lk bakta astronomi ve ekonomi arasnda nemli yntemsel farkllklar grlmeyebilir.

Her iki alanda da bilim adamlar kstl saydaki grnglerin (fenomen) aralarndaki balantlar mmkn olduu kadar anlalr yapmak iin genel kabul grecek yasalar kefetmeye alrlar

Fakat aslnda yntemsel farklar vardr.

Ekonomi alannda genel kabul gren yasalarn kefedilmesini zorlatran gzlemlenecek ekonomik grnglerin ( fenomen ) pek ok faktrden etkilenmeleri ve bu etkilerin tek balarna deerlendirilememesidir. Ayrca, hepimizin bildii gibi- insanlk tarihinde uygar dnem in balangcndan bu yana edinilen deneyimler znde ekonomik olmayan faktrlerden etkilenip kstlanmtr.

rnein, birok byk devlet ekli varlklarn fetihlere borludurlar. Fetheden halklar, kendilerini fethettikleri lkenin -yasal ve ekonomik olarak- ayrcalkl snf yapmlardr. Toprak sahipliini tekellerine geirmiler ve ruhani gurubu kendi aralarndan belirlemilerdir. Eitimi kontrol eden bu rahipler, toplumdaki snf ayrmn kurumlatrmlar, insanlarn bundan sonra ounlukla bilinsizcetoplumsal davranlarn ynlendirecek bir deerler sistemi yaratmlardr.

Ama bu tarihi gelenein gemite kalm olmasna ramen, Thorstein Veblen 'in insann geliimindeki yamac dnemi diye adlandrd dnemi henz hibir yerde aabilmi deiliz. Alglanabilen ekonomik gerekler bu dneme aittir ve bunlardan oluturabileceimiz yasalar bile baka dnemlere uygulanamaz. Sosyalizmin gerek amac insan geliiminin bu yamac dnemini yenmek ve onu amak olduu iin, bugnk ekonomi bilimi, gelecein sosyalist toplumuna ok az k tutabilir.

Ayrca, sosyalizm toplumsal-etik bir amaca ynelmitir. Oysaki bilim ama yaratamad gibi insanlara da alayamaz: Bilim olsa olsa belirli amalara ulatracak aralar sunar. Fakat bu amalar yksek etik lkler tayan kiilikler tarafndan dnlrler. Eer bu amalar l domamlar da canl ve gllerse, toplumun ar geliimini ksmen bilinsizce belirleyen saysz insanlar tarafndan stlenilip gelecee tanacaklardr.

Bu nedenlerden dolay uyank olmalyz ve konu insan sorunlar olduu zaman bilime ve bilimsel yntemlere fazla deer vermemeliyiz. Ayrca, toplum dzeni hakkndaki sorulara da sadece uzmanlarn fikir belirtme haklar olduunu dnmemeliyiz.

Uzun zamandr saysz sesler, toplumun bir kriz geirdiini ve dengesinin ciddi ekilde bozulduunu ileri srd. Bu tr durumlarn zellii, bireylerin ait olduklar; kk veya byk toplulua kar ilgisiz kalmas veya belki de dmanca bir tavr almasdr. Bu konuda kendi bir deneyimim: Ksa bir sre nce zeki ve dost tavrl bir beyle insanolunun varln ciddi ekilde tehdit edeceini dndm yeni bir sava tehlikesini konutum ve bu tehlikeye kar sadece uluslar st bir kurumun gvence salayabileceini syledim. Bunun zerine konuum, sakin bir tavrla unlar syledi: "nsanln yok olmasna neden bu denli kar kyorsun ki?"

Eminim ki, yz yl nce hi kimse bu tr bir fikri bylesine kolay beyan edemezdi. Bu cmle, kendi i dengesini kurmak iin bouna abalayan ve baarma midini az ok kaybetmi bir insana aittir. Bu szler, bugn birok insann yaad acl yalnzlama ve tecridin ifadesidir. Bunun nedeni nedir? Kurtulu yolu var mdr?

Bu tr sorular sormak kolaydr ama kesin olarak cevaplamak ok zordur. Duygularmzn ve uralarmzn birbiriyle elitiinin, mphemliinin ve basit formllerle aklanamayacann bilincinde olmama ramen, elimden geldiince cevaplamaya alacam.

nsan, ayn anda hem toplumsal hem de yalnz bir varlktr. Yalnz bir varlk olarak kendisinin ve ona en yakn olanlarn varln korumaya, kiisel ihtiyalarn tatmin etmeye ve doutan gelen yeteneklerini gelitirmeye alr. Toplumsal bir varlk olarak da, dierlerinin takdir ve ilgisini kazanmaya, onlarn cokularn paylamaya, aclarn dindirmeye ve onlarn hayatn gelitirmeye urar. Sadece bu ok ynl ve birbiriyle sk sk elien abalarn varl insann zelliini tekil eder; bunlarn zel bilekesi bir insann ne dereceye kadar i dengesini kurabileceini ve toplumun refahna katkda bulunabileceini belirler. Bu iki itkinin greli gcnn temel olarak kaltm yoluyla belirleniyor olmas olasdr. Fakat nihayetinde ortaya kan kiilik, kiinin gelime dneminde iinde bulunduu evreyle, iinde byd toplumun yapsyla, o topluma ait geleneklerle ve baz davranlarn yceltilmesiyle ekillenir. Soyut "toplum" kavram, insann kendi adalaryla ve gemite yaam insanlarla olan dorudan ve dolayl ilikilerinin toplamdr. Kii kendi bana dnebilir, hissedebilir, abalayabilir ve alabilir, fakat fiziksel, entelektel ve duygusal varoluu topluma ylesine bamldr ki, onu toplumun erevesi dnda dnmek veya anlayabilmek imkanszdr. nsana yiyecek, giyecek, ev, alma aletleri, dil, dnce kalplar ve kafasndaki birok eyi salayan "toplum"dur. Ksa "toplum" szcnn ardnda, gemite ve bugn milyonlarca insann baard birok i yatmaktadr.

Bu nedenle, insann topluma bamll -tpk arlar ve karncalarda olduu gibikolay yok edilemez bir doal yasadr. te yandan, karncalarn ve arlarn

hayatlar boyunca yaptklar iin detaylar kat kaltsal igdlere dayanrken, insanlarn ilikileri ve toplumsal dzenleri ok farkl ve deiikliklere aktr. Yeni balar kurma yetisi, bellek ve szl iletiim yetenei, insanlar arasnda biyolojik ihtiyalar tarafndan belirlenmeyen geliimlere yol amtr. Bu tr geliimler geleneklerde, kurumlarda, rgtlerde, edebiyatta, bilimsel ve teknik baarlarda ve sanat almalarnda kendilerini gsterirler. Bu olay, insann kendi hayatnn iplerini nasl elinde tuttuunu ve bu srete bilinli dnme ile istein rol oynayabileceini gsterir.

nsan doutan bir biyolojik yapya kaltsal yolla sahip olur ve bu deimez. Buna, insan soyunun zellii olan doal etkiler de dahildir. Ayrca, yaam boyunca gerek iletiim yoluyla, gerekse baka birok etkileimle, toplumdan belli bir kltrel yap alr. Zamanla deimek zorunda olan ve bireyle toplum arasndaki ilikiyi byk lde belirleyen ite bu kltrel yapdr. lkel toplum diye anlan toplumlarla yaplan karlatrmal aratrmalarla, modern antropoloji, insanlarn toplumsal davranlarnn, hkm sren kltrel kalplarla ve toplumdaki rgtlerin yapsyla deiebileceini retmitir bize. nsan kaderini iyiletirmeye alanlar umutlarn una balayabilir: nsanlar biyolojik yaplar nedeniyle birbirlerini yok etmeye veya insafsz olmaya ve kendi yaratt kaderin merhametine snmaya mahkm edilmemilerdir.

nsan hayatn elimizden geldiince tatminkr yapabilmek iin toplumun yapsn ve insann davranlarn nasl deitireceimizi kendimize sorduumuzda, baz koullar deitiremeyeceimiz gereini srekli aklmzda tutmalyz. Daha nce belirttiim gibi, insann biyolojik yaps her tr pratik ama iin deitirilemez. Ayrca, son birka yzyldaki teknolojik ve demografik gelimeler, deitirilemeyecek baz koullar yaratmtr. Daha sk nfuslu yerleim blgelerinde varlklarn devam ettirebilmek amacyla zorunlu olan baz rnler iin ok geni bir i paylam ve daha merkeziletirilmi retim mekanizmas gereklidir. Bireylerin veya kk gruplarn kendine yetebildii geriye bakldnda bize cennet gibi grnen- o zamanlar artk geri gelmemek zere gemite kald. Bugn insanlarn retim ve tketim yapan dnya topluluu olduunu sylemek pek fazla bir abart deildir.

imdi geldiim nokta, bugn yaanan krizin nedenlerini kendimce ksaca aklayabileceim noktadr: Bireyin toplumla ilikisi. Birey, topluma bamllnn her zamankinden daha fazla bilincindedir. Fakat o, bu bamll olumlu bir yn, canl bir ba, koruyucu bir g olarak alglamaz, aksine; doal haklarna veya ekonomik varlna bir tehdit olarak deerlendirir. Dahas, toplumda yle bir konumu vardr ki, yapsnn bencil itkileri srekli ne karken, doasnda var olan sosyal itkileri kademe kademe zayflar. Toplumdaki yerleri ne olursa olsun, btn insanlar bu bozulma srecinin acsn ekerler. Bilinsizce kendi bencilliklerinin mahkmu olurken, kendilerini gvensiz, yalnz ve hayatn saf, sade ve el dememi gzelliklerinden mahrum hissederler. nsan, yalnzca toplum iinde o ksa ve tehlikeli hayatn anlamn bulabilir.

Kapitalist toplumun bugnk ekonomik karmaas bence btn ktlklerin gerek kaynadr. nmzde kocaman bir retici topluluk var; yeleri ise kaba kuvvetle deil de yasal yollarla koyulan kanunlara tam uyum iinde ortak rettikleri rn birbirlerine vermemek iin durmakszn abalyorlar. Bu balamda, retim aralarnn -tketim maddeleri ve ana maln retilmesi iin gerekli olan btn retim kapasitesi- yasal olarak ve ounlukla kiilerin zel mlkleri olabilecei ve olduu gereini grmek gerekmektedir.

Szlerimin daha net olmas iin, retim aralarna sahip olmayan kiilere "emeki" diyeceim -aslnda bu, kelimenin allm kullanmna pek uymuyor olsa da. retim aralarnn sahipleri, emekilerin i gcn satn alabilecek bir konumdadr. retim aralar da emeki, kapitalistin mal olacak yeni mallar retir. Bu srete nemli olan nokta, gerek deeriyle lldnde emekinin rettii ve karlnda ald para ilikisidir. anlamas "serbest" olduu srece, emekinin ald paray, rettii maln gerek deeri deil, en dk dzeydeki ihtiyalar ve i iin yaran emekilerin saysyla ilintili olan kapitalistin igc iin istedikleriyle belirlenir. Emekinin cretinin (ekonomik) teoride bile rettii maln deeriyle belirlenmemesi ok nemli bir noktadr.

zel sermaye, ksmen kapitalistler arasndaki rekabetten, ksmen de teknolojik gelimelerin ve igc dalmnn artmasyla kk retim blgelerinin yok edilmesi pahasna byklerinin almas nedeniyle birka kiide toplanmaya eilimlidir. Bu gelimelerin sonucu olarak inanlmaz gl bir zel sermaye oligarisi oluur ve demokratik olarak rgtlenmi toplumlar tarafndan bile etkin olarak denetlenemez. Yasama kurulunun yeleri politik partiler tarafndan seildii iin ve bunlar pratik amalar iin semeni adaydan ayrabilecek etkiye sahip olan kapitalistler tarafndan beslendikleri iin olay budur. Sonu olarak, halkn temsilcileri aslnda nfusun ayrcalkl olmayan kesiminin karlarn yeterince koruyamazlar. Dahas, bu koullar altnda, kapitalistler dorudan ya da dolayl olarak basn, radyo, eitim gibi balca iletiim kaynaklarn da ellerinde tutarlar. Bu sebepten, vatandan nesnel sonulara varmas ve kendi politik haklarn kullanabilmesi ok zor; hatta bir ok durumda da imknsz olur.

Sermayenin zel sahipliine dayanan bir ekonomideki durum, iki temel zellikle belirlenir: Birincisi, retim aralarnn (sermayenin) zelletirilmesi ve sahip olanlarn isteine gre kullanmas, ikincisi de i anlamasnn serbest olmas. Bu adan, doal olarak saf kapitalist bir toplum yoktur. Uzun ve zorlu politik mcadelelerden sonra emekilerin, baz ilerde nispeten daha gelimi bir "serbest i anlamas" elde ettikleri gz ard edilmemelidir. Fakat bir btn olarak ele alndnda bugnn ekonomisinin "saf" kapitalizmden pek bir fark yoktur.

retim, kar iin vardr -kullanm iin deil. alabilen ve bunu isteyen herkes i bulacaktr diye bir koul yoktur; "isizler ordusu" her zaman var olmutur. Emeki srekli iini kaybetme korkusu iindedir. sizler ve dk cretli emekiler kazan salanabilecek bir pazar olmadklar iin, tketici mallarnn retimi

kstlanr, bylece byk ktlklar doar. Teknolojik gelime insanlarn i ykn azaltacana, daha fazla isizlie neden olur. Kapitalistler arasndaki rekabetle birleen kar gds, sermayenin toplanmasnda ve kullanlmasnda dengesizlie yol aar; bunun sonucu da tehlikeli ekonomik klerdir. Snrsz rekabet inanlmaz bir emek israfna ve daha nce sz ettiim gibi insanlarn toplum bilincinin felce uramasna yol aar.

nsanlarn bu ekilde felce uratlmasn kapitalizmin en kt yn olarak kabul ediyorum. Btn eitim sistemimiz bu ktln acsn ekiyor. renciye, abartlm bir rekabet hissi alanyor ve agzl bir baar tavr mesleki geleceine hazrlk olarak grlyor.

Bu ktlklerden kurtulabilmenin tek bir yolu olduuna inanyorum; sosyal amalarla ynlendirilmi bir eitim sistemi eliinde sosyalist bir ekonomi sisteminin yer edinmesidir. Bu tr ekonomide, retim aralarna toplum sahiptir ve kullanmn kendileri planlayacaktr. Toplumun ihtiyalarna gre retim yaplan planl ekonomi, ii; onu yapabilecek insanlara datacak ve her erkein, kadnn ve ocuun geimini garanti altna alacaktr. Doutan gelen yeteneklerinin gelitirilmesine ek olarak, bireyin eitimi, bugn olduu gibi gcn ve baarnn yceltilmesi yerine, onda dierlerine kar sorumluluk hissi yaratmaya ynelik olmaldr. Her eye ramen, planl ekonominin henz sosyalizm olmadn hatrlamakta yarar var. Byle bir planl ekonominin, bireyin tamamen kleletirilmesiyle yrmesi de olas. Sosyalizm ok g baz sosyo-politik sorunlarn zmn gerektirir: Politik ve ekonomik gcn yaygn ekilde merkezilemesiyle, brokrasinin kendinden emin ve tek gl olmas nasl engellenebilir? Bireyin haklar nasl korunabilir ve bylece brokrasinin gcne kar demokrasinin dengeleyici g olmas nasl salanabilir? Yaadmz bu deiim anda sosyalizmin ama ve sorunlarn akla kavuturmak byk nem tayor. Bu sorunlarn bugnk koullarda ak ve engelsiz tartlmas her zaman geerli bir tabu olduundan bu derginin kurulmasn ok nemli buluyorum.