T.C.

KONYA SELUK NVERSTES MHENDSLK-MMARLIK FAKLTES NAAT MHENDSL BLM KARAYOLU BTRME PROJES
KAVAK ETLER VE SNYALZE KAVAKLAR KONYA SLLE KAVAI RNE

HASAN KARANFL 071204021

PROJE KONTROL Prof.Dr. Osman Nuri elik Ara.Gr. M. Mevlt Akmaz

KONYA-2012

ZET

KAVAK ETLER VE SNYALZE KAVAKLAR SIDRA INTERSECTION PROGRAMI LE KONYA SLLE KAVAININ ZMLENMES (BTRME PROJES)

HASAN KARANFL

SELUK NVERSTES MHENDSLK-MMARLIK FAKLTES NAAT MHENDSL BLM OCAK 2012

Kavak ; eitli ynlerden gelen trafik akmlarnn birbiri ile birletii, ayrld (rld) veya kesitii alanlardr. Kent ii kavak sorunlarnn zmne ynelik tartmalar, zmszln devam etmesi nedeniyle gncelliini korumaktadr. Kavak dzenlemesinin amac, oluan atma noktalarnn kaldrlmas veya birbirinden uzaklatrlmas yoluyla yaya ve ara gvenliini salamaktr. Bu almada kavak trleri ile ilgili tanmlar ; kavak tr seimi ve kavak tasarmn etkileyen faktrler ; kavak kapasiteleri ; kavak sinyalizasyon srelerinin dzenlenmesi tanmlanmtr. almada rnek alanm Konya Sille Kava olarak seilmi ve 15 saatlik mevcut trafie gre kavak kapasitesi deerlendirilerek SIDRA INTERSECTION program yardmyla kavak sinyalizasyonuna gre hizmet dzeyi belirlenmitir.

1.GR

nsan topluluklarnn tarihi gelimesi incelendiinde ulatrmann ok nemli bir yol olduu grlmektedir. zel olarak yeni bulularn ve insan hayatndaki nemli deiikliklerin ulatrma tekniinin kavutuu bugnk byk gelimede nemli rol oynadklar phesizdir. lkel alarda insan topluluklar kk ve aralarndaki ulatrma az olduundan nemli bir yer deitirme sz konusu deildi. Son yzyllarda, insan topluluklarnda grlen byk gelimeler, ehirlerin gittike bymesi ve youn hale gelmesi, ehir evrelerinden ehir merkezlerine yani i ve ticaret merkezlerine gidi ve gelilerin sayca ve zaman sresi olarak artmasna sebep olmutur. Sonu olarak, yer deitirme zaman da, insann gnlk hayatnn nemli bir ksmn almaya balamtr. Trafik, birok gelimi lkede olduu gibi lkemizde de zmlenmeyi bekleyen nemli bir sorundur. Gelien, byyen ehirler ve trafie kan ara saysnn srekli artmas sorununun zmn zorlatrmaktadr.

Trkiyede kent ii kavak sorunlarnn zmne ynelik tartmalar, zmszln devam etmesi nedeniyle gncelliini korumaktadr. Bu tartmalarn ou kez bilimsel verilerden uzak srdrlmesi, kent ii kavaklar ile ilgili sylenenleri sonu ve nerilerden uzak s tartmalar yapmaktadr.

Kavaklarla ilgili sorunlara zm gelitirilmesinde kavaa ynelik neriler yalnz tat trafii asndan ksa dnemli olarak planlanmakta , bu ise projelerin ksa srede geerliliini yitirmesine ya da ekonomik olmayan kapasite st yatrmlara neden olmaktadr. Trkiye bu tr plansz ve ksa dnemli projeler byk bir enerji kayb yaamaktadr. [DPT,2011] .

Son yllarda ykselen bir ekonomiye sahip Trkiyede bu duruma paralel olarak tat saysnda hzl bir art grlmektedir. 2000-2009 yllarnda toplam tat

saysnn %68,9 orannda artarak 14 milyon 61 bin 170 e kmas zellikle kent ii trafiinde nemli problemlere yol amaktadr. [TK,2010].

Bu art hzna gre projelendirilmesi gereken otoyol, cadde ve sokaklardan ziyade kentin ana arterleri kabul edilen kavaklar byk nem arz etmektedir. Kavak kapasite kontrol, erit genilii ve sinyalizasyonunun en doru ekilde yaplmas kent ii trafiin ciddi lde rahatlamasna neden olacaktr. Trafikte frene kk bir dokunuun bile uzun ara kuyruklar oluturduu dnldnde doru sinyalizasyonu yaplmayan bir kavak zaman kaybndan, srclerde psikolojik rahatszlklara, grltye ve tabii ki evren kirliliine neden olmaktadr.

almann Amac : Bu projede Konyann en ilek kavaklarndan biri olan Sille Kava ele alnarak kavan hizmet dzeyi belirlenmeye allmtr. Haftann en ilek gn olduu dnlen Cuma gn 07:00-22:00 saatleri arasnda 15 saatlik trafik saym sonularna gre SIDRA INTERSECTION program yardmyla kavak kapasite kontrol ve hizmet dzeyinin belirlenmesidir.

2. KAVAK TRLER

Kavaklar, birden fazla ynden gelen trafik akmlarnn kesitii, ayrld, birletii veya rld yani ortak kullanld alanlardr. Dier bir deyile kavaklar kent ii ve kent d karayollarnda ara ve yaya trafiinin akt blgelerde mhendislik yaplardr. [1]

Esasen ara ile aracn ve/veya ara ile yayalarn deiik ynlerden gelen trafik akmlaryla kesitii , akmn Srekliliinin (erime kontrol) kesilmesi Emniyet azalmas Hzn azalmas Durma ve gecikmelerin artmas Tat iletme maliyetlerinin artmas Kapasitenin azalmas

gibi olumsuzluklarn giderilmesi amacyla yalpan bir mhendislik yaps olup yolun bir paras olarak grev yapmaktadr. Buralarda olan trafik hareketleri 4 eittir : 1)Ayrlan, 2)Birleen, 3)Birleip ayrlan, 4)Kesien

ekil 2.1 Kavak da Ayrlma

ekil 2.2 Kavak da Birleme

ekil 2.3 Kavak da rlme

2.1 Kavaklarn Genel zellikleri Karklk ve kazalarn en youn olduu blgelerdir. Hzn azalmas nedeniyle gecikmeler olmas kanlmazdr. Yavalama, duraksama ve hzlanma nedeniyle grlt, hava kirlilii ve yakt tketimi artar. iv. Yaklam kollarnn kapasitelerini belirlerler. Kavaklar kesitikleri dzlemlerin durumlarna gre e dzey (hemzemin) kavaklar ve farkl dzeyli (kprl) kavaklar olarak iki grupta ele alnrlar.

i. ii. iii.

3. EDZEY (HEMZEMN) KAVAKLAR eitli ynlerden gelen ara hareketlerinin ayn dzlemde kesitikleri alandr. Ksmen dk trafik hacmine sahip kent d ve kent ii yollarda tercih edilir. Hemzemin kavaklarda balca kol says, ana ve tali yoldaki trafik hacmi, sa-sol dn trafik hacmi ve proje hz dikkate alnarak emniyet ve kapasitenin artmas, trafik akmnn kontrol altna alnmas, durma ve gecikmelerin azaltlmas vb hususlar salayacak ekilde tasarlanr. E dzey kavaklar kapasite ve trafik gvenlii asndan sorun yaratan kavak trdr. Bir yolun kapasitesini belirleyen kritik kesimler kavaklardr. Kapasitenin azalmasndan tr gecikmeler ortaya kar.

ekil 3.1 Edzey Kavak [Konya Trafik 2007]

Edzey kavaklar, kava oluturan yollarn says ile bu yollarn birleme ekilllerine gre yani geometrik durumlarna, ayrca kavaktaki denetim tarzna gre eitli tiplere ayrlrlar. Geometrik durumlarna gre kavak tipleri ekil 1.5 de grlmektedir. ekildeki eik kavaa makas tipi kavak da denir ve bunlarda kollar arasndaki a 70 dereceden kktr. Bu a 70~105 derece arasnda kalrsa dik kavak tipi olur. atal kavaklarda iki kol arasndaki a 70 dereceden kk olup aksi durumda yani a 70~105 derece arasnda ise T tipikavak adn alr.

ekil 3.2 eitli edzey kavak tipleri [2]

Edzey kavaklar genel olarak kendi ierisinde 3 ksmda incelenir : 1. Denetimsiz edzey kavaklar 2. Sinyalize edzey kavaklar 3. Yuvarlak ada (dnel) edzey kavaklar

3.1 Dnel Edzey Kavaklar Kavak ortasnda etrafnda trafiin dnd bir ada varsa bu tiplere dnel kavak ad verilmektedir (ekil 3.3) . Bir yolun kavaa birleen ksmna kavak aya denmektedir [7]. Bunlarn yani kavak ayaklarnn saysna gre de edzey kavaklar ; l, drtl ve ok ayakl kavaklar olarak snflandrlrlar. Dnel kavak geometrisinin tasarm, emniyet ile kapasite arasnda bir seim yaplmasn gerektirir. nk dnel kavaktaki aralar giri, gr ve kta kavan geometrik yapsndan tr yava hareket etmek zorunda kaldklarndan dolay emniyetli bir hareket salanrken kapasitenin ciddi oranda dmesine neden olmaktadrlar. Dolaysyla kavaa giri ap ve dairesel gr uzunluu azaldka kavak kapasitesi de nemli lde azalmaktadr. Anca kavak iinde gbek apna bal olarak sayda ara seyredebildiinden dolay kavak kollarnda kuyruk oluumu azaltlabilmekte ve rlme trafiinin fazla olmad hallerde gbek etrafnda kesintisiz bir akm salanabilmektedir. [1]

ekil 3.3 Dnel Kavak Bir dnel kavakta trafiin gvenli ve etkin biimde ileyebilmesi iin genel olarak aadaki zelliklerin gerekli olduu kabul edilir : [KGM,2005] . Dnel kavaklar yol sisteminde kolayca ayrt edilebilir olmaldr. Dnel kavak plan kolayca grlebilir ve uygun iaretlenmi olmaldr. Dnel kavak plan srclerin kavaa yava girmelerini ve kavak iinde dk hzda seyretmelerini tevik etmelidir. iv. Srclerin kavaa girebilmesi ve yaya ve bisikletlilerin hareketlerini gzlemleyebilmesi iin btn kavak giri noktalarnda yeterli gr uzaklnn salanm olmas gerekir. v. Dnel kavan geceleri gvenli bir ekilde ileyebilmesi iin yeterli sayda aydnlatma salanm olmaldr.

i. ii. iii.

3.2 Sinyalize Edzey Kavaklar En gelimi ve en gvenilir kavak denetim biimi sinyalize kavaklardr. Sinyalize bir kavakta atan akmlar srayla durdurulur ve ok dk dn hacimleri dnda akmlarn kesimelerini nleyecek biimde her bir akma srayla gei hakk verilir. Genellikle kentsel alanlarda yani yksek trafik hacmine sahip yollar zerinde kullanlan sinyalizasyon, kavak alannn ve zamannn en etkin en verimli kullanmn salad iin en yksek kapasitelere ulalabilen bir kavak iletim biimidir. Bunun yan sra, gerek yaya gerekse tat ynnden en gvenli dzenlemeyi salar. Sinyal lambalarnn kavaa yaklaan srcnn gvenli bir mesafeden grebilecei ekilde yerletirilmi olmas aranan kouldur.

Kavak tasarmnda eldeki verilere gre kavan hangi tr olarak tasarlanaca szkonusu olabilir. Dnel kavak ve sinyalize kavan birbirine gre stnlkleri bilinirse kavaa en uygun tr semek pek ok fayda salar. Aksi halde ekonomik olmayan (ilk yapm ve iletme maliyeti), sr konforunu bozan, gecikmeleri

artran ve yakt tketimini artran durumlarla karlalr. Sinyalize kavaklarn dnel kavaklara gre avantajlar u ekilde sralanabilir : [5] a) Kapasite Bakmndan : Sinyalize kavaklarda koordine edilen sinyalizasyonlu alarn kullanlmas halinde, sinyalize kavak an genel kapasitesini artrr. b) Gecikme Bakmndan : Sinyalize kavaklarda trafik klar ok arpk trafik dalmnn (baz girilerinde ok yksek bazlarnda ise ok dk trafik hacimleri olan kavaklar) olduu kavaklarda daha ksa sreli gecikmeler verebilir. c) Maliyet Bakmndan : Baz yerlerde dnel kavaklarn daha fazla aydnlatlmasna gerek vardr. d) Yaya/Bisiklet Kullanm Asndan : Uzun gzergahlar hem yayalar hem de bisikletliler iin kat edilen mesafeyi artrr. Yoldan gemek iin zaman aralklar kollayan yayalar iin dnel kavaklar gecikmeyi artrr.

3.2.1 Trafik Sinyalizasyonu Gereksinimi Trafik sinyalizasyonu, youn trafik hacmine sahip kavaklarda trafik polisi ile ynlendirme haricinde etkin trafik kontrol sistemidir. Zira farkl ynlere gre hareket eden trafik akmlarnn yaratt akma nokta (katlma-ayrlma kesime) says trafik sinyalizasyonu ile azaltlabilmektedir. nk bir yndeki trafik akmna izin verilirken bunu kesen trafik akm durdurularak akma nokta says azaltlmaktadr. Ancak bir kavan sinyalizasyon ile kontrol altna alnabilmesi iin MUTCD (Manual On Uniform Traffic Devices) a gre aadaki artlardan en az birisi salanmaldr : Minimum ara hacmi (8saat) Srekli trafik akmnn kesintisi (8 saat) Minimum yaya hacmi (8 saat) 4 saat hacmi Zirve saat hacmi ve zirve saat gecikmesi

Dier (okul geileri,kaza etdleri, sistem, vb )

ekil 3.4 Zirve-Saaat Hacmi in Sinyalizasyon rnei (MUTCD)

3.2.2. Sinyalizasyon Tasarmnn Esaslar Sinyalize kavaklarn sinyalizasyon tasarm Periyodun tayini ve yeil k srelerinin tahsisi (paylam) Faz planlarnn ve srasnn oluturulmas Sinyal koordinasyonu

iin yaplr. Sinyalizasyonda sinyal klar srekli klar, flarl klar, oklu klar ve flarl-oklu klar olmak zere gr mesafesi kurallarna riayet edilerek belirlenir. Kavaklardaki trafik sinyalizasonunun iletmesi aadaki ekilllerde yaplmaktadr. nzamanl sinyalizasyon Yar-uyarmal sinyalizasyon Tam-uyarmal sinyalizasyon Bilgasayar kontroll sinyalizasyon

i. ii. iii. iv.

3.2.3. Faz Planlar Sinyalizasyon tasarmnda dier nemli bir husus faz planlarnn oluturulmasdr. Kavan karakteristiine (kavak kol says, sa/sol dn hacmi, geometrisi, trafik hacmi, yaya younluu, vb) bal olarak 2,3,4 veya daha fazl olarak trafik sinyalizasyonu yaplabilmektedir. Faz planlarnn oluturulmasnda sol dn hareketlarinin kontrol altna almas en nemli parametredir. Sol dn hareketlerinin kontrol altna alnmassol dne izin verilmesi ve sola dnn korunmas gibi iki farkl ekillde yaplmaktadr. Dn kontrol iin yaplacak faz planlarnda Arala ara ve arala yaya kesiimlerinin azaltlmas Kaza riskisin azaltlmas Gecikmelerin azaltlmas ve kavak kapasitesinin azaltlmas birlikte ele alnarakoptimum faz saysnn belirlenmesi gerekmektedir. Herhangi bir kavakta faz planlar faz diyagram ile birlikte gsterilir. Faz diyagram herbir fazda aralarn izin verilen hareketlerini gsterirken ring diyagram ise herbir periyotta izin verilen hareketlerin deiimini gstermektedir (ekil 2.5) . ncelemesi yaplan Sille Kava da 2 fazl sinyalize kavaktr.

ekil 3.5 ki Fazl Sinyalizasyonda Faz Plan [1]

3.3 Denetimsiz Edzey Kavaklar Sinyalizasyonu olmayan ve dnel kavak olarak tasarlanmayan kavaklardr. Daha nceden bahsedildii zere kesime, yaklama ve ayrlma gibi 3 durum szkonusudur.

4. YAYA KESMELER Ara-yaya kesimeleri her kavakta, hatta en az yaya trafiine sahip kavaklarda bile grlebilir. Aadaki ksmlarda sinyalize olmu kavaklarda ve dnel kavaklarda yaya kesimeleri aklanmaktadr. Sinyalize kavaklar belirgin bir zamanda kurallara uygun olan birka hareket olana tanyan sinyal sistemi sayesinde yaya-tat kesimelerinin meydana gelme olaslnn azalmasn salar. ekilde de grld zere , tipik bir sinyalize kavakta geen bir yaya her biri farkl ynden gelen tat kaynakl drt potansiyel kesime ile karlar. a) Krmzda gei hareketleri (yasal olmayan)

b) Yeil kta saa dnler ( yasal olan) c) Yeilde sola dnler d) Krmzda saa dnler (tipik olarak yasal) Trafiin iindeki yolu kullanan deiik gruplarn varln len deiken ynnden, yasal kesimeler, yasal olmayan heraketlerden daha ok arlk verilmelidir. Ancak ciddiyet seviyesi asndan yasal olmayan hareketler daha fazla nem arz eder. Drt eritten yaklalan bir kavakta 16 yaya-tat kesimesi oluur. [KGM,2006]

ekil 4.1 Sinyalize Kavaklarda ara-ara, ara-yaya kesimeleri[KGM,2005]

ekilde grld gibi dnel kavakta yayalar herbir yaklameridi zerinde iki tanekesien tat hareketi ile karlarlar. Giri yapan aralarla kesime k yapan aralarla kesime

5. KAVAKLARDA GEOMETRK NLEMLERN ALINMASI Bu konuda Valery Bovkov ve Pucherin ne srd nlemler zetle srasyla ; a) Zayf trafik altndaki kavaklarda nce gei ncelii iaretlenir. b) Trafik artnca tali yola DAMLA ADASI yaplr. c) Trafik daha da artnca, yukardaki nlemlere, ana yola eklenen SOLA DN CEB eklenir. d) Kesien trafiin daha da artmas halinde, SNYALZASYON veya ST/ALT GET ZMne gidilir.

Burada DAMLA ADA, ana akmdan sola dnen aralarn dnlerinin uygun bir daire zerinde olmasn temin ederken, SOLA DN CEB, ana akmdan sola dnmek iin ortada bekleyen aralarn, hzl trafik tarafndan arkadan arpmasn nler [4].

5.1 Hemzemin Kavaklarda Ynlendirme (Kanallama) Kavaklarda ve gerekli grlen ara noktalarda, yol veya kavan kapasitesini artrmak, ayrca trafik gvenliini salamak amac ile tat ve yaya hareketlerinin hz, yrnge vb ynlerden kontrol altna alnmas gerekir ki buna kanallama (trafiin ynlendirilmesi) ad verilir. Hemzemin emniyet ve iletme artlarnn iyiletirilmesi iin kavak iinde hareket eden aralarn ve kava geen yayalarn kanalize edilmesi dier ifadeyle ynlendirilmesi gerekir. Ynlendirmede eitli dey iaretler ile birlikte kaplama zerine yazlm yaz ve iaretler, yzeysel przllkler, ayrca ykseltilmi orta ada bordr ve korkuluk gibi fiziki engeller kullanlr. Ynlendirmenin yaplabilmesi iin ; Trafik eritleri (dzenleme ve tarama)

Trafik adalar (tm boyutlarda ve tiplerde) Refj ayrmalar Ke kurplar Yaklam geometrisi (yatay ve dey) Kaplama genilemesi ve rakordman Trafik kontrol aralar (iaretler ve sinyaller)

ekil 5.1

ekil 5.2

ekil 5.3

Ynlendirmeden beklenen faydalar u ekilde sralanabilir : [2] Geni ve tm ile kaplanm kavaklarda srcler saa ve sola dnhareketleri bakmndan serbest braklrlarsa herbiri farkl yrngeler izleyebileceinden sk sk karklklar, tkanmalar ve trafik kazalar meydana gelir. Bu sebepten dolay ynlendirme yaplarak sakncal durumlar byk lde giderilmi olur. Tarafik kazalarnn ou farkl ynlerde hareket eden trafik akmlarndaki tatlar arasnda olur. ayet bu akmlar arasndaki kesime alar kk ise kazann iddeti byk ve yaralanmalar ar olur. Bu sebeple akmlarn kesitii noktalarda kesime asn bytme yoluna gidilir. Bu hususta 75~105 derece uygun kesime alar saylabilir. Belirtilen ekilde bir kanallama en tehlikeli arpma olan kafa kafaya arpma ihtimalini ortadan kaldr gibi kavaa yaklaan srcnn hzn azaltmasna neden olur.

i.

ii.

iii.

Anayol/yanyol kavaklarnda yanyoldan gelen tatlarn anayoldaki akma katlmalar kk a altnda olursa hem katlma kolay hem de gvenli olur. Bylece yanyol azndaki birikme azaltlarak kapasite artm olur. Ynlendirme ile kavaa giren tatlarn hzlar kontrol altna alnabilir.

iv.

v.

Srclerin istenmeyen ynlere dnleri nlenir.

vi.

Kavaklarda orta ayrcy daraltmak suretiyle yaplan ynlendirme sola dnleri kolaylatrr ve dz giden trafie olan yavalatc etkilerini azaltr. Uygun bir ynlendirme kavaa giren srclerin takip edecekleri dorultu konusunda daha doru ve abuk karar vermelerini salar.

vii.

5.2. Edzey Kavak Planlamasnda Dikkate Alnmas Gereken Hususlar Edzey kavaklarn verimli almas ve kent ii trafikteki tkanmalar engellemesi iin gz nnde tutulmas gereken hususlar u ekildedir : [2]

Planlama srasnda, kavaa girecek srcleri artacak kark dzenlemelerden kanlmaldr. Src dier yollardan gelen tatlar ile bunlarn hangi ynlere gidebileceini yeterli mesafeden ak bir ekilde grp anlabilmelidir.

Trafiin ynlendirilmesi ksmnda bahsedildii gibi, trafik akmlarnn kavak iindeki yrngeleri kesin bir ekilde snrlandrlmal, birleme, ayrlma ve kesime alar gvenlii ve kapasiteyi artracak ekilde ayarlanp salanmaldr.

Kavaklardaki ke yaraplar tatlarn srekli bir hareketle kolayca dnebilmelerine yeterli olmaldr. Kelerde otobs ve kamyon gibi ar tatlar iin 10,0 m , oromobilller iin 5,0 m likdn yaraplar yeterli saylabilir. Dn Dn srasnda dn yapan tatn dier eride tamamas iin kavan bulunduu eritlerde geniletmeler yaplmaldr.

Farkl yolardan gelen tat srcleri birbirlerini yeterli mesafeden kolaylkla

grebilmelidirler. ekil 5.4 de grlenbir (T) kava iin istenen gr mesafeleri, anayoldaki hz snrna gre, Tablo 5.1 de verilmitir. ekilde yanyol zerinde gsterilen (x) mesafesi normal olarak 9,0 m kabul edilirse de yanyoldaki trafik ok az ise bu mesafe 4,5 m olarak alnabilir. Anayol blnmemi tipten ve ift ynl ise (y) mesafesi her iki tarafta da salanmaldr. ayet anayol tek ynl ise yanyoldan gelie gre sola doru tek tarafl bir gr mesafesini temini yeterli olabilir.

Tablo 5.1

Kavaklarda Gr Uzunluklar

ekil 5.4

ekil 5.5 Kavakta gr

5.3. Hzlanma ve Yavalama eritleri Bir yanyolda gelen ve anayoldaki hzl trafik akmna katlmak isteyen ya da anayoldaki akmdan yanyola ayrlacak olan srclerin bu manevralarn kolaylkla ve gven iinde yapabilmeleri iin bu iki yolun birletii yerlerde hzlanma ve yavalama eritleri yaplr. ekil 5.6 da grlen bu eritlerin uzunluklar anayol ve yanyoldaki hz durumlarna gre Tablo 5.2 de gsterilmitir.

ekil 5.6

Tablo 5.2 Hzlanma ve Yavalama eridi Uzunluklar

6.

FARKLI DZEYL (KPRL) KAVAKLAR Alt geit ya da st geit yardm ile birbirini kesen trafik akmlarnn farkl

dzeylere aktarld kavaklardr. Ekspres ya da otoyol inaatlarnda, trafik skklklarnn youn olduu blgelerde, trafik kazalarnn youn olduu ve toporafyann baka zmlere olanak salamad durumlarda farkl dzeyli kavaklar dzenlenir.

ekil 6.1 Kaza ve gecikmelere kar en kkl zm kavan farkl dzeyli tipten yaplmasdr. Ancak, bu tip kavaklarn byk yatrm gerektirmesi, ayrca kentii yollarda ve zellikle merkez blgelerinde kavak iin kullanlabilecek alann snrl

olmas sebebiyle bu tiplerin uygulanmaskolay olmamaktadr. Kentiinde byk alanda kamulatrma yapmak kprl kavan maliyetini ciddi oranda artran bir faktrdr. Yollardaki trafik miktarna gre ne zaman farkl dzeyli tipe geilmesi gerektii hakknda kesin bir nmerik deer vermek zor olmakla beraber aadaki durumlarda bu tip kavak tesisi zorunlu ve uygun olmaktadr.

Otoyollar gibi giri kontroll hz yollarnda Alnan eitli nlemlere ramen kazalarn ya da trafik skklnn azaltlamad edzey kavaklarda Tat ve yolcu gecikmeleri ile kazalarn sebep olduu ekonomik kayplarn byk olduu yerlerde

Toporafik koullar itibariyle edzey kavan daha zor ve pahal olaca yerlerde

Saa ve sola dnlerin ok az olduu yerlerde ina olunan farkl dzeyli kavaklarda, farkl akmlarn kulland yollar arasnda bu dnleri temin edecek balant yollar (rampalar) olmayabilir. Ancak en ideal olan bu balantlarn da salanmasdr. Kentii yollarda, kavak alannn snrl oluu sebebiyle bu balant yollarnda yksek eim vermek zorunlu olabilir. Krsal yollarda alan bulmak daha kolay olduundan balantlar daha dk eimde ve hzlanma, yavalama eritlerini de ierecek ekilde planlanabilir. Kprl kavaklarn kapasitesini etkileyen balca faktrler u ekilde sralanabilir :

a) Kavak kollarnn geometrik yaps b) Giri ve k terminallerinin geometrik yaps c) Ana yol zerindeki trafik younluu

Aada verilen Tablo 6.1 de kavaklarn saatlik proje trafiine gre kapasiteleri gsterilmitir. Tablo 6.1 Kavak kapasiteleri

Farkl dzeyli kavaklarn pek ok tipi vardr. Hangi tipin seilecei hususunda etkili faktrler, kavaa birleen yol says, bu yollarn birleme ekilleri, yollar zerindeki trafik miktar ile bunlarn saa sola dnenlerinin oran, kavak iin kullanmaya elverili alann bykl, toporafi durum ile mali olanaklardr. ekil 6.2 de baz tip farkl dzeyli kavak tipleri ematik olarak gsterilmitir.

ekil 6.2 Kprl Kavak Tipleri [1] 7. KAVAK TASARIMI Kavaklarn tasarm trafik mhendisinin bilgi, deneyim ve yaratclk yeteneinin bilekesidir. Burada en temel ncelik bilgiye dayanr. Bilgi ise trafik mhendisliinin temel esaslar ile kavak tasarmna ait kriterlerin tmn kapsamaktadr. Kavak AASHTO tarafndan iki veya daha fazla yolun birletii veya kesitii yerde trafik hareketleri iin yol ve yol boyu tesislerini kapsayan alan olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmdan da anlalaca zere kavak geometrisi iin kol says ile yol ve yol boyu tesisleri ana elemanlardr. Ancak kavak yol veya yol ekseninin bir paras olduundan dolay iletme iin Elverililik Emniyet Hz Kapasite letme maliyeti gibi faktrler kavak tasarmnda gznnde tutulmas gereken temel hususlardr. Ayrca kesien yollarda aralar ya sapmadan ayn ynde yolu kullanmak ya da yn deitirerek sa/sol dn hareketi yapmaktadr. Sapmayan veya sapan aralar kavak iinde yavalama/hzlanma, sapmadan ilerleme, sapma, bekleme vd hareketler ile birbirleri arasnda atma noktalar yaratrlar ki bunlar elimine etme, ayrma, ynlendirme, vb ilemler iin hzlanma veya yavalama eritleri, sol dn eritleri, dn kurblar, ayrma veya ynlendirme adalar, rampalar vb deiik geometrik tasarmlar ve trafik kontrol tesisleri dzenlenerek kavak tasarmlar yaplmaldr. AASHTOya gre kavak tasarm iin drt ana eleman gznnde bulundurulmaldr : [1] nsan faktr Trafik Fiziksel elemanlar Ekonomik faktrler

Tasarm yaplacak olan kavak ncelikle incelenmelidir. Burada kesien akmlarn yn, yaya hareketlerikavaktangeen aralarn cinsi, arazi toporafyashali hazr planlar incelenir. Trafik saymlar yaplr. Bunlardan elde edilen verilere gre ve kapasite izgilerine gre uygun bir kavak tipi seilir. Seimde kavan basit olmas, iyi iaretlenmesi, yanl hareketlere meydan vermemesi dnlmelidir. Kavak ina edilip geide aldktan sonra yerine gidilip trafiin nasl akt ofrler, civar dkkanlar ve trafik polis tekilatndan sorularak renilmelidir. Bunlara ek olarak u nlemler alnmaldr : [5]

a. Kavak iinde gerekirse n gei hakkn belirten iaretler ve sinyalizasyona gidilir. b. Kavak giri ve knda yksek hzlar var ise ve kavak mnferit veya sinylli grubu ucunda ise HIZ HUNLER yaplr. c. Kavaklar gece aydnlatlmas, d. Kavakta zemin kayganlnn nlenmesi, e. Kavak iinde gerekli su drenaj ve deverlerin yaplmas, f. Varsa bisiklet ve yaya yollarnn tertibi, g. Kavak ana akmnn yksek trafikli duruma gre ekillendirilir.

7.1 Kavak Tipi, Kapasite, Gvenlik ve Maliyet Karlatrmas Kapasite, gvenli ve maliyet parametreleri tek balarna pek anlaml olmazlar. nk kapasitesi ok yksek olan bir kavak tipi her zaman en gvenli ve en uygun maliyetli zm olmayabilir. ok gvenli olarak planlanm bir kavak kapasite

taleplerine tam cevap veremezken maliyeti de beklenenin ok zerinde olabilir. Dier yandan maliyeti uygun olan bir kavak tr yine istenen kapasite ve gvenlik dzeyine ulamayabilir. Eldeki veriler nda bu nemli parametreyi bilimsel yollarla harmanlayp mhendise zmler bulmak gerekir. Aadaki izelgede kavak tipi, kapasite, gvenlik ve maliyet karlatrmas verilmitir.

Tablo 5.1 Kavak tipi,kapasite,gvenlik, maliyet karlatrmas [Transportation Research Board,2000]

8. KONYA SLLE KAVAININ SDRA INTERSECTON BLGSAYAR PROGRAMI LE ANALZ Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde, zellikle Konya gibi yeni ve hzl bir sanayileme sreci yaayan ehirlerde ulam gittike artan bir problem olarak karmza kmaktadr. Altyap yetersizlikleri, yanl planlama ve srclerin yeterli trafik eitimi almamas kentii trafikte tkanma ve gecikmelere sebep olmaktadr. Bu projede kentin ana arterlerinden biri olan Sille Kava ele alnarak haftann en kalabalk gn olduu dnlen cuma gn 7:00-22:00 saatleri arasnda 15 saatlik trafik saym yaplm ve SIDRA INTERSECTION bilgisayar program yardmyla kavak zmlemesi yaplmtr.

8.1. Sille Kavann nemi Konyann mimari yerleimine bakldnda Sille Kavann kentin cazibe merkezlerinin ortasnda olduu gerei gze arpmaktadr. Meram istikametinden sanayi blgelerine geli ve gidite kullanlan, ehri Ankara ve stanbul gibi metropollere balayan ana gzergah Ahmet Hilmi Nalac Caddesi zerinde bulunur. Tramvay hattnn iki ynl olarak kavak iinden getii, Bykehir Belediyesi, resmi ve ticari alanlar, bankalar ve Kule Site i merkezinin yaknnda olan yaya ve tat trafiinin youn olduu bir sinyalize kavaktr. Sille kava, Rauf Denkta Caddesi ve Ulababa Caddesinin Ahmet Hilmi Nalac Caddesi ile kesimesinden meydana gelmektedir. [ekil 8.1]

KAMERA
ekil 8.1 Sille Kava [Google Maps,2012]

8.2. Tanmlar Zirve saat faktr : Bir yolun nazara alnan kesitinden ( ya da eridinden) bir saat iinde geen tat says trafik hacmi olup birimi tat/saat (ta/sa) olarak ifade edilir.

Yllk ortalama gnlk trafik (YOGT) : Ortalama gnlk trafik bir yoldan belli bir sre iinde geen toplam trafiin Bu sredeki gn saysna blnmesiyle elde edilen deerdir ve bu sre genelde bir yl olarak alnr.

Hizmet dzeyi : Yolu kullanan srcler ile yolculara yoldaki iletme koullarn kalitatif olarak deerlendirmede kullanlan bir lttr. Hizmet dzeyi bir bakma src ve yolcularn trafik koullar hakknda memnuniyet derecesi olarak ifade edilebilir.Genel olarak A,B,C,D,E ve F olmak zere alt hizmet dzeyi bulunmaktadr. A hizmet dzeyi serbest akmn olduu en iyi durumu, F hizmet dzeyi ise zorlamal akmn yani sk sk dur-kalklarn szkonusu olduu en kt hizmet durumunu ifade eder. [2]

Tablo 8.1 - ki eritli Yollarda Hizmet Seviyesi zellikleri Takipte Maksimum Ortalama Hizmet Seviyesi A En Yksek 90 ve st 35~40 490 Hz km/sa Geen Zaman Yzdesi Akm Oran oto/sa Trafik zellikleri Trafik Younluu az dolaysyla serbest akm hali vardr.Dier Tatlarn varlndan dolay manevra imkanlarnda kstlama yok denecek kadar azdr. Trafik akm kararl akm grnmndedir. B 80 Yksek 50~55 780 Hz, sollama vb. hususlarda src davranlarndaki serbestlik makul bir ldedir. C 70 Orta 65~70 1190 Kararl akm olmakla beraber hz ve manevra imkanlar trafik younluundan daha ok etkilenir. Srclerin kendi

hzlarn semede veya ndeki tat gemedeki serbestlikleri kstlanmtr. Trafik akm kararsz akma yakndr. D 60 Dk 80~85 1830 Srclerin manevra serbestlikleri az, konfor dk fakat ksa mesafeler iin kabul edilebilir llerdedir. E En Dk <=60 >=85 3200 Trafik akmnda kararszlk vardr ve ksa sreli duraksamalar grlebilir. Yol kapasitesinde veya kapasiteye yakn hacimde alr. Trafik hacmi yolun kapasitesini amtr ve Yolun Kapasitesi dolmutur. Yetersiz zorlamal akm sz konusudur. Sk sk ksa ve uzun sreli duraksamalar grlebilir.

Kaynak: (Highway Capacity Manual 2000) [8]

Periyod : Sinyal klarnn (yeil,sar,krmz) srayla bir tam dn Periyod Sresi : Bir periyodun tamamlanmas iin geen sre (saniye) . Yeil sre : Balatlan bir hareket iin yeik gsterge sresi yani bir period iin herhangi bir yndeki sre. Krmz sre : Durdurulan bir hareket iin krmz gsterge sresi. Faz : Bir period sresinin belirli ksmlarn ( bir veya birka araln kapsayan) belirli trafik akmlarna (ara, yaya, dn, vb) tahsis edilen blm olup fazlarn toplam period sresine eittir. [2] Doyum akm : Herbir yn iin kavaktan geebilen maksimum akm yani sinyalizasyon olmamas halinde herbir yn iin ara/saat trafii.

Akm : Yn, erit igali ve faz durumu ile karakterize edilen kavaa gelen herbir ayr kuyruktur.

8.3. Sdra Intersection Bilgisayar Program Sidra ntersection bilgisayar program kakasite asndan alternatif kavak tasarmlarnn deerlendirilmesi, hizmet seviyesi, aralar ve yayalar iin duraklama, kuyruk uzunluu ve gecikme de dahil olmak zere geni bir yelpazede performans lmleri ve bunlarn yan sra yakt tketimi, evre kirlilii ve iletme maliyeti iin kullanlan ileri mikro analitik aratr. Program ilk olarak 1975-1979 yllar arasnda Dr. Rahmi Akelik tarafndan gelitirilmitir. Programn Sdra olan ismi ; nce aaSdra, daha sonra Sdra Intersection olarak deitirilmitir. Sdra kelimesi, sinyalli ve sinyalsiz kavak tasarm ve aratrma yardm iin kullanlan bir ksaltmadr (SIDRA: Signalised Intersection Design and Research Aid). Sdra Intersection bilgisayar program, Avustralya, ABD ve baka lkelerde yrtlen kapsaml aratrmalara dayanan deerli bir teknoloji transfer arac olmutur. Ayrca program, trafik mhendisleri ve planlamaclarn uygulamalarndaki geri bildirimler dorultusunda srekli olarak gelitirilmektedir. Bu geri bildirimler, Sdra Intersection program iinde kullanlan metotlar iyiletirmi ve daha geni bir aral kapsayan problemler programn ilevselliini geniletmitir. ABD'de Sdra Intersection program, ABD Karayoul Uygulama Klavuzu (US Highway Capacity Manual-HCM), TRB Roundabout Guide (ABD Dnel Kavak Klavuzu) ve eitli yerel dnel kavak klavuzlar tarafndan tannmaktadr. Avustralya ve Yeni Zelanda'da Sdra Intersection program, AUSTROADS (Avustralya Eyalet, Blge ve Federal Yol ve Ulam Ynetimler Birlii) ve eitli yerel klavuzlar tarafndan onaylanmaktadr . Sdra Intersection trafik modelleri, yerel koullar iin ayarlanabilmektedir. Sdra Intersection program, bu ama iin eitli olanaklar sunmaktadr. Program kapsamnda; US HCM modellemeleri, Avustralya ve Yeni Zelanda iin modellemeler, trafiin sa veya sol sr kuralna gre olduu lkeler iin ayr modellemeler mevcuttur. [9]

8.4. Programn Faydalar Pek ok kavak tipinin analizini yapabilmektedir.

Geometrik analiz yetenei yksektir ( 8 kavak koluna kadar) Kavakta herbir eridi ayr ayr inceleyerek sinyal sresi belirleyebilmektedir. Kavak performans zerinde ar vastalarn etkisini belirleyebilmektedir. (HV&LV effects) Giri verileri programla birlikte hazr gelen ablonlar vastasyla kolayca yorumlanabilmektedir. Kendi seeneklerini ayarlamak ve kullanmak mmkndr. Pekok lkede kullanldndan dolay Standard Left, Standard Right, New Zealand, US HCM (Metric), US HCM (US) ve RTA NSW olmak zere 6 farkl modelleme iermektedir. [9] 8.5. Zirve Saat Faktrnn Hesaplanmas

4 kiiden oluan gruptaki her kii kendisine den 2 yndeki (dz giden ve saa dnen) trafii 15 saat boyunca sayp EK-A tablosuna, tm saymlar yapldktan sonra ise sonular her saat iin ayr bir EK-B tablosuna ilenmitir. Kavaa ait 15 saatlik tarfik saymlarn elde ettikten sonra tat edeerlik faktrleri (TEF) kullanlarak tm aralar otomobil cinsine evrilir.Aada Tablo 5.2 de aralarn otomobil cinsinden tat edeerlik faktrleri gsterilmitir.

Tablo 8.2 Tat Edeerlik Faktrleri ARA Otomobil Otobs Kamyon Kamyonet-Minibs Tr Motosiklet Bisiklet TEF 1 2,25 1,75 1,25 1,75 0,33 0,2

Herbir saat iin otomobil cinsinden kavak trafii elde edilerek bunlarn en byk olan aratrld ve 14:00-15 arasnda kavan en youn olduu hesapland. Normalde mesai saati balangc veya biti saatlerinde kavan youn olmas beklenir. Ancak kesin bir kanya varmak yanl olur. nk kavakta trafik hacmini pek ok etken belirler. rnein kavaa balanan yollardan birinde bakm,onarm veya trafik kazas sonucu baka gzergahlara ynlendirme olabilir. Maksimum trafiin olduu 14:00-15:00 saatleri arasnda 15 dakikalk saymlar yapld, EK-A tablosuna ilendi ve nceki ilemlere benzer olarak EK-B tablolar doldurulup , TEF ile arpld ve sonu olarak kavakta maksimum trafiin olduu saatte maksimum 15 dakikalk trafik elde edildi. 14:00-15 saatleri arasnda otomobil cinsinden 6268 tat/ saat elde edilmi ve bu 1 saat iinde de 14:00-14:15 arasnda otomobil cinsinden 1688 tat/saat maksimum trafik hacmi hesaplanmtr. Blm 5.3 de verilen zirve saat faktr (ZSF) forml ile

8.6 Programa Verilerin Girilmesi (Input) Trkiye trafiin sadan akt bir olduu iin program kurarken Standart Right seilmelidir. Programa veri girii intersection, geometry, volumes, path data, movement data, priorities, gab acceptance, pedestrians, phasing&timing ve model settings olmak zere on admda gereklemektedir.

Intersection ile zirve saat faktrnn 15 dakikalk zaman iin hesaplandn gsteren peak flow period 15 dakika seildi. (ekil 8.2)

ekil 8.2 Geometry sekmesi ile kavaa ait geometrik bilgiler programa tantld. Burada kollarn isimleri (ehir merkezi, beyol, niversite ve sille olarak) ve orta refj genilii median llerek girildi. Ayrca kavakta sadece dz giden ve saa dnen aralara izin verildii iin gerekli bilgiler lanes&movements ksmnda seildi. (ekil8.3)

ekil 8.3

Volumes ksmna hafif ara Light Vehicle (LV) ve ar ara Heavy Vehicle(HV) trafik hacim deerleri her yn (dz giden ve saa dnen) iin ayr ayr girildi. Peak Flow Factor ksmna blm 5.6 da hesaplanan zirve saat faktr (%93) yazld ( ekil 8.4) .

ekil 8.4

Path data sekmesinde approach cruise speed ve exit cruise speed kavaa yaklama ve kavak k hzlar ortalama bir kabulle 50 km/saat olarak alnd. Ayrca kavaa yaklama mesafesi approach travel distance da 300 metre olarak programa girildi (ekil 8.5) .

ekil 8.5

Movement data ksmnda ar (HV) ve hafif (LV) ara uzunluklar ile ilgili kabuller yer alr.

ncelik anlamna gelen Priority sekmesi de video grntlerinden faydalanarak bir ynde hareket eden ara varken dier yaya ve aralarn hareketleri krmz ya da yeil renkli gsterilerek uygun ekilde programa girildi (ekil 8.6)

ekil 8.6

Pedestrians yani yaya ile ilgili kabuller ve bilgiler ilgili ksma girildikten sonra Phasing&Timing ksmna kavan fazla ilgili bilgileri girildi. Daha nceden de bahsedildii zere zmlemesi yaplan Sille Kavanda 2 faz bulunmaktadr. Burada maximum cycling time yani devre sresi olarak 150 saniye yazlmtr. (ekil 8.7).

ekil 8.7

8.7. Program ktlarnn Elde Edilmesi (Output) Daha sonra Process komutu ile program altrlp analiz ettirilerek Output yani kt sekmesi ile analiz sonularna ulald. ekil 8.8 de gsterilen Movement Summary penceresinde her yne ait servis dzeyi Level Of Service (LOS) grlmektedir. T (throughout) dz giden yn, R ise (right) saa dnenleri gstermektedir. Hizmet dzeyi ile ilgili bir dier bilgi LOS Summary sekmesindedir. (ekil 5.9). Demand flow veh/h saatte talep edilen ara ak anlamna gelip rnein ehir merkezinden dz gelen aralar iin 1596 ara/saat tir.

ekil 8.8

ekil 8.9 ekil 8.9 daki hizmet dzeyi sonularna gre ehir merkezi-niversite istikametinde yani Ahmet Hilmi Nalac Caddesindeki youn trafikten dolay dz giden aralarda hizmet dzeyi F dir. Ayn durum sille-beyol istikametinde de gererli olmakla birlikte nispeten dk younlua sahip saa dnlerde hizmet dzeyi A yani tkanma ve gecikmelerin olmad konforlu durumu gstermektedir.

ekil 8.10

ekil 8.11

ekil 8.12 Analiz sonularna grekavakta herbir ynn doygunluk derecesini Degree Of Saturation gsteren ekil 8.13 verilmitir.

ekil 8.13

Gsterilen doygunluk derecesine gre kava toplam kapasitesi ekil 8.14 de verilmitir. Yakt miktar,fiyat ve karbondioksit (CO2) emisyonu ile ilgili grafikler ise ekil 8.15 de verilmitir.

ekil 8.14

ekil 8.15

Simgeler ve Ksaltmalar

Bu almadakullanlm baz ksaltmalar, aklamalar ile birlikte aada sunulmutur

Ksalmalar KGM MUTCD ASSHTO ZSF YOGT HCM TEF

Aklama Karayollar Genel Mdrl Manual On Uniform Traffic Devices American Association Of State Highway & Transportation Zirve Saat Faktr Yllk ortalama gnlk trafik Highway Capacity Manual Tat Edeerlik Faktr

6. Sonu Ve neriler

Ulam bir ama deil aratr. Ulamn bu aracli aktivitelere ve kentsel kullanmlara ulamak anlamndadr. Dolaysyla ulamn, kent sisteminin salkl ileyiine, kentlinin yaam kalitesineve kentsel evre iin planlama ve mhendislik deneyimlerinden de yayarlanarak aadakilerin yaplmas gerekir.

Ulam altyapsnda binek trafiine gre dzenlenmi yol a ve bu a iinde kentii, zellikle kent merkezlarinde otoyol, hz yolu ve zincirleme katl kavak dzenlemeleri yerine, toplu ulam, yaya ve bisiklet gibi evre dostu motorsuz ulam trlerinin yaygnlatrlmasnn salanmas ; her ynyle trafik dzenlemelerinin yaplmassn yan sra kentsel trafik kumanda merkezi kurulmas yoluyla kentii tat trafiinin bu merkezden denetimi ve ynlendirilmesine zen gsterilmesi ; ayrca park et-devam et sistemi altyapsnn oluturulmas gerekmektedir.

Konyann toporafik yapsnn msait olmas nedeniyle bisiklet kullanm olduka yaygndr. 800 bin bisiklet olduu dnlen Konyada 70 km bisiklet yolu bulunmaktadr. Kentii trafiin azalmasnda gecikme ve tkanma gibi istenmeyen durumlarn ortaya kmasn engelleyen bisiklet kullanm daha da artrlmaldr. ncelemesi yaplan Sille Kavanda bisiklet yolunun olmay, bisikletlilerin ise ara trafiini yavalatmas nedeniyle kavak daha sorunlu hale gelmektedir.Toplu tamada ok byk grev stlenen tramvay, kentii trafiin ykn azaltan bir dier nemli faktrdr. Ulam st yapsnda ise ; kentsel yerleme genelinde toplu tama ve zelikle kentsel i merkezlerinde yayalatrma ve yaya ile toplu tam btnletirilmelidir.

Toplu tam hizmetlerinin yeterli dzeye ulatrlamamas, konfor ve cretlendirme gibi sorunlarn zmnn ertelenmesi ya da grmezden gelinmesi insanlar bireysel ara kullanmaya, dolaysyla trafik younluunu artrmaya tevik etmektedir. kinci dnya savandan kalma konforsuz tramvaylar, nfusu hzla artan kentin (veya niversitenin) ykn kaldramamaktadr.

Sille kavanda trafik sorunlarn ve kazalarn artran bir dier etken de sola dnlerin engellenememesidir. Bilinsiz srcler ile yetersiz iaret ve levhalar yznden Konyann en ok kaza yaplan kavaklarndan biridir. Ulam sistemi iinde kiinin rol ve hz snrlamas konusundaki duyarlln gelitirilmesine dair kiileri bilgilendirmek, Karayollarnn yaya, src ya da yolcu olarak veya kiisel gereksinimlerde gerektii zaman kullanlmasnda, ulam evresi iindeki dier kullanclarn davranlarna sayg gstererek kisisel sorumluluk tamay tevik etmelidir. Kavak noktalarnda gvenli ve konforlu geii salayacak sinyalizasyon ve erit dzenlemeleri yaplmaldr. Yol kusurlarnn giderilmesi, kavaklarn iyi bir ekilde aydnlatlmas ve gerekli grn salanmas ve trafik iaret ve levhalarnn kullanlmas kavaklarda trafik ykn azaltt gibi mal ve can kayplarn da azaltacaktr.