Bildiri Kitabı

I.
SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR DZN

OTURUM I : ISI POMPALARI Toprak Kaynakl Is Pompas Sistemi Uygulamalar Ebru HANCIOLU ARF HEPBALI 5
Dk Scaklkl Jeotermal Kaynaklarn Yer Kaynakl Is Pompalarnda Istmada ve Soutmada Kullanm ve Uygulamalar........... 12 Korhan ALTINKAYA - zlem ETN Aile Tipi Hava Kaynakl Is Pompal Su Istcs Termodinamik Analizi ve Tasarm Blent Orhan Ali GNGR OTURUM II : SOUTMA TEKNOLOJLER Kanatl Borulu Tip Hava Soutmal Kondenserlerde Enerji Verimliliine Etki Eden Faktrler Hasan ACL Soutmada Enerji Tasarrufuna Ynelik Mekanik ve Elektronik Uygulamalar Kvan ARSLANTA Tezgah Seviyesi Tipi Bir Buzdolab erisindeki Is Aktarm Ve Akn Deneysel ve Saysal Olarak ncelenmesi Ziya Haktan KARADENZ - Dilek KUMLUTA - Mete ZEN OTURUM III : AKIKANLAR Nano Parackl Akkanlar : Soutma Teknolojilerinde Yeni Bir Alm. Mehmet Fevzi KSEOLU Mehmet ORHAN Alternatif Doal Soutkanlarn Genel Deerlendirilmesi Hseyin PEHLVAN Kadir SA R-12 ve R-500 Soutucu Akkanlara Alternatif Akkanlarn Performans Deerlendirilmesi.. Ahmet COKUN Tansel KOYUN Ali BOLATTRK Kbik erit ve B erit Eri Uydurma Yntemiyle Soutucu Akkanlarnn Doyma Termofiziksel zelliklerinin Hesaplanmas M. Turhan OBAN OTURUM IV : SPLT KLMALAR Split Klima Arza Simlatr.. Erdoan MEK Mehmet BLGL Yusuf POLAT Beir AHN Duvar Tipi Split Klimann Elektronik Kartlar, Arzalar ve zm Yntemleri Erdoan MEK Mehmet Bilgili Yusuf POLAT Beir AHN Farkl Fin Aralklarna Sahip Kondenserli Split Klimalarn Performans Testleri smail EKMEK Ender ERDOAN Kadir SA OTURUM V : KONTROL, TASARRUF ve YNETMELKLER ks Sektrnde F Gaz le Otim Ynetmelikleri erevesinde Yeterlilik Ve Sertifikasyon Gereklilikleri....... Kadir SA smail EKMEK Merkezi Ynetim Sistemi Yazlm le Soutma Otomasyonu....................... Mr. Maurizio ZAGO N. Gray ENOL 106 111 81 89 97 53 58 62 31 41 46 19
69
I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

OTURUM VI: KLMLENDRME Buz Depolamal Bir klimlendirme Sisteminin arj ve Dearj Performansnn Deerlendirilmesi Ahmet FERTELL Orhan BYKALACA Tuncay YILMAZ Yer Kaynakl Is Pompalar in Toprak Scaklklarnn Belirlenmesi. Tuncay YILMAZ Alper YILMAZ Arif ZBEK Orhan BYKALACA Klimada Konforve Salksz Bina Sendromu Veli DOAN Hava Soutmal Kondenserli Bir Souksu retim Grubunda D Scaklklarn Deiiminin Sistemin Kapasite ve Etkinliine Etkisinin Deerlendirilmesi..... 151 Serkan SUNU Serhan KKA OTURUM VII: SSTEM TERMODNAM Buhar Sktrmal Kaskat Soutma Sisteminin Elemanlarnn Tersinmezlik Analizi Ali KILIARSLAN M. HOZ 165 120
128 137
Yatay Konumdaki Buharlatrclarda Basn Kaplarn Hesaplamak in Kullanlan Metodlarn Gerekliinin Farkl Soutucu Akkanlara ve alma artlarna Gre Kyaslanmas. 174 Gkhan ARSLAN Nurdil ESKN Ksmi Devaml Fonksiyonlar Kullanarak Soutucu Akkanlarn Doyma Basn Erilerinin Hassas Olarak Oluturulmas..... 183 M. Turhan OBAN Ejektr Kullanarak Bir Buhar Sktrmal Soutma Sisteminin Performansnn yiletirilmesi Nagihan BLR H. Krad ERSOY Buzdolaplarnda Kullanlar Buhar Sktrmal Soutma evrimlerinin Ekserji Analizi le ncelenmesi. A. Bilgen ETKN Yunus ER OTURUM VIII: ADSORPSYONLU ve ADSORPSYONLU SSTEMLER Adsorpsiyonlu Soutma Teknolojisi ve Enerji Analizi. Gkhan GRLEK Abdullah YILDIZ Ali GNGR Adsorpsiyonlu Is Pompalar Adsorbent Yatann Tasarm. Gamze GEDZ LD Mohgtada MOBED Semra lk Libr H20 Akkan ifti le alan Absorbsiyonlu Buhar Sktrmal (Kaskad) Soutma Sisteminin Analizi. Canan CMT . Tekin ZTRK Desisif Bir klimlendirme Sisteminin Psikrometrik Analizi. Erta HRDOAN Orhan BYKALACA Tuncay YILMAZ Osman KARA OTURUM IX: GIDA UYGULAMALARI Meyve ve Sebzelerin Soukta Depolonmasnda Temel lkeler. Fikret PAZIR O. ZDKCLER Iceberg Marulun Vakum Altnda Soutulmas. H. Mutlu ZTRK H. Kemal ZTRK 262 258 220 227 193
205
236 248

Muzlarda Raf mrnn Uzatlmas in Zeolitle BirliktePaketlemenin rnn Kalite zelliklerine Etkisinin Etkisinin ncelenmesi. 270 Vildan KK Safiye Nur DRM OTURUM X: GIDA UYGULAMALARI II Hasat Sonras n Soutma ve Souk Depolama Tasarm Parametleri. Turan ERKAN Baz Sebzelerin zgl Islarnn Scakla Bal Olarak Deiiminin ncelenmesi. Seher KUYUMCUOLU ebnem TAVMAN Gda Muhafazasnda BRC Standardndaki Gelimeler. Hakan SEMERC YAZARLAR DZN................................................................................................................................ 279 286 292
301
OTURUM I ISI POMPALARI
Toprak Kaynakl Is Pompas Sistemi Uygulamalar Ebru HANCIOLU ARF HEPBALI
Dk Scaklkl Jeotermal Kaynaklarn Yer Kaynakl Is Pompalarnda Istmada ve Soutmada Kullanm ve Uygulamalar Korhan ALTINKAYA - zlem ETN
Aile Tipi Hava Kaynakl Is Pompal Su Istcs Termodinamik Analizi ve Tasarm Blent Orhan Prof. Dr. Ali GNGR
TOPRAK KAYNAKLI ISI POMPASI SSTEM UYGULAMALARI

Ebru Hancolu*, Arif Hepbal** *Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blm, ZMR **zmir Yksek Teknoloji Enstits Jeotermal Enerji Aratrma ve Uygulama Merkezi, ZMR ebrukuzgunkaya@ iyte.edu.tr, arifhepbasli@ ege.edu.tr ZET Is pompal sistemler, enerji verimli sistemlerdir. Bu almada, iki farkl uygulama; soutma ve kurutma uygulamalar ele alnmtr. Birinci uygulamada, bir hacmin toprak kaynakl s pompas (TKIP) ile soutulmasnn performansnn incelendi. kinci uygulama ise, TKIPl bir kurutma kabininde defne yapraklarnn tek katmanl kurutma ileminin ve bileenleri ile birlikte tm TKIPs sisteminin enerji analizi yapld. Bu sistem, zmir/Trkiyedeki, Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstitsnde, tasarland, kuruldu ve test edildi. TKIP cihaz ve tm sistem iin etki katsays (EK) deerleri, srasyla, 1,63-2,88 ve 1,45-2,65 aralnda bulunurken, sistem baznda zgl nem ekme oran 0,122 kg/kWh olarak elde edildi. Anahtar Szckler: Etki Katsays, Soutma, Kurutma, zgl nem ekme oran (NCO), toprak kaynakl s pompas.
1. GR lkemiz jeotermal enerji potansiyeli bakmndan, dnyann en zengin lkelerinden biridir. Bununla beraber, potansiyelimizin ok az bir ksm, yaklak olarak % 3 kullanlmaktadr. lkemizde, ayn zamanda dk scaklkta jeotermal kaynaklar da mevcuttur. Ayrca, lkemiz bitki eitlilii bakmndan dnyann sayl birka lkesi arasnda yer almaktadr. Yeni teknolojilerin, kalite, enerji ve evre konularnda son dzenlemelere uymayan proseslerin yerini almas beklenmektedir. Toprak kaynakl s pompalar, enerji verimli ekipmanlardr. Is pompalar alma srasnda, performans katsaylarnn yksek olmasndan dolay daha az enerjiye ihtiya duyarlar. Dolaysyla elde edilen enerjinin sarf edilenden daha yksek olmas ile, enerji tasarrufu salarlar. Bu nedenle s pompalar hem kullancya hem de lke ekonomisine byk katk salarlar. Kurutma, sanayide olduka yaygn kullanlan enerji youn ilemlerden biridir. ou sanayilemi lkede, kurutmada kullanlan enerjinin pay, lkenin sanayide tkettii enerjinin % 7-15 arasnda olup, ounlukla sl verimi % 25den % 50 ye kadar deiir [1,2]. Bu deerler, kurutucunun seiminde nemli rol oynayan gda rnnn kurutma karakteristiklerine gre farkllk gstermekte olup, kurutma ilemlerinde enerji tasarrufuna odaklanlmasnn ak birer gstergesidir. Kurutma, belki de en ok enerji youn proseslerden biridir. Tahminler; odun rnleri imalatnda toplam enerjinin % 70inden fazlasnn, tekstil rnleri imalatnda toplam enerjinin % 50sinin ve buday, msr gibi tarm rnlerindeki toplam enerji ihtiyacnn % 60ndan fazlasnn kurutma prosesinde tketildiini gstermektedir. Bu deerler, yrtlecek olan enerji verimlilii almalarnn nemini aka gstermektedir. 1980lerden beri, enerji fiyatlarndaki art, kirlilik zerine yasal dzenlemeler, alma koullar ve emniyet ihtiyalar gittike sklamaktadr. Bu ihtiyalar ve enerji tketimini karlamak iin, kurutma metotlar ve kurutucu tasarm ile ilgili yeni teknolojilerin kullanlmas gerekmektedir. Is pompal kurutucular, kurutucudan kan akkan veya gazdan, enerjinin geri almna izin vermesinden dolay enerjiverimli kurutma ekipmandr. ok deiik s geri kazanm uygulamalar sz konusudur. Bu balamda, kurutucudan

kan scakln veya nemli havann sl enerjisinin, dar atlmas yerine, tekrar s pompasnda kullanlmasyla enerji tasarrufu salanm olunur. Is pompal kurutucu (IPK), alla gelmi scak haval kurutucular ile kyasland zaman, daha yksek enerji verimini, daha iyi kalitede tutmay ve evre koullarndan bamsz olarak iletilebilmeyi salar. Ayrca, enerji youn bir ilem olan kurutmada, iyiletirmenin yaplabilmesi iin aratrma ve gelitirme almalar gereklidir. Ancak, bu teknolojinin lkemiz sanayisinde uygulamas, dier s pompas sistemlerinde olduu gibi, pek yaygn olmayp, snrl saydadr [3]. Yukardaki aklamalardan, IPKnun hibrit bir kurutma sistemi olduu aka grlmektedir. Baka bir deyile, IPK; s pompas ve kurutucu olmak zere, iki mhendislik sisteminin kombinasyonundan oluur. Is pompas destekli kurutmayla, dk enerji tketilerek, daha iyi rn kalitesinin salanmas iin kontrol edilebilir bir kurutma ortam (scaklk ve nem) salanr [4]. Bu almada, s pompasnn hem soutmada hem de kurutmada kullanlan enerji verimlilii kavramlar sunularak, enerji verimlilii hesaplanmtr. 2. SSTEM TANITIMI Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstitsnde daha nce yksek lisans tezi kapsamnda taban alan 65 m2, stma kapasitesi 3,8 kW ve soutma kapasitesi 4,2 kW olan bir dersliin, TKIPs ile stlmas/soutulmas amalanm ve toprak kaynakl s pompal bir sistem kurulmutur. Bu konuda deiik almalar yaplmtr. Doktora tezi kapsamnda bu dzenee bir kurutma kabini eklenerek kurutma amal olarak altrlmas ngrlmtr [5]. TKIP sistemin stma kapasitesi 3,8 kW olduu iin TKIPK sistemi ona gre tasarlanmtr. lkemizde giderek artan kurutma proseslerine ihtiya gz nne alnarak, kurutma ilemlerinin youn enerji kullanm ve s pompalarnn enerji tasarrufu zellikleri birletirilerek kurutma ilemlerinde enerji tasarrufu salanmas amalanmaktadr Toprak kaynakl s pompal kurutma sistemi, niteden olumaktadr: (a) s pompas devresi, (b) toprak s deitiricisi devresi ve (c) kurutma kabini. Sistemin ematik gsterimi ekil 1de ve gsterilmitir. (a) Is pompas devresi: ki adet plakal s deitiricisi, drt yollu vana, selenoid vana ve klcal borudan olumaktadr. Soutucu akkan olarak R-22nin kullanld sistemde, lm yapmak amacyla, kompresrn emme ve basma hattna birer manometre konulmutur. (b) Toprak s deitirici devresi: Toprak altna dey olarak yerletirilen 50 m derinliinde, U-eklinde 32 mm apnda polietilen borudan olumaktadr. Antifiriz-su karm (salamura)nn sirklasyonu iin bir pompa, genleme tank, hava alma ve emniyet ventilinden olumaktadr. lm amacyla; bir adet rotametre, s deitiricisine giren ve kan suyun scaklklarn lmek iin 2 adet termometre bulunmaktadr. (c) Kurutucu devresi ve fan-coil devresi: Kabin 1 m x 1 m x m ebatlarndadr. 0.5 x 1 m ebatlarnda 18 tepsi bulunmaktadr. Youturucu ve fan kurutma kanal iine yerletirilmitir. Yerletirilen youturucu hava soutmal tiptir ve alma akkan olarak R-22 ve hava kullanmaktadr. Egsoz havas dar atlmayp tekrar sisteme kurutma kanal vastasyla geri gnderilmekte ve bylece sdan geri kazanm salanmaktadr. Nem ler ve scaklk lerler giri ve k havalarn lmek amacyla kanaln giri ve klarna yerletirilmitir. Hava debisi orifizmetre ile llmektedir. (d) Fan-coil devresi: ki adet fan-coil ve sirklasyon pompasndan olumutur. Devrede dolaan suyun scaklnn tespiti iin pompann giri ve kna birer termometre konulmutur.
T8*, 8*
KURUTUCU
Eksoz Havas T8, 8 BuharlatrcYouturucu Buharlatrc- ISI POMPASI Youturucu T2, P2 W Kompres r a
rn m, T, h, s , Genileme Valfi T3, P3 Drt-yollu vana Buharlatr c-
d T1, P1
FAN-COL NTES
T4, P4
T5 T9, 9
T6
T7, 7 Taze H
b
TOPRAK ISI DETRCS
ekil 1. Sistemin ematik gsterimi[5].
3. PERFORMANS DEERLENDRME Ktle ve enerji denklikleri, s ktsn ve enerji verimliliklerini bulmak iin kullanlmaktadr. Srekli-hal, srekli-ak olduu varsaylarak hesaplanmtr. Sistemde s pompas ana sistem olmakta soutma ve kurutma uygulamas, sistemin ktle ve enerji denklikleri hem s pompas hem de kurutma frnna ve soutma iin uygulanarak iki kademede incelenmitir. Is pompas drt yolu vana ile sistem almas soutma ve stma olarak ayarlanmaktadr.
3.1 Is pompasnn performansnn deerlendirilmesi

Toprak kaynakl s pompasnn ematik gsterimi, ekil 2de verilmitir. Soutma ve kurutma uygulamasna gre sistem, drt yollu vana ile sistem almas ayarlanmaktadr.
Buharlatr cGenleme Vanas Youturuc u-
Kompres r W
ekil 2. Is pompal sistemin ematik gsterimi
Ktle dengesi Genel ktle dengesi,
& & m giren = mikan
(1)
& eklindedir. Burada, m ktlesel debidir.

Enerji dengesi Genel enerji dengesi, aadaki gibi gsterilebilir:
& & Qgiren = Qikan
(2)
Genel enerji dengesi, daha ak bir ekilde de yazlabilir:
& & & & Q + m giren h giren = W + mikan hikan
(3)
& & & & & & & & Burada, Q = Qnet ,giren = Q giren _ Qikan ; net s giri akm ve W = Wnet ,ikti = W giren Wikan ; net i kt
akmdr. Enerji dengesi eitlii, giren enerji terimlerini kan enerji terimlerine eitleyerek yazlr.
& & m sa ( h giren hikan ) = m s ( h giren hikan )
(4)
IP nitesinin ( EK IP ) ve tm IP sisteminin ( EK sis ) enerji-bazl verimlilii, srasyla aada gsterilmitir:
EK IP
& & Q yo veya Qbuh = & W

komp
(5)
veya elektrik girii terimi yerine,
EK IP =
& & Q yo veya Qbuh & W

komp ,elek
(6)
ve soutma istemi iin
EK sis =
& Wkomp
& Q yo & +W
(7)
pompa
veya elektriksel terimlerle
EK sis =
& Wkomp ,elek
& Q yo & +W
(8)
pompa ,elek
Kurutma sistemi iin
EK sis =
& Wkomp
& Q yo & +W
pompa
& + W fan
veya elektriksel terimlerle,
(9)
EK sis =
& Q yo & & & Wkomp ,elek + W pompa ,elek + W fan ,elek
(10)
verilmektedir. Burada,
& & W komp ,elek = W komp /( komp ,elek komp ,mek ) & & W pompa ,elek = W pompa /( pompa ,elek pompa ,mek )
ve
(11) (12) (13)
& & W fan ,elek = W fan /( fan ,elek fan ,mek )

olmaktadr.
3.2 Kurutucunun performansnn deerlendirilmesi
NO =
& ms & & Wstc ,elek + W fan ,elek
(14)
& Burada, m s , bir saatte alnan suyun miktardr (kg). NO deeri bu almada iki farkl kurutucu tipinin
maydanozun kurutulmas srasndaki performanslarn kyaslama amacyla kullanlmtr. 4. BULGULAR VE TARTIMA Toprak kaynakl s pompas siteminin iki uygulamas iin soutma ve kurutma olarak iki blmde incelemi ve EK ve NO deerleri, Tablo 1 de zetlenmitir.
Tablo 1. ncelenen s pompasnn EK ve NO deerleri Tanm Soutma EK IP 4,71 Sistem 3,12 NO (kg sb/hm2) -

elek Kurutma elek 3,39 2,88 1,63 2,12 2,65 1,45
0,0455880
Hesaplanan soutma ve stma kapasitesine gre, n grlen toprak s deitiricisi boyu, k art iin 106 m ve yaz art iin ise; 470 mdir. Eldeki imkanlar lsnde deney dzenei iin 50 m sondaj yaplarak, 100 mlik toprak s deitiricisi dikey olarak gmlmtr. Soutma mevsimi iin, kondenser basncn drmek, yani; toprak s deitiricisine gitmesi gereken enerjiyi atmak dolaysyla evaparasyon basncn drmek iin, sisteme kzgn buhar soutucusu konulmutur. Evaporasyon scakl 2 oC salanarak fan-coil devresine yaklak 8 oC su gnderilmitir. Fan-coil'de hava fleme scakl, 15 oC llmtr. Sistem yeterince altrldnda oda scakl hedeflenen 21 oC 'ye drlmtr. Bu manada hedefe ulalmtr. Sistemin verimlilii, kzgn buhar soutuculu ve kzgn buhar soutucusuz olarak incelendiinde; kzgn buhar soutuculu ile yaklak 3.1, kzgn buhar soutucusuz ise 2.1 olarak tespit edilmitir. Soutma iin hesaplanan bu deerler stmada daha yksek kacaktr. Sistemde yeterli toprak s deitirici boru boyu ile COP yaklak 3 olup, bu verimlilik bir s pompas iin uygun deerdir. Sistemi kzgn buhar soutucusu devreye alnmadan test edilmi ve toprak s deitiricinin net kapasitesi tespit edilmeye allmtr. 1800 kg/h debide 2 oC lik bir scaklk fark elde edilmitir. Bu sonula her bir metreye 84.4 W s enerjisi topraa atlmtr (84.4 W/m). Bu deer daha nce yaplan denemelerle literatrde verilen deerle ayn, bir oundan da daha yksektir. Dolaysyla, zmir artlarnda toprak s deitiricisinde iyi bir verim elde edilmitir. Havadan havaya s pompalarnda soutma iin etki katsays 2.6 ila 2.8 arasndadr. Bu almada elde edilen sonulardan grlecei gibi, toprak kaynakl s pompalarnn SEKs 3' n zerindedir. Bunun en byk nedeni toprak altnda scakln mevsimlere gre ok fazla deikenlik gstermemesidir. Bu almada d scaklk 36 oC iken 50 m deki toprak scakl 28 oC civarnda llmtr. Bu scaklk yukar ktka bu scaklk dmektedir. Toprak altna braktmz prob s deitiricisi borusuna hemen bitiik brakldndan yksek deer okunmutur. Normal artlarda bu derinlikte toprak scakl 15 ila 25 oC arasndadr. Elde edilen snn atlmasnda 25 oC, 36 oC 'ye gre daha iyi bir scaklk olduundan toprak kaynakl s pompalar daha verimli almaktadr. EK deerleri, Eitlik (5) ve (6) kullanlarak, TKIP kurutma istemi iin, srasyla 2,65 ve 1,45 olarak bulunurken, IP nitenin EK deerleri, Eitlik (7) ve (8) kullanlarak, srasyla, 2,88 ve 1,63 bulunmutur. Hesaplanan NO deeri 0,122 bulunmutur. Kurutma sistemleri, enerji youn sistemlerdir ve s pompal hibrit sistemlerin kullanlmas ile enerji tasarrufu salanmaktadr. Is pompal sistemler ile desteklenmelidir. 5. SONU Bu almada, iki farkl s pompas sistemi uygulamas verilmitir. Bu balamda, teorik analiz yaplm ve deneysel veriye dayal olarak ele alnan sistemlerin performans deerlendirilmitir. Elde edilen ana sonular aada zetlenmitir: a) TKIP soutma nitesi iin, EK deeri ve elektriksel terimle EK deeri, srasyla 4,71 ve 3,12 olarak bulunurken, IP nitenin EK deerleri, srasyla, 3,39 ve 2,12 bulunmutur. b) TKIP kurutma sistemi iin, EK deeri ve elektriksel terimle EK deeri, srasyla 2,65 ve 1,45 olarak bulunurken, IP nitenin EK deerleri, srasyla, 2,88 ve 1,63 bulunmutur. Kurutma iin NO deeri 0,122 bulunmutur. c) Topran, temiz bir enerji kayna olmas ve yl boyunca toprak scaklnn sabit kalmas, s kayna olarak, s pompalarnda kullanlmasn cazip hale getirmitir. lk maliyetin pahal olmasna ramen, Avrupa da ve Amerika da ok yaygn olarak kullanlan toprak kaynakl s pompalarna, lkemizde de gereken nem verilmelidir. Bu erevede, gerek maliyetlerin drlmesi gerekse etki katsaysnn arttrlmas konusunda, Sanayi-niversite birlii kurulmal ve bu teknolojinin lkemizde yaygnlamas salanmaldr.
10

d) Sistemin performansnn deerlendirilmesinde, salt enerji analizi yerine, yazarlar tarafndan da baka yerde yapld gibi, ekserji ve eksergoekonomik analizlerinin de yaplmas nerilmektedir. 6. KAYNAKLAR [1] Dincer, I., Moisture transfer analysis during drying of slab woods, Heat and Mass Transfer, 34:317-320, 1998. [2] Chua K.J, Mujumdar A.S, Hawlader M.N.A, Chou S.K ve Ho J.C., Batch Drying of Banana Pieces-effect of Stepwise Change in Drying Air Temperature on Drying Kinetics and Product Colour, Food Research International, Say: 34, 721-731, 2001. [3] Akn A. ve Hepbal A., Is Pompal Kurutucularla Emisyonlarn Azaltlmas, III. Temiz Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Cilt: II, 121-128, 2000. [4] Prasertsan S. and Saen-saby P., Heat Pump Drying of Agricultural Materials, Drying Technology, 16(1-2), 235250, 1998. [5] Hancolu E., Gne enerjisi destekli toprak kaynakl (jeotermal) s pompal bir kurutucunun enerji ve ekserji analizi, Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits Doktora tezi, 2006.
11
DK SICAKLIKLI JEOTERMAL KAYNAKLARIN YER KAYNAKLI ISI POMPALARINDA ISITMADA VE SOUTMADA KULLANIMI VE UYGULAMALARI
Korhan Altnkaya, zlem etin ISIMAS A.-Is Makineleri San. Tic. ve Taah. A..,stanbul altinkaya@isimas.com.tr, ozlemcetin@isimas.com.tr ZET Yer kaynakl s pompalarnn verimi kaynak scaklyla doru orantldr. Bu almada yer kaynakl s pompalaryla dk scaklkl jeotermal kaynaklarn kullanm incelenmektedir. Istma durumunda bir s pompasnn 27 0C jeotermal kaynak suyu scaklnda nasl alt ve ilk yatrmn ne kadar zamanda karlad uygulanm bir proje zerinde incelenerek ortaya karlmtr. Bu proje Mula nn Dalaman ilesinde bulunan bir termal otelde uygulanm ve iki yl sreyle incelenerek alma deerleri kayt altna alnmtr. Buna gre; dk scaklkl jeotermal kaynakla s pompas kullanm alternatif yakt olan LPG ye gre %87,5 iletme tasarrufu salamtr. Anahtar Kelimeler: Dk Scaklk Jeotermal Kaynak, Is Pompas
1. GR Yer kaynakl s pompas (YKIP) bundan yaklak 10 yl nce lkemizde HVAC sektrne girdi. Ismas A. de 2003 ylndan beri WaterFurnace (USA) marka s pompalaryla sektrde yer almaktadr. Is pompasnn piyasaya ilk giriinde her yeni konuda olduu gibi bir diren olumu bu diren artan rnek uygulamalarla ortadan nispeten kalkmtr. Bilindii gibi yer kaynakl s pompas birok kayna kullanarak stma ve soutma yapabilen sistemlerdir. Is kayna olarak toprak, deniz, gl veya yeralt suyu kullanld gibi yeralt jeotermal sularda kaynak olarak kullanlabilir. Sistem konvansiyonel sistemlere gre daha yksek verim ile alabilmektedir. Bu verimin asl nedeni, ihtiya olan sy bir kayna (doal gaz, kmr v.b) harcayarak deil hali hazrda bir yerde bulunan s kaynan ihtiya duyulan yere tamasdr. Bu sistemde verim kaynak scakl ile doru orantldr. Sistem, yaanlan ortamn soutulmas istendiinde ierideki sy daha souk olan kaynaa (sl kuyuya) tar. Bu durumda da sl kuyunun soukluu sistem verimini belirler. Sistem enerjiyi sadece bir kaynaktaki enerjiyi tamak iin kullandndan dolay iletme maliyetlerinde tasarrufludur. letme maliyetlerindeki farkn dier yaktlara gre olduka byk olmas sistemi cazip klan en nemli etken olmutur. Jeotermal kaynak kullanlmas ile elde edilecek iletme maliyetleri kar LPG ye gre yaklak %70-%80 arasnda iken soutmada split klimaya gre %40 karldr. Bu almamzda dk scaklkl jeotermal kaynan yer kaynakl s pompasna kaynaklk ettii stma uygulamalardan birine rnek vermek amacyla, uygulanm bir projemize ait baz bilgiler verilmektedir. Ayrca ayn otel iin yaplm jeotermal kaynak ile soutma almas da irdelenmitir. 2. UYGULAMASI TAMAMLANMI ISITMA SSTEM GENEL TARF Uygulama yaplan bina termal salk merkezi olarak kullanlan Therme Maris otelidir. Otel Mula nn Dalaman ilesi snrlarnda bulunmaktadr. Yerden doal olarak kan termal su otel evresindeki doal havuzlarda birikmekte ve kullanlmaktadr. Kaynak scakl yaklak olarak 270C-300C aralndadr. 89 otel odas ve villalara sahip otelde; 25m2 hamam yerden stmasnn ve 2 Adet 18 ton su kapasiteli salk havuzunun termal suyu 2 adet 17kW ortalama kapasiteli sudan suya s pompas ile stlmaktadr.
12
ekil 1. Therme Maris SPA & Termal Otel Dalaman Sistem yukardaki aklamadan da grld gibi verimini ncelikle kaynaktan salamaktadr. Bu kaynak proje yerine gre fakllk gsterebilmektedir. Bu incelemede anlatlan uygulamada da kaynak olarak dk scaklkl yeralt (jeotermal su ) suyu kullanlarak, yine kullanm suyu olarak kullanlacak dk scaklkl yeralt suyu (jeotermal su) stlmaktadr. Kaynak taraf scakl 270C, yk tarafnda ise istenen scakln 450C olmasndan dolay s pompas stmada ortalama 5,5- 6 COP de almaktadr.
ekil 2. Solda-Kaynak Olarak Kullanlan Termal Havuz, Sada Istlan Salk Havuzlar
Yk taraf tesisat suyun fiziksel zelliklerinden dolay kapal devre olarak tatl su ile yaplmtr. Kaynak suyu ar mineralli olduu iin stlma durumunda ar tortulama meydana gelmektedir. Bu sebepten dolay stma iin kaynak suyu direk olarak cihaz ierisinde dolatrlmamakta, havuzlar yerden ve duvardan stma borular ile stlmaktadr. Havuz ierisinde snmadan dolay oluan tortuyu temizlemek iin her gnn sonunda havuz suyu boaltlmakta ve yeniden doldurularak stlmaktadr.
13
EKW17
Filtre
EKW17
M T M T M T
FS
T M
FS
T M
HAMAM
T M
FS
HAVUZ 1
HAVUZ 2
T M
ekil 3. Sistemin Tesisat emas Kaynak taraf bir plakal s deitiricisi ile kaynak suyundan ayrlmaktadr. Termal kaynaktan gelen 270C scaklndaki termal su, ssn s pompas soutma devresinden gelen suya vererek s deitiricisinden kmakta daha sonra termal kaynak havuzuna braklmaktadr. Termal suyun ar agresif olmasndan dolay s deitiricisi olarak titanyum eanjr kullanlmtr. Devre souk olduu iin eanjr iinde herhangi bir tortulama sorunu yaanmamtr. Bu kaynak scaklnda, 17kW nominal stma kapasitesi deerine sahip s pompas yaklak 26kW stma kapasitesinde almaktadr. Is deitiricisi ierisinde suyun scaklndan baka hibir fiziksel ya da kimyasal zellii deimemektedir.
ekil 4. Jeotermal Kaynak ile Istma Salayan Is Pompalar, Titanyum Plakal Eanjr ve Tesisat 3. ISITMADA ISI POMPASI KAYNAK TARAFI Bu uygulama bir ak sistem uygulamasdr. (Bkz. ekil.3-Sistemin Tesisat emas) Kapal sistem uygulamalarndan farkl olarak kaynak ierisine denen polietilen borular yoktur. Bu yzden kaynak taraf sirklasyon pompalar daha kk basma yksekliine sahip pompalardr ve buna bal olarak daha az elektrik harcamaktadrlar. Bunun yannda suyun zelliinden dolay pompalarn gvdeleri ve arklar paslanmaz seilmitir. Belli dnemlerde pompalarn arklar temizlenip deitirilmektedir. Pompa olarak plastik pompalarn kullanlmas daha uygun olabilmektedir fakat uygulama yapld yllarda plastik pompalar konusunda dzgn teknik deerlere ulalamad iin bu yol seilmitir. Tmyle titanyum olan bir pompa kullanlmas durumda ilk yatrm maliyeti ok fazla ykselecei iin ucuz ve kolay bulunabilir paslanmaz pompa kullanlmas ve birka ylda bir arknn ve gvdesinin yenilenmesi mteri tarafndan
14

tercih edilmitir. Kaynak tarafnn ak sistem deil de kapal sistem yani polietilen borularla yaplmas bu pompa masrafn ortadan kaldracaktr. Her ne kadar sirklasyon pompasnda tketilen elektrik miktar artacak olsa da sistem daha sorunsuz ve masrafsz olarak alacaktr. Fakat otelde kaynak olarak kullanlan termal kaynak havuzlar ayn zamanda mterilere havuz olarak da hizmet verdikleri iin kapal sistem borular grnt olarak sorun tekil edecektir. Bu yzden bu yntem kullanlmamtr. Ak sistemin kapal sisteme gre dier avantajlar ise kaynak ierisine denen borularn maliyetinden tasarruf edilmesi, kaynak tarafnda bo alana ihtiya duyulmamas ve sistemin daha basit olmasdr. Bu saylan avantajlardan dolay sistemin ilk yatrm maliyeti kapal sisteme gre ok daha az olmutur.
4. ISI POMPASI YK TARAFI
ekil 5. Solda-Kaynak Olarak Kullanlan Termal Havuz, Sada-Kullanlp Geri Boaltlan Koy Kaynak tarafndan alnan s; s pompasnda kompresrde sktrlarak yk tarafna 550C scak su olarak verilmektedir. Yk taraf kapal bir evrim olarak tasarlanmtr. Salk havuzlarndaki suyun stlmas ve hamamn stlmas bu scak su ile salanmaktadr. Hamamda stma zemin altna, salk havuzlarndaki scak su ise havuz tabanna ve duvarlarna denen yerden stma borular ile yaplmaktadr. (Bkz. ekil.3-Sistemin Tesisat emas) Havuz ve hamam gndz saatlerinde ak, gece kapaldr. Havuz ierisindeki su gnlk olarak deitirilmektedir. Is pompalar gece suyu stmakta gndz s kayplarn karlamaktadr. Salk havuzu ortalama 380Cdir ve cihaz bu scakl elde etmek iin 2 yldr sorunsuz bir ekilde ortalama olarak gnde 14 saat almaktadr. 5. ALTERNATF YAKITLA KARILATIRILMASI Bu saylan stma ihtiyalar iin daha nce bir LPG kazan kullanlmaktayd. Otel bakm onarm tarafndan daha nce kullanlan LPG sisteminin ve yeni kurulan s pompas sisteminin tketimleri izlenerek kayt altna alnmtr. Bu deerlere gre; ortalama 44.720 kcal/h lik stma kapasitesi ile 5,5 COP de alan s pompas ve kaynak taraf sirklasyon pompas 12 ay 365 gn ortalama gnlk 14 saat alma ile bir yl boyunca 6.272$ tketmektedir. Buna karn eski LPG sistemi ayn deerler iin 50.128$ lk yakt tkettii kaytlardan elde edilmitir. Karlatrmann dzgn olabilmesi iin LPG tketimi kyaslamann yapld gnk fiyatyla deerlendirilmitir. Bu durumda sistem bir ylsonunda 43.856$ tasarruf etmitir. Bu da yaklak olarak %87,5 lik bir tasarruf yzdesi demektir. Sistem kendini ilk kurulum maliyetine gre yaklak 6 ay gibi ksa bir srede geri demitir.
15
ekil 6. letim Maliyetleri Tablosu Bakm giderleri hesaplanacak olursa; kaynak taraf plakal s deitirici temizlii, s deitiricisinin 5-6 ylda bir deitirilmesi, kaynak taraf filtreleri bakm haricinde bir cihaz bakm sz konusu deildir. Bu saylan bakm giderleri edilen tasarrufun yannda ok kk kalmaktadr. Bu almada verilen tketim deerleri sistemin 2 yllk almas boyunca izlenerek ortalamas alnm tketim deerleridir. 6. JEOTERMAL KAYNAK LE SOUTMA Salk havuzlarnn stlmas daha nceki blmlerde anlatld ekilde 17kW nominal kapasiteli iki adet s pompas ile 27C deki jeotermal kaynak suyu ak sistem olarak kullanlarak gerekletirilmitir. Sistemin stmas ve performans geen yllar ierisinde incelenmi ve s pompas ile otel ierisinde salanabilecek dier faydalar aratrlmaya balanmtr. Bu aratrma sonunda otel odalarnn, kullanm scak suyunun ve kapal havuzun LPG ile stlmasnn yan sra otel odalarnn chiller ile soutulmasna alternatif olacak s pompas sistemi kurulmas tasarlanmtr. Bu sistemde ayrca stmann yan sra soutmada da faydal olacaklardr. Otelin olduu blge dnldnde yaz aylarnda hava scaklnn kaynak havuz scaklndan daha yksek olduu dnemlerde s pompas chiller cihaz yerine soutma ihtiyacn karlayabilir ve sistem daha fazla tasarruf etmi olabilir. Bu tasarruf miktarnn en yksek seviyede tutulmas iin d hava alglaycsna bal kk bir otomasyon kurulmas gerekmektedir. Havuz, boyler veya otel stmas iin LPG ye gre %84 karl olan jeotermal kaynak sistemi soutmada da chillere gre %40 karldr. Cihaz oteldeki stma ve soutma ihtiyalarn karlayarak en yksek alma saatlerine kmaktadr ve bylece yukardaki tasarruf miktarlar hesaplanmtr. Sisteme ait iletim maliyetleri aadaki gibidir. ISITMA MALYET KARILATIRMA TABLOSU Yakt Cinsi Fuel Oil No:6 Kalorifer Yakt Motorin Doal Gaz LPG Dkmegaz Birim Fiyat 0,98305 1,54000 2,49724 0,69000 2,64000 Yakt Isl Deeri 9562 Kcal/Kg 9875 Kcal/Kg 10256 Kcal/Kg 8250 Kcal/Kg 11100 Kcal/Kg Verim 0,80 0,80 0,84 0,93 0,92 Istma Enerjisi 148.78 Kcal/h 148.78 Kcal/h 148.78 Kcal/h 148.78 Kcal/h 148.78 Kcal/h Maliyet (saat) 19,120 YTL 29,003 YTL 43,127 YTL 13,380 YTL 38,463 YTL Maliyet * (Yl) 98.865 149.968 223.002 69.186 198.883
YTL/Kg YTL/Kg YTL/Kg YTL/Kg YTL/Kg
16

thal Sibirya Kmr Yerli Linyit Kmr Elektrik SPLIT KLMA Kazan+Chiller Toplam: 0,32203 0,28900 0,12094 0,12094 YTL/Kg 7000 YTL/Kg 4640 YTL/Kwh 860 YTL/Kwh 2,5 Kcal/Kg Kcal/Kg Kcal/Kwh 0,65 0,65 0,99 148.78 Kcal/h 148.78 Kcal/h 148.78 Kcal/h 95.46 Kcal/h 10,530 YTL 54.449 14,256 YTL 73.718 21,134 YTL 109.28 5,370 YTL 12.216 211.099
Sirk. Pomp. (Kaynak) Sirk. Pomp. (Yk) YKIP Istma (EKW130) YKIP Istma (EKW130) YKIP Toplam: * :12ay :365 gn :17 Saat
0,12094 0,12094 0,12094 0,00000
Birim Fiat YTL/Kwh YTL/Kwh YTL/Kwh YTL/Kwh
COP 860 Kcal/Kwh 860 Kcal/Kwh 3,80 3,80
0,99 0,99
Istma Enerjisi 3.44 Kcal/h 3.44 Kcal/h 148.78 Kcal/h 95.46 Kcal/h
Maliyet (saat) Maliyet * (Yl) 0,489 YTL 2.527 0,489 YTL 2.527 5,506 0,000 YTL 28.47 YTL 33.524 -
alma Saati
Soutma iin
2730
alma Saati
SOUTMA MALYET KARILATIRMA TABLOSU Birim Fiyat 0,12094 COP 2,5 Soutma Enerjisi 110.08 Kcal/h Maliyet (saat) Maliyet * (Yl) 6,192 YTL 6.502
SPLIT KLMA
YTL/Kwh
YKIP Istma 0,12094 YTL/Kwh (EKW130) 4,10 Sirk. Pomp. (Kaynak) 0,12094 YTL/Kwh 860 Kcal/Kwh 0,99 YKIP Toplam: * : 6ay :180 gn:7 saat saat 1$=1,2 YTL ** Yakt alt sl deerleri ve birim fiyatlar Aralk -2007 tarihli Tesisat Dergisi' nden alnmtr. 7. SONULAR
110.08 Kcal/h 3.44 Kcal/h
3,776 0,489
YTL 3.964 YTL 513 4.478
Tasarruf miktarnda kaynak olarak kullanlan suyun 270C olmasnn byk bir etkisi vardr. Bu da bize gsteriyor ki nispeten dk scaklkta olan termal kaynaklarn da stma iin verimli olarak kullanlmas birok dier yaktn kullanlmasndan ciddi ekilde daha tasarrufludur. Sonuta suyu stmak iin gereken enerji, var olan bir kaynaktan alnmakta ayr bir yakt yaklarak karlanmamaktadr. Bu ekilde dk scaklk jeotermal kaynaklarna lkemizde ska rastlanmaktadr. Bunlarn ekonomimize kazandrlmas iin s pompalarnn uygun bir arac olabilecei grlmtr. Ayrca bilindii gibi s pompasnn ift ynl alma zelliinden dolay stma iin yaplan yatrmla soutmada elde etmek mmkndr. Bu durumda COP kaynak scaklyla doru orantldr. Burada anlatlan rnei ele alacak olursak, Dalaman yaz artlarnda hava scakl, uzunca bir sre termal kaynak scakl olan 270C den daha yksek bir deerdedir. Bu durumda cihazlar soutmada konvansiyonel sistemlerden daha yksek bir verimde alabileceklerdir. Dk scaklk jeotermal kaynaklar uygun scaklklarda soutma iin de daha verimli olarak alabilmektedirler. Uygulanan projeden de grld gibi yer kaynakl s pompas (YKIP) birok deiik s kaynandan deiik zmlerle yararlanabilmektedir. Tamamlanan stma uygulamasnda kaynak olan jeotermal scak su s pompasna 5,5 COP gibi yksek bir verim salamtr. Ayrca kaynan kendiliinden yeryzne kyor olmasndan dolay ak sistemin en basit ve ucuz ekliyle uygulanabilir olmas ilk yatrm maliyetini ok aalara ekmi ve sistemin kendisini 6 ay gibi ksa bir srede amorti etmesini salamtr. Yer kaynakl s pompas stma, soutma ve kullanm scak suyu ihtiyalarn, her trl sl kayna kullanarak dk iletme maliyetleriyle karlayabilmektedir.
17
8. KAYNAKLAR [1] International Ground Source Heat Pump Association (IGSHPA), Closed Loop / Ground - Source Heat Pump Systems,Oklahoma University [2] ISIMAS A.. , Yer Kaynakl Is Pompas Uygulamalar
18
ALE TP HAVA KAYNAKLI ISI POMPALI SU ISITICISI TERMODNAMK ANALZ VE TASARIMI

Blent ORHAN, Prof. Dr. Ali GNGR Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mhendislii Blm, zmir-Bornova bulentorhan2000@superposta.com, ali.gungor@ege.edu.tr
ZET Bu almada, scak su retimi iin harcanan enerjinin azaltlmasn salayabilecek alternatif bir yntem olan s pompas kullanarak scak su retme teknii incelenmitir. ncelikle, s pompal su stclar iin daha nceden yaplan tasarmlar incelenmi ve ksa bilgiler verilmitir. Sistemin evrim prensipleri incelenip teorik analizi yapldktan sonra 80 litrelik su hacmi iin tasarm koullar belirlenmitir. Sistemin bileen seimleri yaplarak bir prototip tasarlanmtr. Elde edilen sonulara gre, sistem prototipi yaplarak, s pompas ile scak su retim ileminin verimlilii ve kullanm sresi boyunca ortaya kacak deerlerin uygunluu bulunmutur. Gelitirilen aile tipi hava kaynakl s pompal su stcs prototipi iin deiik artlarda uygulama yaplmas ile veriler elde edilmi ve sistemin yeterlilii deerlendirilmitir. Ayrca sistemin kapasite limitleri ve su stma performans kontrol edilerek deneysel olarak belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: Is Pompas, Su Istcs, Scak Su retimi 1.GR Elektrik enerjisinin verimli kullanm gnmzde olduka nem kazanmtr. Bu nem, hem ekonomik adan hem de doal kaynaklarn israf edilmeden tketimi asndan gittike artmaktadr. Elektrik enerjisinin tketici saysnn fazla olmas ve yaygn olarak kullanlmas nedeniyle, elektrik enerjisi tketiminde yaplan kk orandaki tasarruflarn, retim maliyetlerinde ve elektrik enerjisi elde etmek iin tketilen kaynak miktarnda nemli oranda azalma salayacaktr. Scak su ihtiyac gnmz modern yaamnda nemli bir yer tutmaktadr. Su stmak iin kullanlan enerji, bir ev iin yaplan toplam enerji harcamalarnn nemli bir ksmn oluturmaktadr. Bu yzden, su stclarn verimliliinin artrlmas, enerji tketiminin azalmasn salayacaktr. Dier yandan, geleneksel elektrikli su stclar ve gazl termosifonlar termodinamik verimlilik limitlerine yaklamlardr. Bununla birlikte, s pompalarnn, su stma amacyla kullanlmas verimli zmler sunabilmektedir. Elektrik veya gaz kullanarak snn yaratlmas yerine s pompalar ile bir kaynaktan sy tayarak su stmak, geleneksel sistemlere gre 2 veya 3 kat daha verimli olabilmektedir [1]. Bir miktar enerji girii ile s pompalar, dk scaklk blgesindeki s enerjisini yksek scaklk blgesine aktarr. Is pompalar, doal veya yapay s kaynaklarndan ald sy bir yapya veya uygulamaya transfer edebilir. Ayrca, s pompal su stclar (IPSI), verimlilik deerlerini daha nce yaplan almalar ile ortaya koymutur. Is pompalarnn gelien teknolojisi ile birlikte s pompal su stclarnn elektrikli su stclara gre enerji verimlilii nemli lde arttrlm ve elektrikli su stclar ile ayn karakteristik zellikte tasarlanarak montaj zorluklar almtr. Gnmzn ileri retim teknolojisi ile birlikte gvenirlilii ve pratiklii olduka gelitirilmitir. Ancak, lkemizdeki ou blge iin kullanmnn olduka avantajl olacann ngrlmesine ramen s pompal su stclarnn lkemizde ticari retimi ok az olmakla birlikte, bu konuda snrl sayda alma yaplmtr. Bu alma ile aile tipi hava kaynakl s pompal su stcs termodinamik analizi ve tasarm yaplarak bir s pompal su stcs prototipi yaplmtr ve tasarm sonucu retilen rnle ilgili performans deneyleri gerekletirilmitir. Prototipin gvenilirlik ve verimlilik durumu deerlendirilerek sistemin yararll incelenmitir. Bylece, bu tr s pompal su stclarnn yaplabilirlii gsterilmitir. Belirlenen sonularla, sistemin performansnn beklenen
19

dzeylerde olduu belirlenmitir. Fonksiyonel olan bu sistem zerinde estetik tasarm almalar ile endstriyel rn haline getirilebilecei de belirlenmitir 2. ISI POMPALI SU ISITICISI TASARIMLARI Is pompalarnn su stma uygulamalarnda kullanm 1950li yllarda kefedilmeye balanmtr. Bu yllarda yaplan almalar ile s pompal su stclar elektrikli su stclara gre daha yksek verimlilik saladnn ortaya konulmasna ramen, toplum tarafndan yksek oranda kabul grerek kullanm yaygnlamamtr. Bu yetersiz kabuln nedenleri olarak, yksek ilk fiyat, dier stclarn daha kolay montaj edilebilmesi, yksek hacimde scak su ekimi srasnda geri snmann yetersiz olmas ve kompresrn alrken grlt yapmas olarak dnlebilir [2]. Is pompal su stclarnn geni tabanda kabul edilmesi durumunda elektrik enerjisi tketiminde nemli azalma olaca Amerikan Enerji Dairesi tarafndan fark edilmi ve ilgili almalar 1980 ylndan sonra tekrar younlamaya balam ve bu konuda birok aratrma yaplmtr. Yeni Zelandada bir eve hava kaynakl s pompal su stcs kurularak gerekletirilen deneyler sonucunda, yllk enerji tketiminde bir elektrikli su stc kullanmna gre % 50 ila % 58 arasnda tasarruf saland hesaplanm ve hava kaynakl s pompal su stcsnn elektrik tketimini azaltt ortaya konulmutur [3]. Benzer ekilde, s pompas stma tesir katsays (COPIP) deerinin 3 olmas durumunda, elektrikli su stcsna gre enerji tketiminin 3te 2 orannda azalaca belirtilmitir [4]. Dier bir almada ise, hava kaynakl su stclarnn performansnn ortam hava scakl ve havann nemine bal olduu gsterilmi ve hava kaynakl su stcsnn COPIP deerinin buharlatrcdan geen havann kuru olmas durumda yaklak % 5 orannda decei savunulmutur [5]. Hawaiide kurulan byk lekli s pompal su stcs test ederek incelenmi ve sistem yaklak olarak 2.5 deerinde COP vermitir. Bu almada, binalarn hava soutmasn salamak iin hava iklimlendirme cihazlar olmadan sadece IPSI sistemlerinin kullanlabilecei sylenmitir [6]. Is pompalarnn ayn anda soutma ve su stma amacyla kullanlabilmesi iin bir evin hava iklimlendirmesi ve scak su retimi zerinde iki yl boyunca yaplan almalar sonucunda, s pompalarnn hava soutma ve scak su retiminde ayn anda kullanlmas ile nemli oranda enerji tasarrufunun olaca gsterilmitir [7]. Is pompal su stcs kullanlarak deiik test artlarnda yaplan aratrmalar sonucunda ortaya konulan alan deerlendirme raporlar, s pompal su stcs kullanm ile enerji kazanm orannn %40-%70 arasnda olabileceini gstermitir. Bununla birlikte, harcanan ek ilk maliyetin geri kazanm sresinin, evsel uygulamalara gre geni aralkta deierek 3 ila 20 sene arasnda olduu belirtilmitir [8]. Is pompalar, sistem zerine bir miktar i yaplarak, bir kaynaktan s ekilip bunun baka bir kaynaa aktarlmas esasna gre alr. Is, doas gerei yksek scaklktan dk scakla doru yaylr. Is pompalar, dk oranda enerji girii ile bu ak ters ynde gerekletirebilir. Is pompalarnda tasarm etkileyen nemli unsurlardan biri sistemin enerji kaynadr. Enerji kayna olarak su, toprak ve ortam havas kullanlabilir. Ancak, s pompalarnda en yaygn kullanlan enerji kayna evre havasdr. Bunun nedeni, hava kaynakl sistemlerin dierlerine gre basit tasarmda yaplabilmesidir. Hava kaynakl s pompal su stclar, temel olarak hava kaynakl s pompalarnn alma prensibine sahiptir. Buharlatrc araclyla havadan ekilen s, youturucuda evrim akkannn youmas ile suya verilir ve bylece scak su elde edilmi olur. Hava kaynakl s pompal su stclarnn ana bileenleri, hava kaynakl s pompas sistemi ve scak su tankdr (ekil 1).
ekil 1. Is pompal su stcs temel bileenleri
20
3. DENEY SSTEMNN TANITIMI Kurulan s pompal su stcs evrimi ekil 2de grld gibi kompresr, suya batrlm youturucu, termostatik genleme valfi ve buharlatrc olmak zere 4 ana bileenden olumaktadr. Dier bileenler elektrik kontrol elemanlar, filtre kurutucu, gzetleme cam, toplayc depo ve yksek alak basn otomatlardr.
ekil 2. Is pompal su stcs prototipi temel emas Suyu depolamak ve stmak iin 80 litre hacimde krom satan yaplm yaltml s tank kullanlmtr. Tank, altndaki metal ayaklar zerinde durabilmektedir ve zerine 60x52 cm boyutlarnda tabla yerletirilmitir. Bu tabla zerine s pompas sistemi kurulumu yaplmtr. Helisel olarak kvrlm 17 metre uzunluunda, 3/8 apnda, i yzeyi yivli bakr boru youturucu olarak kullanlmak zere tankn iine batrlmtr. Youturucu iin yivli boru kullanlmas ile s transfer yzeyi arttrlmtr. Bylece dz boruya gre daha ksa uzunlua sahip boru kullanlabilmitir. Tank ierisine uygun yerleim iin 45 santimetre uzunluunda 30 sargl iki para halinde birletirilerek tank ierisine batrlmtr (ekil 3).
ekil 3. Sistemde kullanlan helisel kvrlm youturucu Sistemde, s transfer yzeyi 4,5 m2 ve nominal soutma kapasitesi 1,9 kW olan Friterm TT75 tipi standart hava soutmal kondenser, paralel olan bakr boru hatt seri hale dntrlerek sistemde buharlatrc olarak kullanlmtr. Buharlatrcnn ykseklii 330 mm, uzunluu 415 mm ve genilii 120 mmdir. 70 W gcndeki fan kullanlarak
21

dk basnta buharlatrcya giri yapan sv-buhar karmndaki evrim akkannn d yzeyden geirilen hava akmndan s ekerek kzgn buhar haline dnmesi salanmaktadr (ekil 4).
ekil 4. Sistemde kullanlan buharlatrc ve fan Genleme valfi olarak buharlatrc giriinde termostatik genleme valfi kullanlan sistemde, evrim akkannn buharlatrc k scakl termostatik genleme valfi ile sezilmektedir. Termostatik genleme valfi, buharlatrc zerindeki sl yke bal olarak evrim akkannn buharlatrc kndaki kzgnl sabit bir deerde kalacak ekilde evrim akkan debisini ayarlamaktadr. Sistemde HP, basit etkili, tek silindirli hermetik tip LUnite Hermetique CAJ 4461 Y model kompresr kullanlmtr. R-12, R-134a, R-22, R-502, ve R-404a soutma gazlarn kullanan -30 C ve +10 C arasndaki snr iinde bulunan buharlama slarnda alan soutma sistemlerine taklmak zere tasarlanmtr. +7,2 C buharlama ve 54,5C youma scakl iin 1569 Watt kompresr kapasitesi vardr. Kompresrden kan kzgn buhar evrim akkan youturucuda ssn vererek youturucu knda bulunan toplayc depoda toplanr (ekil 5).
ekil 5. Sistemde kullanlan kompresr ve toplayc depo Tasarlanan prototip, R-134a evrim akkan ile arj edilerek altrlmtr. Deneysel almada be admdan oluan performans deneyi yaplmtr. Is pompas sisteminin performansn belirlemek zere buharlatrc giri ve kndaki basnlar llmtr. Su stma performansn lmek iin su giri ve k scaklklar, su scaklk deiimleri, aktlan scak su debisi, sistemin harcad elektrik enerjisi deerleri lmleri yaplmtr. Depo iindeki su scakln lmek iin 65 cm uzunluundaki deponun alt yzeyinden 15 cm ve 30 cm ykseklikte mekanik termometre kulplar ve 45 cm yksekliinde termostat grevi de gren dijital termometre kulpu, depo iine girinti yapan ucu kapal boru ierisine konulan yaa batrlmtr. Kompresr ve fan tarafndan harcanan elektrik tketim miktarn lmek iin dijital saya sisteme balanmtr. Aktlan scak su debisini lmek iin debimetre kullanlmtr. Kompresr emme ve basma hatlarnda bulunan manometreler ile youma ve buharlama scaklklar llmektedir. 4. DENEY SONULARI Tasarm ve kurulumu yaplan aile tipi hava kaynakl s pompal su stcs iin laboratuar ortamnda yaplan almalar ile sistemin uygun alma performans elde edilmitir. Sistemin enerji tketimini ve su stma yeterliliini
22

lmek amac ile sistem zerinde Trk Standartlar Enstits EN 255-3te tarif edilen performans deneyi uygulanmtr. Performans deney metodu scak su hazrlamak amac ile kullanlan s pompalarnn verimliliini tespit etmek iin uygulanr. Performans deneyleri, aada belirtilen be temel admdan meydana gelir [10]. 1) Istma periyodu, 2) Scak suyu stma performans katsaysnn belirlenmesi, 3) Referans su scaklnn belirlenmesi, 4) Bekleme giri gcnn belirlenmesi, 5) Tek aktmada, maksimum kullanlabilir scak su miktarnn belirlenmesi. Istma periyodu ( t s ), depolanan suyun, balangtaki dk scaklndan istenilen scakla gelmesiyle termostatn s pompasn ilk defa devreden karmasna kadar geen srenin llmesi ile yaplr. Bu sre iinde tketilen elektrik enerjisi girdisi ( Ws (kWh)) llr. Istma periyodundan sonra scak su depo hacminin yars ( 0,5 Vdepo (m3)) kadar scak su dorudan aktlmaya balanr. Scak suyun aktlmas sonucunda souyan suyun snmasna, s pompas devreden kncaya kadar izin verilir. Is pompasnn kapanmasndan sonra, ikinci kez depo hacminin yars kadar scak su aktlr. Is pompas yeniden devreden kncaya kadar suyu stmasna izin verilir. Son boaltma periyodu iin suyun boaltlmas ve yeniden snma sresi llr. Kullanma scak su aktma debisi ( q ak (m3/s)), gelen souk su scakl ( Tgel (oC)) ile birlikte aktlan scak su scakl ( Tak (oC)) llr. Aktlan su enerjisi ( Qak (kJ)), Eitlik 1e gre hesaplanr.
Q ak =
(1)
ak
C Psu q ak (Tak T gel ) dt
Eitlik (1)de,
ak (kg/m3) debimetredeki scak suyun younluu ve C Psu (kJ/kg. oC), aktlan su scakl ( Tak ) ile
gelen souk su scakl ( Tgel ) aralnda sabit basnta suyun ortalama zgl ssdr. Yeniden stma enerji girdisi ( Ws (kJ)) son aktma periyodunda belirlenir. Son aktma sresinde alnan verilerden kullanma scak suyu iin bir performans katsays ( COPIP ) belirlenir.
COPIP =
Qak & Ws Wbek t s
(2)
& Eitlik (2)de, Wbek bekleme etkin giri gcdr (kW).

Tanktaki termostat, son yarm tank hacminin aktlmasn izleyen yeniden stma periyodundan sonra kompresr ilk defa devreye soktuunda, fazla miktarda su hacminin aktlmasna karlk gelen, referans su scakl deneyi balatlr. Bu aktmaya, su scakl ( Tak (C)) 40 C'nin altna dnceye kadar devam edilir. Bu aktma srasnda birinci ortalama scaklk ( Tort (C)) llr. Bu ortalama scaklk ve maksimum kullanlabilir scak su deneyinde llen ikinci ortalama scaklk ( Tort (C)) kullanlarak, referans su scakl ( Tref (oC)) Eitlik 3e gre hesaplanr.
2 1
Tref
1 2 Tort + Tort = 2
(3)
Referans su scakl deneyi sonras sistemden scak su almakszn, birka tam evrim yapacak ekilde, sistem
& almaya braklr. Bu, sistemin bekleme giri gcnn ( Wbek (kW)) belirlenmesine hazrlk iin dengeleme
periyodudur. Bu dengeleme periyodu 24 saatten az olmamal ve en azndan, tanktaki termostat tarafndan bir tam (ama-kapama) evrimini kapsamaldr. 24 saatlik bir bekleme almasndan sonra, tanktaki termostatn ilk
23

kapatmasyla, bekleme g giriinin belirlenmesine balanr. Bu periyot, minimum dier bir 24 saatlik periyottan sonra, termostatn ilk kapatmasna kadar devam eder ve en az bir tam ama-kapama evrimini kapsar. Bekleme sresi ( t bek ) ve enerji girdisi ( Wbek (kWh)) belirlenir. Bu lmelerden bekleme etkin giri gc Eitlik 4e gre llr.
W & Wbek = bek tbek
(4)
Maksimum kullanlabilir scak su miktar, bir defada aktlacak scak su miktarnn llmesi ile belirlenir. Bunun iin, su scaklnn ok dk olduu deere ulaana kadar scak suyun srekli olarak aktlmasna balanr. Aktma debisi ( q ak (m3/s)), gelen souk su scakl ( Tgel (oC)) ile birlikte aktlan su scakl ( Tak (oC)) llr. Maksimum scak su enerji miktar ( Qmaks (kJ)) Eitlik 5e gre belirlenir.
Q maks =
t maks
ak
C Psu q ak (Tak T gel ) dt
(5)
Tek bir aktmada kullanlabilir maksimum scak su miktar ( Vmaks (lt)) Eitlik 6ya gre belirlenir.
Vmaks =
Qmaks s C psu 25
(6)
ve
C psu deerleri 0,5 MPa (5 bar) basn deerlerine karlk gelen deerler olarak alnrsa Eitlik 7
bulunur [10].
Vmaks = 34,73 Qmaks

4.1 Su stma periyodu
(7)
Su stma periyodu, depo iindeki suyun balangtaki dk scaklndan istenilen scakla stlmas arasndaki sreyi kapsar. Depo suyu scaklk deiimi, buharlatrc ve youturucu scaklklar, sistemin tkettii elektrik enerjisi girdisi deney sresince llmtr. Sistemin performans deneyi, ortam hava scaklnn 20 oC ve nem orann %55 olduu kapal ortam bir odada yaplmtr. Sistem 1 saat 26 dakika 8 saniyede, 21 oC ortalama scaklnda bulunan suyu 51,7 oC ortalama scakla stmtr. Bu sre iinde 1.042 kWh elektrik enerjisi tketmitir. Is pompas stma tesir katsaysn bulmak iin, sistemden ortama olan s transferi ihmal edilirse Eitlik 8 kullanlabilir.
COPIP =
Qsu WT
(8)
Qsu (kJ) depo iindeki suyun, ilk balang scaklndan termostatn kapand son scakla ulamak iin ihtiya
duyduu enerjidir. Eitlik 9 ile ihtiya duyulan enerji deeri bulunabilir.
Qsu = m su hsu
Eitlik (9)da,
(9)
m su (kg) depo iindeki su ktlesi ve hsu (kJ/kg) scaklk aralndaki entalpi farkdr. Oda scaklna
yakn scaklklarda suyun zgl hacmi 0,001 m3/kg alnabilir. Depo iinde 80 litre su bulunduundan belirtilen zgl hacim iin su ktlesi 80 kg olacaktr (engel, 1996).
24

Bunun yannda, s pompas tarafndan soutulan hava soutma ykn azaltacandan, sistemin hem soutma hem de su stma modunda alt dnlrse sistemin COPs + so deeri Eitlik 10 kullanlarak hesaplanabilir.
COPs + so =
Qsu + Qbuh WT
(10)
21 oC scaklktaki 80 kg suyu 51,7 oC karmak iin sistemin youturucudan suya aktard enerji, belirtilen scaklklardaki entalpi farklarn bulunarak 10263.2 kJ olarak hesaplanr. Sistem bu sre iinde fan ve kompresrde toplam 1,042 kWh yani 3751.2 kJ enerji harcamtr. Sistemin su stma periyodu sresince s pompas stma tesir katsays Eitlik 8 kullanlarak 2,74 olarak hesaplanr. Bununla birlikte, sistemin soutma etkisi scak aylar iin bina ii soutmaya bir fayda unsuru olarak dnlrse, sistemin performans katsays ok daha yksek kacaktr. Sistemin youturucuya verdii enerjinin % 25lik ksmnn HP kompresrden geldii kabul edilirse buharlatrc alma sresince havadan yaklak 7697 kJ s ekecektir. Eitlik 10 kullanlarak sistemin COPs + so deeri 4,79 olarak hesaplanabilir. Sistemin su stma performans ekil 6da, alma esnasnda s pompas stma tesir katsays deiimi ekil 7de, enerji deiimi ekil 8de, g deiimi ekil 9da verilmitir.
DEPO SUYU ORTALAMA SICAKLII BUHARLATIRICI SICAKLII YOUTURUCU SICAKLII
60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 0 10 20 30 41 51 63 ZAMAN (DAKKA) 69 80
T(OC)
ekil 6 Is pompal su stcs su stma performans

ISI POMPASI PERFORMANS KATSAYISI 3,50 3,00 2,50 COPIP 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 10 20 30 41 51 63 69 80 86 ZAMAN (DAKKA)
ekil 7 Is pompal su stcs su stma periyodu COPIP deiimi
25

HARCANAN ENERJ SUYA VERLEN ENERJ
12000 10000 8000 Q (kJ) 6000 4000 2000 0 0 10 20
30
41
51
63
69
80
86
ZAMAN (DAKKA)
ekil 8 Is pompal su stcs su stma periyodu enerji deiimi

HARCANAN G SUYA VERLEN G
3000 2500 2000 G (W) 1500 1000 500 0 0 10
20
30
41
51
63
69
80
ZAMAN (DAKKA)
ekil 9 Is pompal su stcs su stma periyodu g deiimi
4.2 Kullanma scak suyu aknda performans katsays tespiti
80 lt hacimdeki tank hacminin yarsnn aktlmas ile elde edilecek verilerle s pompal su stcsnn stma tesir katsays hesaplanr. Tank iindeki su sktrlamayan madde saylabilir. Sktrlamayan madde iin sabit basnta ve sabit hacimde zgl slar eittir. Suyun zgl ss 4,134 kJ/(kg.oC) alnabilir. Bununla birlikte, suyun zgl hacmi 0,001 m3/kg alnarak sabit kabul edilebilir [11]. Eitlik 1 kullanlarak depodan aktlan 40 litre suyun enerjisi 6053.5 kJ hesaplanmtr. Depo hacminin yarsnn aktlmasndan sonra s pompas souyan suyu tekrar stmak iin 0.665 kWh yani 2394 kJ elektrik enerjisi kullanlmtr. Su tanknn yarm hacminin aktlmas (40 litre) ve tekrar stlmasn ieren deneyin toplam sresi 1 saat 4 dakika 8 saniye olarak llmtr. Bekleme giri gcn belirlenmesi deneyi yaplarak sistemin bekleme etkin enerji tketimi 24 saat 8 dakika 24 saniye sonunda 1,509 kWh olarak llmtr. Bylece, depo yarm hacmi aktma
26

deneyi periyodunda s tankndan 0,066 kWh yani 236,3 kJ enerji ortama verilmi olur. llen, kabul edilen ve hesaplanan deerler ile Eitlik 2 kullanlarak sistemin s pompas etkinlik katsays 2,63 olarak hesaplanmtr. 4.3 Referans su scaklnn belirlenmesi Performans deneyinde tarif edilen deney uygulanarak referans su scaklnn hesaplanmas iin ihtiya duyulan ortalama scakln birincisi 41,4 oC olarak bulunmutur. Maksimum hacim deneyinde bulunan 30.2 oC ikinci ortalama su scaklk deeri ile Eitlik 3 kullanlarak referans su scakl 35,8 oC olarak bulunur. 4.4 Maksimum kullanlabilir scak su miktarnn belirlenmesi Suyun zgl ss 4,134 kJ/(kg.oC) ve zgl hacminin 0,001 m3/kg alnarak sabit kabul edilirse Eitlik 5 kullanlarak maksimum scak su hacmi 48.7 litre olarak bulunur. Maksimum scak su aktma deneyi iin referans su scakl 30.2 o C bulunmutur. 4.5 Temel sonular Sistem zerinde yaplan performans deneyi sonucu llen ve hesaplanan temel sonular Tablo 1de ve depo iindeki suyun performans deneyi sresince gerekleen scaklk deiimi ekil 10da verilmitir. Tablo 1. Temel Sonular Istma periyodunda performans katsays ( COPIP ) Kullanma scak su aknda performans katsays ( COPIP ) Tek aktmada maksimum scak su miktar ( Vmaks ) Istma sresi ( t s ) Istma enerji girdisi ( Ws ) Bekleme giri gc ( Pbek ) 2,74 2,63 48,7 litre 1 saat 16 dk 8 sn 1,042 kWh 62,5 W
ekil 10 Is pompal su stcs performans deneyi scaklk deiimi
27

5. SONU Bu almada hava kaynakl s pompas kullanlarak su stma teknii incelenmitir. Is pompal su stcs niteleri alma prensipleri ve tasarmlar ilk olarak 1950li yllarda ortaya konulmasna ramen, fosil yaktlarnn evreye verdii zararlarn dikkat ekici boyutlara ulamas, elektrik ve fosil yakt fiyatlar art nedeniyle 1980li yllardan itibaren nem verilerek incelenmeye balanmtr. Yaplan tasarm sonucu ortaya konulan prototip ile yaplan deneylerde, s pompas stma tesir katsays 2.5 deerinin zerinde kmtr. Bu durum, s pompalarnn su stma amal kullanlmas durumunda olduka verimli sonular ortaya kacan gstermektedir. Elektrikli su stclarn verimlilii s pompal su stclarna gre olduka dk olmasndan dolay, onlarn yerine s pompal su stclar kullanlmas enerji tasarrufu asndan uygun olacaktr. Bununla birlikte, sistemin bina iinde yarataca soutma etkisi scak aylar iin bir fayda unsuru olarak dnlrse, s pompas performans katsays 4,5 deerinin zerinde olacaktr. Bylece, soutma ihtiyacnn olduu yerlerde sistem kullanlrsa ok daha verimli sonular ortaya kacaktr. Ancak, scakln ok dt durumlarda s pompas verimlilii de dtnden hem stma hem de soutma modlarnda alan sistemler iin zel tasarm yaplmas gerekmektedir. Is pompal su stcs ile yaplan deneylerde sistemin 65 oC depo st scaklna kadar scak su stlabilmi, ancak sistem limitlerinin zorland ve performans deerlerin dt gz nne alnarak daha st scaklklara ulamak iin sistem altrlmamtr. Ancak, elektrikli stclarda 90 oCye kadar termostat ayarlarnn olduu dnlrse, bu scaklklara ulamak iin s pompasna destek olarak elektrikli diren eleman sisteme eklenebilir. Ancak, elektrikli diren elemannn sk devreye girmesi durumunda verim de o lde der. Is pompal su stclarn verimli sistemler olduunun ortaya konulmasna ramen kurulum maliyetlerinin dier sistemlere gre genelde daha yksek olmasndan dolay toplum tarafndan genel kabul grmesi asndan skntlar ortaya kabilir. Bu yzden, sistemin verimli almasyla elde edilecek dk enerji maliyeti ile kurulum iin harcanan ek maliyetin geri kazanlabilmesi iin s pompal su stcs kullanm sresinin uzun olmas gerekmektedir. Bunun iin, sistemin ekonomik olarak ilemesi ve ilk maliyet geri kazanm sresinin azalmas iin kurulum yaplacak blge, bina ve tasarmn uygun ekilde belirlenmesine dikkat edilmelidir. Is pompal su stclarnn, uzun ve dzenli scak su ihtiyac olan yerlerde kullanlmas veya scak su retebilme kapasitesinden daha byk su tanklarnn sisteme balanmas ile uygun bir durum salanabilir. Uzun alma yk, ayn zamanda dk kapasite ve daha ekonomik s pompal su stcs tasarm anlamnda da deerlendirilebilir. Byk tank hacmi ile s pompal su stcsnn srekli almas salanabilir. Bunun yannda, su stma ilemi ile birlikte hava kaynakl s pompal su stcs tarafndan salanan ortam havas soutma etkisinin kullanlabilmesi en iyi uygulama olarak deerlendirilebilir. Su stmann yannda, soutma ve ortam nem alma zelliklerinin de kullanlmas uygulamann ekonomik deerini olduka arttrr. Ticari ve aile tipi uygulamalar iin amarhaneler, bulakhaneler, restoranlar, oteller, moteller, hastaneler, okullar ve oklu ailelerin kald apartmanlar s pompal su stclarnn kullanmnn uygun olaca binalardr [9]. Yurt dnda retimleri gerekletirilen s pompal su stcs sistemleri, ulusal bilgi birikimleriyle lkemizde de tasarlanlabilir. lkemizde de byk kapasiteli (300 litre) s pompal su stclarn retimleri baz firmalar tarafndan gerekletirilmektedir. retici firmalarn konuya eilmeleri ve enerji etkin su stma sistemlerinden olan s pompalar teknolojisini kullanarak, zellikle gereksinim duyulan kk kapasitelerde (50-100 litre) ekonomik olarak retmeleri gerekmektedir. KAYNAKLAR [1] Oak Ridge National Laboratory, 2000, Commercial Heat Pump Water Heaters, Department of Energy, United States of America, 23p [2] Dieckman J.T., Nowicki B.J., Teagan W.P. and Zogg R., 1999, Heat Pump Water Heater and Storage Assembly, United States Patent Documents, United States of America, 12p [3] Anderson, J.A., Bradford, R.A. and Carrington, C.G., 1985, Assessment of a heat pump water heater, Energy Research, 9:77-89p [4] Rosseau, P.G and Greyvenstein, G.P., 2000, Enhancing the impact of heat pump water heater in the south african commercial sector, Energy, 25:51-70p [5] Meyer, J.P. and Greyvenstein, G.P., 1993, Influence of height above sea level on the COP of air source heat pumps used for water heating,, Heat Transfer Engineering, 14(2):44-50p [6] Lyod, A.S., 1983, Heat pump water heating Systems, Heating/Piping/Air Conditioning, 8394p [7] Faney, A.H., 1995, Field monitoring of a variable speed integrated heat pump water-heating appliance, ASHRAE Transactions, 101(2):101-115p
28

[8] Pacific Northwest Laboratory, 1995, Residential Heat Pump Water Heaters, Department of Energy, United States of America, 24p [9] California Energy Commision, 2005, Prototype Design, Testing and Analysis, United States of America, 79p [10] Trk Standartlar Enstits, 1999, TS EN 255-3 Scak Kullanma Suyu Hazrlama nitelerinin Deneyleri, zellikleri ve aretlenmesi, Ankara, 16s [11] engel, Y.A. Boles, M.A., 1996, Mhendislik Yaklamyla Termodinamik, (ev. T. Derbentli), Literatr Yaynclk, 865s
29
OTURUM II SOUTMA TEKNOLOJLER
Kanatl Borulu Tip Hava Soutmal Kondenserlerde Enerji Verimliliine Etki Eden Faktrler
Hasan ACL
Soutmada Enerji Tasarrufuna Ynelik Mekanik ve Elektronik Uygulamalar Kvan ARSLANTA
Tezgah Seviyesi Tipi Bir Buzdolab erisindeki Is Aktarm Ve Akn Deneysel Ve Saysal Olarak ncelenmesi Ziya Haktan KARADENZ - Dilek KUMLUTA - Mete ZEN
30

KANATLI BORULU TP HAVA SOUTMALI KONDENSERLERDE ENERJ VERMLLNE ETK EDEN FAKTRLER
Hasan ACL ABSTRACT Decreasing energy consumption and increasing efficiency is one of the most important points in our era. Becoming a matter of primary importance in air conditioning, industrial and commercial cooling applications, supermarket cooling, blast freezing and process cooling applications, energy efficiency affects design of chillers (and its equipment such as condensers, compressors etc.) and urges manufacturers to develop high performance, energy-efficient, environment friendly, economic, and long life products. This paper is intended to provide information on the factors that affects energy efficiency of finned air cooled condensers used on chillers. 1. GR
Enerji verimliliinin iklimlendirme, endstriyel soutma, sper market, ticari soutma, oklama, proses soutma vb. uygulamalarda giderek n plana kmas tesislerde enerji tketiminin nemli bir blmn yaratan geleneksel soutma gruplarnn sistem elemanlarnn dizaynlarn da etkilemektedir. Kresel snma potansiyeli yksek ve ozon tabakasna negatif etkisi olan akkanlarn soutma sistemlerinde kullanmn ksa vadede kstlayan, uzun vadede yasaklayan yasal dzenlemeler de tasarmlar zerinde etkilidir. Hava soutmal kondenserler soutma gruplarnn temel bileenlerinden olmalar nedeni ile enerji verimliliklerini arttrmaya ynelik gelitirme faaliyetleri srekli olarak devam etmekte, ilgili ulusal ve uluslararas standartlar ykseltilmekte ve enerji tketimlerine ynelik kstlamalar artmaktadr. Bildirimizde hava soutmal kondenserlerde enerji verimliliini arttrc uygulamalar hakknda detayl ve karlatrmal bilgiler -bu alanda uygulanan en son standartlar nda- aktarlacak olup, soutma tesisatlarnda enerji verimlilii vurgusu ne kartlacaktr. 2. KONDENSERLERN TASARIM VERLER VE PERFORMANSLARINA ETK EDEN FAKTRLER
Hava soutmal kondenserlerin tasarm ve seimi iin gerekli veriler aada belirtilmitir [1]. stenen Kondenser Kapasitesi Kullanlacak Soutucu Akkan Cinsi Ortam Giri Havas Kuru Termometre Scakl Tasarm Kondenzasyon ve Evaporasyon Scaklklar stenen Akkan Taraf Basn Kayb Deerleri stenen Ortam Ses Seviyesi Limitleri stenen Enerji Verimlilii Snf stenen nite Boyutlar Fanlarn izolasyon, scaklk dayanm ve koruma snf zellikleri retici firmalar, yukarda belirtilen tasarm verileri ve istenen ek zelliklerin bilinmesi sureti ile kendi retim tekniklerine uygun olarak kondenser tasarm ve retimi yapabilir. retici firmann performans onayl tasarm yazlmnn olmas ve bataryalarn bu yazlm/program yardm ile tasarlanmas sonradan ortaya kabilecek telafisi zor olumsuz durumlar nlemede ok nemlidir. Bir kondenserin ihtiya duyulan performans verimli bir biimde uzun vadeli gsterebilmesi iin dikkat edilmesi gereken temel tasarm veri ve kriterleri vardr. Takip eden sayfalarda kondenserlerin enerji verimliliine etki eden veri ve kriterler aklanmtr. 2.1 Youma (Kondenzasyon) scaklnn kapasiteye etkisi Soutucu akkan youma (kondenzasyon) scakl genel uygulamalarda hava giri scaklnn 6 oC20 oC zerinde olacak ekilde dnlmektedir. Kondenzasyon scakl seimi sistemin alaca ortam scaklna bal olarak deiir. Bu durumda uygulamalarda yaygn olarak youma scakl 30-60 oC arasnda kabul edilmektedir.
31

Youma scakl belirlenmesinde gz nne alnan faktrler : Ortam scakl, Soutucu akkann termo fiziksel zellikleri Seilmi olan kompresrn zellikleri Kondenser boyutlardr. Kondenserlerde Eurovent Standardna gre nominal kondenser kapasitesi verilirken, 25C hava giri scakl ve 40C kondenzasyon scakl baz alnmaktadr. Dier bir deyile T = 15 Cdr. T scaklk fark ortam scakl yksek olan yerlerde dk seilmelidir. rnein Antalya artlarnda bir dizayn yaplyorsa T deeri 7 - 10 C aralnda tercih edilmelidir. Trkiye artlarnda d mahalde alacak sistemler iin kuzeyden gneye indike scaklk fark drlmeli ve seimler bu duruma gre yaplmaldr.Yksek Kondenzasyon scaklnn kompresrn zerinde verimlilik drc ve alma mrn ksaltc yk oluturduu unutulmamaldr. Tasarmda kondenzasyon scaklnn olabildiince dk tespit edilmesi olduka yararldr. Ancak, baz artlarda kondenzasyon scaklnn dk alnmas mmkn deildir. rnein, d ortamn 50 55C derece olduu Arap lkelerinde kondenzasyon scaklnn yksek olmas kanlmazdr. Aada, rnek olarak, BOCK firmas tarafndan imal edilen yar hermatik tip HGX4/555-4 model bir kompresrde R134A gaz kullanm iin deiik kondenzasyon scaklklarnda kompresr tarafndan ekilen g ve elde edilen soutma kapasiteleri verilmitir (Tablo 1) [2]. rnek olarak seilen soutucu gaz R134Adr. Tabloda grld zere kondenzasyon scakl 30Cdan 60Cye ykseldiinde, kompresr % 25 daha fazla enerji ekmekte, buna karn soutma kapasitesi %38,5 ve COP deeri (Soutma kapasitesinin kompresrn ektii gce oran) % 51azalmakta, tasarlanan soutma kapasitesini elde etmek iin % 38,5 daha byk bir nite kullanmak gerekmektedir. Youma (Kondenzasyon) Scakl ( C ) 30 40 50 60 70 Buharlama (Evaporasyon) Scakl (C ) -5 -5 -5 -5 -5 Soutma Kapasitesi (W) 21.997 19.665 16.876 13.545 9.586 Kompresrn Soutma Etkenlii ( COP ) ektii G (kW) 5,93 6,49 6,99 7,43 7,82 3,71 3,03 2,41 1,82 1,23
Tablo 1.Sabit buharlama (evaporasyon) ve deiik youma (kondenzasyon) scaklklarnda kompresr tarafndan ekilen g, elde edilen soutma kapasitesi ve etkenlik deerlerinin deiimi [2]
Youma (Kondenzasyon) scaklnn kapasiteye etkisi 50000 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15
Buharlama (Evaporasyon) Scakl (C)
Komp.Soutma Kapasitesi (W
30 C Youma Scakl 40C Youma Scakl 50C Youma Scakl 60C Youma Scakl 70C Youma Scakl
Grafik 1. Deiik Youma scaklklarnda Soutma Kapasitesinin Deiimi [2]
32
Youma (Kondenzasyon) scaklnn kompresrn ektii gce etkisi 14

Kompresrn ektii G (kW
12 10 8 6 4 2 0 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15

Buharlama (Evaporasyon) Scakl (C)
30 C Youma Scakl 40C Youma Scakl 50C Youma Scakl 60C Youma Scakl 70C Youma Scakl
Grafik 2. Deiik Youma scaklklarnda Kompresrn ektii Gcn Deiimi [2] Hava soutmal kondenserlerin enerji verimliliini arttrmak iin uygulanan sistemlerden bir tanesi a zeri su spreyleme sistemidir. A zeri su spreyleme sistemi, hava soutmal kondenserin n ksmna yerletirilmi geni sk gzl a yapl malzemenin zerine belirli mesafelerde bulunan nozullardan aralkl olarak sistemin ihtiyac kadar su spreyleme ve spreylenen suyun adyabatik olarak buharlamas sonucu s deitirgeci yzeyine temas eden giri havas scaklnn drlerek, soutmada verimin arttrlmasn salama mant ile alan sistemdir [3]. Su spreyleme, giri havas aknda adyabatik soutma etkisi meydana getirir. Belirlenmi set deerlerinin almas ile kontrol sistemi s deitirgecine giren hava scakln drmek iin su spreyleme sistemini balatr. Su spreyleme sisteminin alma sresi ve frekans ayar, sistem performansnn optimizasyonu ve su tketiminin en aza indirilmesi amac ile srekli olarak kontrol cihaz tarafndan salanr. Su, s deitirgeci yzeyine dorudan pskrtlmedii, a yzeyine pskrtld iin lamellerin zerinde kire tabakas olumaz. Bylelikle sl transfer verimliliinin dmesi engellenir. Bu sistemde su yumuatma ilemine ayrca gerek de kalmamaktadr.
ekil 1.A, 1.B Dik ve Yatk Tip A zeri Su Spreyleme Sistemli Hava Soutmal Kondenserler [3], [1] 2.2 Lamel Geometrisinin kapasiteye etkisi Hava soutmal kondenserlerin tasarmnda boru ap ve borular arasndaki mesafeleri tanmlayan lamel geometrisi, kapasite ve basn kayplar zerinde etkilidir. Lamel geometrisi, tasarm artlarnda ihtiya duyulan soutma kapasitesinin uygun basn kayplar dahilinde salanaca ekilde retici tarafndan kendi standartlar arasndan seilir. Youn borulu geometrilerin daha avantajl kapasite/fiyat deeri verdikleri sylenebilir; fakat bu durumda basn kayplar da artaca iin optimizasyona gidilmesi gerekmektedir. Pratik olarak, ayn s transfer yzeyine sahip fakat
33

farkl lamel geometrisi kullanlm Hava soutmal kondenserin, ayn artlarda farkl soutma kapasitesi ve farkl basn kayplar vereceine dikkat edilmesi nemlidir. 2.3 Hava Hznn kapasiteye etkisi Hava hz, hava tarafndaki ksmi s transfer katsaysn etkiledii iin nemli bir kriterdir. Hava hz arttka s transferi artt iin daha kk bir s deitiricisi yeterli olacaktr; bununla birlikte hava taraf basn kaybnn artmas nedeniyle yksek hzlarda fan performans der. Bu nedenle hava hznn optimum deerlerde seilmesi gereklidir. Hava soutmal kondenser tasarmnda, standart ses seviyelerinde, tavsiye edilen hava hz 3,0 4,0 m/s civarndadr. Daha dk ses seviyesi arand ortamlarda hava hznn seviyesi de decektir. Belirtilen hz deerlerinin altnda hava hzlar s deitirgecinin byk seilmesini gerektirir. Yksek hava hzlar ise daha gl ve pahal fanlar gerektirir. 2.4 Yivli Boru kullanmnn kapasiteye etkisi Hava soutmal kondenserlerde kullanlan borularn i yzeyi tasarma ve maliyet optimizasyonuna gre farkllk gsterebilmektedir. Dz-Yivsiz (smooth) borular ve yivli (grooved) borular kondenser bataryalarnda kullanlabilmektedir. Yivli boru yada dz boru kullanm iin kullanlacak akkan ve uygulama zellikleri irdelenmelidir. ekil 2.de Yivli borularn teknik zelliklerine konu olan ller ve ekil 3.de farkl geometrik yapya sahip yivli borularn kesit grnmleri verilmektedir.
ekil 2. Yivli borularn teknik zelliklerine konu olan ller [4]
ekil 3. Farkl geometrik yapya sahip yivli borularn kesit grnmleri [4] Bakr boru reticisi uluslar aras bir firma tarafndan, hava soutmal kondenserlerde yivli boru kullanm ile kapasitenin batarya aln yzeyi hava hzna bal deiimine ynelik deneysel bir alma yaplmtr. almada be farkl yiv geometrisine sahip prototip niteler kullanlmtr. Test edilen prototiplerin alma koullar ve kullanlan akkan ayn tutulmutur. Tablo 2. ve Grafik 3.te yaplan testlerin verileri ve sonu deerleri mevcuttur. 40C kondenzasyon, 25 C hava giri scakl ve R404A gaz kullanm artlarnda Dz-Yivsiz (smooth) borular ve yivli (grooved) borular arasnda yaplan karlatrmada, yivli (grooved) boru kullanm ile %11,70 yksek kapasite elde edildii gzlemlenmitir [4].
34

Test n1 Wavy Test n2 Wavy Test n4 R404A Wavy Wavy Test n3 Test n5 Wavy Test n6 Wavy Test n1 Wavy Test Test n2 n3 R22 Wavy Wavy
Test Koullar Akkan Kanat Tipi Test Koullar ENV327 Youma (Kondenzasyon) Scakl (C) Hava Giri Scakl (C) dT Ar Soutma(K) Hava Debisi (m3/h) Hava Hz (m/s) Kapasiteler-Test Sonular (Watt) CV Tip Yiv Geometrisi CVS Tip Yiv Geometrisi CF Tip Yiv Geometrisi V veya VA Tip Yiv Geometrisi Dz - Smooth Tip Yiv Geometrisi
40 25 15 2 1069,2 1
40 25 15 2 1603,8 1,5
40 25 15 2 2138,4 2
40 25 15 2 2673 2,5
40 25 15 2 3207,6 3
40 25 15 2
37,4 26 11,4 4
37,4 26 11,4 4 1728 3
37,4 26 11,4 4 1958 3,4
4347 1440 3,5 2,5
5.492 5.577 5.492 5.219
7.600 7.771 7.571 7.531 6.960
9.967 10.074 9.970 9.894 -
11.422 11.583 11.172 11.172 -
12.998 12.915 12.764 12.518 -
14.288 14.154 14.081 13.696 -
4.563 4.593 3.644
4.802 4.713 3.886
4.950 4.869 4.089
Tablo 2. R404A ve R22 gaz iin test edilen farkl yiv geometrili prototiplerin test sonular [4]
Farkl Kondenserler Kapasiteleri (R404A iin)

16000
14000
12000 CVS profile P Watts CV CVS CF VA S 8000 11,70%
10000
6000
smooth
4000 0 0,5 1 1,5 2 V air m/s 2,5 3 3,5 4
Grafik 3. R404A gaz iin yaplan deneylerin sonular Grafik halinde gsterim [4] 2.5 Fan seiminin kapasiteye ve Ses seviyesine etkisi & Kontrol Seenekleri Soutma gruplar yerleim merkezlerinin ierisindeki sper marketlerde, souk depolarda, klimalarda, proses soutma sistemlerinde vs. kullanld iin gruplarn almas esnasnda fazla grltl olmamas nemli bir kriterdir. Kondenser fanlar ve kompresrler soutma gruplarnda ses kayna olan iki birleendir. Temel olarak fan motorundan
35

ve fan kanatlarnn yapsndan kaynaklanan ses seviyesi, retici verileri deerlendirilerek belirlenir ve uygun snrlar arasnda kalp kalmad kontrol edilir. Gerekirse motor devri drlerek ses seviyesi azaltlabilir; bu durumda gerekli soutma kapasitesinin salanmas iin s deitiricisinin s transfer yzeyi artrlmaldr. Kondenser seiminde dikkat edilmesi gereken bir nokta da, tasarmn ortam scaklnn yksek olduu zamanlarda ihtiya duyulan soutma kapasitesini salayacak ekilde yaplmas gerekliliidir. Hava scaklk deerlerinin dk olduu zamanlarda istenen kapasitenin elde edilmesi iin fanlarn hepsinin tam devirde almas gereksiz ve masrafl olur. Kondenser basnc - scakl zerinden kontrol edilen sistemlerde, fanlarn dk devirle altrlmas veya devreden karlmas ile sistem iin uygun debide hava tedariki salanr. 2.5.1 ift Devirli Fanlar Deiken debide hava salanmas iin en pratik yol, ift devirli fan kullanmdr. En yksek alma devrinin 3 / 4 gibi bir ikinci hzda da alabilen bu fanlar sayesinde, hava giri scaklnn tasarm scaklnn ok altna dt zamanlarda nemli oranda enerji tasarrufu salanabilmektedir. rnein, 4 fanl bir kondenser, ortam scakl 33 Ctan 20 Ca dtnde fan devri drlerek altrlabilir. Bu durumda fan bana 0,75 kW az g harcanr ki bu da % 40a yakn tasarruf demektir. Bu rnek 4 fan iindir; ou tesiste ok daha fazla fanl sistemler kullanlmaktadr. rnekte kullanlan 800 mm apl fann her iki devirde harcad g ve daha dk devirlerde kullanlabilecek dier bir fana ait veriler aadadr [5].
880 d/d 660 d/d 440 d/d 330 d/d 2,00 kW 1,25 kW 0,37 kW 0,20 kW
2.5.2 Frekans invertrleri ve Step Kontrol niteleri kullanm Tek devirli fanlarda da, ift devirli fanlarda da kullanlabilen kontrol niteleri ile de hava debileri ihtiyaca gre deitirilebilir. Fan devirleri zerinde hassas kontrol gerekmeyen yerlerde, fanlarn srayla devreye girdii ve devreden kt step kontrol sistemleri uygulanr. Fanlarn hangi srayla alacaklar kullanc tarafndan tariflenebilmektedir; fan alma srelerinin dengeli datld alternatifler de vardr. Step kontrol niteleri fann sadece ak ya da kapal olmas esasna gre alt iin, fan devrinin kontrol edildii sistemlerden daha ucuza mal edilebilmektedir. Bu nedenle, ok sayda fann bulunduu ve hassas kontrol gerektirmeyen sistemlerde genellikle bu yntem tercih edilir. Aadaki grafikte, 4 fanl bir kuru soutucunun step kontroll almada elektrik harcamasndaki tasarruf grlmektedir. Gnn scak saatlerinde 4 fann da alt, en serin saatlerde ise tek fann yeterli olduu kabul edilmitir. Elektrik Harcamas (kW)
Zaman-Saat Grafik 4. Fanlarn step kontrol uygulanarak ihtiyaca gre devreye alnd bir kondenserde bir gnlk periyodda fanlarn elektrik harcamas. (Taral alan, tm fanlarn srekli kullanlmamas sayesinde tasarruf edilen elektrik miktarn kWh olarak gstermektedir.) Kullanlan fan adedinin az olduu ve scaklk-basn farklarnn hassas olduu durumlarda step kontrol ile yeterli sonu alnamaz. Byle yerlerde fan devirlerinin kontrol edildii ve dolaysyla hava debisi zerinde ok daha hassas kontrol salayan sistemler (frekans invertrleri/konvertrleri) kullanlr. Frekans invertrleri/konvertrleri ilk yatrm maliyeti asndan step kontrol nitelerinden daha pahaldr; bu nedenle genellikle tm fanlarn ayr frekans
36

invertrleri/konvertrleri ile kontrol edildii sistemler yerine, fanlarn gruplar halinde kontrol edildii ve step kontrol niteleri ile frekans invertrleri/konvertrlerinin birlikte kullanld sistemler tercih edilmektedir. 2.5.3 EC Fanlar Farkl devir aralklarndaki motor seeneklerinin yan sra son yllarda kullanm alanlar hzla artan EC Motor teknolojisi kondenser uygulamalarnda da kullanlmaktadr. EC fanlar kutup saylarndan bamsz olarak fan motorunun tm hzlarda kontrol edilebilmesini salamaktadr. Grafik 5.A da verildii zere EC Motor sistemleri, frekans invertr-step kontrol-trafo, vb. konvansiyonel hz kontrol sistemleri ile karlatrldnda nominal hzlarda ortalama % 10 enerji tasarrufu salamaktadr. EC Motorlarn akustik avantajl tasarm sayesinde ne frekans konvertrl sistemlerin istenmeyen rezonanslar ne de faz kontroll sistemlerin uultular, EC Motorlarda gzkmez. Bu sayede EC motor sistemlerinde daha dk ses seviyeleri salanr. Grafik 5.Bden grld zere EC motor sistemleri faz kontroll ve frekans konvertrl sistemlere nazaran asgari 4 dBA avantaj salamakla birlikte zellikle dk fan hzlar ve hava debilerine inildiinde bu fark 15~30dBA civarna kmaktadr.
Grafik 5.A EC-Motor G Tketimi [6]
Grafik 5.B EC Motor Ses Seviyesi [6]
3. HAVA SOUTMALI KONDENSERL SOUTMA GRUPLARINDA DOAL SOUTMA BATARYASI KULLANIMI Geleneksel hava soutmal kondenserli soutma gruplarndan farkl olarak entegre doal soutma bataryal gruplarn kullanm son yllarda yaygnlamaya balamtr. Doal soutma ortamn dk hava scaklndan faydalanarak souk su retici grubun (chiller) kompresrnn almas olmakszn yada ksmen altrlarak soutma suyu elde edilmesidir [7], [8]. rnein ngilterede yllk soutma ihtiyacnn %62sinin doal soutma ile salanmasnda entegre doal soutma bataryal su soutma gruplarnn etkisi vardr. Bu lkede yllk soutma ihtiyacnn yalnzca %38i mekanik soutma ile salanmaktadr [7], [9]. Entegre doal soutma bataryal gruplar yirmi drt saat soutma ihtiyac olan byk bilgisayar ve server odalar, Internet ve telekomnikasyon veri merkezleri soutma uygulamalar iin alternatif sistemdirler. Hem mekanik soutma hem de doal soutma (ksmi ve tam) yapabilme kabiliyetine sahiptirler [7]. ekil 4.Ada entegre doal soutma bataryal su soutma grubunun kasetlenmi nite halinde resmi , ekil 4.Bde ise bu tip gruplarn yaps basitletirilmi olarak gsterilmektedir. Doal soutma bataryas hava soutmal kondenser bataryasnn nitenin hava giri ynne gre- n ksmna yerletirilir. Ortam scaklnn dn suyu scaklnn altna dmesi ile birlikte kontrol vanas dn suyunu doal soutma bataryasna n soutma yada tam doal soutma amal olarak gnderir [7].
37
ekil 4.A Entegre Doal Soutma bataryal hava soutmal su soutma grubu [10]
ekil 4.B Entegre Doal Soutma bataryal hava soutmal su soutma grubu ematik [7]
Doal soutmann soutma sistemlerinde kullanlmas esnasnda oluan kazanc gstermek amal olarak chiller reticisi bir firmann entegre doal soutma bataryal soutma gruplarna ynelik olarak Avrupann drt farkl ehrinde yapt lmlere bal sonular Grafik 6.de verilmitir.
Grafik 6. Avrupadaki drt farkl ehirde alan klima sistemine uygulanan doal soutma bataryal gruba ait d scaklk verilerine bal enerji kazan deerleri [11]
4.
HAVA SOUTMALI KONDENSERLERDE STANDARTLAR VE ENERJ SINIFLANDIRMASI
Hava Soutmal Kondenserlerde standart kapasiteler TS EN 327 (Is Eanjrleri-Hava Soutmal Zorlanm Konveksiyonlu Soutucu Akkanl Kondenserlerin Performansnn Tayini in Deney Metotlar) standardnda belirlenen artlarda tanmlanmaktadr [12]. Kondenser bataryalar, 97/23/EC PED (Basnl Ekipmanlar Direktifi) altnda tanmlanan SEP ( Sound Engineering Practice ) kapsamna uygun retilmeli, nitenin tm CE artlarn karlamaldr [13]. rnlerde enerji verimlilii EUROVENT Rating Standard (for Forced Convecton Air Cooled Condensers For Refrigeration Ar Cooled Condensers) 7/C/002 2007 standardna gre Tablo 3.te verilen deer aralklar iin hesaplanabilir [14].
38

Tablo 3. Enerji Verimlilii Snf [9] Snf A B C D E Enerji Sarfiyat En Dk (Extremely low) ok Dk (Very low) Dk (Low) Orta (Medium) Yksek (High) Enerji Oran (R)* R > =110 70 =< R < 110 45 =< R < 70 30 =< R < 45 R < 30
* Enerji oran R, rn standart kapasitesinin fan motorlarnn toplam enerji tketimine blnmesi ile elde edilir. Enerji verimliliinin arttrlmas ile ilk yatrm masraflar arasnda ciddi bir iliki sz konusudur. Enerji verimlilii yksek rnlerin ilk yatrm maliyetleri greceli olarak yksek olsa da aradaki maliyet farkn ksa zamanda geri kazandrdklarn ifade etmek mmkndr. Tablo 4.te ayn artlarda altklar, ayn cins soutucu akkan kullandklar ve eit kapasiteye sahip olduklar varsaylan drt farkl hava soutmal kondenser zerinde yaplan rnek karlatrma grlmektedir. Karlatrmada sistemdeki kondenser kapasitesi ihtiyacnn 160 kw olduu varsaylm ve alternatif kondenser dizaynlar bu kapasiteye gre yaplmtr. rnek niteler arasndaki temel farklar: Is transfer yzeyleri, nite boyutlar, Batarya aln hava hzlar, Elektrik gleri, Enerji verimlilii snflar, Ses seviyeleri ve Maliyetlerdir. lk yatrm maliyeti fazla olan nitenin boyutlar ve s transfer alan daha fazladr. Bu ksm maliyete dorudan etki etmektedir. Ancak hava hz, dolaysyla hava taraf basn kaybnn dkl fanlarn elektrik tketim deerine etkimekte ve tketim deerleri dmektedir. Bu durum nitenin enerji verimliliini artrmakta, buradaki rnekte olduu gibi niteleri A, B, C, D enerji snflandrmalarnda ifade ettirmektedir. ZELLKLER MODEL KONDENSER 1 KONDENSER 2 KONDENSER 3 KONDENSER 4 FUH YK 80 23 C1 FUH YK 63 24 C1 FUH YK 50 24 C3 FUH YK 63 23 A1 2,1 E 2,1 Q 2,1 L 2,5 S
A Enerji Verimlilii Snf Q (Kondenser Kapsitesi) 161.396

Is Transfer Yzeyi Batarya Uzunluu Batarya genilii Hava Debisi Hava Hz Fan ap Fan Devri Fan Adedi Toplam Fan gc Ses Gc Seviyesi (LwA) Ses Basn Seviyesi (LpA) Enerji oran (R) nite Fiyat 543,3 3600 2150 39.150 1,4 800 330 6 1,2 68 36 134,5 8.525
B Snf KW 163.430
m2 mm mm m3/h m/s mm d/d adet kw/h dBA dBA Euro 522,6 4000 1800 40.730 1,6 630 480 8 1,52 72 40 107,5 6.676
C Snf KW 162.250
m2 mm mm m3/h m/s mm d/d adet kw/h dBA dBA Euro 461,3 3200 1500 39.530 2,3 500 900 8 2,56 78 46 63,4 5.396
Snf KW m2 mm mm m3/h m/s mm d/d adet kw/h dBA dBA Euro
D
160.170 272,1 3000 1800 57.640 3,0 630 900 6 4,68 84 52 34,2 4.515
Snf KW m2 mm mm m3/h m/s mm d/d adet kw/h dBA dBA Euro
Tablo 4. Varsaylan drt kondenser zerinde yaplan rnek karlatrma [1] Tablo 5.te ise A snf rn ile D snf rn arasndaki fark gsterilmitir. lk yatrm masraf yksek olan A snf rnn, D snf rn kullanmna gre kendisini 2,9 yl ierisinde geri kazandrd grlmektedir.
39

A snf ve D snf rn aras fark 3,48 kw/h 25.404 kw 0,085 $/kW 2.159,3 $ 1.371,0 4.010,0 2,9 Yl
HESAPLAMALAR nitelerin fan motorlarnn elektriksel tketimleri arasndaki fark Yllk olarak fan motorlarnn elektriksel tketimleri arasndaki fark (20 saat/gn) Birim elektrik harcamas maliyeti Yllk Toplam elektrik harcamas fark (USD) Yllk Toplam elektrik harcamas fark (EURO) niteler aras maliyet fark nite Maliyet Farknn geri kazanm sresi
Tablo 5. Varsaylan kondenserlerin karlatrmas ve lk yatrm maliyeti geri deme sresi hesab 5. SONULAR VE NERLER
Enerji verimliliinin iklimlendirme, endstriyel soutma, sper market, ticari soutma, oklama, proses soutma vb. tesisatlarda giderek n plana kmas tesislerde enerji tketiminin nemli bir blmn yaratan geleneksel soutma gruplarnn sistem elemanlarnn dizaynlarn da etkilemektedir. Kresel snma potansiyeli yksek ve ozon tabakasna negatif etkisi olan akkanlarn soutma sistemlerinde kullanmn ksa vadede kstlayan, uzun vadede yasaklayan yasal dzenlemeler de tasarmlar zerinde etkilidir. Hava soutmal kondenserler soutma gruplarnn temel bileenlerinden olmalar nedeni ile enerji verimliliklerini arttrmaya ynelik gelitirme faaliyetleri srekli olarak devam etmekte, ilgili ulusal ve uluslararas standartlar ykseltilmekte ve enerji tketimlerine ynelik kstlamalar artmaktadr. Soutma sektr ierisinde yer alan yatrmclarn, proje ve uygulama mhendislerinin yukarda tanmlanan konular hakknda bilgi sahibi olmalar gerekmektedir. Enerji verimlilii yksek rnlerin kullanmnn yaygnlatrmas ile birlikte sistemlerimizde verimlilik artacaktr. Bu sistemlerin ayn zamanda evreci sistemler olduu da akldan kartlmamaldr. 6. KAYNAKLAR
[1] Friterm A. Teknik Dokmanlar ve Uygulamalar (http://www.friterm.com) [2] BOCK Firmas Teknik Katalou (Seilen model HGX4/555-4 R134A) (http://www.bock.de) [3] EPS (Environmental Process Systems Ltd) Firmas Ecomesh Teknik Katalou (www.epsltd.co.uk) [4] KME Firmas Teknik ve Test Dokmanlar (http://www.kme.com) [5] Ziehl Abegg Firmas Teknik Katalou (www.ziehl-abegg.com) [6] EBM-PAPST GmbH Firmas EC Fans Teknik Bror (http://www.ebmpapst.com) [7] De Saulles,T., BSRIA Guide: Free Cooling Systems, BSRIA,2004 [8] ASHRAE Handbook 2000 Systems And Equpment, Chapter 36, Chapter 38, ASHRAE, 2000 [9] Oliver P., Making use of free cooling, Building Service Journal, November 2001 [10] Airedale Firmas Teknik Katalou (http://www.airedale.com) [11] Climaveneta Firmas FOCS-FC/NGTeknik Katalou (http://www.climaveneta.it) [12] TS EN 327 (Is Eanjrleri-Hava Soutmal Zorlanm Konveksiyonlu Soutucu Akkanl Kondenserlerin Performansnn Tayini in Deney Metotlar) [13] 97/23/EC The Pressure Equipment Directive [14] EUROVENT Rating Standard (for Forced Convection Air Cooled Condensers For Refrigeration Air Cooled Condensers) 7/C/002 2007
40
SOUTMADA ENERJ TASARRUFUNA YNELK MEKANK VE ELEKTRONK UYGULAMALAR

Kvan Aslanta Ahmet Yar Soutma Sanayi A.., zmir kivancaslantas@ahmetyar.com.tr ZET Kresel snma ve ozon deplesyonunun getirdii problemler ve bununla beraber n plana kan sorunlar son dnemlerin gncel tartma konulardr. Bu konu, ayn zamanda iletme mrnn uzamas, yaplan yatrm maliyetinin yannda iletme maliyetinin de olabilecek en dk seviyeye indirilmesiyle dorudan ilgilidir. Bunun salanmas ise doru mekanik uygulamalar ve etkin bir kontrol sistemiyle mmkndr. Bu almada soutma sistemlerine ait enerji tasarrufunun salanmasna ynelik uygulamalar hakknda genel bilgiler verilmesi amalanmtr. Anahtar Kelimeler: Soutma, Enerji tasarrufu, Kontrol
1.
GR
Enerji gnlk yaantmzda ok byk bir yer tutar. Soutma gruplar ve buna bal donanmlar bir iletmede en fazla enerji tketen cihazlar arasnda yer alrlar. Bu nedenle soutma cihazlarnda enerjinin bilinli kullanm, maksimum tasarruf ve verimlilii salamak asndan nemlidir.
ekil 1. Marketlerde enerji tketiminin dalm( klimlendirme hari) Soutma alannda enerji tasarrufu ncelikle mkemmel bir yaltmla balar, bilimsel anlamda optimize edilerek seilmi makine ve elemanlaryla devam eder ve kontrol sisteminin stnlkleriyle sonlanr. Endstriyel ve ticari tip soutma yatrmlarnda verimlilii belirleyen en nemli unsurlardan birisi gider maliyetlerinin mmkn olduunca dk tutulmasdr. Bu ise ancak tasarrufu salayacak etkin bir kontrol sisteminin kullanlmasyla mmkndr. Aada, soutma sistemine ait tanmlar, uygulamalar, neriler ve sistem kontrolne ait bilgiler sunulacaktr.
41

2. a. DENEYSEL ve TEORK MODEL Yaltm Uygulamas
Enerji tasarrufunun ilk adm istenmeyen s geilerinin engellenmesidir. Doru yaltm tedbirlerinin alnmasyla bu durum salanabilir. Yani artlandrmak istediimiz sisteme ait enerji (s) ak kontrol edilebilir olmaldr. Soutmada farkl uygulamalar iin gerekli yaltm kalnlklar teorik ve deneysel sonularla birok kaynakta bulunabilir. Ancak unutulmamaldr ki yaltm uygun kalnln kullanlmas kadar doru uygulamayla elde edilebilir. Souk oda yaltmlarnda s kprsnn engellenmesinde nem difzyonunun da nlenmesi gereklilii unutulmamaldr. Bu ise iki farkl ortam arasnda bulunan malzemelerin nem geiine kar gsterdikleri dirence baldr. Dolaysyla zellikle soutulan hacimlerin tabanlarnda zel nem kesici malzemelerin kullanlmas zorunludur. zellikle lojistik merkezler gibi byk alana ve hacme sahip iletmelerde, yaltmn mmkn olan en st seviyede olmas iletme giderlerine dorudan etki etmektedir. Bylesi tesislerde yaltm faaliyetleri inaat aamasnda balar, uygulamann doru yaplmasyla devam eder ve ilgili aksesuarlarn kullanlmasyla son bulur. b. Kompresr ve Merkezi Sistem Uygulamas
Bilindii gibi kompresrn grevi evaporatrden gelen soutucu akkan gazn basncn ve scakln arttrmak, bylece hava veya su soutmal kondenserler gibi mevcut elemanlarla younlatrlmasn salamaktr. Bu anlamda sistemin en temel eleman olma zelliine sahip olan kompresrlerin uygun kapasitede seilmesi en nemli admdr. Kompresrn kapasitesi genellikle emme basnc ile kontrol edilir. Kapasite kontrol, silindirlerin devreye alnmas ya da elektrik motorunun devrini kontrol ile yaplr. Kk kapasiteli sistemlerde kompresr, kapasite kontrol olmakszn termostat ile e zamanl olarak kontrol edilir. Ancak Merkezi Sistem olarak adlandrlan ve ounlukla ve daha fazla sayda kompresr ieren gruplarda artk ok daha etkin elektronik kontrol uygulamalar yaplmaktadr. Bu sayede hem kompresrlerin eit zaman aralklarnda altrlarak eit ypranma oranna sahip olmalar, sistem ihtiyacna gre uygun sayda devreye girmeleri salanarak hem bakm maliyetleri en dk seviyede tutulmakta hem de sistem admlama yntemiyle olabilecek en yksek yaklak % 25 ~ % 30 enerji tasarrufuyla altrlmaktadr. Ayrca son dnemde vidal kompresrlerin kapasite aralklar elektronik kontrol yardmyla oransal invertor - olarak salanabilmekte, bu sayede sistem ihtiyacna tam karlk gelen enerji deeri kullanlarak kayplar nlenmektedir. Kompresr kontrolnde dier nemli bir nokta ise ya basn deeridir. Ya basc deeri mekanik otomatikler ve regltrler yardmyla ya da dorudan sistem otomasyonuna bal elektronik ya regltrleri ile ok daha etkin bir ekilde kontrol edilebilmekte ve gerekli hallerde ilgili kompresr ya da sistemin tamam durdurularak kalc hasarlar nlenmektedir. Her ne kadar kompresr klarnda ya seperatr uygulamasyla nlem alnsa da tesisat gzerghna bal olarak ykselen hatlarda ya cebi uygulamas yaplmaldr. Bu sayede seperatr tarafndan sisteme geri kazandrlamayan yan salkl bir ekilde geri dn salanabilir. Merkezi sistem tasarmnda kullanlabilecek bir dier yol da ara soutucu uygulamasdr. zellikle admlama metodu ile yaplan kontrollerde ne kadar kapasiteye uygun g elde edilmeye allsa da belli oranda fazla g kullanm karmza kmaktadr. Burada kullanlacak bir ara soutucu eanjr ve genleme valfi ile atl durumdaki enerjinin likit soutmasnda kullanlarak sisteme geri kazandrlmas mmkn olabilmektedir. Byle bir sistemde ayri kondisyonlara sahip iki ayr merkezi sistemin birbirlerinin atl enerjisinden faydalanmas da mmkn olmaktadr. Yine benzer bir metotla yani bir ara stc isi deitirgecinin kullanlmasyla kondensere giden basma discharge hatt zerindeki s kullanm suyuna kazandrlabilir. Bu hem kondenser basncnn drlmesine yardmc olacak, hem de atmosfere verilmek zere evaporatr vastasyla alnan enerjinin faydal bir amaca hizmet etmesini salayacaktr.
42

c. Kondenser ve Likit Tank Uygulamas
Kondenserin grevi, kompresrn bast gaz sv hale getirmektir. Kondenserden kan soutucu akkan likit tanknda (receiver) depolanr. Likit tank sistemde meydana gelen dalgalanmalarn karlanmasn ve bylece evaporatre dzenli sv aknn salanmasn temin eder. Ayrca gerekli durumlarda servis amacyla soutkann depolanmas iin kullanlr. Likit tanknn uygun hacimde seilmesi ne kadar nemliyse, gerekli miktarda likit ihtiva edip etmediinin belirlenmesi de ayn oranda nemlidir. Bunu iin kullanlacak bir seviye sensoru yardmyla olas bir problemde sistem devre d braklarak daha byk hasarlara yol almasna engel olunabilir. zellikle kresel snma ve su kaynaklarnn azalmasyla birlikte oluan tropikal iklim artlarnn gz nne alnmasnn zorunlu olduu son dnemde kondenser seimlerinin sistem ihtiyacna gre belirlenmesi nem arz etmektedir. Uygun byklkte seilmeyen kondenser gerekli miktarda sy sistemden uzaklatramayaca iin soutma faaliyeti istendii gibi gerekleemeyecektir. Kondenser uygulamasnda yzey temizlii ok nemli olup, periyodik aralklarla bu ilemin yaplmas gereklidir. Bu sayede s transfer verimine bal olarak sistem performans da artacak, dolaysyla kompresr ve fanlar gibi dorudan elektrik enerjiyle alan donanmlarn yol aaca fazla enerji kullanmnn nne geilecektir. Kondenser fanlarnn kontrol de iki ayr metotla salanabilir. Bunlardan ilki ihtiya nispetinde yeterli sayda fann devreye girmesiyle olurken, dieri tm fanlarn birlikte alp sistem ihtiyac nispetinde devirlerinin kontrol edilmesidir. Devir kontrol invertor - sadece homojen almayla birlikte verim artn getirmekle kalmayp, ayn zamanda yerleim mahallerinde ska karlalan ses probleminin nlenmesini salayacaktr. Kondenser kontrolndeki en nemli detay ise basncn mmkn olan en dk seviyede tutulmasdr. Bu ise uygun cihazn seilmesi kadar, basnca bal doru kontroln salanmas ve kondenserin yerletirildii yerin hava akna sahip olmas dolaysyla rahat s transferinin yaplmasyla salanabilir. Bu sayede neredeyse % 20lere varan enerji tasarrufu salanabilir. d. Genleme Valfi ( Expansion Valf ) ve Evaporatr Uygulamas
Expansion ( genleme ) valfin grevi, evaporatre, belirlenen tm ykleme artlarnda doru miktarda soutucu akkann gitmesini salamaktr. Soutucu akkann buharlamasn ve evaporatrden karken belirli bir sya ulamasn salar. Bylece, evaporatrn en uygun ekilde kullanlmas ve akkan svnn kompresre geri gelmemesi salanr. Bu anlamda elektronik valf uygulamas, sadece ayrca bir solenoid valf gereksinimini ortadan kaldrmakla kalmayp, evaporatrn sensorlardan gelen bilgiler vastasyla ihtiyaca gre likit beslemesinin yaplmasyla sistem verimine %12 ye kadar katkda bulunmaktadr. Evaporatrn temel grevi ortam istenilen derecede soutmaktr. Evaporatrn zerindeki kanatklar s transferi salayan yzeyi, dolaysyla verimi arttrmaya yarar. Evaporatrn scakl ve hava scakl arasndaki fark uygulama sahasna gre deimekle birlikte genellikle 6 10 K arasdr. Evaporatrn efektif olmasn ve havay soutmasn salamak iin belirlenen aralklarla defrost uygulanr. Bu sayede yzeyin buzla kaplanarak s transferinin azalmas engellenmi olur. Defrost ilemi elektrikli rezistans ya da hava ile yaplabilmektedir. Defrost iki ekilde takip edilebilir. lki bilinen belirlenen zaman aralklarnda defrost ileminin yaplmasdr. kinci yol ise zellikle tm etkin elektronik kontrol sistemlerinin sahip olduu gibi gerekli noktalara yerletirilen sensorlar vastasyla ihtiya nispetinde defrost uygulanmasdr. Bu sayede hem gereksiz defrostlar atlanabilmekte hem de gerekli durumlarda daha uzun sre defrost uygulanarak sistem veriminin korunmas dolaysyla %5e varan oranda enerji tasarrufu salanabilmektedir. e. Reyonlara Ait Uygulamalar
Yukarda anlatlan ve zellikle ana ekipmanlara ait uygulamalara ilave olarak aadaki maddeleri de ekleyebiliriz.
43

i. zellikle dikey tip rafl duvar reyonlar iin elektrikli otomatik gece perdesi kullanlmas. Bu sayede gereksiz s transferi nlenecektir. ii. Reyonlarn evaporasyon deerinin gece artlarnda daha yksek tutulmas. Bu sayede %4 e varan oranda enerji tasarrufu salanabilir. iii. Havuz tip derin dondurucularda kapak uygulamas. Operasyon bakmnda ilk etapta olumsuz grnmekle birlikte toplamda % 30lar nispetinde enerji tasarrufu salanabilmektedir. 3. MODELDEN IKAN SONULAR
Yukardaki tanmlamalara gre zellikle sistemin doru kurulumu ve beraberinde etkin bir elektronik kontrol sonucunda sahada tatbik edilerek elde edilen enerji tasarrufu uygulamalar ve sonular aadaki tabloda zetlenmitir. Fonksiyonlar Elektronik Termostat Reyonlarda gece alma deerlerinin arttrlmas Havuz deep freezlerde kapak uygulamas Defrost saati htiyaca gre defrost Fann aralkl altrlmas (termostat kapal iken) Reyon rezistansnn aralkl altrlmas Modlasyonlu termostat kontrol Elektronik genleme valfi Kondenser basncnn drlmesi Emme basnc otomasyonu Kondenser basncnn otomasyonu Tasarruf %0 % 4 e kadar % 30 a kadar %0 % 5 e kadar % 3 e kadar % 3 e kadar % 8 e kadar %12ye kadar %20ye kadar % 5 e kadar % 3 e kadar
Tablo 1. Uygulama sonucunda elde edilen enerji tasarrufu oranlar
Burada unutulmamas gereken en nemli noktalardan birisi de periyodik aralklarla sisteme bakm yaplmasnn gerekliliidir. 4. TARTIMA
Yukarda anlatlan genel tanmlar ve bu tanmlara ait uygulamalar dikkate alndnda karmza kan iki nemli husus olduu grlmektedir. lki enerji tasarrufu dieri ise bu tasarrufu salayacak sistemlerin maliyeti olacaktr. Bylesi doru uygulamalar ve gerekli elektronik ya da mekanik kontrol ekipmanlar kullanmann yatrm maliyetine katks ne olacaktr? Sistem geri dn zamanlar gz nne alndnda ilave kontrol yatrmna deer mi?
44

Yaplan deneysel almalar nda bu soruyu rahatlkla Evet olarak yantlayabiliriz. rnek olarak sadece ara soutucu sistemin maliyeti gz nne alndnda ortalama %7lik bir enerji tasarrufu getirecei gz nne alnrsa geri deme sresi 3 yl gememektedir. Ancak optimizasyon iin elbette tm sistemin deerlendirmesi, kurulmak istenen iletmenin mrne bal olarak yaplmaldr. Dier taraftan CO2 gibi alternatif soutucu akkanlarn geliimiyle birlikte ok daha verimli ve evreye duyarl sistemler ok yakn bir tarihte uygulamaya geecek gibi grnyor 5. SONU
Sonu olarak soutmada enerji tasarrufunun salanmas iin nerilen zmler aadaki gibi zetlenebilir. a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. k. l. m. 6. Sisteme ait tm komponentlerin uygun llerde tasarmlarnn yaplmas Iklar, aralar ya da herhangi bir nem kaynag gibi s kaynaklarn asgariye indirilmesi Sisteme ait ya sirklasyonunun salkl bir ekilde salanmas Amacna uygun tasarmlarn kullanlmas Merkezi sistemler iin ara soutucu uygulamas Dondurulmu rnlerin uzun sre scak ortamlarda kalmasnn engellenmesi Soguk ortamlarn yaltmlarnn eksiksiz olarak yaplmas ve olas tm s kprlerinin engellenmesi Self kontrol ve alarm zelliine sahip sistemler kullanlmas Tm sistem komponentlerinin gerektii gibi alp almadklarnn etkin bir kontrol sistemi ile takip edilmesi Fanlarn dzenli olarak kontrol edilmesi ve temizliine zen gsterilmesi Fanlarda hz kontrol invertor - kullanlmas Evaporatorlerin ihtiya duyulan scaklklardan daha dk scaklklarda altrlmamas Kondenserler hava akmnn nispeten fazla olduu ve serin yerlere yerletirilmesi TEEKKR
Bu almay yapmamda gerek aratrmalarma yaptklar katklar ve gerekse manevi destekleri iin eim Sayn Gzde Aslantaa ve Sayn Halit Turgut Salain e teekkr bir bor bilirim. 7. KAYNAKLAR
[1] Aslanta, Kvan, Adap Kool Sistemi ile Ahmet Yar Ayrcal, www.perakende.org, 2006 [2] Akda, Metin, Soutma Sistemleri Yaltmnda Malzeme Seimi ve Uygulamada Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar, www.dinamik-izmir.com/makale2.doc [3] zkol, Nuri, Uygulamal Soutma Teknii, TMMOB, 2007 [4] Coolpack software, Department of Energy Engineering Technical University of Denmark, www.dtu.dk [5] Gren Cool, www.greencoolco2.com
45

TEZGAH SEVYES TP BR BUZDOLABI ERSNDEK ISI AKTARIMI VE AKIIN DENEYSEL VE SAYISAL OLARAK NCELENMES
Ziya Haktan Karadeniz, Dilek Kumluta, Mete zen Dokuz Eyll niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Makina Mhendislii Blm, ZMR
haktan.karadeniz@deu.edu.tr, dilek.kumlutas@deu.edu.tr
ZET Bu almada; buharlatrcs dondurucu blmnn etrafnda olan ve youturucusu yan kabuklara gml olarak tasarlanm tezgah seviyesi tipi fansz bir buzdolab ierisindeki s aktarm ve ak, doal tanm koullar iin saysal ve deneysel olarak incelenmitir. Deneysel alma kapsamnda, cihaz ierisindeki ve dndaki farkl noktalara sl-iftler yerletirilerek, bir veri toplayc yardmyla scaklk bilgileri alnmtr. Saysal almada ise, cihazn boyutlu saysal modeli oluturularak, s-ak analizleri yaplm ve cihaz iindeki scaklk ve hz dalmlar belirlenmitir.
1. GR ada yaamn hzl aknda yiyecek ve ieceklerin salkl bir ekilde saklanabilmesi iin buzdolaplar ve derin dondurucular yaammzda nemli bir yere sahiptir. Besinlerin uzun sreler saklanabilmesi iin buzdolaplar ierisindeki farkl blgelerin istenilen scaklklarda tutulabilmesi ve bu blgelerdeki havann scaklk dalmnn mmkn olduunca dzgn olmas gerekmektedir. Bu nedenle buzdolab i tasarmnda; sistemlerin, s aktarm ve ak zellikleri asndan ayrntl olarak incelenmeleri gereklidir. Bu incelemeler deneysel olarak yaplabilir, ancak uzun sreli ilk rnek (prototip) hazrlama srelerinden kurtulabilmek iin, gelien bilgisayar yetenekleri sayesinde saysal yntemler kullanlarak incelemeye deer grlen modellerin n aratrmalar yaplabilir. Bylece, bu modellerden saysal alma sonunda uygun grlenlerinin ilk rnekleri hazrlanp bunlar zerinde deneyler yaplarak zaman ve para tasarrufu salamak mmkndr. Aratrmalar incelendiinde; kapal hacimler ierisindeki akkanlarn s aktarm ve ak zelliklerinin farkl koullar iin incelendii birok alma bulunduu grlmektedir. Ancak, zel olarak buzdolaplar ierisindeki ak ve s aktarmn inceleyen az sayda almaya ulalabilmitir. Laguerre ve di. [1], ev tipi kullanm iin retilmi buzdolaplarn gnlk kullanmlar srasnda deneysel olarak incelemiler ve buzdolab ierisindeki en dk ve en yksek scaklklar arasndaki farkn baz modellerde 10 Cye kadar kabildiini gstermilerdir. Baz yiyeceklerin saklanma ihtiyalar gz nne alndnda bu fark, yiyeceklerin tketiciler tarafndan buzdolab ierisindeki belli konumlarda saklanmalarn gerektirmektedir. Byle bir saklama ynteminin her tketici tarafndan dzgn ekilde uygulanmasnn imkansz olmas nedeniyle, buzdolab ierisindeki scaklk dalmnn dzgn olmasnn nemi ortaya kmaktadr. Gupta ve di. [2], ev tipi bir karlanmayan (no-frost) buzdolabnn dondurucu ve soutucu ksmlarn saysal olarak incelemi ve elde ettikleri sonular deney sonular ile karlatrarak, buzdolaplar ierisindeki s aktarm ve akn saysal olarak modellenmesinin geree yakn sonular verdiini gstermilerdir. Dier bir almada Laguerre ve Flick [3], ev tipi fansz bir buzdolabnn ierisindeki scaklk dalmn ve buzdolab ierisine yerletirilen bir scak yiyecein souma davrann doal tanm koullarnda deneysel ve saysal olarak incelemilerdir. Saysal inceleme sonular ile deney sonular arasnda uyum olduunu gstermilerdir. Bu almada; buharlatrcs dondurucu blmnn etrafnda olan ve youturucusu yan kabuklara gml olarak tasarlanm tezgah seviyesi tipi fansz bir buzdolab ierisindeki s aktarm ve ak, doal tanm koullar iin saysal ve deneysel olarak incelenmitir. 2. DENEYSEL ALIMA zmleme iin gerekli snr artlarn belirleyebilmek ve analiz sonucu bulunan dolap ii scaklk dalmlarnn doruluunu salamak iin, i ortam scakl ve buzluk (buharlatrc) yzey scakl ile d yzey zerindeki farkl noktalardaki scaklklar toplam 12 adet sl-ift kullanlarak lldkten sonra, bir veri toplayc araclyla kaydedilmitir. Isl iftlerin buzdolab zerindeki konumlar ekil 1de gsterildii gibidir.
46

Buzdolab bo halde ve evresiyle sl denge durumunda iken deneye balanm ve lmlere sistem kararl duruma gelinceye kadar devam edilmitir. Kararl duruma ulama srecinin gsterildii ekil 2, soutucu ksma yerletirilmi ayr sl iftten kaydedilen scaklk verileri kullanlarak oluturulmutur. ekil 3 ise, kararl duruma ulaldktan sonra buzluk (buharlatrc) yzeyinde ayr noktadaki scaklk salnmn gstermektedir. Kaydedilen scaklk verilerinin kararl durum ortalama deerleri, snr artlarn belirlemek ve zmleme sonularnn doruluunu salamak iin kullanlmtr.
105 104 112
Arlk
Arlk
110
102
103
b
ekil 1. Buzdolab dnda (a) ve iindeki (b) sl iftlerin konumlar
ekil 2. Soutucu blmde zamana bal scaklk deiimi
47
ekil 3. Buzluk yzeyindeki scaklk salnm 3. SAYISAL ALIMA Saysal almada; modelin oluturulmasnda ANSYS Workbench, zmlemeler iin ise HADIA (Hesaplamal Akkanlar Dinamii ve Is Aktarm) temellerini kullanarak zm yapan ANSYS CFX program kullanlmtr. zmlemeler kararl durum koullar iin yaplmtr. 3.1. Modelin ve zm Ann Oluturulmas zmlemelerde kullanlan model, ticari olarak satlan bir buzdolabnn zerinden lm alnarak oluturulmutur. Dolabn d kabuu (d sac, poliretan yaltm ve i plastik) basitletirme amacyla modellenmemitir. yzeyindeki ana raflarn yerletirildii kntlar, yuvarlatmalar, scaklk ayar dmesi ve aydnlatmaya ait boyutlarn, dolabn geneli dnldnde ok kk olmas sz konusudur. A yap (mesh) oluturulmasnda sorunla karlamamak iin ve bu ayrntlarn sonulara etkilerinin ihmal edilebilir olmas nedeniyle, modelde bu ksmlar yer almamaktadr. Raflar ve buzluk sadece ak nndeki engeller olarak modellenmi, bu paralar zerinde iletimle olan s aktarmlar ihmal edilmitir. Ayrca buzluk blmnn n ksmnda bulunan buzluk kapa, buzluk blmnn hemen altnda bulunan damlalk ve sebzelik blm de modellenmemitir. Scaklk lmleri yaplrken de modellenmeyen bu yerler karlmtr. Uygun zm an elde edebilmek iin farkl sklkta eleman atamalar yaplarak birok a oluturulmu, bunlar kullanlarak yaplan zmlemelerden elde edilen sonular arasnda deney sonularyla en ok uyum gsteren model seilmitir. Seilen zm anda 688731 eleman ve 168861 dm noktas bulunmaktadr. zmlemelerde kullanlan model ve oluturulan a yaps ekil 4de gsterilmitir.
48
ekil 4. Buzdolab modelinin izometrik grn ve oluturulan a yaps 3.2. Snr artlar Modelin d yzeylerine s transferi katsays (U) ile d yzey scaklklar (T) tanmlanmtr. Is transferi katsaylarnn belirlenmesinde sadece dolap kabuundaki poliretan yaltm malzemesinin iletim direnci gz nne alnmtr. Sac ve plastik kalnlklar poliretanla karlatrldnda kk ve s iletim katsaylar da byk olduundan direnleri ihmal edilebilir kabul edilmitir. Dolap iindeki raf ve sebzelik yzeylerine adyabatik, buharlatrc yzeyine ise sabit scaklk snr koulu verilmitir. Buharlatrc yzeyinin scakl, deney sonularnda kararl duruma ulaldktan sonra yzeydeki zamana bal scaklk salnm erisinden elde edilen ortalama deer olarak alnmtr. Havann zellikleri, model iin film scaklndaki havann zellikleri olarak alnmtr. Kullanlan snr artlar Tablo 1de, havann zellikleri ise Tablo 2de gsterilmitir. Tablo 1. Snr artlar Yzey n Duvar Arka Duvar st Duvar Alt Duvar Yan Duvarlar Raf ve Sebzelik Yzeyleri Buharlatrc Yzeyleri Giri Yzeyi k Yzeyi Tablo 2. Havann zellikleri Tf [C] (kg/m3) -10,213 1,3351256 4. BULGULAR VE TARTIMA zmlemelerde iterasyonlara; artklar 10-3, dengesizlikler de % 1 deerlerinin altna ininceye kadar devam edilmitir. Doal tanm koullarn oluturmak iin Boussinesq yaklam kullanlmtr. Snr artlar U = 0,743 [W/m2K], T = 26,502 [C] U = 0,578 [W/m2K], T = 26,502 [C] U = 0,578 [W/m2K], T = 26,405 [C] U = 0,743 [W/m2K], T = 26,405 [C] U = 0,65 [W/m2K], T = 34,142 [C] Adyabatik T = 258,147 [K] Hava Debisi [kg/s], T = (Tort)k [C] Pbal = 0 Pa Cp (J/kgK) 1006,2554 (Ns/m2) 1,66E-05 k (W/mK) 0,0233214 (1/K) 0,003806
49

ekil 5.ada, buzdolab ierisindeki scaklk dalm gsterilmitir. Buzluk blmnn alt tarafnda (soutucu blm), yerel dk scaklkl blgeler dnda scaklklar -32 C aralndadr. Soutucu blm iin, zmleme sonularnn deney sonular ile uyum ierisinde olduu grlmektedir (Tablo 3). Saysal modelden elde edilen ortalama scaklk deerinin deney sonucu ortalamasna gre 1.6 C fazla olmasnn, balant noktalarndan gerekleen hava szntlarndan ve/veya saysal hesap hatalarndan kaynakland dnlmektedir. Dondurucu blmdeki hava scaklklar kaydedilmediinden bu blge iin bir scaklk karlatrmas yaplmamtr. Soutucu blmde elde edilen scaklk aral (-32 C), buzdolaplarnn soutucu ksmlarnn olmas istenen 4 C [3] deerine gre olduka dktr. Scaklklarn bu kadar dk kmasnn nedeni, buzluk kapa ve damlaln modellenmemi olmasdr. Tablo 3. Saysal ve deneysel almalardan elde edilen ortalama scaklk deerleri. Ortalama Scaklk [C] Saysal alma -3,963 Deneysel alma -5,612 Dolabn ierisindeki en scak blgenin, dolabn st n blmnde olduu grlmektedir (ekil 5a). Yksek scakla sahip olan bu blge, buzdolabnn tamamyla karlatrldnda olduka kk bir hacmi kaplamakta ve scaklk deerlerinin buzdolab iindeki ngrlen scaklk snrlar arasnda olduu grlmektedir (5 1 C). Genel olarak bakldnda, kap raflarnn hava akn engellemesi nedeniyle, kap tarafnn dier ksmlarna gre daha scak olduu grlmtr. ekil 5bde buzdolab ierisindeki hz dalm gsterilmitir. Buzluk yzeyinde souyan ve arlaan hava, yerekimi etkisiyle dolabn aalarna doru hareket ederken, duvarlarda snarak ykselen nispeten scak hava akm ile karlar. Bu karlama sonucu, orta dzlem zerinde; biri arka duvarda snan havann buzluk alt yzeyine arpp souyarak aaya tekrar arka duvara doru ynelmesiyle oluan, dieri ise n duvar tarafnda snarak ykselen havann kap raflarnn engellemesi nedeniyle dolabn orta ksmna doru ykselip, buzluun altnda souyarak n kap tarafna dnmesiyle oluan iki ana hcre belirlenmitir. Bu iki hcrenin, soutucu ksmda snn yaylmasn salayan ana etkenler olduu sylenebilir.
ekil 5. a) Orta dzlemde scaklk dalm b) Orta dzlemde hz dalm Buzluk ksmnda ise s yaylmn salayan ak hareketi; havann, scak n blmden buzluun st blm boyunca arka duvara doru ilerlemesidir. Bu nedenle, dolap ierisindeki en yksek hzlar (0,285 m/s), scaklk farknn en byk olduu st n taraf ile buzluk st yzeyi arasnda olumaktadr.
5. SONU
50
Yaplan almalardan elde edilen veriler nda, saysal zmleme ynteminin buzdolabnn ierisindeki scaklk ve hz dalmlar hakknda fikir sahibi olabilmek iin etkili bir ara olduu grlmtr. ncelenen modelde, tel raf kullanldndan buzdolab ierisinde dzgn scaklk dalmn salamak mmkn olmutur. Ancak gnmz buzdolaplarnda, zellikle byk hacimli karlanmayan rnlerde, ounlukla cam raf kullanldndan, raflar aras, raflarla kap aras ve raflarla arka duvar aras uzaklklarn dzgn ayarlanmas, souk havann dolap ierisinde dzgn datlabilmesi iin saysal almalar, tasarmn iyiletirilmesi asndan nem arz etmektedir. Bu yntemle, ngrlen farkl tasarmlar ncelikle saysal olarak incelenmeli, elde edilen en uygun tasarm prototip haline getirildikten sonra yine deneysel alma yaplmaldr. Bylece, zaman ve para tasarrufu salanabilir. KAYNAKLAR [1] Laguerre O., Derens E., Palagos B., Study of domestic refrigerator temperature and analysis of factors affecting temperature: a French survey, International Journal of Refrigeration, 25, 653-659, 2002. [2] Gupta J. K., Gopal M. R., Chakraborty S. Modeling of a Domestic Frost-Free Refrigerator, International Journal of Refrigeration, 30, 311-322, 2007. [3] Laguerre O., Flick D., Heat Transfer by Natural Convection in Domestic Refrigerators, Journal of Food Engineering, 62, 79-88, 2004
51
OTURUM III AKIKANLAR
Nano Parackl Akkanlar : Soutma Teknolojilerinde Yeni Bir Alm Mehmet Fevzi KSEOLU Mehmet ORHAN
Alternatif Doal Soutkanlarn Genel Deerlendirilmesi Hseyin PEHLVAN Kadir SA
R-12 ve R-500 Soutucu Akkanlara Alternatif Akkanlarn Performans Deerlendirilmesi Ahmet COKUN Tansel KOYUN Ali BOLATTRK
Kbik erit ve B erit Eri Uydurma Yntemiyle Soutucu Akkanlarnn Doyma Termofiziksel zelliklerinin Hesaplanmas M. Turhan OBAN
52
NANO PARACIKLI AKIKANLAR: SOUTMA TEKNOLOJLERNDE YEN BR AILIM Mehmet Fevzi Kseolu, Mehmet Orhan
Pamukkale niversitesi Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blm, TR-20070 Denizli mfkoseoglu@ pau.edu.tr, morhan@ pau.edu.tr
ZET Hem tasarm kstaslar gerei giderek klen s deitiricileri boyutlar hem de artan s aklar s transferinde iyiletirilmeleri gerekli klmaktadr. Henz geliim aamasnda bulunan tayc akkana nano-parack ilave etme yntemi s transferi artrmnda gelecek vadetmektedir. Bu yntem ile akkann s iletim katsaysnda inanlmaz ykselmeler gzlenirken, kk parack boyutu ve deriimi nedeni ile basn kayplarnda kayda deer bir ykselme olmamaktadr. Bu derleme almasnda, nano-parackl akkanlarn; retimi, s iletimi ve tanm karakteristikleri, zlmeyi bekleyen mevcut problemleri ve ayrca almlar tartlacaktr. Anahtar Kelimeler: Nano-parackl akkanlar, Artrlm s transferi, Is iletimi, Is tanm
1. GR Mikro-elektronik, iklimlendirme ve soutma sistemleri, yksek g reten sistemler gibi birok endstriyel uygulamada sl ynetim hayati nem arz etmektedir. Bahsedilen sistemlerin her geen gn artan sl ykleri verimli soutma ve stmaya ynelik yeni teknolojilerin gelitirilmesi ihtiyacn dourmaktadr. Is transferi artrm iin, s transfer yzeyinin artrlmas beraberinde sistem boyutlarnda artm getirdii iin bu geleneksel yntem bir alternatif yntem olmaktan kmaktadr. Bu nedenlerle, s transferi kabiliyeti yksek alternatif akkanlarn kullanmna ynelik teknolojilerin gelitirilmesi yeni bir alternatif olarak durmaktadr. Tayc akkana 1 100 nm boyutlarnda nano parack veya nano-fiber ilavesi ile elde edilen iki fazl sspansiyonlar dier deile nano-parackl akkanlar bu alternatif akkanlardan birisidir. Nano-parackl akkanlar, saf tayc akkana gre ok farkl s transferi karakteristiklerine sahiptirler. Bu akkanlarn s iletim katsaysnn saf tayc akkana gre ok daha byk olmas difzyonla s transferini etkin hale getirir. Bu nano-parackl akkanlarn nemli bir avantaj olarak durmaktadr. Ek olarak, paracklar etrafnda gerekleen mikro-dolam s transferini artrc bir etkiye sahiptir. Dier taraftan, s transferine maruz kalan yzey/hacim orannn makroskopik sistemlere gre yaklak dokuz mertebesinde yksek olmas esiz bir s transfer yzeyini kullanma sunmaktadr. Nano-parack ilavesine ramen saf akkana gre basn dmnde pek bir artn gzlemlenmemesi de dier bir avantajdr. Btn bu nedenlerle, bu almada, nanoparackl akkanlarn hazrlanmas ve s transferi yetenekleri zerine bir analiz yaplacaktr. 2. NANO-PARACIKLI AKIKANLAR VE HAZIRLANMA YNTEMLER Soutma sistemlerinde kullanlan sv akkanlar genellikle dk s iletim katsaysna sahiptirler. Bu nedenle, bu akkanlarn kullanld deiik s transferi artrm yntemleri yetersiz kalmaktadr. Bu soruna zm olarak tayc akkana mikro veya makro boyutlarda parack eklenmesi yeni bir fikir deildir [1-6]. Ancak, byk boyutlardaki bu paracklarla s transferinde aadaki dezavantajlarn gzlemlendii de belirtilmektedir [7]: Paracklarn kelmesi sonucu s transfer yzeyinde bir tabaka oluumu ve tayc akkann s kapasitesinin dmesi, Artan akkan hz ile birlikte s transferi donanm ve borularnda erozyon olumas, zellikle dar kanallarda byk parack boyutu sebebi ile tkanma olumas, Basn dmnn kayda deer bir ekilde artmas, Is iletim katsays artmnn yksek parack deriimlerinde gereklemesi.
53

Nano-boyutlu paracklarn retiminin mmkn hale gelmesi ile birlikte, yeni olmayan akkana parack ekleme fikri yeniden gncellik kazanmtr [8]. Nano parackl s transferi akkanlarnn aadaki faydalarndan sz etmek mmkndr: Nano boyutlardaki cisimlerin yksek alan/hacim oranlarndan dolay, s transfer yzeyi makroskopik yzey alanlarndan ok ok daha yksek olmas, Paracklarn hareketli olmas nedeni ile s transferi artrmna neden olan mikro tanm mekanizmasnn olumas, Dk boyut ve arlk nedeni ile kelme ihtimalinin dk olmas, Mikro/nano kanallarda kullanlabilir olmas, Erozyona sebebiyet vermemesi, Basn dmnde pek bir ata neden olmamas ve Makro ve mikro boyutlu paracklarn aksine, dk deriimlerde de karm akkannn s iletim katsaysnda byk artlarn elde edilmesi. 2.1. Nano-Paracklarn Hazrlanma Yntemleri Metallerin ve metal oksitlerin nano tozlarnn retimi farkl yntemler ile gerekletirilebilmektedir. rnein, Al2O3 ve CuO gibi oksit paracklar nert Gaz Youmas Inert Gas Condensation (IGC) metodu veya daha az topaklamaya neden olan Dorudan Buharlama Youma Direct Evaporation Condensation (DEC) teknii ile retilirken, Silikon nano-paracklar Lazer Buhar Depozisyonu Laser Vapor Deposition (LVP) yntemiyle retilmekte, Karbon nano tplerin retiminde ise Kimyasal Buhar Depozisyonu Chemical Vapor Deposition (CVD) yntemi kullanlmaktadr [9]. Nano-parackl akkanlar tek adml ve ift adml olmak zere iki farkl yntemle retilebilmektedir. Tek Adml Yntem. Bu yntem ile nano-parackl akkanlarn elde edilii; metal buharnn dorudan dk buharlama basncna sahip akkan ile temas neticesinde nano-parack elde edilmesi prensibine dayanmaktadr [10]. Bu yntem ile topaklama minimize edilirken, sadece dk buharlama basncna sahip akkanlar kullanld iin uygulama alan kstldr. ift Adml Yntem. Bu yntemde ise yukarda belirtilen farkl yollarla retilen nano-paracklar dorudan akkan iine belirli deriimlerde ilave edilir. Daha sonra, kararl, topaklamayan, kelmeyen bir karm elde etmek amacyla ultra sonik veya mekanik kartrma yntemleri ile belirli srelerde ve scaklklarda kartrlr. Hazrlanan akkann uzun sre alabilmesi iin oleik asit ile kararll artrlr. Ancak, bu tekniin oksit nano-parackl akkanlarn hazrlanmasnda baarl olup olmad kanmzca halen ak deildir. Wang ve dierlerine gre [11] ift aamal metot oksit paracklar iin iyi sonu verirken, metalik parackl olanlarda pek baarl deildir. Ancak Eastman ve dierlerine gre tek adml metot kararl akkan hazrlama asndan daha baarldr [12]. Belirtilen iki farkl yntemle elde edilen nano-parackl sspansiyonlarn TEM ile elde edilmi grntleri ekil 1de gsterilmitir.
ekil 1. Tek adml yntem ve Cu nano- paracklar ile hazrlanm sspansiyon (sol), ift adml yntem ve CuO nano-paracklar ile elde edilen sspansiyon (orta), AuPd nano-parackl sspansiyon (sa)[13]. 3. NANO-PARACIKLI AKIKANLARDA ISI TRANSFER Nano-parackl akkanlar ile s transferi, nano boyutlarda yzey/hacim orannn ok byk olmas ve parac etrafnda mikro akm gereklemesi gibi mekanizmalardan dolay, saf tayc akkana kyasla olduka fazla artmaktadr. Is transferi artmnda dier bir nemli etkende nano-parackl akkann s iletim katsaysndaki arttr.
54
3.1. Nano-parackl Akkanlarda Is letimi Kuramsal ve Deneysel Yaklamlar Nano-parackl akkanlarn s iletim katsaysndaki art kesin olmakla birlikte (ekil 2), sebepleri zerine henz bir fikir birlii olumamtr.
ekil 2. Oksit nano akkanlalar artrlm s iletim katsays [14] (sol), farkl nano akkanlar iin s iletim katsaylar [12] (orta), Karbon nano-tpl akkann dier nano-parackl akkanlar ile s iletim katsays ynnden karlatrlmas [15] (sa) Keblinski ve dierleri ve Evans ve dierleri [13,16] s iletim katsaysndaki byk artn muhtemel sebebi olarak dnlen Brownian hareketin aslen ok nemli olmadn ve bu ykselite paracklarn kmelenmesinin, molekler tabakalamann daha etkin rol oynadn belirtmilerdir. Ancak dier taraftan, Jang ve Choi ve de Prasher ve arkadalarna gre Brownian hareketin bu artmda temel rol oynad hkmne varlmtr [17,18]. 3.2. Nano parackl Akkanlarda Is Tanm Nano-parackl akkanlar zerinden s transferini etkileyen parametreler ok eitlidir. Is tanmnn deiik modlarnda gerekletirilen deneysel almalar, esas itibari ile s transferinin parack boyutundaki azalma ile arttn ve paracklarn ekil faktrnn bu artmda olduka nemli olduunu gstermektedir. Tayc saf akkana ilave edilen parack deriimi de bir dier nemli faktrdr. Klasik bir yntem olan tayc akkana grafit ekleme nanoparackl akkan almalarnda da kendine yer bulmutur. Yang ve dierleri [19], otomatik transmisyon ya ve sentetik yala birlikte arlka %2-2.5 arasnda kullandklar 20-40 nm boyutlu grafitler ile laminar akm artndaki tp s deitiricisinde saf akkana gre %1-22 arasnda bir oranda artm elde etmilerdir. Ding ve dierlerinin almas [20] ise s transferinde olduka fazla bir artm zetlemektedir. Onlara gre, saf su-ok duvarl karbon nano-tp karm (arlka %0.1-0.5) %0.5 deriim deeri iin yaklak %350ye varan bir s transferi artm salamaktadr (ekil 3). Choi ve dierleri almasna [21] gre transformatr yana ilave edilen farkl ekillerdeki ve deriimlerdeki (kre, ubuk ekilli) -Al2O3 ve AIN (50 nm ve %0.5-4 deriim orannda) paracklarndan %0.5 AIN deriiminde %20ye varan bir artm gereklemektedir. Wen ve Ding almasnda [22] deiyonize suya %0.6-1.6 hacimsel deriim oranlarnda eklenen 27-56 nm boyutlarndaki -AL2O3 nano-paracklarnn laminar akm artlarnda s transferini artrd belirtilmitir. zellikle sl gelime blgesinde saf akkana gre belirgin bir art gzlemlenmi ve bu artn sadece s iletim katsays ile aklanamayaca rapor edilmitir. Xuan ve Li [23] trblansl zorlanm akm artlarnda deiyonize suya eklenen bakr nano-paracklarnn s tanmn artrdn ve saf akkana gre kayda deer bir basn dm artm gzlemlenmediini dile getirmilerdir.
55
ekil 3. Deiyonize su iinde dalm karbon nano tpler (sol), karbon nano-tp deriimine karn s tanmndaki artm [20]. 4. GELECEE YNELK AILIMLAR Nano-parackl akkanlarn soutma ve ilgili teknolojilerde kullanm gelecek vadetmektedir. u ana kadar yaplan almalar incelendii taktirde, nano-paracklarn akkann s iletim katsaysn artrd ve bu artn nano-parack tipine ve boyutuna gre deitii grlecektir. Dolays ile gelecekte yaplacak almalarda nano-parackl akkanlarn s iletkenliini lmeye ynelik standart yntemlerin ulunmas, farkl parack parametrelerinin s iletim katsays ve s transferi zerindeki etkilerinin belirlenmesi ncelik konular olacaktr. Kuramsal adan ise, sebebi akla henz kavuturulamam s iletiim katsays artna sebep olan mekanizmalar belirlemeye ynelik mikroskopik leklerde benzetimlere ihtiya vardr. Son olarak, kaynama ve youma gibi faz deiimi ieren s transferi modlarnda nano-parackl akkanlarn davran hala incelenmeyi beklemektedir. 5. KAYNAKLAR [1] Kofanov, V.I., Heat Transfer and Hydraulic Resistance in Flowing Liquid Suspensions in Piping, International Chemical Engineering, 4, 3, 426-430, 1964. [2] Orr, C., ve Dallavalle, J.M., Heat Transfer Properties of Liquid-Solid Suspensions, Chemical Engineering Progress Symposium Series, 50, 9, 29-45,1954. [3] Bonilla, C.F. ve dierleri, Heat Transfer to Slurries in Pipe, Chalk, and Water in Turbulent Flow, AIChE Symposium Series, 74, 174, 327-333, 1953. [4] Salamone, J.J. ve Newman, M., Heat Transfer Design Characteristics Water Suspensions of Solids, Industrial Engineering Chemistry, 47, 2, 283-288, 1955. [5] Miller, A.P. ve Moulton, R.W., Heat Transfer to Liquid Solid Suspensions in Turbulent Flow in Pipes, The Trend in Engineering, 15-21, April, 1956. [6] Bergles, A.E. ve dierleri, Advanced Cooling Systems for Agricultural and Industrial Machines, SAE, Makale no. 751183, 1976. [7] Das, S.K. ve dierleri, Heat Transfer in Nano-Fluids A review, heat Transfer Engineering, 27, 10, 3-19, 2006. [8] Choi, S.U.S., Enhancing Thermal Conductivity of Fluids with Nanoparticles, Developments and Applications of Non-Newtonian Flows, FED-Vol. 231/MD-Vol. 66, 99-105, 1995. [9] Gleiter, H., Nanocrystalline Materials, Progress in Materials Science, 33, 4, 223-315, 1989. [10] Eastman, C.A. ve dierleri, Enhanced Thermal Conductivity through the Development of Nanofluids, Materials Research Society Symposium Proceedings, 457, 3-11, Boston, 1997. [11] Wang, X.Q. ve Mujumdar, A.S., Heat Transfer Characteristics of Nanofluids: A review, International Journal of Thermal Sciences, 46, 1-19, 2007. [12] Eastman, J.A. ve dierleri, Anomalously Increased Effective Thermal Conductivities of Ethylene Glycol Based Nanofluids Containing Copper Nanoparticles, Applied Physics Letters, 78, 6, 718720, 2001. [13] Keblinski, P. ve dierleri, Nanofluids for Thermal Transport, Materials Today, 36-44, 2005. [14] Lee, S. ve dierleri, Measuring Thermal Conductivity of Fluids Containing Oxide Nanoparticles, Journal of Heat Transfer, 121, 280-289, 1999. [15] Choi, S.U.S. ve dierleri, Nanofluids, Encyclopedia of Nanoscience and Nanotechnology,
56

American Scientific Publishers, Los Angeles, 2004. [16] Evans, W., Fish, J. ve Keblinski, V., Role of Brownian Motion Hydrodynamics on Nanofluid Thermal Conductivity, Applied Physics Letter, 88, 093116-1 093116-3, 2006. [17] Jang, S.P. ve Choi, S.U.S., Role of Brownian Motion in the Enhanced Thermal Conductivity of Nanofluids, Applied Physics Letters, 84, 4316-4318, 2004. [18] Prasher, R., Bhattacharya, P. ve Phelan, P.E., Thermal Conductivity of Nanoscale Colloidal Solutions (Nanofluids), Physical Review Letters, 94, 025901-1 025901-4, 2005. [19] Yang, Y., Zhang, Z.G., Grulke, E.A., Anderson, W.B. ve Wu, G., Heat Transfer Properties of Nanoparticle-in-Fluid Dispersions (Nanofluids) in Laminar Flow, International Journal of Heat and Mass Transfer, 48, pp. 1107-1116, 2005. [20] Ding, Y., Alias, H., Wen, D. ve Williams, R.A., Heat Transfer of Aqueous Suspensions of Carbon Nanotubes (CNT Nanofluids), International Journal of Heat and Mass Transfer, 49, 240-250, 2006. [21] Choi, C., Yoo, H.S. ve Oh, J.M., Preparation and Heat Transfer Properties of Nanoparticle in Transformer Oil Dispersions as Advanced Energy Efficient Coolants, Current Applied Physics, doi. 10.1016/j.cap.2007.04.060, 2007. [22] Wen, D. ve Ding, Y., Experimental Investigation into Convective Heat Transfer of Nanofluids at the Entrance Region under Laminar Flow Conditions, International Journal of Heat and Mass Transfer, 47, 5181-5188, 2004. [23] Xuan, Y. ve Li, Q., Investigation on Convective Heat Transfer and Flow Features of Nanofluids, Journal of Heat Transfer, 125, 151-155, 2003.
57
ALTERNATF DOAL SOUTKANLARIN GENEL DEERLENDRLMES

*
Hseyin PEHLVAN*, Kadir SA** Sakarya niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Makina Mh. Blm, 54187 SAKARYA ** Sakarya niversitesi, Akyaz MYO, KS Program, 54400 SAKARYA pehlivan@sakarya.edu.tr kisa@sakarya.edu.tr
ZET Montreal Protokol ile kloroflorokarbon (CFC) ve hidrokloroflorokarbon (HCFC) tr soutkanlarn kullanm evreye olan zararlarndan dolay kademeli olarak sona erdirilmi veya erdirilecektir. Baz Avrupa lkeleri, belirledikleri takvimi daha ne ekmeyi baarmlar ve doal soutkan ieren soutma sistemlerinin tasarm konusunda almalarna hz vermilerdir. Sonu olarak, CFC ve HCFCnin yerine geebilecek evreye daha duyarl, kolay uygulanabilir, ekonomik yeni soutkanlar zerinde almalar yaplmaya balanmtr. CO2, amonyak, DP-1 ve baz hidrokarbon bileimleri bu anlamda n plana kmtr. Bu incelemede, yaplm olan almalar nda sz konusu alternatif doal soutkanlarn genel zelliklerine dikkat ekilmi, ayrca CO2 konusuna zel bir vurgu yaplmtr. Anahtar Kelimeler: Doal Soutkan, Ozon, HCFC, CO2, Amonyak, Hidrokarbon. 1-GR Soutkan seiminde etkili olan iki parametre, soutkann s alveriinde bulunduu iki ortamn, soutulan yer ve evrenin scakldr. Soutkann zehirli olmamas, pas yapmamas, yanc olmamas, kimyasal bileiminin sabit olmas, buharlama entalpisinin yksek olmas ve doal olarak ucuz ve kolaylkla bulunabilir olmas, gz nne alnmas gereken dier etkenlerdir. 1930lu yllara kadar soutkan olarak amonyak ve CO2 yaygn olarak kullanlmlardr. Ancak zehirli ve kolaylkla tutuabilir olmalar nedeniyle, o gnlerde daha gvenilir olarak nitelendirilen CFC ve HCFCler pazar ele geirmilerdir. Bunun sonucunda sz konusu doal soutkanlar ortadan kaybolmulardr. Bunun tek istisnas amonyak olmu ve gnmzde zellikle byk uygulamalarda halen yaygn olarak kullanlmaktadr. Bilindii zere CFC ve HCFCler ozon tabakasna olan zararl etkileri ve kresel snma potansiyelleri (GWP) nedeniyle eitli uluslararas anlamalarla snrlandrlmlardr. Bunlara ilk alternatif olarak HFCler (klorsuz hidroflorokarbonlar) ve bunlarn karmlar gelitirilmitir. Fakat, ozon tabakasn tahribat potansiyelleri (ODP) dk olmasna ramen GWPlerinin yksek olmas uzun vadede kalc bir zm salamamaktadr. Bunun sonucunda bir ok AB lkesinde tekrar doal soutkanlara dnme eilimi balamtr. Klor ve flor iermeyen ve ihmal edilecek dzeyde GWP deerine sahip amonyak (R-717), hidrokarbonlardan propan (R-290), izobtan (R-600a), su (R-718), son yllarda CO2 (R-744), ototmobil klimalarnda yaygn olarak kullanlan R-134aya bir alternatif olarak gelitirilen DP-1 bunlar arasnda saylabilir. Amonyak ve hidrokarbonlar emniyetli soutkan gereksinimlerini zehirlilik ve tutuabilirlik kriterleri asndan karlamamakta, ancak su ve CO2de sorun grnmemektedir. Soutkanlarn evresel etkilerinden sz ederken belirleyici parametreler olarak ODP ve GWP deerleri dikkate alnrken, evrimin verimi, enerjinini kullanmndaki kontrol stratejisi gibi bir dizi prametreyi dikkate alan TEWI (Toplam edeer snma etkisi)nn kullanlmas daha gereki sonular elde etmemizi salayacaktr [1]. 2- DOAL SOUTKANLAR Bu ksmda doal soutkanlarn zelliklerine genel bir bak yaplacak ve bunlardan CO2 konusunda nispeten detayl bir incelemeye yer verilecektir [2]. Tablo 1. Baz doal soutkanlarn karakteristikleri
58
Soutkan Amonyak Propan zobtan Su Karbondioksit
Sembol (ASHRAE) R717 R290 R600a R718 R744
Bileimi NH3 C3H8 C4H10 H2O CO2
Buharlama Scakl -33,6 -42,0 -11,9 100,0 -78,4
ODP 0 0 0 0 0
HGWP 0 0 0 0 0
2.1. Amonyak (R-717) Amonyak, zellikle byk soutma sistemlerinde kullanlan mkemmel bir soutkandr. HFClerle kyaslandnda olduka ucuzdur ve evre dostudur. Fakat zehirli olmas gibi bir dezavantaja sahiptir. Amonyak kullanan tesislerdeki teknolojide de baz farkllklar vardr. Bakr, amonyak iin uygun bir malzeme deildir. elik ve alminyum yaygn olarak kullanlan malzemeler olup, zellikle kk apl alminyum borularn lehimi olduka zor olmaktadr. Hermetik kompresrlerin kullanlmas da henz mmkn deildir. Ak tip pistonlu veya vidal kompresrlerin byk kapasiteli sistemlerde kullanlmas sorun tekil etmemektedir. Bu konuda yaplan almalar amonyan kk ve orta byklkteki sistemlere uygulanabilmesi konusundadr. Ayn zamanda tamal tip buharlatrcdan kuru tip buharlatrcya gemek ve soutkan miktarn kapasitede ok fazla de meydan vermeden azaltmak, yaplan yeni almalarn konularndandr. 2.2. Propan (R-290) R-22 ile alan sistemi propana adapte etmek iin sadece birka deiiklik yapmak yeterlidir. Bunlar, genleme elemannn ve kompresr yann deiimidir. Cihazn performansn arttrmak iin bir s deitiricinin eklenmesi de gerekmektedir. Bu deiim sonrasnda cihazn kapasitesi ve COPu, basma scaklnn tahlikeli bir ekilde ykselmesine meydan vermeden artmaktadr. R-22li sistemin youma scakl ortalama 57 oC iken propana dnm sonras sadece 65 oCye ykselmektedir. R-290 iin tek sorun kolaylkla tutuabilmesidir. Dolaysyla, bir ok lkedeki ynetmelikler bu evre dostu ve yksek verimli soutkann kullanmn kstlamaktadr [3]. 2.3. DP-1 Yakn zamana kadar R-134aya alternatif olarak CO2 grnmekteydi. Ancak, alma basnlarn ykseklii ve dk termodinamik verimlilii nedeniyle ekipman ve dolayl maliyetlerin artmas, zellikle otomobil iklimlendirme sistemlerinde DP-1 isimli yeni bir soutkann gelitirilmesine n ayak olmutur. alma basnlar ve fiziksel zelliikleri asndan R-134a ya benzer olup, 40 olan GWP deeriyle de AB normlarna uymaktadr. Ancak, deiik alanlardaki testleri devam etmektedir. Bununla beraber gncel test verileri umut vericidir. PAG (Poli Alkalin Glikol) ve POE (Poliolester) cinsi kompresr yalaryla da -40 ila +65 oC aralnda sorunsuz karma kabiliyetine sahip olduu grlmtr. 2.4. CO2 (R-744) ABde soutma sistem reticilerinin ve kullanclarn beklentisi, CO2nin doal soutucu akkan olarak geni kullanm alanna sahip olmasdr. Amonyan zehirli olmas, oklar bu yne dndrmtr. zellikle souk hava depolar ve endstriyel uygulamalarda ekonomik bir alternatif olarak ne kmaktadr. Dezavantaj ise, termodinamik zellikleridir. Kritik scakl 31 oC, kritik basnc ise 74 bar (7.4 MPa)dr. evre dostu olmas ve gze batan enerji verimlilii nedeniyle gelecekte baaryla uygulanmas beklenmektedir [4]. 2.4.1. CO2 Soutma evriminin Karakteristikleri Eer soutulacak akkan (hava veya su) 20 oCnin altndaysa, dier uygulamalarda olduu gibi evrim, alt kritik (subcritical) noktann altnda gerekleir.
59
ekil 1. CO2 iin alt-kritik evrim Ancak akkan scakl 20oCnin zerinde ise, CO2 kritik noktann zerindeki artlarda kullanlacandan dolay yksek basnlar sz konusu olduundan evrimin ok iyi kontrol edilmesi gerekmektedir.
ekil 2. CO2in alt kritik (1-2-3-4) ve ara kritik (trans-critical) (1-2-3-4) evrimi.
2.4.2. CO2li soutma evriminin tasarmnda dikkat edilecek hususlar evrimde yksek alma basnlar ve sonu olarak kompresrdeki sktrma ileminin sonunda yksek scaklk sz konusudur (ekil 1 ve 2). Bu durum ilk yatrm maliyetini arttrmaktadr. Pistonlu kompresr kullanlmas durumunda soutkan scaklnn kontrol nem kazanmaktadr. Buharlama scaklnn -10 oCde gerekletii uygulamalarda dahi kompresr k scakl 200 oCye ulaabilmektedir. Sonu olarak, bir s deitiricisi kullanarak bu ar scakl kontrol etmek gereklidir. CO2in hacimsel kapasitesi (zgl hacmi) yaygn olarak kullanlan soutkanlara nazaran 5-10 kat daha fazladr. Dolaysyla, ktlesel debisi daha dktr.
60
Tek kademeli kompresr kullanlmas durumunda gerekleen yksek sktrma oran nedeniyle, zel malzeme kullanma gereklilii ortaya kmaktadr. Kompresr karterinde kullanlacak yan buharlama scaklnn da 200 o Cden yksek olmas n grlr. Kompresrde kullanlan polyester yalar yksek scaklklarda CO2 iinde zlmektedir. Bu durum yalama zelliini olumsuz etkileyebilmektedir. Bu nedenle ya scaklnn 30 ila 65 oC arasnda tutulmas nem kazanmaktadr. Eer ya scakl 65 oCnin zerindeyse ayr bir ya soutma sistemine ihtiya duyulmaktadr. CO2 kompresrlerindeki yksek sktrma oranlar nedeniyle oluan ar grlt ve titreim de tasarm kriterlerinde gz nnde tutulmas gereken hususlardr [5]. 3-SONULAR Kresel snma ve oluan sera etkisi nedeniyle yaynlanan eitli ynetmelikler nedeniyle CFC ve HCFClerin kullanmna getirilen kstlamalar ve yasaklamalar, HFCler iin de sz konusu olabilecektir. zellikle ABde getiimiz yl yaynlanan 842/2006 sayl F-Gaz ynetmelii bu konuya dikkat ekmektedir. Bu durum, belli bal reticileri doal soutkanlarla alacak sistemler konusunda aratrma yapmaya yneltmitir. Bu konudaki almalar CO2 zerine younlam olup prototip retimler ve testler halen devam etmektedir. ABdeki bu gelimelerin artan ekonomik ilikilerimiz sebebiyle orta vadede lkemizi de etkileyecei grlmektedir. Bu konudaki gelimeleri sektr olarak yakndan izlememizin yararl olaca inancndayz. KAYNAKLAR [1] Halozan H., HFCs or the old refrigerants-what is the best choice ?, XII. European Conferance on Technological Innovations in Air Conditioning and Refrigeration Industry, 8-9 Haziran 2007, Milano, talya. [2] Amirante P., Girotto S., Innove A., Didonna G., Sciascia F., Innovative refrigeration systems using natural cooling fluids, XII. European Conferance on Technological Innovations in Air Conditioning and Refrigeration Industry, 8-9 Haziran 2007, Milano, talya. [3] Minor B., Youngdale E., New refrigerant fluids to meet demanding environmental criteria, XII. European Conferance on Technological Innovations in Air Conditioning and Refrigeration Industry, 8-9 Haziran 2007, Milano, talya. [4] Neksa P., CO2 as a refrigerant, an option to reduce GHG Emission from Refrigeration, Air conditioning and heat pump systems , XII. European Conferance on Technological Innovations in Air Conditioning and Refrigeration Industry, 8-9 Haziran 2007, Milano, talya. [5] Clodic D., The latest refrigeration technologies: how to lower environmental impacts?, XII. European Conferance on Technological Innovations in Air Conditioning and Refrigeration Industry, 8-9 Haziran 2007, Milano, talya.
61
R-12 ve R-500 SOUTUCU AKIKANLARA ALTERNATF AKIKANLARIN PERFORMANS DEERLENDRLMES

Ahmet Cokun, Tansel Koyun, Ali Bolattrk Sleyman Demirelniversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Makina Mhendislii Blm, ISPARTA acoskun@mmf.sdu.edu.tr , tansel@mmf.sdu.edu.tr, abolatturk@mmf.sdu.edu.tr ZET Bu almada buhar sktrmal soutma sistemlerinde kullanlan (CFC) R-12 ve R-500 soutucu akkanlar ve bu soutucu akkanlara alternatif olan (HFC) R-125, R-134a, R-143a, R-152a ve R-32 soutucu akkanlar karlatrlmtr. Karlatrmada tek kademeli buhar sktrmal soutma evrimi ele alnmtr. ncelenen soutucu akkanlarn farkl buharlama scaklklarna gre etkinlik katsays, soutucu akkan debisi, kompresr gc ve basn oranna gre deiimleri grafikler halinde verilmitir. Anahtar Kelimeler: Soutucu Akkan, Ozon Tabakas, Etkinlik Katsays
1. GR nsanlar ihtiyalarn karlamak iin her zaman yeni teknolojiler gelitirerek bata yiyecek ve ieceklerini korumak, konforlu yaamak ve rnlerini daha salkl muhafaza etmek iin soutma ve iklimlendirme alannda byk atlmlar yapmlardr. Bu teknolojik gelimeler sonucu ortaya kan soutucu akkanlarn atmosferin yukar stratosfer katmannda oluan ozon tabakasn deldii ve kresel snmaya neden olduu tespit edilmitir [1]. Ozon, oksijen atomunun l birleimiyle oluan molekl trdr (O3). Normal olarak atmosfer tabakasnda iki atomlu (O2) olarak bulunan oksijen molekl insan ve dier canllarn yaamlarn srdrmesi iin vazgeilemez bir ihtiyatr. atomlu oksijen formasyonu (O3) ozon teneffs edildiinde zehirleyici hatta ar miktarda olursa ldrcdr. Canllarn yaad atmosfer tabakasnda ozon moleklleri doal etkiyle devaml olumakta, fakat devaml yok olmaktadr. Gnein ultraviyole (mortesi) nlar oksijen molekllerini atomlara ayrmakta ve oksijen atomlar geride kalan oksijen moleklleri (O2) ile birleip ozon (O3) meydana getirmektedir [2]. Gneten gelen zararl ltraviyole nlarnn yaklak %90nn dnyaya ulamas koruyucu ozon tabakas tarafndan nlenmektedir [1]. Ozon tabakasn etkileyen gazlar; soutucu akkanlar olan CFCler, HCFCler ve halonlardr. Ayrca karbon tetraklorr (CTC), trikloretan, metil bromr, halonlar olan; flor, brom, ve karbon bileikleri de ozon tabakasn etkileyen gazlara eklenebilir [2]. Yaplan aratrmalar sonucunda dnyamz gneten gelen zararl ultraviyole nlarndan koruyan ozon tabakasnn CFCler tarafndan yok edildii anlalmtr [3]. Soutma sistemlerinde kullanlan soutucu akkanlar genel olarak CFCler kloroflorokarbon ve HCFCler hidrokloroflorokarbondur. Bu akkanlar zehirleyici ve yanc olmayp, elde edilileri masrafsz ve kolaydr. Ancak ozon takasna zararl etkileri vardr [2]. Soutucu akkanlar kloroflorokarbon (CFC), hidrokloroflorokarbon (HCFC), hidroflorokarbon (HFC) eklinde kategoride inceleyebiliriz [4]. 1.1. Kloroflorokarbon (CFC) CFCler ozon tabakas zerinde en fazla tahribat yapan soutucu akkanlardr. Ayrca kresel snma potansiyelleri olduka yksektir. Bundan dolay CFClerin kullanm iin baz yasaklar ve nlemler dnya apnda alnmaktadr. CFCler iin nemli bulgular unlardr: Atmosferde 75-120 yl arasnda kimyasal yaplar bozulmadan kalabilirler. Ozonu delme potansiyelleri yksektir. Uygulamada en ok kullanlanlar unlardr: R-11, R-12, R-13, R-114 ve R-115. 1.2. Hidrokloroflorokarbon (HCFC) HCFCler de klor atomu ierdii iin ozon tabakas ile reaksiyona girerler. Buna ramen HCFClerin yapsnda hidrojen bulunduu iin kimyasal kararllklar ok zayftr. Atmosferde yaplar bozulmadan uzun sre kalmazlar. HCFCler atmosfere doru ykselirken yaplarndaki hidrojen havadaki su moleklleri ile reaksiyona girerek yaplar
62

bozulur. HCFClerin ozonu delme potansiyelleri azdr. HCFClerin nemli zellikleri unlardr: Atmosferde kimyasal yaplar bozulmadan uzun sre kalmazlar (15-20 yl). Ozonu delme potansiyelleri dktr. Uygulamada en ok kullanlan HCFCler unlardr: R-22, R-124, R-123. 1.3. Hidroflorokarbon (HFC) HFClerin yapsnda klor atomu bulunmad iin ozonu delme potansiyelleri sfrdr. Yani ozon tabakas zerine hibir olumsuz etkileri yoktur. Buna ramen kresel snmaya biraz etki yaparlar. 1.4. Karm ve norganik Soutucu Akkanlar 1987de imzalanan Montreal Protokol gerei, ozon tketim potansiyeline sahip CFC ve HCFC grubu soutucu akkanlar kullanlmayacaktr. Bu yzden ozon tabakasna zarar vermeyecek ynde farkl soutucu akkanlar aratrlmtr. ki veya daha fazla soutucu akkann belirli oranlarda kartrlmasyla elde edilen soutucu akkana karm denilmektedir. En popler karmlar R-500, R-502, 404A ve 407Cdir. Yaplan almalar ozon tabakasna zarar vermeyecek akkanlar ynndedir. Gnmzde inorganik soutucu akkan olarak zehirleyici zellii olmasna ramen termodinamik zellikleri mkemmel olan amonyak (NH3) kullanlmaktadr. CFC ve HCFC gazlarn zarar verdikleri anlalm olup buna dayanarak (uluslararas anlamalarla) alternatif soutucu akkanlarn gelitirilmesi ile ilgili almalar balamtr. Gelimi lkeler 2000 ylndan itibaren alternatif soutucu akkanlara geii tamamlamlardr. Gelimekte olan lkeler gurubunda yer alan Trkiyede ise bu gei 2010 ylna kadar uzatlmtr [5]. 2. ALIMADA NCELENEN SOUTUCU AKIKANLAR R-12: Molekl forml CCl2F2 dir. Bugn, soutma maksad ile en ok kullanlan soutucu akkandr. Zehirli, patlayc ve yanc olmamas sebebiyle tamamen emniyetli bir maddedir. Bunlara ilaveten, en ekstrem alma artlarnda dahi stabil ve bozulmayan, zelliklerini kaybetmeyen bir maddedir. Ancak, ak bir aleve veya ar scakla haiz bir stc ile temas ettirilirse zr ve zehirli bilekelere ayrr. Kondenserde, s transferi ve youma scaklklar bakmndan olduka iyi bir durum gsterir. Yalama ya ile tm alma artlarnda karabilir ve yan kompresre dn basit nlemlerle salanabilir. Ya zc (Solvent) zellii, kondenser ve evaporatr s gei yzeylerinde yan toplanp s geiini azaltmasn nler [4]. R-500: R-500, R-12 ve R-152adan oluan bir azeotropik bir karmdr. Karm oran arlka %73.9 R-12, %26.2 R152adr. Dk oranda R-12ye alternatif olarak kullanlmaktadr. R-12ye gre daha iyi COP deerine ve %10-15 daha yksek hacimsel soutma kapasitesine sahiptir [4]. Bu almada R-12 ve R-500e uzun dnemde alternatif olabilecek soutucu akkanlar aada belirtilmitir. R-12 (CFC) yerine: HCFC-22, 124, 401A, 409A (Gei dnemi iin) HFC-125, 134a, 143a, 152a (Uzun dnem iin) R-500 (CFC) yerine: HCFC-22 (Gei dnemi iin) HFC-125, 134a, 32, 143a, 152a (Uzun dnem) [6] R-134a: Soutucularda kullanlan renksiz inert gaza verilen addr. Tam ad 1,1,1,2-Tetrafloretan olan gaz, 90l yllarda ozon tabakasna zararl olduu iin birok lkede kullanm yasaklanan R-12 (diklordiflormetan) gaznn yerine kullanlmak zere retilmitir. Genellikle R-134a, Freon-134a, HFC-134a ya da tetrafloretan olarak adlandrlr. retim amacna uygun olarak ozon tabakas zerinde herhangi bir zararl etkisi yoktur. Molekler forml CH2FCF3 eklinde olan R-134a termodinamik ve fiziksel zellikleri R-12 gazna en yakn olan soutucu gazdr. R-134a, tat aralarnn iklimlendirme donanmlar, konut tipi soutucular ve orta apl iletmeler veya yaplarda su soutma cihazlarnda kullanlr [7]. R-152a: Molekl forml C2H4F2 ve tam ad 1,1-Difloroetan olan akkan genellikle R-152a, HFC-152a veya difloroetan olarak adlandrlr. Standart scaklk ve basn altnda renksiz bir gazdr. Soutucu akkan olarak kullanmda kresel snmaya katks dktr. Son zamanlarda otomobil uygulamalarnda R-134a ya alternatif olarak uygulanmaktadr [7]. R-125: Pentafloroetan, molekl forml CF3CHF2 olan akkan 1,1,1,2,2-pentafloroetan, HFC-125, veya R-125 olarak da adlandrlr. Ozon delme potansiyeli sfrdr [7].
63
R-143a: 1,1,1-Trifloroetan veya R-143a soutucu akkan basite trifloroetan olarak adlandrlr. Kritik scakl 73 Cdir. Kendi bana bir soutucu akkan olarak kullanlabildii gibi yaygn bir ekilde karm iinde bir bileen olarak da kullanlr. Soutucular olarak kullanlan CFClerin aksine, Trifloroetan hi klor atomuna sahip olmad iin ozon delme potansiyeli yoktur [7]. R-32: Diflorometan soutucu akkan HFC-32 veya R-32 olarak adlandrlr. Molekl forml CH2F2dir. R-32 sfr ozon delme potansiyeline sahiptir [7]. Bu almada, CFC grubuna giren R-12 ve R-500 soutucu akkanlar ile HFC grubuna giren alternatif olabilecek soutucu akkanlar ele alnmtr. Ele alnan soutucu akkanlarda farkl buharlama scaklna gre etkinlik katsays, kompresr gc ve ktlesel debilerin deiimleri analiz edilmitir. Her bir soutucu akkann buhar sktrmal soutma evrimdeki performanslar deerlendirilerek, elde edilen sonular grafikler halinde sunulmutur.
QH
P
QH
3 Kslma Vanas 4
Kondenser
2 Kompresr
4 QL 1 Wk
Evaporatr
QL
(a) 3. TEORK MODEL
(b)
almada ele alnan tek kademeli buhar sktrmal soutma evrimine ait tesisat emas ve P-h diyagram aada verilmitir. ekil 1. (a) Buhar sktrmal soutma evrimi (b) evrimin P-h diyagram
64

Buhar sktrmal evrim soutma makinelerinde, iklimlendirme sistemlerinde ve s pompalarnda en ok kullanlan evrimdir. Bu evrimi oluturan hal deiimleri yledir [8]: 1 2 3 4 2 3 4 1 Kompresrde sktrma Youturucuda evreye sabit basnta s geii Kslma (genileme ve basncn dmesi) Buharlatrcda akkana sabit basnta s geii
3.1. Kabuller Buhar sktrmal soutma evrimi iin soutucu akkanlarn her bir noktasndaki termodinamik zellikleri EES paket program yardmyla hesaplanmtr. Bu almada bahsedilen buhar sktrmal soutma evrimi iin aadaki kabuller yaplabilir: Evaporatrdeki soutma yk 500 W, Evaporatr scakl alma aral -40 C-0 C, Youturucu scakl 40 C, Kompresrn adyabatik verimi %90 Evaporatr ve kondenser knda soutucu akkanlar doymu halde alnmtr [9].
3.2. evrimin Termodinamik Analizi Kompresr kndaki soutucu akkann entalpisi kompresrn adyabatik veriminden,
K =
h2 s h1 h2 h1
(1)
bulunmaktadr. Kompresr zgl ii ise,
wK = h2 h1
bantsyla hesaplanmaktadr. Soutma evriminde dolaan soutucu akkann ktlesel debisi,
(2)
& & Q L = m(h1 h4 )

ile bulunmaktadr. Kompresr gc ise,
(3)
& & WK = m(h2 h1 )

denklemi ile hesaplanmaktadr. Kondenserde evreye atlan s miktar,
(4)
& & QH = m(h2 h3 )

ifadesi ile belirlenir.Buhar sktrmal soutma evriminin etkinlik katsays,
(5)
COP =
& QL & WK
(6)
denklemiyle ifade edilir.
65

4. SONULAR Bu almayla R-12, R-500 ve bu soutucu akkanlara alternatif soutucu akkanlar iin aadaki sonular elde edilmitir. ekil 2de farkl soutucu akkanlar iin buhar sktrmal soutma evriminin etkinliinin buharlatrc scaklna gre deiimi grlmektedir. Hemen hemen btn soutucu akkanlar iin benzer deiimlerin olduu grlmtr. ekil 2den de grlecei zere; farkl soutucu akkanlar iin, buharlatrc scakll arttka soutma evriminin etkinlik katsays artmaktadr. R-32 en yksek etkinlik katsaysna sahiptir. evreye zararl olan soutucu akkanlar ile evre dostu soutucu akkanlar kyaslandnda, R-32 ve R-500 en yksek etkinlik katsaylarna sahip soutucu akkanlardr.
9.0 8.0 R-12 R-500 R-32 R-152a R-134a R-125 R-143a
Etkinlik Katsays, COP
7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 -40
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
Buharlatrc Scakl, TL
ekil 2. Buhar sktrmal soutma evriminin etkinliinin buharlatrc scaklna gre deiimi ekil 3te buhar sktrmal soutma evriminin kompresr gcnn buharlatrc scaklna gre deiimi grlmektedir. ekilden de anlalaca zere, kompresr gc buharlatrc scakl ile azalmaktadr. En yksek kompresr gc gerektiren soutucu akkan R-125, dk kompresr gc gerektiren soutucu akkan ise, R32dir. R-12 ve R-500 karlatrldnda kompresr g gereksinimleri yaklak olarak benzer sonular gstermektedir. Alternatif olan soutucu akkanlar incelendiinde, R-32 ile R-152ann g gereksinimleri daha azdr.
0.40 0.36 0.32 R-12 R-500 R-32 R-152a R-134a R-125 R-143a
Kompresr Gc, Wk
0.28 0.24 0.20 0.16 0.12 0.08 0.04 -40
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
ekil 3. Buhar sktrmal soutma evriminin kompresr gcnn buharlatrc scaklna gre deiimi ekil 4te farkl soutucu akkanlarn ktlesel debilerinin buharlatrc scaklna gre deiimi gsterilmektedir. Belirli bir buharlatrc scakl dikkate alndnda; R-134a, R-152a ve R-32nin, R-12 ve R-500e gre ktlesel
66

debilerinin daha az olduu grlmektedir. Bu durum, sisteme arj edilebilecek akkannn ktlesel debisinin azalmas anlamna gelmektedir. Bu zellik ile hidrokarbon akkanlarn patlayc ve yanc zellikleri azalmaktadr. R-125 iin sistemde dolamas gereken ktlesel debinin, R-12 ve R-500den daha yksek deerlerde olduu gzlemlenmektedir. R-143ann gereken ktlesel debisi ise, R-12 ve R-500n ktlesel debileri arasndadr.
0.011 0.010 0.009 0.008 R-12 R-500 R-32 R-152a R-134a R-125 R-143a
Ktlesel Debi, m
0.007 0.006 0.005 0.004 0.003 0.002 0.001 -40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5
ekil 4. Soutucu akkanlarn ktlesel debilerinin buharlatrc scaklna gre deiimi ekil 5te buhar sktrmal soutma evriminin basn orannn buharlatrc scaklna gre deiimi gsterilmektedir. En yksek ve en dk basn oranlarna sahip soutucu akkanlar srasyla R-32 ile R-143adr. Dk buharlatrc scaklklarnda basn oranlar arasndaki fark daha belirgindir. Yksek buharlatrc scaklklarnda ise basn oranlar arasndaki fark azalmaktadr. R-12 ile R-500 hemen hemen ayn basn oranlarna sahip olup, basn oranlar dikkate alndnda bu akkanlara alternatif olabilecek akkanlar R-152a, R-125 ve R143adr.
22 20 18 R-12 R-500 R-32 R-152a R-134a R-125 R-143a
Basn Oran, rp
16 14 12 10 8 6 4 2 -40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5
ekil 5. Buhar sktrmal soutma evriminin basn orannn buharlatrc scaklna gre deiimi
5. TARTIMA VE SONU
67

Is pompas ve soutma sistemlerinde CFC snfna giren evreye zararl soutucu akkanlar, ozon tabakasn delme ve kresel snmaya sebep olmalar bakmndan tercih edilmemektedir. Bu sebeple dnya zerinde yaplan toplant ve anlamalarla gei dneminde ozon delme potansiyeli dk olan HCFC, uzun dnemde de ozon delme potansiyeli sfr olan HFC ve ayrca da soutucu akkanlarn kartrlmasyla elde edilen akkanlarn kullanlmasna karar verilmitir. Bu almayla, R -12, R-500 ile bu soutucu akkanlarn alternatifleri karlatrldnda, evre dostu soutucu akkanlar arasnda R-32nin en yksek etkinlik katsaysna sahip alternatif akkan olduu belirlenmitir. evre dostu soutucu akkanlar arasnda yer alan R-32 ve R-152ann, R-12 ve R-500 soutucu akkanlarna gre kyasla g gereksinimlerinin daha az olduu tespit edilmitir. Alternatif soutucu akkan olarak bilinen R-32, R-152a ve R-134ann, R-12 ve R-500e gre sistemde dolamas gereken ktlesel debilerinin daha dk olduu grlmtr. Sistemde daha dk debiye sahip soutucu akkanlarn kullanmyla daha emniyetli bir soutma sistemi tasarlanmas mmkn olacaktr. Bu bakmdan R-32, R152a ve R-134a, incelenen alternatif soutucu akkanlar arasnda tavsiye edilebilir. 6. SEMBOLLER
h w & W & QL s COP & Q

H
Verim Entalpi zgl i G Soutma yk deal Etkinlik katsays Kondenser kapasitesi Buharlatrc scakl Kompresr Basn oran
TL K rp
7. KAYNAKLAR [1] Onat A., mal M. ve nan A.T., Soutucu Akkanlarn Ozon Tabakas zerine Etkilerinin Aratrlmas ve Alternatif Soutucu Akkanlar, KS Fen ve Mhendislik Dergisi 7(1), 2004. [2] Bulgurcu H., Kon O. ve lten N., Soutucu Akkanlarn evresel Etkileri le lgili Yeni Yasal Dzenlemeler ve Hedefler, VIII. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi. [3] Kuu . ve Tengilimolu Y., Soutucu Gazlarn Ozon Tabakasna Etkileri ve Kimyasal zellikleri, OTM 2007. [4] Koyun T., Koyun A. ve Acar M., Soutma sistemlerinde Kullanlan Soutucu Akkanlar ve Bu Akkanlarn Ozon Tabakas zerine Etkileri, Tesisat Mhendislii Dergisi, 88, 46-53, 2005. [5] Krmac V. ve zdemir B., Souk Depolarn Soutma Sisteminde Kullanlan R407c Alternatif Soutucu Akkanna Gre Sistem Eleman Kapasitelerinin Bilgisayar Programyla Belirlenmesi, C.. Fen-Edebiyat Fakltesi, Fen Bilimleri Dergisi, Cilt 27, 2, 2006. [6] zkol N., Uygulamal Soutma Teknii, Yayn No:115, s.709. [7] http://tr.wikipedia.org [8] engel Y.A.ve Boles M.A., 1999. Mhendislik Yaklamyla Termodinamik. Literatr Yaynclk, s.867 , stanbul. [9] Ataer .A., zalp M.ve Bykolu, A., Buhar Sktrmal Soutma Sistemleri in Soutucu Akkan Seimi, V. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi ve Sergisi, 03-06 Ekim, zmir, 481-488, 2001.
68
KUBK ERT VE B ERT NTERPOLASYON YNTEM KULLANARAK SOUTUCU AKIKANLARIN DOYMA TERMOFZKSEL ZELLKLERNN HASSAS OLARAK OLUTURULMASI
M. Turhan OBAN Ege niversitesi, Mhendislik Fakultesi, Makine Mhendislii Blm, Bornova, ZMR Turhan.coban@ege.edu.tr ZET Soutma endstrisinde doyma Doyma basnc, doyma sv ve gaz faz younluu, doyma entalpisi, doymu svnn viskozite, sl iletkenlik, yzey gerilim kuvveti gibi parametreler gerek termodinamik evrimin oluturulmas ve analizi gerekse youturucu, buharlatrc gibi alt birimlerin modellenmesinde olduka nemlidir. Bu tr parametrelerin oluturulmasnda genellikle lineer ve lineer olmayan en kk kareler eri uydurma ynteminden yararlanlr. Bu almada ikinci dereceden B erit eri uydurma metodu ve Kbik erit eri uydurma metodu kullanlarak termofiziksel verileri tablo verilerinden oluturacaz. Sonular karlatrarak hangi metodun daha iyi sonu vereceini deerlendireceiz. Anahtar kelimeler : soutucu akkanlar, thermofiziksel zellikler, doyma 1. GR
Doyma basnc, younluk, entalpi, entropi, sl iletim katsays, vizkozite gibi termofiziksel doyma erilerinin veriden scakln fonksiyonu olarak elde edilmesi iin lineer veya lineer olmyan en kk kareler metoduyla bir eri uydurmaya altmzda bunun olduka zor bir proses olduunu gzlemleriz. Bu zorluun en nemli sebebi kritik nokta civarnda deerlerin ok hzl deimesidir. Eri seiminde genellikle bu zellik gz nnde bulundurulur, ancak bu durumda erimiz lineer olmayan bir durum alr ve yine de kritik nokta civarnda elde ettiimiz sonular mkemmel saylamayacak kadar hatal olabilir. Eri uydurmada en kk kareler metodunun kullanlmasnn bir sebebi verilerimizde bulunabilecek hatalar ortalamasdr, ayn zamanda greceli olarak basit bir denklem elde edebiliriz. Ancak en kk kare metodunda oluan hatalarn miktar ok byk olabilir. Eer verimizde hata yoksa en kk kareler yntemi bu alandaki avantajn da yitirir. Bu almada temel metod olarak B-erit eri uydurma metodu ve Kbik erit eri uydurma metodunu kullanacaz ve sonular karlatrarak daha kararl sonular veren metodu saptamaya alacaz. B-erit metodu greceli olarak basit bir hesaplama metodu kullandndan eer ayn fonksiyon uyumu yakalanabilirse temel metod olarak deerlendirilebilir, aksi takdirde Cubik ert metodu temel metod olarak deerlendirilecektir. Her iki metoddaki soutma endstrisinde kullanlan balca termofiziksel zelliklerin eri uydurmasn Amerikan stma, soutma ve havalandrma dernei (ASHRAE) 2005 temeller el kitabnda[1] verilen temel verileri kullanarak oluturulacaktr. eitli verilerin uyumu irdelenecektir. nce kullanacamz iki temel eri uydurma metodunu tantalm 2. KBK ERT ER UYDURMA METODU
Kbik erit eri uydurmann temeli tm noktalardan geen polinomlarla noktalar balamaktr. rnein nc dereceden bir polinom dnebiliriz. rk(x)=ak(x-xk)3+ bk(x-xk)2+ ck(x-xk)+yk 1 k n (2.1) Kbik erit veri uydurma prosesinde polinomlarn veri noktalarndan gemesi gerekir. rk(xk+1)=yk+1 1 k n (2.2)
ayn zamanda birinci trevlerin de srekli olmas gerekir. rk-1(xk)= rk(xk) 1 k n (2.3)
nc dereceden polinom iin ikinci trevleri de eitleyebiliriz.
69
rk-1(xk)= rk(xk) 1 k n (2.4) tm sistemi zmek iin iki art daha gerekir. Bu artlar r1(x1)=0 (2.5) rn-1(xn)=0 (2.6) olarak alnrsa buna doal kbik erit interpolayonu adn veririz. Baka snr artlar belirlememiz de mmkndr. hk=xk+1-xk 1 k n (2.7) Tum bu artlar bir denklem sistemi olarak bir araya toplanrsa : = yk+1-yk, 1 k n (2.8) akhk3+ bkhk2+ckhk , 1 k n (2.9) 3ak-1hk-12+ 2bk-1hk-1+ck-1-ck = 0 =0 , 1 k n (2.10) 6ak-1hk-1+ 2bk-1+2bk =0 (2.11) 2b0 =0 (2.12) 6an-1hn-1+ 2bn-1 seti oluur bu set 3n-3 denklem ierir. Bu sayda denklemi bir arada zme ilemi matris zmlemesine olduka ar bir yk getirebilir art hata olaslklarn arttrr. Toplam zlmesi gereken denklem saysn azaltmann bir yolu deitirilmi zel bir nc dereceden polinom kullanmaktr. Eer kbik polinomumuz sk(x)=ak(x-xk)+ bk(xk+1-x)+ [(x-xk)3 ck+1 +(xk+1-x)3 ck]/(6hk) 1 k n (2.13) eklinde verilmi ise sk(x)=ak- bk+ [(x-xk)2 ck+1 - (xk+1-x)2 ck]/(2hk) sk(x)=[(x-xk) ck+1 + (xk+1-x) ck]/hk olur burada ak ve bk ck nn fonksiyonu olarak yazlabilir. bk=[6yk-hkck]/(6hk), ak=[6yk+1-hk2ck+1]/(6hk), 1 k n 1 k n (2.16) (2.17) 1 k n 1 k n (2.14) (2.15)
Bu durumda zlmesi gereken denklem sistemi sadece ck terimlerine dnr. hk-1ck-1+ 2( hk-1- hk )ck+ hk ck+1 = 6
yk +1 yk yk yk 1 hk 1 hk
1 k n (2.18)
bu sistemde toplam n-2 denklem mevcuttur.
wk =
yk +1 yk , hk
1 k n
(2.19)
tanmn yaparsak zlecek denklem sistemini
0 0 1 h 2(h + h ) h2 1 2 1 0 h2 2(h2 + h3 ) ... ... ... 0 0 0 0 0 0 0 0 0
... ... ... ... ... ... ...
A c0 c 6( w w ) 2 1 1 0 0 0 c2 6( w3 w2 ) ... ... ... ... = ... hn2 2(hn3 + hn2 ) 0 cn2 6( wn2 wn3 ) hn2 2(hn2 + hn1 ) hn1 cn1 6( wn1 wn2 ) 0 0 1 cn B 0 0 0 0 0 0
(2.20) eklini alr. Burada A ve B kullanc tarafndan verilmesi gereken ikinci trev snr artlardr.
70
3.
B-ERT ER UYDURMA METODU
Bu blmmzde B erit interpolasyonunu inceleyeceiz. Balang olarak sonsuz sayda noktadan olumu bir set dnelim
ekil 1 B0i erit tanm ..< t-2 < t-1 < t0 < t1 < t2 < Bu noktalar iin tanmlayacamz sfrnc dereceden bir B0i erit elemannn tanm t i x < t i +1 1 Bi0 ( x) = (3.1) bu tanm ekil 1 de grafik olarak gsterilmitir. Fonksiyonun deeri ti noktasnda t i > x t i +1 0
1 ti+1 noktasnda 0; ti ile ti+1 arasnda ti+1 noktas hari olmak zere yine bir, bu blgenin dnda 0 deeri almaktadr. Bu fonksiyon dirac-delta fonksiyonu olarak bilinir. B erit fonksiyonu ayn zamanda her durum iin pozitif tanml bir fonsiyondur. Yani tm x ve i deerleri iin Bi0 ( x) 0 yazlabilir. Ayn zamanda tm x deerleri
x ti B ( x) = t t i+1 i
k i
0 Bi ( x) = 1 (3.2) olur. B0i tanmlandnda daha k 1 t i+2 x k 1 i = Bi ( x) + t t Bi+1 ( x) st dereceden B erit fonksiyonlar bu tanmdan yola i+2 i+1 klarak tanmlanabilir.
i =
iin
(3.3)
0 x ti + 2 veya x ti x ti Bik ( x) = ti < x < ti +1 ti +1 ti ti + 2 x t < x < t i+2 t t i +1 i + 2 i +1

B1i erit fonksiyonu ekil 2 de gsterilmitir.
(3.4)
ekil 2 B1i erit tanm
Bu fonksiyon iin de
i = i =
Bi ( x) = 1 (3.5) bants geerlidir.

1
B erit interpolasyon forml k inci dereceden B erit iin
71
f ( x) = Cik Bik ( x) (3.6) eklinde ifade edilir. Ancak bu denklem yukardaki denklemle birlikte deerlendirilir i =
ise:
i =
x ti i = f ( x) = Cik i = ti +1 ti
i =
k 1 t x k 1 Bi ( x) + i + 2 t t Bi +1 ( x) (3.7) formunu alr. Buradan da denklemimizi i+2 i +1
f ( x) = Cik 1 Bik 1 ( x) (3.8) formuna dntrebiliriz. Katsaylar arasnda i = x ti Ci j 1 = Ci j t t i+ j i

i =
t x j + Ci 1 i + j t t i+ j i
(3.9)
Bu temel bantlardan yararlanarak B erit interpolasyonu adm adm oluturabiliriz. En genel formda interpolasyon formlmz :
S ( x) = Ai Bikk ( x) (3.10) ise i =

X Y nce 0nc dereceden erit interpolasyon ile balarsak, bu denkleme t0 t1 y0 y1 . tn Yn
verisini uyduracaz. Yani S(ti)=yi 0 i n olmasn istiyoruz. Eri uydurmaya Bi0 eridinden balarsak i = j 1 Bi0 (t j ) = ij = (3.11) olduundan problemin zm basit olarak 0 i j
Ai=yi 0 i n semekten ibarettir. Bu durumda erit
n
S ( x) = y i Bi0 ( x) (3.12) formunu alacaktr. Onc derece eritten birinci derece erite geersek zmmz i =0
yine basit bir denklemdir. i = j 1 Bi11 (t j ) = ij = (3.13) i j 0
S ( x) = yi Bi11 ( x) (3.14) i =0
i = k Ai Bi 2 (t j ) =
i =n
eklinde olacaktr. Burada yine Ai=yi 0 i n olmutur. Daha yksek dereceden
polinomlar iin, rnein 2 derece polinom iin

i =
1 Aj (t j +1 t j ) + Aj +1 (t j t j 1 ) t j +1 t j 1
(3.15)
bantsn yazabiliriz. Bu durumda
aadaki denklem sistemi elde edilir
Aj (t j +1 t j ) + A j +1 (t j t j 1 ) = y j (t j +1 t j 1 ) 0 j n Aj +1 = j + j Aj
0 jn
(3.17) formunda yazlabilir.
(3.16) Bu denklem sistemini zmenin bir yolu
A0 deerine herhangi bir deer atayarak geri kalan deerleri A0 deerinden tretme yoluna gitmektir. Bu durumda denklem Buradaki katsaylar
72
j = yi j =
t j +1 t j 1 t t j j 1 0 jn t j t j +1 t j t j 1
(3.18)
eklinde yazlabilir. Katsaylarn deerlerini kk tutabilmek iin bizim setiimiz A0 deeri
= Ai2
i =0
n +1
(3.19) fonksiyonunu minimum yapacak ekilde seilmesi tavsiye edilir. Buradan A0 deerini bulmak
iin (Btn Ai deerlerinin A0 dan trediini hatrlayalm) u ekilde bir denklem yazabiliriz denklemdeki j ve j ardk yerine koyma prosesi ile saptanabilir.
Aj +1 = j + j A0 0 j n (3.20)
0 = 0 0 = 0 j = j + j j 1 j = j j 1 0 j n
= A + A + A ... A
2 0 2 1 2 2 2 n
(3.21)
= A02 + ( 0 + 0 A0 ) 2 + ( 1 + 1 A0 ) 2 + ... + ( n + n A0 ) 2 (3.22) olur. A0 n minimum deerini semek iin

bu fonksiyonun trevini 0 a eitlememiz gerekir.
d = 2 A0 + 2( 0 + 0 A0 ) 0 + 2( 1 + 1 A0 ) 1 + ... + 2( n + n A0 ) 1 = 0 (3.23) dA0

bu denklem ksaca
qA0 + p = 0 eklinde yazlrsa

q = 1 + 02 + 12 + ... + n2
(3.24)
p = 0 0 + 1 1 + 2 2 + ... + n n (3.25)
eklinde yazabiliriz. Bu tanmla ikinci dereceden B erit interpolasyon katsaylarn bulmak iin gereken tm denklemler olumu olur. Bu denklem sisteminde herhangi bir matris zm olmadndan ve deerler ardk yerine koyma ile oluturulduundan programn oluturulmas kbik erit interpolasyonuna gre ok daha kolaydr.
4.
BLGSAYAR KODLARININ GELTRLMES
Soutucu akkanlarn termofiziksel zelliklerinin hesaplanmas iin gereken kodlar Java programlama dilinde gelitirilmitir. Bu dil nesne kkenli bir dildir. Bu yzden programlarmz nesneler eklinde gelitirilmitir. Temel olarak programlar kbik erit ve B erit interpolasyonu iin iki set olarak gelitirilmitir. Programlar ak kod olarak verildiinden java programlama dilinde kendi soutma sistemi analizlerini yapanlar tarafndan kullanlabilir. Girdi ve kt metodlarnn tanm altta verilmitir: Kbik erit interpolasyon formln kullanan set ref_CS2.java programyla tanmlanmtr.
public ref_CS2(String soutucu_akkan_ismi) kurucu metoduyla arlabilir. Buradaki deiken ismi deikenin kullanlacak deikenin ismi olmas gerekir. Geerli soutucu akkan isimleri programda arlaca ekliyle unlardr: "R134a","R123","R718","R12","R22","R23","R32","R123","R124","R125","R143a","R152a","R455fa","R404A"," R407C","R410A","R507A","R717","R744","R50","R170","R290","R600","R1150","R1270","R702","R702P","R70 4","R728","R732","R740" Ak olarak soutucu akkanlarn ismini yazarsak Kloro-Floro Karbon Soutucu akkanlar
73

Metan serisi R-12 (diklorodiflorometan) R-22 (klorodiflorometan) R-23 (triflorometan) R-32 (diflorometan) Etan Serisi R-123 (2,2-dikloro-1,1,1-trifloroetan) R-124 (2-kloro-1,1,1,2-tetrafloroetan) R-125 (pentafloroetan) R-134a (1,1,1,2-tetrafloroetan) R-143a (1,1,1-trifloroetan) R-152a (1,1-difloroetan) Propan Serisi R-245fa (1,1,1,3,3-pentafloropropan Zeotropic karmlar (% ktle oran) R-404A [R-125/143a/134a (44/52/4)] R-407C [R-32/125/134a (23/25/52)] R-410A [R-32/125 (50/50)] Azeotropik karmlar R-507A [R-125/143a (50/50)] norganic Soutucu Akkanlar R-717 (amonyak) R-718 (su/buhar) R-744 (carbondioksit) Hidrokarbon gurubu R-50 (metan) R-170 (etan) R-290 (propan) R-600 (n-butan) R-600a (izobutan) R-1150 (etilen) R-1270 (propilen) Kryojenic (ok dk scaklk) Soutucu Akkanlar R-702 (normal hydrogen) R-702p (parahydrogen) R-704 (helium) R-728 (nitrogen) R-732 (oxygen) R-740 (argon) Akkanlarla ilgili veriler Amerikan Istma havalandrma ve soutma dernei(ASHRAE) verilerinden alnmtr[1]
snf tanmlandktan sonra eitli termofiziksel zellikler direk olarak arlarak kullanlabilir. Kurucu metodun program iinde arlmas
ref_CS2 a=new ref_CS2(R134a);

eklinde olacaktr. Bundan sonra eitli termofiziksel zellikler sabitler ve alt metodlar zerinden direk olarak arlabilir.
SABTLER ve anlamlar a.M; Molekl arl kg/kmol a.BP; 1.01325 barda kaynama scakl a.FP; 1.01325 barda donma scakl a.Tc; kritik scaklk derece C a.Pc; kritik basn kPa a.roc; kritik younluk kg/m3
74

METODLAR ve anlamlar a.Psb(t); t (derece C) scaklnda kaynamaya balama basnc, kPa a.Psd(t); t (derece C) scaklnda kaynama biti basnc, kPa a. Tsb (ps); ps (kPa) basncnda sv kaynama balama scakl, derece C a. Tsd (ps); ps (kPa) basncnda sv kaynama biti scakl, derece C a.rol(t); t (derece C) scaklnda sv younluu kg/m3 a.rov(t); t (derece C) scaklnda gaz younluu kg/m3 a.h_l(t); t (derece C) scaklnda sv entalpisi KJ/kg a.h_v(t); t (derece C) scaklnda gaz entalpisi KJ/kg a.h_lv(t); t (derece C) scaklnda gaz sv entalpi fark, KJ/kg a.s_l(t); : t (derece C) scaklnda sv entropisi KJ/kgK a.s_v(t); : t (derece C) scaklnda gaz entropisi KJ/kgK a.s_lv(t); t (derece C) scaklnda gaz-sv entropi fark KJ/kgK a.viscosity_l(t); t (derece C) scaklnda sv vizkozite Pas a.viscosity_v(t); t (derece C) scaklnda gaz vizkozite Pas a.k_l(t); t (derece C) scaklnda sv sl iletkenlik katsays KJ/mK a.k_v(t); KJ/mK : t (derece C) scaklnda gaz sl iletkenlik katsays KJ/mK a.Cpl(t); KJ/kgK : t (derece C) scaklnda sv sabit scaklkta zgl s KJ/kg K a.Cpv(t); KJ/kgK: t (derece C) scaklnda gaz sabit scaklkta zgl s KJ/kg K a.soundv_l(t); : t (derece C) scaklnda sv sabit scaklkta ses hz m/s a.soundv_v(t); : t (derece C) scaklnda gaz sabit scaklkta ses hz m/s
B erit interpolasyonu programlar temel olarak ayn formdadr. B erit interpolasyon formln kullanan set ref_BS.java programyla tanmlanmtr.
public ref_BS(String soutucu_akkan_ismi) ref_BS a=new ref_BS(R134a);

Ayrca her iki programda bilgisayar programclar dndaki soutma sektrnde kullanlmasn salamak iin kullanc arayz programlar ref_CS_Table2.java ve ref_BS_Table.java programlar hazrlanmtr. Bu kullanc arayz programlarnn direk olarak alan versiyonlar ref_CS.jar ve ref_BS.jar da hazrlanmtr. Bu iki program internet ortamnda altrmak iinde ref_CS.html ve ref_BS.html internet versiyonlar mevcuttur. ekil 1 de ref_CS.jar program kullanc arayz grlmektedir.
75
ekil 3. ref_CS.jar kullanc arayz program grnm 5. B ERT VE KBK ERT METODLARININ KARILATIRILMASI erit eri uydurma metodlar iin ene kk kareler metodu ile edeer bir hata terimi oluturmak mmkn deildir, Veri tm noktalardan getii iin byle bir hata hesaplamas 0 hata verecektir, ancak bu eri uydurmamzn mkemmel olduu anlamna gelmez. Burada Kubik erit ve B erit yntemlerinin Soutucu akkanlarn eri uydurmasndaki performanslarn anlamak iin uydurulan erilerin grafiklerini izerek problem grlen blgelerin geniletilerek grafik formda incelenmesi yntemi kullanlacaktr.
ekil 4. R407C doyma balang basnc scaklk verisinin ve Kbik eritle uydurulmu erinin grnm
76
ekil 5. R407C doyma balang basnc scaklk verisinin ve Kbik eritle uydurulmu erinin -82 ile -40 derece C blgesindeki (geniletilmi) grnm
ekil 6. R407C doyma balang basnc scaklk verisinin ve B eritle uydurulmu erinin grnm
77
ekil 7. R407C doyma balang basnc scaklk verisinin ve B eritle uydurulmu erinin -82 ile -40 derece C blgesindeki (geniletilmi) grnm lk rnek olarak R407C soutucu akkan iin balang doyma basnc grafiini uydurulan eri ve orijinal veri noktalar olarak inceledik. ekil 4 de Kbik erit ve ekil 6 de B erit interpolasyonu fonksiyonlar grlmektedir. Bu grafiklerde her iki grafikte nerdeyse mkemmel bir uyum erisi gstermektedir. Ancak erileri -80 den -40 derece C ye kadar olan blmlerini detayl olarak izdiimizde (ekil 5 ve ekil 7) B erit metodunda bu blgede dalgalanmalar gryoruz, Kbik erit metodunun daha iyi bir uyum fonksiyonu verdiini gzlemleyebiliriz.
ekil 8. R407C doyma sv entalpi verisinin ve Kbik eritle uydurulmu erinin -82 ile -40 derece C blgesindeki (geniletilmi) grnm
78
ekil 9. R407C doyma sv entalpi verisinin ve B eritle uydurulmu erinin -82 ile -40 derece C blgesindeki (geniletilmi) grnm kinci rnek olarak R407C soutucu akkan iin sv entalpisi grafiini uydurulan eri ve orijinal veri noktalar olarak inceledik. ekil 8 da Kbik erit ve ekil 9 da B erit interpolasyonu fonksiyonlarnn -80 den -40 derece C ye kadar olan blmleri geniletilmi olarak grlmektedir. Burada da B erit metodunda bir stteki kadar ciddi olmamakla beraber yine sinizoidal bir salnm gzlenmektedir. 6. SONULAR Kbik erit eri uydurma yntemi, B erit yntemine gre daha fazla hesaplama gerektirdiinden iki yntemin ayn hassasl vermesi durumunda normal olarak standart metod olarak B erit metodunun kullanmas gerekir, ancak uydurulan erilerde B-erit ynteminde grlen kk salnmlar, kbik erit metodunu daha kararl sonular vermesi sebebiyle standart olarak kullanlan temel metod haline getirmektedir. Her iki metod da en kk kareler metodu sonularna gre ok iyi sonular sunmaktadr. 7. REFERANSLAR 1. 2005 ASHRAE HANDBOOKFundamentals, 2005 ISBN 1-931862-71-0 ASHRAE Inc. 2. M. Turhan oban, Java Programlama diliyle Saysal zmleme , Bileim yaynlar, ISBN 978-975-27200-3 3. Robert s. Reid, John M. Prausnitz, Bruce E. Pooling, The Properties of Gases and Liquids, Mc Graw Hill, ISBN 0-07-051799-1
79
OTURUM IV SPLT KLMALAR
Split Klima Arza Simlatr Erdoan MEK Mehmet BLGL Yusuf POLAT Beir AHN
Duvar Tipi Split Klimann Elektronik Kartlar, Arzalar ve zm Yntemleri Erdoan MEK Mehmet Bilgili Yusuf POLAT Beir AHN Farkl Fin Aralklarna Sahip Kondenserli Split Klimalarn Performans Testleri smail EKMEK Ender ERDOAN Kadir SA
80
SPLT KLMA ARIZA SMLATR GELTRLMES

Erdoan imek, Mehmet Bilgili, Yusuf Polat ve Beir ahin*
ukurova niversitesi, Adana Meslek Yksekokulu, klimlendirme-Soutma Program, Adana *ukurova niversitesi, Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, Makine Mhendislii Blm, Adana
esimsek@cu.edu.tr, mbilgili@cu.edu.tr, yuspol@mynet.com.tr, bsahin@cu.edu.tr
ZET
Duvar tipi split klimalarn lkemizde ok yaygn bir ekilde kullanlyor olmas nedeniyle bu tarz klimalarn servis ihtiyacn karlayabilecek ara eleman ihtiyac her geen gn artmaktadr. Bu amala, bu almada duvar tipi split klimada oluabilecek arzalar gsteren bir arza simlatr oluturulmutur. Bu simlatrde, ama-kapama anahtarlar yardmyla 16 adet ayr arza oluturulmakta ve bu arzalar karsnda cihazn almasndaki deiiklikler grsel, elektriksel ve basn lm cihazlarnda saysal deer olarak okunabilmektedir. Gerek mesleki eitimde gerekse servis ii eitimlerde teknik elemanlarn sektrn ihtiyac olan mesleki deneyimi kazanmas iin geleneksel yntemlerin dnda almalarmzda kullandmz tarzda simlatr cihazlarnn kullanmnn yaygnlatrlmas ile teknik elemanlarn eitiminde hem zaman tasarrufu salanacak hem de niteliini artracaktr.
Anahtar Kelimeler: Arza simlatr; gsterge cihazlar; servis eitimi; split klima; teknik eleman.
1. GR
Klimalar, insanlarn daha rahat ve konforlu bir ekilde yaamas amacyla kapal ortamlarn havasn soutan, nemini alan, istee bal olarak stan, toz ve partiklleri filtre eden cihazlardr. Gnlk yaantmzn her alannda klima kullanm her geen gn yaygnlamaktadr. Klima artk lks olmaktan kp ihtiya duyulan bir cihaz olmutur [1]. Bu almasnn esasn oluturan ana etken, arzalarn hzl bir ekilde giderilmesini salamaktr. Duvar tipi split (ayrk) klima lkemizde en fazla kullanlan klima tr olup, i ve d nite olmak zere iki ayr niteden olumaktadr. Bu iki nite arasnda soutucu akkan sirklsyonunu, sinyal alveriini ve youan suyun darya atlmasn salayan bakr boru, elektrik kablolar ve drenaj borusu bulunur. Split klima sistemini oluturan ana ksmlardan birisi olan i nite, soutulacak ya da stlacak i mekana, dier ana ksm olan d nite ise d ortama yerletirilmektedir. Split klima soutma amal kullanlyorsa i ortamdan i nite vastasyla gaza yklenen s, d nite tarafndan gazdan alnarak d ortama atlr. Bylece ortamn soutulmas salanr. Eer sistem stma amal kullanlyorsa d ortamdan, d nite vastasyla gaza yklenen s, i ortama i nite vastasyla verilir, bylece ortamn stlmas salanr. Soutucu akkann i ya da d niteye ynlendirilmesi drt yollu vana vastasyla salanr [2]. Teknik servislerde karlalan en nemli sorunlardan birisi, bu alanda alan teknik elemanlarn sistemin kontrol devreleri zerinde arza tehisini doru, hzl ve uygun bir ekilde gerekletirememeleridir. Bu da zellikle teknik elemanlarn split klimann elektrik-elektronik kontrol devreleri konusunda iyi bir uygulamal eitim almadklarndan ve sistemi iyi tanmadklarndan kaynaklanmaktadr. Bu almada bir split klima arzalarnn oluturulabildii bir
81

arza simlatr oluturulmu, bu simlatr zerinde teknik elemann arza tehisini doru, hzl ve uygun bir ekilde alglayabilmesi amalanmtr. Bu arza simlatr, mesleki teknik eitim alannda eitim veren teknik okullarda kullanlabilecei gibi, klima reticileri tarafndan servis personeli eitiminde de kullanlabilir. Bu daha iyi yetimi, kendine gvenen ve zm getirebilen bir teknik eleman demektir.
2. DENEYSEL MODEL 2.1. Split Klima Arza Simlatr

ve d nitenin ayn kaide zerine yerletirilmesiyle oluturulan 9000 BTU soutma kapasiteli duvar tipi bir split klima arza simlatrnn, elektrik balantlar, elektronik kart devreleri, kumanda ve kontrol elemanlar, elektriksel l cihazlar, scaklk l aletleri ve basn l aletleri, yardmc elemanlarla bir araya toplanp ekil 1de grld gibi bir duvar tipi split klima arza simlatr oluturulmutur. Split klima arza simlatr, bir split klimann i nite ile birlikte kontrol devreleri, d nite ve elektriksel balant elemanlar, arza oluturma panosu ve gsterge cihazlar olmak zere drt ksmdan olumaktadr. Bu split klimann teknik zellikleri izelge 1de verilmitir.
ekil 1. Split klima arza simlatr izelge 1. Duvar tipi split klima arza simlatrnn teknik zellikleri Teknik zellik Soutma iin Istma iin Kapasite 9000 Btu/h - 2639 W 9700 Btu/h - 2844 W Anma gc 900 W 870 W Anma akm 3,9 A 3,8 A Voltaj 220-240 Volt, 50 Hz 220-240 Volt, 50 Hz Soutucu akkan R22 R22 Soutucu akkan miktar 0,71 kg 0,71 kg Bu arza simlatrnde d nite effaf hale getirilmitir. Kompresr, drt yollu vana, kondenser ve kondenser fan motorunun almas izlenebilmektedir. D nitede bulunan bileik kapasitr (d nite fan motoru ve kompresr
82

daimi devre kapasitr), kompresr termii ve kompresr emme ve basma basnlarn gsteren iki manometre kumanda ve kontrol panosuna yerletirilmi, boru ve elektrik balantlar yaplmtr. nitede bulunan g kart, kumanda kart, alglayc (display) ve i nite fan kapasitr kumanda panosuna effaf olarak yerletirilmi ve devredeki tm elemanlarn ak olarak grlmesi salanmtr. Kart zerindeki enerji beslemeleri birer anahtara balanmtr. Sistem altrlmadan nce veya altrldktan sonra mekanik olarak devre elemanlarnn enerjileri kesilerek sistemde arzalar olumaktadr. Oluan bu arzalarda arza simlatr gsterge panosunda akm deiikliklerini ampermetreden, voltaj deiikliklerini voltmetreden, i ve d nite fleme ve emi scaklklarndaki deiimleri dijital termostatlardan, kompresr emme ve basma basnlarn manometrelerden grebilmekteyiz.
2.2. Simlatrn almas

Klima kumandasyla sisteme enerji verilip soutma konumunda altrldnda flap motora enerji gelir, flap motor yarm devir hareket edince d nitedeki kompresr ve kondenser fan motoruna enerji gelerek kompresr ve kondenser fan motoru alr. Soutucu akkan hareketiyle birlikte hava hareketi de salanr. nitede ise, i nite fan motoruna enerji gelerek d niteden hareket eden gaza ortamn ssnn yklenebilmesi iin hava hareketi salanr. Bu ekilde i ortamda i nitede gaza yklenen s, d ortamda d niteden dar atlr. Bylece ortamn soutulmas salanr [3,4]. Kullanc tarafndan klima stma konumuna alndnda, flap motor yarm devir alr, bu sayede d nite fan motoru ve kompresr ve drt yollu selenoid vana bobinine enerji gelerek gazn hareketi i niteye ynlendirilir. Ortam sensr belli bir scakl alglayncaya kadar i nite fan motoru almaz. Scaklk belli bir deere ulanca i nite fan motoruna enerji gelir ve fan motoru alarak ortamn stlmasn salar. Bylelikle d ortamda d nitede gaza yklenen s, i ortamda i nitede ortama verilir ve ortamn stlmas salanr.
2.3. nite Elektrik Devresi

nite elektrik devre emas ekil 2de gsterilmitir [5]. ebekeden gelen ve W-Otomattan geen faz direkt olarak rleye girer. Ntr i nite klemensinden geerek ana karta soket vastasyla balanr. Topraklama ise i nite (evaparatr) sacna bir vida ile tespit edilir. Faz ana karta altl soket vastasyla tanr. Faz 250 Volt 2 Amperlilik cam sigortadan geirilir. Burada cam sigortann grevi, kart devresini herhangi bir nedenle oluabilecek aksakla kar korumaktr. Faz cam sigorta kndan bir ula drt yollu vana rlesine gelir ve d nitedeki vana bobinini harekete geirmek iin sinyal klemensine ular. Fazn dier girii, fan rlesinden ktktan sonra, fan harekete geirmek iin sinyal klemensinin dier balant ucuna gelir. Datlm fazn dier girii triyak zerinden geer ve soket balantsyla i nite fan motoruna balanr. nite fan motoru ntr kablosu ntr soketine balanr. Devrede bir daimi devre kapasitr (kondansatr) vardr.
2.4. D nite Elektrik Devre emas

D nite elektrik devre emas ekil 3de gsterilmitir [5]. niteden d niteye 5x1,5 mm2 TTR (ok telli termoplastik yaltkanl) kablo ekilir ve d nite klemensine balanr. Gelen faz termikten geer, kompresrn mterek ucuna gelir. Ana sarg, kapasitrn mterek ucuna (C) balanr. Yardmc sarg, kapasitrn (HERM) ucuna balanr. Bu kapasitr daimi olarak devrede kalacak ekilde dizayn edilmitir. Kompresr, kapasitr mterek ucunda devresini tamamlar ve kompresr yol alr. D nitedeki fan motoru, ana kart zerinden alm olduu faz, fan motoru mterek ucuna verir. Ana sarg ve yardmc sarg, kapasitr zerinden devreyi tamamlar [6]. Fan motoru alr. Soutmada flap motoru yarm devir hareket edince tm sistem devreye girer (soutmada drt yollu vana devre ddr). Istmada flap motoru yarm devir hareket edince d nite devreye girer. Ortam scakl ayarlanan deerin altndaysa, boru sensrnden gelen sinyalle evaparatr scakl belli bir deere ulanca i nite fan motoru alr (stmada drt yollu vana devrededir).
83
ekil 2. Split (ayrk) klima sisteminin i nite elektrik devre emas [5]
ekil 3. Split (ayrk) klima sisteminin d nite elektrik devre emas[5] 2.5. Simlatr Arza Oluturma Panosu
Normal ama-kapama anahtarlarndan meydana gelen anahtarlarla, split klima zerinde sistem altrlmadan ya da altrldktan sonra 16 farkl arza oluturulmaktadr. Bu arzalar izelge 2de verilmitir. Split klima arza simlatr ile mekanik anahtarlarla besleme enerjileri kesilerek hem stma hem de soutma konumunda cihaza bir ya da birka arza birlikte oluturulabilmektedir. Cihazn bu arzalar karsnda almasndaki deiiklikler grsel olarak izlenebilmekte ve akm, basn ve scaklk deiiklikleri gstergelerden saysal deer olarak okunabilmektedir.
84

izelge 2. Simlatrde oluturulan arzalar Arza Kodu 1 2 3 4 5 6 7 8 Arza
nite fan motoru arzas nite fan kapasitr arzas Ortam sensr arzas Boru sensr arzas Kompresr arzas Kompresr daimi devre kapasitr arzas D nite fan motoru arzas D nite fan motor kapasitr arzas
Arza Kodu 9 10 11 12 13 14 15 16
Arza
Kompresr termik arzas Drt yollu vana rle arzas Drt yollu vana selenoid bobin arzas Display enerji besleme arzas Display alglayc arzas Mikroilemci besleme arzas Flap motor arzas D nite fan rlesi arzas
2.6. Simlatr Gsterge Panosu

Split klima arzalarnda basn, scaklk ve akm deerleri arzann tespitinde olduka nemli bir yer tekil eder. Simlatrde oluturulan arzalar neticesinde basnlar, alak ve yksek basn olarak manometrelerden, akm olarak ampermetreden, voltaj olarak voltmetreden, fleme ve emi scaklklar dijital termometrelerden okunabilmektedir.
3. BULGULAR VE TARTIMA Split klima arza simlatrnde oluabilecek arzalar ile elde edilen saysal deerler ve bu arzalar iin zm nerileri belirlenerek aada sunulmutur. Klima almyor
W Otomat faz girii ve kn kontrol kalemi ile kontrol edin. Cam sigorta faz girii ve kn kontrol kalemi ile kontrol edin. Varistr kontrol edin.
nite fan motoru almyor
Arzal W-otomat yenisiyle deitirilir. Patlam cam sigorta orijinaliyle deitirilir. Patlam varistr ekil deiiklii gz ile belli olur, karttan havya ile sklerek deitirilir. Arzal olan fan motoru yenisiyle deitirilir. Fan kapasitr yenisi ile deitirilir. Rle bobini kart zerinde kontrol edilebilir. Kontak ularnn arza tespitinde rleyi karttan skmek gerekir.
Fan motoru soketleri kart zerinden sklr ve l aleti ile llerek kontrol edilir. Fan kapasitr sklerek l aleti ile llp kontrol edilir. Fan rlesi kontrol edilir.
70 Emme basnc [Psi] 60 50 40 30 20 10 0 0 0,5 1 1,5 2 2,5 Zaman [dk] Emme Basma 230 220 210 200 240 Basma basc [Psi]
Emme basnc hzl bir ekilde derken basma basnc emme basncna gre daha yava ekilde dmektedir. Bu arada i nite scakl olduka yava bir eklide ykselmektedir.
ekil 4. Emme ve basma basncnn

nite fan yava dnyor ve fan kademesi almyor
Fan kapasitr sklr l aleti ile llp kontrol edilir. Fan motoru, hzl, orta, yava kademe sarglar l aleti ile llp kontrol edilir.
Arzal olan i nite fan motoru yenisi ile deitirilir. Kapasitrn szdrmazl ve akm depolama kabiliyeti kontrol edilir. Gzle muayenede, kondansatrn arka taraf imi ise, genelde kondansatr arzaldr. Kart zerinde kontrol edilemez. Karttan sklerek kontrol 85 edilmesi gerekir. Arzalanmas durumunda deitirilir.
nite altktan bir sre sonra devre d kalyor
Ortam termistr karttan sklr ve l aleti ile diren deeri kontrol edilir.
nite almyor ve uyar sinyali veriyor
Diren lmnde gereken deer elde edilmezse yenisi ile deitirilir.
Boru sensr karttan sklr ve l aleti ile diren deeri kontrol edilir.
Uzaktan kumanda alglamyor
Diren lmnde gereken deer elde edilmezse yenisi ile deitirilir.
Kumanda pili kontrol edilir. Kumanda kontrol edilir. Display soket balantlar kontrol edilir.
Display almyor
Kumanda pilleri deitirilir. Arzal olan display veya kumanda yenisi ile deitirilir.
Display ve balantlar kontrol edilir.

Enerji girii olmasna ramen i nite almyor
Arzal olan display yenisi ile deitirilir.
Transformatrn ar voltaja maruz kalp kalmad kontrol edilir. Transformatrn sarglarnn ksa devre ya da ak devre olup olmad kontrol edilir.
Flap Motoru almyor
Transformatrn primer sargs kart zerinde llebilir. Seconder sargnn llebilmesi iin trafonun karttan sklmesi gerekir. Arzal olan transformatr yenisi ile deitirilir. Arzal olan flap motoru yenisi ile deitirilir.
Flap motoru yerinden sklerek dilileri kontrol edilir.

Ana rle almyor
Ana rle bobini ve kontaklar l aleti ile llerek kontrol edilir.

Kart besleme arzal (mikroilemci besleme arzal)
Arzal olan ana rle yenisi ile deitirilir.
Transformatr 12 V sarm l aleti ile llerek kontrol edilir. 12 V balant kablolar kontrol edilir.
Arzal olan transformatr yenisi ile deitirilir. Mikroilemci g ve kumanda klarnda bir sorun varsa kumanda kart deitirir Arzal olan kompresr yenisi ile deitirilir.
Kompresr almyor
Kompresr sarglar l aleti ile llerek kontrol edilir.

Klima soutma yapmyor (kapasitr arza)
Kompresr soket balantlar ve kapasitr kontrol edilir. Kompresr basnc kontrol edilir.
6 5 300 250 200 150 Akm Basma basnc 100 50
86
4 3 2 1
Basma basc [Psi]
Akm [A]
Arzal olan kapasitr yenisi ile deitirilir. Basntan dm kompresr yenisi ile deitirilir. Kompresr zerine balanm olan kapasitr daimi devre kapasitr olduu iin kapasitr devre d kaldnda
Klima stma yapmyor
Drt yollu vana kontrol edilir. Selenoid bobin l aleti kontrol edilir.
Drt yollu vana rlesi arzal
Arzal olan drt yollu vana veya selenoid bobin yenisi ile deitirilir.
nite sinyal klemensi zerinden geen faz kontrol kalemi ile kontrol edilir. D nite balant klemensi kontrol edilir. nite elektronik kart sinyal klemensi zerinden geen fazn rle zerinden geip gemedii kontrol edilir.
D nite fan motoru almyor
Arzal olan rle kart zerinden sklerek yenisi ile deitirilir.
Kapasitr kontrol edilir. Fan motoruna faz gelip gelmedii kontrol kalemi ile kontrol edilir.
10 8 Akm [A] 6 4 2 0 0 0,5 1 Zaman [dk] 1,5 2
Arzal fan kapasitr yenisi ile deitirilir. Arzal olan fan motoru yenisi ile deitirilir.
D nite fan motoru arzasnda akm dzenli olarak ykselmekte, bir sre sonra kompresr termik atrmaktadr.
ekil 4. Akmn zamanla deiimi

D nite fan yava dnyor ve kompresr devre d kalyor
Fan motoru kontrol edilir. Fan kapasitr kontrol edilir.

Elektronik karttaki eleman arzalar
Arzal olan fan motoru veya fan kapasitr yenisi ile deitirilir. Mikroilemci ve entegre arzalarnda elektronik kart yenisi ile deitirilir. Diyotun muayenesi iin elektronik karttan sklmesine gerek yoktur. Dier elemanlarn arza tespitinde daha gvenli sonu alabilmek iin elemanlarn elektronik karttan sklmesi gerekir. Arzal elemanlar yenisi ile deitirilir.
Mikroilemcinin kumanda ve elektrik beslemeleri kontrol edilir. Mikroilemci, entegre, rle, transformatr, varistr, kondansatr, diot, triyak, transistr, diren arzalar avometreyle kontrol edilir.
87
Kompresr almyor (termik arza)
Kompresr termii giri ve klar kontrol kalemi ile kontrol edilir.

4. SONU
Arzal olan termik yenisi ile deitirilir.
Split klima Trkiyede en fazla kullanlan klima tr olup zellikle Akdeniz ve Ege blgelerinde sadece yazn soutma amal deil, kn da stma amal olarak kullanlmaktadr. Bu tip klimalarda mekaniksel arza oran, elektriksel arza oranna gre olduka dktr. Deien teknolojiler, split klimalarn enerji sarfiyatn olduka drm ve gelitirilen yeni gazlarla da olduka dk ortam scaklklarnda i ortamlar stma imkan salamtr. Dolaysyla split tip klimalar yalnzca Akdeniz ve Ege blgelerinde deil, yakn zamanda Anadolunun i ksmlarnda da yaygn ekilde kullanlacaktr. Bu durumda, karmza lkemizin en nemli sorunlarndan birisi olan teknik eleman yetitirme ve yetimi teknik eleman gelitirme problemi ortaya kmaktadr. Gelitirdiimiz split klima arza simlatr ile teknik eleman yetitiren mesleki teknik eitim okullarnda, iklimlendirme eitimi veren blmlerde eitim esnasnda kullanlabilir. Ayrca, klima servislerinde, firmalarca verilen servis eitiminde teknik elemann klima arzalarn kolaylkla tespit edip, zm getirmesi iin gerekli uygulamal eitim bu simlatr sayesinde verilebilir. Bu eitim sonrasnda teknik eleman arza zmlerinde fikir yrtme yetenei kazanacak, piyasada karlaabilecei arzalar karsnda zm getirebilecektir. Split klima arza simlatryle split klimada kabilecek arzalar mekanik olarak oluturulabilmekte ve split klimann ektii akm, i ve d nite emme ve fleme scaklklar, kompresrn emme ve basma basnlar, sistemin gsterge panosundan okunabilmekte ve cihazn bu arzalar karsnda nasl davranaca aka grlebilmektedir. Sonu olarak bu arza simlatr, bu konuda yetitirilecek teknik elemann yetimesine byk katkda bulunacak, mesleki ve teknik eitimini tamamlam teknik elemanlarn da kendilerini gelitirmelerinde byk fayda salayacaktr. Ayrca bu simlatr, teknik elemanda sektrn ihtiyac olan arza takibindeki temel becerilerin kazanlmas ihtiyacn byk lde giderecektir.
KAYNAKLAR
[1] Alperen, Klima nedir?, http://www.alperen.com.tr/sss.htm. [2] Bulgurcu Hseyin, E-yaynlarmz, klimlendirme sistemleri, http://deneysan.com/dersnotlar.htm. [3] imek Erdoan, Split klimalarda elektronik kart arzalar, 4. Uygulamal klimlendirme ve Soutma Semineri, Yldz Teknik niversitesi, SKAV, stanbul, 2006. [4] Airfel, Istma & soutma sistemleri, Split klima montaj ve klimaclk, Yayn No: AC01-06. [5] Arelik, Mono split klimalar (Servis el kitab), Arelik yaynlar (174), 2006. [6] Fuji Electric Klima, Klima servis el kitab (servis manuelleri), Yayn no: 2.
88
DUVAR TP SPLT KLMANIN ELEKTRONK KARTLARI, ARIZALARI VE ZM YNTEMLER

Erdoan imek, Mehmet Bilgili, Beir ahin* ve Yusuf Polat
ukurova niversitesi, Adana Meslek Yksekokulu, klimlendirme-Soutma Program, Adana *ukurova niversitesi, Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, Makine Mhendislii Blm, Adana
esimsek@cu.edu.tr, mbilgili@cu.edu.tr, bsahin@cu.edu.tr, yuspol@mynet.com.tr
ZET
Yetimi ara eleman ihtiyac lkemizde sanayinin karlat en byk sorunlardan biridir. an mesleklerinden biri olan iklimlendirme ve soutma alannda da bu ihtiya kendini belirgin ekilde hissettirmektedir. Klimalardaki devre elemanlarnn almas, tamamen klima kartlar zerindeki elektronik elemanlarla kontrol edilmektedir. Bu kartlarda karlalan basit ve giderilebilecek arzalarda komple kartn deitirilmesi mteriye gereksiz ek maliyet getirdii gibi lke ekonomisine de zarar vermektedir. Nitelikli ara eleman yetitirilmesi ile bu tr arzalara ekonomik zmler bulunmas yaygnlaacaktr. Bu almada lkemizde yaygn ekilde kullanlan duvar tipi klimalarda son yllarda ska karlalan kart arzalar anlatlm ve zm nerileri sunulmutur.
Anahtar Kelimeler: Elektronik kart; entegre; kumanda kart; mikroilemci; teknik eleman. 1. GR
Oturulan ve allan ortamlar, istenilen scaklk ve nemde tutabilmek iin klimalara ihtiya duyulmaktadr. Klima sistemleri ok eitli olmasna karn lkemizde en ok duvar tipi split klimalar kullanlmaktadr [1]. Duvar tipi split klimalar ok kolay bir ekilde monte edilirler. Is pompas zellii olan bu klimalarla, yazn soutma kn ise stma yaplabilmektedir. Bu klimalarn mekanik arzalar azdr. Ancak, elektrik ve elektronik arzalar hem fazla, hem de bu arzalarn tespit edilmesi ve giderilmesi zordur. Duvar tipi split klimalar, buhar sktrmal soutma evrimine gre alrlar. ve d nite olmak zere iki ksmdan meydana gelirler. Kompresr ve kondenser (youturucu), drt yollu vana ve akkan kontrol cihaz (klcal boru) d nitede, evaporatr (buharlatrc) ise i nitede bulunur. G kart, kumanda kart ve alglayc kart split klimann i nitesine yerletirilmi ve soket klar ile sinyal alacaklar ya da kumanda edilecekleri elemanlara balanmlardr [2,3]. Teknik servislerde karlalan en nemli sorunlardan birisi, bu alanda alan teknik elemanlarn sistemin kontrol devreleri zerinde, zellikle elektronik kart devreleri zerinde arza tehisini doru, hzl ve uygun bir ekilde gerekletirememeleridir. Bu da zellikle teknik elemanlarn split klimann elektrik-elektronik kontrol devreleri konusunda iyi bir uygulamal eitim almadklarndan ve sistemi iyi tanmadklarndan kaynaklanmaktadr. Bu almann amac, bir split klima zerindeki kumanda ve g kartnda bulunan elektronik elemanlarn grevlerinin tantlmas ve arzalarnn nasl tespit edilmesi gerektiini ortaya karmaktr.
2. SPLT KLMANIN ELEKTRONK KARTLARI, ARIZALARI VE ZM YNTEMLER
89
Elektronik kart klima sisteminin beynini oluturur. Alglayclar vastasyla ortamdan ald bilgileri ve kullanc tarafndan gnderilen bilgileri deerlendirip sistemi yneten ekipmandr. G, kumanda ve alglayc kartlarndan oluur. ekil 1de bir split klima g kartnn nden ve arkadan grn ve elamanlar gsterilmitir. Elektronik kart zerinde yar iletken malzemelerden retilen entegre devre, mikroilemci, transformatr, transistr, diyot, kondansatr, rle, sigorta vb. elemanlar bulunur [4].
Triyak Transistr Kondansatr Entegre Diren
Sigorta
Rle Varistr
Trafo
Diot
a) Arka grn
b) n grn ekil 1. Split klima g kart [5]
Buzzer
Entegre
Mikroilemci
a) Arka grn b) n grn
ekil 2. Split klima kumanda kart [5]

ekil 2de split klimann kumanda kart gsterilmitir. Klimalarda elektronik PCB (Bask Devre Kart) kartlar i ve d nitenin haberlemesini ve kumandayla verilen komut dorultusunda almasn salar. Ayrca PCB kartlar sistemin alma karakteristiini de dzenleyen elektronik elemanlardr. Elektronik PCB kartlar bakmszlk, oksidasyon ve Trkiye'deki elektrik voltaj limitlerinin sabit olmamasndan kaynaklanan nedenlerle arzalanmakta ve sistemin almasn engellemektedirler. Genelde dk voltajdan fazla etkilenmemekte ancak alma voltajnn ar ykselmesinde, voltaj tolere edememekte ve kart arzalar ortaya kmaktadr [4]. G ve kumanda kartna ait elemanlarn grevleri ve arzalar aada anlatlmaktadr.
90

Mikroilemci
Yazlmla desteklenen mikroilemci, kullancdan ald komutlar, elektrik sinyallerine dntrerek, klima sistemindeki dier ekipmanlara (kompresr, drt yollu vana, fan motoru, vb.) belirli sra ile sinyaller gnderir ve sistemin optimum almasn salar. Elektronik kart sklrken, elektronik kart zerindeki mikroilemciye plak elle dokunulmamaldr. Aksi takdirde insan zerinde biriken durgun elektrik, mikroilemcinin yaps nedeniyle arzalanmasna neden olabilir. ekil 3de mikroilemcinin kumanda kartndaki yerleimi gsterilmitir
ekil 3. Mikroilemci
Sistemin almasnda tam anlamyla bir dzensizlik var ise, arza mikroilemcide olabilir. Tm devre kontrol edildikten sonra, devrenin dier elemanlarnda herhangi bir arza yok ise ve ayn zamanda mikroilemcinin kumanda ve elektrik beslemesinde bir sorun gzlenmiyorsa, mikroilemcinin arzal olma ihtimali yksektir. Mikroilemci arzalannca tm kartn deitirilmesi gerekir.
Sigortalar
ekil 4de sigortann g kartndaki yeri gsterilmitir. Sigorta bir elektrik devresinde, devreyi ar akma kar korumak amacyla konulmu bir devre elemandr. Herhangi bir nedenle, devrenin zerinden tasarlandndan daha fazla akm geerse, ierisindeki metal tel eriyerek kopar ve cihazn elektrik akm ile irtibatn keserek cihaz veya devreyi korur. Bir sigortann patlamas (atmas), ksa devre, ar akm, temas noktalarndaki zayflk, evre artlarndan dolay sigortann ar snmas, yanl amperajda sigorta, titreim ve oksidasyon gibi nedenlerden kaynaklanabilir. Sigorta atmas halinde, nedeni tespit edilip yenisiyle deitirilir. Patlam sigortaya tel sarlmamal orijinali ile deitirilmelidir [4,6,7].
ekil 3. Sigorta Rle

ekil 5de kumanda kart zerindeki yerleimi gsterilen rle, elektrik devresini veya devrelerini kontrol etmek zere kullanlan, anahtarlama dzenine bal olarak manyetik bir bobin ve endvi dzeninin rettii harekete gre, manyetik olarak kumanda eden anahtardr. Dk akmlarla byk glerin anahtarlanmasnda kullanlr. AC veya DC akmla enerjilenebilir. Rle devreleri, g ve kumanda elemanlarnn bir arada bulunmasndan olumaktadr. Kumanda eleman rlenin bobini olup, zerinden geen akm, kontaklar hareket ettirmek iin gerekli manyetik alan oluturmaya yetecek, ok kk miktarda, zayf bir akmdr. G elemanlar, rlenin elektrik enerjisini ileten ve bobin vastas ile alp kapanabilen kontaklardr. Devreyi besleyen tm elektrik enerjisi kontaklar zerinden geer [4,6,7]. Rle bobini, diren tespiti yaplarak veya rle enerji besleme ularna alma voltaj uygulanarak kontrol edilebilir. Bobin ucu kart zerinde kontrol edilebilir. Kontak ularnn arzalarnn tespitinde daha doru sonu alabilmek iin rlenin elektronik karttan sklmesi gerekir.
91
ekil 5. Rle
Rlelerde kontak ularnda ar akmdan meme yapabilir ya da oksitlenme olabilir. Bu durumda rle grev yapamaz. Arzal rle yenisi ile deitirilir. Rlenin karttan sklmesi srasnda, s ayarl havya kullanlmasna ve karta taklmas ileminde souk lehim yaplmamasna dikkat edilmesi gerekir.
Trafo (Transformatr)
Elektronik kart devreleri doru akm (DC) voltaj ile alr. ebeke cereyan trafo ile voltaj drlp dorultma devresi ile doru akma dntrlr. Trafonun primer sargsna (giri sargs) uygulanan 220 (AC) voltluk ebeke voltajn gerekli voltaj deerine drr. Dorultma devreleri genellikle diot, kondansatr, transistr ve direnten oluur. Elektronik kartta oluabilecek bir ksa devre durumunda, trafo sarglarnn ar snmas ve buna bal olarak sargnn yanmas veya izolasyonunun deforme olmas sonucu ksa devre olup grev yapamayabilir. ekil 6da trafonun g kartndaki yerleimi gsterilmitir.
ekil 6. Trafo
Voltaj drc tip trafolarda primer sargs ince kesitli ve sekonder sargsna oranla ok sarmldr. Sekonder sarglar ise daha kaln kesitli ve daha az sarmldr. Salam bir trafonun primer sargsna diren testi yapldnda, trafo sargs ile orantl bir diren okunmas gerekir. Sargnn arzalanmas durumunda bu test yapldnda eer sarg kopuk ise ak devre gzkr. Sarg izolesi deforme olmu ise ya ksa devre ya da ok kk bir diren okunur. Primer sarg kart zerinde llebilir. Fakat sekonder sargnn llebilmesi iin trafoyu karttan skmek gerekir. Arzalanmas halinde yenisi ile deitirilir.
Varistr
ekil 7de varistrn g kartndaki yerleimi gsterilmitir. Varistrn grevi, kumanda devresini ar voltajdan ve bundan dolay oluabilecek arzalardan korumaktr. Gerilimle ters orantl deien diren olarak tanmlanr. Yani gerilim miktar ile ters orantl olarak direnci deien bir devre elemandr. Gerilim ykseldiinde direnci der, gerilim dtnde direnci artar. Faz hattndan gelen ebeke voltaj 220 (AC) volt, varistrn snr deeri 250 (AC) volt olsun. Sisteme giren ebeke voltaj varistrn snr deerinin altnda olmas nedeniyle, tanm gerei varistrn direnci transformotorun i direncinden yksek olacaktr. Bu durumda varistr ak devre gibi davranr. Elektrik akm kendine direnci dk bir yol tercih etmesi sebebiyle transformotorun primer sarglar zerine bir elektromanyetik alan oluturur, sekonder sargda ise elektronik kart iin dk gerilim oluacak ve bylece elektronik kart alacaktr. Faz hattndan gelen ebeke voltaj 250 (AC) voltun zerine ktnda varistr deerinin zerinde bir deer olmas nedeniyle, akm direnci dk varistr zerinden geecek, ntr hattndan devresini tamamlayp elektronik kartn yksek voltaja maruz kalmasn nlemi olacaktr. Bu durumda varistrn direnci ok kleceinden ksa devre gibi davranp kendini patlatarak imha edecektir. Arzal varistrn ekil deitirdii gz kontrol ile tespit edilebilir. Arzal varistr yenisi ile deitirilir.
92
ekil 7. Varistr Kondansatr

ekil 8de g kartndaki yerleimi gsterilen kondansatr, voltaj uygulandnda enerji depolayabilen, gerektiinde bu enerjiyi geri verebilen devre elemandr. Enerji depolayabilme zellii kapasite szc ile ifade edilir. Kondansatr, prensip olarak, dielektrik denen bir madde ile yaltlm, paralel iki metalik plakadan oluur. Kondansatrler, kullanlan dielektrik maddesine gre adlandrlrlar [4,6,7]. Dielektriin zellii akm geirmemesine karn enerji depolayabilmesidir. Kondansatrler kullanm alanlarna gre AC ve DC olarak ikiye ayrlr. Bu bakmdan DC devreye balanrken, zerindeki (+) veya (-) iarete dikkat edilerek, (+) kutbu devrenin (+) ucuna, (-) kutbu da (-) ucuna balanmaldr.
ekil 8. Kondansatr ve kontrol

Kondansatrlerin gvenirlilik muayenesi avometrenin kademesinde yaplr. Yaplan ilem esasta, l aletinin iindeki pil voltaj ile, kondansatrn szdrmazl kontrol edilir. Ayrca akm depolama kabiliyetinin kontrol ampermetre ile yaplmaldr. Muayeneden nce kondansatrn, bo olduundan emin olunmaldr. Gzle muayenede, kondansatrn arka taraf imi ise, genelde kondansatr arzaldr. Kart zerinde kontrol edilemez. Karttan sklerek kontrol edilmesi gerekir. Arzalanmas halinde yenisi ile deitirilir.
Entegreler
Entegreler, kk hacme sdrlm kark kumanda devrelerinden olumu, tmleik bir devredir. Yani 810 transistrle yaplabilecek olan kark kumanda ve filtrasyon ilemlerini tek bir entegre ile yaplabilir. Entegreler eitli teknikler kullanlarak retilirler. Entegrenin, g giri, kumanda giri, g k, kumanda k bacaklar llerek arzal olup olmad konusunda bilgi sahibi olunabilir. Kontrol iin karttan sklmesi gereklidir. Karttan sklrken ar sya maruz kalmamaldr. Arzalanmas halinde, devrenin dier elemanlarna da zarar verme ihtimali yksek olduu iin tm kartn deitirilmesi uygundur. ekil 9da bir entegre devresi gsterilmitir.
ekil 9. Entegre
93
Diyot
Akm bir ynde ileten, dier ynde durduran devre elemandr. P ve N tipi iki yar iletken maddenin birleiminden olumutur. Bir diyotun iletime geebilmesi iin, yaps gerei eklem blgesinde oluan eik voltajnn elektriksel olarak almas gerekir. Diyotun muayenesi, esasta avometrenin iindeki pil voltajndan yararlanarak doru polarmada iletimi, ters polarmada kesimi salayp salayamadnn belirlenmesidir. Muayene avometrenin kademesinde yaplr. Arzalanmas durumunda yenisi ile deitirilir. Muayene iin lm esnasnda elektronik karttan sklmesine gerek yoktur. ekil 10da diyotun g kartndaki yerleimi ve kontrol gsterilmitir.
ekil 10. Diyot ve kontrol Triyak

Kontroll olarak, akm iki ynde iletebilen devre elemandr. letim ynne gre, birbirine zt iki ayr polarma salanr. Triyakn iletime gemesi iin, kritik eik voltaj deerinin almas gerekir. Triyak tetiklemek iin, diak veya transistr kullanlr. ekil 11de triyakn g kartndaki yerleimi ve kontrol gsterilmitir.
ekil 11. Triyak ve kontrol Transistr

Kontroll olarak, akm tek ynde ileten devre elemandr. Cinsine gre iki sembol vardr. PNP ve NPN olarak tanmlanr [4,6,7]. Bir transistorun gvenirlilik muayenesini yapmadan nce onun NPN veya PNP olduunun belirlenmesi gereklidir. Gerek cinsinin belirlenmesinde, gerekse muayenesinde esas, bir AVO metrenin kademesinde, iindeki pil voltajndan yararlanarak transistor emiter, base ve kolektr ularna, doru veya ters polarma uygulama; doru polarmada dk bir diren, ters polarmada ise ok yksek bir diren gzlenecei bilinmektedir. ekil 12de transistrn g kartndaki yerleimi ve kontrol gsterilmitir.
94
ekil 12. Transistr ve kontrol

Transistr cinsinin tespiti iin, emiter ve base ularna lm yapmak yeterlidir. Emiter (+), base () olmak zere lm yapldnda, yksek bir diren deeri elde edilirse transistr NPNdir (ters polarma). Dk bir diren deeri tespit edilirse transistr PNPdir (doru polarma). Transistr muayenesinde, base (+) olmak zere, bir kez base () emiter ve base () kolektr; bir kez de base olmak zere, base () emiter ve base () kolektr direnleri llerek yaplr. Transistrn cinsine gre cetveldeki deeri tespit edilirse, salam olduu sonucuna varlr. lmlerin herhangi birinde off elde edilirse ksa devre; , ise ak devreyi gsterir. Uygulamada, her bir transistr iin ayr ayr voltaj kayna yerine, sistemin ana g kaynandan uygun deerdeki direnler yoluyla elde edilen voltajlar kullanlr. Amaca bal olarak transistrn iletimde kalmas gerektii srece emiter () base, srekli doru polarmada (enerji iletiminde) kalr. lm iin elektronik karttan sklmesi gereklidir. Arzalanmas halinde yenisi ile deitirilir.
Diren
ekil 13. Diren ve kontrol

ekil 13de g kartndaki yerleimi ve kontrol gsterilen diren, pratik olarak elektrik akmnn geiine zorluk gsteren devre elemandr. Genellikle elektronik devrelerin akm snrlamas iin kullanlr [4,6,7]. Direnlerin gvenirlii, bir avometre (multimetre) ile, diren deerinin lm suretiyle belirlenir. Analog avometre ile lm yaplacaksa lm yaplmadan nce skalann sfr ayarnn yaplmas doru bir lm iin gereklidir. Sabit direnlerde, lmn iki ucundan yaplmas yeterlidir. Ayarlanabilir direnler de ise utan da lm yaplmal, ayn zamanda hareketli mekanizmann ayar yapp yapamad kontrol edilmelidir. Arzas halinde yenisi ile deitirilir. Direnci lerken direncin karttan sklmesi uygundur.
Buzzer (Sinyal Verici)

kaz sinyalini veren elemandr. Elektrik enerjisini, titreerek sese dntrr. Arzalandnda yenisi ile deitirilir. ekil 14de buzzerin kumanda kartndaki yerleimi gsterilmitir.
95
ekil 14. Buzzer 4. SONU

Son yllarda klima reticilerinin maliyetin ucuz ve kalitesiz olduu yerlere ynelmesi ve retimde maliyeti drmek iin malzeme kalitesinden dn vermesi klimalarda oluabilecek arzalar olduka artrmtr. lkemizde yetien teknik elemanlarn mesleki deneyimleri, oluabilecek mekanik arzalar gidermek iin yeterli gelirken elektronik kart arzalarnda oluabilecek arzalar gidermek iin yetersiz kalmaktadr. Klima servisleri kart arzalarnda, genellikle kart komple deitirerek sorunun giderilmesi yoluna gitmektedir. ok basit ve olduka dk maliyetle giderilebilecek arzalarda dahi kartn komple deitirilmesi hem tketiciye hem de lke ekonomisine ek bir yk getirmektedir. Bir klima kartnn komple deiimini gerektiren birka arza bulunmasna karn, birok arza basit bir avometre ile gerekli lmler yaplarak havya ve lehimle para deitirilerek giderilebilir. Mikroilemci ve entegre arzalarnda genellikle kart deitirmek uygundur. Kondansatr, diyot, diren, rle, transistor, tiryak, buzzer, trafo, varistr, obtukupler gibi eleman arzalar az bir iilik ve olduka ucuz bir maliyetle giderilebilir. Klima kartlarnn genellikle yurtdndan ithal edilmesinin ekonomiye ek bir yk getirmesi kanlmazdr. Orijinal klima kartlarnn bulunamamas, akll kart denilen kartlarn piyasaya girmesine yol am fakat bunlardan da gerekli verim alnamamtr. Sonu olarak kart arzalarnda para deiimi yapmak her ynyle daha uygundur. Bu konuda yetimi teknik eleman, iklimlendirme-soutma eitimi veren mesleki eitim okullarnda pratik ve teorik eitimle yetitirilebilir. lkenin bu konuda yetimi teknik eleman ihtiyac bu ekilde karlanabilir.
KAYNAKLAR
[7] Alperen, Klima nedir?, http://www.alperen.com.tr/sss.htm. [8] Bulgurcu Hseyin, E-yaynlarmz, klimlendirme sistemleri, http://deneysan.com/dersnotlar.htm. [9] Airfel, Istma & soutma sistemleri, Split klima montaj ve klimaclk, Yayn No: AC01-06. [10] imek Erdoan, Split klimalarda elektronik kart arzalar, 4. Uygulamal klimlendirme ve Soutma Semineri, Yldz Teknik niversitesi, SKAV, stanbul, 2006. [11] Arelik, 9000 Btu/hlk duvar tipi split klima elektronik kartlar. [12] Wapedia, Elektronik devre elemanlar, http://wapedia.mobi/tr/Kategori:Elektronik_devre_elemanlar%C4%B1. [7] Megep, T.C. Milli Eitim Bakanl, Mesleki eitim ve retim sisteminin glendirilmesi projesi, Temel elektrik ve elektronik 2, Ankara, 2005, http://www.megep.meb.gov.tr.
96
FARKLI FN ARALIKLARINA SAHP KONDENSERL SPLT KLMALARIN PERFORMANS TESTLER

smail EKMEK , Ender ERDOAN * , ve Kadir SA**
Prof. Dr., Marmara niversitesi,Mh. Fak., Mak. Mh. Bl., stanbul
* Yk. Mak. Mh. , Airfel A. ., Sakarya

** r.Gr., Sakarya niversitesi, Akyaz MYO KS Program, Sakarya
iekmekci@marmara.edu.tr, e.erdogan@airfel.com.tr, kisa@sakarya.edu.tr
ZET
klimlendirme sistemlerinin ana bileenlerinden olan kondenserlerin sistem performansna etkisi azmsanmayacak kadar byktr. Kondenser zerinden geebilen hava debisi, fin (kondanser kanad) geometrisi, fin ykseklii , zamana bal kirlenebilirlik ve zellikle heat pump sistemlerde kondenser zerindeki youma sistem performansn etkileyen ana parametreler ierisinde yer alr. Bu almada ayn duvar tipi split klima cihaznn i nitesi sabit braklarak d nitesine farklfin aralklarnda kondenserler monte edilip deiik d ortam artlar simule edilerek performans llmtr. tfen tam-metinlerinizi yollarken bu dosyann bir kopyasn kullannz. Tanmlanan yaz tipi sadece Times New Romandr, farkl bir yaz tipi kullanmaynz. zetinizi kaydederken dosya ismi olarak verdiiniz ismin soyadnz olmas bizlere yardmc olacaktr (ad-soyad-bilim alan kodu-poster (veya bildiri).doc ) Tam metinler, 150 kelimeyi gemeyecek ekilde almanzn anahtar kelimelerini ve sonucunu ierecek ksa bir zet ile balamaldr. Bu paragraf iin yaz tipi Times New Roman ve karakter boyutu 10 punto, sol ve sa satr ba boluklar 1,5 cm. dir.
Anahtar Kelimeler: Fin aral, psikometrik test odas , bireysel klima, split klima, test, kalorimetre, entalpi tip kalorimetre, kapasite tayini, performans tayini
1. GR
Trkiyede bireysel klimalarn kullanm bilhassa son yllarda byk bir art gstermektedir. Ancak bu pazardaki byme 70 milyonluk lkemiz iin henz balang aamasndadr. 1990 l yllarda yllk %20-25 lik bir artla; 1998 ylnda 160.000 split ve 50.000 pencere tipi olmak zere toplam 210.000 bireysel klima rakamna ulalmtr. Aadaki tabloda grlecei zere 2003 ylnda bu pazarda srf split klima says 600.000 civarna ulamtr. Pazarn byme hznn bu trendi takip edecei n grlmektedir. Split klimalarn %90 ithal edilmektedir. Yeni kurulacak tesislerle Trkiyedeki split klima retiminin; yurt-ii, Avrupa, Trk Cumhuriyetleri, Orta Dou ve Kuzey Afrika pazarlarn da her yl artan oranda besleyebilecei ngrlmektedir. Bu aamada, hem ithal edilen, hem de yurt dna ihra edilecek klimalarn kapasitelerinin standartlara uygun olarak gereki bir yntemle test edilerek belirlenmesi byk nem kazanmaktadr. Bu konuda lkemizde test sistemleri konusunda yeterli yatrm ve tesis bulunmamaktadr. Aada split klima sistemleri iin yllara gre yllk sat istatistikleri sunulmutur :
97

Tablo.1 : Split Klima statistik Deerleri SPLT KLMA ( nite) (2002'den nce VRF i niteler de bu kalem ierisindeydi.) MALAT 21,488 105,970 214,282 392,360 MALAT 21,488 103,486 211,687 390,143 THALAT 122,847 53,142 100,653 206,317 THALAT 120,604 53,527 99,501 204,604 ATI 140,056 128,057 233,610 378,658 ATI 139,640 128,175 230,795 377,191 HRACAT 538 8,872 68,932 225,445 HRACAT 538 8,872 68,315 224,853
2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003
SPLT KLMA (D nite) (2002'den nce VRF d niteler ve Kanall Splitler de bu kalem ierisindeydi.)
Trkiyedeki illerin yaz mevsimi d kuru termometre dizayn scaklklar 30 43 C ve bal nemleri de %20 73 aralnda deimektedir. Gerek meteorolojik deerler ise daha geni bir alanda deiebilmektedir. Bireysel klima cihazlarnn soutma ve k iin de stma kapasiteleri d hava artlarna bal olarak deitiinden herhangi bir klima cihaznn kapasitesinin kullanlaca blge hava artlar iin standartlara uygun test edilerek verilmesi gerekir. Bu amala kullanlan iki temel metod bulunmaktadr : 1. Metod: Hava-Entalpisi Metodu, ya da Psikometrik Tip Test sistemi ; 2. Metod: Dengelenmi D Oda Tipi Kalori lm Metodu. 2. lm metodu daha ok oda tip klima cihazlar iin kullanlmakta olup 1.Metoda gre biraz daha hassas (%4) lm yaplabilmekte, fakat yatrm maliyeti ok pahal olmaktadr. 1. metoda gre lm hassasiyeti %6 olmakta, fakat yatrm maliyeti hemen hemen yar yarya dmektedir. Bundan dolay 1. Metoda gre yani hava-entalpisi metoduna gre lm yaplabilen psikometrik tip test sistemi daha ok kullanlmaktadr.. Yaplm olan test odas almalarnda ASHRAE 37 ve ARI 210/240 , JIS C 9612 , JIS B 8615 , ISO DIS 5151.2 standartlar gz nnde bulundurulmu, cihazlarn SEER ve HSPF deerleri de belirlenmeye allmtr.
2. HAVA ENTALPS VEYA PSKOMETRK TP TEST METODU

Bu metotda, kapasite test edilen cihazn (UUT) giri ve k hava entalpilerinin ve hava debilerinin sabit test ortam artlarnda (kuru ve ya termometre scaklklar) tespit edilmesi esastr. Bahsi geen hava entalpileri standart psikometrik diyagram yardm ile, nitenin giri ve k havasnn ya ve kuru termometre scaklklar vastas ile bulunur. Bu test sadece i nite veya d nite yada iki niteye birden uygulanabilir. Test srasnda llen hava debisi AMCA 21085/ ASHRAE 41.2-1987 nozullarda basn dm standartlarna dayanlarak tespit edilmektedir. Test edilen cihazlarn belli bir sre kapasiteleri izlenir ve lm sonular sabit bir deere ulanca test deerleri kaydedilmeye balanlr.
98

2.1 Test Laboratuarnn Tarifi 2.1.1 Test Odalar
ekil 1 de grld gibi testler i nite taraf ve d nite taraf olarak iki ayr odada yaplmaktadr. Bu odalarn scaklk ve nem deerleri hassas kuru ve ya termometre scaklk alglayclartarafndan srekli cok ksa aralklarda kontrol edilerek sabit tutulmaktadr. Test odalarnda hassas kontrol salamak iin soutma gruplarn destekleyen oda ii stcbataryalar bulunmakta bylece ortam artlar salanrken istenilen oda scaklklarn salanmasndaki tepki sresi drlmektedir. Oda ierisindeki hava srekli artlandrczerinde geirilmekte ve artlandrlm hava oda tavanndan tekrak homojen olarak oda atmosferini katlmaktadr. Bylece hem oda ii scaklk farklarolumamakta hem de oda ii hava hz deeri 2,5 m/s yi gememektedir. Oda duvarlar salkl test sonular elde edilebilmesi iin s ve nem geiini minimize edecek ekilde dizayn edilmitir. Test odas soutma gruplarnn kompresrleri ile nemlendirici nitelerin buharlatrclar ek s ykleri oluturacandan oda darsnda bulunmaktadrlar.
ekil.1 : Entalpi Tipi Test Odas ematik Gsterimi
2.2. Test Odas lm Aralklar :

nite test odas scaklk deerleri : 10C 50 C nite test odas bal nem deerleri : %35 - %85 D nite test odas scaklk deerleri : -10C 52 C D nite test odas bal nem deerleri : %35 - %90 Max. llebilir cihaz kapasitesi : 7,5 hp.
99
2.3 Test Odas lm Program ekil.2de resmi verilen test odasna cihazlarn montaj yapldktan sonra, gerekli btn ilemler ekil.3 de bulunan uygulama ekran vastas ile yaplmakta ve sonular da bu ekrandan izlenebilmektedir. Test hazrlklar tamamlandktan sonra test bu program tarafndan otomatik olarak yaplmakta ve raporlanmaktadr.
ekil.2: Test Odas Fotoraf 3. Test Cihaz ve lm artlar 3.1. Test Cihaz Testlerde kullanlan cihaz 12000 Btu beyan deeri bulunan, heat pump zellikli duvar tipi split klimadr. Tm testlerde dzenek sabit braklm, sadece d nite zerindeki mevcut kondenser demonte edilip yerine test sras gelen kondenser monte edilmitir. ekil 4 de test cihaz grlmektedir. 3.2 Test artlar Her kondanser tipi ile standart stma, standart soutma, stanbul, Antalya ve Erzurum artlarnda test yaplmtr. Bahsi geen il artlar birbirinden or fakl deerler gstermedii iin illerin meteoroloji kaytlarnda geen en ekstrem yaz koullarnda test edilmitir. Bu artlara ait kuru ve ya termometre scaklklar Tablo.2 de gsterilmitir.
100
ekil.3: Test Odas Uygulama Program Grnm
ekil.4 : Test Edilen Split Klima Cihaz Tablo.2 : Test nitesi artlandrma Deerleri
101
ni. DB Standart Soutma Standart Istma stanbul art Erzurum art Antalya art 27 20 27 27 27
ni. WB 19 15 19 19 19
D ni. DB 35 7 33 30 40
D ni. WB 24 6 24 19 26
4. Test Sonular Tablo.3 de standart soutma test deerleri ile stanbul Yaz Projelendirme deerlerine gre soutma test deerleri gsterilmektedir. Tablo.4de ise Erzurum ve Antalya ehirlerinin Yaz mevsimi projelendirme d hava artlarna gre yaplan soutma test sonular gsterilmektedir. Tablo.5 ise standart stma artlarna gre llen Watt cinsinden cihaz kapasitelerini gstermektedir. Tablo.6da ise bu deerler toplu olarak gsterilmektedir. nite test dzenei hava debilerinin her koul iin sabit kalmas istenmesine ramen bu deerler testten teste ufak farkllklar gsterebilmektedir; bu deerler de tablo 7 ve tablo 8 de gsterilmitir. Test edilen cihazn kondenser tiplerine gre verimlilii elde edilen soutma yknn harcanlan elektrik enerjisine oranndan hesaplanlmaktadr. Bu veriler tablo 9 ve tablo 10 de belirtilmitir. Tablo.3 : Standart artlar ve stanbul artlar iin Test Sonular
Tablo.4 : Erzurum ve Antalya artlar iin Test Sonular
Tablo.5 : Standart artlara gre Istma iin Test Sonular
102
Tablo.6 : Toplu Olarak Test lm Sonular Standart Soutma 1.8mm 1.6mm 1.5mm 2717 2808 2737 stanbul art 2772 2868 2808 Erzurum art 2856 2910 2981 Antalya art 2550 2590 2623 Standart Istma 3033 2969 3204
ekil.5 : Test Cihaz nite Hava Debisi Deerleri
103
ekil.6 : Test Edilen Cihazn COP Deerleri Tablo.7 : Test Edilen Cihazn Toplu Olarak COP Sonular
5.SONU Entalpi tipi test odsnda farkl fin aralklarna sahip split klima cihazlarnn farkl d hava artlarna gre testleri yaplm ve bu deerler mukayese edilmitir. Tm test sonular incelendii taktirde 1.5 mm fin aralna sahip kondenserli cihazn genel olarak dier cihazlara gre daha iyi performans sergilemi olduu grlmektedir. Bunun sebebi olarak da kondenser yzey alan ile kondenser hava debisi orannn en yksek olduu artlarn bu tip cihaz zerinde saland dnlmektedir. Ayrca retim artlar asndan da, kondenser retiminde patlatmal fin kanadna sahip nitelerde kirlenme faktr gz nne aldnda bu fin aralnn altna dmenin retim asndan da uygun olmyaca grlmemektedir. 6. KAYNAKLAR [1] Stoecker, W.F., ev.: Genceli, O.F., klimlendirme Esaslar, T Makine Fakltesi, 1992 [2] Carrier-Alarko, Carrier hava Koullandrma Sistem tasarm., 2007 [3] Tamer, ., Klima ve Havalandrma Cilt1,Meteksan A.., 1990 [4] TS / EN 14511 [5] Ravindra, D., Capacity and Performance Testing of Packaged Air Conditioners, 1998 [6] Meier, A.K., Hill, J.E., Energy test procedures for appliances, Energy and Buildings, 1997, pp.23-33 [7] Japan Industrial Standards Committee, Testing methods for unitary air conditioners, Rep.No. JIS B 86151984, Tokyo, 1984
104
OTURUM V KONTROL TASARRUF ve YNETMELKLER
ks Sektrnde F Gaz le Otim Ynetmelikleri erevesinde Yeterlilik Ve Sertifikasyon Gereklilikleri Kadir SA smail EKMEK
Merkezi Ynetim Sistemi Yazlm le Soutma Otomasyonu Mr. Maurizio ZAGO N. Gray ENOL
105
KS SEKTRNDE F-GAZ LE OTM YNETMELKLER EREVESNDE YETERLLK VE SERTFKASYON GEREKLLKLER

Kadir SA*, smail EKMEK** * r.Gr., Sakarya niversitesi, Akyaz MYO KS Program, Sakarya - kisa@sakarya.edu.tr ** Prof. Dr., Marmara niversitesi, Mh.Fak., Makina Mh. Blm, stanbul iekmekci@marmara.edu.tr
ZET F-Gaz ynetmelii (EC 842/2006), soutma, iklimlendirme s pompas sistemlerinin montaj, bakm ve tamiri konusunda faaliyet gsteren teknik elemanlar ve servis irketlerinin, ynetmelikte belirtilen minimum yeterlilikler kapsamnda eitim ve sertifikasyonu konusundaki ereveyi belirlemektedir. Ynetmelik 17 Mays 2006 tarihinde yaynlanm ve bir yllk gei ve hazrlanma dneminden sonra, 4 Temmuz 2007de uygulamaya gemitir. Bu ynetmelik, lkemizde bu kapsamda atlan ve atlmas muhtemel admlara rehber tekil edecek olmas asndan da nem arz etmektedir. Keza, 23 Mays 2006 tarih ve 26176 sayl Resmi Gazetede yaynlanan Ozon Tabakasn ncelten Malzemelerin Azaltlmasna likin Ynetmelik (OTM)in 5.blmnn 15.maddesi de son kullanclarn yeterlilik esaslarna iaret etmekte ve bu niteliklere sahip olmayan son kullanclar soutkanlarn satn yasaklamaktadr. Bu almada, F-Gaz ve OTM ynetmeliklerinin ana hatlar ile yeterlilik ve sertifikasyon koullarna ve lkemizde soutma/iklimlendirme servis sektrnde alanlar iin orta vadede ortaya kacak yeni eitim/sertifikasyon gereksinimlerine dikkat ekilmitir. Anahtar Kelimeler: F-Gaz, sertifikasyon, yeterlilik, soutkan, ozon. 1. GR F-Gaz terimiyle, hidroflorokarbonlar (HFC), perflorokarbonlar (PFC) ve slfrhegzaflor (SF6) kastedilmekte olup, bu maddeler endstriyel soutma uygulamalar, iklimlendirme sistemleri, izolasyon rnleri, yangn sndrcler gibi deiik uygulamalarda yaygn olarak kullanlmaktadrlar. F-Gazlar 1990larda CFC ve HCFClerin yerini alan, ozon tabakasna zararl olmayan, dk toksik deerlere sahip ve ou yanc olmayan maddeleri iermektedir. Bununla beraber, kresel snma potansiyelleri (GWP) bal olarak yksektir. 2. F-GAZ YNETMEL Avrupa komisyonu, Avrupa Parlamentosu, AB yesi lkeler, ilgili endstriler ve sivil toplum kurulular ile yl youn olarak sren mzakerelerden sonra, ynetmelik (EC 842/2006) tasla 2006 ylnn ilk yarsnda sonulandrlmtr. 2.1. Ynetmeliin Amac Ynetmeliin amac, Kyoto Protokol kapsamndaki sera gazlarnn (HCFC, PFC, PF6) emisyonunu azaltmaktr. Bu amac gerekletirmek iin yrle girecek alt balklar yledir: a. b. F-Gazlarn azaltlmas, geri kazanm, kullanm ve imhas Etiketleme ve bu gazlar ieren ekipmann uygun tarzda devre d braklmas
106
c. d. e.
Bu gazlarla ilgili raporlama sisteminin gelitirilmesi Baz rnlerin pazara arz edilmesi ile ilgili kstlamalar Bu sektrde faaliyet gsteren teknik elemanlar ve irketlerin eitim ve sertifikasyonu
Ynetmelik 4 Temmuz 2006 tarihinde yaynlanm, bununla beraber birok uygulamalarnn 4 Temmuz 2007 tarihinde uyglamaya sokulmas planlanmtr. Avusturya ve Danimarkada sera gazlarnn yasaklanmasna ilikin hali hazrda daha sk bir ynetmelik yrrlkte olduundan, 31 Aralk 2012ye kadar sz konusu lkelerdeki ynetmeliklerin geerli kalmasna izin verilmitir. 2.1.1. Sera Gazlarnn Azaltlmas Bir soutma, iklimlendirme ya da s pompas ekipmanna sahip tesisin iletmeni (operatr), gaz kaaklarn nlemek zere gerekli tedbirleri almak ve mevcut kaaklar en ksa zamanda tamir etmekle mkellef klnmtr. Ayn zamanda, 3 kgdan fazla F-gaz ieren sabit uygulamalarda kullanlan gazn kaydnn dzenli olarak tutulmas zorunludur. a. b. c. 3 kg ve daha fazla sera gazna sahip cihazlar, ylda en az bir kere kaak kontrolne tabi tutulacaklardr. 6 kgden az sera gazna sahip hermetik sistemler bu kapsam dnda tutulmulardr. 30 kg ve daha fazla sera gazna sahip tesisler ylda en az iki kere kaak kontrolne tabi tutulacaklardr. 300 kg ve st sera gaz ieren tesislere ise ylda en az drt kez kaak kontrol yaplacaktr. Bu tesislerde ayn zamanda kaak dedektrleri monte etme zorunlu olacak ve dedektrler ylda en az bir kere kontrol edilecektir.
Kaaklar onarldktan sonra bir ay iinde tekrar kontrole tabi olacaklardr. Servis esnasnda kullanlan soutkanlarn kayd tutulacaktr. 2.1.2. Geri Toplama 4 Temmuz 2007 itibaryla tesisin iletmeni, F-Gazlarn sertifikal eleman tarafndan geri toplanabilmesi iin gerekli dzenlemeleri yapmak zorundadr. Ynetmeliin ilgili maddesi gerei, florlu sera gazlarnn yeniden doldurulmayan tplerde pazara arz edilmesi 4 Temmuz 2007 itibaryla yasaklanmtr. 2.1.3. Etiketleme 4 Temmuz 2007den itibaren pazara arz edilen her cihazn zerinde F-gazn kimyasal ad ve miktar yazlmak zorundadr. GWP gibi baz bilgiler, cihaz ile birlikte salanacak iletme el kitabnda yer alacaktr. 2.1.4. Servis Personeli in Minimum Yeterlilik artlar Ynetmeliin 5. maddesine gre, ilgili sektr temsilcileriyle yaplacak grmeler sonucunda, sz konusu cihazlarla alacak olan personelin minimum yeterlilik koullar belirlenerek, kiiler ve daha sonraki admda da irketlerin sertifikasyonu konusunda her ye lke tarafndan almalar balatlacaktr. 4 Temmuz 2008 itibaryla, ye lkelerin benimsedii yeterlilik ve sertifikasyon sistemi yrrle girecektir. ye lkeler kurduklar sertifikasyon sistemi hakknda AB Komisyonunu haberdar edeceklerdir. Sonu olarak, her lke tarafndan verilen sertifikalar karlkl olarak tannacaktr. 4 Temmuz 2009 itibaryla da, yalnzca bnyelerinde sertifikal eleman bulunduran servis irketlerinin sz konusu soutkanlar kullanmasna msade edilecektir.
107
2.1.5. Raporlama retici, ithalat ve ihracatlarn sz konusu gazlara ilikin rapor dzenleme gereklilii ortaya kmtr. 31 Mart 2008den itibaren her yl, 1000 ton/yl ve zeri ilem kapasitesine sahip yukarda bahsedilen ilgililer AB Komisyonuna rapor gndermek zorundadrlar. 3. OTM YNETMEL evre ve Orman Bakanlnn 23.05.2006 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan Ozon Tabakasn ncelten Maddelerin Azaltlmasna likin Ynetmelik (OTM), lkemizin taraf olduu Montreal Protokol ve deiiklikleri ile kontrol altna alnan maddelerin kullanlmasna ve bazlarnn tketiminin bir takvim erevesinde azaltlarak kullanmdan kaldrlmasna ilikin usul ve esaslar belirlemektir (Madde 1). Montreal Protokol ve deiiklikleri uyarnca retimi, tketimi ve ticareti kontrol altna alnan bu maddelerden; Triklorflormetan (CFC-11), Diklordiflormetan (CFC-12), Triklortrifloretan (CFC-113), Diklortetrafloretan (CFC-114), Klorpentafloretan (CFC-115) servis amal ithalat 1 Ocak 2006 tarihinden itibaren tamamen yasaktr. Bakanlk, sadece insan salnn sz konusu olduu durumlarda yukarda belirtilen maddeler iin izin sresini uzatabilir. Bu Ynetmelik, kontrol altna alnan maddelerin d ticaretini, kullanmn, bu maddelerin ve bu maddeleri ieren rnlerin piyasaya sunulmasn, 2006 yl ve sonras ithalat ve kullanmlar ile kamuoyunun bilgilendirilmesini kapsamaktadr (Madde 2). 3.1. Son Kullanclarn Yeterlilik Esaslar OTM Ynetmeliinin 15. Maddesinde ise son kullancnn yeterlilik esaslar yle tanmlanmaktadr. Son kullanc; a. Eitim programnda soutma ve iklimlendirme konularnda ders program bulunan niversite ve yksek okul mezunlar olmas veya, b. 3308 sayl mesleki eitim kanunu kapsamnda program ieriinde soutma ve iklimlendirme konular bulunan program (kalfalk, ustalk ve diploma) bitirmeleri veya c. Milli Eitim Bakanl onayl sresi en az 25 saatlik kurs programn baar ile bitirmeleri gerekmektedir. Bunlar dndaki belgelerin deerlendirilmesi Milli Eitim Bakanlnca denklik yolu ile yaplr. Soutma ve iklimlendirme alannda eitim veren niversite, yksekokul, endstri meslek lisesi ve teknik liselerin mfredat programnda geri dnm programna yer vermek zorundadrlar. Sreklilik gstermeyen alanlarda (Bakanlka karar verilir), gvenlik amal ihtiyalarn karlanmasnda, retim ve servis amal olmayan alanlarda, kullanlan gazn miktarnn eitim gerektirmeyecek derecede az olmas durumlarnda yukarda belirtilen yeterlilik aranmaz. 4. SERTFKASYON GEREKLL Soutma ve iklimlendirme sektrnde kullanlan soutkanlarn ozon tabakasna verdikleri zararlar nedeniyle yasaklanmalarnn soruna uzun vadede olumlu bir katk salayamayaca aktr. Bu nedenle, zellikle F-Gaz ynetmelii, eitimli personel gereksinimine iaret etmektedir. Buradaki anahtar kelimeler ise yeterlilik ve sertifikasyon dur. 4.1. Yeterlilik Kavram Yeterlilikler, alann mesleki veya profesyonel becerilerinin resmi ifadesidir. Yeterlilikler sektrel ve ulusal seviyede tannabilmektedir.
108
Yeterlilik, bireyin renmesinin belirli bir bilgi, beceri ve kapsaml yetkinlik standardna ulatnn yetkili bir makam tarafndan belirlendiinde kazanlr. renme ktlarnn standard, bir deerlendirme sreci veya bir dersin baaryla tamamlanmas araclyla dorulanabilir. Yeterlilie ynelik renme ve deerlendirme, alma program ve/veya iyeri deneyimiyle gerekleebilir. Yeterlilik, i piyasasnda ve ileri seviyeli eitim ve retimde deerin resmi olarak tannmasn salar. Yeterlilik, bir meslein uygulanmas iin yasal yetkilendirme eklinde olabilir. 4.2. Yeterlilikler Sistemi ve Yeterlilikler erevesi Yeterlilikler sistemi bir lkedeki renmeyi tantan tm faaliyetleri kapsamaktadr. Yeterliliklerle ilgili meslek standartlar, eitim standartlar, retim programlar, deerlendirme, belgelendirme, kalite gvencesi, sektrler ve sivil toplum kurulular (STK) arasndaki ibirlii mekanizmalar, kurumsal, sektrel ve ulusal seviyede politikalarn gelitirilmesi ve uygulanmasyla ilgili aralarn oluturulmas, yeterlilikler sistemi ierisindedir. Yeterlilikler erevesi, renme seviyeleriyle ilgili bir takm kriterlere gre yeterliliklerin gelitirilmesi ve bunlarn snflandrlmasna ynelik bir aratr. ereveler, tm renme srelerini ve yollarn kapsayabilir veya belirli bir sektrdeki, rnein bir meslek alanyla snrl olabilir. Baz yeterlilik ereveleri bir yasal dayanaa sahip olabilirken dierleri sosyal ortaklarn ortak grn temsil edebilir. Ancak, tm yeterlilik ereveleri, belirli bir lkede veya uluslararas alanda kaliteyi, eriilebilirlii, balantlar arttran ve yeterliliklerin kamuda veya i piyasasnda tannmasn salayan bir temeli tekil eder. 4.3. KS Sektrndeki Durum 2003 yl itibaryla, 28 meslek yksekokulunun (MYO) iklimlendirme-soutma programlarnda renim gren renci says yaklak 5000dir. 4702 sayl kanun ile meslek liselerinden MYOlara snavsz geiin balamasyla birlikte eitli skntlar ortaya kmtr. Bu yeni dnemde de, gemite olduu gibi mezun rencilerin yegane beklentileri drt yllk bir fakltede renimlerine devam etmek zere dikey gei snavna girmek ve mavi yakal kaderlerinden kurtulmak olmutur. Bunun yan sra, lkemizde henz dk doyma oranna (% 6dan az) sahip soutma-iklimlendirme pazar gn getike bymekte ve paralel olarak donanml i gc ihtiyac da artmaktadr. lkemizdeki imalat sektrnn gelimesi ve yeni yatrmlar, i pazarda imalat firmalarn etkinliini arttrmtr. lkemizde mstakil konut talebinin artmasnn ve inaat sektrndeki hareketliliin sektrmze olumlu yansmalar olmutur. 2008 yl sonlarna kadar bu hareketliliin srecei tahmin edilmektedir. Klima santralleri, soutma gruplar gibi alanlarda lkemizde imalatn gelimesi, hem sektrmze hem de ihracat baznda lke ekonomisine ciddi katklar salamtr. Split klima satlar da, bal olarak artan alm gc dorultusunda her yl artmaktadr. Tm bu alanlarda; montaj, iletmeye alma, bakm ve arza giderme konularnda sertifika edilmi yeterlilie sahip teknik elemanlara youn ihtiya hissedildii/hissedilecei kanlmaz bir gerektir.
25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 1998 2000 2002 2004

KLMA SANTRALLER SOUTMA GRUPLARI
ekil 1: Yllar itibaryla merkezi sistem retim miktarlar (Kaynak: SKD).
109
Prensip olarak yeterlilikler, ulusal eitim ve retim makamlarnn yetkisindedir. Ancak, artan bir ekilde dier kurumlarn ve kurulularn yeterlilik sisteminde yetki talepleri Trkiyede olduu gibi Avrupada da dikkat ekmektedir. nk, i piyasasndaki ii ve iveren kurulular, eitim sektrnn mezunlarnda aradklar renme ktlar bulamamaktadrlar. Dier bir ifadeyle, diploma ve sertifikalarda grnen yeterlilikler bireylere kazandrlamamaktadr. Dier bir taraftan evre konusu giderek nem kazanmaktadr. Kullandmz soutkanlarn ou, konusunda asgari servis becerisine sahip olmayan elemanlarn yanl uygulamalar sonucunda atmosfere salnmaktadr. ABDde EPA 608 (soutkanlarla uygulama becerinizi test eden bir sertifika) sertifikasna sahip olmayan servis elemanlar irketlerde alma iznine sahip olamamaktadrlar. ABde bu durum farkllklar gstermekte, Almanya, Danimarka, ngiltere gibi lkelerde ciddi eitim/sertifikasyon sreci yaanrken, toplulua yeni katlan lkelerin ou yeterlilik ve sertifikasyon sistemlerini henz yeni gelitirmeye balamlardr. lkemizde de, soutma ve iklimlendirme servis sektrnde alan elemanlarn, kabul gren uluslararas standartlar (ISO 17024 ve EN 13313) erevesinde eitim ve sertifikasyon srecine tabi tutulmalar, sektrmzn gelecei asndan nem arz etmektedir. 5. SONU AB iin de yeni saylan ve evrenin korunmas asndan nemli olan F-Gaz ve ulusal bazdaki OTM ynetmeliklerinin, iklimlendirme soutma sektrne getirecei yenilik ve farkllklarn, AB lkeleri ile paralel olarak lkemizde de uygulanabilirliinin temin edilmesi ve bu konuda ok fazla bilgi birikimine sahip olmayan sektrdeki byk bir ounluun bilgilendirilerek sz konusu servis uygulamalarndaki kalitenin arttrlmas ile eitim ve sertifikasyon, gelecekteki ncelikli konular olarak ortaya kmaktadr. lkemiz ve AB lkeleri arasndaki sektrel ticari balar ve sonucunda ortaya kan teknik eleman dolam, uygulamalar konusunda da ortak davranmay zorunlu klacaktr. Sektrmz iinde yer alan STKlar ve retim kurumlar, KS alannda oluturulmas gereken sertifikann gerektirdii renme ktlar, yetkinlik tanmlamalar ile sertifikasyon iin gerekli toplam kredi miktar konularnda almalar yapmaldr. Kaynaklar 2006, Regulation (EC) No 842/2006 of the European Parliament and of the Council of 17 May 2006 on Certain Fluorinated Greenhouse Gases, Official Journal of the European Union, Brussels, Belgium. 2. 26176 sayl Resmi Gazete, 2006, Ozon Tabakasn ncelten Maddelerin Azaltlmasna likin Ynetmelik, Ankara. 3. Anonim, 2005, Towards An European Qualifications Framework for Lifelong Learning, Commission Staff Working Document, Commission of the European Communities, Sec. (2005) 957. Brussels. 4. Borat, O., 2006, Avrupa Birlii ve Trkiyede Yeterlilikler erevesi, Trkiyede Mesleki Eitim retim Sistemi ve Yeterlilikler erevesi Uluslararas Konferans, altay raporu, stanbul 5. EPEE, 2007, EC Regulation No 842/2006 on Certain Fluorinated Greenhouse Gases, Brussels, Belgium. 1.
110
MERKEZ YNETM SSTEM YAZILIMI LE SOUTMA OTOMASYONU

Maurizio Zago, Gabriele De Bona*, N.Gray enol** Dixell S.p.A., Belluno-TALYA *Dixell S.p.A., Belluno-TALYA **Ercan Teknik Ltd. ti, stanbul mzago@dixell.com, dbgabriele@dixell.com, info@ercanteknik.com
ZET Gnmzde enerji tasarrufu ve enerji tketiminin minimum seviyede, en dk maliyetle ama yksek verimli olarak gerekletirilmesi temel hedef olmutur. Otomasyona dayal bir takip ve denetim sistemi yardmyla emi ve kondenser basn deerlerinin ortam ve d hava artlarna gre dinamik olarak ayarlanmas, merkezi soutma nitelerinde emi basncnn tesisteki soutucularn verimi ve alma artlarna gre takibi, defrost optimizasyonu, tesislerin kullanm younluuna gre farkl set deerleri kullanm v.b yntemlerle soutma tesisleri, market zincirleri, lojistik depolar, entegre retim tesislerde nemli enerji tasarrufu salanabilir. Ayrca enerji tketimi analiz ve istatistiklerinin oluturulmas; aydnlatma, perde, merkezi klima v.b sistemlerin altrlmas ve defrost gibi baz periyodik ilevlerin otomatik yrtlmesi ile lokal sistemlerden gelen alarmlarn takip ve ynlendirilmesi; periyodik bakm ve onarm faaliyetlerinin idaresi ve raporlamalar; tesislerdeki kritik olaylarn (scaklk/basn deiimleri, g kesilmesi, arzalar, ak kap sinyalleri v.b.) takibi ve bildirimi, yedek para ve stok takibi gibi hizmet maliyetini drecek uygulamalar da bu sistem ile gerekletirilebilir. Anahtar Kelimeler: Enerji tasarrufu, Maliyet, Otomasyon, Denetim, Takip
1. GR 1970'li yllarda yaanan petrol krizi sonrasnda enerji konusuna ilgi artm ve enerji tasarrufu konusu gndeme gelmitir. Artk hepimiz biliyoruz ki enerjinin fazla kullanlmas sonucunda doal kaynaklarmz hzla tketiyoruz, evre kirleniyor ve enerji iin dediimiz bedel gn getike ykseliyor. Ekonominin ana unsuru olan ve hayat kalitesini iyiletiren enerjinin verimli kullanlmas gereklilii ortadadr. Gnmzde her sektrde olduu gibi soutma sektrndeki uygulamalarda da enerji tasarrufu yapmak ve enerji tketiminin minimum seviyede, en dk maliyetle ama yksek verimli olarak gerekletirilmesi en temel ve ekonomik hedef durumuna gelmitir. Bu metinde esas olarak perakende sektr (gda perakendesi, spermarketler v.b.) dahilinde yeralan soutma otomasyonuna ynelik yeni teknolojik gelimeler ve spermarket kontrol ve denetim sistemleri alannda ileri dzeyde teknolojik atlmlar ve almalar yapan talyan DIXELL firmasnn gelitirdii enerji tasarrufu uygulamalar konusunda bilgi aktarm yaplacaktr. 2. PERAKENDE SEKTRNN HEDEFLER Esas itibariyle perakende sektrnde yeralan tesisler kapsamndaki uygulamalar gz nne alndnda, enerji tasarrufuna da destek salayacak iki temel hedef karmza kmaktadr. Bunlar maliyetlerin drlmesi ve kalite kontrolnn salkl yrtlmesidir. Sz konusu hedeflere ulamak iin artk perakende
111
piyasasnda teknolojik gelimeler nda otomasyona dayal kontrol ve takip mekanizmalar ile uygulamalar yaplmaktadr ve bu tr tesisler her geen gn yaygnlamaktadrlar. 2.1. Maliyetlerin drlmesi Perakende pazarnda sistemin toplam maliyetini oluturan ana unsurlardan biri satlan souk ya da donmu rnlerde yaanacak kayplardr. Bu kayplarn nlenmesi iin gl bir alarm takip ve ynetimi gereklidir. Tesislerde harcanan toplam g miktar da maliyetleri etkileyen temel unsurlardan biridir. Tesis genelindeki soutma, klimalandrma, aydnlatma v.b. sistemler tarafndan harcanan g etkili bir planlama ve kontrol mekanizmas ile azaltlabilir. Dier bir unsur ise tesislerin bakm masraflardr. Tesis bnyesindeki sistemlerin periyodik bakm ve onarm faaliyetlerinin zamannda ve hata nleyici nitelikte olmas, bir alarm durumunda abuk ve yerinde mdahale edilmesi masraflarn azaltlmasnda nemli bir fayda salayacaktr. Her kalem maliyetlerinin azaltlmas otomasyona dayal bir merkezi denetim ve takip sistemi ile mmkndr. 2.2. Kalite kontrol Soutulmu gda rnlerinin kalitesinin devamll HACCP artlarnn salanmas ve hassas bir scaklk kontrol yntemi elde edilebilir. Bununla birlikte tesis kapsamnda yer alan soutma elemanlarnn (kabin, reyon, souk depo v.b.) arza istatistiklerinin tutulmas ekipman kalitesinin devamlln salar. Ayrca bakm onarm faaliyetlerinin ilgili servis ekipleri tarafndan ve verimli bir ekilde gerekletirilmesi de tesis bnyesindeki faaliyetin kalitesinin devamlln temin eder. Sz konusu her kalite koruma faaliyetinin yrtlmesi yine tesisin merkezi bir otomasyon ve kontrol sistemi kullanlarak iletilmesiyle mmkn olacaktr. 3. SOUTMADA OTOMASYONA DAYALI DENETM VE TAKP 3.1. letiim protokolleri Otomasyon, kapsamndaki tm cihazlarn ve elemanlarn bir btn olarak ibirlii yapmalar halinde gerekleir. Sistem kapsamndaki cihazlarn ibirlii haline olmalar ayn dili konumalar ile mmkndr. Soutma otomasyonunda genellikle kullanlmakta olan iletiim protokol vardr. 1 2 3 Modbus: Farkl soutma ve A/C ekipman reticilerin cihazlarnn en st dzeyde mterek almasn salayan ak ve standart protokoldr; a kurmak kolay ve ucuzdur. LON: Atanm bir mikroprosesr, ayar yazlm ve devreye alma sresi gerektirdii iin pahaldr. Dier zel protokoller: Kapal protokollerdir ve kullanclarn yalnzca bir reticiye baml klar.
Soutma otomasyonuna tesis dahilinde Modbus protokoln kullanan dier sistemlerin de entegre edilmesi mmkndr. Bylece tesiste bir sinerji ve daha yksek gvenlik artlar yaratlabilir. Bununla birlikte merkezi denetim ve takip sistemi kapsamndaki cihazlarn dijital girileri vastas ile yangn, duman, su baskn, soygun ve gaz kaa gibi durumlarla ilgili koullar sisteme dahil edilerek bu koullara uygun hareketler yrtlebilir.
112
ekil 1: Bir Modbus a rnei 3.2. Spermarketlerde balanabilirlik
Spermarketlerde genellikle muhasebe, yazar kasa, depo gibi birimlerin ve kurumsal balantlarn, mzik ve reklam yaynlarnn bal olduu geni bir TCP/IP balant imkan bulunmaktadr. Merkezi denetim ve takip sistemlerinin de ayn LAN TCP/IP ana balanabilmesi mmkndr. ekil 2: TCP/IP balants 3.3. Alarm ynetimi 3.3.1. Lokal alarmlar
Lokal denetim ve takip sistemleri (r.: DIXELL XWEB serisi) bnyesindeki alarm ynetimi tesiste sisteme bal bulunan tm cihazlardan gelen alarm bilgilerini toplar. Yerinden toplanan bu bilgiler ayrntl bir dzenlemeye (fitreleme, geciktirme v.s.) tabi tutulur. Alarmn zelliine ve nem derecesine gre gerekli adreslere (uzak denetim merkezi, maaza ynetimi, servisler, gvenlik firmalar v.s.) alarm mesajlar gnderimi yaplr.
113
ekil 3: Lokal alarm ynetimi 3.3.2. Uzak alarmlar Merkezi denetim sunucusu (r.: DIXELL XCENTER uygulamas) kendisine bal tm lokal denetim ve takip sistemlerinden gelen alarm bilgilerini bir ar merkezi gibi toplar. Bu bilgiler ayrntl bir dzenlemeye (fitreleme, geciktirme v.s.) tabi tutulur. Alarmn geldii lokal sisteme, alarmn zelliine ve nem derecesine gre her bir sistemin bal bulunduu servis firmas veya szleme tipine bal olarak (gece servisi, gndz servisi, kurum kalite departman ya da maaza ynetimi v.s.) ilgili adreslere alarm mesajlar gnderimi yaplr.
ekil 4: Uzak alarm ynetimi 4. OTOMASYON ve OPTMZASYON ENERJ TASARRUFU Bir spermarkette enerji tasarrufu tesiste kullanlan her bir soutma kontrol cihaz tarafndan bireysel olarak salamak imkan vardr. Soutma kontrol cihazlar teknolojisindeki gelimeler sayesinde zel algoritmalar vastasyla sistemin almasn optimize etmek ve bu ekilde kullanlan eneri miktarn azaltmak mmkndr. Ancak bireysel bazda gerekletirilen bu ilevlerden ziyade sistemdeki tm cihazlarn birlikte ve ibirlii yaparak almalar ile en yksek enerji tasarrufu perfomans elde edilebilir. Dixell firmas tarafndan gelitirilen merkezi denetim ve takip sistemi kapsamnda enerji tasarrufuna ynelik aadaki fonksiyonlar bulunmaktadr. 1 Enerji tasarrufu ayar deerleri 2 Sistem dahilindeki yklerin kontrol 3 Buu nleyici stclar 4 Merkezi soutma nitesi optimizasyonu 4.1. Enerji tasarrufu ayar deerleri
Sistem soutma biriminin trne gre (normal muhafaza, derin muhafaza, v.s.) gnde iki kez cihazlara yeni ayar deerini otomatik olarak gnderir. Bylece birimin ihtiyac kadar soutma yaplmasn salar. Bununla birlikte forklift, aydnlatma, reyon perdeleri, kl panolar gibi birimlerin elektrik kullanmlarnn
114
sadece gerekten ihtiya olmas durumu ile snrlandrlmas enerji tasarrufu asndan nemlidir. Dolays ile bu tip cihazlarn gerekli olduunda almas bir zaman programlamas ile otomatik olarak yrtlebilir. 4.2. Buu nleyici stclar Bir spermarkette en ok enerji harcayan birimlerden birisi soutmal reyonlarda camlarn buulanmasn nlemek iin kullanlan stclardr.
Dixellin XWEB5000 merkezi denetim ve takip sistemi scaklk ve nem sensrleri ile tesis dahilinde anlk i noktas deerini hesaplar. Reyon camna monteli scaklk sensr bal olan kontrol cihazlar da ortam artlarna (sistemden alnan) ve cam scaklna bal olarak stclarn ektii gc modle eder. Yaygn uygulamada bu tertibatn kullanld birimlerde cam scaklk sensrleri reyon reticisi tarafndan monte edilir. Sensrden scaklk bilgisini alan cihazlar ise reyonun soutmasn kontrol eden cihazlardr. ekil 6: Buu nleyici stclarn kontrol Sz konusu uygulama ile stclarn harcad enerjiden yaklak %60 tasarruf edilebilecei eitli denemelerde kantlanmtr. 4.2. Merkezi soutma nitesi optimizasyonu Dixell firmasnn tasarlad zel patentli bir algoritma ile market dahilindeki merkezi soutma nitelerinin ayar deerlerinin mmkn olan en uygun ekilde deitirilmesi ve bu yolla nitelerin almalarnn tesisteki ihtiyaca gre optimize edilmesi mmkn hale gelmitir. CRO (Compressor Rack Optimization) ad verilen bu algoritma ile temel olarak iki kriter kontrol edilir: 1 Soutma nitesi emi basnc 2 En kritik kabin ekil 7:
115
CRO tm kabinlerden gelen soutma taleplerini analiz eder.
CRO algoritmas sisteme bal olan tm birimlerden gelen soutma taleplerini analiz eder ve her birimin soutma ihtiyac orann dinamik olarak hesaplar. Bylece daha fazla soutma gcne ihtiyac olan birimi ve ne kadar ihtiyac olduunu belirler. ekil 8: Kabinlerden gelen soutma ihtiyac listesi Bu bilgiler yardmyla CRO otomatik olarak soutma nitesi ayar deerini ayarlanm alt ve st limitler arasnda en kritik kabinin soutma ihtiyacn dikkate alarak yeniden dzenler ve emi basncn bu duruma adapte etmeye alr. Aadaki grafiklerde CRO algoritmasnn kurulu olduu gerek bir tesiste CROnun aktif ve kapal durumlar gzlemlenmektedir. st grafikte nitenin ektii gcn haftalk deiimi, alt grafikte ise CROnun aktif olduu durumlarda ayar deerindeki haftalk deiimler grlmektedir. htiyaca gre ayar deeri ykseltildiinde ekilen gte belirgin bir azalma olmaktadr. Noktal izgiler haftalk ortalama deerleri gstermektedir.
116
ekil 9: CROnun aktif ve kapal olduu durumlarn karlatrlmas Yaplan testler ve prototip uygulamalar sonucunda CRO algoritmasnn kullanmnn yaklak %20ye varan enerji tasarrufu salad ortaya kmtr. Bu uygulamada elektronik genleme valfi kullanm gerekli deildir. 5. OTOMASYON ve OPTMZASYON TAKP VE MOBL BAKIM Takip ve mobil bakm imkan soutma sistemleri reten ve kurulumunu yapan firmalara en byk destei salar. Merkezi denetim ve takip sistemi araclyle yrtlen bu ilevler sayesinde 1 2 3 4 5 Scaklk grafikleri ve alarm kaytlar yardmyla tesiste meydana gelen arzalarn analiz edilmesi mmkndr. Sistemin devreye alnmas ve teslimi aamasnda yaplm olan ayarlarn ok hzl bir ekilde onaylanmas mmkndr. Kullanc ifreleri ve aktivite kaytlar yardmyla sistemi kullanan kiilerin mdahale ve hareketlerinin izlenmesi mmkndr. Garanti periyodu ierisinde tesise yerinde ve hzl mdahale edilmesi mmkndr. Tesisteki grevlilerin mdahalelerinin ve ilemlerinin kalifiye teknisyenler tarafndan uzaktan kontrol edilmesi imkan yaratlr.
6. OTOMASYON ve OPTMZASYON ZAMAN PROGRAMLAMASI Spermarket yneticileri iin ilevlerin bir program dahilinde yrtlmesi her zaman faydaldr. Bylece tesis grevlilerinin bu tip tekrarlanan ilevler iin eitim almalarna ve sorumluluk yklenmelerine gerek kalmaz. Merkezi denetim ve takip sistemi HACCP kaytlarnn gncel tutulmas ve ktlarnn hazr bulundurulmas, kabinlerin ve spermarketin aydnlatmalarnn otomatik olarak kontrol, gece olduunda enerji tasarrufu prosedrlerinin devreye alnmas, e-mail ya da yazc yoluyla gnlk raporlarn alnmas gibi sisteme tanmlanacak tm grevleri otomatik olarak ve gerektii zamanda yerine getirir.
117
ekil 10: Gnlk bir zaman programlamas rnei 7. OTOMASYON ve OPTMZASYON DENETM XWEB5000 denetim sistemi nceden programlanm mantk ve alan girilerine bal olarak tesis dahilinde otomatik ilemler yapar. Bu programlamann standart bir PLCdeki gibi zel bir programlama dili ile deil olduka basit bir grafik arayz yardmyla yaplmas mmkndr. Bylece kullancnn programlama dili renmesi gerei kalmaz. Aada denetim mekanizmasnn nasl alt ile ilgili baz rnekler verilmitir. 1 2 3 Denetim sistemi spermarket genelinde harcanan g miktarn izleyerek tarife snrlarn amadan nce baz yklerin devre d braklp braklmayacana karar verir. Denetim sistemi d ortamdaki k miktarn lerek market aydnlatma sisteminin bir blmnn altrlmas veya kapatlmasn salar. Denetim sistemi elektrik kesintisi durumunda jeneratrn devreye girmesini takip ederek ar yklenmeyi engellemek amacyla rnein klima sistemini, frnlar, gereksiz aydnlatmalar, forklift batarya arjlarn devre d brakr, ayar deerlerini ykselterek soutma sisteminin daha az g ekmesini salayabilir. Kompresr arzas durumunda denetim sistemi kabinlerin ayar deerlerini ykseltip kondenzasyon ayar deerini drebilir, defrost dnglerini iptal edebilir. v.s.
Bu rneklerin snrsz sayda oaltlmas ve dolays ile bir tesiste eneji kullanmn en aza indirgeyerek kullanlan enerjiden alnan verimin arttrlmas sz konusu denetim ve takip sistemi ile mmkndr. 8. SONU Konuya her ne kadar spermarketlerde yaplan uygulamalar asndan yaklaldysa da sz konusu merkezi denetim ve takip sistemlerinin uygulama alanlarn geniletmek mmkndr. Soutma tesisleri, lojistik depolar, market zincirleri, entegre retim tesisleri, yakt istasyonlar, v.b. soutma sistemlerinin kullanld birok farkl alanda bu denetim ve takip sistemlerinin uygulanmas artk gereklilik arz etmektedir.
118
OTURUM VI
KLMLENDRME
Buz Depolamal Bir klimlendirme Sisteminin arj ve Dearj Performansnn Deerlendirilmesi Ahmet FERTELL Orhan BYKALACA Tuncay YILMAZ Yer Kaynakl Is Pompalar in Toprak Scaklklarnn Belirlenmesi Tuncay YILMAZ Alper YILMAZ Arif ZBEK Orhan BYKALACA Klimada Konforve Salksz Bina Sendromu
Veli DOAN
Hava Soutmal Kondenserli Bir Souksu retim Grubunda D Scaklklarn Deiiminin Sistemin Kapasite ve Etkinliine Etkisinin Deerlendirilmesi Serkan SUNU Serhan KKA
119
BUZ DEPOLAMALI BR KLMLENDRME SSTEMNN ARJ VE DEARJ PERFORMANSININ DEERLENDRLMES

Ahmet Fertelli, Orhan Bykalaca ve Tuncay Ylmaz ukurova niversitesi Mh.-Mim. Fakltesi Makine Mhendislii Blm, ADANA fertelli@ cu.edu.tr, orhan1@ cu.edu.tr, tunyil@ cu.edu.tr ZET Bu almada tam depolamal iletme stratejisine dayal, buz depolamal bir iklimlendirme sistemi, ukurova niversitesi Makine Mhendislii Laboratuarlarndaki bir mahalin soutulmas iin kullanlmtr. Farkl youturucu hava giri scaklklarnda sistemin arj performansn belirleyebilmek iin arj deneyleri ve fan kontrol sisteminin kullanld dearj deneyleri yaplmtr. arj deneyleri sonucunda, hava scaklndaki artn sistem performansn olumsuz ynde etkiledii tespit edilmitir. Gerekletirilen dearj deneyinde ise mahal konfor artlarnn saland ve otomatik kontrol sisteminin hassas ve dzenli alt grlmtr. Anahtar Kelimeler: Sou Depolama, Buz, arj, Dearj
1. GR an getirdii konfor ihtiyalarndan birisi olan soutma, gnmzde byk nem kazanmtr. Soutma ihtiyac genellikle insanlarn alma saatleri olan gndz (havann scak olduu) saatlerinde ortaya kmakta, bu saatlerde elektrik ok kullanlmakta ve elektrik santrallerinde retim iin youn talep olmaktadr [1]. Bu youn talebi ortadan kaldrmak iin talebin azaltlmas, dzenlenmesi ya da daha fazla elektrik enerjisinin retilmesi gerekmektedir. Sou depolama sistemleri, iklimlendirilen binann enerji ihtiyacnn elektrik talebinin maksimum olduu zaman diliminden, minimum olduu zaman dilimine kaydrmaktadr. Sou depolama sistemleri su, buz ve faz deitiren tektik tuzlar olmak zere farkl depolama ortam kullanrlar [2]. Buz depolamal sistemler, suyun donma ve erime gizli ssndan faydalandklarndan kk hacimlerde byk miktarda sl enerji depolayabilirler. Bu sistemlerdeki depo kapasitesi, su depolamal sistemlerde kullanlan depo kapasitesinin bete veya altda biri mertebesindedir. Bu avantajndan dolay buz depolamal sistemler, uygulamada ok tercih edilmektedir. Buz depolamal sistemler, statik ve dinamik olmak zere ikiye ayrlrlar [2]. Statik sistemlerde, depolama tanknn ierisine yerletirilmi borular zerinde buz oluturulur. Bu sistemler, kendi ierisinde iten eritmeli ve dtan eritmeli olmak zere ikiye ayrlrlar. Her iki sistemde de (iten ve dtan eritmeli) arj esnasnda, ikincil bir akkan tank ierisindeki borulardan geirilir. Dearjda ise dtan eritmeli sistem iin, tank ierisine mahalden gelen lk dn suyu buz zerine pompalanarak buz eritilir. ten eritmeli istemlerde ise, arj iin kullanlan ikincil akkan mahale gnderilir ve orada sndktan sonra depo ierisindeki borulara girer ve buzu iten eritir. Dinamik sistemlerde buz, zel olarak tasarlanm plaka veya serpantin yzeylerinde oluturulur. 2. DENEY DZENE almada kullanlan deney dzeneinin arj ve dearj durumlar iin tesisat emas, ekil 1de gsterilmitir. Sistemde hava soutmal bir soutma grubu, buz deposu, sirklasyon pompas, iki ve yollu vanalar, oda ierisinde fan-coiller ve lm iin baz sensrler (scaklk, nem, basn ve debi) yer almaktadr [3]. Sistemde arac akkan olarak %30 glikol-su karm kullanlmaktadr.
120
Mahal
a)
Mahal
b)
3 Yollu T Kartrc Vana
3 Yollu T Kartrc Vana
Genleme Deposu
Tank
Genleme Deposu
Tank
Pompa
Soutma Grubu
Pompa
Soutma Grubu
ekil 1. Buz depolamal soutma sistemi a) arj b)Dearj Sou deposu, 1 m apnda ve 1.5 m yksekliinde su dolu bir plastik tank ve ierisine yerletirilmi serpantinlerden olumaktadr. Serpantinler, 16 mm d apnda ve 2 mm kalnlnda polietilen borulardan yaplmtr [4]. arj esnasnda glikol-su karm, soutma grubunda -4 C ile -6 C aralnda istenilen bir deere kadar soutulup, buz tankna gnderilmektedir. Tank ierisindeki serpantinlerde dolaan karm serpantinler zerinde buz oluturarak, tekrar soutma grubuna dnmektedir. Dearjda ise, arj sresince retilen buz, gerekli olan soutma ihtiyacn karlamak iin kullanlr. Bu ilemde soutma grubu hi almaz ve gerekli sou ihtiyacnn tamam depodan karlanr. Depodan kan glikol-su karm mahalde bulunan fan-coillere gnderilerek ortam soutur ve tekrar snarak depoya dner. Soutulan mahalde, oda termostat, iki adet fancoil ve oransal kontroll bir selenoid vana bulunmaktadr.
T7
T8
T9
T6
T5
T4
a)
b)
T3 T1 T2 ekil 2. Buz depolamal iklimlendirme sistemi a) Sistemin genel grn b) Isl eleman iftleri yerleim plan Sistemin oda ierisindeki otomatik kontrol, fan ve vana olmak zere iki seeneklidir. Her iki kontrol seenei de mahal ierisine yerletirilmi oda termostatndan alnan sinyaller dorultusunda alr. Yaplan 121
arj deneylerinde arac akkann depo, soutma grubu ve pompa giri-klarnda scakl llmektedir. Ayrca youturucuya giren ve kan havann scaklklar ve depo gidi hatt zerine yerletirilen venturimetre ile karmn debisi de llmektedir. Sistemde arj esnasnda soutma grubu ve pompann enerji tketimini len bir akll saya bulunmaktadr. Deney sresince tank ierisindeki farkl noktalardaki su scakln lmek iin, ekil 2bde gsterildii gibi tankn st, orta ve alt blgelerine toplam 9 adet sl eleman iftleri yerletirilmitir. 3. BULGULAR ve TARTIMA Bu almada 21 C ile 28 C arasnda deien farkl youturucu hava scaklklarnda 14 adet arj deneyi ve fan kontroll bir dearj deneyi gerekletirilmitir. Gerekletirilen arj deneylerinin baz parametreleri izelge 1de verilmitir. Bu deneylerde arj sresi 7 h ve 8 h, glikol-su karmnn debisi 0.776 kg/s ve tank giriinde ortalama glikol-su karm scakl yaklak -4.9 Cdir. izelge 1. arj deneylerinde depolanan enerji miktarlar Youturuc Depo i Oluan Depolana Depolana Depolana u Giriinde Deney arj Balang arj Tketile Buz n Duyulur n Gizli n Toplam Ortalama n Enerji No Sresi Su Performans Miktar Enerji Hava Enerji Enerji Scakl Scakl [h] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 7 7 7 7 7 8 8 7 8 7 7 7 7 8 [C ] 7.3 7.0 7.3 7.2 6.8 7.5 7.0 7.0 7.3 7.4 6.8 7.1 7.0 7.0 [C ] 21 21 24 25 25 27 27 27 27 27 28 28 28 28 [kW] 31.48 30.61 31.7 31.58 30.83 37.61 37.05 33.05 38.07 32.25 32.6 33.11 32.59 38.12 [kg] 424 405 395 410 392 427 430 365 425 400 406 390 405 420 [kJ] 27504 26136 27612 26928 25668 28116 26568 27396 27648 28152 25416 26856 26316 26352 [kJ] 142020 135648 132300 137340 131292 143028 144036 122256 142344 133992 135972 130644 135648 140688 [kJ] 169524 161784 159912 164268 156960 171144 170604 149652 169992 162144 161388 157500 161964 167040 1.5 1.47 1.4 1.44 1.41 1.26 1.28 1.26 1.24 1.4 1.38 1.32 1.38 1.22
Yaplan arj deneylerine rnek olarak, 18 Mays 2006 tarihinde yaplan arj deneyinde (1 nolu) llen eitli parametrelerin grafikleri aada gsterilmitir. Deney balangcnda, depo ierisindeki su scakl 7.3 C, glikol buharlatrc k scakl -7 C olarak ayarlanmtr. Toplam arj sresi 7 saattir. ekil 3de tank ierisindeki 9 farkl noktada deney sresince llen su scaklklarnn zamanla deiimi gsterilmitir. ekilden de grld gibi tank ierisinde lm yaplan btn noktalardaki scaklklar birbirine olduka yakn olmasna ramen, tankn alt ve st blgeleri arasnda az da olsa scaklk katmanlamas mevcuttur. Deney balangcnda scak su tankn st blgesinde toplanrken, souk su tankn alt blgesinde bulunmaktadr. Su scaklnn 4 Cye kadar azalmasyla, younluk etkisinden dolay doal konveksiyon hareketinin 2000. sde balad, ayrca scak ve souk su tabakalarnn yer deitirdii grlmektedir. Scaklklar yaklak 6000. sye kadar dorusal olarak azalmakta ve bu sre sonunda su scakl -3 C olmaktadr. Ancak bu zamana ve bu scakla kadar depo ierisinde herhangi bir buz oluumu balamamaktadr. Ar souma (supercooling) olarak adlandrlan bu aamann bitiminde, suyun ekirdekleme scaklna ulamasyla (-3 C), ilk yaprak kristal (dentric) yaplar olumaya balamaktadr [5]. kinci aamada, ilk oluan kristallenme birka saniye ierisinde, suyun tamamn kaplayacak ekilde hzla yaylmaktadr. Faz deiiminin sonucu olarak, ortama verilen sl enerji, su scaklnn suyun faz deiim
122
scaklna (0C) kadar ykselmesine yol amaktadr. Kristal oluumundan sonra borular zerinde ince bir buz tabakas olumaya balamakta ve kalnl zamanla artmaktadr.
15
8 6 T ( oC)
10
4 2
T (oC)
5
0 1000 2000 t (s) 3000 4000
-5 0 5000 10000 t (s)

T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9
15000
20000
25000
ekil 3. Tank ierisindeki farkl noktalardaki su scaklklarnn zamanla deiim ekil 4de ise glikol-su karmnn depoya giri ve k scaklklarnn zamanla deiimi gsterilmitir. Deney balangcnda karmn buharlatrc k scakl -7 C olarak ayarlanmtr. ekilden de grld gibi glikol-su karmnn depoya giri scakl yaklak -7 C ye kadar azaldktan sonra hzla 2 C artm ve deneyin geri kalan blm ierisinde hemen hemen sabit kalmtr. Scaklktaki ani art, yukarda da akland gibi, kristallenmenin balamasyla ortama verilen sl enerjiden kaynaklanmaktadr. Glikol-su karm scaklnn depo girii ve k arasnda yaklak 2 Clik fark tm deney boyunca korunmaktadr. Hava soutmal soutma grubu youturucusunun giri ve knda llen hava scaklklarnn zamanla deiimi ekil 5de gsterilmitir. Gn ierisinde d hava scaklnn artna paralel olarak youturucu hava giri scakl da artmtr. Havann youturucu giriindeki ortalama scakl 21 C, giri ve k arasndaki scaklk fark ise yaklak 10 Cdir. Yaplan 14 adet deney iin sistemin sou depolama kapasitesi, arj performans gibi parametreler hesaplanmtr. Farkl hava scaklklar iin yaplan deneylerde, deney sresince pompa ve soutma grubunun tkettii elektrik enerjisi ve deney sonunda da depo ierisinde oluan buz miktar llmtr. Elde edilen verilerden her deney iin, depolanan gizli ve duyulur sl enerji miktarlar hesaplanarak deponun toplam sou depolama kapasitesi belirlenmitir. Sistemin arj performans ise; depolanan sou enerjisinin, sistemin enerji tketimine (soutma grubu+sirklasyon pompas) blnmesi ile hesaplanmtr. Sonular izelge 1de gsterilmitir. Youturucu giriindeki hava scaklna bal olarak arj performansnn deiimi ekil 6da gsterilmitir. Hava scaklnn artmas ile soutma grubu etkinliinin azalmasndan dolay sistem performansnda oluan azalma grafikten aka grlebilmektedir.
123
10
Depo Giri Depo k
5
T ( C)
0 -5
-10 0 5000 10000

t (s)
15000
20000
25000
ekil 4. Glikol-su karmnn depo giri ve k scaklklarnn zamanla deiimi
40 35 30 T (oC) 25 20 15 10 0 5000 10000 t (s) 15000 20000 25000

Hava Giri Hava k
ekil 5. Youturucu hava giri ve k scaklklarnn zamanla deiim
1.6 1.5 arj Performans 1.4 1.3 1.2 1.1 1.0 20 22 24 26 o Hava Scakl ( C) 28 30
ekil 6. arj performansnn zamanla deiimi
124
Dearj deneyi fan kontrol sistemi kullanlarak yaplmtr. 9 Temmuz 2006 tarihinde yaplan deney sonular ekil 7-11de verilmitir. Bu deneyde mahale gnderilen arac akkann scakl 6 Cye mahal scakl ise 23 C olarak ayarlanmtr. ekil 7de tank ierisinde farkl noktalardaki su scaklklarnn zamanla deiimi gsterilmitir. Erimenin ilk olarak tankn alt blgesinde balad, saat 14:30 civarnda orta blgenin tamamen eridii ve saat 16:00dan sonra tamamen duyulur s ile soutma yapld grlmektedir. 3 yollu kartrc vanann, saat 16:00ya kadar akkan ayarlanan scaklk deerinde mahale gnderebildii grlmektedir (ekil 8). Daha sonra, tank ierisindeki buzun tamamen erimesinden dolay karmn scakl artmaya balam ve mahalin soutulmasnda sadece suyun duyulur ss kullanlmtr. ekil 9da grld gibi oda scakl iin ayarlanan termostat deeri (23 C) gn boyunca yaklak olarak elde edilmitir. Scaklk deerlerinde belirli zaman aralklarnda dalgalanmalar grlmektedir. Bunun sebebi mahal ierisindeki scakln, oda termostatnda ayarlanan deere ulamasyla fann kapanmas ve daha sonra tekrar almasdr. Mahal havas, ayarlanan scakla ulatnda (23 C) fan kapanmakta, oda scakl bu deerin zerine ktnda ise fan tekrar almaktadr. Fann alp kapanmasyla oluan scaklk dalgalanmalar ekil 10daki mahal ierisinde llen nem erisinde de grlmektedir. ekil 11de deney sresince mahal ierisinde llen scaklk ve nem deerlerinin psikometrik diyagram zerindeki dalm gsterilmitir. ekilden grld gibi, mahaldeki hava scakl ve nem deerleri deney sresince ASHRAE tarafndan belirtilen konfor blgesinin ierisinde bulunmaktadr.
12 T1 9 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9
T ( C)
-3 08:00 09:00 10:00 11:00 12:00 13:00 t (h)

ekil 7. Tank ierisindeki farkl noktalardaki su scaklklarnn zamanla deiim 4. SONU Bu almada buz depolamal bir iklimlendirme sistemine ait depolama tanknn arj karakteristiklerini incelemek iin 14 adet arj deneyi yaplmtr. Her deney iin depolanan enerji miktar ve arj performans hesaplanmtr. Elde edilen sonulardan youturucu giriindeki hava scaklnn artmas ile sistem performansnn azald tespit edilmitir. Fan kontroll yaplan dearj deneyinde, otomatik kontrol sisteminin hassas ve dzenli alt grlmtr. Bundan sonraki almalarda, karm depo giri scaklklar, debi ve vana kontrol sistemi gibi farkl parametrelerin sistemin arj performansna olan etkileri incelenecektir.
14:00
15:00
16:00
17:00
18:00
125
12 10 8 T ( oC) 6 4 2 0 -2 08:00 09:00 10:00 11:00 12:00 13:00 t (h) 14:00 15:00 Tank k Mahale Gidi Mahalden Dn 16:00 17:00 18:00
ekil 8. Glikol-su karmnn mahale gidi vemahalden dn scaklklarnn zamanla deiimi
40 Mahal 35 T ( C) 30 25 20 15 08:00 09:00 10:00 11:00 12:00 13:00 t (h)

ekil 9. Mahal ve d ortam scaklklar
D Ortam
14:00
15:00
16:00
17:00
18:00
100 80 (%) 60 40 20 0 08:00 Mahal D Ortam
09:00
10:00
11:00
12:00
13:00 t (h)
14:00
15:00
16:00
17:00
18:00
126
ekil 10. Mahal ve d ortam nemleri
100 rh(%) 0 9 h(kJ/kg) 70
80
70
60
50
0.02
60
50
20
ASHRAE Konfor Blgesi
40 0.01 W(kg/kg) 10 20
30
10 t(C)
20
30
40
ekil 11. Mahal scaklk ve nem deerlerinin ASHRAE konfor blgesi ile karlatrlmas 5. KAYNAKLAR [1] Bykalaca, O., Ylmaz, T. ve zgren, M., Konvansiyonel klimlendirme Sistemine Buz Depolamann Uyarlanmas, 5. Ulusal Soutma ve klimlendirme Teknii Kongresi, 2-3 Nisan, Adana, 55-66, 1998. [2] ASHRAE, Design Guide for Cool Thermal Storage, 1993. [3] Fertelli A., Bykalaca O., Ylmaz T., Buz Depolamal Bir klimlendirme Sisteminin Performans, GAP V. Mhendislik Kongresi, Harran niversitesi, 26-28 Nisan, anlurfa, 273-280, 2006. [4] Serin, H., Design of An Air-Conditioning System with Ice Storage, Yksek Lisans Tezi, ukurova niversitesi, Adana, 2000. [5] Fertelli A., Bykalaca O., Ylmaz T., Buz Depolamal Bir klimlendirme Sisteminin arj Karakteristikleri, ULIBTK07 16. Ulusal Is Bilimi ve Teknii Kongresi, 30 Mays - 2Haziran, Kayseri, 315-319, 2007.
127
YER KAYNAKLI ISI POMPALARI N TOPRAK SICAKLIKLARININ BELRLENMES

Tuncay YILMAZ, Alper YILMAZ, Arif ZBEK, Orhan BYKALACA ukurova niversitesi, Makine Mhendislii Blm, 01330, Balcal, ADANA tunyil@cu.edu.tr, alpyil@cu.edu.tr, arozbek@cu.edu.tr, orhan1@cu.edu.tr
ZET
Son yllarda dnyada ve lkemizde toprak kaynakl s pompalarnn (TKIP) kullanm hzla artmaktadr. TKIP tasarmnda toprak yzey scaklklarnn (TYS) ve toprak scaklklarnn (TS) bilinmesi gerekmektedir. Trkiyede toprak scaklklar Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl (DM) tarafndan belirli istasyonlarda llmekte olup, bu deerler sadece lm yaplan yerin iklim ve toprak zellikleri iin geerlidir. lkemizde TYS llmediinden, TYSnin llen hava scakl, gne nm, bal nem ve rzgar hz gibi deerler kullanlp, eitli toprak trleri iin hesaplanarak bulunmas gerekmektedir. Bu almada, tek katmandan oluan topraklar iin TYSler ve TSler DMden alnan hava scakl, gne nm, bal nem ve rzgar hz rasat bilgilerinin 23 yllk gnlk ortalama deerleri kullanlarak analitik olarak hesaplanmtr. Analitik hesaplama ynteminde scaklk sins fonksiyonu olarak tanmlanarak yeni scaklk deerleri bulunmu ve daha sonra bu scaklklar zamann ve toprak derinliinin bir fonksiyonuna dntrlmtr. Bu almada, farkl toprak zellikleri iin elde edilen TYSler kyaslanmtr. Verilen deerler TKIPlerin yatay s eanjrl uygulamalar iin ok yararl olacaktr. Anahtar Kelimeler: Toprak kaynakl s pompas (TKIP), Toprak yzey scakl (TYS), Toprak scakl (TS)
1. GR Toprak kaynakl s pompalarnn (TKIP) tasarmnda toprak yzey scaklklarnn (TYS) ve toprak scaklklarnn (TS) bilinmesi gerekmektedir. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl (DM) tarafndan toprak iindeki scaklklar baz istasyonlarda 5, 10, 20, 50 ve 100 cm derinliklerde llmektedir. Ancak bu lmler sadece llen yerlerdeki toprak zellikleri ve toprak yaplar iin geerli olup, dier toprak yaplarna ve zelliklerine uygulanamaz. Homojen toprak zellikleri iin baz varsaymlar altnda TYS ve TSyi analitik olarak hesaplamak mmkndr. Bu konuda en nemli almalar [1], [2] ve [3] tarafndan yaplmtr. Bu almada da analitik almalar dikkate alnarak zmir iin 23 yllk ortalama meteoroloji rasat bilgileri kullanlarak eitli toprak zellikleri iin toprak scaklklar hesaplanacak ve toprak scaklna eitli parametrelerin etkisi tartlacaktr. 2. TEORK ESASLAR Tek katmandan meydana gelen homojen yapl topraklarda s transferi aada verilen tek boyutlu zamana bal diferansiyel denklemden hesaplanr:
T 2T =a 2 t x
(1)
128
Bu eitlikte T scakl, t zaman, x toprak derinliine doru koordinat ve a da sl yaynm katsaysn gstermektedir. Burada toprak fiziksel zellikleri sabit kabul edilmitir. Bu diferansiyel denklem toprak yzeyindeki ve yzeyden ok uzaktaki durumlarda yazlacak iki snr art ile zlebilir. ekil 1de iki snr artnn yeri gsterilmitir.
Ta x=0 x L q T o p ra k y zey i
x=h
ekil 1. Toprak ve yzeyi Toprak yzeyindeki snr art en genel ekilde aada verilmitir:
x=0 :
. . T k = h (Ta Ts ) + a s q e R q v x s
(2)
Burada eitliin sol taraf toprak iine iletimle transfer edilen sy gstermektedir. Eitliin sa tarafndaki ilk terim konveksiyonla ortamdan transfer edilen sy, ikinci terim yzeye gelen toplam gne enerjisini, 3. terim uzun dalga nm ile yzeyden transfer edilen sy ve son terim ise yzeyden su buharlamasndan dolay meydana gelen s kaybn gstermektedir. Et.(2)deki sembollerden, k toprak s iletim katsaysn, h toprak yzeyi ile ortam arasndaki s transferi katsaysn, Ta ortam scakln, Ts toprak yzey scakln, as toprak yzeyi yutma katsaysn, q gne s akm iddetini, e yayma katsaysn, R uzun dalga radyasyonunu ve q v de su buharlamasndan dolay yzeyde olabilecek gizli s akm iddetini gstermektedir. Konveksiyonla s transferi katsays h [W/(m2K)], rzgr hz u [m/s] yardmyla bulunabilir [1]:
.
h = 2.8 + 3 u
[4]e gre as=0.9 ; e=1 ; R=63 W/m2
(3)
(4)
olarak alnabilir. as iin 0.8 deeri de tavsiye edilmitir [2]. Koyu toprak iin ise asnin deeri 0.85 ile 0.95 arasnda verilmitir [5]. Et.(2)deki son terim buharlamadan dolay olan s transferidir. s ve a toprak yzeyinde ve ortam havasnda su buharnn ksmi younluklar olmak zere, buharlama gizli ss aadaki ekilde yazlabilir:
q v = h gl ( s a ) =
h gl ( Ps Pa ) RT
(5)
Burada R su buhar gaz sabitini, T toprak yzeyi ve ortam arasnda ortalama bir scaklk olarak alnan mutlak scakl gstermektedir. hgl buharlama gizli ss ve da konvektif ktle transferi katsaysdr. Ktle transferi katsays , h ile orantl alnabildii iin aadaki eitlik nerilmitir [2] :
129
q v = 0.0168 f h (Pss Psa )

Burada Pss ve Psa yzey ve ortam scaklklarnda su buharnn doyma basnlardr. Doymu ksmi basnlar iin TS 825te 0-30C aras iin aadaki eitlik verilmitir [6]:
(6)
T Ps = 288.68 1.098 + s 100
8.024
(7)
30-60C aras iin ise [4]de verilen saysal deerlerden aadaki eitlik elde edilmitir:
T Ps = 975.29 0.9303 + s 100
7.094
(8)
Yukarda verilen (7) ve (8) eitliklerinde T [oC] olarak verildiinde Psde Pa olarak elde edilmektedir. Et.(6)daki f deeri eitli toprak yzeylerini ve nemlilii dikkate alan bir parametre olup; f=1.0 f=0.6-0.8 f=0.4-0.5 f=0.1-0.2 doymu toprak nemli toprak kuru toprak kurak toprak
(9)
eklindedir. imle kapl yzeyler iin yukarda verilen deerlerin %70i tavsiye edilmektedir [1]. Et.(6)daki Pss ve Psann
Ps = A p T + B p
(10) ekline dntrlmesi gerekmektedir. Ap ve Bp ise et.(7) ve (8)de hesaplanan deerlerden aadaki gibi elde edilir:
Ap =
Ps max Ps min Tmax Tmin

(11)
B p = Ps max A p Tmax
(12) Tmax ve Tmin deerlerinin yllk en kk ve en byk gnlk ortalama d ortam scaklklar olarak seilmesi uygundur. Bu deerlerden ve
C v = 0.0168 f
(13) ksaltmasndan et.(6) ile aadaki bant elde edilir:
q v = C v h A p Ts A p Ta + Bp (1 )
(14)
Et.(2), (6), (10) ve (21)den snr art
130
. T k = h (Ta Ts ) + a s q e R C v A p hTs + C v A p hTa C v B p h (1 ) x
(15) haline gelir. Bu eitlik de basit olarak
T k = h c (Tse Ts ) x
(16) eklinde yazlabilir. Burada aadaki ksaltmalar yaplmtr:
h c = h (1 + C v A p )
(17)
. h (1 + C v A p ) Ta + a s q e R C v Bp h (1 ) Tse = hc
(18) Topran ok derinliklerinde scaklk gradyan kaybolur. Bunun iin aadaki snr art yazlr:
x :
(19)
T =0 x
Et.(1), (2) ve (19)un analitik zm, scakln sins fonksiyonu olarak tanmlanmasyla mmkn olmaktadr. Bu kabulle problemin analitik zm yaplmtr [1]. Scaklk zamann ve x ekseninin bir fonksiyonu olarak aadaki gibi bulunmutur:
T = Tsm + Ts exp( x * ) Sin 2 t * x * + s

(20) Yzey scakl da u ekilde yazlabilir:
Ts = Tsm + T s Sin 2 t * + s
(21)
Burada t* ve x* aadaki gibi tarif edilmitir:
t* =
t to
(22)
x* =
x xo
(23)
131
at xo = o
1/ 2
(24) to yllk deiim incelendiinde 365 gndr. Edeer gne scakl Tse aadaki gibi ifade edilmelidir:
Tse = Tsem + T se Sin 2 t * + se

(25)
Bu eitlikte yer alan Tse scakl yllk hesaplarda yukardaki verilen eitlie uygun olarak belirlenmeli ve buradan da Tsem, Tse ve se deerleri eitli eri uydurma yntemleri kullanlarak belirlenmelidir. Bu almada eri uydurma iin eitli yntemler denenmi ve en uygun olannn Rosenbrock yntemi olduuna karar verilmitir. s ve seden de Ts ve Tsenin minimum olma zaman, Ts ve Tse eksi iaretli olduklarndan,
t * min = 0.25
(26)
olarak bulunabilir. Tsm , Ts ve s deerleri aada verilen bantlardan hesaplanmaldr [1]: Tsm= Tsem (27)
Ts = Tse (1 + ) + 2
2
1 2
(28)
(1 + ) 2 tan se s = tan 1 (1 + ) + tan se

(29) Burada verilen deeri
k hcxo
(30)
eitliinden bulunmaldr. Bu eitlikten de analitik metodun uygulanabilmesi iin hc deerinin yllk ortalamasnn alnmas gerektii aka anlalmaktadr. 3. SONULAR Et.(18)de tarif edilen Tse, gnlk ortalama deerler kullanlarak hesaplanr. Tse deerinin hesaplanmasnda rzgar hz u, rlatif nem , ortam scakl Ta ve gne enerjisi q deerlerinin gnlk ortalamalar alnmtr. Gnlk ortalama rzgar hz deerinden de et.(3)den gnlk ortalama s transferi katsays hesaplanr. DM Genel Mdrlnden alnan gnlk gne iddeti, ortam scakl, rlatif nem ve rzgar hz deerlerinin zmir merkezi iin verilen 1985-2007 yllar arasndaki ortalamalar kullanlmtr. Bu
.
132
ortalama deerler de ekil 2-5de gsterilmitir. 23 yllk ortalamalarn dalgalanmas yllk dalgalanmalardan ok daha az olmaktadr. ekil 6da 23 yllk ortalama deerler ve et.(4)te verilen deerler kullanlarak zmir iin Tse deerleri gsterilmitir.
400 350 300 250 q (W/m 2) 200 150 100 50 0 1 31 61 91 121 151 181 Gn 211 241 271 301 331 361
ekil 2. zmir merkezi iin 23 ylk gnlk ortalama gne iddetinin yl boyunca deiimi
40 35 30 Ta (oC) 25 20 15 10 5 0 1 31 61 91 121 151 181 Gn 211 241 271 301 331 361
ekil 3. zmir merkezi iin 23 ylk gnlk ortalama scakln yl boyunca deiimi
1.2 1 0.8 (%) 0.6 0.4 0.2 0 1 31 61 91 121 151 181 Gn 211 241 271 301 331 361
ekil 4. zmir merkezi iin 23 ylk gnlk ortalama bal nemin yl boyunca deiimi
133
5 4.5 4 3.5 u (m/s) 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 1 31 61 91 121 151 181 Gn 211 241 271 301 331 361
ekil 5. zmir merkezi iin 23 ylk gnlk ortalama rzgar hznn yl boyunca deiimi
40 35 30 25
Tse (oC)
20 15 10 5 0 1 31 61 91 121 151
as =0.9
f=0.3 f=0.45 f=0.7 181 211 241 271 301 331 361
Gn
ekil 6. Farkl f deerleri iin bulunan Tsenin yl boyunca deiimi as deeri 0.9 yerine 0.8 alnarak hesaplanan Tse deerleri de ekil 7de gsterilmitir. ki ekil arasndaki fark en fazla 1.7 C olup, bu da yksek bir deer deildir. Ancak as deerinin Tseye etki ettii aktr.
40 35 30
Tse (oC)
25 20 15 10 5 0 1 31 61 91 121 151 181

Gn as =0.8
f=0.3 f=0.45 f=0.7 211 241 271 301 331 361
ekil 7. Farkl f deerleri iin bulunan Tsenin yl boyunca deiimi ekil 6da verilen deerler iin Tsem , Tse, se ve t*min,se deerleri izelge 1de gsterilmitir. Kuru ve nemli plak topraklar arasnda edeer gne scaklnda kn 1 C ve yazn 4 C fark olumaktadr. nk rtl, nemli ve plak topraklarn edeer gne scaklklarnda kn 1 C ve yazn 3 C fark olumaktadr. Bu deerlerden toprak neminin ve yzey rtsnn belirli bir dzeyde edeer gne scakln etkiledii grlmektedir. izelge 1de Tse ile ilgili deerlerin yannda toprak yzey scakl Ts ile ilgili Tsm, Tsm, s ve t*min,s deerleri de verilmitir. izelge 1. Edeer gne scaklklar ve toprak yzey scakl parametrelerinin f deeri ile deiimi. as=0.9, e=1.0, k=1.142, a=2.53x10-7
134
f=0.3 f=0.45 f=0.7
Tse Ts Tse Ts Tse Ts
Tsem ve Tsm 20.7217 20.7217 18.9452 18.9452 16.9109 16.9109
Tse, ve Ts -13.0739 -12.5574 -11.7239 -11.3271 -10.1843 -9.9060
se ve s 1.3440 1.3052 1.3305 1.2972 1.3111 1.2841
t*min,se ve t*min,s 0.0361 0.0423 0.0382 0.0435 0.0413 0.0456
tmin,se ve tmin,s 13.17 15.44 13.94 15.88 15.07 16.64
Toprak scaklnn eitli zamanlarda derinlikle deiimi ekil 8de gsterilmitir. Toprak yzey scaklklarnn toprak s iletim katsays ile deiimi 1 Ocak ve 1 Temmuz iin ekil 9da gsterilmitir. Bu ekillerden s iletim katsaysnn TYSye etkisinin ok snrl olduu grlmektedir. ekil 10da da sl yaynm katsaysnn TYSye etkisi gsterilmitir. Buradan da sl yaynm katsaysnn TYSye etkisinin ok olmad grlmektedir. ekil 11de ise TYSnin yzey absorpsiyon katsays ile deiimi gsterilmitir. TYSlerin absorpsiyon katsays ile nemli deiiklikler gsterdii anlalmaktadr.
40 35 30 TS (oC) 25 20 15 10 5 0 0 1 2 3 4 5 Toprak derinlii (m) 6 7 8 9 10 a s=0.9, f=0.45 01.Oca 01.Tem
ekil 8. Toprak scaklnn eitli zamanlarda derinlikle deiimi(1Ocak ve 1 Temmuz iin)

10.0 9.8 9.6
TYS (oC)
28.6 28.4 28.2

a s=0.9, f=0.45
9.2 9.0 8.8 8.6 8.4 0.4
27.8 27.6 27.4 27.2 27.0
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
k (W/mK)
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
ekil 9. Toprak yzey scaklklarnn toprak s iletim katsays ile deiimi (1Ocak ve 1 Temmuz iin)
135
TYS (oC)
9.4
1Ocak_a=2.5xE-07 1Ocak_a=7.5xE-07 1Tem_a=5.0xE-07
1Ocak_a=5.0xE-07 1Tem_a=2.5xE-07 1Tem_a=7.5xE-07
28.0
10.0 9.8 9.6

TYS (oC)
28.6 28.4 28.2

a s=0.9, f=0.45
9.2 9.0 8.8 8.6 8.4 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0
27.8 27.6 27.4 27.2 27.0
4.5
5.0
5.5
6.0
6.5
7.0
7.5
8.0
axE-07(m2/s)
ekil 10. Toprak yzey scaklklarnn sl yaynm katsays ile deiimi ((1Ocak ve 1 Temmuz iin)
35.0 30.0 25.0
TYS (oC)
20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 0.6 0.7

as f=0.45
1 Oca_k=1.0_a=5.0xE-07 1 Tem_k=1.0_a=5.0xE-07
0.8
0.9
1.0
ekil 11. Toprak yzey scaklklarnn absorpsiyon katsays ile deiimi (1Ocak ve 1 Temmuz iin) 4. KAYNAKLAR [1] Salah El Din M. M., On the heat flow in to the ground, Renewable Energy, Vol. 18, Pp. 473-490, 1999. [2] Mihalakakou G., Santamouris M., Lewis J. O. and Asimakopoulos D. N., On the application of the energy balance equation to predict ground temperature profiles, Solar Energy, Vol. 60, Pp. 181-190, 1997. [3] Mihalakakou G., On estimating soil surface temperature profiles, Energy And Buildings, Vol. 34, Pp. 251-259, 2002. [4] Ashrae Handbook, Fundamentals, American Society of Heating Refrigeration and Air-Conditioning Engineers, 6.3-6.4, 2003. [5] Patrick E. A. F., Soils, Longman, New York, Pp.25,1983. [6] TS-825 Binalarda Is Yaltm Kurallar, Pp. 38-39,1999.
136
TYS (oC)
9.4
1Ocak_k=0.5 1Ocak_k=1.5 1Tem_k=1.0
1Ocak_k=1.0 1Tem_k=0.5 1Tem_k=1.5
28.0
KLMADA KONFORVE SALIKSIZ BNA SENDROMU

Dr. Veli DOAN NSZ Yanl seilen ve yapya uygun olarak projelendirilmeyen klima sistemlerinin alanlar zerinde olumsuz etkileri saylamayacak kadar oktur. Yine bu yanl sistem seimi, yapya uygun olmayan projelendirme, salksz kurulan tesis nedeniyle fazla enerji tketimi ve bakm zorluu vardr. Konforsuz bir ortamda alan insanlarda muhtelif rahatszlklar ve salk sorunlar grlmektedir. Bu hastalklar nedeniyle lm sz konusu olmasa da salk harcamas giderleri ve i gc kayb sz konusudur. Bu yazda insanlarn rahat yaamalar iin gerekli klima koullar ve olumsuz klima koullarnn yaratt sorunlar tartlmtr. GR Konfor insanlarn yaamlarn salkl bir ekilde srdrebilmeleri iin gerekli olan bir kavramdr. Konfor kavramnn iinde en nemli olan faktrlerden birisi sl konfor dur. Isl konforu salamak her zaman kolay deildir. Konforu oluturan dier nemli bir faktr insanlarn solunum yoluyla tkettikleri hava kalitesidir. Daha sonra nem, ses, k koku gibi faktrler gelmektedir. Bina ierisinde yaayan insanlarn ihtiyac olan sl konfor, hava, hava oran, grlt, titreim gibi fonksiyonlarn mkemmele yakn olarak salanmas tesisat mhendislerinin en nemli hedefi olmaldr. 1-KLMADA KONFOR nsan veya hayvanlarn ihtiyalar iin veya endstriyel bir proses iin atmosferik evre, kurulan sistemler ile arzulanan deerlerde tutulmaya allr. Atmosferik evrenin istenilen deerlerde tutulmasndan aada belirlenen veya ilave olarak istenebilecek fiziksel byklklerin mterek olarak kontrol anlalr. Ortamn kuru termometre scakl Bal nem Hava deiim oran D hava (taze hava) oran Hava kalitesi Ortamdaki basn Kurulan sistemin ses seviyesi
Is kayb olan bir ortamda ortam scakl zamanla decektir, ancak ortama ilave s verilerek bu hacim istenilen scaklkta tutulabilir. Is kazanc olan bir ortamda da scaklk arzulanan deerin zerine kacaktr bu durumda da soutma yapmak gerekecektir. Bal nemi kontrol etmek iin ortama ya nem vermek ya da nem almak gerekir. Nem verme ilemi su veya su buhar ile yaplr, ancak nem almak iin ounlukla soutma yaplr. Soutma ilemi stma ve havalandrma gibi ilemlere gre ok daha pahal ve komplike bir ilemdir. klimlendirme sistemleri genel olarak, konfor ve endstriyel iklimlendirme sistemleri olarak iki ana grup altnda toplanabilirler. Konfor iklimlendirmesi Endstriyel iklimlendirme Bizim iin bu yazda konfor iklimlendirmesi sz konusu olduu iin endstriyel iklimlendirme dikkate alnmayacaktr.
137
1.1-Konfor iklimlendirmesi nsan evresindeki iklimsel koullara uyum gsteren bir canl olmasna ramen, ancak belli koullar altnda kendini rahat hisseder ve metabolizma faaliyetlerini en kolay ekilde srdrr. klimlere bal olarak evre koullarnn srekli deimesi, gne radyasyonu, yaanlan evredeki makine ve aydnlatmadan gelen enerji, insann yaam faaliyetlerini srdrmesini genellikle kt ynde etkiler. Bu olaylar hayvan ve bitkiler iinde ayn ekilde geerlidir. nsan, hayvan veya bitkilerin yaam faaliyetlerini en kolay ekilde srdrecekleri iklimsel evrenin hazrlanmas konfor iklimlendirmesinin konusunu tekil eder. Hayvan ve bitkiler iin konfor artlar her hayvan ve bitki iin farkllk gsterir. 1.1.1-Ortamdaki sl konfor ve hava kalitesi Scaklk ve bal nemin yannda, konforu aadaki artlar belirlemektedir. Ortam scakl Odadaki taze hava miktar Hava hz Hava kalitesi Bal nem Duvar yzey scakl Cam yzey scakl 1.1.1.1-Ortam scakl nsanlarn alma verimleri bulunduklar ortamn scaklna bal olarak deimektedir. alma ortamnn sl artlar, bedensel ve zihinsel retim hzn etkilemektedir, ekil 1 de bu etki aka grlmektedir. ok daha detaya girildiinde verimli bir alma iin kadn ve erkek alana gre ortam scaklnn farkllk gsterdii bir gerektir. ortam scakl tek bana sl konfora yeterli olmamaktadr. Klima mhendisleri yaygn olarak ASHRAE ye ( American Society of Heating, Refrigerating and Air Conditioning ) ve mal sahibinin isteklerini dikkate alarak hesaplamaya esas olacak scaklk, nem, basn gibi parametreleri belirlerler. nsanlar iin iklimsel konfor artlar k artlarnda 22C - 24C KT ve %50 bal nem, yaz artlarnda 24C - 27C KT ve %50 bal nem olarak tespit edilmitir. Klima mhendisleri her oda iin kullanm amacna bal olarak yaz ve k scaklk deerini ve bal nemi tespit ederek proje hesaplar yapmaktadrlar. Bazen yukarda verilen deerlerin ok dna karak dizayn scakln ve bal nemi daha dk seviyelerde kabul ederler. rnein ok souk ve kuru bir iklim blgesinde k aylarnda stma 18 C de tutulurken % 20 bal nem yeterli kabul edilebilmektedir. Bina sahipleri iin en iyi ekilde konfor salanmasnda eitli standartlar belirlenmitir, rnein ISO 77301984 den konfor gereksinimi iin tavsiyeler: - Odann kullanm anndaki i ortam scakl 20-24 C ( 22+/ 2 C); - Dikey hava scakl fark 1,1 m ve 0,1 m ve (kafa ve ayak bilei boyu) 3C; - Deme scakl 19-26C( 29C demeden stmal sistemlerde); - Ortalama hava hz 0.15 m/s den az; - Yzeyler aras scaklk farklar (pencere ile en scak yzey arasnda 10C den az) - Scak tavan ile dier yzeyler arasnda 5C Yukardaki artlar insanlarn yaamlarn en kolay ekilde srdrebildikleri iklimsel evre koullardr. [1] Bu ISO 7730-1984 de belirlenen standartlar karktr ve ou zaman salanmas zordur. Mekanik havalandrmadaki en byk risk arza durumudur. Arza durumunda sistem taze hava salayamazsa bina havasz kalacaktr. Bu nedenle taze hava sistemlerinde arzaya kar her trl tedbir alnmal ve muhtemel arzalar en ksa zamanda giderilebilmelidir.
138
1.1.1.2 -Ortamdaki taze hava, hava kalitesi ve hava hz Binalarn, iinde yaayanlar iin asgari dzeyde salkl, konforlu ve emniyetli ortamlar salamas gerekir. Binann yapsal salaml ve mimari anlamda doru projelendirilmesi yannda yaayan insanlarn tkettikleri havann kalitesi son derece nemlidir. Taze hava solunum iin gerekli olmasnn yannda CO2 ve sigara duman ile dier bulatrclar seyreltmek iin gereklidir. Ofislerde havalandrma ve taze hava salama oranlarnda eitli standartlar vardr. Bu hava miktarlar, kiilerin aktivitesine ve yapya gre farkl deerler alr. rnein; bir ofis binasnda kii bana 10 l/s den balayp, sigara iilen bir blmde 25 l/s ye kadar kabilir. ASHRAE ve benzeri kaynaklardan kii bana taze hava miktar binann kullanm amacna ve kullanan kiilerin yaptklar ie bal olarak alnabilir. Sistem kurulurken klima mhendisleri taze hava salama anlamnda birok parametreyi dikkate almak zorundadrlar. Bunlardan bazlar aadakiler olabilir. - Hava datm doru yaplmal ve her mekna istenilen debide taze hava ulatrlmaldr. - Kii bana den hava miktar kiinin bulunduu mekndaki aktivitesine bal olarak doru seilmeli ofis binalarnda 10 l/sden az olmamaldr - Oda ierisindeki hava hz 0,1 ila 0.15 arasnda tutulmal yazn 0.25 m/s ye ykseltilmelidir. - D hava al panjuru yerden toz emmeyecek kadar yksekte olmal mmknse bir baheye bakan cepheden alnmal, trafik ve benzeri kirli hava riski olan ksmlardan kanlmaldr. - Oda ilerinde taze hava veri ve egzoz at noktalar iyi seilmeli menfezler ksa devre oluturmamal - Mutfak, tuvalet, mine gibi bina ierisindeki ilave kirli hava kaynaklar merkezi sistemden kesinlikle ayr olarak binadan uzaklatrlmaldr. - Mmknse bal nem oran %40-%60 dzeyi arasnda tutulmaldr. allan ofisler pozitif basnta tutulmal ve kirli evre havasnn ieri girmesi nlenmelidir. - Fotokopi makinesi ve yazc gibi ofis aletleri ayr egzoz sistemine sahip bir kapal odada bulunmaldr. 1.1.1.2-Bal nem Bal nem de sl konforda ok nemli bir parametredir. ekil 2 de i ortam scakl ve bal nemin sl konfordaki etkisi grlmektedir [2] . K mevsimlerinde %50 civarndaki nem ok iyi bir deerdir, ancak souk iklim blgelerinde hava ok kuru olduundan % 50 deerine yaklamak her zaman kolay olmamaktadr.
ekil 1. Scakln alma verimine etkisi
ekil 2. ortam scakl ve ortam bal nemine bal olarak konfor
139
1.1.1.3-Duvar yzey scakl Duvar veya pencere i yzey scaklklar konforu etkileyen en nemli parametrelerden biridir. Duvar ve cam i yzey scakl ortam scaklna ne denli yakn ise konfor o derecede iyidir. Duvar yzeyleri genel olarak cam yzeylerine gre daha byktr o nedenle sl konforda daha nemli yer tutarlar. Konforlu bir ortamda duvar yzeyi ile ortam arasndaki scaklk fark 3C yi gememelidir. ekil 3 de iklim artlar ayn olan adet d ortama bakan duvardaki i yzey scaklklar gsterilmitir. Yaltma bal olarak i duvar yzey scakl ciddi oranda deimektedir. Bu nedenle konfor klimas yaplrken yaltm hesaplar ve bu hesaplara gre duvarlarn yaltlmas ok nemlidir. [2]
ekil 3 klim artlar ayn olan duvarda i yzey duvar scakl deiimi
1.1.1.4-Cam yzey scakl
140
Bir yapda cam yzeyinden olan s kayb ve s kazancnn duvar yzeylere gre ok daha fazla olaca aktr. Cam yzeylerdeki bu etkiyi azaltmak ift veya 3 katl camlar kullanlmaktadr. Camlarn ok katmanl olmas ve cam katmanlar arasnda ou zaman havann boaltlmas tanm ve iletimle olan s kayb ve kazancn ciddi miktarda azaltmaktadr, ancak camn ok katmanl olmasnn yaz aylarnda byk miktarda s kazancn salayan gnein radyasyonunu azaltmaya fazla bir etkisi yoktur. Genellikle mimarlar tarafndan cam yzeyleri mimari tasarm gz nne alnarak belirlenir. Cam yzeylerinden olacak s kazan ve kayplar dikkate alnmadan mimari projeler tamamlanr. K aylarnda camdan olan s kaybnn fazla olmas camn s transfer katsaysnn ok yksek olduu anlamna gelir. Fazla s kayb olan bir camn i yzey scakl da oda scaklndan ok dk demektir. Cam yzeyi byk ve insanlarn oturma ve yatma alanlarna ok yakn ise ierdeki insanlar rahatsz olacaktr. Genelde bu nedenle klima mhendisleri stc cihaz ve sistemlerini cam nlerine koymaya alrlar. ekil 4 grlecei gibi radyatrler salonda mmkn olduunca cam ksma yanatrlmtr. Her camn nne bu radyatr veya fan-coil benzeri cihazlar yerletirmek mmkn olmaz. ekil 5 de grld gibi mimar hakl olarak salonda terasa alan cam kaplarn nne byle bir radyatr veya benzeri stcy koymamza msaade etmeyecektir.
ekil 4 Radyatrler mmkn olduka cam altlarna yerletirilir.
ekil 5 Salondan terasa olan geii engelleyen radyatr yerleimi
141
Ancak yine k hava scaklnn sfrn altnda seyrettii iklimlerde camn hemen yanndaki duvar dibine konulan stclar (ekil 6) konfordaki rahatszlk hissini ortadan kaldrmayacaktr, Bu nedenle ekil 7 de grld gibi yer seviyesinde fanl veya fansz konvektrler konabilir veya sadece cam nlerine yerden stma yaplabilir.
ekil 6
ekil 7 Mekan ierisinde yer igal etmeyen konvektr yerleimi ve detay
142
ok tavsiye edilmese de eer bina ykseklii ok fazla deil ise ve mimari yapda asma tavan yaplabiliyor ise bu cam yzeylerine merkezi klima sisteminden hava flenebilir (ekil 8) veya tavana fanl stclardan hava flenebilir. Eer bina net ykseklii ( asma tavandan sonra) 3,5 metreden fazla ve k artlar ar ise tavandan zm etkisini kaybetmeye balayacaktr.Merkezi klima sistemi ile olan stma, soutma ve havalandrma sistemlerinde hava genelde cam yzeylerine yakn blgeden flenir, kirli hava i ksmlardan uzaklatrlr.
ekil 8 1.1.3 -Salksz Bina Sendromu (SBS- Sendromu) Son yllarda insanlarn iinde bulunduklar ortamlardan dolay i gc kaybna uradklar ve salksz binalarda alan birok insanda baz hastalklarn gzlendii saptanmtr. Dnya salk rgt 1986 dan buyana binalardan kaynaklanan hastalklar tannabilen hastalk olarak kabul etmitir. Salksz Bina Sendromu (SBS) veya Hasta Bina Sendromu (HBS) olarak adlandrlan bu hastalk neticesinde srf hasta iin belli bir sorun deildir, devamszln artmas, verimliliin dmesi, yeni ii saysnn artmas, ticari anlamda da ivereni ve lke ekonomisini etkilemektedir. Hasta bina sendromlar ne hayati tehlike arz eder ne de sakatlaycdr, fakat rahatszl ekenleri ciddi anlamda etkilemektedir, is yeri byk i gc kaybna uramaktadr.[3,4] SBSnin oluumunu tanmlamak zordur, belli bir binada yaayan kiilerin yaklak % 20 sinde de grlmektedir. ABD de bu tip semptoma yol aabilecek bina oran %30 civarndadr. 1980 lerden sonra yaygnlaan fotokopi, fax makineleri, bilgisayar, g kaynaklar, yazc ve benzeri malzemelerin kulland mrekkep toner ve benzeri kimyasallar ile zel ktlarn vb gibi malzemelerin yayd toz ve kokular ciddi kirlilik kaynadr. Bunun yannda duvardan duvara denen hallar, duvar ktlar ve bunlarn yaptrlmas iin kullanlan yaptrclarn yaydklar zehirli maddeler SBS riskini arttrmaktadr. naat tekniindeki gelimeler ile birlikte inaat aamasnda kimyasal madde kullanm da artmtr. 1970li yllarda balayan enerji krizi ile birlikte binalar mmkn olduunca yaltlmaya balad, bu yaltmla birlikte doal havalandrln bina yapm azald zellikle byk ofisler cebri havalandrmal klima sistemleri ile donatld. Tm bu etkenlerin sonucu 1990 l yllarda bu tip binalarda yaayanlarda, alanlarda nemli salk sorunlarnn ortaya kt grld. Bilindii gibi binalardan kaynaklanan legionella, gibi nedeni belli olan hastalklarn yannda nedeni belli olmayan kesin tanmlanmam evre tahammlszl, kronik yorgunluk gibi hastalklar arasnda SBS nemli bir yer tutmaktadr. zellikle insanlarn iyerlerinde rastladklar bir grup semptomlardr, tipik semptomlar: [ 3,4,5 ] Sersemlik hissi
143
Yorgunluk Konsantre kayb Mide bulants ve ba dnmesi Ba ars Bouk seslilik, harltl soluma, boazda kuruma ve tahri Gzde batma, kant yaarma, kontak lenslerde batma ve tahammlszlk Burunda aknt ya da tkanma Cilt tahrii ve kzarklk bunun yannda ciltte yanma ve kuruma Gste skklk Nefes darl ksrk
Tm toplum bu semptomlar gsterdii halde baz binalarda alan insanlarda daha fazla hissediliyor.
[3,4,5]
yerinden uzak semptomlar azalyor veya yok oluyor Ofis binalarnda daha yaygnlar Daha fazla kamu binalarnda oluyor, idari personelden ziyade evrakla uraan memurlarda daha fazla risk var En ok cebri havalandrma olan, ofis binalarnda yaygn Daha ok kendi konfor artlarn bireysel olarak ayarlayamayan insanlarda Semptomlar sabahtan ziyade leden sonra daha yaygn ok zaman i yzeyler tekstil ile donatlmtr. Camlar almayan giydirme binalarda daha fazla 1.1.3.1-Nedenleri SBS nin aada belirlenen bir veya birden fazla faktrlerden meydana geldii dnlyor. [3,4,5] - Yetersiz klandrma - Yksek scaklk ve yetersiz hava hareketleri - Havaszlk - Dk bal nem - Kokular - Havada uuan toz ve fiberler, - Yazc fotokopi, demelik ve temizleyiciden solvent emisyonu, - Kirletici kimyasal maddeler, - Uzun sre bilgisayar ekran kullanma (5 saatten fazla) - memnuniyetsizlii ve stresi - ortamnda sigara iilmesi - Kirli ve bakmsz klima sistemi - Dk frekansl grlt - Dk frekansl floresan lambalar Ksaca bina ile ilgili SBS ye neden olabilecek faktrlere de bakacak olursak ** - Cebri yoldan havalandrma - Klima sisteminin olmas
144
Yetersiz bina bakm Kamu binas ehir merkezinde yer alma Su sznts ya da nem sorunu Bina ya > 15 D ortamdan gelen havann kalitesi Tavanlarn alak olmas (< 2,4 m)
1.1.3.2-Havalandrma sisteminin ve kirli havann SBS ye etkisi Doal havalandrmada bina sakinlerinin seenekleri var; rnek i ortam scak olunca cam aabiliyorlar ve souk olunca kapatabiliyorlar. Merkezi olarak yaplan havalandrma sistemlerinde binay komple kontrol etmek kolay oluyor ancak lokal kontroller zorlayor. Yksek katlardan oluan ou yeni ofis binalarnda havalandrma merkezi bir klima santralinden cebri olarak salanyor. Cam ama ve kapama olana ounlukla yoktur. Bu tr yaplarda klima sistemi seimi ok nemli oluyor. Tamamen sabit hava debili klima santralleri (CAV) ile veya deiken hava debili (VAV) klima santralleri ile yaplan stma soutma ve havalandrma sistemleri SBS asndan daha risklidir. Bu tr sistemler ortamlardan aldklar havann byk bir ksmn yeniden ortama basmaktadrlar. zellikle VAV santralleri onlarca deiik mekandan ald havay kartrmakta ve klima santralinde artlandrdktan sonra geri basmaktadr. Bu ilem hasta olan bir odadaki kirli havay kolayca dier odalara tayabilecektir. Ayrca karml santral iindeki taze hava orann her zaman istenilen seviyede tutmak ve arzulanan miktarda odalara gndermek kolay deildir. zellikle tek kanall (single- duct) VAV sistemlerinde kullanc oda scakln ayarlamak iin termostatla oynayacak ve hava miktar azalacak veya oalacaktr. Hava miktar azaldnda taze hava miktar dizayn deerlerinin ok altna debilir Fan-coil+ taze hava, VRF (deiken soutucu akkan debili soutma) + taze hava sistemleri tam haval sistemlere gre taze hava salamada daha uygundur. Bu sistemlerde stma ve soutma ilevini cihazlar grmektedir (fan-coil, radyatr, VRF vbg) dolays ile klima santralleri veya hava salayan cihazlar sadece taze hava salamakla meguldrler. Hava birok mekana tek bir klima santralinden gnderiliyor ise havann her odaya istenilen miktarda datm ok nemlidir. Taze hava datmna ait sistem seimindeki nem kadar verilen taze havann kalitesi de ok nemlidir. Havann kirli olmasna yola aan balca nedenlere ksaca bakacak olursak; ** Kaynak Deason JP Environ Engg and Policy 1998:37-45] Bina sakinleri tarafndan evreye braklan kirletici maddeler. Bu maddeler CO2, su buharn, mikroorganizmalar, ihtiva eder. Sigara duman hava kirliliinin ok byk nedenidir. Taze hava ok kirli ve tozlu bir blgeden binaya alnyor olabilir. Binadaki dokuma ve demeler; Kirletici maddelerin ana kaynan olutururlar, hal ve demelerden toz ve fiberler hava ierisine yaylr. Yine duvar kad ve hallar yaptrmak iin kullanlan kimyasallar havay srekli kirletirler. Ofis makineleri: Fotokopi odalar ayrca egzost edilmiyor ve bu makinelerin yayd kimyasallar ve tozlar ortama yaylyor ise zellikle ok nemli bir kirleticidir. Bu tr makinelerin ayr bir odada bulundurulmalar gerekir. Nemlendirme olmasa bile havalandrma en nemli bakteri tayc ve yayc ortam olabilir, Youma suyunun topland tavalardan ve iyi izole edilmemi borulardan akan sulardan mikro organizmalar klima sistemine geebilir. Tam karml santrallerde yeniden sirkle ettirilen hava bir mekndaki bakteriyi dier temiz alanlara tayabilir. Bizi tabi ki bu faktrler arasnda havalandrma, hava kalitesi, dolays ile klima sistemi ve bal nem oran yakinen ilgilendirmektedir.
145
ABD de yaplan bir aratrmaya gre 800.0000 ila 1.200.000 ticari binann 1/3nde SBS sorunu yaanmtr. 30-70 milyon kii etkileniyor. SBS nedeniyle salk harcamalar 1 milyar dolar gc kayb 6 milyar dolar SBS (Sick Building Syndrome) nin tek nedeni klima ve havalandrma sistemleri deildir. SBS ye yukarda saylan bir veya birden ok faktr neden olabilmektedir. Ancak kaynaklarn ou yetersiz havalandrmay ve i ortam havasnn kalitesizliini en byk neden olarak gstermektedir.[5] Dnya Salk rgt (WHO) SBSin nedenleri bilinmiyor diyor fakat Strathclyde niversitesindeki aratrmaclar delillerin 1970lerdeki enerji krizinden sonraki yap deiikliklerinden kaynaklanmaktadr diyorlar. Yine Amerikann evre Koruma Ajans (EPA) ,ofis personellerinin % 20-35i dk hava kalitesinden dolay rahatszlk ektiklerini ve bunun SBSna katks olabileceini, bu etkinin semptomlarn bazlarn yaratabileceine karar verdi.[3] Amerikan Ulusal Gvenlii ve Salk Enstits SBS iin geni kapsaml aratrmalar yapm ve bu aratrmalar sonucunda, sorumluluun %50 yetersiz havalandrmaya yklemitir. Mikroplardan kaynaklanan dk hava kalitesi, Uucu (gaza dnebilen) maddeler, dokumalardan partikller ve i veya d bulaclar takriben hastalk kaynann %25ni oluturmaktadr. Geri kalan miktar henz bilinmemektedir.[3] Sonu olarak binalardaki SBS nin ana nedeninin cebri havalandrma olup olmadn kantlamak iin yaplan tm aratrmalar byk oranda bunun en nemli neden olduunu kantlamtr. Yine yaplan tm aratrmalar en hasta yaplarn klimal olduunu ve en salkl binalarnda yine klimal olduunu gstermektedir. Buradan biz klima mhendisleri iin kan sonu; doru projelendirilmi ve temizlik kurallarna uygun monte edilmi bakm dzenli olarak yaplan binalarda hastalk riskinin daha az olduudur.
1.1.3.3-Nem oran ve nemlendirme sistemlerinin SBS ye etkisi Nemin % 50 civarnda olmas durumunda mikro-organizmalarn hayatta kalmalar zorlayor, daha fazla nem olmas rutubete neden oluyor ve mikro- organizmalarn gelimelerini tevik ediyor.[3] yerindeki havada bulunan nem orannn birok nedenden dolay kontrol edilmesi gerekir. ok yksek nem yksek scaklkla birleir ise insanlarda bunalma hissi uyandrr, ok yksek nem dk hava scakl ile buluursa cam yzeylerinde youmalar balar. Dk nem miktar mukoza zarlarnn kurumasna neden olur, gz, burun, solunum yollarnda rahatszlklara neden olur. Ofisler iin tavsiye edilen bal nem %40%60 arasndadr. Konfor ve salk iin nemli olan nemlendirme sistemleri ayn zamanda hastalklar iin nemli riskler ierir. Nemlendirici veya hava temizleyicilerden kirlenmi su havaya yayld takdirde Pazartesi hastal veya Nemlendirici atei (humidifier fever) gibi hastalklara neden olabilir veya mikro-organizmalarn bulamasna yol aar. Nemlendirici ateinin olma riski, ounlukla hangi tr nemlendirici kullanldna, zellikle nemlendiricinin su tutup tutmadna, ayn suyun tekrar sirkle edilip edilmediine ve nemlendiricinin su damlalarn ortama gnderip gndermediine baldr. 1.1.3.3.1- Yaygn olarak kullanlan nemlendirme sistemleri ve SBS ye etkileri[3] . Scaklk gibi nem orannn tek bana SBS ye sebep olma olasl yoktur ancak dier semptomlara katkda bulunmaktadr. a-Souk su buharlatrclar su tutma zellii olan ve hava geiren bir malzeme zerinden geen havann nemlendirilmesi esasna dayanr. Ayn suyun devaml kullanlmas durumunda legionella hastal riski vardr, organizma remesine ve salmasna uygundur ancak nemlendirici atei hastal grlmemitir.
146
b-Scak su buharlatrc bir hazne ierisinde stlan su buharlaarak zerinden geen hava akmna karr, nemlendirici atei hastal grlmemitir. c-Buhar enjeksiyonu; merkezi bir buhar reten cihazdan veya buhar reten lokal kk makinelerden salanan buhar dorudan havann ierisine pskrtlr, buharn sterilize etkisinden dolay en salkl nemlendirme eklidir, bugne kadar nemlendirici atei ile ilgili hibir balant bulunamamtr. d-Sktrlm hava pskrtme ileminde ise ok temiz olarak depolanm olan su, sktrlm hava yardm ile ortama bir dizi sprey yardm ile pskrtlr. Bu sistemlerle yaplan nemlendirme sonucunda bugne kadar nemlendirici atei ile ilgili hibir balant bulunamamtr. e-Pskrten dnen disk nemlendirici ounlukla nemlendirilecek ortamn ierisine yerletirilir. Su nemlendirici altndaki bir haznede bulunur, dnen disk, abucak buharlaan ince bir sprey oluturur, su ar bir ekilde kirlenir. Bu tr nemlendiriciler birka hastalkta tartma konusu olmutur. f- Sprey nemlendiriciler ve hava temizleyiciler, genelde iri taneli su damlalar oluturur, Daha ok klima santralarnda nemlendirici bir hcre bulunur. Bu hcrenin iinde alt ksmda su haznesi ve suyu pskrtmekte kullanlan pompa mevcuttur. Pompa ile su nozullara sevk edilir. Nozullardan su, havann ierisine pskrtlr, damlalarn kanallara srklenmemesi iin damla tutucular mevcuttur. Bu tr sistemlerde hastalk vakalarna rastlanmtr. Son yllarda artan hastalk riski ve zellikle tanmlanabilen bir hastalk olan legionella nedeni ile havuz tipi nemlendirme sistemleri konfor klimasnda hemen hemen tamamen terkedilmitir. 1.1.3.3.2- Nemlendirici sistemler kurulurken alnmas gereken tedbirler En nemli tedbir; ar ekilde kirlenmi su zerreciklerinin ortama girmesini engellemektir. Bunun iin ilk yaplmas gereken doru sistemi semek, sistemin bakm ve temizliini doru ekilde hi ara vermeden srdrebilmektir. Buharl nemlendiriciler en risksiz olan sistemleri oluturur, ancak buharn elde edilmesi ve datm kullanm her zaman kolay olmaz. Buhar kullanan bir fabrikada ana buhar kazanndan buhar almak ve kullanmak oradaki alt yap ve teknik kadro iin ok uygun olabilir, ancak buharla ii olmayan bir ofis binasnda durum farkldr. Emniyetli olmayan dier sistemler kullanlyor ola bilinir, bu durumda dier tedbirler daha nemli olacaktr. [3] -Su salanmas: Salanan su temiz, pisliksiz/mikropsuz olmaldr. Suyu mmknse su salanan borulardan dorudan almal, suyu depolamak iin bir tank kullanlacak ise, depo basnl su ile ykanmal, dzenli olarak ykama ve depo bakm ilemi yaplmaldr. -Temizleme ve dezenfekte etmek: zellikle sistem sprey veya pskrtme trnden ise su depolar ve nemlendiricilerin dzenli olarak temizlik ve bakmlar daha nemli bir konu olmaktadr. Temizliin skl suyun depoland ve cihazn alt evresel koullara bal olacaktr. -Bakm: Su damlalarn tutan blmlerin, cihazn tamamnn bakm ok nemlidir, Suyun kamasn nlememiz gereken blmlere gerekten suyu karmamal ve bakteri remesini engellemeliyiz. Bakm mutlaka belli dnemlerde ve srekli olmal. - Suyun tedavisi iin kimyasal maddeler: Bina sakinlerine olan potansiyel zararlarndan dolay, esas olarak nemlendirme suyuna kimyasal katmak doru deildir. Yinede baz organik yoldan gelien mikroplar baka yollarla etkisiz hale getirilemiyor ise kullanlmas kanlmaz olabilir. Nemlendirici atei olmu bir yerde, temizleme ve bakm yapldktan sonra hastalk devam eder ise sistem komple deitirilmelidir. 1.1.3.4 Klima Sisteminin, projelendirme ve montaj aamasndaki almalarn SBS ye etkisi a- Projelendirme aamas: HVAC Sistemlerinin seimini en nemli etkileyen faktrler, binann amac ve bina sahibinin istekleridir. Mimari projenin oluumu aamasnda dier mhendislik disiplinlerinin mimar ile birlikte almas ok nemlidir. Klima mhendisine danlmadan gelitirilmi olan bir mimari yapya uygun sistem semek ve uygulamak her zaman mmkn olmaz. Klima cihazlar, kanallar ve borular iin yeterli ve uygun yer ayrlmadan tamamlanan mimarilere sistem uydurmak ve doru olarak projelendirmek ok zordur. Uygun
147
makine daireleri, kanal ve boru parkurlar belirlenmeden yaplan klima ve tesisat sistemlerinde muhtemelen aadaki sorunlardan birisi veya birka ayn anda yaanacaktr. - Klimac o yapya en uygun sistemi seemeyecek, baz noktalarda standart ve kriterlerden sapmak zorunda kalacak, enerji kullanmnda optimum rakamlar yakalayamayacak belki salkl enerji paylamn yapamayacak. - Kk ve bask klima odalar cihazla servis vermeyi zorlatracak filtre temizlii gibi en gerekli bakm ilemi bile salkl yaplamayacaktr. - Kk ve bask makine ve klima santral odalarnda kanal ve borularn standartlara uygun montaj yaplamayacaktr, kk hacimler yeterli sesi yutamayacaktr. Boru ve kanal devrelerine aksesuar montaj ve bakm zor yaplacaktr, Bask ve dar hacimlerdeki bu zorlamalardan dolay kanal ve boru devrelerinde kullanlan dirseklerin adeti artacaktr buda pompa ve fanlarn basma yksekliini artracak fan ve pompalarn ses seviyeleri ve enerji giderleri artacaktr. - Kule gibi d niteleri temiz ve yapda grnt irkinliine yer amayacak yerlere konulamayacaktr. - Temiz hava yaplar iin hayati nem tadna gre yapya en uygun yerlerden toz duman gibi unsurlardan en uzak temiz yerlerden hava alnamayacaktr. - Klima mhendisinin arzusu dnda oluan zorunlu kanal ve boru hatlarnn montaj ve bakm maliyetleri artacaktr. Bu gzergahlarda yeterli aklk yok ise su ve hava hzlar artacak kk kesitli kanallarda temizlik zorlaacaktr. Kanal ve borular lzumsuz yere bir birini keserek asma tavan kotunun dmesine neden olacak, dirsek says artacaktr. - Uygun yerlere konulmayan klima santralleri asma tavanlardaki kanal kargaasn arttracak ve dk asma tavana yol aacaktr. - Pis sularn bina iinde toplanmas ve uzaklatrlmas uygun olmayan artlarda gerekleecek; bina iinde pis su ukurlar ve ya tutucu gibi yerlerin lzumundan fazlasn projelendirmek zorunda kalacaktr. - Yeterli havalk ve armatr ile donatlmam olan pis su hatlarnda koku riski oluacaktr. - Yapya yeterli taze hava dalm yapmakta zorlanacaktr, - Yapdaki kirli havalar en uygun noktadan, uzaklatrmak kolay olmayacaktr. Klima mhendis, egzoz havasnn taze hava al azndan mmkn olduunca en uzaa ve at seviyesine atmakta zorlanacaktr. Sonu olarak mimarinin geliim ile birlikte kurgulanmam sistemler genellikle daha fazla enerji tketirler, daha sesli cihaz ve sistemi ierirler, temizlik ve bakm kolay deildir. SBS ye katk yapacak faktrler ierirler.
b-Montaj aamas Montaj aamasndaki en nekli faktr temizliktir. SBS ye katkda bulunmayacak bir HVAC tesisi ancak bir btn olarak inaatn da temiz olduu bir antiyede mmkndr. - Montaj ncesi klima malzemelerinin tamam kuru ve temiz tozdan uzak bir depoda tutulmaldr. - Borular kesinlikle kuru yerde depolanmal ve boruluma yaplan alanlarda slak olmamaldr. - Borularn ular montaj yerine nakledilene kadar kapal tutulmal, mesai bitiminde ak boru ular kapatlmaldr. - Borulara toz ve benzeri kirleticiler girmi ise vakumlu bir sistem veya basnl hava ile temizlenmelidir. Temizlik esnasnda mecbur kalmadka kimyasal madde kullanlmamaldr. - Kanal imalatnda kullanlacak saclar veya asma hazr kanallar suya toza maruz kalan alanlarda bekletilmemelidir. Kirlenmi kanallar temizlemek ok zordur. Kanal ierisinden akan havann dorudan insanlarn solunum yoluna ulat dnlrse kanal temizlii ve bakmnn ne kadar nemli olduu grlr.
148
- Kanal ierisine ses kesmek veya daha baka amala kaplanan malzemeler lifli havaya uucu madde aktaran cam-yn tr malzeme olmamaldr. zel retilmi kanal ses izole malzemesi kullanlmaldr. - Kanal izolesinde yapkan tr izole ivisi kullanlyor ise bu ivilerin yaptrld kanal yzeyleri mutlaka yaptrmadan hemen nce hafif nemli bir bez ile silinmelidir, aksi takdirde toz ve kir nedeni ile iviler zamanla alacak ve kanal izolasyonu dalacaktr. - Kanal iine kma riski ok fazla olduundan kesinlikle yaptrma tr iviler ile kaplama yaplmamaldr, alan bu kaplamalar havay bloke edebilir veya kirletebilir. - nceden montaj yaplm tm makine ve armatrler iletmeye alnana kadar zerleri kaplanarak korumaya alnmaldr. 1.1.3.5-Tertip ve Temizliin SBS ye etkisi Dzgn planlanm alma alanlar alma verimini etkiliyor. Dosyalarn masalardan tat evraklarn kark ekilde dolat dank ve tozlu bir ofis huzursuzluk kaynadr ve alana huzur vermez. Bu nedenle alma alanlar ok gzel kurgulanmal, evraklar insanlarn bulunmad odalarda dzgnce vakumlu temizlie elverili ekilde depolanmaldr. - Dank kt ve kitap ynlar srf toz yaratmakla kalmyor kolay temizlenemedii iin toz birikimine neden olur. Kt tozu ve dier tozlarn giderilmesi iin vakumlu temizleyici kullanlmas tavsiye edilir. Vakumlar yksek verimli filtreler ile donatlmal veya su ierisine toz toplayan temizleme makineleri kullanlmal. - Mekanik tesisatn temizlii ve bakmn ok nemlidir. - Yumuak demelerin, hallarn, perdelerin temizlenme ekil ve periyotlar dikkatle planlanmaldr. Perdelerin dzenli ykanmas gereklidir. Temizlikte kullanlan maddeler SBS ye ilave potansiyel kaynak oluturmamaldr. Hal, sandalye, koltuk gibi dokuma malzemeler souk ampuan lama metodu ile temizlenmeli. Eer semptomlar devam ederse buharl temizleme dnlmeli. - Fotokopi makineleri; ayr bir odada olmal bu hacmin kirli hava tahliyesi bamsz olmal binada bulunan santral dn havassna kartrlmamal. Bu oda ve fotokopi makinesi dzenli temizlenmeli kimyasal ve kt tozu yok edilmeli. - Yazclar; fotokopi makineleri kadar kirletici deiller, ancak sk sk temizlik yaparak oluacak kt tozu ve kimyasallar yok edilmeli. - Sert alma yzeyleri kuru bir ekilde silinmemeli silmede kullanlacak malzeme mutlaka slak olmal. Panjurlar gnlk vakum gerektirir. - Sert taban yzeyler; Bunlar fralanp, nemli paspas ile paspaslanr ve parlatlr, parlak ve cilalanm yzeyler nemli paspas ile toz almaya yardmc oluyor. - Camlarn ierden en az ayda bir kez dardan ylda en az iki defa silinmesi gerekiyor. - Bilgisayar donatm, telefon v.s normal toz tutma alanlardr, bu cihazlarn ve kablolarnn her gn nemli bezile silinmesi gerekir. - Tm bu temizlik ilemlerini yapan aletlerin, vakum nitelerinin, sprge ve benzeri aletler zamannda bakmlarnn yaplmas ayrca fralarn, paspaslarn, toz toplayc torbalarn ve benzeri malzemelerin yprandnda zamannda deitirilmesi ve bakmlarnn yaplmas da son derece nemlidir. 1.1.3.6-Bakmn SBS ye etkisi Bakm temizlikte birlikte bina saln ve dolays ile alanlar etkileyen en nemli faktrlerden birisidir. Binalar ilevlerine ve kapasitelerine gre muhtelif merkezi veya mnferit klima ve tesisat sistemine sahiptir. ok byk olan ofis ve benzeri binalarda teknik servis tm bakm ilerini yapmakta ve klima sistemi ile birlikte dier binaya hayat veren mekanik ve elektrik donanmlarnn almasn salamaktadrlar. Genellikle teknik servis hizmetleri her binann kendi bnyesinde bulunan ekiplerle salanmaktadr. ou teknik servis ve bakm elemanlar inaat dneminden kalmakta dolays ile asma tavan altnda kalan boru ve kanal gzergh ve armatr yerlerini ok iyi bilmektedirler. Bu tr teknik servis elemanlarnn salam olduu hizmetler dardan servis alnarak yaplan bakm ve servis hizmetlerine gre daha baarl ve daha salkldr. Dardan servis veren firma says son yllarda artmaya balamtr, bu tr hizmeti veren elemanlar binalar kolay tanyamazlar ve sistemleri kolayca alglayamazlar. zellikle As-Built gibi projelerin
149
bulunmad binalarda binadaki boru ve kanal gzerghlar ile kanal ve borulara ait armatrlerin yerlerini kolay kolay bulamazlar ve servis veremezler. Bakm, zellikle klima ve tesisat sistemlerinde bakm kitaplar dolusu program ve ayrnt gerektirecek kadar geni ve kapsaml bir konudur. Kaba balklarla mutlaka olmas gereken iler; ok planl ve periyotlara ayrlm bakm program. Bakm esnasnda doru bakm prosedrnn izlenmesi. Mutlaka her cihazn bakmn deneyimli kiiler yapmal. Her bakm sonunda arza listeleri nedenleri, arzada yaplan iler, sonu ve tarihlerini ieren detayl bakm cetvelleri hazrlanmal veya mevcut cetvellere ilenmeli Bakm esnasnda retici firmann gr firmann nerdii yedek para, ya, filtre, rulman, kay ve benzeri yedek paralarn kullanlmas Tavsiye edilen aralklarda kullanlan malzemelerin yenilenmesi, Hayati neme sahip olan malzemeler mutlaka binaya ait teknik servisin stoklarnda bulundurulmal Yedek olarak kurulmu fan, pompa gibi cihazlarda e zamanl kullanm salanarak bu aletlerin karncalanma ve paslanmalar nlenmeli zellikle hava filtreleri tavsiye edilen aralklarla yenilenmeli, kullanld yer ok olumsuz artlarda ise bu sre retici firmalarn verdii srelerden ksa tutulmal Soutma sistemi gibi boru ve armatrleri terlemeye maruz olacak sistemlerde izolasyon bakm ok nemlidir, izoledeki delik ve yrtklar bu yzeylerde terlemeye ve dolays ile borularda ve armatrlerde rmeye neden olur. Yine bu terleme sonucunda biriken sular, etrafta bakteri remesine yol aacaktr. Soutma kuleleri, legionella hastalnn en nemli kayna olarak bilinir, bu nedenle zel bakm ve kontrol gerektirir, bu kapal devredeki kule suyu srekli kontrol edilmelidir Youma sularn toplayan tavalar ve bunlarn tahliye hatlar srekli denetlenmeli suyun tahliye edilmesi bir yerlerde birikmesi engellenmelidir. Pompa salmastralarndan ve boru ek yerleri ile armatr balant noktalarndan su kaana bir damlada olsa asla msaade edilmemeli. Prjr ve dier hava alma maksad ile yerletirilen cihazlardan atlan sular ortama braklmamal makine dairelerine yaylmadan ve ortamda buharlamadan tahliye edilmelidir. Bu tahliye borular zerine konulacak effaf hortum veya gzetleme camlar ile suyun ak izlenmelidir. Makine dairelerine braklan her su zerresi ve buharn burada bulunan cihazlar yprataca unutulmamaldr. Tm makine ve klima dairelerinin son derce kuru ve temiz olmas salanmaldr. Maalesef lkemizde zemini slak, ya da su birikintisi dolu makine daireleri ounluktadr. Kapal devrelerde dolaan sularn PH ve dier kimyasal denetimleri her gn yaplmal ve istenmeyen artlardaki suyun borular ve sistemi kirletmesi ya da eritmesi nlenmelidir.
SONU Bu almadan da grlecei gibi, insanlar iin evresel yaam koullar son derece snrl bir scaklk aral ve bu scakla bal nem ve benzeri parametrelerle ilgilidir. Yaanan ortamdaki hava kalitesi ve dier grlt k gibi faktrler, bina zerinde olumlu ve olumsuz bir dizi etki yaratmaktadr. Salkl binalarn yaratlmasnda klima mhendislerine sistem seiminden balayarak byk sorumluluk dmektedir. KAYNAKCA [1]- Prof. Dr. Ali etin Grses Klima Ders Notlar [2]- ODE Teknik Yaynlar No: G 20 Eyll 1999 [3]- Roster Jark Sick Building Syndrome E&FN SPON -1997 [4]- Evyapan Fatma Salksz Bina Sendromu (SBS) Trk Toraks Dernei Mesleki ve evresel Akcier Hastalklar Sempozyumu- 14-15 Aralk 2006 Ankara [5]- Tuncer A., SOYER UYSAL Hasta Bina Sendromu Astm Alerji mmnoloji 2005; 3 (2):97-102
150
HAVA SOUTMALI KONDENSERL BR SOUKSU GURUBUNDA DI SICAKLIKLARIN DEMNN SOUTMA KAPASTES VE ETKENLNE ETKS
Serkan Sunu - Serhan Kka* Dokuz Eyll niversitesi Makina Mhendislii Blm
*
e-posta: serhan.kucuka@deu.edu.tr ZET
Bir su soutma gurubunda youturucu zerinden geen hava scaklnn ve buharlatrcya gnderilen su scaklnn deiiminin soutma performansna olan etkisi aratrlmtr. Scroll tip kompresr ve termostatik genleme vanas kullanlan, youturucusu hava soutmal ve buharlatrc tarafnda su soutulan 4 kW kapasiteli bir soutma sistemi kurulmutur. Youturucuya gnderilen hava scakl ve buharlatrcya gnderilen su scakl deitirilerek sistemin buharlama ve youma basnlarnn deiimi izlenmitir. Dier yandan, deien hava ve su scaklklar iin youturucu ve buharlatrcda gerekleen s geii -NTU yntemi ile hesaplanmtr. Farkl hava ve su scaklklar iin soutma sisteminin performansnn belirlenecei saysal bir model gelitirilmi ve sonular deney sonular ile karlatrlarak, uyumlu olduu gzlenmitir. Modelden elde edilen saysal sonular kullanlarak Soutma gurubunun kapasite ve etkinlik katsaysnn d ortam scaklna bal deiimi eriler halinde sunulmutur. Youturucu ve buharlatrcnn s transferi kapasitelerinin alma etkinliine etkisi tartlmtr Anahtar Szckler: Soutma evrimi, soutma etkinlii, -NTU yntemi, benzeim modeli, youturucu, buharlatrc 1. GR Bir soutma evriminde, sistemin herhangi bir noktasnda olan scaklk ve basn deiimi, sistemin tm alma noktalarn etkilemektedir. Youturucu taraf hava soutmal bir souk su retim grubu (chiller) tesis edilerek, farkl d hava ve su scaklklar iin altrlm ve sistem davrannn deiimi gzlenmitir. Sistem bilgisayar ortamnda modellenerek, farkl alma koullarnda sistemin dinamik davran izlenmitir. Soutma evrimlerinin saysal olarak modellenmesi hakknda literatrde farkl almalar mevcuttur. Jeffrey Hui Jin ve J.D. Spitler, sudan suya s pompalar iin bir parametre tahmin modeli gelitirmilerdir. Buna gre hibir deneysel veriye ihtiya duymadan sadece katalog verileri kullanlp, bir ya da birka parametreyi ezamanl olarak tahmin ederek sistemi oluturan elemanlarn kapasiteleri tespit edilebilmektedir. Lee ve Yoo tarafndan yrtlen almada ise, nemli havann buharlatrcdaki entalpi deiimini ve youturucu ve buharlatrcdaki s tanm katsaylarn esas alan bir model kullanlmtr. Havann giri hzna bal olarak s tanm katsays belirlenmi ve -NTU yntemi yardm ile s transferi miktar hesaplanmtr. Buharlatrc taraf s deitirgeci kzdrma ve buharlama blmlerinden; youturucu taraf ise kzdrma, youma ve ar souma blgelerinden olumaktadr. Soutucu akkann youturucuyu doymu durumda terk etmesi iin gerekli youma basnc ngrlerek, akkann youturucu ve buharlatrc giri ve kndaki termodinamik durumlar hesaplanmtr. Bu veriler yardm ile, youturucu yzey alannn deiimine bal olarak soutma etkinliinin deiimi hesaplanmtr. Bu almada farkl hava giri scaklklar iin soutma evrimi performansnn deiimini inceleyebilmek amac ile, Lee ve Yoo tarafndan gelitirilen model basitletirilerek kullanlmtr. D hava scaklnn deimesi ile birlikte, youma basnc ve buna bal olarak sistemin tamamndaki alma noktalar deimektedir. Youturucu ve buharlatrcdaki s transfer katsaylarnn, kompresr emi hacminin ve isentropik veriminin, youturucu kndaki ar souma ve buharlatrc kndaki kzgnlk miktarlarnn bilindii varsaylmtr. Deien d hava scaklna bal olarak yeni bir youma basnc ngrlm, buna gre s yk ve akkan debisi hesaplanmtr. Hesaplanan akkan debisine gre
151
buharlatrcnn sl yk ve kompresr emi hacmi deiecektir. Sonuta, buharlatrc ve youturucunun sl kapasitelerine ve kompresrn emi kapasitesine bal olarak; buharlama ve youma basnlar ve soutucu akkan debileri birbiri ile uyumlu olacak ekilde iterasyonla hesaplanm ve yeni alma durumu belirlenmitir. Benzer ilemin farkl d hava giri scaklklar ve soutma suyu giri scaklklar iin yaplmas ile, soutma sisteminin farkl alma koullar iin saysal benzeimi gerekletirilmitir. 2. DENEY DZENE
Deney dzenei temel olarak youturucu, buharlatrc, kompresr ve genleme vanasndan olumaktadr (ekil -1). Yaklak 10 m2lik s transfer yzeyine sahip 5 kW kapasiteli youturucu galvanizli sacdan yaplm 0.65x0.65 m2 kesitinde ve 2 m boyutlarndaki kanal iine yerletirilmitir. Kanaldaki hava ak 3000 m3/saat debili bir radyal fan tarafndan salanmaktadr. Youturucu ncesine yerletirilmi olan 2 adet 8 kWlk elektrikli stc hava scaklnn istenilen dzeye getirilmesi iin kullanlmaktadr. Sistemde kullanlan soutucu akkan R-134a olup, Copeland Scroll ZR 28K3 PFJ 522 model, 3,5 kW anma kapasitesinde scroll tip kompresr kullanlmaktadr. Sistemin su tarafnda ise, 2 ton kapasiteli bir su tank bulunmaktadr. Tanktan salanan su buharlatrc zerinden geirilerek soutulmakta ve tanka geri dndrlmektedir. Elektrikli su stclar kullanlarak tanktaki su scaklnn sabit tutulmas salanmaktadr.
Lle Genleme Vanas Gzetleme Cam Kurutucu Filtre Kompresr
Buharlatrc
Ampermetre Youturucu
Ventri Elektrikli Istclar Su Istc Su Tank Hava Ak Pompa Fan
ekil - 1 Deney dzenei ematik gsterimi Youturucu zerinden geen hava debisinin belirlenebilmesi iin kanaln sonuna 0.55x0.55m2 kesitinde ve 1 m uzunluunda bir lm kanal eklenmitir. Bu kanaln iinde havann ktlesel debisinin llmesini salayan 4 adet lle bulunmaktadr (ekil-2). Hava debisinin lle plakas ile lm, standartlarda kullanlan bir yntemdir [ASHRAE 116].
152
ekil - 2 lm llesi ve lle plakas Soutucu akkann youturucu, buharlatrc, kompresr ve genleme vanasna giri ve k scaklklarnn ve hava ve su scaklklarnn llmesi iin gerekli yerlere T-tipi sl iftler yerletirilmitir. Bu sl iftler, srekli kayt yapan bir bilgi kaydediciye (Hp- Agilent 34970A Data Acquisition Unit) balanm ve belirli aralklarda lm yapmas zere ayarlanmtr. Kontrol panelinin stndeki Bourdon tipi analog basnlerler ile de ayn noktalarn basnc tespit edilmitir. Deney dzeneinin genel durumu ekil-3 te gsterilmitir.
ekil - 3 Deney Dzenei Genel Grn
153
3. DENEYLER Deneylerde buharlatrcya gelen su scakl deitirilerek, her deney iin scaklklar, basnlar, debiler ve akm miktarlar llmtr. Scaklklarn lmnde, her noktada 2s ara ile 20 lm alnmtr. Deneylerde bir noktada alnan 20 deerin en kk ve by arasndaki fark 0.2C amam ve lm noktas scakl olarak ortalama deer kullanlmtr. Deney sonular Tablo-1 de verilmitir. 3.1. Deney sonularnn deerlendirilmesi Kullanlan R134a soutucu akkannn llen scaklk ve basn deerlerine kar gelen termodinamik zellikleri, CATT2 program yardm ile hesaplanmtr. Tablo-1 den grlecei gibi, deneylerde youturucu giri ve k arasnda 20 kPa ve buharlatrc giri ve klar arasnda ise 30-40 kPa basn fark okunmutur. Youma ve buharlama basnlar giri ve k basnlarnn ortalamas ve youma ve buharlama scaklklar ise kar gelen scaklklar olarak kabul edilmitir. Kompresre verilen g, I kompresr akmn (A) ve V gerilimi (220 V) gstermek zere W = I V Cos (1) bants ile hesaplanr. Kompresr yzey scaklklarnn lm ile, kompresr gcnn yaklak %5 inin evreye s olarak yayld gzlenmitir. Kompresrde akkana aktarlan g, kompresr gcnn %95 i olarak kabul edilmitir. Soutucu akkann ktlesel debisi kompresr gc ve akkann entalpi deiiminden hareketle hesaplanmtr.
& mr =
0.95 W h2 h1
(2)
sentropik kompresr verimi kompresr gcnn isentropik durum deitirme ii ile karlatrlmasndan hesaplanr.
isen =
& mr ( h2 s h1 ) W
(3)
Ktlesel debi akkann zgl hacmi ile arplarak kompresr emi hacmi hesaplanmtr. Youturucunun sl kapasitesi, havann ktlesel debisi ve scaklk deiiminden hesaplanmtr. Akkann youturucudan k entalpisi ise,
& & V = mr v1
h3 = h2
(4)
& Qyo & mr
(5)
bants ile hesaplanr. Deney sonularnn incelenmesinden anlalaca gibi, yeterli soumann salanamamas yznden soutucu akkan youturucuyu slak buhar durumunda terk etmitir. Ancak, yaplan deneyler evrimin genel karakteristiinin elde edilmesi asndan yeterli grlmtr. Buharlatrcya giri entalpisi youturucu k entalpisine eittir. Buharlatrcda ekilen s, soutulan suyun ktlesinden ve scaklk deiiminden hesaplanr. Dier yandan, youturucuda evreye atlan s, buharlatrcda ekilen s ile, kompresrde akkana aktarlan iin toplamna eit olmaldr. Bu yntemle hesaplanan youturucu yk havaya aktarlan s ile karlatrlm ve aradaki farkn %3.5 mertebesini amad grlmtr (Tablo-2). Deneylerde ayn zamanda, buharlatrc ve youturucunun yzey alan ile toplam s gei katsaysnn arpmn gsteren sl aktarm kapasiteleri deerlendirilmitir. Aktarlan s miktarnn ve logaritmik scaklk farknn bilinmesi durumunda bir s deitirgecinin birim scaklk fark iin s aktarm kapasitesi
UA =
& Q Tlm
(6)
bants ile hesaplanr. Logaritmik scaklk fark, soutucu akkann faz deiim scakl ile d akkan (su veya hava) arasndaki logaritmik scaklk fark olarak tanmlanmtr. Youturucudaki logaritmik scaklk fark
154
60 50 Scaklk (C) 40 30 20 10 0
Test 1 Test 2 Test 3 Test 4 Test 5 Test 6 Test 7 Test 8 Test 9 Su Giri Sc. Hava Giri Sc. Youma Sc. Buharlama Sc. Su k Sc. Hava k Sc. Test 10 Test 11 Test 12
21.56 20.79 20.13 19.21 18.36 17.62 16.89 16.23 15.55 14.85 14.24 13.75 34.76 9.67 42.4 34.8 8.93 42.4 35.43 35.18 34.79 34.78 34.77 35.02 34.59 34.69 34.69 34.66 53 5.44 53 4.2 52.71 52.13 3.77 2.91 41.5 8.56 43 7.8 42.6 7.61 42.2 6.64 42.1 5.84 41.95 5.84 42.1 54.96 54.68 54.68 54.54 53.85 53.85 53.56 53.85
18.86 18.13 17.58 16.69 15.88 15.17 14.48 13.91 13.22 12.58 12.02 11.57 41.65 41.65 41.65
ekil - 4a Deney scaklklarnn deiimi

24 22 Soutma Kapasitesi (kW) 3 3.5
Scaklk (C)
20 18 16 14 12 10 Soutma Etkenlik Katsays 1.5 Su Giri Scakl 2.5
Test Test Test Test Test Test Test Test Test Test Test Test 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 21.56 20.79 20.13 19.21 18.36 17.62 16.89 16.23 15.55 14.85 14.24 13.75 3.406 3.38 3.345 3.277 3.293 3.245 3.166 3.1 3.114 3.039 3.055 2.981 1.87 1.86 1.83 1.83 1.86 1.84 1.81 1.78 1.81 1.76 1.79 1.75
Su Giri Scakl Soutma Kapasitesi (kW) Soutma Etkenlik Katsays
Tlm , yo =
Thava , giri Thava ,k
ekil - 4b Su giri scaklnn, soutma kapasitesinin ve etkinlik katsaysnn deiimi (7)
T Tyouma ln hava , giri T hava ,k Tyouma
Buharlatrcdaki logaritmik scaklk fark ise
155
Tlm ,buh =
Tsu , giri Tsu ,k T T ln su , giri buharlama T su ,k Tbuharlama
(8)
eklinde yazlabilir. Su, hava ve soutucu akkann Deney dzeneinin farkl noktalarndaki scaklklar grafik olarak gsterilmi ve soutma kapasitesi ve etkinlik katsaysnn su giri scakl ile deiimi verilmitir (ekil 4a, 4b). 3. BLGSAYAR MODEL Scaklk ve dier deikenlerin etkisi altnda sistemin dinamik davrann izleyebilmek amac ile saysal bir model gelitirilmitir. Sabit devirli kompresrle iletilen bir soutma sisteminde soutma kompresrnn emi hacmi deimemektedir. Buharlatrc kndaki kzgnlk miktar termostatik vana tarafndan belirlenmektedir. Youturucu kndaki ar souma miktarnn ise alma artlar iinde snrl miktarda deimesi beklenir. Buharlatrc ve youturucu yzey alanlar belirli olup, hava ve su debileri deitirilmedii takdirde s aktarm kapasitesi (UA) sabit kabul edilebilir. Buharlatrc ve youturucunun etkinlikleri,
b = 1 exp
UAb & Csu msu
y = 1 exp
UAy & Chava mhava
(9a,b)
buharlama ve youma scaklklar ise
& Qb Tb = Tsu , geli & b Csu msu
& Qy Ty = Thava , geli + C m & hava hava y
(10a,b)
bantlar ile hesaplanr. Bu bantlarda, b alt indisi buharlama ve y alt indisi youma tarafn gstermektedir. Soutma evrimini etkileyen bamsz parametreler youturucuya gnderilen soutma havasnn ve buharlatrcya gelen suyun geli scaklklar olmaktadr. almada gelitirilen matematiksel modelde [Sunu, 2007], buharlatrc ve youturucu s ykleri tahmin edilerek nce buharlama ve youma scaklklar hesaplanmakta ve bu scaklklar kullanlarak soutma evriminin termodinamik noktalar elde edilmektedir. evrim zerinden hesaplanan buharlama ve youma s ykleri ilk deerleri salamad takdirde, s ykleri deitirilerek dng tekrarlanmaktadr. Gelitirilen model, youma ve buharlama taraf (UA) faktrlerine, hava ve su geli scaklk ve debilerine bal olarak, s transferi miktarlarn, buharlama ve youma scaklklarn ve bunlara bal olarak soutma sisteminin kapasite ve etkinliini hesaplayabilmektedir. Model sonular Deney sonular ile karlatrlarak uyumlu olduklar grlmtr (ekil 5).
156
Tablo-1 Deney sonular lm Noktas Kompresr k sc. (C) Youturucu k sc. (C) Genleme vanas giri sc. (C) Buharlatrc giri sc.(C) Kompresr giri sc.(C) Youturucu Hava giri (C) Hava k sc. (C) Buharlatrc Su giri sc. (C) Su k scakl (C) evre scakl (C) Hava ak ktlesel debi (kg/s) Su ak ktlesel debi (kg/s) Kompresr k basnc (kPa) Youturucu k bas. (kPa) Buharlatrc giri bas. (kPa) Kompresr giri bas. (kPa) Kompresr akm (A) Test 1 79.13 54.36 51.92 11.06 15.92 34.76 42.40 21.56 18.86 33.63 0,667 0.313 1500 1480 430 390 8.26 Test 2 79.99 54.26 51.89 10.60 15.21 34.80 42.40 20.79 18.13 33.65 0,667 0.313 1490 1470 420 380 8.24 Test 3 80.92 54.66 52.41 10.21 14.89 35.43 43,00 20.13 17.58 34.22 0,667 0.313 1490 1470 410 380 8.30 Test 4 80.38 54.12 51.84 9.74 14.04 35.18 42.60 19.21 16.69 33.95 0,667 0.313 1480 1470 400 370 8.15 Test 5 80.02 53.47 51.30 8.84 13.24 34.79 42.20 18.36 15.88 33.53 0,667 0.313 1460 1440 400 365 8.06 Test 6 79.95 53.29 51.14 8.30 12.51 34.78 42.10 17.62 15.17 33.57 0,667 0.313 1460 1440 390 350 8.00 Test 7 80.01 53.03 50.91 7.82 11.85 34.77 41.95 16.89 14.48 33.52 0,667 0.313 1450 1430 380 340 7.95 Test 8 80.06 53.04 50.93 7.53 11.18 35.02 42.10 16.23 13.91 33.68 0,667 0.313 1460 1440 375 345 7.93 Test 9 80.03 52.34 50.26 6.74 10.67 34.59 41.65 15.55 13.22 33.28 0,667 0.313 1430 1410 370 340 7.82 Test 10 80.08 52.19 50.21 6.43 10.08 34.69 41.65 14.85 12.58 33.45 0,667 0.313 1430 1410 360 320 7.84 Test 11 80.33 52.04 50.02 5.90 9.44 34.69 41.65 14.24 12.02 33.34 0,667 0.313 1420 1400 350 320 7.77 Test 12 80.36 51.74 49.77 5.68 8.94 34.66 41.50 13.75 11.57 33.40 0,667 0.313 1400 1380 340 310 7.74
157
Tablo-2 Deney sonularnn deerlendirilmesi Test 1 Hava debisi (kg/s) Su debisi (kg/s) Kompresr ii (kW) Kompresrden olan s kayb (kW) Buharlama basnc (kPa) Buharlama scakl (C) Youma basnc (kPa) Youma scakl (C) Kompresr emii kzgnl (C) Soutucu ak. ktlesel debisi (kg/s) Kompresr isentropik verimi (%) Kompresr emii zgl hac. (m /kg) Kompresr emi hacmi (m /h) Youturucu s yk (Kw) Soutucu akkan youturucu k entalpisi (kJ/kgK) Soutucu akkan youturucu k kuruluk miktar Buharlatrc s yk (su tarafna gre hesaplanm) (kW) Youturucu s yk (Buharlatrc ve kompresr iinden hesaplanm) (kW) Youturucu yk Sapma oran (%) Buharlatrc s aktarm kap., UA, kW/K Youturucu s aktarm kap., UA, kW/K
3 3
Test 2 0.671 0.313 1.813 0.091 400 8.93 1480 54.68 6.28 0.038 0.589 0.056 7.66 5.102 320.66 0.287 3.469 5.191 1.74% 0.323 0,323
Test 3 0.671 0.313 1.826 0.091 395 8.56 1480 54.68 6.33 0.037 0.572 0.056 7.48 5.079 319.37 0.275 3.325 5.060 0.37% 0.327 0,335
Test 4 0.671 0.313 1.793 0.090 385 7.80 1475 54.54 6.24 0.036 0.578 0.057 7.51 4.980 318.82 0.275 3.285 4.988 0.16% 0.325 0,324
Test 5 0.671 0.313 1.773 0.089 382.5 7.61 1450 53.85 5.63 0.035 0.571 0.058 7.43 4.977 315.68 0.260 3.241 4.925 1.04% 0.348 0,331
Test 6 0.671 0.313 1.760 0.088 370 6.64 1450 53.85 5.87 0.035 0.588 0.061 7.66 4.917 315.60 0.261 3.185 4.857 1.22% 0.334 0,325
Test 7 0.671 0.313 1.749 0.087 360 5.84 1440 53.56 6.01 0.034 0.589 0.062 7.75 4.827 315.81 0.264 3.142 4.804 0.48% 0.323 0,324
Test 8 0.671 0.313 1.745 0.087 360 5.84 1450 53.85 5.34 0.034 0.576 0.061 7.49 4.758 315.59 0.263 3.033 4.691 1.41% 0.338 0,317
Test 9 Test 10 0.671 0.313 1.720 0.086 355 5.44 1420 53.00 5.23 0.033 0.564 0.062 7.36 4.749 312.01 0.245 3.039 4.673 1.60% 0.350 0,325 0.671 0.313 1.725 0.086 340 4.20 1420 53.00 5.88 0.033 0.591 0.066 7.85 4.678 314.34 0.261 2.955 4.594 1.80% 0.321 0,321
Test 11 Test 12 0.671 0.313 1.709 0.085 335 3.77 1410 52.71 5.66 0.032 0.574 0.066 7.60 4.679 310.87 0.240 2.895 4.519 3.42% 0.328 0,328 0.671 0.313 1.703 0.085 325 2.91 1390 52.13 6.03 0.032 0.606 0.068 7.74 4.599 311.67 0.247 2.850 4.468 2.85% 0.307 0,334
0.671 0.313 1.817 0.091 410 9.67 1490 54.96 6.25 0.039 0.595 0.055 7.75 5.133 323.73 0.307 3.522 5.248 2.24% 0.325 0,319
158
Deneysel Buharlatrc Kapasitesi
Saysal Buharlatrc Kapasitesi Saysal Youturucu Kapasitesi
kW
5.50 5.00 4.50 4.00 3.50 3.00 2.50 2.00 Test 1 Test 2 Test 3
Deneysel Youturucu Kapasitesi
Test 4
Test 5
Test 6
Test 7
Test 8
Test 9
Test 10 Test 11 Test 12
ekil - 5 Deney sonularnn saysal model sonularyla karlatrlmas 4. SAYISAL SONULAR Soutma sisteminin d hava scakl ve dier deikenlere bal dinamik deiimi gelitirilen model kullanlarak irdelenmitir. Deney dzeneinde kullanlan kompresrn katalog verileri esas alnarak, kompresrn isentropik verimi %65 ve emi hacmi 7.6 m3/saat seilmitir. Bu deerler ve deney sonularna gre hesaplanan ve saysal modele esas alnan dier deerler Tablo-3 de gsterilmitir. Tablo - 3 Modellemede kullanlan veriler Kzdrma miktar : Ar Soutma miktar Buharlatrcda Basn Dm Youturucuda Basn Dm sentropik Verim Kompresr Emi Hacmi : : : : :
8C 5C 40 kPa 20 kPa %65 7.6 m /h

3
Suyun zgl Iss Havann zgl Iss Suyun Ktlesel Debisi Havann Ktlesel Debisi Buharlatrc UA Deeri Youturucu UA Deeri
: : : : : :
4.18 kJ/kg-K 1.006 kJ/kg-K 0.313 kg/s 0.667 kg/s 0.329 kW/K 0.326 kW/K
Bir soutma sisteminde, youma ve buharlama basnlar arasndaki fark ykseldike, soutucu akkan debisinin ar artnn engellenmesi termostatik vanann kslmas ve kzgnlk derecesinin azalmas ile gerekleir. Ancak almada kzgnlk miktar 8C olarak sabit alnmtr. Youturucu kndaki ar souma miktarnn ise, artan youma basnc ile azalmas beklenmekle birlikte, almada 5C sabit ar souma miktar kabul edilmitir. 4.1. Youturucu hava giri scaklnn deiiminin etkisi Yukardaki tasarm deerlerinin kullanlmas ile 12C sabit su giri scakl ve 25 40C arasnda deien soutma havas scaklklar iin saysal model iletilmitir. Youturucu hava giri scaklnn 25C ve 35C olduu iki ayr durum iin, soutma evrimi p-h diyagramnn deiimi ekil-6 da ve youma ve buharlama scaklklarnn hava giri scakl ile deiimi ekil-7 de gsterilmitir.
159
ekil - 6 25C ve 35 C hava giri scaklklar iin soutma evriminin deiimi
65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 -5
Youma Scakl
Scaklk (C)
Hava Giri Scakl
Su Geli Scakl
Buharlama Scakl
ekil 7de grld gibi, youma scakl, hava giri scaklyla yaklak olarak doru orantl artarken, buharlama scaklnn deiimi 0.5C ile snrl kalmtr. Buharlatrc k artlarnn hemen hemen sabit kalmas nedeni ile soutucu akkan debisi deimemektedir. Youma basncnn art nedeni ile kompresr yk artmakta, ancak birim soutucu akkann buharlatrcda ektii s azalmaktadr. Yaplan almada, youturucu hava giri scakl 25C dan 40C a kadar arttrlmtr. Youma scakl 43.6C dan 53.5C a ykselmi, soutma kapasitesi 3.58 kW dan 3.22 kWa ve etkinlik katsays 2.75 ten 1.94 e dmtr (ekil-8).
0. 36 3 0. 37 5 0. 38 4 0. 39 2 0. 39 9 0. 40 8 0. 41 7 0. 42 7 0. 43 7 0. 44 2 0. 45 5 0. 46 8 0. 48 0 0. 49 3 0. 50 3 0. 51 4
1 / COP
ekil - 7 Sistem scaklklarnn soutma etkinlik katsaysna bal deiimi
160
4.00 3.75 3.50 3.25 Soutma Yk
4.00 3.75 3.50 3.25 3.00
Yk (kW)
3.00 2.75 2.50 2.25 2.00 1.75 1.50 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Soutma Etkenlik Katsays
2.75 2.50 2.25 2.00 1.75 1.50
Hava Giri Scakl (C)
ekil -8 Soutma yk ve etkinlik katsaysnn hava giri scaklna bal deiimi 4.2. Youturucu ve buharlatrc yzey alanlarnn deiiminin etkisi almada ayrca buharlatrc ve youturucu yzey alanlarnn sistem performansna etkisi incelenmitir. Yaplan saysal almada, youturucunun s transfer kapasitesi 300 W/K sabit deerde tutularak, buharlatrcnn s transfer kapasitesi 150-600 W/K aralnda deitirilmitir. Youma ve buharlama scaklklarnn buharlatrcnn s aktarm kapasitesine bal deiimi ekil 9ada gsterilmitir. Buharlatrc ve youturucu yklerinin ve kompresr yknn deiimi ise ekil 9bde verilmitir.
80 70 60 Scaklk (C) 50 40 30 20 10 0 -10 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600 UA_buharlatrc (W/K) Buharlama Scakl Youma Scakl
Buharlatrc su giri sc. : 12C Youturucu hava giri sc.: 30C
ekil 9a Sistem scaklklarnn buharlatrc UA deerine bal deiimi
161
Soutma Etkenlik Katsays

6.00 5.50 Kapasite (kW) 5.00 4.50 4.00 3.50 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 150 200 250 300 350 400 450 UA_buharlatrc (W/K) 500 550 600 1.00 Soutma Etkenlik Katsays Kompresr Gc 2.00 1.50 Soutma Kapasitesi Youturucu Yk 3.50 3.00 2.50 4.00 Soutma Etkenlik Katsays
ekil 9b Sistem kapasiteleri ve soutma etkinlik katsaysnn buharlatrc UA deerine bal deiimi Buharlatrcnn s transfer kapasitesi (UA) arttka, buharlama scakl artarak soutulan suyun scaklna yaklamaktadr. Ayn zamanda soutma kapasitesi de artmakta, bunun sonucu olarak youturucuda havaya transfer edilen s miktar ve youma scakl artmaktadr Grafiklerden grld gibi, buharlama basncnn artmas ile birlikte, soutucu akkann ktlesel debisi ve buna bal olarak kompresr yk ve soutma kapasitesi artmaktadr. Soutma etkinlik katsays ise, buharlatrc yzey alannn artmas ile birlikte, nce bir miktar artmakta, daha sonra yaklak sabit kalmaktadr. almada, buharlatrcnn s aktarm kapasitesinin (UA) 150 W/K deerinden 600 W/K deerine arttrlmas ile, 12C su giri scakl iin buharlama scakl -7.3C dan 3.7C a artmtr. Sistemin soutma kapasitesi 2.74 kW dan 4 kWa ve soutma etkinlik katsays 1.94 deerinde 2.21 deerine ykselmitir. Youturucunun (UA) deerinin arttrlmas durumunda ise youma scakl d gsterirken, buharlama scakl yaklak sabit kalmaktadr (ekil - 10a).
80 70 60 Scaklk(C) 50 40 30 20 10 0 -10 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600 UA_youturucu (W/K) Buharlama Scakl Youma Scakl Buharlatrc su giri sc. : 12C Youturucu hava giri sc.: 30C
ekil 10a - Sistem scaklklarnn youturucunun UA deerine bal deiimi Youturucunun (UA) deerinin artmas ile, sistemin soutma kapasitesi artarken, kompresr gc azalmaktadr. Ancak s transferi kapasitesinin (UA) yksek deerlerinde, soutma kapasitesi ve etkinlik katsays sabit bir deere yaklamaktadr (ekil -10b).
162
5.50 5.00 4.50 4.00 Kapasite (kW) Soutma Kapasitesi 3.50 3.00 2.50 2.00 Kompresr Gc 1.50 1.00 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600 UA_youturucu (W/K) Soutma Etkenlik Katsays Youturucu Yk
6.00 5.50 Soutma Etkenlik Katsays 5.00 4.50 4.00 3.50 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00
ekil 10b Sistem kapasiteleri ve soutma etkinlik katsaysnn youturucu UA deerine bal deiimi SONULAR Su soutma guruplarnn veya genel olarak soutma sistemlerinin kapasite ve verimlilikleri, youturucu ve buharlatrcya gnderilen akkanlarn scaklklarnn deimesi ile dorudan deimektedir. Yaplan almada, bir su soutma grubunun kapasite ve etkinliinin youturucuya gnderilen hava scaklna bal deiimi saysal model yardm ile incelenmitir. Elde edilen sonular aadaki gibi zetlenebilir:
D ortam scaklnn artmas ile buharlama basnc artmakta, soutma kapasitesi ve soutma etkinlik katsays nemli lde azalmaktadr. almada, d hava scaklnn 25C tan 40C a ykselmesi, soutma kapasitesinin yaklak %10 azalmasna neden olmutur. Ayn scaklk deiiminde kompresr gc %20 kadar artm ve soutma etkinlik katsays %30 orannda azalmtr. Youturucu ve buharlatrc yzey alanlarnn yeterli seilmemesi, sistem kapasitesini ve soutma etkinlik katsaysn dorudan etkilemektedir. Seilen sistemde, buharlatrc sl aktarm kapasitesinin (UA) 4 kat arttrlmas ile, sistemin soutma kapasitesi %45 ve etkinlik katsays %14 artmtr.
Sonu olarak, youturucuya gnderilen hava debisinin ve youturucu ve buharlatrc yzey alanlarnn yeterli seilmesi bir soutma sisteminin performansn dorudan etkilemektedir. Bir sonraki almada, sistem tasarm kapasitesine bal olarak yzey alanlarnn ve youturucu hava debisinin optimizasyonu zerinde durulmas planlanmaktadr.
163

TEEKKR Bu bildiri Dokuz Eyll niversitesi Bilimsel Aratrma Fonu tarafndan desteklenen 2005.KB.FEN.055 numaral Buharlama ve youma scaklklarnn deiiminin soutma evrimi performansna etkisi isimli proje kapsamnda hazrlanmtr. Yazarlar desteinden dolay Dokuz Eyll niversitesi Bilimsel Aratrmalar Fonuna teekkr ederler.
KAYNAKLAR ASHRAE Standard 116, Methods of Testing for Rating Seasonal Efficiency of Unitary Air Conditioners and Heat Pump, 1995 Jin H., Spitler J.D., A parameter estimation based model of water to water heat pumps for use in energy calculation programs, Ph.D. Thesis., 2002 www.hvac.okstate.edu, balant tarihi 13.11.2006 Lee, G.,H., Yoo, J.,H., Performance analysis and simulation of automobile air conditioning system, International Journal of Refrigeration, 23, 243-254, 2000
Sunu S., Bir Soutma Sistemi Performansnn Buharlama ve Youma Scaklklarna Bal Olarak Deiimi,(ng.), Yksek Lisans Tezi, DE Fen Bilimleri Ens., 2007
164
OTURUM VII SSTEM TERMODNAM
Buhar Sktrmal Kaskat Soutma Sisteminin Elemanlarnn Tersinmezlik Analizi Ali KILIARSLAN M. HOZ
Yatay Konumdaki Buharlatrclarda Basn Kaplarn Hesaplamak in Kullanlan Metodlarn Gerekliinin Farkl Soutucu Akkanlara ve alma artlarna Gre Kyaslanmas Gkhan ARSLAN Nurdil ESKN
Ksmi Devaml Fonksiyonlar Kullanarak Soutucu Akkanlarn Doyma Basn Erilerinin Hassas Olarak Oluturulmas M. Turhan OBAN
Ejektr Kullanarak Bir Buhar Sktrmal Soutma Sisteminin Performansnn yiletirilmesi Nagihan BLR H. Krad ERSOY
Buzdolaplarnda Kullanlar Buhar Sktrmal Soutma evrimlerinin Ekserji Analizi le ncelenmesi
A. Bilgen ETKN Yunus ER
165

BUHAR SIKITIRMALI KASKAT SOUTMA SSTEMNN ELEMANLARININ TERSNMEZLK ANALZ
A.Klarslan,, , M.Hoz

Hitit niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Makina Mhendislii Blm, evre yolu 19030 Corum
Kocaeli niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi, Makina Eitimi Blm, Umuttepe Kampusu, 41380 Kocaeli
ZET Bu almada, buhar sktrmal kaskat soutma sistemini oluturan; alak ve yksek kademe kompresrleri, alak ve yksek kademe genleme vanalar, youturucu, buharlatrc ve s deitiricisi gibi elemanlar tersinmezlik asndan analiz edilmitir. Kaskat soutma sisteminin yksek scaklk blmnde, R12 (CFC), R22 (HCFC), R134a (HFC) ve R404a (Azeotropik) gibi farkl gruplara ait soutucu akkanlar kullanlrken, alak scaklk blmnde ise uygun termodinamik zelliklerinden dolay sadece R13 kullanlmtr. Kaskat soutma sistemini oluturan elemanlarn tersinmezlii, R12-R13, R22-R13, R134a-R13 ve R404a-R13 soutucu akkan iftleri iin buharlatrc scaklna, youturucu scaklna, politropik verime ve kaskat soutma sistemini oluturan alak ve yksek kademe soutma sistemleri arasndaki scaklk farkna(T) gre aratrlmtr. Btn soutucu akkanlar iin buharlatrc scaklnn artmasyla kaskat soutma sisteminin btn elemanlarnn tersinmezlikleri azalrken, youturucu scaklnn artmasyla sadece yksek kademe soutma sisteminin elemanlarn tersinmezlikleri artmaktadr. Izantropik verimin arttrlmasyla kullanlan btn soutucu akkanlar iin kaskat soutma sistemindeki buharlatrc ve genleme vanas A haricindeki btn elemanlarn tersinmezlikleri azalmaktadr. Tnin arttrlmas durumunda ise genleme vanas B ve youturucunun tersinmezlii artmaktadr. Anahtar Kelimeler:Soutma sistemleri, kaskat soutma, soutucu akkan, tersinmezlik
1. GR Tek ve ok kademeli buhar sktrmal soutma sistemleri, akkann katlamas, ok dk iletme basnlarnn olumas ve ok byk zgl hacime sahip olan soutucu akkan sktrmak iin ok byk kapasiteli kompresrler gerektirdiinden dolay dk scaklk uygulamalarnda uygun deildir [1,2]. Buhar sktrmal kaskat soutma sistemi yukarda bahsedilen sorunlara zm getirmektedir. Kaskat soutma sistemleri s kayna ve kuyusu arasnda yksek scaklk aralklarnda (-70C / 100C) uygulama alanna sahiptir [3]. Literatrde yaplan almalarn byk bir ounluu buhar sktrmal kaskat soutma sistemlerini enerji analizi (Termodinamiin I.Kanunu) asndan incelemektedir. Yaplan almalarda; buharlatrc ve youturucu scaklklarnn, alak ve yksek kademe soutma sistemleri arasndaki scaklk farknn, ar soutmann, kzgnln kaskat soutma sisteminin soutma tesir katsaysna (STK) etkisi aratrlm ve en iyi soutucu akkan iftleri bulunmaya allmtr [4-8]. Termodinamiin ikinci kanunu asndan yaplan incelemelerde ise; soutucu akkan olarak R12nin kullanld buhar sktrmal s pompas ile R11in kullanld buhar sktrmal soutma sisteminden oluan kaskat sistem deneysel olarak incelenerek ekserji veriminin 0.1-0.15 aralnda deitii bulunmu [9], doal gaz svlatrlmasnda kullanlan ok kademeli kaskat soutma siteminin ekserji analizi yaplarak en kk ii
Balca yazar: A. Klarslan, Hitit niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Makina Mhendislii Blm 19030 orum Tel: 0364-2274533-34, Fax: 0364-2274535 E-mail: alikilicarslan@gmail.com
166

veren bir ifade gelitirilmi [10], soutucu akkan ifti olarak CO2-C3H8in kullanld kaskat soutma sisteminde buharlatrc scakl, youturucu scakl ve kaskat youturucudaki scaklk farkna bal olarak en az tersinmezlii veren kaskat youturucu scakl aratrlm [11], soutucu akkan olarak sadece R134ann kullanld kaskat soutma sisteminde entropi retimini en aza indirme ilkesine dayal olarak en uygun kaskat youturucu scakl aratrlmtr [12]. Literatrde yaplan almalardan aratrld zere, buhar sktrmal kaskat soutma sistemlerinin enerji analizi ile ilgili kapsaml almalar yaplmasna ramen, tersinmezlik analizi ile ilgili kapsaml almalara rastlamak mmkn deildir. Ayrca, buhar sktrmal kaskat soutma sistemini oluturan elemanlarn (alak ve yksek kademe kompresrleri ve genleme vanalar, buharlatrc, youturucu ve s deitiricisi) tersinmezliini inceleyen bir almaya literatrde rastlanamamaktadr. Fakat bu almada, CFC, HCFC, HFC ve Azeotropik gibi farkl soutucu akkan snflarna ait akkan iftleri kullanlarak kaskat soutma sistemini oluturan elemanlarn tersinmezlik analizi detayl bir ekilde yaplmtr. Bu almann amac; buhar sktrmal kaskat soutma sisteminin elemanlarnn tersinmezliklerini R12R13, R22-R13, R134a-R13 ve R404a-R13 gibi farkl soutucu akkan iftleri iin, buharlatrc ve youturucu scakl, izantropik verim, alak ve yksek kademe soutma sistemleri arasndaki scaklk farkna gre kyaslamak, en uygun akkan iftini semek ve elemanlarn tersinmezliklerini en aza yaplmas gerekenleri tartmaktr. 2. K KADEMEL KASKAT SOUTMA SSTEMNN TERSNMEZLK ANALZ Alak scaklk blm (sistem A) ve yksek scaklk blmnden (sistem B) oluan buhar sktrmal iki kademeli kaskat soutma sistemi ekil 1de gsterilmektedir. Is deitiricisi sistem A ve sistem Byi birbirine balayan ortak bir elemandr. ok dk buharlatrc scaklklar elde etmek iin uygulamalarda kullanlan buhar sktrmal kaskat soutma sisteminde, buharlatrc scakl -85Cye kadar azalabilir.
9 8
CompB B Youturucu
7 2
CompA A
12
11
TEVB
10
Is Deitiricisi
ekil .1. ki kademeli buhar sktrmal kaskat soutma sistemi 6 4 5
Buharlatrc TEVA
Buhar sktrmal iki kademeli kaskat soutma sisteminin tersinmezlik analizi aadaki kabuller dikkate alnarak yaplacaktr; Kaskat soutma sisteminin elemanlarnda soutucu akkann ak srekli ve homojen ak artlarna gre olmaktadr. Kompresrlerden, genleme vanalarndan, s deitiricisinden ve elemanlar birbirine balayan boru hatlarndan evreye olan s geii ihmal edilmektedir. Elemanlarda soutucu akkann ak esnasnda kinetik ve potansiyel enerjilerdeki deiimler ihmal edilebilir derecededir.
167

Ar soutmann sv hattnda, kzgnln soutma ortam iinde bulunan emme hattnda ve sistemde meydana gelen basn kayplarnn ihmal edilebilir seviyede olduu varsaylmtr. Kompresrlerin izantropik verimlerinin ayn olduu varsaylmtr. ekil 1de gsterilen buhar sktrmal iki kademeli buhar sktrmal kaskat soutma sistemi daha nce belirtildii gibi sistem A ve sistem Bden olumaktadr. Sistem A; kompresr A (CompA), genleme vanas A (TEVA), buharlatrc ve s deitiricisinin bir ksmndan oluurken, sistem B ise kompresr B (CompB), genleme vanas B (TEVB), youturucu ve s deitiricisinin dier ksmn kapsamaktadr. Kaskat soutma sistemini oluturan sistem A ve sistem Bye ait scaklk-entropi (T-s) diyagram ekil 2de grlmektedir.
P=cons. h=cons. 4 3 2
P=cons. h=cons. 10 9 8
A
1 5 6
11
B
7 12
s ekil 2. a) Sistem Ann T-s diagram,
b) Sistem Bnin T-s diyagram
Buhar sktrmal iki kademeli kaskat soutma sisteminde tersinmezlik genellikle, sonlu scaklk farknda s geii, ani sktrma, ani genileme ve srtnme gibi etkenlerden oluur. Kaskat soutma sistemini oluturan elemanlarn dier bir ifade ile kompresr A ve B, genleme vanas A ve B, buharlatrc, youturucu ve s deitiricinin tersinmezlii ayr ayr incelenecektir. Bir kompresrn tersinmezlii izantropik verimin artmasyla artar. Ayrca kompresrn tersinmezlii kompresrn basn oran sabit tutularak, akkann kompresrden k scaklnn artmasyla artar. Kompresr k scakln dolays ile tersinmezlii azaltmak iin genellikle ticari veya endstriyel tip kompresrler hava veya su ile soutulurlar. evre ile s geii yapmayan (adyabatik) kompresr A ve kompresr Bnin tersinmezlii,
& & I compA = T0 m A (s 2 s1 ) & & I compB = T0 m B (s 2 s1 )

denklemleri ile ifade edilir. (2)
(1)
& & Burada; & compA ve & compB A ve B sistemlerinin kompresrlerinin tersinmezliklerini, m A ve m B A ve B I I
sistemlerinde dolaan soutucu akkanlarn ktle debilerini, s1 ve s2 A kompresrnn giri ve ksndaki zgl entropileri, s7 ve s8 ise B kompresrnn giri ve ksndaki zgl entropileri ve T0 ise ortamn mutlak scakln gstermektedir. Genleme vanasnda soutucu akkann genlemesi esnasnda meydana gelen tersinmezliin temel nedeni, akkann ani olarak genlemesidir. Ayrca zgl soutma kapasitesindeki azalma da genleme esnasnda tersinmezlii arttran bir etkendir. Genleme vanas A ve Bnin tersinmezlii aadaki ekilde ifade edilir.
& & I TEVA = T0 m A (s 5 s 4 ) & & I TEVB = T0 m B (s11 s10 )

Burada; (4)
(3)
& I TEVA ve & TEVB A ve B sistemlerinin genleme vanalarnn tersinmezliklerini, s4 ve s5 A genleme I
vanasnn giri ve ksndaki zgl entropileri, s10 ve s11 ise B genleme vanasnn giri ve ksndaki zgl entropileri gstermektedir.
168

Buharlatrcdaki tersinmezlik esas olarak esas olarak buharlatrc ve soutma ortam arasndaki sonlu scaklk farkndaki s geiinden kaynaklanr. Soutma ortam iindeki kzgnlk derecesi de buharlatrcdaki tersinmezlii etkiler. Sonu olarak, buharlatrcdaki tersinmezlik,
& = T m (s s ) (h1 h 5 ) & A 1 5 Ie 0 Trs

denklemi ile ifade edilir. Burada;
(5)
& buharlatrcnn tersinmezliini, Trs buharlatrcnn s ektii ortamn scakln, h1 ve h5 Ie
buharlatrcnn giri ve ksndaki zgl entalpileri gstermektedir. Buharlatrcda olduu gibi youturucuda tersinmezliin temel sebebi, youturucu ve youma ortam arasndaki sonlu scaklk farkndaki s geiidir. Ar soutmann youturucu iinde olduu varsaylrsa, bu durumda soutucu akkann youturucuda geii srasnda meydana gelen tersinmezlik aadaki ekilde yazlabilir.
& = T m (s s ) (h 10 h 8 ) & B 10 8 Ic 0 T0
Burada;
(6)
& youturucunun tersinmezliini, h8 ve h10 youturucunun giri ve ksndaki zgl Ic
entalpileri gstermektedir. Is deitiricisi, A ve B soutma sistemlerini birletiren, A soutma sisteminden atlan snn B soutma sistemi tarafndan alnd ve evreye kar tamamen yaltlm olan bir elemandr. Is deitiricisinde tersinmezlik, s deitiricisinde akan scak ve souk akkanlar arasndaki s geii ve akkanlarda meydana gelen faz deiimidir. Buhar sktrmal kaskat soutma sisteminde basn kayplar ihmal edildiinden dolay akkan hareketinden dolay meydana gelen srtnmenin neden olduu tersinmezlik s deitiricisinde sz konusu deildir. Bu durumda, s deitiricisinde meydana gelen tersinmezlik,
& = T [m (s s ) + m (s s )] & A 4 2 & B 7 11 I HE 0

denklemi ile ifade edilir.
(7)
Burada; & HE s deitiricisinin tersinmezliini gstermektedir. I Ayrntlar nceki blmlerde anlatlan bu almada, buhar sktrmal kaskat soutma sistemini oluturan elemanlarnn (kompresr A ve B, genleme vanas A ve B, buharlatrc, youturucu ve s deitiricisi) tersinmezlik analizi yaplm ve tersinmezlik analizinin dayand termodinamik modeli l alan bir bilgisayar program gelitirilerek, kaskat sistemin buharlatrc scakl, youturucu scakl, izantropik verim ve kaskat soutma sistemini oluturan alak ve yksek kademe soutma sistemleri arasndaki scaklk fark(T) gibi parametrelerin, kaskat soutma sisteminin elemanlarnn tersinmezlikleri zerine etkisi R12-R13, R22-R13, R134a-R13 ve R404a-R13 soutucu akkan iftleri iin incelenmitir.
3. SONULAR VE TARTIMA Kaskat soutma sisteminin elemanlarnn tersinmezliklerinin buharlatrc scaklna gre deiimi farkl soutucu akkan iftleri iin ekil 3de gsterilmektedir. Buharlatrc scakl -65C ile -45C arasnda deitirilirken, youturucu scakl 40Cde, izantropik verim 0.8 deerinde ve T 5K deerinde sabit tutulmutur. ekil 3de grld gibi kaskat sisteminde kullanlan drt farkl soutucu akkan ifti iin buharlatrc scakl artt zaman kaskat sistemi oluturan btn elemanlarn tersinmezlikleri azalmaktadr. almada kullanlan soutucu akkan iftleri ve allan buharlatrc scaklk aralnda en byk tersinmezlik deerini kompresr B alrken, en kk tersinmezlik deerini -65C / -51C aralnda buharlatrc, -51C / -45C aralnda ise genleme vanas A almaktadr. Artan buharlatrc scaklklarnda btn soutucu akkanlar iin en byk tersinmezlik azalmasn %73 ile genleme vanas A, en kk tersinmezlik azalmasn ise %14 ile ayn deerlere sahip olan kompresr B, youturucu ve genleme vanas B gstermektedir. allan buharlatrc scaklk aralnda R134a-R13 ve R404A-R13 akkan iftleri iin youturucu ve genleme vanas B yaklak olarak ayn tersinmezlik deerlerine sahip olmaktadr.
169
Tc=40 C, T=5K, ns=0.8

0.24
0.35 0.28
Tc=40 C, T=5K, ns=0.8

IcompA Ic IHE ITEVA IcompB Ie ITEVB
I (kW)
I (kW)
0.18 0.12 0.06 0.00 -66
IcompA Ic IHE
ITEVA IcompB
Ie ITEVB
0.21 0.14 0.07 0.00
-61.6
-57.2
-52.8
-48.4
-44
-66
-61.6
-57.2
-52.8
-48.4
-44
Te (C)
Te (C)
a) R12-R13
Tc=40 C, T=5K, ns =0.8
0.32 0.26
b) R22-R13
Tc=40 C, T=5K, ns=0.8
0.52 0.42
I (kW)
I (kW)
0.19 0.13 0.06 0.00 -66
IcompA Ic IHE
ITEVA IcompB
Ie ITEVB
0.31 0.21 0.10 0.00
IcompA Ic IHE
ITEVA IcompB
Ie ITEVB
-61.6
-57.2
-52.8
-48.4
-44
-66
-61.6
-57.2
-52.8
-48.4
-44
Te (C)
Te (C)
c) R134a-R13
c) R404a-R13
ekil 3. Kaskat soutma sistemi elemanlarnn tersinmezliklerinin buharlatrc scaklna gre deiimi Kaskat soutma sisteminin elemanlarnn tersinmezliklerinin youturucu scaklna gre deiimi ekil 4de gsterilmektedir. Youturucu scakl 30C ile 50C arasnda deitirilirken, buharlatrc scakl -65Cde, izantropik verim 0.8 deerinde ve T 5K deerinde sabit tutulmutur. Youturucu scaklnn arttrlmas sadece sistemin yksek scaklk blmn (sistem B) etkilediinden dolay kompresr B, genleme vanas B ve youturucunun tersinmezliinde deiiklik olmaktadr, fakat sistemin alak scaklk blmn (sistem A) oluturan elemanlarda; kompresr A, genleme vanas A ve buharlatrcnn tersinmezliinde herhangi bir deiiklik meydana gelmemektedir. Youturucu scakl arttrld zaman, youturucunun s att ortam ile arasndaki scaklk fark artacak ve sonu olarak sonlu scaklk farknda meydana gelen s geii artacandan dolay youturucunun ve youturucunun balantl olduu elemanlarn (kompresr B ve genleme vanas B) tersinmezlii artacaktr. ekil 4de grld gibi almada kullanlan btn soutucu akkan iftleri iin en byk tersinmezlik art sras ile youturucu, genleme vanas B ve kompresr B da meydana gelmektedir. Buhar sktrmal kaskat soutma sisteminin elemanlarnn tersinmezliklerinin izantropik verime gre deiimi ekil 5de gsterilmektedir. zantropik verim %50-%95 arasnda deitirilirken youturucu scakl 40C, buharlatrc scakl -65Cde ve T 5K deerinde sabit tutulmutur. zantropik verimin artmas ile kompresrn soutucu akkan sktrmas iin gerekli enerji miktar azalacak dolays ile ekil 5de grld gibi almada kullanlan btn soutucu akkanlar iin kompresrde meydana gelen tersinmezlikler azalacaktr. Kompresrn izantropik veriminin artmas ile meydana gelen deiiklik soutucu akkann kompresrden k artlarn deitirdiinden dolay, ekil 5de grld gibi sistem Bde kompresr Bden sonra en byk tersinmezlik azalmas youturucuda, sistem Ada ise kompresr Adan sonra en byk tersinmezlik azalmas kompresr A ile balantl olan s deitiricisinde meydana gelmektedir. almada kullanlan btn soutucu akkan iftleri en kk tersinmezlik genleme vanas Bde meydana gelirken buharlatrcnn ve genleme vanas Ann tersinmezliinde herhangi bir deiiklik olmamaktadr. zantropik verimde %5lik artmaya karn kompresr Bde tersinmezlik %16 azalrken, kompresr Ada %50-%75 arasnda tersinmezlikteki azalma ortalama olarak %19, %75-%95 arasnda ise ortalama olarak %35 olmaktadr. Kullanlan btn soutucu akkan iftleri iin izantropik verimin %50-%95 aralnda en byk tersinmezlik deerini kompresr B, en kk tersinmezlik deerini ise buharlatrc almaktadr. Sistem Bnin elemanlar dikkate alndnda; youturucu ve genleme vanas Bde R404a-R13 akkan iftinin kullanlmas durumunda en byk tersinmezlik deerleri R134a-R13 durumunda en kk tersinmezlik deerleri, kompresrde R404aR13 akkan iftinin kullanlmas durumunda en byk tersinmezlik deerleri R22-R13 durumunda en kk tersinmezlik deerleri ve s deitiricisindeki tersinmezlik deerleri ise hemen hemen btn soutucu akkan iftleri iin ayn olmaktadr.
170
0.45 0.36
Te =-65 C, T=5K, np=0.8

IcompA Ie IcompB IHE ITEVA Ic ITEVB
0.42 0.34
Te=-65 C, T=5K, ns=0.8

I (kW)
I (kW)
37.6 42.4 47.2 52
0.27 0.18 0.09 0.00 28
0.25 0.17 0.08 0.00
32.8
Tc (C)
28
32.8
37.6
Tc(C)
42.4
47.2
52
a) R12-R13
Te =-65 C, T=5K, ns =0.8
b) R22-R13
Te=-65 C, T=5K, np=0.8
0.50 0.40
0.80 0.64
I (kW)
0.30 0.20 0.10 0.00 28 32.8 37.6 42.4 47.2 52
I (kW)
0.48 0.32 0.16 0.00 28
32.8
37.6
Tc (C)
Tc (C)
42.4
47.2
52
c) R134a-R13
d) R404a-R13
ekil 4. Kaskat soutma sistemi elemanlarnn tersinmezliklerinin youturucu scaklna gre deiimi
Te=-65 C, Tc=40 C, T=5K
0.80 0.64
0.75 0.60
Te =-65 C, Tc=40 C, T=5K

IcompA ITEVA Ie Ic IcompB ITEVB IHE
I (kW)
0.48 0.32 0.16 0.00 45 56 67
I (kW)
89 100
0.45 0.30 0.15 0.00
78
ns
45
56
67
78
89
100
ns
a) R12-R13
0.85 0.68
b) R22-R13
Te=-65 C, Tc=40 C, T=5K
1.30 1.04
Te =-65 C, Tc=40 C, T=5K

I (kW)
0.51 0.34 0.17 0.00 45 56 67 78
I (kW)
100
0.78 0.52 0.26 0.00
89
45
56
67
78
89
100
ns
ns
c) R134a-R13
d) R404a-R13
ekil 5. Kaskat soutma sistemi elemanlarnn tersinmezliklerinin izantropik verime gre deiimi
171

ekil 6 buhar sktrmal kaskat soutma sisteminin elemanlarnn tersinmezliklerinin Tye (kaskat soutma sistemini oluturan alak ve yksek kademe soutma sistemleri arasndaki scaklk fark) gre deiimini gstermektedir. Tnin deitirilmesi; alak kademe soutma sisteminin scakl sabit tutulup, yksek kademe soutma sisteminin scakl arttrlmak suretiyle yapldndan dolay alak kademe soutma sisteminde (sistem A) bulunan elemanlarn tersinmezliklerinde herhangi bir deiiklik olmamakta fakat yksek kademe soutma sisteminin (sistem B) elemanlarnn tersinmezliklerinde deiiklik gzlenmektedir. ekil 6da grld gibi allan btn soutucu akkan iftleri iin T arttrld zaman byk oranda tersinmezlik art srasyla genleme vanas B ve youturucuda meydana gelirken kompresr Bnin tersinmezliindeki azalma ise dikkate alnmayacak kadar kktr. R12-R13 soutucu akkan ifti haricindeki akkan iftleri iin s deitiricisinde tersinmezlik artmaktadr. Bunun nedeni ise R22-R13, R134a-R13 ve R404a-R13 durumunda scak akkann tersinmezliindeki azalmann souk akkann tersinmezliindeki artma miktarndan daha az olmasdr. R404aR13 durumunda srasyla kompresr B, genleme vanas B ve youturucuda en byk tersinmezlikler oluurken, R22-R13 durumunda ise en kk tersinmezlikler olumaktadr.
0.32 0.26
Tc=40 C, Te =-65C, ns =0.8
0.35 0.28
Tc=40 C, Te =-65C, ns =0.8

I (kW)
I (kW)
0.19 0.13 0.06 0.00 0
IcompA Ic IHE
ITEVA IcompB
Ie ITEVB
0.21 0.14 0.07 0.00
3.4
6.8
10.2
13.6
17
3.4
6.8
10.2
13.6
17
T (K)
T (K)
a) R12-R13
0.30 0.24
b) R22-R13
Tc=40 C, Te =-65C, ns =0.8
0.50 0.40
Tc=40 C, Te =-65C, ns =0.8
I (kW)
I (kW)
0.18 0.12 0.06 0.00 0
0.30 0.20 0.10 0.00
IcompA Ic IHE
ITEVA IcompB
Ie ITEVB
3.4
6.8
10.2
13.6
17
3.4
6.8
10.2
13.6
17
T (K)
T (K)
c) R134a-R13
d) R404a-R13
ekil 5. Kaskat soutma sistemi elemanlarnn tersinmezliklerinin Tye gre deiimi

4.SONULAR Buhar sktrmal kaskat soutma sisteminin elemanlarnn tersinmezlikleri R12-R13, R22-R13, R134a-R13 ve R404a-R13 soutucu akkan iftleri iin buharlatrc scaklna, youturucu scaklna, izantropik verime ve kaskat soutma sistemini oluturan alak ve yksek kademe soutma sistemleri arasndaki scaklk farkna (T) bal incelenmitir. almada kullanlan btn soutucu akkanlar iin buharlatrc scaklnn artmasyla buhar sktrmal kaskat soutma sisteminin btn elemanlarnn tersinmezlikleri azalrken, youturucu scaklnn artmasyla sadece yksek kademe soutma sisteminin elemanlarn tersinmezlikleri artmaktadr. Her iki durumda da en byk tersinmezlik deerleri yksek kademe sisteminde bulunan kompresrde (kompresr B), en kk tersinmezlik deerleri ise buharlatrcda olmaktadr. Buharlatrc scaklnn arttrlmas durumunda, kompresr B, youturucu, genleme vanas B ve s deitiricisinde en byk tersinmezlik deerleri R404a-R13 akkan iftinin kullanlmasyla oluurken,
172

youturucu ve s deitiricisinde en kk tersinmezlik deerleri R134a-R13 iftinin kullanlmasyla ve kompresrde ise en kk tersinmezlik deerleri ise R12-R13 akkan iftinin kullanlmasyla meydana gelmektedir. Youturucu scaklnn arttrlmas durumunda, kompresr B, genleme vanas B ve s deitiricisinde en byk tersinmezlik deerleri R404a-R13 akkan iftinin kullanlmasyla oluurken, youturucu ve s deitiricisinde en kk tersinmezlik deerleri R134a-R13 iftinin kullanlmasyla, kompresr ve genleme vanas Bde en kk tersinmezlik deerleri ve youturucuda en byk tersinmezlik deerleri R22-R13 akkan iftinin kullanlmasyla meydana gelmektedir. zantropik verimin arttrlmasyla almada kullanlan btn soutucu akkanlar iin kaskat soutma sistemindeki buharlatrc ve genleme vanas A haricindeki btn elemanlarn tersinmezlikleri azalmaktadr. Buharlatrc scaklnn arttrlmasnda olduu gibi izantropik verimin arttrlmasnda da kompresr B, youturucu, genleme vanas B ve s deitiricisinde en byk tersinmezlik deerleri R404a-R13 akkan iftinin kullanlmasyla meydana gelirken, youturucu ve s deitiricisinde en kk tersinmezlik deerleri R134a-R13 iftinin kullanlmasyla meydana gelmektedir. Kompresr B ve genleme vanas Bde ise en kk tersinmezlik deerleri R22-R23 akkan iftinin kullanlmas durumunda meydana gelmektedir. Tnin arttrlmasyla genleme vanas B ve youturucunun tersinmezlii artmaktadr. Scak ve souk akkan arasndaki tersinmezlik artmasna ve azalmasna bal olarak s deitiricisinde R12-R13 soutucu akkan ifti haricindeki akkan iftleri iin tersinmezlik artarken sistemin dier elemanlarn (kompresr A ve B, genleme vanas A, buharlatrc) tersinmezliklerinde herhangi bir deiiklik olmamaktadr. SEMBOLLER h s
& m
& I
soutucu akkann zgl entalpisi (kJ kg1) ktle debisi (kg s1) kompresrn izantropik verimi tersinmezlik (kW) zgl entropi (kJ kg1K1) scaklk (C) kaskat soutma sistemini oluturan alak ve yksek kademe soutma sistemleri arasndaki scaklk fark (K) A soutma sistemi B soutma sistemi youturucu kompresr buharlatrc Is deitiricisi evre soutma ortam genleme vanas ekil 1de gsterilen kaskat soutma sisteminde elemanlarn giri veya k artlarn gsteren noktalar
s T T ndisler A B c comp e HE 0 rs TEV 112
KAYNAKLAR [1] Dincer I., Refrigeration Systems and Applications, England, Wiley, 2003. [2] Gupta K. Numerical optimization of multi-stage cascaded refrigeration-heat pump system, Heat Recovery Systems, 5(4), 305319, 1985. [3] Klarslan A., Hoz M., Kaskat soutma sistemlerinde kullanlan soutucu akkan iftlerinin kyaslanmas. 16.Is Bilimi ve Teknii Kongresi Bildiriler Kitab, Trk Is Bilim ve Teknii Dernei, 30 Mays- 2 Haziran, Kayseri, 1126-1135, 2007.
173

[4] Gupta K, Parasad M., Comparative optimum performance study of multi-stage cascade refrigerating systems, Mechanical Engineering Bulletin Heat Recovery Systems, 14(4), 12430, 1983. [5] Agrawal DD., Prediction of optimum interstage temperatures for cascade systems, Journal of the institution of Engineers (India)-Mechanical Engineering Division, 69(5l), 14851, 1989. [6] Agnew B, Ameli SM., A finite time analysis of a cascade refrigeration system using alternative refrigerants, Applied Thermal Engineering, 24, 225765, 2004. [7] Cho K, Park J, Cho H., Performance of the cascade system using alternative refrigerants, Proceedings of the ASME NHTC01 - 35th National Heat Transfer Conference Anaheim, California, June 10-12, V.1, 595600, 2001. [8] Kilicarslan A. An experimental investigation of a different type vapor compression cascade refrigeration system, Applied Thermal Engineering, 24, 26112626, 2004. [9] Srinivasa Murthy SS, Krishna Murthy MV. Experiments on a cascaded R11-R12 vapor compression system for cogeneration of heat and cold. Heat Recovery Systems, 5(6), 51926, 1985. [10] Kanoglu M. Exergy analysis of multistage cascade refrigeration cycle used for natural gas liquefaction, International Journal of Energy Research, 26(8), 76374, 2002. [11] Lee TS, Liu CH, Chen TW. Thermodynamic analysis of optimal condensing temperature of cascadecondenser in CO2/NH3 cascade refrigeration systems, International Journal of Refrigeration, 29, 110008, 2006. [12] Ratts EB, Brown JS. A generalized analysis for cascading single fluid vapor compression cycles using an entropy generation minimization method, International Journal of Refrigeration, 23, 35365, 2000.
174

YATAY KONUMDAK BUHARLATIRICILARDA BASIN KAYIPLARINI HESAPLAMAK N KULLANILAN METODLARIN GEERLLNN FARKLI SOUTUCU AKIKANLARA VE ALIMA ARTLARINA GRE KIYASLANMASI
Gkhan ARSLAN, Nurdil ESKN stanbul Teknik niversitesi Makine Fakltesi Makina Mhendislii Blm arslango@itu.edu.tr, eskinn@itu.edu.tr ZET Soutucu akkanlarn faz deitirdii stma-soutma sistemlerinde tasarm ve optimizasyon iin basn kaybnn doru hesaplanmas ok nemlidir. Tek fazl aka gre iki fazl ak, gerek hidrodinamik gerekse s geii asndan daha karmak yapya sahiptir. Fazlarn birbirlerine gre bal konsantrasyonu ve boru iinde dalmlar (ak rejimleri), fazlar aras younluk farknn ok byk olmas basn kaybn dorudan etkileyen parametrelerdir. Ayrca tek fazl ak asndan nemli olan atalet, viskoz ve basn kuvvetlerinin yannda iki fazl akta fazlar arasnda oluan arayzeydeki gerilmeler, ktle geii sonucu oluan momentum deiimleri de basn kaybn etkileyen parametrelerdir. Bu parametrelerden tr iki fazl akta tek fazl akta olduu gibi basn kayb hesaplarnda tek bir korelasyon grubu kullanlamamaktadr. Aratrmaclar bu konu zerinde deneysel almalardan yola karak eitli korelasyonlar oluturmakta veya var olanlarn geerliliini aratrmaktadrlar. Bu alma kapsamnda literatrde yer alan deneyler bir araya getirilerek, farkl soutucu akkanlar ve alma artlar altnda buharlatrcda meydana gelen basn kaybn hesaplamak iin yaygn olarak kullanlan metodlar (Homojen, Lockhart-Martinelli, Mller-Steinhagen-Hack, Grnnerund) incelenmitir. Dk buhar kalitesi deiimi ve fazla buharlamann olmad durumlarda, basn kaybn hesaplamak iin Homojen ve Grnnerund metodlarnn olumlu sonular verdii, buharlatrc boyunca buhar kalitesi deiimi artmas durumunda ise LockhartMartinelli ve Mller-Steinhagen-Hack metodlarnn belli artlar altnda kullanlabilecei tespit edilmitir. Ayrca basn kayb hesab iin kullanlan metodlarn ayn alma artlar altnda farkl soutucu akkanlar iin farkl sonular verdii ortaya konmutur. Anahtar Kelimeler: ki fazl Ak, Buharlatrc, Basn kayb 1. GR Gelien sanayinin beraberinde getirdii en nemli sorunlardan biri olan enerji kaynaklarnn doru ve optimum kullanm, enerji ihtiyalarnn her geen yl artt, buna karlk enerji kaynaklarnn snrl olduu lkemiz iin daha ok nem kazanmaktadr. Enerjinin optimum kullanm sadece enerji dnm sistemleri iin deil, cihaz ve sistemlerin tasarm ve retiminde de n plana kmaktadr. zellikle lkemizin lokomotif sektrlerinden biri olan Istma, Soutma ve klimlendirme sektr ile Otomotiv sektrnde kullanlan eitli tipteki buharlatrclarn tasarm ve optimizasyonu, gerek tm sistemin performansnn arttrlmasnda ve gerekse sistemde kullanlan enerjinin tasarrufunda ve daha az enerji gereksinimine ihtiya duyulmasn salamas asndan ok nemli bir yer tutmaktadr. Bilhassa yer kst olan iklimlendirme cihazlar, buharlatrclarn daha kompakt bir yapya sahip olmasn gerektirmektedir. Basn kaybnn doru hesaplanmas, buharlatrc boyutlarn kltecei gibi yatrm maliyetlerini azaltmakta, daha az miktarda malzeme kullanmn salamaktadr. Buharlatrcda basn kaybn tahmin etmek iin yaygn olarak kullanlan iki temel iki fazl ak modeli vardr. Bunlar homojen ve ayrk ak modelleridir. Bu modellerin kullanlmas mhendislik uygulamas asndan kolay olduu iin tercih edilmektedir. Homojen modelde sv ve buhar fazlar ayn hza sahip homojen bir karm olarak kabul edilir. Fazlarn ortalama hidrodinamik zellikleri kullanlarak basn kayb tek fazl aka gre hesaplanr. Ayrk ak modeli ise fazlarn farkl hz ve hidrodinamik zelliklerini dikkate almaktadr. En nemli husus, buharlatrcnn herhangi bir noktasnda buhar kalitesinin ve boluk orannn doru bulunmasdr. Bu suretle herbir fazn ktlesel ve hacimsel oran tespit edilerek hzlar bulunabilmektedir. Hzlarn dou tespit edilmesi, basn kaybnn mmkn olduunca doru bulunmas asndan nemlidir nk toplam basn kayb arlkl olarak srtnmelerden kaynaklanan basn kayplarn iermektedir. Bu basn kayb da Reynolds saysna, yani faz hzlarna baldr.
175

Bu almada buharlatrc boyunca meydana gelen basn kayb farkl metodlar ele alnarak incelenmitir. Daha nce de belirtildii gibi basn kaybnn bulunmas iin buharlatrc boyunca buhar kalitesi deiimi bilinmesi gerekir. Buharlatrc boyunca sabit s aks ile doymu sv soutucu akkann stld kabul edilmitir. Bu kabul kapsamnda yer alan literatr deneysel almalar tespit edilmi ve elde edilen model sonular ile kyaslanmtr. 2. BASIN KAYBI HESABI VE KULLANILAN METODLAR Buharlatrc iin genel enerji dengesini kinetik ve potansiyel enerjiler ihmal edilerek yazldnda buharlatrc boyunca buhar kalitesi deiimi
x=
G A ( hv hL )
dqz
(1)
ifadelerinden tespit edilmitir. Buhar kalitesinin buharlatrc boyunca dorusal deitii gz nne alnarak toplam basn kayb hesaplar yaplmtr. Toplam basn kayb yer ekimi etkisi, ivmelenme ve srtnmelerden kaynaklanmaktadr. Buharlatrc yatay konumda olduu iin toplam basn kaybnda yer ekiminin etkisi ihmal edilmitir. Buharlatrcda basn kaybn tespit etmek iin kullanlan modellerin ilki homojen ak modelidir. Her iki fazn ortalama termodinamik ve hidrodinamik zelliklerinin kullanld bu modelde ortalama younluk ve boluk oran buhar kalitesinin bir fonksiyonu olarak tanmlanr. Ortalama viskozite iin tanmlanm birok ortalama deer mevcuttur. Yaygn kullanm asndan bu almada ortalama viskozite iin McAdams [1] modeli kullanlmtr.
m =
+ x
1 x
(2)
1 x
v
+ x
(3)
L
m = v
v
(4)
1 x 1 x +
Yatay konumdaki buharlatrcda yer ekimi etkisi ihmal edildiinde toplam basn kayb, ivmelenme ve srtnmeden kaynaklanan kayplar olarak
1 x 1 dx dP 2 d x 2 1 =G + =G L dz v dz ivme v L dz 1 um 2 2 f G 2 1 1 dP = 2 f m = + x d d L dz srtnme v L
(5)
(6)
eklinde tariflenir. Toplam basn kaybnda srtnmelerin nemli bir rol oynad bilinmektedir. Srtnme faktrnn (f) doru tespit edilmesi bu nedenle nemlidir. Bu modelde srtnme faktr ortalama Reynolds saysna gre tariflenir.
Re m =
Gd
m
1/12
(7)
Srtnme faktr iin yzey przlln dikkate alan, hem laminar hem de trblansl blge iin geerli olan Churchill [2] modeli kullanlmtr. Bu modele gre srtnme faktr ;
8 12 1 f = 2 + 3/ 2 Re m ( am + bm )
(8)
176
1 am = 2.457 ln 0.9 7 + 0.27 Re d m 37530 bm = Re m

16
16
(9)
(10)
Buharlatrcda basn kaybn tahmin etmek iin kullanlan bir dier model ise ayrk ak modelidir. Bu model kapsamnda Lockhart-Martinelli, Mller-Steinhagen-Hack, Grnnerund metodlar irdelenmitir. Bu modelde her iki fazn termodinamik denge halinde olduu kabul edilmitir. Buharlatrcnn herhangi bir noktasnda sv ve buhar faza ait hzlarn kapladklar alan boyunca dzgn dalml ve birbirinden farkl olduklar kabul edilmitir. Buharlatrc iin sreklilik denklemi yazldnda fazlarn hzlar;
uv =
Gx v (1 )
(11)
uL =
G (1 x )
(12)
eklinde tespit edilir. Burada grld gibi hzlar buhar kalitesi ve boluk orannn fonksiyonu olarak tanmlanmtr. Daha nce buharlatrc boyunca buhar kalitesi deiimi tespit edilmiti. Boluk orann tespit etmek iin ise literatrde birok korelasyon mevcuttur. Bu alma kapsamnda Lockhart ve Martinelli [3] tarafndan tariflenen bant kullanlmtr.
0.07 0.36 0.64 1 x v L = 1 + 0.28 x L v 1
(13)
Ayrk ak modelinde basn kayb iki faz arpan tariflenerek bulunmaktadr. ki faz arpan buharlatrcda akan iki fazl akn ktlesel aksna gre deiik biimlerde tariflenir.
dP dz L = srtnme dP dz L
1/ 2
dP dz srtnme , v = dP dz v
1/ 2
dP dz srtnme , L 0 = dP dz L0
1/ 2
(14)
Burada (dp/dz)L buharlatrcda akan iki fazl akn sv taraf iin tariflenmitir ve buhar kalitesi deitike bu deer sv ktlesel aks [G(1-x)] deitii iin deimektedir. Ayn ekilde (dp/dz)v iki fazl akn buhar taraf iin tariflenir. Farkl olarak (dp/dz)Lo buharlatrc iinde toplam ktlesel ak deerinde [G] sv akt kabul edilerek tariflenir. Sabit kesit alan kabul edildiinde bu deer buharlatrc boyunca deimemektedir. Lockhart ve Martinelli [3] hava-su karm iin yapm olduklar alma sonucu basn kaybn bulmak iin Lockhart-Martinelli parametresini tariflemilerdir.
dP dz L X2 = dP dz v
(15)
Daha sonra Chisholm [4], bu almaya ek olarak Lockhart-Martinelli parametresini kullanarak iki faz arpan tariflemitir. Bu arpan, sv ve buharn ak rejimine gre deimektedir.
177
1 C L = 1 + + 2 X X
1/ 2
(16)
Burada C nin deeri sv veya buharn laminar veya trblansl olmasna gre deimektedir. Sonu olarak srtnmelerden kaynaklanan basn kayb, Lockhart-Martinelli parametresini kullanarak u ekilde hesaplanmtr.
(17) Grnnerund [5] yukarda bahsedilen metoda benzer bir ekilde soutucu akkanlar iin bir metod gelitirmitir. Farkl olarak iki faz arpan Froude saysna gre tanmlanmtr.
2 f G 2 (1 x) 2 dP dP = L 2 = L 2 L L d dz fr dz L
L dP v 2 1 gd = 1 + 0.25 dz Fr L v dP 1.8 10 0.5 = f Fr x + 4( x x f Fr ) dz Fr
(18)
(19)
Bu metod da eer sv taraf Froude says, FrL 1 ise srtnme faktr fFr = 1.0 alnmaktadr. Eer FrL 1 ise;
f Fr = FrL FrL =
0.3
1 + 0.0055 ln FrL
(20)
G2 gD L 2
(21)
olarak alnmaktadr. Sonu olarak srtnmelerden dolay basn kayb;
2 f G2 dP dP = gd 2 = gd 2 L 0 L d dz srtnme dz L 0
olarak tespit edilir.
(22)
Bir dier metod ise Mller-Steinhagen-Heck [6] tarafndan tariflenmitir. Bu model buharlatrc iinde akn tamamen sv ve buhar olmas durumuna gre ampirik bir interpolasyondur. Srtnmelerden dolay oluan basn gradyeni;
1/ 3 dP = ( A + 2 ( B A ) x ) (1 x ) + Bx 3 dz srtnme
(23)
eklinde tanmlanmtr. Burada A ve B akn tamamen sv olmas ve tamamen buhar olmas durumuna gre tariflenen basn gradyenleridir. Yukarda bahsedilen metod, Lockhart-Martinelli, Grnnerund, Mller-Steinhagen-Hack iin ivmelenmeden dolay meydana gelen basn kayplar ayn ekilde hesaplanmaktadr.
(1 x )2 x2 dP 2 d + =G dz L (1 ) v dz ivme
Pivme (1 x )2 x 2 (1 x )2 x 2 = G 2 + + G 2 L v L v z z =0
(24)
(25)
Toplam basn kayb, elde edilen gradyenlerin buharlatrc boyunca integre edilmesi sonucu elde edilmitir. Buna gre; Homojen Model:
178
z 2 f G2 1 1 1 P = + x 0 d L v L
Lockhart-Martinelli Modeli:
z 2 1 1 dq dz dz + G 0 v L A ( hv hL )
(26)
L 2 2 f L G 2 (1 x) 2 P = L dz + Pivme L d 0
Grnnerund Modeli:
(27)
L 2 2 f L0 G 2 P = gd dz + Pivme L d 0
Mller-Steinhagen-Hack Modeli:
(28)
L P = 0
(( A + 2 ( B A) x ) (1 x )
1/ 3
+ B x3 dz + Pivme
(29)
3. SMULASYON SONULARININ DENEY VERLER LE KARILATIRILMASI Buharlatrclar zerine yaplan gncel almalar taranm ve deney verileri toplanmtr. ncelenen almalarn ortak yn buharlatrc cidarnda sabit s aks uygulanmasdr. Doymu sv olarak buharlatrcya gnderilen soutucu akkan, Joule etkisi ile stlmakta, buharlatrcnn belli noktalarnda basn ve scaklk lmleri alnmaktadr. Modellerin geerliliinin kapsaml bir ekilde irdelenmesi iin literatr aratrmas farkl soutucu akkanlar ve alma artlarn ierecek ekilde yaplmtr. Deneyler ile ilgili detaylar Tablo 1 de verilmitir. Tablo 1: Literatrde yer alan deneysel almalar Buharla trc i ap (mm) 6 10.21 2.46 Buharlat rc Boyu (m) 6 2.44 0.914 Ktlesel Ak (kg/m2s) 195-706 405-540 33-832 Doyma Scakl ( ) ~ 16-18 ~
Soutucu Akkan C. Aprea ve dierleri [7] Wattelet ve dierleri. [8] Tran[9] R407CR417A R12 R134a
Is Aks (kW/ m2) 7.6-28.5 5.1-20.4 2.2-90.8
Doyma Basnc (bar) 3.6-10.3 ~ 1.4-8.5
C. Aprea ve dierleri [7], R407C ve R417A soutucu akkanlar iin buharlatrcda basn kaybn aratrm, farkl noktalara yerletirilen basn lerler ile yerel basn dmleri kaydedilmitir. ekil 1 de deneysel veriler ile model sonular karlatrlmtr.
179
ekil 1: C. Aprea ve dierlerinin [7] elde etmi olduu deney verileri ile model sonularnn karlatrlmas Wattelet ve dierleri [8] R12 soutucu akkan iin yaptklar deneylerde, debiyi sabit tutup farkl s aks deerlerinde deneyler yapmlardr. Yaptklar deneyler kapsamnda buharlatrc boyunca buhar kalitesi deiimini kk tutarak basn kaybn lmlerdir. Sonular ekil 2 de verilmitir.
180
ekil 2 : Wattelet ve dierlerinin [8] elde etmi olduu deney verileri ile model sonularnn karlatrlmas Tran[9], R134a soutucu akkan iin farkl doyma basnc ve farkl ktlesel ak deerlerinde deneyler yaparak basn kaybn lmtr. Elde edilen sonular hata paylar ile birlikte Tablo 2 de verilmitir. Tablo 2: Trann [9] elde etmi olduu deney verileri ile metod sonularnn karlatrlmas LockhartMartinelli (Bu alma) Hata (%) 11.60 9.88 12.50 53.96 4.61 16.39 34.45 24.44 5.01 21.40 23.14 53.81 23.29 2.70 8.22 MllerSteinhagenHack (Bu alma) dpa Hata (kPa) (%) 13.992 12.99 5.248 1.352 1.122 18.468 10.407 2.002 0.232 27.266 16.368 6.043 1.623 0.561 36.474 24.486 6.79 8.65 34.86 40.63 54.50 35.56 34.46 35.79 37.38 37.54 28.99 35.08 1.19
Deney Sonular p(bar) G(kg/m2s) q(kw/m2) Xexit dp(kPa) 8.16 8.12 8.08 8.09 6.08 6.12 6.10 6.14 4.00 4.10 4.24 4.22 4.25 3.46 472.84 261.95 118.45 95.5 469.56 348.2 150.9 39.28 457.8 355.92 201.6 93.38 44.1 502.3 39.9 21.03 9.47 6.32 43.27 33.81 17.45 5.96 43.09 36.79 19.03 8.89 5.16 49.83 28.58 0.5 0.53 0.55 0.46 0.62 0.64 0.74 0.74 0.71 0.68 0.73 0.33 0.76 0.74 0.61 16.08 5.63 1.48 0.53 28.35 17.53 4.4 0.36 41.6 25.49 9.65 1.18 0.79 56.18 24.78
Homojen Model (Bu alma)
Grnnerund (Bu alma) dpa (kPa) 10.733 4.544 1.02 18.468 13.417 3.356 0.236 44.123 23.465 10.796 0.382 0.616 66.409 26.619 Hata (%) 33.25 19.29 31.08 0.57 34.86 23.46 23.73 34.44 6.06 7.94 11.88 67.63 22.03 18.21 7.42
dph dpa Hata(%) (kPa) (kPa) 10.264 36.17 17.945 3.613 0.842 0.54 9.066 1.956 0.142 35.83 43.11 1.89 48.28 55.55 60.56 6.186 1.295 0.816 27.04 14.66 2.88 0.27 39.51 20.03 7.42 0.55 0.61 54.7 22.7
111.70 0.533
15.623 44.89
26.548 36.18 14.764 42.08 5.542 0.656 0.324 17.7 42.57 44.41 58.99 28.57
38.506 31.46
3.39 351.5 4. SONU
Yaplan alma ile R407C, R417a, R12, R134a soutucu akkanlar iin farkl doyma basnc ve ktlesel ak deerlerinde, buharlatrcda basn kayb incelenmitir. Mhendislik uygulamas asndan uygun olan 4 farkl metodun (Homojen, Lockhart-Martinelli, Mller-Steinhagen-Hack, Grnnerund) geerlilii, literatrde yer alan deney sonular ile karlatrlarak aratrlmtr. Sonu olarak uygulanan metodlarn doyma basncna, ktlesel ak deerine ve soutucu akkan trne gre belli artlar altnda geerli olduu tespit edilmi, metodlarn geerli olduu alma aralklar ve sapma oranlar belirlenmitir. Wattelet ve dierlerinin [8] yapm olduu deneysel almada buharlatrc boyunca buhar kalitesi deiimi dk kald iin Homojen ve Grnnerund modelinin yakn sonular verdii; dier metodlarn ise yetersiz kald grlmtr. Buharlatrc boyunca buhar kalitesi deiiminin dk (fazla buharlamann olmad hal) olmasnn bal olarak ak rejiminde belirgin deiim olmad durumlarda, bu metodlar iin yaplan kabuller geerli olmutur. Buhar kalitesi deiimi artt zaman ise, bu modellerin deney verilerinden byk oranda (%40 ve zeri) sapt tespit edilmitir. Lockhart-Martinelli ve Mller-Steinhagen-Hack metodlar ise, dier metodlara gre yksek buhar kalite deiimlerinde daha tutarl sonular vermektedir. C. Aprea ve dierlerinin [7] yapm olduu deneysel almada
181

R407C iin yksek basn ve ktlesel ak deerlerinde Lockhart-Martinelli metodu buharlatrc boyunca srekli basn kaybn hassas bir ekilde hesaplayabilmekte, ayn artlar altnda R417A iin ise bu metodun hata pay artmaktadr. Ktlesel aknn 350 kg/m2s deerinden dk olduu tm almalarda bu metodun deney verilerinden byk oranda sapt grlmektedir. Mller-Steinhagen-Hack metodu, bir nceki metoda gre 350 kg/m2s deerinden dk ktlesel ak deerlerinde ve buhar kalitesi deiimin yksek olduu buharlatrclarn bilhassa giri ksmnda tutarl sonular vermekte; fakat buhar miktar artka sonular byk oranda sapma gstermektedir. Tran [9] tarafndan yaplan deneysel alma, R134a gibi yaygn kullanlan soutucu akkan verileri ierdii iin nemlidir. Yksek doyma basnc (8 bar) ve ktlesel ak (470 kg/m2s) deerlerinde Mller-Steinhagen-Hack metodu ortalama %10 hata ile iyi sonu vermitir. Doyma basnc ve ktlesel ak deeri dtke hata pay byk oranda (%30-40) artmaktadr. Lockhart-Martinelli metodu ise R134a soutucu akkan iin dier akkanlara gre daha olumlu sonular vermitir. Bu metodla 4-8 bar aralnda yksek ktlesel ak deerinde (470 kg/m2s) basn kaybn ortalama %10 hata pay ile hesaplanmaktadr. Ktlesel ak deeri dtke hata pay artmaktadr. Bu metod Mller-Steinhagen-Hack metoduna gre daha geni doyma basnc aralnda tutarl sonular vermitir. Sonu olarak btn deneysel almalar gznne alndnda, dk buhar kalitesi deiimi ve fazla buharlamann olmad durumlarda, basn kaybn hesaplamak iin Homojen ve Grnnerund metodlarnn olumlu sonular verdii; buharlatrc boyunca buhar kalitesi deiimi artmas durumunda ise LockhartMartinelli ve Mller-Steinhagen-Hack metodlarnn belli artlar altnda kullanlabilecei tespit edilmitir. Ayrca basn kayb hesab iin kullanlan metodlarn ayn alma artlar altnda farkl soutucu akkanlar iin farkl sonular verdii ortaya konmutur. ndis A : Buharlatrc d yzey alan (m2) d : Buharlatrc i ap (m) f : Srtnme faktr Fr : Froude says g : Yerekimi ivmesi (m/s2) G : Ktlesel ak (kg/m2s) h :Entalpi (kj/kg) P : Basn fark (Pa) q : Is Aks (W/m2) Re : Reynolds says u :Faz hz (m/s) x : Buhar kalitesi X : Martinelli parametresi z : Buharlatrc boyunca konum (m) Alt ndis l : Sv lo : Her iki fazn toplam debisinde sadece svnn akmas hali m : Karm v : Buhar Yunan Harfleri : Younluk (kg/m3) : Boluk oran : Viskosite (Pa s) : Yzey przll (mm) : ki faz arpan
182
5. KAYNAKLAR
[1] McAdams, W. H., et al., Vaporisation Inside Horizontal Tubes. Trans. ASME, vol. 64, pp. 193,1942 [2] Churchill, S. W., Friction Factor Equation Spans all Fluid Flow Regimes, Chemical Engineering, 84 (24), pp. 91-92, 1977 [3] Lockhart, R. W., and Martinelli, R. C., Proposed Correlation of Data for Isothermal TwoPhase, Two- Component Flow in Pipes, Chemical Engineering Progress Symposium Series, 45 (1), pp. 39-48, 1949 [4] Chisholm, D., A Theoretical Basis for the Lockhart-Martinelli Correlation for Two-Phase Flow, Int. J. Heat Mass Transfer, 10 (12), pp. 1767-1778, 1967 [5] Grnnerud R., Investigation of liquid hold-up, flow resistance and heat transfer in circulation type evaporators, part IV: two-phase flow resistance in boiling refrigerants. Annexe 19721, Bull De lInst du Froid, 1979 [6] Muller-Steinhagen, H. and K. Heck, A simple friction pressure drop correlation for twophase flow in pipes, Chem. Eng. Process., 20, 297-308, 1986. [7] C. Aprea, A. Greco, A. Rosato, Comparison of R407C and R417A heat transfer coefficients and pressure drops during flow boiling in a horizontal smooth tube, Energy Conversion and Management, Volume 49, Issue 6, June 2008, Pages 1629-1636 [8] J. Wattelet, J.C. Chato, Design building and baseline testing of an apparatus used to measure evaporation characteristics of ozone-safe refrigerants, Air Conditioning and Refrigeration Center. ACRC-TR-90-02, University of Illinois at Urbana-Campaign (1990) [9] Thanh Nhon Tran, Pressure drop and heat transfer study of two phase flow in small channels. PhD. Thesis, Texas Tech University, 1998
183
KISM DEVAMLI FONKSYONLAR KULLANARAK SOUTUCU AKIKANLARIN DOYMA BASIN ERLERNN HASSAS OLARAK OLUTURULMASI
M. Turhan OBAN Ege niversitesi, Mhendislik Fakultesi, Makine Mhendislii Blm, Bornova, ZMR Turhan.coban@ege.edu.tr ZET Doyma basncnn doyma scaklnn fonksiyonu olarak hesaplanmas soutucu akkanlarn faz deiim termodinamik zelliklerinin en nemlilerindendir. Doyma scaklk basn erisinin hassas olarak hesaplanmas doyma entalpi deiiminin doru olarak hesaplanmas iin de nemli bir parametredir. Bu almada ksmi devaml lineer fonksiyonlarn kullanlmasnn devaml fonksiyon kullanmna gre daha hassas sonular elde etmemizi salyaca rnekler zerinden gsterilmi ve ksmi devaml fonksiyonlar hesaplayabilecek lineer genel eri uydurma program gelitirilmitir. eitli soutma akkanlart iin sonular iki klasik eri uydurma denklemi sonularyla karlatrlm ve ksmi devaml fonksiyonlarn avantaj hata karlatrmasyla gsterilmitir. 1- GR Doyma basncnn scakln fonksiyonu olarak elde edildii eri, tek bir eri uydurmaya altmzda olduka zor bir proses olduunu gzlemleriz. Bu zorluun en nemli sebebi kritik nokta civarnda deerlerin ok hzl deimesidir. Eri seiminde genellikle bu zellik gz nnde bulundurulur, ancak bu durumda erimiz lineer olmayan bir durum alr ve yine de kritik nokta civarnda elde ettiimiz sonular mkemmel saylamayacak kadar hatal olabilir. Denklem lineer olmyan ekil aldnda eri uydurma ileminin iteratif bir prosese dnmesi de ek bir zorluk getirebilir. Bu yzden bu almada ksmi devaml, katsaylar lineer olarak tanmlanan eriler kullanarak scaklk basn erisinin hassas olarak tanmlanmasn salamaya alacaz. 2- DENKLEMLERN TANIMI Ksmi devaml lineer bir denklem
Pdoyma = a 0i + a1iT + a 2 iT 2 + a3iT 3 + a 4 i / T + a5i / T 2 + a6 i / T 3

(1)
TLi T THi
i = 0...n
eklinde tanmlanabilir. Burada verilen denklem sadece TLi ve THi snrlar arasnda tanmldr. T (K) doyma scakl, Tc (K) kritik scaklktr. Snr deitike denklem de deiir. Toplam veri blgesinin n alt blgeye blndn varsayarsak, bu katsaylardan n set hesaplamamz gerekecektir. Bu denklemde tm katsaylar yerine bir alt set alnabilir. rnein sadece 2 katsay kabul edersek denklem lineer polinom denklemi olur. Karlatrma denklem sistemi olarak [3]
log10 Pdoyma = a0 + a1 / T + a 2 log10 T + a3T + a 4 ((a5 T ) / T ) log10 (a5 T )
(2)
bu denklemdeki Pdoyma doyma basnc, T doyma scakl (K), a0,,a5 soutucu akkan verisinden elde edilen eri uydurma parametreleridir. kinci karlatrma denklemimiz Biraz daha kompleks bir form oluturuyor. Bu denklemi zellikle makale balndaki hassas szcnden dolay setim[2]. Bu denklem
Pdoyma = ( p(t ) 1)( Pc Pt ) + Pt p(t ) = {[ p0 (t )] N + [ p (t )] N }1 / N t= T Tt Tc Tt

(3-3)
(3-1) (3-2)
184
p0 (t ) = 1 A= r= Tc Tt Tt
Pt ARt {1 [1 + At ] s exp( )} Pc Pt 1 + At
(3-5)
(3-4)
a1 a0 RTt R
(3-6)
s=
a0 (3-7) R p (t ) = 2 a2 (1 t ) + a3 (1 t ) 2 + a4 (1 t ) 3 + (1 t ) 4
2 2 3 2
(3-8) (3-9)
5 a3 = 0.11599104 + 0.2950258 * a 22 0.00021222a2
a 4 = 0.1546028 + 0.0897816 * a 0.05322199a
(3-10) (3-11)
3 a5 = 0.5725757 0.06817687 * a22 + 0.00047188a2 = 0.2 (3-12) T N = 87 t (3-13) Tc
bu denklem setinde Pt (kPa) soutucu akkann l nokta basnc, Pc (kPa) kritik nokta basnc, Tt l nokta scakl(K), Tc(K) kritik nokta scakldr. Pdoyma doyma basncn verir. a0, a1 ve a2 akkan baml katsaylarmzdr. 3- ZM YNTEM Denklem katsaylarn bulmak iin en kk kareler metodundan yararlanacaz. nce bu yntemin genel bir tanmn yapalm. xi,yi i=0...(n-1) verisi verilmi olsun bu veriyi nce l veri setine blelim. Verimiz xi,yi yi i=(n-1)/l*k...(n-1)/k*(k+1) k=0(l-1) halini alr. Buradaki n toplam veri says, l toplam toplam veri seti saysdr. Bu durumda f k ( x) = a (jkm ) j ( x),
j =0 m
xLi x xHi , k = 0....(l 1)
(4) j inci derece fonksiyon
seti verilmi olsun. Buradaki j katsaylarn arpld fonksiyonlardr. rnein denklem (1) iin 0=1, 2 3 2 3 1=T, 2=T , 3=T , 4=1/T, 5=1/T , 6=1/T deerlerini almtr. Bu fonksiyona xi,yi, i= i=(n1)/l*k...(n-1)/k*(k+1) verisini uydurmak istiyoruz. Bunu yapmak iin nce veri setimizi l alt veri setine blyoruz ve xLi ve xHi deerleri arasndaki her veri seti iin en uygun ajk(m) (j=0m) deerlerini bulmak
m y a ( m ) ( x ) i j =0 jk j i (m) (m) (5) hata fonksiyonunun istiyoruz. Bunun iin H k (a0 k ,...., amk ) = wk ( xi ) i = ( n 1) / l *k (l 1) minimum deerini bulmamz gerekir. Fonksiyondaki wk(x) arlk fonksiyonu adn alr ve wk ( xi ) 0 i = 1,...., n olmaldr. Fonksiyonun minimum noktas trevinin 0 a eit olduu nokta olacaktr. ( n 1) / l *( k +1) 2
m y a ( m ) ( x ) i jk j i H k (a ,...., a ) 2 j =0 = wk ( xi ) (m) p ( xi ) = 0 p = 0,....., m (l 1) i =1 (l 1) a p m n w ( x ) ( x ) ( x ) a ( m ) = w ( x ) ( x ) f p = 0,....., m (7) 0 k i j i p i j k i p i i i =1 j= Bu denklem temel olarak m+1 lineer denklem sistemidir. arlk katsays w( xi ) =1 olarak seilirse genel en kk kareler metodu (m) 0k ( m) mk n
(6)
[ ]
185
n n n n n 2 0 ( xi )1 ( xi ) 0 ( xi )2 ( xi ) .... 0 ( xi )m ( xi ) 0 ( xi ) 0 ( xi ) f ( xi ) i =1 i =1 i =1 i =1 i =1 n n n n a0 n 2 1 ( xi ) 1 ( xi )2 ( xi ) .... 1 ( xi )m ( xi ) a 1 ( xi ) f ( xi ) 0 ( xi )1 ( xi ) i =1 i =1 i =1 i =1 1 i =1 (8) n n n n a2 = n 2 2 ( xi ) .... 2 ( xi )m ( xi ) .... 2 ( xi ) f ( xi ) 0 ( xi )2 ( xi ) 1 ( xi )2 ( xi ) i =1 i =1 i =1 i =1 i =1 .... .... .... .... .... .... am n n n n n 2 (x ) f (x ) 0 ( xi )m ( xi ) 1 ( xi )m ( xi ) 2 ( xi )m ( xi ) .... m ( xi ) i m i i =1 i =1 i =1 i =1 i =1 formunu alr. Bu denklemi k=0.(l-1) iin l kere zmemiz gerekir. Toplam hata fonksiyonunu
(m H = H k (a0( m ) ,...., amk ) ) k k =0
( l 1)
(9) eklinde tanmlyabiliriz.
Yntem olarak ksmi devaml fonksiyonun fark bir fonksiyon yerine her biri bir alt blgeyi kapsyan bir fonksiyon serisinin bulunmasdr. Daha kk blgelerde veriler daha uniform zellikler gsterdiklerinden niversal veri uydurmaya gre ok daha hassas veri uydurma mmkn olacaktr. Tabi verilen scakla gre bilgisayarn katsay setlerinden hangisini kullanacana karar vermesi gerekir. Bu yzden katsaylar matrisine genellikle verinin geerli olduu minimum ve maksimum scaklk blgesi de eklenir. 4- SONULAR VE KARILATIRMA Sonular irdeleme iin toplam hata teriminin standart sapmaya benzer bir tanmn aldk.
2 m ( m) n yi 0 a jk j ( xi ) j= H = (4.1) i =0 (n 1) Denlem katsaylarnn hesaplanmas iin Java programlama dilinde bir model gelitirdik. Denklem katsaylarnn hesaplanmas iin ksmi pivotlu gauss elimine yntemi kullandk. Hatamz toplam hata ve hata dalm fonksiyonu olarak irdeledik. Toplam Hatann kabul edilebilir olduu blgelerde eer yerel hata ok bykse uydurulan eri yine de yeterli olmyabilir. Veri olarak ASHRAE el kitabnda yaynlanan R134a verisi kullanldnda Karlatrma denklemi (2) hata miktar 0.757563, karlatrma denklemi (3) hata miktar 4.5389941 olarak saptanmtr. R134a iin denklem (2) katsaylar : a={40.69889,-2362.54,-13.06883,7.616005e-3,0.2342564,376.1111}, denklem (3) katsaylar : a={45.37032,26233.885,4.164859} ekline verilmitir. 1,2,6 ve 24 denklemli, 6 katsayl denklemlerin katsaylar Tablo 4.1 de verilmitir. 1/ 2
Tablo 1 R134a ksmi devaml denklem katsaylar denklem (1) a0 a1 a2 a3 a4 N=1 4.278465E-904555.3006 2993.056638 5.42906336 03 1.56E+08 N=2 1.603528E-96629.23651 514.6407515 1.41871536 03 9660486.254 1.460077E244699.0078 6701.259262 17.8038465 02 -7.94E+08 N=6 -3.934661E840330.2434 2946.277886 5.37562027 03 -1.33E+08 2.954740E-29492.49094 123.3746852 0.14381666 04 3.11E+07 6.176530E-27568.4696 4.635314505 0.22589326 04 2.06E+07 7.649877E-9323.652671 15.87743805 0.30406185 04 1.85E+07 3.035070E214204.0871 364.9988208 2.45390573 03 -8.25E+07
a5
a6
TL
TH
1.446613E+10 5.584265E+11 103.30 101.06 4.616456E+08 6.931900E+09 103.30 21.03 1.955226E+11 1.544514E+13 21.03 101.06 3.772405E+11 103.30 -25.24 4.749905E+11 -25.24 -2.06 3.286557E+11 -2.06 4.036345E+11 20.91 20.91 43.88 66.85
1.100767E+10 6.746584E+09 4.528222E+09 4.961433E+09
8.120697E+09 2.085494E+10 43.88
186
414646.3061 N=24 -97823.22114 -377522.8965 -970452.8485 71893.56463 -51463.64847 1606.994021 -13200.62995 3396.098005 -76.27885053 -2473.436642 -7800.195686 4585.504659 3507.023486 -1522.929547 -3167.370489 -34612.66021 18226.03008 -55570.42752 -1936.580646 -11165.66228 9879.615009 14481.75345 1018303.386 281963.3172
9.991250E1897.288122 9.24843679 03 1706.466136 6.79640588 1154.353564 1.86936823 6121.661061 14.1818417 771.5166066 23.4130054 506.5674632 1.81016283 26.06965754 0.02533453 99.87939048 0.53074609 17.08878734 -0.0844095 28.75274883 0.05057845 20.11740256 0.11664293 4.414763191 0.12658113 82.26145298 0.14087792 54.28670344 0.00618748 67.16939549 0.14378318 92.45592297 0.1478929 100.2819812 0.20208725 10.04182792 0.45428193 6.848205651 0.27196406 89.27288982 0.05194834 208.7159646 0.1656055 143.2430062 0.16384234 665.3837773 0.43209753 1749.978946 0.93050792 4270.134566 8.89034722 9.191295E03 1.293659E03 1.172553E02 5.526123E02 2.059833E03 2.625024E04 -5.692595E04 3.295269E04 1.198788E04 4.302900E04 4.113400E04 1.161035E04 3.210256E04 1.075560E04 1.803369E04 2.364833E04 9.100722E04 -6.473018E05 5.393822E04 5.693938E04 8.976419E04 2.906745E03 3.031502E03 -5.841323E03
-7.25E+07
4.478198E+10 8.616240E+12 66.85 4.760890E+09 2.235207E+11 103.30 6.419927E+09 2.467574E+11 -81.48 2.714489E+10 2.118414E+12 -52.98 1.516355E+10 5.658207E+12 -28.36 5.360873E+09 5.900459E+11 -25.43 6.695158E+08 9.299923E+10 -19.51 1.706539E+09 2.180342E+11 -13.82 1.937001E+08 3.823689E+10 -8.12 1.092656E+09 1.276388E+11 -2.42 6.366322E+08 8.590925E+09 3.27 7.567156E+08 1.381040E+11 8.97 8.448325E+08 1.411759E+11 14.67 5.153794E+08 1.173397E+11 20.36 2.104815E+09 2.925850E+11 26.06 1.015707E+09 2.352190E+11 31.76 1.729027E+09 5.543176E+11 37.45 1.734008E+09 1.657067E+11 43.15 6.850300E+09 1.031793E+12 48.85 2.986118E+08 2.069584E+11 54.55 4.973575E+09 1.305816E+12 60.24 3.933177E+09 1.070620E+12 65.94 1.638724E+10 5.713995E+12 71.64 8.146197E+10 1.318851E+13 77.40 1.322234E+11 1.327152E+13 87.66
101.06
-2.72E+07 6.81E+07 -3.89E+07 1.14E+08 1.35E+07 563154.7697 164718.8057 116544.6276 1741525.332 4453975.349 1251652.571 247028.7942 1197142.532 1805484.026 3256098.327 1.26E+07 2672358.884 690926.3878 9151208.716 1.11E+07 6007559.73 5.20E+07 -2.17E+07 4.01E+08
-81.48 -52.98 -28.36 -25.43 -19.51 -13.82 -8.12 -2.42 3.27 8.97 14.67 20.36 26.06 31.76 37.45 43.15 48.85 54.55 60.24 65.94 71.64 77.40 87.66 101.06
Toplam hata deerleri hem denklem says ynnden hem de fonksiyon katsaylarnn says ynnden iki boyutlu olarak incelenmitir. Tablo 2 de toplam hata terimi denklem katsays ve ksmi denklem saylar cisinden listelenmitir. Tablo 2 R134a ksmi devaml denklem toplam hata miktarlar denklem (1) denklem says N= 1 2 6 24 126 7 katsay (0..6) 1.7530640 0.3164135 0.2119138 0.1509598 0.0394252
187
6 katsay (0..5) 2.7868067 0.3052086 0.2523132 0.1505238 0.0119228 5 katsay (0..4) 5.6986209 0.6439426 0.2139137 0.1519264 0.0393995 4 katsay (0..3) 18.3914927 2.3645418 0.3101148 0.1560654 0.0394958 3 katsay (0..2) 142.5019200 19.0917940 1.9433057 0.1670640 0.0394999 Toplam hatadan denklem 7 katsayl setin pratik kullanmlar iin yeterli hassasiyeti vereceini syleyebiliriz. Bu deerler toplam hata olarak referans denklem (2) ye gre 5 kat kk toplam hata vermektedir. Bir de yerel hatalara gz atalm. Bunu daha iyi irdelemek iin grafik olarak vereceiz. ekil 1,2,3,4 ve 5 2,6,24,126 denklemli 7 katsayl ksmi devaml denklemlerin bize verdii ksmi hatalar veriyor. Ksmi hatalarn blgelerde daha youn olsuu da dikkat ekiyor. Bunun sebebinin lm hatalar olabileceini sanyorum. ekil 1 : 2 denklemli 7 katsayl ksmi devaml denklemin yerel hata dalm
ekil 6 ve ekil 7 de referans denklemlerin (denklem 2-3 ) yerel hatalarn ve 22 ve 45 denklemli ksmi devaml denklemlerin yerel hatalarn karlatrmal olarak ayn grafiin zerinde gsterdik. Karlatrmann daha iyi gzlemlenebilmesi iin ikinci bir soutucu akkann verisine daha gz atalm. kinci akkan olarak R123 alacaz. R123 iin referans denklemi (2) nin katsaylar : a={1656.333,2.480583e6,17.92522,-8.86838e-2,4.617861e2,1.666667e3} Referans denklemi (3) katsaylar : a={-49.81709,33076.999,4.703179}. R123 iin Denklem (2) toplam hata miktar 3.0363329715920164, Denklem (3) toplam hata miktar 2.4648869721150373 olarak bulunmutur. Grld gibi denklem (3) daha hassas sonu vermitir. ekil 2 : 6 denklemli 7 katsayl ksmi devaml denklemin yerel hata dalm
188
ekil 3 : 24 denklemli 7 katsayl ksmi devaml denklemin yerel hata dalm
189
ekil 6 : 22 denklemli ksmi devaml denklemin yerel hata dalm ve dier referabs denklemlerin ksmi hatalar ile karlatrlmas
190
ekil 7 : 45 denklemli ksmi devaml denklemin yerel hata dalm ve dier referans denklemlerin ksmi hatalar ile karlatrlmas
Tablo 3 R123 ksmi devaml denklem katsaylar denklem (1)

a0 N=1 -470781.49888966 N=2 -85275.07365039 -65761275.3600 N=6 95647.89301108 5168.87032884 -119730.60053410 19615.73786477 -70533.62527208 -237.71984441 -487.56227558 -225.57991001 24.44858794 54.99226896 0.24407853 1.18412354 0.89010037 -0.24812165 0.10785367 -0.00001592 -0.00085074 -0.00070853 0.00037503 -0.00007038 -1.94703075E+07 4.47284387E+07 7.77364871E+07 -7.11125041E+06 1.27574479E+07 1.99555272E+09 -1.10061697E+10 -1.55476878E+10 1.03702411E+09 2.34771851E+09 -8.22140278E+10 8.31395257E+11 1.08415735E+12 -6.65976215E+10 -6.03320076E+11 -80.0 6.6 27.9 49.9 72.6 359.40652251 130136.38031995 -0.80330102 -137.28619061 0.00074683 0.06043084 1.12574886E+07 1.86669691E+10 -7.78277170E+08 -2.82094457E+12 2.17674200E+10 1.77266805E+14 -80.0 50.0 1360.80370820 -2.17151668 0.00151497 9.35914455E+07 -1.00287017E+10 4.48970307E+11 -80.0 a1 a2 a3 a4 a5 a6 TL
191
-89315.02150291 N=24 44125.86147490 -56882.60121867 -327615.80865213 866920.89434784 -3549.91847043 -679.20824694 9371.95917072 -9184.59020495 10340.03846698 -3298.64078060 -4827.46953543 -3476.68942291 -1813.07547881 51088.18941023 717.59962147 81215.82112058 5240.99941073 -3959.72789399 -3182.29041723 20284.56156988 -96182.35587662 6274792.33703993 625218.79616023 553938.23135866
5780.72003320 -183.62284161 272.56242954 1417.60078412 -1710.39772363 10.14901768 -1.12398768 12.29393990 76.13272258 -177.09614087 1.28145367 -12.60951184 -4.77150372 -8.33787419 -178.62986816 -14.79322936 -333.78877797 -53.48687580 -31.64646839 10.70465590 6.34672247 -62.75298592 -42974.48525001 17.66228162 -1718.19849217
-11.74064282 0.39152797 -0.66894617 -2.14437653 -7.97994353 -0.00933324 -0.00203279 -0.20524096 0.31474648 -0.17080280 0.00148186 0.01131794 -0.00119733 0.00408228 0.27232675 -0.02459654 0.55760746 0.05161825 -0.01734529 -0.12683286 0.09189749 -0.42377271 88.04043336 -3.23483924 -2.88712109
0.00764602 -0.00033409 0.00066744 0.00088018 0.01772583 0.00001977 0.00003218 0.00035708 -0.00088388 0.00100805 0.00003988 0.00006592 0.00006676 0.00006464 -0.00009219 0.00013240 -0.00025353 0.00008569 0.00016670 0.00026623 -0.00018266 0.00123764 -0.06162840 0.00359964 0.00484855
-8.37668937E+08 -5.69963572E+06 6.21401809E+06 -2.24810607E+06 1.98287643E+08 -3.00593405E+05 -6.23906967E+04 -4.77966561E+05 -8.43194553E+06 1.07707118E+07 -3.15901060E+05 2.65272900E+06 5.92052817E+05 -7.32810945E+04 -9.46493897E+06 1.38086821E+05 -1.21945077E+07 1.85009055E+06 6.83429913E+06 -8.47309866E+05 -1.01458540E+07 3.48744200E+07 1.06244901E+09 -5.10579649E+07 1.05589328E+09
2.68532583E+11 3.70124733E+08 -3.10966213E+08 1.06877612E+10 -1.02490207E+11 2.46857999E+08 7.45248530E+07 -3.41469814E+08 -4.20519400E+08 2.21986167E+09 4.21075528E+08 -2.25410555E+08 2.91023045E+08 4.38479464E+08 1.61073931E+09 5.09820730E+08 2.75023344E+09 4.09950462E+07 -1.19057745E+09 1.71905950E+09 -1.98728661E+09 1.57616057E+10 -3.40795814E+11 -6.85340620E+10 -5.98618377E+11
-2.66623845E+13 -9.15513164E+09 3.93729916E+09 -1.07055061E+12 9.82676574E+12 -2.24995294E+10 -5.19015873E+09 3.39034953E+10 3.98493967E+11 -7.97205391E+11 -4.92304980E+10 -1.15517719E+10 -5.11446924E+10 -6.27632538E+10 -1.55687470E+11 -9.89855030E+10 -3.85209276E+11 -7.23225571E+10 2.81803266E+10 -3.25967796E+11 8.46288136E+11 -4.75785742E+12 1.58703190E+13 1.35851907E+13 8.88525066E+13
95.2 -80.0 -51.9 -23.8 1.5 6.4 12.1 17.7 23.3 27.9 32.5 38.1 43.7 49.4 55.0 60.6 66.2 71.8 77.4 83.0 88.6 94.2 99.6 127.4 155.5
7 katsay (0..6) 6 katsay (0..5) 5 katsay (0..4) 4 katsay (0..3) 3 katsay (0..2)
N=1 1.367762377 2.150993499 4.402172036 14.67409849 123.0992362
N=2 0.934157772 0.451855006 0.838492994 2.172642988 20.83767679
N=6 0.362185609 0.395846428 0.402549262 0.715110267 5.36702548
N=24 0.274945933 9.00907398 0.853719599 0.297151582 0.329327305
N=124 0.019594301 0.016373163 0.018097292 0.053398165 0.017941743
REFERANSLAR 4. 2005 ASHRAE HANDBOOKFundamentals 5. Gustavo-A. Iglesias-Silva, Reid C. Miller, Ana Diaz Ceballos, Kenneth R. Hall, Accurate vapor pressure equation for refrigerant, Elsevier, Fluid Phase Equilibria 111 (1995) 203-212 6. Thermodynamic Properties of R134a, Technical Information, Dupont Suva Refrigerants 7. M. Turhan oban, Java Programlama diliyle Saysal zmleme
192
EJEKTR KULLANARAK BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA SSTEMNN ETKNLNN YLETRLMES Nagihan Bilir, H. Krad Ersoy
Seluk niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Makina Mhendislii Blm, KONYA

nbilir@selcuk.edu.tr, kersoy@selcuk.edu.tr
ZET Buhar sktrmal klasik soutma sisteminin soutma etkinliini iyiletirmek amacyla sisteme adapte edilen ejektrn, etkinlik katsays (COP) zerine etkisi aratrld. Soutma sistemleri iin gelitirilen ift fazl, sabit basn ejektr ak modeli kullanld. Soutucu akkan olarak R-134a seildi. Ejektr genlemeli soutma sisteminin COPu ayn alma scaklklarnda klasik soutma sistemin COPu ile kyasland. Elde edilen sonulara gre, verilen alma scaklklar iin optimum bir ejektr alan oran, ejektr k basnc ve COP deeri olduu saptand. Tkon=40C ve Te= -25C iin COPdaki iyileme oran %22.34 olarak bulundu. Evaporatr scakl derken veya kondenser scakl artarken soutma etkinliindeki iyileme orannn artt belirlendi.
Anahtar Kelimeler: Ejektr, COP, Genleme valfi, Optimum etkinlik 1. GR Soutma, insanolu iin gemiten gnmze vazgeilmez bir ihtiya olmutur ve ilk olarak, gdalarn bozulmadan uzun sre korunmas amacyla kullanlmtr. ou gda oda scaklnda bozulur. Bu yzden gdalarn korunmas, soutma sistemlerinin nemli uygulama alann tekil eder. Ayrca soutma, her trl konfor sistemlerinde (konutlarda, iyerlerinde, tama aralarnda vb.), sanayide ve salk sektrnde ksacas hemen birok alanda karmza kmaktadr. Soutma sistemi zerinde yaplacak herhangi bir iyiletirme ok geni bir sahay ilgilendirir. Aratrmaclar halen bu alanda birok alma yapmaktadr. Bu aratrmalardan biri de sistemdeki tersinmezlii artran genleme valfindeki kslma kayplarn azaltma ynndedir. Bu amala, genleme valfi yerine ejektr kullanlmas ngrlmektedir. Bylece genleme valfinde kaybolan iin geri dnm salanacak ve bu i ile kompresrn harcayaca i azaltlacaktr. Bu ise sistemin etkinlik katsaysn (COP) ykseltici bir etki yapacaktr. Bu sistemlere ejektr genletirici olarak kullanan soutma sistemleri ad verilmektedir. Klasik sistem ile ejektrl sistem arasndaki fark, genleme iinin genleme valfi yerine ejektrle yaplmasdr. Sistemin dier elemanlar her iki soutma sistemi iin de ayndr. Bir ejektrl soutma sisteminin tesisat emas ve evrimin P-h diyagram ekil 1.1de gsterilmitir. Sistemin almas yle gerekleir: Yksek basn ve scaklkta kondenserden gelen sv haldeki primer akkan nce sesst llesine 1 durumunda girer. Burada basn ve scakl derken hz sesst hza ular ve 1b durumuna gelir. 1b durumundaki yksek hzl primer akkan ejektrde ilerlerken emme odasnda vakum oluturur ve evaporatrden 2 durumunda doymu buhar olarak gelen sekonder akkan ejektrn ierisine emer. Bu olay srasnda sekonder akkann scakl ve basnc bir miktar derek 2b durumuna iner. Primer ve sekonder akkanlar karma odasnda karr ve sonra ok darbeleriyle ak, sesalt aka dnp basnc artar. 3m durumunda karma basncna ykselen karm ejektrn difzr ksmna girer ve burada akkann hz, hemen hemen durgun hale gelinceye kadar drlr ve basnc artm ekilde ejektr 3d durumunda terk eder. Bylece ejektr yksek basnl bir akkann enerjisini dk basntaki dier akkana aktararak onun basncn nispeten ykseltmi olur. Dolaysyla, kompresre giri basnc klasik sisteme gre daha yksek olacaktr.
193
ekil 1.1. Ejektrl soutma sisteminin tesisat emas ve evrimin P-h diyagram Ejektr terk eden karm, ayrma kabna (separatr) girer, burada doymu sv ve doymu buhar olarak ikiye ayrlr. Ayrma kabndan kan 6 durumundaki doymu svnn basn ve scakl, evaporatr basn ve scaklna kk bir genleme valfi kullanlarak drlr ve 7 durumunda evaporatre gnderilir. Burada akkan soutulmak istenilen ortamdan s ekerek buharlar ve 2 durumunda doymu buhar olarak tekrar ejektre dner. Ayrma kabndan ayrlan akkann doymu buhar haldeki dier ksm ise kompresre 4 durumunda girer. Kompresrde akkann basn ve scakl, kondenser basn ve scaklna ykseltilir. Ejektr kullanld iin kompresre giri basnc klasik sisteme gre nispeten daha yksektir ve bu nedenle kompresrde daha az i harcanr. Kompresr 5 durumunda kzgn buhar olarak terk eden akkan kondensere sevk edilir. Burada evreye s vererek 1 durumuna youur ve tekrar ejektre gider. Ejektr genletirici olarak kullanan soutma evrimin almas bu ekilde devam eder. Ejektr genletirici olarak kullanan soutma evriminin etkinlik katsays, COPi yle tanmlanr:
COPi = Qe . Wkomp
(1)
ekil 1.1de verilen evrimin P-h diyagramna uygun olarak (1) denklemi dzenlenirse aadaki denklem elde edilir:
COPi = w h2 h7 . h5 h 4
(2)
Burada w, ejektr debi orandr ve ekil 2.1de gsterilen ejektrde sekonder ak (emilen ak) debisinin primer ak debisine oran olarak ( m2/m1) tanmlanr. Soutma sistemlerinde genleme valfi yerine ejektr kullanm zerine birok aratrmac teorik ve deneysel almalar yapmtr. Isl tahrikli ejektrl sistemlerde ejektrdeki ak tek fazl (buhar) alnarak zmlenmiti [1-3]. Klasik sisteme ejektr modifiye edildiinde ise ejektrdeki ak ift fazl olmakta ve ejektrn optimum alan orannn hesaplanmas tek fazl ejektre gre daha karmak hale gelmektedir. ift fazl ejektr genletirici olarak kullanan soutma sistemi zerine yaplan almalardan bazlar aada ksaca zetlenmitir. Ara klimas iin tasarlanan transkritik ejektr genilemeli soutma evrimin COPunun klasik buhar sktrmal soutma evriminkinden %25 daha fazla olduu deneysel olarak saptand [4]. Deng ve ark. [5], genleme valfi yerine ejektr kullanan transkritik bir soutma evriminin teorik analizini yapt. Klasik soutma evrimine gre, ejektrl soutma evriminin etkinlik katsaysnn %22 daha yksek olduunu belirledi. Ejektr genilemeli soutma evrim COPunun kondenser ve evaporatr scaklyla, ejektr debi oranyla, lle ve difzr verimiyle deitiini tespit etti. Denso firmasnn bulduu sonucun sadece optimum alma artlarnda elde edilebileceini ifade etti.
194
Chaiwongsa ve Wongwises [6], lle boaz aplar farkl olan tane iki fazl ejektr kullanarak, sesst llenin boaz apnn sistem etkinliine, sirklasyon oranna, soutma kapasitesine, kompresr sktrma oranna, ortalama evaporatr basncna, primer ve sekonder akkan debisine etkisini deneysel olarak aratrd. Sistemin etkinlik katsaysnn sesst llesinin boaz apna bal olarak deitiini gzlemledi. Disawas ve Wongwises [7], ift fazl ejektr kullanan soutma evriminin etkinliini deneysel olarak aratrd. Deneylerinde soutucu akkan R134ay kulland. Deneylerden, dk evaporatr scaklnda klasik soutma evrimine gre, ejektrl soutma evriminin etkinlik katsaysnn daha fazla olduunu tespit etti. Nehdi ve ark. [8], ejektr genletirici olarak kullanan buhar sktrmal soutma evriminin etkinliini aratrd. Yaptklar almadaki simulasyon sonular, ejektr dizaynnn geometrik parametrelerinin sistem etkinlii zerinde nemli derecede etkisi olduunu gsterdi. Maksimum COPun optimum alan orannda elde edilebileceini belirledi. Evaporatr scakl -15 oC ve kondenser scakl 30 oC olduunda optimum alan orannn yaklak 10 olduunu tespit etti. Yari ve Sirousazar [9], i s deitiricisi ve ara soutucu kullanan ejektrl soutma evriminin etkinliini teorik olarak aratrd. Evaporatr ve kondenser scaklnn sistem etkinlii zerine etkisini, ikinci kanun verimini, ekserji azalma orann ve debi orann aratrd. Soutucu akkan olarak R125in kullanldn dnd. Gelitirilen yeni ejektrl soutma sisteminin COP unun klasik ejektrl soutma sisteminkinden %8.6, klasik buhar sktrmal evriminkinden de %21 daha yksek olduunu belirledi. Li ve Groll [10], ejektr genlemeli transkritik soutma evriminin etkinliini teorik olarak aratrd. Akkan olarak R744 (CO2) kullanldn dnd. ift fazl ejektrde alan orann hesaplanabilmesi iin yeni bir teorik model sundu. Ejektr modeli, sabit basn karm modelini esas almaktadr. Debi oranna ve emme odas basncna bal olarak sistemin etkinliini aratrd. Tipik klima uygulamalarnda, gelitirilen sistem COPunun klasik soutma sisteminkinden %16 daha fazla olduunu belirledi. Bu almada, buhar sktrmal klasik soutma sisteminin etkinliini iyiletirmek amacyla sisteme adapte edilen ejektrn sistem etkinlii zerine etkisi aratrld. Bu sistemlerde kullanlan ejektr iin farkl hesaplama modelleri vardr. Bunlar, ekil 2.1de gsterilen ejektrde, emme odasndaki basn dn dikkate almayan [5,8] ve dikkate alan [10] modellerdir. Evaporatrden soutucu akkann emilebilmesi iin emme odasnda basncn daha dk olmas beklenir. Bu nedenle geree daha yakn olan model [10], bu almada, tercih edildi. Bu model, ift fazl akn olduu ve transkritik evrim iin gelitirilen sabit basn ejektr ak modelidir. Bu modelde, ilk bata emme odas basnc ve debi oran kabul edilir ve ejektr zmn salayan, optimum alan orannn ve ejektr k basncnn hesaplanmas iin bir prosedr sunulur. Bu almada verilen alma artlar iin, optimum ejektr alan oran, maksimum ejektr k basnc ve maksimum COP deeri aratrld. Ayrca, evaporatr ve kondenser scakl ile optimum ejektr alan oran ve maksimum COP deerinin nasl deitii incelendi. Ejektr genlemeli soutma sisteminin COPu ayn alma artlarndaki klasik soutma sistemin COPu ile kyasland. Soutucu akkan R-134a kullanld dnld. 2. TEORK MODEL Ejektrlerde kullanlan balca iki adet ejektr ak modeli vardr. Bu modeller; sabit basn ejektr ak modeli ve sabit alan ejektr ak modelidir. Sabit basn ejektr ak modelinde, primer ve sekonder akkanlar nce basncn sabit kald bir n blgede karlarlar. Bu n blgenin geometrisi basnc sabit tutacak ekilde tasarlanr [11]. Daha sonra bu iki ak, sabit alan karma blgesinde kararak etkilemeye devam eder. Sabit alan karma modelinde ise, primer ve sekonder aklarn ilk karlamalar ve karlkl etkilemeleri sabit alan karma odasnda olur ve bu sabit alanda karma odas boyunca karma tamamlanr. Ayn ejektr alan oran iin sabit basn ejektr ak modeli, sabit alan ejektr ak modeline gre daha yksek debi oran verir [2,12]. Bu almada, sabit basn ejektr ak modeli dier modele gre daha yksek etkinlik katsays verdii iin tercih edildi. Bu almada, soutma sistemleri iin gelitirilen ift fazl, sabit basn ejektr ak model analizi [10] kullanld. Bu modeli esas alan ve CO2 akkan kullanan transkritik evrimin COP ve soutma kapasitesi iin deneysel sonularnn teorik sonularla %10 sapma ile uyutuu grlmtr [13]. ekil 2.1de ejektrn ematik resmi gsterildi. Ejektrn analizi iin ilk nce, akkann, ejektrn sabit alan karm odasna girmeden nceki basnc, Pb ve ejektrdeki debi oran, w kabul edilir. Enerjinin, ktlenin ve momentumun korunumu denklemlerini kullanarak, ejektrn analizi yaplr. Ejektr genlemeli soutma
195
sisteminin optimum alma artlarn ve COPdaki iyileme orannn hesaplama prosedr [10] ak diyagram olarak ekil 2.2de sunulmutur.
ekil 2.1. Sabit basn ejektr ak modeline dayanan ejektrn ematik gsterimi
ekil 2.2. Ejektr genlemeli soutma sisteminin optimum alma artlarn veren iterasyon modeli ak emas
196
ekil 2.2. Devam ediyor
197
ekil 2.2. Devam ediyor 3. ARATIRMA SONULARI Bu almada, soutma sistemleri iin gelitirilen ift fazl, sabit basn ejektr ak modeli [10] kullanld Evaporatr ve kondenser scakl ile optimum ejektr alan oran, optimum difzr k basncnn ve maksimum COP deerinin nasl deitii aratrld. Ejektr genlemeli soutma sisteminin COPisi ayn alma artlarndaki klasik soutma sistemin COPks ile kyasland. Ejektr genlemeli soutma evriminin karakteristikleri aratrlrken ejektr elemanlarnn (sesst llesi, emme odas ve difzr ) verimleri; n = 0.90, s =0.90 ve d=0.80 olarak alnd. Kompresr izentropik verimi ise 0.75 kabul edildi. 3.1 Optimum Alan Oran Yukardaki kabullerin yan sra evaporatr ve kondenser scaklklar (Te=5C ve Tkon=40C) alnarak difzr k basncnn ve alan orannn optimum deerleri aratrld. Ejektr k basncnn ejektr alan oran ile deiimi ekil 3.1de gsterildi. ekil 3.1e gre ejektr k basncnn (Pd) maksimum deere ulat sadece bir alan oran (Ar) deeri vardr. Te=5C ve Tkon=40C
198
olduunda bu optimum alan oran deeri 6.35dir. Bu alan oran deeri iin hem Pd hem de ejektrl sistemin etkinlik katsays (COPi) optimum deerine ulamaktadr.
ekil 3.1. Ejektr k basncnn ejektr alan oranyla deiimi
ekil 3.2. Etkinlik katsaysndaki iyileme orannn ejektr alan oranyla deiimi Ayn alma artlarnda (Te=5C, Tkon=40C) alan klasik soutma sisteminin etkinliinin (COPk) ejektr kullanldnda, hangi oranda iyiletii aratrld. Etkinlik katsaysndaki iyileme oran (COPr), alan oranna bal olarak ekil 3.2de verildi. ekil 3.2ye gre evaporatr scakl 5C, kondenser scakl 40C ve Ar,opt=6.35 iin, ejektrle modifiye edilen sistemin etkinlik katsays klasik sisteme gre % 11.78 daha byktr. 3.2 Evaporatr ve Kondenser Scaklklarnn Optimum alma artlarna Etkisi Evaporatr scakl 5C ve kondenser scakl 40C iin, difzr basncnn, ejektr alan orannn ve etkinlik katsaysndaki iyileme orannn optimum deerleri ekil 3.1-2de gsterildi. Evaporatr ve kondenser scaklklarnn farkl deerleri iin optimum alma artlar da incelenmelidir. Bu aratrma iin nce kondenser scakl 40C sabit alnd ve sadece evaporatr scakl 5C den 25Cye 10C aralklarla drld. Daha sonra da evaporatr scakl 5 C sabit tutularak, kondenser scakl ise 35Cden 50Cye 5C aralklarla deitirilerek optimum alma artlar aratrld. Her bir alma art iin ekil 3.1-2ye benzer grafikler retildi. Bulunan optimum sonular toplu olarak ekil 3.3-8de gsterildi. ekil 3.3de farkl kondenser scaklklar iin, ejektr debi orann deiimi gsterildi. Buna gre kondenser scakl arttka debi orannn dt grlmektedir. Bu yle aklanabilir: Kondenser scakl arttka sesst llesine giren primer akkann debisi artarken ejektr debi oran da azalr. ekil 3.4de, farkl kondenser scaklklar iin optimum ejektr alan orannn deiimi sunuldu. Kondenser scakl arttka alan orannn dt belirlendi. Bunun nedeni, kondenser scakl arttka primer akkann debisi ve sesst llesinin k alan da artmas gerektiindendir. Bu da, optimum ejektr alan orann azaltr.
199
ekil 3.3. Farkl kondenser scaklklar iin, ejektr debi orannn deiimi
ekil 3.4. Farkl kondenser scaklklar iin, optimum ejektr alan orannn deiimi
ekil 3.5. Etkinlik katsaysndaki iyileme orannn kondenser scaklyla deiimi Kondenser scaklnn COPr zerine etkisi ekil 3.5de verildi. Burada, kondenser scakl artka ejektrl soutma sistemin etkinlik katsaysndaki iyileme orannn artt grlmektedir. Kondenser scakl artt zaman yksek basn fark nedeniyle, klasik soutma sisteminin genleme valfinin kayplar daha da artar. Genleme valfi yerine ejektr kullanlmasyla genleme valfinde kaybolan iin geri dnm salanr ve bu geri kazanlan i ile kompresrn harcayaca i azalr. Bu ise sistemin etkinlik katsaysn ykseltici bir etki yapacaktr. Bylece, COPr artar. Bu sonuca gre hava soutmal kondenser kullanan ve d hava scakl yksek olan blgelerde alan soutma sistemine ejektr modifiye etmek daha avantajldr.
200
ekil 3.6da kondenser scakl sabitken, evaporatr scaklyla ejektr debi orann deiimi gsterildi. Evaporatr scakl azaldka debi oran dmektedir. Bu yle aklanabilir: Kondenser basnc sabitken evaporatr basnc (scakl) dtke, evaporatr ve kondenser arasndaki basn fark artar ve evaporatrden emme odasna daha az akkan emilir. Bu da ejektr debi orann drr. ekil 3.7de, farkl evaporatr scaklklar iin optimum ejektr alan orannn deiimi sunuldu. Evaporatr scakl arttka sekonder akn debisi yukarda akland gibi artacandan emme odas alan da artar ve dolaysyla optimum ejektr alan oran artm olur.
ekil 3.6. Farkl evaporatr scaklklar iin, ejektr debi orannn deiimi
ekil 3.7. Farkl evaporatr scaklklar iin, optimum ejektr alan orannn deiimi Evaporatr scaklnn COPr zerine etkisi ekil 3.8de gsterildi. Buna gre, evaporatr scakl azaldka ejektrl soutma sisteminin etkinlik katsaysndaki iyileme oran lineer olarak artmaktadr. Tkon=40C ve Te= 25C iin COPdaki iyileme oran %22.34e ulamaktadr. Evaporatr scakl azald zaman klasik soutma sisteminde genleme valfinin kayplar da artar. Genleme valfi yerine ejektr kullanlmasyla genleme valfinde kaybolan iin geri dnm salanr ve bu i ile kompresrn harcayaca i azaltlr. Bu ise sistemin etkinlik katsaysn ykseltici bir etki yapacaktr. Bu teorik sonu, deneysel olarak da [7] dorulanmtr. Soutma sistemine ejektr uygulamas yapmak, dk evaporatr scaklklarnda (derin dondurucu) soutma sisteminin etkinliini daha ok artrmaktadr.
201
ekil 3.8 Etkinlik katsaysndaki iyileme orannn evaporatr scaklyla deiimi
4. DEERLENDRME VE SONU Ejektr genlemeli soutma sistemi, klasik soutma sistemindeki genleme kayplarn azaltmak ve buna bal olarak sistemin soutma etkinliini artrmak iin nerildi. Sabit basn ejektr ak modeli kullanlarak ejektr genlemeli soutma sisteminin teorik analizi yapld. Her alma art iin, optimum ejektr alan oran, maksimum ejektr k basnc ve maksimum COP deeri aratrld. Ayrca, evaporatr ve kondenser scakl ile optimum ejektr alan oran ve maksimum COP deerinin nasl deitii incelendi. Ejektr genlemeli soutma sisteminin COPu ayn alma artlarndaki klasik soutma sisteminin COPu ile karlatrld. Bu almadan kartlan sonular, aadaki gibi zetlenebilir: 1. Evaporatr scakl 5C ile -25C ve kondenser scakl 35C ile 50C aralnda iken COPdaki iyileme oran minimum %10.1, maksimum %22.34dr. 2. Kondenser scakl arttka veya evaporatr scakl azaldka etkinlik katsaysndaki iyileme oran (COPr) artmaktadr. Bu nedenle, dk evaporatr scaklklarnda (derin dondurucu) veya d hava scakl yksek olan blgelerde (yksek kondenser scaklklarnda), soutma sistemine, ejektr modifiye etmek daha avantajldr. 3. Kondenser scakl artarken veya evaporatr scakl azalrken optimum ejektr alan oran klr. Gne veya atk s tahrikli ejektrl soutma sistemi daha nce, bu almadaki yazarlardan birinin ortak yazar olduu yaynlarda teorik [2,14] ve deneysel [15] olarak, incelendi. Bu almadaki ejektr uygulamas ise klasik soutma sisteminin etkinliini artrmak zere bir n almadr. Bir sonraki aamada hem teorik hem de deneysel sonularn sunulmas planlanmaktadr. 5. SMGELER Ar a h m P s T u v W w w x Ejektr alan oran [(a1b+a2b) / a1b] Alan (m2) zgl entalpi (kj/kg) Ktle debisi (kg/s) Basn (bar) zgl entropi (kj/kgK) Scaklk (C) Hz (m/s) zgl hacim (m3/kg) G (kW) Birim ktle iin harcanan i (kJ/kg) Debi oran (m2/m1) Kuruluk derecesi
202
zentropik verim
Ksaltmalar ve ndisler b COP COPi COPk COPr d e f g i is k kon komp m n opt s 1b 2b 3m 3d Primer ve sekonder aklarn karma odasna giri durumu Etkinlik katsays Ejektrl soutma sisteminin etkinlik katsays Klasik soutma sisteminin etkinlik katsays Ejektrl soutma sisteminin etkinlik katsaysndaki iyileme oran ( COPr = Difzr Evaporatr Doymu sv Doymu buhar Ejektrl sistem zentropik Klasik soutma sistemi Kondenser Kompresr Karm akn karma odas k durumu Sesst llesi Optimum Emme odas Karma odas giriindeki primer akn durumu Karma odas giriindeki sekonder akn durumu Karma odas kndaki karm akn durumu Difzr kndaki karm akn durumu
COPi COPk ) COPk
6. KAYNAKLAR [1] Sun D., Experimental Investigation Of The Performance Characteristics Of A Steam Jet Refrigeration System, Energy Sources, 19:349-367,1997. [2] Yapc R., Ersoy H.K., Performance Characteristics Of The Ejector Refrigeration System Based On The Constant Area Ejector Flow Model, Energy Conversion And Management, 46:3117-3135, 2005. [3] Aphornratana S., Chungrabulpatan S., Srkhrm P., Experimental Investigation Of An Ejektor Refrigeration: Effect Of Mixing Chamber Geometry On System Performance, International Journal of Energy Research 25:397-411, 2001. [4] http://www.globaldenso.com, 11.07.2007. [5] Deng J.-Q., Jiang P.-X, Lu T., Lu W., Particular Characteristics Of Transcritical CO2 Refrigeration Cycle With An Ejektor, Applied Thermal Engineering, 27:381-388, 2007. [6] Chaiwongsa P., Wongwises P., Effect Of Throat Diameters Of The Ejector On The Performance Of The Refrigeration Cycle Using A Two-Phase Ejector As An Expansion Device, International Journal of Refrigeration, 30:601-608, 2007. [7] Disawas S., Wongwises S., Experimental Investigation On The Performance Of The Refrigeration Cycle Using A Two-Phase Ejector As An Expansion Device. Int. Journal of Refrigeration, 27 : 587-594, 2004. [8] Nehdi E., Kairouani L., Bouzaina M., Performance Analysis Of The Vapour Compression Cycle Using Ejector As An Expander, International Journal of Energy Research, 31:364-375, 2006. [9] Yari M., Sirousazar M., Performance Analysis Of The Ejector-Vapour Compression Refrigeration Cycle, J. Power and Energy, 221:1089-1098, 2007. [10] Li D., Groll E.A., Transcritical CO2 Refrigeration Cycle With Ejector- Expansion Device, International Journal of Refrigeration, 28:766-773, 2005. [11] Addy A.L., Dutton J.J. ve Mikkelsen C.D., Supersonic Ejektr-Diffuser Theory And Experiments, Report No:UILU-ENG-82-4001, Department Of Mechanical And Industrial Engineering. Universty Of Illions, Urbana-Champaign, Urbana, 1981. [12] Keenan J.H., Neumann E.P., Lustwork F., An Investigation Of Ejector Design By Analysis And Exd,periment, ASME J., Appl Mech. 229-309, 1950. [13] Li D., Investigation Of An Ejector-Expansion Device In A Transcritical Carbon Dioxide Cycle For Military ECU Aprlications, Ph. D. Thesis, Purdue University, USA, 2006.
203
[14] Ersoy H.K., Yaln ., Yapc R. and zgren M., Performance of A Solar Ejector Cooling System in the Southern Region of Turkey, Appl Energ 84 (9), 971983, 2007. [15] Yapc R., Ersoy H.K., Aktoprakolu A., Halkac H.S. and Yiit O., Experimental Determination of the Optimum Performance of Ejector Refrigeration System Depending on Ejector Area Ratio, International Journal of Refrigeration, In Press, doi:10.1016/j.ijrefrig.2008.02.010, 2008.
204
BUZDOLAPLARINDA KULLANILAN BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA EVRMLERNN EKSERJ ANALZ LE NCELENMES A.Bilgen Ekin, Yunus eri
Celal Bayar niversitesi Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blm, MANSA

bilgen.ekin@ bayar.edu.tr, ycerci @ bayar.edu.tr
ZET Tipik bir 250 Llik soutucuda, bileen dzeyindeki kayplar lmek ve herbir elemann potansiyel verimliliini belirlemek iin, kararl halde alnan deneysel veriler altnda termodinamiin birinci ve ikinci yasas uygulanmtr.Buzdolab scaklk, basn, debi ve g tketimini lmek iin soutma evriminin nemli noktalarnda veri toplayclarla donatlm ve standart test odasnda altrlmtr. Soutma evrimi kararl hale gelinceye kadar btn veriler belirli aralklarla llm ve kaydedilmitir. Elde edilen verilere dayandrlarak soutucunun, entalpi ve entropi gibi baz nemli zellikleri belirlenmi ve komponentleri kararl ak sistemleri olarak modelleyen enerji ve ekserji oranlar, enerji ve ekserji kayplarnn miktarlarn ve yerlerini belirlemek iin hesaplanmtr.Sonular tablolar halinde sunulmu ve enerji, ekserji ak diyagramlar kayp ve verimsizliklerin nerelerde gerekletiini aydnlatmak iin izilmitir.Analiz gstermitir ki birinci yasa verimlilii normal snrlar iinde olmasna ramen (Gerekte, kompresrn teknik zelliklerinde verilen 1,3 deerine olduka yakndr.) teki soutucularla karlatrldnda %21,07 olan ikinci yasa verimi dktr.Bu ekilde dk bir ikinci yasa verimi, kurutucu, klcal boru, emme s deitirici hatt, evaporatr ve kondenserden sonraki kompresrdeki byk ekserji yok olularndan kaynaklanmaktadr. Ekserji yokolularnn en nemli kayna soutucu ve ortam arasndaki sonlu scaklk farklarndan tr gerekleen s transferleridir. Ve bir o kadar nemli olan ak srtnmeleri ve dier elemanlarda gerekleen s transferleridir.almann en nemli, sonularndan biri ise yksek verimli bir soutucunun en nemli bileeninin kompresr olarak gznne alnmas gerektiidir. Anahtar kelime: buzdolab, soutucu, soutma, performans, enerji, ekserji 1. GR Gnmzde gelien teknolojiyle enerji ihtiyacnn artmas buna karn enerji kaynaklarnn bulunduumuz yzyl iinde tkenecek olan fosil yaktlardan karlanyor olmas, enerjinin verimli kullanmnn nemi gn getike artmaktadr. Enerjinin verimli kullanlmas enerji miktarnn deil, rn bana tketilen enerjinin azaltlmasdr. Bu aamada karmza ekserji kavram kmaktadr. Bir srecin ekserjisel optimizasyonu genel olarak, enerji harcamalarnn azaltlmas amac ile yaplr. Sanayi ve konut kesimi enerji tketiminin en yksek oranda olmas nedeni ile enerji tasarrufunda ncelikli yerlerdir. Evde tketilen enerjinin nemli bir blm, snma, aydnlatma ve gnlk faaliyetler iin gerekli olan elektrikli cihazlarn altrlmas amacyla kullanlmaktadr. klimlendirme makinelerinden en yaygn kullanma sahip olan buzdolaplar, soutucu makinelerin evlerde kullanlan tipidir. nemli bir enerji kullancs olan buzdolaplar, periyodik olarak altrlan ou aracn tersine, gnn 24 saatinde ve ylda 365 gn almaktadrlar. Buzdolaplarnda kullanlan buhar sktrmal soutma evriminde dk scaklktaki ortamdan s ekilir. Buzdolaplarnda tek kademeli buhar sktrmal soutma evrimi kullanlmaktadr. Mekanik soutma sisteminde 4 ana bileen vardr: kompresr, kondenser, genleme vanas ve evaporatrdr. evrimde kullanlan soutucu akkan evrim boyunca hal deiimiyle dk scaklktaki bir ortamdan snn alnp yksek scaklktaki ortama aktarlmas ve bylece bulunduu ortamn
205
soutulmas ilemi gerekletirilir. Bu ilemler soutucu akkanlar yardmyla ve dardan enerji harcanarak yaplr. Ve evde tketilen enerjinin %15 buzdolab tarafndan tketilmektedir. Bu almada; ev tipi buzdolabnn buhar sktrmal soutma evriminin deneysel olarak srekli durum iin elde edilen termodinamik zellikler kullanlarak her soutma eleman ayr ele alnarak enerji ve ekserji analizi yaplmtr. Soutma sisteminin her eleman iin I. yasa verimi yani etkinlik katsays(COP) ve II. Yasa hesaplanm ve her eleman iin tersinmezlikler belirlenmitir. 2. DENEY DZENE Soutma, bir ortam evre scaklndan daha dk scaklklara getirerek bu scakl muhafaza etmektir. Dk scaklktaki bir ortamdan yksek scaklktaki bir ortama s geii ancak soutma evrimiyle gerekleebilir. Gnmzde soutma evrimlerinde en yaygn kullanma sahip ve ev tipi buzdolabnda da kullanlan evrim buhar sktrmal soutma evrimidir. Buhar sktrmal soutma evrimi; kompresr, kondenser (youturucu), kslma vanas (klcal boru), s deitirici ve evaporatr (buharlatrc) ad verilen elemanlardan oluur. Buhar sktrmal soutma evriminde soutucu akkan (arac akkan) devir daim ettirilerek, s soutulacak ortamdan alnr ve scak ortama aktarlr. ekil 1de dardan i verilerek, snn souk kaynaktan scak kaynaa aktarld bir evrim olan buhar sktrmal soutma evrimi ematik olarak gsterilmitir.
ekil 1 Buhar sktrmal soutma evrimi. Deneysel almann yapld buzdolab, ev tipi olup 250 L hacme sahiptir, ve 540x600x1440 mm llerinde buzluu olmayan (cooling tipi olarak da adlandrlan) tek kapl bir buzdolabdr. zolasyon malzemesi olarak poliretan kullanlmtr. ekil 2de deneysel almalarn yapld buzdolab grlmektedir.
ekil 2 Deneysel almalarn yapld buzdolab.
206
Buzdolaplarnda kullanlan buhar sktrmal soutma evriminin en nemli paras olan kompresrlerin eitli tipleri mevcuttur. Buzdolaplarnda genellikle hermetik pistonlu kompresrler kullanlmaktadr. Sistemin kalbini oluturan kompresr, evaporatrden gelen soutucu akkan sktrarak basncn kondenser basncna ykseltir. Bu ilem srasnda akkann scakl da artar ve ak enerjisi kazanr. Deneysel almada kullanlan hermetik kompresr; pistonlu tipte olup soutma kapasitesi 140 Wtr ve nominal g tketimi ise 108 Wtr. Deney dzeneinde kullanlan buzdolabnn kompresr ekil 2de gsterilmitir. Sistemde soutucu akkan olarak R600a kullanlmaktadr, ve sisteme lme cihazlarnn hacmini telafi etmesi iin normal gaz miktar olan 43 g dan 2 g daha fazla gaz ilave edilerek toplam 45 g gaz baslmtr. Kompresr emme hatt ap 6,35 mm ve basma hatt ap ise 7,937 mmdir.
ekil 3 Kompresr. Kompresrden gelen yksek basn ve scaklkta kzgn buhar halindeki soutucu akkan deney dzeneinde buzdolabnn arka ksmnda bulunan, bakr boru zerine tel kaynatlm serpantin eklindeki kondenserde evre ortama s vererek (soutularak) youur. Ev tipi buzdolaplarnda evre ortama s verme ilemi younluk farkndan meydana gelen doal tanmla gerekleir. Kondenser giriinde soutucu akkan kzgn buhar halinde olduu iin kondenser yk evaporatrden biraz daha fazladr. Deneyde kullanlan buzdolabnn kondenseri ekil 4te gsterilmitir.
ekil 4 Kondenser. Deney dzeneinde, kondenserden yksek basnta sv halde kan soutucu akkann iinde bulunabilecek olan nem ve partikller, kurutucuda (drayer olarak da adlandrlmaktadr) bulunan silika jel ve filtre ile tutularak sisteme girii engellenir. Kurutucuda nemi alnan yksek basntaki soutucu akkann klcal boru (kslma vanas) iinde ilerken basn soutucu akkann doyma basncnn altna dmesinden tr kaynamaya balar. Kaynama sonucunda kabarcklar oluur ve ak engeller. Bu basncn dorusal deil daha yksek oranlarda dmesini salar. Klcal boruda basnc ve buna bal olarak scakl yksek oranlarda azalan akkan evaporatr de daha fazla s ekmesi salanr. Klcal boru sistemde, kompresr durduu zaman, soutma evriminin basncn dengeleme ilemini de gerekletirir. Kullanlacak klcal borularn boy ve ap kompresr gcne gre seilebilmekte olup, sistemde 0,8 mm i apa sahip yaklak 2,2 m uzunluunda bakrdan yaplm bir klcal boru kullanlmtr.
207
Deney dzeneinde sistemin genel verimi artrmak ve kompresr emme hattnda borunun d yzeyindeki nemlenmeyi nlemek amacyla klcal borunun bir ksm, evaporatrden kan ve kompresre gidecek olan (emme hatt) ile birletirilerek bir tr s deitiricisi oluturulmutur. Bylece evaporatre girecek olan akkann biraz daha soumas ve kompresre girecek olan akkann ise kesinlikle gaz faznda olmas salanmtr. Klcal borudan evaporatre(buharlatrc) gelen dk scaklk ve basntaki soutucu akkan soutulan ortamdan s ekerek gaz haline gelir. Evaporatr demir, elik, pirin, bakr ve alminyum gibi malzemelerden imal edilir. Deney dzeneinde kullanlan buzdolabnn evaporatr alminyum olup sisteme kaynakla deil harici olarak plastik bantla monte edilmitir. Evaporatr ekil 5te grlmektedir.
ekil 5 Evaporatr.
3. LMLER VE ANALZ Buzdolab, Vestel Ar-Ge biriminde bulunan test odasnda TS 87 EN ISO 7371 standardnn Madde 8 deney genel artlar ve Madde 15deki enerji tketim deneyi balkl blmlerine gre test edilmitir. 3. 1. Deneyde Yaplan lmler Deneyde scaklk, basn, g ve debi lmleri yaplmtr. Kompresr girii (Evaporatr k) (T1 ), kompresr k (Kondenser girii) (T2), kondenser knda (T3), kurutucu giriinde (T4), kurutucu knda (buzdolab izolasyonundan giri) (T5), klcal boru k (evaporatr girii) (T6) ve Evaporatr knda (s deitiricisine giri) (T7)olmak zere 7 noktaya T tipi termoiftler yerletirilerek scaklk lm yaplm sistem kararl duruma geldii andaki lm sonular masa tipi ALMEMO marka bilgi ykleyiciden okunmutur. ALMEMO marka basn duyargalaryla (sensr) basn lmleri kompresr girii (Evaporatr k) (P1 ), kompresr k (Kondenser girii) (P2), kurutucu knda (P5) olmak zere noktada yaplm sistem kararl duruma geldii andaki lm sonular yine masa tipi bilgi ykleyici kullanlarak okunmu ve kaydedilmitir. Sistem srekli durumdayken lmler alnm ve sonular Tablo 1de gsterilmitir. ekil 6da Buzdolab soutma sisteminin ak diyagram ve lm noktalar grlmektedir. Kompresrde yaplan g analizi iin bir wattmetre kullanlmtr. Deneyde debi lm iin ABB FAM 3200 serisi bir deiken alanl debimetre (rotametre) kompresr kna monte edilmitir. Debi ve g lmleri manuel olarak okunmu ve kaydedilmitir. Sistem srekli duruma ulat anda yaplan lmler sonucunda Tablo 1de verilen scaklk ve basn deerleri elde edilmitir.
208
3 Kondenser 4
Debimetre 2
Kurutu
Komp.
Is deitirici 7
soutulan ortam snr
Evaporatr 6
ekil 6 soutma diyagram ve nemli lm noktalar.
Buzdolab sisteminin ak
Tablo 1 nemli evrim noktalarnda scaklk ve basn deerleri. Hal No 1 2 3 4 5 6 7 Hal Tanm Kompresr girii (Evaporatr k) Kompresr k (Kondenser girii) Kondenser k Kurutucuya giri Kurutucu k (Buzdolab izolasyonundan giri) Klcal boru k (Evaporatr girii) Evaporatr k(s deitiricisine giri) Faz Kzgn Buhar Kzgn Buhar Sktrlm sv Sktrlm sv Sktrlm sv Doymu sv-buhar karm (x =0,17) Kzgn buhar Scaklk T (C) 27,2 59,6 36,8 35,9 27,9 -31,4 -29,9 Basn P (bar) 0,34 5,09 5.09 5,09 3,85 0,34 0,34
Test boyunca test odasnn scakl 25C sabit scaklkta tutulmutur. Buzdolabnn i hacmi srekli durumda 14,8Cde sabit kalmtr. Srekli duruma ulaldnda soutma sisteminde devir daim eden R600a soutucu gaznn ktlesel debisi 0,0003158 kg/s ve kompresrn ektii g 76,8 W olarak llmtr. lmler sonucunda elde edilen scaklk ve basn deerleri EES (Engineering Equation Solver) program kullanlarak evrimdeki 1, 2, 3, 4, 5, 6 ve 7
209
noktalarnda soutucu akkann termodinamik zellikleri; entalpi (h), entropi (s), i enerji (u) ve zgl hacim (v) gibi temel zellikleri hesaplanm ve bu deerler Tablo 2de verilmitir Tablo 2 nemli evrim noktalarnda termodinamik zellikler. Hal No 1 2 3 4 5 6 7 Hal Tanm Kompresr girii (Evaporatr k) Kompresr k (Kondenser girii) Kondenser k Kurutucuya giri Kurutucu k (Buzdolab izolasyonundan giri) Klcal boru k (Evaporatr girii) Evaporatr k(s deitiricisine giri) Entalpi h (kJ/kg) 728,4 769,8 418,7 416,4 395,7 306,4 639,1 Entropi s (kJ/kgK) 4,137 3,897 2,775 2,767 2,701 2,398 3,808 Enerji u (kJ/kg) 685,8 727,4 417,7 415,4 395 301,5 605 zgl Hacim (m3/kg) 1,252 0,08333 0,001867 0,001863 0,001827 0,1122 1,003
Soutma sistemi srekli duruma ulatnda hesaplanan termodinamik zelliklerden sistemin P-h diyagram izilmi ve ekil 7de verilmitir.
ekil 7 P-h diyagram. 3.2. Enerji ve Ekserji Analizleri Enerji, i yapabilme kabiliyeti olarak tanmlanmtr. Termodinamiin birinci yasas enerjinin korunumundan sz eder yani sisteme giren toplam enerji sitemden kan enerjiye eittir. Ancak sistemlerin enerji analizleri dier deile I. yasaya dayanan analizler sistemin sadece niceliini (miktarn) deerlendirir. Tersinmezliklerin (kayplarn) olmad I. yasaya dayanan enerji analizi enerjinin nitelii deerlendirilmedii iin karmza, termodinamiin II. yasasna dayanan enerjinin kalitesini dikkate alan ve Enerji Kullanlabilirlii (ngilizdede availability olarak da adlandrlmaktadr) gibi isimlerle de adlandrlabilen ekserji analizi kar. Ekserji ifadesi
210
mevcut artlarda elde edilebilecek maksimum i olarak tanmlanmaktadr. Ekserji analizinin amac proseslerin tersinmezliklerini belirlemek ve deerlendirmektir. ekil 9da enerji, ekserji ve tersinmezlikler arasndaki iliki ematik olarak verilmitir.
ekil 8 Enerji, kullanlabilirlik(Ekserji) ve tersinmezliklerin toplamndan oluur. Bu almada buhar sktrmal soutma evrimine gre alan bir ev tipi buzdolabnda bulunan sistem elemanlarna Termodinamiin I. Yasa analizi uygulanm, daha sonra ise Termodinamiin II. Yasa analizi uygulanarak tersinmezlikler ve ekserji kayplar tespit edilmitir. Termodinamiin I ve II. Yasa analizleri uygulanrken; elemanlardaki basn kayplar, kinetik ve potansiyel enerji deiimleri ihmal edilmitir. Sisteme giren s (Q) pozitif(+) , sistemden kan s (Q) negatif (-) ve sisteme giren i (W) negatif(-), sistemden kan i (W) iin ise pozitif(+) iaret kabul yaplmtr. Sistemi oluturan elemanlar, srekli akl ak sistem kabul yaplarak analiz edilmitir. Enerji denklemlerinden zgl enerji (Ak enerjisi) denklemi ;
e = h (kJ/kg)
(1)
eklindedir. zgl enerji denkleminde kullanlan e zgl enerjiyi, h akkann entalpisini (zgl entalpi) temsil etmektedir ve birimleri kJ/kgdr. zgl enerjinin ktlesel debiyle arpmndan elde edilen toplam enerji denklemi;
& & E = mh (kW)

(2)
& & Bu denklemde m (kg/s) ktlesel debiyi ifade ederken, E toplam enerjiyi ifade eder ve birimi kWtr.
Enerji korunumu denklemleri, birinci yasaya dayanarak, sistem ile evre arasnda gerekleen net i ve s al veriinde bulunan ve giri ve k olan srekli akl bir kontrol hacmi iin u ekilde ifade edilir. Genel enerji dengesi denklemi,
Q W = H + KE + PE
(3)
Denklemde Q (W) s al veriini , W (W) sisteme verilen ya da alnan ii ve H (W) entalpi deiimini,
KE (W) kinetik enerji deiimini, PE (W)de potansiyel enerji deiimini ifade eder. Denklem (3)'de
potansiyel ve kinetik enerji deiimleri ihmal edilirse srekli akl ak sistem iin enerji dengesi denklemi aadaki gibi bulunabilir. Srekli akl ak sistem iin enerji dengesi denklemi;
& & & Q W = mh
(4)
Soutma makinelerinin sl verim deerlendirmesi etkinlik katsays ile yaplr. Dier bir deile srekli akl sistemler iin birinci yasa verimi aadaki ekilde yazlabilir.
211
COP =
& Q & W
(5)
COP , etkinlik katsaysdr ve birimsizdir.

Ekserji ya da kullanlabilir enerji termodinamiin ikinci yasasna dayanmaktadr. Ekserji belirli bir enerjiye sahip akkann evre artlarna indirgenerek kendisinden maksimum i elde edilmesine denir [15]. evresel parametreler referans durum olarak kabul edildiinde, ikinci yasa yazlacak olursa, zgl ekserji () (srekli akl sistemler iin kullanlabilirlik),
= (h h0 ) + V 2 + gz T0 ( s s0 )
1 2
(6)
Denklemde grlen 0 alt indisi evre artlar(l hal) referans alnarak bulunmu deerlerdir. evre scakl (T0) ile gsterilmi olup birimi (0C)dir. Burada (h) zgl entalpi (kJ/kg), (s0) zgl entropi (kJ/kgK)dir. V akkan hz(m/s), g yerekimi ivmesi (m/s2) ve z (m) yksekliktir. Birim zamanda kontrol hacmine giren ve kan soutucu akkanla birlikte gerekleen entropi transferi ( s so ) olarak ifade edilmitir. Ak ekserjisi denklemindeki, potansiyel ve kimyasal ekserji miktarlar ok kk olduu iin ihmal edildiinde aadaki denklem elde edilir.
= (h h0 ) T0 ( s s0 )
(7)
Sistem iin zgl ekserji (kullanlabilirlik) denklemi yazlrken 0 noktas zellikleri yerine baz noktalarda ekserji deerlerinin negatif kmasn nlemek iin evaporatr k olan 7 noktas zellikleri l hal zellikleri olarak kabul edilmitir. Bu durumda, Denklem (7),
= (h h7 ) T7 ( s s7 )
eklinde olur. Toplam ekserji ise,
(8)
& & X = m
(9)
& & Bu denklemde X , ak ekserjisinin( ) ktlesel debiyle( m ) arpmndan elde edilen toplam ekserjiyi ifade
etmektedir. Srekli akl bir sistem iin ekserji dengesi,
dX sistem & & X giren X ikan X yokolan = =0 dt
(10)
& & eklinde yazlabilir. Denklemde X giren sisteme giren toplam ekserjiyi, X ikan evrimden kan toplam & ekserjiyi, X yokolan ise toplam yok olan (tersinmezlik) ekserjiyi gstermektedir. tketen makineler iin ikinci
yasa verimi aadaki ekilde tanmlanmaktadr.
II =
Wtr W
(11)
Burada II ikinci yasa verimini, Wtr tersinir ii, W ise sistemden elde edilen net ii ifade etmektedir. Sistem iin ikinci yasa verimi yazlrsa,
212
II,Sistem =
COP COPtr
(12)
eklinde olur. Denklemde COP sistemin gerek birinci yasa verimini ifade ederken COPtr sistemin tersinir ikinci yasa verimini ifade eder ve
COPtr =
TL TH T L
(13)
eklinde tanmlanr. Deneysel almada kullanlan buzdolabnn buhar sktrmal soutma evrimi iin, yazlan genel denklemlerden zgl enerji iin denklem (1), toplam enerji iin denklem (2), zgl ekserji iin denklem (7), toplam ekserji iin ise denklem (9) kullanlarak; kompresr girii (s deitirici k) (1), kondenser girii (kompresr k) (2), kondenser k (3), kurutucu girii (4), klcal boru k (buzdolab izolasyonuna giri) (5), evaporatr girii (klcal boru k) (6), evaporatr k (s deitiricisine giri) (7) olmak zere yedi
& noktada EES programnda zgl enerji (e), toplam enerji E , zgl ekserji ve bu deerler Tablo 3te verilmitir.
Toplam Enerji
& , toplam ekserji X
hesaplanm
Tablo 3 evrimin zgl enerji, toplam enerji, zgl ekserji ve toplam ekserji saysal deerleri. Hal No 1 2 3 4 5 6 7 Hal Tanm Kompresr girii (Evaporatr k) Kompresr k (Kondenser girii) Kondenser k Kurutucuya giri Kurutucu k (Buzdolab izolasyonundan giri) Klcal boru k (Evaporatr girii) Evaporatr k (s deitiricisine giri) zgl Enerji e (kJ/kg) 13,09 -110,9 -0,7287 -6,523 -28,2 105,1 28,2 zgl Ekserji (kJ/kg) 9,309 109,1 30,95 30,45 26,09 10,47 0 Toplam Ekserji
& E (W )
230 243,1 132,2 131,5 125 96,76 201,8
& (W)
2,94 34,45 9,773 9,617 8,238 3,307 0
Enerji ve ekserji analizlerinde yukardaki verilmi olan genel denklemler, soutma evriminin her bir elemanna uygulanmasyla her soutma evrim eleman iin enerji ve ekserji denge denklemleri ayrca I. Yasa ve II. Yasa verim tanmlar Tablo 4teki gibi elde edilmitir.
213

Tablo 4 Denge denklemleri ve verim tanmlar.
Enerji Dengesi
Ekserji Dengesi
I. Yasa Verimleri
II. Yasa Verimleri
Kompresr (1-2)
& & Wkomp. = m(h2 h1 )
& & & & X yokolan ,komp . = (Wkomp .elektrik + X 1 ) ( X 2 )
I ,komp. = & Welektrik

____
& W
II ,komp. = 1 & & X 1 + Wkomp.
& X yokolan,komp.
Kondenser (2-3)
& & Qkond . = m(h3 h2 ) & & Qkurutucu kilcalb.. = m(h3 h5 )
& & & X yokolan,kond . = X 2 X 3
II ,kond . = 1
& X yokolan,kond . & X

2
Kurutucu Klcal Borunun bir ksm (3-5)
& & & X yokolan,kurutucu kilcalb. = X 3 X 5
____
II ,kurutucu kilcalb.. = 1
& X yokolan,kurutucukilcalb. & X3
Is Deitirici (56),(7-1)
& & Qsdei. = m(h5 h6 ) & = m(h1 h7 )

& & Qevap. = m(h7 h6 )
& & & & & X yokolan ,sdei . = ( X 5 + X 7 ) ( X 6 + X 1 )
____
II ,sdei.. = 1 II ,evap. = 1
& X yokolan,sdei. & & (X + X )

5 7
Evaporatr (6-7)
& & & X yokolan ,evap. = X 6 X 7
____
& X yokolan ,evap. & X

6
Genel Sistem
& & Q W = U
____
COP =
& Qevap & Wkomp.,elektrik
II,Sistem =
COP COPtr
214

Saysal analiz ksmnda verilen genel denklemler kullanlarak soutma evriminde yer alan her eleman iin denge denklemleri ve verim tanmlar elde edilmi ve bu denklemler Tablo 4de verilmitir. Elde edilen denklemlerde evrimin 7 noktasnda termodinamik zellikler, denklemlerde gereken yerlerde kullanlarak bulunan enerji, yok olan ekserji ve verim deerleri Tablo 5te yer almaktadr.
Tablo 5 Enerji, yok olan ekserji ve verim deerleri. Enerji Transferi Yok olan Ekserji I. Yasa Verimleri (%) II. Yasa Verimleri (%)
& & Q veya W (W)

Kompresr (1-2) 13,09
& X Yokolan (W)

45,29
17,04
43,21
Kondenser (2-3) Kurutucu Klcal Borunun bir ksm (3-5) Is Deitirici (5-6,7-1)
110,90
24,68
____
28,36
7,25
1,54
____
8,43
28,20
7,87
____
75,83
Evaporatr (6-7)
105,06
3,31
____
35,69
Genel Sistem
____
____
1,368
21,07
4. BULGULAR VE TARTIMA
Tablo 4te verilen genel denklemler kullanlarak her eleman iin karlan enerji denklemlerinin saysal deerleri Tablo 5te tablo halinde verilmi olup ayrca enerji ak diyagram izilerek ekil 10da gsterilmitir. ekilde gsterilen byklkler miktarlarla orantldr.
Buzdolabnn soutma evrimine ilk hareketi veren kompresr, soutma kapasitesi 140 W ve anma gc 108 W olduu daha nce belirtilmiti. Ancak test arlarndan dolay buzdolabnn kompresrnn ektii g veya soutma sistemine giren enerji 76,8 W olarak llmtr. Bu enerjinin 63,73 Wlk yani sisteme giren toplam enerjinin %35,07si kompresrdeki tersinmezliklere harcanmaktadr. Kompresrden evrime, 13,07 Wlk ak enerjisi evrime transfer olmaktadr. Kompresr knda evrimden gelen enerjiyle birlikte 242,73 W olan enerjinin 110,72 W kondenserden sl enerji eklinde evreye transfer olmaktadr. Bu deer toplam enerjinin %60,9unu oluturmaktadr. Enerjinin 132,01 Wlk blm evrime devam ederken 7,24 Wlk yani sisteme giren toplam enerjinin %3,98i soutucu akkan R600a kurutucu ve klcal boruya girmesiyle evre ortama olan s transferi ve basn dm sonucunda enerji kayb eklinde olmaktadr. Klcal borudan s deitiricisine geen akkann s deitiricisinde geri kazanlan 28,16 Wlk enerji ile evaporatrden ekilen syla gelen 104,9 W enerji birleerek evrime transfer olmaktadr. Enerji ak diyagramndan da anlalaca zere evrimde en fazla enerji transferi 110,72 W ile kondenserde olurken, ikinci srada 63,73 W ile kompresrde meydana gelmekte ve bunlar 7,24 W ile kurutucu-klcal boru kayb izlemektedir.
215
ekil 9 Enerji dengesi. Deneyde daha nce belirtilen ve her elemann giri ve kndaki noktalarda belirlenen termodinamik zellikleri Tablo 4te, verilen ekserji denklemleri uygulanarak bulunan sonular Tablo 5te verilmitir. Soutma elemanlar iin verilen ekserji kayplar ekil 11de ekserji ak diyagram eklinde gsterilmitir.
216
ekil 10 Ekserji dengesi.

evrimin en nemli parasn oluturan kompresr, 76,8 W olarak ekilen elektriksel gcn 45,34 W yani toplam ekserji giriinin %59,09nu tersinmezliklere harcarken sisteme 31,46 W ekserji kazandrmaktadr. evrimin devamn salayan bu ekserjinin 24,64 W ve toplam ekserjinin %32,03 kondenserden evreye olan s transferiyle yok olmaktadr. Kondenserden karak kurutucu ve klcal borudan geen soutucu akkan, ekserjisinin %2sini yani 1,54 Wn evreye s transferi ve basn dm sonucunda kaybetmektedir. Evaporatrdeki ekserji kayb 3,3 W olarak belirlenirken, bu kayp toplam ekserjinin %4n oluturmaktadr. Is deitiricide ise 1,99 W olan ekserji kayb toplam ekserji giriinin %2,6a karlk gelmektedir. Is deitirici knda 2,9 W olan ekserji kompresrden alnan ekserjiyle birlikte evrime katlmaktadr. Elde edilen saysal sonulardan ve diyagramdan da anlalaca gibi en fazla ekserji kayb kompresrde olurken bunu kondenser kayb izlemektedir.
5.SONULAR
Bu almada; ev tipi buzdolabnn buhar sktrmal soutma evriminin deneysel olarak srekli durum iin elde edilen termodinamik zellikler kullanlarak her soutma eleman ayr ele alnarak enerji ve ekserji analizi yaplmtr. Analizlerde kullanlan denklemler ve sonular tablolar halinde verilmi, enerji ve ekserji ak diyagram izilerek gsterilmitir. Enerji analizi sonucunda en byk enerji transferi 110,72 W ile kondenserde gereklemektedir ve bu deer evrime transfer olan toplam enerjinin %60,9na karlk gelmektedir. Kompresrde; 13,07 W, ak enerjisi eklinde evrime transfer olurken, evrimin toplam enerjisinin %35,07si yani 63,73 Wlk enerji kompresrde oluan tersinmezliklere harcanmaktadr. Dier soutma elemanlar; klcal borudan evre ortama olan s transferi ve basn dm sonucunda toplam enerjinin %3,98lik miktar kadar enerji dnm olmaktadr. Ekserji analizi, enerji analizi gibi her soutma elemanna uygulanmtr. evrimin en nemli parasn oluturan kompresr 76,8 W olarak ektii elektriksel gcn 45,34 W yani toplam ekserjinin giriinin %59,09u tersinmezliklere harcanrken, sisteme giren toplam ekserjinin %32,03 kondenserden evreye olan s transferiyle kaybolduu anlalmtr. Kondenserden karak kurutucu ve klcal borudan geen soutucu akkan, ekserjisinin %2sini evreye s transferi ve basn dm sonucunda kaybeder. Evaporatrdeki ekserji kayb 3,3 W olarak belirlenirken, bu kayp toplam ekserjinin %4n oluturmaktadr. Is deitiricide ise 1,99 W olan ekserji kayb toplam ekserjinin %2,6 olduu belirlenmitir. Is deitiricisi knda 2,9 W olan ekserji kompresrden alnan ekserjiyle birlikte evrime katlmaktadr. Elde edilen sonulardan ve diyagramdan da anlalaca gibi en fazla ekserji kayb kompresrde olurken bunu kondenser kayb, ve ardndan klcal boru, s deitiricisi, ve evaporatr izlemektedir. Genelleme yapmak gerekirse, toplam ekserji giriinin yaklak te ikisi kompresrde, te biri kondenserde ve geriye kalan on da biri ise klcal boru, s deitiricisi ve evaporatrde yok olmaktadr.
217

Sistemin verimleri incelendiinde kompresrn I. yasa verimi %17,04, genel sistemin I. yasa verimi yani etkinlik katsays(COP) ise 1,36dir. Kompresr dndaki soutma evrimi elemanlarnn I. yasa verimleri, veri eksikliinden dolay tanmlanamamtr. Buna karn soutma elemanlarnn II.Yasa verimleri (ekserjitik verimler) hesaplanm ve kompresrn verimi %43,21, ve kondenser verimi %28,36 olarak bulunmutur. Kurutucu ve klcal borunun verimi %8,5a kadar derken en yksek verimi %75,83 ile s deitiricisi sahip olmutur. Evaporatrn II.yasa verimi ise %35,69 olarak hesaplanmtr. Genel sistemin II. Yasa verimi ise %21,07 olarak belirlenmitir. Sistemin genel II. yasa verimi ekserji kayplarnn yksek olduu kompresr ve kondenser gibi elemanlarda aratrma ve gelitirme faaliyetlerini younlatrarak artrlabilir. Dier elemanlarda aratrma ve gelitirme almalarnn yrtlmesinin verime pek bir faydas olmayacaktr, nk bu elemanlardaki kayplar kompresr ve kondenser kayplarna gre olduka kktr.
6.TEEKKR
Bu alma TBTAK ve VESTEL Teknoloji Gelitirme ve Endstriyel Tasarm Laboratuar destekleriyle TBTAK MAG No:105M305 numaral proje kapsamnda gerekletirilmitir. lk olarak TBTAKa teekkr ederim. Daha sonra da Vestel Ar-Ge direktr Halil Turana ve aratrma mhendisi Umut Ylmaza almann her aamasnda ve zellikle deneysel verilerin toplanmas srasnda verdikleri destekten tr teekkr bir bor bilirim. Ayrca yardmlarn esirgemeyen deerli tez danmanm Do. Dr. Yunus ERye, teekkr ve kranlarm sunarm.
7.KAYNAKLAR
1. Talbi, M.M.,ve B. Agnew, Exergy analysis: an absorption refrigerator using lithium bromide and water as the working fluids, Applied Thermal Engineering, Volume 20, pages 619-630 (2002). 2. encan, A., K. A. Yakut, and S. A. Kalogirou, Exergy analysis of lithium bromide/water absorption systems, Renewable Energy, Volume 30, pages 645-657 (2005). 3. Eames, I.W. ve S. Wu, A valve operated absorption refrigerator, Applied Thermal Engineering, Volume 23, pages 417-429 (2003). 4. Min, G. ve D.M. Rowe, Experimental evaluation of prototype thermoelectric domestic-refrigerators, Applied Energy, (2005). 5. Ataer, . E.,ve H. Karabulut, Thermodynamic analysis of the V-type Stirling-cycle refrigerator, International Journal of Refrigeration, Volume 28, pages 183-189 (2005). 6. Huang, W. N. ve C. C. Teng, A simple magnetic refrigerator evaluation model, Journal of magnetism and magnetic materials, Volume 282, pages 311-316 (2004). 7. Rebora A., ve L. A. Tagliafico, Thermal performance analysis for hot-wall condenser and evaporator configurations in refrigeration appliances, International Journal of Refrigeration, Volume 21, Issue 6, pages 490502, (1997). 8. Tagliafico L., ve G. Tanda, Radiation and natural convection heat transfer from wire-and-tube heat exchangers in refrigeration appliances, International Journal of Refrigeration, Volume 20, Issue 7, pages 461-469, (1997). 9. Porkhial S., B. Khastoo, M. R. M. Razavi, Transient characteristic of reciprocating compressors in household refrigerators, Applied Thermal Engineering, Volume 22, pages 1391-1402 (2002). 10. Melo C., R. T. S. Fereira, C. B. Neto, J. M. Gonalves, ve M. M. Mezavila, An experimental analysis of adiabatic capillary tubes, Applied Thermal Engineering, Volume 19, pages 669-684 (1999). 11. Chen L., F. Sun, C. Wu, ve R. L. Kiang, A generalized model of a real refrigerator and its performance, Applied Thermal Engineering, Volume 17, Issue 4, pages 401-412 (1997). 12. Lhlein K., ve T. Fukano, Exergy analysis of refrigerators for large scale cooling systems, Fusion Engineering and Design, volume 20, pages 511-518 (1993). 13. Hepbali A., Thermoeconomic analysis of household refrigerators, Internatonal Journal Of Energy Research Int. J. Energy Res.2007;31:947-959 14. A. Stegou-Sagian and N. Paignigiannis,Exergy losses in refrigerating systems. A study forperformance comparisons in compressor and condenser, Internatonal Journal Of Energy Research Int. J. Energy Res. 2003; 27:10671078 15. zkaymak, M., (1998). Buhar Sktrmal Soutma Sisteminde Ar Kzdrma ve Ar soutma Eanjrlerinin Termo-ekonomik Optimizasyonu. Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, 102s, Ankara. 16. ETEMOLU A. B., CAN M., KILI M. lkemiz jeotermal kaynaklarnn ikinci kanun verim deerlerine bal snflandrlmas. Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 9, Say 1, 2004 17. Elektirik iletmeleri wep adresi http://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/konut_ulas/en_tasarruf_bina_ay.html
218
OTURUM VIII ADSORPSYONLU ve ADSORPSYONLU SSTEMLER
Adsorpsiyonlu Soutma Teknolojisi ve Enerji Analizi Gkhan GRLEK Abdullah YILDIZ Ali GNGR
Adsorpsiyonlu Is Pompalar Adsorbent Yatann Tasarm Gamze GEDZ LD Mohgtada MOBED Semra lk
Libr H20 Akkan ifti le alan Absorbsiyonlu Buhar Sktrmal (Kaskad) Soutma Sisteminin Analizi Canan CMT . Tekin ZTRK Desisif Bir klimlendirme Sisteminin Psikrometrik Analizi Erta HRDOAN Orhan BYKALACA Tuncay YILMAZ Osman KARA
219
ADSORPSYONLU SOUTMA TEKNOLOJS VE ENERJ ANALZ

Gkhan Grlek, Abdullah Yldz, Ali Gngr
Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blm
gokhan.gurlek@ege.edu.tr, abdullah.yildiz@ege.edu.tr, ali.gungor@ ege.edu.tr
ZET
Son yllarda nemi artan adsorpsiyonlu soutma sistemleri ile ilgili almalara her geen gn yenileri eklenmektedir. nemli oranda enerji kazanlar salamasna ramen bu sistemler ok fazla tannmamaktadr. Bu amala bu almada, adsorpsiyon nedir, adsorpsiyonlu soutma sistemi nasl alr, sistemin avantaj ve dezavantajlar nelerdir, sistemin enerji analizi nasl yaplr gibi sorulara yant bulunmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler: Adsorpsiyonlu soutma sistemi, Soutma
1. GR
Ticari uygulamalarda adsorpsiyonlu chiller olarak kullanlan soutma sistemleri bir eit adsorpsiyonlu s pompalar olarak tanmlanabilmektedir. Faraday (1848) tarafndan ilk kez tanmlanan adsorpsiyonlu soutma evrimi, ticari amal soutucu olacak ilk kez 1920de kullanlmaya balanmtr. Enerji kaynaklarnn tr ve evrim srasnda meydana gelen fiziksel olaylar asndan benzer olduunu dndmz absorpsiyonlu soutma sistemleriyle aslnda belirgin farkllklar vardr. Absorpsiyonlu soutma sisteminde bir sv veya gaz akkann, baka bir sv veya kat iine difzyonu sz konusu iken adsorpsiyonlu soutma sisteminde ise bir gazn veya svnn, sv veya kat baka bir maddenin yzeyi ile fiziksel ve kimyasal etkileimi vardr [1]. Oertel ve Fischer (1997) metanol/ silikajel ifti kullanan bir adsorpsiyonlu sistemi incelemilerdir. ki fazl bir kompresr gibi alan adsorber/desorber tipi bir yatakta metanoln sistem verimine etkisini incelemilerdir [2]. Yong ve Sumathy (2004) gne enerjisi ile alan iki yatakl bir adsorpsiyonlu soutma sisteminin performansn belirlemek amacyla bir matematiksel model oluturmulardr [3]. Liu ve Leong (2005) zeolit/su ifti ile alan adsorpsiyonlu bir soutma sisteminde bu soutma iftinin sistem performans parametreleri zerindeki etkisini nmerik bir model yardmyla incelemilerdir [4]. Lu vd. (2006) adsorpsiyonlu bir soutma sisteminde absorbent olarak aktif karbonu kullanarak sistemin performans parametrelerini incelemilerdir [5]. Wang vd. (2005a; 2005b) yaptklar farkl almalarda birinci blmde silika jel-su adsorpsiyon chiller soutma sisteminin tasarmn ve performans tahmini zerine almlar, ikinci blmde ise ayn sistemde deneysel olarak almlar ve sistem COP ve stma ve soutma kapasitelerini belirlemilerdir [6,7]. Bu almada, adsorpsiyonlu soutma sistemleri tanmlanm ve enerji analizinin nasl yapld irdelenmitir.
2. ADSORPSYON PRENSB
Adsorpsiyon ileminde gaz fazndaki maddeye adsorbat, kat fazndaki maddeye ise absorbent denilmektedir. Adsorpsiyon, fiziksel ve kimyasal olarak ikiye ayrlmaktadr. Desorpsiyon olaynn olmad yani reaksiyonun tersinmez olduu adsorbatn adsorbent yzeyine tutunmasna kimyasal olarak adsorplama denir. Bu adsorpsiyon trnde, adsorplanan adsorbatn adsorbent yzeyinden uzaklamas sz konusu deildir. Fiziksel adsorplamada ise adsorbat, adsorbent yzeyine fiziksel balarla tutunur. Desorpsiyon olaynn gerekletii bu adsorplama eklinde adsorpsiyon ortam scaklnn art ile azalmaktadr. Fiziksel adsorpsiyon ileminde reaksiyon srasnda adsorpsiyon ss aa kar.
220

Adsorpsiyonlu soutma sistemlerinde soutucu adsorbat olarak ounlukla su kullanlmakta, bunu yannda metanol ve amonyak da kullanlmaktadr. Gereken buharlama ssn evresinden alan su, oda scaklnda vakum altnda buharlar. Bu ilem srasnda devrede soutma meydana gelir. Adsorpsiyonlu soutma sistemi kapal sistem olduundan buharlam absorbat evreye buhar olarak braklmaz, sistemin ierinde tekrar youur. Termodinamik yasalara gre buharlam absorbatn dorudan youmas mmkn olmadna gre absorbat, kat adsorbent tarafndan adsorbe edilir. Bu adsorbent malzemeleri bata silika-jel olmak zere aktif karbon ve zeolit olarak sayabiliriz. Soutma sistemlerinde adsorpsiyon prensibi, rnein su buharnn adsorbentler tarafndan toplanmasdr. Scak su kullanmyla adsorbentteki adsorbe su tekrar buharlar. Bylece adsorbent malzeme rejenere olur. Buharlama prosesi scaklk ve basnca baldr. Normal atmosferik basn (760 mmHg) altnda absorbat su 100 oCde buharlar. Basn drldnde buharlama scakl da dmektedir. Yeterli yksek vakum deerlerinde adsorbat su dk scaklkta buharlar. Adsorpsiyonlu soutucular iin 10-20 mm Hg vakum basnc yeterlidir [8]. Adsorpsiyon ileminde en nemli faktrleri bir kez daha hatrlatmak gerekirse [8]; Adsorbent yapsal deiiklie ve hacimsel genilemeye uramadan adsorbat kolaylkla adsorbe edebilir. Adsorbent, depolad adsorbat scaklk art ile rahatlkla brakabilir. Bu ilem tersinir ve srekli tekrarlanr. Adsorpsiyonlu soutma sisteminde, evaporatr ve kondenser scaklna, ncl s kaynann scaklna ve sistemin kullanm amacna bal olarak absorbat ve absorbent seimi yaplr ve uygun alma basnc belirlenir. rnein; evaporatr scakl 0 oCnin altnda olan bir sistem iin zeolit-su ifti kullanlamamakta, bu durumda aktif karbon-metanol iftinin kullanm daha uygun olmaktadr. Tablo 1de adsorbent-adsorbat iftlerinin gerekli alma aralklar iin zellikleri verilmitir. Absorbentin adsorplama kapasitesinin artmas ile birlikte evrim verimi de artmaktadr. Adsorbat-adsorbent iftine ait zgl slar, s iletim katsays ve younluk adsorpsiyon ileminde nem tamaktadr. Adsorpisyonlu soutma sistemlerinde adsorbent yatann ktle ve s transfer hzlarnn kontrol edilmesi de nem tamaktadr. Adsorbentin s transfer katsaysnn dkl, s transfer hzn drmektedir. Bu etki adsorpsiyon ve desorpsiyon periyotlarn uzatmaktadr.
Tablo 1. Adsorbent- adsorbat iftinin alma scaklklarna gre zellikleri[1]

Adsorbat-Adsorbent ifti Su-Zeolit 4A Su-Zeolit 13X Su-Mordenit Su-Silika Jel Metanol-Aktif Karbon Maksimum adsorplama kapasitesi (kg/kg) 0.22 0.30 0.11 0.37 0.32 Adsorpsiyon ss (kJ/kgabsorbat) 4400 4400 4000 2560 1400 alma scakl (oC) 0 - 350 0 - 350 0 - 250 0 - 150 -20 - 140
3. ADSORPSYONLU SOUTMA SSTEMNN ALIMA PRENSB

ekil 1de adsorpsiyonlu soutma sisteminde absorbat-absorbent iftinin alma sistemi gsterilmektedir. ekilden de grld gibi sistem, stma-soutma besleme hatt, vakum vanas, adsorbent yataklar, kondenser ve evaporatrn dahil olduu adsorpsiyon/desorpsiyon alma odalar ve s pompas alma odasndan olumaktadr. Adsorpsiyon/desorpsiyon alma odalarnda adsorpsiyon ve desorpsiyon ilemleri srasyla gerekleir. Her bir adsorpsiyon/desorpsiyon odas bir kondenser, bir absorbent yata ve evaporatrden oluur. Bu soutma sistemi iki sistemin bir arada olduu tek bir sistem olarak almaktadr. alma odalarndaki evaporatrler s pompasn desteklemektedir. Is pompas odasnn st ksmn absorbat evaporatr, alt ksmn ise metanol evaporatr oluturmaktadr. Metanol evaporatrde borunun dndan metanol, iinde ise soutulmak istenen su gemektedir.
221
ekil 1. Adsorpsiyonlu soutma sisteminin ematik gsterimi [9]

Sistemde dk scaklktaki s kaynan kullanlmasnda yardmc olan ktle gei ilemini salayan bir adet vakum vanas kullanlmtr. Absorbent yatanda kanatkl s deitiricisi, kondenserde ise gvde-boru tipi s deitiricisi bulunmaktadr. Absorbent yataklarndaki kondenserler birbirine seri balanmtr. Birinci absorbent yatana giren soutma suyu ikinci absorbent yatana gemektedir. Adsorpsiyon, desorpsiyon, ktle ve s geri kazanm ilemlerinin ard arda uygulanmasyla soutma evrimi gerekleir. ekil 2de bu soutma evrim grlmektedir.
P 2 3 4
1 6 5
ekil 2. Adsorpsiyonlu soutma sisteminin ideal evrim-1/Tdiyagram P-T

ekil 2de grlen 1-2-3-4-5-6-1 noktalarndan oluan evrim ilemi, adsorpsiyonlu soutma sistemlerinde ideal evrimi gstermektedir. Bu evrimde 1-2 ve 4-5 noktalar aras s geri kazanm ilemini anlatmaktadr. 2-3 ve 5-6 noktalar srasyla stma-desorpsiyon ve soutma-adsorpsiyon ilemlerini ieren soutma iini anlatmaktadr. Bu evrimdeki 3-4 ve 6-1 noktalar aras ise ktle geri kazanm ilemini gsterir. evrimde adsorbent yatak scakl dardan s girii ile T6dan T2ye ykselmektedir. Bu ilem srasnda desorpsiyon olmakszn buhar basnc artmaktadr. 2 ile 3 noktalar arasnda da adsorbent yatana s girii devam etmektedir. Bu evrede desorpsiyon balamakta ve desorpsiyonla aa kan buhar, sabit kondenser basncnda youmaktadr. Desorpsiyon ilemi bittikten sonra adsorbent yata T5 scaklna soutulmakta, basn dmektedir. 6 noktasna kadar olan evrede, yataktan s ekilmeye devam edilmekte ve evaporatrde evreden s ekerek buharlaan adsorbat, adsorbent tarafndan adsorbe edilmektedir. Adsorbent yatak scaklnn T6 scaklna dmesi ile evrim tamamlanmaktadr.
222

Tm evrim boyunca adsorbent yatandaki scaklk ve basn deiiklik gstermektedir. ekil 3de evrimin ematik diyagram gsterilmitir.
ekil 3. Soutma sisteminin ematik gsterimi [9]

ekil3-ada adsorbent yata 1deki borularn ierisinden scak akkan geirilerek bu blmede desorpsiyon ileminin, adsorbent yata 2deki borularn iinden ise souk akkan geirilerek adsorpsiyon ileminin gerekletirilmesi salanr. ekil3-bde vakum vanas alarak adsorbent yata 1den adsorbent yata 2ye ktle geisi salanr. ekil3cde soutma suyu ncelikle adsorbent yata 1deki borulara daha sonrada adsorbent yata 2deki boruya aktarlr. Bylelikle adsorbent yata 2yi desorpsiyon ilemine, adsorbent yata 1i adsorpsiyon ilemine hazrlar. ekil3-dde adsorbent yata 2de desorpsiyon, adsorbent yata 1de ise adsorpsiyon ilemi gerekleir. Adsorbent yata 2den adsorbent yata 1e ktle geii ekil3-ede grld gibi vakum vanasnn almas ile gerekleir. evrim ekil3-f
223

ile son bulur. Bu aamada soutma suyu, adsorbent yata 2den adsorbent yata 1e aktarlrken adsorbent yata 1i desorpsiyona hazrlar. Adsorpsiyonlu soutma evrimi bu aamalardan sonra tamamlanr. Adsorpsiyonlu soutma sistemleri, son yllarda yaplan almalarn artmasyla birlikte atk snn dorudan kullanmna olanak salamas nedeniyle daha nem kazanmtr. Yaplan almalar sonucundan adsorpsiyonlu soutma sistemi kullanmnn baz avantaj ve dezavantajlarnn olduu gzlenmitir. Sistemin dezavantajlar unlardr: Performans katsaylarnn dk olmas. Tablo 2de farkl adsorbat-adsorbent iftine gre tipik COP deerleri verilmitir. Dk basnta almasndan dolay kaak sorunlarnn yaanmas ve yksek vakum teknolojisi gereksinimi. Yaygn kullanm alanna sahip olmamas.
Tablo 2. Adsorbat-adsorbent iftine gre COP deerleri [1]

Adsorbat-Adsorbent ifti Aktif karbon-Metanol Zeolit-Su Silika Jel-Su Performans Katsays (COP) 0.43 0.8 0.3-0.6
Adsorpsiyonlu soutma sistemleri, performanslarnn dk olmasna ramen herhangi bir mekanik g gerektirmeden almas nedeniyle tercih edilmektedir. Bu soutma sistemlerinin avantajlar ise u ekilde sralanabilir; Az hareketli paralarla basit tasarm salar Konvansiyonel sistemlere gre daha dk iletme maliyeti. Elektrik kesintileri gibi g kayplarnda makinada herhangi bir hasar olmaz. Sessiz ve sarsntsz alma. Sistemde korozyona neden olan kimyasallar kullanlmadndan uzun mrl olmas. Adsorbat ve adsorbentlerin evreye zarar yoktur. Adsorbentler yalanmaz, adsorpsiyon kapasitesinde kayp olmaz. Dk scaklkta s kaynaklar deerlendirilebilir. Bu bilgiler dorultusunda adsorpsiyonlu soutma sisteminin, dier soutma sistemlerine gre nemli avantajlara sahip olduklar grlmektedir. Ticari uygulamalar sklkla rastlanan absorpsiyonlu soutma sistemleriyle karlatrldnda avantajlar grlecektir. Tablo 3de adsorpsiyonlu soutma sistemi ile absorpsiyonlu soutma sistemleri arasndaki farklar sralanm ve adsorpsiyonlu soutma sisteminin avantajlar gz nne serilmitir.
Tablo 3. Adsorpsiyonlu ve Absorpsiyonlu soutma sisteminin karlatrlmas [10] Adsorpsiyonlu Soutma Sistemi Absorbat Su Absorbent Silika Jel Absorbent maliyeti Absorbentin yenilenmesine gerek yoktur Vakum Pompas Var (her 40 saatte bir alr) Absorbat Pompas Sadece sistem ykszken alr Absorbent Pompas Gereksizdir Otomatik Vanalar Kelebek vanalar COP 0.3-0.8 Korozyon Yok Kristalizasyon Yok Isnma Sresi 0-7 dakika Dilsyon evrimi sresi Uygulanmaz (durma) mr 30 yldan fazla Absorbat-absorbent Gerek yoktur deitirme skl Bakm Her 3 ylda bir vakum pompas ya seviyesi Absorpsiyonlu Soutma Sistemi Su LiBr 30 galon iin 1200 $ Var Devaml alr Devaml alr 3 yollu kontrol vanalar 0.7-1.1 Var Var 30 dakika 15 dakika
7-9 yl 4-5 ylda bir deitirilir Sv analizi, pompalar, hava kaa,
224

ve kelebek vana yata bakm yaplr Geri deme sresi 3 yldan azdr LiBr deiimi, s deitirici deiimi konularnda srekli bakm yaplr. Belli deildir.
4. ADSORPSYONLU SOUTMA SSTEMNN ENERJ VERM

Adsorpsiyonlu soutma sisteminin verimi COP ve zgl soutma gc SCP (kW/kg) srasyla aadaki eitlikler ile bulunur.
Qh burada, Qref soutma s gc (kW) ve Qh stma gcdr (kW).
COP =
Qref
(1)
SCP =
Qref m
(2)
E. (2)de, m chillerdeki adsorbent ktlesidir (kg).
E. (1) ve (2)de tanmlanan soutma s gc (Qref ) ve E. (1)de tanmlanan stma gc (Qh ) srasyla E. (3) ve E. (4) ile ifade edilir.
Soutma kapasitesi
Qref
n i i & mchiller C p , w Tchiller , giri Tchiller , k = i =1 n
(3)
Istma gc
n i i & m s cak su C p , w Ts cak su , giri Ts cak su , k Qh = i =1 n
(4)
& E. (3) ve (4)de, mchiller ve
& ms cak su (kg/s) srasyla chiller suyu ve scak su ktlesel debileri, C p , w suyun zgl ss
ve n (sn) evrim alma sresidir.
5. UYGULAMALARDAK VE LTERATRDEK ARATIRMALARLA LGL BAZI DENEYSEL SONULAR

E. (1-4) gz nne alnarak, Wang v.d. tarafndan yaplan silika-jel su adsorpsiyonlu soutma sisteminde scak su scakl 84,8 oC, souk su scakl 30,6 oC ve chiller su k scakl 11,7 oC iken soutma sisteminin soutma kapasitesi ve COP deerini deneyler esnasnda srasyla 7,15 kW ve 0,38 olarak bulmulardr [7]. Wang v.d. yaptklar baka bir almada iki adsorpsiyon/desorpsiyon veya buharlama/youma odas ve bir s borusu alma odasna sahip silika jel-su adsorpsiyon chiller soutma sisteminde yaptklar deneysel almada 55-67 oC gibi dk kaynakl scaklklar altnda sistemi test etmilerdir. ekil 4te grld gibi, scak su scakl 67 oC, souk su scakl 30,5 o C ve chiller su giri scakl 15,1 oC iken soutma kapasitesinin 5 kWa ktn gzlemlemilerdir. Yaplan almada 55-67 oC arasndaki scak su girilerinde sistemin COP deerinin 0,28 ile 0,38 arasnda olduunu ve scak su giri scaklnn artmasyla COP deerinin arttn ifade etmilerdir [9].
225
ekil 4. Scak su scaklna bal COP ve soutma kapasitesi deiimi[9]

Ticari uygulamalar kapsamnda yaplan almalarda adsorpsiyonlu soutma sistemi COP deerinin 0,46 ile 0,65 arasnda deitii belirtilmitir [8].
6. SONULAR
Bu almada, literatrdeki ve endstriyel retimleri gerekletirilen adsorpsiyonlu soutma sistemleri incelenmi ve sistemin alma prensipleri gsterilmi ve verimlilik ifadesinin hesaplanmas iin eitlikler verilmitir.Adsorpsiyonlu soutma sistemleri ok hacimli ve yer kaplamasna, pahal ve dk verimli olmasna ramen evre ile dosttur. Ayrca, adsorpsiyonlu sistemler mekanik g gerektirmeden atk s kaynaklar ve dier termal s kaynaklarnn kullanlmas ve soutma etkisinin yaratlmas, basit bir yap olmas ve kolay adapte edilebilir olmas nedeniyle bu sistemlerin buhar sktrmal sistemlerle mukayese edildiinde nemli bir avantaja sahip olduu grlmektedir. Gnmzde adsorpsiyonlu soutma sistemine gre alan sistemler zerinde aratrma ve gelitirme almalar byk bir hzla devam etmekte ve bunun yan sra endstriyel retimde devam etmektedir. Ayrca, sistem sl kayna iin dk scaklklar gerektirdii iin gne ve jeotermal enerji kaynaklar ile altrlmas sistem alma maliyetini drecektir. Bu zellikleriyle adsorpsiyonlu soutma teknolojileri, dk verimliliklerine ramen yaygnlamas beklenmektedir. 7. KAYNAKLAR [1] Demir H., Mobedi M., lk S., Adsorbsiyonlu s pompalar, VII. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi, 23-26 Kasm, zmir, 535-545, 2005. [2] Oertel K., Fischer M., Adsorption cooling system for cold storage using methanol/silicagel, Applied Thermal Engineering, 18, 773-786, 1998. [3] Yong L., Sumathy K., Modelling and simulaion of a solar powered two bed adsorption air conditioning system, Energy Conversion & Management, 45, 2761-2775, 2004. [4] Liu Y., Leong K.C., The effect of operating conditions on the performance of zeolite/water adsorption cooling systems, Applied Thermal Engineering, 25, 1403-1418,2005. [5] Lu Z. S., Wang R.Z., Wang L.W., Chen C.J., Performance analysis of an adsorption refrigerator using activated carbon in a compound adsorbent, Carbon, 44, 747-752, 2006. [6] Wang D.C., Xia Z.Z., Wu J.Y., Wang R.Z., Zhai H., Dou W.D., Study of a novel silica jel-water adsorption chiller. Part I. Desing and performance prediction, International Journal of Refrigeration 28, 1073-1083, 2005. [7] Wang D.C., Wu J.Y., Xia Z.Z., Zhai H., Wang R.Z., Dou W.D., Study of a novel silica jel-water adsorption chiller. Part II. Experimental study, International Journal of Refrigeration 28, 1084-1091, 2005. [8] http://smartenergy.arch.uiuc.edu/pdf/clearinghouse/adsorption%20chiller.pdf [9] Wang D.C., Shi Z.X., Yang Q.R., Tian X.L., Zhang J.C., Wu J.Y., Experimental research on novel adsorption chiller driven by low grade heat source, Energy Conversion and Management 48, 23752381, 2007. [10] www.wasteheat.com/Library_files/WHS%20Adsorption%20vs%20Absorption.pdf
226
ADSORPSYONLU ISI POMPALARINDA ADSORBENT YATAININ TASARIMI

Gamze Gediz li1, Moghtada Mobedi1, Semra lk2
1
Makina Mhendislii Blm, zmir Yksek Teknoloji Enstits, 35430, Urla, zmir, Trkiye Kimya Mhendislii Blm, zmir Yksek Teknoloji Enstits, 35430, Urla, zmir, Trkiye
gamzegediz@iyte.edu.tr, moghtadamobedi@iyte.edu.tr, semraulku@iyte.edu.tr
ZET
Adsorpsiyonlu s pompalarnn stma ve soutma gcnn arttrlmas ve dolays ile pratikte uygulanabilirliinin salanmas iin adsorbent yata tasarm kilit bir neme sahiptir. Bu almada, adsorbent yatanda s ve ktle transferini arttrmak iin yaplm eitli tasarmlar incelenmitir. Literatrde bulunan adsorbent yatak tasarmlar snflandrlm ve avantaj-dezavantajlar anlatlmtr. Yaplan aratrma, adsorbent yatann tasarmnda s ve ktle transferinin arttrlmas zerine almalarn youn bir ekilde devam ettiini gstermektedir. Bu makale, adsorpsiyonlu s pompalar konusunda alan aratrmaclar iin adsorbent yatann tasarm ile ilgili faydal bilgiler salayacaktr.
Anahtar Kelimeler: Adsorpsiyonlu s pompas, Adsorpsiyon, Adsorbent yata
1. GR
Istma ve soutma sistemleri yaam alanlarnda konfor artlarnn salanmas ve endstriyel uygulamalarda da kullanlmas asndan nemlidir. Ancak enerjinin olduka pahal olmaya balamas nedeni ile stma ve soutma sistemlerinin enerji ihtiyacn karlamak ayn paralellikte maliyetli hale gelmektedir. Yksek COPlerinden dolay mekanik s pompalar stma ve soutma sistemlerinde tercih edilen s pompalar olmulardr [1, 2]. Son zamanlarda, mekanik s pompalarnda kullanlan soutucu akkanlarn ozon tabakasna verdikleri zararlar nedeni ile alternatif s pompalar aray artmtr. zellikle atk sy, gne ve jeotermal enerjilerini veya herhangi bir s kaynan dorudan kullanarak soutma ilemini salayan termal s pompalar cazip hale gelmitir. Termal s pompalar ile atk s geri kazanlarak deerlendirilebilmektedir. zellikle termal s pompalar zerine almalarn younlamas, bu tip s pompalarnn ileride yaygn olarak kullanlabileceinin gstergesidir. Adsorpsiyonlu s pompalarnn gemii eskiye dayansa da [3], uzun sre incelenmemi ve son yllarda enerji krizlerinden sonra tekrar gndeme gelmitir. Sistemin basit alma prensibine sahip olmasna ramen tasarlanmas, retilmesi ve pratikte yaygn kullanlabilmesi, aratrma ve gelitirmeye ihtiya duymaktadr. Adsorpsiyonlu s pompal sistemler, enerji depolama imkn salamas ve daha sonra deerlendirme imkn yaratmasndan dolay da uygulama avantaj salamaktadr. Son yllarda adsorpsiyonlu s pompalar konusundaki almalarn says giderek artmaktadr. Atk s ve termal enerji kaynaklarn direkt olarak kullanabilmesi, dk scaklk kaynaklar ile alabilmesi, hareketli para iermemesi, sessiz ve sarsntsz alabilmesi, evre dostu akkanlar ile almas, uzun bir sre bakm gerektirmemesi, enerjiyi depolama zelliine sahip olmas gibi avantajlar sayesinde adsorpsiyonlu s pompalar cazip hale gelmitir. Ancak bu tip s pompalarnn, kesikli bir alma prensibine sahip olmas, dk basnta almasndan dolay kaak sorunlarnn yaanmas, yksek vakum teknolojisine gereksinim duyulmas, daha hacimli ve ar olmas gibi dezavantajlarndan dolay gelitirilmesi gerekmektedir. Bu almada, adsorbent yatann tasarm ele alnm, farkl aratrmaclar tarafndan gelitirilen adsorbent yataklar incelenmitir. Tasarlanan adsorbent yataklar, kullanlan adsorbentin ileyi tipine gre snflandrlmtr. Adsorbent yatanda s ve ktle transferinin hzlandrlmas iin gelitirilen yntemler ve zel tasarmlar zerinde durulmutur.
227
2. ADSORPSYONLU ISI POMPALARININ ALIMA PRENSB

Adsorpsiyonlu s pompalarnn ana elemanlar, adsorbent yata, kondenser, evaporatr ve genleme vanasdr (ekil 1). Soutma srasnda, evaporatrdeki alma akkan (adsorptif) buharlarken evaporatr evresinden s eker ve adsorbent yatanda bulunan adsorbent tarafndan tutulur. Bu srada adsorbent yata evresine s verir. Adsorbent yatann stlmas ile adsorbent tarafndan tutulmu olan adsorbat desorbe edilir ve adsorbent yatan terk ederken kondenserde evreye s brakarak youur. Kondenserde youan adsorptif daha sonra genleme vanasndan geirilerek evaporatre aktarlr.
ekil 1. Adsorpsiyonlu s pompas alma prensibi

ekil 1de gsterilen sembollere gre adsorpsiyonlu s pompasnn stma ve soutma verimi aadaki gibi tanmlanabilir.
sog =
Qevap Qreg
(1)
st =
Qkon + Qads Qreg
(2)
Yukardaki denklemlerde Qevap, evaporatrden ekilen s miktar, Qkon , kondenserin evreye brakt s miktar, Qreg , izosterik stma ve desorpsiyon ilemleri srasnda adsorbent yatana transfer edilen s miktar ve Qads, izosterik soutma ve adsorpsiyon ilemleri srasnda adsorbent yatandan transfer edilen s miktardr. Adsorpsiyonlu s pompalarnn alma prensibi ve verim hesaplanmas ile ilgili detayl bilgiler referans [4] de bulunabilir.
3. ADSORBENT YATAININ TASARIMININ NEM

Adsorpsiyonlu s pompalarnda evaporatr ve kondenser tasarm, kompresrl ve absorpsiyonlu sistemlere benzemekte ve ayn yntemler ile yaplabilmektedir. Ancak adsorpsiyonlu s pompasnn en nemli eleman olan
228

adsorbent yatann tasarm, olduka farkl olup tasarm olduka zordur. Adsorbent yatak tasarm detayl s ve ktle transferi bilgisini gerektirir. Burada adsorbent yatakta ktle transferinin anlam, adsoptifin (su buhar, NH3 buhar, metanol buhar vb.), kat durumda bulunan adsorbent (silika jel, zeolit, aktif karbon vb.) iine transfer edilmesi veya tersidir. Adsorpsiyonlu s pompalarnda kullanlan adsorbentler gzenekli bir yapya sahiptir. Gaz faznda bulunan adsorptif bu gzeneklerin yzeylerine tutunmaktadr. Adsorbent taneciklerinde bulunan gzenek yzey alan adsorpsiyon ileminde nemli rol oynamakta, rnein sentetik zeolitlerde gzeneklerin yzey alan 800-1000 m2/gra ulaabilmektedir. Genel olarak, adsorbentlerin gzenekli yapsndan dolay s iletkenlik katsays dktr ve buna bal olarak adsorbent yatanda s transfer hz yavatr. Bu da adsorpsiyon ve desorpsiyon ilem srelerinin uzamasna ve adsorpsiyonlu s pompasnn gcnn azalmasna neden olmaktadr. Adsorbent yatann tasarm, s pompas gcn direkt etkilemektedir. Adsorbent yatak tasarmnda yaanan zorluklar aada sralanmtr: Adsorbentlerin s iletkenlik katsaysnn dk olmasndan dolay, adsorbent yatana snn transfer edilmesi veya adsorbent yatandan s ekilmesi olduka yava olup bu da pompann gcnn azalmasna neden olmaktadr. Adsorbent yataklarda ktle ve s transfer mekanizmalar birbirine baldr. Adsorbentlerde scakln artmas ile adsorplama kabiliyeti azalmaktadr. Adsorpsiyon ilemi srasnda, ortaya kan adsorpsiyon ss nedeni ile adsorbent yatann scakl artmaktadr. Is transfer hznn yava olmas ktle transfer hznn yavalamasna neden olmaktadr. Adsorpsiyon ilemi srasnda ksa srede yksek oranda adsorptifin adsorplanabilmesi ve desorpsiyon ileminin hzlandrlmas iin adsorbent yatann souma ve snma hznn yksek olmas gerekmektedir. Literatrde bulunan almalarda adsorbent yatak tasarmlarnda, s transfer hznn arttrlmas iin eitli yntemler kullanlmtr. Ancak gelitirilen yntemler ktle transfer hznn azalmasna neden olmutur. Is ve ktle transfer hzlarnn ayn anda arttrlmas zerine almalar devam etmektedir.
Adsorpsiyonlu s pompasnn yatak tasarmnn neminden ve yaanan zorluklarndan dolay, literatrde teorik ve deneysel birok alma bulunmaktadr. Bu makalede literatrde bulunan almalar incelenmi ve adsorbent yatanda bulunan adsorbentin ileyi tipine gre snflandrlmtr. Yaplan deerlendirmeler, adsorbent yataklarn; a) adsorbenti zel ilenmemi, b) adsorbenti kaplanm, c) adsorbenti zel ilenmi olmak zere snfta toplamann mmkn olduunu gstermitir. Aada, tip adsorbent yatak tasarm rnekler ile anlatlmaktadr.
4. ADSORBENT YATAKLARININ SINIFLANDIRILMASI 4.1 Adsorbenti zel lenmemi Yatak

Bu tip adsorbent yataklarda adsorbent zel bir ilem grmeden (rnein kimyasal) kullanlr. Pratikte adsorbentler pelet, granl veya fiber eklinde retilmektedir. Adsorplama ilemi srasnda evaporatrde buharlaan adsorptif, adsorbent yatanda bulunan pelet veya granl tip adsorbentlerin arasndaki bolua girer ve daha sonra adsorbent tanecii tarafndan adsorplanr. Desorplama ilemi srasnda ise adsorbentteki adsorbat, adsorbent taneciinden ayrlmakta, tanecikler arasndaki boluklar doldurmakta, kondensere doru yol almakta ve kondenserde evreye s brakarak youmaktadr. ekil 2te adsorbent taneciklerini ieren bir adsorbent yata gsterilmitir. Grld gibi, adsorbenti ilenmemi yataklarda iki tip boluk mevcuttur; a)adsorbent tanecikleri arasndaki aklklar, b) adsorbent taneciinin iinde ve adsorbent yaps ile ilgili bulunan boluklar. Bu nedenle bu tip adsorbent yataklarnda iki farkl ktle transfer mekanizmas olumaktadr. Birinci ktle transfer mekanizmas partikller aras ktle transferi (interparticle mass transfer) olarak adlandrlabilir ve adsorbent tanecikleri arasndaki adsorptifin hareket edip ilerlemesi ile olumaktadr. Partikller aras ktle transfer mekanizmasnda adsorbent taneciklerinin boyutu nem tamaktadr. Genelde ktle transferi tanecikler arasndaki basn farkndan dolay meydana gelmektedir. kinci ktle transfer mekanizmas, partikl ii ktle transferi (intraparticle mass transfer) olarak tanmlanabilir ve adsorbent taneciindeki adsorptifin veya adsorbatn transfer edilmesi ile oluur. Adsorbentin iyapsndan dolay adsorptifin adsorbent taneciinde bulunan gzenekler iinde ilerleyii veya adsorbatn ilerleyii ile partikl ii ktle transferi olumaktadr. Partikl ii ktle transfer mekanizmasnn olumasnda adsorptifin konsantrasyon fark, molekler difzyon, Knudsen difzyonu ve yzey difzyonu farkl oranlarda etkili olabilir.
229
Adsorbent taneciinin bykl ktle transfer mekanizmasnda nemli rol oynamaktadr. Partikller aras ktle transfer (interparticle mass transfer) hz, byk adsorbent tanecikler kullanlarak arttrlabilir. Fakat yksek yatak geirgenlii adsorbent yatanda partikl ii ktle transfer hzn azaltmaktadr. Partikl ii ktle transfer (intraparticle mass transfer) hz tane bykln azaltarak arttrlabilir. Ancak ok kk adsorbent tanecikler partikller aras ktle transferini zorlatrmaktadr.
ekil 2. Adsorbent yata ve adsorbent tanecikler

Is transfer hznn arttrlmasnn bir dier yolu ise adsorbent yatandaki s transfer yzey alann arttrmaktr. Adsorbent yatandaki ktle transfer hz drlmeden, s transfer hznn arttrlmas s pompasnn gcn arttrr [5]. Bu nedenle, ou adsorbenti zel ilenmemi yataklarda s transferini arttrabilmek iin yatak ierisine kanatlar yerletirilir ve adsorbent tanecikler kanatlar arasna konulur. Bu kanatlar s transfer yzey alann arttrarak s gei hzn arttrr. Literatr aratrmas, adsorbenti zel ilenmemi tip adsorbent yataklarndaki s transfer hznn arttrlmas iin kanat kullanmndan farkl, baka yntemlerin de denendiini gstermektedir. rnein, farkl boyutlarda taneciklerin kullanlmas [6], adsorbent yatann metal rgler ile desteklenmesi [7] ve eitli maddeler katlm kompozit adsorbentler kullanlmas [8] bu yntemlere rneklerdir. Literatrde, adsorbenti zel ilenmemi adsorbent yatak tasarmlarnda deneysel ve teorik olmak zere iki tip alma bulunmaktadr. Deneysel almalar: ekil 3te baz adsorbenti zel ilenmemi tip adsorbent yatak tasarmlar gsterilmitir. ekil 3(a)da silindirik gvdeye sahip adsorbent yata grlmektedir [9]. Aktif karbon adsorbent olarak kullanlm olup adsorbent yatann stlmas ve soutulmas iin kullanlan borularn arasna yerletirilmitir. Borular zerine s transfer hzn arttrmak iin kanatklar yerletirilmitir. Baz aratrmaclar, aktif karbon fiberlerini adsorbent olarak kullanmtr. Aktif karbon fiberlerinde boluk oran yksektir ve silika jele gre ok daha fazla adsorplama kapasitesine sahiptirler. ekil 3(b)de grld gibi aktif karbon fiberler bakr kanatlarn arasna yerletirilmitir [10]. Ayrca ekil 3(c)deki gibi ince tabaka halindeki monolitik karbon diskler ve alminyum kanatlar bir araya getirilerek, hzl bir adsorbent soutucu prototipi gelitirilmitir [11]. Laboratuarmzda tasarlanm olan adsorbent yata ekil 3(d)de gsterilmitir. Yatakta s transfer hzn arttrmak iin apraz kanatlar bulunmaktadr [12]. Teorik almalar: Birok aratrmac, adsorbent yataklarda daha hzl s ve ktle transferi gerekletirebilmek ve yeni tasarmlara ynelik teorik almalar yapmtr. Ben Amar ark.[13], gvde-borulu bir adsorbent yatan ele alm, nmerik yntemler kullanarak adsorbent yatanda s ve ktle transferini incelemitir. Adsorbent yatan stan ve soutan akkan boru iinde akmaktadr. Adsorbent tanecikleri ise boru dna yerletirilmitir (ekil 4(a)). Gsterilen adsorbent yatak iin s ve ktle transferini modellemi ve bu modellemeleri Zeolit NaX Su ve Aktif karbon AX21Amonyum iin simle etmitir. Chahbani ark. [14], ekil 4(b)de gsterilen adsorbent yatan simle etmitir. ncelenen adsorbent yata silindirik olup adsorbent yatan stlmas ve soutulmas iin kullanlan akkan borunun dnda akmaktadr.
230
ekil 3. Adsorbenti ilenmemi adsorbent yataklar-deneysel almalar [10-12]

Adsorbent boru ierisine yerletirilmi, borunun ortasnda braklan bir boluk ile adsorptifin boru boyunca ilerlemesi salanmtr. Chua ark. [15], ekil 4(c)de gsterilen adsorbent yatan saysal yntemler kullanarak incelemitir. Grld gibi stc veya soutucu akkan boru iinden gemekte, silika jel ise boru dnda bulunmaktadr. Is transfer hznn arttrlmas iin boru dna kanatlar yerletirilmitir. Leong ark. [16] ise ekil 4(d)de gsterilen adsorbent yatan incelemitir. ekil 4(a)ya benzer bir ekilde, soutucu akkan boru ierisinden gemekte ve adsorbent tanecikleri boru dnda bulunmaktadr. Adsorptif, adsorbent yatann ortasndan girmekte ve adsorbent yatan etrafndan ieriye doru yol almaktadr.
231
ekil 4. Adsorbenti zel ilenmemi adsorbent yatak-teorik almalar [1316] 4.2 Adsorbenti Kaplanm Yatak
Adsorbenti kaplanm tip adsorbent yataklarda, adsorbent bir borunun etrafna veya metal bir kanat etrafna kaplanm ekildedir. Bu tip uygulamalarda kaplanm adsorbentin kalnl ince olup yatakta hzl s ve ktle transferi gereklemektedir. Kaplama yntemi kullanld iin boru veya plaka ile adsorbent arasnda temas yzey alan artmaktadr. Ancak tanecikler arasndaki boluklarn yok olmas ktle transfer direncini arttrr. ekil 5(a)da gsterildii gibi yataktaki s ve ktle transferini arttrmak amac ile paslanmaz elik borular zerine adsorbent giydirilmitir [17]. ekil 5(b)deki tasarmda ise kanatl borular zerine adsorbent kaplanm, kanatlar vastas ile s transfer yzey alan arttrlmtr [18]. Son yllarda metal kpk retim teknolojisi gelitirilmi ve gzenekli metal (Cu, Al vs.) retimi yaygnlamtr. Baz aratrmaclar s transfer hzn arttrmak amac ile gzenekli metal kpklerin yzeyini adsorbent ile kaplayarak adsorbent yatakta kullanmaktadr. ekil 5(c)de ak hcreli bakr kpk, adsorbent yatak iin hazrlanmtr [19]. Zeolit adsorbentin, hidrotermal sentez sayesinde bu metal destek zerindeki bymesi ise ekil 5(d)de gsterilmitir.
4.3 Adsorbenti zel lenmi Yatak

Adsorbent bir takm zel proseslerden (kimyasal ve termal) geirilerek s transfer hz arttrlabilir. Yaplan almalar bu tip adsorbent yataklarda s iletkenlikte kayda deer ykselmeler elde edilebileceini gstermektedir [20, 21]. Is iletkenlii yksek bir kompozit adsorbent, yksek s iletkenlik katsaysna sahip malzeme (Grafit, Al vs.) ile termal veya kimyasal proseslerden geirilerek elde edilmektedir. Ancak, adsorbentin s iletkenliinin ykseltilmesi, ktle transfer hzn etkilememelidir. ekil 6da, adsorbentin s iletkenliinin arttrlmas iin CaCl2 n grafit ile ilenmesini gstermektedir. Grld gibi, grafit tozu ilk nce stlmakta ve genletirilmektedir. Daha sonra su ile kartrlarak amur haline getirilmekte ve CaCl2 ile kartrlmaktadr. Elde edilen malzeme preslenerek istenilen ekle getirildikten sonra vakum altnda kurutulmaktadr. Bylece s iletkenlii yksek kompozit bir adsorbent elde edilmektedir. Bu alma, toz halinde bulunan ve s iletkenlik katsays 0.4 Wm-1K-1 civarnda olan CaCl2 n s iletkenlik katsaysn, grafit ekleyerek yaklak 9.2 Wm-1K-1 e ykseltilebileceini gstermektedir.
232
ekil 5. Adsorbenti kaplanm yataklar [17-19]
ekil 6. Adsorbenti ilenmi kompozit adsorbentin elde edilmesi iin bir rnek; a) grafit tozu, b)grafit stma ilemi, c)genlemi grafit, d)su ile kartrma ilemi, e)grafit ile CaCl2 karmas, f)presleme, g)vakum ile kurutma, h)s iletkenlii yksek adsorbent [20]
.
233

5. SONU VE DEERLENDRME
Enerjinin yksek maliyeti nedeni ile atk slarn deerlendirilmesi, jeotermal ve gne enerjisinden elde edilen snn kullanlmaya balanmas ile adsorpsiyonlu s pompalarnn nemi giderek artmaktadr. Son yllarda adsorpsiyonlu s pompalar zerine birok aratrma ve gelitirme yaplmtr. Adsorbent yata, adsorpsiyonlu s pompasnn en nemli elemandr. Yataktaki s ve ktle transfer hz, pompann stma ve soutma gcn direkt etkilemektedir. Yaplan aratrmalar, adsorbent yatak tasarmlarnn grupta; a)adsorbenti zel ilenmemi, b)adsorbenti kaplanm, c)adsorbenti zel ilenmi olmak zere snflandrlabileceini gstermitir. Adsorbenti zel ilenmemi yataklarda, adsorbent taneciinin bykl ktle transfer mekanizmasn dorudan etkilemektedir. Bu tip yataklarda, s transfer hzn arttrmak iin genellikle kanatlar kullanlmaktadr. Adsorbenti kaplanm yataklarda, kaplama kalnl ve adsorbent ile metal yzey arasnda temas direncinin az olmas nedeni ile s ve ktle transfer hzlar yksektir. Ancak bu tip yataklarda metal arl olduka fazladr. Adsorbenti zel ilenmi yataklarda ise, s transfer hznn arttrlmas, ktle transfer hznn azalmasna neden olabilir. Sonu olarak, adsorbent yataklar zerine almalar, eitli niversite ve aratrma kurulularnca devam ettirilmekte ve yrtlen almalar, yksek adsorplama kabiliyetine, yksek s ve ktle transfer hzlarna sahip adsorbent yataklarnn gelitirilmesini amalamaktadr.
6. KAYNAKLAR
[1] lk S. Adsorption heat pumps. Heat Recovery Syst. (1986) 27784. [2] lk S. Solar adsorption heat pumps, solar energy utilization: fundamentals and applications. Ync H, Payko E, Yener Y, editors. The Netherlands: Martinus Nijkoff Publishers, 1987. [3] lk S. and Mobedi M, Adsorption in energy storage, Energy Storage Systems, Kilkis and Kakac (eds.), 487-507, Kluwer Academic Publisher, Netherlands, 1989. [4] Demir H, Mobedi M, lk S, Adsorpsiyonlu s pompalar, VII Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi, 535-545, zmir, 2005. [5] Chahbani MH, Labidi J, Paris J. Modeling of adsorption heat pumps with heat regeneration. Appl Therm Eng (2004) 431447. [6] Gurgel JM, Andrade Filho LS, Grenier Ph, et al. Thermal diffusivity and adsorption kinetics of silicagel/water. Adsorption (2001) 121-32. [7] Lang R, Roth M, Sticker M, et al. Development of a modular zeolit, water heat pump. Heat Mass Transfer/Waerme und Stoffuebertragung (1999) 229-34. [8] Dellero T, Sarmeo D, Touzain Ph. Chemical heat pump using carbon fibers as additive. Part I:enhancement of thermal conduction. Appl Therm Eng, (1991) 991-1000. [9] Gui YB, Wang RZ, Wang W, Wu JY, Xu YX. Performance modeling and testing on a heat-regenerativeadsorptive reversible heat pump. Appl Therm Eng (2002) 30920. [10] Saha BB, Koyama S, El-Sharkawy II, Kuwahara K, Kariya K, Ng KC. Experiments for measuring adsorption characteristics of an activated carbon fiber/ethanol pair using a platefin heat exchanger. HVAC&R Res (2006) 76782. [11] Critoph RE, Telto TZ, Davies LNG. A prototype of a fast cycle adsorption refrigerator utilizing a novel carbon aluminum laminate. In: Proceedings of the institution of mechanical engineers, (2000) 439-448. [12] Demir H, Mobedi M, lk S. An experimental study on silica gel-water intermittent adsorption heat pump. International Sorption Heat Pump Conference, Korea, 2008. [13] Ben Amar N, Sun L.M, Meunier F. Numerical analysis of adsorptive temperature wave regenerative heat pump. Applied Thermal Engineering (1996) 405418. [14] Chacbani M.H, Labidi J, Paris J. Effect of mass transfer kinetics on the performance of adsorptive heat pump systems. Applied Thermal Engineering (2002) 2340. [15] Chua H.T, Ng b K.C, Wang W, Yap C, Wang X.L. Transient modeling of a two-bed silica gelwater adsorption chiller. Int J. Heat Mass Trans. (2004) 659669. [16] Leong K.C, Liu Y, Numerical modeling of combined heat and mass transfer in the adsorbent bed of a zeolite/water cooling system. Applied Thermal Engineering (2004) 23592374. [17] Restruccia G, Freni A, Maggio G. A zeolite-coated bed for air conditioning adsorption systems: parametric study of heat and mass transfer by dynamic simulation. Appl Therm Eng (2002) 61930.
234

[18] Restuccia G, Vasta S, Freni A, Russo F, Aristov IY. An advanced solid sorption chiller using SWS1L:performance analysis and hydrothermal cycling stability of the sorbent bed. In: Proceedings of the international sorption heat pump conference, Denver, USA, 2005. [19] Bonaccorsi L, Freni A, Proverbio E, Restuccia G, Russo F. Zeolite coated copper foams for heat pumping applications. Microporous Mesoporous Mater (2006) 714. [20] Wang K, Wu J.Y, Wang R.Z, Wang L.W. Effective thermal conductivity of expanded graphiteCaCl2 composite adsorbent for chemical adsorption chillers. Energy Conversion and Management. 47 (2006) 19021912. [21] Wang S.G, Wang R.Z, Li X.R, Research and development of consolidated adsorbent for adsorption system. Renewable Energy, (2004) 1-17.
235
LiBr-H2O AKIKAN FT LE ALIAN ABSORBSYONLU - BUHAR SIKITIRMALI KASKAD SOUTMA SSTEMLERNN ANALZ
Canan CMT1, lhan Tekin ZTRK2
1
Kocaeli niversitesi, Glck MYO. Glck- Kocaeli (ccimsit@kou.edu.tr) Kocaeli niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Makine Mhendislii Blm
Vezirolu Kamps 41300 Kocaeli (ilhan@kou.edu.tr)
ZET
Bu almada dk scaklklarda etkin soutma yapmak iin absorbsiyonlu soutma sistemleri ile buhar sktrmal soutma sistemlerinin kaskad kullanlmas ile elde edilen soutma evrimine generatr scakl ile kondenser scaklnn etkisi teorik olarak analiz edilmitir. Absorbsiyonlu-buhar sktrmal kaskad soutma sistemleri iin genellikle absorbsiyonlu ksmda akkan ifti olarak NH3/H2O kullanld bilinmektedir. Analiz edilen bu absorbsiyonlu-buhar sktrmal kaskad soutma sisteminin absorbsiyonlu ksmnda NH3/H2O akkan ifti ile farkl olarak LiBr/H2O akkan ifti kullanlmtr. Bu analizde buhar sktrmal ksmnda ise R-134a, R-410A ve NH3 akkanlarnn kullanlmas durumlar gz nnde bulundurularak toplam alt kaskad evrimi incelenmitir. Kaskad evrimin youturucu (kondenser) scaklnn ykseltilmesiyle evrimin genel soutma tesir katsaysnn azald ve generatr (kaynatc) scaklnn ykseltilmesi ile artt grlmtr. Yaplan rnek alma iin youturma scakl 40 oCde LiBr/H2O akkan iftli kaskad evrimde evrimin genel soutma tesir katsays, NH3/H2O akkan ifti kullanan evrime gre yaklak % 33 daha fazla olarak elde edilmitir. Ayn rnek almada kaskad evrimin absorbsiyonlu ksmnda LiBr-H2O akkan iftinin kullanlmas durumunda generatr scaklnn 85oCde ve 105 o Cde olmas durumunda NH3/H2O akkan iftinin kullanlmas durumuna gre soutma tesir katsaylar (STKevg.) % 34 ve % 30 daha yksek elde edilebilmektedir. Absorbsiyonlu-buhar sktrmal kaskad soutma sistemlerinin genel soutma tesir katsaysnn deiiminde buhar sktrmal ksmnda kullanlan akkandansa absorbsiyonlu ksmnda kullanlan akkan iftinin belirleyici olduu ve genel olarak absorbsiyonlu ksmn buharlama scaklnn uygun seilmesi durumunda absorbsiyonlu ksmda LiBr/H2O akkan iftinin kullanlmasnn avantajl olduu grlmektedir.
Anahtar kelimeler: Soutma, absorbsiyon, kaskad, LiBr/H2O, soutma tesir katsays. 1.GR VE AMA
Yenilenebilir enerji kaynakl (gne enerjisi, jeotermal enerji) destekli ve atk slarn kullanm ile altrlabilen absorbsiyonlu soutma sistemlerinin, soutmada kullanm hem evre korumas hem de enerji tasarrufu salamaktadr. Sistemin yaps dier soutma sistemlerine gre daha karmak ve soutma tesir katsays daha kktr [1]. Soutma elde etmek iin buhar sktrmal sistemlerdeki mekanik enerji yerine absorbsiyonlu soutma sistemlerinde s enerjisi kullanlmaktadr. Absorbsiyonlu-buhar sktrmal kombine soutma sistemi ile ilgili literatrde birok almalar mevcuttur. Kairouani ve Nehdi [2], jeotermal enerjisiyle alan absorbsiyonlu-buhar sktrmal kombine soutma sisteminin absorbsiyonlu ksmnda NH3-H2O akkan ifti, buhar sktrmal ksmnda ise farkl akkan (R717, R22, R-134a ) kullanarak sistemin soutma tesir katsaysnn ayn alma koullarnda R717, R22 ve R-134a soutucu akkan kullanan buhar sktrmal sisteminden %37-54 daha yksek olduunu belirtmitir. Syed Md. ve arkadalar tarafndan yaplan bir almada [3] ayn alma artlarnda amonya kullanan klasik buhar sktrmal sistemle NH3-NaSCN zeltisini kullanan absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kombine) soutma sisteminin ekonomiklii ve performans bakmndan karlatrlmas yaplmtr. Prasanta ve arkadalar tarafndan [4], soutucu akkan ve absorbent ifti olarak R22 ve DMETEG kullanarak stma ve soutmann e zamanl yapld uygulamalar iin absorbsiyonlu-buhar sktrmal sisteminin termodinamik analizi yaplmtr. Ahlby vd. [5], NH3-H2O kullanan absorbsiyonlu- buhar sktrmal sistemi ile R12 soutucu akkan kullanan buhar sktrmal soutma sistemi arasnda bir karlatrma yapmtr. Ayala vd. [6], NH3-LiNO3 akkan ifti kullanan absorbsiyonlu- buhar sktrmal sisteminin performansnn buhar
236

sktrmal veya absorbsiyonlu soutma evrimlerinden daha yksek olduunu belirtmitir. Hulten ve Berntsson [7] tarafndan absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kombine) soutma sistemleri zerine almalar yaplmtr. Ayrca Kaynakl vd. tarafndan kullanm alan yaygn olan LiBr-H2O ve NH3-H2O eriyiklerinin termodinamik zellikleri verilerek evrimlerin analizi yaplmtr [8]. Bir nceki almada LiBr-H2O ve NH3-H2O kullanan bu kaskad sistemlerinin performans buhar sktrmal ksmn deiik buharlatrc scaklklarna ve kaskad s deitirgecindeki deiik scaklk farklarna gre analizi yaplmtr[9]. Bu analiz sonularndan absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kaskad) soutma sistemlerinde buhar sktrmal ksmn buharlama scaklnn (T1) artmas durumunda kompresr ii ve generatre verilen s enerjisinin azald grlmtr. Ayrca kaskad sisteminin absorbsiyonlu ksmn buharlama scaklnn (T14) farkl deerler almas ve kaskad s deitirgecindeki (artan) scaklk farklarnda generatre verilen s enerjisinin artt sonucu da elde edilmitir.
KONDENSER 2
11 12 8
GENERATR
Is Eanjr
9 13 10 5 6
EVAPORATR 2 KONDENSER 1
14
ABSORBER
2 3
KOMP 4
EVAPORATR 1
ekil 1.Tek basamakl absorbsiyonlu-buhar sktrmal kaskad soutma sistemi (Absorbsiyon ksmnda LiBr-H2O ve buhar sktrmal ksmda R-134a kullanlmaktadr).
Bu almada absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kaskad) soutma sisteminin absorbsiyonlu ksmnda NH3-H2O akkan ifti ile farkl olarak LiBr-H2O akkan ifti kullanld, buhar sktrmal ksmnda ise R-134a, R-410A ve NH3 kullanld kabul edilerek oluturulan kaskad evrimlerinin incelenmesi yaplmtr. Bu alma kapsamnda kaskad sistemin absorbsiyonlu ksmnda yer alan generatr ve youturucu (kondenser) scaklklarndaki deiimin evrime etkileri incelenmitir.
237

2. EVRMN ANALZ
Absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kaskad) soutma sistemi iin absorbsiyonlu ksmnda akkan ifti olarak LiBr- H2O ve NH3-H2O kullanld, buhar sktrmal ksmnda ise R-134a, R-410A ve NH3 kullanld kabul edilmi olup toplam alt kaskad evrim analiz edilmitir. Bu ksmda analizlerin nasl yapld rnek olarak verilen ekil 1 zerinde aklanmaktadr. Tek basamakl absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kaskad) soutma sisteminin absorbsiyon ksmnda LiBr-H2O ve buhar sktrmal ksmda R-134a kullanlmas durumu ekil 1de gsterilmitir. Absorberden kan LiBr bakmndan fakir olan eriyik bir pompa aracl ile s deitiricisinden geerek generatre (ayrtrcya) gelir. Burada dardan verilen s enerjisiyle soutucu akkan tamamen buharlaarak eriyikten ayrlr ve kondensere girer. Generatrde eriyikten soutucu buharnn ayrlmasyla LiBr bakmndan zenginleen eriyik s deitiricisinden geerken fakir eriyie s vererek absorbere geri dner. Kondenserden doymu sv olarak kan soutucu akkan (su) kslma vanas araclyla buharlatrc basncna kadar geniletilir. Evaporatrde soutucu akkan, sktrmal soutma sisteminin kondenserinden ald syla buharlaarak absorbere girer. Buhar sktrmal soutma sisteminde ise soutucu akkan kompresrde yksek basnca kadar sktrlarak youturucuya gnderilir. Youturucuda absorbsiyonlu soutma sisteminin soutucu akkanna s vererek youan soutucu akkan, kslma vanasnda kslarak evaporatre girer. Evaporatrde soutucu akkan soutulan ortamnn ssn ekerek ortam soutur.
2.1. evrimin Termodinamik Analizi

evrimin termodinamik analizine temel oluturacak aada belirtilen birtakm kabuller yaplmtr, bunlar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. . Ayrca buhar sktrmal soutma sistemindeki kompresrn izantropik ve elektrik verimi srasyla is=0.80 ve e=0.90 alnmtr. Sistemi oluturan her bir elemann enerji ve ktle dengesi yazlarak sl kapasitelerinin hesab aadaki denklemler tarafndan yaplabilir: Absorbsiyonlu soutma sistemi: Kondenser 2 Analiz srekli rejim artlarnda yaplmtr. Generatr kndaki akkan kzgn buhar olup scakl, generatr scaklndadr. Kondenserden kan soutucu akkan, doymu sv fazndadr. Evaporatrden kan soutucu akkan, doymu buhar fazndadr. Absorberden kan eriyik, absorber basnc ve scaklnda denge halindedir. Generatrden kan eriyik, generatr scakl ve basncnda denge halindedir. Sistemde btn basn kayplar ihmal edilmitir. Absorbsiyonlu sistemde pompann tkettii i ihmal edilmitir.
& & m11 = m12 & & Qkon .2 = m11(h11 h12)

Absorber
(1) (2) (3)
& & & m5 = m10 + m14

238

& & & & Qab . = m10.h10 + m14.h14 m5.h 5
Generatr (4)
Evaporatr 2
& & & m 7 = m11 + m8 & gen . = m11.h11 + m8.h8 m7.h 7 & & & Q & & m13 = m14 & evap .2 = m13.(h14 h13) & Q
(5) (6) (7) (8)
Buhar sktrmal soutma sistemi: Kompresr
Kondenser 1
& & m1 = m 2 & komp . = m1.(h 2 h1) & W

& & m 2 = m3 & & Qkon .1 = m3(h 2 h 3)
(9) (10) (11) (12) (13) (14)
Evaporatr 1
& & m1 = m 4 & & Qevap .1 = m1.(h1 h 4)
Dolam oran;
f =
& m8 x7 = & m11 x8 x 7
(15)
Kaskad sisteminin buhar sktrmal soutma ksmnn performans katsays (STKbuh.)
& & STKbuh . = Qevap .1 / WC

Kaskad sisteminin absorbsiyonlu soutma ksmnn performans katsays (STKabs.)
(16)
& & STKabs . = Qevap .2 / Qgen .
(17)
Kaskad sisteminin genel performans katsays (STKevg.)
& & & STKevg . = Qevap .1 /(Qgen. + Wkomp .).
(18)
2.2. Termodinamik zellikler Lityum Bromr-Su (LiBr-H2O) Eriyii

Lityum bromr-su eriyiinin entalpisi, scaklk ve konsantrasyona bal olarak aada verilmitir [10].
H = 2 . 326 [ A + B (1 .8T + 32 ) + C (1 . 8T + 32 ) 2 ]
(19)
(16 T 166 C ) (40 X 70 %)

o
Denklem 19 da kullanlan katsaylarn deerleri:
239
A = 1015.07 + 79.5387 X 2.358016 X 2+0.03031583X 30.0001400261X 4 B = 4.68108 0.3037766 X + 0.00844845 X 20.0001047721 X 3+0.000000480097 X 4 C = 0.0049107 + 0.000383184 X 0.0000107896 3 X 2+0.0000001315 2 X 30.0000000005 897 X 4
Amonyak-su eriyiinin entalpisi, scaklk ve konsantrasyona bal olarak aada verilmitir [11].
h (T , X ) = 100 a i (
i =1
16
T 1) mi X 273 . 16
ni
(20)
Burada
amonyan mol oran olup eitlik (21) ile bulunabilir. (21)
X =
18 .015 X 18 .015 X + 17 .03 (1 X )
Tablo 1.Eitlik 20 de kullanlan katsaylar. i

1 2 3 4 5 6 7 8
mi
0 0 0 0 0 0 1 1
ni
1 4 8 9 12 14 0 1
ai
-7.61080 25.6905 -247.092 325.952 -158.854 61.9084 11.4314 1.18157
i
9 10 11 12 13 14 15 16
mi
2 3 5 5 5 6 6 8
ni
1 3 3 4 5 2 4 0
ai
2.84179 7.41609 891.844 -1613.09 622.106 -207.588 -6.87393 -3.50716
evrimlerde kullanlan soutucu akkanlarn zellikleri ilgili tablolardan okunmutur [12].
2.3. rnek Bir Souk Hava Deposu Hesab

Bu blmde daha dk scaklklara etkin soutma yapmak iin absorbsiyonlu-buhar sktrmal kaskad soutma sisteminin absorbsiyon ksmnda LiBr-H2O ve buhar sktrmal ksmda R-134a kullanlmas durumu teorik olarak analiz edilerek bir rnek uygulama yaplmtr. Tbuh= T1=-10oC ve Tyo=T12=40oC scaklklar iin absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kaskad) soutma sisteminin eitli noktalarndaki termodinamik zellikler hesaplanarak Tablo 2de verilmitir. Sistemin soutma yk 50 kW olarak belirtilmitir. Tm analizlerde eriyik s deitirgeci etkenlii =0,60 olarak alnmtr.
Tablo 2. ekil 1de aklanan evrimin eitli noktalarndaki termodinamik zellikleri. Ak T(oC) P(kPa) h (kj/kg) X(% LiBr) mzen . (kg/s) & & & & mfak . (kg/s) mso . (kg/s) mso . (kg/s) No (LiBr-H2O) (LiBr-H2O) (H2O) (R-134a) 1 -10 200.52 392.750 0.2973 2 25 537.06 417.719 0.2973 3 18 537.06 224.590 0.2973 4 -10 200.52 224.590 0.2973 5 40 1.23 93.702 55 0.2161 -
240

6 7 8 9 10 11 12 13 14 40 64 90 60 60 90 40 10 10 7.38 7.38 7.38 7.38 1.23 7.38 7.38 1.23 1.23 93.702 143.575 220.781 164.559 164.559 2670 167.50 167.50 2518.9 55 55 62 62 62 0.1917 0.1917 0.1917 0.2161 0.2161 0.0244 0.0244 0.0244 0.0244 -
rnek olarak ele alnan absorbsiyonlu-buhar sktrmal kaskad soutma sisteminde absorbsiyonlu ksmnda akkan ifti olarak LiBr-H2O ve NH3-H2O,buhar sktrmal ksmnda ise R-134a, R-410A ve NH3 kullanld kabulyle ayn alma koullarndaki (Tbuh=T1=-10oC , Tyo=T12=40oC ve soutma yk 50 kW) R-134a, R-410A ve NH3 kullanan klasik buhar sktrmal soutma sistemleriyle bir karlatrmas yaplarak sistem elemanlarnn sl kapasite ve soutma tesir katsays deerleri Tablo 3 te gsterilmitir. Ayrca parametrik alma sonular dier blmlerde sunulmutur.
Tablo 3. Dnlen evrimlerin sistem elemanlarnn sl kapasite ve soutma tesir katsays deerlerinin karlatrlmas. Absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kaskad) soutma sistemleri LiBr-H2O LiBr-H2O R-134a NH3 Qgen. (kW) Qevap2. (kW) Qab. (kW) Qkon.2 (kW) Wkomp. (kW) Qevap.1. (kW) Qkon.1 (kW) STKabs. STKbuh. STKevg.
76.45 57.41 72.76 61.06 8.25 50 57.41 0.750 6.061 0.590 76.45 57.30 72.76 61.06 8.08 50 57.30 0.750 6.188 0.592
Klasik buhar sktrmal soutma sistemleri R-134a

17.24 50 65.52 2.90 -
LiBr-H2O NH3-H2O NH3-H2O NH3-H2O R-410A R-134a NH3 R-410A

76.76 57.72 73.06 61.31 8.58 50 57.72 0.750 5.827 0.586 117.86 57.41 109.24 66 8.25 50 57.41 0.487 6.061 0.396 117.64 57.30 109.03 65.87 8.08 50 57.30 0.487 6.188 0.398 118.52 57.72 109.85 66.37 8.58 50 57.72 0.487 5.827 0.393
NH3
15.73 50 64.16 3.18 -
R-410A
18.23 50 66.41 2.74 -
2.4.Absorbsiyonlu-Buhar Sktrmal (Kaskad) Soutma Sisteminin Farkl Youturucu (Kondenser) Scaklklarna Gre Analizi
Absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kaskad) soutma sistemlerinde absorbsiyonlu ksmn farkl youturucu (T12) scaklklarna gre teorik olarak analizi yaplmtr. Bu analizlerde Tbuh=T1=-10oC, =0.6, T14=10oC, Tgen=90oC, T3=18oC ve soutma yk Qevap.=50 kW alnmtr.
241
LiBr/H2O
190 180 170 160 150
NH3/H2O
B C
Qgen. (kW) 140

130 120 110 100 90 80 70 60 30 35 40 45 50
T12( C)
ekil 2. Qgen in T12 (absorbsiyonlu ksmn kondenser scakl) scakl ile deiimi. ekil 2den grlecei gibi kaskad sistemlerinde youturucu scakl arttka generatre (ayrtrc) verilen s enerjisi de artmaktadr. Artan kondenser scaklklarnda absorbsiyon ksmnda akkan ifti olarak amonyak-su kullanlmas durumunda generatre beslenmesi gereken s miktarnda hzl bir art gzlenmektedir. Buda evrimin soutma tesir katsaysn olumsuz etkilemektedir.
30
LiBr/H2O NH3/H2O
B C
25
20
f
15
10
30
35
T12( C)
40
45
50
ekil 3. f Dolam Orannn T12 (absorbsiyonlu ksmn kondenser scakl) scakl ile deiimi.
ekil 3 de youturucu scakl ile dolam orannn (f) deiimi grlmektedir. Youturucu scaklnn deiimi sistemin st basncn da etkilemektedir. Youturucu scaklnn artmasyla sistemin st basnc da artmaktadr. Bu art NH3/H2O evriminde fakir eriyik konsantrasyonunu artrrken LiBr/H2O evriminde ise zengin eriyik konsantrasyonunu azaltmaktadr. Youturucu scaklnn artmasyla evrimlerin dolam oran da artmaktadr. Youma scakl 45oC geince LiBr/H2O akkan iftinin kullanlmas durumunda dolam oran NH3/H2O akkan
242

iftine gre daha hzl bir art gstermektedir. 35oC youma scaklnda dolam orannda her iki akkan ifti iin ok az fark varken, 40oC youma scaklnda NH3/H2O akkan iftinin dolam orannn LiBr/H2O akkan iftine gre yaklak % 13 daha az bir dolam oran gerekmektedir.
0,80 0,75 0,70 0,65
LiBr/H2O NH3/H2O
B C
STKabs.
0,60 0,55 0,50 0,45 0,40 0,35 0,30 30 35 40 45 50
T12( C)
ekil 4. STKabs. in T12 (absorbsiyonlu ksmn kondenser scakl) scakl ile deiimi.
LiBr/H 2O-R134a LiBr/H 2O-NH 3 LiBr/H 2O-R410A NH 3/H 2O-R134a NH 3/H 2O-NH 3 NH 3/H 2O-R410A
B C D E F G
0,60 0,55 0,50 0,45 0,40 0,35 0,30
STK evg.
30
35
T 12( C)
40
45
50
ekil 5. STKevg. in T12 (absorbsiyonlu ksmn kondenser) scakl ile deiimi.

ekil 4 ve ekil 5 te grld gibi youturucu (kondenser) scakl arttka evrimin soutma tesir katsaylar olan STKabs. ve STKevg. de beklendii gibi azalmaktadr. En yksek soutma tesir katsaylarnn LiBr/H2O-NH3 akkanl kaskad evrimde elde edildii ve buhar sktrmal ksmdansa kaskad evrimin absorbsiyonlu ksmnda kullanlan akkan iftinin belirleyici olduu grlmektedir. Absorbsiyonlu ksmdaki akkan cinslerine gre fark LiBr/H2O akkan ifti lehine srekli korunmakla beraber youma scaklnn 45 oCden sonras iin verim azalmalar hzlanmaktadr. Yaplan rnek alma iin youturma scakl 40 oCde LiBr/H2O akkan iftli kaskad evrimde evrimin genel soutma tesir katsays, NH3/H2O akkan ifti kullanan evrime gre yaklak % 33 daha fazla olarak elde edilmitir.
243

2.5. Absorbsiyonlu-Buhar Sktrmal Kaskad Soutma Sisteminin Farkl Generatr (Ayrtrc) Scaklklarna Gre Analizi
Absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kaskad) soutma sisteminin absorbsiyon ksmndaki generatr (ayrtrc) scaklnn farkl deerler almas durumunda sistemin teorik analizi yaplmtr. Yine ayn alma koullar dnlmtr (Tbuh=T1=-10oC, Tyo=T12=40oC, T14=10oC, T3=18oC ve soutma yk 50 kW).
L iB r /H 2 O N H 3 /H 2 O
120
B C
110
100
Q g e n .( k W )
90
80
70
60 85 90 95
G e n e r a t r S c a k l ( C )
100
105
ekil 6. Qgen.in Generatr (ayrtrc) scakl ile Deiimi.

ekil 6da NH3/H2O ve LiBr/H2O evriminde generatr scakl ile generatr kapasitesinin deiimi gsterilmitir. Buna gre generatr scakl arttka generatr iin gerekli olan sl kapasite deeri de genel olarak azalmakta olup, LiBr/H2O evriminde daha dk deerlerin srekli elde edilebildii grlmektedir. Bu azalmann NH3/H2O evriminde ilk scaklklarda daha belirginlemi olduu gzlenmektedir.
12 11 10 9
LiBr/H2O NH3/H2O
B C
8 7 6 5 4 85 90 95
o
100
105
Generatr Scakl( C)
ekil 7. f Dolam Orannn Generatr (ayrtrc) scakl ile Deiimi.
244
Generatr scaklnn artmasyla birlikte hem NH3/H2O hem de LiBr/H2O evriminin dolam oran (f) azalmaktadr. Yksek generatr scaklklarnda akkan iftleri iin dolam oran deerleri birbirlerine yaklamaktadr (ekil 7).
0,75 0,70 0,65 0,60 0,55 0,50 0,45 0,40
LiBr/H 2O-STK abs.
B C D E
LiBr/H 2O-STK evg.
STK
NH 3/H 2O-STK abs. NH 3/H 2O-STK evg.
85
90
95
o
100
105
Generatr Scakl ( C)
ekil 8. STK nn Generatr scakl ile Deiimi.
ekil 8den grld gibi sistemin generatr scakl arttka evrimin performans katsaylar olan STKabs. ve STKevg. de artmaktadr. Absorbsiyonlu ksmda LiBr-H2O kullanmnn NH3-H2O kullanmna nazaran STKy ykselttii ve bu durumun artan generatr scaklklarnda da korunduu grlmektedir. Kaskad evrimde generatr scaklnn 85oCden 105 oC scaklna ykseltilmesi sonucu evrimin soutma tesir katsays LiBr- H2O akkan ifti iin % 2.7, NH3-H2O akkan ifti iin ise % 7.9 civarnda artmaktadr. Ayn scaklklar iin, kaskad evrimin absorbsiyonlu evriminde NH3/H2O akkan iftinin yerine LiBr/H2O akkan iftinin kullanlmas durumunda % 34 ve % 30 daha yksek soutma tesir katsaylar (STKevg.) elde edilebilmektedir.
Absorbsiyonlu-buhar sktrmal kaskad soutma sistemlerinin performanslarnn farkl generatr ve youturucu scaklklarna gre deiimi incelenmi olup sonular aada belirtilmitir. 1. Absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kaskad) soutma sistemlerinin kullanm ile alternatif enerji kaynaklarnn ve atk slarn deerlendirilmesi sonucu klasik buhar sktrmal evrimlere nazaran daha az elektrik enerjisi sarf edilerek dk scaklklara soutma yapma imkn bulunmaktadr. Youturucu (kondenser) scakl arttka evrimin genel soutma tesir katsaylarnn (STKevg.) azald ve en yksek soutma tesir katsaylarnn LiBr/H2O-NH3 akkanl kaskad evrimden elde edildii ve buhar sktrmal ksmdansa kaskad evrimin absorbsiyonlu ksmnda kullanlan akkan iftinin belirleyici olduu grlmektedir. Kaskad evrimin absorbsiyonlu ksmnda LiBr/H2O akkan iftinin kullanlmas durumunda artan kondenser scaklklarnda generatre beslenen s miktar art, NH3/H2O akkan ift kullanmna gre olduka dk kalmaktadr.
2.
245

3. Kaskad evrimlerinin absorbsiyonlu ksmnda LiBr/H2O akkan iftinin NH3/H2O akkan iftine nazaran daha yksek bir dolam oran gerektirdii grlmektedir. Absorbsiyonlu evrimlerdeki dolam oranlarnn kondenser scaklnn artmas ile artt ve 45 oCden sonra hzland ve LiBr iin farkn daha da artt gzlenmekle beraber generatr scaklnn ykselmesi ile dolam orannn azald ve iki akkan ifti iin farkn artan scaklklarla kapand gzlenmektedir. Absorbsiyonlu-buhar sktrmal (kaskad) soutma sistemlerinde artan generatr scaklnda absorbsiyonlu ksm ile kaskad evrimin genel STKsnn iyiletii ve bu iyilemenin NH3/H2O akkan iftli kaskad evrimde daha belirgin olduu fakat LiBr/H2O akkan ifti kullanan kaskad evrimde 105 oC generatr scaklnda bile NH3/H2O akkan iftli kaskad evrimine gre yaklak % 33 daha yksek (STKevg.) deeri elde edilmitir. Kaskad evrimin absorbsiyonlu ksmnda LiBr/H2O akkan iftinin kullanlmasnn NH3/H2O akkan ifti kullanmndan daha avantajl olaca grlmektedir. Ayrca NH3/H2O akkan ifti kullanm durumunda generatrden sonra evrime ilave edilecek ayrtrcnn enerji gereksinimi gz nnde tutulursa LiBr/H2O akkan iftinin avantajnn daha da artaca grlmektedir. Kaskad evrimlerin absorbsiyonlu ksmnda LiBr/H2O akkan iftinin kullanlmas durumunda tasarm aamasnda LiBrn kristalleme durumunun da gz nnde tutulmas gerekir.
4.
5.
6.
4.SONU VE NERLER
Absorbsiyonlu-buhar sktrmal kaskad evrimin kullanlmas ile alternatif enerji kaynaklarnn (gne ve jeotermal enerji) ve atk slarn kullanlmas ile buhar sktrmal evrimlerin yaklak yars kadar bir elektrik enerjisi sarfiyat yaparak daha dk scaklklara soutma yapmak mmkn olabilmektedir. Kaskad evrimin absorbsiyonlu ksmnda LiBr/H2O akkan iftinin kullanlmas durumunda NH3/H2O akkan ifti kullanmna gre srekli daha yksek (STKevg.) deerleri elde edilmektedir. Kaskad evriminin youturucu scaklnn ykseltilmesi ile evrimin soutma katsaysnn azald ve generatr scaklnn ykseltilmesi ile evrimin soutma tesir katsaysnn ykseldii grlmektedir. Absorbsiyonlu-buhar sktrmal kaskad evriminin optimum artlarnn belirlenmesinde kullanlabilecek maksimum generatr scakl ve evre artlar gz nnde bulundurularak termodinamiin ikinci kanununun dahil olduu termoekonomik analiz yolu izlenmelidir.
5. SEMBOLLER
Semboller X: Konsantrasyon :Eriyik s deitirgeci etkenlii f: Dolam oran h: Entalpi, kJ/kg & m : Ktlesel debi, kg/s P: Basn, kPa Alt indisler fak: Fakir zen: Zengin so: Soutucu akkan komp: Kompresr gen: Generatr kon: Kondenser evap: Evaporatr ab: Absorber evg: evrim genel abs: Absorbsiyonlu soutma sistemi
& Q : Isl g, kW
T: Scaklk, C
o
& W : Kompresr ii, kW STK: Soutma tesir katsays
246

6. KAYNAKLAR
Akdemir, ., Gngr,A., Absorbsiyonlu Soutma Sistemleri ; Verimlerini Artrmak in Gelitirilen evrimler.,V.Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi ve Sergisi.,2001. 2. Kairouani, L., Nehdi, E.,Cooling performance and energy saving of compression-absorption refrigeration system assisted by geothermal energy, Applied Thermal Engineering 26, 288-294,2006. 3. Tarique, S., Altamush Siddiqui, M.,Performans And Economic Study Of The Combined Absorption/Compression Heat Pump, Energy Conversion & Management 40, 575-591,1999. 4. Satapathy, P., Ram Gopal, M. , Arora, R.C., Studies on Compression-Absorption Heat Pump For Simultaneous Cooling And Heating, International Journal of Energy Research, 28:567-580,2004. 5. Ahlby,L.,Hodgett and Berntsson, T.,Optimization Study Of The Compression-Absorption Cycle, International Journal of Refrigeration , Vol.14,1991. 6. Ayala, R., Heard C.L. and Holland F.A.,Ammonia/Lithium Nitrate Absorption/Compression Refrigeration Cycle. Part I., Applied Thermal Engineering,Vol.3,No.3,pp.223-233,1997. 7. Hulten, M., Berntsson, T.,The Compression/Absorption Cycle- Influence Of Some Major Parameters On COP And A Comparison With The Compression Cycle, International Journal of Energy Research, 22, 91106,1999. 8. Kaynakl, ., Yamankaradeniz, R., H2O-LiBr ve NH3-H2O Eriyii Kullanan Tek Kademeli Sourmal Soutma Sistemlerinin Karlatrlmas, DE Mhendislik Fakltesi Fen ve Mhendislik Dergisi, Cilt:5, Say:2, Sh:73-87, Mays 2003. 9. Cimit, C., ztrk, ., Absorbsiyonlu- Buhar Sktrmal (Kaskad) Soutma Sistemlerinin Analizi, 8. Uluslararas Yapda Tesisat Teknolojisi Sempozyumu, stanbul, 2008. 10. Kaita, Y,Thermodynamic Properties of Lithium Bromide-Water Solutions at High Temperatures, International Journal of Refrigeration.,24,374-390,2001. 11. Sun, Du-Wen, Comparison Of The Performance of NH3-H2O, NH3-LiNO3 and Absorption Refrigeration Systems, Vol.5/6, 357-368,1997. 12. Ashrae Temel El Kitab (Fundamentals) Soutucu Akkanlarn zellikleri, Blm 17. 1.
247
DESSF BR KLMLENDRME SSTEMNN PSKROMETRK ANALZ

Erta HRDOAN, Orhan BYKALACA, Tuncay YILMAZ, Osman KARA
ukurova niversitesi Mh.-Mim. Fakltesi Makine Mhendislii Blm, ADANA
ertach@cu.edu.tr, orhan1@cu.edu.tr, tunyil@cu.edu.tr, osman033@gmail.com ZET

Bu almada, son yllarda kullanm yaygnlamaya balayan ve konvansiyonel iklimlendirme sistemlerine gre baz avantajlara sahip olan nem almal (desisif) iklimlendirme sistemlerinin zellikle hastane uygulamalar iin lkemiz koullarnda uygulanabilirliinin aratrlmas amacyla bir sistem tasarlanm ve ukurova niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Makine Mhendislii Blm Laboratuarnda kurulmutur. Tasarlanan sistemde bulunan btn noktalarn psikrometrik zelliklerinin analitik olarak hesaplanabildii bir model oluturulmu ve elde edilen sonular kurulan sistemde yaplan deneylerdeki sonular ile karlatrlmtr.
Anahtar Kelimeler: Nem Alma, klimlendirme, Psikrometrik Diyagram
1. GR
Son yllarda iklimlendirme teknolojisinde hzl gelimeler yaanmaktadr. Bunun birok sebebi bulunmaktadr. Bu sebeplerin banda artan enerji talebi ve fosil kkenli enerji kaynaklarnn gittike azalmas sonucunda enerjinin ok nemli hale gelmesidir. Dier bir unsur ise iklimlendirme sistemlerinde kullanlan CFC esasl soutucu akkanlarn ozon tabakasna verdii zararlarn anlalmas zerine, bu akkanlar yerine ozon tabakasna zarar vermeyen veya daha az zarar veren yeni akkanlarn kullanlmas veya ozon tabakasna zarar veren gazlar ihtiva etmeyen yeni iklimlendirme teknolojilerinin hayata geirilmesidir. Bu teknolojilerin bazlar yeni olmayp, eskiden beri bilinmekte, ancak gnmzde yaygn olarak kullanlmamaktadr. nsanolunun konfor ihtiyacnn artmas ve iklimlendirmenin lks olmaktan kp, gerek konfor gerekse retim asndan bir gereklilik olduunun anlalmas zerine i hava kalitesinde istenen artlarn arlamas da iklimlendirme teknolojilerindeki deiiklii zorlayan parametrelerden birisidir. Bu aray ierisinde dnlen sistemlerden birisi de nem almal (desisif) iklimlendirme sistemleridir. Bu sistemlerde, iklimlendirilecek mahale gnderilen hava, nem alc (kurutucu) madde (kat veya sv) zerinden geirilerek nemi drlmekte ve daha sonra istenilen konfor scaklna kadar buharlatrmal soutma veya konvansiyonel buhar sktrmal soutma evrimi tarafndan soutulmaktadr. Nem alc zerindeki nem ise rejenerasyon havas olarak bilinen ikincil bir scak hava akm tarafndan uzaklatrlmaktadr [1]. Bu almada, son yllarda kullanm yaygnlamaya balayan ve konvansiyonel iklimlendirme sistemlerine gre baz avantajlara sahip olan nem almal (desisif) iklimlendirme sistemlerinin zellikle hastane uygulamalar iin lkemiz koullarnda uygulanabilirliinin aratrlmas amacyla bir sistem tasarlanm ve ukurova niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Makine Mhendislii Blm Laboratuarnda kurulmutur. Tasarlanan sistemde bulunan btn noktalarn psikrometrik zelliklerinin hesapland bir program hazrlanm ve elde edilen sonular kurulan sistemde yaplan deneylerdeki sonular ile karlatrlmtr.
248

2. SSTEMN TANITIMI
Sistem, Adana iin tasarm deerleri olan 38 oC kuru ve 26 oC ya termometre scaklna gre, ukurova niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Makine Mhendislii Blm Laboratuar ierisinde yer alan 11.5x5.1x3.8 m boyutlarndaki bir mahalin yaz artlarnda olas maksimum soutma ykn (temiz hava yk hari 11 kW) karlayabilecek ekilde tasarlanmtr. ekil 1de tasarlanp, kurulan nem almal iklimlendirme sisteminin genel grn verilmitir. Sistemde, hastane iklimlendirmesi dnlerek %100 temiz hava kullanlmakta ve adet hava kanal (temiz, atk ve rejenerasyon) bulunmaktadr. Temiz hava kanal, tamam dardan alnan taze havay iklimlendirerek mahale iletmek iin kullanlr. Atk hava kanal yardmyla, mahal ierisinden emilen hava dar atlmaktadr. Rejenerasyon hava kanal ise nem alma nitesinde emilen nemi uzaklatrmak iin kullanlr. Bu kanallara, kullanlan havay sistemin amacna uygun olarak artlandrmak ve kontrol etmek amacyla eitli elemanlar (nem alma nitesi, s deitiricisi, fan, soutma grubu, stc nitesi, vs.) yerletirilmitir. Temiz hava kanalna 1 noktasnda alnan havann nemi, nem alma nitesinde (dner tip) drlmekte (1 2) ve kuru ancak daha yksek scaklkta bir hava elde edilmektedir (2). Ayn anda bir miktar scak hava (rejenerasyon havas) ters ynden nem alcya gnderilerek (15) taze havadan ekilen nem, nem alma nitesinden uzaklatrlmaktadr (15 16). Nem alma nitesinden sonra, temiz hava 1 numaral s deitiricisinden geirilerek (2 3), daha dk bir scakla sahip olan d ortam havas ile (11) bir n soutma ilemine tabi tutulmakta ve scakl drlmektedir. Bir sonraki aamada ise temiz hava, yine bir s deitiricisinden (2 numaral) geirilerek (3 4) scakl bir miktar daha drlmektedir. Bu s deitiricisinde temiz havay soutmak iin, mahalden ekilip, nemlendirilerek soutulan (8 9) havadan yararlanlmaktadr (9 10). Mahalden ekilen hava ierisinde hastalklara sebep olabilecek bakteriler bulunabileceinden, mahale verilecek temiz hava ile mahal havasnn karmasn engellemek amacyla 1 ve 2 numaral s deitiricisinin rekperatif tip olmas gerekmektedir. 1 ve 2 numaral s deitiricilerinde temiz havadan sadece duyulur s ekilmekte, havann mutlak neminde bir deiiklik olmamaktadr. 2 numaral s deitiricisinden kan havann scakl, son olarak buhar sktrmal bir soutma grubu tarafndan soutulan su yardmyla kuru soutucu serpantinde (3 numaral s deitiricisi) fleme scaklna kadar drlmektedir. Burada temiz havann ierisindeki su buharnn youmamas iin, serpantine gnderilen souk su scaklnn, soutulan havann i noktas scaklndan en az 1oC daha yksek olmas salanmaktadr. Bunun iin sisteme gerekli otomatik kontrol elemanlar ve sensrler yerletirilmitir. Serpantinde dolaan soutulmu suyun scaklnn ayarlanmas iin, su hattnda bir yollu kartrc vana kullanlmtr. Tasarlanan bu sistemde mahale gnderilen temiz havadan nem alma ilemi sadece dner nem alcda gereklemekte, dier hi bir nitede (3 numaral serpantin dahil) nem alma ilemi gereklememektedir. klimlendirilen mahalden (7) atk hava kanalna emilen hava, sou geri kazanm amacyla kullanlan 2 numaral s deitiricisine gelmeden nce, bir nemlendirme nitesinde nemlendirilmekte ve scakl drlmektedir. Bu ilemin amac sou geri kazanmn artrmaktr. Doyma erisine yakn bir noktaya kadar nemlendirilerek soutulan atk hava (9), mahale gnderilen temiz havadan (3) 2 numaral s deitiricisinde s ekerek bu havay soutmakta (4), bu esnada kendi scakl da artmaktadr (10). Atk hava daha sonra dar atlmaktadr. Dner nem alcda temiz havadan ekilen nemin (1 2) uzaklatrlmas iin scak rejenerasyon havas kullanlmaktadr. Rejenerasyon kanalna 11 noktasnda emilen d hava, mahale nemi alnarak gnderilen temiz havadan (2) 1 numaral s deitiricisinde s ekerek bu havay soutmakta (3), bu esnada kendi scakl da artmaktadr (12). Rejenerasyon havas daha sonra 5 numaral s deitiricisinde (rejeneratif tip) yine bir n stma ilemine tabi tutulmaktadr (12 13). Bu s deitiricisinde hava, nem alma nitesinden kan ve hala yeterince
249

yksek bir scakla sahip olan rejenerasyon havas (16) kullanlarak stlmaktadr. 5 numaral s deitiricisinden kan havann (13) scakl, gne enerjisi, atk s veya doal gaz gibi ucuz sl enerji kaynaklar kullanlarak stlan su yardmyla 4 numaral s deitiricisinde ykseltilmektedir (13 14). Rejenerasyon havas daha sonra, nem alma nitesindeki nemi uzaklatrmak iin gerekli olan scakla (rejenerasyon scakl) kadar elektrikli stclar kullanlarak stlmaktadr (14 15). 15 noktasnda nem alma nitesine giren rejenerasyon havas, nem alcdaki nemi iine alarak soumakta (16) ve 5 numaral s deitiricisinden geirilerek (16 17) dar atlmaktadr (18).
KOMPRESR
SOUK SU DEPOSU EVAPORATR
KONDENSER
GENLEME VANASI
YOLLU VANA NEM ALICI ROTOR
1
TEMZ HAVA
ISI DETRCS 1
ISI DETRCS 2
5
FAN
6
KLMLENDRLEN MAHAL
ISI DETRCS 3
16
15
14
13 ISI DETRCS 4
12
11
10
ELEKTRKL ISITICI
17
NEMLENDRC
FAN
FAN ISI DETRCS 5
18
SICAK SU NTES
REJENERASYON ATIK HAVASI HAVA
ekil 1. Tasarlanp kurulan nem almal iklimlendirme sisteminin genel grn 3. SSTEMN DETAYLI ANALZ
n almalarda Adana iin yaz koullarnda d ortam tasarm deerleri olarak alnan 38 oC kuru ve 26 oC ya termometre scaklklar esas alnarak iklimlendirme sisteminin psikrometrik analizleri yaplm ve buna gre sistemin alma prensibi oluturulmutur. Ancak, bilindii gibi bir iklimlendirme sistemi, o iklimlendirme sezonu boyunca sadece birka gn hatta birka saatte d ortam tasarm deerlerinde alr [2]. Bu sebeple, sistemin en kt durum olan d ortam tasarm artlarnda, iklimlendirilen mahalde ngrlen i ortam tasarm deerlerini salamasnn yannda, sezonun dier gn ve gnn deiik saatlerindeki davrannn bilinmesi de ok nemlidir. Sezon ierisinde yer alan her bir saatteki d hava kuru ve ya termometre scakl farkl olabileceinden, ngrlen nem almal iklimlendirme sisteminin sezon boyunca performansn belirleyebilmek iin psikrometrik analizinin saatlik bazda yaplmas gereklidir.
250

Tasarlanan sistemin analizini saatlik olarak da yapabilmek iin bir model oluturulmu ve Fortran programlama dili kullanlarak sistemde bulunan tm noktalarn psikrometrik zelliklerinin analitik olarak hesaplanabildii bir program yazlmtr. Programa girdi olarak iklimlendirilecek mahale gnderilecek taze, atk ve rejenerasyon hatt hava debileri, anlk d hava kuru termometre scakl ve mutlak nemi, iklimlendirilecek mahalin konfor artlar (scaklk ve rlatif nem), iklimlendirilecek mahalin duyulur s oran ve toplam soutma yk, s deitiricilerinin etkinlikleri, nemlendirici etkinlii, fanlarn etkinlikleri, fan motorlarnn gleri gibi parametreler verilmektedir. Bu girdiler kullanlarak, sistemde yer alan her bir nokta iin (toplam 18 nokta) kuru ve ya termometre scakl, entalpi, mutlak nem, rlatif nem, i noktas scakl ve younluk gibi psikrometrik zellikler ayr ayr hesaplanmaktadr. Bu psikrometrik deerlerin hesaplanmasnda ASHRAE tarafndan nerilen eitlikler kullanlmtr [3]. Nem almal iklimlendirme sisteminin en nemli eleman, dner nem alma rejeneratrdr. Nem alma rejeneratrleriyle ilgili baz yayn ve tantm brornde nem alma ve uzaklatrma ilemlerinin yaklak olarak sabit entalpide (yaklak sabit ya termometre scaklnda) [4-6] gerekletii belirtilmektedir. Ancak, retici firmalardan temin edilen verilerin incelenmesinden; dner nem alma rejeneratrnde nem alma ileminin, sabit ya termometre erisi boyunca gereklemedii grlmtr. Bunun sebebi ise, proses havasndan nemin sourulmas esnasnda aa kan kimyasal sl enerji ve daha scak olan rejenerasyon havasndan, dner nem alma rejeneratrnn matrisi araclyla tanan enerjidir [7]. Bu ilave enerjiden dolay proses havasnn scaklnda fazladan bir art meydana gelmektedir. Benzer bir durum nem alma rejeneratrndeki nemin uzaklatrma ilemi srasnda da sz konusudur. Bu ilem de sabit ya termometre erisi boyunca gereklemeyip, ilave bir miktar souma meydana gelmektedir. Nem alma esnasnda meydana gelen ek scaklk artnn, toplam scaklk artna oran (Fna) ve nem uzaklatrma ilemi esnasnda meydana gelen ek scaklk dnn, toplam scaklk azalmasna orannn (Fnu), doru bir ekilde bilinmesi nemlidir. Bu deerlerin tespiti iin retici firmalarn verdii performans verileri ayrntl olarak incelenmitir. Bu inceleme sonucunda, Fna ve Fnu deerlerinin, nemi alnmak istenen havann (proses) mutlak nemine (W) ve nemi uzaklatran havann (rejenerasyon) kuru termometre scaklna (Trej.) bal olduu grlm ve aadaki eitlik elde edilmitir. Fna=Fnu=5.82*W-0.507*Trej. 0.652 (1)
Tasarlanan iklimlendirme sisteminin 3, 4, 10, 12, 13 ve 17 numaral noktalardaki scaklklar, s deitiricilerinin etkinlii () iin verilen aadaki eitlikler [8] kullanlarak hesaplanmaktadr.
Q Qmax
.
(2)
Q max = Cmin * (Thg Tcg )

Ch = m h * c ph
Cc = m c * c pc
. .
.
(3)
(4)
(5)
Bu eitliklerde (2-5) Q transfer edilen gerek sy (kW), Q max da transfer edilebilecek en yksek sy (kW), Thg ve Tcg scak ve souk akkanlarn giri scaklklarn (oC), Cmin scak ve souk akkan s kapasitelerinin (Ch , Cc) en kk olann (kW/K), m h ve m c scak ve souk akkanlarn ktle debilerini (kg/s), cph ve cpc ise scak ve souk akkanlarn zgl ssn (kJ/kgK) ifade etmektedir.
. .
251
Tasarlanan iklimlendirme sisteminde fleme noktasndaki (6 noktas) scaklk, nerilen psikrometrik eitliklere ek olarak aada verilen eitlikler [9] kullanlarak hesaplanmaktadr.
DIO =
Q duyulur Q toplam
.
(6)
Q toplam =Q duyulur +Q gizli Q gizli = m hava * hgl * (Wo W ) Q duyulur = m hava *c p *(To T ) Wo W c p 1 = * 1 To T hgl DIO
. . . . . .
(7)
(8)
(9)
(10)
Eitlik (6-10)da, DIO mahal duyulur s oran, Q toplam mahal toplam soutma yk (kW), Q duyulur mahal duyulur soutma yk (kW), Q gizli mahal gizli soutma yk (kW),
.
m hava temiz havann (proses havas) ktle debisi (kg/s),
hgl buharlama gizli ss (J/kg), Wo mahal havasnn mutlak nemi (kg/kg, kuru hava), W fleme noktasndaki havann mutlak nemi (kg/kg, kuru hava), cp proses havasnn zgl ss (kJ/kgK), To mahal havasnn kuru termometre scakl (oC), T fleme noktasndaki havann kuru termometre scakl (oC)n ifade etmektedir. Sistemde kullanlan fanlarda, fan motorlar da hava kanal ierisinde bulunduundan, meydana gelen kuru termometre scakl art (Tk-Tgiri) aada verilen eitlikler [10] kullanlarak hesaplanmtr:
. fan Q kazan = 1 100 * W fan
(11)
Tk Tgiri
. Q kazan = . c * m hava p
.
(12)
Eitlik (11-12)de, Q kazan fandan havaya geen s (kW), Wfan fan motorunun gc (kW), fan fan verimi (%), Tgiri ve Tk fana giren ve kan havann kuru termometre scakl (oC), cp fan giriindeki havann zgl ss (kJ/kgK), havann ktle debisi (kg/s)ni ifade etmektedir.
m hava
Tasarlanan sistemde sou geri kazanm iin kullanlan nemlendirme nitesi kndaki scaklk (9), nemlendiricilerin etkinlii (nem) iin verilen aadaki eitlii kullanlarak hesaplanmaktadr [8].
252
nem =
Tg T Tg Twg
(13)
Bu eitlikte Tg ve T nemlendirme nitesine giren ve kan havann kuru termometre scakln (oC), Twg ise nemlendiriciye giren havann ya termometre scakln (oC) ifade etmektedir.
Bu almada, tasarlanp kurulan sistemde bulunan btn noktalarn psikrometrik zelliklerinin analitik olarak hesaplanabildii bir model oluturulmu ve elde edilen sonular kurulan sistemde yaplan deneylerdeki sonular ile karlatrlmtr. Sistemde bulunan noktalarn psikrometrik zellikleri, ASHRAE tarafndan nerilen eitlikler ile yukarda verilen eitliklere (1-13) ek olarak Tablo 1de verilen varsaymlar kullanlarak hesaplanmtr. Hesaplamalar srasnda yaplan bir dier varsaym da, mutlak nemin, sadece nem alma (1 2), nem uzaklatrma (15 16), odaya fleme (6 7) ve nemlendirme (9 10) proseslerinde deitii dier hi bir proseste deimediidir.
Tablo 1. Hesaplamalarda kullanlan varsaymlar Parametre Mahal soutma yk (kW) Mahal konfor art (scaklk (oC) - rlatif nem (%)) Taze, atk ve rejenerasyon hatt hava debileri (m3\h) Rekperatr etkinlii (%) Rejeneratr etkinlii (%) Nemlendirici etkinlii (%) Fan verimi (%) Fan motor gleri (kW) (atk-taze-rejenerasyon)
Deer 10 26 - 50 4000 65 85 90 60 1-3-4
Hazrlanan program tarafndan hesaplanan deerler ile yaplan deneylerden elde edilen sonularn salkl bir ekilde karlatrlabilmesi iin sistemdeki tm noktalarn psikrometrik diyagram zerindeki yerine bakmak gerekmektedir. Karlatrma 80 oC rejenerasyon scaklnda iki farkl giri havas (1 noktas) artnda elde edilen deneysel ve analitik sonular arasnda yaplmtr. Sistem zerindeki her nokta iin elde edilen deneysel ve analitik sonular psikrometrik diyagram zerinde incelenmitir. ekil 2de 30.3 oC kuru ve 22.9 oC ya termometre scaklndaki giri havasnda elde edilen sonularn psikrometrik diyagram zerindeki izimi grlmektedir. ekil 3de ise 33.2 oC kuru ve 24.5 oC ya termometre scaklndaki giri havasnda elde edilen sonularn psikrometrik diyagram zerindeki izimi grlmektedir. Bu psikrometrik diyagramlardan, Tablo 1de verilen varsaymlarla hesaplanan deerlerin deneylerden elde edilen sonular ile iyi bir uyum gsterdii anlalmaktadr.
253

100 rh (%)80 60 40 20
0.03
h(kJ/kg) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 10 20
9 9' 1' 11 1 1011' 10' 12 12' 13' 13 15 15' 17 17' 16' 16
30
Deneysel Analitik
0.02
7 8 7' 8' 56 4 5' 6' 4'
3 3'
2 2'
0.01 W(kg/kg)
0. 75 v(m^3/ kg)
0. 8
0. 85
0. 9
0. 95
0 t(C)
10
20
30
40
50
60
70
80
90
ekil 2. 80 oC rejenerasyon scaklnda 30.3 oC kuru ve 22.9 oC ya termometre scaklndaki giri havasnda elde edilen analitik ve deneysel sonularn psikrometrik diyagram zerindeki gsterimi
254
100 rh (%)80
60
40
20
0.03
h(kJ/kg) 100 90 80
17' 16' 16
30
Deneysel Analitik
70 60 50 40 30 20 10 10
7 8 7' 8' 56 4 5' 6' 4' 3 3'
17
0.02
20
9' 9
1' 11 1 11' 10' 10
12 12' 13'
13
15 15'
2 2'
0.01 W(kg/kg)
0. 75 v(m^3/ kg)
0. 8
0. 85
0. 9
0. 95
0 t(C)
o
10
20
30
o
40
50
o
60
70
80
90
ekil 3. 80 C rejenerasyon scaklnda 33.2 C kuru ve 24.5 C ya termometre scaklndaki giri havasnda elde edilen analitik ve deneysel sonularn psikrometrik diyagram zerindeki gsterimi 5. SONU
Bu almada, son yllarda kullanm yaygnlamaya balayan ve konvansiyonel iklimlendirme sistemlerine gre baz avantajlara sahip olan nem almal (desisif) iklimlendirme sistemlerinin zellikle hastane uygulamalar iin lkemiz koullarnda uygulanabilirliinin aratrlmas amacyla bir sistem tasarlanm ve ukurova niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Makine Mhendislii Blm Laboratuarnda kurulmutur. Tasarlanan sistemde bulunan btn noktalarn psikrometrik zelliklerinin hesapland bir program hazrlanm ve elde edilen sonular kurulan sistemde yaplan deneylerdeki sonular ile psikrometrik diyagram zerinde karlatrlmtr. Hazrlanan program tarafndan hesaplanan deerler ile yaplan deneylerden elde edilen sonularn birbiri ile iyi bir uyum salad grlmtr.
6. KAYNAKLAR
[1] Daou K., Wang R.Z. ve Xia Z.Z., Desiccant cooling air conditioning: a review, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 10/2, 55-77, 2006. [2] Bulut H., Bykalaca, O. and Ylmaz, T., New outdoor cooling design data for Turkey, Energy, Vol. 27, pp. 923946, 2002. [3] ASHRAE Fundamentals Handbook, Psychrometrics, 2001. [4] Jia, C. X., Dai, Y. J., Wu, J. Y. and Wang, R.Z., Analysis on a hydric desiccant air-conditioning system, Applied Thermal Engineering, Vol. 26, pp. 2393-2400, 2006. [5] Ylmaz, A., Bykalaca, O. ve Ylmaz, T., Nem almal (desisif) soutma sistemleri, Tesisat Dergisi, Say 34, s. 145-150, 1998. [6] Ylmaz, T., ve Bykalaca, O., "Desisif-evoporatif soutma sistemleri", IV. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi,
255

zmir, 4-7 Kasm 1999, Cilt 1, s. 165-181, 1999. [7] ASHRAE Systems and Equipment Handbook, Desiccant dehumidification and Pressure Drying Equipment, 2000. [8] Kreider J. F., ve Rabl A., Heating and Cooling of Buildings, McGraw Hill, 1994. [9] Aktacir, M. A., Influence of outdoor air conditions on operating capacity of air conditioning systems, Doktora Tezi, .., Fen Bilimleri Enstits, Makina Mhendislii A.B.D, 2005. [10] ASHRAE Fundamentals Handbook, Nonresidential cooling and heating load calculation procedures, 2001.
256
OTURUM IX GIDA UYGULAMALARI
Meyve ve Sebzelerin Soukta Depolonmasnda Temel lkeler Fikret PAZIR O. ZDKCLER
Iceberg Marulun Vakum Altnda Soutulmas H. Mutlu ZTRK H. Kemal ZTRK Muzlarda Raf mrnn Uzatlmas in Zeolitle BirliktePaketlemenin rnn Kalite zelliklerine Etkisinin Etkisinin ncelenmesi Vildan KK Safiye Nur DRM
257
MEYVE VE SEBZELERN SOUKTA DEPOLANMASINDA TEMEL LKELER PAZIR F.* , ZDKCERLER O.* *Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Gda Mhendislii Blm Bornova / ZMR
ZET Meyve ve sebzelerin souk ortamda uzun sre en az kalite kayb ile depolanmalar iin depo koullar iyi bir ekilde belirlenmelidir. Souk depolamann dondurarak depolamadan ayrld en nemli nokta souk havada depolanan rnlerin hayatsal (metabolizma) faaliyetlerinin minimum dzeyde devam ediyor olmasdr. rnn depolama sresince kalitesini etkileyen bu metabolizma faaliyetlerinden en nemlileri; solunum ve terlemedir. Bu faaliyetleri etkileyen depo scakl, depo iindeki oksijen/karbondioksit oran, depolanacak rnn eidi, depo atmosferinde olgunlatrma gazlarnn varl ve depo bal nem oran, souk hava depolarnda optimum parametreleri belirlenmesi gereken temel koullardr. rnlerin depolama mrlerine bu temel koullarn yan sra, depolanacak rnn eidi, tr, yetitirilme koullar, hasat zaman, hasat ncesi ve sonras uygulanan ilemler, hasat ekli, ambalaj tipi ve depodaki istif ekli gibi faktrler de etki etmektedir. Bu alma ile souk hava deposunda rnlerin uzun sre kalitede en az deiime urayarak depolanmalar iin dikkat edilmesi gereken hususlar aklanmtr. Abstract Storage conditions must be well determined to keep the fruits and vegetables in cold storage with minimal quality loss. The most significant point separating cold storage from freezing is that the vital activities of the products continue during cold storage. The most significant ones from these metabolism activities affecting product quality during storage are respiration and transpiration. Storage temperature, oxygen/carbon dioxide ratio, specie of the product, presence of the ripening gaseous in depot and relative moisture are the basic conditions that optimum parameters of those must be determined. Besides those basic conditions, variety and specie of the product, growing conditions, harvest time, preharvest and afterharvest treatments, harvest method, package type, and allocation in storage also affects the shelf life of the product. In this study, essential matters for the products to keep them under cold storage with a minimal quality loss are explained. 1. GR
Hasat edilmi meyve ve sebzeler uygun koullarda depolannca, taze haldeki niteliklerini bir sre, nemli lde korurlar. Meyve ve sebzeler hasat edilince, yani kendisini besleyen ana bitkiden ayrlnca, yine de canl kalrlar. yle ki, birok sebzelerde hzl bir hcre blnmesi dahi devam eder. Her ne kadar topraktan eitli besin maddelerinin aln sona ermise de dokuda yeni maddelerin olumas mevcut maddelerin baka bileiklere dnmesi gibi kimyasal ve biyokimyasal olaylar dzenli ekilde devam eder. Meyve ve sebzelerin bu davran onlarn canll demektir. Sebze ve meyvelerdeki btn yaamsal faaliyetlere metabolizma denir. Metabolizma, ortam koullarna bal olarak hzl veya yava olarak devam eder. Belirli bir sre depolama sonucunda meyve ve sebzenin yaps bozulur, lm kendini gsterir. Artk kimyasal ve biyokimyasal olaylar kontrol dnda kalarak, meyve ve sebzelerin mikroorganizmalara gsterdii diren de azaldndan, ayrca mikrobiyolojik bozulma da balayabilir. Meyve ve sebzelerin soukta depolanma sresine depo koullarnn (scaklk, bal nem, vs) yan sra depolanacak rnn eidi, tr, yetitirilme koullar, hasat zaman, hasat ncesi ve sonras uygulanan ilemler, hasat ekli, ambalaj tipi ve depodaki istif ekli gibi faktrler etki etmektedir. Soukta depolamada ilke; meyve ve sebzelerin metabolizma faaliyetlerini kesinlikle durdurmamak kouluyla en dk dzeyde gereklemesine olanak vermek zere, gerekli artlarn salanmasdr. Metabolizma olaylar iinde en nemlileri ise solunum ve terlemedir.
2. SOLUNUM
Taze meyve ve sebzeler, hasattan sonra da canllklarnn devam iin kendi enerji gereksinimlerini karlamak ve eitli kimyasal reaksiyonlara materyal salamak zere solunum yaparak, sahip olduklar karbonhidratlar, ortamdan saladklar oksijen ile yakar, karbondioksit, su ve enerjiyi aa karrlar.
258

C6H12O6 + 6O2 6H2O + 6CO2 + 2835 KJ Denklemde grlecei gibi solunum hzn, meyve ve sebzenin bileimindeki karbonhidratlar (glikoz vs.) ortamdaki oksijen/karbondioksit oran, ortamn scakl ve meyve ve sebzenin eidinin yan sra bu rnlerin depolama srasnda yaydklar olgunlatrma gazlar olarak adlandrlan etilen, asetilen vs. gazlar etkilemektedir. 2.1.Solunum hz zerine rn eidinin etkisi
Her meyve ve sebzenin solunum hz farkldr. Bu yzden bazlarnda yava bir solunum ve buna bal olarak az bir s yaylmas grlrken, bazlarnda hzl bir solunum ve ar s yaylmas kendini gsterir. rnein bezelye, fasulye ve ilek gibi rnler hzl solunum yaparak fazla s yayarken, soan patates ve zmlerde aksi grlr. Sebze ve meyvelerin solunum hzlar hasatta sabit dzeyde kalmaktadr. Hasattan sonraki depolamada baz meyvelerin solunumlar hzlanmakta ve buna paralel olarak hzla olgunlamaya balamaktadrlar. Bunlarda solunum hz belli bir zirveye (pik) ulatktan sonra solunum tekrar yavalamaktadr. Bu trl davrana klimakterik davran denir. Elma, armut, kays, eftali, erik gibi meyveler klimakterik davran gsterdikleri halde turungiller, incir, zm ve ilek gibi zms meyvelerle, kirazlar klimakterik davran gstermezler. Klimakterik davran gstermeyen sebze ve meyvelerde solunum hz bir sre dz bir izgi halinde devam ettikten sonra, yava yava azalmaktadr. Meyve ve sebzelerin solunum hzlar ile depolanma mrleri arasnda yakn bir iliki vardr. Buna gre bir rnn solunum hz ne kadar yksekse depolanma mr o kadar ksalmaktadr. Nitekim solunun hz en dk sebzelerden biri olan patatesin dier rnlere gre daha fazla depolanabilmesi bunun bir sonucudur. Solunum sonucunda ortaya kan enerjinin bir ksm hcrede gerekleen kimyasal reaksiyonlarda harcanrken byk bir ksm evreye yaylr ve doal olarak bizzat rn str. rnn snmas, solunumu da hzlandrr. Sk bir ekilde istif edilen tarmsal rnlerde kzma denen bu olay sonucunda rn tamamen bozularak elden kabilir. Bu nedenle hasat edilmi meyve ve sebzelerin bir an nce soutulmalar gerekmektedir.
2.2.Solunum hz zerine ortam scaklnn etkisi

Solunum hz zerine etki eden en nemli faktr ortam scakldr. Nitekim ortam scakl 37oCye kadar arttka solunum hz ykselmekte ve buna bal olarak rnn yayd s artmaktadr. Buna karn ortamn scakl azaldka solunum hz da azalmaktadr. te meyve ve sebzelerin soukta depolanmasnda bu olgudan yararlanlmakta ve en nemli metabolizma olay olan solunum hz depo scaklnn drlmesiyle snrlandrlmakta ve kontrol altna alnmaktadr. Souk depolamada bu snn devaml olarak depodan uzaklatrlmas zorunda olunduundan deponun soutma kapasitesinin belirlenmesinde farkl ortam scaklklarndaki solunum ss verilerinden yararlanlmaktadr. Ortam scakl dtke solunum hz da yavalamakta, rn donunca solunum tamamen durmaktadr. Buna gre solunum hznn, sz konusu rnn donma noktasnn hemen stnde yani, donma noktasna yakn bir derecede en dk dzeyde olduu sonucu kmaktadr. Ancak meyve sebzelerin soukta depolanmalarnda her rnde solunumun minimum dzeyde gelitii bu kritik dereceye kadar inilemez. Her eyden nce meyve ve sebzelerin yaamlarn srdrebilmeleri iin belli bir enerjiye gereksinimleri vardr. Fakat daha nemlisi her rn, belirli bir scaklk derecesinin altnda depoland zaman souk zararlanmasna urar. Daha ak bir deyile birok meyve ve sebze belli derecelerdeki soua kar duyarl olduklarndan solunumun minimum dzeyde gerekletii dk scaklklara kadar inmek olanakszdr. u halde tm meyve ve sebzelerin donmaya balama noktalar birbirine ok yakn (-0,4oC ile -3oCler aras) olmasna karn her rnn farkl derecelerde depolama zorunluluu bu rnlerin soua duyarllklarnn deiik olmasndan kaynaklanmaktadr. Her meyve ve sebze kendine zg belli bir derecedeki soua dayanabilmektedir. Kritik scaklk denen bu derecenin altnda, donma olmasa dahi, souun neden olduu baz zararlar ortaya kmaktadr.
2.3.Solunum hz zerine oksijen/karbondioksit orannn (O2/CO2) etkisi

Solunum hzn etkileyen dier nemli bir faktr de depo atmosferindeki oksijen ve karbondioksit oranlardr. Depo atmosferindeki O2 miktarnn azaltlmas, CO2 miktarnn ykseltilmesi ile solunum hz yavalamaktadr. Nitekim depo atmosferindeki oksijen oran azaltlp, karbondioksit oran arttrlarak solunum hz yavalatlabilme olgusundan yararlanlarak, kontroll atmosfer (CA) yntemiyle depolama teknii gelitirilmitir.
259

2.4.Solunum hz zerine olgunlatrma gazlarnn (etilen, asetilen vs) etkisi
Solunum hz zerine etki eden dier faktrlerden birisi de meyve ve sebzelerin bizzat oluturduu baz metabolizma rnleridir. Bu metabolizma rnlerine olgunlama gazlar ismi de verilmektedir. Bu maddelerin en nemlileri olan etilen, asetilen vs. solunum hzn arttrr. Olgunlama hormonu olarak da bilinen etilen CH2 = CH2 molekl yapsnda, havadan biraz hafif (1,5g/l); suda az, yada iyi znen bir gazdr. Bu gaz -103oCde kaynar ve hava iinde % 2,75 - 28,6 dozlar arasnda patlayc olur. Bu basit hidrokarbon, ho kokulu bir gaz olarak birok meyve, iek vb. tarafndan zellikle olgunlama dneminde salglanr. Bitkilerde olgunlama, yalanma, yaprak ve meyve dkm, yara onarm, ime, uzama gibi olaylar etkiler. Klimakterik davran gsteren meyvelerde isel etilen konsantrasyonu belirli bir snr deeri anca solunum ykselii balar ve meyve olgunlar. Olgunlatrma gaz olarak bilinen etilenin salnn, solunum hzn etkileyen faktrlerin (scaklk, O2/CO2, meyvenin cinsi) yan sra meyvenin hasta ve zararlanm olup olmad da etkilemektedir. Meyve ve sebzelerden ayrlan bu uucu bileikler, depo atmosferinin kirlenmesine, bileimin ksa srede deimesine neden olur. Depo havasna karan bu maddeler, rnn daha hzl solunum yapmasna, daha hzl olgunlamasna hatta yabanc bir aroma kazanmasna neden olur. Gazlarn ortamda bulunmas neticesinde rnlerin depolama sreleri ksalmaktadr. Bu nedenle depo atmosferinde biriken olgunlatrma gazlarnn ortamdan uzaklatrlarak rnlerin depolama srelerinin uzatlmas mmkn olmaktadr. Olgunlatrma gazlarnn ortamdan uzaklatrlmas iin farkl uygulamalar vardr. Bu amala deponun havasn atmadan temizlenmesi iin dnlen eitli yntem ve filtreler bulunmaktadr. Ancak depo atmosferinin temizlenmesindeki en geerli yol depoya zaman zaman bir miktar taze hava alnp depo havasnn bir ksmnn atlmasdr. Genellikle rn, depolama balangcnda arzu edilen depolama scaklna dene kadar, yani solunum hznn youn olduu dnemde, hava deitirilmez fakat bu dnemin sonunda ieriye taze hava alnabilir. Bundan sonra depolama sresince dardan alnan taze havann oran depolanan rne baldr. Depo atmosferine fazla koku veren, turungiller ve ilek gibi rnlerde hava deitirme gnde birka defa yaplabilir. Taze hava genellikle d havann nispeten souk olduu gece saatlerinde alnmaldr.
3.TERLEME
Meyve ve sebzelerin canllnn en nemli belirtilerinden bir dieri de terlemedir. Terleme rnn depolama srasnda devaml olarak su kaybetmesidir. Meyve ve sebzeler ortalama olarak % 75 95 arasnda su ierirler. Depolama srasnda bu suyun bir ksm terleme ile kaybolur. Her rnn kendine zg nem dzeyindeki bir depoda saklanmasyla su kaybederek buruup prsmesi nlenebilmektedir. Genel bir ilke olarak yaprak sebzeler % 90 95, birok meyveler ise % 85 90 bal nem ieren ortamda depolanmaldr. Soan gibi baz rnlerin ise depo bal nemi % 70e kadar debilmektedir. Depo ortamndaki havann bal nemi azalrsa, rn ile ortam arasndaki dengesizlik ortadan kalkana dek, rn devaml olarak su kaybeder ve bunun neticesinde meyve ve sebzeler prsr, buruur ve grne ait kalite kayb belirir. Genel bir ilke olarak meyvelerin yaklak % 4 6, sebzelerin % 3 5 orannda su kaybetmeleri onlarn buruup prsmelerine ve ticari olarak deerlerinin kaybolmasna neden olmaktadr. Terleme srasnda su ile birlikte baz uucu metabolizma rnleri de dokudan uzaklap ayrlmaktadr. Eer terleme, depo neminin gereinden fazla ykseltilmesi ile durdurulursa, bazlar zararl olan bu metabolizma rnleri, meyve ve sebzelerin d doku ve kabuklarnda birikerek, kabuk ve ette esmer leke veya blgeler oluur. Bu olguya fizyolojik zararlanmalar denir ve bylece rnn kalitesi ve ticari deeri kaybolur. Bu nedenle meyve sebzelerin soukta saklanmas srasnda depo neminin optimum seviyelerde tutulmas nemlidir.
4. SONU
Meyve ve sebzelerin souk ortamda uzun sre en az kalite kayb ile depolanmalar iin depo koullar iyi bir ekilde belirlenmelidir. Soukta depolama sresine depo koullarnn yan sra depolanacak rnn eidi, tr, yetitirilme koullar, hasat zaman, hasat ncesi ve sonras uygulanan ilemler, hasat ekli, ambalaj tipi ve depodaki istif ekli gibi faktrlerin de etkisi vardr. Depo koullar olarak da depo scakl, depo iindeki oksijen/karbondioksit oran, depo atmosferinde olgunlatrma gazlarnn varl ve depo bal nem oran etkilidir.
260

5. KAYNAKA
Ayanolu A., 1982, Souk Depolamann nemi ve Souk depolama Teknii, Eitim Semineri Yalova Ayfer M., Trk R., 1982, Meyvelerin soukta depolanmas, Souk Teknii ve Gda Sanayiinde Uygulanmas Sempozyumu SEGEM Bursa Azak M., Pazr F., 1994, The effect of some different pretreatmens on the quality of cold storaged WASHINGTON NAVEL ORANGES, International symposium on New Applications of refrigration to fruit and vegetables processing, June 8-10 stanbul/ Turkey Cemerolu B., 2004, Meyve ve sebze leme Teknolojisi Cilt : 1, Ankara niversitesi Mhendislik Fakltesi Ankara, S: 669 Karaal ., 1990, Bahe rnlerinin Muhafazas ve Pazarlanmas, Ege niversitesi Basmevi Bornova zmir, S: 413 Pazr F., 1988, Gdalarn soukta ve dondurarak saklanmas, Beslenme Eitimi Seminer Notlar, Tarm ve Kyileri Bakanl Yayn No:4 Pazr F., 2008, Meyve Sebze leme Teknolojisi Ders Notlar, Ege niversitesi Gda Mhendislii Blm
261
ICEBERG MARULUN VAKUM ALTINDA SOUTULMASI

Hande Mutlu ZTRK, Harun Kemal ZTRK Pamukkale niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Knkl-20070 Denizli
ZET Vakum soutma, maddeden suyun buharlatrlmas yolu ile rnlerin soutulmas tekniidir. Vakum soutma daha ok arlna gre yzey alan fazla olan, gzenekli yiyecekler ile serbest su ierii fazla olan rnler ile dokusundaki su vakum altnda kolaylkla buharlaabilen rnlerde uygulanmaktadr. Vakum soutma yapraks sebzeler ve piirilmi rnlerin n soutulmas iin uygun bir yntemdir. Vakum soutma rn iindeki suyun buharlatrlmas yntemi ile soutma gerekletirir ve bu zellii ile dier soutma sistemlerinden ayrlr. Vakum soutmann en nemli zellii ise verimli olmas ve hzl bir ekilde soutmann salanabilmesidir. Anahtar Kelimeler: Vakum soutma, klasik soutma, iceberg marul GR
Gda muhafazas gda ileme tekniklerinden en nemlisi olarak grlmektedir. Bu teknik ile gdalarn raf mrn uzatmak, renk, tekstr ve lezzet gibi kalite zelliklerini korumak amalanmaktadr. yi bir gda muhafazas ile gdalar mmkn olduu kadar taze ve gvenli tutulabilmekte, gdann kalitesi ve besinsel zellikleri korunabilmekte, bozulmann nne geilebilmektedir. Gnmzde gdalarn muhafazas iin ok eitli yntemler kullanlmaktadr. Bu yntemler fiziksel, kimyasal ve biyolojik olmak zere temel kategori altnda incelenebilir. Bunlara rnek alarak kurutma, tuzlama, ttsleme ve fermantasyon gibi uygulamalar verilebilir. Soutma temel olarak gda rnlerinin saklanma sresini artrmak iin en ok kullanlan yntemler arasnda yer almaktadr. Bu amala ok farkl soutma yntemleri gelitirilerek gdalarn muhafazasnda kullanlmtr. Her soutma tekniinin avantaj ve dezavantajlar vardr. Bu soutma yntemlerinden en yaygn olarak kullanlan geleneksel soutma yntemidir. Dier taraftan, farkl soutma yntemlerine ilikin almalara da devam edilmektedir. Son yllarda vakum soutma sistemine ilikin birok alma yaplmtr. Vakum soutma sisteminin en temel zellii hzl bir soutma yntemi olmasdr. te yandan, vakum soutma sisteminin snrl gda rnleri iin uygulanabilmesi yaygn olarak kullanlmasnn nndeki en nemli engel olarak durmaktadr. n soutma ve soutma, sebze ve meyvelerin hasat scaklnn ksa bir zaman iinde hasat sonras ve depolama ncesi yaklak olarak optimum depolama ve tama scaklna indirgendii bir ilemdir. Bu tr bir uygulamann ana amac mikrobiyal ve biyokimyasal reaksiyonlarn hzn yavalatmak, bozulmay nlemek, kaliteyi korumak ve raf mrn uzatmaktr [1]. Temel olarak, vakum soutma sistemleri, vakum odas, vakum pompalar ve youturucudan oluur (ekil 1). Vakum odas, yiyeceklerin soutulmas ilemi srasnda, yiyeceklerin konulduu yerdir ve burada iyi bir szdrmazlk salanmaldr. Vakum pompalar ise vakum ilemini oluturmak iin kullanlan pompalardr. Buhar/su oranlar ok byk olduunda, yksek soutma ykleri iin, buhar hava ile birlikte emmek yerine, buhar youturarak suya dntrmek daha pratik ve ekonomik olduu iin tercih edilirler [2]. Vakum soutmann prensibi ortam basncnn drlmesiyle suyun buharlamasna izin vererek rnn scaklnn drlmesidir [3, 4].
262
ekil 1. Vakum soutma sistemi

Depolama ncesinde n soutma ilemi uygulayarak yeni hasat edilmi rnlerdeki bozulmann nne geilebilmektedir. Hzl soutma teknikleri sadece raf mrn uzatmakla kalmaz ayn zamanda soutucu sistemlerin boyutlarnn azaltlmasna da olanak tanr. Vakum soutma yaprakl sebzelerin soutulmasnda olduka etkili bir yntemdir ancak ilk yatrm maliyetleri dezavantaj olarak ortaya kmaktadr. Rennie [5] almasnda soutma ilemini marul zerinde laboratuar ortamnda modifiye edilmi bir vakum soutma sisteminde gerekletirmitir. Scaklk dalm, ktle kayb ve marulun kalitesi gibi soutma karakteristikleri 4 farkl soutma hz iin tanmlanmtr. Vakum soutma hz ile maksimum soutma noktas arasnda matematiksel modelleme almalar yaplm ve elde edilen sonular gstermitir ki daha yava bir vakum uygulamasna sahip kk leklerde vakum soutucularn tasarm mmkndr [5]. Vakum soutma ayn zamanda gzenekli yapdaki gdalarda da uygulanabilmektedir ve bu sayede gdalarn grsel zelliklerini gelitirdii saptanmtr [6]. Vakum soutma hzl bir soutma tekniidir ve arlna gre yzey alan fazla olan rnlerde daha etkilidir. Bu yntemin temeli atmosfer basncnn altna inilmesi sonucunda suyun kaynama noktasnn dmesidir [7]. Jin ve Xu [8] vakum soutma yntemini piirilmi gdalarda uygulamlardr. nceki yaplan almalarda kullanlan modellerden yararlanarak, piirilmi etlerin vakum soutma srasnda buharlama olayn ve vakum soutucularn performanslarn matematiksel olarak incelemilerdir. Deneysel sonular yaplan simlasyon sonular ile karlatrlmtr. Yaplan almada deneysel ve simlasyon sonular arasnda 5C scaklk fark bulunmu ve ktle kayb iin ise fark %4 olarak elde edilmitir. DoSal ve Petera [9] yaptklar almada vakum soutma yntemini matematiksel olarak incelemilerdir. Bu amala suyu ele almlar ve kullanlan malzemelerin boyutlarnn, vakum pompasnn soutulan suyun parametrelerindeki deiimi incelemilerdir. Zheng ve Sun [10] vakum soutma konusunda yaplan almalar incelemiler ve vakum soutma sistemlerini detayl bir ekilde aklamlardr. Bu almada vakum soutmann yapraks ve gzenekli gdalarda hzl bir soutma teknii olduu zerinde durulmutur. Sun, ve Zheng [11] vakum soutma konusunda yaplan almalar hakknda geni bir literatr taramas vermilerdir. Vakum soutma sistemlerinin genel elemanlarn vererek, vakum soutmann avantaj ve dezavantajlar zerinde durmulardr. ieklerde, sebze ve meyvelerde, ekmek ve pastalarda, balk rnlerinde, soslarda, piirilmi rnlerde, hazr gdalarda yaplan vakum soutma almalar konusunda geni bir zet sunmulardr. Jackman ve ark. [12] almalarnda vakum soutma ve hava flemeli soutmann birlikte piirilmi et rnlerinin soutulmasnda kullanlmas konusunu ele almlardr. Yaplan almada nce piirilmi et rnlerinin scakl vakum soutma yntemi kullanlarak balang scaklndan 35, 30, 25, 20C ye getirilmi ve sonrasnda hava flemeli soutma yntemi kullanlarak rnn scakl 4C scakla soutulmutur. Dier bir almada ise hava flemeli soutma yntemi ile rnn scakl 35, 30, 25, 20 C scakla getirilmi ve sonrasnda vakum soutma yntemi kullanlarak rn 4C scakla soutulmutur. Yaplan alma sonunda ikinci yntemin ktle kayb asndan daha verimli olduu sonucuna varlmtr.
263

Tao ve ark. [13] yaptklar almada vakum soutma ve depolama artlarnn mantardaki lipit oksidaz, speroksidaz anyon retimi, speroksidaz enzimleri, katalaz, peroksidaz ve polyfenonoksidaz aktiviteler zerine etkisini incelemilerdir. Yaplan alma sonunda speroksidaz enzimleri, katalaz, peroksidaz ve polyfenonoksidaz aktivitelerinin vakum soutmada arttn dier yandan speroksidaz anyon retimi ve malondialdehit aktivitesinin az da olsa azaldn gzlemlemilerdir. Cheng ve Sun [14] yaptklar almada farkl yntemlerle piirilmi domuz etinin farkl yntemlerle soutulmas ve bu srelerin her birisi iin retim zaman, ktle kayb ve domuz etinin zelliklerinin deiimini incelemilerdir. Kullanlan piirme ve soutma yntemleri unlardr: suda piirme-vakum altnda soutma, kuru hava ile piirme-hava fleyerek soutma, kuru hava ile piirme-souk ortamda soutma, nemli hava ile piirme-souk ortamda soutma. Yaplan inceleme sonucunda suda piirme-vakumda soutma ynteminin en hzl proses olduu gzlenmitir. Ayn zamanda bu yntemde ktle kayb ve rnn kalitesi dier yntemlerdeki sonular ile karlatrldnda iyi sonu vermektedir. Jin [16] yapt almada piirilmi et rnlerinin vakum soutulmasnda vakum odas ierisindeki scaklk deiimi, nem oran ve buharlama miktarn incelemilerdir. Yaplan almada vakum ortamnda scakln dalgalanmalar gsterdii grlmtr. Ayn zamanda piirilmi etin ortalama nem miktar %71,00 den %60,69a dmtr. Vakum soutma srasnda piirilmi etin nem oran %10,31 azalmtr. Tablo 1.de vakum soutmann farkl gda sektrler iin kullanlmasnn avantaj ve dezavantajlar zetlenmektedir. ou vakum soutma aygt geri beslemeli bir ekilde alr. yle ki, gda maddesi vakum odasna yerletirilir; vakum odas basnc nceki belirlenmi vakum deerine kadar getirilir; yiyecek soutulur ve uzaklatrlr. Oysaki bu retim yntemi zaman alr ve verimli deildir. Baz durumlarda, vakum soutma ekipmanlar kullanarak rnler souyuncaya kadar yiyecekleri geici olarak orada tutmak zorunlu olabilir. Bu durumda tutma sresi deiebilir. rnein baz piirilmi rn ynlarnn, yksek scaklklarda, dier kimi gruplara gre daha fazla tutulmas zorunlu olabilir ki bu her iki rnn de kalitesi ve gvenlii asndan negatif bir etki yaratabilir.
2. MATERYAL VE YNTEM 2.1 Materyal

almada kullanlan ice-berg tr marullar vakum altnda soutulmutur. Marullar, Denizlide yerel bir marketten satn alnm ve laboratuara nakledilmitir. Soutma ileminden nce marullarn nem kaybn nleyecek ekilde kapal kap iinde tutularak ortam scaklna gelmesi salanmtr. Numunelerin soutma ncesi ve sonrasnda nem kaybnn tespit edilmesi iin hassas terazi kullanlmtr.
2.2 Vakum Soutma Sistemi

Deneylerin gerekletirilmesinde kullanlan vakum soutma dzenei, esas itibariyle vakumlu bir etv (MEMMERT VO-200, Schwabach, Almanya) ile 2 adet vakum pompasndan (ULVAC GVD-050A, Yokohama City, Kanagawa, Japonya ve Edwards, Model RV8 New Jersey, ABD) olumaktadr. Vakum odas ile pompa arasna bir nem tutucu yerletirilmitir. Verilerin elde edilmesi iin Data Logger (TESTO 350-XL-450, Lenzkirch, Almanya) kullanlmtr. Mantarlarn yzey ve merkez scaklklar 2 farkl scaklk probu (T10000, TESTO, Lenzkirch, Almanya) kullanlarak llmtr. Vakum soutma srasnda vakum odasnn scakl ile ortamn bal nem deerlerindeki deiim zel bir prob yardmyla (T6000, TESTO, Lenzkirch, Almanya) llmtr. Veriler Data Logger kullanlmak suretiyle depo edilmi ve soutma ilemi sonunda elde edilen veriler Data Logger ile birlikte gelen Comfort Software (TESTO, Lenzkirch, Almanya) aracl ile bilgisayar ortamna aktarltr. Kullanlan vakum soutma sistemini oluturan ksmlar ekil 2de detayl bir biimde gsterilmektedir. Marulun soutma ncesi ve sonras scaklk dalm termal kamera (Flir Systems, Danderyd, sve) yardmyla grntlenmi ve ThermaCAM QuickView (Flir Systems, Danderyd, sve) bilgisayar ortamna aktarlmtr.
264
ekil 2. Vakum Soutma Dzenei 3. SONULAR VE TARTIMA

Iceberg marullarn geleneksel soutma yntemi ile ile soutulmas vakum soutmayla karlatrldnda ok uzun zaman almakta ve daha zahmetli olabilmektedir. Nem ierii yksek gdalarn soutulmasndan avantajlar salayan vakum soutma marul iin hem ok hzl hem de niform soutma salamaktadr. Bu almada iceberg tr marulun vakum altnda soutulmasna ilikin sonular 7 mbar vakum basnc iin ile 6C ve -20C buzdolabnda soutulmas durumu iin verilmitir. Deneyler iki pompann paralel olarak birlikte alr durumda olmas durumlar iin yaplmtr. Sirklasyonlu su banyosu -20 C de tutulmu, bylece eanjr ierisinden geen hava soutularak havann nemi alnm ve bu yntemle pompaya nemli havann gitmesi nlenmitir (ekil 2.). Yaplan bu almada hem iceberg tr marul iin yzey, merkez ve ortam scaklklar ile, ortamdaki nem de basn deerleri llerek grafik olarak verilmitir. marul iin ktle kaybn belirlemek iin, vakum ortam ncesi ve sonrasnda arlklar llerek ktle kayb belirlenmitir.
265

Tablo 1. Vakum soutma sistemlerinin dier soutma sistemleri ile karlatrlmas Uygulama Avantajlar Sebze ve Meyveler Raf mr uzar rnn her noktasnda eit scaklk dalm ve hzl soutma zaman Dk iletme maliyeti ve doru scaklk kontrol
Mantar Et rnleri Raf mr 24 saat uzar niform scaklk dalm salanr Soutmadan dolay bir zarar grmez Hijyen artar ve rn daha gvenli olur Mikrobiyal yk says azalr ok hzl soutmadan dolay finansal olarak bir kar salanr ve piirilmi etlerin soutulmas iin uygundur Soutma niteleri btn halindedir ve iletme giderleri dktr. Kapal sistemlerin gelitirilmesi ile birlikte, soslar ayn yerde piirilir ve soutulur. Soutmadan dolay meydana gelebilecek arlk kayplar, dier vakum soutma sistemlerine gre daha kolayca kontrol edilebilir Kurutulmas zor olan kimi yiyeceklerin soutulmas mmkndr Pasta ve kek gibi hassas yiyecekler hzl soutulabilir Vakum soutmann uyguland dier yiyeceklerle karlatrldnda arlk kayb daha azdr AVS kullanarak rnn eklindeki bozulmalarn nne geilebilir ve ekmein kabuunun raf mr uzar Soutma srasnda kalp kullanlmasnn zorunlu olmamasndan dolay, ou rnn raf mr uzar Soutma sresi ksa olduundan dolay, retim artar Birok hazr gda soutulma ileminde kullanma uygundur Eer entegre bir sistem kurulursa, soutma ortamndan rnn uzaklatrlmas iin zaman harcanmaz Kremal yiyecekler gibi sya duyarl yiyeceklerin soutulmas iin uygundur.
Dezavantajlar Geni yzey alanl yiyecekler iin uygun Soutma tekniinin zelliinden dolay su ve dolays ile arlk kayb Yksek ilk yatrm maliyeti Belli bir toplulua uygulanr Mantar yzey alan arttka arlk kayb artar Dk kaliteli mantarlarda renk bozulmas olur Uygulama alanlar snrldr ve su kayplar yksektir Su kaybndan dolay rn verimi dktr rnn kalitesi su miktar azaldndan der. Soutmada sreklilik salamak zordur Vakum srasnda yiyecekler veya soslar vakum odas duvarlarna savrulabilir Tatmin edici sonu alabilmek iin, zel Ayarlanabilir Vakum Soutucular (AVS) kullanlmas gerekir Vakum soutmadan dolay rnn aromasnn bir ksm kaybolur
Soslar ve orbalar
Frn rnleri
Hazr Gdalar
Yksek vakum, yiyeceklerin vakum pompas tarafndan ekilmesine neden olabilir Dk vakum soutma sresini uzatr Sistemin emniyeti sz konusu olduunda, geni bir pozitif ve negatif basn aralnda almak gerekebilir.
266

3.1. Iceberg Tr Marulun Vakum Altnda Soutulmas Iceberg tr marul, yapraks marullardan farkl olarak yuvarlak, kre eklindedir ve yapraklar sk bir ekilde birbirini sarmtr. Iceberg tr marulun vakum altnda soutulmasna ilikin deneyler 7 mbar basn ve vakum deeri istenilen basncnda iken pompann ak tutulmas eklinde yrtlmtr. Deneyler esnasnda iki pompa birbirine paralel olarak altrlmtr. Iceberg tr marul iin yaplan deneylerde merkez, yzey ve ortam scaklklar llerek grafiklerde verilmitir. Iceberg tr marullarda merkez scakl, marulun ap belirtilerek ve probun merkeze gelecek ekilde dik olarak batrlmas ile llmtr. ekil 3de 7 mbar vakum basncnda iceberg tr marulun ortam, merkez ve yzey scaklklar ile, ortam basnc, ortam nemi verilmitir. ekilden de aka grld gibi, merkez ve yzey scakl hzla dmtr. 250 saniye (yaklak 4 dakika) sonra merkez ve yzey scaklklarnn her ikisi de eit deere (5C) gelmitir. Bu deerden sonra her ikisi de birlikte dmeye devam etmi ve 1370 saniyede (22 dakika) merkez ve yzey scaklklar sras ile 6C ve 5C deerlerine gelmitir. Basn deeri ise 200 saniyede ok hzl bir ekilde dm sonrasnda d hemen hemen sabit kalmtr. Tablo 2de iceberg marulun ktlesindeki deiim ve set edilen basn deerleri verilmektedir. Yaplan deneyde iceberg marulun merkez scakl balang scakl olan 26Cden 5Cye gelirken ktle kayb 9,497 gr olarak gereklemitir. Ktle kayb %3,85 olmutur. ekil 4 de ise marulun vakum soutma ncesi ve sonras scaklk deiimi termal kamerada ekilmi olarak verilmektedir. ekilde aka grld gibi soutma sonrasnda hem yzeyden alnan grntlerde hem de marul ortadan ikiye kesilerek alnan grntlerde niform bir scaklk deiimi vardr. Tablo 2. ceberg marulun balang ve son ktleleri ve alma basnc Balang Ktle: Son Ktle: Ktle Kayb Ktle Kayb Oran Set edilen basn: 246,766 237,269 9,497 gr %3,85 7 mbar
3.2. Iceberg Yntemle Soutulmas
Marulun Klasik
ceberg marulun geleneksel olarak soutulmas denemeleri buzdolabnda 6C, ve -20C scaklklarnda gerekletirilmitir. 6C ve -20C scaklklarda yaplan denemelerde, merkez scakl 5Cye geldiinde durdurulmutur. Fakat deney esnasnda rnn yzeyinde donma gereklemi ve rnde bozulmalar olumaya balamtr. 3.2.1. Iceberg marullarn 6C scaklkta soutulmas Iceberg marulun klasik soutma ncesi ve sonrasnda arlklar llm ve ktle kayb belirlenmitir, buna gre 6C scaklkta rnn soutulmas srasnda ktle kayb %2,4 olarak bulunmutur. Bu deer vakum soutma ile kyaslandnda daha byk olduu grlebilir. Bunun nedeni buzdolabnda bu scaklkta soutma sresinin olduka uzun olmasdr. 6C scaklkta, buzdolabnda soutmada iceberg marulun scaklk deiimi ekil 5de verilmitir. Iceberg marulun 6Cye soutulmas iin geen sre 15510 saniye (258 dakika, 4,3 saat) olmutur. Vakum soutma ile karlatrldnda (22 dakika) sre olduka uzamtr. 3.2.2. Iceberg marulun -20C scaklkta soutulmas Dondurucuda -20Cde marulun soutulmasna ilikin deneysel sonular ekil 6da verilmitir. -20Cde iceberg marulun 5Cye soumas 4550 saniye (76 dakika) bir zaman almakta ve yzeyde donmalar meydana gelmektedir. Ktle kayb ise %0,85 olarak gereklemitir.
267
100 90
100
Scaklk C ve Basn kPa
80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 250 500
70 60 50 40 30 20 10 0
750 Zaman (Saniye)
1000
1250
ekil 3. 7 mbar sabit basn altnda iki pompann almas durumu iin, iceberg tr marulun yzey, merkez ve ortam scakl, nem oran ve basn deiimi.
Vakum Soutma Balamadan
Vakum Soutma Sonras
Vakum Soutma Sonras (Ortadan Kesilmi)
268
Bal Nem Oran (%)
Merkez Scakl [C] Yzey Scakl [C] Ortam Scakl [C] Bal Nem [%rF] Basn (kPa)
90 80

ekil 4. 7 mbar sabit basn altnda iceberg marulun vakum soutma sonras scaklk deiimi resmi
ekil 5. Buzdolabnda 6C scaklk altnda zaman bal olarak iceberg marullarn yzey ve merkez scakl ile ortam scaklndaki deiim.
ekil 6. Buzdolabnn derin dondurucusunda -20 C scaklk altnda iceberg marulun yzey scakl, merkez scakl ve ortam scaklndaki deiim.
Vakum soutma klasik soutma ile karlatrldnda hzl bir soutma tekniidir. Iceberg marul iin vakum soutma klasik soutmaya gre 6C iin yaklak 13 kat ve -20C iin ise yaklak 3,7 kat daha hzldr. Ayn zamanda marulun hem yzeyinde hem de merkezinde scaklk deiimi vakum soutma iin hemen hemen ayn deiimi gsterirken, klasik soutmada yzey hzla sourken merkezde souma daha yava olmaktadr. Bu nedenle vakum soutma bir n soutma yntemi olarak gdalar iin uygun bir teknik olarak n plana kmaktadr. Teekkr:
269

Bu makale, TBTAK tarafndan desteklenen 106M262 nolu Vakum Soutma Sistemi Gelitirilmesi ve Gda Sanayisinde Uygulanmas adl projeden retilen sonular kullanlarak hazrlanmtr. Yazarlar TBTAKa projeye verdikleri destekten dolay teekkr ederler. 4. KAYNAKLAR [1] Diner, . (2003) Refrigeration systems and applications, John Wiley & Sons, Ltd., West Sussex, ngiltere, 582s. [2] Wang, L. and Sun, D.-W. 2002. Modelling vacuum cooling process of cooked meat-part 1: analysis of vacuum cooling system. International Journal of Refrigeration, 25:854-861. [3] Jongen, W. (2005) Improving the safety of fresh fruit and vegetables, CRC Press, Boca Raton FL ABD, 656s. [4] Sofos, J.N. (2005) Improving the safety of fresh meat, CRC Press, Boca Raton FL USA, 780s. [5] Rennie, T.J., Effect of vacuum rate on the vacuum cooling of lettuce, Yksek Lisans Tezi, McGill Universitesi, Montreal, Kanada, 1999 [6] Jongen, W. (2002) Fruits & Vegetables Processing, CRC Press, Boca Raton FL ABD, 350s. [7] Bartz, J. A. and Brecht, J. K. (2002) Postharvest Physiology and Pathology of Vegetables, Marcel Dekker Inc., Newyork, ABD,744s. [8] Jin, T.X., Xu, L. Numerical study on the performance of vacuum cooler and evaporation-boiling phenomena during vacuum cooling of cooked meat, Energy Conversion and Management 47 (2006) 18301842 [9] Dostal, M. ve Petera, K., Vacuum cooling of liquids: mathematical model, Journal of Food Engineering 61 (2004) 533539 [10] Zheng, L ve Sun, D., Vacuum cooling for the food industrya review of recent research advances, Trends in FHood Science & Technology 15 (2004) 555568 [11] Sun, D. ve Zheng, L., Vacuum cooling technology for the agri-food industry: Past, present and future, Journal of Food Engineering 77 (2006) 203214. [12] Jackman, P., Sun, D., Zheng, D., Effect of combined vacuum cooling and air blast cooling on processing time and cooling loss of large cooked beef joints, Journal of Food Engineering 81 (2007) 266271 [13] Tao, F., Zhang, M., Yu, H., Effect of vacuum cooling on physiological changes in the antioxidant system of mushroom under different storage conditions, Journal of Food Engineering 79 (2007) 13021309 [14] Cheng, Q. ve Sun, W., Effects of combined water cookingvacuum Cooling with water on processing tme, mass loss And quality of large pork ham, Journal of Food Process Engineering 30 (2006) 5173 [16] Jin, T.X., Experimental investigation of the temperature variation in the vacuum chamber during vacuum cooling, Journal of Food Engineering 78 (2007) 333339
270
MUZLARDA RAF MRNN UZATILMASI N ZEOLTLE BRLKTE PAKETLEMENN RNN KALTE ZELLKLERNE ETKSNN NCELENMES
Gda Yk.Mh. Vildan KK, Yrd. Do. Dr S. Nur DRM* *Ege niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Gda Mhendislii Blm,ZMR kvildan@hotmail.com, nur.dirim@ege.edu.tr ZET Bu almada, muzlarn raf mrn uzatmak amacyla potasyum permanganat (KMnO4) emdirilmi doal zeolitlerle birlikte paketlenmesinin rnn kalite kriterlerine etkisi incelenmektedir. KMnO4l zeolit ile paketlemenin almada kullanlan muzlarda C vitamini kaybn azaltt ve sertlii olumlu etkiledii belirlenmitir. Oda scaklnda muhafaza edilen muzlarda arlk kaybn azaltrken, hem +4Cde hem de oda scaklnda muhafaza edilen muzlarn rengini de olumlu olarak etkilemektedir. SKM deerleri asndan istatistiksel olarak nemli bir farkllk saptanamamtr (p<0,05). Duyusal olarak KMnO4 emdirilmi zeolit ile paketlenen muzlarn kontrol rneklerine gre daha iyi olduu gzlenmitir. Anahtar Kelimeler: Zeolit, etilen, aktif paketleme ABSTRACT In the study, the effects of packaging with KMnO4 impregnated natural zeolites on quality characteristics to prolong shelf life of banana was researched. Decrease in vitamin C loss for bananas and positive effects on firmness of bananas was determined during packaging with KMnO4 impregnated zeolites. Weight loss in bananas stored room temperature was decreased, color in bananas stored both room temperature and +4C was effected positively. According to total soluble solid content the difference wasnt found important statistically (p<0,05). Sensorially the bananas packed with KMnO4 impregnated zeolites was observed better than control samples. Keyword: Zeolite, ethylene, active packaging GR Taze meyveler hasattan sonra da solunumlarna devam ederek karbondioksit, su ve etilen retmektedirler. Etilen eitli nedenlerle meyvelerin kalite zelliklerini olumsuz etkileyerek raf mrn ksaltmaktadr. Birok meyve ok dk konsantrasyonlarda bile etilene duyarldr. Meyvelerin raf mrn uzatmak ve duyusal zelliklerini korumak iin ortamdan etilen uzaklatrlmaldr (Peiser ve Suslow, 1998; Wills ve ark., 1998). Zeolitler, 1750lerden beri bir mineral tr olarak bilinmesine karn kristal yaplar ancak, 1930larda zmlenebilmitir. Balca fiziksel ve kimyasal zellikleri olan; iyon deiiklii yapabilme, adsorpsiyon ve buna bal molekler elek yaps, silis ierii, hafiflik ve gzenek yaps sayesinde ok eitli endstriyel alanlanlarda kullanlmaktadrlar. lkemizdeki varl ilk defa 1971 ylnda tespit edilmitir (Anonim, 1996). Zeolitlerin bilinen 40 akn doal minerali ve 150yi akn sentetik minerali mevcuttur. lkemizdeki zeolit oluumlar klinoptilolit ve analsim trlerinde olup dier trlere ok az rastlanlmtr. Trkiyede tespit edilmi yataklardan yalnzca Balkesir-Bigadi yresindeki sahada yaplan almalar sonunda, kolaylkla ilenilebilir nitelikte ve yaklak 500 milyon tonluk bir potansiyelin olduu saptanmtr (Anonim, 1996; Peiser ve Suslow, 1998; Yayerli ve ark., 2002). Klinoptilolit, doal zeolitlerden dnyada rezerv olarak en ok bulunan ve teknolojik zellikleri en iyi olanlardan biridir. Bu almada da Bigadi yresinden karlm yksek klinoptilolit ierikli zeolitler kullanlmtr.
271

Bu almada lkemizde bol miktarda bulunan ve gdalarla birlikte kullanlabilecek saflk ve kalitedeki zeolit kaynaklaklar deerlendirilerek, baz taze meyvelerin KMnO4 emdirilmi doal zeolitler ile paketlenmesi bylece hzl olgunlamaya ve doku yumuamasna neden olan etilenin ortamdan uzaklatrlarak meyve ve sebzelerin raf mrnn uzatlmas amalanmaktadr. Meyvelerde C vitamini, suda znr toplam kuru madde miktar (SKM), sertlik, renk ve arlk kayb llerek KMnO4 emdirilmi zeolitlerle birlikte paketlenmesinin rnn kalite kriterlerine etkisi incelenmektedir. Bu alma tketiciye ynelik olup, meyvelerin marketlerdeki ve tketici tarafndan satn alndktan sonraki raf mrnn uzatlmas amacn tamaktadr. Aktif Paketleme Gda sanayinde ambalaj; iine konulan gdalarn son tketiciye bozulmadan, en az toplam maliyetle gvenilir bir ekilde ulatrlmasnn ve tantlmasn salayan bir ara olarak tanmlanmaktadr (nc, 2000). Geleneksel paketleme yntemlerinde kullanlan ambalaj materyali sadece gday d etkenlerden belli bir miktarda koruyan bir bariyer grevi grmektedir. Ancak, eitli aktif bileenlerin ambalaj materyaline katlmasyla, ambalaja bariyer grevinin yannda dier baz fonksiyonlar da kazandrabilmektedir. Aktif paketleme gdalarn raf mrn, rnn besleyicilik deerini koruyarak gvenli bir ekilde uzatmak amacyla gelitirilmi bir yntemdir. (Rooney, 1995; Vermeiren ve ark., 1999). Bu yntemde ambalaj materyali, bariyer zelliinin yannda oksijen ve etilenin tutulmas, CO2 tutulmas veya dar verilmesi, nemin dzenlenmesi, antimikrobiyal ambalajlama, antioksidan ve aromann korunmas gibi zellikleri kazanmaktadr. Oksijen tutucular, karbondioksit tutucular, nem tutucular ve dzenleyiciler, etilen tutucular en nemli aktif paketleme tekniklerindendir (zdemir ve Floros, 2004; Rooney, 1995; Vermeiren et al., 1999). Etilen Gaznn Meyve ve Sebze zerine Hasat Sonras Etkileri Olgunluk hormonu olarak tanmlanan etilen, birok meyve ve sebzenin gelimesinde ve raf mrnde nemli bir etkiye sahiptir. Meyveler hasat edildikten sonra da canllklarn devam ettirerek, solunum yaparlar. CO2, H2O ve etilen retmeye devam ederler. Bunlardan etilen gaz, baz meyvelerin solunum hzn arttrmakta ve bunun sonucunda birok meyvenin olgunlamasn ve yumuamasn hzlandrmaktadr. Sebep olduu doku yumuamas yznden gda mikroorganizmalara kar dirensiz hale gelmektedir. Ayrca klorofil ykmn hzlandrarak yeil meyvelerin sararmasna sebep olmaktadr (Saltveit, 1999; Vermeiren et al., 1999). Meyvelerin raf mrn arttrmak ve duyusal zelliklerini korumak iin ortamda etilen birikimi nlenmelidir. KMnO4 bazl etilen tutucular ticari olarak yaygn olarak kullanlmaktadr ve alma mekanizmas etilenin KMnO4 ile oksidasyonu prensibine dayanr. KMnO4 toksik etkisi ve mavi rengi nedeni ile saketler eklinde kullanlmaktadr. KMnO4 bazl perlit, alumina, silikajel, aktif karbon gibi geni yzey alanna sahip inert substratlar ticari olarak kullanlmaktadr. Ayrca ev tipi buzdolaplarnda kullanlmak zere gelitirilen etilen tutcularda mevcuttur. Bu sistemde KMnO4 emdirilmi zeolitlerden yararlanlmaktadr (Vermeiren et al., 1999). Zeolit Bir zeolit kristalinin en kk yap birimi SiO4 veya AlO4 drtyzlleridir. SiO4 ve AlO4 drtyzllerinin boyutta sonsuz balanmalar ile olumaktadrlar. Yapdaki her oksijen, iki drtyzl tarafndan paylalmaktadr. Bu ekilde bir zincir oluturmaktadrlar. Bu zincirler birbirlerine aralarndaki Na, Ca, ve K iyonlaryla balanarak, ortas kanal eklinde bir yap oluturmaktadr. Bu boluk, dier yabanc iyonlar ve su gibi moleklleri rahatlkla barndrabilmektedir (Anonim, 1996). Zeolitler, stldklarnda 100-350 C'de su molekllerini yapda hibir bozunma olmadan yapdan ayrmaktadrlar. Tamamen kurutulduktan sonra da boluklarna tekrar su, amonyak, civa buhar veya baka malzeme alabilmektedir. Boluklara girecek malzemenin molekl boyutlar ile zeolitin molekl yapsnn uygun olmas gerekmektedir. Zeolitler bu zelliklerinden dolay molekler elek olarak kullanlmaktadrlar. Zeolitlerin dier ayrt edici zelliklerinden biri de yap ierisinde gevek bal olarak deitirilebilir zellikte bulunan katyonlara sahip olmasdr. Zeolitten szlen zelti hibir engelle karlamadan geerken ilerindeki iyonlar zeolit yapsndaki iyonlar ile yer deitirebilmektedir. Bu olaya iyon deiimi denir. Ayrca zeolitler adsorpsiyon ve dehidrasyon uygulamalarnda da kullanlmaktadrlar. Zeolitler, uucu organik bileikleri ppb dzeyinin de altnda yksek adsorpsiyon yeteneine sahiptirler (Anonim, 1996).
272

Balca zeolit mineralleri klinoptilolit, analsim, abazit, erionit ve mordenittir. Klinoptilolit, doal zeolitlerden dnyada rezerv olarak en ok bulunan ve teknolojik zellikleri en iyi olanlardan biridir. lkemizde Bigadi ve Grdes blgelerinde bol miktarda klinoptilolit rezervleri bulunmaktadr. Manisa-Grdes civarndaki sahada 18 milyon ton grnr zeolit rezervi ve 20 milyon ton zeolitik tf rezervi tespit edilmitir. Balkesir Bigadi blgesinde ise, Trkiyenin en nemli zeolit yataklanmalar tespit edilmi olup kolaylkla ilenebilir nitelikte ve yaklak 500 milyon ton rezerv tahmin edilmektedir. Dier blgelerde detayl bir alma yaplmam olup lkemiz genelinde toplam rezervin 50 milyar ton civarnda bulunduu tahmin edilmektedir (Anonim, 1996; Yayerli et al., 2002). MATERYAL VE YNTEM almada materyal olarak, marketlerin depolarna satlmak zere gelen muzlar kullanlmtr. almamzda kullanlan Balkesir- Bigadi blgesinden elde edilen yksek klinoptilolit ierikli zeolitler, ekili deirmende dvlp elekten geirilmitir. 1-3 mm byklnde olanlar almamzda kullanlmtr. Zeolitlere 0.2 ml KMnO4/g zeolit olacak ekilde KMnO4 emdirilmitir. Nem geirgenlii 17.62 g/m2xgn ve O2 geirgenlii 1714.29cm3/m2xgnxatmosfer olan 10.5 micron kalnlnda HDPE buzdolab saklama poetlerine 2 adet muz konulmutur. KMnO4 emdirilen zeolitler, ambalaj ierisine konulan meyve miktarnn %5 ve % 10u orannda tartlarak laminasyonlu kue kk poetlere yerletirilmitir. Poetler vakumsuz ortamda s ile kapatlmtr. Meyvelerin konulduu saklama poetleri her meyve iin kendi iinde 3 gruba ayrlmtr. Bu gruplar; ierisine meyve dnda herhangi birey konulmadan vakumsuz s ile kapatlan kontrol grubu, ierisine meyve miktarnn %5i ve % 10u orannda KMnO4 emdirilen zeolitlerin bulunduu poetler konularak vakumsuz s ile kapatlan poetlerden olumaktadr. Muz rnekleri hem buzdolabnda, hem de oda scaklnda muhafaza edilmitir. rnler yenilebilirlik zelliklerini kaybedinceye kadar saklanmtr. rneklerde 3-4 gn aralklarla C vitamini tayini, sertlik, suda znr toplam kuru madde miktar ve renk analizleri yaplmtr. Ayrca arlk kayb miktar belirlenmitir. Tm ilemler 2 paralel olarak tekrarlanmtr. C vitamini tayini AOAC 967.21, 1995 yntemine gre yaplm ve rneklerin suda znr toplam kuru madde miktar RFM 330 Digital Refraktometre ile Brix olarak llmtr. Sertlik tayin iin rneklerden 1,5 cm geniliinde kesit alnm ve muz rneklerinin kabuu soyulmutur. rneklerin sertlii Ablesung 1/10 mm Sur Berlin PN66 Penetrometre kullanlarak llp mm cinsinden batma derinlii belirlenmitir. Renk analizleri Hunter Lab Renk Tayin Cihaz, Color Flex USA kullanlarak yaplm, muzlarn kabuk rengi deerlendirilmitir. rneklerde L (parlaklk ), a (+ krmz, - yeil) ve b (+ sar, - mavi) deerleri llerek toplam renk fark (E) hesaplanmtr. rneklerin arlk kayplar Scaltec SBA53 terazi kullanlarak toplam kaybn yzdesi cinsinden belirlenmitir. Muz rneklerinin duyusal deerlendirmesi Ege niversitesi Gda Mhendislii Blmndeki, yalar 18-40 arasnda deien alanlardan ve rencilerden oluan 6 kiilik panel tarafndan gerekletirilmitir. almada Altu ve Elmac (2005)da verilen sralama testi kullanlm ve duyusal deerlendirme 2 tekrar olarak uygulanmtr. Sonular Altu ve Elmac (2005)da verilen %5 nem dzeyinde gerekli sralama toplamlar (p<0.05) tablosu ile deerlendirilmitir. almada objektif ve subjektif analizler sonucu elde edilen bulgular EXCEL program kullanlarak %95 gven aralnda varyans analizi kullanlarak deerlendirilmitir. Bulgular ve Tartma C Vitamini Tayini Oda scaklnda ve buzdolabnda muhafaza edilen muz rneklerinin sreye bal olarak C Vitamini miktarndaki deiimler ekil 1.1 ve 1.2de grlmektedir. Buzdolabnda muhafaza edilen muzlarda %5 ve %10 orannda KMnO4l zeolit ile paketlenmi rneklerde C Vitamini deerinin ilk 4 gn ierisinde pek fazla deimedii ancak 4. gnden itibaren hzl bir de getii ve genel olarak azalmaya devam ettii gzlenmitir. Kontrol rneinde ise ilk gnden itibaren hzl bir d gzlenmitir.
273
C vitamini ( mg/100ml )
5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 0 10 20 Sre ( gn ) 30 40

Kontrol 5% 10%
ekil 1.1. Buzdolabnda (+4C) muhafaza edilmi muz rneklerinin C Vitamini deerlerinin zamana gre deiimi
5,00 C vitamini ( mg/100ml ) 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 0 10 20 30 Sre ( gn ) Kontrol 5% 10%
ekil 1.2. Oda scaklnda muhafaza edilmi muz rneklerinin C Vitamini deerlerinin zamana gre deiimi rneklerin C vitamini deerlerine uygulanan varyans analizi sonucunda rneklerin C vitamini deerleri arasnda rnekler itibariyle istatiksel anlamda nemli (p<0.05) bir farkllk olduu saptanmtr. Kontrol rneinin C vitamini deerlerinin dier rneklere gre daha dk olduu gzlenmitir. Oda scaklnda muhafaza edilen muz rneklerin C vitamini deerlerinin ilk gnden itibaren hzl bir de getii ancak kontrol rneindeki dn daha fazla olduu gzlenmitir. Yaplan varyans analizi sonucunda oda scaklnda muhafaza edilen muzlarn C vitamini deerleri arasnda rnekler itibariyle istatiksel anlamda nemli (p<0.05) bir farkllk olduu saptanmtr. %10 orannda KMnO4l zeolit ile paketlenmi rneklerin C vitamini deerlerinin dier rneklere gre daha yksek, kontrol rneklerinin C vitamini deerlerinin ise daha dk olduu gzlenmitir. Suda znr Toplam Kuru Madde Miktar Oda scaklnda ve buzdolabnda muhafaza edilen muz rneklerinin sreye bal olarak suda znr toplam kuru madde miktarndaki deiimler ekil 1.3 ve 1.4de grlmektedir.
274
30,00 25,00 20,00 Brix 15,00 10,00 5,00 0,00 0 10 20 Sre ( gn ) 30 40 Kontrol 5% 10%
ekil 1.3. Buzdolabnda (+4C) muhafaza edilmi muz rneklerinin suda znr toplam kuru madde miktarlarnn zamana gre deiimi
30,00 25,00 20,00 Brix 15,00 10,00 5,00 0,00 0 10 20 30 Sre ( gn ) Kontrol 5% 10%
ekil 1.4. Oda scaklnda muhafaza edilmi muz rneklerinin suda znr toplam kuru madde miktarlarnn zamana gre deiimi Yaplan varyans analizi sonucunda hem oda scaklnda, hem de buzdolabnda muhafaza edilen muzlarn SKM deerleri arasndaki farkn rnekler itibariyle istatiksel olarak nemli (p<0.05) olmad ortaya kmtr. Sertlik Analizi Oda scaklnda ve +4Cde muhafaza edilen muz rneklerinin sreye bal olarak sertlik miktarndaki deiimler ekil 1.5 ve 1.6de grlmektedir. Hem oda scaklnda, hem de buzdolabnda muhafaza edilen muz rneklerinin batma derinlii deerlerinin sreye bal olarak dorusal bir art gsterdii gzlenmitir. Yaplan varyans analizi sonucunda rneklerin batma derinlii deerleri arasnda rnekler itibariyle istatiksel olarak nemli (p<0.05) bir farkllk olduu saptanmtr. Hem oda scaklnda, hem de buzdolabnda muhafaza edilen muz rneklerinde kontrol rneinin batma derinlii deerlerinin dier rneklere gre daha fazla olduu gzlenmitir.
275
140,00 Batma Derinlii ( mm ) 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 0 10 20 S re ( gn ) 30 40
Kontrol 5% 10%
ekil 1.5. Buzdolabnda (+4C) muhafaza edilmi muz rneklerinin sertlik miktarlarnn zamana gre deiimi
140,00 120,00 Batma Derinlii ( mm ) 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 0 10 20 30 S re ( gn )
Kontrol 5% 10%
ekil 1.6. Oda scaklnda muhafaza edilmi muz rneklerinin sertlik miktarlarnn zamana gre deiimi Renk Analizi Hem oda scaklnda, hem de buzdolabnda muhafaza edilen muz rneklerinin belirli aralklarla llen L, a, b deerleri kullanlarak toplam renk fark (E) deerleri hesaplanmtr. Yaplan varyans analizi sonucunda muzlarn E deerleri arasnda rnekler itibariyle istatiksel olarak nemli (p<0.05) bir farkllk olduu saptanmtr. Kontrol rneklerinin renk deiimlerinin dier rneklere gre daha fazla olduu gzlenmitir. Arlk Kayb Miktar Oda scaklnda muhafaza edilen muzlarda yaplan varyans analizi sonucunda rneklerin arlk kayb deerleri arasnda rnekler itibariyle istatiksel olarak nemli (p<0.05) bir farkllk olduu saptanmtr. Kontrol rneindeki arlk kaybnn daha fazla olduu gzlenmitir. Buzdolabnda muhafaza edilen muz rneklerinde ise yaplan varyans analizi sonucunda rneklerin arlk kayb deerleri arasnda rnekler itibariyle istatiksel olarak nemli (p<0.05) bir farkllk olmad saptanmtr. Duyusal Deerlendirme Hem oda scaklnda, hem de buzdolabnda muhafaza edilen muz rneklerine yaplan duyusal deerlendirme sonucunda benzer sonular elde edilmi ve % 10 KMnO4l zeolit ieren rnekler 1. ve 2. hafta doku asndan daha sert bulunmu, kontrol rnekleri ise 1. hafta doku asndan en yumuak rnek olarak saptanmtr. 2. hafta ise % 5 KMnO4l zeolit ieren rnekler ile kontrol rnekleri arasnda nemli bir fark saptanamamtr. Renk asndan yaplan duyusal deerlendirme sonucunda % 10 KMnO4l zeolit ieren rneklerin 1. ve 2. hafta renk kalitesinin dier rneklere gre daha iyi olduu saptanmtr. Ayrca panelistlerin % 95 olaslkla % 10 KMnO4l zeolit ieren muzlar tercih ettikleri belirlenmitir. SONU
276

Kontrol, %5 ve %10 orannda KMnO4l zeolit ile paketlenmi muzlarn C vitamini deerleri zamanla azalm ve varyans analizine gre C vitamini deerleri arasnda rnekler itibariyle nemli bir farkllk olduu saptanmtr (p<0.05). %10 orannda KMnO4l zeolit ile paketlenmi rneklerin C vitamini deerlerinin kontrol rneklerine gre daha yksek olmas, KMnO4 emdirilmi zeolit ile paketlemenin muzlarn C vitamini kayplarn azalttn gstermektedir. KMnO4 emdirilmi zeolitlerle paketlemenin hem oda scaklnda, hem de buzdolabnda muhafaza edilen muzlarn SKM deerlerine etkisi olmad belirlenmitir. Kontrol, %5 ve %10 orannda KMnO4l zeolit ile paketlenmi muz rneklerinin batma derinlii deerleri arasnda rnekler itibari ile nemli bir farkllk olduu saptanm (p<0.05) ve KMnO4 emdirilmi zeolitlerle paketlemenin rneklerinin sertlii zerinde olumlu etki yaratt gzlenmitir. Kontrol, %5 ve %10 orannda KMnO4l zeolit ile paketlenmi +4Cde ve oda scaklnda muhafaza edilen muz rneklerinin L, a, b ve E deerleri arasnda rnekler itibari ile nemli bir farkllk olduu saptanmtr (p<0.05). Muz rneklerinin E deerleri incelendiinde hem +4Cde hem de oda scaklnda muhafaza edilen muzlarda kontrol rneklerinin renk deiimlerinin dier rneklere gre daha fazla olduu gzlenmitir. KMnO4l zeolit ile paketlenmi muz rneklerinin renk deiiminin kontrol rneklerine gre daha az olmas, KMnO4l zeolit ile paketlemenin rnn renk kalitesini olumlu ynde etkilediini gstermektedir. Kontrol, %5 ve %10 orannda KMnO4l zeolit ile paketlenmi +4Cde muhafaza edilen muz rneklerinin arlk kayb deerleri arasndaki farkn rnekler itibariyle nemli olmad saptanrken (p<0.05); bu farkn oda scaklnda muhafaza edilen muz rnekleri arasnda nemli olduu saptanmtr (p<0.05). % 10 KMnO4l zeolit ile paketlenen oda scaklnda muhafaza edilen muz rneklerindeki arlk kaybnn dier rneklere gre daha az olduu gzlenmitir. Yaplan duyusal deerlendirme sonucunda muz rneklerinde %10 orannda KMnO4 emdirilmi zeolitlerle paketlenen rnekler dier rneklere gre daha sert bulunmutur. Deneysel sonularda da muz rnekleri iin batma derinlikleri arasndaki fark istatiksel olarak nemli bulunmu ve kontrol rneinin batma derinliinin dier rneklere gre daha fazla olduu gzlenmitir. rnekler renk kalitesi asndan duyusal olarak deerlendirildiinde, %10 KMnO4l zeolit ieren rneklerin renk kalitesi daha iyi bulunmutur. Deneysel sonularda da muz rneklerinin renk deiimleri arasnda istatiksel olarak nemli bir fark saptanm ve kontrol rneklerindeki renk deiiminin dier rneklere gre daha fazla olduu gzlenmitir. Ayrca yaplan duyusal deerlendirme sonucunda panelistler % 95 olaslkla % 10 KMnO4l zeolit ieren muzlar tercih etmilerdir. Yukardaki sonularn nda alma deerlendirildiinde KMnO4 ile paketlemenin muzlarn baz kalite kriterlerini olumlu olarak etkiledii, bazlarnda ise etkili olmad ortaya kmaktadr. almada kullanlan muzlarda C vitamini kaybn azaltt, sertlii olumlu etkiledii belirlenmitir. Oda scaklnda muhafaza edilen muzlarda arlk kaybn azaltrken, hem +4Cde hem de oda scaklnda muhafaza edilen muzlarn rengini de olumlu olarak etkilemektedir. KAYNAKLAR Altu, T. ve Elmac, Y., 2005, Gdalarda Duyusal Deerlendirme, Meta Basm, zmir, 50-54 AOAC, 1995, Ascorbic Acid in Vitamin Preparations and Juices 2,6-Dichloroindophenol Titrimetric Method, Official Method 967.21 Anonim, 1996, Dier Endsti Mineralleri alma Grubu Raporu, T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl Yayn No: DPT:2421 K 480, Cilt 1, Mart 1996, http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/sanayiha/oik480c1.pdf Karaal, ., 2004, Bahe rnlerinin Muhafaza ve Pazarlanmas, Ege niversitesi Basmevi, zmir,51-99. zdemir, M. and Floros, J.D., 2004, Active food packaging technologies, Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 44:185-193. Peiser, G., Suslow, T.V., 1998, Factors Affecting Ethylene Adsorption by Zeolite:The Last Word (from us), Perishables Handing Quarterly, 95:17-19.
277

Rooney, M.L., 1995, Overview of active food packaging, Active Food Packaging, Rooney, M.L., ed., Blackie Academic and Professional, London, 1-3. Saltveit, M.E, 1999, Effect of ethylene on quality of fresh fruits and vegetables, Postharves Biology and Technology, 15:279-292. nc, M., 2000, Gdalarn Ambalajlanmas, Ege niversitesiBasmevi, zmir 4s. Vermeiren, L., Devlieghere, F., Beest M., Kruijt, N. and Debevere, J., 1999, Developments in active packaging of foods, Trends in Food Science & Technology,10:77-80. Yayerli, S., Ar, ., Dou, G. and Dou, T., 2002, Removal of hydrogen sulfide by clinoptilolite in a fixed bed adsorber, Chemical Engineering and Processing, 41:785-786. Wills, R., McGlasson, B., Graham, D., Joyce, D., 1998, Postharvest, UNSW Press Ltd., Newyork, 42-45p.
278
OTURUM X GIDA UYGULAMALARI II
Hasat Sonras n Soutma ve Souk Depolama Tasarm Parametleri Turan ERKAN
Baz Sebzelerin zgl Islarnn Scakla Bal Olarak Deiiminin ncelenmesi Seher KUYUMCUOLU ebnem TAVMAN
Gda Muhafazasnda BRC Standardndaki Gelimeler Hakan SEMERC
279

HASAT SONRASI N SOUTMA VE SOUK DEPOLAMA TASARIM PARAMETRELER
Turan ERKAN Makina Mhendisi TERKAN Is San. ve Tic. Ltd. ti. KOSB 37 Sk. No:11 Ulucak 35170 Kemalpaa- ZMR
1.GR Hasat sonrasnn basit olarak anlam rnn toplandktan sonraki durumudur. Bu noktadan sonra rne yaplacak muamele ne kadar sre ile muhafaza edilebileceini belirler. rnn pazara en iyi kalitede gelebilmesi iin hasat sonras muamele, retici ve nakliyecinin yapabilecei ikinci nemli ilemdir. reticinin yapabilecei en nemli ilem ise kaliteli rn yetitirmektir. Unutulmamas gereken gerek udur: Ne ekersen onu biersin! iftiler ve reticiler en iyi tohumu, gbreyi ve sulamay semek iin uzun aratrmalar yaparlar ama gerekte pek ok durumda hasat sonras kalitede souk zincirin krld nokta nemlidir. Hasat sonras n soutmas yaplm, doru muhafaza edilmi ve ideal artlar altnda nakledilmi vasat bir rnn pazara ulatnda kalitesi, ok kaliteli olarak retilip de hasat sonras doru muamele edilmeyen rnnkinden fazladr. Bu sebeple reticilerin yetitirdikleri rnn hasat sonras muamelesi konusunda bilgi sahibi olmalar gerekmektedir. Baarl bir hasat sonras muamele programnda n soutma ve souk muhafazann nemi byktr. Aratrmalar, baz rnler iin, hasat sonras n soutmann bir saatlik geikmesinin pazardaki raf mrn bir gn ksalttn ortaya koymutur. rn hasadndan tketimine kadar geen srede rnde kalite ve arlk kaybnn olaca kanlmaz bir gerektir. Fakat bu kayplar azaltlabilir. Bunun iin, bozulmaya sebeb olan biyolojik ve evresel faktrler anlalmal ve bu etmenlerin etkisini minimuma indirebilecek hasat sonras metod uygulanmaldr. Taze sebze ve meyvelerin hasat edilseler bile fizyolojik ve patolojik olarak yaayan canllar olduu unutulmamaldr. rn hasattan sonra devam eden bir bozulma evresine girer ve baarl bir pazarlama bozulmaya sebep olan ilemi yavalatmaya baldr. Bu ilem ve deiiklikler taze sebze ve meyvelerde tamamen durdurulamaz ama belirli oranlarda yavalatlabilir. Bozulmay veya yalanmay yavalatmann en etkin yolu rn scaklnn hasat sonras soutma ile drlmesidir. Bozulmaya msait rnlerin mrleri enzim ad verilen byk protein molekllerinin katalitk aktiviteleri ile ayarlanr. Enzimler scaa duyarldrlar ve aktiviteleri her 18F'lk scaklk art iin 2 ila 4 kat artar. Sonuta scakl drerek raf mrn uzatabilirsiniz. kinci nemli etmen de dehidrasyon da denilen su veya nem kaybdr. Su kayb kendini prsme ve buruma eklinde gsterir. Bu %4-5lik bir arlk kaybnda bile meydana gelebilir. Su kayb buharlama eklinde olduundan %90 ve zerindeki bal nemli ortam su kaybn azaltr ve pazara daha kaliteli bir rn sunmanz salar. Hasat sonras soutma denildiinde iki temel alan ifade edilmektedir. Birincisi n soutma, ikincisi souk muhafazadr. ou zaman rnn n soutmas yaplp pazarlanaca yere nakledilir, dier durumlarda rn soutulur ve souk depolarda birka ay muhafaza edilir. n soutma, retim yerine uzaktaki pazarlara ulamak, raf mrn uzatmak ve tketiciye daha kaliteli rn sunmak isteinde sz konusu olur. rn pazara yakn bir yerde yetiiyorsa soutmann nemi azalr. reticinin rnn depolamadaki amac, pazarlama sresini uzatmak, tatil dnemleri iin stok yapmak, retimin fazla olduu dnemlerde fiyat dlerini nlemek veya d pazarlara alabilmektir. 1.1. n Soutma Bir n soutma program seilmeden nce rnn muhafaza scakl ve pazarlama artlar ok iyi anlalmaldr. Soutma tesisi planlanrken en ufak bir deiiklik soutma srecini ve depodan kan rnn
280

kalitesini etkileyebileceinden, rnle ilgili btn muameleler dikkate alnmaldr. Paketleme ve paket cinsi rnn soumasn, paletle yaplan yklemenin de souk hava dolamn, dolays ile souma sresini etkileyebilecei unutulmamaldr. Gnmzde kullanlmakta olan pek ok n soutma metodu vardr ve her birinin rne gre ayr kullanm alan vardr. En fazla kullanlan n soutma metodlar: 1. Oda Soutmas (Room Cooling) 2. Zorlanm Hava Akm ile Soutma (Forced Air Cooling) 3. Su ile Soutma (Hydro Cooling) 4. Paket Buzlama (Package-Icing) 5. Vakumla Soutma (Vacuum Cooling) 6. Nakliyede Soutma (Transit Cooling) 1.1.1. Oda Soutmas
Oda soutmas nihai soutma olarak kabul edilmitir ve pek ok rn iin yaygn olarak kullanlmaktadr, fakat ou rn iin yava bir soutma sistemidir. Bu soutmada s rnn ktlesinden konveksiyon yolu ile rn etrafnda dolaan havaya transfer olur. Soutma hz paletlerin tek sra halinde aralarnda belli bir boluk braklarak yklenmesi ile arttrlabilir fakat bu da yer kaybna neden olmaktadr. Soutma hzn arttrmak iin oda iine daha byk fanlar yerletirerek hava dolam hz arttrlabilir, fakat bu da motorlardan gelen s kazancnn artmasna neden olacaktr. Bir dier yol da soutucu havann palet sralar arasnda dolamn salayacak dikey hava kanallar amaktr. Bu tr soutma hem atmosfer kontroll odalarda hem de souk odalarda kullanlmaktadr. Bu tarz yaplanma havay paletlerin arasna ynlendirmek iin yarkl duvar gerektirmektedir. 1.1.2. Zorlanm Hava Akm ile Soutma
Bu tarz soutmada hava rn istifleri arasndan flenir veya emilir. Bu, rn etrafnda daha fazla hava dolam ve daha hzl bir souma demektir. Daha hzl souma, rn bana den hava miktarn arttrarak salanabilir. Bu fan kapasitesini arttrarak veya sandklarn hava gei aralklarn genileterek salanabilir. Souma hzn arttrmann dier yolu hava scakln drmektir fakat bu yol daha fazla soutma kapasitesi gerektirir. Ayrca pek ok rn iin en dk hava scakl 32F olmaldr. Zorlanm hava akm ile soutmada en yaygn kullanlan ykleme ekli, paletler aras 24''-36'' olacak ekilde boluklu olandr. Paletlerin st ve iki srann n perde ile rtlmelidir. Hava kartonlar arasndan, rnn zerinden sy alarak gemelidir. Bu yolla pek ok rn soutulabilir. nemli olan havalandrmay iyi ekilde salayacak kutular kullanmaktr. Havalandrma deliklerinin ekilleri farkl olabilir. 1.1.3. Su le Soutma
Bu sistemde mekanik soutma sisteminden veya buz bloundan elde edilen souk su, rn zerinden aktlr. Bu metod slanmaya dayankl rnlerde kullanlabilir, ayn zamanda rnn sakland kutular iyi havalandrlmal ve suya dayankl olmaldr. Bu da maliyeti arttrmaktadr. Su ile soutma kolilerde, karton kutularda veya dkme rnlerde uygulanabilir. Flow-through tip sulu soutucular rn su duunun altndan bir bant zerinden geirir. Batch tip soutucular rn zerine buzlu suyu srekli fkrtarak soutma ilemi gerekletirirler. Her iki tip de gnlk temizlikleri yaplabilecek ekilde tasarlanmaldr. Soutma hzn artrmak iin su scakl drlebilir, suyun dolam hz arttrlabilir ve rnn su ile temas arttrlabilir. 1.1.4. Paket Buzlama
Yalnz buzlu su ile temasa dayanabilen rnlere uygulanabilen ok eski bir metottur. Buzla direk temas srasnda kondksiyon yollu s transferi ile hzl bir souma olur. Buz eridike oluan hava boluu ile kondksiyonla s transferi balar. Konveksiyonal paket buzlamada paketli rnn zerine buz paralar veya dilimleri yerletirilir.
281

Daha gncel bir metod sv-buzlama'dr. Sv-Buz %60 buz, %40 sudan oluan buzlu su karmdr, bu buzun daha iyi ve dzgn olarak dalp yerlemesini salar. Kullanlacak buz miktar, rnn arlna, ilk scaklna ve nakliye srasndaki ortam scaklna baldr. Buzu kartonlarn iine yerletirmek iin pek ok yol vardr, baz yerlerde elle tutulan bir pskrtc ile buz doldurulur, baz yerlerde paletli rn kutularndaki deliklerden buzun ieri girmesi iin basn altnda braklr. 1.1.5. Vakum ile Soutma
Vakum soutma buharlama srasnda oluan s transferi prensibine dayanr ve sadece yaprakl rnlerde, kereviz, karnbahar, baz tatl msr, havu ve tatl biberlerde kullanlabilir. Souma sresi rnn yzey alannn hacmine oranna baldr. Bu sebeble yaprakl sebzeler karnbahar ve kerevizden daha hzl sourlar. rn hava geirmeyen elik vakum tpne konulur. Atmosferik basnc azaltmak iin hava dar emilir, bu basn dmesi rnn iindeki suyun buharlamasna sebep olur. Vakum tanklar farkl boyutlarda olabilirler. Vakum tp, tpe bal bir soutma sistemine gereksinim duyarlar. rn byk bir kapdan tpn iine tek veya ift taraftan yerletirilir ve hareketli bir bant ile ileri geri hareket ettirilebilir. Soutma srecinde rn scaklnn her 11Flik dnde temelde su olarak %1 orannda arlk kayb olur. lk tesis maliyeti yksek ve kullanlabildii sezon ksa olduu iin pek ok vakum soutucusu mobildir. 1.1.6. Nakliyede Soutma
Baz rnler nakliye srasndaki soutma ihtiyacna gre nakliyeden nce soutulmaz veya ksmen soutulurlar. Nakliyede soutma mekanik soutma, buz serme, nitrojen buharlatrmas veya bunlarn birleimini ierebilir. Nakliyede soutma youn yklemelerin olduu durumlarda kullanlmaz, bu sebeble soutma sistemlerine bir alternatif tekil etmez. yi ve etkili bir hasat sonras muamele iin rnn muhafaza artlar ve mmkn olan soutma metodlar ok iyi bilinmelidir. 1. Baarl pazarlama iin hzl soutma ve uygun muhafaza scakl nemlidir. 2. n soutma rn muhafaza sisteminin bir parasdr. rne yaplan muamelelerin souma hzna etkisi dikkate alnmaldr. 3. n soutma ve souk muhafaza artlar ve gereksinimleri farkldr. Bunlar iki ayr sistem olarak deerlendirmelisiniz. 4. Farkl hzl soutma oranlar veren pek ok sistem vardr, nemli olan bu sistemlerin prensiplerini anlayarak en etkin olann kullanmaktr. 5. Tarla silolar ve sk yerletirilmi kartonlar souma ilemini zorlatrmaktadr. Var olan sistemlerin iyi tasarlanmas veya deitirilmesi bu zor artlar altnda daha iyi bir souma salanabilir. 6. Souma hz, havann iyi kullanm (ynetimi), karton kutu tasarm ve paletli ykleme ekilleri ile arttrlabilir. 7. Daha hzl bir n souma iin yaplacak ek harcamalar btn tesis iin harcanann yannda pek fazla olmayacaktr. 1.2. Planlama Genel; Aratrma gereksinim ve ihtiyalar. A. Soutma metodu soutulacak rne uygun olmaldr. B. rnn younluu ve boyutlar souma hzn etkileyecektir. C. rnn son scakl souma hzn ve sresini etkileyecektir. D. Gnlk soutulacak miktar tesis bykl ve gcn etkileyecektir. E. Daima gelecekte olabilecek kapasite arttrmlar gz nnde bulundurulmaldr. 1.3. Paketleme 1. Nakliye iin kullanlan kutular veya koliler souma hzn etkileyecektir. 2. Kartonon cinsi soutma metoduna uygun olmaldr. Su ile soutma yaplacak ise karton mumlanmaldr. Hava soutmal sistemlerde kutu zerine hava geiini salayacak delikler olmaldr. 3. Karton delikleri ykleme srasnda birbirlerini karlamaldr ki hava dolam salanabilsin.
282
1.4. Soutucu Tasarm 1. yi bir soutucu tasarm, soutulacak rnn ihtiyalarn karlayabilecek bir mhendislik gerektirmektedir. 2. stenilen ie uygun soutma sistemini sein. Sadece ilk tesis masraflarn deil, gnlk alma masraflarn, iilik, bakm cretleri, karton kutu ve nakliye sandklarnn maliyetini de dikkate aln. 3. Binann tasarm da ok dikkat gerektirmektedir. Dikkat edilecek husular unlardr; A. Bina izolasyonu B. Iklandrma C. Kamyon ykleme ve fork lift kaplar D. Is kazancn azaltmak iin erit perde kaplar E. Zemin yaps F. Forklift tipi G. Bakm kolayl H. Raf kullanm ile depolama kapasitesini arttrma nemli olan ihtiyalar bilmek ve bunlara tam olarak karlk verecek sistemi kurmaktr. Bir kere bilgiyi toplayp kullanma koyduunuzda rnnzn kalitesi ok daha iyi olacaktr. 2. N SOUTMA TESSN PLANLANMASI VE TASARIMI Plan veya tasarmdan nce soutma sisteminin ihtiyalarndan bahsetmek faydal olacaktr. Birinci olarak, hatrlayacanz gibi btn sebze, meyve veya bahe rnleri tketilene veya ilenene kadar canl varlklardr. Bu da hasat ile tketim arasndaki sre ne kadar uzarsa soutmann nemi de o derece artar demektir. Hasattan sonraki muamelenin amac daha uzak pazarlara ulamak, muhafaza sresini uzatmak ve tketiciye istedii kalitede rn sunmaktr. Bu sebeple daha dzgn ve hzl soutma gerekmektedir. Hasat sonras rnn tarla scaklnn alnmad her zaman dilimi rnn raf mrnn ksaltmaktadr. Bunun sebebi rn hcrelerinin yksek scaklklarda daha hzl bozulmasdr, bir rnn bahe i scaklnn 90F veya zerinde olduunu unutmaynz. Hasat sonras soutma ile; 1. Solunum ss azalr. 2. Su kayb azalr. 3. rmeye sebeb olan mikroorganizmalarn remeleri azalr. 4. Yaralanma etkileri azalr. 5. Etilen retim oran azalr. Bu konulara odaklandmzda amacmza ulap, daha uzak pazarlara rn gnderebilir, muhafaza sresini uzatabilir ve tketicinin istedii kaliteyi sunabiliriz. Soutma sistemine olan ihtiya belirlendikten sonra, ihtiya olan sistemin tipi ve byklne karar verilmelidir. ncelikle yaygn olarak kullanlan soutma metodlarna bir gz atalm; 1. Oda soutmas 2. Zorlanm hava akm ile soutma 3. Su ile soutma 4. Paket buzlama 5. Vakum soutma Daha sonra soutulacak rn incelenmeledir. 1. Soutma metodu rne uygun olmaldr. Genel olarak meyveler zorlanm hava akm ile en iyi sourlar. Kk ve saplar su ile yaprakl sebzelerde vakumla en iyi ekilde sourlar. 2. rnn bykl, boyutlar, ekli ve younluu rn iindeki s transferini etkiler. Kk paralar byklere nazaran daha hzl sourlar. 3. rnn son scakl souma sresini etkiler. Scaklk dtke sre uzar. 4. Birim zamanda soutulucak miktar soutma kapasitesini ve maliyeti etkiler. Soutma kapasitesi gnlk maksimum ortalama deere gre seilmelidir. 5. Gelecekte olabilecek kapasite arttrmlar dikkate alnmaldr. Sistemi gelitirmek yeniden yapmaktan ok daha ucuzdur. 2.1. Paketleme
283

1. 2. 3. 4. Nakliye kutularnn ve sandklarnn tipi souma hzn etkiliyecektir ki bu da soutucunun verimini etkilemek demektir. Paketleme malzemeleri soutma verimini etkiliyecektir. Soutma verimi ambalaj malzemelerinin kalnlap sklamas ile azalr. yi havalandrma ve delikli ambalajlar verimi arttrr. Ambalaj delikleri ile kutu veya sandk delikleri iyi bir hava dolam iin birbirlerini karlamaldrlar. Kutu veya sandklarn havalandrmas, ykleme ykseklii, ykleme ekli soutma srecinde nemlidir. Sandn delikleri ile havalandrma yarklar hzl bir soutma iin birbirlerine uygun olmaldr. Ykleme ykseklik ve ekilleri havalandrmay en az etkileyecek ekilde olmaldr. Eer kutu ve sandklar su ile soutma veya buzla kaplanarak soutma iin kullanlacak ise suya dayankl hale getirilmelidir ki bu ounlukla mumla kaplanarak yaplmaktadr. Bunun getirecei ek masraf, maliyet hesaplarnda gz nnde bulundurulmaldr.
Buraya kadar soutma ihtiyac, soutmann nemi ve kullanlmakta olan baz soutma metodlarndan bahsettik, bundan sonra soutma metodunu seerken dikkat edilmesi gereken hususlara deineceiz. 2.2. Planlama yi bir soutma sistemi makul bir planlama gerektirir. Planlamada u hususlara dikkat edilmelidir; 1. rnn soutma metoduna dayanm Baz rnler pek ok yolla soutulabilirken, bazlar iin tek yol vardr. (rnein ilek ve sofralk zm zorlanm hava akm ile soutulmaldr.) 2. Soutulacak rnn cinsi Bu, rne bal olarak tek bir metod mu yoksa birka metodu birden mi uygulamamz gerektiini belirler. Daima gelecee ynelik dnmelisiniz. Muhafaza edeceiniz rn artp eitlendike, setiiniz metod yeni rnlere ve kapasiteye uygun olacak m? 3. Tavsiye edilen scaklklar Farkl rnler iin ou zaman farkl scaklk gerekeceinden ayr odalarda muhafaza edilmelidirler. rnein; Bir rn 33F'ta soutmak iin kullanlan hava akml bir oda domatesleri 55-70F'ta soutmak iin kullanlrsa rnler zarar grebilir. Yar tropik rnleri, tropik olmayan rnler iin hazrlanm hava akml depolarda soutabilirsiniz ama, rnn scakl dtke kontrol etmeniz gerekmekte ve istenilen snr scaklna geldiinde rn derhal yar tropik rnlerin muhafaza artlarna uygun scaklktaki bir depoya aktarmalsnz. 4. Soutulacak rnn miktar rn miktar dendiinde, gnlk soutulacak miktardan bahsedilmektedir ve nemli olan gnlk miktardr. Baz sistemler az miktarda rnle istenilen sonucu vermezler. 5. stenilen souma sresi Baz rnlerin hcre bozulmas ok hzl olduu iin hasattan hemen sonra hzla soutulmalar gerekirken, baz rnlerde bozulma yava olduu iin soutma daha yava olabilir. nemli olan soutmay ksa srede yapmanz deil, soutma ilemine ksa srede balamanz ve soutma ilemine istenilen scakla kadar devam etmi olmanzdr. Hasat edilen rn hemen soutmaya balayp 6-7 saatte bitirmeniz, rn 6-7 saat beklettikten sonra 1 saatte soutmanzdan ok daha iyidir. Bu 6-7 saatlik bekleme srecinde rnn hcreleri dzelmeyecek ekilde hasar grebilir. 6. Ambalaj ve ambalaj malzemeleri Skca kapatlm tketici paketindeki, hava almayan nakliye kutu veya sandklarndaki rnler kolayca soumazlar. Kutu veya sandk iinde poetlenmi, sarlm olan rnlerde kolayca soumazlar. rnein katla sarlm baz rnlerin soumas sarlmamlara nazaran iki kat fazla zaman almaktadr. Su ile veya buzlu soutmada ambalajn suya dayankl olmasna dikkat edilmelidir. 7. Kutu veya sandk ykleme dzenleri Hava veya su, paket veya kartonlarn iinde dzgn olarak akabilmelidir. stenilen zaman iinde ilemi tamamlamak istiyorsanz ykleme ekilleri, ak engelleyecek ekilde olmamaldr. 8. Soutma metounun uygunluu Hali hazrda bir souk odanz var ise bunu zorlanm hava akml bir odaya evirmek mmkndr. Soutmann yapld yerdeki kullanma uygunluk, kullanlacak soutma tipini ve hatta boyutlarn snrlayacaktr. Su ile soutmal sistemler, temiz su kayna ve kullanlan suyun bolatlabilecei yer gerektirmektedir. 9. Soutma sezonunun uzunluu Btn soutma sistemleri hareketli ve elbetteki sabit yaplabilir. Hangisinin kullanlaca sezonun uzunluuna baldr. Uzun sezonlar iin sabit tesisler iyidir. Farkl corafyalarda st ste gelen sezonu olmayan reticiler hareketli sistemi kullanabilirler. Bu durum her nokta iin izoleli, sanki sabit bir tesismi gibi donatlm bir tesis bulunmasn zorunlu klmaktadr. 10. Kendi soutma tesisine olan ihtiyacmz
284

Bu bir tesisin kurulma aamalarnda pek ok defa sorulmas gereken bir sorudur. Pek ok kk retici ile bir araya gelerek bir tesis kurmanz daha ekonomik olabilir, veya bu ii kiralama ile yapabilirsiniz. Kendi tesisinizi kuracak iseniz civarnzda soutma ihtiyac olan dier reticileri de dikkate aln. Bu etmenler gz nne alndnda kk ve orta lekli reticiler hava akml, su soutmal ve paket buzlamann kendileri iin en uygun soutma sistemi olduuna karar vermektedirler. 2.3. Tasarm Uygulamas yaplacak bir soutucu tasarmnda dikkate alnacak hususlar; 1. Yer seimi 2. Tesis bykl 3. Yap Tipi (naat tipi) 4. zolasyon 5. Trafik ak 6. Forklift seimi 7. Soutma sistemi 8. Hava muamele sistemi 2.3.1. Yer Seimi Yer seiminde retim alanlar ile tesis uzakl dikkate alnmaldr. Basit etmenler olan drenaj, kaynaklarn kullanm, genilemeye uygunluk dikkat edilecek hususlardr. Drenaj, meyil, kanal vb. ile salanmaldr. Youn sanak ya altnda bile tesiste ykleme boaltma yaplabilmelidir. 2..3.2 Tesis Bykl Tesis, bir gnde soutulacak rn ve muhafaza edilecek rn alabilecek byklkte olmaldr. Bazen birka gnlk rnn muhafazas gerekebilir. Taban alan, gerekli hacmin iinde yaplacak ykleme yksekliine baldr. rnn n soutmadan sonra pakete konulduu ve paketlerin st ste yklendii kabul edilirse gerekli olan taban alan yar yarya azalm olur. Pek ok rn ambalaj nedeni ile st ste ykleme yapmaya uygun deildir. Bu durumda paletli ykleme yolu ile iki palet st ste konularak alan ihtiyac yarya indirilebilir. Alan hesab, paletli rn dnda ana koridor ve hava boluklar da dnlerek yaplmaldr. Genelde tesis glgelikli ykleme-boaltma alanna da sahip olmaldr. Alm alanndan rn n soutma odasna alnr, daha sonra rn souk muhafaza odalarna veya kamyona yklenir. yi bir tesiste ykleme odas da bulunmaldr. Kamyon bu odada bulunan szdrmaz kaplara arkadan yaklaarak ykleme-boaltmay yapmaldr. Ykleme odasnda da soutma sistemi bulunmaldr ki souk depodan kan rn zerinde su younlamas olmasn. Nakliye odas scaklnn souk deponunki kadar dk olmasna gerek yoktur ama i noktas en azndan souk deponun i noktasna eit olmaldr. Tesiste makine ve ofisler iin de yer dnlmelidir. 2.3.3. Yap (naat) Tipi Uygun tasarm ve dikkatli bir inaat ile hemen hemen her yap souk depo tesisi amal kullanlabilir. Bu, metal karkasl binalar, aa karkasl binalar, betonarme, briket, beton panelli, tula, hatta toprakla yaplan binalar iermektedir. naat tip seiminde en nemli etmen hi sphesiz ki maliyettir. Buhar tecridi, bakm kolayl ve bazende d grn nemlidir. 2.3.4. zolasyon naat tipi ve izolasyon malzemesinin bulunmas kolayl kullanlacak malzemeyi belirleyen hususlardr. zolasyon malzemesi s akmna kar olan direncine (R) gre seilmelidir. at btn gn gnee maruz kalaca iin en byk s kazancnn buradan olaca gz nnde bulundurularak atya direnci (R deeri) yksek izolasyon malzemeleri kullanlmaldr. Scak blgelerde tipik bir yap, at iin R-30, duvar iin R-25 deerine sahip malzeme ile kaplanmaldr. Baz tipik izolasyon tipleri ahap ereve iinde fiberglas izole, tula veya beton panel duvarlar izole malzemeleri ile kaplamak eklindedir.
285

Poliretan paneller, styrapor veya sprey poliretan izolasyon malzemesi olarak kullanlabilir. Sprey poliretan bitmi inaata direk uygulanabilir. zolasyon tipi seimi bina tipine, malzemenin bulunabilirliine ve tabii ki fiyatna baldr. 2.3.5. Trafik ak Trafik ak tesis iinde gvenli ilem iin gereklidir. Forklift hareketi yumuak olmal ve ani hareketler iermemelidir ki, bu da dz ilerleme hatt demektir. Dz gidii, izgi halinde, "L" eklinde hatta "T" eklinde olabilir. Forklift gidi hatlarnn birbirini kesmemesine ve akmamasna dikkat edilmelidir. 2.3.6. Forklift Modern tesislerde sandk veya paletle yklemelerde forkliftin nemi byktr. Forklift seiminde deponun hava deiiminin ok az olduu kapal bir mekan olduu unutulmamaldr. Elektrikli veya akl forkliftler tehlikeli bir kirlilik yaratmazlar, bu sebeple tavsiye edilen tek tiplerdir. ten yanmal motorlu forkliftlerin eksozlar karbondioksit ve monoksit karmdr. Karbon monoksit kanda oksijen molekllerine balanarak birikir ve lmcl zehirlenmelere neden olur. Bir dier faktr de motor tarafndan retilen snn 48,000-84,000 BTU/saat veya 4-7 TON gibi bir s kazanc getirmesidir. 2.3.7. Soutma Sistemi Sistem tasarm hasat sonras soutma ve muhafaza konusunu bilen bir kii tarafndan yaplmaldr. Hesaplar rne, rn miktarna ve istenilen scaklklara gre yaplmaldr. Genellikle kk tesisler freon, byk tesislerde amonyak kullanmaktadr. Dikkat edilecek dier hususlar; Soutkann fiyat, bulunabilirlii ve servis imkandr. Kullanlan soutkandan bamsz olarak sistem ok yksek bir bal nem (%90 ve zerinde) salayabilmelidir. 2.3.7.1. n Soutma Sistemlerinin Tasarm ve Kullanm-Is Yk n soutma iin gerekli kapasite, uzun sre ayn scaklkta muhafaza iin gerekenden veya oda soutmasnda olduu gibi uzun srede yava yaplan soutmannkinden ok daha fazladr. Bu durumda n soutmann getirdii s yk mmkn olduunca doru hesaplanmaldr. Normalde gerekenden daha fazla soutma kapasitesi ekonomik deildir. n soutma sisteminin s ykleri rnden, evreden, hava deiiminden, palet ve kasalardan, fan motorlarndan, k ve pompa gibi s reten paralardan gelmektedir. Is yknn ana blmn rnden gelen s oluturmaktadr. rnn s yk; giri scakl, souma hz, soutulan miktar, souma sresi ve rnn zgl ssna baldr. 2.3.8. Hava Muamele Sistemi
Saatteki hava dolam doru miktarda hava salamaldr. Hava koli ve ambalaj deliklerinden geerek dolaabilecek kadar basnl olmaldr. Bunlara ek olarak sistem rne yksek nem salamaldr. Uygun soutma zaman iin hava dolam sisteminin yan sra duvarlarda havalandrma kanallar, yarklar ve ambalaj kartonlar zerinde havalandrma delikleri olmaldr. KAYNAKLAR Anonymous, 1997. Pressure Cool Co.(USA) dkmantasyon
286
BAZI SEBZELERN ZGL ISILARININ DFERANSYEL TARAMA KALORMETRES (DSC) KULLANILARAK BELRLENMES
Seher Kumcuolu, ebnem Tavman Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Gda Mhendislii Blm, 35100 Bornova-zmir seher.kumcuoglu@ege.edu.tr, sebnem.tavman@ege.edu.tr
ZET Bu almada patates ve havucun zgl slar diferansiyel tarama kalorimetresi (DSC) kullanlarak -60C ile 60C scaklk aralnda deneysel olarak belirlenmitir. rneklerin donmu durumdaki zgl s deerlerinin donmam durumuna ait zgl s deerlerinden daha dk olduu ve scakln artmasyla artt bulunmutur. Donmam durumda ise rneklerin zgl s deerlerinin scaklkla art gsterdii saptanmtr. lm sonularnn literatrde bulunan deerlerle uyumlu olduu grlmtr. Anahtar Kelimeler: zgl Is, Is Kapasitesi, Diferansiyel Tarama Kalorimetresi, Isl zellikler
1.GR Gda mhendisliinde stma, soutma ilemleri dizaynnda ilenen gdaya ait ssal zelliklerin bilinmesi byk nem tar. Doru verilerle dizayn edilen sistemlerde rnde meydana gelebilecek kalite kayplar nlenir, ayrca gda maddesine fazla veya eksik s uygulamas da nlenerek nemli bir enerji tasarrufu salanm olur. Gda maddelerinin ssal zellikleri; sl difzivite, zgl s, sl iletkenlik, donma balang noktas ve entalpidir [1]. Issal zellikler, rnn kimyasal kompozisyonuna (su, kl, ya, protein, karbonhidrat ierikleri), scaklna, fiziksel yapsna (younluk, boluk hacmi ve bykl, rne doru olan s ak yollarn etkileyen dier zellikler) ve dier etmenlere bal olarak deiim gstermektedir. Gdalarn bir ok zelliinde olduu gibi ssal zelliklerinin deeri de gdann ierdii suyun miktarna ve bu suyun durumuna baldr. zgl s; maddenin stlmasnda veya soutulmasnda faz deiiklii yada herhangi bir kimyasal reaksiyon olmamas kouluyla, belirli bir scaklk fark iin maddenin birim ktlesi tarafndan kazanlan yada kaybedilen s miktar olarak denklem 1 de tanmlanmaktadr [2].
Q m .( T )
(1)
Bu denklemde Q aktarlan s miktar (J), T scaklk fark (oC), m ise rnein ktlesidir (kg). Sabit basnta zgl sy ifade etmek iin Cp sembolnden yaralanlr. Faz deiiminin gerekletii stma ve soutma ilemlerinde zgl s yerine faz deiim blgesinde aktarlan faz deiim ssn da ieren hissedilir s kullanlr [2]. Bu zelliin hesaplanmasnda rnn entalpi deiiminden yararlanlr. zgl snn belirlenmesinde karmlar yntemi, adyabatik metod, karlatrma metodu ve diferansiyel tarama kalorimetresi (DSC) gibi yntemler kullanlmaktadr [3]. DSC, geni scaklk aralnda lm yaplabilmesi nedeniyle zgl s lmlerinde ok kullanlan bir yntemdir. Bu yntemin avantajlar, elde edilen tek bir termogramla ve ok kk bir rnekle hzl ve basit bir ekilde ok nemli bilgileri vermesidir. Bu teknik, gda alannda zellikle donmu gdalarn sl zelliklerinin belirlenmesinde kullanlmaktadr. Termogramlardan yararlanarak zgl s, donmam su ierii, donma balang noktas, entalpi, faz deiim entalpisi ok geni bir scaklk aralnda allarak tespit edilebilmektedir [4], [5], [6], [7]. Biyolojik maddelerin zgl slarnn lmnde; rnein boyutu, stma hz ve rnek kapslnn kapatlma durumu nemlidir. DSC ile zgl s
287

lm yaplrken, rnek ve rnek kapsl scaklklarnn test sresi boyunca homojen dald kabul edilir. Tang ve ark. [8], dk sl difziviteye sahip biyolojik maddelerde zgl s lm srasnda meydana gelen gecikmelerin hatalara sebep olduunu belirtmitir. lm srasnda scakln ykselmesi sonucunda rnek iindeki suyun buhar basncnn artmas biyolojik materyalden suyun su buhar formunda uzaklamas ve gizli snn absorbe edilmesi de lmde hataya neden olur. rnek kapsle edilerek veya szdrmazlk salanarak bu hatalar minimize edilebilir [8], [9]. Bu almada elma, patates ve havucun faz deiim entalpileri, donma balang scaklklar ve zgl slar diferansiyel tarama kalorimetresi kullanlarak deneysel olarak belirlenmitir. Ayrca rneklerin zgl slarnn scaklkla deiimi incelenmitir. 2. MATERYAL VE METOD Materyal Bu almada materyal olarak kullanlan patates (%83.74 su, %1.40 protein, %0.90 kl ve %13.87 karbonhidrat) ve havu (%88.10 su, %0.98 protein, %0.90 kl ve %9.92 karbonhidrat) kabuk soyma ileminden sonra homojenize edilmitir. Homojenizasyon, 5 dakika orta hzda alan Cole Parmer paralama cihaz kullanlarak gerekletirilmitir. Metod rneklerinin zgl s deerlerinin lmnde TA 2920 Modulated DSC (TA Instruments Inc., New Castle, DE, USA) cihaz kullanlmtr. rneklerden 14-18 mg alnarak, hermetik olarak kapatlan alminyum DSC kapsllerine yerletirilmitir. Referans olarak bo rnek kapsl kullanlmtr. rnekler, balangta, sv azot kullanlarak 60Cye soutulmu ve ayn scaklkta stabilize edilmitir. lm srasnda rnekler, 60C den 60 Cye kadar rnekte meydana gelebilecek homojen olmayan scaklk dalmn nlemek amacyla 2 C/dak lk sabit bir scaklk art ile stlmtr [3], [8], [10], [11]. DSC metodunda, referans malzeme ile zgl ss llecek madde arasnda sfr scaklk fark oluturmak iin gerekli olan enerji llmektedir. DSC hcresi iindeki gdann scaklnn arttrlmas sabit stma hz uygulanarak yaplr. Ktlesi bilinen rnee verilen s akm llr ve denklem 2 de yerine konularak zgl s hesaplanr [3];
( dQ / dt ) m ( dT / dt )
Cp =
(2)
(dQ/dt) birim zamanda aktarlan s (J/s), (dT/dt) snma hz (oC/s), m ise rnein ktlesidir (kg). Kalibrasyon maddesi olarak indium ve safir kullanlmtr. Deneme sonular TA Universal Analysis program kullanlarak deerlendirilmi ve termogramlar elde edilmitir. Bu termogramlardan rneklerin zgl slar, donma balang noktalar ve faz deiim entalpileri hesaplanmtr. Her materyal iin iki farkl rnekte 4er tarama uygulanmtr. 3. SONULAR VE TARTIMA Patates ve havucun DSC ile llen faz deiim entalpileri ve donma balang scaklklar Tablo 2de verilmektedir. Bu tabloda gsterilen deerler rneklerin DSC ile elde edilen termogramlar kullanlarak bulunmutur. Termogramlarda, faz deiiminin gerekletii blgedeki pik alan faz deiim entalpisini, pikin maksimuma ulat scaklk deeri ise donma balang scakln vermektedir [3]. Faz deiim entalpisinin hesaplanmasnda Lind [12]de verilen ifade (denklem 3) kullanlarak bulunan bal su ierii deeri denklem 4 te yerine koyularak hesaplanmtr. Xb=0.5x(Xprotein)+ 0.3x(Xkarbonhidrat) Hf = 333.59* (Xsu Xb) (4) (3)
288
Tablo 2. rneklerin DSC ile llen faz deiim entalpileri ve donma balang scaklklar Materyal Tf (C) Patates Havu -1.470.14 -1.210.10 Faz Deiim Entalpisi (kJ/kg) (deneysel) 248.637.89 274.086.53 4.86 3.47 Bal su ierii (%) (denklem 3) Faz Deiim Entalpisi (kJ/kg) (denklem 4) 263.14 282.33
Elma ve kays iin DSC termogramlar kullanlarak elde edilen faz deiim entalpisi deerlerinin, (4) nolu denklem kullanlarak hesaplanan deerlerden daha dk olduu saptanmtr (Tablo 2). Bu farkn DSC ynteminde, faz deiiminin geni bir scaklk aralnda meydana geldii halde daha dar bir scaklk aralndaki pik alan iin tespit edilmi olmasndan ve faz deiimi balang noktasnn tespiti iin temel alnan pikin referans izgisinden sapt noktann tam olarak belirlenememesinden kaynakland sylenebilir. Ayrca hesaplanan faz deiim entalpilerinin DSC ile llen deerlerden daha yksek olmas, rnek iindeki suyun faz deiim entalpisinin sabit olmamasndan ve bu deerin scaklkla azalmasndan kaynaklanmaktadr[12]. rneklerin llen zgl s deerlerinin scaklkla deiimi ekil 1de verilmektedir. rneklerin donmu durumuna ait zgl s deerlerinin donmam durumuna ait zgl s deerlerinden daha dk olduu saptanmtr. ekil 1de grld gibi faz deiiminin balamasyla birlikte zgl s deerinde hzl bir art, faz deiim scaklndan sonra ise ani bir azalma grlmektedir. Bu durum, rnein ald sy faz deiimi iin kullanmasndan kaynaklanmaktadr. Literatrde havu ve patatesin zgl slarnn belirlenmesi konusunda yaplan almalar bulunmaktadr [13], [14], [15]. Gda maddelerinin zgl slarnn donma noktasnn zerindeki scaklklarda Rahman[3] da Cp= (Cpw-Cpkm).Xw+ Ckm ifadesinden hesaplanabilecei belirtilmitir. Bu denklemdeki katsaylar, nem ierii % 50den fazla olan patates iin: (Cpw-Cpkm) = 3.266, Ckm=0.904 olarak verilmitir. Bu almada kullanlan % 83.47 nem ieriine sahip patates rneinin donmam durumuna ait zgl ss bu ifade kullanlarak 3.638 kJ/kg.K olarak hesaplanmtr. Nem ierii %80 olan patatesin donmam durumdaki zgl ss Rahman [3]da 3.640 kJ/kg.K olarak verilmitir.Bu almada % 83.47 nem ieriine sahip patatesin zgl ss 30 oCde 3.641, -30 oCde ise 1.769 kJ/kg.K olarak llmtr. Polley ve ark., [15] de %88 neme sahip havucun donmam durumdaki Cp deeri 3.77 kJ/kgK, donmu durumdaki deeri ise 1.930 kJ/kgK olarak verilmitir. Bu almada nem ierii %88.1 olan havucun -30 oCdeki zgl ss 1.902, 30 oCde 3.701 kJ/kg.K olarak llmtr. Literatrdeki havu iin verilen zgl s deerleri ekil ekil 1de patates ve havuca ait lm sonularyla birlikte gsterilmitir. Elde edilen sonularn literatrde verilen deerlerle uyumlu olduu grlmektedir.
289
I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU 9-12 EKM 2008
14 Grnr zgl s, kJ/kg.K 12 10 8 6 4 2 0 -60 -40 -20 0 Scaklk, C 20 40 60

havuc-deneysel havuc(Rahman, 1995) havuc(Mellor, 1983) patates- deneysel
ekil 2. rneklerin zgl slarnn scaklkla deiimi Sonu olarak rneklerin zgl s deerlerinin scaklkla deiim gsterdii, donma noktasnn altndaki scaklklarda zgl s deerlerinin donmam duruma gre daha dk olduu belirlenmitir. Patatese gre daha yksek nem ieriine sahip olan havucun zgl ssnn donmu ve donmam durumda daha yksek olduu bulunmutur. 4. KAYNAKLAR [1] Heldman D.R., Food properties During Freezing, Food technology, 36, 92-96, 1982. [2] Singh R.P., Thermal Properties of Frozen Foods. In Engineering Properties of Foods, MR Rao. and SSH Rizvi (eds.), pp.139-166, Marcel Decker Inc., New York, 1995. [3] Rahman S.M., Food Properties Handbook. CRC Pres, 500 pp, London, 1995. [4] Wang D.Q., Kolbe E., Thermal Properties of Surimi Analyzed Using DSC, Journal of Food Science, 55, 5, 1217-1221, 1991. [5] Ramaswamy H.S. and Tung M.A., Thermophysical Properties of Apple in Relation to Freezing, Journal of Food Science, 46,724-728, 1981. [6] Tavman I.H., Tavman S. and Kumcuoglu S., Thermal Properties of Foods at Frozen State. In Low Temperature and Cryogenic Refrigeration Nato Science Series I (Mathematics, Physics and Chemistry), S. Kakac, M.R. Avelino, H.F. Smirnov, (eds), pp. 473-480, Kluver Publ. Inc. Nato reference: ASI 978410, 2003. [7] Fasina O.O., 2005. Thermophysical Properties of Sweat Potato Puree at Freezing and Refrigeration Temperatures, International Journal of Food Properties, 8,151-160, 2005. [8] Tang J., Sokhansanj, S., Yannacopoulos, S. and Kasap, S.O., Specific Heat Capacity of Lentil Seeds by Differential Scanning Calorimetry, Transactions of the ASAE, 34, 2, 517-522, 1991. [9] Mohsenin N. Thermal properties of Foods and Agricultural Materials.Gordon and Breach Publishers, New York, 2008. [10] Tocci A.M., Flores E.S.E. and Mascheroni R.H., Enthalpy, Heat Capacity and Thermal Conductivity of Boneless Mutton between 40 and +40 C, Lebensmittel-Wissenschaft und-Technologie, 30,184-191, 1997. [11] Kumcuolu S., Baz Gda Maddelerinin Donma Koullarnda Issal zelliklerinin Belirlenmesi, Ege niversitesi Fen bilimleri Enstits Gda Mhendislii Anabilim Dal Doktora tezi, 137 s, zmir, 2003. [12] Lind I., The Measurement and Prediction of Thermal Properties of Food During Freezing and Thawing A Review with Particular Reference to Meat and Dough, Journal of Food Engineering, 13, 285-319,1991. [13] Rice P., Selman J.D. and Abdul-Rezzak K., Effect of Temperature on Thermal Properties of Record Potatoes, International Journal of Food Science and Technology, 23, 281-286, 1988. [14] Wang N. and Brennan J.G., The Influence of Moisture Content and Temperature on the Specific Heat of Potato Measured by Differential Scanning Calorimetry, Journal of Food Engineering, 19, 303-310, 1993.
290

[15] Polley S.L., Snyder O.P. and Kotnour P., A Compilation of Thermal Properties of Foods, Food Technology, November: 76-94, 1980.
291
GIDA MUHAFAZASINDA BRC STANDARDINDAK GELMELER

Hakan SEMERC* Arsi Soutma San. ve Tic. Ltd.ti. Zanotti Ege Blge Distribtr hsemerci@arsi.com.tr
1.GR
HACCP Tehlike analizi ve kritik kontrol noktalar sistemi ilk olarak Amerikada "Apollo" uzay program iin salkl gda reten Pillsbury irketindeki bir grup mhendis tarafndan gelitirmitir. Sz konusu uzay programnda 1959'larda uzay uularnda astronotlar iin retilecek gdalarn % 100 gvenli nitelikte olmas NASA (Amerikan Ulusal Havaclk ve Uzay Kurumu) tarafndan Pillsbury irketinden istenmitir. Bu amala balatlan projede ncelikle belirlenmi zelliklerde gdann imal edilebilmesi iin tm hammadde ve katk maddelerinin zellikleri ve hammaddeleri reten tedariki firmalarn tesis ve alanlar hakknda bile ok detayl aratrmalar kapsayan ve gerekli tm testlerinde bulunduu bir aratrma yaplm ve veri toplanmtr. Daha sonra Failure Modes Effect Analysis-FMEA yntemi kullanlarak gdann retiminde olmas muhtemel tehlikeler ve kritik noktalar tespit edilmitir. Bu faaliyetlerin sonucunda gda kontrolnde HACCP (Tehlike Analizleri ve Kritik Kontrol Noktalar) sistemi domutur. Bir uzay program ile gda sanayinde kullanm nerilen kontrol sistemi arasndaki benzerlikler bir rnekle aklanabilir; 1986 ylnda "Challenger" uzay aracnn 28 Ocak'taki trajik patlayna aracn sa roket motorundaki bir balant yerinde kk bir halkann ilev grmemesinin sebep olduu daha sonraki incelemelerde tespit edilmitir. "Gerekte bir uzay aracnda kazaya neden olan bu ufak para gda retiminde kritik kontrol noktasna karlk gelmektedir".
Konunun Amerikada 1971 ylnda sunuu gerekletirilmi ve gda uzmanlar tarafndan ilgi ile karlanmtr. lk olarak HACCP prensipleri dk asitli konserve gdalara uygulanmtr.Bu sistem firma iinde geni apta bir ibirliini gerektirdiinden gnlk uygulamalarda uzun sre kullanlamam ancak 90'l yllara kadar olan gei periyodundan sonra gnmzde hemen hemen btn gda endstrilerinde kabul edilmi ve uygulamaya geirilmitir.
(*) Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ekonometri Anabilim Dal Doktora rencisi, Ynetim Sistemleri Danman
292

Prensiplerinin ilk oluturulduu andan itibaren HACCP kurallar giderek ticaret hayatnn ierisine girmitir. yle ki balangcnda ortaya kmasna zel nitelikli projeler sebep olurken, giderek artan ilgi ile gda ve iecek retici, depolayc ve datcs olan iletmelerin gda kalite ve gvencesi yaratabilme arac halini almtr. Ve sonucunda gda sektrnn uzun sreden beri beklenen standard ISO 22000:2005 yaynland. Bilindii zere gda sektrnde yer alan retici ve bunlarn tedarikisi olan firmalar, gda gvenlii ve hijyen prensiplerini iermedii iin sadece ISO 9000 serisi standartlaryla oluturduklar bir kalite ynetim sistemi ile yetinemiyorlard. ISO 9000in yaynndan ok nceleri, sektrn aslnda doasnda yer alan gda gvenlii ve hijyen prensipleri bu standartta tam olarak kapsanmamaktadr. Bilindii zere ISO 9000 serisi standartlarn her sektre hitap eden, genel standartlar olmalar nedeniyle gda sektrnn bu zel ihtiyacna kar yetersiz kal da doal karlanabilir. Zira otomotivden hizmete, hizmetten tekstile, tekstilden elektronik ve dier sektrlere kadar ok yaygn olarak kullanlan ve artk neredeyse kullanlmayan hibir sektr ya da faaliyet kolu kalmayan ; dnyadaki en yaygn standarttr. Bu genel yaps ve ortaya kartlma misyonu gerei, hibir zaman da belirli bir sektrn tm ihtiyalarn karlayacak kadar zelleemeyecektir. Bu durum, gda gibi zellikli sektrlerin ISO 9001e ilaveten sz konusu sektre zel standartlarn olumasn hzlandrmtr. rnein otomotiv yan sanayinde de benzer durum ortaya ktnda, nceleri QS9000 ve son yllarda da ISO/TS 16949 gibi ISO 9001 temelli fakat otomotiv sektrnn ihtiyalarn daha fazla karlayan standartlar gelitirilmitir.
Gdada da uzun sredir ksaca HACCP ad verilen ve gda gvenlii ve hijyen beklentilerini sektre zel ve ileyie en uygun tarif eden prensipler kullanlmaktadr. Fakat zaman ierisinde kalite ve gda gvenlik sistemlerini oluturan ve bu sistemlerini 3. taraf denetim kurulularna belgelendiren gda sektr firmalar, ou kez ISO 9001 iin ayr, HACCP iin ayr dokmantasyon, ayr denetimler ve bazen de ayr sertifikalar almak zorunda kalyorlard. Bu problemli durum, gdada da otomotiv sektr benzeri bir zm biraz daha ge de olsa getirmitir. 2005de Uluslararas Standartlar rgt (ISO) tarafndan ISO 22000:2005 standardnn gda tedarik zincirindeki kurulularn nasl yorumlanmas gerektiini tarif eden bir sertifikasyon standard olan ISO 22000:2005 yaynlanmtr. Henz tm dnyada ok yeni olan bu standart ile sistemlerini ilk kez ISO 9001e gre kurmak isteyen gda iletmelerinde ISO 9001-HACCP entegre sistem yapsn oluturma imkan yaratacaktr. ISO 22000 standard tm dnyada sektrn yakn ilgisi ile karlanmtr ve yaygn kullanm ile bir sre sonra zorunlu standart haline dnecei de bugnden ngrlebilmektedir. 2. BRC NEDR ? BRC Global Standard-Food' un ilk basks, iki yllk gelitirme srecinden sonra, Ekim 1998' de yaymlanmtr. BRC Global Standard-Food' un geliiminin arkasndaki mantk, Perakendecilik teknik alanlar, pek ok senedir UK Gda Gvenlii Yasas-1990 koullar altndaki gerekli artlar karlayacak noktalar tantmak dorultusunda, tedarikilerinin gda gvenlik sistemlerini izlemitir. BRC Global Standard-Food' un geliiminin arkasndaki mantk, perakendecilerin kendi teknik denetimlerini ve yine ngiltere'deki perakendeciler iin gda rnleri salayan tedarikilerin denetlendii dier 3. taraf denetim kurulularnn yrtt denetimleri elemine ederek tek bir denetimde birletirmektir.
Standardn 3. maddesinin artlar, nc ahslarn EN45011 akreditasyonunu kazanabilecei ynnde deimitir ama hala yetkinlii ve deerlendirme artlarnn uyguland etkinlik alanlar korunmaktadr. BRC; 1996' dan beri, uygunluk kontrol ile ilgili olarak, United Kingdom Accreditation Service (UKAS) ile almtr. Proseste aklk ve effaflk salamak iin nemli aba harcanm ve sistemin gvenilirliini ve salamln lmek iin, kar ortakl olan kiilerle (paydalar) birlikte ok sk allmtr. 3. BRC'NN AMACI
293
Global Standard Food' un amac bir imalat organizasyonu iinde yer alan ngiliz Perakendecilerine rn salamak iin gerekli Gda Gvenlik ve Kalite kriterlerini aklamaktr. Biim ve ierik asndan Standart, tedarikilerin temel dayanak noktalar, alma sistemleri ve yetkili nc tarafn prosedrleri hakknda fikir verebilecek ekilde tasarlanmtr, bylece gda gvenlik kriterleri ve takip prosedrlerinin standardizasyonu salanmtr. BRC Kresel Gda Standard sertifikasyonu sahibi olmay isteyen firmalar aadaki kazanlar salacaklardr: Tedariki taleplerine uygunluk Gda Gvenliinin ngiliz tedarikileri tarafndan kabul Tedariki denetim saysnda azalma rn gvenlik ve kalitesinde geliim irket deerlendirme sonularnn savunulmasnda nemli bir blm oluturur Verimli almada geliim ve rekabeti pazar yaplanmas 4. BRC STANDARTLARI THE BRC GLOBAL STANDARD GIDA (FOOD) Bu standarda gre deerlendirilme yaplmas birok ngiliz, Hollandal ve Belikal perakendeciler tarafndan talep edilmektedir. (Not: Dier bir gda standard IFS (Uluslararas Gda Standard) Fransz ve Alman perakendeciler tarafndan oluturulmutur: Bu konuda ki temel verilerimize inceleyebilirsiniz) BRC Denetim raporlarnn hemen hemen tm perakendeciler tarafndan kabul edilmesi nedeniyle BRC standardna gre yaplm bir sertifikasyon mteri denetimlerinde nemli bir azalma salar. 4.1. BRC KRESEL STANDARDI MTER RNLER (CUSTOMER PRODUCTS) Perakendeciler mterilerine gvenli ve yasal rnler sunmakla ykmldrler. Bu nedenle tm gerekli nlemleri almak ve rn gelitirme, retim, datm, reklam ve sat konularnda herhangi bir hatann olamamas iin gerekli zeni gstermek zorundadrlar. Perakendeci markal rnlerle ilgili yasal ykmllkler tedarikilerin teknik yeterliliklerinin onaylanmasn da ieren faaliyetleri kapsar. Yllardan beri her perakendeci bu faaliyeti kendi bnyesinde belirledii i Standardlara gre yapyordu. Baz rneklerde perakendecinin bro ii teknisyeni onaylama iini srdrmekte ve baka bir rnee gre de nc taraf denetim organlar perakendecinin kendi hazrlam olduu standard kullanmlardr. Bu standart tketici rnleri tedarik eden firmalarn belgelendirilmelerinde genel bir temel salayarak perakendecilerin yasal ykmllklerini yerine getirebilmelerine ve tketicilerin korunmasna yardmc olur. ngiliz perakendecilerin sorumlu olduklar yasal hkmler tedariki zincirinde en iyi uygulamay salamay amalar ve bu nedenle reticilerin durum tespit sistemlerinin kritik noktalarn ortaya koyan standart maddelerini kabul edeceini varsayar. Mteri rnleri ile ilgili olan BRC Standardnn baz blmleri genel olarak uygulanabildii gibi, baz blmleri rne zel uygulanr. Genel Blmler : malat, ham madde alm, hazrlk, gelitirme, paketleme ve depolama alanlar Personel alanlar Fiziksel, Kimyasal ve Biyolojik rn bulatrma riski Tehlike ve Risk Ynetim Sistemi rn Dizayn/Gelitirme Personel Hijyeni Eitim
294

4.2. BRC/IOP MATERIALS) TEKNK STANDARDI AMBALAJ MALZEMELER (PACKAGING
ngiliz Perakendeciler onlarn perakende markal rn tedarikileri rn gelitirme, retim, datm, reklam ve sat konularnda herhangi bir hatann olamamas iin "tm gerekli nlemleri almak ve gerekli zeni gstermek" zorundadrlar. ngiliz perakendecilerinin ambalajlama tedarikileri veya perakendeci markal rnler salayan gda reticilerinin ambalajlama tedarikileri gvenli gda kullanm iin gerekli uygun ambalajlamay yaptklarn garanti altna alacak uygun sistem ve kontrol mekanizmalarn oluturmakla ykmldrler. BRC ve IOP (Ambalajlama Enstits) bu standard perakendecilere ve gda reticilerine yasal ykmllklerini yerine getirme hususunda yardmc olmas amacyla hazrlamtr. Standart perakendecilere gda rnleri iin ambalaj tedarik eden firmalarn denetlenmesi iin genel bir temel salayarak tketicilerin korunmasn salamaktadr. 4.3. BRC KRESEL STANDART GIDA (FOOD) Gda retim tesislerinde minimum hijyen standardnn salanmas amacyla BRC byk ngiliz perakendecileriyle "BRC- Kresel Gda Standardn" yaynlad. ncelikle bu faaliyet son zamanlarda yaanan BSE bulam biftek, kmes hayvanlar ve yumurtalardaki zehirlenmeye yol aan bakteri, gnlk gda maddeleri, koyun ve sr blgelerindeki yksek listeria (st rnlerinde oluan bakteri) gibi gdayla ilgili korkulara kar bir reaksiyon olarak ortaya kt. BRC Kresel Gda Standard rn eidine veya retildii lkeye baklmakszn ngiliz perakendecilerine gda rnleri tedarik eden tm tedarikiler iin tasarlanmtr. Bu kapsama uygunluk yasal bir ykmllk olmamasna ramen ngiliz perakendeciler tarafndan iddetle tavsiye edilmektedir. Bu standarda uygunluun salanabilmesi iin gda endstrisi (tedarikiler) temel kriteri ynetim sistemlerine adapte etmelidirler: HACCP YS Tesis evresi standartlarnn, rnn, srelerin ve personelin kontrol (yi retim Uygulamalar, GMP).
Standart gereklilikleri unlardr: HACCP Sisteminin adaptasyonu ve uygulanmas Dokmante edilmi ve verimli alan bir evre ynetim sistemi Tesis evre standartlarnn, rnn, sreleri ve personelin kontrol Standardn temel blmleri unlardr: HACCP Sistemi evre Ynetim Sistemi Tesis evre Standartlar rn Kontrol Sre Kontrol Personel 5. BRC BELGELENDRMES Bu konuda yetkilendirimi bir belgelendirme kuruluuna bavurulur. Bu bavuru ve verilen teknik bilgilerden yararlanlarak denetimin sresi (ve dolaysyla maliyeti) ve sektrel yeterliliklere sahip deneti belirlenir. Denetim iki aamadan oluur: Dokmantasyonun gzden geirilmesi (HACCP almas ve kalite prosedrleri) ve retim tesislerinin detayl teftii. Denetim, denetinin denetim sonularn aklad ksa bir kapan toplantsyla son bulur. Karlalan uygunsuzluklarn belirtildii geici bir rapor sunulur. Bu tarihten itibaren firmann faaliyet plann oluturmas ve uygunsuzluklarn dzeltmesi iin 28 gn sre tannr. Nihai rapor deneti bulgularn ve firmann faaliyet plann kapsar. Sertifika firmann standart kriterleri karladn onaylar ve ulalan serfitikasyon seviyesini belirler (Temel Dzey veya Yksek Dzey)
295

Denetim aral ne kadardr? Denetimler firmann rettii rnlerin riskine ve ulat dzeye (temel veya yksek) gre 6 ila 12 ay arasndaki periyotlarla gerekletirilir. 6.ENTEGRASYON Standartlarn hayatmz kolaylatrd ve sanayi toplumuna byk olanaklar yaratt kukusuzdur. Mhendislik, elektrik, elektronik, haberleme, yol, inaat, otomotiv, ulam alanlarndaki standartlarn yaygn kabul bol ve kaliteli rnlerin retilmesine olanak salamaktadrlar. Gndemde olan ISO 9001, HACCP ve BRC standartlar Kalite , Hijyen ve Gda Gvenlii kavramlarna zel ve allann dnda anlamlar vererek, firmalar zerine srekli bir gzetim ve kontrol arac grevi yklemektedir. Gzetim ve kontrol ihtiyac arttka da standartlar deitirilmekte ve gelitirilmektedir. Bunun "Standart" anlay ve fonksiyonu ile ne kadar "ters" bir eilim ve uygulama olduu ise aktr. Bir baka ifade ile srekli gelime ve iyiletirme abalar bugn standart dediinizi bir sre sonra revize etmenizi ve aslnda onun da standart olmad anlamn kartmanza yol aabilir. te bunun en byk sebebi bitmez tkenmez geliim ve iyiletirme olanaklarnn varl ve yaamda kalite isteinin gcdr.
BRC ile entegre sistem kurma yolundaki iletmelerde kalite ynetim ve HACCP sistemlerinin belli bir olgunlua ulatktan sonra mevcut kalite sistemine katlmasnda yarar vardr. Sistemleri ayr ayr yrtmeye almak hem ynetim, hem de alanlar seviyesinde baz dezavantajlar getirebilir. Her eyden nce BRC yaynlanmadan nce iki ayr sistem olmas st ynetimin sistemler zerindeki kontroln azaltacak ve vakit kaybna neden olabilecekti. Bunun yannda iletmeye tm sistemleri ile genel bak yakalamak daima nemli bir hedeftir. Ayr sistemler kurmann, igcn zaman zaman boa harcama ve gereksiz masraflara yol ama riski de vardr. Bununla birlikte iki deiik sistem yani iki deiik kurallar zinciri, alanlarn, bilgi ve kavramlar kartrp motivasyonlarn drebilir.
Bunun yerine, ISO 9001, HACCP ve BRC ile ilgili iletme kurallarnn ortak olarak yazld prosedrler, bu konularn iletmede daha iyi koordine edilmesini ve alanlar tarafndan daha abuk kabul grmesini salayacaktr. Gda sektr retici ve tedarikisi firmalarn iletmelerinde ynetim sistemlerinin entegrasyonunu oluturulmaldr. Balca yararlar aadaki gibidir.
1. 2. 3. 4. 5. 6.
HACCP proses'in kritik yerlerinde kontrolun ok iyi yaplmasn salar. Kontrol zaman, scaklk, grsel muayene gibi ucuz ve hzl parametreler ile kolayca yaplr. Dolaysyla, kalite kontrol maliyetlerini drr, Kontrol ileminde laboratuardan ok ilem operatrleri etkilidir. Potansiyel tehlikeler hesaba alnr. Bylelikle sistemde nleyici faaliyetler de yaplabilir. HACCP belirlenen tehlikelerin kontroln geleneksel kalite kontrolundan daha sistemli ekilde yapan bir ynetim aracdr. Baarszlklarn henz meydana gelmeden nlenmesini salar.
Yeni dnya dzeni deien ekonomik snrlar gelien teknoloji ve kalite standartlar ile gda ve iecek sektr iin rn ve rn ileme koullarna ynelik yeni gereksinimler ve zorunluluklar gndeme getirmitir. Gda sektrnde kullanlmakta olan geleneksel kalite kontrol sistemleri artk yerini HACCP(Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalar) gda gvenlii sistemlerine brakmtr. Gnmzde gda gvenlik sistemleri ve bnyesinde bulundurduu n koul programlar (GMP; iyi retim teknikleri) iletmelerin kendi isteklerine bal olarak deil
296

zorunlu uygulama haline getirilmitir. lkemizde HACCP, 16.11.1997 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan "Trk Gda Kodeksi Ynetmelii", 09.06.1998 tarihli ve 23367 sayl Resmi Gazetede Tarm ve Ky leri Bakanl tarafndan yaymlanan "Gdalarn retimi, tketimi ve denetlenmesine dair ynetmelik" ile gda reten iletmeler iin yasal bir zorunluluktur. Bakanlk 1998 ylnda yaynlad ynetmelik ile zellikle gdalar ierisinde en riskli grubu oluturan et, st ve su rn ileyen firmalar iin HACCP uygulamalarna ncelik vermitir ve sistemin kurulmas iin ngrlen sre Haziran 2000'de dolmutur. Uyum iin gerekli zaman oluabilmesi amacyla ynetmelikler deiikliklere uratlp bu terminler uzatlsa da mevzuat asndan bugn itibariyle ou iletme eksik durumdadr.
Gda sektr iin en nemli mteri beklentisi olan gvenli, dayankl ve salkl rnler sunma ihtiyacndan yola karak diyebiliriz ki gda ve iecek reten firmalar, mteri ihtiya ve beklentilerine odaklanan ISO 9001 kalite ynetim sistemleri ile entegre gda gvenlik sistemleri kurmal ve srekliliini salamaldrlar. Gda gvenlii kavram risk deerlendirme, olas tehlikeleri belirleme ve buna bal kayplar engelleme gereksinimleri zerine kurulmutur. Risk deerlendirme tehlike analizinin ana konusudur ve bir kontrol noktasnn ne ekilde risk tadn ortaya koyan bilimsel bir sretir. Ayn zamanda risk deerlendirme tehlikelerinin gereki olarak olaslnn belirlenmesi iin bilgi ve tecrbe gerektir. Bu nedenle iletmelerde gda gvenlik sistemlerini kuracak, altracak ve iyiletirecek personelin gda bilimleri konusunda bilgi ve beceriye sahip kiiler arasndan seilmesi ve ok fonksiyonlu ekiplerin kurulmas gereklidir.
7. RNN KORUNMASI
ISO 9001:2000 kalite ynetim sistem standard rnn tanmas, depolanmas, ambalajlanmas, muhafazas ve sevkiyat iin ilgili sistemin tamas gereken artlar 7.5.5 maddesinde yle aklamaktadr:
7.5.5 rnn Korunmas Kurulu, i proses sresince ve amalanan teslimatn yerine ulatrlmasna kadar rnn uygunluunu muhafaza etmelidir. Bu muhafaza, tanmlamay, tamay ambalajlamay, depolamay ve korumay iermelidir. Muhafaza, rn tekil eden paralara da uygulanmaldr.
Bu gereklilik rnn proses ierinde zarar grmesini nleyecek depolama, tama, ambalajlama ve sevkyat aamalar iin yntem tespitini ve belirlenen bu ynetim etkin olarak kullanm art komaktadr. Standardn her sektre hitap eden genel yapsndan dolay bu gerekliliin gda sektr iin beklentileri ou sektrden daha fazladr. nk birok sektrde rnn korunmas, ISO 9001 gibi sistem standartlar tarafndan istenmese dahi zaten rn performansnda gzle grlr olumsuzluklar yaratmayaca seviyeye kadar ticari sebeplerden dolay salanr rnein yamurun zarar verdii bir rn hibir retici ya da ticaret yapan korumamazlk yapmaz. Fakat gda da durum biraz daha karmaktr. yle ki gday korumakta baarsz olduunuz anlarda dahi insan duyular bu riski tayan gday ou kez fark edemeyebilir.
297

Gdada tehlikeler ounlukla dzenli olarak dalmamtr. Dolaysyla rnekleme usul ile yaplan testlerle gdann % 100 gvenli olmas salanamaz. Gda gvenliinde istenilen hata seviyesi 0'dr. nk, ok dk miktarlardaki kirletici dahi, hastalk yapc ve hatta ldrc olabilmektedir. Ayrca, binlerce ton gda reten, datan ya da satan bir firmadan tek bir adet kontamine olmu (bulam) gdann sevk edilmesi belki de o gday tketen kiinin hastalanmasna ve hatta lmesine sebep olmaktadr. rneklemeli kalite kontrol yaklamnda hata orannn % 0 olmas salanamaz. Son rnn tamamnn rneklenmesi ve test edilmesi ise uygulamada pratik deildir. Fakat, gda reticisi tm rnn testini gerekletirse bile veri toplamadan doan hatalar ve ekipmandan ileri gelebilecek snrlamalar gibi nedenlerle yine de tam bir koruma salayamayacaktr. ISO 22000:2005 standard bu durumdan dolay gda ve iecek sektrnde rnn korunmasna ilikin ISO 9001:2000 standardnn gereklerine ilave olarak aadakilerin de yerine getirilmesini beklemektedir. Bunlar: 7.5.5 rnn Korunmas Kurulu, i proses sresince ve amalanan teslimatn yerine ulatrlmasna kadar rnn uygunluunu muhafaza etmelidir. Bu muhafaza, tanmlamay, tamay ambalajlamay, depolamay ve korumay iermelidir. Muhafaza, rn tekil eden paralara da uygulanmaldr. Not: Koruma bir rn iine koruyucu bir katk ilavesi anlamn deil, paketleme sonras depolama faaliyetlerini kapsar. Kurulu rnn zel karakterini korumas iin gerekli ileme, depolama, paketleme, koruma ve datm koullarn saladndan emin olmaldr. Bu balamda dikkate alnmas gereken etkenler aadaki gibidir. uygun paketleme, paketleme materyali zerine belirlenmi izimin yaplmas scaklk ve nem oranlarn da ieren depolama koullar, stok rotasyonu, raf mr veya mteri gereksinimleri, scaklk ve nem oranlarn da ieren datm koullar, yasal ve dzenleyici gereksinimler, kontaminasyon(bulama) tehlikesi, binalarn evresi, dizayn, yaps ve yerleimi, retim ve paketleme ncesi ve sonras hijyen ve haere kontrol.
Bu alanla ilgili prosedrler retimden sonra yetersiz muamele veya depolama sonucu tehlike ile karlamasn engellemelidir. Bu bir eit rn gerekletirmedir ve HACCP almasnda gz nne alnmaldr. rn korumas ayn zamanda retim sresince oluabilecek istem d bulamay da gz nne almaldr: son rnn kalitesine ve gvenliine etki edebilecek
298

tehlikelerle kar karya kalnmadndan emin olmak iin proses boyunca gerekli nlem alnmaldr. Yukardaki madde ierik asndan karlatrmaya gerek kalmayacak kadar ISO 9001:2000in ayn maddesindeki beklentilerden farkldr. Bu ilave beklentiler tamamyla gda sektrnn zel durumundan kaynaklanmaktadr. Yukarda italic biimde yazl rnn korunmasna ilikin ISO 22000:2005 art en basit haliyle aadaki gibi yorumlanabilir. a) Depolama
ISO 9001:2000 standard rnn depodaki durumunun ve deponun artlarnn uygun aralklarla kontrol edilmesini istemektedir. ISO 22000:2005 yardmyla oluturulacak olan HACCP sistemi yardmyla bu kontrollerin tr ve sklklar tespit edilebilir. Burada zellikle souk hava depolarndaki makine, ekipman ve sistemlerin periyodik bakmlarnn sistematik hale getirilmesi zorunludur. Sistematik hale getirilen periyodik bakmlarn uygulandna dair kantlar ise denetiler tarafndan incelenmek zere arivlenmelidir. Bu kantlar yetkili servis raporlar, firma bakm ekibi kaytlar ya da elektronik sistemlerde soft ortamdaki bakm kaytlar olabilir. Ayrca souk hava depolarnn alma koullarn kontrol etmeye yarayan proses kontrol ekipmanlar (termostatlar, zaman sayalar, s gstergeleri vb) uygun metotlar kullanlarak kalibrasyonlar yaptrlmal ve iki kalibrasyon periyodu arasndaki zamanlarda dorulanmaldrlar. b) Ambalajlama Paketleme, ambalajlama ve iaretleme proseslerin kontrol edilmesi art rn gvenlii asndan nemli unsurlarn da kontrol edilmesini art komaktadr. Mesela, ambalaj zerindeki mikronlarla llebilecek bir delik, kelebeklerin larvalarn rnn iine brakmasna ve rnn kurtlanmasna sebep olmaktadr. Bu husus gda gvenliini ortadan kaldrabilmektedir. Dolaysyla, gda, ambalaj kalitesi asndan deerlendirilmeli ve tehlike analizleri srasnda ambalajlama proseslerinde tehlike ve risk olduu tespit edilirse bu proseslerde kritik kontrol noktalar tanmlanmaldr. c) Muhafaza ISO 9001:2000 standardnn bu maddesi rnn muhafazasnn gvence altna alnmasn ve bozulmasn veya hasar grmesini nleyecek tedbirler alnmasn istemektedir. Bu maddenin artlarn yerine getirmek iin bir gda iletmesinde yaplmas gereken tehlike analizlerinin yaplmasdr. Tehlike analizleri ise ISO 22000:2005 sisteminin bir parasdr. Yani, ortaya kabilecek tehlikelerin nceden simle edilmesi ve buna gre bu tehlikeleri nlemek iin tedbirler alnmas gerekmektedir. d) Sevkiyat Firma, standardn bu artna gre rnn sevk ederken rnn zarar grmesini veya bozulmasn engellemek iin nleyici tedbirler almal ve teslim yerine kadar rn korumaldr.
Bu durumda ele alnacak olan tama aralar ve zellikle gerekliyse souk zincir de ayn depolama fonksiyonundakine benzer gerekliliklere sahip olmaldr. Bu kez souk zinciri oluturan sevkiyat aralar, aralardaki kasa, kasay soutan soutucu nite ve soutucu niteyi kumanda eden paralar sistematik bir biimde periyodik bakmdan geirilmelidir. Bu periyodik bakmlarn uygulandna dair kantlar ise denetiler tarafndan incelenmek zere arivlenmelidir. Bu kantlar yetkili servis raporlar, firma bakm ekibi kaytlar ya da
299

elektronik sistemlerde soft ortamda kaytl olanlar olabilir.Bunlarn dnda aracn souk hava blmesinin alma koullarn kontrol etmeye yarayan proses kontrol ekipmanlar (termostatlar, zaman sayalar, s gstergeleri vb) uygun metotlar kullanlarak ayarlanmal, kalibrasyonlar yaptrlmal ve iki kalibrasyon periyodu arasndaki zamanlarda dorulanmaldrlar. Depo ileyiinden farkl olarak sevkyatta alan ve araca ykleme-boaltma yapan personel ile aracn srcs ISO 9001:2000-ISO 22000:2005-BRC ve HACCP eitimlerinden geirilmeli ve eitimlerin etkinlii uygun metotlar kullanlarak llmelidir. 8. SONU ISO 9001:2000nin gda sektr iin yorumu olan ISO 22000:2005-BRC sadece gda reticileri asndan deil onlara tedariki olanlarn da bundan sonra uymas gereken kurallar aklamaktadr. zellikle de bugne kadar kapsama girmeyen ve tesis imalatn gerekletiren depo reticileri, o depolar soutan niteleri imal edenler ve nihayetinde souk zinciri oluturan sevk aralarn dizayn ve imal edenler ISO 22000:2005in gereklerinin salanabildii ortamlara uygun rnleri/retimleri ile rekabette bir adm nde olabileceklerdir. ISO 22000:2005in lkemizdeki karlk standard bu makale hazrland tarih itibariyle yaynlanmamtr. lkemizde resmi standart yayn kurumu olan TSE nin, gda sektr temsilcileri niversiteler ve sektrn dier meslek kurulular ile ortaklaa olarak bu standard bir an nce Trk Standard olarak yaynlamas, standardn sektrdeki kabuln, yaygn kullanmn ve iletmelerin bu ynl abalarndaki kolayl arttrmay salayacaktr. Aksi takdirde bugn iin sermaye gc belirli dzeyin zerindeki firmalar zaten yurtd olanaklarn kullanarak ve yabanc belgelendirme kurulular ile ibirliine girerek uluslararas rekabette yapmalar gerekeni gecikmeksizin tamamlamaktadrlar. Zaten bugn iin ilk olarak ihracat arlkl alan ve uluslararas sermayeli firmalarn ISO 22000:2005 kurulum almalarna balam olmas bu eilimin en byk kantdr. KAYNAKLAR BRC Food, V Edition,2008 International Standards Organizations, ISO 9001:2000-Quality management systems-Requirements , Geneva, December 2002 International Standards Organizations, ISO 22000:2005 Menemenliolu, D., Gda Sektrnde ISO 9001:2000 ve HACCP Uygulamalar:ISO 15161:2001, Blten,MMO zmir ubesi, Mays 2002 World Healt Organization, Codex Alimentarius Food Hygiene Basic Texts, Food and Agricultural Organization of the United Nations, Rome, 1997
300

YAZARLAR DZN A. Bilgen ETKN 205 Abdullah YILDIZ.. 220 Ahmet COKUN......... 62 Ahmet FERTELL 120 Ali BOLATTRK.... 62 Ali GNGR. 19, 220 Ali KILIARSLAN 165 Alper YILMAZ. 128 ARF HEPBALI. 5 Arif ZBEK 128 Beir AHN. 81, 89 Blent Orhan. 19 Canan CMT. 236 Dilek KUMLUTA 46 Ebru HANCIOLU. 5 Ender ERDOAN.. 97 Erdoan MEK. 81,89 Erta HRDOAN 248 Fikret PAZIR.. 258 Gamze GEDZ LD 227 Gkhan ARSLAN.. 174 Gkhan GRLEK.. 220 H. Kemal ZTRK 262 H. Krad ERSOY 193 H. Mutlu ZTRK 262 Hakan SEMERC292 Hasan ACL 31 Hseyin PEHLVAN 58 . Tekin ZTRK. 236 smail EKMEK.. 106 smail EKMEK 97 Kadir SA 58, 97, 106 Kvan ARSLANTA. 41 Korhan ALTINKAYA 12 M. HOZ. 165 M. Turhan OBAN. 69, 183 Mehmet BLGL 81,89 Mehmet Fevzi KSEOLU..53 Mehmet ORHAN 53 Mete ZEN.. 46 Mohgtada MOBED 227 Mr. Maurizio ZAGO 111 N. Gray ENOL 111 Nagihan BLR 193 Nurdil ESKN.. 174 O. ZDKCLER. 258 Orhan BYKALACA.. 120,128,248 Osman KARA.. 248 zlem ETN 12 Safiye Nur DRM.. 270 Seher KUYUMCUOLU 286 Semra lk 227 Serhan KKA 151 Serkan SUNU.. 151 ebnem TAVMAN. 286 Tansel KOYUN......... 62 Tuncay YILMAZ.. 120,128, 248 Turan ERKAN 279
301

Veli DOAN. 137 Vildan KK.. 270 Yunus ER.. 205 Yusuf POLAT. 81, 89 Ziya Haktan KARADENZ46
302
AKDENZ SOUTMA
303
304
DORN SPA
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315

Bildiri Kitabı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bildiri Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I.

SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR DZN

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

OTURUM I ISI POMPALARI

Toprak Kaynakl Is Pompas Sistemi Uygulamalar Ebru HANCIOLU ARF HEPBALI

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

TOPRAK KAYNAKLI ISI POMPASI SSTEM UYGULAMALARI

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

rn m, T, h, s , Genileme Valfi T3, P3 Drt-yollu vana Buharlatr c-

ekil 1. Sistemin ematik gsterimi[5].

3.1 Is pompasnn performansnn deerlendirilmesi

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

Buharlatr cGenleme Vanas Youturuc u-

ekil 2. Is pompal sistemin ematik gsterimi

Ktle dengesi Genel ktle dengesi,

& & m giren = mikan

& eklindedir. Burada, m ktlesel debidir.

& & Qgiren = Qikan

Genel enerji dengesi, daha ak bir ekilde de yazlabilir:

& & & & Q + m giren h giren = W + mikan hikan

& & m sa ( h giren hikan ) = m s ( h giren hikan )

IP nitesinin ( EK IP ) ve tm IP sisteminin ( EK sis ) enerji-bazl verimlilii, srasyla aada gsterilmitir:

& & Q yo veya Qbuh = & W

veya elektrik girii terimi yerine,

& & Q yo veya Qbuh & W

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

ve soutma istemi iin

veya elektriksel terimlerle

& Wkomp ,elek

Kurutma sistemi iin

veya elektriksel terimlerle,

(11) (12) (13)

& & W fan ,elek = W fan /( fan ,elek fan ,mek )

3.2 Kurutucunun performansnn deerlendirilmesi

& ms & & Wstc ,elek + W fan ,elek

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

4. ISI POMPASI YK TARAFI

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

YTL/Kg YTL/Kg YTL/Kg YTL/Kg YTL/Kg

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

0,12094 0,12094 0,12094 0,00000

Birim Fiat YTL/Kwh YTL/Kwh YTL/Kwh YTL/Kwh

COP 860 Kcal/Kwh 860 Kcal/Kwh 3,80 3,80

110.08 Kcal/h 3.44 Kcal/h

YTL 3.964 YTL 513 4.478

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

ALE TP HAVA KAYNAKLI ISI POMPALI SU ISITICISI TERMODNAMK ANALZ VE TASARIMI

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

ekil 1. Is pompal su stcs temel bileenleri

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

I.SOUTMA TEKNOLOJLER SEMPOZYUMU, 9-12 EKM 2008, ZMR

C Psu q ak (Tak T gel ) dt

Qak & Ws Wbek t s