 4.2 NTER DEVLET VE ETM..126 4.2.1 Milli Eitim Bakanl ve rgtlenmesi (Maarif Tekilat)..127 4.2.1.1 1920-1923 Tarihleri Arasndaki Hazrlk Dnemi....127 4.2.1.2 16 Temmuz 1921 Ankara Maarif Kongresi..129 4.2.1.3 Maarif Vekaletinin Btn Trkiyeye Hakim Olmas..131 4.2.1.4 Heyet-i lmiye Toplantlar..131 4.2.1.5 789 Sayl Maarif Tekilatna Dair Kanun135 4.2.2 Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eitim Birlii)..136 4.3 SOSYAL DEVLET VE ETM140 4.3.1 Atatrkn Ekonomi ve Kalknma ile lgili Fikirleri ve Eitimle likisi.142 4.3.2 Ky Enstitleri...145 4.4 CUMHURYET DEVLET VE ETM.....147 4.4.1 Demokrasi Eitimi.149 4.4.2 Karma Eitim..152 4.4.4 Cumhuriyetin Kltr Kurumlar ve niversite...154 4.4.4.1 niversite (Darlfnun)...156 4.4.4.2 Cumhuriyet Devleti ve Sanat..159 4.5 LAKDEVLET VE ETM163 4.5.1 Laiklik lkesinin Toplumsal Hayata Geirilmesi in Yaplan Reformlar ..166 4.5.2 Eitim ve Laik Dzen....168 4.6 HUKUK DEVLET VE ETM.....169 4.6.1 Hukuk Fakltesi.....172

SONU...174

NOTLAR.....180 1. BLM DPNOTLAR..180 2. BLM DPNOTLAR.182 3. BLM DPNOTLAR.185 4. BLM DPNOTLAR.186

KAYNAKA...192 ZET...199 ABSTRACT200

1. ARATIRMANIN AMACI

Devlet teorilerinde, devletin kayna ve kuruluuna ilikin aratrmalar yz yllardan beri yaplm, ok eitli ve farkl boyutlardan irdelenmitir. Tarih boyunca devletler kurulmu, gelimi ve eitli nedenlerle yklmtr. Kk site devletlerinden byk imparatorluklara, grkemli krallklara, ulus devletlere kadar her devletin oluumu neden sonu ilikisi iinde, tarihin, sosyal bilimin kurallar erevesi iinde ele alnm ve devlet teorisi bilgisi eitlenmitir. Bazen, yaanan byk ve kanl devrimler, devletlerin nitelik deitirmesi sonucunu dourmu, bazen de i savalar, kar atmalar, gnmzn souk savalar veya byk imparatorluklarn yklmas yerini yeni oluumlara brakmtr. Yaanan tm bu sreler, insan haklarnn da gelimesi ile birlikte insan olgusunun da ncelik kazanmasyla, herkesi, dnyann bar iinde varln devam ettirebilmesi iin zm yollar aramaya yneltmitir. Nasl daha iyiye gidilebilir? Trkiye Cumhuriyetine bakldnda, alt yzyllk bir imparatorluktan ulus devlet srecine geme aamas kukusuz irdelenmesi ve bilimsel temele oturtulmas gereken bir konudur. nk, dnya siyasi tarihinde bilinen her devrim kendine zg birer nitelik tamasna ramen genel olarak olaylarn bilimsel adan zmlenmesi bizleri daha iyiye gtrmek iin aydnlatm olacaktr. Genel olarak Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu gerek devrim kuramlar asndan olsun, gerekse siyaset bilimi asndan olsun ok eitli alardan irdelenmi ancak eitim konusu ile sistemli bir ekilde ilikilendirilmemitir. Devletin kuruluunda eitimin nemli rol yeterince aratrlmamtr. Atatrkn eitim felsefesi, Cumhuriyetin eitim kurumlarnn imparatorluktan sonra deien dzen ile birlikte tamamen deimesi ve sz konusu sreler de, eitim tarihi alannda akla kavuturulmutur. Ancak bu kurumlarn ve genel olarak eitim olgusunun devletin kuruluu ile balants, dorudan, yeterince ve sistemli bir ekilde bir arada bulunmamaktadr. Bu nedenle bu almada dier devrimlere gre daha kendine zg bir nitelik tayan Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda ve ekillenmesinde eitimin rol aratrlmtr. Devlet teorisi erevesinde, eitim olgusunun, devletlerin ekillenmesinde ne kadar byk bir itici g olduu bu alma ile irdelenilmeye allmtr. 1

Sosyal bilimlerde, devletin, toplumun, siyasal ilikilerin ve ekonominin farkl birer bilim dal olarak incelenmesi bazen bizi yeterli olmayan sonulara ulatrmaktadr. te eitim olgusu, tm bu verileri, bilim dallarn devlet teorisi ile btnletiren bir olgudur. almada grlecei zere, eitim hem siyasi iktidarla, hem insan unsuruyla, toplumla, hem de ekonomi ile dorudan ilgili bir olgudur. Bu nedenle Trkiye Cumhuriyeti, eski ile tamamen balarn koparmas ve asli kurucu iktidarn yepyeni bir devlet oluturmasnda baarl olmas eitim yolu ile gerekletirilebilmitir. Byle bir aratrmann yaplmas, siyasal deiimlerin en iyi ekilde sonulanmas iin eitimin gcn ortaya kartabilir ve bu konunun daha derinden, devlet teorisi asndan yeni kuramlar oluturmak iin incelenmesini salayabilir. nk Trkiye Cumhuriyetinin kurulduktan sonra salam temeller zerine nasl oturtulduu her ynyle incelenmesi gereken nemli ve gelecee k tutacak bir konudur.

2. ARATIRMANIN SINIRLARI

Bu almann amac, Trkiye Cumhuriyetinin oluumunun ve yeni sistemin ekillenmesinin, dier devrimlere oranla nasl daha az atmal, barl ve herkesi kapsayc bir sreten getiinin aratrlmas ve Kurtulu Savandan sonra resmen kurulan cumhuriyetin eitim yolu ile ekillenmesinin irdelenmesidir. Bu yaplrken, bir rejim olarak cumhuriyet ile zellikle Atatrkn cumhuriyet dncesinin ne olduu aratrlm ve eitim ile dorudan iliki kurulmutur. Cumhuriyetin ilanndan sonra oluturulan yeni devlet dzeni yeni bir toplum yaps gerektirmitir. almada, bu yeni nitelikteki yapnn eitim yolu ile oluturulduu aklanmaya allmtr. Bu yaplrken, cumhuriyet dneminin yeni eitim kurumlar ve ileyileri, neden oluturulduklar Osmanl mparatorluu ile kyaslanarak aratrlm ve Atatrkn fikirleri, fikirlerinin nasl olutuu ve eitim ile olan ilikisi incelenmitir. alma yntemi olarak, kavramlarn genel olarak aklanmas yolu tercih edilmi ve tarihi verilerden faydalanlmtr. Eitim ile ilgili temel kanunlar incelenmi, yeni sistemin yeni eitim kurumlarnn ilevi cumhuriyet devletinin zellikleri ile ilikilendirilmitir. Cumhuriyet kukusuz geni bir olgudur ve farkl alardan tanmlanr. Bu alma, cumhuriyet rejimine yeni bir alm getirmek ya da var olan tartmalar her ynyle incelemek amacnda deildir. Bununla birlikte 2

bu alma, cumhuriyetin eitim kurumlarnn etkinliini tartmak ya da sistemi her adan detayl ekilde irdelemek amacn da iermemektedir. alma, yalnzca, Atatrkn cumhuriyet kavram, onun nitelikleri ve Trkiye Cumhuriyeti Devletinin nitelikleri asndan eitimin nasl bir rol stlendiini aratrmak amacn gtmektedir. Bylece devletin oluumunda ve oluum aamasndan sonraki en nemli aama olan varln salam ve istikrarl ekilde devam ettirebilme srecinde Trkiye Cumhuriyetinde eitimin stlendii rol aa km olacaktr.

3. ARATIRMANIN YNTEM

alma esas olarak drt blmden olumaktadr. Birinci blmde, genel olarak cumhuriyet kavramna genel bir alm getirilmi ve buradan yola klarak Atatrkn cumhuriyet dncesine ulalmaya allmtr. Bu yaplrken, zellikle Atatrkn yetitii ve iinde bulunduu ortama da baklm, Osmanl Devletinde yer alan dnceler ile Atatrkn dnceleri kyaslanarak, onun cumhuriyet fikri aklanmtr. Atatrkn cumhuriyet kavram, demokrasi olgusunu da iine alacak ekilde ekillenmi, tamamen halka dayal bir ynetim biimidir. Halka dayal olduu iin, cumhuriyetin nitelikleri de bu dorultuda olumutur. Demokrasi ve cumhuriyet Atatrkte birbirinden ayr kavramlar deildir. Bu btnln sonucu olarak onun devlet dncesinin hangi temellere nasl dayand, Osmanl Devleti ile de gerekli alardan kyaslamalar yaplarak ortaya konulmaya allmtr. Eitim de dorudan halk yani devletin insan unsurunu ilgilendirdiinden temeli halkn ynetimi olan cumhuriyet rejiminde eitimin ne denli nemli olduu fark edilecektir. kinci blmde, devletin kuruluunda eitimin rol, eitimin siyasal iktidarlar ile olan ilikisi iinde irdelenmitir. Genel olarak eitimin ne anlama geldii, eitim felsefesi iindeki tartmalara derinlemesine girmeden devlet merkezli ve ideolojik bir aygt olarak aklanlmaya allmtr. Burada, eitimin aslnda devletlerin kendi varln devam ettirebilmeleri iin kullandklar en nemli ara olduu vurgulanmtr. nk eitim dorudan devletin insan unsurunu ekillendirmektedir. Bu nedenle devletlerin kurulmasnda ve daha sonra sistemin ekillenmesinde eitimin rol dorudandr. nk eitim devletin tm kurumlar

ile, gerek siyasal iktidar olsun, gerek devletin ekonomisi olsun, gerekse egemenlii olsun, insan oluturduu iin dorudan ilikilidir. Eitimin devlet ile olan ilikisi genel erevede ortaya konulduktan sonra Trkiye Cumhuriyetindeki eitim devlet ilikisi Atatrkn eitim dncesinin nasl olutuu sorusuna cevap aranarak belirtilmeye allmtr. Bu yaplrken, Atatrkn devletin eitim ile olan ilikisine ynelik fikirleri ve bu fikirlerin nasl olutuu aratrlmtr. Bir baka anlatmla Atatrk, dncesindeki devletin ancak eitim yolu ile kurulabileceini savunmaktadr. Onun okuduu kitaplardan, eitim ile ilgili olanlar ve etkilendii tarihi olgular eitim devlet ilikisinin nemini vurgulamak iin almann bu blmnde belirtilmitir. Eitimin devlet ve iktidarlarla olan ilikisi belirtildikten sonra, nc blmde, eitim olgusu bir devlet etkinlii olarak ele alnmtr. Bu blmde, devlet teorisi erevesinde yer alan grlere ksaca deinilmi ve eitimin bir devlet etkinlii olarak brnd deiik ekiller aratrlmtr. ncelikle eitimin kamu hizmeti olma boyutu belirtilmitir. Eitim bir kamu hizmeti olmakla birlikte aslnda bu almada savunulan onun kamu hizmeti kavramndan daha geni bir anlama sahip olduu, dorudan bir devlet etkinlii olduudur. Bu nedenle Trkiye Cumhuriyetinde eitimin bir devlet etkinlii olarak brnd ekiller aklanmtr. rnein, retmenlik meslei, cumhuriyete yurtta yetitirme fikri ierisinde o dnemlerde en nemli meslek olmutur. Bunun yanna devlet merkezli olarak yrtlen ve her vatanda iin parasz ve zorunlu hale getirilen eitimin yan sra yaygn eitim de toplumu dntrmek iin bir devlet etkinlii olarak hzla uygulanmtr. Halk eitimi cumhuriyet sisteminin oluturulmasnda byk bir neme sahiptir. Cumhuriyette uygulanan eitim anlay onun felsefesine uygun olarak ok ynldr. Ama toplumsal dnm salamak olduu iin, insanlarn elence anlay bile deitirilmi, aa ve cumhuriyet devletinin gereklerine uygun bir nitelie kavuturulmutur. Eitim devletin etkinlii olmakla birlikte ayn zamanda cumhuriyette bir insan hakk olma niteliine de kavumutur. Son blmde, Atatrkn kurduu Trkiye Cumhuriyeti Devletinin nitelikleri asndan kurulmu olan eitim kurumlar ve bu kurumlarn ya da gerekletirilen tm eitim faaliyetlerinin devletin hangi zelliine hizmet ettii aratrlm ve iliki kurulmaya allmtr. Ulus devlet, niter devlet, sosyal devlet, laik devlet, cumhuriyet devleti ve hukuk devleti olmak iin eitim yolu ile hangi yenilikler gerekletirilmi ve bu 4

yenilikler ad geen niteliklere nasl hizmet etmitir? Rotas adalamak ve hep ileriye gitmek olan Trkiye Cumhuriyetinin eitim kurumlar ada bir cumhuriyet devletinde nasl birer sonu dourmulardr? te son blmde bu sorulara yant aranmtr. Sonu olarak, Trkiye Cumhuriyetinin ekillenmesinde ulusal Kurtulu Savandan sonra eitimin rol bu alma ile ortaya konulmutur. Atatrkn deyimiyle, bir devletin iki ordusu olur. Bunlardan biri, askeri ordudur; dieri ise retmenler ordusudur; cehaletle savamak iin.

BRNC BLM

CUMHURYET KAVRAMI VE TARHSEL GELM

1.1. CUMHURYET

Cumhuriyet kavram, yzyllar boyunca kullanlm ve bir takm ynetim ekilleri ile ilikilendirilmitir. Felsefi adan ne anlama geldiini irdelemeden nce kavramn dilbilimsel tanmlarna yer vermek yerinde olacaktr. Cumhuriyet kelimesi dilimize Arapadan cumhur kk ile girmitir. Osmanlca-Trke Szlkte cumhur kelimesi, halk, halk kalabal anlamn ifade etmekle birlikte, 19. yzyldan itibaren cumhur kelimesinin karl olarak seilmi bir bakanla idare olunan halk anlamn ifade etmek iin de kullanlmaya balanmtr. Yine ayn szlkte cumhuriyet kelimesi de, 19. yzyldan itibaren, seilme bir bakann banda bulunduu devlet idaresi eklinde tanmlanmaya balanmtr. Trk Dil Kurumu Szlnde cumhuriyet, ulusun egemenlii kendi elinde tuttuu ve bunu belirli sreler iin setii milletvekilleri araclyla kulland devlet eklidir. eklinde tanmlanmtr. Cumhuriyet Ansiklopedisinde, devlet bakanlnn milli iradeye dayanan bir seimle ortaya kt devlet ekli cumhuriyettir. ifadesi yer almaktadr. Bir baka anlatm ile, devlet bakannn ya dorudan doruya halk tarafndan ya da, halkn setii yasama organ tarafndan, yalnzca belirli bir sre iin seilmi olmas cumhuriyet rejiminin sine qua non (olmazsa olmaz) zelliidir (1). Bat Avrupa dillerinde cumhuriyet kelimesinin karl olarak kullanlan kelimelere gelinirse; ngilizcede republic, Franszcada Rpublique, talyancada Republica ve Almancada Der Republik cumhuriyet ile e anlama gelmektedir. Bu szckler Latincedeki res publica deyimine dayanmaktadr. Latince res publica, res privata ya kart olarak; topluma, kamuya ait olan eyler i ifade etmektedir. Bir devlet ynetimi olarak kazand anlam ise; halkn kendi ynetiminde sz sahibi olmasdr (2). Tm bu aklamalardan cumhuriyetin bir halk ynetimi olduu sonucuna ulalr. Halkn semi olduu yneticiler ancak halk temsilen i yapabilirler. 6

Ancak cumhuriyet kavramnda dayanak noktas olarak alnan halk egemenlii, ounluun bask ynetimi biiminde tezahr edemez (3). Cumhuriyet devletinin temeli olan halk egemenlii, halk topluluunu oluturan tm bireylerin tek tek istenlerinin bir araya gelmesinden oluan bir btndr (4).

1.1.1 Cumhuriyet Dncesi ve Tarihsel Geliimi

Dnsel adan zaman iinde cumhuriyet kavramnn geliimi, kavramn z olan halk egemenlii deimemekle birlikte dnrlerin kendi devletlerindeki ynetim ekillerine gre deiik biimlerde aklanmtr. Tarih iinde dnrler cumhuriyet kavramn hep bir takm ynetim ekillerini anlamlandrmak iin kullanmlardr. Cumhuriyet dncesi aslnda milattan ncesine dayanmaktadr. Eski Yunan Sitelerinin, ada anlamda olmasa da cumhuriyet ynetiminin z olan halk egemenliini temel ald grlmektedir. lk olarak Perikles, vatandalarn devlet ynetimine eit olarak katlmalar iin yasalarn herkese eit olarak uygulanmas gerektiini ngrmtr. Platon, adaleti ve eitlii savunmu, toplumu tiranlarn ynetmesine izin verilmemesi gerektiini ileri srmtr. yi bir ynetim iin yasalarla, tm yaam adalete uygun olarak dzenlemek gerekir demitir. Ancak Platon, en iyi devleti tanmlarken monariye de yer verdii iin daha ok karma bir rejim oluturma yoluna gitmitir. Aristoteles, cumhuriyeti, genel yararlar adna devletin halk tarafndan idaresi eklinde tanmlam ve cumhuriyetin iyi olabilmesi iin iyi vatandaa gereksinim olduunu belirtmitir(5). te yandan Roma Devletinin bir dnemindeki ynetim tarz da cumhuriyet olarak gsterilmektedir. M 509 ile M 27 yllar arasnda olduu kabul edilen bu dnemde, zel gerek kiiler dnda, toplumun da bir tzel kii olarak haklara ehil sayld grlmektedir. Roma Devletinin Cumhuriyet Dnemi olarak adlandrlan bu dneminde consul ad verilen ve halk meclisi tarafndan bir yl sre ile devleti ynetmek iin seilen yneticiler bulunmaktadr. Consuller, gerekte halka ait olan iktidar onun adna kullanmaktadr. Bir baka anlatmla consuller halkn temsilcileri konumundadrlar. Burada nemli bir zellik de, consullerin, iktidar sreleri olan bir yl dolduktan sonra sradan birer yurtta haline gelmeleri ve iktidarlar srasnda yapm olduklar ilerden sorumlu tutulabilmeleridir. Roma Devletinin bu dneminin Cumhuriyet Dnemi olarak 7

adlandrlmasndaki dier nemli kurum ise, Halk Meclisleri dir. Giderek siyasi yaamdaki rol artan Halk Meclisleri sayesinde gerek anlamda bir halk ynetimi kurulabilmitir (6),(7). Orta adaki krallklar ve monarilerden sonra yeni aa gelindiinde, ilk olarak Niccolo Machiavelli (Nikolo Makyavel)in dnceleri nemlidir. Makyavele gre, ynetime ne kadar ok kii katlrsa, ynetim o kadar iyi olur (8). Burada David Heldin koruyucu cumhuriyetilik (protective republicanism) ve gelimeci cumhuriyetilik (developmental republicanism) ayrmn da belirtmek yerinde olacaktr. Held, koruyucu cumhuriyetilik de Makyavelin en nemli isim olduunu belirtmitir. Kamusal (civic) ile zel (privat) arasnda ilk modern ayrm yapan Makyaveldir. Makyavel, nemli yazs The Discourses da, toplum dzenini organize etmek iin doal ya da tanr vergisi bir yol olmadn savunmutur. Ona gre, dnyadaki dzeni kurmak politikann konusudur. Ayn zamanda bir millet, bamszln tadna varmadka asla gl ve baskn olamaz. Sonu olarak Makyavel, bireyselciliin zerine kolektif ve milli ilgileri yerletirmi ve milli kuvveti n plana almtr (9). Heldin geliimci cumhuriyetilik olarak adlandrd kavramn en iyi temsilcisi ise Jean Jacques Rousseaudur. Ona gre, cumhuriyetiliin geliimi, bireylerin zel bamszlklarnda deil, insan potansiyelinin geliiminin salanmasnda ve genel iradenin ortaya kmasyla belirginleir. Rousseau, zel e (privat) deer vermez (10). zel alann varl, gelirdeki eitsizlii, basklar ve kibri tetikledii iin insanlarn daha fazla zarar grmelerine sebep olur. O, insanlarn bamszca ve effaf bir ekilde yaamalarn istemi ve yalnzca genel iradenin insanlar mutlulua ve zgrle gtreceine inanmtr. Egemen varlk olan devlet iktidar, kendini oluturan bireylerin toplamdr. Her vatanda egemenliin bir blmne sahip durumdadr. Toplumu meydana getiren bireyler, kendilerinde iktidarn birer parasn tamaktadr. Bu iktidar paralarnn zerrelerinin bir araya gelmesinden, en stn otorite olarak egemenlik ortaya kmaktadr. Yani, devlet iktidarnn ortaya kabilmesi iin vatandalardaki iktidar paralarn bir araya getirmek zorunludur. Halk ynetimi iin de halkn toplanarak yasalar yapmas gerekmektedir. Vatandalarn bir araya gelip yasa hazrlamas mmkn olmadndan, halk ancak yasalarn genel istence uygun olup olmadna karar verebilmektedir. Byle olunca da bir yasa koyucunun halk adna yasalar hazrlamas halk egemenliine uygundur. Ancak yasa koyucular halkn temsilcisi 8

olamazlar, ancak ve ancak halkn grevlileri olabilirler; yasa koyucular, hibir konuda karar veremezler, nk halkn benimsemedii yasalar geersizdir. Yasa koyucular, halka yardmc olmaldr (11). Sonu olarak Rousseau, cumhuriyeti, genel iradeye ve zgrle giden yol olarak grmtr ve her alanda eitlii savunmutur. Fransz Devrimini hazrlayan dier dnr Montesquieu, bir cumhuriyet dzeninde yasama, yrtme ve yarg erkelerinin farkl ellerde bulunmasn zorunlu saym ve cumhuriyeti kraln olmad, seimle ibana gelen bir ynetim olarak tanmlamtr. Ona gre, ynetim biimleri, cumhuriyet, monari ve despotizm olarak e ayrlmaktadr. Cumhuriyetler de aristokratik ya da demokratik olabilir. Demokratik cumhuriyetler dorudan ve temsili olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Halk her zaman kendi kendini ynetecek yeterlilikte olmadndan temsili demokrasi ye tutar (12). Her ynetim biimini ayakta tutan ilkeler vardr ve demokratik cumhuriyetleri de ayakta tutan ilke erdemdir. Bu nedenle kk yatan itibaren herkese erdem eitimi verilmelidir. Aristokratik cumhuriyetlerde, egemenliin sahibi kk bir aznlktr. Burada rejimin temelinde eitsizlik yatar ve ounluu soylu bir aznlk ynetmektedir. Soylular rejimin temelinde yatan eitsizlii ar bir biime getirmedike halk onlarn ynetimine ar bir tepki gstermeyebilir. te yandan yasalar da soylular arasnda eitlii salayc ve dengeleyici bir yapda olmaldr. Fransz Devriminin nemli liderlerinden Robespierre, cumhuriyet ynetiminin siyasal ve toplumsal kurallarn gelitirmi, kk tarm ve zanaat mlkiyetine dayanan bir demokrasi kurmak istemitir. Robespierrein meslei avukatlktr ve i hayatndaki drstl ve demokrasi ilkelerine ball ile tannmaktadr. Ona gre, ama, halkn zrlk ve eitlikten bar iinde yararlanabilmesini salamaktr. Halk, ynetime eit olarak sahip kmaldr. Siyasal davran kurallar demokratik ynetimde aranmaldr (13). Cumhuriyeti koruyup gelitirmek iin eitlikler salanmal ve erdemlilie ncelik tanyan bir dzen oluturulmaldr. Politika ve ahlak birletirilmeli, ahlaka aykr olan her ey politikaya da aykr olmaldr. Ynetimler erdemlerden yoksun olduu zaman cumhuriyetin de dayana kalmaz. Aslnda ona gre, cumhuriyet rejimi, ahlakszlk ve zorbalk dzeninden, adalet ynetimine geiten baka bir ey deildir (14).

ngiltere de, monari ile ynetilmesine karn, Avrupada dnce zgrlnn beii lkelerden olmu ve demokrasinin doduu yer olarak siyasal tarihe gemitir. 16. yzylda balayan ngiltere cumhuriyetilii, zellikle 17. yzylda nem kazanmtr. Harrington ngilterede ilk nemli cumhuriyeti dnrdr. Harrington, topik bir devlet modeli ne srm ve bu modelde mal dalmna ve toprak mlkiyetine ncelik tanmtr. Ona gre, hangi siyasal snf toprak yzdesinin ar basan blmne sahipse o zaman ekonomik zorunluluklar nedeni ile devleti etkileme, hkmeti denetleme gcne de o snf sahip olmaldr. Buna gre cumhuriyetin ekonomik temelini toprak mlkiyeti oluturur. Harringtonun cumhuriyetilii bu temele dayanmakla birlikte aslnda kuramsal adan monariye kar kmamtr. O, cumhuriyet ynetiminde toprak sahipliinin siyasal arln nemsemi ve dier elere pek nem vermemitir. Harrington, tasarlad cumhuriyetin dsel yapsna karlk, bu cumhuriyet ile sonradan liberal hkmete zg olduu dnlen baz aralar birletirmitir. Yazl anayasa, yneticilerin seimi, makamlarn srekli olarak el deitirmesi, glerin ayrl, dinsel zgrlk gvencesi ve halka dnk eitim dzeni bu sav destekleyen rneklerdir. Harrington, devlet nderliini kesinlikle toprak sahibi orta snfa braktndan demokrat olmayan bir cumhuriyetiydi ve aristokrasi denetimindeki antik cumhuriyet de onun siyasal amacyd (15). Bu anlamda Harrigton, aristokrat yapda bir cumhuriyet dncesinin ncs olmutur. John Milton da, Harrington gibi aristokratik cumhuriyeti amalamtr ve antik cumhuriyetleri rnek almtr. Milton, monariyi ve krall eletirerek ie balam ama otoriteyi savunmutur. Ona gre cumhuriyet ynetimi otoriteyi zedelememelidir, kendi bana ayr bir otorite oluturmaldr. Halk, nyarglarn ve bencil karlarn bir yana iterek ulusun en iyi adamlarn, yeleri lene kadar makamlarnda kalacak olan srekli bir kurul iin semelidir. Miltonun cumhuriyetinde halk, en iyi adamlarn setikten sonra her eyi bunlara brakacak ve bunlardan bekleyecektir (16). ngiliz cumhuriyeti dncesi genel olarak aristokratik ve dogmatik olmutur. Monarinin kaldrlmas hi bir zaman gerek bir sorun olmadndan cumhuriyetilik yalnzca koullarn zorlamas biiminde ortaya kmtr. Halk, doal bir elitin nderliindeki topluluk olarak ele almtr (17).

10

1.1.2 Cumhuriyet Kavramnn Tanmlamalar: Dar ve Geni Anlamda Cumhuriyet

Cumhuriyet dncesi, tarih iinde hep krallklarn, imparatorluklarn, bir baka ifade ile monarilerin mutlak iktidarlarna bir tepki olarak domutur. Devlete ait iktidarlar, kesin olarak ellerinde bulunduran krallarn bu iktidarlarn krmak iin, devlet bakanlnn seimle gelmesi ve iktidarn denetim altnda kullanlmas dnlmtr. Monarilerde siyasi iktidarn kayna ounlukla ilahi bir kaynaa dayand iin halk, ynetimin dnda braklm ve kral snrsz iktidar sahibi olmutur. Bunu nlemek iin iktidarn kaynan halka vermek, halk devlet bakanlnn stnde bir egemenlie sahip klmak, seimle kurulan yasama organlarna devlet bakann denetleme hakk vermek, mutlak iktidarlar yok etme sistemi olarak benimsenmitir. Tamam ile bir monarkn, bir grubun (aristokrasi) veya bir okluun kontrol altndaki devletler meru deildir. nk hibiri toplumu btnyle temsil etmez. Yalnzca tm toplumun ilgilerini ve haklarn barndran devlet merudur ve byle bir devlete cumhuriyeti devlet denir. Cumhuriyet kavramnn gnmzdeki anlamna kavuabildii ilk rnekler 1789 Fransz Devriminden sonra Fransa ve Amerika Birleik Devletleridir. Fransz Devrimi ile kurulan cumhuriyet ynetimi, zaman zaman imparatorluk ve krallk dnemleriyle kesilmi olsa da , gnmze kadar Fransz Cumhuriyeti be ayr dnemden gemitir. Amerika Birleik Devletleri de ngiltere mparatorluuna kar bamszln ilan ettikten sonra bir cumhuriyet olarak kurulmu ve bu sayede dnyadaki cumhuriyetilik akmlar daha da glenmitir. Bamszlklarn kazanmaya balayan smrge devletler de srasyla hep cumhuriyet rejimini benimsemilerdir. Ancak devletler kendilerine cumhuriyet demi olsa da her devletin biimi ve cumhuriyetlerinin ierikleri birbirinden farkl olmu ve bylece cumhuriyet kavram iin farkl tanmlar gndeme gelmitir. Cumhuriyet kavramnn hem kuramdan hem de uygulamadan gelen boyutlar vardr. Bunlar bir btn oluturmaktadr ve yalnzca kuram ve uygulamalara dayanarak bir tanmlama yaplamaz, nk cumhuriyet kavram geni kapsamldr(18). Cumhuriyet dar anlamda ve geni anlamda ele alndnda farkl ieriklere sahip olabilmektedir. Bu nedenle kavramn dar ve geni

11

tanmlamalarna yer vermek ve ardndan da demokrasi ile olan ilikisine deinmek yerinde olacaktr. Cumhuriyet kavram, dar anlamda yalnzca devlet bakannn dorudan doruya veya dolayl olarak halk tarafndan belirli bir sre iin seilmesi anlamna gelir. Bir baka ifade ile devlet bakannn mutlaka seimle iktidara gelmesi gerekmektedir, aksi takdirde devlet biimi cumhuriyet olarak adlandrlamaz. Seimle gelen bir bakann yan sra, cumhurbakannn (devlet bakan) atayaca bir hkmet cumhuriyet rejiminin ikinci kouludur. Geni anlaml cumhuriyette seim olgusu zerinde durulur ve devletin st yneticilerini saptamak iin yaplan seimin ulusal istenci yanstmas gerekir. Burada ad geen seim hakk tm vatandalara verilmelidir. Ancak burada, vatandalar yalnzca tek adaylarna oy vermeye zorlayan cumhuriyet dzenleri yukardaki paragrafta ele alnan dar anlamdaki cumhuriyetin varl iin de yeterlidir. Bu tip cumhuriyetlere genel olarak totaliter cumhuriyetler ad verilir. Geni anlamda cumhuriyet, bir bakma demokrasi ile ilikilidir. Deiik kkenlerden kmalarna karn, her ikisi de halk ynetimi anlamna gelen demokrasi ve cumhuriyet kavramlar birbirini tamamlamakta ve bir btn oluturmaktadr. (18a) Cumhuriyet teorisi, devlet gcnn meru kaynan bulmaya alr. Demokrasi teorisi ise bu soruyla ilgilenmez ve bir devletin gerekten cumhuriyeti olabilmesinin mekanizmasn salar. Hukuk asndan cumhuriyet bir devlet dzenini veya biimini ifade etmektedir. Egemenliin halkta bulunduu bu dzende, hak ve devlerin, kurallarn ve cumhuriyet rejimini gerekleri, ilkeleri hukuk kurallar ile rejimin niteliinin sonradan deitirilemeyecek biimde gvence altna almas bir gereklilik olarak ortaya kmaktadr. Bir baka ifade ile, cumhuriyet, hem bir hukuk devleti hem de bir siyasal dzen olarak, genel anlamda demokratik hukuk devleti olarak tanmlanabilir. Hukuk devleti, insan haklarna saygl ve bu haklar koruyan, toplum yaamnda eitlie, adalete, zgrle uygun bir hukuk dzeni kuran ve bu dzeni srdrmekle kendisini ykml sayan, tm davranlarnda hukukun genel ilkelerine ve yasalara uyan, eylemleri ve ilemleri yarg organlarnn denetimine bal olan devlet demektir(19).

12

Geni anlamda cumhuriyet kavramnn daha iyi anlalmas asndan demokrasi kavramn da aklamak ve her iki kavram arasndaki ilikiye deinmek yerinde olacaktr.

1.1.3 Cumhuriyet ve Demokrasi

Demokrasi kavram, dilbilimsel olarak iki kkten olumutur. Bunlar halk anlamna gelen demos ve egemenlik anlamna gelen kratos szckleridir. Demokrasi halkn kendi otoritesiyle kendi kendisini ynetmesi anlamna gelmektedir. Ancak bu kavram alara ve toplumlara gre byk ayrlklar gstermitir. lk olarak eski Yunan Sitelerinde ortaya kan klasik demokraside halk dorudan doruya ynetime katlyordu ancak burada kadnlarn ve klelerin oy hakk bulunmamaktayd. Eski Roma Cumhuriyeti de yukardaki paragrafta ifade edildii gibi aristokrat bir demokrasi biimindeydi. Demokrasinin ada anlamda geliimini balatan aslnda Fransz devrimiyle ne geen halk istenci ve halkn gc kavramlar olmutur. Esas olarak Jean Jacques Rousseaunun ileri srd genel isten kavram halkn gc ve halk istenci ile badatrlabilir. Genel isten, seimlerde halk oluturan bireylerin istenlerinin tek tek bir araya gelmesinden ve bir btn olarak ortaya kmasndan domaktadr(20). Ferdinand Peroutkann deyimiyle demokrasi halkn zgrce konuabildii, dnebildii ve rgtlenebildii rejimlerin genel addr. Bir baka ifade ile halkn halk adna ve halk tarafndan ynetimi olan demokrasi, parlamentoya, hkmete, yarg organlarna, partilere, kurumlara, sendikalara, meslek kurulularna, eitli alanlarda kamuya yararl rgtlere de yer verir. Bu balamda devlet bakan bata olmak zere tm st kademe yneticileri belirli bir semen yann zerindeki vatandalarca seiliyor, bu seim srasnda ve sonrasnda her vatanda istedii dnce topluluklarna zgrce girebiliyor ve temel zgrlkler gvence altna alnyorsa ortada bir demokratik cumhuriyetin varlndan sz etmek doru olacaktr. Genel olarak bir cumhuriyet rejiminin varl iin demokrasinin ve demokrasilerin varl iin de cumhuriyet rejiminin varlnn gerekli olmad dnlebilir. Daha ak bir ifade ile cumhuriyet ve demokrasi birbirlerinin varlk koulu deildir. yle baz monarik devletler vardr ki demokrasi tm koullaryla iler. Gnmzde Avrupada ngiltere, sve, Norve, Danimarka, Hollanda, 13

Belika gibi lkelerde devlet bakanlar seim yoluyla deil veraset yoluyla belirlenir ancak, bu lkeler demokrasinin tm gereklerini salamlardr. Kukusuz ki demokratik bir ngiliz monarisi bir Arap veya Gney Amerika Cumhuriyetinden daha adatr. nemli olan toplumlarn ulat kltrel olgunluk dzeyidir. Bir dzeye gelen toplumlar, deil demokrasi, biimsel olarak en kat monariyle ynetilse bile hak ettikleri ada ynetim dzenini kurabilmekte, halk egemenliini zde gerekletirebilmektedir. Bu nedenle, bir devletin adnn cumhuriyet olmas gerek cumhuriyet ynetimi iin yeterli deildir (21). Yukarda da belirtildii gibi, cumhuriyet teorisi, devlet gcnn meru kaynan bulmaya alr; demokrasi teorisi ise bu soruyla ilgilenmez ve bir devletin gerekten cumhuriyeti olabilmesinin mekanizmasn salar. Bylece, demokrasi ile cumhuriyetin beraber bulunmas yani demokratik cumhuriyet, en ileri siyasal rejim olarak nitelendirilebilir. Ancak cumhuriyetler aristokratik, oligarik hatta diktatrlk bile olabilirler. Anl eenin Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak isimli makalesinde belirttii gibi, millet ile devlet birbirinden ayr oluumlar deildir. Halk ya da millet unsuru devletin asli, kurucu unsurlarndandr. Ancak gnmzde, ulusal devletlerin tasfiyesi yoluna gidilirken zellikle demokrasi ile cumhuriyet kavramlarnn birbirinden fark derinletirilmekte ve sanki iki kavramn bir ibirlii iinde var olamayacaklar izlenimi yaratlmaktadr. Bylelikle, toplumlar sivilleirken, devletler derinlemekte ve bylece devlet-millet kaynamas ortadan kaldrlmak istenmektedir. (22) een, cumhuriyet ve demokrasi kavramlarnn birbirlerini tamamlamalar gerekirken, tarihsel geliim srelerinin aksine kar karya getirilmelerinin normal koullarda anlalacak bir tutum olmadn yukarda ad geen makalesinde ifade etmitir (23). leride incelenecei zere, Mustafa Kemal Atatrk de milletin ve devletin birbirinden ayr olmadn ve her ikisinin de ancak demokratik bir cumhuriyet rejimi ile bir araya gelebileceini ve bunun da ancak ve ancak halkn eitim ile sosyo-kltrel durumlarnn, dnce yaplarnn, ada uygarlk seviyesine karlarak gerekletirilebileceini belirtmi ve yaratt sistemi bu temel zerine oturtmutur.

14

1.2 MUSTAFA KEMAL ATATRKN CUMHURYET KAVRAMI

Yukardaki paragraflarda irdelenen cumhuriyet kavramn Mustafa Kemal Atatrk nasl anlamlandrm ve tasarlad ideali nasl hayata geirebilmitir: Cumhuriyetler, kii ya da gruplarn tesinde, bir lkede yaayan btn halkn kendini ynetme olgunluuna erimesi sonucu her trl i ve d basknn dnda kalarak bamsz birer siyasi varlk olarak ortaya kmtr (24). Mustafa Kemal Atatrk iin de cumhuriyet, her eyden nce, ulusun insanca yaamas ve bunun iin de insanca yaama bilincine eriebilmesi demektir. Atatrk iin cumhuriyet ile demokrasi birbiriyle rten kavramlardr. O bunu u szleri ile ifade etmitir: Cumhuriyet rejimi demek, demokrasi sistemi ile devlet ekli demektir. Biz cumhuriyeti kurduk, o on yan doldururken demokrasinin btn icaplarn sras geldike tatbikata koymaldr. Atatrk, asl olarak millet ile devletin btnln savunmutur ve bunu da zmirde 14 Ekim 1925te yapt bir konuma da u ekilde ifade etmitir: Bu gnk hkmetimiz, tekilat- devletimiz dorudan doruya milletin kendi kendiliinden yapt bir tekilat- devlet ve hkmettir ki, onun ismi Cumhuriyettir. Artk hkmet ile millet arasnda mazideki ayrlk kalmamtr. Hkmet millettir, millet hkmettir. Demokrasi bir lde, cumhuriyet anlaynn derinlik kazanmas ve tabana inerek yerlemesidir (25). Mustafa Kemal Atatrkn cumhuriyet anlaynn daha iyi anlalabilmesi asndan cumhuriyetin ilanndan nceki toplumsal ve siyasal ortamn irdelenmesi ve cumhuriyet rejiminden nceki dnce sisteminin aklanmas yerinde olacaktr. nk ayn zamanda bir fikir adam da olan Atatrk, Osmanl mparatorluunun k dnemini yaam ve bylelikle kendi kavram ve kuramlarn oluturabilmitir. Bu yapldktan sonra Atatrkn cumhuriyet kavramnn hangi ilkelere ve neden dayand daha iyi kavranabilecektir.

15

1.2.1 Cumhuriyetin lanndan nceki Dnemde Siyasal ve Toplumsal Durum Osmanl Devleti zellikle stanbulun fethinden sonra bir ok halk egemenlii altnda bulunduran ok uluslu bir yapya brnmtr. O dnemlerde ve zellikle de 16. yzyln balarnda Bat Avrupada artk ok uluslu devletlerin ilevi kalmam ve bu devletler yerlerini ulusal devletlere brakmlardr (26). zellikle 1789 Fransz Devriminden sonra Avrupada yeermeye balayan milliyetilik akm, yabanc devletlerin basklaryla da birleince Osmanl Devletine bal eitli rk ve dinden milletler yava yava bamszlk mcadelesine balamtr. 19. yzyla gelindiinde Osmanl Devleti, 17. yzyldan bu yana gerekletirdii yenileme hareketleri ile devlet otoritesini ve idareyi glendirmeye ynelik giriimlerde bulunduysa da, Avrupadaki konjonktre adapte olamamtr. O dnemde artk Avrupa ise Rnesans ve Reform hareketleri ile ortaa karanlndan kurtulmu ve liberalizm, cumhuriyetilik, sosyalizm, eitlik, zgrlk gibi yeni akm ve sloganlarla Osmanl Devletinden farkl bir zaman dilimine gemitir. Endstri Devrimi de buna eklenince, Avrupa ekonomik stnle kavumu ve dnya pazarnda baskn g olarak emperyalizmin ortaya kmasna zemin hazrlamtr (27). Bu yeni ada Osmanl Devleti, ortaya kan soysal, siyasal ve ekonomik durumdan zarar grmtr. te Osmanl Devletinin bir gerileme ve k dnemine srklendii 17. ve 18. yzyllar, 19. yzylda gerekletirilen reform hareketleri takip etmitir. Aada, gerekletirilen yenileme hareketleri genel bir erevede ele alnacaktr. Osmanl Devlet sisteminin ileyii, padiah-ulema-yenieri geni arasndaki uyuma baldr. Gerileme dneminde ise bu uyum bozulmu, tahta kan padiahlar feodal bir anlayla topraklar elde tutmak uruna lke bamszlndan ya da halkn ekonomik karlarndan dnler vermeye balamlardr. Padiahlar keyfi uygulamalara gitmi ve halk zerinde bask kurmaya balamlar ve bu da berberinde deiik kaynaklardan tepkileri getirmitir (28). lk olarak, 1789 ile 1809 yllar arasnda saltanatta olan III. Selim, ciddi reform giriimlerinde bulunmutur. zellikle askeri alanlarda reformlara girien III. Selim, Nizam- Cedid ad verilecek Bat tipi bir ordu kurma yoluna gitmitir. nk 16

17. yzylda Avrupa ordularndaki teknik ve lojistik gelimeler Osmanl Devleti tarafndan etkisiz bir ekilde izlenmi ve bylelikle Osmanl Devleti, gerekletirdii savalardan yenik karak toprak kaybetmeye balamtr (29). Ordudaki yenileme sayesinde merkezi hkmet de yeniden glenebilecektir. III. Selim Bat tipi bir ordu iin Fransadan retmenler ve uzmanlar armtr. Avrupadan esinlenerek yenilikler gerekletirme III. Selim reformlarnn en nemli zelliidir. 1808 ile 1839 yllar arasnda tahtta bulunan II. Mahmut reformlar Tanzimat Dnemi reformlar ncesindeki en nemli reform giriimleridir. II. Mahmutun en nemli zellii kat ve radikal yntemler kullanmasdr (30). 1826 ylnda, Vaka-i Hayriye olarak da adlandrlan Yenieri Ocann kapatlmas asker ile siyaseti birbirinden ayrmtr. Bu dnemde srekli danma ve karar organlar kurulmutur. Bunlar; askeri konularda Dar- ura-y Askeri, adli alanda Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye, idari konularla ilgili olarak Dar- ura-y Babali ve Trkiye Cumhuriyetindeki Dantay ve Yargtay benzeri yetkilere sahip olan adliye rgtnn en yksek kuruluu Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye dir (31). Devletin ana organlar arasnda grev ayrlna gidilerek bir nevi kabine sistemine geilmitir. Dileri, iileri, maliye, ticaret, evkaf gibi bakanlklar da kurulmutur. Ancak btn egemenlik haklar ve yrtme yetkisi de eskiden olduu gibi padiahta kalmaya devam etmi, hkmetin ekli deimemitir. Osmanl Devleti teokratik (dine dayal) bir yapda kalmaya devam etmitir ve padiah da ayn zamanda halifedir. 3 Kasm 1939 gnnde, Glhanede eliler, devlet ileri gelenleri ve halktan oluan bir kalabalk nnde, Mustafa Reit Paa tarafndan okunup ilan edilen ve Tanzimat dneminin balangc olarak nitelendirilen Glhane Hatt- Hmayun da biimsel adan padiah tarafndan gelen tek yanl bir ilemdir. Bu fermandaki ana eilim, yasaya ballk olarak hayata aktarlan, iktidarn kendi kendisini snrlamas olmutur. Ancak, padiah yine yasa koyucu organdr; bir baka anlatmla padiah hala egemenliin, iradenin kaynadr. Yalnzca bunu gerekletirirken kurullardan ve danma organndan faydalanacaktr (32). Glhane Hatt- Hmayun, dini ne olursa olsun herkesi yasa nnde eit saymtr. Kii dokunulmazl ve gvenlii, askerlik hizmetlerinin eitlik ve adalet ilkelerine gre dzenlenmesi, msadere yasa, adil ve eit vergilendirme gibi o dnemde nemli saylabilecek bir dizi reform da Glhane Hatt- Hmayun ile 17

Osmanl Devletinde gerekleebilmitir. Ancak Batl devletler, 1839 ylnda tannan haklar yetersiz ve uygulamay da eksik bulunca, 1856 ylnda, Paris Konferans ncesinde Osmanl Devletinin, Avrupa devletleri ailesine kabul iin bir dizi istekler ileri srmlerdir. Yabanc devletlerin isteklerinin dm noktas Hristiyan aznlklara tannacak haklar olmutur. Avrupal devletler isteklerinin d basklar sonucu gereklemediini gsterme abas ierisinde, bu yeni talepleri, padiahn bir rnym gibi gsterme yolunu semi ve yeniliklerin bir i hukuk belgesi ile salanmasn kabul etmilerdir (33). 1856 ylnda gerekletirilen yenilikler de Islahat Ferman olarak adlandrlm ve bir d bask rn olduu iin hassas bir denge zerindeki Osmanl Devletinde olumsuz sonular da beraberinde getirmitir. Genel olarak 1839 ile 1871 yllar arasnda sren Tanzimat Dnemi, hukuksal adan yasaya ballk, mutlak dinsellikten syrlma, hukuki gven ortam gibi, belki de Osmanl Devleti iin olumlu saylabilecek gelimeler salayabildiyse de Mnci Kapaninin deyimiyle, yeninin yannda eskiyi de yaatt iin ikici bir dnem olmutur. Bu dnemde Osmanl Devleti tavizci olmu, yenilikler d basklar sonucu gerekletii iin yzeysel kalmtr. Sonu olarak bu dnemin olumlu ve olumsuz zellikleri vardr. Siyasal ve hukuksal alanda greli ve ikircikli bir adalamay, sosyal ve ekonomik alanda ise yar smrgelemeyi ifade etmektedir (34). Tanzimat dnemindeki sosyal ve ekonomik baarszllar, dneme hakim olan i karklklar, d basklar ve padiahn baskc rejimi Osmanl Devletinde bir takm tepkilerin olumasna yol amtr. 1876 ylnda oluturulan Kanun-i Esasi ile balad kabul edilen ve Osmanl Devletinde iki yllk parlamentolu yaamn gerekletii dnem, I. Merutiyet Dnemidir. Tanzimat dneminin siyasal birlii yeniden kurma politikas baarsz olunca Osmanl Devleti adeta d lkelerden ynetilir bir konuma gelmitir (35). O dnemde mevcut duruma en nemli muhalefet, Gen Osmanllardan gelmi, yava yava kamu oyu olumaya balam ve demokratik, reformist fikirler yeermitir. Gen Osmanllarn fikirleri, da baml hale gelen Osmanl Devletinde, zgrln gerekletirilmesi, vatan sevgisi ile birlikte hanedana ballk ve din birlii, Anayasal bir rejim ve yrtmeyi denetleyecek bir meclisin kurulmas ynnde olmutur. Burada Namk Kemal ve Ziya Paa, halk egemenliinden de sz etmilerdir (36). Ancak Osmanl Devletinin ilk anayasas 18

olarak kabul edilen Kanun-i Esaside egemenliin kayna hakknda ak bir hkm bulunmamakla birlikte maddelerden egemenliin hkmdara ait olduu anlalmaktadr. Bu da padiahn egemenlik hakkn, daha nce dinden ve gelenekten alrken, artk bir de anayasadan alyor olmas sonucunu dourmutur (37). O dnemdeki yrtme organ olan Meclis-i Vkelada alnan tm kararlarn uygulanabilmesi iin padiahn izninin gerekli olmas ve yelerinin de padiah tarafndan atanmas, kabine sisteminin olumasn engellemitir. Yasama organ olarak grev yapacak olan Meclis-i Umumi de iki kanatldr. Bunlardan ilki ayanlardan oluan Heyet-i Ayan ve ikincisi ise Heyet-i Mebusandr. Heyet-i Mebusan, Osmanl Devletinde seimle olumu ilk meclistir ve bylelikle bu meclis, padiahn mutlak egemenlik hakkna rakip olarak ortaya kmtr. Meclisin alma ekline bakldnda ise Mebusan meclisi padiah merkezli bir sistemde istediini yasalatran bir kurum olmasa da en azndan istemediini yasalatrmayan bir kurum olabilmitir. Blent Tanr bu dnemi, sistem bir merutiyete gei olmasa da, mutlakyetten k ifade eder. biiminde ifade etmektedir (38). Osmanl Devletinin bu dneminde, Abdlhamit saltanatlnda, merutiyeti kitle, rgtl bir g oluturamad iin giriimler baarsz kalmtr ve dnemi otuz yl aan bir istibdat dnemi izlemitir. Tm merutiyet yanllar srgne gnderilmi ve Meclis-i Umumi tatil edilmitir. Kii hak ve gvenlikleri ortadan kalkm, sadrazam dahil olmak zere, hibir devlet grevlisinin yetkisi kalmam, padiah mutlak egemen konumuna gelmitir. stibdat dnemini, Abdlhamit ynetimine duyulan tepkiler ve uluslar aras etkilerle oluan yeni bir dnem izlemitir. Bu, II.Merutiyet Dnemidir. Bu dnemde muhalefeti yaratan dncelerin savunucusu Jn Trklerdir (39) ve ilk rgtlenmeler Askeri Tbbiyede balamtr. Jn Trkler, mutlakyeti ve baskc rejime kar kmtr. Ancak Jn Trklerin, iktisadi gelimenin nemini savunmalarna karn yine de tutarl bir dnceleri olamamtr. nk, aklclk, sosyal ahlak, laik ahlak, kadn haklar gibi erdemleri savunsalar da hala geleneki ve slamcdrlar. O dnemde savunulan gr ise imparatorluun blnmekten ve d mdahalelerden korunmas iin tm Osmanllarn kardeliini ifade eden Osmanlclk olmutur (40). 1902 ylnda Pariste toplanan Jn Trkler, devrimin gerekleebilmesi iin askerlerin de desteinin gerektiini kararlatrmlardr. Jn Trkler, 1906 ylnda, 19

devrim iin yabanclarn da desteini isteyen Prens Sabahattin nderliindeki bir grubun, Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ad altnda, gruptan ayrlmasyla blnmtr. Dier grup ise, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti olmutur. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, pozitivizm ve ada fikirleri savunmu, tutucu deerlerden uzaklama yoluna gitmitir. Bu srada Selanikte kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile de daha sonradan 1907 ylnda Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti birlemi ve Terakki ve ttihat adn alarak siyasi hayatta baskn bir hale gelmeye balamtr. Bu tarihlerde artk ttihat ve Terakki Cemiyetinin rgtlemesi ile birlikte mutlakyete kar kitle hareketleri ve boykotlar oalmtr. Ardndan Abdlhamit muhalefete direnemeyerek 1908 ylnda II. Merutiyet Dnemini ilan etmitir (41). II. Merutiyet her eyden nce geni toplumsal tabana dayanan bir hareket olmutur. mparatorluun ok uluslu olarak varln devam ettirebilmesi fikri ve Osmanlclk dnemdeki hakim ideolojidir. II. Merutiyetin ilanndan sonraki ilk nemli olay, yeniden toplanan Heyet-i Mebusann kendisinden millet meclisi olarak sz etmesi olmutur. Bylelikle parlamento ile hkmet birbirinden bamsz birer varlk olarak ortaya kmlardr. Monari snrlanabilmitir. 19. yzyl Osmanl reformistlerinin amalar hep devleti dzeltmek olmuken, II. Merutiyete bu, yerini, milleti kurtarmak fikrine brakmtr(42). Ancak 1909 ylndaki Kanun-i Esasi deiikliinde bile deimeyen en nemli unsur, devletin monarik (rsi monari) ve teokratik yapsdr (43). 1.2.2 Cumhuriyetin lanndan nceki Dnemde Yer Alan Balca Dnce Akmlar

Osmanl Devletinde 17. yzyldan itibaren balayan yenileme hareketlerinin ncleri, devletin duraklama ve ke doru yol alma nedenlerini, devletin, ok ulusluluk, saltanat ve dinsel baskclk zelliklerinde aramlardr. Burada dnemin ileri gelen fikir insanlarndan olan ve Trkler ve Mslmanlar iin ilk basm evini kuran brahim Mteferrikadan sz etmek yerinde olacaktr. brahim Mteferrika, henz 18. yzylda, Osmanl devletinde gerilemenin nedenleri zerinde durmu ve onyedi eser yaynlamtr. 1732 ylnda yaymlanan Usul-l Hikem Fi- Nizam-l mem Halklarn Yaam Dzeninde Bilimsel Yntem adl 20

eserinde ilk kez Nizam- Cedid terimini kullanm ve Osmanl devlet dzeninin adalamas iin nerilerde bulunmutur. Bu eserdeki en nemli zellik, Bat Avrupa devletlerinin artk devlet ynetimlerini ve ordu kurumunu, eskiden olduu gibi dinsel inanlara gre deil, akl a dayandrdklarn, akl yolu ile gelitirdikleri aralarla kar konulmas imkansz gl ordular kurabildikleri dncesini iermesidir (44). Ancak, akla ve bilime dayanma, bir dnce akmna dnememitir. Daha sonradan, bilimin ve akln stnl Tanzimat dneminde yeniden gndeme geldiyse de, Osmanl Devleti o dnemde bir Bat smrgesi konumuna gelmenin nne geememitir. Smrgecilik, girdii her toplumda eliik bir yap oluturur. O toplumun kendi i dinamiinin zgrce ilemesine olanak vermez ve yenileme akmlarnn karsna kmas doal olan gericilii, doal olmayan bir biimde destekler. nk, zgrle ve bilime dayal ulusalcln olumas, smrgecinin karlarna aykrdr. Dinsel baskcla ve cehalete dayal feodal ynetim ise, d smrgenle kar uyumu ierisindedir (45). 19. yzyln ilk yarsnda, smrgeci ortamda, akln ve bilimin nemini vurgulayan bir dier eser ise, 1840 ylnda Mustafa Saminin Avrupa Risalesi adl eseridir. Bu eserde, Bat Avrupann rahatnn ve stnlnn gerekelerinin bilim ve eitim olduu aka vurgulanmaktadr (46). Sadk Rfat Paa, 1859da yazd Avrupann Durumu zerine, Avrupann Ahvaline Dair adl kitapnda Avrupadaki akla uygun dnceyi, byk bilimsel, teknolojik ve ekonomik gelimeleri ve insan haklarna saygy vurgulamakta, Osmanl Devleti iinde de Anayasal Devlet biimini (meruti ynetim), hukuka bal ynetimi ve giriim zgrln istemektedir. Buna karlk, gericilik, yani eski koullarn aynen srmesinde diretme akm da, bugne dein hemen hi deimeden sre gelen kalplam gerekeleriyle ortaya kmaktadr(47). Mustafa Kemal Atatrkn ada, bilimsel dnce sisteminin daha iyi anlalmas asndan Osmanl Devletinde yer alan balca dnce akmlarn aklamak yerinde olacaktr. Bunlar; kat slamclk ve lml slamclk olarak ikiye ayrlan dinsel baskclk akm, Osmanlclk akm, Batllama ve Trklk olmak zere snflandrlr. Dinsel baskclk akm, toplumsal dzenin insan akl ile, deiir nitelikteki yasalarla dzenlenmesinin mmkn olmadn savunmutur. Bu akmn 21

ncleri, toplumsal yaamn zaten nceden, Tanr buyruu biiminde, deimez nitelikli olarak dzenlendiini ileri srmlerdir. Dinsel baskclk akm, kat slamclk ve lml slamclk olarak iki ayr kategoride ele alnabilir. Kat slamclk akmnn savunucular, bilimsel dnceye zellikle kar kmlardr. Prens Sait Halim Paa, Buhran- Fikrimiz (Dnsel Bunalmmz) adl eserinde bu dnceyi u szlerle ifade etmitir: ...Batnn amalar ve zlemleri sapknlktan baka bir ey deildir. Bu ama ve zlemler, yalnzca zayf ve sakat insan aklna ve zihnine ve sonu olarak da bilimsel olgular diye adlandrlan elikili, gvenilmez rnlerine dayaldrlar. Bu Bat ama ve zlemlerinin hi bir ahlaki deeri yoktur; hi bir derin, itenlikle, ciddi ve gerek dnce uyandrmamakta, yalnzca sapknlk, ykc ve bencil karclk uyandrmaktadrlar. (48) Prens Sait Halim Paa, Osmanllarda, toplumsal snflar olmad iin, demokrasi, meclis, senato ve benzeri dzenlerin ve kurumlarn yerleecei bir zemin de bulunmadn; hrriyet, eitlik ve benzeri gibi herkesin benimseyip nem verdii terimlerin slamdaki anlamlarnn bambaka olduunu, yani Bat ile slamiyet arasnda kke bir ayrlk olduunu ileri srerek dn vermez bir tutumu temsil etmitir (49). slamclarn gznde Mslmanlk zaten yaama biim veren halk ve demokratik bir din olarak tanmlanmtr. Halifelik de onlara gre, slamn yasalarn ve kurallarn uygulayan bir kurum olmutur. slamclar, Batclara kar karak tekniin Avrupa lkelerinden alnmas gerektiini, ancak manevi alanda tam bir knt halinde bulunan Bat dnyasnn hi bir etkisi altnda kalnmamas gerektiini savundular. slam birliini bozmaya yneldiklerini dndkleri iin her tr ulusu hareketi ve bu arada Trkl iddetle eletirdiler. Kadnlarn rtnmesi, birden fazla kadn almak, tiyatronun ahlakszlk yuvas olmas, plak modele bakarak resim ve heykel yapmann gnah olmas slamclarn savunduklar grler olmutur (50). slamclar arasnda zamanla ayrlklar olmutur. Bir dier grup ise daha lml bir slam anlayn savunmutur. Bu akma baskc olmayan slamclk akm da denilmektedir. Ilml slamclar, bir baka ifade ile modern slamclar, slam dini ile ada uygarln sorunlar arasnda bir uyuma yaratmak ve bu konuda bir zm getirmek istemilerdir. zellikle de dinsel inancn dayand ilkeleri, ada bilimlerin 22

sonular ile uzlatrmay ve dinsel hukuk sistemini yaamn dourduu yeni gereksinimlere cevap verir hale getirmeyi amalamlardr. Onlara gre slamiyet, donmu bir dogmalar btn deildir. tihat Kaps aktr. Ancak bu dnrlerin karsnda geleneksel slam Tanr bilimi, yani kelam, bir engel olarak durmaktayd. Bundan tr, kelamda yenilik yapmaya yneldiler (51). Bu akmn en nde gelen temsilcisi din tarihi profesr, Mehmet emseddindir. Mehmet emsettinin ana dncesi, ulusal devleti, ulusal egemenlii, yani saltanatsz, halifesiz, demokratik ve laik devleti iermese de, dinsel kurallarda zaman iinde deimenin zorunlu olduu temeline dayaldr. Bu zorunlulua uymamak, ona gre Osmanl Devletinin yklmasnn ba nedeni olmutur. Baskc olmayan slamc akm, insan aklnn toplumsal yaam dzenlemek yetisinden yoksunluunu kabul etmez. nsan doutan kusurlu, eksik, dzelemez sayan ktmser anlayta olmamtr (52). zellikle Fransz Devrimi sonrasnda yeeren milliyetilik akm nedeniyle ok uluslu bir yapya sahip olan Osmanl Devletindeki aznlklar yava yava ayaklanm ve Tanzimat ve Islahat Fermanlar ile kendilerine tannan geni haklar bamszlk arzularyla yetersiz bulmulardr. Bunun sonucu olarak da imparatorluktan kopmalar gereklemeye balamtr. Bu da beraberinde hem siyasal yaamda hem de dnsel alanda bir Osmanlclk akmn dourmutur. Osmanlclk dncesi, imparatorlukta yaayan, Mslman, Hristiyan ve dier din mensuplarna dahil topluluklara, farkl millet unsurlarna eit haklar tanyarak onlara din ve vicdan hrriyeti vermek ve bylece, imparatorluktaki eitli unsurlar birletirerek bir Osmanl Milleti ve Osmanl Vatan meydana getirmeye odaklanmtr. Ancak Avrupa Devletlerinin srekli olarak aznlklar kkrtmasyla bu dnce siyasi ve toplumsal hayatta bir trl baarl olamamtr. Osmanlclk fikrini benimseyenler, kkl tedbirler yerine gnlk tedbirlerle mparatorluu kurtarmak iin aba gsterdilerse de baarl olmamlardr; nk, manevi bir birlie sahip olmayan cemiyetlerin, siyasi bir birlik meydana getirseler bile, uzun mrl olmayacaklarna tarih ahit olmutur (53). Batllama akmnn savunucular devletin kurtuluu sorununun ve sorunlarn zmnn, ancak Avrupadan getirilecek kurumlarla ve Avrupann uygulamalar ile zleceine inanmlardr. Hilmi ziya lken Garplar drt ayr kategoride ele almaktadr (54). 23

1) Tanzimat Medeniyetileri; bunlar, Osmanlcla inanmaktadrlar. mparatorluun kurtuluu iin ise, Osmanl halkn oluturan eitli din, mezhep ve uluslar, Garp, kalknmac bir zeminde bulumal ve bylece birlik olmaldrlar. Hilmi Ziya lken, eitim yolu ile Osmanlcl salamak isteyenleri de bu kola dahil etmitir. Eitim yolu ile Osmanlcl salamak isteyenler de bu dncenin okullarda telkin edilmesini ve eitimcilerin de bu dnce yapsnda olmas gerektiini savunmutur. 2) Esas sorunun toplumun yasnda olduunu ileri srenler ve buna karlk Anglosakson toplum yapsn Osmanl Devletinde de gelitirmek isteyenler; Prens Sabahattin bunlarn nde gelen isimlerindendir. O, toplumun, kendisinde gvenen, giriimci ve yaratc bireylerden deil; aileye, zmreye, resmi makamlara bal bireylerden olutuunu vurgulamtr. Prens Sabahattin de eitim zerinde olduka durmu, yaratc ve giriimci bir genlik yaratacak olan Anglosakson tipi bir eitim sisteminin getirilmesini savunmutur. Ancak Bat tipi bir eitimi aynen almakla baarl sonular elde edilemez; eitim ancak, toplumun yapsna uygun olduu zaman baarl sonular getirebilir. Sonu olarak, Prens Sabahattin ve yandalar, toplum yapsnn deimesi gerektiini ve yerinden ynetimleri savunmu, merkeziyetilie de kar kmlardr. 3) Servet-i Fnun ve Umum- ktisadiye ve timaiye dergileri evresinde toplanan pozitivistler; 4) Batya hayran kktenci Batclar; bu dnce akmn benimseyen dnrler de gerilik emberini bir an nce krmak iin Avrupallarla bir an nce merkezilemeye gidilmesini savunmulardr. Aslnda genel olarak aralarndaki ayrma ramen Batclar, pozitivist gr benimsemilerdir. Bat uygarlnn tmyle alnp benimsenmesini istiyorlar ve dini toplumsal gelimeye engel olduunu ileri sryorlard. zel giriim eksiklii, yaratc bireylerin yetitirilmesi, eitimin adalatrlmas, kadn haklar, yeni bir etik yaratlmas, Batclarn en ok zerinde durduklar konular olmutur. Batclk akmnn savunucular slamclara tmyle kar kmlardr. Osmanl Devletinde savunulan dier bir akm Trklk akmdr. Trklk akm aslnda ilk olarak Trkiye dnda kendini gstermitir. zellikle Rusyada 1860 ylndan sonra Mslmanlar arasnda Trklk dncesi etkili olmutur (55). arlk Rusyasnn Batya daha ak olmas ve Rusyadaki Trklerin kendilerini Osmanl olarak grmemeleri, ulusuluk akmnn onlar arasnda daha 24

erken ortaya kn aklayabilir. te yandan Avrupadaki dier Trklk almalar da Osmanl aydnlar zerinde etkili olmutur. Bu konuda en nemli Avrupal, Lon Cahun, Arthur Lumley Davids ve Arminius Vambrydir. Davids, Trk dilini ve eski alardan II. Mahmut dnemine kadar Trk tarihini incelemitir; Cahun, Trkleri dnya fatihleri olarak nitelemi ve Cengiz Hann Trk olduunu ileri srmtr, Fin-Japon diye adlandrd Turan kkenli bir rkn, Keltlerden, Cermenlerden ve Latinlerden nce Avrupaya uygarlk getirdiini savunmutur (56). Trklk akm ilk olarak dil ve kltr alannda kendisini gstermitir. Trkler, uluslamann doal ve kanlmaz bir sre olduunu savunmulardr. Osmanl Milleti diye bir milletten sz edilemeyeceini yalnzca Osmanl Devletinden sz edilebileceini belirtmilerdir. Bylelikle Trklk artk siyasal bir boyut da kazanmtr. Trkln, Trk ulusuluuna yani siyasal bir ereveye girmesi de ttihat ve Terakki sayesinde olabilmitir. Trkl hakl karan bir baka olgu da, Osmanl Devletinde, Trk olmayan dier Mslman aznlklarn (Araplar, Arnavutlar gibi) kendi milletlerini yaratp imparatorluktan kopma giriimleridir. Sina Akin, Trklerin, ada ya da Avrupac olmakla birlikte, adalamann Avrupaya ramen, onunla mcadele ederek olabileceini savunduklarn belirtmitir (57). Trklk akmnn dnce erevesi asl olarak Ziya Gkalpin dnceleriyle belirlenmitir. Ziya Gkalp, Osmanl toplumunun yapsn kavramaya alm ve toplumun ayrt edici zelliinin saptanabilmesi iin toplumbilimine ynelmitir. Gkalpe gre, Osmanllar rk fikrini bir yana brakmlard; bundan tr de onlara Trk denemezdi. Ancak Osmanllar eitli kavimleri kaynatrmlar ve yeni bir millet yaratmlard. lerlemeden yana olmayan eski Osmanllar yerini artk ilerlemeden yana olan Yeni Osmanllara brakmlard. Osmanl Devletinin bir benzeri ona gre Amerikallard ve Osmanl da dounun zgr ve ilerleyen Amerikas olacakt. Yukardaki fikirlerinden de anlalaca gibi Ziya Gkalp ilk olarak Osmanlc bir dnr olarak ortaya kmtr ancak daha sonradan 1909da, Selanikteki ttihat ve Terakki Kongresinde dilde Trklk akmn savunan gruba katlmasyla Trklk akmnn savunucularndan olmutur.

25

Ziya Gkalp yazlarnda, II. Merutiyet ile bir devrimin gerekletirildiini ancak bunun yeterli olmadn ve daha zor olan toplumsal bir devrim yaplmas gerektiini ifade etmitir. Eski yaamn yetersizliini grerek gerekletirilecek olan bu toplumsal devrim, iktisat, sanat, hukuk, ahlak, siyaset, aile gibi eitli alanlar da iine alacak yepyeni bir yaam yaratmak anlamna geliyordu. Bylece Yeni Hayat dncesi ortaya atlm oldu. Gkalpe gre sorun, toplumsal alandaki hastalkl yanlarla, normal yanlar saptamakt. Bu yapldktan sonra hastalkl yanlar ortadan kaldrlabilir ve normal yanlar da gelitirilebilirdi. Ancak hastalkl yanlar ile normal yanlar da ayrt etmek iin bir lt gerekiyordu ve bu lt Gkalpe gre, Batclarn ileri srd akla uygunluk ya da slamclarn ileri srd yarar deil, deerler ve idelerdi. nemli olan toplumun benliini ve bilincini irdelemek ve zlemlerinin ynn saptamakt (58). Trk toplumu mmet anlayndan millet anlayna gemekteydi. Gkalp, burada da artk fkhtan deil, deien toplumsal koullara gre oluturulmu ada kurallardan, bir baka anlamyla ada hukuk sisteminin gerekliliinden sz etmitir. Kltr (hars) ve uygarlk (medeniyet) ayrm, Ziya Gkalpin dncesinin bel kemiini oluturur. Ziya Gkalp, Bat biliminin ve tekniinin olduu gibi alnmasndan yana olmutur. Ancak bunun aksine, Batnn kltr, ulusal kltrn gelimesinde ancak model olarak benimsenebilirdi. Asl ama Trk kltrnn gelitirilmesiydi. Gerek bir reform yapmann ve adalamann baka bir yolu yoktu. Yani adalama Batllamadan deil, Trklemekten geiyordu. Bu ayn zamanda Osmanl milliyetiliinden Trkle ya da Trk-Osmanlcla geiti (59). Ziya Gkalpin kltr ve uygarlk ayrmn savunduu Trklemek, slamlamak, Muasrlamak adl denemesi nemlidir. Gkalp, milletin varln, kendine zg bir kltrnn olmasna ve bu kltrn gelimesine balamtr. Ad geen denemesinde, Gkalp, ulus kltr kavramna dayanarak, birbirilerinin zorunlu sonucu olduunu ve dolaysyla atmamas gerektiini syledii akm badatrmaya almtr (60). Bu akmlar denemenin de ad olan, Trklk, slam ve adalamaktr. Kltr ve uygarlk ayrmna gre; nesnel bilimsel dorular, matematik kavramlar, teknik salk kurallar, iftilik ve ticaret teknolojisi uygarln temelini oluturur. Bunlar bizi bilgilendirirler; 26

neyin ne olduunu gsteririler. Baka bir deyile bunlar haber kipinden yarglardr. Kltr alann ise, dinsel, ahlaksal, sanatsal gibi deerler; bireysel inanlar, idealler oluturur. Yani burada manevi dnya dediimiz ey sz konusudur. Kltr olmas gerekenin, ynelinenin alandr ve bundan tr dilek kipinden yarglar zerinde temellenir. Bireylerin, toplumsal bilincin ve iradesinin etkisinde olduu alan kltr alandr. Toplumsal akln mantksal ereveleri iinde dnd alan ise, uygarlk alandr. Uygarln btn insanla yaylmas ve bu uygarln bilimsel kavramlarnn ve tekniklerinin, taklit yolu ile halktan halka gemesinin sonucudur. Ama bireyler tek balarna olmadklar ve klan, aile, meslek rgt, dinsel topluluk, toplumsal snf, mmet ve devlet gibi kltr gruplar ya da oluumlar iinde yer aldklarndan, bu etki dolaysz deildir. Bu dolaym, uygarlk etkisinin , yneldii kltre gre deiiklie uramasna yol aar. Bylelikle uygarlk dediimiz oluum paralanr; bireyin bal olduu kltr gruplar ya da oluumlarnn bilinci ile uygarln akla ve manta dayanan kalplar arasnda bir atma ortaya kar. Ne var ki manevi ballk bilinci (vicdan) ile akl, yani kltr ile uygarlk arasndaki bu atma kanlmaz bir zorunluluk deildir, nk bunlarn alanlar ayrdr. Kltr amalar, uygarlk aralar belirler. (61) Ziya Gkalpte ama bir Trk-slam Kltr yaratmak olmutur ve Trklerin oturduu ve Trkenin konuulduu lkelerin toplamnn Turan oluturduunu belirtmitir. Sonu olarak Ziya Gkalp, zamandalarnn hemen hepsi gibi, Trk toplumunun Bat karsndaki geri kalmln giderecek bir yol aray iinde dncelerini ekillendirmi; Trk diline nem vermi; zellikle dinsel inan ve tapnmalarn Trke olmas gerektiini, bunun hem inanlarn bilinli olmasn salayacan, hem de Trk duygusunun uyanp canl kalmasn salayacan belirtmitir. Trk ulusluuna ynelik balca tehlikelerden birinin de din baskcl yapan gericilik tehlikesi olduunu yazmtr. Mustafa Kemal Atatrk de Ziya Gkalpten etkilenmitir (62). zellikle adalama idealinin etkileri Atatrkte grlmektedir; ancak Atatrk, Gkalpin kltr ve uygarlk ayrm dncesine katlmamtr. Atatrk, kltr ve uygarlk ayrmnn yapay ve yanl olduunu savunmutur. Bu blm Mustafa Kemal Atatrkn kendi szleriyle aktarmak yerinde olacaktr.

27

Uygarln ne olduunu baka baka tanmlayanlar vardr. Bence uygarl kltrden ayrmak gtr ve gereksizdir. Bu grm aklamak iin kltr ne demektir, tanmlayalm: Bir insan toplumunun A-devlet yaamnda, B- dnce yaamnda, yani bilimde, toplumbilimlerinde ve gzel sanatlarda, C-ekonomik yaamda, yani tarmda, sanatta, ticarette, kara, deniz ve hava ulatrmaclnda yapabildii eylerin toplam birleimidir. Bir ulusun uygarl dendii zaman, kltr ad altnda saydmz tr etkinliin toplam bileiminin dnda baka bir ey olamayacan sanrm Kukusuz her insan toplumunun kltr, yani uygarlk dzeyi bir olamaz Yksek bir kltr, onun sahibi olan ulusta kalmaz, br uluslarda da etkisini gsterir. Byk ktalar kapsar. Belki bu bakmdan olacak, kimi uluslar yksek ve kapsaml kltre uygarlk diyorlar. Avrupa uygarl, ada uygarlk gibi zetle uygarlk, kltrden baka bir ey deildir. Kltr kavramn, seciye (karakter) kavramna indirgememelidir. (63) Osmanl aydnlar, Osmanl Devletinin 17. yzyldan itibaren Batnn karsnda tutunamamasnn nedenlerini hibir zaman kltr ve uygarlk ayrmnn yanllnda aramamlardr. Batnn stn tekniklerini, sava silahlarn, makinelerini alp, hukuk, aile, eitim, ynetim gibi elerine bunlar Batnn kltrdr eklinde ifadelerle kar kmlardr: Kltr ayr eydir, uygarlk ayrdr; biz uygarl Batdan alrz, nk uygarlk evrenseldir; ama kltrmze dokunmayz, nk kltr millidir. (64) demilerdir.

1.2.3 Atatrkn Cumhuriyet Anlay

Atatrk ilkeleri olarak hayata yansm Alt Ok olarak da adlandrlan ilkelerden bei aslnda dier bir tanesinin aralar eklinde ifade edilebilir. Bu bir ilke, cumhuriyetiliktir. Bir baka ifade ile, laiklik, halklk, devrimcilik, devletilik ve ulusuluk aslnda cumhuriyetilik ilkesinin gerekleebilmesinin yollardr. Atatrk iin cumhuriyet, yeni bir devlet biimi olduu kadar, ada bir toplum ve insan da demek olmutur (65). Atatrkn cumhuriyet anlay, yukarda ele alnan cumhuriyetin eitli anlamlarndan, cumhuriyet ile demokrasiyi ayrlmaz bir btn olarak grd iin, 28

geni anlamda cumhuriyeti savunduunu ilk aamada syleyebiliriz. Ancak Atatrkn cumhuriyet anlay, yalnzca demokrasiye, demokratik ynetime dayanmamaktadr. Kendine zg ilkelerle zenginletirdii ve ideal temellere oturttuu anlaynn dayand ikinci temel direk de bilimsel dnce yaps olmutur. Demokratik ynetimi salamak iin, Atatrk cumhuriyetindeki hedefler, halk egemenlii, tam bamszlk, ulusal btnlk ve barlk olmutur. Bilimsel dnce yaps ise, adalama ve laiklik idealleri ile temellendirilebilir.

1.2.3.1 Demokratik Ynetim: Halk Egemenlii; Bamszlk; Ulusal Btnlk; Barlk

Atatrkn devrimi, aile kurumunu, eitim kurumunu, ekonomi kurumunu ve stn deerler alann demokratikletiren bir anlayta olmutur (66). Bunun iin her eyden nce halk egemenliini, bamszl, ulusal btnl ve bar savunmutur. Bu nitelikler onun iin bir cumhuriyetin olmazsa olmaz koullardr. Devletin demokratikletirilmesi alannda, ncelikle ulusal egemenliin gerei olarak, saltanat ve halifelik kaldrlm, hukuk devleti ilkesi kurumlatrlm, insanlar uyruk olmaktan kurtarlp, dil, din, rk, mezhep ve cinsiyet ayrm gzetilmeksizin devleti kuran ve egemenliin asl sahibi olarak gsterilen eit yurttalar konumuna ykseltilmi, uluslar aras ilikilerde bamszl zedeleyici her trl ba sklp atlm ve baka uluslarla ve halklara karlkl sayg zerine ilikiler kurulmutur. Atatrk halk egemenliinden, vatandalarn yaamlarn dorudan ilgilendiren tm seim ve kararlarn, halkn ounluunun yararna ve onun saptrlmam, yabanclatrlmam gerek dncesine, isteklerine uygun olmasn anlamtr (67). Halkl aklarken Atatrk, ideolojik anlamlarndan kanarak, onu gereki bir tutumla ele almtr. Tm ayrc akmlara kar karak, halkn ulusal snrlar ierisinde btnln savunmutur. Halk egemenlii, ileri ve ada bir devlet dzeninin ancak halka dayanarak kurulabilecei esasna dayanr. Atatrk,halkn uygarlk dzeyine karlabilmesi iin her trl dogmatik dnceden arnm bir halklk anlayn savunmutur. Atatrke gre: Gerek anlamda halk egemenlii cumhuriyeti ilan etmekle bitmez, bunun yan sra demokrasiye de geilmesi zorunludur Demokrasi demek bir 29

anlamda denetim demektir. Denetimsiz cumhuriyet devletlerinde demokrasiden de , halk egemenliinde de sz etmek imkanszdr. Yneticileri halkn istekleri dorultusunda tutabilmek ve halkn istenci dn tamalarn nlemek iin gler ayrln ve dengesini demokrasi iinde kurumlatrmak gerekmektedir. Demokrasi iinde anti-demokratik eilimlerin domamas iin, halk bilinli olarak rejime sahip kmal, seim ve halkoylamas gibi demokrasiye katlma durumlarnda oyunu belirleyerek denetimi geerli klmal,genel isten dna kanlar sememeli, kendi kart kararlara kar kmaldr. (68) leride ele alnaca gibi halk demokrasi gelenei ile donatmann yolu da eitimden gemitir. Atatrkn bamszlk anlay tam bamszlk anlaydr. Kurtulu Sava da ona gre, kle olmann reddedilmesiyle balamtr (69). Bu ynyle Atatrk mandacla ve da baml olmaya kesinlikle kar kmtr. Smrgecilik, bir baka devlete baml olma, smrlen devletin toplumsal yapsnda elikilere neden olur ve toplumun kendi i dinamiinin zgrce ilemesine olanak vermez. Bu nedenle cumhuriyet rejiminin en nemli zelliklerinden birisi de, her alanda bamsz, ulusun kendi gcn yanstan bir devletin var olmasdr. Ulusal btnlk anlay, Atatrkn ulusuluk anlaynn siyasal ve hukuksal boyutlardaki uzantsdr. Dier yandan da halk egemenlii ve tam bamszlk anlaylarnn uzantsdr (70). Ulusal btnlk anlaynda Atatrk aslnda Ziya Gkalpten etkilenmitir. Atatrke gre yeni bir devlet, bir ulusun varlna dayanacaktr. Ulusal boyutlar olan snrlar iinde yaayan halkn egemenliine dayanan bir cumhuriyet de bu halk topluluunu devletin insan esi olarak kabul edecek ve halkn uluslamasyla halkn devletinden ulusun devletine dnecektir(71). Atatrk, yurtta ve dnyada bar savunmutur. Ona gre, uluslar refah ve mutlulua gtren yol bartr. Bar, sayg, sevgi anlay erevesinde geliir ve demokrasi de bu yurt iinde barl ortam salamann en nemli aralarndandr. D ilikilerde bar salamann yolu ise, hibir ulusa kar olmamak, her lke ile hibir siyasal ayrm yapamadan iyi ilikiler iinde olmak, tm uluslar insanln birer paras olarak grmekten gemektedir. Ona gre, barn nndeki en byk engel mandaclktr.

30

1.2.3.2 Bilimsel Dnce Yaps: Laiklik; adalama

Atatrk her alanda bilimsellikten yana olmutur. nk bilimsel dnce, sorgulamay, aratrmay, gzlem yapmay, akl yrtmeyi gerektirir. Bilimsel dnmenin ilk koulu nesnelliktir. Nesnellik, davranlarda, kiisel karlardan, inanlardan ve deerlerden arnml ifade etmektedir. nsan kiiliine sayg, insan hak ve zgrlklerinin gvence altnda bulunmas demek olan demokratik dzen ve geree saygy, yani nesnellii Atatrk de bir meruluk ilkesi olarak almtr. Nesnellik onun iin geree ballk olmutur. Bilimse dnce anlaynn dier bir esi, aratrmaclktr. Daima dinamik bir yap olan toplumsaln dorular, ihtiyalar, aratrmaclkla belirlenip yasalarla ekillenir. Yasalar da deimez olamaz. Egemenliin asl sahibi olan ulus, dzendeki eksikleri, yanllar dzeltme hakkna sahiptir. Bu da demokratik seimlerle mmkn olabilmektedir. Ancak nesnel bir aratrma bu yolun kapsn aabilir. Aratrmaclk, bilmediini var saymaktan yola klarak gerekletirilir. nc e, sorgulayclk esidir. Bilimsel yntem, en iyi bilinen bir konuda bile, bir zaman bilgilerin sorgulanmasn gerekli klar. Atatrkn hedefledii cumhuriyet insan da nerede, niin, nasl ve ne zaman gibi sorular sormaya yneltilmelidir. Bu da bilimsellikten ve eitimden gemektedir. Son bilimsellik esi, kullanlan kavramlar aklkla tanmlamadr. Burada nemli olan aklk kavramdr. Verileri, btnletirmek de bu eye dahil edilebilir. Demokratik dzenlerde aklk ve sze ballk bir meruluk ilkesidir. Atatrk de zellikle, ulus, yurt, kltr, uygarlk, zgrlk, laiklik, demokrasi gibi kavramlar elde ettii verileri kendi dnce yaps ile btnletirip bir sentez yaparak aka tanmlamtr (72). Cumhuriyeti bilimsel bir dnce yaps zerinde ekillendirmek iin de laiklik ve adalama en nemli dayanak noktalardr. Aslnda adalama da laiklii genel anlamda kapsamaktadr (73). Laiklik en genel anlamyla din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmasdr. Bir baka ifade ile, devlet ynetiminde dini kurallarn yer almamas, herkesin inancnn zgr olmas anlamndadr. Atatrk, slam dininden vg ile sz etmitir ve Trk ulusunun dindar olmas gerektiini de sylemitir. Ona gre aslnda din ilerlemeye kar hibir kural iermemektedir. Aksine, Trk ulusunu yanl yola yneltenler hep din perdesinin arkasna snmlar ve din kurallar szleriyle halk 31

aldatma yoluna gitmilerdir. Laiklik erevesinde, toplumu dzenleyen ve akl rn olan hukuk kurallarnn stnl kabul edilmitir. Bu da bilimsellikten gemektedir. Teokraside ise, devlet dinsel bir yapdadr ve deimeyen dogmalar btn iermektedir. Byle olunca da halkn egemenliinden, akla dayal yasalar ve devlet dzeninden sz edilemez. te laiklik ilkesi de bilimsel dncenin rn olarak adalamaya ve demokrasiye giden yolda dier eleri destekleyici ve toplumun yapsn belirleyici bir rol stlenmitir. Atatrk, bir ulusun oluumunda dinin temel alnmasna kar kmtr. adalama eylemi, ksaca ulusu ve lkeyi ada uygarlk dzeyine kartmaktr. Ekonomik kalknma, kltrel ilerleme ve toplumsal gelime hep adalama esinin rndr. adalama, bir toplumda gelecek iin geerli zlemler ve amalar oluturulmasna, bu dorultuda ortak eylem gerekletirilmesine uygun bir zle tanmlanabilir (74). Aslnda toplumun yukarda bahsedilen bilimsel verilere gre yaplandrlmas ve ynetilmesi de adalamann dier bir boyutudur. adalamann hedefi her dnemde uygarlk olmaldr. Uygarlk da bir yap sorunudur. Toplumsal, kltrel, ekonomik ve bilimsel birikimlerin oluturduu bir btn ve en st dzeyde kurulan bir sosyoekonomik yapdr. Uygarlk, insanln kendisini srekli gelitirdii bir gelimilik dzeyidir (75). Grld gibi, tm eler birbiri ile sk iliki iindedir ve aslnda birbirlerinde kaynaklanmaktadr. Birinin gereklemesi ve hedefledii amaca ulaabilmesi iin bir dieri onun yannda var olmal ve hayata aktarlmaldr. Bunun iin de Atatrk toplumsal yapy yeniden oluturabilmek, tm bu ilkeleri yeni toplumsal dzenin ekillendirilmesinde kullanabilmek iin eitimin gcnden faydalanmtr. Sonu olarak, Mustafa Kemal Atatrkn cumhuriyet anlay bilimsel dnce yaps ve sistemin bu temele oturtulmas, yalnzca devlet ynetiminde deil, aile , eitim gibi, toplumun her alannda demokratik ynetim ilkelerine dayanmaktadr. Bu iki ilkenin eleri olan, tam bamszlk, halk egemenlii, ulusal btnlk, barlk, laiklik ve adalama, cumhuriyetin kurumlarnda hayat bulabilmitir.

32

KNC BLM

KAMU HUKUKU AISINDAN ETM

Eitim deerlerle ilgili bir sretir. Her toplumun benimsedii deerler, karlarna uygun olduu srece siyasal iktidarlarca benimsenir ve eitim kurumlar araclyla yeniden retilir. Bylece devletin amalar, eitimin ieriini ve hedefini belirlemi olur (1). Devletin kurucu (asli) unsurlarndan olan insan unsuru ile devlet vcut bulur. Eitim de insan ile ilgili bir sretir. Bu nedenle bir devletin kurulmasnda, varln devam ettirebilmesinde eitimin rolnn olduunu sylemek kanlmaz olacaktr. zellikle Aydnlanma dneminden itibaren modern devlet anlay ortaya kmaya baladnda, eitim srecinin ierii de devletlerin kurulmasndaki rol ile anlmaya balanmtr. rnein, Fransz Devriminde eitimin, devrimin fikirlerini alamakta birinci etkin kurum olaca vurgulanmtr. nsanlk, Aydnlanma dneminde dinsel dogmalardan kurtulmu ve yaamda akl ve bilim belirleyici rol oynamaya balamtr. Bu yeni anlayla birlikte, eitim kavramnn ve srecinin ierii de deimitir. rnein lka filozoflarndan olan Platon eitimi, bilin kavram ile ele alarak rencide gizli bulunan dorular ve gerekleri ortaya kartmaktr eklinde tanmlarken, Aydnlanma dnemi filozoflarndan John Locke, dncelerin doutan var olduu fikrine kar kmtr(2). Aydnlanma dnemi dnrleri, bilimi, deneyi ve akl yceltmi, eitimi de bilimsel ve somut bir takm toplumsal gereklikler sreci iinde tanmlamlardr. nsanlar, snfsal mcadeleler, savalar, devrimler gibi bir takm deneyimler yaadktan sonra eitimin yalnzca bireysel bir boyutta insanla ilikili deil, kolektif bir ekilde devlet ile de birebir ilikili bir kavram olduunu fark etmilerdir. Bylelikle eitim, toplumsal yaplarn kendi kendilerini devam ettirmek iin kullandklar bir sre olarak ortaya kmtr ve bu dorultuda ekillenmitir. Siyasi iktidarlar ilk olarak hep eitim ile ilgili dzenlemelere ncelik vermiler, okullarda okutulacak ders kitaplarnn ieriini birer meru bilgi eklinde topluma ve gen beyinlere sunmular ve eitim kurumlarn devlet merkezli olarak rgtleme yoluna gitmilerdir. Bylelikle, eitim kurumlar devletin ideolojik aygtlar olarak ortaya kmtr. Dnyada genel olarak tt eitim sistemi vardr. Bunlar, merkeziyeti, ademi merkeziyeti ve karma sistemdir. Ancak her 33

sistemde de nihayetinde devlet eitimi elinde tutmaktadr. te yandan, ademi merkeziyetilik yani yerinden ynetim uygulamasnda da yerel ynetimlerin merkezi idareye vesayet denetimi yolu ile bal olduu hatrlanr ve eitim ile ilgili dzenlemelerin genel erevesinin hep devletlerin anayasalarnda yer ald gz nnde bulundurulursa, eitimin devletin kurulmasndaki rol ve nemi daha iyi anlalabilecektir.

2.1 ETM

Eitim nedir sorusu eitim felsefesini ilgilendirdii kadar bir ok bilim daln da ilgilendirmektedir. Bu kavramn ierii zamandan zamana hep deiiklik gstermitir ve kavram ok farkl alardan tanmlanmtr. ncelikle eitim kavramnn terminolojik bir aklamasn yapmak konuya giri asndan yerinde olacaktr. Eitim teriminin etimolojisinden yola klrsa bu kavramn zne ulalr. Franszcadaki education terimi educare , karmak, darya koymak, dier anlam ise hayvanlar ya da bitkileri yetitirmek eklindedir. Almancada da eitim kelimesinin karl erziehung tur. Erziehung terimi de ekmek, karmak anlamndadr. Olivier Reboul Eitim Felsefesi adl eserinde kavram aklamak iin eitim ile e anlaml kelimelerden yola kmtr. Bunlar, yetitirmek, retmek ve yetkinletirip olgunlatrmaktr. Yine ayn eserde Reboul eitimi, Herkesin kendisinde tad insan olma yeteneklerini gelitirmek, doutan son gne kadar, her alanda insan olmay renmektir. eklinde ifade etmitir. Platon eitimi, rencide gizli olarak bulunan dorular bilince karmaktr. eklinde tanmlamtr. Buradan yola klrsa ilk olarak, eitim kavramnn aslnda bir insanda var olan ekip karmak olduu sylenebilir. Ancak bu idealist bir yaklamdr ve bilimsellikten uzaktr. Dier yandan, eitim ile retim de birbirinden farkl kavramlardr. Eitim genel, hayatn her alanna dahil bir sretir. nsan yetkinletirip olgunlatrr. Ancak retim ise, yntemleri az ok kurallara balanm, renim ile iliki iinde olan eitimin kapsad daha dar bir sretir. retim ve renim ilikisinde, reticinin, reniciye belli bir meslek, sanat veya i iin gerekli bilgi, beceri ve alkanlklar kazandrmay amalad bir sre vardr. Eitim bu sreci de kapsayan ancak ondan daha geni bir ierie sahip olan, zaman ve mekan ynnden kapsayc bir yetitirme srecidir(3). 34

lkalarda daha ok felsefi ve pedagojik adan aklanmaya allan eitim kavram daha sonradan insanln deneyimledii bir takm savalar ve mcadelelerle toplumsal bir ierik kazanmtr. Yalnzca zihin, akl ve bilin gibi bireyin kendisine ynelik soyut kavramlar zerinden eitimi aklamak yetersiz kalmtr. Eitim felsefesi alannda nemli bir dnr olan filozof John Dewey eitimin toplumsal boyutuna da deinmitir. John Dewey, eitim srecinin, bireyin zihinsel ve entelektel eitimini gerekletirmesi kadar, bireyin iinde yaad evre iin de eitimi gerekletirmesinin gereklilii zerinde durmutur. Dewey, eitimi, yaa bakmakszn bymeyi salayan koullar gerekletirme giriimidir eklinde tanmlamtr. Buna gre, eitim bir sretir ve son bulmaz, birikmi olan deneyimin yeniden yaplanmas olarak srer. Bu ynyle eitim bir yaama hazrlk sreci deil, yaamn kendisidir (4). Aydnlanma dnemi dnrlerinden Jean Jacques Rousseau eitimin grevinin ocuu mutlu ve iyi yapmak olduunu sylemitir. Ona gre, doada iyi olan her ey insann elinde yozlatndan eitim doaya uygun olmaldr. ocuklar, kitaplardan deil, doadan ve deneyimle renmelidir. ocuun gizli potansiyellerini ortaya kartmak iin eitim, geni ve ok ynl olmaldr (5). Yine idealist bir yorum olarak nitelendirilebilecek Froebel ve Herbertin eitimi kavramna ynelik aklamalar, eitimin, ocuun kiiliini gelitirmek, ona erdem kazandrmak olduu ynndedir. Frankena da eitimi bu adan tanmlar; eitim erdemleri oaltma ya da iletme etkinliidir. (6) Genel olarak idealist ve felsefi birer bak as olan yukardaki tanmlar, eitimin siyasi ve toplumsal ynn aklamaktan uzaktr. Oysa eitim, eitim sreci ve sistemi, iinde bulunduu sosyal ve siyasi olaylardan youn biimde etkilenir ve hatta bu koullar dorultusunda ekillenir. Bu nedenle eitimin tanm yaplrken yalnzca bireylerin psikolojik unsurlar deil, toplumun ve siyasann etkisi de ele alnmaldr. rnein, eitim kurumu ekonomi alanndaki deiimlerle belirlenebilir. Nitekim, cumhuriyet dneminde mesleki ve teknik eitime arlk verilmesinin nedeni, yeni devletin ideolojisi olan her alanda olduu gibi ekonomik alanda da bamszlk iin, teknik bilgi ve beceri ile donatlm bireylere duyulan ihtiya olmutur. Bunun yannda eitim, toplumsal yap iinde yer alan kar gruplar ve onlarn ideolojileri ile de ilgilidir ve bu egemen ideoloji dorultusunda tm eitim sistemi ekillenir. Yani eitim yalnzca insanda var olan dorular ortaya karmak, insan erdemli yapmak gibi ilevler stlenmez. rnein, 35

cumhuriyet ilan edildikten sonra, Osmanlnn mmeti yapsndan ulusal devlete geilmesi iin tm eitim sistemi Trklk felsefesi temeline oturtulmu ve btnletirici bir ilev stlenmitir. Yukarda da deinildii gibi eitim sistemi retimden daha geni bir kavramdr. Cumhuriyet devletinde de anlayn topluma benimsetilmi olduu grlmektedir. rnein yalnzca Trk dili ve Trk tarihi konularnn okullarda retilmesi deil, Halkevleri, Millet Mektepleri gibi yaygn eitim kurumlarnda da cumhuriyet fikri benimsetilmi, ulusal bayramlar, ortak elenceler ve sanat yoluyla da cumhuriyet ideolojisi eitsel bir srele insanlara alanmtr. Bu konu ayrntl olarak drdnc blmde Cumhuriyet Devleti ve Eitim balkl paragrafta irdelenmitir. Eitimin sosyal ve siyasal olay ve olgulardan birebir etkilendiini savunan dnrlerden Machiavelli eitimi, eitim, yneticilerin devletin karlarn daha da ileriye gtrmek iin kullandklar bir aratr. eklinde tanmlamtr. Hobbes ve Locke da eitim ile politikann i ie olduunu vurgulamlardr. Onlara gre, eitim, devlet otoritesinin bir ifadesidir ve devletin eitim yolu ile ulamak istedii bir takm amalar vardr (7). Dier yandan eitim insanlar toplumsallatran bir sretir. Eitim, insanlar toplumsallatrarak temel toplumsal yapya uyum salamalarn ve var olan toplumsal ve siyasal dzenin devamlln gerekletirir (8). Kant, kavramn nemini nsanolunun, en gleri arasnda sayabileceimiz iki buluu vardr ki, bunlar da, insanlar ynetme sanat ile onlar eitme sanatdr. eklinde ifade etmitir. Sonu olarak, ok farkl alardan tanmlanmaya elverili olan eitim teriminin ieriinin belirlenmesinde toplumsal ve siyasal koullar da belirleyici rol oynar. nk her eitim sistemi ve sreci, iinde bulunduu toplumsal, siyasal, ve ekonomik koullardan youn biimde etkilenmektedir; hatta onlar tarafndan belirlenmektedir. Toplumlara egemen snflar, kendi deerlerini dayatmak iin, hep kendi eitim sistemlerini yaratmlardr. Server Tanilli de eitimin bu ynn yle ifade etmitir: Ne var ki eitim, eski kuaklarn kendi tpk benzerlerini retmek iin giritikleri abalarn tm aslnda.(9)

36

2.2 ETM HAKKI

Hak ve insan haklar kavramlarna ilikin tartmalar olduka geni, ok boyutlu ve disiplinler aras bir inceleme gerektirdiinden bu balk altnda sz konusu tartmalara girilmeyecektir. Hak ve insan haklar kavramna genel bir alm getirilecek ve eitim hakknn genel, teorik geliim izgisi irdelenecektir. Eitimin bir hak olarak devletlerin Anayasalarnda yer almas ok eskilere dayanmamaktadr. lk olarak Fransz Devriminde kabul gren eitim hakknn gerekliliini, nemini ve ieriini anlamak iin ncelikle hak kavramn aklamak ve insan haklar kavramnn tarih iinde geirdii evreleri incelemek faydal olacaktr. Hak kavramnn hukuki ve ahlaki olmak zere iki boyutu vardr. Her iki anlamda da hak, bir kii, bir kurum veya bir ey zerinde gerekelendirilmi bir iddia veya talebi ifade etmektedir(10). Bylece hak sahibi, dier insanlara ya da kurumlara, kendisine belli bir ekilde davranlmas gerektiini ileri srebilecektir. Hukuki anlamda hak kavram, kiilerin sahip olduu haklara siyasi iktidar tarafndan somut bir koruma getirilmesini salar. Kiinin hakkna uyulmadnda, hakk ihlal edilen kii devletin ngrd yasal yollara bavurarak, hakknn tannmasn talep edebilecektir. nsan haklar kavram ise hak kavramnn zel bir trdr. nsan haklarna nemini veren, onlarn hiyerarik olarak en stn ahlaki hak olmalardr. Bir baka ifade ile insan haklar, devlete ynelik, devletin dzenlemede bulunmas gereken siyasi bir talep olarak ortaya kan ve fakat ierii ahlaki olan haklardr(11). nsan haklar en genel ve bilinen tanmyla, herkesin insan olmasndan dolay doutan sahip olduu, devredilemez ve dokunulamaz haklardr. Jonesa gre(12): nsan Haklar szlemeleri ve Anayasalar, bu anlamdaki haklar insanlara vermez veya onlar bu belgeler yaratmazlar; onlarn yapt, insanlarn zaten sahip olduklar insan haklarn tanmak ve dile getirmektir. Bu nedenle insan haklar kavram en stn ahlaki deer olarak hukukun deiiminde yol gstericidir(13). nsan haklarn doal hukuk bal altnda 17. yyda ilk defa dile getiren ngiliz dnr John Locke olmutur. Ancak dnce dinamik bir sre olduundan bu fikir kendiliinden ortaya kmamtr. lk ada Stoaclarn ve Ortaada Hristiyan Doal Hukukularnn bu dncenin geliiminde etkisi olmutur. Ad geen alardaki dnceyi 17. yydaki dnceden ayran zellik 37

ise, o zamanki dncede insanlarn doutan sahip olduu kabul edilen doal haklarn, iktidara kar ileri srlebilecek birer talep olduu fikrinin gelimemesidir. Modern ada insan haklar konusunda ilk somut adm 1689 ylnda ngiliz Parlamentosu tarafndan yaymlanan Haklar Bildirisidir (Bill of Rights). Bu bildirinin en nemli getirisi adil yarglanmay ve olaan olmayan cezaya arptrlmamay da doal haklarn alanna sokmasdr. ngilterede insan haklar teorisi aslnda 13. yyda kabul edilen Magna Carta Libertatuma dayanr. Daha sonra 1832 ve 1867 yllarnda seim kanunlar ile de seme hakk geniletilmi ve siyasi haklar ve demokrasi ilerleme imkan bulmutur. Tm bu gelimelerle birlikte John Lockeun haklar teorisi Batda byk etki yaratm ve Amerika Ktasnda 1776 ylnda Virginia Bildirgesi kabul edilmitir. Bu bildirge de eit zgrlk ve vazgeilmez haklar kavramlarna dayanmtr. Hemen ardndan 1776 ylnda Thomas Jefferson tarafndan oluturulan Amerikan Bamszlk Bildirisi yaymlanmtr. Amerika Birleik Devletleri, bu bildirilerde yer alan temel haklar 1791 ylnda Anayasaya yaplan bir ek ile anayasallatrmtr. Tm bu gelimelerden etkilenen 1789 Fransz Devrimi sonrasnda da nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi kabul edilmitir. Bu bildirinin dierlerinden fark ilk olarak gvenlik ve baskya kar direnme haklarn da iermesidir. Bunun yannda Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi zgrln tanmn da iermektedir. ngiliz, Amerikan ve Fransz bildirilerinde yer alan doal haklar 1815 ylndan 1930lu yllara kadar yerini uluslarn haklarna brakarak etkilerini greli oranda azaltmlardr. zellikle 19.yyn ortalarna doru gelien pozitivist, faydac ve Marksist grler dorultusunda doal haklar eletirilmeye balanmtr. nsan haklarnn gerek ieriine kavutuu ve anayasallat dnem 20.yydr. zellikle iktisadi ve sosyal haklara anayasada geni olarak yer veren anayasa, 1919 Weimar Anayasasdr ve bu anayasa I. Dnya Sava sonrasnda yaplan birok anayasaya da rnek olmutur. II. Dnya Savandan sonra baskc rejimlere duyulan tepkilerin artmasyla birlikte insan haklar dncesi yeniden glenmitir. Sonuta Birlemi Milletler Genel Kurulunda 10 Aralk 1948 ylnda nsan Haklar Evrensel Bildirisi kabul edilmi ve bu bildiri olduka geni bir haklar listesine yer vermitir. Bu bildiriye hukuki balayclk kazandrmak iin de birok uluslararas szleme oluturulmu ve dnyann farkl blgelerinde eitli szlemeler kabul edilmitir(14).

38

Eitim hakkn ak bir ekilde ilk defa ortaya koyan Fransz dnr Robespierre olmutur. Dnr, 1793 ylnda oluturduu nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde aka eitim ve toplumsal korunma hakkn kaleme almtr. Fransz Devriminden nce, eitimden yalnzca soylular, aristokratlar gibi ayrcalkl kesimler yararlanmaktayd. zellikle devrimin dnsel temelini hazrlayan dnrler, zgrlk, eitlik, kardelik dnceleri altnda, insanlarn doutan sahip olduklar baz temel haklardan sz etmi ve eitim hakkn da bu haklardan bir tanesi olarak kabul etmilerdir. Bu tartmalar erevesinde de Herkes iin iyi ilkokul lazmdr. Bu okula fakir veya zengin, asil veya deil, kimin ocuu olduuna baklmakszn herkes devam edebilmelidir. dncesi belirmitir. Fransz Devriminde eitim olgusuna, zgrlk ve eitlik lksnn hem arac hem de amac olarak baklmtr. Daha sonra Fransz Devriminin nemli dnrlerinden Condorcet, eitim ve okullar devletletirme sorunu zerine bir rapor oluturmu ve bu rapor ile eitim hakk Her insana gereken bilginin, genel retimle parasz olarak salanmas devletin grevidir. eklinde anayasada yerini alarak anayasal bir gvenceye kavumutur. 1917 Ekim Sosyalist Devrimi ile de eitim hakk anayasal ve yasal dayanaklarnn yannda siyasal dayanaa da kavumutur. Ekim Devrimi sonrasnda, eitim olanaklar her dzeyde toplumun btnne bir hak olarak salanmtr. Eitimin devlet eliyle yaygnlatrlmas ise uluslama srecinde grlmtr. Ulus devletlerin kalknma ve byme stratejileri, eitimin ve retimin kamusal bir grev olarak devlet eliyle yrtlmesi sonucunu dourmutur(15). Fransz Devriminin eitime kamusal bir ierik katmasndan sonra, 1948 tarihli nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 26. maddesinde de kaleme alnmtr. Bu madde, her insann eitime hakk olduunu belirler; eitim hakkn yalnzca ocuklar iin deil yetikinler iin de tanr. Eitim hakk daha sonra 1966 ylnda kabul edilen Birlemi Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinde de yerini almtr. Eitim hakk anayasalarda da sosyal ve kltrel haklar blmlerinde bulunur. Ekonomik, sosyal ve kltrel haklar, genellikle uygulanmas mutlak olmayan, yerine getirilmemesi halinde dava konusu yaplamayan, ancak imkanlarn el verdii lde ve zamanla gerekletirilmesi ngrlen ikinci snf haklar olarak nitelendirilir(16). Bu belgelerden sonra eitim hakknn yer ald dier uluslararas belge, 20 Kasm 1959 tarihli Birlemi Milletler ocuk Haklar Bildirisidir. Ad geen bildiri ile ocua verilen haklardan 39

bir tanesi de eitim hakkdr. II. Dnya Savann ykc sonularndan sonra Avrupann ilk siyasal oluumu olan Avrupa Konseyi oluturulmu ve konseyin en nemli amac, insan haklarnn ve temel zgrlklerinin gelitirilmesi ve korunmas olmutur. Bu balamda oluturulan Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 1 Nolu Protokolnde eitim ve renim hakk yerini almtr(17). Ad geen szlemelerdeki madde metinleri u ekildedir: a) 10 Aralk 1948 tarihli nsan haklar Evrensel Beyannamesi; madde 26: 1. Herkes, eitim hakkna sahiptir. Eitim, en azndan ilk ve temel eitim aamasnda paraszdr. lkretim zorunludur. Teknik ve mesleksel eitim herkese aktr. Yksek retim, yeteneklerine gre herkese tam bir eitlikle ak olmaldr. 2. Eitim insan kiiliini tam gelitirmeye ve insan haklaryla temel zgrlklere saygy glendirmeye ynelik olmaldr. Eitim, btn uluslar, rklar ve dinsel topluluklar arasnda anlay, hogr ve dostluu zendirmeli ve Birlemi Milletlerin bar koruma yolundaki almalarn gelitirmelidir. 3. Ana, babalar, ocuklarna verilecek eitimi semede ncelikle hak sabihidir. b) nsan Haklarn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szlemeye Ek Protokol; madde 2: Kimse tahsil etmek hakkndan mahrum edilemez. Devlet, eitim ve retim sahasnda deruhte edecei vazifelerin ifasnda, ebeveynin bu eitim ve retimi kendi dini ve felsefi akidlerine gre temin etmek hakkna riayet edecektir. c) Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi; madde 13: 1. Bu Szlemeye Taraf Devletler, herkese eitim hakk tanr. Eitimin insan kiiliinin ve onur duygusunun tam gelimesine ynelik olmasn ve insan haklar ve temel zgrlklere olan saygy glendirmesini salar. Ayrca eitimin herkesin zgr bir topluma etkin olarak katlmasna olanak saladn, tm uluslararasnda olduu gibi, rksal, etnik ve dinsel gruplar arasnda anlay, hogr ve dostluu gelitirdiini ve Birlemi Milletlerin bar koruma etkinliklerini zendirdiini de kabul eder. 2. Bu Szlemeye Taraf Devletler bu hakk tam olarak gerekletirmek amacyla; a- lkretimin zorunlu olmasn ve herkese cretsiz salanmasn;

40

b- Orta retimin, teknik ve mesleksel eitim dahil, eitli biimlerinin, her nlem alnarak, zellikle cretsiz eitimin giderek yaygnlatrlmas yoluyla herkese ak ve herkese grlebilir olmasn; c- Yksek renimin, her uygun yolla ve zellikle cretsiz eitimin giderek yaygnlatrlmasyla herkese becerisine gre eit olarak almasn; d- lk renimini tamamlayamam ya da hi grmemi kiiler iin temel eitimin olabildiince zendirilmesi ya da glendirilmesini; e- Her dzeyde, bir okul sisteminin gelitirilmesini, yeterli bir burs sisteminin kurulmasn ve eitim personelinin maddi koullarnn giderek iyiletirilmesini; kabul eder. 3. Bu Szlemeye Taraf Devletler, ana babalarn ya da -kimi durumlarda- yasal vasilerin, Devlet tarafndan kurulanlarn dnda Devlete konmu ya da onanm belli eitim llerine uyan okullar seme zgrlklerine sayg gstermeyi ve ocuklarnn kendi inanlar dorultusunda ahlak ve din eitimi grmelerini salamay stlenir. 4. Bu maddenin hibir hkm, her durumda bu maddenin 1. fkrasnda ne srlen ilkelerin gzetilmesi ve verilen eitimin Devlet tarafndan konacak belli llere uygun dmesi kouluyla, birey ve kurulularn eitim kurumlar kurma ve ynetme zgrln zedeleyici biimde yorumlanamaz(18). Eitim hakk hak kategorilerinden ekonomik, sosyal ve kltrel haklar grubunda yer almaktadr. Bu grupta yer alan haklar her bakmdan ayn zellii gstermese de her birinin gereklemesi devletin pozitif bir faaliyetini gerektirir. zellikle Avrupa nsan Haklar Szlemesinde eitim hakk, devlete, eitim ve retim alannda stlendii grevlerini, ebeveynin dini ve felsefi inanlarna uygun olarak yerine getirme ykml yklemektedir. Sz konusu szlemenin 1nolu Protokolnn 2. maddesinde yer alan eitim hakk, zel okullarn varln gvence altna almamakta ve yksek retimi kapsamamaktadr. Ancak, 2. maddenin ilk cmlesi kiilere pozitif bir hak vermektedir. Bu maddeye gre, devlet, belli tr ve dzeyde eitim kurumlar oluturmak ve herkese bu kurumlarda eitim imkan salamak ykmll yklemektedir. Ancak, ad geen madde, kimsenin belli bir zamanda var olan resmi eitim kurumlarna girme hakkndan yoksun braklamayacan gvence altna almaktadr(19). Anayurta gre, szlemenin taraf olan devletler eitim-retim programlarn belirleme ve yrtme konusunda takdir hakkna sahiptirler. Ancak, devletler, belirli bir dinin ve felsefenin 41

alanmasn salamak amacn gdemezler. Eitimin, oulcu, objektif ve aklc olmasn salamakla ykmldrler. Eitim hakknn zn ihlal etmemek kayd ile, eitim ve retim dzenini, sresini ve ieriini de belirleyebilirler(20). Eitim hakknn ieriinin ne olduu, eitimin neden temel bir insan hakk olduu, eitim olgusunun altnda yatan dnce ile aklanabilir. Eitim, insann kiiliinin tm ynleri ile gelimesinde ok nemli bir faktr ve insanlarn kendilerini gelitirmeleri ve zgrlemeleri ile dorudan ilgili bir sretir. Bununla birlikte dier temel haklarn da n kouludur. nk ancak eitim yolu ile bir insan haklarnn ve zgrlklerinin, iinde bulunduu ortamn farkna varabilir. Eitimin temel bir insan hakk olmas, kamusal bir sorumluluk gerektirir. Bir baka anlatm ile devletler, herhangi bir ayrm gzletmeksizin herkese nitelikli eitimi parasz olarak sunmakla ykmldr. te yandan eitimi bir gereksinim olarak deil bir hak olarak ele almak da ok nemlidir. nk, eitimin bir hak olarak kabul edilmesi devletlere belli sorumluluklar yklerken, gereksinim olarak alglanmas bu sorumluluu ailelere ve bireylere yklemektedir(21). Eitim hakknn devlete ykmllk getirmesi gerektiini ieren en nemli belge, 6-10 Eyll 1988 tarihli, Yksekretim Kurumlarnn zerklii ve Akademik zerklik zerine Lima Bildirgesidir. Bu bildirgenin getirdii en nemli yenilik, eitim hakknn salanmasna ilikin kaynan ayrlmas sorumluluunu devletlere yklemesi ve zgrlk, eitliki bir ierik ngrmesidir. Bildiri eitimi, olumlu toplumsal deiimin arac olarak ele alm ve statkonun deitirilmesine katkda bulunan en nemli g olduunu belirtmitir. Eitim hakknn yaama geirilmesinin bir art kamu finansman, dier bir art da, eitimin ieriinin bilimsel, demokratik, laik nitelikli olmas ve insanlarn kendi dil ve kltrlerini gelitirmelerini salayacak bir yntemin izlenmesidir. Eer bu koullar gereklemezse, eitim bir hak olmaktan kp devleecektir. Altunyaya gre eitim hakknn yaam bulabilmesi iin yerine getirilmesi gereken asgari koullar unlardr: 1. Herkesi kapsamaldr. 2. Yaam boyu ulalabilmelidir. 3. rgn eitim yeterli srede verilmelidir. 4. lkece kamu grevi olarak, parasz sunulmaldr. 5. erii ada, yaamsal ve bilimsel olmaldr. 6. zgr, demokratik ve katlmc bir ortamda kullanlabilmelidir. 42

7. Ortak genel kltr kazandrma yannda, ilgi ve yeteneklere gre eitlendirilmi olmaldr. 8. Resmi dil yannda istenilen baka dillerde de yaplabilmelidir. 9. Uzman ellerde ve iyi yetitirilmi retmenlerce gerekletirilmelidir(22).

2.3 ETM ZGRL

zgrlk kavram tek boyutlu deildir. Kavramn anlamlandrlmas iin onu adalet, eitlik, hak gibi birok kavram ile btnletirmek gerekmektedir. Hak, gerekelendirilmi bir talebe karlk gelir. Bu talep toplumsal bir talep de olabilir. Hak kavram, toplumsal bir talebi ve bu talebi karlayacak toplumsal bir sorumluluu ierir ve insanlarn eit olduu koullarda yaam bulabilir(23). Adalet kavram da ok ynldr ve ancak eitlik, zgrlk, nesafet, yarar, direnme gibi grnmleriyle aklanabilir. Bu grnmlerden zellikle zgrlk kavram, adaletin hem zel bir grnmdr hem de balca gerekleme kouludur(24). nsanlk tarihindeki en kanl dnemler hep zgrl elde etmek iin yaanmtr. Bununla birlikte zgrlk, hem i barn, hem kresel barn, hem de insan haklarnn korunmasnn temel deeridir. zgrlk, kiinin kendisini hem maddi hem de manevi anlamda var etmesinin aralarn bulmasn ve gelitirmesini mmkn klar. zgrlk olmadan gerek anlamda bar ve dayanma da hayat bulamaz(25). zgrl Fransz dnrlerinden Montesquieu, yasalarn dahilinde her eyi yapmak olarak tanmlamtr. Yine en bilinen tanmyla zgrlk, bakalarnn hakkna zarar vermeden her eyi yapabilmek olarak ifade edilmektedir. Ancak een, zgrln ne olduunu sylemeden nce ne olmadn sylemenin gereklilii zerinde durmutur. zgrlk, insann tm koullardan, evreden bamsz olarak, her eyi seip seemeyecei sansna dayanan bamsz bir istem deildir. zgrlk, ancak toplumda birlikte yaayan insanlarn en yksek mutluluu iin sz konusu olabilir. Bir toplumun mutlu olabilmesi iin, bireylerin de zgr olmas gerekmektedir. Bu nedenle zgrlk aslnda hem bir ara ve nihayetinde de bir ama olmaktadr(26). Yasalar zgrl, herkesin zgrln eit dzeyde ele alarak dzenler. Bylelikle zgrlkler yasalar yoluyla hem snrlanr hem de gvence altna alnr. Burada zgrln yasal ve yasa d iki boyutu bulunmaktadr. Bir zgrlk yasa 43

ile snrlanrken aslnda eitli tehlikelere kar da gvence altna alnm olmaktadr. Yasa d zgrlk kavramnda ise, zgrlk doal bir olgudur ve hukuk ile kar karya gelmektedir. zgrln ortaya kmasn salayan ey aslnda bask hali olmutur. Baskya kar zgrlk bir dereceye kadar beraberinde mutluluu ve adaleti getirir; ancak, beraberinde anariyi getiren zgrlk mutluluu ve adaleti de ortadan kaldrr(27). nk zgrln snrsz olmas bir zaman sonra zgrlkleri yok etme zgrln de beraberinde getirerek sistemi kendini tekrar eden bir sarmala dntrecektir. te bu nedenle zgrlk genel mutluluk ya da bir zgrln dier zgrlkleri yok etmemesi iin yasalar tarafndan snrlandrlr. Hukuk, adalet ve zgrle baldr. zgrlk insann znde olan bir olgu olduu iin, hukuk, adalet ve zgrln kendisi insandan geldii iin devlete den hukuku biimlendirdii gibi zgrl de biimlendirmektir(28). Bu aklamalarn altnda eitim zgrln ele almak daha doru olacaktr. Eitim zgrl denilince akla ilk olarak, herkesin istedii eitimi, istedii ekilde alma zgrl gelmektedir. Devlet de kiilere, onlarn taleplerini karlayacak ortam salamakla, kiilerin istedii eitimi, istedikleri ekilde almalarna mdahale etmemekle ykmldr. Ancak yukarda zgrlk kavram irdelenirken nihayetinde ancak hukukun dzenledii zgrlkler salkl bir ekilde hayata geebilir. Adalet, zgrlk ve eitlik gibi kavramlar hep birbirinin sonucu, ya da birbirinin koulu olarak ok boyutlu grnme sahiptirler. Devletin varl, onun hem kendisini snrlamak iin, hem de toplumsal yaamn mutlu bir ekilde devamll iin getirdii hukuk dzeninin varlna baldr. Bu balamda, tamamen insana ynelik ve temel bir insan hakk olan eitimin, eitim zgrl erevesinde ele alnrken devletin hukukuna kar gelmeyecek ekilde ele alnmas gerekir. Aksi takdirde kaos ortam meydana gelecektir. nsan hakk kavram yukarda incelenirken, insann srf insan olmasndan dolay sahip olduu, devredilemez, dokunulamaz ve vazgeilemez haklar olarak nitelendirilmiti. Eitim de insana ilikin olmasndan dolay temel bir insan hakkdr. Ancak, birok belgede belirtildii gibi sosyal haklar kategorisinden olan eitim hakknn kapsam ve nitelii zorunlu olarak lkeden lkeye ve iinde bulunulan sosyo-ekonomik konjonktre gre deimektedir. Eitimin bizzat kendisinin ok boyutlu bir olgu ve sre olmas ve eitim srecinde eitilen, eiten karlkl ilikisinin olmas, sorunu, ok boyutlu hale getirerek, eitim zgrlnn salt bir klasik haklar ve zgrlklerdeki gibi 44

evrensel boyutta ele alnmasn gletirmektedir. Devletlerin amac, eitim hakkn herkese ve eit ekilde, uluslararas szlemelerde ele alnd biimde, eitim olgusundan beklenen amalar gerekletirecek ekilde, eitimin felsefik ideallerinin bireylerin zerinde oluturabilecek ve onlarn kiiliklerini ideal ekilde oluturabilmelerine imkan verecek ekilde imkanlar yaratmas ve oulcu, demokratik ierikli bir eitim verilmesi olmaldr. Eitim zgrl bu ekilde ele alnrsa, amalanan dnya barna doru yola klabilir. Burada zellikle frsat, ans, ayrcalk gibi kavramlarn zgrlkle ve hak ile olan farkna da deinmek yerinde olacaktr. Ad geen kavramlar beraberinde eitsizlik getirir. Frsatn olduu yerde zgrlkten, eitlikten ve haktan sz edilemez. nk frsat, bakalarndan ve toplumdan farkl ve ayrcalkl sonulara ulama vaadidir(29). te eitim zgrl de ancak eitlik erevesinde deerlendirildiinde adaletli sonular dourabilecektir. Eitim, belli bir retinin toplumun insanlarna alanmas biiminde deil, insann kendisini gelitirmesini ve bununla iinde yaad ve kendisini bal hissettii ulusa faydal olabilecek, kendisini ve toplumu ileriye gtrebilecek, evresinin farknda olmasn salayacak, duyarll kazandracak nitelikte olmaldr. Eer, eitim zgrl ideolojilerden ayrtrlmazsa, devletin insanlara salayaca, herkesin istedii ekilde eitim almas zgrl, bir sre sonra devletin varlk nedeni ile eliecek ve toplumun bireyleri birbirinden kopuk ve ilgisiz dnce sistemine sahip kuaklar haline gelecektir. Bu durum da bir sre sonra devletin kendi varlk nedeniyle elimesine yol aacak ve bir sistemsizlik halini beraberinde getirecektir. 2.4 ETM VE DEOLOJ

Sosyal gereklikten ayr olarak ele alnamayacak olan eitim, toplumsal ve siyasal sistemin gerekli ve meru sayd ideolojik yaplar, insan gc gibi eleri yeniden reten bir kurumdur (30). deoloji, siyasal ya da toplumsal bir reti ile davranlara yn veren politik, hukuksal, bilimsel, felsefi,dini ve estetik bir dnceler btndr. deoloji kavram ilk olarak 1796 ylnda Fransz Devrimi srasnda Destutt de Tracy tarafndan kullanlmtr. Maurice Duverger de ideolojiyi dnce ve inan sistemleri olarak tanmlamtr (31).

45

Merulatrma, siyasal iktidarn; ideoloji de merulatrmann aracdr. Merulatrma ile ideoloji i iedir; merulatrlan ideolojidir ve belli bir deer, bilgi, inan, tutum ya da davran tarznn merulatrlmas iin de ideoloji gerekli bir edir. Eitim kurumlar meruiyet srecine dorudan katlr. Michael W. Applea gre; okullar, ekonomik ve toplumsal oluumlar ve ideolojileri merulatrrken iinde yer aldklar sistemin de temel dayanaklarndan birisi olarak nemli bir ilev grm olur. Ders kitaplar, mfredat ve hatta retmenler eitimde ideolojinin merulatrlmas asndan en nemli aralardr (32). Hatta ideolojiyi merulatrma sreci yalnzca okul vb. yolu ile deil toplumsal hayata egemen olan yaay biimleri ile de gerekletirilmektedir. rnein Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra toplumsal hayatta gerekletirilen dnm devrimin ideolojisinin merulatrlmasdr. Bir baka anlatmla, ulusu, ada ve bamsz bir devlet iin, bu deerlerin benimsetilmesi toplumsal yaamn her alannda ( elenceler, mzik, resim, sivil toplum kavram ve faaliyetleri, vb.) kendisini gstermitir. Eitimin ne olduu ve nasl olmas gerektii, egemen ideoloji dorultusunda biimlendirilmitir. Bu da eitim ile ideolojiyi birbirinden ayrlmaz bir btn haline getirmektedir. Vurgulanacak olursa; her toplum, her devlet, eitimi, kendi varln srdrebilecei temel kurumlardan birisi olarak grr. Devletler, eitimden yararlanarak ulusal btnlemeyi salamaya alrlar. Bu btnletirici yaklam zellikle Fransz Devrimi sonrasnda ortaya kan modern ulus devleti kavram ile uygulamaya konulabilmitir. Fransz Devriminde egemen ideoloji olarak ortaya kan milliyetilik ve yurttalk kavramlar ncelikli olarak eitim kurumlarnda kendisini gstermi ve toplumsal yaama aktarlabilmitir. Eitim ile iktidar ilikisini irdelemeden nce, eitimin ve ilevinin ne olduuna ilikin aklamalarda bulunan iki temel dnce akmna yer vermek yerinde olacaktr. Bunlardan ilki ilevselci paradigma, dier ise atmac paradigmadr. 2.4.1 levselci Paradigma levselci yaklam esas olarak, bir toplumsal kurumun gerekletirdii toplumsal ilevi aratrr. Bir baka ifade ile, toplumsal birliin korunup srdrlebilmesi ve gelitirilebilmesinde toplumsal kurumlarn oynayaca roller 46

aratrlr (33). levselci yaklamda eitime, bir toplumsal kurumun srdrlp gelitirilmesinde eitimin rolnn ne olduu irdelenerek bir anlam ve ierik yklenmitir. Bu paragraf altnda ilevselci yaklamn iki nemli dnr Durkheim ve Parsonsun grlerine yer verilecektir.

2.4.1.1 Durkheim

Toplumsal dzen nasl korunup gelitirilecek ve devamll nasl salanacaktr? Durkheima gre gemile imdiyi birbirine balayan bir ortak bilin vardr. Bu ortak bilin, kltr kavram gibi toplumsalln devamn salamaktadr ve tinsel bir edir. levselci paradigmada varolan toplumsal deerlerin korunmas ve srdrlmesi eitimin bu yapy yeniden retme biiminde ele almasyla gerekleir(34). Bir baka anlatm ile, eitim toplumsal yapnn devam edebilmesi iin var olan ortak bilincin yeni kuaklara aktarlmas eklinde bir ilev stlenmektedir. Durkheim, toplumun varln srdrebilmesi iin tm bireylerin bir ortak deerler setini paylamas gerektiini vurgulamtr. Eer toplumun yeleri benzer temel deerleri, ilkeleri paylamazsa atma ve kaos doacaktr. Eitimin ilevi de bu temel deerleri iletmektir. Eitim, ocuun gereksindii norm ve deerleri aktarmal, toplumun srekliliini salamak iin gerekli oydamay kurmaldr (35). Bylece eitim kurumlar toplumun gereksinim durduu insan modelini yetitirmi olacaktr. Eitim, toplumda devamllk iin ihtiya duyulan trdelii salayacaktr. Durkheima gre, her toplum hem fiziksel hem ahlaksal adan belirli bir insan idealini oluturmaya alr ve bu ideal tm yurttalar iin ayndr. Eitimin ortak noktas da bu idealdir. Durkheim iin eitimin asl ilevi, bireylerin gizli g ve yeteneklerini kendi karlar iin gelitirmek deil, bu yetenek ve gizli gleri toplumsal gereksinime gre gelitirmektir. Dolaysyla eitim kurumu toplumsal gereksinimlerin etkisi altndadr (36). Durkheim, eitime, toplumdaki trdeliin ve dzenin salanmas grevini yklemitir. Buna gre de eitim sistemleri ve eitimin ierii bu dorultuda oluacaktr.

47

2.4.1.2 Parsons

Parsons da ilevselci paradigmann en nemli temsilcilerinden bir tanesidir. Parsonsa gre, toplumlarn iinde farkl deer yarglarna ve kltrlere sahip insan gruplar olabilir. te byle bir yapda eitimin ilevi birletirici bir merkez olarak ortaya kmaktadr. Bir baka anlatmla toplumsal sistemler btnlemeyi ancak bir takm alt-sistemler araclyla gerekletirebilmektedir. te eitim de bu btnlemeyi salayan, farkl deer yarglarn uyumlatran bir alt sistemdir (37). Parsonsa gre, toplumsal sistem karlardan ayr olarak deerler etrafnda merkezileir ve rgtlenir. Parsonsda iselletirme n plandadr. Bireylerin toplumun devamlln salamaya ynelik etkisi ancak onlarn gerekli olan toplumsal amalar iselletirmesiyle mmkn olabilecektir. Eitim, bireyleri, toplumu belirli bir denge durumunda srdrmek iin uygun davranmalarn salamann ve bu ynde gdlemenin bir arac olmaktadr(38). Toplumdaki farkl deerleri, ne srlen farkl ideolojileri, ortak deerler sahasnda eritmeyi amalayan eitimin hayati ilevi vardr. lk olarak eitim, sanayi iin gerekli insan gc kaynaklarn gelitirmenin aracdr. Eitimin ikinci ilevi, karmak iler iin en yetenekli bireyleri seme ve gerekli ilere tayin etmektir. Son olarak da, eitim, toplumun merkezi deerlerini yeni kuaklara aktararak toplumun tutunumunun salanmasna katkda bulunmaktadr. Bylece eitim, toplumun temel deerleri zerinde bir oydamann salanmas ilevini gerekletirir (39). levselci paradigma eitli eletirilere maruz kalmtr. lki, eitimi toplumsal yap ve iktidar ilikilerinden soyutlayarak ele ald ynndedir. te yandan, ilevselcilik toplumun dzenli ileme varsaymndan hareket ederek, toplumsal deiimden ok toplumsal yap zerinde odaklaarak tutucu bir tavr sergilemitir. levselci yaklam, toplumsal deimeleri gz nnde bulundurmamtr. Bu yaklam iinde ifade edilen birlik, istikrar, denge ve uyum, deiimin nn kapatmaktadr (40). Maurice Duverger de ilevselci paradigmada toplumsal btnlemenin eksik, dengenin dayanksz ve ahengin yzeysel kalacan vurgulamtr (41). levselci paradigmada eitim, toplumun oluturulmasna hizmet eden ara olarak grlr. Sistem iyimser ve liberal bir yaklam ierisindedir. Oysa, 48

yaplan bir ok aratrma, eitim kurumlarndaki eitsizliin okul d etmenlerden kaynaklandn gstermitir; ve bu eitsizlik eitim reformlar ile zlememektedir (42). 1960larda zellikle niversitelerde kan olaylarla birlikte olduka yeni bir kuak yetimeye balam ve toplumsal snf, rk, uluslararasnda keskin elikiler yaanmtr. Ktmserlik gitgide iyimserliin yerini almtr. Eitim kurumlarnn bu eitsizlikleri ortadan kaldramad grlm ve toplumsal deiim ilevselci paradigmann geersizliini ortaya koymutur (43).

2.4.2 atmac Paradigma

atmac paradigmada eitim ile toplum arasnda sk bir iliki vardr. Ancak buradaki eitim-toplum ilikisi daha ok okullar ile toplumdaki sekinlerin istekleri arasndaki balant dorultusundadr. atmac paradigmay ilevselci paradigmadan ayran en nemli zellik, toplumun farkl gruplardan olutuunu ve bu farkl gruplar arasnda farkl kar atmalarnn varln kabul etmeleridir. Onlara gre, atma toplumsal deiimlerin itici gcdr. atmac paradigmay savunan dnrler Maxn ve Weberin dncelerinden yola ktklarndan bu paradigmada Marx ve Weberci olarak adlandrlan iki yaklam vardr. Ancak genel olarak atmac paradigmada eitimin ilevi, toplumda var olan eitsizlikleri pekitirmek ve siyasal iktidar elinde bulunduranlarn karlarna ynelik olarak var olan dzenin devamlln salamaktr. rnein atmac yaklama gre, kapitalist bir sistemde eitimin ilevleri u ekilde olmaktadr: - toplumsal snf hatlar boyunca toplumsal statlerin korunmas, - mevcut altyapyla uyumlu olan kltrel normlarn, tutumlarn ve deerlerin iletilmesi ve korunmas, - kapitalist ilerlemeyi salayacak yeni teknolojileri gelitirebilecek teknokratik bir katmann yetitirilmesi, - karmak, yabanclam i evrelerinde uygun rol edimi kazanabilecek eitilmi bir igcnn yetitirilmesi.(44)

2.4.2.1 Marksist atmac Yaklam

atmac paradigma, toplumsal yap ile bu yap ierisindeki eitim sistemi arasndaki diyalektik ilikiyi vurgulamtr. Christopher J. Hurn de okullarn 49

siyasal iktidarn karlarna yarayan, varolan eitsizlikleri pekitiren ve bu dzenin benimsenmesini destekleyen tutumlar reten kurumlar olarak tanmlamtr. Hurne gre, okullarn ak ilevi bilisel becerilerin retimi olurken, asl gizli ilevi uygun tutum ve deerleri reterek var olan toplumsal dzeni koruyup srdrmektir (45). Marksist atmaclar, retim aralarna sahip olan burjuvazi ve emeini satarak geinen proleterya olmak zere iki snf belirlemi ve eitimin egemen snfn ideolojisini aktaran ve bu ideolojiyi gelitiren bir ilevi olduunu ne srmlerdir. Burada zellikle Althusserin okul ile ilgili syledikleri nemlidir: Okul, tm toplumsal snflarn ocuklarn anaokulundan balayarak alr ve anaokulundan balayarak, yeni veya eski yntemlerle, yllar boyunca, ocuun etkilere en ak olduu ada, aile DAs(Devletin deolojik Aygtlar: Din, aile,hukuk, siyasa, sendika, kitle iletiim aralar, kltrden olumutur.)ve retimsel DA arasnda skm olduu yllar boyunca, egemen ideolojiyle kaplanm becerileri (Franszca, hesap,doa tarihi, bilimler, edebiyat) ya da sadece katksz egemen ideolojiyi (ahlak, felsefe, yurttalk eitimi) tekrarlaya tekrarlaya ocuklarn kafasna yerletirir. On altnc yla doru bir yerde, dev bir ocuk kitlesi retimin iine der: Bunlar iiler ve kk kyllerdir. renim grebilecek genliin bir baka blm yoluna devam eder: Ve zar zor ksa bir yol daha aldktan sonra bir kyya yklr ve kk ve orta teknisyenler, beyaz yakal iiler, kk ve orta devlet memurlar, her trl kk burjuva tabakalar oluturur. Son bir blm zirveye ular, ya aydnlara zg yar isizlie dmek ya da kolektif emekilerin aydnlar dnda, smr grevlileri (kapitalistler, iletmeciler), bask grevlileri (askerler,polisler, siyaset adamlar, yneticiler, vb.) ve profesyonel ideologlar(ou inanm laik kimselerden her trl papaz) salamak zere ilev grr.(46) Althusser, eitimin ileyiini ekonomik altyapya balar. Ona gre okul, renciye, ynetici ideolojiye boyun emelerini salayacak bir ok beceri kazandrmaktadr. Eitim sistemi, kapitalist snfn hegemonyasnn byk lde bir yansmas olan iblmnn yeniden retilmesinde ok nemli bir edir. Bu eitim sistemi kapitalist snfn karlarna elverili olan bir eitsizlik sistemini yeniden retmede snfsal atmann bir arenasna dnr (47). Marks paradigmada, Bourdiev; okullarn aktard bilgilerle egemen snfn kar ve deerlerini merulatrdn, muhalif gruplar iin nemli olan bilgi 50

trlerini (aznlk, ii snf, vb.) arka plana ittiini ifade etmitir. Bu balamda Bourdievin grleri nem arz etmektedir. Eitim, eitsiz ve snfl bir toplumu srdrmeye ve merulatrmaya alr; eitim, dnce ve bilgi aktaran bir sistem olmak konusunda baarszdr; baz ocuklar dierlerine gre okulda neden daha ok baarldr? nk, egemen snf kkenli aileler ocuklarna okulda baarl olmalarn salayacak kltrel sermayeyi nceden verirler. Eitim kurumlarndaki kltr, egemen snfn kltrne benzer. Eitimin zerkliine dardan mdahale edilir nk eitim, egemen snflarn iktidar ve kltrn merulatrr (48).

2.4.2.2 Weberci atmac Yaklam

Webere gre atmac paradigmann aksine toplumda temel birim olarak toplumsal snflar deil, belirli stat gruplar vardr. Bu stat gruplar arasnda g, saygnlk ve zenginlik mcadelesi yaanr. Stat gruplarnda gruplamann temelini oluturan kaynak vardr. Bunlar; ekonomik durum, iktidar konumu ve kltrdr(49). Weberci paradigmada yer alan Randall Collins de okullarn asl ilevinin belirli stat gruplarn retmek olduunu vurgulayarak, eitimin stat gruplarn desteklemeye ve pekitirmeye hizmet ettiini sylemitir(50). Eitim yolu ile belirli stat gruplar ykseltilirken dierleri dlanmaktadr. Buraya kadar olan blmde eitimin nemi ve devletle olan ideolojik ba vurgulanmtr. Her devlet, devamlln salamak iin eitim gcn elinde skca tutmu, iktidarlar ise kendi ideolojileri dorultusunda eitimin ynn ve ieriini belirleme yoluna gitmilerdir. Bu balamda dnyadan arpc rnekler vermek yerinde olacaktr. Kemal nal, meru bilgi kavramndan sz ederek bu ilikinin kilitlendii nokta olarak, devletin ieriini belirledii mfredatn ve ders kitaplarnn nemini vurgulamtr (51). Japonyada ders kitaplarnda milliyeti bir bak asnn sonucu olarak, kitaplardan yabanc byk insanlarn isimleri kartlmtr. Baz Japon ders kitaplarnda in ve Kore istila ve igali gayet ak biimde ve stnlk duygusuyla anlatlmtr. ABDde II. Dnya Sava sonras yazlan tarih ders kitaplarnda souk sava ideolojisi merulatrlmaya allm, souk savan dorudan nedeni olarak SSCB gsterilmitir. SSCB nin saldrgan olduu, tm dnyaya komnizmi 51

yaymak istedii, buna karn ABDnin zgrl ve bar tm dnyada korumak iin mcadele ettii ve zgrln gnll koruyucusu olduu anlatlmtr. Ayrca SSCBnin dnyann dengesini bozduu, bu yzden ABDnin buna kar kt belirtilmitir. Nazi Almanyasnda da askeri baarlar, kahramanl, ulusuluu ycelten ders kitaplar militarist bir tonda yazlmtr. Gnmzde de Alman ders kitaplar dier lkeleri hep sava, fetih, hesaplama balamnda ele almakta ve olaylar tek yanl olarak deerlendirmektedir. Bu kitaplarda rnein Trkler ya Avrupay tehdit eden kiiler ya da aresiz yaratklar olarak gsterilmektedir (52). Grld gibi, kitaplarda yer alan bilgiler bilimsel olmaktan ok kendi ulusunu yceltip, dier uluslar yeren ieriktedir. Bir baka ifade ile devletler, yeni kuaklar tamamen kendi istedii ynde eitecek gce sahiptir ve bu gc sonuna kadar kullanmaktadrlar. 2.5 ETM VE KTDAR

Eitim toplumsal yap ierisinde yer alan temel (ana) kurumlarda bir tanesidir. Toplumsal yap ierisinde yer aldndan, bu yapdaki dier kurumlarla iliki iinde olmas da kanlmazdr. rnein, siyasal partiler, parlamento, hkmet ve hatta sivil toplum rgtleri. Eitim sreci bu oluumlarn etkisi altnda kalabilir ya da yetitirdii insanlarla bu oluumlarda yer alan insan gcnn niteliini deitirebilir. Eitimin tanmnda bahsedilen insan olmay renmek , rencide gizli olarak bulunan dorular bilince karmak gibi ifadeler eitime felsefi ve toplumsal gereklikten ve olgulardan kopuk, soyut birer anlam kazandrmaktadr. Ancak, her toplumda karlalan toplumsal deime, siyasal devrimler, bilimsel ve teknolojik gelimeler, snfsal mcadeleler, askeri darbeler eitimi dorudan etkilemektedir. Her devlet, var olan politik, ideolojik grn yeni kuaklara aktarmaya ve benimsetmeye ynelir. Resmi ideolojinin yeni kuaklara aktarlmasn da ifade eden eitim, devletin kendi hedeflerini -rnein, laik devlet, toplumsal adalet, parlamenter sistem- her yurttaa kazandrmak iin devreye sokulan bir ara (kurum) olur. Althussere gre, devletin aygtlar ikiye ayrlmaktadr. Bunlardan ilki, hkmet, ynetim, ordu, polis, hapishane gibi devletin bask aygtlar (DBA), ikincisi ise, din, aile, hukuk, sendikalar,kltr, gzel sanatlar, spor, edebiyat, kitle 52

iletiim aralarndan oluan devletin ideolojik aygtlardr (DA). Bask aygtlar zor kullanrken, ideolojik aygtlar ikna yolu ile kitleleri etkisi altna alr ve ynlendirir. te eitim de devletin ideolojik aygtlarndan bir tane olarak ortaya kmaktadr. Eski toplumlarda en belirgin ideolojik aygt, kilise-din iken gnmzde artk bu yerini eitime brakmtr (53). Fransz Devrimi sonras milliletirilen eitim sistemleri artk aile ve dinin belirleyicilik alanndan karak devletin grevleri alanna dahil olmutur. Bu anlay devletlerin ulus-devlet biiminde rgtlenmesinde sonra daha da yaygnlamtr. Fransz Devrimcileri kitleleri kendi yanlarna ekmek iin eitimi youn ekilde bir propaganda arac olarak kullanmlardr. O dnemde okullar artk cumhuriyet etiini retmeliydi. (54) Devrim sonras Fransasnda, devlet, eitim kurumlarn milli bilince hizmet edecek kurumlar olarak grmtr. Milli bilin, ortaya kt andan itibaren devlet denetimli eitim sistemlerinin geliimini salayan bir kurum olmutur. Tm milliyeti eitimler, halkn d tehditler ve isel zlmelerin tehlikelerinden korumak iin kurulan devletleri srdrmeye ve yceltmeye yneltmilerdir. Ancak gnmzde modern devletler eitimi, egemenlikleri altnda bulundurmalarna ramen, eitimi kullanm biimleri, bireylerin devletle olan ilikileri ve devlet sistemleri asndan eitli ve birbirinden farkl grnmlere brnmektedir. rnein SSCBde eitim mfredat, resmi ideoloji olan sosyalist ideolojinin kolektif ynelimini eitsel pratikler iinde yanstrken ABDde, ideolojik eilim, eitim kurumlarnda rekabet ve yarmann rgtlenmesi biiminde grnmektedir (55). Grld gibi eitim ile iktidarlarn ilikisi iki ynl bir ilikidir. Hem iktidarlar eitimi dorudan devamllklarn ve meruiyetlerini salamak iin kullanmakta, hem de eitim yolu ile iktidar elinde bulunduracaklarn nitelii ve dnceleri ekillenmektedir. Devlet iktidarnn devlet teorisi asndan ilevi bulunmaktadr. Bunlar; sosyal birimler arasnda bir uyum yaratmak, deiik ama ve yararlar uyuturmak ve bu yolla disiplini salamak, kamu yararn gerekletirmek ve kamusal i ve hizmetleri yerine getirmektir (56). Devlet iktidarnn ierii olan yetkilerde iktidarn blnmezlii ve teklii sonucu grnme sahiptir. Yasama, yrtme ve yarg. Eitim de, iktidarn yerine getirmesi gereken kamusal i ve hizmetlerden olmakla birlikte, toplumsal ihtiyalardan kaynaklanmann tesinde, devletin kendi devamlln salamaya ynelik bir ara olarak da ortaya kar. Bu nedenle eitim yolu ile topluma kazandrlan nitelik bir 53

nevi meru bilgi adn almakta, devletten kaynakland iin eitim yolu ile verilen her bilgi ve birikim meruluk kazanmaktadr. Eitim de bir tr devlet iktidarnn bir gnm eklinde ortaya kmaktadr. Cumhuriyetin kuruluunda da eitim iktidarn kendisinin devamlln salamas iin kullanlan en nemli ara olmutur. Devletin ideolojisi, iktidarn meruluu, eitim yolu ile ilk i olarak topluma aktarlmtr. nk o dnemde, devrimin ilkeleri, gerekletirilen modernleme, getirilen yepyeni ve ada kurumlarn korunmas ancak eitim yolu ile olabilirdi.

2.5.1 Meru Bilgi

Eitim aralarndan olan, okul, mfredat, ders kitaplar, eitici belgeseller yani tm eitsel materyaller her zaman devletin ieriini youn biimde belirledii bir alan olmutur. Her ne kadar devlet bu tr eitim aralarnda iletilen bilgi ve deerlerin tarafszlndan sz etse de devletin denetiminde olan bu aralarn her zaman tarafsz bilgi ilettiini sylemek gtr. Devletin belirledii mfredat bir meru bilgidir. Meruiyet en klasik ifadesi ile, otoritenin yasal bir ereveye oturtulmasna ilikin bir kavramdr. Weber meruiyeti, yasallatrlan kurallarn yasallna olan inan eklinde tanmlamaktadr. Meruluk, ynetimi kolaylatran, salamlatran, onu daha etkili ve istikrarl klan bir faktrdr. Bu yzden her zaman, her yerde iktidar sahipleri iktidarlarnn meru olduu inancn halka yaymaya almlardr. Sadece kaba kuvvete dayanan bir iktidarn uzun sre ayakta kalmas hemen hemen imkanszdr. Onun iindir ki, iktidar ellerinde bulunduranlar daima halk yalnz emretme ve ynetme gcne deil fakat ayn zamanda emretme ve ynetme hakkna sahip olduklarn inandrmaya almlardr. ktidarn rasgele elde edilmeyip bir hakka dayand fikrinin kabul edilmesi lsnde o iktidar meru bir iktidar olur. Meru bir iktidara itaat de ynetilenler iin bir grev haline gelir (57). Bilgi, gelenekten alnan mirasla yorularak biimlenen deerlerle birlikte meru bir kalba sokulur. Bir baka ifade ile bilgiye etkili bir hakllk kazandrlmaya allr.te bu hakllatrma sistemin daha nceden belirlemi olduu dorularn gerekten doru olduuna dayanr. Milibanda gre merulatrma srecinin asl amac, alternatif bir toplumsal dzene ilikin bilincin yaygnlamasn ynetici snfn egemenliini koruyarak nlemektir (58). Bunun gerekleebilmesi iin de 54

devletin salam bir ara kullanmas gerekecektir ki bu da var olan okullar, retmenler, mfredat ve tm eitsel materyaller ksaca tm eitim sistemi olacaktr. 2.5.2 Cumhuriyetin Eitim dealinin Olumas

Eitim tm ulusu ilgilendirdii iin modern devletin millete salad en byk hizmetlerden bir tanesidir. Eitim yolu ile yaratlan rahatszlklarn iyilemesi birka kuak srer. Eitim, milleti millet yapan toplumsal deerlerin srekliliini salamaktadr ve zamann deien koullarna gre de eitim esnek bir yapdadr. Eitim yolu ile olumlu deerler kiilerin davranlarna aksetmektedir (59). Sosyal-kltrel, ekonomik ve teknolojik ynlerden hzla deien toplumlarda deerlerin adaptasyonu da hzlanmaktadr; bylece ortaya kuaklar aras iletiimin gletii bir ortam kmaktadr. zellikle kalknma srecinin sonucu olan sosyal sorunlarn kkeninde byk lde dalan deerler etkin olmaktadr. Bu durumda milli eitim hizmetleri, deer dalmn, devletin milli eitim politikas ve amalar dorultusunda yneltmek, toplamak durumundadr. zellikle milli eitimin amalar, her eitim kademesinde bireylerin davran standartlarn ve bu yolla insan tipini belirler(60). Atatrk, yeni Trkiye Cumhuriyetini kurarken, eitim ile iktidar ilikisini ok iyi kavram ve bu ilikinin gerektirdiklerini de toplumsal hayatn her alanna uygulamtr. Atatrk, cumhuriyetin eitim yolu ile kuruluu ile ilgili olarak, eitimin amacn, Trkiyenin ulusal varlnn ve geleceinin korunmas olarak belirlemitir. Cumhuriyetin ilerici kadrolar, devletin birlii iin ncelikle eitimin birliinden sz etmi ve Tevhid-i Tedrisat yasasn oluturmulardr. Atatrk eitim birliinden u ekilde sz etmektedir: Uygar uluslar nnde saygnlk kazanmak isteyen Trk ulusu, evlatlarna verecei eitimi, mektep ve medrese namnda birbirinden bsbtn baka iki eit kuruma teslim etmeye hala katlanabilir miydi? Eitim ve retimini birletirmedike ayn fikirde, ayn zihniyette bireylerden oluan bir ulus yapmaya imkan aramak abesle itigal olmaz myd? Gerekletirilen tm reformlarda, temelde yatan dnce hep eitim yolu ile ulusal btnl salamak olmutur. Yukarda da ifade edildii zere, devletin ideolojik bir aygt olarak eitim ile iktidar arasnda ift ynl bir iliki sz 55

konusudur. ktidar eitim sistemini olutururken, eitim de bir iktidar oluturmaktadr. Toplumsal btnlemenin sz konusu olabilmesi iin eitim araclyla bir ideal insanlara aktarlmaktadr. Kemalist devrimde bu ideal Cumhuriyet ideali olmu ve cumhuriyet idealinin gerektirdii tm ilkeler eitim ile halk snf kavramnda uzak ekilde btnletirici bir ekilde insanlara aktarlmtr. Bylece, toplumsal, ekonomik ve politik kurumlar ile yaklm bir imparatorluun yerine yepyeni bir devlet kuran ve ona ada zellikler veren Atatrk bunu eitim yolu ile gerekletirebilmi ve devamlln salayabilmitir. Cumhuriyetin eitim idealinin nasl ve hangi artlarda olutuunu anlamak iin ncelikle Cumhuriyet dnemi ncesinde eitim sisteminin genel durumunu gz nnde bulundurmak ve Mustafa Kemal Atatrkn yetitii ortam incelemek, onun etkilendii dnrleri irdelemek yerinde olacaktr.

2.5.2.1 Cumhuriyet ncesinde Eitim Sisteminin Genel Durumu

Cumhuriyet ncesi dnemde eitim sisteminin genel durumunu deerlendirmek asndan Hasan Ali Koer, Trk Eitim Tarihimizde Atatrkn Yeri isimli konumasnda ncelikli olarak eitimin iki temel amacnn olduunu vurgulam ve gerek cumhuriyet ncesi dnemdeki eitim sistemini, gerekse cumhuriyetin kuruluundan sonraki eitim sistemini, eitimin yerine getirmesi gereken sz konusu iki ilevi asndan deerlendirmeye tabi tutmutur. Bu ilevler u ekildedir: Eitim; 1) Bir toplumun bilim, sanat, kltr, teknik, din gibi eitli deerlerini gen kuaklara aktarmak, bylece toplumun srekliliini gerekletirmek, 2) Bir toplumun davranlarnda istendik deimeler yaratmak. Bir baka ifade ile srekli bir gelime iinde bulunan bilim, tenlik, gzel sanatlardaki deiimi gen kuaklara aktarmak, gen kuaklar bu disiplin ve deerlerde yaratc g yapmak ve bylece toplumun gelimesini salamak. Osmanl Devletinin k nedenlerinden en nemlisi eitim olmutur. zellikle 16. yzyldan sonra yalnzca din eitimine arlk veren medreseler bulunmaktayd. Eer eitimin grevinin ne olduu tam olarak anlalamazsa toplumun eitimden bekledii tam olarak belirlenemezse, eitimin grevlerinden birini yerine getirmesine engel olunursa eitim, toplum iin yararl bir kurum olmaktan kar. Nitekim 16. yzyldan itibaren eksik tanmlanan eitim nedeniyle 56

Osmanl Devleti eitimin grevlerinden birini ihmal etmi ve k dnemine girmemekten kaamamtr. Bu durumu gren Osmanl aydnlar medrese sisteminin yannda ikinci bir sistem olarak ortaya kan Tanzimat Okullar denilebilecek okullar ama yoluna gitmilerdir (61). Bunun sonucu olarak da birbirinden ayr hatta birbirine kar bireyler yetitirilmeye balanmtr. Osmanl Devletinde reform hareketleri olduysa da bu reformlar byk ynlarn medrese etkisinden syrlabilmesini salayamamtr. Bylelikle halk, medrese eitimine kar gelebilecek duruma da gelememitir. Eitim sistemi, yukarda belirlenen eitimin gerekletirmesi gereken iki ilevi yerine getirebilecek yzylda henz eitimin bir kamu hizmeti olarak devletten beklendii bilinci yerlememitir. Acemi Oca, Yenieri Ocana alnacak erlerin yetitirildii bir okuldu; Enderun Mektebi ise, devletin deiik kademelerinde grevlendirilecek kimselerin yetitirildii bir saray okuluydu. Bu zel amal iki okulunda renci kayna devirmelerdi. Bunlarn dnda Osmanl Devletinde yaayan aznlklar da kendilerine tannan eitim zgrlnden sonra daha abuk okullamaya gitmiler ve sisteme bir de aznlk okullar dahil olmutur (62). Osmanl Devletinde modernleme abalar ve yeni araylar 18. yzyln ikinci yarsndan sonra gereklemeye balamtr. lerideki paragrafta incelenecek olan kamu hizmeti kavram asndan bakldnda Osmanl Devletinde yerlemi bir kamu hizmeti anlaynn da 18. yzyldan nce olumad grlmektedir. Osmanl Devletinde eitim hizmetleri bir takm vakflar aracl ile yrtlmtr ve bu vakflar da denetleme yetkisi merkezi idare ile balants olmayan kadlardadr. Buradan yola karak, aslnda Osmanl Devletinde eitimin bir toplumsal dnm arac olarak kullanlmad ve eitim ile iktidar ilikisinin etki bir ekilde kurulamad sylenebilir. Eitimin rol genel olarak devlet merkezli olarak anlalmamtr ve bir devlet ilevi olarak devletin insan unsurunun niteliini belirleyici etkisi kullanlmamtr. II. Mahmut dnemi, artk Batnn kurumlarnn Osmanl Devletine girmeye balad bir dnem olmutur. II. Mahmut aslnda, Batda gelien dnsel ve bilimsel gelimelerden yararlanmak ve bunlarm topluma mal etmek iin eitimin ve retimin devletin sorumluluuna verilmesini dnm ve vakflar araclyla ynetilen medreseler dnda Batdakilere benzer eitim ve retim kurumlar ama yoluna gitmitir (63). 1827 ylnda Franszca retim veren Mekteb-i Tbbiye, 1834 ylnda da Mekteb-i Harbiye almtr. O dnemde 57

yabanc dil ile eitim yaplmas gerekten dnemin iinde bulunduu artlara ve anlaya gre ok ilerici bir atlmdr. nk ama Franszca retilmesinden ok, tp bilimlerine ait bilgilerin bu okulda insanlara retilerek bilgilerin Trkeye aktarlmas olmutur. II. Mahmut yabanc dil konusunda srarl olmutur ve Hariciye Nezaretinde bir Tercme Odas kurdurmutur. Yurt dna ilk kez renci gnderen de II. Mahmut olmutur (64). Eitim ve retimi medreselerin etkisinden karp devlet denetimi ve kontrol altna almay amalayan II. Mahmut, zorunlu ilk retim iin rtiye adyla yeni okullarn almasn salam ve bu okullar ynetmek iin de Mekteb-i Rtiye Nezaretini kurmutur. Ancak ilk retim zorunluluu stanbul ile snrl olarak kalmtr ve toplumun ve eitim- retim isteminin geneline egemen olan medreselerin etkinlii krlamamtr (65). 1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Ferman eitimle ilgili hibir madde iermese de, fermann ierii ve getirdii yenilikler eitimde de yeni oluumlara gidilmesine yol amtr. Eitimi bir dzene sokmak iin ncelikle 1845 ylnda Meclis-i Maarif-i Muvakkat (Geici Eitim Meclisi) ad altnda yetkili bir komisyon kurulmutur. Bat kltrne sahip sekiz kiiden oluan bu komisyon retim kurumlarn, ilk, orta ve yksek olmak zere kademeye ayrmtr, II Mahmut Dneminde kurulan Mekteb-i Rtiye Nezaretini, Mekteb-i Umumiye Nezareti olarak deitirmi ve btn okullarn bakanl haline getirmitir. Genel olarak Tanzimat Dneminde eitim devletin denetimine alnmaya allm ve yeni okullar almtr. 1856 ylnda ilan edilen Islahat Ferman ile de, Mslman olmayanlarn ocuklarna da devlet okullarnda okuyabilme imkan tanmtr. Ancak yine de okullarda verilen eitim din esasna gre bir eitim olmaya devam etmitir. 1869 ylnda Abdlaziz dneminde, Osmanl Devletinin eitimi bir btn olarak kabul edilmi ve Maarif-i Umumiye Nizamnamesi adyla genel bir eitim ynetmelii kartlmtr. Ynetmeliin amac Batl anlamda eitim kurumlar oluturmaktr. Ynetmelie gre, Maarif Tekilat yeniden dzenlenmi ve okullar bir snflandrmaya sokulmutur. Ancak lkenin iinde bulunduu koullar, mali kaynaklarn yetersizlii gibi nedenlerle amalanan yarar salanamamtr (66). O dnemde Namk Kemal, Ali Paa, Fuat paa gibi aydnlar eitimin millet hayatnn tek dayana olduunu ve halkn eitimi iin maldan deil candan bile bedel verilse ok grlmemesi gerektiini vurgulamlar, eitimin nemini dile getirebilmilerdir (67). Ancak bu arada Islahat Ferman ile kurulmaya balayan 58

yabanc ve aznlk okullar nedeniyle Osmanl eitim sistemine yeni bir tr okul da eklenmi olmaktayd. Bu okullara devam eden Trk ocuklar da, milli uur ve benliklerini kazanamamlardr. Emre Kongara gre, kendi teknolojisini retemeyen bir toplumun eitimi de dardan alndnda, eitim darnn teknolojisini retir bir duruma gelir. deoloji de buna benzemektedir. Kendi ideolojisini retemeyen toplumlar iin eitim, yabanc ideolojinin toplum aktarlmasnn arac haline gelecektir (68). I. Merutiyet Dneminde Kanun-u Esasi ile, eitim konusunda iki madde kabul edilmitir. Bunlardan ilki, kanuna uymak art ile her Osmanl genel ve zel retimden yararlanabilecektir; ikincisi ise, her eit okul devlet denetimi altnda bulunacak ve tebaann inan ileri ile ilgili retim hususu dnda, Osmanl tebaasnn eitiminde birlik salanmas ynnde tedbirler alnacaktr (69). I. Merutiyet Dneminde eitim ve retim kurumlar Maarif Nezaretine bal olarak be daireden olumutur. Bunlar; lkretim Dairesi (Sbyan Mektebi ve ptidaiye Mektebi bu daireye balyd.), Yksek lkretim Dairesi (Erkek Rtiyesi ve Kz Rtiyesi bu daireye balyd.), Ortaretim Dairesi (dadiler ve Sultaniler bu daireye balyd.), Yksek Meslek htisas Okullar (Hukuk, Maliye, Mlkiye, Ticaret, Mlkiye Mhendis ve Mlkiye Baytar), Darlfnundur (niversite) (70). Gerekletirilen yeniliklere ramen, Tekke ve Zaviyelerin, Medreselerin toplumsal etkinlii devam etmi ve bu kurumlar yenilie kar hep direnmitir. Okul says artm fakat verilen eitimin niteliinde bir iyileme olmamtr. II. Merutiyet Dneminde eitim ile ilgili reformlar devam etmitir. Hatta II. Merutiyetin ilerici kadrolarnn gerekletirdii eitim reformlar Cumhuriyet dnemine zemin hazrlamtr. Bu dnemde, hem yksek retim, hem de ilk ve orta retim ile ilgili yenileme yaanmtr. 1912 ylnda Tahsil-i ptidai Kanun-u Muvakkat karlmtr ve bu kanun daha sonradan cumhuriyet dneminde de baz deiikliklere urayarak yrrlkte kalmtr. Bu kanunun nemli maddeleri unlardr: Madde 1: lk retim mecburi ve paraszdr. Madde 3: lk retime ait okullar unlardr: Ana okullar ve Sbyan Okullar, Rtiye okullar ve Hrfet okullar Madde 8: Her kyn ve mahallenin bir ilk okulu olacak. Madde 9: Okulun yapm dahil, tm idari ve eitim masraflar ky ve mahalle halknn sorumluluunda olacak. 59

Madde 27: Her il merkezinde bir ilkretim meclisi kurulacak. Madde 40: Kylerde htiyar Meclisleri, nahiyelerde Nahiye Meclisleri, ky ve nahiyenin eitim ilerinden sorumludur. Madde 91-92: Genel ve zel ilkokullar teftie tabi olacaklar ve teftie kar olanlar cezalandracaklardr (71). Bu dnemde nemli fikirleri savunan Ziya Gkalp olmutur. Ona gre; eitim tarzn birletirmedike gerek bir ulus olmak mmkn deildir. Ziya Gkalp eitimde birlik ve adalamann nemini srekli vurgulamtr. II. Merutiyetin eitimle ilgili asl yenilii eitimin metodunda olmutur. Yaygnlamam olsa da okullara gzlem ve yarglama metotlar girmi, ezbercilikten uzaklalmaya allm, vatan, millet ve sanat duygular gelitirilmeye allm, laik dncenin temelleri atlm, karma eitim denenmitir. II. Merutiyet dnemi, eitimde devletin rolnn vurgulanmas, ada eitimin neminin anlalmas, ada eitim ilkelerinin uygulanmas ve ilerici giriimlerde bulunulmas ynnden cumhuriyet dneminde yerleecek olan eitim sisteminin alt yapsn hazrlamtr (72). Cumhuriyet ncesi eitim sisteminin izledii, gerekletirilen tm yenileme hareketlerine ramen stanbul merkezli kalm ve bugnk anlamda merkezi bir tekilatlanmaya gidilmemitir. Eitim sistemi yine de tekilatl olarak devlet aygt olarak kullanlmamtr. Mustafa Kemal Atatrk tm sreci grm ve bu nedenle toplumu ada uygarlk seviyesine kartmann tek yolunun eitim olduunu anlamtr. Mustafa Kemal Atatrk, fikirlerini olutururken, gerek dnemin Trk aydnlarndan, gerek tarihten, Fransz Devriminden, aydnlanma felsefesinden olduka etkilenmitir. Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurulmasnda eitimin rolnn daha iyi anlalabilmesi iin Atatrkn hangi akmlardan etkilendii, fikirlerini hangi dncelerin nda oluturduu ve kiiliinin zelliklerine de yer verilmesi yerinde olacaktr. nk, yalnzca eitim sistemi deil tm devrim aslnda aydnlanma felsefesinin ve akln, biliminin stnlnn kabul edilmesinin rn olmutur. Bu anlamda, Atatrkn dnce sisteminin oluumunda, hem onun aratrmac ve kararl kiilii, aydnlanma felsefesine verdii nem, yaad ve yetitii ortam, okuduklar, etkilendii yazarlar ve onlarn da savunduu grler ve son olarak Atatrkn tm bunlar bnyesinde eritip sentez yapma yetenei

60

etkili olmutur. Bu nedenle bu konularn irdelenmesiyle Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnda eitimin rol ve iktidar ile olan ilikisi daha iyi anlalabilecektir.

2.5.2.2 Atatrkn Dnce Sistemi ve Oluumunda Rol Alan Etmenler

a) Atatrkn Dnce Sistemi ve Aydnlanma

Atatrkn dnce sistemi ve pozitif bilim, ada Trk eitiminin temel dayana ve ilham kaynadr. Dnyay saran siyasal, sosyal ve ekonomik krizler dneminde ortaya kan bu dnce sistemi Trk ulusunun toplumsal vicdannda olumu ve Atatrkn nderliinde belirginlemitir (73). Atatrkn dnce sisteminin nitelii farkl alardan snflandrlmtr. Atatrkn dnce sistemini rasyonalist, pragmatist, pozitivist, hmanist, ve realist dnlerin bir sentezi olarak yorumlamak en dorusu olacaktr. nk Atatrk gerekte bir dnce akmna bal kalmamtr. an ulusal ve uluslar aras dzeylerdeki dengesizliklerine zm bulma gereksiniminden kaynaklanan bu olaanst gereki ideoloji, mevcut ideolojilerin yetersizliinde amaza giren sosyal rejimlere k yolu gsteren bir nitelik tamaktadr (74). Atatrkn dnce sisteminin temelinde her adan tam bamszlk yer almaktadr. Atatrkn dnce sistemi sonucu ortaya kan iki eylem vardr. Bunlardan ilki, milli kurtulu hareketi ile ulusun siyasal ve ekonomik ynden bamszln elde etmesi ve ikincisi de, ilkinin devam ve tamamlaycs olan Trk Devrimleridir. Bu devrimlerin salam temellerle gerekleebilmesi iin de Atatrk, kendi insann yaratma yolunda kkl giriimlerde bulunmutur. Bu da, Atatrkn savat cepheyi brakp kongreye gelebilecek kadar nem verdii eitim yolu ile gerekletirilebilmitir. Atatrkn dnce sisteminin eitime yansmas ise, onun eitim felsefesini oluturmaktadr. Atatrkn dnce sisteminde eitimin zne, amalarna, ierine ve yntemine ilikin hususlar, aklc, gereki, bilimsel ve insancl bir anlayla ele alnmaktadr. Bu anlayta eitim, ulusal yaamda srekli gelime, tam bamszlk ve zgrlk iin temel bir aratr. Eitim sreci de, yaam boyu devam eden ve insan yaamnda yararl sonular reten ilevsel ve 61

pratik bir anlam tamaktadr. Bu dnce sistemi iinde eitim, devletin gzetim ve denetimi altnda, demokratik, laik, eitliki, adaletli, ilevsel ve bilimsel bir temele dayal insancl bir nitelik tamaktadr (75). Atatrkn dnce sisteminde Fransz Devriminin etkisi ok byk olmutur. Atatrk, kendi devriminin temellerini atarken Fransz devriminden fazlasyla yararlanmtr. Rusyadaki devrimin nc kadrosu ile de iyi ilikilerini srdrm, Lenin ve dier st yneticilerle yazm ancak onlarn ilkelerini benimsememitir. Fransz devrimini ideolojik kaynak olarak benimsemi ve ok iyi Franszca bildiinden bir ok eseri okumu ve Fransz Devriminin nc kadrosunun izledii yntemleri yerinde inceleme frsat bulmutur (76). Bir devrimin eitli aamalar vardr. Bunlardan ilki dnsel hazrlk aamasdr. Bu aamada, yrrlkteki iktidar veya dzenin bozukluklarna, adaletsizliklerine kar, kart dnceler ortaya atlr. Bu dnemi toplumdaki dnrler, filozoflar, aydnlar hazrlar. rnein, Fransz Devriminde Aydnlanma Dnemi olarak adlandrlan, Voltaire, Didero, J.J. Rouessonun ncln yapt dnem dnsel hazrlk aamasdr. Trk Devriminde ise, Namk Kelam, Ziya Gkalp, Abdullah Cevdet gibi aydnlarn teokrasiye ve monariye olan eletirileri devrimin dnsel hazrlk aamasdr. Devrimin ikincisi aamas, gerekleme yani ihtilal aamasdr. Fransz Devriminin ve Rus devriminin ihtilal aamalar kanl gemitir. Trk Devrimindeki ihtilal aamas ise, Mustafa Kemal Atatrkn 19 Mays 1919da Samsuna kmas ile balam, saltanatn kaldrlp cumhuriyetin ilan edilmesi ile tamamlanmtr. nc aama, gelime aamasdr. Bu dnem, ihtilal ile kurulan yeni siyasal sisteme uygun kurumlarn, ekonomik dzenin, toplumsal yapnn olutuu dnemdir. Bu aamada, eskiden tamamen farkl, grevi sona ermi eski kurumlarn ve dzenin yerine yepyeni ve ada bir dzen getirilir. Bir hareketin devrim olabilmesi iin, eski kurumlarn tamamen ortadan kaldrlp yerine yenilerinin getirilmesi gerekir. Atatrk de devrim hakknda unlar sylemitir: Devrim, Trk Milletini son asrlarda geri brakm olan messeseleri ykarak yerlerine milletin en yksek medeni icaplara gre ilerlemesini temin edecek, yeni messeseler koymu olmaktr. (77) Bat aydnlanmas geleneksellikten modernlie gei anlamnda en az drt yzyllk bir deime ve gelime sreci yaamtr. Bat Avrupada 17. yzyldan balayarak bilim ve teknolojide meydana gelen gelimeler ekonomik bir bymeye neden olmu ve hem kltrel kurumlarda hem de siyasi kurumlarda 62

modernleme denilen yeni bir yaam tarz olumaya balamtr. Bu sre aydnlanma olarak adlandrlm ve eskiye ait olmayan modern denilen bir yaam domutur. Aydnlanma da insanlk evreyi ve doay alglam, dinsel dogmatizmden bilimsel pozitivizme geilmitir. Aydnlanma felsefesinin dayana akl olmutur. Aydnlanma felsefesinin amac n yarglar ykmaktr; dayand ilkeler ise eskiye kar kmak ve insanlarn mutluluunu salamaktr. Bir baka ifade ile, aydnlanmada, akla, doaya, insann mutluluuna aykr her trl n yargya kar klm ve siyasal n yarglar sorgulanmtr. Bu dnceler hep Rnesans ve Reform dnemlerindeki dncelerden kaynaklanmtr (78). Reform Dnemi, 1517 ylnda, ilahiyat profesr olan Martin Lutherin, Alman toplumunun dinden yabanclamasn irdelerken, Katolik Kilisesinin dogmalarna kar kmasyla otaya kan bir sretir. Bu srecin sonunda Protestan Kilisesi domutur. Rnesans ise, talyada balamtr ve kelime anlam da yeniden dou tur. Ortaan dinsel dogmatikliine kar, dnyay ve dnya gereklerini yeniden deerlendirmek, Eski Yunan sanatna dnmek gibi araylar bu dnemde gereklemitir. Ortaa ile aydnlanma dnemi arasnda bir kpr olan Rnesans Dnemi beraberinde ulus devlet dncesini getirmitir. Ortaa boyunca, Batda siyasal birim olarak imparatorluklar ve bunlarn iinde yer alan bamsz derebeylikler grlrken, 16. yzyldan balayarak bu derebeylikler yklm ve yerine Fransa, spanya, ngiltere gibi ulus devletler kurulmaya balanmtr. Nedeni ise, giderek glenen ticaret burjuvazisinin kendisini koruyabilmek iin bir st mekanizmaya gerek duymas olmutur. Bu st mekanizma ulus devlet olmutur ve lke snrlarnda can ve mal gvenliini salamak ile grevlidir. Bu ulus devletlerin ynetim biimi mutlak monari olmu ve banda bir kral bulunmutur. Kral ise, tanrnn yer yzndeki temsilcisi olduundan tm kararlar alma yetkisi ona ait olmutur. Yalnzca ngiltere de monarik bir yap olmakla birlikte parlamento da bulunmaktayd ve parlamentarizm, siyasal liberalizm gibi sistemlerin temeli atlmtr. 18. yzyln ortalarndan 19 . yzyln sonlar ve 20. yzyln balarna kadar sren Endstri Devrimi de, bir makine devrimidir. Bu dnemde aletin yerine makine gemitir. Endstri Devrimi, tekniin, sanayi retiminin ve ulam imkanlarnn gelimesi ile 18. yzyldan itibaren ada dnyada ortaya kan deiimleri ifade eder. Bu dnemin en nemli zelliklerinden bir tanesi, iilerin bir i yerinde bir araya gelerek, cret karl almalar iin kendilerine alet, makine ve malzeme verilen 63

fabrika sisteminin ortaya kmasdr. Fabrika sisteminin gelmesi ile birlikte ii snf domu, kyden kente byk gler olmu ve ii-iveren ilikileri domutur. retim bu dnemde artk makine odakl olduu iin, insanlar da birer makine gibi grlmeye balanmtr. 1870lerde Endstri Devrimi nitelik deitirmitir. Bilimsel bulular ve bunlarn retime uygulanmas, pratik zekal tek tek bireylerin birbirinden ayr almalarna bal olmaktan kurtulmu, devletlerin tm olanaklar ile destekledikleri ve gerektiinde de rgtledikleri byk ve zengin kurulularn eline gemitir. Bu dnem teknoloji devrimidir. Endstrileme srecinin bu ikinci aamasnn toplumsal yaamdaki etkileri daha byk ve hzl olmutur, retim fazlasyla artmtr. Bu dnemde, ok fazla gelir elde edilmeye balanmtr ve sermaye sahibi lkeler bu nedenle endstriye byk nem vermilerdir. Yollar yaplm, demiryollar ve buhar gc ile ileyen gemiler ulam arac olarak yaygnlam ve bylelikle uluslar aras ticaret gelimitir. Giderek ticaret geliince byk sermaye ihtiyalar ortaya km ve kiisel servetlerin buna yetmedii grlnce de anonim ortaklklar, irketler domutur. Kurulan irketler byk sermayenin topland birer merkez haline gelmitir. Tm bu gelimelerin sonucunda burjuvazi ve proletarya snf arasnda atma yaanan bir dnem domutur. Burjuvazinin ideali liberalizmdir ve giriim zgrl savunulur. Giriime her trl devlet mdahalesini reddeder ve bireycilii savunur. Endstri devrimi ile birlikte ortaya kan kyden kente zorunluluklar nedeniyle g eden yoksul, ii snf olan proletarya, burjuvazinin karsnda ideolojik tepki olarak rgtlenince de sosyalizm dnceleri domaya balamtr. Sosyalizm, burjuvazinin kapitalist sistemine ve liberal retisine kar kar ve snfsz bir toplum zlemi iindedir. Bu nedenle, sendikalarn ve sosyalist partilerin ortaya k da bu dnemdedir. zetlenecek olursa, ngilterede ki endstri devrimi makinelemeyi dourmutur; Fransz Devrimi de ticaret zgrln ve ekonomik liberalizmi gelitirmitir; makineleme ve ekonomik liberalizmin toplumsal dzenleri etkilemeleri sonucunda da kapitalizm domutur. Endstri devriminin ortaya kard burjuvazi ise Fransz Devrimi ile Fransada ynetimi eline geirmitir (79). Fransz Devrimi ncesinde Fransada kraln yetkisi mutlakt. nk kral yetkini tanrdan almaktayd. 16. Loisin dedii gibi krallarda Devlet benim! dncesi hakimdi. Yurttalk haklar, siyasal zgrlkler yoktu ve bozuk ve zalim bir ynetim tarz, arpk bir adalet sistemi vard. Bunun yannda, snflar arasnda 64

ayrcalklar olmas, papazlarn ve soylularn devlet hayatnda egemen oluu, adil olmayan vergi dalm toplumda byk huzursuzluklar yaratmaktayd. Eitim ve retim ihmal edilmiti ve din adamlarnn tekelinde bulunuyordu. Basn sansre uruyordu ve lkenin ekonomik durumu da ktyd. Bu artlar altnda, Aydnlanma ann nemli dnce adamalar, nce insan zgrl ve demokrasiyi savunan, Montesquieu, Voltaire, J.J. Rousseau ve Diderot gibi aydnlar, akln toplum hayatnn her alannda egemen olmas gerektiini savunmulardr. Aydnlarn arasnda hzla yaylan akln stnl dncesi, toplumun kiliseyi ve devleti sorgulamasna yol at ve zgrlk dncesi hayata hakim olmaya balad. 17 Haziran 1789 ylnda, kendilerini toplumun %96sn temsil ettiklerini ilan eden halk temsilcileri ulusal bir meclis kurdular ve bu meclis Fransa Krall iin ir anayasa yapncaya kadar dalmamaya ant iti. Amalar, monari ynetimini deitirmek, krala ve kiliseye kar gelmekti. 4 Temmuz 1789 ylnda halk, Pariste ynetime el koyarak derebeylik sistemini yktn ilan etti. 27 Austos 1789 ylnda da Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi yaynland. Bu bildiri Fransz Devriminin ilkelerini yanstmaktadr. Buna gre; insanlar haklar bakmndan hr ve eit doarlar ve yle kalrlar; bu haklar, hrriyet, mlkiyeti gvenlik ve zulme kar koymadr; her trl egemenlik esas olarak milletindir; kanun genel iradenin ifadesidir; kamu dzenini ihlal etmedike hi kimse siyasal ve dinsel kanaatlerinden tr knanamaz; her vatanda hr bir ekilde konuabilir, yazabilir ve yaynda bulunabilir. Fransz Devriminin temeli iki ilkeye dayanmtr: zgrlk ve Eitlik. Btn insanlar zgrdr ve eittir. Buna gre, snf ayrm ortadan kalkmaktadr. Devrimin nclerinde J.J. Rousseau, zgrln yannda eitlii toplumsal szlemenin temeli saymtr. Kanun nnde herkes eittir, eit insanlar, toplumda birbirlerine kar bask kuramayacandan, her insan ncelikle kendisini kontrol etmektedir. Eitlik, herkesin karnn eit olduunu, herkesin eit haklara sahip olduunu ifade etmektedir. Fransz Devriminin en nemli sonularndan bir dieri de ulusal egemenlik fikrinin artk toplum ve devlet dzenine egemen olmasdr. Bu:Ulusla devlet, birbiriyle btnleen, btnlemesi gereken iki gerekliktir. biiminde ifade edilmitir ve imparatorluk ann sonunu getirmitir. Millet egemenlii, devrimin ve onun sonucu hazrlanan anayasann temel ilkesi olmutur(80). Genel olarak Aydnlama felsefesi, Rnesans ve Reform hareketleri insan aklnn stnln savunan ve akla dayanan hmanizm akm olarak ifade 65

edilebilir. Hmanizm hareketlerinin ilkesi, ortaan skolastik ve dogmatik dnya grn brakp, akln stnlne inanan bir fikir ve estetik grtr. Bu fikirler Osmanl Devletine girmi ve aydnlar tarafndan gelitirilip savunulmaya balanmtr. Sadi Irmak, Trk Devriminin ekseninin de skolastik ve dogmatik eriat devleti dncesinden, laik devlete ve dnce sistemine gei olduunu belirtmitir (81). Laiklik, Trk Devriminin mihveri olmu, bu nedenle eriata son verilerek, halifelik kaldrlm, tekkeler, trbeler, zaviyeler ve din merkezli eitim veren medreseler kapatlmtr. Toplumsal gereklikleri gz ard etmeyen Atatrk, insanlarn eit ve zgr olmas ve snfsz bir toplum fikirlerini de toplumun o dnemde iinde bulunduu somut koullar gz nne alarak benimsemi ve uygulamaya koymutur. Atatrk gerekidir. O, insann insan smrmesini ortadan kaldrmak iin her art yaratmtr. Onun sosyal felsefesinin esas, insanlara eit gelime anslar vermek suretiyle toplumda yer alabilecek hakszlklar ortadan kaldrmak olmutur. Sosyal devletilik, ans eitliini salamak ve meslek zmreleri arasnda atmay nlemek, bu yolla dengeyi salamaktr. rnein, insanlarn ve zmrelerin birbirini smrmesine kar ald ilk tedbir, kyl ve iftiden alnan ondalk (aar) vergisinin kaldrlmas olmutur. Sosyal bar ve adalet, eitlik iin topraksz ifti braklmamal diyerek, toprak reformunu gerekletirmitir. Tm okullar, yalnzca ilk retim deil, orta ve yksek okullar niversiteler de paraszdr. Atatrke gre, milli kalknma ve adalama yalnzca zgrln sakl kalmasna baldr (82). Atatrkn dnce sistemi dinamiktir, her ada akln, bilimin, bilgi birikiminin, artlarn ve ihtiyalarn gerektirdii yenilemeyi iinde barndrr. Bilim yol gstericidir. Bilimsel zemini olumam dnce ve uygulamalar belirsizlie ynelik durumda kalrlar. Her trl ilerleme ve gelime de salam bir kltr ortamnda olabilir. Salam ve gelimi bir kltr milletin en etkili gvencesidir. Kltr salam bir yapya sahipse politik ve ekonomik buhranlar daha kolay zlebilir. Atatrk, devlet hayatnda, dnce hayatnda ve ekonomik hayatta asl etken olann kltr olduunu belirtmitir. Kltr dinamik bir olgudur ve ancak yeni ve ak ufuklarn ortamnda geliebilir (83). smet Giritliye gre, Kemalizm bir Ulusal Modernleme ideolojisidir ve milliyetilik dnda, pragmatizm, laiklik, ulusal egemenlik ve ampirik devletilik gibi uygulamalara dayanmaktadr (84). Yukardaki paragrafta ideoloji ile aklamalar hatrlanacak olursa, ideoloji, bir dnce tarz ve siyasal aksiyonun programdr. te bu aklamalarn altnda 66

baklrsa Kemalizm de, ulusal modernlemenin inan sistemini ve aksiyon programn oluturmaktadr. Kemalizm bir ulusal modernleme ideolojisidir. Demokratik ve pragmatiktir. Pragmatizm, mutlak ve deimez gereklerin karsnda deneye, akla, aratrmaya ve gzlemin bulgularna deer veren bir anlaytr. Mustafa Kemalin bu yn u szlerinden anlalmaktadr: Beni manevi miras olarak hibir nas- kat, hibir dogma, hibir donmu, kalplam dstur brakmyorum. Benim manevi mirasm milim ve akldr. Zaman sratle dnyor Byle bir dnyada asla deimeyecek hkmler getirildiini iddia etmek, akln ve ilmin inkiafn inkar etmek olur. Benden sonra beni benimsemek isteyenler, bu temel mihver zerinde akl ve ilmin rehberliini kabul ederlerse manevi miraslarm olurlar. (85) Mustafa Kemal zellikle 1789 Fransz nsan ve Yurtta haklar Bildirisinden de etkilenmitir. Bu belgede yer alan bir ok esas ve zellikle milli egemenlik ilkesi, Milli Mcadelenin ilk nemli belgesi olan Amasya Genelgesinde, daha sonra Erzurum ve Sivas Kongrelerinde alnan kararlarda yer almtr. Bunun yannda 1921 ve 1924 Anayasalarnda da yer almtr ve Atatrkn tek partili rejiminin hedefi aslnda plralist bir toplum yaratmak olmutur. Bu nedenle Kemalist ideoloji millet egemenliine de dayanan demokratik bir nitelik tamaktadr (86). Ahmet Mumcuya gre, Kemalist ideoloji, birden bire olumamtr. Bir baka ifade ile, Atatrk, devrimin bandan beri sistemli ve planl bir ekilde, adm adm bir dnce btnne ulamtr. Atatrkn dnce sistemini etkileyen en nemli eler, Fransz Devrimi ile yaylan dncelerdir; milli egemenlik, laiklik, milliyetilik. Yine Fransz Devrimi ile yaylan demokrasi de Atatrkn dnce sistemi olan halk egemenlii ile paralellik arz etmektedir. Bunlarn hepsinin z ve btn ideolojiye can veren ruh ise aklclk-rasyonalizm akmdr. Atatrkn dnce sistemi, dorudan doruya akldan kaynakland iin, dogmatik, tek yanl, kat bir sistem deildir (87).

b) Atatrkn Kiiliinin Etkileri

Yukardaki paragrafta irdelendii gibi, II. Merutiyet Dneminde tartlmaya balanan eitim dncesinin ekillenmesinde Avrupadaki gelimelerin yan sra, o dnemin aydnlarnn fikirlerinin de byk katks olmutur. Eitimin nemini kavrayan dnrlerden Ziya Gkalp, Sat Bey, Tevfik 67

Fikret, smail Hakk Baltacolu gibi aydnlarn dnceleri ve Atatrkte oluturduklar etkinin irdelenmesinden nce Atatrkn kiiliinin cumhuriyetin eitim dncesinin oluumunda oynad roln aklanmas yerinde olacaktr. nk, eitimin amalarnn saptanmasnda, Cumhuriyetin kurucusu Atatrkn kiilii ve cumhuriyet rejiminin gerektirdii davran zellikleri bal bana birer etken olmutur. Henz Cumhuriyet ilan edilmeden nce Trkiye Byk Millet Meclisinin kuruluunun birinci yl dnmnde 22 Nisan 1921 ylnda bir gazeteci Atatrk ile rportaj yapmtr. 24 Nisan 1921 tarihinde Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yaynlanan bu rportajda Atatrk kendi kiiliinin zelliklerine deinmitir ve bu nitelikler, onun hedefledii cumhuriyetin nitelikleri ile de ilikilidir. Atatrkn syledikleri aadaki gibidir: zgrlk ve bamszlk benim karakterimdir. Ben, ulusumun ve byk atalarmn en deerli miraslarndan olan bamszlk ak ile yaratlm bir adamm. ocukluumdan bugne kadar ailevi, zel ve resmi yaammn her evresini yakndan bilenlerce bu akm bilinmektedir. Bence bir ulusta onurun, haysiyetin, namusun ve insanln oluabilmesi ve devam ettirilebilmesi, mutlaka o ulusun zgrlk ve bamszlna sahip olmasyla mmkndr. Ben, kiisel olarak bu saydm zelliklere ok nem veririm ve bu zelliklerin kendimde bulunduunu ileri srebilmek iin ulusumun da ayn zellikleri tamasn temel koul sayarm. Ben, yaayabilmek iin mutlaka bamsz bir ulusun evlad kalmalym. Bu nedenle, ulusal bamszlk, bence bir yaam sorunudur. Ulus ve lkenin karlar gerektirirse, insanl oluturan uluslarn her biri ile uygarlk gereklerinden olan dostluk ve siyaset ilikilerini byk bir duyarllkla takdir ederim. Ancak, benim ulusumu esir etmek isteyen bir ulusun da bu isteinden vazgeinceye kadar amansz dmanym.(88) te Atatrkn bu dncelerinden de anlalaca gibi, ada eitimin birinci amac, zgr ve bamsz bir kiilik gelitirmektir. Cumhuriyetin eitim anlay da bu dorultuda gelitirilmitir. Bunun yannda Atatrk iin cumhuriyet rejiminin vazgeilmezi olan demokrasi de eitime, eitimin de demokratik olmas eklinde aktarlmtr. Eitimin ilkeleri, zgr, bamsz kiilik temelleri zerinden ekillenmitir.

68

Atatrkn kiiliinin bir dier zellii eitimci bir kiiliinin olmasdr. Mahmut Tezcan, Sosyoloji Asndan Atatrk isimli makalesinde, Atatrkn kiiliini zelliklerini u biimde ifade etmitir: Atatrkte renme istei ve abas ok fazladr; stn bir kavray gc, alg ve sezisi vardr; kitap okuma alkanl ve kitap sevgisi ok fazladr. Mustafa Kemal Atatrkte byk bir renme alnn olduunu da birok yazar dorulamtr(89). Atatrkn sosyolojik formasyonu zerinde inceleme yapan toplum bilimcileri, onun, birok Fransz yapttan faydalandn ve zellikle sosyal konulara ncelik verdiini vurgulamlardr. Sosyolojinin babas olarak bilinen August Comte, Voltaire, Desmolunis, Montesquieu, J.J. Rousseau gibi Fransz filozoflarn yaptlarndan yararlanmtr (90). Yahya Akyz, Atatrkn Eitim Dncesinin Kkenleri isimli makalesinde, Mustafa Kemal Atatrkn eitimci kiiliinin ve eitim dncesinin kkenlerinin daha iyi anlalabilmesi iin drt ana balk sunmutur. Bunlar, Atatrkn yetitii eitim ortam ve siyasal, sosyal ve fikri ortam, onun devletin kurucusu ve bakan olmas zellii, askerlik mesleinin etkileri ve kiiliinin eitimci yndr. Akyze gre, Atatrkn yetitii ortam, genlik dneminde yaad sosyal, fikirsel ve siyasal ortam incelemek ve bilmek, onun eitim konusuna neden ok fazla ilgi duyduunu da aklamaktadr (91). lk olarak, Atatrk, rencilik hayatnda birbirine zt eitim yntemlerini bizzat yaayarak grmtr. Bu dnemde eitim, baskya dayanan, nakilci, ezberci ve ksmen serbestiye, deneye ve akla dayanan yntemlerdir (92). Byle bir ortamda bulunan Mustafa Kemal Atatrk, geri kalm bir eitimin nasl sonular dourabileceini de grmtr. Yaad sosyal ve siyasal ortam ise son derece karmaktr. Atatrk, Osmanl Devletinin en alkantl dnemlerinde yaam, Balkanlarda stanbul ve lkenin eitli yerlerinde zaman geirmi ve bylelikle de devletin k sebeplerini ve bundan kurtulma yollarn dnmtr. Atatrk, 15 Temmuz 1921, Maarif Kongresinde, bizzat yaad ve yzyllar boyu uygulandn grd eitim retim yntemlerinin toplumsal sonularna ilikin de u nemli deerlendirmeyi yapmtr : imdiye kadar takip olunan tahsil ve terbiye usullerinin, milletimizin gerileme tarihinde en mhim bir mil (etkili sebep) olduu kanaatindeyim. Atatrkn sonraki yllarda ortaya koyduu eitim grleri ve giritii uygulamalar esasta, ite, ocukluk ve genliini iinde yaad sosyal ve siyasal ortamda yapt gzlem ve deerlendirmelere dayanmaktadr. Bu gzlem ve 69

deerlendirmelerinden hareket ederek O, mill eitim, bilime dayanma, eitimin ie yarar, retici, hayatta baarl olacak aktif insanlar yetitirmesi gibi grler ileri srmtr (93). Atatrkn eitimci kiiliini belirleyen temel zelliklerini Yahya Akyz u ekilde snflandrmtr: Baretmen unvann alarak 24 Kasm 1928 tarihinde, elinde tebeir, kara tahta banda ve halkn iinde, halka okuma yazma ve eitli bilgiler retmeye girimesi; retmenlere ok deer vermesi; her frsatta okullar gezmesi, snflara, derslere girmesi; ocuklar ok sevmesi, eitimde ocukluk dneminin deerini bilmesi; ders kitaplar yazmas; her yerde ve her zaman eitim ve retimde bulunma amacn gtmesi, bu nedenle, halka, retmenlere seslenileri yannda, sofralar ve zel sohbetlerinin de retici bir deer tamas; kolay retmesi; bunu yaparken, karsndaki hedef kii veya topluluun ya, meslek, sosyal durum gibi zelliklerini gz nnde tutarak davranmas; ok ak, anlalr ve inandrc konumas; konumalarnda, aklamalarnda ara gere kullanmas, krokiler izmesi; retim ve eitim yntemi olarak, takdir, tevik, uyar, eletiride ve kesin isteklerde bulunmay yerli yerinde ve beraberce uygulamas; ok okumas ve okuduklarndan evresindekileri ve toplumu yararlandrmaya zen gstermesi; eitimin bilime dayanmasn ve ie yarar rnler salamas gerektiini ama olarak gstermesidir(94). Atatrk, eitimin, kiileri hem kendi yeteneklerini gelitirecek nitelikte olmas gerektiini, hem de eitim yolu ile yurda yararl bireyler yetitirilmesinin gerekliliini bir ok konumasnda vurgulamtr. Bursada retmenler ile yat bir konumada retmenlerden, vatandalar ulusa yararl insanlar yapmalarn istemitir. Bu dnceleri ile Atatrk, eitime, yararllk, bir baka ifade ile ilevsellik esini de dahil etmitir. Onun, konumalarnda karsnda olanlara ynelik tutumu son derece retici olmutur. Bu da onun retici kiiliinin bir rndr. O, Benim asl kiiliim retmenliimdir. Demitir (95). Eitimde hayatilik ilkesi ve tek yol gstericinin akl ve bilim olduu gr de onun aratrmac ve bilim adam kiiliinin bir parasdr. Atatrk bunu da u szlerle ifade etmitir: Eitim ve retimde uygulanacak yntem, bilgiyi insan iin fazla bir ss, bir bask arac, yahut uygarca bir zevkten ok, maddi yaamda baar salayan pratik (ameli) ve kullanlabilir bir ara (cihaz) haline getirmektir.(96)

70

Atatrkn kiiliinin cumhuriyetin eitim idealinin oluumunda oynad rol u ekilde zetlenebilir: Cumhuriyetin ilk yllarnda ocuklara ve genlere verilecek eitim; belli bir fikri ya da beceriyi kalp halinde vermek yerine; duruma, evreye ve bilimdeki gelimelere gre deien, ilevsel nitelikte, ulusu, demokratik, zgr dnceli, ulusal deerlerle donatlm, deiken ve etkin bir uyum sreci olarak alglanmtr. Bylece eitimde, kuramsal olarak, bu niteliklerle birlikte, bamsz bir kiilik gelitirmek amalanmtr. Bunda, Atatrkn devrimci kiiliinin de katks byktr.(97)

c) Atatrkn Okuduu Kitaplar ve Fikirlerinin Oluumu

Atatrk, gerek kendinden nceki zamanlarda dnyadaki byk sosyolojik ve siyasal gelimeleri ynlendiren byk fikir adamlarnn yaptlar olsun, gerekse Trk dnce insanlarnn yaptlar olsun, ok geni bir bilgi birikimine sahip olmutur. Atatrk dncede eitim idealinin olumasnda, onun kiisel zellikleri ve yeteneklerin, gemite yetitii ortamn ve koullarn yan sra, okuduu kitaplarn ve etkilendii dnce adamlarnn da katks byktr. lk olarak, zellikle II. Merutiyet Dneminde yer alan dnrler ve fikirlerinin neler olduu Atatrkn bunlar nasl deerlendirdii irdelenecek, daha sonra okuduu kitaplardan rnekler verilecek ve Aydnlanma dncesi ile olan iliki incelenecektir. lk olarak II. Merutiyet Dneminde hem monarinin karsnda cumhuriyeti ve halk egemenliini savunan, hem de modern, ulusal eitim fikirlerini ortaya atan dnrlerden bahsetmek yerinde olacaktr. Ziya Gkalp, her eyden nce eitimin milli olmas gerektiini savunmutur. Onun dnceleri, milli olan bir eitimin, ulusallamann arac olduu ve etnik ayrlklar uyumlatrd ynndedir. Gkalp, toplumdaki eitim sorununun, ancak toplumdaki eitsizliklerin ve snflarn arasndaki ayrmn ortadan kalkmas sonucu zlebileceini savunmutur. Kylerde yaayan, iftilik ile uraan bir ok yetenekli ocuk eitim iin imkan bulamazken, maddi olarak daha iyi imkanlara sahip olan fakat daha az yetenekli olanlar eitimden geerek lke ynetiminde sz sahibi olabilmektedir. Bu eitsizlik ve demokratik olmayan durum deimedike eitim ile ilgili sorunlar da zlemeyecektir ve eitim de dorudan ekonomi ile ilikilidir (98). Ziya Gkalp bu 71

sorunlarn yannda milli vicdan zerinde de durmutur. Eitim, ocua milli vicdan kazandrma srecidir. Ziya Gkalpin de bir toplum bilimci olan E. Durkheimdan etkilendii gz nnde bulundurulursa onun eitime, toplumun deerlerini alama arac olarak bakmas da normaldir. Bu aslnda eitimin nemli bir ilevidir. Ancak eitimin stlenmesi gereken dier ilevler bu tanmlama da gz ard edilmitir. Ziya Gkalpin bu fikirlerini eletiren ve eitimin kiisel boyutuna da deinen Sat Bey olmutur. Sat Bey, Ziya Gkalpi eletirirken eitimin farkl bir ilevine dikkat ekmitir: Ziya beyin grnce, eitim, kltrel (harsi) (kavmin vicdannda yaayan), deer yarglarnn toplamn, o kavmin bireylerinde ruhsal yetiler (melekeler) haline getirmektir. Eitime bu kadar snrl bir anlam verilince, onun, tamamyla milli olmas gerektii ileri srlebilir, fakat, eitimin anlam, bu tanmla anlatlmak istenenden daha kapsamldr. Ziya Bey bile ikinci yazsnda beden eitiminden sz etmitir ve tmevarm yetisinin eitimi, tmdengelim eitiminin yetisi szlerini kullanmtr. Bu szlerdeki eitim ile deer yarglar arasnda bir iliki olmad ortadadr.(99) Sat Bey, eitimin toplumsal ve ekonomik ynnn yan sra ruhsal, bedensel, zihinsel, duygusal ynlerinin de bulunduunu belirtmitir. smail Hakk Baltacolunun eitim ile ilgili grleri de ok nemlidir. O aslnda bir nevi yukarda yer alan iki dnceyi birbiri ile uzlatrc bir takm grleri savunmutur: Eitimin amacn sadece, yararc grenlerden deilim. Eitimin birinci ve en nemli amac, ruhsal ve mantksal bir oluumdur. Fakat, bu oluumun sonucu, yalnz genel kalmamal, retim amacna da yaramaldr. nk, retim, genellikle, konunun (ocuun) bu yzyl, yaamnda uygulayaca mesleklerin en canl esidir Eitim, btn derecelerinde, btn ekillerinde, bilimsel, uygulamal, temelde genel mesleki ve retici olmaldr. retim denilince, genel okullarn fabrika ve ticarethaneye evrilmesi amalanmyor! Fakat, bu kurumlarda reticiler yetitirici, hi olmazsa, retim yeteneklerini koruyucu nitelikte bir retim ve eitim rgtnn gerekliliine iaret ediliyor. smail Hakk Baltacolu yine bir baka konumasnda eitim ile ilgili unlar sylemitir: Eitimin yabanc dillerdeki szck anlam olan educationdan kaynaklanan bir bytme, gelitirme, yetitirme sreci olduu, zaman zaman, 72

eitim yerine bu szcklerin de kullanld dikkate alnrsa, onun niteliinde ya da znde dtan ie doru yaplan bir etkiden ok, kiinin iten da doru yapt etkin (faal) bir etkileme sreci olduu ortaya kar Eitim ile ilgili olarak, bunu tamamlayan baka bir gr de eitimin bir uyum sreci olduudur. Buradaki uyum, kiinin nce kendi kendisi ile, sonra da bakalar ile ve daha sonra da fiziksel doa ile olan uyumudur. Uyumun bir edilgin (pasif), bir de etkin (aktif) ekli olduu dikkate alnrsa, eitimde amalanan uyumun etkin bir uyum olduu kendiliinden anlalr.(100) Baltacolu, yaratc okulla ilgili yazlar da yazmtr. Yaratc okulun ancak Bat Avrupa veya Amerikada uygulanabileceini ancak Trk toplumunun eitim dzeyi ve finansal kaynaklarnn bu modelin uygulanmasna el vermeyeceini de belirtmitir. te yandan Trkiyenin ihtiyac olan yaratc okul deil ve fakat halk okullardr (101). Cumhuriyet Dneminde zellikle yurtdndan getirilen uzmanlarn eitim sistemi ile ilgili raporlar da dnemin eitim ideolojisinin oluumunda etkili olmutur. Bunlar, 1924 tarihli John Dewey Raporu, 1926 tarihli Kuhne Raporu, 1927 tarihli Omar Buyse Raporu ve 1933 tarihli Kemerrer Grup Raporudur. John Dewey, raporunda, eitim ile ilgili acil ve temel reformlarn yaplmas gerektiini ileri srmtr. Mevcut eitim sisteminin yenisi ekillenene kadar bir iki yl daha devam edebileceini, ancak bu sre iinde devletin eitim ile ilgili komisyonlar oluturmas ve retmenlerin ve bu konuda karar almaya yetkili olacak mercilerin iyi bir altyap kazanmas gerekliliini vurgulamtr. Ancak bylelikle kalc bir eitim sistemi oluturulabilecektir. Krsal kesimin eitiminin gelime iin ok nemli oluunu, lkenin her yerine ktphaneler oluturulmas gerektiini, okullarn bulunduu blgenin salk da dahil bir ok hizmet merkezi olmas gerektiini, bir baka ifade ile, okullarn bulunduu blgedeki halkn toplanma ve btnleme yerleri olmas gerektiini belirtmitir. Dewey raporunda, retmenlerin yetitirilmesine nem verilmesi, aksi halde iyi ve devamllk salayan bir eitim sisteminin olumasnn mmkn olmadn da vurgulamtr. Kuhne Raporu, genel olarak Trk okullarnda okutulacak mfredatn nasl olmas gerektiini ierir. Kzlarn eitim dzeyinin ykseltilmesi gerekliliinden, lkenin teknik gelimesi iin yetenekli, teknik bilgi dzeyi yksek insanlarn ve bu insanlar yetitirecek nitelikte retmenlerin yetitirilmesi gerekliliinden de sz edilmitir. Raporda ulusal ekonomiyi glendirecek, 73

mhendisler, mimarlar, teknisyenler ve bilim adamlarndan oluturulmu bir insan gc snfnn oluturulmas vurgulanmtr. te yandan, retmenlerin maann ve yaam standartlarnn ykseltilmesi gereklilii belirtilmitir. Omar Buyse raporunda, eitimin daha ok ekonomiyi glendirecek nitelikte olmas gerektii ve bunun iin de teknik okullara arlk verilmesi ve endstriyel kurulularda alabilecek ve retebilecek nitelikte insanlarn yetitirilmesi yer almtr. Bu ama iin, eitimin uygulamaya dayal olmasn belirtilmitir. Kemerrer grup raporu da ilk retime nem ve ncelik verilmesini iermektedir. Bunun yannda dier raporlarda da yer ald gibi, eitimdeki ilerleme ile ekonomik gelime arasnda dorudan bir iliki olduu ve ekonominin ve eitimin uyumlatrlmas gerektii belirtilmitir. Bunun iin Kemerrer raporu Trkiyeye drt neri de bulunmutur. Bunlar; iftilerin ve krsal kesimde alacak olan insanlarn bu konular ile ilgili olarak eitilmesi, mhendislerin ve teknisyenlerin eitilmesi, endstriyel alanda alacak olan insanlarn eitilmesi ve i adamlarnn eitilmesidir. Rapor, Milli Eitim Bakanlnn, krsal kesimde yer alan ancak ok baarl ve yetenekli ocuklara zel nem vermesini ve yine genel olarak baarl ama maddi olarak gsz insanlarn yurtdna gnderilmesine destek olmasn belirtmitir. Ticari ve kamusal alanda alacak insanlarn eitimine de ayr nem verilmesi gerektii vurgulanmtr (102). Yukardakiler gibi yabanc bilim adamlarnn raporlarnn yan sra Atatrkn eitim dncesi tm bunlardan daha nce zaten ekillenmiti. Atatrk cumhuriyet rejimini ve halk egemenliini dnrken tamamen Aydnlanma dncesinden etkilenmi ve kurulacak Cumhuriyetin temellerini akla, bilime ve bilimsel ilkelere dayandrmtr. te eitim de bu akln nclnn deerinin anlatlaca ve bilimin retilecei, bilimsel nitelikteki ilkelerin hayatn her alanna aktarlaca kurum olacaktr. nk Atatrk, yaad dnem itibariyle byk bir imparatorluun nasl ykldna tanklk etmi, Osmanl Devletindeki birbirinden kopuk okullar ve ayr bal eitim sistemlerinin yetitirdii birbirinden kopuk kuaklar grmtr. Bunun yannda Atatrkn tarihe ve sosyal bilimlere olan merak onun okuduu kitaplarn arasna, toplum bilimine ilikin kitaplar, devlet sistemlerine ilikin olanlar, tarihte yer alan devletlerin nasl doup, byyp, ykldn anlatan tarih kitaplar girmitir. Bunlarn yannda Franszca renmesi, ona Fransz filozoflarn tanma, okuma ve deerlendirme imkan sunmutur. 74

Voltaire, Rousseau, Montesquieux, gibi nl dnrlerin yaptlarn okumu, Fransz devriminin tarihini renmi ve Mirabeauyu, Ropbespieri tanmtr. Atatrk, btn okuduu kitaplardan, makalelerden edindii dncelerle yaam deneyimlerini birletirmitir. Okuduu kitaplardaki dnceleri de kendi bilgi ve akl szgecinden geirmesi ve sentezleyerek bir sonuca ulamas onun kiiliinin en nemli zelliidir. Atatrkn okuduu kitaplarn konu ile ilgili olan listesinden nce onun hrriyet, bamszlk fikirlerinin oluumunda byk nemi olan Namk Kemale de deinmek yerinde olacaktr. Atatrk, Namk Kemali, onun okunmasnn yasak olduu dnemde okumutur. Abdlhamit dneminde kitap basm Eitim Bakanlnn iznine balyd ve Namk Kemalin kitaplarnn basmna izin verilmemi ve gizlice baslanlar da toplatlrd. Atatrkn Namk Kemali okumas ve etkisinde kalmasn onun en yakn snf arkadalarndan olan Ali Fuat Cebesoy u szlerle ifade etmektedir: Byk vatan airi Namk Kemali, okul idaresinin ald btn tedbirlere ramen yatakhanede gizli gizli okuduumuzu nasl unutabilirim? Mustafa Kemalin bir gece yanma gelerek Kemalin Vatan Kasidesinin teksir edilmi bir nshasn Fuat kardeim bunu ezberleyelim diye bana verirken yava bir sesle fakat byk bir heyecanla okuduu: Felek her trl esbab- cefasn toplasn gelsin, Dnersem kahpeyim millet yolunda bir azimetten Msralarn nasl unutabilirim? Mustafa Kemal Atatrk de Namk Kemal ile ilgili u nemli szleri sylemitir: Bulgar, Srp ve Yunanllarn milli airleri var. Btn milletlerin bylesine rpnan, milletini uyandrmak isteyen milli airleri, aydnlar var Nerede bizim airlerimiz? Bizim bir Namk Kemalimiz var. O, Trk milletinin yzyllardan beri bekledii sesi verdi. Fakat ne iirlerini okuyabiliyor, ne konumalarn duyabiliyoruz. Bu milletin tarihinin bir ynn belirten Vatan Yahut Silistre piyesini bile temsil ettirmediler.(103) te Mustafa Kemal Atatrk, zgrlk, vatan ve bamszlk fikirlerini olutururken Namk Kemalden olduka etkilenmitir. Bunun yannda onun okuduu kitaplara bakldnda Atatrkn bilime ve aratrmaya ne kadar deer 75

verdii de grlmektedir. Aada Atatrkn okuduu kitaplardan bazlar ve okuduklarnda eitim ile ilgili olarak nem verdii, zellikle altn izdii blmlerin belli ksmlar yer almaktadr. 1) Akl- Selim; Jean Meslier; Kutsallk sylenceleri, ancak akl ve yarg sahipleri zerinde egemen olmak sanatn bilmezlikten gelen diktatrler iin yararldr, anlamldr. u halde, toplum onlarn lgnca kamplarna katlmal mdr? Birka inat hayalcinin, hayallerine deer vermek iin ulusun kanlarnn akmas m gerekir? Din bilimcilerini kendi ruhsal dengesizliklerinden ve ulusun batl inanlarndan kurtarmak g ise, herhalde bir tarafn aykrlklarnn, dier tarafn budalalklarnn aalk etkiler yaratmasna engel olmak ok kolaydr. Herkese, istedii gibi dnme zgrl tannsn, fakat bu zgrce dncesi yznden dierlerine zarar vermek iin hi kimseye verilmesin. Tm dnemlerde toplumun kutsallatrd bo dncelerden tehlikesizce syrlmak olanakszdr. 2) Altay-Alada Trk Leheleri Lgati; Vasiliy vanovi Verbitskiy 3) Anadolu nklab; Mehmet Arif; 4) Anadolu Halk Trkleri; Rauf Yekta 5) Antalya Livas Tarihi; Sleyman Fikri Erten; Tarihi Filip Lubenin (Homer) tarihinden yapt alntya gre Milyas halk Lisiyenler gibi SleimlerdendilerMiratul bere gre, Suleim, Kk Asyada (Anadoluida) ok eski bir Trk kabile bakannn addrEski Yunan tarihisi Heredotun verdii bilgilere gre Yunanllar Anadoludaki smrgelerinde kkenleri Turanl olan kavimler ile uzun ve byk savalar yaptlar. Gerekten de Orta Asyadan Anadoluya trl dnemlerde yaplan Trk gleri ok eskidir. O kadar ki Babil Asur uygarlklarnn Turan kavimlerince oluturulduunu aklayan kantlar pek okturGrlyor ki, Yunan sanatnda atlan ilk admlar bu Suleim soyunun torunlarnca gerekletirilmitir Denilebilir ki, Romallarla Kartacallar arasnda yaplan 3. Pn Savann benzeri burada da yinelenmitir. Damarlarnda Trk kan dolaan Lisiyenler, teden beri cesur ve sava bir ulus olduklarndan, yabanc hkmetlere boyun ememek bykln srekli gsteriyorlard. 6) Avrupa Milletleri Ruhiyat; Alfred Feuillet;

76

Bu kitapta Atatrk, Eski Yunan, Roma mparatorluu, talya, spanya, Fransa, ngiltere, Almanya ve Rusya ile ilgili ulusuluk, ulusal ruh, ulusal zyap (seciyei milliye) gibi kavramlarn yer ald paragraflarn altn izmitir. Bu lkelerin uluslarnn karakterleri, tarihlerinde neler yaadklar, baarszlk dnemleri, k dnemleri, i karklklar ve nedenleri ile ilgili blmlerin de alt izilmitir. 7) Avrupa ile Mnasebet-i Hariciyemiz Nokta-i Nazarndan Tarihi Osmani; Ali Reat. 8) Bir Askerin Dnmleri; Hans von Seeckt; Amerika yalnz, iktisadi seferberliini ve genliin askerlik terbiyesini mhim derecede tamlatrd. ngiltere kuvvetli bir hava donanmas yapt. Fransa ordu tekilatn yeniden kurmak gayretindedir; bu yeni kuruluun temel izgileri, takriben harp kuvvetlerinde bulunacak yani az zaman iinde tamamen istihdama hazr bir hale gelebilecek bir hazeri ordu yapmak ve tutmak, bir de umumi askerlik mkellefiyetinden tam ve kamil bir surette istifade etmek yani ok ihtiyatlar hazrlamak keyfiyetlerinden ibarettir. Bir taraftan hazar mevcudunu ok ykseltmeksizin, silah kullana bilen btn genlerin talim ve terbiyesi mmkn olmak iin askerlik mddeti ok ksaltlm, dier taraftan rzalaryla uzunca mddet ordu hizmetinde kalacak efrat miktarn arttrmakla, istihdama amade hazar ordusunun kymetinin ykselmesine allmtr. ktisat seferberlii ve genliin askerlik terbiyesi mkemmeliyetle izhar edilmitir 9) Bujuvazya Demokrasyas ile Proletarya Diktatrl Hakknda Tezler; Vladimir li Lenin; 10) Byk Tarih-i Umumi, 1., 2., 3., 4., 5., 6. ciltler; Ahmet Refik Altnay; 11) Cihan Tarihinin Umumi Hatlar 1., 2., 3., 4., 5. ciltler; Herbert George Wells; ada devleti kendisinden nceki devletlerden ayran temel ayrm, eitimin bireysel bir i olmayp, toplumsal bir ilev olmasnda toplanr. nsanlarn gerekletirmeye uratklar ama, yurttan nce anlay yetenei kazanmas, sonra da oy sahibi olmasdrada yurtta, oyunu ve kararn vermeden nce, sorunlar konusunda bilgi ve dnce sahibi olmaldrBu da seim kulbeleri ile deil, okullar amakla, bilginin, haberlerin herkese edinilebilir duruma getirilmesi ile salanr. Oylar, kendi balarna bir deer tamazlar. Grakuslar zamannda talyadaki insanlar oy sahibiydiler. Ama oylar, kendilerine bir yarar salamad. Eitimsiz bir insann oy sahibi olmas, kendisi iin yararsz ve tehlikelidir. Kendine doru yaklamakta 77

olduunuz ideal toplum, sadece bir irade toplumu deildir. O inan ve itaat toplumunun yerini alacak olan bir bilgi ve erk toplumudur zgrln ve kudretin ilk koulu serbest bir dnce al veriidir. 12) Din Yok Milliyet Var; Rueni; Ulusun egemenliini simgeleyen insanlar sylence kitabyla ok dorudur diye balla armak ve dahas, bir ulusun en saygn kiisi olan Cumhurbakann yine din trenleriyle sylence kitab nnde eilmeye armak ve sylenceye ant iirmek insanlk iin ne alak bir durum ve ar bir aalamadr Hangi ulusun ycelii, Trkln ululuu kadar tarihin bilinmeyen enginlerine uzanmtr? Ve en nihayet hangi ulus lrken azraili tepeleyerek dirilmitir? Dnyada Trk olmak kadar onur mu var? Ve Tk olmak kadar dinmi var?... Bu satrlardan sonra Atatrk aferin, aferin yazmtr ve altna da u cmleyi yazarak imzasn atmtr: Birey ister istemez lmldr; ama ulus isterse lmsz olabilir. 13) Dn ve Yarn; Dr. Gustave Le Bon; Demokrasinin gelimesi iin sekinleri (aydnlar) halkn dzeyine indirmek deil, halk sekinlere (aydnlara) doru ykseltmek gerek. 14) Dnya Tarihinin Mstakbel Safhas; yazar yok; Uluslar aras bar ve sosyal adalet (itimai adalet) rejimi kurulmasnda baarl olmak ancak evreni kapsayacak bir eitim sisteminin oluturaca an sk ilmikleri iinde, btn olaslklar elde tutularak gerekletirilebilir. 15) lk Mektep Mfredat Program; Trkiye Cumhuriyeti Maarif Vekaleti, 1930, Devlet Matbaas, stanbul ; lk mekteplerde okutulan tarih dersinin hedefi unlardr: 1) ocuklara Trk milletinin mazisi hakknda malumat verip onlarda milli uur uyandrmak. 2) Bu gnk medeniyetin uzun bir mazinin mahsul olduunu anlatmak. 3) Byk ahslarn hayat ve hareketleri tasvir edilerek ocuklara imtisale ayan numuneler gstermek 16) lm-i ktisad Dersleri; Charles Gide; Bireyin yararl organlar iin bilim ne ise, ekonomi bilimi de, insan toplumlar iin ayn nemi tar. 17) mtizac- Akvam ve Vefa-i Ahd; Namk Kemal; Atatrk, bu kitaplarn yannda birok siyaset, tarih ve sosyoloji ve felsefe kitab da okumutur (104). 78

Atatrk, eitimde yenilemeyi, ulusal birliin ve laik toplumun temeli olarak grmtr. Ona gre, modernlemenin en etkili arac eitimdir. O, yeni bir kuaa ortak deer ve politik bilin kazandrmann yolunun eitim rgtlerinin ve kurumlarnn birletirilmesinden getiini grmtr. Atatrk dneminin ilk 15 yl iinde 18i temel ve genel toplam 39 eitim ile ilgili yasa karlmtr. Cumhuriyet dnemindeki eitim atlmlarnn baars, Atatrkn eitim liderlii ile gereklemitir. Yeni bir eitim sistemi batllamann ilk koulu olduu iin nce eitim sistemi laikletirilmitir. Atatrkn yararland iki eitimsel yaklam olmutur: ulusal eitim ve halk eitimi. Onun planlad ve Tk ulusunda dnce ve davran yenilemesini amalayan tm gelimeler yeni bir eitim ve iletiim sistemine dayanmtr. Devletin en nemli grevi kamu eitimidir. Bu nedenle cumhuriyetin eitim sisteminin temellerini, eitimin felsefi boyutu olan laiklik ilkesine ve eitimin rgtsel boyutu olan halklk ilkesine dayandrmtr. Laiklik ilkesi olmadan toplumun herhangi bir kesiminde yenileme olamayaca iin laiklik temel alnmtr. Din yalnzca devlet ilerinden deil, toplumsal yaam dzenleyen kurallardan da arndrlmtr. Halklk ise, sekin aznlk eitiminden kitle eitimine geilmesini salam ve eitimde olanak eitliini yaratmtr (105). Atatrk, eitimin temel amacnn, Trkiyenin ulusal varlnn ve geleceinin korunmas olduunu sylemitir. Ziya Bursalolu, Atatrkte devlet liderliinin ve eitim liderliinin birletiini, devletin kurulmasnda eitimin bu ekilde etkin bir rol stlendiini aadaki szlerle belirtmitir: Eitimin temel grevi, deiik alardan szlendirilerek tanmlanmtr. Kukusuz bunlarn banda, devletin varlnn srdrlmesi gelmektedir. Dier yandan, eitimde kalknma bir liderlik sorunudur.Eitimin temel grevi, devletin varln srdrmek ise, bu grevin sorumluluu da, nce devlet liderine dmektedir. Demek ki, eitimde kar yol, devlet liderlii ile eitim liderliinin ayn kii zerinde birlemesidir. Atatrk eitiminin baars da, byle bir birlemenin sonucu olmutur.(106)

2.6 ETM VE KAMU DZEN

Kamu dzeni, bir insan grubunun gerek anlamda toplum olmasna olanak veren i bartr. Toplumda var egemen olan asgari skunet, herkese 79

zgrlklerden yararlanma gvencesi salar. Kamu dzeni kavram genellikle anayasalarda ve kanunlarda temel hak ve zgrlklerin snrlandrma gerekesi olarak yer almaktadr. Gerek mahkeme kararlarnda gerekse doktrinde olduka tartmal olan bu kavramn eitim ile de ilikilendirilmesi gerekmektedir. Eitim yukarda oka bahsedildii gibi insan ile dorudan ilikili, insandan kaynaklanan, ok boyutlu bir olgudur. Eitim hem bireyler hem de tm toplum iindir. Ancak ierii aa uygun olan bir eitim ile yaratc dnebilen ve bar iinde yaamay ama edinmi kuaklar yetitirilebilir. Barn, sevgi, sayg ve hogr dncesinin insanlara verilmesi de eitim yolu ile mmkn olabilecektir. Devletin oluturduu, devletten kaynaklanan eitim sistemi ayn zamanda kamu dzenini gerekletirecek amaca da ynelmitir. Yukardaki eitim hakk ve eitim zgrl balkl paragraflarda irdelenen zgrlklerin ve haklarn snrn kamu dzeni oluturmaktadr. Bu snr her devlet kendisi, zgrlklerin ve hakkn zne dokunmayacak biimde belirleyecektir. Sz konusu bu snr ayn zamanda var olan haklarn ve zgrlklerin de gvencesini oluturur. nk aksi halde, snrsz zgrlkler ve yasal bir dzenlemeyle somutlamam haklar ncelikle insanlarn kendisine ve sonra da kamu dzenine zarar vererek, toplumlar, nihai ama olan bar iinde yaama idealinden uzaklatracaktr. nsanlara, dierlerine sayg duymay, deiik kltrlerin de var olduunu, kolektif bir bilin ile verecek olan yine devlet ve onun oluturduu eitim sistemidir. Eitimin bir kamu hizmeti olarak devlet eliyle bireylere sunulmas, devletin bu alanda eitli kamusal ihtiyalar ve gerekleri gz nnde bulundurmas yolu ile gereklemektedir. Devletin belirlemi olduu eitim sistemi, insann znde var olan temel hak ve zgrlkler ile atmaya derse kamu dzeni de o noktada sekteye urayacaktr. Halk egemenlii dncesine dayal bir cumhuriyet rejiminde halkn iradesi devletin iradesi anlamna geldiinden, oluturulan eitim sistemi de insanlarn bir arada ve bar iinde yaamas fikri ile oluturulmu olacaktr. nk bir grup insana halk diyebilmek iin o insanlarn her eyden nce bir arada yaamak ynnde bir iradeye sahip olmalar ve ortak hedeflere ynelmi olmalar gerekmektedir. te eitim sistemi ve bu sistemin iinde var olan tm kurumlar, oluumlar ve mfredat, okul gibi eitsel aralar nihayetinde kamu dzenini salamak iin sistemlemitir. Atatrkn de her zaman syledii gibi: Yurtta bar, Dnyada bar.

80

NC BLM

DEVLET ETKNL OLARAK ETM

Devlet etkinlii olarak eitim konusu incelenirken, devlet teorisine ilikin aklamalardan yola klmaldr. Geni bir tartma alanna sahip olan devleti Yahya Zabunolu, en ksa ekli ile, karmak ve ok ynl bir sosyal olgu olarak tanmlamtr. zellikle devletin kaynana ve douuna ilikin tartmalara yer vermek, devlet etkinlii olarak eitim konusunun daha iyi anlalmasn salayacaktr. 3.1 DEVLETN KAYNAINA LKN GRLER

Devletin douuna ilikin bir ok gr mevcuttur. Bu paragrafta bu grlerden en nemlilerine ksaca deinilecektir. a) Aile Teorisi: Aileyi devletin kayna sayan gr, devletin, ataerkil bir ailenin zamanla gelimesi ve byyerek blnmesi sonucu doduunu savunmaktadr. Daha ak bir ifade ile ataerkil bir ailedeki baba otoritesi giderek devlet kudretine ve otoritesine dnmtr. Bu dncenin en nemli savunucusu, ngiliz Robert Filmerdr. Filmera gre ilk kral Ademdir. Krallar iktidarlarn veraset yolu ile Ademden almladr (1). b) lahi ve Dinsel kaynakl Devlet Gr: Bu teoride devletin tanr tarafndan yaratld ileri srlmtr. Tanr ynetme yetkisini belirli insanlara ya da gruplara vermitir. Bu teoriye gre insanlara den yalnzca itaat etmektir. rnein Osmanl Devletinde iktidarn yalnzca Allaha ait olduu kabul edilmitir. Devletin bandaki sultan ayn zamanda halifedir de ve sultana mutlak iktidar yetkisi tanr tarafndan verilmitir. Bir baka ifade ile, tanr sultana insanlar ynetmesi iin emir verir. c) gdsel Teori: Bu grn en nemli temsilcisi Aristodur ve devletin, insanlarn igdlerinin doal bir sonucu olduunu belirtmitir. nsanlarda toplu yaama olarak bir igd mevcuttur, Aristoya gre, insan siyasal bir hayvandr.

81

) Toplumsal Szleme Teorisi: Bu teori de aslnda insan aklna ve iradesine dayanmaktadr ve nemli savunucusu bulunmaktadr. Thomas Hobbes, John Locke ve Jean Jacques Rousseau. Bu teoride devletin kayna bir szlemeye dayanmaktadr. Szlemeden nce tabiat hali olarak adlandrlan bir durum sz konusudur. farkl dnr bu tabiat halini de farkl tanmlamlardr. Szleme akdedildikten sonra tabiat hali yerini toplum haline brakr. Hobbesa gre tabiat halinde insan insann kurdudur ve bu sava haline son vermek iin insanlar tm snrsz zgrlk ve yetkilerini devlete, toplumsal szleme ile brakrlar ve devlete de mutlak itaat ederler. Locka gre, tabiat hali, insanlarn akla dayanarak ancak bir devlet otoritesine bal olmadan yaadklar bir dzendir. Bu devrede insanlarn her trl hakk, zgrl mevcuttur ve hayata kaos egemen deildir. Mevcut olmayan yalnzca, egemen olan dzenin bozulmas halinde, bunu iade edecek stn bir otoritenin, cezalandrma yetkisine sahip bir gcn bulunmaydr. nsanlarn gereksinim duyduu cezalandrma yetkisini kullanabilecek merkezi otorite devlettir ve insanlar toplumsal szleme yaparak kendiliinden hak almay ve cezalandrma yetkisini mutlak olarak devlete brakmlardr. Rousseauya gre, tabiat hali bir vahet halidir. Yaama egemen olan srekli mcadele ve sava halini ortadan kaldrmak iin insanlar bir araya gelerek dzenli bir toplumsal hayatn olumas iin szleme yaparlar. Bu szleme ile, bireysel iradeler bir araya gelerek stn ve dier bireysel iradelerin toplamndan ayr bir irade oluturur. Bu da genel iradedir. nsanlar da bu genel iradeye itaat ederler ve haklarnn tamamn bu genel iradeye brakrlar. Bunun karsnda da devlet bireylere siyasal ve medeni haklar tanr. Toplumsal szleme dncesi daha sonradan 1789 Fransz nsan ve Vatanda Haklar Demeci ve 1776 Amerikan Bamszlk Demecinde etkilerini gstermitir. d) Devletin Kaynan Metafizik Temele Dayandran Gr: Bu gr ilk olarak Hegel balatm ve Jhering de gelitirmitir. Hegele gre devlet, ideal ve ebedi bir varlktr. lahi ve mutlak bir varlk olan devletin karsnda bireysel iradelerin hibir deeri yoktur. Gerektiinde devlet iin yok edilebilirler. Jhering de daha sonradan otolimitasyon olarak adlandrlan 82

devletin kendi kendisini snrlandrd fikrini gelitirmitir. Ancak devletin kendisini snrlandrmak iin oluturduu hukuk kurallar ile bal olmas gerekmemektedir. e) Normcu Gr: Bu grte Hans Kelsen, devleti bir normlar ve kurallar sistemi olarak tanmlamtr. Devlet ile hukuk normlar eittir. Devletin devamlln ve geerliliini salayan bir de temel norm bulunmaktadr. Temel norm kesin ve temel emir niteliinde bir normdur ve devlet, bu norma uygun ekilde olumaktadr. f) Kuvvet ve Mcadeleye Dayal Gr: Bu gre gre devle, glnn zayfa stnln kabul ettirmesi sonucu domutur. Bu teori olduka eskidir. lk a filozoflarndan Polibius ve Seneca, daha sonra da bni Haldun bu gr savunmulardr. Yakn adaki filozof Oppenheimer da bu gr savunmutur ve ona gre, insan her zaman, her yerde nefsini koruma igdsyle hareket eder; ihtiyalarn gidermek iin de almaktan ve yama etmekten yararlanr. g) Organizmac Gr: Bu grte devlet, hcrelere benzeyen insanlarn bir araya gelmesi oluan canl, organik bir varlk gibidir. Tpk canllar gibi, devletler de doar, byr ve lr.Organizmac grn 19. yzyldaki temsilcisi Herbert Spencer, insan topluluklarnn yapay olmadn, bu topluluklarn kendiliinden ve doal bir oluuma sahip olduunu ileri srmtr. nsan topluluu meydana geldikten sonra belli bir aamaya varr ve devlet belirmeye balar. h) Devletin Kaynan Ekonomik likilere ve Olgulara Dayandran Gr: Bu grn savunucusu 20. yzyl filozoflarndan Harold Laski, ekonomik retim metotlarn gz nnde bulundurmadan devletin nasl olutuunun anlalmasnn mmkn olmadn ileri srmtr. Ona gre, devletin oluumunda ve kaynanda ekonomik olgu ve ilikiler yer almaktadr. Engels ve zellikle Marx, sosyal olaylar ierisinde temel olgu niteliinde ekonomik olgularn olduunu savunmulardr. Devletin kuruluunda dorudan doruya ekonomik olaylar ve retim ilikileri yer almaktadr. Bir baka ifade ile, tm olgu ve ilikiler ekonomik olgu ve retim ilikilerinden ortaya kmaktadr. Marxa gre, dnyay sevk ve idare eden gler, ekonomik ihtiyalar, ekonomik karlar ve ekonomik glerdir. Tek ve kesin g, ekonomi gcdr. Tarih de, yararlar arasndaki ztln yol at snf mcadelelerinin tarihidir. Devlet ise, 83

ekonomik retim ilikilerini dzenleyen bir kuvvetler topluluudur. Marxa ve arkadalarna gre, iki snftan olumu toplumda, balca kuvvet kaynaklarna ve retim aralarna sahip olanlar (burjuvalar) ile, emeklerini satarak ancak yaayabilenler (proleterler) arasndaki srekli bir kavga ve mcadele vardr. Bu mcadeleyi bastrmak ve gvenlik ile dengeyi egemen snf lehine salayp korumak zere, sadece burjuvalardan olumu bir tekilat meydana getirilir ve bu tekilat devlettir. ) Leslie Lipsonun Gr: Lipson, devletin nasl ortaya ktn tartmadan nce, onun hangi amala neden, nasl bir grevi yerine getirmek iin ortaya kt n sorununun zlmesi gerektiini belirtmitir. Bir baka ifade ile, bir sosyal yapnn devletleebilmesi iin gerekletirmesi gereken asgari grev nedir? lk olarak gvenliktir. nk, insanlar zamanla kiisel savunun yeterli olmadn grmtr. Lipsona gre devlet korumann kurumlamas ile ortaya kmtr. Buraya kadarki aklamalar ile devletin kaynana ilikin grler ksa bir ekilde ele alnmtr. Devletin kaynana ilikin aklama yapmak iin bir ok etken birlikte deerlendirilmelidir ve stelik her toplumsal yap deiik sosyal yapya ve grnme sahiptir. Dolaysyla devletin kayna siyaset bilimi, sosyoloji, antropoloji gibi bir ok bilim daln ilgilendirir ve karmaktr. Bir devlet etkinlii olarak eitim sorunu ele alnrken zellikle devletin ilevleri nelerdir, hangi grevi neden yapar gibi sorularn cevaplanmas gerekir. Burada da ortaya devlet kudreti ya da iktidar kavram ortaya kmaktadr. Devlet kudreti klasik kamu hukukunun en nemli unsurudur ve toplumsal yaplar hiyerarisinin iinde devlete laik olduu en stn yeri salamakta ve toplumsal yapnn siyasallamasnda nemli rol stlenmektedir (2). Devlet kudretinin ya da iktidarnn en nemli zellikleri ise, oranl bir stnlnn olmas, maddi cebre veya zora dnebilme yetenei, d alanda da yine greli ve oranl bir bamszlk, btnlk ve blnmezlik tamasdr. Devlet iktidarnn ya da kudretinin en nemli ilevi ise, dzenleme ve disiplin, kamu yarar salamak ve kamusal i ve hizmetleri ifa etmektir (3). te eitim de bu noktada belirmekte ve devletin ilevlerinden bir tanesi olarak ortaya kmaktadr. Eitim yle bir ilevdir ki, devletin vcut bulmasn salayan ncl ve nesnel unsurlardan olan insan unsuru ve onun nitelii ile dorudan ilikilidir. te yandan, eitim iktidar ilikileri bir nceki blmde incelenmitir. Bu paragraf

84

altnda Trkiye Cumhuriyeti Devletinin insan unsuru asndan bir etkinlii olarak eitim sorunu ele alnacaktr.

3.2 CUMHURYETE YURTTA YETTRMEK

Cumhuriyet bir adalama projesidir ve geleneksel bir toplumdan modern bir topluma geii gerekletirmitir. adalamaktan kast, ayn ada yaamak ya da iinde bulunulan an koullarna ayak uydurmak anlamnn da tesinde srekli bir dnm ifade etmektedir. lhan Tekeliye gre, bu adalama projesi, drt boyuta sahiptir. Bunlardan birincisi ekonomik boyut; ikincisi, bilgi, ahlak ve estetik boyut; ncs, gelenekselliin snrlamalarndan kurtulmu, kendi akl ile kendini ynlendirebilen bir bireyin domu olmas; sonuncusu ise, kurumsal yapdr, yani ulus devlet olarak rgtlenilmesi ve temsili bir demokrasi ortam iinde eletirel ve aklc bir ynetim modelinin olumasdr (4). Cumhuriyetin adalama projesi eskiden bir kopu olmakla birlikte, bu proje, zengin bir kltre sahip halk ile gerekleecei iin bir sreklilik de iermektedir. Cumhuriyetin ilk koulu olan halk egemenlii (Hakimiyet-i Milliye) ilkesinin hayata geebilmesi iin bir kamusallama sreci yaanmtr. Kamusallama sreci aslnda, Tanzimat Dnemi ile balayan, Merutiyet ile olgunlaan ve Cumhuriyet ile de mantksal sonucuna varan bir anayasal devlet, hukuk devleti ve parlamenter rejim ynnde yaanan bir sre olmutur (5). Jrgen Habermas, kamuyu bir akl yrtenler topluluu olarak tanmlamtr. Kamusallamay da, zel ahslarn, kendilerini ilgilendiren ortak bir mesele etrafnda akl yrttkleri, tartma iine girdikleri ve bu tartmann sonucunda da o mesele hakknda bir ortak kanaati yani kamu oyunu oluturduklar bir sre olarak tanmlamtr (6). Kamusallama, toplumun kendi zerine dnebilmesinin, kendi kendini anlayabilmesinin, kendi kendini ynetebilmesinin, zerk bir varlk haline dnmesinin ifadesidir (7). Kamusallama srecinde kendi sorunlarn kefetme ve bunlara zmler retebilme, otoriter bir dzenden demokratik bir dzene geilmesiyle mmkn olabilmitir. Gerek ekonomik alanda bireylerin devlet dnda da varolabilmesine olanak salanmas, gerekse, insanlarn kendi kendini ynetebilme olgunlua eritirilmesinde cumhuriyet devleti tm kurumlar ile etkin bir rol oynamtr. Ekonomik yapnn dntrlmesi, 85

siyasal yapnn dntrlmesi, salk hizmetlerinin rgtlenii, sanat, kltr, alanndaki dnm topluma srekli olacak ada bir eitim sistemi ile yerletirilmitir. Bunun iin yalnz okul yandaki gen nfus deil tm toplum, ya ve kltr, kken, din fark gzetmeksizin modernleme olgusunun kapsamna dahil edilmi ve bir birlik beraberlik oluturulmutur. Bunun iin, rgn eitimin yan sra, kitle eitimi veya halk eitimi olarak da adlandrlabilecek yaygn eitim etkin biime kullanlm, retmenlik mesleine fazlaca nem verilmitir. Cumhuriyetin gerekletirdii kamusal dnm yalnzca ekonomik ve siyasal alanda olmamtr. Cumhuriyet Bayram, Genlik ve Spor Bayram, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram gibi gnlerde gerekletirilecek kutlamalarn, rejime sadakatlerin yeniden retilmesindeki rol de dikkatlerden kamamaldr. Bu bayramlarla yurttalara, dini bayramlarn haricine tm Trk ulusu olarak ortaka kutlayabilecekleri ve din ayrm gzetmeksizin birlikte elenebilecekleri bir ortak alan yaratlmtr. Elence, toplum yaamn zenginletiren, yurttan yaamndaki mutluluunu arttran en nemli deneyimlerden biridir ve cumhuriyetin adalama sreci bu alan da nemli lde dntrmtr (8). te bu blmde eitimin bir devlet etkinlii olarak deiik grnmleri irdelenecektir. Bir nceki blmde ele alnan eitimin ilevi hatrlanacak olursa, eitim, insanlar toplumsallatrmak, temel toplumsal uyumu salamak ve var olan siyasal dzenin srdrlmesini salamak iin tm iktidarlarca bir ideolojik aygt olarak kullanlmtr. Cumhuriyetin bir etkinlik olarak gerekletirdii eitim, yalnzca okullarla snrl kalmamtr. Drdnc blmde incelenecek olan cumhuriyetin birer ideolojik aygt olan eitim kurumlar, znde halkn hakimiyetini gerekletirmek iin btnletirici bir anlayla oluturulmu eitim kurumlardr. Bu blmde ise eitimin bir devlet etkinlii olarak hangi biimlerde uyguland incelenecektir. nsan Yetitirme Davas Kemalist Devrimin ayrlmaz bir parasdr. Cumhuriyet ile birlikte balayan kltr ve eitim reformlarna egemen olan politika daima btncl bir kalknma stratejisinden kaynaklanmtr (9). Her devletin meru bir ideolojisi olur ve devlet de bu ideolojiyi aslnda eitim yolu ile merulatrr(10). Cumhuriyetin temelini oluturan halk egemenlii ilkesi ile srekli ve btncl bir kalknma, modernleme ve adalama olgusu hakim ideoloji olmu ve yalnzca mfredat ile deil kurumlarn kendisinin varl ile toplumsal hayatta kendini var edebilmitir. rnein drdnc blm de ayrntl olarak 86

incelenecek olan Halkevleri, Millet Mektepleri ya da Ky Enstitleri, yalnzca Atatrk lkelerinin, devrimlerinin ve okuma yazmann insanlara retildii kurumlar olmamlardr. Bu gibi eitim kurumlar bal bana halk egemenlii idealinden ortaya km, insanlarn kamusallaabilmesi iin adeta birer ara olmulardr. Bylelikle tartabilen, dnebilen, retebilen bir yurtta modeli oluturulmaya allm, bir baka ifade ile, insanlara adeta kendi kendilerini ynetebilme yetisi kazandrmak amalanmtr. Kukusuz ki devlet, kendi asli kurucu unsuru olan insan unsurunun niteliini, kendi varlnn devam iin etkileyecek nlemler alacaktr. Bu nitelik sorunu aslnda devletin meru ideolojisini de oluturmaktadr. Cumhuriyetin yurtta nasl olmaldr? diye bir soru sorulduunda alnacak cevap devletin nitelikleri ile ayn dorultuda olur. Bunun sonucu olarak da, belirli nitelikte yurttalar yetitirmek ve devletin varlnn devamn salayabilmesi iin eitim en nemli etkinlik olarak ortaya kar.

3.2.1 Kamu Hizmeti Olarak Eitim Kamu hizmeti olarak eitimin cumhuriyette brnd ekil bamsz, akl yolu ile yaayabilen, bilinli, modern yurttalar yetitirmek ve bu sayede blnmez bir halk egemenlii yaratmak olmutur. Ancak bir kamu hizmeti olarak eitimi ele almadan nce ksaca kamu hizmeti kavramnn irdelenmesi ve daha sonra Osmanl Devletindeki kamu hizmeti anlayn ve bu anlayn cumhuriyette brnd ekli aklamak yerinde olacaktr.

3.2.1.1 Devlet Teorisi erevesinde Kamu Hizmeti Anlay

Kamu hizmeti kavram bir ok farkl disiplin tarafndan ele alnmtr. Maliye, hukuk, iktisat gibi bilim dallar bu kavrama hep farkl perspektiften bakmlar ve kendi disiplinlerine gre birer ierik kazandrmlardr. Ancak ortada bir kamu hizmetinden sz edebilmek iin ncelikle bir kamunun var olmas gerekecektir. Bu adan bu balk altnda kamu hizmeti kavram devlet teorisi asndan ele alnacaktr. Kamu hizmetleri, devletin ilevlerine denk der. Kamu hizmetleri ile devletin ilevleri rtmektedir ve mutlak niteliktedir (11). Bir baka anlatm ile devletin yerine getirdii ilevler, kiisel ilikilerden farkl bir boyutta olduu ve tm 87

toplumsal menfaatleri gzettii iin kamu hizmetleri bir adan devletin ilevleri ile badamaktadr. Cem Erolunun Devlet Nedir? isimli eserinde devletin her evresinde, ilevinin olduundan sz edilmitir (12). Bunlardan ilki tm toplumda, retim aralarnn ve reticilerin korunmas ve geliimi iin gerekli koullarn salanmasdr. Bu toplumun yaamn srdrebilmesi iin gerekli ilk kouldur. rnein, toplumun i ve d saldrlardan korunmas, tbbi bakm, salk ve spor, salkl barnma, salkl yaama, her trl kltr hizmetinin salanmas, eitim, meslek ii eitim, teknik eitim hizmetleri, toplumu teknolojik bilgilerle donatma, yaygn eitim, kitle eitimi, evre korunmas, fabrikalarn, binalarn yapm gibi retim glerini korumak ve gelitirmek adna yaplan faaliyetlerdir. kincisi, bu gerekletirilen birinci ilevden sonra gelmektedir. Bu ikinci ilev bir nevi devletin sz konusu retim ilikilerinin salkl ekilde devamll ve retim ilikilerinin korunmas iin zorlamaya bavurmasdr. Bu ileve rnek olarak da, egemen mlkiyet biimlerinin korunmas, milliletirme, kk mlkiyetleri ortadan kaldrma, sendikal faaliyetlerin dzenlenmesi, tehlikeli siyasal eilimlerin ortadan kaldrlmas verilebilir. te ilk ilevini yerine getiremeyen bir devletin ikinci ilevini yerine getirmesinden de kolaylkla sz edilememektedir. Birinci ilevde gerekletirilen her faaliyet ikinci ilevdeki zorlayclk gereksinimini azaltmaktadr. Devletin nc ilevi ise, ilk iki ilevi yerine getirebilmek iin toplumdan daha st bir konumda olmas, bir baka ifade ile gl olmas iin yaptklardr. Devlet, ilk iki ilevini yerine getirebilmek iin gl olmak, toplumun stnde rgtlenmek zorundadr (13). Bu ileve rnek olarak da, devleti zaafa drebilecek siyasal akmlarn yasaklanmas, okullarda, mfredatta ve dier toplumsal, kitlesel iletiim aralarnda, parlamento ya da kral gibi devletin geleneksel kurumlarnn yceltilmesi, kamu gc otoritesinin glendirilmesi, polise ya da yargya geni yetkiler tannmas, vergi toplama gibi faaliyetler gsterilebilir (14). Onur Karahanoullar, Erolunun bu snflandrmasnda aka ifade edilmemekle birlikte devletin ilk ilevinin kamu hizmetleri olarak adlandrlabileceini ifade etmitir(15). Gerekten de toplumun ortak karlarna hizmet, toplumun korunmas, devamll ve gelimesi iin yaplmas gerekenler kamu hizmeti olarak adlandrlabilir. Tm hukuksal kavramlar gibi kamu hizmeti kavram da toplumsal gereklikteki bir olgunun hukukiletirilmesini ifade eder. Toplumsal olgular da egemenin rn olan hukuk tarafndan dzenlenmektedir. Burada dzenlemenin egemenin 88

keyfiyetinden uzak olmasn salayan unsur da toplumsal gereklikler ve ihtiyalardr (16). te yandan Leon Duguit, kamu hizmeti kavramnn bir iblm sonucu ortaya ktn belirtmi ve toplumsal dayanmann, zor kullanma tekelini elinde bulunduranlara ykledii grevler olarak kavram tanmlamtr (17). Bu anlay hukuku egemenin emri olarak gren pozitivist hukuk okulundan farkldr. Duguitye gre hukuk bir toplumsal dayanma rndr. Buna karn, Gaston Jzee gre ise, kamu hizmeti kavramnn ierii tamamen egemenler tarafndan belirlenmektedir. Bir baka anlatmla, kamu hizmetlerinin tek ls ynetenlerdir; ynetenler tarafndan kendisine kamu hizmeti nitelii verilen her hizmet kamu hizmetidir. Ynetenlerin iradesi de bir hizmeti, ancak o hizmet ortak ihtiya olduu zaman kamu hizmeti olarak belirleyecektir (18). Toparlanacak olursa, halk egemenliine dayal bir sistemde kamu hizmetleri devletin, yani halkn iradesinden geerek bu nitelie sahip olabilir. Bu da kukusuz ki yasama organdr. Yasama organ devletin iradesini kurallatrr ve devletin ilk paragrafta ifade edilen ilevleri ile paralel olarak kamu hizmetleri bu irade ile belirlenmi olur. Kamu gcnn varlndan sz edilebilmesi iin hukukun da olmas gerekmektedir. Hukuk bir sistem olarak varlk kazanr ve kamu hizmetleri de hukuk ile varlk kazanr. Yani siyasi iradenin rn olan ve konu ile ilgili olarak cumhuriyet rejiminde halkn iradesinin bir rn olan kamu hizmetlerinin somutlama biimi hukuktur. Bu konu aslnda hukukun kaynana ilikin sorunlarla dorudan ilgilidir. Kamu hizmetlerine objektivist bir adan yaklaan Duguitye gre hukukun kayna, pozitivist hukuk okulunun tam tersi olarak, kurucu iradenin dndadr. Dolays ile, kamu hizmetleri de kurucu iradenin, egemenin ya da yasama organnn bir rn deil, ondan nce var olan toplumsal dayanmann gerekleridir. Yasama organ ise yalnzca bu dayanmann gerekleri olan hizmetleri formle eder. Oysa pozitivist okula gre hukukun kayna egemen olduuna gre, kamu hizmetleri de egemenin rndr. Ve pozitivist okul, hukuk kuraln dier kurallardan ayrann bir yaptrma balanm olmas olduunu savunur. Kamu hizmetleri asndan bu yaklam da Jze tarafndan savunulmakta ve sbjektif yaklam olarak adlandrlmaktadr. Bu aklamalarn altnda, Trkiye Cumhuriyetinde egemen olan anlay pozitivist- sbjektif bir yaklamdr, denilebilir (19), (20). nk, kamu hizmetleri ancak kanunla kurulabilir ve kaldrlabilir. Pozitivist okulun yanlgya dt nokta iradenin kaynan sorgulamam olmasndan gelmektedir. Bir baka ifade 89

ile, hukuk felsefesinde kat pozitivizm olarak da adlandrlan bu akm, hukukun kayna olarak egemeni gstermi, kurallarn dier kurallardan ayrt edici yann bir yaptrma balanm olmas olarak grm ancak egemenin iradesinin nerden geldii sorusuyla pek ilgilenmemitir. Sonu olarak devletin iradesinin kayna artk gnmzde tanrsal olarak nitelenmediinden, hukuk kurallar olarak somutlaan bu irade, toplumun rn olmaktadr ve kamu hizmetleri de toplumsal dayanmann rn olarak kolektif bir irade ile ve hukuk aracl ile ortaya kmaktadr (21).

3.2.1.2 Osmanl Devletinde Genel Olarak Kamu Hizmeti Anlay

Tm idare hukukularnn genel olarak konsensse vard bir nokta Trk dare hukukunun fiili bir resepsiyonun rn olduudur. Osmanl Devleti de bu konuda Fransadan olduka etkilenmitir. Bunun nedeni, Fransann dalmakta olan Osmanl Devleti iin bir ulusal devlet olarak nlerinde bir rnek tekil etmesi olmutur. Yalnzca idare hukuku ya da dier hukuksal dzenlemeler alannda deil, dier birok kurum da Fransadan rnek alnarak Osmanl Devletinde uygulanmaya allmtr. dare hukukunda kullanlan kamu hizmeti kavram da bu zellik sz konusudur ve kamu hizmetinin bu gnk anlam da Fransa kkenlidir (22). Fransz Devriminin Osmanl Devleti zerinde bir ok etkisi olduu bu gn tartma gtrmez bir konudur. Osmanl Devletinin aydnlanma dnemi ncesinde devlet ve toplum ilikileri askeri nitelikteki tmar olarak adlandrlan bir toprak sistemine dayanmaktayd. Tmar sisteminde, iftilerle devlet arasnda, onda birlik r ile fera ve intikal harlarn toplama hakkna sahip grevliler bulunmaktayd (23). Tmar sistemini aklayc bir unsur olarak da lber Ortay, devletin kamu grevlerini yerine getirecek bir merkezi rgtnn bulunmadn belirtmitir (24). Osmanllarda ehrin en st ynetici kadlar olmutur. Kadlar yalnzca yarglama yetkisine sahip deildir, asayiin denetlenmesi, vakflarn denetlenmesi gibi daha birok grev de stlenmitir. ehirlerde belediye hizmetleri de kadlar aracl ile yerine getirilmitir ve sz konusu hibir hizmet, kadnn bal olduu bir merkezi tekilat da mevcut olmadndan merkezi olarak yrtlmemitir. Osmanl Devletinde, eitim, bayndrlk ve sosyal yardm gibi konularda vakflar etkin olmutur. Bu vakflarla toplumsal ihtiyalar karlanmaya allmtr. Vakflar 90

aracl ile gerekletirilen hizmetler de modern anlamda kamu hizmeti anlayna dahil edilemez (25). Osmanl Devletinde modernleme almalarndan sonra zellikle II. Mahmut dnemi ile eitim ve askerlik hizmetlerinde devlet hizmeti anlay yaylmaya balamtr. Bu dnemde bir idari ilev ortaya km ve eitli hizmetle iin bakanlklar oluturulmu, rnein sadrazam bavekillik adn almtr. eitli okullar, rnein, memur yetitirmek iin, Mekteb-i Maarif-i Adli, Harbiye ve Tbbiye almtr. Tanzimat Dneminde, Abdlmecit, Kz Rtiyesi, Darlmaarif, Mlkiye Mektebi, Telgraf Mektebi, Ebe Mektebi, ilk ve orta retime bakmak iin Mekatib-i Umumiye Nezareti kurulmutur. Abdlaziz dneminde, dadiler, Galatasaray Sultanisi, Lisan Mektebi, Mekteb-i Mlkiye-i Tbbiye, Kaptan ve ark Mektebi, Kz retmen Okulu, Kz ve Erkek Sanayi Mektepleri alm ve karlan Asar- Antika Nizamnamesi ile lkenin arkeolojik eserleri korunmaya allmtr. I. Merutiyet Dneminde, Maliye, Hukuk, Ticaret, Polis, Eczac Mektepleri gibi okullar almtr(26). Daha sonradan 1913 ylnda kartlan dare-i Umumiye-i Vilayat Kanunu Muvakkat, il ynetimine tzel kiilik tanm ve ilk retim, sanat ve meslek retimi gibi eitim ilerini de il ynetimine brakmtr. Bu arada kyler tamamen unutulmu ve tekilatlanma gerekletirilememitir. Cumhuriyet ile birlikte devlet toplumsal yapy modern bir anlayla dntrme ilevini stlendii iin kamu hizmeti ve idare hukuku anlay da gelimitir. Yukarda da ifade edildii gibi Osmanl Devletinde eitim hizmetleri bir kamu hizmeti olarak alglanmamtr ve vakflar aracl ile yrtlmtr. Ancak Cumhuriyet ile bu anlay deimi ve Trkiyede idare fikri kamu gcne deil kamu hizmeti fikrine dayal halk ve devleti bir anlayta olmutur (27). Kurtulu savan izleyen yllarda ilk olarak demiryollar olmak zere yabanc iletmeler milliletirilmitir.Osmanl Devletinden miras alnan vakf sisteminin tamamen tasfiyesine gidilmitir. Fakat bu sre ok hzl olamayaca ve beraberinde farkl sorunlar getirecei iin Vakflar Genel Mdrl kurulmutur. zellikle eitim, milliletirilerek Tevhid-i Tedrisat yasas ve Maarif Tekilatna Dair Kanun ile tek merkezden idare edilir konuma getirilmitir. retmen yetitirme sorunu devletin n planda ilgilendii alanlardan bir tanesi olmutur. Baarl sanayi ve srekli kalknma iin mesleki teknik eitim ile ilgili ilkeler belirlenmi ve uygulamaya geilmitir. Osmanl Devleti dneminde dlanana ky kesimi, krsal kesim topluma kazandrlmak iin Ky Enstitleri gibi eitim kurumlar kurulmu devletin 91

nitelii itibariyle ihtiya duyduu yeni cumhuriyet insannn yetitirilmesi amalanmtr. Eitim hizmetleri parasz verilmitir. Her yurtta iin ilk retim zorunlu klnmtr. Eitimde reform 1923-1946 tarihleri arasnda gerekletirilmitir (28). Cumhuriyete yurtta yetitirmek iin devletin gerekletirdii etkinlikler rgn eitim, yaygn eitim, retmenlerin yetitirilmesi ve mesleki teknik retim alanlarnda gereklemitir. Bunun yannda, elenerek renmek olarak nitelenebilecek ulusal bayramlar ve eitim hakk fikri de yine cumhuriyetin birer insan yetitirme etkinlii olarak ortaya kmaktadr.

3.2.1.3 rgn Eitim ve Yaygn Eitim

Devlet etkinlii olarak eitimin toplumun tmn kapsamas eitim olgusunun kurumsallamas ve rgtlenmesi ile mmkn olabilmitir. Bylelikle devlet eitimi dorudan ynetebilmi, rgtleyebilmi ve ondan bekledii amalar belli bir mekanizma iinde kontrol edebilmitir. rgn eitim, bir lkedeki ocuklarn ve genlerin gemesi gereken eitim aamalarn, onlara verilecek olan temel eitimi ve temel eitim kurumlarn kapsar. Buna gre, lkedeki, rgtl ve mfredat tek merkeze bal okullar, ilk okullar, liseler, birer rgn eitim kurumudur. Bu okullarda okutulacak mfredat tamamen devletin amacna uygun ekilde hazrlanr ve lke genelinde tek merkezden ynetilerek eitimin devlet eliyle yrtlen merkezi bir hizmet olmasn salar. Bylelikle, toplumun gen beyinleri ayn dorultuda ve birbiriyle uyum iinde dnebilecektir. Yaygn eitim ise daha farkldr. Genel olarak, yaygn eitim, rgn eitim olanaklarndan hi yararlanmam durumda olanlara, g,ittikleri okullardan erken ayrlanlara ya da rgn eitim kurumlarnda okumakta olanlara ve meslek dallarnda daha yeterli duruma gelmek isteyenlere uygulanan eitimdir. Bilim ve teknolojinin hzla gelimesi, rgn eitim kurumlarnda verilen bilgilerin ksa srede geersiz kalmasna yol aabilmektedir. Bu nedenle rgn eitimin eksikliklerini tamamlamak iin de yaygn eitime ihtiya duyulabilir. Yaygn eitim yaam boyu eitim ile birlikte ele alnmaldr. Yaygn eitim, eitime sreklilik kazandrmaktadr ve rgn eitimden daha kapsamldr. Yaygn eitim, halkn yaam biimini, bilgi, beceri ve alkanlklarn, deer yarglarn ve deer 92

sistemlerini birbirlerine ve kendinden sonraki kuaklara aktarma ve retmeleri biiminde sregelen bir eitim etkinliidir(29). Yaygn eitim, halk eitimi, kitle eitimi, yetikin eitimi, hizmet ii eitim ve sosyal eitim gibi etkinlikleri de kapsamaktadr. Cumhuriyet dneminde bu etkinlik halk eitimi eklinde rgtlenmeye gidilmi ve kitleleri cumhuriyetin gerektirdii ekilde hzlca eitmeyi ve insanlar ada uygarln gerektirdii bilgi birikimi, kltr ile donatmay amalamtr. Cumhuriyet ncesinde Osmanl Devletindeki yaygn eitim kurumlar, Ahilik ve lonca rgtlenii olmutur. Buralarda gerekletirilen eitim de bir tr halk eitimi olmutur ve bu yaygn eitim kurumlarnda, her trl i ve meslek, dinsel ierikli eitsel bir uygulamayla ve dayanmay gelitirerek, yzyllardr var olan usta-rak ilikisi halinde, bir kuaktan dierine aktarlmaktayd. 19. yzyldan itibaren de halk eitimi almalar hz kazanmtr. zellikle 1862 ylnda,halk iin serbest dersler balatlm, 1864 ylnda Cemiyet-i Tedrisiye-i slam (slam retim Dernei) halk okutmak ve sosyal ynden yetitirmek amacyla aydnlardan oluan bir eitmen kadrosuyla bir rak okulu amtr. 1928 ylna kadar rak okulu niteliinde bir ok okul alp kapatlmtr. II. Merutiyet dneminden sonra, eitli dernekler, ttihat ve Terakki Frkas ve Trk Oca, gece kurslar ve konferanslar dzenleyerek halk eitimini yrtmleridir. retilen konular, Kuran, hesap, okuma yazma, saymanlk, tarih, corafya, mzik gibi eitli alanlarda olmutur (30). Kurtulu Sava yllarnda halk eitimi ncelikli bir nem kazanmtr. Atatrk bu konunun zerinde fazlaca durmutur. Zaten onun amalad cumhuriyet halk egemenliine dayand iin, halk eitmek de devletin birinci etkinlii olarak ortaya kmtr. Atatrk bu konuyu u szleriyle dile getirmitir: Eitimin amac, kylye okuma yazma retmek, temel bilgiler vermek ve okumaz yazmazln ortadan kaldrlmasdr; te yandan, lkenin muhta olduu eitli hizmet ve sanat sahipleri yetitirilirken, genlerimize de, her eyden nce Trkiyenin egemenliine, kendi benliine ve ulusal geleneklerine dman olan btn elerle mcadele retilmelidir. Daha sonra 1926 ylnda, Halk Mektepleri, Halk Dershaneleri ve Maarif Vekaletinde bir Halk Terbiyesi ubesi almtr. Yaygn eitimin asl gelimesi Cumhuriyetin yeni alfabeyi kabul etmesiyle balamtr. Halk mektepleri, dershaneler, gece kurslar, Millet Mekteplerine dntrlmtr. 1932 ylnda, 93

Halkevleri ve Halk Odalar almtr. Ama, yalnzca okuma yazma retmek olmaktan km, kentte ve krsal blgelerde, halk, sosyal ve kltrel yaamn temel konularnda belli bir dzeye kartmay da kapsam ve aydnlarla halk birbirine yaklatrma srecine girilmitir. 1940l yllarda faaliyet gsteren Ky Enstitleri de nemli yaygn eitim kurumlarndan olmutur. Tm bu gelimelerle amalanan kukusuz devletin bir etkinlik olarak kendi insann, ihtiyac olduu ekilde bireysel ve bunun sonucu olarak da toplum ve devlet iin gelitirmek olmutur. Cumhuriyetin ihtiya duyduu insan, ada, bireysel olarak kendisini gelitirmi, sorgulayan, yaratc, kendi kendisini ynetebilecek olgunlua erimi ve evresiyle uyum iinde olan bir insandr. te rgn eitim kurumlarnn yan sra onu tamamlayc bir unsur olarak yaygn eitim bir devlet etkinlii eklinde rgtlenmitir. zellikle eitim bilimci olan Ethem Nejat, halk, adn ve erkeiyle yetitirmeden, ocuun yetimesinden mucize beklenemeyeceini syleyerek yaygn eitimin gerekliliini vurgulamtr (31). Halk eitimi, insanlara halk bilinci verir. Halk egemenliine dayal bir rejimde, halkn kendi kendini ynetecek olgunlua erimesini salar ve bylelikle halk eitiminin gerek amacna ulaabilmesi bir iktidar sorunu olarak ortaya kar. Eer devlet, iktidarlar, halk ii bo ve devletten ayr bir kavram olarak nitelendirirse verilecek eitimin nitelii de bu dorultuda olacaktr; halk devletten ayr bir oluum deildir; devletin kendisidir. te Atatrkn, yaygn eitime, rgn eitim yaynda nem vermesinin balca nedeni budur. Halk devletle bir sayarak, ona sahip olduu derinlii hatrlatmak ve bir Cumhuriyet devletinde halkn sahip olmas gereken yetileri kazandrmak iin cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren kitle eitimi devletin balca etkinlii olarak rgn eitim kurumlar okullarn yannda hzla oalmtr.

3.2.1.4 retmen retmen eitimin ilk artdr. Eitimin nemi de eitim ii ile ilgilenecek insanlarn zel bir retimden gemesini zorunu klmaktadr. Batda retmen okullarnn ilk rnekleri 19. yzyln balarnda ortaya kmtr. Jean Jacques Rousseau ve Pestalozzi gibi filozoflarn etkisiyle eitim meslei Osmanl Devletinde de gndeme gelmitir. 16 mart 1848 tarihinde Osmanl Devletinde Darlmuallim yani retmen okulu kurulmutur. 1868 ylndan itibaren de 94

ilkretim okullarna retmen yetitirecek ilk retmen okullar almaya balanmtr. 1869 tarihinde karlan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, eitim sistemini ilk retimden yksek retime kadar bir dzenlemeye koymutur ve bu nizamname Fransz Eitim yasasnn bir tr evirisi niteliindedir. Ancak bu nizamname yukardan inen bir yenileme olduu iin beklenen sonucu verememitir. retmen yetitirme konusunda ciddi giriimler II. Merutiyet dneminde gerekletirilmitir. 1909 ylnda stanbul Erke retmen Okulunun mdrlne atanan Mustafa Sat Beyin eitim tarihinde nemli bir yeri olmutur. Mustafa Sat Bey, bu okulun mdr olarak atandktan sonra medreselerden gelen rencileri gnderip yerine yeni renciler alp ada eitim metotlarn uygulamaya balamtr. Ziya Gkalp ve Tevfik Fikret gibi aydnlar okula greve arm ve Server Tanillinin deimi ile stanbul Erkek retmen Okulunu bir tr pedagoji enstitsne dntrmtr. Sat bey ayrca bir uygulama ilk okulu kurarak retmen adaylarnn retmenlii yaayarak yetimesini salamtr (32). O dnemde gerekletirilen reformlar cumhuriyet dnemine kadrodaki insanlarn birikimi olarak yansmtr. Cumhuriyet ile birlikte kurumsallaan eitim bakanl tekilat hep o dnemdeki kadrolarla almalarn yrtmtr. lk retmen okullar her ilin zel idarelerinden alnp on blgede toplanm ve glendirilmitir, Yksek retmen Okulu da slah edilmi ve yetkinletirilmitir. 1926 ylnda Ankarada kurulan Gazi Eitim Enstits ile orta retime retmen yetitirilmesi, stanbuldaki Yksek retmen Okulunda da lise retmenlerinin yetitirilmesi ngrlmtr (33). O dnemde yurtdna renciler gnderilmeye balanmtr. lk milli eitim bakan Mustafa Necati, daha sonra Saffet Arkan ve Hasan Ali Ycel retmen eitiminde reform olarak nitelendirilebilecek metotlar izlemilerdir. rnein, 1936 tarihli bir yasa ile, teknik retime retmen yetitirme ile ilgili olanaklar salam; 1937 tarihli Ky Eitmenleri Kanunu ile, kylere geici retmenler yetitirilmesi dzene koyulmu; 1940 tarihli Ky Enstitleri Kanunu ile de, kylere retmen ve kylye yarayan dier meslek erbabnn yetitirilmesinin yolu almtr. Bunlara ek olarak, 1936 ylnda, stanbul Edebiyat Fakltesinde Pedagoji Blm; 1939 ylnda da Ankara Dil Tarih Corafya Fakltesinde Pedagoji Krss kurulmutur. renci tek bana bir anlam tamamaktadr. rencinin yetitirilmesi iin reticiye ihtiya vardr. renci ve retici bir btnn unsurlardr. retmenliin, ilerlemeye ve herhalde gnen salanmasna uygun bir meslek 95

haline konulmasn isteyen Atatrkn vard yarg nemlidir: Uluslar kurtaranlar yalnz ve ancak retmenlerdir. retmenden, eiticiden yoksun bir ulus, henz ulus adn almak yeteneini kazanmamtr. (34) Sonu olarak, Cumhuriyet hkmeti, kendisini demokrasi ilkelerini ve bilimsel dnceyi yceltmek ve toplumun her katmanna ulatrmak amacna adamtr. Bu dorultuda Mustafa Kemal Atatrk: Cumhurbakan olmasaydm retmen olurdum! diyerek retmenlik mesleinin nemini de belirtmitir. nk demokrasi ve kalknma yolunun en stratejik esi retmendir (35). Bylelikle, Cumhuriyetin klasik dnemi olarak adlandrlan 1923-1946 dneminde retmen yetitirme sorunu kalknmann vazgeilmez bir boyutu olarak grlm ve retmenlik mesleine gerek deeri atfedilmitir.

3.2.1.5 Mesleki ve Teknik retim

Cumhuriyetin eitime verdii en nemli grevlerden bir tanesi de Atatrkn deyimiyle: lkenin byk kalknma savann yeni atsnn istedii teknik adamlarn yetitirmek. olmutur. Cumhuriyetin eitim anlay kalknma iin eitim olmutur. Bu dorultuda, bir devletin kendi devamlln salamak iin doal bir i gd eklinde srekli bir ilerleme iinde olmak istemesi kanlmazdr. Mesleki ve teknik eitim kavram aslnda tam bamszlk felsefesinin bir rndr. yle ki, tam bamszlk iin bir lkenin hukuki, siyasal ve iktisadi ynden bamsz olmas gerekmektedir. te sanayi devriminin yaratt olumsuzluklar ortadan kaldrmak, ekonomik olarak bamszlk kazanmak, sanayileme, zgr bir yaam ortamnn salanmas, ileri bir teknoloji ve ulusal sanayiye sahip olmak amalar mesleki ve teknik eitimin de ekillenmesini salamtr. Bilindii gibi Cumhuriyet eitimi bir bamszlk ve zgrlk arac olarak kabul edilmi, eitim, sosyal ve ekonomik ynden yararl davranlar oluturan bir sre olarak grlmtr. Bunun iin de i iinde, i iin eitim fikri benimsenmitir (36). Bilimsel ve teknolojik gelimeler, toplumu ve bireylerin yaamn byk lde etkilemektedir. Tm bu gelimelerle birlikte artk yeni toplum eskisinden daha planl ve ilevsel bir ekilde rgtlenmelidir. Bu durum da srekli gelien ve deien ortama uygun olarak rgtlenmi kaliteli bir mesleki-teknik eitimi art

96

klmaktadr. Cevat Alkan, Hfz Doan ve lhan Sezgin mesleki teknik eitimin tanmn u ekilde yapmlardr: Mesleki eitim; 1) iin eitimdir. 2) Belirli zel konularn retimidir. 3) El maharetlerini gerektiren iler iin eitimdir. 4) Pratik sanatlar eitimidir. 5) retim iin eitimdir. 6) alanlarn eitimidir. 7) Bireyi sosyal ynden faydal bir ie hazrlamak veya alanlarn etkinliini arttrmak amacyla dzenlenmi bir dizi kontroll ve sistemli yaantlar btndr. 8) Bireyin tercih ettii bir mesleki alandaki faaliyetleri etkili bir ekilde yrtebilmesi iin gerekli bilgi, beceri ve tavrlarla ilgili kabiliyetlerinin gelitirilmesini ama edinen eitim eklidir. (37) Alkan, bir lkenin gelimesini etkileyen be temel faktr olduunu belirtmitir. Bunlar, toprak ve doal kaynaklar; sermaye; insan gc; ynetim ve mteebbistir. Burada ana unsur doal kaynaklar ile insan gcdr ve bunlarn sonucundan da retim ortaya kmaktadr. O halde, bu iki ana unsurdan gerektii gibi yararlanmak, retimi artrmak ve lkenin geliimini hzlandrarak refahn ykseltmek de nitelikli bir mesleki-teknik eitimle mmkn olabilecektir (38). Mesleki-teknik eitimin ortaya kmasnda sosyal ve ekonomik nedenler rol oynamtr. Sosyal ihtiyalar, insanlarn toplumsallamas, ortak yaama katlmas ve bunun iin de kendini maddi ve manevi her ynden doyurmas eklinde oraya kar. Mesleki eitim de toplumdaki bireyleri bir nevi hayata hazrlamakta, onlara toplum iinde faydal olabilecekleri birer nitelik kazandrmay amalamaktadr. Ekonomik ihtiya ise, devletin ekonomisinin bel kemii olan insan gcn yetitirmek fikrinden domutur. Mesleki teknik eitim bir yandan maddi kaynaklar deerlendirirken, dier yandan da insan kaynaklarn deerlendirmek suretiyle iki ynl bir ilevi gerekletirmektedir. Alkan, ekonomik ihtiyalar iin mesleki-teknik eitimin gerekliliini u ifadelerle belirtitir: Mesleki eitim, ulusal kaynaklarn korunmas ve deerlendirilmesi iin gereklidir; insan gcnn tasarruflu kullanlmasn salamak iin gereklidir; raklk ve stajyerlik messeselerini takviye etmek ve bu mddeti ksaltmak iin gereklidir; alanlarn para kazanma glerini arttrmalar iin gereklidir; eitim grm i gc ihtiyacn 97

karlamak iin gereklidir; hzla ykselen hayat pahalln drmek iin gereklidir; mesleki-teknik eitim, akllca bir ticari yatrmdr; ulusal retici gc ykseltmek iin gereklidir; deien ve gelien ekonomik yapdan en iyi ekilde yararlanabilmek iin gereklidir. (39) Cumhuriyet dnemindeki mesleki teknik eitim ile ilgili gelimelere ve bu dorultuda kartlan kanunlara deinmeden nce ksaca Osmanl Devletindeki mesleki teknik eitimin genel durumunu irdelemek yararl olacaktr. Osmanl Devletinde mesleki teknik eitim 19. yzyla kadar raklk sistemi ile yrmtr. Mesleki teknik eitimden sorumlu loncalar vardr ve bu loncalar, ntisap Aalar (belediye bakan) araclyla hkmet ile ilikilerini srdrmtr. 18. yzylda Avrupada gelien endstrileme hareketleri ve meslek adam yetitirme kavramlar Osmanl Devletinde de etkisini gstermi ve matbaalar, ini atlyeleri, kuma fabrikalar, Yalova kat fabrikas gibi tesisler kurulmaya balanmtr. Ancak sonradan, kapitlasyonlar, i ayaklanmalar ve savalar nedeniyle bu giriimlerden bir sonu alnamamtr (40). Sivil halkn eitimden sonra ordu iin gerekli ara gere ve silahlar salamak amacyla ordu iinde bir sanatkar yetitirme sistemi gelimitir. Ancak bu sistem de daha sonradan etkinliini yitirmitir. 19. yzyln ikinci yarsndan sonra erkek teknik retim ve kz teknik ve ticaret retim alanlarnda okullar almtr. Bunlar gibi mesleki teknik ve ticaret eitimi veren, Islahhane olarak adlandrlan bu okullar, slahhane komisyonu tarafndan ynetilmi ve bu okullarda bu gnk anlamnda planl bir retim program uygulanamamtr. Daha sonradan 1913 ylnda 120 sayl kanun ile, dare-i Umumiye Vilayet Kanunu ile meslek ve ticaret okullarnn masraflar il zel idareleri btelerine girmi ve bu okullar birer il okulu halini almtr (41). Cumhuriyet dneminde sosyal ve ekonomik gelime iin bireylerde yeni yetkinliklerin gelitirilmesi zorunluluu kavranm ve kalknma iin mesleki teknik eitimin bir devlet etkinlii olarak ilk sralarda yer almas gereklilii zerinde durulmutur. 1927 ylna kadar, Osmanl Devletinde olduu gibi, il ve belediyeler meslek okulu aabilmekte ve bu okullarn ynetiminden ve retim ilerinden dorudan sorumluydular. te ilk olarak 9 Haziran 1927 tarih, 1052 sayl Meslek Mektepleri Hakknda Kanun yrrle konulmu ve tm meslek okullar ncelikle Milli Eitim Bakanlna balanmtr (42). Bu kanun, ileri baz mali sorumluluklar altna aldktan sonra, imdiye kadar alm ve bundan sonra alacak olan meslek 98

okullarnn ve bunlarn eitim programlarn, malzeme ve ders aralarn, retmen ve memur kadrolarn, retmen ve ustalarn mesleki yeterliliklerini saptamak ve mdr ve retmenleri atama yetkilerini Milli Eitim Bakanlna vermitir. Bylelikle, ad geen kanunun, yayn tarihine kadar hibir beraberlik gstermeyen mesleki teknik eitim kurumlarn belli esaslara balam, program, retim, sre, snf yaps bakmndan birlik salam ve mesleki teknik eitimi btn lkenin ihtiya duyduu nitelie kavuturmutur. Daha sonradan mesleki teknik retim ile ilgili olarak kartlan kanunlar srasyla unlardr: ihtiya halinde bulunan mesleki teknik retim kurumlarna devlet btesinden yardm yaplmasn ngren ve bu sayede mesleki teknik eitimde illerde para yetersizliinden aksayan eitimin devamlln salayan, dare-i Hususiyelere Ait Maarif Hissesinden Sanat Mekteplerine Tefrik Edilecek Mebalie Dair Kanun, Kanun no: 1491, Tarih: 1 Haziran 1929; yine mali olarak devletin yardmn ngren, ehir ve Ky Yatl Mekteplerinin 1931 Haziran ve Temmuz Aylar Masarifiyle Sanat mekteplerine Yaplacak Muavenet Hakknda Kanun, Kanun no:1816, Tarih: 30 Mays 1931; illere devle tarafndan yaplan yardmlar ve geici nlemler ile sorunlarn zlemeyecei anlaldndan mesleki teknik okullarn birer blge okulu eklinde finanse edilmesini salayan, Sanat ve Yat Mekteplerinin daresi Hakknda Kanun, Kanun no: 1867, Tarih: 22 Temmuz 1931; meslek okullarnn mali ynden desteklenmesi devlet btesine alnmadka bu alanda bir gelime salanamayaca grldnden, mesleki teknik okullarnn saysnn artmas bir yana mevcut okullar da kapatlmakla kar karya kaldndan dolay mesleki teknik okullarnn btesinin il zel idareleri ile ilgisini kesen ve bu okullarn tamamen devlet btesinden finanse edilmesini salayan 2765 sayl, 7 Haziran 1935 tarihli yasa; mesleki teknik retim sisteminde yer alacak personelde bulunmas gereken nitelikleri belirleyen ve bylelikle eitimin kalitesini ykseltmeyi amalayan, Kltr Bakanlna Bal Ertik Okullar retmenleri Hakknda Kanun, Kanun no: 3007, Tarih: 8 Haziran 1936; rgn mesleki eitimin yan sra yaygn bir mesleki eitimin de gereklilii anlaldktan sonra, yaygn eitim yolu ile becerikli insan gc yetitirmeyi amalayan, Sanayi Messeselerinde ve Maden Ocaklarnda Meslek Kurslar Almasna Dair Kanun, Kanun no: 3457, Tarih: 7 Haziran 1938; mesleki teknik eitimde gerekli olan malzeme, ara, gere, takm ve makinelerin temin edilmesi iin dner sermaye gelirlerinin kullanlmasn ngren, Maarif Vekaletine Bal 99

Ertik Okullar Mtedavil Sermayesi Hakknda Kanun, Kanun no: 3423, Tarih: 3 Haziran 1938; orta retim dzeyindeki ticaret okullarnn bir ksm Milli Eitim Bakanlna, bir ksm da ktisat Bakanlna bal olduu iin tm ticaret okullarn tek bir bakanla balayan, Yksek ktisat ve Ticaret Mektebinin Maarif Vekaletine Devrine Dair Kanun, Kanun no: 3507, Tarih: 22 Haziran 1938; mesleki teknik retim Milli Eitim Bakanl merkez rgtne bal olarak bir genel mdrlk eklinde ynetilmekteydi, ancak artan ihtiyalarla ile birlikte mesleki teknik retimin daha geni bir merkezi rgtlenmeye gereksinim duyduu ortaya kmtr ve bu dorultuda mesleki teknik retimi genel mdrlkten mstearlk dzeyine kartan, Maarif Vekaleti Merkez Tekilat ve Vazifeleri Hakkndaki 2287 Numaral Kanuna Ek Kanun kabul edilmitir, Kanun No: 4113, Tarih: 22 Eyll 1938; Bayndrlk Bakanlna bal bulunan stanbul Yksek Mhendislik Okulunu (stanbul Teknik niversitesi) Milli Eitim Bakanlna balayan, stanbul Yksek Mhendislik Okulu ile Teknik Okulun Maarif Vekilliine Devri Hakknda Kanun, Kanun no: 4121, Tarih: 22 Eyll 1941; Trkiyede mesleki teknik eitimin tm yurt sahasna yaylmasn ve makine, ara, gereler ynnden gnn koullarna gre donatlmasn salayan, Mesleki ve Teknik Okullar Almas ve Mevcutlarnn Bytlmesi Hakkna Kanun, Kanun no: 4304, Tarih: 14 Austos 1942 (43). Grld gibi, mesleki teknik eitimin nemi cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren anlalm ve yalnzca rgn eitim olarak deil, yaygn eitim eklinde de topluma sunulmutur. Devlet, ekonomik bamszlnn devamlln salamak amacyla, insan unsurunu gerekli yetilerle donatmak iin rgtlenmi ve mesleki teknik eitimi de kendi bnyesine alarak, bu faaliyeti bizzat yrtmtr. nsan gc ve doal kaynaklar sonucu ortaya kan retim ve retim ilikileri cumhuriyet ile birlikte bir devlet etkinlii olarak ele alnm ve mesleki teknik eitim yolu ile devlet ekonomik ilev iin gerek duyduu alt yapy bylece oluturabilmitir. Mesleki teknik eitim ile ilgili olarak Kemalist felsefe asndan bir deerlendirmeyi de Alkan u ekilde yapmtr: Kemalist ideoloji ve mspet bilim, Trk kltrnn, Trk uygarlnn ve ada Trk eitiminin ilham kayna ve temel dayanadr.Bu ideolojinin temel tezlerinden biri: ada toplumda, teknik gelime ile teknie sahip olma arasnda uyumsuzluk olduu, snf kavgalar ile ulusal kurtulu savalarnn bu uyumsuzluunun tarihsel sonular ve koullarndan doduudur. Kemalizm, bu uyumsuzluun hem rn hem de tasfiyecidir. 100

Kemalist felsefeye gre sanayilemi uluslar ile sanayilememi uluslar arasndaki ekonomik bamllk kalkmaldr. Baka bir anlatmla, var olan i blmnn deimesi zorunludur. Ulusal kurtulu hareketiyle gerekleecek olan bu durum her ulusun serbest ve zgr gelime hakkn tanyarak, var olan dnya dzenini deitirerek insanln kurtuluu yolunda bir adm olabilir. Esasen Trk Milli Kurtulu Hareketi de, Batda 18. yzyl sonlarnda balayp,19. yzyl boyunca gelien sanayi devriminin, dnya lsnde yaratt elikili dzene kar bir tepkidir. Atatrk dn sisteminde eitimin zne, ieriine, yntemine ve amalarna ilikin hususlar aklc, gereki, bilimsel ve insancl bir anlayla ele alnmaktadr. Bu anlayta eitim, ulusa yaamda srekli gelime, tam bamszlk ve zgrlk iin temel bir aratr. Eitim sreci yaam boyu devam eden ve insan yaamnda yararl sonular reten ilevsel ve pratik bir anlam tamaktadr. Devletin gzetim ve denetimince yaygn bir eitim sistemi oluturmak, sosyal ve ekonomik ynden yararl ilevsel davranlar oluturmak, eitim srecini i iinde ve i araclyla gerekletirmek esas alnmaktadr. (44)

3.2.1.6 Elenerek renmek

Elenmek insanlar birbirine yaknlatran bir etkinliktir. Elence, bir arada gerekletirilen kutlamalardan, piyeslere, ortak bayramlarda yaplan toplantlara ve eitli msamerelere kadar bir ok alanda gerekleebilir. Osmanl Devletindeki mmet anlayndan halk egemenlii anlayna geilen cumhuriyette, insanlar dini bayramlar haricinde de birbirine yaklatrmak ve ayn lk dorultusunda btnletirmek ana fikir olarak ortaya kmtr. nk Atatrk, Ne mutlu Trkm diyene derken, hangi kkenden gelirse gelsin, hangi dinden olursa olsun kendisini Trk olarak kabul eden herkesi bir at altnda mili birlik ve beraberlik duygusu iinde btnletirmeyi amalamtr. Bunun iin de eitimin baka bir yz olan elenceleri ve elenerek renmek dncesini gerekletirdii reformlarda grmek ok kolaydr. Milli Bayram kavram cumhuriyet ile birlikte gndelik hayata girmitir. Bunun yannda elence biimleri de toplumsal deime paralel olarak farkllk gstermitir. zellikle cumhuriyet fikrinin bir sonucu olarak elence alannda, kadnn da toplum iinde elencelere katlmas meruiyet kazanm ve elence, 101

tm insanlar iin hibir ayrm gzetmeksizin, ailece elence ya da toplum iinde elence ieriine kavuturulmutur. 29 Ekimde Cumhuriyet Bayramnn kutlanmas, 23 Nisanda Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayramnn kutlanmas hem insanlar ortak bir gemie sahip klm, hem de gemiin hatralar bayramlar sayesinde canl kalabilmitir. Yalnzca okullarda deil, lkenin her yerinde, kylerde, kentlerde, kasabalarda Milli Bayramlar birlik ve beraberlik iinde kutlanmtr. rnein, Cumhuriyetin onuncu ylnda enliklerin kutlanma biimi biimsel ve resmi olarak saptanm ve gerekletirilecek kutlamalarn esaslar yalnzca Ankara ya da stanbulu deil tm lkeyi kapsayacak ekilde belirlenmitir (45). Arzu ztrkmen Bayramlar ve Hatralar isimli yazsnda zellikle 23 Nisan ve 19 Mays Bayramlarnn kutlan ile unlar anlatmtr: 23 Nisan Bayram, Cumhuriyetin erken dnemlerinde sadece nemli bir gn deil, bir ocuk Haftas olarak da kutlanyordu. Szl anlatlarda gayet berrak bir imaj olan bu bayram, kimileri, krapon katlar ve eitli snf sslemeleriyle yeniden retilen bir Bahar Bayram olarak hatrlar. Gerekte 23 Nisan Bayram, ocuklarn olduu kadar retmenlerin de bayram olarak tanmlanabilir. 23 Nisan trenlerinin planlanmas, provalar ve gsteri annn kendisi, renciler kadar retmenler iin de nemli bir gsterim alan ayordu. Tren geitleri ve gsteriler, retmenlerin kendi topluluklarndaki konumlarn pekitirmelerinde de nemli bir rol oynayabiliyordu. 23 Nisan kutlamalarnn zellikle Anadolu Hizmeti hatralarnda da ayr bir nem tad grlr. Pek ok retmen bu trenlerin hazrlk srecinde, yaratclklarn, yeteneklerini ve velilerin olanaklarn seferber ederek, oyunlar yazar, dekorlar kurar, kostmler diker, ksacas millilie dair trl semboller yaratrd. 23 Nisan ve 19 Mays trenlerinin temel zelliklerinden birisi, herhalde bir gei treni olarak deiik boyutlarda ilev grmeleridir. Bu bayramlar, hem orijinleri bakmndan Cumhuriyetin dou ann, hem de ocukluk ve genlik gibi iki nemli yaam evresine dorudan bir gnderme yaparak rencilerin kiisel hayatlarndaki anlaml bir gei noktasn simgelerler. 19 Mays bayramlarnn dierlerinden farkl bir boyutu da, bu bayramn sokaklarda varln iyice hissettiren bir bayram olmasdr. 1970lere gelinceye kadar daha ok kent sokaklarndaki geitlerle ve tren sonrasnda genlerin ehrin baka mekanlarna tamasyla hatrlanan 19 Mays trenleri, daha sonradan bir tr stadyum bayramna dntler. Eski 102

bayramlar ve trenler kitleleri buluturdu, kutlamalarn biiminde onlar uzlatrd ve bunu uzun bir sreye yaylan bir zaman diliminde gelenee dntrd. Bu gelenein olumasnda, bayramlarn bir zamanlar sokaa, esnaf dkkanlarna yaylm olmalarnn da pay vardr. Bu erken dnem kutlamalar, zamanla sadece stadyumlarda yaplmaya baland; oradan televizyonla birlikte evlerimize girdi ve grsel olarak zamanla stilize oldular. (46) Yukardaki bilgilerin altnda cumhuriyet devletinin eitimi bir devlet etkinlii olarak kullanrken eitimin her trl grnmnden faydalanm ve halk egemenlii, birlik ve kardelik iin ne gerekiyorsa gerekletirmitir. Bu paragraf altnda Atatrkn Salam dima, salam vcutta bulunur sznden de ne anlalmak gerektiinin belirtilmesi yararl olacaktr. Atatrk beden eitimi hakknda unlar sylemitir: Her ulus ocuklarnn shhatli ve grbz olmalar iin yaadklar blgenin shhi artlarn temin etmek, Devlet halinde bulunan siyasi teekkllerin en birinci devidir. (47) Atatrk, en kk yatan, yaamn en son anna kadar sporun, beden faaliyetlerinin insan hayatnda nemli yer tutmas gerektiinden sz etmitir. Bylelikle eitim, vatandalarn her alanda yaama hazrlayacak nitelikte olmaktadr. Trk ocuklarna sporun bu gnk modern tekniini ve anlayn retmekten bahsetmi ve bu konu hakknda oka sz sylemitir. Ona gre esas olan, msabakalarda kazanarak gsteri salamak deil, her Trk ocuunun beden eitimini salamaktr (48). Bu gn artk devletin kurucu unsurlarndan olan insan unsurunun nitelii iin millet kavramnn kullanld tartma gtrmemektedir. Millet, sosyolojik bir kavramdr. Ernest Renan hala geerliliini koruyan bir millet tanm yapmtr. Bu tanm u ekildedir: mazide mterek mefharetlere ve bugn mterek bir iradeye malik olmak, beraber byk iler yapm bulunmak ve yine bu yolda byk iler yapmak arzusunu beslemek. Bu tanmda yer alanlar aslnda millet olabilmenin de koullardr (49). Fakat bir siyasi oluum, millet niteliini haiz olmasa da devlet olabilmektedir. Ancak zellikle 1789 Fransz Devriminden sonra millet kavram gelimi ve milli devlet modeli bu gn en geerli devlet modeli haline gelmitir. yle ki, dnrler tarafndan, milli devlet modeli iin teorik temeller bile oluturulmutur. Bunun en n emli rnei, milliyetler teorisidir. Milliyetler teorisi Fransz Devriminin dnce rndr ve demokrasi anlayna da dayanmaktadr. Bu teoriye gre millet olma aamasn ulam topluluklarn devlet kurma hakk vardr. Bu teori aslnda oka tartmay da beraberinde getirmitir. 103

nk kendilerinin bir millet olduunu ileri srerek ayr bir siyasi oluum iinde var olmak isteyen halklar olabilir. Ancak bu teorinin, bir ideal ile pratiin birlikte deerlendirilmesi eklinde ele alnmas gerekmektedir. nk, aksi halde srekli bir sava tehdidi ve dnya barnn bozulmas sz konusu olacaktr. zellikle de ilk blmde bahsedilen cumhuriyet ve demokrasi ilikisi nemlidir. Demokrasi cumhuriyetin btncl felsefesine aykr bir kavram deildir (50). Mustafa Kemal Atatrkn cumhuriyet anlay demokrasiden bamsz deildir ve yaratmay hedefledii insan da demokratik, laik ve halk egemenlii bilincinde olan, barl insandr. Konuya dnlrse, Mustafa Kemal Atatrk, Osmanl toplumunda var olan mmetilik ya da dine dayal bir birlik anlayndan, din haricinde ortak kltr ve deerlere dayal modern bir millet yaratma abas iinde olmutur. Yukarda bahsedilen tm eitim etkinlikleri devlet tarafndan gerekletirilmi ve ana hedef insan dntrmek, ada uygarlk seviyesine kartmak ve bu durumu srekliletirmek olmutur. Milli bayramlardan, yaygn eitime, kitle eitimine kadar, rgn eitimden, mesleki teknik eitime kadar gerekletirilen her davran bir devlet etkinlii olarak ortaya kmakta ve ortak gemie bal, ayn duygular paylaan bir ulus devleti yaratlmak amalanmtr. Tm bunlara ek olarak bir de eitimin temel bir insan hakk olduu dncesi de Trkiye Cumhuriyetinin felsefesinin bir parasdr.

3.2.2 Cumhuriyette Eitim Hakk

Cumhuriyette eitim hakkndan bahsetmeden nce ksaca, eitimin bir hak olmas srecinden, hak teorisinden ve haklarn snflandrlmasndan sz etmek yerinde olacaktr. Daha sonra, Trkiye Cumhuriyetinin eitim hakkn nasl deerlendirdii irdelenecektir. Eitim hakk ve zgrl almann ikinci blmnde irdelendiinden bu paragraf altnda hak kavram ve haklarn tarihsel geliim sreleri genel olarak irdelenecek ve eitim hakknn nitelii zerinde ksaca durulacaktr. Hak, kiilere bir eyi yapabilme yetkisi ile bir eyi talep edebilme yetkisi veren bir kavram ifade eder. Bunun karlna dier insanlara da bu bir eyi talep edebilme yetkisine veya bir eyi yapabilme yetkisine engel olmama ya da sayg gsterme ykmll ykler. Kiileri hak sahibi klan bu yetkilerin kayna, 104

szlemeler, hukuk kurallar ya da talebin ahlaki meruluu anlaydr (51). zellikle nc kaynak, yani talebin ahlaki meruluu, insan haklarnda, hakkn ieriinde insan unsurunun bulunmas bakmndan ortaya kmaktadr. Bir baka ifade ile insan haklar srf stn deer olan insann doasndan kaynaklanan haklar olarak tarihsel bir sre iinde gelimitir. Hak teorisinde haklar, genel olarak kabul edilen gruba ayrlmtr. Bunlar; klasik haklar olarak da adlandrlan birinci kuak haklar, sosyal haklar olarak adlandrlan ikinci kuak haklar ve dayanma haklar olarak da adlandrlan nc kuak haklardr. Birinci kuak haklar, byk lde Amerikan ve Fransz Devrimleri ile uygulamaya geirilmi haklardr. John Locke, birinci kuak haklar, hayat, zgrlk ve mlkiyet olarak saym, Thomas Jefferson bunlara mutluluu arama hakkn eklemitir. Genel zellikleri bakmndan kiilere devletin karamayaca zel bir alan yaratan bu haklar u ekilde saylabilir; yaam hakk ve kii dokunulmazl, kii zgrl ve kii gvenlii, dnce ve dnceyi aklama zgrl, inan ve ibadet zgrl, konut dokunulmazl, mlkiyet hakk, eitlik hakk, dernek kurma hakk, toplant ve gsteri yry hakk, alma zgrl, dileke hakk, seme ve seilme hakk, kamu hizmetlerine girme hakk, tarafsz bir yarg nnde yarglanma hakk (52). Bu haklar 17. ve 18. yzyllarda lkelerin anayasalarnda yerlerini almaya balamlardr. Ancak yoksulluk nedeniyle herkesin doutan sahip olduu bu ad geen haklar kullanmalar sz konusu olamaynca ortaya ikinci kuak haklar adnda, devletten bir edimde bulunmasn talep edebilmeyi salayan haklar gndeme gelmitir. Bu haklar ekonomik, kltrel ve sosyal haklardr. Bu haklarn ortaya kndaki itici g aslnda sanayi devrimi ile ortaya kan ii snf olmutur. Sosyal haklar vatandalar devletten talep edebilmekte devlet de bunlar yerine getirmekle ykml olmaktadr. rnein, eitim hakk bu anlayta sosyal haklardan bir tanesidir. Devlet her vatandana eit ve parasz olarak bu hakk sunmakla ykmldr. te yandan hem birinci kuak, hem de ikinci kuak haklar, insan onurunun korunmas ve insanca yaama dzeninin gvence altna alnmas iin zorunlu eler olmulardr (53). Ekonomik, kltrel ve sosyal haklara rnek olarak u haklar saylabilir; alma hakk, sendika kurma hakk, grev ve toplu szleme hakk, iyeri ynetimine katlma hakk, dinlenme hakk, sosyal gvenlik hakk, parasz renim ve eitim grme hakk, kltrel yaama katlabilme hakk, salk hakk, beslenme hakk, konut hakk, 105

anne, ocuk, sakat, yal gibi korunmaya muhta kesimlerin korunmasyla ilgili haklar. II. Dnya Savandan sonra da henz daha gelimekte olan nc kuak haklar ortaya kmtr. Dayanma haklar da olarak da adlandrlan bu haklarn ortaya k, bilimsel ve teknik ilerlemenin yaratt sorunlara dayanmaktadr. Bu haklara rnek olarak; evre hakk, insanln ortak mal varlna sayg hakk, gelime hakk ve bar hakkdr (54). Bu haklarn gerekleebilmesi iin ne yalnzca devletin, ne de yalnzca bireyin abas yeterli olur; her ikisinin de ortak abasyla salanabilecek haklardr. Ancak her kategori de insanlarn, insan onuruna uygun ekilde yaamasn salayan haklardr ve birinin yokluu dierinin varln etkilemektedir. Eitim hakk yukarda ad geen ekonomik, kltrel ve sosyal haklar kategorisindedir ve bireylere devletten bu ynde bir talepte bulunma yetkisi vermektedir. Eitim hakk herkesindir. Bir baka ifade ile ya, din, cinsiyet hibir ayrm gzetmeksizin herkes eitim hakkna sahiptir. Eitim artk, bir ok anayasada, uluslararas belgede, insan kiiliinin tam olarak gelitirmesi, siyasal, sosyal, kltrel yaama etkin biimde katlmay salamas asndan bir hak olarak gvenceye alnmtr. Eitim hakk, ilkretimin, zorunlu ve parasz olmas ilkeleri ile devlete eitim hakkn ve niteliklerini salayacak somut edimlerde bulunma ykmll yklemitir. Bu yaklam, eitimin bir zgrlk ve bir sosyal hak olmasnn tesinde ok boyutlu ve kuaklar aras bir insan hakk olma zellii de kazandrmtr. Dier yandan eitim hakknn bir nemli zellii de dier insan haklarnn etkin kullanm iin bir ara olmasdr. rneini iyi eitilmi bir kiinin haklarnn farknda olarak siyasal, ekonomik haklardan eitilmemi bir kiiye oranla daha iyi yararlanaca aktr (55). Devlet, eitim hakknn tm bireylerce kullanlabilmesi iin eitimi olanakl ve eriilebilir klmakla ykmldr. Bu da en azndan ilk retimin zorunlu ve parasz hale getirilmesi ile salanabilmektedir. Bu, hakkn sosyal yndr ve rgn eitim kurumlarnn yan sra yaygn eitimi de kapsamaktadr. Osmanl Devletinde eitim hakk ve zgrl Tanzimat ve Islahat Fermanlarnda yer almam ilk olarak Kanun- Esasinin 15. maddesinde retim zgrl tannmtr ve karlacak zel yasaya uymak koulu ile, her Osmanl uyruunun genel, kamusal ve zel retim yapmas olanakldr. Buradan Osmanl 106

Devletinde retimin yalnzca kamusal deil zel retim kurumlar eliyle de yrtlebileceine olanak tannd anlalmaktadr. Kanun- Esasi, retimin ilk derecesini tm Osmanl bireyleri iin zorunlu olduunu ngrm ancak paraszlk ilkesine yer vermemitir. 1924 Anayasasnda, 87. maddede paraszlk ve zorunluluk ilkelerine yer verilmitir. Anayasa, eitimin bir kamu hizmeti olarak devlet tarafndan ve tm yurttalar iin hibir ayrm gzetmeksizin eit olarak yerine getirileceini ngrmtr. Drdnc blmde incelenecek olan sosyal devlet anlaynda da vurgulanacak husus, cumhuriyetin bu anayasasnn, sosyal devlet ilkesine ismen yer vermemesine karlk, fikir olarak sosyal devleti de gerekletirdiidir. Gerek rgn eitim, gerekse yaygn eitim, sosyal bir hak olarak parasz olarak tm yurttalara devlet tarafndan salanacaktr ve salanmtr. Mustafa Kemal Atatrkn hak kavram ve eitim hakk ile ilgili fikirlerini irdelemek de cumhuriyette eitim hakk anlaynn anlalmasnda byk rol oynayacaktr. lk olarak, Atatrk, hak ve zgrlk kavramlarn aklarken insan ve insan akl kavramlarndan yola kmtr. Atatrke gre, akln verileri insanlar, doann gcne kar birlemeye zorlam, insanlar birleip bir takm nlemler almlar ve kurallar koymulardr. Daha sonra igdsel nedenlerle aile ortaya kmtr. ok byk bir alanda oluan aileler de birleerek klanlar, klanlar da birleerek siyasi bir toplum olan el-medineyi oluturmu ve en sonunda da merkezde bir birleme ile byk bir topluluk olumutur. Atatrk, insanlarn bir arada yaamaya balamalarn anlatrken, insann kendi varlnn bykln kavramasn u ekilde ifade etmitir: nsan topluluklar bydke ve devlet haline geldike, bireyler zerindeki yk de o denli oald. Devletin banda bulunan adamn hakk snrsz, kaytsz, koulsuz, mutlak bir erk olarak kabul ediliyordu. Bireyin kiisel bir hakk yoktu. Bireyin hakk, hkmdarn karna olarak tanrsal hak iindeydi. Bu hakka dayanarak hkmdar, uyruklarnn zgrln istedii gibi kullanabilirdi; bu, bireyin hakkna saldr saylmazd. nsanlar, dnsel gelimede ilerledike, kendi kkenlerini daha ak dnmeye baladlar; yava yava onun bykln daha iyi anlama ve deerlendirme gcne ulatlar. Doann her eyden byk ve her ey olduu anlaldka, doann ocuu olan insan, kendisinin de bykln ve onurunu anlamaya balad. te inanlar bu anlay dzeyine ulatktan sonradr 107

ki doann insanda yaratt tm yeteneklerine dayanarak etkinliklerini erkin olarak yapmak ve erkin olarak gelitirmek gereini anladlar. Bu gereklilik doaldr, doann verdii haktr; dncesine vardlar. Artk bundan sonra birey ile hkmdar ve devlet arasndaki hak davas ve hak ekimesi balar. Bu devletlerin dahili gelimelerinin tarihidir. (56) Atatrk dncesinde zgrlk hakk insana doa tarafndan verilmitir ve k noktas bireydir. zgrlk ise ona gre, bakasna zarar vermeyecek her trl tasarrufta bulunmaktr. Atatrk yine kiisel zgrlk ve devlet ilikisi hakknda da unlar sylemitir: Bireyin birinci hakk doal yeteneklerini zgr olarak gelitirebilmesidir. Gelimeyi salamak iin kar yol bireye, bir bakasnn hakkna zarar vermeksizin tehlike ve sorumluluklar kendine ait olmak zere ona, kendi kendini istedii gibi ynlendirmek ve ynetmeye izin vermektir. te bu erkin gelimeyi salamak bireysel haklarn oluturduu eitli zglklerin tm amacdr. Bu haklara sayg gstermeyen siyasal toplum esasl grevinde kusur etmi olur ve devlet, varlnn nedenini ve anlamn yitirir. Sz konusu olan zgrlk sosyal ve uygar insan zgrldr. Bu nedenle bireysel zgrl dnrken, her bireyin ve sonunda tm ulusun ortak yarar ile kar ve devletin varlk nedeni gz nnde bulundurulmak gerekir. (57) Atatrke gre, devlet ve hkmetlerin kuruluunun tek nedeni ve amac nce toplum iin bireysel zgrln salanmas olmutur. Bir ulusta bireylere salanacak zgrlk, o toplumun oluturduu devletin bamszl ve kendi topraklarna sahip olmas anlamna gelir. nsanlar zgrlkleri konusunda gelitirilip eitilmedikleri takdirde, devletin bamszln kavrayamazlar ve ulusal yarar ve karlara kar bir takm kt yola saptrlabilirler (58). Bu aklamalardan anlalaca zere, Atatrk hem eitimi, dier hak ve zgrlklerin tam olarak gerekletirilebilmesi iin zorunlu bir n art olarak kabul etmi, hem de eitimi bir hak olarak kabul edip tm insanlara salamak iin yeni Trkiye Cumhuriyetinde gerekli tm alt yapy oluturmutur. Bu adan eitim, hem bir devlet etkinlii hem de insandan kaynaklanan bir hak olarak iki ynl bir ara olmutur. Atatrk bu konu ile ilgili olarak da unlar sylemitir: Eitim ve retime gelince, bu da ok nemli ve naziktir. Devlet, yurttalarn eitim ve retimiyle ok ilgilidir. Bu retim bir yandan bireysel zgrln gereidir, fakat ortak bir kuruma dayanr. Onun iin retimin yasayla 108

zel bir dzen altna alnmas gerekir. Anayasada bu konudaki madde udur. Hkmetin gzetimi ve denetimi altnda ve yasalara uygun olarak her trl retim serbesttir. (59) te Trk ulusuna verilen zgrlkler yasa ile dzenlenecek ve yasalar da yaratacak bir devlete gereksinim vardr. Bu devlet de insanlarn her konuda eit haklara sahip olduu dncesine dayanmal ve ulusu bu dorultuda eiterek kiilerin kendilerini ulusa adamalarn salamalyd. Atatrk, haklar iki kategori altnda toplamtr. Bunlardan ilki, bireyin maddi karlarn karlayan zgrlkler; dieri de bireyin dnsel yaamndaki zgrlk haklardr. te eitim hakk ve zgrl de bu ikinci kategoriye girmektedir (60).

109

DRDNC BLM

DEVLET YAPISI AISINDAN ETM

Devlet, siyasal bir aktr ve siyasal ve toplumsal mcadelelerin ve faaliyetlerin zerinde yrd bir alan olarak ortaya kmaktadr (1). Modern devletin ortaya kmasyla, insan, lke ve siyasal iktidar kavramlar hukuki bir ierik kazanm ve devlet bu varlk koulu ile birlikte anlmaya balamtr (2). Devletin, sosyal, askeri, siyasi ve ekonomik olarak drtl ilevi bulunmaktadr (3). Devlet hem i dzeni ve topluluun yelerinin korunmasn salar, hem de gerek kamusal gerekse zel alanlardaki ilikileri dzenler. Bu durumda devlet, iinde iktidarn zmlendii ve belli bir lke zerinde kanun ve meru iddet tekeli sayesinde emretme ve zorlama gcne sahip olan bir kurum olarak tanmlanabilir (4). Mustafa Kemal Atatrke gre devlet, bir insan cemiyeti, bir ulus anlamndadr. Devlet: Muayyen bir arazide yerlemi ve kendine has bir kuvvete sahip olan efradn heyeti mecmuasndan ibaret bir mevcudiyettir. (5) Devlet yaps asndan eitim konusunda, hangi eitim kurumlar ile cumhuriyet rejiminin hangi zelliklerini gerekletirmeyi amalad incelenecektir.

4.1 ULUS DEVLET VE ETM

Ulus devlet, en yaln anlamyla meruluunu ulustan alan devlettir (6). Bir baka ifade ile siyasal iktidarn meruluu ulustan kaynaklanmaktadr ve devlet, erkini de ulus adna kullanr. Montserrat Guibernau ulus devleti: Snrlar belirlenmi bir toprak parasnda, yasal g kullanma hakkna sahip ve ynetimi altndaki halk trdeletirecek, ortak kltr, ortak simgeler ve ortak deerler yaratarak, gelenekler ile kken mitini canlandracak birletirmeyi amalayan bir tr devletin oluumuyla tanmlanan modern bir olgudur. eklinde tanmlamtr (7). Prof. Dr. Anl een de, toplumlarn belli bir tarihsel sre ierisinde gelimelerini tamamladktan sonra ulus olma aamasna geldiini ve bir ulus olarak, kendi kendini bamsz bir dorultuda ynetebilmek iin siyasal anlamda rgtlenmeye gittiini belirtmi ve ulus devletin byle bir sre sonunda ortaya ktn vurgulamtr (8). 110

Mustafa Kemal Atatrk de Egemenlik kaytsz artsz ulusundur. diyerek halk, sultanlarn, halifelerin boyunduruu altndan kartmak, onlar kuldan vatandaa dntrmek, egemenliin gerek sahibi yapmak istediini aklamtr. Atatrkteki ulus anlay, rk ya da din birliini iermemektedir. Ona gre,ulus kavram btnletiricidir. Cumhuriyetin zerine dayand Trk ulusluu anlay, Osmanl mparatorluundaki paralanml sona erdirecek bir ulus anlaydr. Bunu anlay Atatrk yle ifade etmitir: Bugnk Trk Ulusu siyasal ve toplumsal kuruluu iinde kendilerine Krtlk dncesi, erkeslik dncesi, dahas Lazlk ya da Bonaklk dncesi propagandas yaplmak istenmi yurtta ve ulusdalarmz vardr. Ama gemiin bask dnemlerinin rn olan bu yanl adlandrmalar, birka dman maas gerici beyinsizden baka hibir ulus bireyi zerinde zntden baka bir etki yapamamtr. nk, bu ulus bireyleri de genel Trk topluluu gibi ayn ortak gemie, tarihe, ahlaka ve haklara sahip bulunuyorlar. (9) Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde oluan Trk ulusluu bilinci, ulusal egemenlik ve eit yurttalk ilkeleri ile yerel farkllklarn zerine kmay, bylece de ada bilim, sanat, teknoloji dzeyine ulamay amalayan bir ulus anlaydr (10). Bu anlayn sonucunda eitim alannda gerekletirilen tm reformlar aslnda bu ama iindir. Cumhuriyetin ilanndan sonra yaplm yeniliklerin her biri aslnda nihayetinde ulus devlet oluturmak iin yaplmtr. nk cumhuriyet ideali halkn egemenliine dayanmaktadr. Ancak eitim ile ilgili reformlar devlet biimleri asndan snflandrmak konuya, Atatrkn cumhuriyet anlay dorultusunda bakabilmeyi salayacaktr. Ulus devlette, devlet meruluunu ulustan almaktadr ve egemenliin sahibi ulustur. Kraln ynettii bir devlette ise iktidarn kayna kraldr. Atatrk ulusuluu bu balamda tam bamszla dayanmaktadr. Egemenliin sahibi olabilecek bir ulus tam bamsz olmaldr. te yandan Atatrkn ulus anlay gerekidir. Atatrk, Panislamizm, Panturanizm ve mmetilik gibi dnce akmlarn da reddetmitir. nk bu gibi siyasalarn, ulusal btnle zarar verici nitelikte olduunu grmtr(11). Osmanl Millet sistemi mmete dayal olmutur. Osmanl Devleti, Osmanllk kavramn alt yzyl boyunca gerek fetihlerle gerekse din yoluyla insanlara dayatmtr. Genel olarak ulus kavramnn geliime baklrsa, ulus 111

kavramnn feodalitenin zlmesiyle birlikte ortaya kt grlr. Ancak Osmanl Devletinde, modern ulus devlete temel oluturabilecek nitelikte trde bir halk yer almamaktadr. Bu nedenle ulus kavram Trkiye Cumhuriyeti asndan nemli ve kurucu bir kavram olmutur. Ulusun temelinde neyin olduu konusunda iki farkl anlay mevcuttur. Bunlardan ilki, szlemeye dayal ulus anlaydr; ikincisi ise, kolektif ruha dayal ulus anlaydr (12). Szlemeye dayal ulus anlaynda, kkenleri ne olursa olsun, iradi olarak ayn ilkeler etrafnda belirmi yurtta topluluu mevcuttur. Fransz Devrimindeki yurtta kavram bu anlay ile aklanr. Burada bir millete giri iin irade yeterli olmaktadr. Kan veya rk gibi doutan gelen ve irade d eler szlemeye dayal ulus anlaynda mevcut deildir. Kolektif ruha dayal ulus anlay ise, szlemeye dayal anlayn tersi olarak, zellikle Alman romantik akm tarafndan savunulmu ulus kavramnda iradeyi kabul etmeyen bir anlaytr. Ulus olmak nceden belirlenmitir ve ulus kavramnn belirleyici unsurlar tarih, gelenek ve kken gibi sonradan deitirilemeyecek kavramlardr. Cumhuriyeti demokrasi anlaynda oluan ulus devletler ,politik, kltrel, ekonomik bir birlik oluturmay hedefler, bnyesinde toplad farkl gruplar btnletirmeye ynelirler. Dinsel cemaatleri ve farkl etnik gruplar grmezden gelerek yurttal esas alr, insanlar yurtta yapan eyin dnda adlandrmamak ister. Bu devletlerde herkes, herkese kar yasalar tarafndan korunur ve insan ilikileri, hak ve ykmllkler yasal bir ereveye oturtturularak bir hukuk sistemi oluturulur (13). Tm topluluklar da iki farkl yoldan oluturulup bir arada tutulur. Bunlardan ilki, toplama ve snflandrma yolu; ikincisi, politik birletirme tarzdr. Halk kavram da iki ekilde oluturulabilir. lki, benzerlikler birletirilerek tasnif yntemi; ikincisi ise, kavramsal ina ya da soyutlama yntemidir. Birinci halde, etnik, rksal veya kltrel bir anlayla, bir takm gzlenebilen zelliklerden; davranlar, ritler, alkanlklar, treler ve inanlardan hareketle baz insanlar birletirilebilir. Bu tarz bir birletirme politik birletirmedir ve insanlarn halk olarak toplanmas doal bir veri olarak dnlmez (14). Cumhuriyete bakldnda ise, lkenin zengin bir kltr eitliliine sahip olduu grlmektedir. Bu nedenle cumhuriyette yurtta yaratmakta ikinci yntem olan soyutlama yntemine yakn bir yntem izlenmitir. Cumhuriyeti anlayta

112

ortak varolu ilkesi, dierinin hakk ilkesine, o da zgrlklerin birlikte varolu ilkesine gtrr (15). te cumhuriyetin oluturmay hedefledii ulus devlet btncl bir anlaytan yola km ve temelini eitlik ve halk egemenlii kavramlarna dayandrmtr. Dlayc deil kapsayc olmutur. Atatrk bunu Ne mutlu Trkm diyene! szleriyle ifade etmitir.

4.1.1 Trk Tarih Kurumu ve Trk Ocaklar Tarih kavram ok geni bir kavram bilimidir. Her eyin tarihi olabilir. Ancak burada bahsedilen tarih, insanln gemii olan tarihtir. Tarih, insanln fiil ve fikirlerinin gelimesini takip eden bilgidir. Tarihi de yzyllar boyu insan topluluklarnda vuku bulmu olaylar inceleyip aratrarak gemii gnmze balar. Bu ynyle tarih, insanln ve milletlerin hafzasdr. Milletlerin hayatnda tarih bilgisi ve bilinci nemli yer tutar (16). Tarih kavram bir ulusta bulunan ortak gemie sahip olma niteliini gerekletirmektedir. Ortak gemie sahip topluluklar ortak gelecek iin ortak planlar yaparlar. Cumhuriyetin ilanndan sonra Trklk etrafnda birletirilen halkn, bir baka ifade ile Trk halknn ortak bir gemie sahip olduu, eitim yolu ile insanlara retilmitir. Yalnzca tarihte devletler kurmu, savalar gerekletirmi bir halk deil, Trklerin zengin bir uygarla ve gemie sahip olduu da yine eitim yolu ile insanlara retilmi ve bu sayede gemiine sahip kan, kendini bilen ve vnen bir ulus yaratlmak istenmitir. te Trk Ocaklar ve zellikle Trk Tarih kurumu ulus devleti gerekletirmek iin kullanlm en nemli eitim kurumlardr. Tarihin ilevi vardr. Birey asndan tarih merak gidermektedir. Toplumun her kesimi iin gemii bilmek bugn daha iyi anlamay salayacaktr. kinci ilevi devlet ynetimi asndandr. Devlet iin tarih, sreklilii, deime ve gelimeleri belirlemede bavurulan ana kaynaktr. Tarihin nc ilevi toplum asndandr. Toplum asndan tarih, ulusu oluturan elerden biridir. Bireylerin bir araya gelip bir ulus oluturabilmeleri iin belirli bir tarihsel srecin gemi olmas gerekmektedir. te yandan tarih, kltr denilen deer topluluunu oluturan edir. Bu nedenle ayn zamanda tarih toplumsal bir bellektir de (17).

113

Atatrk de tarihin bu ilevinden faydalanmtr. O, Trk tarih tezleri zerinde ayrntl almalar yapmtr. Bu almalar, Kurtulu Savann kltr alannda devam niteliindedir. Atatrk ncelikle Trk tarih tezini olutururken Osmanl Devletindeki tarih anlayn rtmek ynnde almtr. Osmanl Devletindeki tarih anlay noktadan gelimitir. lki, Osmanl Devletinin kuruluundan Tanzimat dnemine kadar olan zamandr. Bu aralkta, slam tarihi devlet tarihi olarak kabul edilmitir. mparatorlukta yaayan insanlar slam ulemas etrafnda birletirmek amalanmtr ve Trklerin slamdan nceki yaamlar ile ve kurduklar devletlerle hi ilgilenilmemitir. kincisi, Tanzimat dneminden II. Merutiyet dnemine kadar olan zaman dilimidir. Bu aralkta da, genel olarak dnce yaps yenilemeye balam ve slam ve Hristiyan halklarnn kanun nnde eitlii fikri benimsenmitir. Ancak medreselerde halen slam tarihi okutulmaktayd. Osmanl Devletinin kurulu ylndan nceki Trk devletlerine yine yer verilmemitir. nc dnem, II. Merutiyet Dnemi ile balayan dnce deiiklikleridir. Bu dnemde aydnlar tarih tezleriyle yakndan ilgilenmileridir. Ancak, bu dnemde de Trk tarihi geree uymayan bir ekilde kaleme alnmtr. te Atatrk, slam tarihi ve Osmanl devlet tarihi anlaylarn ykmann ve yerine milli bir Trk tarihi oluturmann gerekliliine inand iin bu konuda almalarn baar ile yrtmtr. Yukarda saylan genel sebepler dnda, Trk tarih tezinin oluturulmas gerekliliini douran zel sebepler de bulunmaktayd. Bunlar da, dnyada, Trklerin sar rktan geldiinin zannedilmesi, Trklerin, medeni kabiliyet ve anlaytan yoksun olduklar dnceleri ve Trk topraklar zerindeki aslsz tarihi iddialardr. Atatrkn aydnlatlmasn istedii tarih ile ilgili sorular unlardr: Trkiyenin en eski yerli halk kimlerdir? Trkiyede ilk medeniyet nasl kurulmu veya kimler tarafndan getirilmitir? Trklerin cihan tarihinde ve dnya medeniyetinde yeri nedir? Trklerin bir airet olarak, Anadoluda devler kurmalar bir tarih efsanesidir. u halde bu devletin kuruluu iin baka bir izah bulmak lazmdr. slam tarihinin gerek hviyeti nedir? Trklerin slam tarihinde rol ne olmutur?(18) Tm bu meseleler iin tarih aratrmalarnn devletin bnyesine alnmas gerekliliini savunmutur ve bu ynde Trk Tarihi Tetkik Heyeti oluturulmutur. nk ona gre, tarihte Trk medeniyetini bilmek, yaayan Trk milleti iin bir temel zerinde bina kurmak demektir (19). 114

Atatrkn tarih ile ilgili u szleri nemlidir: Biz dorudan doruya milletperveriz ve Trk milliyetisiyiz. Cumhuriyetimizin dayana Trk topluluudur. Bu topluluun fertleri ne kadar Trk kltryle dolu olursa, o toplulua dayanan cumhuriyet de o kadar kuvvetli olurMilli uurun ayakta kalabilmesi ve uyank bulunmas iin dil ve tarih urunda almaya mecburuz. Trk Ocaklarnn kurulmasndan nce Trklk hareketlerinde rgtlenmenin balangc saylan ve Trklk almalarn yrtmek zere kurulan ilk ciddi kurulu 1908 ylnda kurulan Trk Derneidir. Daha sonradan bu dernein bakan Fuat Raifin Yemene atanmas zerine Trk Dernei canlln yitirir ve onu yerine 1911 ylnda Trk Yurdu Cemiyeti kurulur. Bu cemiyetten hemen sonra da Trk Oca kurulur. Trk Ocann kuruluu 1911den ncesine dayanmasna ramen resmi kurulu tarihi 12 Mart 1912dir. Ancak daha sonradan 1912 Balkan Savann yenilgiyle sonulanmasndan sonra Trk Ocanda huzursuzluklar ortaya kmaya balar. zellikle Trk milliyetiliine kar olanlar, Trk Ocann, mparatorluun eitli unsurlar arasnda ayrlk yarattn ne srerler. Daha sonra, 1913 ylnda toplant, konferans, konser gibi faaliyetler devam eder ve Trk Oca, Atatrkn ilkeleri dorultusunda eitim veren sivil toplum kuruluu haline gelir. 1922 ylnda, Mili Mcadele zaferle sonulannca, Trk Oca almalar hz kazanr, kapatlan ubeler alr ve Atatrkn istei zerine yeni ubeler alr. Bu dnemde alan Trk Ocaklarnn says 1928 ylnda 141e ulamtr. ubeler de kendi imkanlaryla halk okullar, dispanserler, eitli sosyal kurulular kurarak topluma yararl olmaya almlardr. Aslnda siyasi olarak bamsz hareket etmeyi ilke olarak benimsemi olmasna ramen, 1927 ylnda gerekletirilen Trk Ocaklar kurultaynda, kurulu Cumhuriyet Halk Partisine bir ube olarak dahil edilmitir. 10 Nisan 1931 tarihinde ise CHFnn milliyeti, halk ve cumhuriyeti genlerle donatlmas gerektii kararlatrlarak parti ile Trk Ocaklarnn birletirilmesi ngrlm ve bu tarihte Trk Ocaklar kapatlmtr. Trk Tarih Kurumunun oluumunun tohumlar da aslnda Trk Ocaklarnn kurultaylarnda yeermitir. Kurumun ilk ad Trk Tarihi Tetkik cemiyetidir ve bunun da ekirdeini Trk Ocaklar oluturmaktadr. Bu cemiyetin tznn 2. maddesinde cemiyetin amac u ekilde belirtilmitir:

115

Madde 2: Cemiyetin Maksad: slam kavimlerinden balcas olan Trklerin milli terbiyesinin ve ilmi, iktisadi ve itimai seviyesinin terakki ve itila eylemesine ve Trk dilinin kemal bulmasna alacaktr. Grld gibi Trk Oca, Trk kltrnn gelimesi iin almalar yapan bir dernektir. Bu dernein, 1930 ylnda toplanan kurultaynda Atatrk ve arkadalarnn teklifi ile, Trk Ocaklar Merkez Heyetine bal, Trk Ocaklar Trk Tarihi Tetkik Heyeti adyla bir komisyon kurulmu ve bu heyet ilk i olarak Trk Tarihinin Ana Hatlar isimli bir eser yaynlamtr. Bu eserin n sznde kitabn yaynlanma nedeni u ekilde aklanmtr: Bu kitapta hedef alnan asl gaye, olgun btn dnyada tabii mevkiini istirdat eden (geri isteyen, layk olduu yeri almak isteyen) ve bu uurla yaayan milletimiz iin zararl olan bu hatalarn (tarihi yanllklar, milletimizin dnya tarihindeki rollerinin kmsenmesi vb.) tashihine almaktr. Ayn zamanda bu son byk hadiselerle ruhunda benlik ve birlik duygusu uyanan Trk milleti iin mili bir tarih yazmak ihtiyac nnde atlm ilk admdr. Bununla milletimizin yaratc kabiliyetinin derinliklerine giden yolu amak, Trk deha ve seciyesinin esrarn meydana karmak, Trkn haysiyet ve kuvvetini kendine gstermek ve milli inkiafmzn derin rki kklere bal olduunu anlatmak istiyoruz. Bundan sonra gerekletirilmi tm almalar bu hedeflere ulaabilmek iin yaplmtr. Daha sonradan ad Trk Tarih Kurumu olarak deitirilmi olan Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kurulu tznde amac u ekilde belirtmitir: Madde 3: Cemiyetin maksad, Trk tarihini tetkik ve elde edilen neticeleri neir ve tamim etmektir. Madde 4: Trk Tarih Tetkik Cemiyeti maksadna erimek iin aadaki vastalar kullanr: a) b) c) Toplanp ilmi mzakerelerde bulunmak; Trk tarihi menbalarn aratrp basmak; Trk tarihini aydnlatmaya yarayacak vesaik ve malzemeyi elde emek

iin icap eden yerlere taharri (aratrma), hafir (kaz) ve keif heyetleri gndermek; d) Trk Tarih Tetkik Cemiyeti mesaisinin semerelerini her trl yollarla

nere almak (20). Trk Tarih Kurumunun amac aslnda ulusal devleti oluturabilmek iin, tarih olgusunun, tarih almalarnn sistemli, devaml ve devlet eliyle rgtl bir ekilde srdrlmesini salamaktr. Tarih almalarnn merkezi Trk Tarih 116

Kurumu olmutur. Atatrk, 1 Kasm 1937 ylnda yapt bir konuma srasnda Trk Tarih Kurumu ile ilgili unlar sylemitir: Trk Tarih ve Dil Kurumlarnn, Trk milli varln aydnlatan ok kymetli ve nemli birer ilim kurumu mahiyetini aldn grmek hepimizi sevindirici bir hadisedir. Tarih Kurumu, yapt kongre, kurduu sergi, yurt iindeki hafirler (kazlar) ve ortaya kard eserlerle imdiden btn ilim dnyasna kltrel vazifesini ifaya balam bulunuyor.(21) Atatrk, Trk tarih tezini oluturarak, Trklere slam tarihinin ve Osmanl Devlet tarihinin tesinde bir benlik kazandrmak istemitir. Bunun iin etkili birer eitim kurumu olan Trk Ocaklar ve Trk Tarih Kurumunun almalarnda bizzat yer almtr. Onun halk, btnletirici felsefesi eitim aracl ile topluma yaylmtr.

4.1.2 Harf ve Dil Devrimi Ulus kavram dinamik ve ok boyutlu bir kavramdr. nsanlar ok eski alardan beri topluluk halinde yaamlar ancak insan topluluklarnn ulus kimliini almas Yaknan bir rn olmutur. Toplumlar ancak yzyllar sren sosyal geliim evrelerini tamamladktan sonra ulus olabilmilerdir (22). Trkiye Cumhuriyetinde ise koullar daha farkl olmutur. Atatrk, Yeni Trkiye Cumhuriyetini yaatacak olan toplumu nce mmetlikten kurtarmak amacyla ie bireyden balamtr. Bu nedenle eitim daima onun ilk ilgilendii ve zerinde en ok durduu alan olmutur. Bireylerde ulusalc bir kiilik, insan haklarna dayanan bir benlik duygusu yaratmak ve bu duyguyu yaama hakkyla balayarak bilinlendirmek istemitir(23). Mustafa Kemal Atatrk bir imparatorluun kllerinden bir lke yaratmay, bir lkeyi saldrlardan kurtarmak iin ezik, aresiz, yoksul bir halktan hem ulus, hem de ordu yaratmay ve sonra o ulusu ada uygarlk dzeyinin zerine kartmay hedeflemitir. Atatrk gerekletirdii tm devrimlerle, ulus devleti oluturabilmek iin, toplumdaki bireylerin ben kimim sorusunu yantlamtr (24). Mustafa Kemal Atatrk ulus kavramn u ekilde ifade etmitir: Ulus, dil, kltr ve mefkure birlii ile birbirine bal vatandalarn tekil ettii bir siyasi ve itimai heyettir. Atatrk, dil ile ilgili olarak da unlar sylemitir: Milli his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olmas, milli hissin inkisafnda balca messirdir. Trk dili, dillerin 117

en zenginlerindendir, yeter ki bu dil uurla ilensin. lkesini, yksek istiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr. Milliyetin ok bariz vasflarndan biri dildir. Trk Milletindenim diyen insan, her eyden evvel ve mutlaka Trke konumaldr. Trke konumayan bir insan, Trk kltrne, topluluuna balln iddia ederse buna inanmak doru olmaz. Milli uurun ayakta kalabilmesi ve uyank bulunmas iin dil ve tarih urunda almaya mecburuz. (25) lber Ortayl, ulus duygusunun oluumunda dilin merkezi bir neminin olduunu vurgulam, dilin temel iletiim arac olmas nedeniyle, insanlarn ayn dili konutuu dier insanlarla ayn duygu paylatn belirtmitir. Ortayl, dilin, iletiim arac olmasnn yan sra, bir retim arac ve toplumsal dayanma arac olduunu da belirtmi ve dil araclyla, insanlarn farkl yerlerde olsalar bile, bir dayanma iine girebildiklerini sylemitir (26). nl dil bilimci Wilhelm von Humboldt da; insanlar bu dnyada, anadillerinin dnyay kendilerine sunduu ekilde yaamaktadrlar; dil ise, kendi milletinin karakterine uyarak, belli bir kiilik kazanr. Madem ki dili belli bir biimde kuran insan kitlesi bir millet olarak ortaya kyor ve dil ve millet zamanla btnleiyor, o halde bir milletin karakterini en ak biimde ortaya koyan da o milletin dilidir. eklindeki ifadesiyle dilin ulus ile olan zorunlu ilikisini ortaya koymutur (27). Atatrk Trke dili konusunda Ziya Gkalpten de etkilenmitir (28). Ziya Gkalp, Gen Kalemler dergisinde yazarken dilde Trkl drt ilkeye dayandrmtr: 1) Arapa ve Farsa tamlamalarn kullanlmas; 2) Arapa ve Farsa oul taklarnn bir yana braklmas; 3)Arapa ve Farsa edatlardan vazgeilmesi; 4) Trkede karl olan Arapa ve Farsa szcklerin kullanlmamas. Ulusallk Gkalpte dili de iermitir ve slogan Trkelemi Trke olmutur (29). Mustafa Kemal Atatrkn okuduu kitaplara bakldnda ise dile ne kadar nem verdii grlr. Bunlardan bazlar: a) Ahmet Cevat Emre, Yeni Bir Gramer Metodu Hakknda Layiha, Yaymlayan: Trkiye Cumhuriyeti Maarif Vekaleti, stanbul 1931 Devlet Matbaas. b) Bahaettin Mehmet Toven, Yeni Trke Gramer, stanbul Katlk ve Matbaaclk Anonim irketi 118

c) Ziya Gkalp, Trk Medeniyat Tarihi Cumhuriyetin ilanndan sonra ilk be ylda ulusal devleti oluturmadaki en nemli yenilik Tevhidi Tedrisat yasasnn kabul ile harf devrimi olmutur. Atatrk yeni harflerin kabulnde Halkmzn Alfabesi demitir.

4.1.2.1 Dil Kurultaylar ve Trk Dil Kurumu

Dnmenin ve ifade etmenin en nemli arac olan dilin yeni ihtiyalara gre dzenlenmesi dncesi, 19. yzylda, Tanzimat devrinden itibaren balamtr. Ancak harf deiiklii o dnemde gndeme gelmemitir. Latin harflerini alma sorunu ilk olarak II. Merutiyet ile gndeme gelmitir (30). Cumhuriyet dneminde dil sorunu bir uygarlk sorunu olarak ele alnmtr. Selahattin Hilava gre, cumhuriyetin ilk on be ylnda dil meselesi iki ana noktada toplanabilir: Harf Devrimi: 1923-1928; ikinci aama: Dilde Sadeleme ya da Dil Devrimi eklindedir. Hilav, ilk dnemdeki meselenin harf ve imla sorunu olduunu ve bunun sonucunda da gndemde Latin harflerinin kabulnn bulunduunu, ikinci dnemde ise sorunun sadeleme olduunu belirtmitir (31). Latin Harflerinin kabul ilk kez zmir ktisat Kongresinde gndeme gelmitir. Trkiye Byk Millet Meclisinde de ilk olarak 1924 tarihinde kr Saraolu konuya deinmi ve eski harflerle halka okuma yazma retilemediini vurgulamtr. Cumhuriyet Halk Frkas, 9 Austos 1928 gecesi Sarayburnunda bir enlik dzenlemi ve Atatrkn Sarayburnu Sylevi ile Harf Devrimi balamtr. Bununla birlikte youn bir harf ve alfabe seferberlii yrtlm sonunda da 29 Austos gn u konulara karar verilmitir: 1) Milleti cehaletten kurtarmak iin Latin harfleri gereklidir. 2) Komisyonun teklif ettii alfabe gerekten Trk Alfabesidir. 3) Gramer ve imla kurallar geliecektir. Bu ilkelerin ardndan 3 Kasm 1928 tarihinde yeni harflerin kabul mecliste kanunlamtr. Ardndan da lkenin her yerinde halk dershaneleri ve yaz kurslar almaya balanmtr (32). 1932 tarihine kadar dil konusunda grlerin ileri srld ve kararlarn alnd eitli komisyonlar ve toplantlar gerekletirilmise de Atatrk bu iin artk komisyon ve kurullarla gtrlemeyecek kadar ciddi bir boyutta olduunu ve rgtl ve merkezi bir almann art olduunu ileri srmtr. Bunun zerine 1932 ylnda Trk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmutur. Hemen ardndan, 26 Eyll 1932 ylnda ilk Dil Kurultay toplanmtr. Toplantnn amac, 119

Trk dilinin dnk, bugnk ve gelecekteki durumunu grmek ve fikirler ileri srerek eitli alma kollar kurmak, program hazrlamak ve dil meselesini halka maletmek olmutur. Daha sonra dil ileri yine 1932 ylnda Sz Derleme Heyetleri Talimatnamesi isimli bakanlar kurulu karar ile hkmetin resmi ileri iine girmitir. Merkez kurullara bal kurullar kademeli olarak ile ve bucaklara kadar yaylmtr (33). Bylelikle lkede bir dil seferberlii balamtr. 18-23 Austos 1934 tarihleri arasnda gerekletirilen ikinci Dil Kurultaynda ise Trkenin dnya dilleri arasndaki yeri ele alnmtr (34). Hilav, Trkenin Arapann etkisinde kalmasnn nedenini ibadet dilinin Arapa olmasna balamaktadr. Bu nedenle din dilinde yaplacak bir deiiklik ile halkn Arapa ile olan zorunlu balln ortadan kaldrabilecektir. Ezann Trkeletirilmesi ve Kurann Trke evirisi de bu dncenin rn olmutur (35). Atatrk, Trk dilinin bilimsel bir tetkike tabi olmasn istemitir ve onun Trk Dil Kurumu iin hedefi iki cepheli olmutur (36). 1) Trk Dilinin sadeletirilmesi, halkn konuma dili ile yaz dili arasnda bir ahenk kurulmas. Konuma, edebiyat ve ilim dilimizin kesin kurallarla tespit edilerek tarihi metinlerden ve yaayan halk lehelerinden taramalar, derlemeler yaparak bir kelime ve terim haznesi vcuda getirilmesi. Bunlarn baarlmas zamana ve bir kurulun srekli almalarna ihtiya gsteriyordu. 2) Dil incelemelerinde ikinci hedef, tarihi aratrmalarda belge deeri olan l veya eski dillerin metotlu bir ekilde incelenmesi ve mukayeseler yaplmas idi. Bu suretle Trk ve Trkiye tarihine kaynaklk edecek btn eski dillerin zerine, yetki ile ettler yaplmal idi. 1935 ylnda Ankara niversitesinin ilk Faklte kanunu tasars Trkiye Byk Millet Meclisine verildiinde, ad sadece Tarih-Corafya Fakltesi iken kanun kmadan nce Atatrkn yeni bir direktifi ile Dil kelimesi de buraya eklenmitir (37). nc Dil Kurultay, 24-31 Austos 1936 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Bu dneme baz dilciler Dil Devriminin ikinci evresi ya da Dil Felsefesi adn vermilerdir (38). Bu kurultayda Gne Dil Teorisi zerinde durulmutur. Gne dil teorisi, bir dilin nasl doup gelitiini amalamaktadr. Bu sayede, milli dilin eskilii ve kkll belirtilmi olacaktr. te bu yolla halka milli bir kiilik kazandrmak, insanlar bir arada tutarak ortak bir kltre ve deerler btnne 120

sahip olduklarn gstermek amalanmtr. Bu kurultayda Trk Dili Tetkik Cemiyetinin ad da Trk Dil Kurumu olarak deitirilmitir.

4.1.2.2 Millet Mektepleri Atatrkn daha ilk aamalardan itibaren zerinde gl bir ekilde durduu kitle eitiminin gerekletirilebilmesi iin Halk Mektepleri, Halk Dershaneleri ve 1926 ylnda da Maarif Vekaletinde bir Halk Terbiyesi ubesi ve Halk Tenvir (aydnlatma) Mdriyet-i Umumiyesi almtr. Ancak harf devriminden sonra bu iin merkezden ve rgtl bir biimde yrtlmesi ngrlm ve Halk Mektepleri, Halk dershaneleri, gece kurslar gibi eitim kurumlar sistemli ve dzenli bir yapya kavuturulmak iin Millet Mekteplerine dntrlm ve programlar gelitirilmitir. Millet Mektepleri sisteminin banda Maarif Vekaleti (Milli Eitim Bakanl) bulunmaktadr. Harf devrimi ile kitle eitimi gndeme gelmitir. Burada ncelikle yaygn eitim ve rgn eitim kavramlarn aklamak yerinde olacaktr. rgn eitim, belirli ya grubundaki ve ayn seviyedeki bireylere, amaca gre hazrlanm programlarla, bir okul ats altnda yaplan dzenli bir eitim sistemidir. Buna karlk yaygn eitim ise, rgn eitim sistemine hi girmemi yahut herhangi bir kademesinde olan veya bu kademeden km bulunan yurttalara verilen eitimdir (39). Yaygn eitimde eitim, yaam boyu sren bir sre olarak kabul edilir ve bu dorultu da buna halk eitimi, kitle eitimi, sosyal eitim de denmektedir (40). Harf devriminin ilk amac halk eitimi olmutur. 1910larda Edhem Nejat, Terbiye-i ptidaiye Islahat adl brornde, halk eitimi ile ocuk eitimi arasndaki sk ilikiyi vurgulayarak halkn, bilgisiz, tutucu olmasnn, ocuun yetimesi iin gerekli evrenin hazrlanmasn engelleyeceini, bu nedenle okul eitimine kout biimde halk okullarnn da almasn, mzik, tiyatro, konferans, mze, bahe, spor, bayrak, yarma, yryetkinliklerine halkn da katlmnn salanmasn aklamtr (41). Millet Mektepleri, 11 kasm 1928 tarihinde Millet Mektebi Tekilatna Dair Talimatnamenin bakanlar kurulunca kabul edilip yrrle konulmasyla kurulmutur. Bu ynetmeliin 4. maddesi ile de Tekilatn reisi ve Millet

121

Mektebinin ba Reisicumhur Gazi Mustafa Kemaldir. hkm getirilmitir (42). Ynetmeliin ama (gaye) balkl 1. maddesi u ekildedir: TBMM tarafndan Trk Dilinin ferdi ve umumi, hususi ve resmi bilcmle muharreratta (yazmalarda) Trk harfleriyle tespiti kanunen kabul edilmi olmasndan, buna msteniden tatbikatta, Trk harflerinin ksa bir zamanda ve kolay bir surette istifadesini temin etmek ve byk halk kitlelerini sratle okuryazar bir hale getirmek. (43) Burada ama halka hzl ekilde okuma yazma retmek olmutur. Ancak daha sonra 1929 ylnda Millet Mekteplerinin amac geniletilerek ie dnk bir ama hedeflenmitir: Trkiye halkn okuyup yazmaya muktedir bir hale getirmek ve ona yaam ve geiminin gerektirdii ana bilgileri kazandrmak erei ile Millet Mektepleri ve rgt kurulur Bylelikle Millet mektepleri artk yalnzca halka hzl ekilde okuma yazma retmeyecek, insanlara, yaamlarnda ve geimlerinde temel becerileri ve ngrleri kazandracak bir nitelik de kazanmtr (44). Millet Mektepleri sistemi aamal olarak ngrlmtr. A program ile okuma, yazma retilmesi; B program ile Ay bitirenlere yaamlar ve ileri iin gerekli temel bilgilerin verilmesi; C program ile de Byi bitirenlere daha st dzeyde bilgi ve beceriler kazandrlmas hedeflenmitir. Eitimi baar ile tamamlayanlara lkokul diplomas denkliinde bir belge verilmitir (45). Toplumun yeniden yaplanmasna bilinli katlm, ulusal yaamn farkl dzeylerinde ve en farkl kesimlerinde gerekleir. Bu zorunlu olarak, ulusun devrimci deiimine ilikin eletirel bir anlay gerektirir. Sz edilen eletirel anlay da gerekte kendisine saygnlk kazandran katlmc uygulama ile retilir (46) te halka dayal, kaynan halktan alan yeni bir ynetim yaps ve devlet ekli ile, halkn ynetimde sz sahibi olmasnn, bilinlendirilmesinin ve aydnlatlmasnn nemi bu ekilde anlalmtr ve hayata dorudan, rgtl eitim kurumlar araclyla, devlet eliyle geirilmitir. aresizlik iinde kylerde bulunan halkn, toplumun yeniden yaplandrlmas ve ada uygarlk dzeyinde bir toplum oluturulabilmesi de bu ekilde mmkn olabilmitir.

4.1.3 Halk Evleri

Halkevleri, ok partili hayata yeni balayan Trkiyede sivil toplum, demokratikleme ve yerel katlmn en byk aralarndan olmutur. 122

Halkevleri, Atatrk devrimlerinin benimsetilmesini, cumhuriyetin kltr etkinliklerini, milli eitimin yannda yrtmek iin, 1931 ylnda kapatlan Trk Ocaklarnn yerine kurulmutur. 1932 ile 1952 yllar arasnda 478 Halkevi ile 4322 Halk odas almtr. Bu kurulularn amac Ulusu, ayn lkeye bal bir kitle yapmak, krkent, kyl-aydn ayrmlarn azaltmak olmutur (47). Halkevleri kurulmadan nce Atatrk hedefledii ulus devlet modelinin oluturmak iin yaygn bir kitle eitiminin nasl yapldn yurtdna eitli aratrmaclar gndererek inceletmitir. Bunun sonucunda da bir kurul oluturulmu ve 19 ubat 1932 ylnda Halkevleri almtr (48). Halkevleri, cumhuriyetilik, laiklik, devletilik, milliyetilik, halklk, devrimcilik ilkeleri ile alm ve bilinli ve ada bir toplum yaratma abas iinde olmutur. Okuma imkan bulamayan ocuklara ve genlere Halkevlerinde alan meslek kurslar ile birer meslek kazandrlm ve her insan topluma dahil etme, onlar topluma kazandrma lks ile allmtr. Atatrkn oluturmak istedii cumhuriyet devleti halkn egemenliine dayandndan, Osmanl Devletindeki mmet anlayndan bir ulus devlet yaratmak iin Halkevleri projesi uygulamaya konulmutur. Halkevleri, ulusu ayn lkeye bal bir kitle yapm ve aydnlar ile kyl arasndaki ayrm ortadan kaldrmay salarken bylelikle cumhuriyetin btnletirici felsefesi ile de uyum iinde olmutur. Bylece, Halkevleri ile lkede varolan tm sosyal ve kltrel potansiyel, Atatrk ilkeleri dorultusunda yeni bir cumhuriyet devleti ve toplumu yaratmak iin kullanlmtr. Halkevleri bir bakma toplumsal btnl oluturmak iin kurulmu birer ideolojik aygttr ve ulusal iletiim aygtdr (49). Devletin ideolojisi de cumhuriyet olduundan, Halkevleri Atatrk cumhuriyetiliini ve onun ilkelerini yaymak iin birer kltrel merkez konumunda olmular ve kyl ile kentli arasnda ortak bir kltrel iletiim yaratmtr. Bu ilevleriyle Halkevleri birer yaygn eitim kurumu olarak btnletirici bir grev stlenmitir ve Halkevlerinde hibir kltrel ya da etnik grup dlanmadan yer alabilmitir. Halkevleri hibir kltrel uygarla, alt kimlie ya da bir grubun kltrne ncelik vermemi, yalnzca ada uygarln kltrne nem vermitir (50). Halkevleri tm halk kesimlerinin bir arada ortak bir kltr oluturmalarn salamtr (51). Bunun en iyi rnei Halkevlerinde uygulanan eitim metodudur. Bu metot uygulamaya dayanan andragoji metodudur. Andragoji yaam boyu eitim ilkesine dayanmaktadr ve konuma ve sohbetten 123

(kollegyum) , komitelere, gsterilere, mnazaralara, panellere, seminerlere, sempozyum ve konferanslara kadar bir ok etkinlikle uygulanmakta ve insanlar retken srece dahil etmektedir. Her Halkevi dokuz ubeye ayrlmtr. Bunlar: 1) Dil-Tarih-Edebiyat, 2) Ar (Sanat), 3) Temsil, 4) Sosyal Yardm, 5) Halk Dershaneleri ve Kurslar, 6) Spor, 7)Kitapsaray ve Yayn, 8) Kyclk, 9) Mze ve Sergi (52). Halkevlerinin bir slogan da ilkesini ok iyi anlatmaktadr: Mahalle kahvesinden Halkevi ktphanesine! Ad geen dokuz ubenin stlendii faaliyetler incelendiinde Halkevlerinin halkla iletiim kuracak ve halk deerlerinden de yararlanacak birer kltr merkezi olarak rgtlendii grlr. Dil-Tarih ve Edebiyat ubesinde, sz derlemeleri, ataszleri, maniler, masallar, halk bilimine ve halk kltrne ilikin almalar yaplm, tarihi gnler ve kutlamalar gerekletirilmitir; sanat ubesi, resim, mzik faaliyetleri, ehir bandolarnn kurulmas, el ileri, radyo ve gramofonla yeni bir mzik zevkinin yaylmasn salamtr; temsil ubesi, sahne almalar gerekletirmitir; mzecilik ve sergi ubesi, eitli sergiler dzenleyerek ulusal kltrn gelimesine katkda bulunmu ve eski eserlerin toplanp mzelere kaldrlmasn salamtr; ktphanecilik ubesi, her Halkevinde yararlanmaya ak bir kitaplk oluturmu, yreyle ve ada kltrle ilgili yaynlar kartmtr; Halk dershaneleri ve kurslar ubesi de, yre insannn becerilerini deerlendiren bir anlayla retken programlar hazrlamtr (53). Halkevlerine her yurtta kendi ilgi alanna gre katlabilmitir. Bu paragraf altnda cumhuriyetin halk kltr konusunda gerekletirdii reformlara ve almalara da deinmek yerinde olacaktr. Halk kltr almalar cumhuriyetin ilanna kadar dank bir dzende ve zellikle halk edebiyat arlkl yrtlmtr (54). Halk kltr konusuna ilk olarak Ziya Gkalp, Batda folklor olarak adlandrlan bu kavram halkyat olara tanmlam ve kullanmtr ( Halk Medeniyeti I, Halka Doru Mecmuas, Say:14, 23 Temmuz 1913). 1920 ylnda Milli Eitim Bakanlna bal bir Hars (Kltr) dairesi kurulmutur. Yine ayn yl, bakanlk, yaymlad bir genelge ile tm retmenlerden ve isteklilerden halkyat derlemeleri yapmalarn istemitir. Cumhuriyet ilanndan sonra disiplinli ve rgtl bir ekilde halk kltr almalar yeni toplumu btnletirecek bir ekilde hz kazanmtr. Milli Eitim Bakanl Hars Dairesi, 1925 ylnda, Seyfettin ve Sezai Asal kardeleri Bat Anadolu blgesine mzik derlemeleri iin gndermitir. Bu derlemeler Yurdumuz Nameleri ismi ile yaynlanm, konu hakknda 124

konferanslar verilmitir. Halk kltr almalarna bir destek de 1924 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesine bal olarak kurulan Trkiyat Enstitsnden gelmitir. Bu blm, Trkiyat Mecmuas isimli bir dergi yaynlamaya balamtr. Trkiyede bu alanda kurulan ilk dernek, 1927de Ankarada kurulan Anadolu Halk Bilgisi Derneidir. Dernein ad sonradan Trk Halk Bilgisi Dernei olarak deitirilmi ve halk kltr alannda ok ciddi almalara yer vermitir. Bu dernek bir ok derleme ve sreli yayn kartm daha sonradan 1932 ylnda kurulan Halkevlerine dahil olmutur (55). Halk kltrnn yan sra halka okuma yazma alkanl kazandrmak amacyla halk ktphanecilii de cumhuriyet ile birlikte yaygnlatrlmaya balatlmtr. zellikle Atatrk bu konu ile zellikle ilgilenmi ve 1934 ylnda 2527 sayl, Basma Yaz ve Resimleri Derleme yasas kartlm ve bu yasa ile Trkiyede baslan her eserden be nshann Ankara l Halk Ktphanesinde, stanbul Beyazt Devlet Ktphanesinde, stanbul niversitesi Ktphanesinde, zmir Milli Ktphanede ve daha sonradan kurulacak olan Milli Ktphane iin toplanmas hkm getirilmitir. Halkevleri ve Trk Ocaklar da halk ktphaneciliinin geliiminde en byk rol oynam olan kurumlar olmutur. Atatrk Halkevleri ile ilgili olarak unlar sylemitir: Genlik, gelien, yetitiren bir almann iinde yaratlmaldr. Millet, uurlu, birbirini anlayan, seven, ideale bal bir halk kitlesi halinde tekilatlandrlmaldr. En kuvvetli ders vastalarna, muallim ordularna malik olmak kafi deildir. Halk yetitirmek, halk bir kitle haline getirmek iin ayrca bir milli halk mesaisinin tanzimini ihmal etmemeliyiz. (56) Mustafa Kemal Atatrk bu szleriyle, Halkevlerinin, cumhuriyet devrimini halka yayarak birer ada yurtta yetitirme ve insanlar btnletirerek bir dayanma bilinci ve ulus devlet yaratma amacn belirtmitir. Bir baka ifade ile Halkevleri tm yurda yaylm kltr merkezleri ve aydnlk kurumlar olmutur. Atatrkn cumhuriyet anlayn yanstan en iyi kurumlar Halkevleri olmutur. Daha ak bir anlatmla, cumhuriyeti demokrasi ile birlikte tanmlayan Atatrk, Halkevleri ile demokrasinin zn oluturan, yurttalarn kendi kendini ynetmesini salayacak yetiyi, beceriyi ve birikimi insanlara kazandrmay amalamtr. Bir baka ifade ile, gerekletirilen harf ve dil reformlar, oluturulan milli bilin ve derlenen Trk tarihi Halkevleri gibi bir kltr kurumu ve sivil toplum rgt ile insanlara ulatrlmakla kalmam; demokrasi bilinci ve onun gerektirdii 125

toplumun btnlemesini salayc bir ilev de stlenmitir. zetle, Halkevleri, gerekten canl birer sivil merkez olmulardr. zel statde kurulular olmalarna ramen kamu hizmeti grm ve devletin baz hizmetlerine yardmc olmutur. Her siyasal iktidar kendi toplum tabanna eitim yolu ile ulamak ister ve Trkiyede oluan Kemalist devrim de halk kitlesine Halkevleri gibi geni ve yaygn bir kitle rgt ile gitmek istemitir. Halkevleri, Kemalist devrimin halk okullar olarak alm ve ada bir ulus yaratabilmek iin halk eitimini amalamtr. Devrimin lkeleri dorultusunda kitlelerin hazrlanmalar ve yetitirilmeleri Halkevlerine verilen ulusal bir grev olmutur. Halkn gelenekleri ve tresi ada bilimin ve kltrn nda yeniden ele alnmakta ve ksa zamanda orta adan ada dnyaya giden yol almtr (57).

4.2 NTER DEVLET VE ETM

lke, insan ve siyasal iktidar kavramlarnn aralarndaki ilikilerin eidine gre, ortaya farkl devlet modelleri kmaktadr. niter devlet teki devlet olarak da anlr. Bundan kast, devletin, lkesi ve milleti ile blnmez btnldr. Bu dncenin temelinde de tek ve eit yasa dncesi yatar. Tek ve eit yasa, yasann stnl ve yasa nnde eitlik anlamna gelmektedir (58). niter devlet, federasyon, blgesel devlet gibi tm devlet biimleri merkez- evre ilikileri asndan deerlendirilir. niter devlette nce merkez gelir ve tm lkede tek bir anayasa geerli olur. Devlet temel eleri ile varlk kazanr; insan ulusa, toprak lkeye dnerek devleti oluturur. Devlet bir toplumun rgtlenmesidir ve devlet olarak rgtlenen topluma ulus ya da halk ad verilmektedir (59). niter devletin varlk koulu, tek ulus, tek lke ve tek bir siyasi ve hukuki bir yaplanmann varldr. Burada da lt, devletin teklii ve blnmezlii ilkesinin anayasada yer alp almamasdr. Devletin teklii ve blnmezlii ilkesi bnyesinde blnmezlik barndrr. Bunlar, egemenliin teklii ve blnmezlii ilkesi, ulusun teklii ve blnmezlii ilkesi ve lkenin teklii ve blnmezlii ilkesidir (60). Bu blnmezlik ilkesi Mustafa Kemal Atatrkn devlet, devletin yaps ve devletin grevleri ile ilgili fikirlerinde aka grlmektedir. Atatrkn bu konudaki dnceleri u ekildedir; Kuvvet birdir ve o milletindir Devlet bir iradeye, bir hakimiyete maliktir. Onu ifade ve infaz iin bir takm vastalara 126

muhtatr. Bu vastalar ihtiva eden devlet tekilatnda Millet Meclisi ve Hkmet tekilat esastr Hakimiyet, Bila kayt ve art milletindir. Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin yegane ve hakiki mmessili olup, millet namna hakk hakimiyeti istimal eder Meclis icra selahiyetini, kendi tarafndan mntehap, reisicumhur ve onun tayin edecei bir icra vekilleri heyeti marifetiyle istimal eder. Meclis, hkmeti her vakit mrakabe ve iskat edebilir. Hakk kaza, millet namna, usul ve kanunu dairesinde mstakil mehakim tarafndan istimal olunur. (61) niter devletin kurulu amac, lkeyi ve ulusu btnsel bir yap iinde bir araya getirmek, toplumsal farkllklar, lke iindeki ayrmlar ve snrlar ortadan kaldrmaktr. Bu da ancak sosyolojik bir dzeyde farkllam bir toplumu eitlemeyi hedefleyen hukuk nnde eitlik ve kaynan ulusal egemenlikten alan yasann stnl ilkesi ile gerekleebilir (62). niter devletin zn oluturan teklik, siyasal iktidarn teklii anlamndadr ve ulus da bu tek siyasal iktidarn (devletin) meruluk kaynadr. Cumhuriyetin ilan ile amalanan niter devleti oluturmak iin cumhuriyet kadrolar ncelikle Anadoluyu Ankaraya balamak gerektiine inanm ve bunun gerekleebilmesi iin tm lkede geerli olacak tek bir eitim sistemi ve bu sistemi yrtecek olan, merkezden kaynaklanan bir eitim tekilat oluturmulardr.

4.2.1 Milli Eitim Bakanl ve rgtlenmesi (Maarif Tekilat)

Milli Eitim Bakanlnn rgtlenmesi hazrlk dnemi ve rgtlenme dnemi almalar olarak iki balk altnda incelenebilir.

4.2.1.1 1920-1923 Tarihleri Arasndaki Hazrlk Dnemi

Trkiye Byk Millet Meclisi kurulduktan sonra Anadoluda eitli ileri yrtmek zere komisyonlar kurulmaya balanmtr. Eitim Komisyonu da bunlardan bir tanesidir. Mecliste bir grup milletvekili, eitim ilerini ve programlarn Umr-i eriye ve Evkf Encmeni'nin yrtmesini isterken, baka bir grup milletvekili ise eriye ile eitimin birbirine kartrlmamas gerektii zerinde durmulardr. Sonunda Hamdullah Suphi Bey'in bakanlnda, ilerinde Necati Bey'in bulunduu 12 kiilik "Maarif Encmeni" kurulmutur. 1920 ylnn Mays ay 127

balarnda TBMM tarafndan ilk Maarif Vekilliine Rza Nur Beyin seilmesinde sonra da Anadolu eitimi ile uraan biri stanbul'da "Maarif-i Umumiyye Nezareti", dieri Ankara'da "Maarif Vekleti" olmak zere, iki idar tekilt oluturulmutur (63). Prof. Dr. Mustafa Ergn, bu dnemdeki en byk sorunun, maalar il zel idarelerinin halktan toplad vergilerden oluan retmenlerin, yerel skntlar ve sava nedeniyle bu vergilerin toplanamamas sonucu maa alamamalar olduunu vurgulamtr. Maa alamayan retmenlerin meslek deitirip polis, jandarma veya katip olmalar ya da grev yapmalar nedeniyle eitim-retime devam edemeyen okullar il zel idarelerince kapatlmtr (64). Bu dnemde, genel olarak eitim tekilatnn ok bal olmas, hem merkezde hem de tarada yeterince rgtlenememesi, ve eitim alannda dzenli bir bteye sahip olunmamas nedeni ile eitim- retim verimli bir ekilde yrtlememitir. Bu nedenle dnemim millet vekilleri konu zerinde ncelikli olarak tartm ve birbirinden farkl fikirler ortaya atmlardr. Kimi milletvekilleri aznlklar rnek alarak, eitim-retim iinin tamamen halka braklmas gerektiini savunurken kimi de bunun eitimi tamamen kerteceini ileri srmtr (65). Ergne gre, 1920'lerin Trkiye'sinde Anadolu okullar ve retmenleri zerinde, deiik ynetim egemen olmak istemitir. Bunlar; a) TBMM hkmetinin Maarif Vekleti, b) yanlca stanbuldaki retmenler zerinde ve kstl bir ekilde sz sahibi olan Osmanl Devleti'nin Maarif-i Ummiyye Nezreti ve c)Yunanllarn igali altndaki blgelerde Yunanllarn Anadolu Eitim Genel Mdrldr. Hatta Yunan Anadolu Eitim Genel Mdrl yaynlad bir genelgesinde, igal altndaki yerlerdeki tm okullar Yunan hkmetine baladn dahi ilan etmitir (66). 1921 ylnn ortalarna doru, Ankara Maarif Vekleti, vilayetlere gnderdii bir genelge ile, dare-i Umumiye-i Vilyet Knnu'nun 10. maddesine gre retmen ve grevlilerin atama ve grevden alma hakknn Bakanla ait olduunu; bu nedenle u andaki retmen ve grevlilerinin sicillerinin ve numaralarnn Bakanla gnderilerek onaylatlmasn, yeni retmenlerin Maarif Vekletinden istenmesini bildirmitir. Bylece Veklet hem merkezde bir Sicil oluturma hazrlklarna girimi, hem de artk atama yapabilecek duruma geldiini gstermitir (67).

128

4.2.1.2 16 Temmuz 1921 Ankara Maarif Kongresi

Cumhuriyet dnemi Trk Milli Eitimi asndan bu kongrenin nemi byktr. Bu kongrede, Trk Milli Eitiminin eitli sorunlar ele alnarak incelenmi, ilk ve orta dereceli okullarn ders programlarnn uygulamal, sade ve ileriye dnk olmas kararlatrlmtr. Ayca kongrede, yurt dzeyindeki tm okullarn eitim ve retim birlii salanmas konusunda da gr birliine varlmtr (68). Kongreyi Trk Milli Eitim tarihinde nemli bir yere getiren Atatrkn kongrede ifade etmi olduu dnceleri u ekildedir: Yzyllarn birikimi olan byk bir ynetim boluunun devlet yapsnda oluturduu yaralar saaltmak iin harcanacak emek ve gayretlerin en byn hi phesiz eitim konusunda gstermemiz gerekirAncak geni ve yeterli imkanlara, ara ve gerece sahip olana kadar geecek sava gnlerinde bile, byk dikkat ve zenle ilenip izilmi bir milli eitim program yapmaya ve mevcut Maarif tekilatmz bugnden, yararl bir faaliyetle altracak temelleri hazrlamaya almalyz. imdiye kadar takip edilen eitim ve retim sistemlerinin milletimizin gerilemesinde en nemli etken olduu inancndaym. Onun iin bir milli eitim programndan sz ederken, eski devrin bo inanlarndan ve doal niteliklerimizle hi de ilgili olmayan yabanc dncelerden, Doudan ve Batdan gelen btn tepkilerden tamamen uzak, milli ve tarihi yapmzla uyumlu bir kltr kastediyorum. nk milli bilincimin tam gelimesi ancak byle bir kltr ile salanabilir. Herhangi bir yabanc kltr, imdiye kadar izlenen yabanc kltrlerin ykc sonularn tekrar ettirebilir. Kltr (dnce kltr) doduu yer ile uyumludur. O taban milletin benliidir. ocuklarmz ve genlerimizi yetitirirken onlara zellikle varl ile, hakk ile, birlii ile, saldran tm yabanc unsurlarla mcadele gerei ve milli fikirleri, btn varl ile kar fikre, kar iddetle ve zveri ile savunma gcne bu niteliklerin ve yeteneklerin alanmas nemlidir te biz bu kongrenizden yalnz, izilmi eski yollarda basbaya yrmenin tarz hakknda fikir alverii yapmaya deil, belki ileri srdm artlar tayan yeni bir sanat ve maharet yolu bulup halka gstermeli ve o yolda yeni nesli yrtmek iin nder olmak gibi bir kutsal hizmet bekliyoruz (69) Kongrenin daha sonraki gnlerinde retimin sadeletirilmesi uygulamal hale getirilmesi ve yrelere gre eitlendirilmesi istenmitir. Kongrede 129

bir konuma yapan Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey ise, bu dorultuda unlar sylemitir: "Maarif siyasetimiz, milletin kitle-i esasiyesini tekil eden ifti ve ii snfnn her eyden evvel nazar- dikkat nnde tutulmasna ve yeni istikametin bu umdeye dayanmasna baldr. Anadolu gene bir sanat merkezi olacaktr. Halkn geimini ykseltecek ve slah edecek nazar ve amel bilgiyi vermek hedeftir." (70) Kongrede ; 1. Bakanlk tarafndan halk mektepleri hakknda dzenlenen bir proje tartlmtr. Bu projede, ocuklar hayat iinde baarl olacak bir kabiliyette yetitirmek iin bir programn hazrlanmasna ihtiya olduu belirtilmi ve drt sene olan ilkrenimin be seneye karlmas uygun grlmtr. 2. O zamana kadar uygulanan ilkretim programlarnn uygulanabilir olmad, alt senelik iptida okullarnda okutulan birok derse ihtiya olmad, halk eitimi iin yksek programlarn deil, halkn daha ok ihtiya duyduu ve istedii lisan, din ve hesap gibi derslerin okutulmasyla yetinilmesini, halk eitiminin ancak bu ekilde salanabilecei, kyl ve kentlilerin ihtiyalarnn farkl olmas sebebiyle ilkokul programlarnn buna gre ayr ayr dzenlenmesi gerektii belirtilmitir.

3. Projede yer alan meslek derslerinin ilkokullarda btnyle retilmesinin mmkn olmad, ancak sanat ve bir i iin kabiliyetlerin esas olduu ve kz okullarnn, kzlarn ev kadn olabilmeleri iin gerekli pratik bilgilerin konulmas gerektii belirtilmitir. Maarif Kongresi 3. toplantsnda Ortaretim konusunu ele alnm ve orta dereceli okul programlarn ve zellikle idad tekilat tartlmtr. Kongrenin son toplantsnda ilk ve ortaretimin hedefi ve program hakknda yaplan tartmalar sonucunda tam bir gr birlii salanm, kongreye katlanlarn tm eitimi sadeletirmek, uygulanabilir hle getirmek ve mahallletirmek konularnda tam bir gr birlii ierisinde olmulardr. Maarif Kongresi, nceden kararlatrld kadar bir sre alamad gibi, gndemindeki konularn hepsini inceleyememi, incelenen konular da yeterli bir derinlikte ele alnamamtr. Bunun nedeni, savan btn iddetiyle devam

130

etmekte olmasdr. Ancak bu artlara ramen, ilk ve ortaretime ilikin baz nemli konular tartlmtr. Maarif Kongresinin asl nemi, bir lm kalm sava srasnda Ankara'da retmenlerin bir araya getirilmesi ve eitimin amalarnn tartlmasdr. Atatrk'n ok deerli a konumasnda yeni kurulmakta olan devletin eitim ilkelerini ortaya koymas topluma g ve umut vermitir.

4.2.1.3 Maarif Vekaletinin Btn Trkiyeye Hakim Olmas 1922 yl sonlarnda stanbul'daki eski Osmanl ynetimine ait btn "Nezaret"ler ilga edilmi, btn okullar korunarak kendi ilgili olduklar Vekletlere balanm ve Maarif Vekleti'nin stanbul rgt kurulmutur. Bakanlk bnyesinde eitli konularla ilgilenmek ve fikir retmek iin farkl komisyonlar kurulmutur. Bu komisyonlar retim programlar ile uramlardr. Ancak Prof. Dr. Ergne gre, belirlenen programlar eskisinden pek de farkl olamam ve daha sonradan da birok eletiriye uramtr.1920 ylnda Maarif Vekillii kurulduunda merkez rgt lk Tedrisat Mdrl, Orta Tedrisat Mdrl ve Telif Tercme Heyetinden oluan basit bir yapdadr. Bakanln merkez rgt, 1923 ylnda, smail Safa Bey'in bakanl srasnda yeniden kurulmutur. Bu rgtlenmede -Fransa ve spanya merkez eitim rgt esas alnarak- ilm ve idar blmlere yer verilmitir. Bunun yan sra Heyet-i Teftiiye, statistik ("hsaiyat") Mdrl, Hars ve Sanayi Dairesi de kurulmutur (71). 4.2.1.4 Heyet-i lmiye Toplantlar Heyet-i lmiyeler yeni Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin eitim politikalarnn belirlendii, eitim meselelerinin tannm eitimcilerin fikir, dnce ve tecrbelerinden yararlanarak tartlp karara baland ve belli bir uygulama gc olan ilm toplantlardr. Heyet-i lmiye, Cumhuriyetin ilnndan bir ka ay ncesinden balamak zere 1926 ylna kadar defa toplanmtr. Mustafa Ergne gre, Heyet-i lmiyeler, Milli Eitim uralarnn da bir eit balangc saylabilmektedir.

131

Eitim alannda gerek anlamda ilk tekilatlanma almalarna 1923 ylnda balanmtr. Bu almalar sonucunda eitim tekilat ilm ve idari olmak zere ikiye ayrlmtr. Bu ayrma gre Mill Eitim Bakanl Tekilat, 1. dari Blmler a) Yksek Tedrisat Dairesi b) Orta Tedrisat Dairesi c) lk Tedrisat Dairesi d) Tefti Heyeti e) hsaiyet Dairesi f) Sicil Dairesi g) Harf ve Sanayi-i Nefise Dairesi h) Kalem-i Mahsus Mdriyeti 2. lm Tekilatlar Heyetler hlinde organize edilen ilm heyetler a) Tefti ve Tercme Heyeti b) Heyet-i ilmiye c) Mdrler Encmesi Katibi d) Heyet-i lmiye Daimi Encmeninden olumutur. Birinci Heyet-i lmiye almalar; Eitim tarihimizde ilk sistemli alma olarak yer alan birinci Heyet-i lmye; bakann bakanlnda, mstear, bakanlk genel mdrleri, ilgili bakanlklarn temsilcileri, niversite profesrleri, yksekokul mdrleri, eitli tr ve derecedeki eitim kurumlarnn temsilcilerinin katlmlaryla 15 Temmuz - 15 Austos 1923 tarihleri arasnda aada gsterilen konular grmek zere Ankara'da toplanmtr. Dnemin Bakan smail Safa Beydir. Birinci Heyet-i ilmiye toplantsnda grlen konular: 1. Mill Eitim Yrtme Program 2. Mill Hars (kltr) 3. stn Deerde Mracaat Kitaplarnn Dilimize evrilmesinde Takip Olunacak Esaslar 4. statistik Genel Mdrl Tekilat 132

5. Mill Byk Szlk 6. Mill Mzik, Mill Dil ve Edebiyat 7. Mill Tarih Kitapl 8. Mill Hazine Evrak 9. Mill Tarih ve Corafya Enstitleri 10. Etnografya Mzesi 11. Mill Mze 12. Okul Mzesi 13. Ankara'da Yksek Seviyede Dersler 14. lkokul Programlarnda Deiiklikler 15. lkretimden Sonra Hayat retim Program 16. lkretim Kararnamesinin Deitirilmesi Teklifi 17. Kz ve Erkek retmen Okullar Tzk ve Programlar 18. Sultanlerde Tekilat ve retim Sresi ve Sultan Adnn Deitirilmesi 19. Lise zcilik Esas Tekilat 20. Tefti Kurulu Tzk Teklifi 21. Eski Eserler Tz 22. stanbul Kz ve Erkek retmen Okullarnda Orta Ksm Almas 23. Galatasaray Lisesinin Tekilat ve Programlar 24. Yksek retmen Okulu rencilerine Mesleki Bilgiler Verilmesi 25. Din Eitimi Esaslar kinci Heyet-i lmiye almalar; Eitim ve kltr sorunlarn grmek zere Ankara'da 1924 ylnda yaplan kinci Heyet-i lmiye toplantsna Mill Eitim Bakanl'ndan mstear, retim daireleri mdrleri, bir ksm niversite profesrleri, kz ve erkek retmen okullar ve lise mdrleri katlmlardr. Dnemin bakan Vasf Bey (INAR)dir. kinci Heyet-i lmiyenin ald kararlar arasnda; 1. lkokul retim sresinin alt yldan be yla indirilmesi 2. Ortaokul ve liselerin ayr ayr birer blm hline getirilmesi ve her ikisinin srelerinin er yl olarak tespit edilmesi, bylece orta retimin yedi yldan alt yla indirilmesi

133

3. retmen okullarnn retim srelerinin drt yldan be yla karlmas 4. Kz liselerinin de erkek liseleri gibi tam snfl hle getirilmesi 5. Ortaokul, lise ve retmen okulu programlarnn geniletilerek sosyoloji derslerinin eklenmesi 6. lkokul retim programlarnn gelitirilmesi 7. Ders kitaplarnn yazdrlmas gibi konular bulunmaktadr. kinci Heyet- lmiyenin gndeminde yer alan konularla ilgili inceleme komisyonlar kurulmu, komisyonlarca hazrlanan raporlar genel kurulda tartlm, alnan kararlarn byk bir ksm uygulamaya konulmutur. nc Heyet- lmiye almalar; Gelimekte olan eitim rgtnn kkl sorunlar ile megul olmak amacyla 27 Aralk 1925 tarihinde Ankara'da nc Heyet- lmiye toplantsna Mill Eitim Bakanl mstear, tefti kurulu bakan, telif ve tercme heyeti bakan, bakanlk mfettilerinden bazlar ile genel mdr ve daire mdrlerinden bir ksm, lise ve retmen okulu mdr ve retmenleri katlmlardr. Dnemin Bakan Mustafa Neceti Beydir. nc Heyet-i lmiye bu toplantda; 1. Devlet ve il btelerinden Mill Eitim Tekilatna ayrlan deneklerin daha yararl bir ekilde kullanlmas 2. Okullara kayt iin bavuran ocuklarn, tmnn kabul edilmeleri iin okul kapasitelerini artrc nlemlerin alnmas 3. Liselerin yeniden dzenlenmesi ve belirli merkezlerde kuvvetli liseler aarak yava yava oaltlmas 4. retmen okullar ile dier meslek okullarnn, belirli merkezlerde toplanmas glendirilmesi 5. Gndzl ortaokullarda karma retim uygulamas 6. Stajyer retmenlere verilecek pedagojik formasyonun esaslarnn tespit edilmesi 7. Talim ve Terbiye ileri ile megul olmak zere bir "Talim ve Terbiye Dairesi" kurulmas gibi nemli konular grlm ve gerekli kararlar alnmtr.

134

4.2.1.5 789 Sayl Maarif Tekilatna Dair Kanun Heyet- lmiye kararlarndan sonra yaplan almalar arasnda yer alan nemli ilerden birisi de, Bakanlk Tekilat Kanunu Tasarsn hazrlanmas olmutur. 22 Mart 1926 tarihinde yaymlanan 789 sayl "Mill Eitim Tekilatna Dair Kanun" ile Telif ve Tercme Heyeti kaldrlarak yerine Dil Heyeti ve Mill Talim ve Terbiye Dairesi kurulmutur. 1926 ylnda 789 sayl Maarif Tekilatna Dair kanunun getirdikleri yledir: Milli Eitim Bakanl dnda bir baka bakanlk tarafndan gereksinime gre

alm ya da alacak olan okullarla zel okullarn derece ve derinliinin belirlenmesi Milli Eitim Bakanlna verilmitir. Trkiyede hibir okul Milli Eitim Bakanlnn izni ve uygun gr alnmadan

alamaz. Dier Bakanlklara Bal ortaretim kurumlarndaki retim programlarn

yapma grevi, Milli Eitim Bakanlna aittir. Yksek retim kurumlarnn programlar ise Milli Eitim Bakanlnn uygun gr alnarak hazrlanr ve Milli Eitim Bakanlnca onaylanr. Daha nce yerel ynetimlerce yrtlen mesleki teknik retim kurumlar

Bakanlk bnyesine alnmtr. Bakanln giderek artan hizmetleri nedeniyle, Bakanlk mstearlnn yan sra bir de Mesleki ve Teknik retim Mstearl kurulmutur. lkretim okullar, ehir ve kasaba gndzl- ehir ve kasaba yatl, ky

gndzl ve ky yatl olarak dzenlenmitir, Ortaretim okullar ise, liseler, ortaokullar, ilk retmen okullar ve ky ilk retmen okullardr. Bunlarn yannda orta ve yksek retmen okullar da bulunmaktadr. Trk dilinin dnya dilleri arasndaki onurlu yerini alabilmesi ve dier dillerin

etkisinden arndrlabilmesi iin Milli Eitim Bakanl bnyesinde bir Dil Heyeti oluturulmutur. Bylece hem eitimin Trke yaplmasna hem de, Trkenin yaygnlatrlmasn nem verilmitir. Talim ve Terbiye Kurulu kurulmu, Talim ve Terbiye Kurulunun Bilim ve

Uzmanlar Kurulu Bakanln bir tr heyeti olmas ngrlmtr. Maarif Tekilatna dair kanunda, retmen yetitirme, eitim sisteminin

ncelikli sorunlar arasnda grlm ve nitelikli eitimin ancak nitelikli retmen 135

ile yaplabilecei kabul edilmi, milli eitim hizmetinde ncelikli olan retmendir ilkesi benimsenmitir. Milli Eitim Bakanlnn tm lkeye hakim olmas ve eitim hizmetini tek merkezden ynetmesi niter devlet olmak iin kanlmaz bir yenilik olmutur. nk Osmanl Devletinde Batllama almalar iinde eitimin nemi kavrandysa ve devlet eitim ile ilgili yeni dzenlemeler yaptysa da bugnk anlamda ada bir tek merkezci ve niter bir yap eitim alannda kurulamamtr. Eitimin merkezden ynetilmemesi sonucu hem birbirinden kopuk ve ilgisiz kuaklar yetitirilmi, hem de eitim hizmeti iin mali kaynak sorunlar gndeme gelmitir. Eitimin Osmanl Devletinde I. Merutiyet Dneminde Maarif Nezaretine bal Maarif Mdrlkleri, Maarif Mfettilikleri kurulmu ve eitimin finansman iin aar vergisine zam yaplarak bir de maarif vergisi getirilmitir. Ancak eskiye gre greli bir yenilileme ieren bu dnemde bile Osmanl Devletinin ihtiyalar ve dnemin somut koullar dikkate alnmadndan giriimler sonusuz kalm, gerek anlamda bir eskiden kopu yaanmamtr.

4.2.2 Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eitim Birlii)

Cumhuriyetin ilanndan nce, okullar birbirine kapal dikey rgtlenmeler eklinde ayr kanalda yaplanmtr. lki mahalle mektepleri ve medreselerdir. Mahalle mektepleri ve medreseler, Kuran retimine, Arapaya ve bununla birlikte ezbercilie dayal bir eitim vermekteydiler. kinci yaplanma, dadiler ve Sultanilerdir. Bunlar da , yeniliki Tanzimat okullardr. Son yaplanma ise, yabanc dilde retim yapan kolejler ve aznlk okullardr. Bu ayr yaplanmann doal sonucu olarak da birbirinden kopuk, farkl yaam biimleri olan, ayr an insan yetitirilmekteydi. Byle bir eitim sistemi ile ne niter bir devlet oluturulabilirdi ne de bir ulus. Bu nedenle eitimdeki bu ok kanatllk Tevhidi Tedrisat kanunu ile ortadan kaldrlm ve tek bir eitim sistemi oluturulmas yoluna gidilmitir. Tanzimat dnemine kadar Osmanl Devletinde eitim tamamen dine dayal ve br dnya amacna ynelik bir eitim olmutur. Tanzimat dneminde de ksmen bu dnyaya dnk, fizik, kimya tarih corafya gibi dersler de yeni yabanc okullaryla mfredata girebilmitir. Tanzimat dnemindeki yabanc okullar diledii gibi eitim retim programlarn gelitirebiliyorlard. Bu okullar zerinde 136

devletin denetim ve gzetimi olmamtr. Devlette, yaplar, amalar, programlar ve rencileri tamamen farkl bir ok okul bulunmaktayd (72). Sakaolu, Tevhidi Tedrisat retim birlii kavram iinde, ada eitimin, milli ve laik retim programlarnn, rgn ve yaygn eitimin ve bu alanlardaki rgtsel, kurumsal yenilemenin gerekletiini belirtmitir (73). O dnemde babakan olan smet Paann 1925 ylnda Muallimler Birliinde retmenlere seslenirken syledikleri nemlidir: Milli eitimde iki ksm dnebiliriz: Siyasal ve vatansal. Btn bu topraklara Trk mahiyetini veren bir Trk var. Fakat bu millet henz istediimiz yekpare millet manzarasn gstermiyor. Eer bu nesil, bilinle, ilmin ve hayatn rehberliiyle btn mrn vakfederek alrsa siyasi Trk milleti, kltrel, dnsel ve sosyal tam ve olgun bir Trk milleti olabilir Bir millet ktlesi iinde ayr medeniyetler olamaz. Kendilerini baka camialara bal grenlere aka teklif ediyoruz: Trk milleti ile beraber olsunlar. Fakat konfedere olmu medeniyetler halinde deil, bir tek medeniyet halinde. Bu vatan ite tek olan bu milletin ve bu milliyetindir. Bu siyaset vatann btn hayatdr. Yaayacaksak yekpare bir millet ktlesi olarak yaayacaz. te milli terbiye dediimiz sistemin genel hedefi( Muallimler Birlii Mecmuas, sene 1, say 4, 1925) (74) 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Tevhidi Tedrisat Kanunu ile, eitim birlii bir sistem olarak kabul edilmitir ve bylece eitimin birletirilmesi ile medrese ve mektep ikiliine son verilmitir. retim kurumlarnn birletirilmesi ve tek bir milli eitim sisteminin uygulanmas lkenin btnlne ve birliine de hizmet etmitir(75). Bu durum, Tevhidi Tedrisat Kanununun gerekesinde de u ekilde ifade edilmitir: bir millet fertleri ancak bir eitim grebilir; iki trl eitim bir memlekette iki trl insan yetitirir. Bu ise his ve fikir birliine ve tesant gayelerine tamamen aykrdr. (76) Mustafa Kemal, daha 1921 Maarif Kongresi'nde, geriliimizin asl nedeninin eski eitim-retim metotlar olduunu vurgulam; mill eitim programnn eski devrin hurafelerinden, yabanc fikirlerden tamamen uzak hazrlanmasn istemitir. Atatrk bu fikrini u szlerle ifade etmitir: "Milletimizin, memleketimizin Drlirfanlar bir olmaldr. Btn memleket evlad kadn, erkek ayn surette oradan kmaldr." 1923 ylnda retimin birletirilmesi konusu tartlmaya balanm Muallime ve Muallimler Dernei'nin dzenledii Eitim Konferanslarnda bu konu 137

ilenmitir. Bu konferanslardan birinde konuan Kzm Karabekir Paa, srekli bir sava olan iktisat mcdelesinde gerekli giriimi ancak eitim birliinin salayabileceini; eitimde birlik olmas iin ynetimde birlik olmas gerektiini, bu nedenle de eitimde merkezilemeye gidilmesi gerektiini vurgulayarak, yle demitir: "Bir milletin terbiye-i bedeniye, terbiye-i fikriye ve ahlkiyesinin birlii, dnce birliini vcuda getirir." (77) Yine bu konferanslarn birinde konuan eski Eitim Bakanlarndan Hamdullah Suphi, "mektep dman" sbyan ve medrese taraftarlarnn yeni eitime ve retmenlere kar halk kkrtmaya devam ettiklerini, ailenin okul eitimine karamayacan belirterek yle demitir: "Ben bir tek maarif biliyorum; o da Devlet Maarifidir. stikamet bir, emir bir, hedef bir, maiet ve terakki bir olmaldr." (78) Grld gibi, niter devletin varlk koullar olan, tek ulus, tek lke ve tek bir hukuki ve siyasi birlik unsurlarnn hayata aktarlabilmesi iin Tevhidi Tedrisat Kanunu ncelikli bir rol oynamaktadr. Yasa, eitimde ve retimdeki ikiliin sonucu birbirinden kopuk kuaklarn yetimesini nlemek zere, eitimi, devletin tek merkezden yrtmek ve denetlemekle ykml olduu bir kamu hizmeti olarak ele almtr. 3 Mart 1924 tarihinde ncelikle eriye ve Evkaf Vekaletini kaldran yasa kabul edilmi ardndan da Tevhidi Tedrisat yasas grlmeye balanmtr. Tevhidi Tedrisat Yasasnn gerekesi zetle u ekildedir: Bir devletin genel eitim siyasetinde, milletin dnce ve duygu bakmndan birliini salamak gereklidir ve bu da retim birliine geilmek istenmise de baarl olunamamtr, bilakis bir ikilik ortaya kmtr. Bu ikilik eitim ve retim birlii bakmndan bir ok kt ve sakncal sonular dourmu, iki trl eitimle memlekette iki tip insan yetimeye balamtr. nerimiz kabul edildiinde, Trkiye Cumhuriyeti dahilindeki btn eitim kurumlarnn biricik mercii Maarif Vekaleti olacaktr. Bylece btn eitim yuvalarnda, cumhuriyetin irfan siyaseti, ortak bir eitim yolu izlenecektir. (79) Tevhidi Tedrisat Yasas u ekildedir: Kanun Numaras: 430 Kabul Tarihi: 03/03/1340 138

Yaymlad Resmi Gazete Tarihi: 06/03/1340 Yaymlad Resmi Gazete Says: 63 Madde 1 - Trkiye dahilindeki btn messesat ilmiye ve tedrisiye Maarif Vekaletine merbuttur. Madde 2 - er'iye ve Evkaf Vekaleti veyahut hususi vakflar tarafndan idare olunan bilcmle medrese ve mektepler Maarif Vekaletine devir ve raptedilmitir. Madde 3 - er'iye ve Evkaf Vekaleti btesinde mekatip ve medarise tahsis olunan mebali Maarif btesine nakledilecektir. Madde 4 - Maarif Vekaleti yksek diniyat mtehassslar yetitirilmek zere Darlfnunda bir lahiyat Fakltesi tesis ve imamet ve hitabet gibi hidemat diniyenin ifas vazifesiyle mkellef memurlarn yetimesi iin de ayn mektepler kat edecektir. Madde 5 - Bu kanunun neri tarihinden itibaren terbiye ve tedrisat umumiye ile mtegil olup imdiye kadar Mdafaai Milliyeye merbut olan askeri rti ve idadilerle Shhiye Vekaletine merbut olan darleytamlar, bteleri ve heyeti talimiyeleri ile beraber Maarif Vekaletine raptolunmutur. Mezkur rti ve idadilerde bulunan heyeti talimiyelerin ciheti irtibatlar atiyen ait olduu Vekaletler arasnda tahvil ve tanzim edilecek ve o zamana kadar orduya mensup olan muallimler orduya nispetlerini muhafaza edecektir. (Ek fkra: 22/04/1341 - 637/1 md.) Mektebi Harbiyeden mene tekil eden askeri liseler bte ve kadrolariyle Mdafaai Milliye Vekaletine devrolunmutur. Madde 6 - bu kanun tarihi nerinden muteberdir. Madde 7 - bu kanunun icray ahkamna cra Vekilleri Heyeti memurdur. Tevhid-i Tedrisat yasasnn 1., 2. ve 3. maddeleri ile eitim birlii salanm, 4. maddesi ile din eitimi Milli Eitim Bakanlna balanm ve sistemle btnletirilmitir. Din eitimi, meslee ynelik bir eitim olarak kabul edilmi ve bunu iin ayr okullarn kurulmas hkme balanmtr. Bu yasa Trkiye Cumhuriyeti Devletinin niter bir yapya kavuturulmasnda ok nemli bir yere sahiptir. Yasa ile, lkedeki btn eitim-retim kurumlar, mahalle mektepleri, medreseler, Tanzimat Dneminin getirdii yeni okullardan olan dadiler ve Sultaniler ve yabanc dilde eitim veren kolejler, aznlk okullar Eitim Bakanlna 139

balanarak devletin ideolojik aygt olarak nitelenebilecek, devlet etkinlii olarak iktidar ile birebir ilikili olan, eitim ve retim birletirilmi, merkezi bir yapya kavuturulmutur. Sonu olarak Tevhidi Tedrisat Kanunu ile cumhuriyet idealinin ana ilkesi olan milli birlik ve beraberlii bozucu eitimde ikililik ortadan kaldrlm, ada, laik ve milli bir eitim sistemi oluturulmutur.

4.3 SOSYAL DEVLET VE ETM

Sosyal devlet, zbuduna gre, devletin sosyal bar ve sosyal adaleti salamak amacyla, sosyal ve ekonomik hayata aktif ekilde mdahalesini meru ve gerekli gren bir devlet anlaydr ve sosyal devleti sadece halkla ya da devletilie indirgemek yanl olur (80). Bir baka anlatm ile, sosyal devlet, devletin sosyal ve ekonomik hayata mdahalesi ile, snf atmalarn yumuatan ve milli btnlemeyi salamaya alan bir devlet anlaydr (81). Ergun zbudun, sosyal devleti gerekletirmeye ynelik hukuki aralarn, birbiriyle ilikili olmakla beraber drt ana balk altnda toplanabileceini belirtmitir(82). Bunlar, herkese insan haysiyetine yarar asgari bir hayat dzeyi salamaya ynelik tedbirler, vergi adaletinin gerekletirilmesi, kamulatrma ve devletletirme ve toplumun ekonomik haklarnn, ekonomik kaynaklarnn, ekonomik kalknmay salamak amacyla, bilimsel ve akl bir biimde kullanlabilmesi iin gerekletirilen planlama faaliyetleridir (83). Kemal Gzler de sosyal devletin gerekleebilmesine ynelik tedbirleri iki ana balk altnda toplamtr (84). Bunlardan ilki, herkese insan onuruna yaraan asgar bir yaam dzeyi salamaya ynelik tedbirler yani sosyal haklardr. Bu tedbirin gerekletirilebilmesi iin devletin insanlara salamas gereken haklar da; alma hakk, adil cret hakk, sosyal gvenlik hakk, konut hakk, salk hakk ve eitim hakkdr (85). Sosyal devletin gerekletirilmesine ynelik ikinci tedbiri Gzler, gelir ve servet farkllklarnn azaltlmasna ynelik tedbirler olarak ifade etmi ve bunun gerekletirilebilmesi iin de; devletin vatandalar iin vergi adaletini salamas, topak dalmndaki eitsizliklerin giderilebilmesi iin toprak reformlar gerekletirmesi, gerektiinde kamulatrma ve devletletirme yapmasn ngrmtr (86).

140

Sosyal devlet, jandarma devletten ve sosyalist devlet kavramlarndan farkldr. Jandarma devlet, devletin grevlerini, da kar devleti savunmaktan ve ite de dzen ve gvenlii salamaktan ibaret gren devlet anlaydr. Devletin ekonomik yaama mdahalesi ile ekonominin doal ileyiinin ve dengesinin bozulaca fikrinden hareketle devletin ekonomik yaama mdahale etmemesini ngrmektedir (87). Sosyalist devlet ise, retim aralar zerinde zel mlkiyeti tamamen veya byk lde ortadan kaldran ve ekonomik hayatn dzenini merkezi planlamaya brakan devlet bir modelidir (88). Sosyal devlet ise bu iki tanmn arasnda yer alan bir anlay yanstmaktadr. Genel olarak devletin ekonomik ve sosyal hayata mdahalesinin ls ve niteliine gre, yukar da saylan, sosyal devletin gerekletirmesi gereken ideallerin devlet tarafndan salanp salanmadna gre bir devletin sosyal devlet olup olmadna karar verilebilir. Cumhuriyetin kurulu felsefesin de Alt Ok olarak da bilinen laiklik, cumhuriyetilik, halklk, milliyetilik, devletilik ve devrimcilik ilkelerinden halklk ve devletilik ilkeleri cumhuriyetin kurulu dneminden itibaren sosyal devlet anlaynn benimsenmi olduunu gsterebilir. Yalnz zbudun, sosyal devletin, yalnzca halklk ve devletilik ilkelerine indirgenmesinin doru olmadn ve sosyal devletin bir ok boyutunun olduunu ifade etmitir (89). 23 Nisan 1924te yaymlanan 1924 Anayasasnn 2. maddesi u ekildedir: Trkiye Devleti, Cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, lik ve inklpdr. Resm dili Trkedir. Makarr Ankara ehridir. Bu maddeden anlalaca zere, Trkiye Cumhuriyetinin dayand ilkeler Anayasada saylm ve devletin nitelii bu ekilde belirtilmitir. 1982 tarihli, halen geerli olan Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Cumhuriyetin Nitelikleri balkl 2. maddesi ise u ekildedir: Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir. 1982 Anayasasnn 2. maddesinde Trkiye Cumhuriyetinin bir sosyal devlet olduu hkm aka yer almaktadr. 1924 Anayasasnda ise bu hkm aka sosyal devlet ibaresi biiminde yer almamakla birlikte Mustafa Kemal Atatrkn halklk, devletilik ve ekonomik alanla ilgili fikir ve idealleri irdelendiinde, onun ve yandalarnn aslnda sosyal devleti amalam olduu 141

grlr. Sz konusu sosyal devlet idealinin gerekletirilebilmesi iin de bata eitim alan olmak zere bir ok reform gerekletirilmitir. 4.3.1 Atatrkn Ekonomi ve Kalknma ile lgili Fikirleri ve Eitimle likisi

Sosyal adalet ve sosyal gvenlii salamak ve herkese insan onuruna yakr bir hayat dzeyi salamak iin abalayan sosyal devlet, bu dzeni kurmak iin ekonomik hayata mdahale etmektedir. Bir baka ifade ile, sosyal devlet ile ilgili aklamalarda, devletin, sosyal ve ekonomik hayata ne lde ve dzeyde mdahale edecei de bir tartma konusu olarak ortaya kmaktadr. Ekonomi kavram, toplum yaamnda gerek duyulan mal ve hizmetlerin retim ve datmnn nasl yapldn, toplumsal gnencin ne dzeyde olduunu anlatr (90). Bu blmde Cumhuriyetin hedefledii ekonomik model ayrntlaryla incelenmeyecek ancak Atatrkn ekonomik dzen ve onun eitim ile olan ilikisinin zerinde durulacaktr. Atatrk, her alanda olduu gibi ekonomik alanda da demokrasi anlayndan yola km Ne tek bana birey, ne bireysiz devlet! Ekonominin demokratiklemesi (91) fikri onun ideali olmutur. Atatrkn bu alandaki fikirleri ve hedefledikleri, devletilik ilkesini de iine alacak ekilde ondan daha geni bir alan kapsamaktadr. Grbz Tfekiye gre devletilik ilkesi, ulusalc ekonomiden g alan bir ulusal eitimle, Trk toplumunu tm sosyal kurumlar ile ada uygarlk dorultusunda kalkndrmak anlamna gelmektedir. Bir baka anlatmla devletilik aslnda ulusal bir ekonomiyi ifade eder (92). Anl eene gre, Atatrkn ekonomi anlay halk egemenliine dayanmaktadr ve o dnemde ncelikli olarak ulusal sermaye birikimine nem verilmitir. Bunun nedeni ise, bamsz ve ulusal bir ekonomisi olmayan bir devletin siyasal alanda da tam bamsz olamayacadr. Atatrk, kapitlasyonlarla da baml hale gelmi Osmanl Devletinden tam bamsz bir cumhuriyet yaratmak iin, feodal glerin elinde bir smr arac haline gelmi kylnn devletilik ilkesi uygulanarak bamllktan kurtarlmas ve lkenin ekonomisinin bu yolla glendirilmesi yoluna gitmitir. Devletilik politikasyla, devlet, endstride ve ekonomide temel belirleyici merkez konuma getirilmitir (93). Afetinan da devletilik ilkesinin, Batnn 18. ve 19. yzyllarda geirdii dnemleri hzla amak 142

iin uygulamaya konulduunu belirtmitir (94). Atatrk de bu konu ile ilgili olarak unlar sylemitir: Ekonomi politikamzn nemli amalarndan biri de; toplumun genel faydasn dorudan doruya ilgilendirecek genel kurulular ile ekonomik alandaki giriimleri, mali ve teknik gcmzn llerine uygun olarak devletletirmektir.(95) O dnemde, yabanc veya zel sermaye lke gerekler dorultusunda hareket etmediinden onlara gvenilmemitir. Atatrk devletin kendi endstrisi olmas gerekliliine inanm ve temel altyap yatrmlarnn bizzat devlet tarafndan gerekletirilmesinin tek yol olduuna inanmtr. Dnya ekonomik bunalm Trkiyeye yansdka alt liberal dzen terk edilmi, cumhuriyetin ayakta tutulabilmesi iin devlet ii yntemlere ncelik tannmtr (96). Bu hedef gerekletirilirken de kyly ezen ar vergilerin kaldrlmas, kltr, toplum, hukuk alannda bilinli bir ekilde oluturulan i politika, ulam ile ilgili reformlar ve ekonomide planlayamaya gidilmesinin yan sra eitim alan da ncelikli olarak kullanlmtr. Atatrkn ekonomik dzeni eitimi de iine almaktadr. Bu dzenin balca zellikleri u ekildedir: a) Demokratik, zgrlk iinde planl kalknmay hedefleyen ve ulusal egemenliin ekonomik kalknmann balca koulu olduunu belirten bir yapda olmas, b) Toplumsal adalete dayal ve bu dorultuda eitimde frsat eitlii yoluyla tm nfusu ekonomik adan retken, etkin ve verimli klmay hedeflemesi, c) Smrgecilie kar olmas, d) Planl ve dzenli bir kalknma modeli ile, enflasyonsuz kalknmay, demokrasiyi koruyarak kalknmay, evre bozulmasna yol amayan kalknmay, emek harcayanlarn mutlulunu gzeten bir kalknmay amalamas, e) Sanayilemeye dayal, hizmet sektr gelimi, tarm da ileri yntem ve aralarla, yksek verimlilikle yapan, tm bu gelimeleri lke dzeyine dengeli bir biimde datan bir ekonomik yapy hedeflemitir (97). Atatrk yalnzca cumhuriyetin kurulu yllar Trkiyesinin somut koullarna gre zmler retmemi, devaml bir ilerlemeyi hedefleyici ve evrensel model niteliinde bir ekonomik sistem ngrmtr. Yalnzca kyl kesimin kalkndrlmasn hedeflememitir:

143

 Hemen sylemeliyim ki, ben ekonomik yaam denince, tarm, ticaret ve sanayi etkinliklerini ve btn bayndrlk ilerini, birbirinden ayr dnlmesi doru olmayan bir etkinlik sayarm. Bu nedenle unu da anmsatmalym ki, bir ulusa bamsz kimlik ve deer kazandran siyasal varlk makinesinde devlet yaam, dnce yaam ve ekonomik yaam mekanizmalar, birbirine bal ve birbiri ile uyumludur; yle ki, bu organlar birbirine uyarak ayn uyum iinde altrlmazsa, hkmet makinesinin motor gc boa harcanm olur. Ondan beklenen tam verim elde edilemez. (98) Atatrkn bu btncl nitelikli ekonomi ve kalknma politikasnda eitim de kalknma iin eitim nitelii tamaktadr. Bylelikle yabanc sermayeye dayal deil, lkenin kendi kaynaklarna dayal bir ekonomi ve kalknma plan benimsenmitir (99). Cumhuriyet idealinin, ada uygarlk seviyesinde srekli ilerlemek olduu hatrlanrsa, eitimin de kalknma iin eitim olduu kolaylkla anlalabilecektir. Burada kalknmadan anlalan, bilim, salk, ticaret, sanat, ekonomi, sanayi, her alanda kalknmaktr. Bu dorultuda Atatrk, eitim sisteminin amacn u ekilde ifade etmitir: Eitim ilerinde yle bir program izlemek zorundayz ki, o program ulusumuzun bugnk durumuyla, toplumsal yaamn gereksinimleriyle, evrenin koullaryla ve an gerekleriyle uyumlu olsun Bir yandan cahillii gidermeye alrken, bir yandan da lke ocuklarn toplumsal ve ekonomik yaamda fiili olarak etkin ve verimli klabilmek iin zorunlu olan ilk bilgileri, uygulamal olarak vermek, eitim yntemimizin temeli olmaldr Orta retimin amac, lkenin gereksindii trl hizmet ve sanat adamlarn yetitirmek ve yksek retime aday hazrlamaktr. Orta retimde de eitim ve retim ynteminin uygulamal ve ilemsel (ameli) olmas ilkesine uymak arttr (100) Bu amalar dorultusunda, zmir ktisat Kongresi 1135 delege ile 17 ubat - 4 Mart 1923'de toplanm ve nfusun %90 gibi byk blm oluturan kyllerin eitim olanaklarna kavuturulmas ncelikli olarak kararlatrlmtr. zmir ktisat Kongresinde eitim ile ilgili alnan kararlar u ekildedir: a) Kyllere tarmn trl dallarn uygulamal olarak retecek biimde yazlm kitap ve dergilerin bastrlarak cretsiz datlmas, b) lkokullarda ve orta retim basamandaki okullarda sanayi ve tarmn yine uygulamal olarak retilmesi,

144

c) Her ilde birbirine yakn kyler iin yeter topra olan birer yatl ilkokul almas ve buralarda uygulamal ve kuramsal tarm derslerinin de retilmesi, d) Her ilde byklne gre bir ya da daha ok sayda, uygulamal tarm retimi yaplacak rnek iftlik niteliinde okullar almas, e) Kylerdeki ilk okullarn hepsinin be dnmlk bir bahesi, iki ineklik teknie uygun bir ahr, yeni yntemlere gre bir arl ve retmenler iin iki odal bir ev bulunmas (101). Cumhuriyetin ilk yllarnda bu gibi uygulamalarn yan sra mesleki teknik eitime de son derece nem verilmitir. Amalanan nihai hedef, daima ilerlemek, toplumun adalet ve eitlik temeline oturtulmas ve halkn egemenliine dayanan bir ekonomik kalknma modeli iin, devletin eitime bu dorultuda bir yn vererek gerekli giriimleri gerekletirmesi olmutur. Bu yolla da cumhuriyetin eitim yoluyla yaratt devlet bir sosyal devlet olmutur. Bu fikirler ilerde smail Hakk Tonguun fikirleri ve Hasan Ali Ycelin bakanl srasnda Ky Enstitleri eklinde hayata aktarlabilmitir.

4.3.2 Ky Enstitleri

Eitim yolu ile sosyal devlet anlaynn oluumunu salayan nemli atlmlardan bir tanesi Ky Enstitleridir. Ky Enstitleri bir anda ortaya kmamtr. Ky Enstitleri fikri ilk olarak 17ubat - 4 Mart1923 tarihleri arasnda gerekletirilen 1. zmir ktisat Kongresinde kendini gsterir. Bu anlamda zmir ktisat Kongresinde liberal-ekonomi modeline uygun olarak faydac eitim felsefesi benimsenmitir. Bunun kant 1924 ylnda, faydac eitim felsefesi fikrinin ncs John Deweyin Trkiyeye davet edilmesidir. Dewey, kalknma iin gerekli eitim hamlesinin balatlmasn,eitim hizmetlerinin kye gtrlmesi ile salanabileceini belirtmitir(102). Kye eitim hizmeti henz daha 35.000 kyde ilk okulunun olmad 1936 ylnda balamtr. 16 Milyon nfusun 12 milyonu kyldr. Bunlardan erkeklerin % 76.7 s, kadnlarn ise % 91.8 i okur- yazar deildir. lk adm 1926 da Milli Eitim Bakan Mustafa Nejat tarafndan atlm Ky Muallim Mektepleri almtr. Daha sonra da 1937 ylnda Ky Enstitlerinin bir nevi deney evresini oluturan Ky retmen Okullar alm, bu uygulamadaki retmen okulu program ile birlikte tarm ve sanat almalarn da ieren uygulamalarn baarl 145

olduu grlm ve 1940 ylnda Ky Enstitlerinin kurulmas hakknda kanun yrrle konmutur (103). 22 Nisan 1940ta kabul edilen, 3803 sayl Ky Enstitleri Kanununa gre Ky retmeni ve kye yarayan dier meslek erbabn yetitirmek zere, ziraat ilerine elverili arazisi bulunan yerlerde Maarif Vekilliince ky enstitleri alr. Bu yasa hkmne gre enstitlerin grevi, sadece ky retmeni yetitirmek deil, retmenle birlikte salk grevlileri, teknisyenler, meslek elemanlar da yetitirmek olmutur. Ky Enstitlerinin kuruluuna temel olan nemli gerekeler; 1935 ylna gelindiinde lke nfusunun yzde 80inin yaad kylerde okul saysnn yok denilecek kadar az olmas, bu okullara kentlerden bulunup gnderilen az sayda retmenin de kylerde tutunamamas ve bylece baarl olamamasdr. O dnemde ky insannn eitim gereksinmesinin sadece okur yazarlkla snrl olmad da grlmtr. Hastalklarla savamak, tarmda ilkel tekniklerden kurtulmak ve modern bir yaama gemek kyl nfus iin ncelikle amalanan hedeflerden olmutur. Bu dorultuda, ky enstitleri sosyal hayata aktif bir mdahale nitelii tarken, ekonomik hayata da dolayl bir katk salar nitelikte deerlendirilebilir. Necdet Sakaolu, ky enstitlerinin, hayatn sonuna kadar, kyleri eitim yoluyla canlandracak ve kyde ilk retimi yzde yz gerekletirecek retmen ve kye yarayan dier meslek erbabn yetitirmek ihtiyacndan doduunu belirtmitir (104). Server Tanilli, ky enstitlerinin asl baarsnn uygulad eitim metodundan kaynaklandn belirtmitir. Tanilliye gre, toplum gerekleri ve istemleriyle badamayan, ezbere dayal eitim, genleri ve ocuklar, kendi glerine ve toplum sorunlarnn zmne kar yabanclamaya gtrmtr. Ky enstitleriyle, i iinde eitim yolu ile insan gcnn deerlendirilmesi amalanm ve bylelikle, insan kendine ve topluma yabanclatrmayan, insann yaratc gcn ulusal yaama katan, insanc-toplumcu bir eitim sistemi getirilmitir (105). Atatrk, devlet kurumunun, daima vatandalarn bilim ve sanatta ileri bir dzeye ykselmesini salamakla ykml olduu grne sahip olmutur (106). Bu nedenle de onun dncelerini uygulamaya devam edenler devletin kalknmasnn insann aydnlanmas ve modern yaama gemesi yoluyla olabileceine inanmlar ve gerekenleri yapmlardr. te Ky Enstitleri de bunun en arpc ve ilerici rneidir. Ky Enstitleri ile devlet hem sosyal hem de 146

ekonomik alana mdahale etmi ve vatandalar an en ileri uygarlk seviyesine kartmay amalamtr. Temelinde adalet ve eitlik fikri yer alan Ky Enstitleri ile, aydn kesim ile kyl kesim arasndaki uurum ortadan kaldrmak istenmi ve bylece toplumda bir btnleme salamtr. Ama aydn kesimi kyl kesime yaklatrmak deil, kyl kesimi aydnlatmak olmutur. Ky Enstitleri ile iki ana sonu ortaya kmtr. Bunlardan ilki, eitimin ekonomik kalknmann kaldrac konumuna gelmesi; ikincisi ise, yzyllarn bakmsz brakt lkede, aklc ve verimli biimde i sahibi olmayan yurttalarn i ve meslek edinme abalarna demokratik yoldan bir zm getirilmi olmasdr (107). Enstitlerin ders programlarna bakldnda bu sonu aka grlebilecektir. Dersler ana snfa ayrlmaktadr: haftada yirmi iki saat olan kltr dersleri, haftada on bir saat olan tarm dersleri ve haftada on bir saat olan teknik ders ve almalar. Kltr dersleri: Trke, Tarih, Corafya, Yurttalk Bilgisi, Matematik, Fizik, Kimya, Tabiat ve Okul Sal, Yabanc Dil, El Yazs, Resim-, Beden Eitimi ve Ulusal Oyunlar, Mzik, Askerlik, Ev daresi ve ocuk Bakm, retmenlik Bilgisi, Zirai letmeler Ekonomisi ve Kooperatifilik; Ziraat Dersleri ve almalar: Tarla Ziraat, Bahe Ziraat, Sanayi Bitkileri Ziraat, Zootekni, Kmes Hayvanlar Bilgisi, Arclk ve pekbcekilii, Balklk ve Su rnleri, Ziraat Sanatlar; Teknik Dersler ve almalar: Ky Demircililii, Ky Dlgerlii, Ky Yapcl, Ky El Sanatlardr(108). 1942-1943 ders ylnda Hasanolanda Yksek Ky Enstits kurulmutur. Bu eitim kurumuyla amalanan onun dier Ky Enstitlerine bir beyin grevi grmesidir. nk dier eitim kurumlar ile Ky Enstitlerini yntemleri badamamaktadr. Byle olunca da Ky Enstitlerini ve rgtn teki alanlarn ynetecek ve sisteme bal kurulularda grev yapabilecek insanlarn yetitirilmesi iin bir Yksek Ky Enstits kurulmas ngrlmtr (109).

4.4 CUMHURYET DEVLET VE ETM

Cumhuriyet devletini aklamadan nce cumhuriyetiliin Trk devrimi asndan neyi ifade etmekte olduunun aklanmas yararl olacaktr. Cumhuriyetilik, yeni devletin temelleri altnda yatan devrimin siyasal grndr(110). Gemie ynelik bir deerlendirilme yaplnca da cumhuriyetilik, sorumsuz ynetim duygusunun ortadan kaldrlmas ve ynetim 147

iinin, halk egemenliine dayal meclisin oluturduu yasalarla yaplmasdr. Atatrkn cumhuriyet anlay ulusal egemenlik ve zgrlk ilkelerine dayanmaktadr. Bu ilkeler de birbirinin olmazsa olmaz olan bir takm zelliklerle tamamlanr. Demokrasi ve bar, hogr, her alanda adalk ve bilimsel dnce gibi Bu zellikleriyle tanmlanan Atatrkn cumhuriyetilii her trl emperyalist, smr dzenine de kar kmaktadr. Bilimsellie, akla ve ada dnceye dayanan cumhuriyet bu nedenle insan aklnn bir rn olan hukukun stnlne de dayanmaktadr. Cumhuriyet devleti de bu ilkelere dayanarak ynetilenlerin egemenliini ulustan ald bir devlettir. Aslnda Atatrke gre, devlet, ulusun kendisidir. Atatrk, Trk ulusu, halk ynetimi olan cumhuriyetle ynetilen bir devlettir. demitir (111). Atatrk, Vatandaa Medeni Bilgiler isimli kitabnda, halkl, halk egemenliini demokrasi prensibi ile ayn anlamda kullanmtr. Halklk ilkesi de milli egemenlik ilkesinin doal ve zorunlu sonucudur. Egemenliin millette olduu bir cumhuriyet devletinde, hkmet sisteminin halkn kendi kendisini ynetmesi eklinde, yani demokrasi eklinde olmas gerekmektedir (112). Ergun zbudun, Atatrkn demokrasi anlaynn cumhuriyet kavramndan, bir baka ifade ile milli egemenlik, milletin egemenlii kavramlarndan ayr olmadn u ekilde ifade etmitir: Fransz htilali ve onu izleyen dnem, kii egemenliini ykarak yerine teoride millet egemenliini geirmi olmakla beraber, genel oy sistemi uzun sre kabul edilmemi, yani halkn ounluuna oy verme hakk tannmamtr. Bu eliik durum, milletle halkn farkl kavramlar olduu; milletin, belli bir lkede belli bir anda yaayan insanlarn toplamndan ibaret olmayp, gemii ve gelecei de iine alan bir manevi ahs (tzel kii) oluturduu; dolaysyla, millet adna egemenliin, milletin menfaatlerini en iyi takdir edebilecek olan bir sekin zmre tarafndan kullanlmas gerektii gibi, hi de doyurucu olmayan gerekelerle aklanmaya allmtr. phesiz, Atatrk milli egemenlik anlay, byle soyut ve demokrasiden uzak bir milli egemenlik anlay deildir. Atatrklk, sadece hkmdarn kiisel egemenliini ykmay deil, onun yerine halk ynetimini yani demokrasiyi geirmeyi amalamtr. Atatrk dnce sisteminde milli egemenliin halklk ilkesiyle tanmlanmas, ona demokratik ieriini kazandrmtr. Atatrk, demokrasi deyimini, bugn baz lkelerde grld gibi asl anlamndan saptrarak veya ona deiik ierikler ykleyerek deil, tam tersine, 148

gerek ve geleneksel anlamnda, yani hrriyeti siyasi demokrasiyi ifade etmek zere kullanlmtr.(113) Atatrk, bir cumhuriyet devletinde yurttalarn en kutsal hak ve devini seme ve seilme hakk ve devi olarak belirtmitir. Bu ayn zamanda cumhuriyetin halklk anlay ile paralellik tamaktadr. nk, cumhuriyette halk, kendi yaamn ilgilendiren tm seim ve kararlar ounluun yararna kendisi almaktadr. Bylelikle yurttalar seme hakkn kullanarak ulusalc egemenlie katlma devini de yerine getirmi olacaktr. Bireylerin seme ve seilme hakknn farknda olmalar, halkn ynetiminin ne anlama geldiinin tam olarak anlalmas iin eitim yine birinci koul olarak ortaya kmtr. Atatrk ok partililiin gerekliliinden sz ederken eitimin bu alandaki birincil ilevini dile getirmi; bir lkede uygar ve siyasal eitimi yksek partilerin kurulmasnn gerekliliinden sz etmitir. te buradaki uygar ve eitimi yksek szlerini daha sonralar retmenlere yapt bir ok konumada yineleyerek, ulus genliinin, Trk devriminin tad dnce dorultusunda eitilmesini retmenlerden daima istemitir. Atatrke gre sekin yurttalar yaratmak ancak byle mmkn olabilecektir. Bu anlayn sonucu olarak yurtta eitimi, demokrasi fikri ve eitimi, sevgi, sayg ve hogr insanlara devletin yeni eitim kurumlar ile verilmi, toplumsal hayata ilikin eitli dzenlemeler gerekletirilmitir. Kadnn da sosyal hayatta yer almas, buna nc olmas asndan karma eitime geilmesi, yukardaki paragrafta irdelenen Halkevleri ile demokrasinin yalnzca kavramsal olarak deil, fiilen toplumsal hayata aktarlmas, laiklik ile daha ada ve bilimsel bir eitim sisteminin oturtulmas ve bunun iin gerekletirilen niversite reformu cumhuriyet devletinin eitim aracl ile ekillenmesini salayan devrimlerden olmutur.

4.4.1 Demokrasi Eitimi

Atatrkn cumhuriyet anlaynn demokrasi ile ayrlmaz bir btnlk arz ettii almann birinci blmnde irdelenmitir. Hatrlanacak olursa, Atatrkn cumhuriyet anlay bilimsel dnce yaps ve demokratik ynetim olmaz zere iki ana temele dayanmaktadr. Bunlardan, bilimsel dnce yapsnn oluabilmesi iin adalama ve laiklik ilkelerinin gerekletirilmesi gerekmekte; demokratik ynetim eklinin oluabilmesi iin de, halk egemenlii, tam 149

bamszlk, ulusal btnlk ve barlk ilkelerinin gerekletirilmesi gerekmektedir. te Atatrk, demokratik ynetim eklinin uygulanabilmesi iin gerekli olan demokrasinin gerektirdii ekilde zgr ve bilimsel dnebilen, haklarnn, devlerinin bilincinde olan, btnlk ve dayanma iinde, saygl ve hogrl yurttalarn yetitirilebilmesi iin demokrasi eitimine de her reform kadar ncelik vermitir. Atatrk, cumhuriyetin kkenini oluturan demokrasi idealine ulaabilmek iin tek yolun ulusun eitimi olduunu sylemitir. Amac, ulusal karlar savunacak drst milletvekillerinin yurttalarca seilebilmesini salamak olmutur. Bu dorultuda da: Vatandan en byk devi ve ayn zamanda en kutsal hakk seim hakkdr. nsanlar haklarna sahip kmay renmeden ne ulusal egemenlik, ne demokratik sistem, ne de ulusu oluturan bireylerin eitlik ve zgrlk iinde bir arada yaamalar sz konusu olamazd. Ona gre, demokrasi eitim yolu ile halka retilmeli, vatandalk bilinci ile haklar ve devler insanlara anlatlmalyd. Cumhuriyet devletinin insan ancak bu ekilde yaratlabilirdi. Demokrasi eitiminin verilebilmesi iin ncelikle bir sistemin demokratik zellikler tamas gerekmektedir. Demokratik bir sistemin zellikleri, sistemdeki her kurumda var olmaldr. Bunlardan ilki, tartmalarn barl yollardan zlmesidir. Demokrasilerde fikir tartmalar meru kabul edilir ve kuvvet ve emir yerine mzakereler yolu ile tartmalar zmlenir. kincisi, deien bir toplumda barl bir deimenin salanmasdr. Bunun bir sonucu da, yneticilerin alternatifleri barl ve demokratik kurallara uygun olarak bulunmasdr. nc zellik, zorlamann en az olmasdr. Muhalif tek kii bile olsa grleri dikkate alnmaldr. Drdnc zellik, fikir atmalarnn bulunmasdr nk fikir nemlidir. Beinci zellik, adaletin salanmasdr. Tm bu zellikler sayesinde bilim en iyi ekilde salanabilecektir(113a) . Mustafa Kemal Atatrk de tm bu zellikleri bir arada barndran bir sistem ngrd iin bu sistemin eitim kurumlar da yukarda saylan nitelikleri vatandalara verebilecek ekilde dzenlenmitir. Eitim demokrasinin yaamasndaki en byk faktrlerden biridir ve demokratik dnce ve uygulamalar da eitimin gelimesini salamaktadr. Eitim, dnce, bilgi ve davrana, demokrasi ie, eylem, uygulama ve baarya dnktr. Demokrasinin temelinde var olan insan hakalarn salamak,

150

demokrasinin balca grevlerinden biri olduu gibi, eitimin temel ilkesi olan frsat eitliini salamak da demokratik bir ynetimin balca sorumluluudur (113b). Eitim sorunlar ile ilgili makaleler yazan, smail Hakk Baltacolu, Terbiyemizde Medeni Esaslar, Demokraside Tahsil isimli makalelerinde, demokrasinin, eitliin devletlemesi olduunu vurgulamtr (114). Barak Salmoni de, Trkiye Cumhuriyetinde, 1920ler ile 1950lili yllar arasnda Trk eitim sisteminde demokrasinin srekli olarak vurgulandn belirtmitir (115). Demokrasi yalnzca okullarda retilmekle kalmam birebir uygulanan eitim metodu demokratik olmutur. Cumhuriyetin eitim kadrolar her okulu birer toplum olarak grm ve demokrasi bilincini rencilere uygulayarak alamlardr. rgn eitim kurumlarnn yannda yaygn eitim (kitle eitimi) ile de demokratik dnce toplumun her kesimine ulatrlm ve snflardan arndrlm, eitlie ve adalete dayal bir sistem eitim yolu ile oturtulmutur. Yukardaki paragrafta irdelenen Halkevleri demokrasi eitiminin uygulamal bir ekilde hayata getii en nemli kurumlar olmutur. Halkevlerinde insanlar, demokrasinin bir gerei olarak bir arada ve karlkl olarak tartabilmi, sorunlara ortak zmler getirebilecek ortam bulabilmiler, fikir alveriinde bulunabilmilerdir. Atatrk, demokrasi eitimi ile bizzat ilgilenmi ve demokrasi fikrinin ilendii, Vatandaa Medeni Bilgiler isimli Trk Devrimine temel olan bir eser yazmtr. Bu eser, bir demokrasi eitimi ve retimi bayapt niteliindedir ve demokrasi eitimi ve retimi amacyla okullarda okutulmutur. Ergn Aybars, Atatrkn yazd bu eser hakknda unlar ifade etmektedir: Atatrk dnya grnn insanln 21. yzyla girerken hala ardndan konutuu demokrasi ilkelerine, insanlk lklerine en uygun yaklamn ortaya koyan bu kitapta, Atatrk cumhuriyet, yani demokrasi dzenine zg insan ve yurtta hak ve grevleri kavramn btncl bir anlayta grp aklamaktadr. Bu kitapta Atatrk, ulusal ahlakmzn, uygarlk ilkeleri ile zgr dnce ile glendirilmesi tezini ilemekte; akl a, sanayi devrimi, kapitalizm, smrgecilik, sosyalizm, faizm ve demokrasi tecrbelerini yaayan insanlk iin en gerek yaama biimi olarak demokrasiyi ngrmektedir Atatrkn eseri olan Trkiye Cumhuriyetinde rejimin yapsn anlamak iin bavuracamz bir yer eitim kurumu ve elbette eitim felsefesidir. Her rejimin bir insan yetitirmek davas vardr. Trkiye Cumhuriyeti eitim felsefesi Atatrk tarafndan izilmi ve tm sistem bat rneine gre dzenlenmeye balanmtr. 151

Bu bakmsan Trkiyenin eitim felsefesi demokrasi, bar, insan haklar gibi evrensel deerlere dayanmaktadr. Vatandaa Medeni Bilgiler kitab bunu aka ortaya koyar. Yeni Trk eitim sistemi zgr insan anlayna, akl ve ilmin stnlne dayanmaktadr. Okul programlar ve ders kitaplar bu amaca uygun olarak yeniden dzenlenmitir. Tevhid-i Tedrisat kanunu ile eitim birletirilirken laik, aklc, ilmi ve yalnz ulusal gerek temellere oturtulmaya baland. Millet Mektepleri ile eitimin yaygnlatrlmas salanrken harf ve dil inklab ile byk bir baar gsterildi. Daha sonra niversite reformu ile eitimin alaca demokratik ve ada yap belirlendi.(116) Eitimin demokratiklemesi iin herkesin eite ve yan yana eitim grmesini salayacak olan karma eitim uygulanmaya balanmtr. Halklk ilkesi de demokrasi anlaynn doal bir sonucu olarak demokrasi eitimi ve eitimin demokratiklemesi eklinde kendisini gstermitir.

4.4.2 Karma Eitim

Atatrk, insanlarn, ideal demokrasiye ulamann yolunun, kadn ve erkek ayrm yaplmakszn, toplumu eitmekten getiini anlamtr. ada uygarlk seviyesine ulatrmaya alt bir toplumda, a d olarak nitelendirilebilecek ekilde kadnn sosyal ve siyasal hayatta yer almamas sz konusu olmazd. Bu konu hakknda Atatrk unlar sylemitir: Uygarlktan sz ederken unu da kesin olarak belirtmeliyim ki, uygarln kkeni kalknma, glenmenin temeli aile yaamndan balar. Bu yaam koullarndaki aksamalar kesinlikle sosyal, ekonomik ve siyasal gszle neden olur. Toplum, kadn, erkek diye bir ayrm yaplmakszn tm ulusu kapsayan bir kavramdr. Yine Atatrke gre: Bir toplum ayn amaca btn kadnlar ve erkekleriyle beraber yrmezse, ilerleme ve uygarlamasna bilimsel ynden, teknik ynden imkan yoktur. (117) Demokrasinin asl ilkesi eit oy hakk olduundan kadna da halk egemenliine semen olarak katlmas hakknn tannmas, Mustafa Kemal Atatrk tarafndan hep vurgulanmtr. Bu dncenin topluma yaylmas iin eitimin karma olmas, yani kz ve erkeklerin eit artlarda eitim hakkndan yararlanmas gerekletirilitir. Karma eitimin temelinde eitlik dncesi yer alr. 152

Osmanl Devletinde karma eitim genel bir ilke olmamtr ve eitim yalnzca ayrcalkl bir kesimin kadnlarna tannmtr. slamiyet de Osmanl Devletinde sadece inan dzeyinde kalmadndan, toplumsal, siyasal ve hukuksal hayat da dorudan etkilediinden kadnlar zerinde ift ynl snrlayc bir etki yaratmtr. Osmanl Devletinde kadnn varlk nedeni evliliktir ve kadn iyi bir e olmak iin eitim grmek zorundadr (118). Osmanl Devletinde kzlarn eitim olanaklarndan resmen yararlandrlmasn salayan ilk belge Maarif-i Umumiye Nizamnamesidir ve bu belge ile, 1839-1856 tarihleri arasnda ilan edilen Hatt Hmayunlar ile aznlklara tannan haklarla birlikte, toplumda bir aznlk konumunda olan kadnlara da kendilerini ailelerinin yararna gelitirebilmeleri iin eitimden yararlanabilmeleri salanmtr. Ancak eitim tarihileri, daha nceki yzyllarda da Osmanl Devletinde okumu kadnlarn bulunmalarna karlk bunlarn zel ya da dinsel retimin tesine geemediini yazmlardr (119). Kadnlarn eitim grmesin Bat uygarlnn kanlmaz esi arasnda gren Osmanl aydnlar bu eyi slamiyetin temel felsefesiyle badatrma yoluna gitmiler ve kadnlar baz mesleklerden menetmilerdir; kadna verilecek eitim, kadnlarda bulunmas gereken efkat, annelik hissi, aileye ballk gibi duygularla atmamaldr demilerdir (120). Atatrk dncesinde, karma eitim, cinsiyete dayal geleneksel yaam alanlarnn ayrmna son vererek adalamaya ynelen toplumsal deiimin etkin bir arac olarak deerlendirilmi ve kullanlmtr (121). Atatrk devriminin temel elerinden olan eitlik fikri karma eitimi doal olarak beraberinde getirmitir. te yandan, Mine Tana gre, mparatorluktan Cumhuriyete gei dnemi olan, 1918-1923 arasndaki dnemde, Kurtulu Sava kadn ve erkek iin yaam alanlarnn ayrmn ortadan kaldrm ve bir birlikte varolu ve ibirlii srecine geiin tohumlarn zaten atmtr (122). Eitimde birlii getiren Tevhid-i Tedrisat kanunu ile de kz ve erkek rencilerin ayn eitimi almalar fikri benimsenmitir. 1924 Anayasasnn 87. maddesinde yer alan ilkretimin btn Trkler iin zorunlu ve devlet okullarnda parasz olduu hkm ile eitim kzlar iin de bir dev haline getirilmitir. 1924-25 eitim ylnda saylar 8 olan kz orta okullar, 1925-26 eitim ylnda 15e ykselmitir. 1926 ylnda gerekletirilen nc Heyet-i lmiye toplantsnda ise kama eitim ilkesi vurgulanarak okullarda hzla karma eitime geilmeye balanmtr. 153

4.4.4 Cumhuriyetin Kltr Kurumlar ve niversite

Cumhuriyet Devleti olmann bir zellii de her alanda adalama ve aydnlanmadr. ada uygarlk seviyesine eriilebilmesi iin kltrn tamamen deimesi gerekmektedir. Gerek gzel sanatlar, gerek mzik, gerekse bilim ve teknoloji analarnda yeni cumhuriyet devletinin felsefesi hayata aktarlmtr. Bunun iin cumhuriyetle birlikte bir ok mze, galeri ve halk ktphanesi alm, konservatuar kurulmu, niversiteye hak ettii ncelik verilerek yepyeni bir ierie kavuturulmutur. Anl eene gre, adalama kavram anlam olarak, toplumun yeniden dzenlenmesini, an her trl gelimelerinin nda yeni bir dzen kurulmasn, bilimsel bir dnya, insan ve toplum anlaynn egemen klnmasn, ada uygarlk yarnda dier lkelerle yarlmaya kalklmasn ierir . adalama olgusu ulusu daha ada bir seviyeye karmay amalarken ulusuluk akmlar ile birlikte geliir. Bylelikle ada ulusuluk ve ulusu adalk birbirini tamamlayarak oryaya kar. Bir toplumda benimsenen kavramlar, o toplumun neleri zlediini, neleri umduunu ve amaladn gsterir ve bu dorultuda ortak bir dayanmay ortaya koyar (123). zer Ozankaya da, cumhuriyetin Trk ulusu anlaynn, ulusal toplumun ancak an bilim, sanat ve teknolojisi dzeyine ulamakla kurulabileceinin bilincinde olduunu belirtmitir (124). Bilim, sanat ve teknoloji dzeyine ulaabilmek iin, ok daha geni bir corafya ve nfus erevesi iinde ortak bir eksen yrngesinde benzeme ve dayanma gerekletirmek zorunludur zetle yalnzca hammadde karm, hayvanclk ve tarmla uraan geri kalmlk dzeyini ap sanayi toplumu olabilmek, yer alt ve yer st zenginliklerini ve ada kltr sahibi olabilmek, ancak folklor dzeyini ap ulusal apl toplumsal dayanma kurmay baarmakla olanakldr.(125) adalama, geni kapsaml bir takm toplumsal deiim olaylarn iermektedir. Bunlar; tam bamszlk, ekonomik ve endstriyel gelime, bilimin ve akln toplum ynetiminde egemen klnmas, bilim, sanat ve dnce zgrlnn toplum hayatnda yaygnlatrlmas, etkin ve drst bir kamu

154

ynetiminin gerekletirilmesi, topluma cumhuriyet dncesi ile demokrasi kltrnn en ileri dzeyde kazandrlmasdr (126). Anl een, adalamann iki boyutu olduunu belirtmitir. Bunlardan ilki, genel boyut olarak ifade edilebilecek uygarlk, ikincisi ise zel boyu olan batdr. Uygarlk boyutu her dnemde adalamann hedefi ve yn olarak vardr. adalamann zel boyutu olan bat ise her an deiebilir (127). Bu konuyu Anl een yle aklamaktadr: Her devrin uygarl, yeryznn belirli bir blgesinde oluur ve daha sonralar ise baka uygarlklar bunun yerini alr. amzda ise en yksek uygarlk Bat dnyas tarafndan kurulmutur ve onun tarafndan temsil edilmektedir. Bat uygarl en yksek uygarlk olarak kaldka ve yeryzndeki hibir uygarlk Batnn dzeyini geride brakmadka, Bat uygarl adalamak isteyen uluslarn balca hedefi olacaktr. adalama giriimleri ve yarlar Bat hedefi dorultusunda yrtlecektir. Bat uygarl, tpk eski uygarlklar gibi kalc ve sonsuz deildir; bir gn baka uygarlk dnyann en stn dzeyine knca, o zaman adalamann zel boyutu deiecek ve yeni uygarlk an temsilcisi olarak adalama giriimlerinin amac olacaktr.(128) Bat uygarlnda insan akl ve bilim en stn deer olarak temel alnmtr. Atatrk de o dnemde en stn uygarlk olan Bat uygarln rnek alarak Trk toplum yapsyla uyum iinde adalama yolunda reformlar ve toplumsal kurumlar yaratma yoluna gitmitir. Anl eene gre, Atatrk, Batc deil, adadr (129). Atatrk bu konu hakknda unlar sylemitir: Gzlerimizi kapayp mcerret yaadmz farz edemeyiz. Memleketimizi bir ember iine alp cihan ile alakasz yaayamayz Bilakis mterakki, mtemeddin bir millet olarak medeniyet sahasnn zerinde yaayacaz. Bu hayat ancak ilim ve fen ile olur. lim ve fen nerede ise oradan alacaz ve her ferd-i milletin kafasna koyacaz.(130) ada bir toplum olmak ve bu ekilde millet egemenliine dayal bir cumhuriyet devleti oluturmak iin bilim ve teknolojiyi gelitirebilecek nitelikte niversiteler kurulmu, sanat alannda toplumu dntrmek adna bir ok kkl deiim yaanmtr.

155

4.4.4.1 niversite (Darlfnun)

Yksek retim ve zellikle niversite konusu 19. yzyln ortalarndan itibaren aydnlarn ve yneticilerin balca eitim davalarndan birisi olmutur. 20. yzyla girerken 1900 ylna kadar Osmanl Devletinde niversite giriimi de ksa mrl ve baarsz olmu yalnzca II. Abdlhamit dneminin 25. ylnda kurulan drdnc Darlfnun kalc olabilmitir. 1900 ylnda kurulan Darlfnun-u ahane isimli bu niversite, gnmzde stanbul niversitesinin kaynadr (131). Darlfnunu, Osmanl aydnlar, sivil hayatn gereksinimlerini cevaplayacak nitelikli insan tipinin yetimesi, ayet eer bu niversite almazsa, niversiteye gitmek isteyen bir ok gencin yurtdna giderek kontrol d bir eitimden geecei gibi dncelerle II. Abdlhamite niversitenin almas yolunda bask yapmlardr. Ancak bu kurum mutlakyet dneminin kstlamalar altnda pek etkin bir varlk gsterememitir. Okula son derece snrl sayda renci alnm ve siyasal, sosyal, felsefi ve dnya tarihini ieren dersler yoktur. 1908 ylnda II. Merutiyet ile birlikte bu kurum da yenilemeye balam, daha batl bir ierie kavuturularak, retim kadrosu ve mfredat yenilenmitir. Bu gelimede dnemin aydn fikir cemiyeti olan ttihat ve Terakki cemiyetinin rol byktr. zellikle dnemin milli eitim bakan Emrullah Efendi ve Ziya Gkalpin niversiteye katklar ok byk olmutur. Bir niversite mevzuatnn ilk esaslar II. Merutiyet yllarnda atlm, okula renci kabul iin eitli esaslar belirlenmi, niversite eriye, hukuk, tbbiye, fen ve edebiyat olmak zere be birime ayrlmtr. niversiteye kz renciler alnm ve retim kadrosunun ounluu yabanclardan, zellikle Almanlardan oluturulmutur(132). Ziya Gkalp, niversite kurumuna ok deer vermitir ve ona gre bir niversite, bir lkenin gelimesini salayacak en nemli elerden bir tanesi olmutur. Gkalp, niversitenin siyasetten de uzak durmas gerektiini savunmu, hkmetin bilim adamlarna ve niversite ilerine karmamas gerektiini ileri srmtr (133). Bu dnceler zerklik ilkesinin birer yansmasdr. kinci olarak, niversite eitiminin bir sistem iinde yrtlmesi gerektiini savunmu, bilimsel aratrmann gerekleri aramada tek yntem olduunu benimsetmeye alm, retim kadar aratrma iini de niversitenin vazgeilmez grevi olarak grmtr. Ziya Gkalp ayn zamanda niversitenin edebiyat ubesini yani edebiyat fakltesini milli kltr kavramnn bel kemii olarak grm ve 156

kurumlatrmtr, niversitede bilimsel yaynlar balatm, konferanslarn ve yeni ders kitaplarnn baslmasn salam ve ok sayda gencin de yurtdna gitmesine olanak tanmtr (134). niversitenin zerklii ilk olarak mevzuata, Darlfnun tzne 12 Ekim 1919 tarihinde girmitir ve zerkliin doal gerei olarak tzkte, rektrlerin (Darlfnun Emini) profesrler arasndan seilmesi, niversite senatosunun (Darlfnun Divan) kurulmas gibi esaslar yer almtr. Bylece niversite bilimsel bir zerklik elde etmitir. Cumhuriyetin ilanndan sonra 21 Nisan 1924 ylnda 499 sayl kanunla niversite stanbul Darlfnunu olarak isim deitirmi ve kuruma tzel kiilik verilmi ve 7 Ekim 1925 talimatnamesiyle de idari ve ilmi zerklik resmiyete kavumutur. Bu talimatnameye gre, rektr (Darlfnun Emini), mderrisler ve muallimlerin seecekleri, en ok oy alan iki aday arasndan Milli Eitim Bakanl tarafndan tercih edilecektir. 1922den 1932 ylna kadar, hkmet, Darlfnunun retimine ve programna karmam, gelimeleri niversiteden beklemitir (135). Ancak bu yllar arasnda giderek niversitenin kendisinden beklenenleri geekletiremedii, toplumun gereksinimlerini karlayacak ciddi almalar yapamad ve inklaplara kaytsz kald ileri srlmtr. rnein, 1924 ylnda Darlfnunun bahesinde resim ektiren renciler idarece cezalandrlmtr. Bunun gibi bir yakm olaylar, niversite iindeki karklklar meclise yansm ve niversite konusu gndeme gelmitir. zellikle niversitenin devrime kaytsz kald ileri srlmtr. Atatrk tm bu eletirilerden sonra objektif bir deerlendirme yapabilmesi iin Cenevre niversitesi Pedagoji Profesr A. Malcheyi Trkiyeye davet etmi ve kendisinden niversite ile ilgili bir rapor hazrlamasn istemitir. 1 Haziran 1932 ylnda Milli Eitim Bakanlna sunulan Malche raporuna gre; 1)Darlfnunun hukuki vaziyeti netletirilmeli, ilmi zerklik korunmakla birlikte, idari ve akademik personelin seiminde hkmet sorumluluu zerine almaldr. 2) Darlfnun kendisini bilinli bir ekilde belirli bir noktaya sevk eden ilmi ve fikri bir hzdan nasibedar grnmemektedir. Yeni bir tekilat gerektiren sebeplerden bir tanesi de budur. 3) Profesrlerin tayini Darlfnunun gelecei iin her eyden nemlidir. lgililer kendi arkadalarn seiyorlar. lgililer fena hakimlerdir. Onlarn oyuna

157

bavurulmal ancak karar dardan verilmelidir. Darlfnunun hocalar tercihen yurtdnda yetitirilmelidir. 4) Darlfnunda retim metodu ders notlarna dayal olup, ansiklopedik bilgileri kapsamakta ve her sene deimeden tekrarlanmaktadr. Bu retim yaratc deildir. Uygulamal dersler ve seminerler ile renci kiisel aratrmaya ynlendirilmelidir. Buna paralel olarak snav usulleri de deitirilmeli, hafzaya bilgi yerine uygulamaya ynelik bilgiye ncelik verilmelidir. Darlfnunun grevi her eyden nce dnr dimalar yaratmaktr. 5) Trke bilimsel yaynlar yetersizdir.renci yabanc dil bilmiyor. Dolaysyla renciye okuduunu anlayacak bir dil ilk yllarda mutlaka retilmelidir. 6) Ktphaneler fakir, hizmet saatleri ve alma ekilleri yetersizdir. Ktphaneler merkeziletirilmeli ve renciye kitap iare etmelidir. 7) Darlfnun bilimsel zihniyeti yaratmakla grevlidir. Bu rencileri bizzat kiisel aratrmalara yneltmekle mmkn olacaktr. Bunu salamak iin de retim yelerinin ders saatleri dnda rencilere zaman ayrmalar, renci ve aratrma ile daha fazla megul olmalar gerekmektedir. 8) Darlfnunda retim her ey demek deildir. Darlfnunun grevleri arasnda, rencileri manen gelitirecek temiz ve sekin bir ortam temin etmesi de vardr. Darlfnun rencinin sosyal ihtiyalarn salayacak tedbirler almaldr. Pansiyonlar, yurtlar, kantinler temin etmeli, spor hayatn gelitirecek zmler getirmelidir. Ayrca mezunlarla ilikiyi devam ettirecek kurulular oluturulmaldr. zetle, rencinin Darlfnunu kendi evi ve fikri gibi sevmesi salanmaldr. 9)Trkiye gibi batan baa yeniden oluturulan bir memleketin meseleleri Darlfnunun almalarna ncelikle konu tekil etmelidir. Trkiyenin corafyas, jeolojisi, tarihi, salk meseleleri, sanayisi, gzel sanatlar Darlfnunun ilk aratraca konular olmaldr. 10) Darlfnunun yenilemesi yeterli deildir. Kurumun ayn zamanda geni bir evreye faydal olmas lazmdr. Bunun iin Darlfnun da almal, mesela ortaretim elemanlarna tekaml kurslar ve halka ak konferanslar dzenlemeli, tatil aylarnda kongreler, seminerler dzenlenmeli, halka hitap eden bir dergi yaynlanmaldr(136) Mustafa Kemal Atatrk Malche Raporunda yer alan tm hususlar benimsemi ve uygulamaya koymutur. Bunun sonucu olarak 31 Mays 1933 tarihinde bir yasa ile Darlfnun ilga edilip yerine stanbul niversitesi 1 Austos 158

1933 tarihinde oluturulmutur. O tarihten 1 Mays 1934 ylna kadar da geici olarak niversitenin bana Milli Eitim Bakan getirilmitir. niversitenin retim kadrosu ayr kaynaktan oluturulmutur. Bunlar, eski Darlfnundan kadroya alnanlar, yurtdnda renim grp yurda dnenler ve yurt dndan getirilmi yabanc profesrlerdir. zellikle rejim deiiklii geiren Almanyada ari rktan olmayan niversite hocalarn tasfiye etmeye baladndan bu baarl profesrler Malche araclyla Trk hkmeti ile temasa geip Trkiyeye gelmilerdir. zellikle bilimsel eitime nem verildiinden, yurtdndan gelen profesrlerde zellikle siyasi fikirleri dikkate alnmamtr. O dnemdeki Alman profesrler, yeni niversitenin akademik geleneklerinin olumasnda, ders kitaplarnn hazrlanmasnda ve gelecein Trk bilim adamlarnn yetimesinde son derece etkili olmulardr. Alman niversiteleri, 19. yzyldan beri dnyann en gelimi niversiteleri olmutur. Bylelikle yeni oluturulmu stanbul niversitesinin de salam bir temelde ykselmesini salamlardr. Derslerde ezberciliin yerini, deney, gzlem ve uygulamalar alm, aratrma zihniyeti niversiteye yerlemi, yabanc dil ve yaynlar n plana kmtr. te yandan, niversite, halk konferanslar ve niversite haftalar ile halka almtr. Batl bir anlayta kurulan stanbul niversitesi daha sonra kurulacak olan 28 niversiteye de kaynak olmutur (137). Cumhuriyet devleti olabilmek iin ada fikirlere sahip, retken, aratrmac ve bilimsel bir nesil Atatrkn gerekletirdii niversite reformu ile yaama kazandrlmtr.

4.4.4.2 Cumhuriyet Devleti ve Sanat

Cumhuriyetin ilanndan sonra bata mzik ve sahne sanatlarnda olmak zere, tm dier sanat dallarnda modernleme ve ulusal temellere dayal adalamay gerekletirmek iin hzl admlar atlmtr. Sanat okullar, konservatuarlarn yan sra, sergiler, devlet resim heykel galerileri, tiyatrolar, halk ktphaneleri gibi birok eitim kurumu can bulmutur. Ama ise, Trk ulusunu ada uygarlk seviyesine kartmaktr. nk Atatrke gre, Trkiye Cumhuriyetinin temeli yksek Trk kltrdrUlus ayn kltrden insanlarn oluturduu toplumdur Kltr insan olabilmenin temel unsurudurkltr uygarlktan ayrmak g ve gereksizdirUlusal kltrmzn ada uygarlk 159

seviyesinin zerine kartlmas Trkiye Cumhuriyetinin temel direi, temel erei ve temel lksdr. Atatrke gre amalanan ulusal eitimde baarya eriebilmek iin izlenecek yol ve uygulanacak program, ulusun ve lkenin iinde bulunduu duruma, toplumsal ve bireysel yaamn gereksinimlerine, evrenin koullarna ve an gereklerine uygun olmal; bylece gelime, deime ve adalama dorultusundaki ulusal, toplumsal ve bireysel istek ve beklentileri karlamaldr(138). Sanat eitimi ilk ve orta okullarda, liselerde retim programlarna 1920li yllardan beri dahil edilmitir. Ama ncelikle Bat zevkinin yerletirilmesidir. Bunun gerekleebilmesi iin de ncelikle eitim ve yeterli insan gc yetitirilmelidir. Atatrke gre, okul yenilemenin tek ve doru kaynadr; o halde konservatuarlar almaldr. Atatrk sanat dallarndan zellikle mzik zerinde olduka durmutur. Ona gre, uygarlk deitirmenin koullarndan bir tanesi de mzikte deimedir. 1929 ylnda yabanc bir gazeteci ile yapt konumada bu konu ile ilgili olarak unlar sylemitir: Montesquieunn Bir milletin musikideki meyline ehemmiyet verilmezse, o milleti ilerletmek mmkn olmaz szn okudum; tasdik ederim. Bunun iin musikiye pek ok itina gstermekte olduumu gryorsunuz. (139) Cumhuriyet dneminin ilk evrelerinde, Osmanl dnemindeki belli eitim kurumlar yeni dnemin gereklerine gre, yeniden dzenlenip yaplandrlm ve ilerde alacak bir ok sanat eitimi kurumunun ilk rnekleri olacak yeni sanat kurumlar almtr. Osmanl dnemindeki Darlelhan stanbul Belediye Konservatuarna dntrlmtr. Bu okulda zellikle 1926 ylndan itibaren Dou musiki blm kapatlm ve Bat mzii arlk kazanmtr. Bu yeni bat arlkl program tamamen kltr politikasnn deimesi ile ilgilidir ve bunun yannda tekkelerin kapatlmas da alaturka kltrn ortadan kaldrmaya ynelik bir giriimdir(140). 1927 ylnda Darlelhan yalnzca Bat mzii arlkl eitim veren bir okul haline gelmitir. 1924 ylnda ilk okul, orta okul ve retmen okullarna mzik retmeni yetitirmek iin Milli Eitim Bakanlna bal bir Ankara Musiki Muallim Mektebi kurulmutur. Bu okulun ilk ynetmelii 1925 ylnda km ve daha sonra okul 1934 ylnda karlan Milli Musiki ve Temsil Akademisi Tekilat Kanunu kapsamna alnarak amalar belirlenmitir. Bu 160

kanuna gre okulun amalar; milli musikiyi ilemek, ykseltmek, yaymak, sahne sanatlarnn her kolunda gerekli elemanlar yetitirmek ve musiki retmeni yetitirmektir. Daha sonradan akademi kurulamadysa da Musiki Muallim Mektebi bu amalar gerekletirebilmitir. 1936 ylnda Musiki Muallim Mektebine bal olarak akademi yerine Ankara Devlet Konservatuar kurulmutur. Bu okulun kuruluu iin Almanyadan uzmanlar getirtilmitir. zellikle 1930lu yllardan itibaren Almanya, Avusturya ve Fransadan yabanc uzman, danman, retici ve uygulayclar getirtilmi, onlarn gr, bilgi ve deneyimlerinden faydalanlarak Trk sanat eitiminin adalamas salanmtr(141). Mzik ve toplumun dnm hakknda Atatrkn syledikleri arpcdr: Arkadalar, gzel sanatlarn hepsinde ulus genliinin ne trl ilerletilmesini istediinizi bilirim. Bu yaplmaktadr. Ancak, bunda en abuk, en nde gtrlmesi gerekli olan Trk musikisidir. Bir ulusun yeni deiikliinde l, musikide deiiklii alabilmesi, kavrayabilmesidir. Bu gn dinlenilmeye yeltenilen musiki yz aartacak deerde olmaktan uzaktr. Bunu aka bilmeliyiz. Ulusal, ince duygular, deyileri, syleyileri toplamak, onlar bir gn nce genel son musiki kurallarna gre ilemek gerekir. Ancak bu gzeyde, Trk ulusal musikisi ykselebilir, evrensel musikide yerini alabilir. Bizler, alaturka mzie almz ama yeni nesiller alafranga mzie almaldr. ocuklarmzn ve gelecek nesillerin musikisi, Bat medeniyetinin musikisidir. Mziksiz devrim olmaz! Osmanl musikisi Trkiye Cumhuriyetindeki inklaplar terennm edecek kudrette deildir. Bize yeni bir musiki lazmdr. Ve bu musiki zn halk musikisinden alan ok sesli bir musiki olacaktr. tiyat dediiniz eye gelince, sizin Osmanl musikinizi Anadolu kyls dinler mi? Dinlemi mi? Onda o musikinin itiyad yoktur.(142) Sanat alanndaki tm abalar Atatrkn Trkiye Cumhuriyetin, bir kltr devleti yapmak istemesinden ileri gelmektedir. Atatrk, Zafer ancak kendinden daha byk olan bir gayeyi elde etmek iin belli bal bir vasftr. Gaye fikirdir. demitir. Atatrk, cumhuriyet ile birlikte Ortaa kalnts mmeti bir toplum yapsndan Trk Milletinin kendi z kltr deerleri zerinde ada kltr devletini, Trkiye Cumhuriyetini kurmutur. Toplum yapsn akl ve demokrasi temelleri zerine oturtmu ve Onuncu Yl Nutkunda unlar sylemitir: 161

unu da ehemmiyetle tebarz ettirmeliyim ki, yksek bir insan cemiyeti olan Trk Milletinin tarihi bir vasf da Gzel Sanatlar sevmek ve onda ykselmektir. Bunun iindir ki, milletimizin yksek karakterini, yorulmaz alkanln, ftri zekasn ilme balln, Gzel Sanatlara sevgisini, milli birlik duygusunu mtemadiyen ve her trl vasta ve tedbirle besleyerek, inkiaf ettirmek, milli lkmzdr.(143) Atatrkn Bat uygarln rnek almas hibir zaman Bat taklitilii olmamtr. Atatrk, Batnn Rnesanstan sonra bilimde, teknolojide ve sanatta ulat yere Trkiyeyi en ksa yoldan gtrmek istemitir (144). zellikle 1930lu yllardan sonra plastik sanatlarda da hzlanan adalama almalar zellikle kendisini, sanatlarn Anadolu imajn modern bir tarzda sunmas ile ortaya kmtr. 1936 ylnda stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde reform yaplm ve 1939 ylndan itibaren de Devlet Resim Heykel Sergisi dzenlenmeye balamtr. 1926 ylnda kurulmu olan Gazi Eitim Enstits bnyesinde daha sonra 1932 ylnda Resim- Eitim Blm alm ve bu kurum, Cumhuriyetin sanat ve sanat eitimi ile ilgili ideallerini hayata geiren etkili kurum olmutur. Bu okulun kurucularndan Malik Aksel unlar sylemitir: ehzadebandan, fslt ve giz dolu cumbalar hrdavatlar dnyasndan ktk. Cumhuriyet Trkiyesi fikrinin ateli savunucusu gen retmenlii tam yrtyorduk ki, kendimizi Hayrullah Efendi (Hayrullah rs) ve Hakk Efendi (. Hakk Uluda) gibi dier gen, alkan meslektalarla birlikte Berlinde Kastanienallede bulduk. Byk Atatrk, 1920 sonralarnda her meslekten gen, kabiliyetli insanlar tahsil, bilgi, grg, ihtisas iin Almanyaya gndermiti. Dnte vatan bizden byk hizmetler bekliyordu. Yeni okullar, messeseler kuracaktk, Cumhuriyet bizim omuzlarmzda ykselecekti. Byk sorumluluktu bu! Nasl heyecanlandk. Ama korkmuyorduk. Batnn akl tarafn, bilgi tarafn, uzmanlk tarafn yutar gibi alyorduk. (145) ada Trk sanat, ada bir cumhuriyet toplumu iin lkenin her yerine yaygnlatrlm ve giderek alan sanat eitimi kurumlar ile yeni bir sanat anlay oluturmu ve okullar, bu yeni sanat anlaynn tm toplum tarafndan sevilmesini salamtr. Cumhuriyetin kltr kurumlarnda mzelerin de cumhuriyet toplumu yaratmada azmsanmayacak ilevi vardr. Mzeler, sanatsal ve kltrel zenginliklerin korunmas, gelecek kuaklara aktarlmas, bu alann eitiminde 162

yararlanlmas asndan etkili kurumlardr. Mzelerin kurulmas, Osmanl dneminden sonra Cumhuriyet dneminde hz kazanm ve Milli Eitim Bakanl Hars (Kltr) Mdrlne mze kurulmas iin emir verilmitir. 1921 ylnda Ankarada Anadolu Medeniyetleri Mzesi, 1927 ylnda Etnorafya Mzesi, 1937 ylnda stanbul Gzel Sanatlar Akademisine bal olarak Resim Heykel Mzesi kurulmutur. 1935 ylnda Ayasofya Kilisesi ve Cami mzeye dntrlmtr (146). Mzenin temelinde, bir ulus iin gelecek yaratma abas, gelecekte var olma abas ve ada ve ileri bir toplum olmann temelindeki aratrma kaygs ve younluu bulunur. Mzeler, bu merak ve aratrma duygusunu krkleyeni bireysel eitime ve dolaysyla toplumsal eitime katkda bulunan toplumlardr (147). Sanat, ada eitimin temel talarndan bir tanesidir. Bireysel yetenein her boyutuyla gelimesine alm salayan kkl ve tutarl bir sanat eitimi, topluma yaratclk yolunu aabilir. nsanlarn dnme ve sorgulama yeteneklerini gelitirir. Yalnzca kendisine deil, toplumuna ve daha geni kitlelere duyarl davranabilen bireyler, davran ve dnce boyutu ile toplumsal aydnlanmaya katlabilecektir(148). Atatrk de bunu grm ve bu nedenle sanata zellikle ncelik vermi, ada bir toplumun gzel sanatlar sevmesi ve onda ykselmesi gerekliliini her frsatta vurgulamtr.

4.5 LAKDEVLET VE ETM

Laik sz Trkeye Franszcadan gemitir. Eski alarda rahipler snfna mensup olmayanlara laik denmi ancak daha sonrada laik kelimesi farkl toplumlarda ve farkl zamanlarda din ve devlet ilikileri bakmndan ok farkl anlamlarda kullanlmtr. Laiklik ilkesi iin verilebilecek genel geer bir tanm olmaynn nedeni, kavramn, felsefi ve ideolojik ierikli bir kavram olmasnn yan sra, lkelerdeki sosyal, siyasal ve dini farklardan da etkilenmesidir. Laiklik, lkeden lkeye, toplumdan toplum farkl anlamlar iermektedir. Laiklik, felsefi adan, siyasi adan ve hukuki adan farkl ekillerde tarif edilebilse de Cumhuriyetin getirmi olduu laiklik ilkesinin ierii bellidir. Bunlar, din ve vicdan hrriyeti, din ve devlet ilerinin ayrlmas, eitim kurumlar ve eitimin ieriinin din kurallarna gre dzenlenmemi olmas gibi zelliklerdir (149). 163

Laiklik en bilinen anlamyla din ile devlet ilerinin birbirinden ayrlmas anlamna gelmekle birlikte aslnda ok daha derin bir felsefeyi barndran bir kavramdr. Laiklik kavramnn iki boyutu bulunmaktadr. lki, din, vicdan ve ibadet hrriyeti boyutu, ikincisi ise, din ile devletin birbirinden ayrlm olmasdr. Mustafa Kemal Atatrk bunu u ekilde ifade etmitir: Laiklik yalnz din ve dnya ilerinin ayrlmas demek deildir. Tm yurttalarn vicdan, ibadet ve din zgrl de demektir. (150) Din ile devletin birbirinden ayrlm olmas devletin resmi bir dininin olmamas anlamna gelmektedir. Resmi bir dini olmayan devlet de herhangi bir dinin kurallarn vatandalarna benimsetmek iin faaliyette bulunmaz (151). Dier yandan, devlet bireyin din ve vicdan hrriyetine de karmamakla birlikte ibadet hrriyetini belli lde mdahale edilebilir bir alan olarak grmtr. Devletin ibadet hrriyetine mdahale edebilecei durumlar, zellikle ibadetin ya da dinin, bireysel hayat aarak, toplumsal hayat etkileyen eylem ve davranlara dnmesi halinde, kamu dzenini ve kamu karn korumak amal olarak belirtilmitir (152). zbudun, laikliin unsurlarn drt ana balk altnda toplamtr. Bunlar, 1) resmi bir devlet dininin olmamas, 2) devletin btn dinlerin mensuplarna eit davranmas, 3) din kurumlar ile devlet kurumlarnn ayrlm olmas, 4) devlet ynetiminin din kurallarndan etkilenmemesidir (153). Atatrk, dinsel ve geleneksel bir siyasi otoriteye kar ulusun egemenliine dayanan bir devlet kurmutur. Bu nedenle laiklik tm dier ilkelerin ve hedeflerin ekseninde yer almaktadr (154). Kongar, laikliin aslnda en byk devrim olduunu ifade etmitir: Cumhuriyetilik ile birlikte yeni devletin siyasal biimini, halklk ile birlikte toplumsal zelliklerini, milliyetilik ile ada ve ilerici milliyetilik olarak yeni btnletirici ideolojinin nemli bir parasn ve devletilik ile birlikte ekonomik yapy belirliyordu. Devrimcilik ise, laikliin gncel olarak z idi. Bir baka deile, o srada laiklik, en byk devrimdi. (155) Grbz Tfeki de laiklii u ekilde ifade etmitir: Trk Devrimleri iinde laiklik, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin bilim verilerine dayanan yasalarla ynetilmesi anlamna gelir. Bir baka deile Atatrkn Trk ulusunda yaratmak istedii yeni dnce yapsnn dayanadr. Ksaca, Atatrk ilkelerinin beynidir. Laiklik ilkesinin amac yeni Trk ulusunda yeni bir yurtta yaratmaktr; dnce

164

yapsndan balayarak ada bilim verilerini kavrayacak yepyeni bir kiilik oluturmaktr.(156) Anl een, laikliin ksa ve uzun vadeli olmak zere iki hedefi olduunu belirtmitir. Laikliin ksa vadedeki hedefi, din ve mezhep atmalarnn nne geerek toplumsal bar gerekletirmek; uzun vadedeki hedefi ise, zgr dnen insanlar yetitirerek, insanlar sosyal ve siyasal gelimeyi nleyen bo inanlardan arndrarak toplumu adalatrmaktr (157). Laikliin temelinde aslnda hogr ve bar fikri yer almaktadr. Gerek zgrln, gerekse ulusal bamszln gerekleebilmesi iin, eitimin, devlet dzeninin ve hukukun laiklemesi kanlmazdr. Temelinde halk egemenlii yatan cumhuriyet fikrinin eksiksiz bir ekilde hayata aktarlabilmesi iin laikliin salanmas gerekmektedir. nk o dnemde yer alan dnce akmlarndan bir tanesi olan dinsel baskclk akm ile insanlarn kendi yaamlarn tayin edebilmesinin mmkn olamayaca vurgulanmakta ve birtakm gelimeyi engelleyici fikirler din ad altnda topluma alanmak istenmektedir. te yandan Atatrk, Osmanl Devletinin k dnemini de devletteki zihniyetin rmlne dayandrmtr: Ulusu uzun yzyllar aymazlk iinde brakan eitli nedenler arasnda gerek noktay bir szckle belirtmi olmak iin diyebilirim ki, tm yoksulluklarmzn kesin nedeni zihniyet sorunudur. nsanlar ve insanlardan oluan toplumlar her eyden nce tm bireyleriyle tutarl bir zihniyete sahip olmaldr. Zihniyeti, zayf, rk, bozuk olan bir toplumsal kurumun tm alma ve abalar bounadr. tiraf etmek zorundayz ki tm slam dnyasnn toplumsal kurumlarnda hep yanl zihniyetler egemen olduu iindir ki, doudan batya kadar slam lkeleri dmanlarn ayaklar altnda inenmi ve dmanlarn tutsaklk zinciri altna girmitir(158) Laiklik ile, aslnda hem farkl din ve inanlara sahip insanlar bar ve hogr iinde btnletirilmi, hem de din kurallar haricinde insan aklnn rn olan hukuk kurallar ile toplumsal hayatn dzenlenemeyecei fikrinin geersizlii kantlanmtr. Laiklik fikri ile Atatrk, Trk ulusunun dnsel dokusunu deitirmi ve bilimsel ynl bir kltr deiimi salamtr. Ulusal kimlik iin de laiklik kesinlikle gerekletirilmesi gereken bir hedef olmutur. nk, Atatrke gre, Trk ulusu herhangi bir din ya da mezhep temeli zerine dayandrlamaz. Tersine, din duygular aracl ile Trk halknn ulusal benlii yzyllar boyunca zayflatlm, mezhep ve tarikat ayrlklar yznden toplum blnmelere uratlm 165

ve dayanmann gereklemesi nlenmitir. Bu nedenle insanlar arasnda birlik, beraberlik ve dayanmay gerekletirebilmek iin laiklik ilkesi hayata geirilmitir (159). Yepyeni bir toplum ve cumhuriyet devleti oluturulurken, yalnzca devletin bir nitelii olarak laikliin belirtilmesi yeterli deildir. Bu ilkenin gerekleebilmesi iin, toplumun da dntrlmesi, en stten en aa kadar her tabakada ve devletin tm kurumlarnda laiklik uygulanmaldr. te bu nedenle din ve devlet ilerini birbirine kartran hilafetin ve saltanatn kaldrlmasndan sonra bu yepyeni dnce sisteminin halka benimsetilebilmesi iin eitim kurumlar da laikletirilmi ve toplumsal alana ilikin her kademede laiklik ilkesi uygulanmaya balanmtr. Bu blmde laiklik ilkesinin toplumsal hayata geirilebilmesi iin yaplan reformlar ile eitimde laikliin brnd ekil incelenecektir. 4.5.1 Laiklik lkesinin Toplumsal Hayata Geirilmesi in Yaplan Reformlar

Devletin nitelii onun kurumlarnn, organlarnn da ayn nitelikte olmas doal sonucunu beraberinde getirir. Bu nedenle dini kurallarn devlet dzeninden kaldrlmas ve insanlarn dnsel hayatna mdahale edebilecek, yaratc ve bilimsel dncenin nne geebilecek her trl kurumun nne geilmesi amalanmtr. Kurtulu Savann baaryla sonulanmasnn ardndan, zaten askeri alanda kazanlm bu zaferin altnda bir halk egemenlii yer aldndan siyasal rejim ve devlet dzeni kkl ve hzl bir biimde deiim srecine girmitir. lk olarak Trkiye Byk Millet Meclisi, 30 Ekim 1922 tarih ve 307 sayl Osmanl mparatorluunun nkraz Bulup Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Teekkl Ettiine Dair Heyet-i Umumiye Karar Osmanl Devletinin son bulduunu ilan etmitir. Bu kararn hemen ardndan da 1-2 Kasm 1922 tarih ve 308 sayl Trkiye Byk Millet Meclisinin Hukuk- Hakimiyet ve Hkmrannn Mmessil-i Hakikisi Olduuna Dair Heyet-i Umumiye Karar kartlmtr. Bu karar ile, yeni bir Trkiye Devletinin kurulduu, padiahln kalkp yerine Trkiye Byk Millet Meclisinin gemi olduu ve bir halk hkmetinin kurulduu ilan edilmitir (160). ncelikli olarak saltanat ortadan kaldrlmtr. Tanr, hilafetin saltanatla birlikte kaldrlmamasnn balca iki nedeninin olduunu sylemitir. Bunlardan ilki, i 166

politika dengelerinin henz hilafetsiz bir dzene gei iin elverili olmamas olmutur. kincisi ise, dnemin d politikasnda, Bar Konferans tedirginliinin yaanmas ve slam lkelerini kollama niyetinin ar basmas olmutur (161). Ancak zaten 9 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyetin ilan ile birlikte 1921 Anayasasnn 11. maddesi Trkiye Reisicumhuru Devletin Reisidir. eklini aldktan sonra cumhurbakannn yannda ikinci bir bakana yer kalmamtr. Dolaysyla halifelik kurumuna kar klar da o tarihten sonra balam ve bylece saltanatla birlikte toplumun henz hazr olmamasndan dolay kaldrlamayan halifelik, cumhuriyetin ilanndan sonra kaldrlmtr. Halifeliin kaldrlmas ve buna bal olarak laik dzene geii salamaya ynelik kanun kartlmtr. 3 Mart 1924 tarihinde karlan kanun ile laik dzen iin ilk admlar atlmtr. Bunlardan ilki, 429 sayl eriyye ve Evkaf ve Erkan Harbiyei Umumiye Vekaletinin lgasna Dair Kanun dur. Bu kanunun ilk iki maddesi u ekildedir: Madde 1: Trkiye Cumhuriyetinde Muamelat Nasa dair ahkam teri ve infaz, Trkiye Byk Millet Meclisi ile onun tekil ettii hkmete ait olup, dini slamn bundan maada itikadat ve ibadata dair olan btn ahkam ve mesailinin tedviri ve messesat diniyenin idaresi iin Cumhuriyetin makkarnda bir Diyanet leri Reislii makam tesis edilmitir. Madde 2: eriyye ve Evkaf Vekaleti Mlgadr. Bu hkmlerden anlalaca gibi artk devlet ynetiminde asl sz sahibi dini kurallar deil, Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun oluturduu hukuk kurallar ile halk egemenliidir. Bu dorultuda 429 sayl kanunu takiben 430 sayl Tevhid-i Tedrisat Kanunu kartlmtr. Tevhid-i Tedrisat kanunu ile de lke genelinde eitimi tek merkezden dzenleyip ynetecek olan Milli Eitim Bakanl kurulmu ve tm okullar bu bakanla balanmtr. Yine bu kanunu takiben 431 sayl Hilafetin lgas ve Hanedan Osmaniyenin Trkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine karlmasna Dair Kanun karlmtr. Bu kanunun da ilk maddesi u ekildedir: Madde 1: Halife haledilmitir. Hilafet, hkmet ve Cumhuriyet Mana ve mefhumunda esasen mndemi olduundan, hilafet makam mlgadr. Bu kanunlardan sonra 1926 ylnda kabul edilen Medeni Kanun, yeni harfler, apka ve giysi yenilikleri, takvim ve saatlerde yaplan yenileme, gnn 24

167

saate blnmesi, hafta tatilinin Pazar gnleri yaplmas, takvimde tarih balangcnn deitirilmesi gibi bir ok devrim kanunu kabul edilmitir. 1924 Anayasasnn 2. maddesinde yer alan Trkiye Devletinin Dini slamdr. Hkm kaldrlm ve meclisin grevlerini sralayan 26. maddeden Ahkam eriyenin nfaz hkm karlmtr (162). Daha sonra 1928 ylnda Mustafa Kemal Atatrkn fazlalk olarak nitelendirdii 1924 Anayasasnn 2. maddesindeki Trk Devletinin dini slam dinidir. hkm ile, TBMMnin grevlerinin sraland 26. maddedeki eri hkmlerin yerine getirilmesi deyimi metinden karlm; Anayasann 18. ve 36. maddelerinde Cumhurbakannn ve Millet Vekillerinin greve balarken ettikleri yemindeki Vallahi szc karlm ve yerine Namusum zerine sz veririm. hkm konmutur (163). Bunlara ek olarak klk kyafette deiiklikler yaplm, tekke ve zaviyeler kapatlmtr. Atatrk, apkay tantmak iin 1925 ylnn Austos aynda kt yurt gezisinde Kastamonuda tekke ve zaviyeler sorununa da deinerek unlar sylemitir: Ey ulus! yi biliniz ki Trkiye Cumhuriyeti, eyhler, derviler, mritler, mensuplar memleketi olamaz. En doru, en gerek tarikat, uygarlk tarikatdr Tarikatlarn balar bu dediim gerei btn akl ile anlayacak ve kendiliklerinden tekkelerini kapatacaklardr. (164)

4.5.2 Eitim ve Laik Dzen

Saltanatn ve halifeliin kaldrlmasnn ardndan devlet dzeninde gerekletirilen anlayn devleti asl var eden insan unsuruna aklanmas devletin ada, demokratik, laik dzeninin devamll iin en gerekli i olmutur. En st uygarlk seviyesine ulamak iin adalamak kanlmazdr. Bunun iin de halkn hurafelerden kurtarlp akl ve bilimin nclnde eitilmesi gerekmektedir. Laik ve ada bir devlet olabilmek iin eitimin ierii ve eitim sistemi laikletirilmitir. Karma eitim, tevhidi tedrisat yasas ile yaama giren eitim ve retim birlii ilkesi hep bu yolda gerekletirilen reformlardr. te yandan laiklik kesinlikle dinsizlik olmamtr. Laik eitimin savunucularndan Fransz Milli Eitim Bakan Jule Ferry, laik eitim ile ilgili bir forml gelitirmitir. Buna gre, retmen sz ve hareketleri ile ocuklarn inanlarn incitmekten kanmaldr. Din eitimi 168

de, laik devlet anlayna, Trk devriminin temel ilkelerine, ada bilime ve bilimsel dnce kurallarna aykr ekilde yaplmamal, ocua salam kiisel ve sosyal ahlak lleri verilmelidir (165). Bu dorultuda eitimde ikilie yol ap farkl hayat grlerine sahip kuaklarn yetimesine yol aan medreseler eitim birlii yasas ile, tekke ve zaviyeler de 1925 tarihli 677 sayl kanun ile kapatlm, tarikatlar yasaklanmtr.

4.6 HUKUK DEVLET VE ETM

Toplumu dzenleyen ve yaptrm gc bulunan kurallar hukuk kurallardr. Hukuk aslnda hak kavramnn oulu olarak haklar anlamna gelmektedir. Hukuk kurallarna ballk, halk egemenliine dayal modern devletin en belirleyici zelliidir ve hukuk, gerek vatandalar arasndaki ilikileri ve vatandala devlet arasndaki ilikileri ve gerekse devletin kendi organlarnn ileyii ve ilikilerini dzenler. Bu konu aslnda iktidarn kendi kendisini snrlandrmas dncesi, hukukun douu ve kayna, devlet felsefesi gibi bir ok sorunsal da beraberinde getirmektedir. Dnmezer, hukukun, sadece hukuk bilimi ynnden bir teknii ifade ettiini ifade etmitir. Bu nedenle hukukta gerekletirilen devrimler, teknikte kkl deiiklik anlamn karlar. Ancak, hukuk sosyolojisi ynnden hukuk, toplumsal bir olgudur ve toplumda yer alan bireylerin birbiriyle veya grupla ilikilerinin yer ald sosyal bir sistemden kaynaklanmaktadr. Sosyal sistemler de bir takm yapsal unsurlardan olumaktadr. Bunlar sosyal normlardr. Sosyal normlar, insanlarn ve gruplarn davranlarn rgtleyen, kendilerine uyulmas herkese beklenen ve uyulmadnda da uymayan yaptrmla karlayan kurallardr. te bir toplum ancak sosyal normlar meydana getirdiinde ve bunlarda gerekli deiiklikleri yapabildiinde devamlln srdrebilir. Sosyal normlar bir baka ifade ile toplumdaki beklentileri karlayan kltr tarifleridir. Hukuk kurallar ise, devletin tand, kabul ettii, yaptrma balad ve bir araya geldiinde ahenkli ve mantki bir sistem oluturan sosyal normlardr. Hukuk kurallar bir araya gelerek bir sistem, hukuk sistemini olutururlar; bu sistemdeki kurallar arasnda bir ahenk bulunmas zorunludur ve temel bir kaynaa dayanrlar. rnein, slam hukuk sisteminin kayna Kurandr, Kta Avrupa hukuk sisteminin temeli milli iradedir (166). 169

Mumcu, kltr ve hukuku ayrlmaz bir btnn paralar olarak ifade etmitir. Kltr, belli bir toplumda yaratlm deerler btndr ve hukuk da kltrn bir esidir. Kltr, Will Durantn deyimiyle, yaratc faaliyeti zendiren, gelimesini kolaylatran toplumsal dzendir (167). Mumcu, hukukun kltrn bir esi olmasn u ekilde ifade etmitir: Mlkiyetin domas onun korunmasn gerektirdi. Mlkiyetin korunmas, ailenin de korunmas demekti. Zira retim ilk planda aile iinde gerekleiyordu. nsanolu, malnn ve ailesinin korunmasn kendi imkanlar ile salayamad iin devlet otoritesini kurdu ve ona baland. Korunma yolunda konulan kurallara da uydu. Gene, zorunlu da olsa, dier insanlarla bir arada yaama, ok eitli ilikiler ortaya kard. Bu ilikilerin dzenlenmesini de devlet stlendi. Bu yolda devletin koyduu kurallar hukuktu. Artk hukuk toplum dzeninin temeli olmutu. Bir arada bulunduklar srece insanlar hukukun kurduu ve yrtt dzenin iinde yaamak zorundadrlar. Bylece hukuk, yaratc etkinlikleri douran dzenin, yani kltrn vazgeilmez bir parasdr. Hukuk kurallar da bu dzen iinde yaratcl zendirecek, gelitirecek biimde kurulup ilerse, bir kltr esi olarak gerekli ilevi yerine getiriyor demektir. (168) Mumcuya gre, uygarlk kltrn gelimi, yaylm, bym ve btnlemi biimidir. Bir baka ifade ile, uygarlk, gelimi, ileri, her bakmdan ykselmi ortak kltrlerin birliidir. Dolaysyla, ileri kltrlerin bir uygarlk yaratmas durumunda, o kltrlerin hukuku da gelimi ve genilemitir; o uygarln hukuku olmutur ve eitli byk uygarlklarda nemli hukuk sitemleri olumutur. Bylece kltrn ana elerinden bir tanesi olan hukuk, uygarlklarn da ana esi olarak ortaya kmaktadr ve, bir hukuk deiiklii gerekletirildiinde kltr de deitiyse ancak devimde baarl olduu sylenebilecektir (169). Dier yandan kltrn bir dier esi de bilimdir. Cumhuriyet ile birlikte bilim ve hukuk anlay tamamen farkl temellere dayandrlm ve bu yolla kltr de mutlak bir dnm yaanmtr. Bu da eitim yolu ile topluma benimsetilmitir. Atatrk, kltrn deiebilmesi iin hukukun ve bilim anlaynn deimesinin nemini kavram, Ankara Hukuk Mektebinin al konulmasnda hukuk sisteminin Osmanl Devletini gerileten en nemli e olduunu vurgulamtr. Bu konuda arpc da bir rnek vermitir:

170

 Beynelmilel umumi tarihin cereyannda Trklerin 1453 zaferini, yani stanbulun fethini tasavvur buyurunuz. Btn bir cihanda kar stanbulu ebediyen Trk camiasna mal etmi olan kuvvet ve kudret, takriben ayn senelerde icat edilmi olan matbaay Trkiyeye kabul iin erbab- hukukun meum kuvvetini iktihama muktedir olamamtr. Khne hukukun ve mntesiplerinin matbaann memleketimize girmesine msaade eylemeleri iin leyh ve aleyhte pek ok kuvvet ve kudret sarf etmelerine iztirar hasl olmutur. Atatrk, hukuku bir ulusun karakteri ile de snrl tutmamtr. Atatrk hukuku, toplumun iinden kp kendiliinden gelien bir deerler btn olarak da grmez. Doal hukuka inanan Atatrk, devletin akl ve saduyu ile yasa koyacan belirtmitir (170). Cumhuriyet dneminde hukuk sistemi, hukuk normlarnn dayand temel tamamen deitirilmitir. Osmanl Devletinde Kanun-i Esaside bile daha ilk maddede ahkam- eriyeye uygunluk hukukun temel ilkesi olmaya devam etmitir. Bir baka ifade ile halk egemenlii, bat uygarlndan kanunlar alnmasna ramen, alnan yasalarn dayand temel ilke, yani hukuk sisteminin mant reddedilmitir. Oysa Atatrk, cumhuriyet ile birlikte hukuk sisteminin temelini, dayand ilkeyi deitirmi ve bunun iin de kltrde mutlak bir deiiklie gitmitir. Atatrk iin ada uygarlk tek tir. Ve milli kltr, ada uygarlk iinde geliecektir (171). Hukuk devleti kavramna gelince, hukuk devleti, gnmzde vatandalarn hukuki gvenlik iinde bulunduklar ve devletin her trl eylem ve ilerinin hukuk kurallarna bal olduu bir sistemi ifade etmektedir (172). Teokratik devletten farkl olarak hukuk devletinde vatandalar kadar devlet de hukuka saygl ve baldr. Devlet ynetiminde keyfilik deil hukuka ballk vardr. Terim olarak hukuk devleti, hukuka bal devlet veya hukukun stnln devleti olarak belirtilir (173). Kavramsal olarak da, tm devlet organlarnn kanunlara bal olmas demektir. Ancak bu tanm kanun devleti tanmna daha uygun dtnden hukuk devleti bu tanmdan daha geni bir alan ifade etmektedir (174). ada hukuk devleti, devlet adamlarnn yetkilerinin snrsz olduu polis devleti anlaynn tersi olarak, devletin gcnn snrlandrlm olduu ve devletin gcnn amacnn ve kullanm ekillerinin belirlendii bir kavram ifade etmektedir. Devletin kanunlar da adalete uygun olmaldr. Bunun iin de hukuk devletinde, insanlar, kendi zgr iradeleriyle 171

setikleri temsilciler tarafndan ynetilirler. Hukuk devletinde, kuvvetler ayrl, insan haklarna sayg, hr basn, sosyal adalet gibi kurumlar bulunmaktadr. Hukuk devleti, insan onuruna sayg duyan, kii hrriyetine deer veren insan devletletirme yerine, devleti insanlatran ada bir devlettir (175). Yepyeni bir sistem olan cumhuriyet ve onun hukuk dzeninin de toplumsal hayatta var olabilmesi iin eitim alannda ilk adm olarak bir hukuk fakltesi kurulmutur. Bunun dnda yukardaki paragraflarda aklanan tm dier eitim kurumlar toplumu dntrmek, cumhuriyet insan yetitirmek amac gtmtr ve bu yolla kltrn ada uygarlk seviyesine kartlmas gerekletirilebilmitir.

4.6.1 Hukuk Fakltesi

Atatrk, 1 Kasm 1925 tarihinde Meclis al konumasnda: Yce Meclise sunulmakta olan Ceza Kanununun, Medeni Kanun ve Ticaret Kanununun, bu toplant ylnda ilenip onaylanp yaynlanmasn abuklatrmak gerektiini belirtmek isterim. Bu kanunlar, ada uygarln istedii kanunlardr. szleriyle, ada uygarln hukukunun ilerlemenin n koulu olduunu ifade etmitir. Cumhuriyetin hukuku milli egemenlii esas almaktadr. te yandan hukuk ile gerekletirilen tm reformlar gvence altna da alnm olacaktr. Ancak yeni dzenin yerlemesi iin yeni bir temele, halk egemenliine dayal hukuk sisteminin renilip gelitirilmesi ve yeni kuaklarca benimsenmesi gerekmektedir. te bu yzden bir hukuk fakltesi almtr. Dnmezer, gerek hukukun fiilen uygulanmakta olan hukuk olduunu ve hukuka eklini uygulamann vereceini ifade etmitir. Bu nedenle, uygulama ynnden ada hukuk anlayna ulamak iin, uygar milletlere ortak hukukun gerektirdii zihniyeti tayan bir hukuku neslin yetitirilmesi zorunlu olmutur. Atatrk bu amala, yeni bir hukuku neslin yetitirilmesine her eyden ok nem vermi ve Ankara Hukuk Mektebini amtr (176). Bu fakltenin al konumasndaki u szleri nemlidir: Tamamen yeni kanunlar meydana getirerek eski hukuk esaslarn kknden kaldrmak teebbsndeyiz. Yeni hukuk esaslar ile, alfabesinden eitime balayacak yeni bir hukuk neslini yetitirmek iin bu messeseleri ayoruz. 172

Atatrk, bir hukukunun, lkesindeki geerli hukuk sistemine gre yetikinlik kazandn ve iinde bulunduu sistemin zihniyetini tayacan bilmektedir. O, hukukunun toplumun temel unsurlarndan birisi olduunu grm ve bu bakmdan yeni hukuk dzenine uygun yeni bir zihniyet tayan gen hukukular yetitirmenin hayati nemini ifade etmitir. Ama duraan deil hareketli, srekli gelien ve a yakalayabilen bir toplum oluturmak olmutur.

173

SONU

Tarih boyunca insanlarn olduu her yerde sosyallik olgusu da var olmutur. En bilinen deyimiyle insan sosyal bir hayvandr. Devlet olgusu da insanla birlikte var olmu ve eitli aamalardan geerek gnmz modern devlet grnmne brnmtr ve deiimini devam ettirmektedir. Devletin kaynana ve doasna ilikin bir ok teori olmasna ramen, tarihsel olarak devlet, toplumsal iblmnn belli bir gelime dzeyinde, insanlarn ortak bir takm ihtiyalarn yerine getirmek iin yine insanlar tarafndan kurulmutur. Devletin ortak kabul grm unsurlar, lke, insan ve iktidar olmakla birlikte, dnce alan her zaman gelimeye aktr. Siyasi hayatta varln kazanan bir devletin egemenliinin geerli olaca toprak paras ve bu toprak paras zerinde yaayan insanlar olmak zorundadr. Ancak, yneten kimdir ve nasl ynetici olmaktadr; bir baka deile iktidar nereden ve neden domaktadr? te cumhuriyet sistemlerinde iktidar halktr. Bir arada yaam, yaamay arzulayan insanlar kendi kendilerini ynetme olgunluuna eritiinde snf ayrm gzetmeksizin oluturduu g iktidardr; dolaysyla egemenliin ya da devletin kayna ve belirleyici unsuru halk olmaktadr. Halkn kendi kendini ynetmesi ise demokrasi denen bir sistem ile mmkn olmaktadr. nsan unsurunun niceliksel adan herkesin bir meydanda toplanp kendi kaderleriyle ilgili karar almasna el vermeyecek oklukta olmas sonucu meclisler domutur. Meclis Eski Yunan Sitelerinden beri var olan bir oluumdur. nsanlar kendileri adna karar alacak olan insanlar ortak bir ekilde belirlerler. Cumhuriyet rejimi doktrinde iki farkl adan tanmlanmaktadr. Dar anlamda cumhuriyeti tanmlamak iin devlet bakannn seimle greve gelmesi belirleyici olarak yeterli olurken geni anlamda cumhuriyet kavram bir sistem olarak demokrasi anlayn da beraberinde getirmektedir. nk yalnzca halk tarafndan seilmi bir kral da kraldr ve yine mutlak egemen olmaktadr. Kral devlet bakan yapan halkn iradesi olsa da yneten bir kraldr. Burada aslnda bir bakma halk iradesini seimle ona teslim etmektedir. Oysa halk egemenlii fikrinin temelinde farkl isteklere sahip insanlarn ya da gruplarn da ynetimde sz sahibi olmas yer almaktadr. Halk tmyle kendi kaderini tayin edebilmelidir. Osmanl Devletinde mutlak egemen padiah olmutur. Padiahn azndan kan her sz kanun niteliindedir ve halkn zerinde mutlak olarak sz 174

sahibidir. zellikle 17. yzyldan itibaren halkn da ynetimde sz sahibi olmas denemeleri, meclis sistemleri uygulamaya konulduysa da temelde yer alan dnce, gemiten beri babadan ola geen hanedanlk fikridir ve halk da onlara tabidir. Halk iin en iyisini padiah dnebilir; nk padiaha halk ynetme yetkisi tanr tarafndan verilmitir. Padiah buyruuna kar gelmek tanrya kar gelmektir. Aydnlanma dneminde itici g olan halk egemenlii fikri ile birlikte gittike sarslan mutlak monariler yerini giderek ulus devletlere brakmaya baladnda Osmanl Devletinde de kprdanmalar ortaya kmtr. Ancak siyasal ve toplumsal dnmler bir anda olmaz. Uzun zamanda sanki ktasal hareketler gibi yava ve derinden olur. Osmanl Devletinde de Aydnlanma dnemi ile balayan yeni fikirler, halk egemenlii, insanlarn da padiaha kar bir takm haklar olduu dncesi bir ok siyasal ve toplumsal olaylar meydana getirmitir. Ancak Osmanl Devletinde monariden merutiyete gei gerek anlamda mmkn olamamtr. Meruti bir sistem ancak yeni bir devlet sisteminin en batan uygulama geilmesiyle mmkn olmutur; bu da Trkiye Cumhuriyetidir. Trkiye Cumhuriyetinin temelinde yer alan fikir her eyden nce halk egemenliidir. Bu halk egemenlii fikri, halk btnletirici bir sistem ile desteklenmi ve insan haklar temeline oturtulmutur. nsan kavram cumhuriyette n plandadr. nk cumhuriyette, insann bir padiahn ya da devletin kulu olduu ve ona tabi olduu deil insanlarn bizzat bir devlet oluturduu fikri egemendir. te dorudan insanla ilgili olan eitim olgusu da kendisini bu aamada gstermektedir. Genel olarak eitim olgusuna Osmanl Devletinde devlet ile dorudan ilikili bir olgu olarak baklmamtr. Gnmzde de eitim klasik bir kamu hizmetidir ancak Osmanl Devletinde kamu hizmeti anlay da merkezi bir tekilat tarafndan yerine getirilmemektedir. Bu nedenle imparatorluun ilk yzyllarnda eitim dank herkesin kendisinin ilgilenmesi gereken bir alan olmutur. Aydnlanma dncesi ile birlikte eitim ile ilgili dzenlemeler yaplm ve yeni bir ok okul almtr. Ancak bu giriimler de sistemli bir btn oluturamadndan Osmanl Devleti, eitimi bir g olarak kullanamamtr. Cumhuriyetin fikri olan halk egemenlii ise eitim olgusunu en baa koymutur. Gerek bir cumhuriyet rejiminin var olabilmesi iin, halkn kendi kendisini ynetme olgunluuna ve 175

bilincine erimesi gerekmektedir ve bu da ancak halk bu ynde eitmekle ve onlara birer kul deil devletin iktidarnn asl sahibi olduklarnn retilmesi ile mmkn olabilecektir. Atatrkn de Trkiye Cumhuriyetini kurarken onun temellerini bilimsel dnce yaps ve demokratik ynetime dayandrmasnn nedeni budur. Osmanl Devleti gibi uzun yzyllar var olmu ve siyasi hayatta nemli bir yere sahip olan bir devletin son dnemlerinde yaam olan Atatrk, onun k nedenlerini ok iyi tespit etmi ve bu nedenle cumhuriyet ynetiminin var olan en iyi ynetim olduunu savunmutur. Onun cumhuriyet fikri de demokrasi ile i ie olandr. nk ancak o zaman gerek anlamda halk egemenlii salanm olacaktr. Kurtulu Savanda sonra resmen ilan edilen cumhuriyet ile birlikte egemen olan fikir cumhuriyete yurtta yetitirmek olmutur. Bunun iin de en nemli ara olan eitim her ynyle bir halk egemenlii yaratmak iin sistemletirilmi, devletin merkezine alnm ve salam temellere dayal bir ulus oluturmak iin demokratikletirilmi ve laik bir ierie kavuturulmutur. Osmanl Devletinden gelen iki ball ortadan kaldrmak, dlayc deil btnletirici bir sistem oluturmak iin derhal yeni eitim yasalar kartlm, eitim sistemi rgtlenmi ve cumhuriyetin eitim dncesi bu ekilde oluturulmutur. Her kongrede, her konumada Atatrk, eitimin nemini vurgulam, retmenlere zel bir nem vermitir. Atatrk, cumhuriyet devletinin salam temellere dayanmas iin halk btnletirici, onlara kendilerinden farkl olsalar da birbirlerine sayg duymay retici bir bak as kazandrmak iin yalnzca okullar deil eitim olgusu ierisine dahil edilebilecek her trl etkinlii kullanmtr. Ulusal bayramlarla insanlara din olgusu dnda da birlikte sevinip kutlayabilecekleri birer elence sunmutur, Halkevleri, Ky Enstitleri ile birlikte insanlara kul olmadklarn, birer vatanda olduklarn ve haklar olduunu gsteren, kendileri ve lkeleri iin bir eyler yapabilecekleri birer ortam hazrlamtr. Bilimsel dnce ile temellendirdii cumhuriyetteki tm herkesin okuma yazma renmesini salamtr. Halk cehaletten kurtarmak ve onlar mmetten ulusa dntrmek iin Trk harflerini, Trk Musikisini, Trk tarihini retmitir. Osmanl Devletinin kten kaamamasnn en nemli etkenlerinden bir tanesi de btncl bir ulus anlaynn var olmamasdr. te Atatrk bu olumsuzluu da grerek kurulacak olan cumhuriyet rejimini birletirici bir felsefeye 176

dayandrmtr. Kadn erkek ayrm ortadan kaldrlm, laik bir sistem ile devlet ile din birbirinden ayrlmtr. Cumhuriyet Dneminin en nemli yasas bu alanda Tevhid-i Tedrisat yasas olmutur. Tevhid-i Tedrisat yasas ile birlikte mektep medrese ikiliine son verilerek eitim hem devlet merkezli olmu, lkedeki tm okullar ve eitim kurumlar Milli Eitim Bakanlna balanm, hem de eitime demokratik ve laik bir ierik kazandrlmtr. Eitimden dinin etkisinin kartlmasyla eitim laik bir ierie kavuturulmu ve bylelikle ada dncenin ve bilimin dolaysyla da gelimenin n almtr. Bu adan Tevhid-i Tedrisat yasas ok nemlidir. Cumhuriyet devletinin tm nitelikleri bu yasann nclnde yaama geirilmeye balanmtr. Daha sonradan kurulmu tm eitim kurumlar merkezci ve btncl bir anlayta cumhuriyet felsefesi dorultusunda insanlara retmitir. Tevhid-i Tedrisat yasasndan sonra srayla eitim ile ilgili yeni kanunlar yaplm ve bir ulus yaratmak iin gerekli her unsur eitim ile halka verilmitir. Trk Tarih Kurumu ile insanlara Osmanl Devletinden nce de dnyada Trk olarak var olduklar ve byk bir uygarlk oluturulduklar yaplan aratrmalarla retilmi onlarn din dnda da birleebilecekleri ortak bir gemi yaratlmtr. Bilimselliin ilerlemedeki ve ada uygarla giden yoldaki en byk merdiven olduu gsterilmi bu nedenle okuma yazma bilmeyen kimsenin kalmamas iin yeni ve herkesin anlayaca ekilde Trk harfleri kabul edilmi, yeni alfabenin halka en ksa srede retilmesi iin yaygn Millet Mektepleri, Halk Odalar gibi yaygn eitim kurumlar oluturulmutur. Dnya dillerinden bir ok eser Trkeye evirtilerek halka sunulmu, cumhuriyet dneminde halk ktphaneciliine ve halk eitimine byk nem verilmitir. Cumhuriyet dnemindeki tm reformlar aslnda aydnlanma dncesinin bir rndr. Bu da kukusuz Mustafa Kemal Atatrk, Namk Kemal, Ziya Gkalp gibi Trk aydnlarn ileri dnceleri ve aratrmac bilimsel kiilikleri sayesinde bir temele kavumutur. Atatrk, gerek Trk tarihi olsun, gerekse dnya tarihi olsun, bir ok kitap okumu, aratrma yapmtr. Cumhuriyetin ilerici kadrolarnn dnceleri ve aratrmac ve azimli kiilikleri de cumhuriyetin eitim idealinin oluumunda byk rol oynamtr. Eitim aslnda devletin ideolojik aygtlarndandr. Devlet kendi ideolojisini insanlara alamak ve varln devam ettirmek iin eitimden etkin bir ekilde faydalanr. Bunun iin de okullar ve mfredat, oluturmak istedii biim 177

iin kendi ideolojisi dorultusunda ekillendirir. Totaliter sistemlerde hakim snfn ideolojisi, dierlerini dlayacak ekilde eitim kurumlar araclyla halka verilirken, liberal bir sistemde de liberal ideoloji yine okullar araclyla nesillere aktarlr. Bylece devlet varln bir ekilde salama alm olur. Cumhuriyet rejiminde de devletin ideolojisi ne yndeyse okullar araclyla halka verilir. Atatrkn kurduu cumhuriyet halk egemenliine dayandndan yeni devlette, devletin varlnn devam iin halka verilecek olan halk egemenlii fikridir. Aslnda Trkiye Cumhuriyetinde eitim devletin ideolojik bir aygt olmaktan daha te, devletin etkinlii olarak var olmutur. Daha ak bir ifade ile, mmet anlayndan ulus anlayna geilmesi iin, insanlara bir ulus, Trk ulusu olduklar fikrinin kazandrlmas gerekmektedir. Bu, Trkiye Cumhuriyetinin dayand demokratik ynetim yaps ve bilimsel dnce sistemi ile de rtr. Eitim bir devlet etkinlii olarak devlet ile birlikte var olmaktadr. Ama, halka belli bir ideolojiyi alamaktan te, onlara, kendilerinin birer kul deil insan olduklar ve adalama olgusu iinde srekli gelimeleri fikrinin eitim araclyla verilmesidir. nk ancak, kendisinin farknda olan bir insan cumhuriyetin dayand bilimsel dnce yapsnn devamlln salayabilecek ve demokratik bir ynetim iin gereken kendi kendini ynetme olgunluuna erimi olacaktr. te cumhuriyetin kurulmasnda ve yaplanmasnda eitimin rol bu ekilde ortaya kmaktadr. Trkiye Cumhuriyetinde eitim yalnzca bir ara olarak kullanlmaktan te devlet iin bir ama da olmutur. yle ki, eitim sistemi devlet merkezli oluturulmu, parasz hale getirilmi, kz-erkek, din, dil, rk, kken ayrm gzetmeksizin ulus kavram ile btnletirilmi bir halk yaratmaya ynelik olarak okullar ve dier eitim kurumlarn da aarak halk eitimi ve eitim olgusunun tm grnmlerini kapsayacak nitelikte olmutur. Cumhuriyet fikrine uygun olarak, eitim sayesinde halk- devlet ikililii ortadan kaldrlmaya allm, halk devlet, devlet de halk olmutur. nk halk egemenliine dayal bir sistemde, halk ile devlet kar karya gelmemelidir. Bunu salayacak tek olgu ise eitimdir. Eitim dorudan insana ynelik bir etkinliktir. Cumhuriyette eitim, kimseyi dlamadan, herkesin bir arada hogr ve sayg iinde yaamas iin bir devlet etkinlii ve hatta devletin bir unsuru olarak ortaya kmtr. Tm siyasal sitemler zamanla birlikte deien insan sayesinde deiir ve iindeki dinamikler yoluyla ya da dardan mdahaleler ile gerekleebilir. Dnm olgusu her zaman vardr ve var olmaya devam edecektir. Eskiyi tamamen kaldrp 178

yerine yepyeni bir dzen getirmek ne bunu gerekletirenler iin ne de yeni dzeni kavrayacak olanlar iin kolay bir aama deildir. Ancak eitim de yle bir sretir ki bu dnm aamasnn zor ve acl olmasn nleyebilecek bir gce sahiptir. nk, eitim insann kendisini ve evresini fark etmesini salayabilmektedir. Trkiye Cumhuriyetinde de Osmanl Devletinin k dnemlerinden itibaren aslnda ihtiyac olan dinamik eitim yolu ile salanabilmitir. Cumhuriyette eitim ile birlikte insanlar kendilerini fark etmi ve bilinlenmitir. Eitim ile birlikte sistemin ihtiyac olan cumhuriyetin yurtta yetitirilebilmitir. Burada bir bask sz konusu deildir. Tamamen eitilmeye ihtiyac olan insanlar hem cumhuriyet fikrine hem de onun eitimine kendiliinden sahip kmlardr. Gnmzde eitim sistemi ve eitim olgusu her frsatta nemli olarak adndan bahsettirse de cumhuriyetin temel fikri olan btnletiricilik fikrinden kopmaya doru gitmektedir. Giderek bireyselliin n plana kmas, teki kavram, demokrasi ile cumhuriyetin kar karya getirilmesi sonucunu dourmu ve eitimdeki btncl yap yerini iki balla brakmaya balamtr. Oysa, bir cumhuriyet devletinin devamll iin, halkn birbirinden kopuk olmamas, halk olduklar bilincinde olmalar, sayg ve hogr anlayna sahip olmalar ve bilimsel dnceye sahip kmalar ile mmkn olabilir. Bu durum Osmanl Devletinin yklndan sonra kurulan Trkiye Cumhuriyetinin ilk elli ylnda kendisini gstermitir. Ancak eitim gnmzde bir ara haline gelmi gibi grnmektedir. Eitim bir aratr ancak ayn zamanda devletin bir etkinlii olarak da anlalrsa toplumsal dnmler, z yapnn nitelii bozulmadan salam bir ekilde gerekletirilebilecektir.

179

NOTLAR 1. BLM DPNOTLAR: 1. zn, M. N., Osmanlca-Trke Szlk, Bilgi Yaynevi, Austos 1971, s.115, Trk Dil Kurumu Szl, Cumhuriyet Ansiklopedisi Cilt:II 2. Karadeniz elebican, ., Roma Hukuku, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1997, s.20 3.Halk egemenliinden ne anlamak gerektii, demokrasi kavram ile ilikisi aada tartlacaktr. 4. een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, ubat 2003, s.17 5. a.g.e., s.30 6. Karadeniz elebican, ., Roma Hukuku, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1997, s.20-24 7. Ancak Roma devletinin aristokratik yaps gerei roma devletindeki cumhuriyet aristokratik bir cumhuriyettir. Devlet bakan aslnda tm halk deil belirli bir zmreyi temsil etmitir. Devlet bakannn seimi belirli bir zmrenin hakk olarak kalmtr. 8. een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, ubat 2003, s. 31 9. Held, D., Models of Democracy ( 2nd edition) , Stanford University Pres, 1996, Bo LI, Dergi: Perspectives, ( Published by the Overseas Young Chinese Forum ) October 31, 1999, Volume 1, No. 2 10. a.g.e. 11. een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, ubat 2003, s. 33 12. a.g.e., s. 31 13. a.g.e., s. 34 14. a.g.e., s. 35-36 15. a.g.e., s. 36-37 16. a.g.e., s. 38 17. a.g.e., s. 38 18. a.g.e., s. 62 18a. Karl Doehring, demokrasi ile cumhuriyet arasndaki ilikiyi sorgularken yle bir rnek vermitir: Demokrasi, cumhuriyetin kavramsal ierii ile karlatrld zaman ok daha teknik ve biimsel bir kavramdr. Demokraside halkn kendi zerindeki devlet gcne hangi tarzda ve ne lde katlaca belirlenir; ancak bunu saptamak btn devlette sorumluluu kimin tayacan sylemek anlamna da gelmez. Cumhuriyette ise btn kamusal kurumlar halka teslim edilmitir. yle ise devlet halkndr. Bu durumda halka sadece haklar deil grevler de dmektedir. Somut bir rnek vermek gerekirse, bir siyasal parti yalnzca kendini seenlerin isteine gre davranrsa demokratik zeminin dna km saylmaz; ama bu parti kendisini semeyenlerin, yani aznln karlarna kar kaytsz kalrsa bu durumu artk cumhuriyetin z ile badatrmak mmkn deildir. Zira, bu parti devletin btnl iin bir kayg duymamakta, sadece kendi partisel karlarn dnmektedir. Devlet gc, iktidar ve sorumluluk cumhuriyette zdetir, ayn zellii demokraside gremeyiz. Doehring,K.,Genel Devlet Kuram (Genel Kamu Hukuku), ev: Mumcu, A., nklap Yaynlar, Ankara 2002, s. 164-165 19. a.g.e., s.64-65 20. a.g.e., s. 56 21. a.g.e., s. 41 22. een, A., Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak, Cumhuriyet Ya da Demokrasi, T.C. Kltr Bakanl Cumhuriyet Kitapl Dizisi, 27, Yayna Hazrlayan: Ozankaya, ., Sistem Ofset, 2002, Ankara, s.60 23. a.g.m., s. 60-62 24. a.g.m., s. 54-55 25. Trkdoan, B., Atatrk Cumhuriyet ve Demokrasi , Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 57 Cilt: XIX, Kasm 2003 26. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar , TC Kltr Bakanl Yaynlar/1711, Atatrk Dizisi/42, Trk Tarihi Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s.31 27. Trkdoan, B. Atatrk Cumhuriyet ve Demokrasi , Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 57 Cilt: XIX, Kasm 2003 28. Blent TANR, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, ubat 1999, s. 22 29. Lewis, B. Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2000, ev: Prof. Dr. Metin KIRATLI, s.26

180

30. Tanr, B., Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, ubat 1999, s.67 31. a.g.e., s. 67 32. a.g.e., s. 83-88 33. a.g.e., s. 95 34. a.g.e., s. 120 35. a.g.e., s. 121 36. Lewis, B., Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2000, ev: Prof. Dr. Metin KIRATLI, s.171 37. Tanr, B., Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, ubat 1999, s.143; Kanun-i Esasi madde 5: Padiahn nefs-i hmayunu mukaddes ve gayri mesuldur. Kanun-i Esasi, bu hkmle birlikte padiah hem sorumsuz klm, hem de yrtme yetkisini padiaha ait sayan geleneksel ve monarik anlay srdrmtr. 38. a.g.e., s. 136-149 39. Osmanl Devletini, zgrlk yollardan kalkndrmak amacn gdenlere Franszca Jeune Turc Jn Trk denilmitir. 19. yzylda feodaliyete kar mcadele eden liberal-kktenci hareketler Gen adyla anlmtr. Avrupada, gerek I. Merutitey iin alan Namk Kemallerin kuana, gerekse II. Merutiyet iin alanlara Jn Trk denildii halde, Trkiyede Jn Trk deyince daha ok 1889dan sonraki dnemde, II. Merutiyet iin aba gsterenler anlalmaktadr. lk devrimci kuak ise Trkiyede daha ok Yeni Osmanllar (Gen Osmanllar) diye tanmaktadir. Tark Zafer Tunaya ise, Yeni Osmanllar hareketine, Avrupada Jn Trk denilmi olmasndan yola karak 1889dan sonraki akm iin II. Jn Trk Hareketi deyimini de kullanmtr. Akin, S., Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul 1987, s.19 40.Tanr, B.,Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, ubat 1999, s.168-170 41. a.g.e., s. 168-177 42. a.g.e., s. 220 43. a.g.e., s. 192 44. Ozankaya, .,Cumhuriyet nar , TC Kltr Bakanl Yaynlar/1711, Atatrk Dizisi/42, Trk Tarihi Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 30-31 45. a.g.e., s. 32 46. Ayrntl bilgi iin baknz; a.g.e., s. 32 47. Ozankaya, .,Cumhuriyet nar , TC Kltr Bakanl Yaynlar/1711, Atatrk Dizisi/42, Trk Tarihi Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 33 48. a.g.e., s. 35 49.Hilav, S.,Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980, Cem Yaynevi- Kltr Dizisi, stanbul 1990, s.359 50. a.g.e., s. 358 51. a.g.e., s. 359 52. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar , TC Kltr Bakanl Yaynlar/1711, Atatrk Dizisi/42, Trk Tarihi Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 36 53. Yldz, H. D., stiklal Harbinin Fikri ve Manevi Deerleri Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 41, Seri: I- Say: A3, Ankara, 1973, s.50 54. Akin, S., Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul 1987, s. 246 55. Hilav, S., Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980, Cem Yaynevi- Kltr Dizisi, stanbul 1990, s.360 56. a.g.e., s. 361 57. Akin, S., Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul 1987, s. 247-248 58. Hilav, S., Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980, Cem Yaynevi- Kltr Dizisi, stanbul 1990, s.364 59. a.g.e., s. 364-365 60. a.g.e., s. 366 61. a.g.e., s. 367 62. Antkabirdeki Atatrk kitaplnda, Ziya Gkalpin Trk Medeniyeti Tarihi isimli kitab da yer almaktadr. 63. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar, TC Kltr Bakanl Yaynlar/1711, Atatrk Dizisi/42, Trk Tarihi Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 44 64. a.g.e., s. 43 65. een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, ubat 2003, s.108

181

66. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar, TC Kltr Bakanl Yaynlar/1711, Atatrk Dizisi/42, Trk Tarihi Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 11 67. een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, ubat 2003, s.117 68. a.g.e., s. 119 69. a.g.e., s. 126 70. a.g.e., s. 137 71. a.g.e., s. 137 72. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar, TC Kltr Bakanl Yaynlar/1711, Atatrk Dizisi/42, Trk Tarihi Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 10 73. een, a., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, ubat 2003, s.164 74. a.g.e., s. 147-149 75. a.g.e., s. 152 2.BLM DPNOTLAR: 1. nal, K., Eitim ve ktidar, Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler, topya Eitim Dizisi, Nisan 2004, s.11 2. a.g.e., s 13-49 3. Turan, .,Atatrk Dncede Ulusal Eitim, Toplumsal Dnm Yaynlar, Haziran 1999, stanbul, s.20 4. nal, K., Eitim ve ktidar, Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler, topya Eitim Dizisi, Nisan 2004, s. 35-36 5. a.g.e., s.37 6. a.g.e., s.37-38 7. G.F. Kneller, Political Ideologies, Foundations of Education, (Ed. G.F. Kneller), Newyork, John Wiley and Sons. , 1971, s.128-134, Aktaran: nal, K., a.g.e., s.40 8. a.g.e., s.41 9. Tanilli, S., Nasl Bir Eitim stiyoruz?, Adam Yaynlar, Ekim 2004, s. 11 10. Brian Orend, Human Rights:Concept and Context, Broadview Press, 2002, s.17; Aktaran: nsan Haklar, Matus Basmevi, 2006, s.17 11. a.g.e., s. 18 12. Peter Jones, Rights, New York, St Martins Press, 1994, s.82; inde: nsan Haklar, Matus Basmevi, 2006, s. 18 13. nsan Haklar, Matus Basmevi, 2006, s.18 14. Cranston, M., nsan Haklar Nedir? Derleyen: A. Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori: Seme Yazlar, Siyasal Kitabevi, s. 251-256; Anar, E., nsan Haklar Tarihi, iviyazlar, Austos 2000, s.23-66; Erdoan, M., nsan Haklar: Temel Bilgiler, Koruma Mekanizmalar, l ve le nsan Haklar Kurullar, Matus Basmevi, 2006, s.26-29 15. 4. Demokratik Eitim Kurultay: Eitim Hakk, Eitim-Sen Yaynlar, I. Cilt, Ankara, Mart 2005, s.27-28 16. International Covenant of Economic, Social and Cultural Rights, The Committee on Economic, Social and Cultural Rights, Fact Sheet No.16, Geneva 1996, s.4; Aktaran: nal, ., Temel Hak ve zgrlkler ve nsan Haklar Hukuku, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1997, s. 117-118 17. nal, ., Temel Hak ve zgrlkler ve nsan Haklar Hukuku, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1997, s. 144-145 18. nal, ., Temel Hak ve zgrlkler ve nsan Haklar Hukuku, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1997, s. 213-294 19. Glckl, A. Feyyaz, Gzbyk, A. eref, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas, Turhan Kitabevi, Ankara 2002, s.432-433 20. Anayurt, ., Avrupa nsan Haklar Hukukunda Kiisel Bavuru Yolu, Sekin Yaynevi, Ankara, 2004, s.139 21. 4. Demokratik Eitim Kurultay: Eitim Hakk, Eitim-Sen Yaynlar, I. Cilt, Ankara, Mart 2005, s.19 22. Altunya, N., Eitim Sorunumuza Kubak, Ankara, 1997; iinde: 4. Demokratik Eitim Kurultay: Eitim Hakk, Eitim-Sen Yaynlar, I. Cilt, Ankara, Mart 2005, s.20 23. 4. Demokratik Eitim Kurultay: Eitim Hakk, Eitim-Sen Yaynlar, I. Cilt, Ankara, Mart 2005, s.19 24. een, A., Adalet Kavram: Adalet Kavramnn Grelilii zerine Bir Deneme, Turhan Kitabevi, Ankara, 2003, s.42 25. nsan Haklar, Matus Basmevi, 2006, s.31

182

26. een, A., Adalet Kavram: Adalet Kavramnn Grelilii zerine Bir Deneme, Turhan Kitabevi, Ankara, 2003, s.42 27. a.g.e., s. 44-45 28. a.g.e., s. 47 29. zsoy, S., Eitim Hakk: Kendi Dilini Bulamam Bir Sylem, Eitim Bilim Toplum Dergisi, Eitim Sen Yaynlar, Ankara, 2004, Aktaran: 4. Demokratik Eitim Kurultay: Eitim Hakk, Eitim-Sen Yaynlar, I. Cilt, Ankara, Mart 2005, s.19 30. nal, K., Eitim ve ktidar, Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler, topya Eitim Dizisi, Nisan 2004, s. 48 31. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, Giritli, ., Atatrklk deolojisi, s.70 32. nal, K., Eitim ve ktidar, Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler, topya Eitim Dizisi, Nisan 2004, s. 55 33. a.g.e., s. 63 34. Larson, C. J., Sociological Theory from the Enlightment to the Present, New York, General Hall, 1986, s. 61, Aktaran: Kemal nal, a.g.e., s.62 35. Blackledge D., Hunt, B., Sociological Interpretations of Education, London, Routledge, 1989, s. 13-24, Aktaran: nal, K., a.g.e., s.61-64 36. a.g.e. 37. Swingewood, A., A Short History of Sociological Thought, Mcmillan, 1989, s. 237-239, Aktaran: Kemal nal, a.g.e., s. 64 38. nal, K., Eitim ve ktidar, Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler, topya Eitim Dizisi, Nisan 2004, s. 64 39. Bilton, T., Introductory Sociology, London, Mcmillan, 1991, s. 308-309, Aktaran: nal,K., a.g.e., s. 65 40. nal, K., Eitim ve ktidar, Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler, topya Eitim Dizisi, Nisan 2004, s. 66 41. a.g.e., s. 65 42. a.g.e., s. 66 43. a.g.e., s. 67 44. a.g.e., s. 67-70 45. Hurn, C. J., The Limits and Possibilities of Schooling- An Introduction to the Sociology of Education, Massachusetts, Allyan and Bacon, 1985, s.63-64, Aktaran: Kemal nal, a.g.e., s.69 46. Althusser, L., deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, ev: Yusuf Alp-Mahmut zk, letiim Yaynlar, stanbul 1989, s. 35-37 47. a.g.e, s.19-30 48. nal, K., a.g.e., s. 80-81 49. nal, K., a.g.e, s. 75 50. nal, K., a.g.e., s.76 51. Kemal nal, eitim iktidar ilikilerinin incelendii Eitim ve ktidar-Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler isimli kitab, topya Eitim Dizisi, Ankara 2004 52. nal, K., a.g.e., s.84-104 53. Althusser, L., deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, ev: Yusuf Alp-Mahmut zk, letiim Yaynlar, stanbul 1989, s. 19-25 54. Tanilli, S., Nasl Bir Eitim stiyoruz?, Adam Yaynlar, Ekim 2004, s.11 55. nal, K., Eitim ve ktidar, Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler, topya Eitim Dizisi, Nisan 2004, s. 97 56. Zabunolu, Y. K., Genel Devlet Teorisi Ders Notlarm, 1999-2000 retim yl, ikinci yaryl. 57. nal, K., Eitim ve ktidar, Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler, topya Eitim Dizisi, Nisan 2004, s. 53 58. a.g.e., 55 59. Var, F., Eitim Yolu ile Atatrk izgide Milli Btnleme Makalesi, s. 21, Eser Ad: Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9-10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, No: 92, s. 22 60. Var, F., Eitim Yolu ile Atatrk izgide Milli Btnleme Makalesi, s. 21, Eser Ad: Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9-10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, No: 92, s. 22 61. Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9-10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, No: 92, Koer, H. A., Trk Eitim Tarihimizde Atatrkn Yeri makalesi, s.60-63

183

62. Tanilli, S., Nasl Bir Eitim stiyoruz?, Adam Yaynlar, Ekim 2004, s. 35-37 63. Karal, E. Z., Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, cilt VIII, s. 375 64. Akin, S., Siyasi Tarih, Trkiye Tarihi 3, Cem Yaynevi Kltr Dizisi, stanbul 1989, s. 111116 65. Karal, E. Z., Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, cilt VI, s.172 66. Karal, E. Z., Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, cilt VIII, s.376 67. Karal, E. Z., Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, cilt VII, s.200 68. Kongar, E., Kltr zerine, Remzi Kitabevi, stanbul 1989, s.73 69. Karal, E. Z., Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, cilt VIII, s.73 70. Yamaner, ., Atatrk Dncede Ulusal Eitim, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, Haziran 1999, s. 77 71. a.g.e., s. 87 72. a.g.e., s. 90-91 73. Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9-10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, No: 92, Alkan, C., Atatrk Dn Sistemi ve Mesleki Teknik Eitim, s. 123 74. a.g.m., s.123 75. a.g.m., s.127 76. een, A., Atatrkn Kltr Kurumu Halkevleri, Gndoan Yaynlar, 1990 Ankara, s.95-96 77. ada Trkiye Tarihi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, T.C. Mersin niversitesi Yaynlar, No:8, Mersin 2002, s. 8 78. a.g.e., s.10 79. a.g.e., s.10-17 80. a.g.e., s.15 81. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, Irmak, S., Atatrkln ilkeleri, s. 4-8 82. a.g.e., s.18 83. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, lhan, S., Atatrkn Kazandrd Deerler, s. 65-66 84. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, Giritli, i., Atatrklk deolojisi, s. 68 85. a.g.e., s. 71 86. a.g.e., s. 71 87. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, Mumcu, A., Atatrklk deolojisi, s.81 88. Binbaolu, C., Trk Eitim Dncesi Tarihi, Aratrmalar, Eitim Kavram ve Uygulamalarnn Tarihsel Geliimi, An Yaynclk, Ankara 2005, s. 230; Konumann alnd kaynak: Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 24 Nisan 1921, s.1 89. Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9-10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, No: 92, Tezcan, M., Sosyoloji Asndan Atatrk makalesi, s. 27-28 90. Gler, A., Akgl, S., Atatrk ve Eitim, Kara Harp Okulu Basmevi, Ankara 1999, Sadi Borak, Atatrk Harp Akademisinde, s. 76-77 91. Akyz, Y., Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 23, Cilt: VIII, Mart 1992, Atatrkn Eitim Dncesinin Kkenleri 92. a.g.m. 93. a.g.m. 94. a.g.m. 95. Binbaolu, C., Trk Eitim Dncesi Tarihi, Aratrmalar, Eitim Kavram ve Uygulamalarnn Tarihsel Geliimi, An Yaynclk, Ankara 2005, s. 233 96. a.g.e., s. 233 97. a.g.e., s. 234 98. Bagz, ., Howard E. Wilson, Educational Problems in Turkey 1920-1940, Indiana University, Bloomington Mouton&Co., The Hague, The Netherlands, United States of America, 1968, s.59-60 99. Binbaolu, C., Trk Eitim Dncesi Tarihi, Aratrmalar, Eitim Kavram ve Uygulamalarnn Tarihsel Geliimi, An Yaynclk, Ankara 2005, s. 228 100. Baltacolu, . H., zmir Konferanslar eseri, Tekaml htiyacnda Mektepler ve Millet ve Terbiye-i Milliye blmlerinde yer alan fikirler, 1915; Aktaran: Binbaolu, C.,Trk Eitim

184

Dncesi Tarihi, Aratrmalar, Eitim Kavram ve Uygulamalarnn Tarihsel Geliimi, An Yaynclk, Ankara 2005, s. 229 101. Bagz, ., Howard E. Wilson, Educational Problems in Turkey 1920-1940, Indiana University, Bloomington Mouton&Co., The Hague, The Netherlands, United States of America, 1968, s. 62-63 102. Bagz, ., Howard E. Wilson, Educational Problems in Turkey 1920-1940, Indiana University, Bloomington Mouton&Co., The Hague, The Netherlands, United States of America, 1968, s. 63-72 103. Gler, A., Akgl, S., Atatrk ve Eitim, Kara Harp Okulu Basmevi, Ankara 1999, Prof. Dr. Yahya Akyz, Atatrkte Namk Kemalin Etkisi, s.8-10 104. Bu blmdeki bilgiler ad geen kitaptan alnmtr; Derleyen: Tfeki, G. D., Atatrkn Okuduu Kitaplar, Trkiye bankas Yaynlar, 1983 105. Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu (9-10 Nisan 1981), Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, Bursalolu, Z., Atatrk Dneminde Eitim Felsefesi ve Yenilemesi, s. 1117 106. a.g.m., s.17 3. BLM DPNOTLAR: 1. Filmer, R., Patriarchia , (Ed. By Peter Laslett) Basil Blaewell, Oxford, 1949, Aktaran: Zabunolu, Y. K., Genel Devlet Teorisi Ders Notlar, A.. Hukuk Fakltesi 2. Zabunolu, Y. K., Genel Devlet Teorisi Ders Notlar, A.. Hukuk Fakltesi, s. 123 3. Devletin kaynana ilikin grler, 1999-2000 retim Yl , Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi, Genel Devlet Teorisi, Zabunolu, Y.K. ders notlarndan faydalanlarak yazlmtr. 4. Kuak Cumhuriyet, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul Ekim, 1998, s. 12, Tekeli, . 5. a.g.e., s. 31 , Ylmaz, H. 6. Habermas, J., Kamusalln Yapsal Yapsal Dnm, ev: Sancar, M., Bora, T., letiim Yaynlar, stanbul 2003, s. 105 7. Kuak Cumhuriyet, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul Ekim, 1998, s. 31, Ylmaz, H. 8. a.g.e., s.13, Tekeli, . 9. Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye, Cem Yaynevi, stanbul 1990, Hilav, S., s.473, Derleyen: Akin, S. 10. nal, K., Eitim ve ktidar, Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler, topya Eitim Dizisi, Nisan 2004, Ankara, s. 53 11. Karahanoullar, O., Kamu Hizmeti (Kavram ve Hukuksal Rejim),Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Kasm 2004, s.17 12. Erolu, C., Devlet Nedir?, mge Kitabevi, Ankara 1990, s.23-34, 117 vd. 13. a.g.e., s. 32-34 14. a.g.e., s. 118 15. Karahanoullar, O., Kamu Hizmeti (Kavram ve Hukuksal Rejim),Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Kasm 2004, s. 23 16. a.g.e., s. 27 17. Aktaran: Karahanoullar, O., a.g.e., s. 27 vd. 18. Gaston Jze, Les principles gnrauz du droit administratif, Paris, 1930, s. 16 vd.; Aktaran: Karahanoullar, O., a.g.e., s.39 19. Karahanoullar, O., Kamu Hizmeti (Kavram ve Hukuksal Rejim),Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Kasm 2004, s.54-58 20. Bu blm yazarken genel olarak hukuki pozitivizm ve doal hukuk okulu ile ilgili bilgilerimden yararlandm. Uygur, G., Hukuk Felsefesi Yksek Lisans ders notlar (2005-06 retim yl ikinci yar yl) 21. Bu konudaki tartmalar ve daha ayrntl bilgi iin bknz. Karahanoullar, O., a.g.e.,s. 27-80 22. Karahanoullar, O., Kamu Hizmeti (Kavram ve Hukuksal Rejim),Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Kasm 2004, s. 85 23. a.g.e., s. 106-107 24. Ortayl, ., Trkiye dare Tarihi, TODAE Yaynlar, Ankara 1979, s. 91-92 25. Karahanoullar, O., Kamu Hizmeti (Kavram ve Hukuksal Rejim),Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Kasm 2004, s. 111

185

26. Karal, E. Z., Osmanl Tarihi, cilt 5, Derleyen: Kratl, Koruyucu dari Hizmetler, s. 3 27. Karahanoullar, O., Kamu Hizmeti (Kavram ve Hukuksal Rejim),Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Kasm 2004, s. 115-117 28. Katolu, M., Cumhuriyet Trkiyesinde Eitim, Kltr, Sanat, Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye, Cem yaynevi, Yayn Ynetmeni: Akin, S., 1990 stanbul, s. 473-480 29. Fidan, N., Erdem, M., Eitime Giri, Peryal Mat. San. Tic. Ltd. ti., Ankara 1990, s. 225 30. Tanilli, S., Nasl Bir Eitim stiyoruz?, Adam Yaynlar, Ekim 2004, stanbul, s.181-185 31. a.g.e., s.183 32. Tanilli, S., Nasl Bir Eitim stiyoruz, Adam yaynlar, Ekim 2004, s. 205-206 33. Katolu, M., Cumhuriyet Trkiyesinde Eitim, Kltr, Sanat, Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye, Cem yaynevi, Yayn Ynetmeni: Akin, S., 1990 stanbul, s. 476 34. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, lken, Y., Atatrkte Eitim, Bilim ve Teknik Anlay, s. 769 35. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Atatrk Dizisi 42, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1997 Ankara, s. 403 36. Alkan, C., Doan, H., Sezgin, ., Mesleki ve Teknik Eitimin Esaslar, Nobel Yayn Datm, Ankara 2001, s.50 37. Alkan, C., Doan, H., Sezgin, ., Mesleki ve Teknik Eitim Prensipleri, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, Ankara 1976, s.2 38. a.g.e., s.4 39. a.g.e., s.7-8 40. a.g.e., s.42-43 41. a.g.e., s.45 42. a.g.e., s.96 43. a.g.e., s. 95-117 44. Alkan, C., Doan, H., Sezgin, ., Mesleki ve Teknik Eitimin Esaslar, Nobel Yayn Datm, Ankara 2001, s. 49 45. ztrkmen, A., Kuak Cumhuriyet, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul Ekim, 1998, s. 53 46. ztrkmen, A., a.g.e., s. 53-55 47. nan, A., Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr yaynlar 4.Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1984, s. 89 48. a.g.e., s. 90 49. Ancak baz yazarlar bu ikisinin ayr olduunu belirtmektedir. Fakat ne yazk ki gnmzde demokrasi ibirlii iinde olmas gereken cumhuriyet kavramndan ayr bir eymi gibi gsterilerek insanlar birbirine dman edilmektedir. Bu konu hakknda bknz. een, A., Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak makalesi. 50. een, A., Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak, Cumhuriyet Ya da Demokrasi, T.C. Kltr Bakanl, Cumhuriyet Kitapl Dizisi, 27, Yayna Hazrlayan: Ozankaya, ., Sistem Ofset, 2002, Ankara, s. 60. 51. nsan Haklar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, Aralk 2000, Uygun, O., nsan Haklar Kuram, s.13 52. a.g.e., s. 22 53. a.g.e., s. 23 54. a.g.e., s. 24-25 55. nsan Haklar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, Aralk 2000, Glmez, M., Eitim ve nsan Haklar Eitimi Haklar, s. 313 56. nan, A., Medeni Bilgiler ve Mustafa kemal Atatrkn El Yazlar, 1969, s.20; Aktaran: Tfeki, G. D., Atatrkn Dnce Yaps, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Ararlk1986, s. 23 57. a.g.e., s. 24 58. a.g.e., s. 25 59. a.g.e., s. 31 60. a.g.e., s. 26-27 4. BLM DPNOTLAR: 1. en, Y. F., Globalleme Srecinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet, Yarg Yaynevi, 2004, s. 28 2. Nalbant, A., niter Devlet, Yapkredi Yaynlar, 1997

186

3. en, Y. F., Globalleme Srecinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet, Yarg Yaynevi, 2004, s. 31 4. a.g.e., s. 31 5. Atatrklk ( Birinci Kitap) , Atatrkn Gr ve Direktifleri, TC Genel Kurmay Bakanl, Ankara, 1982, s. 19 6. en, Y. F., Globalleme Srecinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet, Yarg Yaynevi, 2004, s. 28 7. Guibernau, M., Milliyetilikler, 20. Yzylda Ulusal Devlet ve Milliyetilikler, eviren: Nee Nur Domani, Sarmal Yaynevi, stanbul 1997, s. 92-93 8. een, A., Dnen Adam Elektronik Dergisi, Devlet ve Hkmet elikileri isimli makale, http://www.dusunenadam.com.tr/koseyazilari.php?id=144, eriim tarihi: Mart 2007 9. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar, TC Kltr Bakanl Yaynlar, Atatrk Dizisi:42, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 321 10. a.g.e., s.322 11. Turan, ., Trk Devrim Tarihi, 3. Kitap, 2. Blm, Yeni Trkiyenin Oluumu, Bilgi Yaynevi, Temmuz 1995, s.169 12. ada Trkiye Tarihi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, T.C. Mersin niversitesi Yaynlar, No: 8, Mersin 2002, s.202 13. a.g.e., s.202 14. a.g.e., s.202 15. a.g.e., s. 203 16. Turan, O., Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi Cilt 1, stanbul, 1969, s.2 17. ada Trkiye Tarihi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, T.C. Mersin niversitesi Yaynlar, No: 8, Mersin 2002, s. 211 18. Karal, E. Z., Atatrk ve Devrim (Konferans ve Makaleler 1935-1978), ODT Gelitirme Vakf Yaynclk ve letiim A.. Yaynlar, Ekim 1998, Ankara, s. 85-88 19. nan, A., Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1984, s. 310 20. http://w3.balikesir.edu.tr/; eriim tarihi: Mart 2007 21. nan, A., Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1984, s. 204 22. en, Y. F., Globalleme Srelerinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet, Yarg Yaynevi, 004, Ankara, s. 10 23. Tfeki, G. D., Atatrkn Dnce Yaps, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Ararlk 1986, s. 179 24. age.,s.179 25. Atatrklk ( Birinci Kitap) , Atatrkn Gr ve Direktifleri, TC Genel Kurmay Bakanl, Ankara, 1982, s. 6 26. Ortayl, ., Millet Kimlii , Trkiye Gnl Dergisi, Say: 50, Mart- Nisan 1998, s.6 27. Akarsu, B., Wilhelm von Humboldtda Dil-Kltr Balants, stanbul 1955, s. 42-55 28. Mustafa Kemal Atatrkn Okuduu Kitaplar, Derleyen: Tfeki, G. D., Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 29. Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye, Cem Yaynevi, stanbul 1990, Hilav, S., s.363, Derleyen: Akin, S. 30. age.,s.413 31. age. s. 413-414 32. age., s.415 33. age.,s.417-420 34. age., s.419 35. age.,s.420 36. nan, A., Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Trk tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1984, s.216-218 37. age. 218 38. Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye, Cem Yaynevi, stanbul 1990, Hilav, S., s.420, Derleyen: Akin, S. 39. http://www.meb.gov.tr/Stats/ist2001/Bolum15s1.htm Milli Eitim Bakanl Web Sitesi; eriim tarihi: ubat 2007 40. Tanilli, S., Nasl Bir Eitim stiyoruz, Adam Yaynlar, Ekim 2004, s.181 41. Sakaolu, N., Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul, s. 191

187

42. Sakaolu, N., Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul, s. 190 43. Sakaolu, N., Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul, s. 191 44. Ankara University, Journal of Faculty of Educational Sciences, year: 2005, vol: 38, no: 2, s.108, Trkiyedeki Eitim (Okuma-Yazma) Kampanyalarnn Halk Eitimi Asndan Deerlendirilmesi, Bilir, M. 45. Sakaolu, N., Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul, s. 192 46. Freire, Paulo ve Macedo, Donaldo (1998) Okuryazarlk: Szckleri ve Dnyay Okuma. (1987den ev. Serap Ayhan) mge Kitabevi Yaynlar. Ankara; Aktaran: Bilir, M., Ankara University, Journal of Faculty of Educational Sciences, year: 2005, vol: 38, no: 2, s.108, Trkiyedeki Eitim (Okuma-Yazma) Kampanyalarnn Halk Eitimi Asndan Deerlendirilmesi 47. Sakaolu, N., Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul, s. 197 48. een, A., Atatrk ve Avrasya, Cumhuriyet Kitaplar, Mart 1999, s.97-98 49. a.g.e.,s. 95-111 50. a.g.e.,s. 103 51. Tanilli, S., Nasl Bir Eitim stiyoruz, Adam Yaynlar, Ekim 2004, s.101-102 52. Sakaolu, N., Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul, s. 199-200 53. Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye, Cem Yaynevi, stanbul 1990, Hilav, S., s.410-412, Derleyen: Akin, S. 54. Sanat 6/1994, T.C. Kltr Bakanl Gzel Sanatlar genel Mdrl, Yayn Ynetmeni: zel, M., imek, ., Trk Halk Kltr almalarna Toplu Bir Bak, s.52 55. a.g.e., s.53 56. Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye, Cem Yaynevi, stanbul 1990, Hilav, S., s. 411, Derleyen: Akin, S. 57. een, A., Atatrkn Kltr Kurumu Halkevleri, Gndoan Yaynlar, 1990 Ankara, s,379 58. Nalbant, A., niter Devlet, Yapkredi Yaynlar, 1997, s. 29 59. a.g.e., s. 30 60. a.g.e., s. 65 61. Atatrklk ( Birinci Kitap) , Atatrkn Gr ve Direktifleri, TC Genel Kurmay Bakanl, Ankara, 1982, s. 20 62. Nalbant, A., niter Devlet, Yapkredi Yaynlar, 1997, s. 65, vd. 63. Ergn, M., Atatrk Devri Trk Eitimi, Afyon Kocatepe niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi retim yesi, (2. Bask), Ocak Yaynlar, Ankara, 1997 64. a.g.e 65. a.g.e., Dnemin milli eitim bakan Rza Nur Bey eitimin tamamen halkn eline braklmasna kar kmtr, okullar halkn eline braklrsa hepsinin kapanacandan korktuunu belirterek yle demitir: "Maarifimiz deta bir harabezardr ve orada mteferrik kalm bir iki muallim de bayku gibi tp duruyorlar." Eitim iinde halk ile hkmetin ortasnn bulunmas gerektii belirten bakan, bu hususta bir de "Tedrisat- btidaiye Knnu" hazrladn sylemitir. 66. a.g.e, "imdilik yalnz dil dersleriyle tarih retimini deitiriyoruz. Rumca, resmi dil olacaktr. Bundan sonra zel ve resm okullar yoktur; hepsi bir idare altnda toplanmtr." 67. a.g.e. 68. Aslan, E., Atatrk Dnce Sisteminde Trk Eitimi, Dicle niversitesi Atatrk Aratrmalar Merkezi Yaynlar No: 3, Diyarbakr 1989, s. 28 69. a.g.e., s. 29 70. Ergn, M., Atatrk Devri Trk Eitimi, Afyon Kocatepe niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi retim yesi, (2. Bask), Ocak Yaynlar, Ankara, 1997 71. a.ge. 72. Sakaolu, N., Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul, s.171 73. age., s.171 74. age., s.172

188

75. Modern Eitim lkesi Olarak Eitim Birlii ve Yanl Uygulamalar , Erolu, H., Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi say 10 cilt IV, Kasm 1987 76. Turan, .,Tevhidi Tedrisat (retimin birletirilmesi), Atatrk nderliinde Kltr Devrimi, Kalknma iin Blgesel birlii (RCD) Seminer Teblileri, 9-10 kasm 1967, Ankara, 1972 , s.84 77. Ergn, M., a.g.e. 78. a.g.e. 79. Sakaolu, N., Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul, s. 169 80. zbudun, E., Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar 1998,Ankara, s.22 81. a.g.e., s.99 82. a.g.e., s.104 83. a.g.e., s.104-110 84.Gzler, K., Trk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yaynlar, 2000, s.154168 (www.anayasa.gen.tr/sosyaldevlet.htm, 15 Kasm 2005). 85. a.g.e 86. a.g.e. 87. zbudun, E., Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar 1998,Ankara, s. 99 88. a.g.e. s.99 89. a.g.e. s.22 90. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar, TC Kltr Bakanl Yaynlar, Atatrk Dizisi:42, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 413 91. a.g.e. s. 413 92. Tfeki, G. D., Atatrkn Dnce Yaps, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Ararlk 1986, s. 215 93. een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, Ankara, ubat 2003, s. 327-329 94. nan, A., Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1972, s. 19-52 95. Atatrklk ( Birinci Kitap) , Atatrkn Gr ve Direktifleri, TC Genel Kurmay Bakanl, Ankara, 1982, s. 89 96. een,A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, Ankara, ubat 2003, s. 330-331 97. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar, TC Kltr Bakanl Yaynlar, Atatrk Dizisi:42, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 414 98. a.g.e, s.424 99. a.g.e. s. 385-428 100. a.g.e, s. 404 101. a.g.e, s. 405 102. 1924 Raporunun Trk Eitimine Etkileri ve John Deweyin Eitim Felsefesi, Bal, H., Kor Yaynlar No:4, Kasm 1991, s.64 103. Sakaolu, N., Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul, s. 236 104. a.g.e., s. 242 105. Tanilli, S., Nasl Bir Eitim stiyoruz, Adam Yaynlar, Ekim 2004, s.75-82 106. Atatrk Dnce Sisteminde Trk Eitimi, Aslan, E., Dicle niversitesi Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar No:3, 1989 Diyarbakr, s. 74-75 107. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar, TC Kltr Bakanl Yaynlar, Atatrk Dizisi:42, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 407 108. Sakaolu, N., Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul, s. 244 109. Tanilli, S., Nasl Bir Eitim stiyoruz, Adam Yaynlar, Ekim 2004, s.78-79 110. Kongar, E., Atatrk ve Devrim Kuramlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1981 Ankara, s. 397 111. Tfeki, G. D., Atatrkn Dnce Yaps, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Ararlk 1986, s. 191-193 112. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, zbudun, E., Atatrk ve Demokrasi, s.233-235 113. een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, Ankara 2003, s.148 113a. Bykkaragz, S., Demokrasi Eitimi, Trk Demokrasi Vakf Yaynlar, Ankara 1990, s. 4-7

189

113b. Bursalolu, Z., Okul Ynetiminde Yeni Yap ve Davran, A..E.B.F. Yaynlar, NO:79, Ankara 1979; Aktaran: Bykkaragz, S., a.g.e., s. 153 114. Salmoni, B. A., Ordered Liberty and Disciplined Freedom: Turkish Education and Republican Democracy, 1923-50, Middle Eastern Studies, 3.1.2004, COPYRIGHT Frank Cass & Company Ltd. 115. a.g.m. 116. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, Aybars, E., Trkiyede Demokrasinin Temellerinin Atlmas, s.255 117. Tfeki, G. D., Atatrkn Dnce Yaps, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Ararlk 1986, s. 104-105 118. Tan, M., Atatrk ve Karma Eitim makalesi, Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9 -10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar No:92, s.49 119. nan, A., Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve Grevleri, 3.Bask, Atatrk Serisi No:10, MEB, stanbul, 1975, s.86, Aktaran: Tan, M., a.g.m., s.49 120. a.g.e, s. 88-91, Aktaran: Tan, M., a.g.m., s.51 121. a.g.m., s.53 122. a.g.m., s.54 123. een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, Ankara 2003, s.149 124. Ozankaya,., Cumhuriyet nar, T.C. Kltr Bakanl Atatrk Dizisi:42, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 321 125. a.g.e. s. 321 126. Ozankaya, ., adalama zerine, Trk Dili Dergisi, S. 338, Kasm 1979, s.267, Aktaran: een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, Ankara 2003, s.19 127. een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, Ankara 2003, s.152 128. a.g.e., s. 152 129. a.g.e. ,s.162 130. ayc, A., Atatrk, Bilim ve niversite, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, s.787 131. Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye, Cem Yaynevi, stanbul 1990, Hilav, S. s.397, Derleyen: Akin, S. 132. a.g.e., s.399 133. a.g.e., s.399 134. a.g.e., s.400 135. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, ayc, A., Atatrk, Bilim ve niversite, s.786 136. a.g.e., s.790-791 137. a.g.e., s.792-793 138. Sanat 6/1994, T.C. Kltr Bakanl Gzel Sanatlar genel Mdrl, Yayn Ynetmeni: zel, M., Uan, A., Trkiyede Cumhuriyetin lk Yetmi Ylnda Sanat Eitimi, s.18 139. Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye, Cem Yaynevi, stanbul 1990, Hilav, S., s.428, Derleyen: Akin, S. 140. a.g.e., s.427 141. Sanat 6/1994, T.C. Kltr Bakanl Gzel Sanatlar genel Mdrl, Yayn Ynetmeni: zel, M., Uan, A., Trkiyede Cumhuriyetin lk Yetmi Ylnda Sanat Eitimi, s.22-27 142. Sanat 6/1994, T.C. Kltr Bakanl Gzel Sanatlar genel Mdrl, Yayn Ynetmeni: zel, M., imek, H., Atatrk ve Trk Mzik Devrimi, s.101 143. Sanat 6/1994, T.C. Kltr Bakanl Gzel Sanatlar genel Mdrl, Yayn Ynetmeni: zel, M., Bingl, Y., Cumhuriyet Dneminde Plastik Sanatlar Eitimi Veren nc Kurumlar, s.29 144. a.g.e. , s. 29 145. a.g.e. , s. 30-34 146. Sanatta Anadolu Aydnlanmas Bireysellik, Ulusallk, Evrensellik , Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Ulusal Sanat Sempozyumu 02-05 Haziran 2005, Bildiriler Kitab, Uslu, ., Sanatta Aydnlanma Kapsamnda Mzelerin levi, s.214 147. Genim, S. M., Bir Toplum in Gelecek Yaratmada Mzelerin Yeri II. Mzecilik Semineri (Bildiriler) 19-23 Eyll 1994, s.16-18, Askeri Mze ve Kltr Sitesi Komutanl, Aktaran: Uslu, ., a.g.e., s. 216 148. Sanatta Anadolu Aydnlanmas Bireysellik, Ulusallk, Evrensellik , Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Ulusal Sanat Sempozyumu 02-05 Haziran 2005, Bildiriler Kitab, Gven, H. N., Bireylerin-Toplumlarn Sanat Eitimi le Bilinlendirilmesi, s.83 149. a.g.e., Feyziolu, T., Trk nklabnn Temel Ta Laiklik,

190

s. 106-107 150. ( Birinci Kitap) , Atatrkn Gr ve Direktifleri, TC Genel Kurmay Bakanl, Ankara, 1982, s. 45 151. zbudun, E., Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar, 1998 Ankara, s. 54-55 152. Bu zellikle Anayasa Mahkemesinin 1961 ve 1982 Anayasalar dneminde vermi olduu kararlarda yer almaktadr. Bknz. E. 1986/11, K. 1986/26, tarih: 4.11.1986, AMKD, say: 22, s.312313 153. zbudun, E., Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar, 1998 Ankara, s. 55-60 154. Kongar, E., Atatrk ve Devrim Kuramlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1981 Ankara, s. 394 155. a.g.e., s.394 156. Tfeki, G. D., Atatrkn Dnce Yaps, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Ararlk 1986, s. 207 157. een, A., Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, Ankara, ubat 2003, s. 174 158. Tfeki, G. D., Atatrkn Dnce Yaps, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Ararlk 1986, s. 208 159. Ozankaya, ., Cumhuriyet nar, TC Kltr Bakanl Yaynlar, Atatrk Dizisi:42, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 322 160. Tanr, B., Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), Yapkredi Yaynlar, stanbul, ubat 1999, s.277-289 161. a.g.e., s. 285 162. Atatrk ve Eitim, Trk Eitim Dernei V. Eitim Toplants, 4,5,6 Kasm 1981, Yayna Hazrlayan: Ko, N., Yavuz, F., Atatrk ve Laik Eitim balkl bildirisi, s. 35-36 163. Turan, ., Trk Devrim Tarihi, 3. Kitap, 2. Blm, Yeni Trkiyenin Oluumu, Bilgi Yaynevi, Temmuz 1995, s.79 164. a.g.e.,s. 179 165. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, Feyziolu, T., Trk nklabnn Temel Ta Laiklik, s.140 166. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, Dnmezer, S., Atatrk Hukuk nklab, s.569-571 167. Will Durant, Das Vermachtnis des Ostens (Kulturgeschichte der Menschheit, cilt I), Bern 1956 (kinci Bask), s.31, Aktaran: Mumcu, A., Atatrkn Kltr Anlaynda Hukukun Yeri, a.g.e., s. 581 168. a.g.e., Mumcu, A., s.584 169. a.g.e., Mumcu, A., s.586 170. a.g.e., Mumcu, A., Atatrkn Kltr Anlaynda Hukukun Yeri, s.596 171. a.g.e., Mumcu, A., s.572-593 172. zbudun, E., Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar, 1998 Ankara, s.89 173. Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992, Cihan, E., Atatrk ve Hukuk Devleti Kavram, s.600 174. a.g.e., Cihan, E. Atatrk ve Hukuk Devleti Kavram, s.600 175. a.g.e., s.601 176. a.g.e., Dnmezer, S., Atatrk Hukuk nklab, s.577

191

KAYNAKA AKARSU, Bedia, Wilhelm von Humboldtda Dil-Kltr Balants, stanbul 1955 AKN, Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul 1987 AKYZ, Yahya, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 23, Cilt: VIII, Mart 1992, Atatrkn Eitim Dncesinin Kkenleri ALKAN, Cevat, Atatrk Dn Sistemi ve Mesleki Teknik Eitim, Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9-10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, No: 92 ALKAN, Cevat, DOAN, Hfz, SEZGN, lhan, Mesleki ve Teknik Eitimin Esaslar, Nobel Yayn Datm, Ankara 2001 ALKAN, Cevat, DOAN, Hfz, SEZGN, lhan, Mesleki ve Teknik Eitim Prensipleri, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, Ankara 1976 ALTHUSSER, Louis, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, ev: Yusuf Alp-Mahmut zk, letiim Yaynlar, stanbul 1989 ALTUNYA, Niyazi, Eitim Sorunumuza Kubak, Ankara, 1997 ANAR, Erol, nsan Haklar Tarihi, iviyazlar, Austos 2000 ANAYURT, mer, Avrupa nsan Haklar Hukukunda Kiisel Bavuru Yolu, Sekin Yaynevi, Ankara, 2004 ASLAN, Ender, Atatrk Dnce Sisteminde Trk Eitimi, Dicle niversitesi Atatrk Aratrmalar Merkezi Yaynlar No: 3, Diyarbakr 1989 Atatrklk ( Birinci Kitap) , Atatrkn Gr ve Direktifleri, TC Genel Kurmay Bakanl, Ankara, 1982 AYBARS, Ergn, Trkiyede Demokrasinin Temellerinin Atlmas, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 AYDIN, Suavi, Kimlik Sorunu, Ulusallk ve Trk Kimlii, teki Yaynlar, Ankara 1998 BAL, Hseyin, 1924 Raporunun Trk Eitimine Etkileri ve John Deweyin Eitim Felsefesi, Kor Yaynlar No:4, Kasm 1991 BAGZ, lhan, WILSON, Howard E., Educational Problems in Turkey 1920-1940, Indiana University, Bloomington Mouton&Co., The Hague, The Netherlands, United States of America, 1968 BLR, Mehmet, Trkiyedeki Eitim (Okuma-Yazma) Kampanyalarnn Halk Eitimi Asndan Deerlendirilmesi, Ankara University, Journal of Faculty of Educational Sciences, year: 2005, vol: 38, no: 2 BNBAIOLU, Cavit, Trk Eitim Dncesi Tarihi, Aratrmalar, Eitim Kavram ve Uygulamalarnn Tarihsel Geliimi, An Yaynclk, Ankara 2005

192

BNGL, Yksel, Cumhuriyet Dneminde Plastik Sanatlar Eitimi Veren nc Kurumlar, Sanat 6/1994, T.C. Kltr Bakanl Gzel Sanatlar genel Mdrl, Yayn Ynetmeni: Mehmet zel BORAK, Sadi, Atatrk Harp Akademisinde, Ali Gler, Suat Akgl, Atatrk ve Eitim, Kara Harp Okulu Basmevi, Ankara 1999 BURSALIOLU, Ziya, Atatrk Dneminde Eitim Felsefesi ve Yenilemesi, Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9-10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, No: 92 BYKKARAGZ, Sava, Demokrasi Eitimi, Trk Demokrasi Vakf Yaynlar, Ankara 1990 CHAN, Erol, Atatrk ve Hukuk Devleti Kavram, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 CRANSTON, Maurice, nsan Haklar Nedir? Derleyen: A. Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori: Seme Yazlar, Siyasal Kitabevi ada Trkiye Tarihi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, T.C. Mersin niversitesi Yaynlar, No:8, Mersin 2002 AYCI, Abdurrahman, Atatrk, Bilim ve niversite, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 EEN, Anl, Atatrkn Kltr Kurumu Halkevleri, Gndoan Yaynlar, Ankara 1990 EEN, Anl, Atatrk ve Avrasya, Cumhuriyet Kitaplar, Mart 1999 EEN, Anl, Dnen Adam Elektronik Dergisi, Devlet ve Hkmet elikileri isimli makale, http://www.dusunenadam.com.tr/koseyazilari.php?id=144 (Veri Tabanna Ulam Tarihi Ocak 2007) EEN, Anl, nsan Haklar Rehberi, Bilim Yaynlar, Ankara 1999 EEN, Anl, Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak, Cumhuriyet Ya da Demokrasi, T.C. Kltr Bakanl Cumhuriyet Kitapl Dizisi, 27, Yayna Hazrlayan: Prof. Dr. zer Ozankaya, Sistem Ofset, Ankara 2002

EEN, Anl, Adalet Kavram: Adalet Kavramnn Grelilii zerine Bir Deneme, Turhan Kitabevi Yaynlar, 3. Bask, Ankara, 2003 EEN, Anl, Atatrk ve Cumhuriyet, mge Kitabevi, ubat 2003 DEMICHEL, Andr, LALUMIERE, Pierre, Kamu Hukuku, Trkesi: brahm Kabolu, Doruk Yaynlar, Ankara, 1984 Devlet ve Hukuk zerine Yazlar, eviren ve Derleyen: Mehmet Turan, Gndoan Yaynlar, Ankara DOEHRING, Karl, Genel Devlet Kuram (Genel Kamu Hukuku), ev: Ahmet Mumcu, nklap Yaynlar, Ankara 2002

193

DOAN, smail, Modern Toplumda Vatandalk Demokrasi ve nsan Haklar: nsan Haklarnn Kltrel Temelleri, Pegem A Yaynclk, 3. Bask, Eyll 2002 Dou Bat Dnce Dergisi, Say: 7, Akademi ve ktidar , Say: 8, Trk Toplumu ve Gelime Teorisi, Say: 13, Hukuk ve Adalet stne, Say: 21, Yeni Devlet Yeni Siyaset DNMEZER, Sulhi, Atatrk Hukuk nklab, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 ERDOAN, Mustafa, nsan Haklar: Temel Bilgiler, Koruma Mekanizmalar, l ve le nsan Haklar Kurullar, Matus Basmevi, 2006 ERGN, Mustafa, Atatrk Devri Trk Eitimi, Afyon Kocatepe niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi retim yesi, (2. Bask), Ocak Yaynlar, Ankara, 1997 EROLU, Cem, Devlet Nedir?, mge Kitabevi, Ankara 1990 EROLU, Hamza, Modern Eitim lkesi Olarak Eitim Birlii ve Yanl Uygulamalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi say 10 cilt IV, Kasm 1987 ERZDEN, Ozan, Ulus-Devlet, Dost Kitabevi, Ankara 1997 FEYZOLU, Turhan, Trk nklabnn Temel Ta Laiklik, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 FDAN, N., ERDEM, M., Eitime Giri, Peryal Mat. San. Tic. Ltd. ti., Ankara 1990 GALTUNG, Johan, Bir Baka Adan nsan Haklar, ev: Mge Szen, Metis Yaynlar, Mays, 1999 GEN, Mehmet, nsan Haklar ve Temel zgrlkleri, Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yaynlar, No:16, Bursa, 1997 GRTL, smet, Atatrklk deolojisi, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 GLCKL, A. Feyyaz, GZBYK, A. eref, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas, Turhan Kitabevi, Ankara 2002 GZLER, Kemal, Trk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yaynlar, 2000, s.154168 (www.anayasa.gen.tr/sosyaldevlet.htm, 15 Kasm 2005). (Veri Tabanna Eriim Tarihi Kasm 2006) GUIBERNAU, Monserrat, Milliyetilikler, 20. Yzylda Ulusal Devlet ve Milliyetilikler, eviren: Nee Nur Domani, Sarmal Yaynevi, stanbul 1997 GLMEZ, Mesut, Eitim ve nsan Haklar Eitimi Haklar, nsan Haklar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, Aralk 2000 GVEN, H. Nevin, Bireylerin-Toplumlarn Sanat Eitimi le Bilinlendirilmesi, Sanatta Anadolu Aydnlanmas Bireysellik, Ulusallk, Evrensellik , Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Ulusal Sanat Sempozyumu 02-05 Haziran 2005, Bildiriler Kitab

194

HABERMAS, Jrgen, Kamusalln Yapsal Yapsal Dnm, ev: Mithat Sancar, Tanl Bora, letiim Yaynlar, stanbul 2003 HELD, David, Models of Democracy ( 2nd edition) , Stanford University Pres, 1996 HLAV, Selahattin, Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980, Cem Yaynevi- Kltr Dizisi, Yayn Ynetmeni: Sina Akin, stanbul 1990 IRMAK, Sadi, Atatrkln ilkeleri, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 LHAN, Suat, Atatrkn Kazandrd Deerler, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 NAL, Kemal, Eitim ve ktidar, Trkiyede Ders Kitaplarnda Demokratik ve Milliyeti Deerler, topya Eitim Dizisi, Nisan 2004 NAN, Afet, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar 4.Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1984 NAN, Afet, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1972 nsan Haklar, Matus Basmevi, 2006 JONES, Peter, Rights, New York, St Martins Press, 1994 KARADENZ ELEBCAN, zcan, Roma Hukuku, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1997 KARAHANOULLARI, Onur, Kamu Hizmeti (Kavram ve Hukuksal Rejim),Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Kasm 2004 KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, Cilt: V, VI, VII, VIII KARAL, Enver Ziya, Atatrk ve Devrim (Konferans ve Makaleler 1935-1978), ODT Gelitirme Vakf Yaynclk ve letiim A.. Yaynlar, Ankara, Ekim 1998 KATOLU, Murat, Cumhuriyet Trkiyesinde Eitim, Kltr, Sanat, Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980, Cem Yaynevi-Kltr Dizisi, Yayn Ynetmeni: Sina Akin, stanbul 1990 KOER, Hasan Ali, Trk Eitim Tarihimizde Atatrkn Yeri, Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9-10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, No: 92 KONGAR, Emre, Kltr zerine, Remzi Kitabevi, stanbul 1989 KONGAR, Emre, Atatrk ve Devrim Kuramlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1981 Ankara KK, Yaln, Aydn zerine Tezler I: 1830-1980, Tekin Yaynevi, Austos 1984 LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2000, ev: Metin KIRATLI

195

LI, Bo, Dergi: Perspectives, ( Published by the Overseas Young Chinese Forum ) October 31, 1999, Volume 1, No. 2 Milli Eitim Bakanl Web Sitesi, http://www.meb.gov.tr/Stats/ist2001/Bolum15s1.htm (Veri Tabanna Ulam Tarihi Ocak 2007) MUMCU, Ahmet, Atatrklk deolojisi, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 MUMCU, Ahmet, Atatrkn Kltr Anlaynda Hukukun Yeri, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 NALBANT, Atilla, niter Devlet, Yapkredi Yaynlar, 1997 ORTAYLI, lber, Trkiye dare Tarihi, TODAE Yaynlar, Ankara 1979 ORTAYLI, lber, Millet Kimlii , Trkiye Gnl Dergisi, Say: 50, Mart- Nisan 1998 OZANKAYA, zer, Cumhuriyet nar , TC Kltr Bakanl Yaynlar/1711, Atatrk Dizisi/42, Trk Tarihi Kurumu Basmevi, Ankara 1997 ZBUDUN, Ergun, Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar, Ankara 1998 ZBUDUN, Ergun, Atatrk ve Demokrasi, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 ZSOY, Sekin, Eitim Hakk: Kendi Dilini Bulamam Bir Sylem, Eitim Bilim Toplum Dergisi, Eitim Sen Yaynlar, Ankara, 2004 ZN, Mustafa Nihat, Osmanlca-Trke Szlk, Bilgi Yaynevi, Austos 1971 ZTRKMEN, Arzu, Kuak Cumhuriyet, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul Ekim, 1998 SAKAOLU, Necdet, Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:33, Eitim:2, Mart 2003 stanbul SALMONI, Barak A., Ordered Liberty and Disciplined Freedom: Turkish Education and Republican Democracy, 1923-50, Middle Eastern Studies, 3.1.2004, COPYRIGHT Frank Cass & Company Ltd. EN, Y. Furkan, Globalleme Srecinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet, Yarg Yaynevi, 2004 MEK, Hikmet, Atatrk ve Trk Mzik Devrimi, Sanat 6/1994, T.C. Kltr Bakanl Gzel Sanatlar genel Mdrl, Yayn Ynetmeni: Mehmet zel MEK, lhan, Trk Halk Kltr almalarna Toplu Bir Bak, Sanat 6/1994, T.C. Kltr Bakanl Gzel Sanatlar Genel Mdrl, Yayn Ynetmeni: Mehmet zel TAN, Mine, Atatrk ve Karma Eitim, Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9 -10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar No:92

196

TANLL, Server, Nasl Bir Eitim stiyoruz?, Adam Yaynlar, Ekim 2004 TANLL, Server, Uygarlk Tarihi, Adam Yaynlar, stanbul 2000 TANR, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, ubat 1999 TEKEL, lhan, Kuak Cumhuriyet, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul Ekim, 1998

TEZCAN, Mahmut, Sosyoloji Asndan Atatrk, Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9-10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, No:92 TEZ, Erdoan, Anayasa Hukuku, Beta Yaynlar, stanbul 1991 TURAN, Osman,Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi Cilt 1, stanbul, 1969 TURAN, erafettin, Atatrk Dncede Ulusal Eitim, Toplumsal Dnm Yaynlar, Haziran 1999, stanbul TURAN, erafettin, Trk Devrim Tarihi, 3. Kitap, 2. Blm, Yeni Trkiyenin Oluumu, Bilgi Yaynevi, Temmuz 1995 TURAN, erafettin, Tevhidi Tedrisat (retimin birletirilmesi), Atatrk nderliinde Kltr Devrimi, Kalknma iin Blgesel birlii (RCD) Seminer Teblileri, 9-10 kasm 1967, Ankara, 1972 TFEK, Grbz D., Atatrkn Dnce Yaps, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, Ararlk1986 TFEK, Grbz D., Mustafa Kemal Atatrkn Okuduu Kitaplar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar TRKDOAN, Berna, Atatrk Cumhuriyet ve Demokrasi , Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 57 Cilt: XIX, Kasm 2003 UAN, Ali, Trkiyede Cumhuriyetin lk Yetmi Ylnda Sanat Eitimi, Sanat 6/1994, T.C. Kltr Bakanl Gzel Sanatlar genel Mdrl, Yayn Ynetmeni: Mehmet zel USLU, zlem, Sanatta Aydnlanma Kapsamnda Mzelerin levi, Sanatta Anadolu Aydnlanmas Bireysellik, Ulusallk, Evrensellik , Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Ulusal Sanat Sempozyumu 02-05 Haziran 2005, Bildiriler Kitab UYGUN, Oktay, nsan Haklar Kuram, nsan Haklar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, Aralk 2000 UYGUR, Glriz, Hukuk Felsefesi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Genel kamu Hukuku Bilim Dal, 2005-06 Eitim-retim Yl Yksek Lisans Ders Notlar LKEN, Yksel, Atatrkte Eitim, Bilim ve Teknik Anlay, Atatrk Dnce, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, 1992 NAL, eref, Temel Hak ve zgrlkler ve nsan Haklar Hukuku, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1997

197

VARI, Fatma, Eitim Yolu ile Atatrk izgide Milli Btnleme, Atatrk Devrimleri ve Eitim Sempozyumu 9-10 Nisan 1981, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, No: 92 YAMANER, erafettin, Atatrk Dncede Ulusal Eitim, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, Haziran 1999 YAVUZ, Fehmi, Atatrk ve Laik Eitim, Atatrk ve Eitim, Trk Eitim Dernei V. Eitim Toplants, 4,5,6 Kasm 1981, Yayna Hazrlayan: Dr. Nizamettin Ko YILDIZ, Hakk Dursun, stiklal Harbinin Fikri ve Manevi Deerleri Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 41, Seri: I- Say: A3, Ankara, 1973 ZABUNOLU, Yahya K., Genel Devlet Teorisi, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi, 1999-2000 Eitim-retim Yl Ders Notlar ZABUNOLU, Yahya K., Kamu Hukukuna Giri-Devlet, AHF Yaynlar, Ankara 1973

198