You are on page 1of 497

T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM) ANABLM DALI

TURANCI HAREKETLER: MACARSTAN VE TRKYE (1910-1944)

Doktora Tezi

Nizam NEN

Ankara-2003

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM) ANABLM DALI

TURANCI HAREKETLER: MACARSTAN VE TRKYE (1910-1944)

Doktora Tezi

Nizam NEN

Tez Danman Prof. Dr. Sina AKN

Ankara-2003

NDEKLER SAYFA NO NSZ ...................................................................................... IV GR: KAVRAMSAL VE TARHSEL EREVE ........................ 1 1. PAN-MLLYET HAREKETLER.................................................................. 1 2. EMPERYALSTLER ARASI MCADELENN ALANI: ORTA ASYA............ 27 3. TURAN: CORAF KAVRAMDAN IRK ADINA........................................... 33 4. ONDOKUZUNCU YZYILIN KNC YARISINDA MACARSTANIN SOSYO-EKONOMK YAPISI......................................................................... 40 I. TURANCILIIN RGTL BR HAREKET OLARAK ORTAYA IKII ....................................................................... 54 A. TURAN CEMYETNN KURULUUNDAN TRANON BARI ANTLAMASINA KADAR MACAR TURANCILII (1910-1920) .............. 54 1. MACAR TURANCILIININ EMEKLEME DNEM ................................... 55 a)TURAN CEMYETNN KURULMASI.................................................. 56 b) TURAN CEMYETNN ETKNLKLER............................................. 59 c) MACARSTANDA LK TURANCI DERG .......................................... 63 2. BRNC DNYA SAVAI VE YKSELEN MTLER ................................. 64 a) ADADAN KURTULUUN YOLU OLARAK TURANCILIK.............. 65 b)TURAN KAVRAMINA YKLENEN DEK ERKLER ............... 72 c) MACAR EMPERYALZMNN ARACI OLARAK TURANCILIK ...... 81 d) MACAR KRALLIININ TURANCILII KEF VE TURAN CEMYETNN YENDEN DZENLEN .............................................. 90 e) MACARSTANDA DOULU RENCLER...................................... 93 f) SAVAIN SONUNA DORU TURAN CEMYET VE YIKILAN HAYALLER .................................................................................................. 97 B) OSMANLI DEVLETNDE TRKLK VE TURANCILIK................... 100 1. TRKLN LK AAMASI: DLDE TRKLK ......................... 103 2. RUSYA TRKLERNN ETKS VE TARZ-I SYASET ......................... 110 3. II.MERUTYET DNEMNDE TRK RGTLENMELER: ............. 113 a) TRK DERNE .................................................................................... 114 b) TURAN NER- MAARF CEMYET ................................................. 115 c) TRK YURDU CEMYET ................................................................... 116 d) TRK OCAI......................................................................................... 118 4. TURANCILIIN DNSEL UNSURLARI ............................................... 122 a) PANTRKN ALAMET FARKASI: TURAN .......................... 124 b) TURANIN TEMEL .............................................................................. 133 c) TURANIN TARH................................................................................ 136 d) SYAS BRLE GDEN YOL: KLTREL BRLK........................ 141 e) TURANCILIIN NE DODUU DNSEL YAPININ DER UNSURLARI............................................................................................... 145 e1. OSMANLICILIK VE SLAMCILIK ...................................................... 146

e2. MODERNLEMECLK......................................................................... 148 5. I. DNYA SAVAI: TURAN GEREKLEYOR MU? ............................... 150 a) BOLEVK DEVRM: YEN BR UMUT KAYNAI ........................ 157 b)TRKYA MI? TURAN MI? .................................................................. 159 c) ORTA ASYADA TURAN HAVARLER ........................................... 162 II. I. DNYA SAVAI SONRASI DNEMDE TURANCI HAREKET ................................................................................ 164 A.TRANON SONRASI MACARSTANDA TURANCILIK (1920-1933)..... 164 1. MACAR TURANCILIINDA YOLLARIN AYRILMASI............................... 166 a)KRS CSOMA DERNE .................................................................. 166 b) MACARSTAN TURAN BRL [MAGYARORSZG TURN SZVETSG] ............................................................................................. 169 c) TURAN BRLNN RGTLENMES VE ETKNLKLER......... 177 d) 1920L YILLARDA MUHAFAZAKAR TURANCILIIN TEMSLCS: TURAN CEMYET.................................................................................... 182 e) DOU-BATI ARASINDAK KPR MACARSTAN ....................... 190 f) 1920L YILLARDA MACAR TURANCILIINDA FARKLI SESLER ...................................................................................................................... 202 B. ULUS-DEVLETN KURULMA AAMASINDA TRKYEDE TURANCILIK: 1920-1931 .............................................................................. 209 1. PANTRKLKTEN MSAK-I MLL ULUSALCILIINA: OSMANLI TRKLER ............................................................................................. 214 2. 1920L YILLARDA TRK OCAKLARI VE PANTRKLK ................ 218 a) CUMHURYET DNEMNDE TRK OCAKLARININ YENDEN ORTAYA IKMASI ................................................................................... 219 b) ULUS-DEVLET YA DA BYK TURAN .......................................... 222 III. TURANCILIIN KNC BAHARI ..................................... 237 A. NAZ ALMANYASI VE MACARSTAN (1933-1944)................................. 237 1. 1933-39 ARASINDA TURANCI HAREKET ................................................ 243 a) BATININ TMDEN REDD: TURANLI MONOTESTLER [TURNI EGYISTENHIVK] .................................................................................... 243 b) TURAN BRLNN YENDEN DOUU VE IRKILIIN ARTAN DOZU ........................................................................................................... 256 c) MACAR IRKILARI VE TURANCILIK .............................................. 272 d) TURAN CEMYET................................................................................ 275 2. 1939-1945 YILLARI ARASINDA MACAR TURANCI HAREKET.............. 281 a) TURANIN GNE: JAPONYA............................................................ 281 b) MDN YKSEL............................................................................. 283 (1)TURAN YAAM SAHASI- LEBENSRAUM........................................ 284 (2) TURAN CEMYET ETKNLKLER VE TRKYE ......................... 288 (3) GNEN SN................................................................................ 289 B. TRKYEDE TURANCILIK: 1931-1944..................................................... 291 1. TRK TURANCILARININ VAR OLMA ABASI ........................................ 297 a)TRK TARH TEZ................................................................................. 298 b) TURANCI TRKLN KISA BAHARI...................................... 301 c) YOLLARIN -BR SRELNE- SONU........................................... 310

II

2. KNC DNYA SAVAINA GDERKEN VE SAVA SIRASINDA TURANCI TRKLK .............................................................................................. 315 a) HKMETN KONTROLL ZN ....................................................... 324 b) 1942: MDN YILI ............................................................................... 327 c) TURANCILAR ARASI GERLM ......................................................... 332 d) TURANCI TRK DNCENN UNSURLARI ........................... 335 (1) TURANCILIK .......................................................................................... 336 (2) IRK ZERNE NA EDLM TRK TANIMI ................................. 345 (3) SLAMYET VE AMANZM ............................................................... 355 (4) KYLCLK....................................................................................... 357 (5) DEVLET - TOPLUM - BREY ............................................................... 358 (6) IRKILIIN VE TURANCILIIN KURULDUU ALAN: TARH . 364 (7) KOMNZM KARITLII .................................................................... 369 e) 1943: ZOR YILLARA DORU.............................................................. 371 f) BOZKURTLARIN LM................................................................ 376 SONU ..................................................................................... 379 EKLER ..................................................................................... 393 EK 1: MACAR BYOGRAFLER...................................................................... 393 EK 2: TURN DERGSNN NDEKLER .................................................... 402 EK 3: TURAN CEMYET KONFERANSLARI ............................................................. 416 EK 4:BARTHOS TURAN KTAPLARI ......................................................... 420 EK 5: LSZL TRMEZENN TURN FZETEK SERS ....................... 420 EK 6: TRN 1918 SAYI:1-2, EDTRLER MZALI YAZI ........................... 421 EK 7: YUSUF AKURA MACARLARIN VE TRKLERN TURANLIKTAK GREV......................................................................................................... 423 EK 8: A.ZEK VELD TOGANINMACAR DERGS LEVENTEDEIKANMAKALESTURANHALKLARI BZDEN NE BEKLYOR?...................................................... 427 EK 9: YUSUF AKURA VE H. NAMIK ORKUNUN MACAR TURAN CEMYETNE YAZDIKLARI MEKTUP ..................................................... 434 EK10 : A. ZEK VELD TOGANIN LER BAKANI KR KAYAYA YAZDII 20.12.1937 TARHL MEKTUP .................................................... 435 EK 11: A.ZEK VELD TOGANIN LER BAKANI KR KAYAYA YAZDII 21.12.1937 TARHL MEKTUP .................................................... 440 EK 12: TURAN ATLISI ...................................................................................... 444 KAYNAKA: ........................................................................... 445 ZET ....................................................................................... 485 SUMMARY ............................................................................... 487

III

NSZ
Sovyetler Birliinin k sonrasnda yeni Trk Cumhuriyetlerinin ortaya k lkemizde de Turanclk akmnn yeniden canlanmas sonucunu vermiti. Dnemin Cumhurbakannn azndan dklen Adriyatikten in Seddine kadar Trk dnyas ifadeleri bu canlanmann devlet katnda da yanklandnn iareti olmutur. Tez konusu olarak Turancln seilmesi ite bylesi bir ortamda ekillenmeye balad. Trk Turancl zerine ilk aratrmalara baladmda karma bir de Macar Turancl olgusu kt. Bulunan burslar sonrasnda tezin konusu Macaristan ve Trkiyede Yirminci yzyln bandan itibaren gelimeye balayan Turanc hareketlerin incelenmesine evrildi. Deiik iki lkede ayn kavram zerinden gelien hareketlerin incelenmesi pan-milliyetililik konusunda

karlatrma olana sunmas bakmndan nemli grld. Bunun haricinde Trk milliyetilii zerine yazlan hemen her eserde sz edilen Macar Turan hareketinin derinlemesine incelenmesinin zgn bir katk olaca dnld. Tez, pan-milliyetiliin genel yaps zerine kavramsal bir ereve ile Turancln ortaya kt dnemin zelliklerini gstermeyi hedefleyen giri blmnden sonra, ana blmde ilenmitir. Tezin dnemlere ayrlmasnda, bu dnemlemenin hem Macaristan ve Trkiyenin i yaplar, hem de bu iki lkeyi ilgilendiren uluslararas gelimeler asndan anlaml olmasna allmtr. Birinci blm Macar Turan Cemiyetinin kurulmas ile balatlm; hem Trkiye hem de Macaristan iin yeni bir dnemin balangcn oluturan 1920 ylnda

sonlandrlmtr. kinci ana dnem 1920 ylndan her iki lkedeki Turanc hareketler

IV

zerinde etkili olacak Almanyada Nazilerin iktidara geldii 1933 ylna kadar olan dnemi kapsamtr. nc ana blm de 1933 yl ile balatlm ve II. Dnya Savann sonunun grnd ve Macar Turancl ile Trk Turanclnn bu dnem iin sonu olan 1944 ylnda bitirilmitir. Tezin lkemizde zerine ok ey bilinmeyen Macaristan zerine olan ksmlarnn daha rahat anlalabilmesi iin, arka plan bilgisi olarak Macaristan ksm daha uzun tutulmutur. almann Macaristan blmleri iin yararlanlan temel kaynaklardan bir tanesi Macar Ulusal Arivlerindeki Turan Cemiyeti ve dier Turanc rgtlenmelere ilikin belgeler olmutur. Arivlerde Turan Cemiyeti belgeleri ok saydadr. Turan Birlii belgeleri bunun yannda son derece az, Turanl Monoteistlerle ilgili belgeler ise bir elin parmaklarn gemeyecek saydadr. Turan Cemiyeti belgeleri Macar Ulusal Arivlerinde P 1384 dosya numarasnda bulunmaktadr. Toplam 15 csomg(cs) [paket] vardr. Dolaysyla kaynakada verilirken P 1384 Turan

Cemiyeti belgelerinin tm iin ortaktr. Bu ibareden sonra gelen csomg(cs) ifadesi belgenin bulunduu Turan Cemiyeti paketini gstermektedir. Ayrca bir de ttel ayrm vardr. Bu ttel ayrm btn paketlerde bulunmamakta; ierisinde ttel ayrm bulunan paketlerde ttel numaralar her seferinde batan balamamakta, bir nceki ttel ayrm olan pakette kald yerden devam etmektedir. Ayrca paketler ierisinde belgelere sayfa numaralar verilmitir. Bu sayfalandrma dzenli olmadndan, bu almada kullanlan belgeler iin sayfa numaralar belirlenebildii lde verilmitir. Macar kurum adlarnn ilk yazmnda Macarca ad Trkesiyle beraber verilmi, bundan sonra metin ierisinde Trkeleri yelenmitir. Macar dergi adlarnn kullanmnda ise yine ilk kullanmda derginin Macarca ad olanakl ise

Trkesiyle yelenmitir.

beraber

verilmi,

bundan

sonraki

kullanmlarda

Macarcalar

Macarca ifadelerinin okunular iin Macar alfabesi zerine aadaki bilginin verilmesi uygun grlmtr. Ural-Altay dil ailesinin Ural koluna mensup olan Macarca yazld gibi okunan bir dildir. Toplam 40 harften oluan Macar alfabesinin(q,x,w,ch,y gibi yabanc kkenli szcklerde bulunan harflerin de kullanlmasyla bu say 45e kadar kmaktadr) btn seslerinin Trke olarak yaz dilinde ifade edilmesi zordur. Bu nedenle yabanc isimlerin Trke okunular metin ierisinde verilmemitir. Bununla birlikte Trke karlklar tam olarak verilebilen harfler aada gsterilmitir. : a/ cs: / sz: s/ s: / dzs: c/ zs:j/ j:y Macarca c harfi Trke ts sesini vermektedir. Macarca a harfi Trkede kullanlan a sesinin daha kaln biimde ifadesini gerektirmektedir. harfi ise Trkedeki i ve e seslerinin bir karmdr. Yukardaki harflerin yan sra dz, gy, ly, ny, sz, ty harflerinin Trke ifadesi son derece zordur. Trk alfabesine gre iki farkl sesten oluan bu harfler tek bir ses vermektedirler. Ayrca ,,,,, harfleri de bulunmaktadr.Bunlar haricindeki kalan 18 harf Trkedeki ses karlklarn verirler. Tezin gelitirilmesi srasnda tez danmanm Prof. Dr. Sina Akinin destei ve tez izleme komitesi yeleri Prof. Dr. Yavuz Sabuncu ve Prof. Dr. Rait Kayann katklar belirleyici oldu. Tezin Macaristan ile ilgili blmleri iin Lorand Etvs niversitesi Trkoloji Blm retim yesi ve Macaristann eski Ankara Bykelisi Prof. Dr. Istvn Vsary ve gnderdii kabul mektubuyla Macaristan almalarm kolaylatran yine

VI

ayn blm retim yesi Prof. Dr. David Gzann katklar da inkar edilemez. Ayrca Lorand Etvs niversitesi Trkoloji blm doktora rencisi Ferenc Csirkes ve yine ayn niversitenin Fin-Ugor blmnden doktora derecesine sahip Emese Egeyin her alandaki katklar olmasayd bu tez yazlamazd. Macar Turancl zerine hazrlad tezin msveddelerini okumam salayan ve bu teziyle 2002 ylnda doktor unvann kazanan Ildik Farkasa da teekkr bir bor bilirim. Bu noktada Ildik Farkasn elimde bulunan tezinin paralarnn tam anlamyla msvedde olmas nedeniyle referans olarak gsterilmesi olanakl olmadndan, genelde bu konuyla ilgili olan makalesine atf yaplmtr. Trkiye blm ile ilgili olarak benimle grmeyi kabul eden 1930lu ve 40l yllarn Turanc Trk hareketinin nemli isimlerinden Reha Ouz Trkkana ve yine ayn hareket ierisinde yer alm olan Fehiman Tokluolu(Altan)na katklar iin teekkr ederim. Ayrca yine benimle grmeyi kabul eden Hseyin Namk Orkunun kz Konuy Mergen ve torunu Esim Mergenin, Fethi Tevetolunun kz Filiz Tevetolunun katklar da tezin ortaya kmasnda nemli olmulardr.

VII

GR: KAVRAMSAL VE TARHSEL EREVE


1. PAN-MLLYET HAREKETLER
Ondokuzuncu yzyl Napolyon Savalar sonrasnda milliyetiliin dalga dalga Avrupann btnne yayld bir sreci iaret eder. mparatorluklarn egemenlii altnda yaayan halklarda milliyeti bilincin gelimeye balamas, giderek imparatorluklarn meruluk temellerini sarsmaya, varlklarn tehdit etmeye balamtr. Bu durum zelikle, Habsburg mparatorluu, Osmanl mparatorluu, Rus arl ve bunlara yzyln ikinci yarsnda katlan Alman mparatorluu arasna skm olan Orta ve Dou Avrupay, bugne kadar sren milliyeti atmalarn alan haline getirmitir. Bu blgede ortaya kan bu milliyeti atmalarn birbirinin iine gemi iki sreci olduu sylenebilir. Bunlardan birincisi mparatorluklar ierisinde yer alan halklarn, bu baml konumlarn deitirmeye ynelik istemleri dorultusunda mparatorluklar ile atmasdr. mparatorluklarn ve ok etnili devletlerin milliyeti meydan okumaya verdikleri yant, Seton-Watsonn resmi milliyetilik [official nationalism] adn verdii ve en iyi rneklerinden birini Macarlatrma politikalarnda bulduu 1, sert ve youn asimilasyona dayal uygulamalar biiminde ortaya kmtr. Bylece baml halklarn popler milliyetilikleri ile mparatorluklarn ya da ok etnili devletlerin resmi milliyetilikleri atmann birinci boyutunu ekillendirmitir. 2 Bu birinci durum,

Hugh Seton-Watson, Nations&States, an inquiry into the origins of nations and the politics of nationalism,Londra, Methuen&Co.Ltd., 1977, s.149. 2 Bu atmalar ve resmi milliyetilik uygulamalar iin bknz.: Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, ngilizceden ev.: skender Savar, 2. Basm, stanbul, Metis Yaynlar, Ekim 1995, s.99-128.(Resmi Milliyetilik ve Emperyalizm blm)

ikinci atma boyutunu da etkilemitir. kinci atma boyutu mparatorluklarn, blgenin egemenlii iin birbirleri ile youn bir mcadeleye girimesi ve bu mcadele srasnda rakip monariler ierisindeki kardelerini kullanma istei biiminde ortaya kmtr. Bunlara ek olarak bir nc atma boyutu da, baml halklarda gelien milliyetilik akmlarnn, zellikle bu baml halklarn bamsz devletler oluturma srecinde birbirleri ile giritikleri rekabette bulunabilir. Bu konjonktrde Avrupada byk lekli yeni bir milliyetiliin douunun da zemini ortaya kmtr: Pan-milliyetilik. Pan btn anlam tayan bir szcktr. Kazemzadeh, pan-hareketleri, bir corafi blgenin, dilsel grubun, ulusun, rkn veya dinin birliini amalayan hareketler olarak tanmlamtr. 3 Pan-hareketleri, ortak veya akraba dil, rk, gelenek veya corafi yaknlk gibi baka balarla birbirleriyle ilikili olan gruplarn dayanmasn arttrmay hedefleyen siyasal ve kltrel hareketler olarak tanmlayan Hans Kohn, bu hareketleri, pan-milliyeti, pan-dinci ve pan-ktac olarak genel kategoride deerlendirmektedir. 4 Panslavizm, pancermenizm, panturanizm panmilliyeti hareketlere rnek olarak gsterilebilirken, panislamizm pan-dinci, panavrupaclk, panasyaclk ve panamerikanizm pan-ktac hareketlere rnek verilebilir. Hans Kohn, pan-milliyeti hareketleri de, gerek ulusal nitelikli hareketler olarak grd pancermenizm ve panarabizmi birinci kategoriye; rksal hareketler olarak deerlendirdii panslavizm, panturanizm ve panafrikanizmi ikinci kategoriye; kltrel pan-milliyetilik olarak nitelendirdii panhispanizmi ve pananglosaksonizmi

F. Kazemzadeh, Pan Movements, International Encyclopedia of the Social Sciences, Vol:II, ed.: David L. Sills, s.365. 4 Hans Kohn, Pan-Movements, Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume:II, New York, 1948, s.544.

nc kategoriye yerletirerek e ayrmaktadr. 5 Pan hareketler yerine, makromilliyetilik terimini yeleyen L.Leo Snyder, bu hareketleri, varolan milliyetilii ortak dil, adetler, gelenekler, tarih, psikolojik karakterler ve zaman zaman din temelinde daha geni lekli bir milliyetilie evirme abas olarak aklar. 6 Snydern tanm, panslavizm, pancermenizm gibi akmlarla, panislamizm ve panavrupaclk gibi farkl unsurlar zerinde ykselen btn pan hareketleri ayn kategori ierisine sokmas bakmndan eletirilebilirse de, varolan milliyetiliin geni lekte yeniden kurulmas belirlemesi hemen btn pan hareketler iin yerindedir. Bu alma Hans Kohnun pan-milliyeti hareketler genel kategorisi ierisinde deerlendirilen panturanizmi konu aldndan, yine bu kategori ierisinde yer alan ve Ondokuzuncu yzylda ortaya km olan dier iki pan-milliyeti hareketin ksaca incelenmesi konunun anlalabilmesi asndan gereklidir. 7 Panslavizm ve pancermenizm adlarn tayan bu iki hareket Orta ve Dou Avrupada ortaya kmlar ve bu blgelerde etkin olmulardr. Hans Kohn, nl ayrmnda, aklc, siyasi, liberal Bat Avrupa tarz milliyetiliin karsna, romantik, kltrel ve otoriter Dou Avrupa tarz milliyetilii yerletirir. Kohn, Avrupann bu iki blgesinde farkl tr

milliyetiliklerin ortaya kn, Bat Avrupada gelikin bir orta snfn varlna

a.g.e. s.545. 1917 gibi erken bir tarihte yazan Lothrop Stoddard ise pancermenizm, panslavizm, pananglikanizm, panlatinism ve dier pan hareketleri milliyetiliin rk aamasna balamaktadr. (T. Lothrop Stoddard, Pan-Turanism, The American Political Science Review, Cilt: XI, ubat 1917, No:1, s.13.) 6 Louis Leo Snyder, Macro-Nationalisms, L.L. Snyder, Encyclopedia of Nationalism, New York, Paragon House, 1990, s.200. 7 Bu erevede Hans Kohnun pan-milliyeti hareketleri e ayrmas ve pancermenizmi, panslavizm ve panturanclktan ayr deerlendirmesi, bu hareketin zellikleri dikkate alndnda, kanmca uygun dmemektedir.

ramen, Dou Avrupada yokluuna balamaktadr. 8 Kohnun ana erevesini izdii Bat ve Dou tarz milliyetilikler ayrm, sivil/etnik, ilerici/gerici,

teritoryal(mlk)/jenealojik

(soyktksel),

siyasi/kltrel,

aklc/romantik, liberal/otoriter, iyi/kt kavram iftleri ile de ifade edile gelmilerdir. 9 Antony Smith, Hans Kohnun bu kategoriletirmesine bir takm itirazlar yneltmekle 10 ve her milliyetiliin deien derecelerde ve farkl biimlerde sivil ve etnik unsurlar barndrdn, baz zaman sivil ve teritoryal unsurlarn hakim olduunu, baz zaman da etnik ve yerli unsurlarn geerli olduunu ortaya koymakla birlikte 11, yine de Kohnun, daha rasyonel milliyetilik trleri ile daha organik milliyetilikler arasnda koyduu ayrmn geerliliini koruduu dncesindedir. Smith, Batl sivil-teritoryal ile Doulu etnik-jenealojik milliyetilik modelleri arasnda ayrmdan yanadr. Bununla birlikte Smith, Batl veya Doulu biimindeki jeopolitik yaftalarn ihtiyatla karlanmasndan da yanadr. 12 Antony Smithin Kohnun ayrmna ynelttii burjuvazinin rasyonel milliyetilik trlerine ballklarnn da pheli bir varsaym olduu ynl eletirisi ve Alman sanayi burjuvazisinin pancermen hissiyat veya zengin Rus tccarlarn ilkelci Rus

Hans Kohn, Nationalism,Its Meaning and History, Princeton, D.Van Nostrand Company, 1955, s2930. 9 Ayhan Akman, Etnik-Sivil Kuramsal kileminin tesinde: Modernist Milliyetilik, Milliyetilik Kuramnda Etnik/Sivil Milliyetilik Kartl, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Cilt 4: Milliyetilik, ed.: Tanl Bora, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.81.) 10 Antony D. Smith, Mill Kimlik, ev:: Bahadr Sina ener, 2. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1999, s.132-132. 11 a.g.e. s.30. 12 a.g.e., s. 133. George Schpflin de her ulusun sivil ve etnik boyutlar olduunu belirttikten sonra, Orta ve Dou Avrupada etnik boyutun daha nde olmasn, Kohn gibi, orta snflarn yokluuna balamakta; Bat Avrupann stnl karsnda harekete geme zorunluluu duyan entellektellerin, kitlelerin mobilizasyonu iin kltr ve tarihe dayanmak zorunda kaldklarn yazmaktadr. (George Schpflin, Ethnic and Civic Natioanlism (Hans Kohns Typology), Encyclopaedia of Nationalism, s.60-61.)

milliyetiliine verdikleri destei hatrlatmas da, zellikle pan-milliyetilik sz konusu olduunda dikkate alnmaldr. 13 Smith, etnik milliyetiliin ayrt edici zelliini doutan, ftr bir topluluk fikrini ne karmasnda bulmaktadr. Bu durumda bir milletin ncelikli olarak ortak soydan gelen bir topluluk olarak tanmlanmas sz konusudur. 14 Antony Smith Batl sivil modeldeki hukukun yerini etnik modelde yerli kltr, genellikle de dil ve adetlerin ald belirlemesini yaparak, bu nedenle de Dou Avrupa ve Asya milliyetiliklerinin ilk evrelerinde lgatilerin, dilbilimcilerin ve halkbilimcilerin merkezi bir rol oynadklarn yazar. 15 Antony Smith, bu etnik milliyetiliin iki dzeyini belirler: Bamszlk ncesi etnik milliyeti hareketler ve bamszlk sonras etnik milliyeti hareketler. Bamszlk ncesi etnik milliyeti harekette, daha byk bir siyasi birimden ayrlma ve bunun yerine yeni bir siyasi etno-millet kurma abas grlmektedir ki, Smith bunlar ayrlk milliyetilikler ve diaspora milliyetilikleri olarak tanmlar. Smithe gre, ikinci dzeyi oluturan bamszlk sonras etnik milliyeti hareketler, etnik temelde tanmlanm olan milletin, snrlar dnda kalm olan kardelerini ve onlarn yaadklar topraklar kendi devletinin iine almaya almak biiminde ortaya kan irredantist 16 hareketlere ve kltrel veya etnik bakmdan benzer olan etno-milli devletlerin birlii yoluyla daha geni bir etnik

Antony D. Smith, Mill Kimlik, s.132. a.g.e., s.28. 15 a.g.e., s.29. Hans Kohn Bat Avrupada modern milliyetiliin devlet adamlar ve siyasal liderlerin rn olduunu; Orta ve Dou Avrupada ise air, dilbilimci ve tarihilerin milliyetleri yarattn belirtmektedir. (Hans Kohn, Pan-Slavism, s.18.) 16 rredantizm: talya kkenli terim. talya Krallnn oluumu srasnda, zellikle Avusturya denetiminde yaayan talyanca konuan topluluklarn, talya Krall ierisinde yer almasn hedefleyen harekete verilen isimdir. Daha sonralar terim genelleerek bir lkenin baka bir lkede yaayan dil ve etnik kken bakmndan kendisinden sayd topluluklar zerinde hak iddia etmesi, bu topluluun yaad topraklar kendi snrlarna katmak istemesi anlamna gelmeye balamtr. (Uluslararas likiler Szl, der.: Faruk Snmezolu, stanbul, Der Yaynlar, 2000, s.383.)
14

13

temelli devlet oluturmak suretiyle genileme abas olarak ortaya kan pan milliyeti hareketlere dnebilir. 17 Pan-milliyeti hareketlerin, hangi ad verilirse verilsin, ister etnik, ister kltrel ya da romantik milliyetilik, Orta ve Dou Avrupada arlkl olan ite bu tarz bir milliyetilik anlaynn 18 sonucu olduu yargsna varlabilir. Johann Gottfried von Herder (1744-1803), gelitirdii volk kavram ve bu kavramn ieriini dolduru tarzyla romantik veya kltrel milliyetilik ad verilen anlayn babas saylr. Volk, kendi dili, topra, adetleri ve diniyle sosyo-psikolojik bir kimlie sahip, organik bir btnlk olarak tanmlanmtr. 19 Bylelikle Volk, ulus-devlet anlayndaki ulus kavram ile rtmeyen, etnik kimliin n plana karld bir kategoriyi oluturmutur. Bu etnik kimliin da vurumu olarak da efsaneler ve destanlar gibi halk kltrnn unsurlarna dayal, tarihsel kahramanlarn ne karld bir tarih anlay gndeme gelmitir. Herderin izinden gidenler iin ulusun ayrdedici karakterinin arand alan tarih olarak ekillenmitir. 20 Ayn zamanda Volk kavram liberal siyasal sistemler yerine, otoriter ynetimlerin savunulmasn, bireyden daha ok Volka bir takm haklar tanmas ile gndeme getirmitir. 21

Antony D. Smith, Mill Kimlik, s.134. Dou Avrupa milliyetiliklerinin Hans Kohnun ayrm erevesinde bir incelenmesi iin bknz.: Peter F. Sugar, External and Domestic Roots of Eastern European Nationalism, iinde, Nationalism in Eastern Europe, der.: Peter F. Sugar ve Ivo Lederer, 2. bask, Seattle and Londra, University of Washington Press, 1971, s.7-54. 19 Steven Grossby, Herders Theory of Nation, Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi, danman editr: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.121. Yazar, Volk kavramnn karl olarak nation szcn yelemitir. Sugar ise Herderin Volk kavramn nation ile asla kartrmadn; bu ikinci anlamda olmak zere Almanca Nation szcn yelediini belirtmektedir. Peter F Sugar, Nationalism in Eastern Europe, s.13. 20 John Hutchinson, Cultural Nationalism, Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi, danman editr: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.40. 21 Peter F. Sugar, Nationalism in Eastern Europe, der.: Peter F. Sugar ve Ivo Lederer, s.11.
18

17

Dou ve Orta Avrupada gelien etnik ya da kltrel milliyetiliin temelleri, byk lde Herderin bu grleri dorultusunda ekillendi. Vatandalk ba yerine, etnik kimliin ne karlmasnn doal bir sonucu da farkl devletler altnda yaayan, ama ayn Volka ait olduklar savlanan halklarn birlii projelerinin de gndeme gelmesi olmutur. Pan-milliyeti hareketlerin en eskisi panslavizm olarak gsterilmektedir.22 Herder, Dou Avrupa milliyetiliklerinin btnn etkileyen ve yukarda ksaca zetlenen grlerinin yan sra, Slav halklarn tek bir ulus olarak deerlendirmesi; bu tek ulus olarak grd Slav halklarnn parlak geleceine vurgu yapmas ile panslav milliyetiliinin douuna katk salayan en nemli isim da olarak ortaya kmaktadr. 23 Herder, Auch eine Philosophie der Geschicte zur Bildung der Menschheit (1874) adl eserinde Slavlar, Avrupann gelecekteki nderleri olarak tanmlamaktan kanmamtr. 24 Bu dnceleriyle Herder, Slav kavimlerinin yeniden canlandrcs[der eigentliche Vater der Wiedergeburt der Slawischer Vlker] olarak adlandrlmay hak etmitir. 25 Herderin dnceleri, Ondokuzuncu yzyln bandan itibaren Slav halklar arasnda yank bulmaya balamtr. Bu dnemde Slav halklar, Osmanl, Habsburg, Prusya ve Rus monarilerinin uyruklar olarak yayorlard. Slav halklar ierisinde Ruslar hari, hepsi baka etnik gruplarn egemenlii altnda bulunuyordu. Alman akademisyenler Gerhard Friedrich Mller (1705-1783) ve August Ludwig Schlzer(1735-1809)in Rus tarihi ve Slavlar zerine

Hans Kohn, Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume:II, s.454. Peter F. Sugar, Nationalism in Eastern Europe, s.16 ve Pan-Slavism, Encyclopedia of Nationalism, Volume 2: Leaders, movements, and Concepts, Academic Press, 2001, s.401. 24 Hans Kohn, Pan-Slavism, Its History and Ideology, Indiana, University of Notre Dame Press, 1953, s.1. 25 Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, Ankara, Trk Tarik Kurumu, 1953 [Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt:XI, Say 2-4 (Haziran-Eyll-Aralk 1953)ten ayr basm],s.247. (Almanca ifadenin Trke evirisi de Kurata aittir.)
23

22

almalar, Herderin etkisinin yan sra, Slav bilincinin gelimesinde nemli yer tutan Alman etkisinin dier kaynaklarn oluturmulardr. 26 Habsburg, 1867den sonra Avusturya-Macaristan mparatorluu,

Ondokuzuncu yzylda, Almanlar, Macarlar, Lehler, talyanlar ve Hrvatlarn tarihsel uluslar sayld, ekler, Slovaklar, Rutenler, Srplar, Slovenler ve Romenlerin tarihsel-olmayan uluslar kategorisinde deerlendirildii on bir ana ulusal gruptan oluan yapsyla, asimilasyoncu Alman, Macar, Leh milliyetilikleri, otonomist Hrvat, ek, Ruten, Romen ve Slovak milliyetilikleri ile irredantist eilimli talyan ve Srp milliyetiliklerinin arenas konumundayd. 27 Bu unsurlar arasnda yer alan, Habsburg mparatorluuna dahil Macar Krall topraklarnda yaayan baml Slav halklar, milliyeti dnce ile tanmalarndan itibaren, imparatorluk ierisindeki sosyal-siyasal konumlarnn iyiletirilmesi ynl

istemlerini gndeme getirmeye balamlardr. Bu istemler hem Habsburglara, hem de Macarlara dnk nitelik tamtr. Bu Slav halklar ierisinde, Macar Krall altnda yaayan ve Habsburg Monarisi ierisinde en zayf, en az hakka sahip olan Slovaklar ierisinden iki isim, Jn Kollr(1793-1852) ve Pavel Jozsef afak(17951861), modern panslavizmin ncleri olarak deerlendirilmektedirler. 28 Aslnda bu

Hans Kohn, Pan-Slavism,s.2. Austro-Hungarian Empire, Encyclopedia of Nationalism, Volume 2: Leaders, Movements, and Concepts,ed. Alexander J. Motyl, San Diego, Academic Press, s.32-33. Bununla birlikte Lonnie R. Johnson, bir krallk veya devlet biiminde tarihte kkleri olan halklar olarak tanmlandn belirttii tarihsel uluslarn Lehler, ekler, Hrvatlar, Macarlar, Srplar ve Bulgarlar olarak grldn; bu trden bir tarihleri ve tarihsel devamllklar bulunmayan tarihsel-olmayan uluslarkategorisinin ise Slovaklar, Slovenler, Bonaklar, Makedonlar gibi halklar kapsar biimde kullanldn yazmaktadr. Romenlerin ve Arnavutlarn ise bu iki kategori arasna yerletirildiklerini kaydetmektedir. (Lonnie R.Johnson, Eastern Europe, Encylopedia of Nationalism, Volume 1: Fundamental Themes, ed. Alexander J. Motyl, s.170.) Bu kategoriler ierisinde yer alan halklarn, milliyetiliklerinin gelitii dnemde kendilerini ve dierlerini bu ayrm erevesinde deerlendirirken, genelde kendilerini birinci kategoriye, dierlerini ise ikinci kategoriye yerletirme eilimi ierisinde olduklarn sylemek yanl olmayacaktr. Bu yolla kendi uluslarnn dierleri zerindeki egemenliine tarihsel bir kant getirmeye almaktadrlar. 28 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.11. Bununla birlikte Hugh Seton-Watson, modern panslavizmin ilk szcsn Osmanl egemenliindeki Gney Slavlar arasnda bulmakta ve ar Alexandera yazd
27

26

isimler Macaristana bal Gyartmatda doan ek Katolik papaz Josef Dobrovsknin at yoldan yryorlard. Josef Dobrovsk (1753-1829), Slav dili, kltr ve tarihi zerine yapt ok sayda alma ile Slavlk bilincinin douunun da habercisi saylabilir. Dobrovsknin izinden giden Jan Kollr, Alman romantik dncesi ile tant Jena niversitesinde geirdii yllardan sonra 1824 ylnda Pete 29de yaynlanan Slvy Dcera[Slavan Kz] adl iir kitab ile panslavizm dncesinin bayraktarlarndan biri olmutur. Kollrn Almanlar; Slavlarn tarihsel dmanlar olarak gsterdii Slvy Dcerasnda yer alan aadaki para, panslav dncenin de temellerini sergilemektedir: Ana Slava ocuklarna sorar: Sen kimsin? Rus, ya sen? Srp; sen? ek; sen? Leh ocuklarm: Birlik! Byle konumayn, fakat unu syleyin: Ben bir Slavm 30 Pavel Jozsef afak ise, Gney Macaristanda Novi Sadda bir Srp lisesinin mdrln yapt srada 1826 ylnda yaynlad Geschichte der Slavischen sprache und Literatur adl almas ile n kazandktan sonra, 1833 ylnda, Slav almalarnn merkezi olan Praga yerleerek etkinliklerini burada srdrmtr. 31 afakin yukarda anlan eserinin yaynland yl panslavizm szc de ilk kez yine bir Slovak, Jan Herkel, tarafndan kullanlmt. Herkel 1826da Budada baslan Elemanta universalis linguae Slavicae e vivis dialectics eruta et suis logicae

Rusyann politikas adl almada, alt Slav halkn (Ruslar, Lehler, ekler, Bulgarlar, Srplar ve Hrvatlar) Rusyadan kendilerini Trk ve Alman egemenliinden kurtarmasn beklediklerini ifade eden Hrvat Cizvit papaz Jurac Krianii gstermektedir. (Hugh Seton-Watson, Nations&States, an inquiry into the origins of nations and the politics of nationalism,Londra, Methuen&Co.Ltd., 1977, s.118.) 29 Bugnk Macaristann bakenti olan Budapete, 1873 ylnda Pete, Buda ve Obudann tek bir kentsel ynetim altnda birletirilmesi ile ortaya kmtr. Bu tarihten nce Buda ve Pete ayr kentler olarak deerlendiriliyorlard. 30 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.16. 31 a.g.e., s.12-13.

principiis suffulta adl eserinde ortak bir Slav edebiyat dilinin gelitirilmesini, panslavizme destek olarak sunmutu. 32 Panslavizmin ilk dnemi saylabilecek olan bu srete, Avusturya Slavlarnn Rus arl ile bir siyasal birlik hedefi hemen hi yoktur; daha ok edebiyat ve kltr alanlarnda birlik ne karlmtr. 33 Avusturya Slavlarna egemen olan dnce, Avusturya mparatorluunun federal bir devlete dnmesini salayarak, kendi sosyal ve siyasal konumlarn daha ileriye gtrmekti. Ancak bu ulusal istemlerini Habsburglara ve Macarlara kabul ettirebilmeleri iin yeterli glerinin olmadnn da bilincinde olarak yzlerini dnemin tek bamsz Slav devleti olarak grlen Rusyaya dnmek zorunda kalmlardr. Slav halklarn bu dnemdeki tehdit

alglamasnda Macar milliyetiliinin Macarlatrma politikalar dorudan, Alman milliyetiliinin Almanlatrma abalar dolayl olarak etkide bulunmutur. 34 Temel sorunlar kendi ulusal benliklerini korumak biiminde ekillendiinden, Rus arlnn kendilerini yutmasndan da endie duyuyorlard. Bu nedenle 1848 I. Panslav Kongresinde Avusturya Slavlar, kendi milliyetleri asndan tehlikenin varlna dikkat ekiyorlard: Almanlarn glenmesi, Macar milliyetilii ve Rus yaylmacl. 35 Buna karlk, zellikle Osmanl mparatorluu ierisindeki Slav halklarn hamiliine Ondokuzuncu yzyln ilk yarsndan itibaren soyunmu olan Rus arl da, Habsburg monarisine kar mcadelesinde liberal istemler ileri sren panslavizme sempati ile yaklamyordu. ar I. Nikola devrimci bulduu bu hareketi
32 33

a.g.e., s.6 ve s.254, dn.:8. Ayrca Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, s.242. Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, s.248. Jan Kollr imzasn tayan, ilk kez bir Slovak gazetesinde yaynlandktan sonra geniletilerek 1837de Almanca olarak baslan kitabn ad dahi bu gr yanstmaktadr. Uber die Literarische Wechselseitigkeit zwischen den verschiedenen Stmmen und Mundarten der Slavischen Nation [Slav Ulusunun eitli Halklar ve Dialektleri Arasndaki Kltrel Dayanma zerine]. (Hans Kohn, Pan-Slavism, s.17.) 34 Lonnie R.Johnson, Eastern Europe, Encylopedia of Nationalism, Volume 1: Fundamental Themes, ed. Alexander J. Motyl, s.175. 35 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.68.

10

tehlikeli gryor; bu nedenle de uzak duruyordu. 36 Ayrca 1833 ylnda Rus ar ile Habsburg mparatoru arasnda, i ve d tehlikeler karsnda karlkl olarak birbirlerine yardm sz ieren bir antlama da imzalanmt. 1848 ylnda Pragda toplanan I.Pan-Slav Kongresi, Avusturya Slavlarnn zlemlerini gsterdii gibi, Rus arlnn bu dnemde panslavizme uzakln da kantlar. Kongre ek Frantiek Palack bakanlnda toplanmtr. Palack, siyasal eitlie sahip milliyetlerden oluan federal bir Avusturya dncesinin

savunucusuydu. Avusturya Slavlar ierisinde zellikle eklerde, bu Austro-Slavizm dncesi yaygnd. 37 ek yazar Karel Havlck, 1846da kaleme ald bir makalesinde bu dnceyi btn akl ile ortaya koyuyor, ...biz ne Alman, ne Macar, ne Rus olmak istiyoruz... szlerinin ardndan Slavlarn varlklarn devam ettirmesinin koulu olarak Habsburg mparatorluununun varlnn gerekliliini gsteriyordu. 38 Kongreye katlan 342 delegenin byk ounluu Avusturya Slavlarndan olumaktayd. 39 Prusya Polonyasndan gelen az sayda delegenin yan sra, Rusyadan birinin Bakunin olduu, toplam iki delegenin katlmas 40, Polonya ve zellikle Rusyann bu dnemde panslav harekete ilgisizliinin gstergesini oluturmutur.
a.g.e., s.254. Byk Sovyet Ansiklopedisi, bu hareketi Avusturya-Macaristan imparatorluu ierisinde yer alan gen Slav, zellikle ek burjuvazisinin Avusturya-Macaristan pazarlarna girme abas ile aklamaktadr. (N.D. Ratner, Pan-Slavism in Austria-Hungary, Great Soviet Encyclopedia, Volume I, New York ve Londra, MacMillan INC. ve Collier MacMillan Publishers, 1970, s.655.) 38 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.28. Havlckin bu makalesinin bir ksmnn ngilizce evirisi iin bknz.: Hans Kohn, Nationalism, Its Meaning and History, Princeton, D. Van Nostrand Company, 1955, s.155-159. 39 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.70. 40 Bir baka kaynakta Kongreye toplam 340 delegenin katld, bunlardan 237sinin ek ve Slovak, 42sinin Gney Slavlarndan olduu ve geri kalan 61inin Polonya, Ukrayna ve Rusyadan geldikleri belirtilmektedir. ( Klmn Rtz, A pnslvizmus trtnete, Athenaeum, [1941], s.132
37 36

11

Panslavizmin siyasal renklere brnmeye balamas, Krm Sava yenilgisi ile sarslan Rus arlnda, bu dncenin Rus yaylmaclna hizmet edecek bir ara olarak tasarlanmaya balanmasna denk der. Bu dnemde panslavizm, artk, kk Slav halklarn inisiyatifinden Rus kontrolne gemeye balamtr. 41 Aslnda daha 1838de Rus tarihi Pogodin, sonradan II. Alexander adyla tahta kacak olan Grandk Alexander Nikolaeviche yazd mektubunda panslavizmi Rus

yaylmaclnn hedefleri dorultusunda biimlendirmiti. 42 Krm Sava sonras dnemde ise Rus arlnn, kendisine kar savaa katlan Avrupa devletleri ile ilikileri gerilmeye balam; Almanyann ortaya kmas Rus arln endieye yneltmi; Balkanlar ve Dou Avrupada arkasnda Almanyann olduu AvusturyaMacaristan mparatorluu ile youn bir hegemonya mcadelesi ierisine girmitir. Bu ortamda panslav dnce Rus aydn evresinde yaylmaya balamt. Rus panslavizminin nemli isimlerinden Nikolay Danilevsky(1822-1885)nin izdii panslav birlii projesi bu yaylmaclk arzularn btn plakl ile ortaya koymaktadr. Danilevskye gre bu panslav birlik Rusya ile birlikte Orta ve Dou Avrupann btn Slav kabul edilen devletlerini bnyesinde toplayaca gibi, Avusturya, Macaristan ve Osmanl Devletinden nemli topraklar elde edecek, Yunanistan, Giriti, Rodosu, Kbrs, Ege Denizinin Anadolu sahillerini, stanbul ve evresini kapsayacakt. 43 1867de kinci Panslav Kongresi Moskovada topland zaman, kk Slav halklar ev sahibi Ruslarn panslavizm anlaylarnn, btn Slavlar arasnda ortak dilin Rusa olmas, Ortodoks inancnn btn Slavlarca
Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.313. Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, s.255. Pogodinin grleri iin ayrca Hans Kohn, Pan-Slavism, s.115-119 arasna baklabilir. 43 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.160. Danilevsky bu grlerini 1869 ylnda Zarya adl aylk derginin on saysnda yaynlanan, 1871 ylnda da St.Petersburgda kitap olarak baslan Rossia i Europa [Rusya ve Avrupa] adl eserinde dile getirilmitir.(a.g.e., s.302, dn.:67.) Danilevskynin bu eserinden bir blmn ngilizce evirisi iin Hans Kohn, Nationalism, Its Meaning and History, s.151-155.
42 41

12

benimsenmesini nermeleri balamnda, Avusturya-Macaristan ve Balkan Slavlar ile Rusya snrlar ierisindeki Leh ve Ukraynallarn Ruslatrlmas anlamna gelen panrusuluk olduunu anlamak durumunda kaldlar. 44 Rusyada panslav hareketin Rus yaylmaclna hizmet edecek bir ara olarak kurguland dnemde, Avrupada g dengeleri bir kez daha derinden sarslmtr. Prusya, kk Alman devletiklerini birletirerek Alman

mparatorluunu ortaya karmt. Gelimi sanayi gcne karlk Almanyann smrge yarndan geri kalm olmas uluslararas dengeleri kendi lehine evirmeye dnk revizyonist bir d politika yrtmesini de gndeme getirmitir. Bu durumda, Alman milliyetiliinin gelimeye balamas ile birlikte kendisini hissettirmeye balayan pancermenizm akm da, Ondokuzuncu yzyln son eyreinde son derece belirgin biimde bir emperyalist yaylma projesinin paras konuma gelmitir. 45 Aslnda dilsel anlamda bir pancermenizm Arndt ve Fichtede de grlmekteydi. 46 Hatta Fichte, Volk kavramn siyasallatrarak, Almanyann birletirilmesi iin yeniden yorumlamt. 47 Pancermenizm, Orta Avrupada kk devletiklere blnm Almanlarn birliini savunan bir hareket olarak ortaya ktnda, bu birliin salanmas ok sayda Alman hanedan devletlerinin ortadan kaldrlmasn gerektirdiinden devrimci bir zellik gsteriyor; bu nedenle de demokratlar ve liberallerden destek alyordu. 48

Sndor Kostya, Pan-Slavism, ed.: Anne Fay Atzel, Danubian Press, 1981, s.6. Snyder, pancermenizmin bir ok yorumu olduunu, kltr ne karan Alman yurtseverlii biimden, global bir pancermen toplumuna kadar deiik trleri bulunduunu yazmaktadr. (Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.288) 46 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.1. 47 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurt a, Tek Parti Dnemindeki Trklk (1931-1946), ngilizceden ev.: smail Kaplan, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s.49 48 Hans Kohn, Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume II, s.547.
45

44

13

Bu dnemde pancermen birlii konusunda en gereki neri Friedrich Listten gelmitir. List, Renden Karadenize kadar uzanan blgede ekonomik birlik kurulmasn neriyordu. 49 Alman ulusal birlik hareketi g ve mevzi kazandka pancermenist hareket de biri Byk Almanya [Grossdeutsch] dn ieren, dieri Avusturya haricinde birlii ngren Prusya dncesi [Kleindeutsch] yanllar olmak zere iki kola ayrlmtr. Bu ikinci dncenin baarya ulamas sonrasnda klasik, yani Byk Almanya fikrine bal pancermenizm Georg Ritter von Schnererin lideri olduu Avusturyallar tarafndan hararetle savunulmaya devam edilmitir. 50 Balangta devrimci ve liberal niteliklere sahip pancermenizm, Prusyann Alman ulusal birliini kurmas sonrasnda giderek Alman emperyalizminin bir ifadesi halini ald. Alman milliyetiliinde egemen olan, Alman egemenliindeki Mitteleuropa dncesi pancermenizmin de temel sloganlarndan biri olmutur. Bu egemenlik dncesi de Dou Avrupada, bu blge halklarn hristiyanlatrma ve uygarlatrma biiminde ifade edilen bir Almanlarn kutsal misyonu ile temellendirilmeye allmtr. 51 Alman Mitteleuropas aslnda daha geni lekli bir yaylmacln ilk adm olarak kurgulanyordu. 52 Pancermenizm, bu adan geleneksel Drang Nach Osten politikas ile de byk uyum ierisinde olmutur. Ondokuzuncu yzylda gelitirilen rklk kuramlar da pancermenizmin dnsel dayanaklarndan biri olmutur. Bir Fransz soylusu olan Joseph Arthur de Gobineau (1816-1886)nun 1853 ylnda kaleme ald Essai sur lingalit des races humaines adl almasnda ortaya konulan Aryan stnl biimindeki rklk,

49 50

ayn yerde. ayn yerde ve Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.294. 51 Lonnie R. Johnson, Encyclopedia of Nationalism, Cilt:1, s.178. 52 Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.290.

14

Gobineaunun izinden giden, aslen ngiliz olmakla beraber Almanyaya yerlemi Houston Steward Chamberlain (1855-1927) tarafndan, zellikle 1899da yaynlanan Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhundert adl kitapta, Tton rknn stnl biiminde kapsam daraltlarak benimseniyordu. 53 Ancak Almanyada gelien pancermenizm stn Tton rk dncelerini kullanmakla beraber, Tton rk teriminde kapsanan btn halklar iermek gibi bir amaca sahip deildir. 54 1890da Allgemeiner deutscher Verband adyla kurulan rgt 1 Nisan 1894 tarihinde yaplan ynetim kurulu toplantsnda adn Alldeutscher Verbanda evirdikten sonra, pancermenizmin bayraktarln da tamamen stlenmi olur. 55 Wertheimer, Alldeutscher Verbandn kuruluunu dorudan ngiliz kart duygulara balamaktadr. 56 Bunun nedeni Alldeutscher Verbandn anayasasnda bulunabilir. Alman Volkstumunun korunmasn ve Alman ulusal geliimini engelleyen btn glerle savalmasn hedefleyen rgt, btn dnyada Alman karlarnn geniletilmesini ve Alman smrge hareketinin desteklenmesini de amalar arasna almt. Doal olarak bu ama, dnemin en byk smrge imparatorluuna sahip ngiltereye kar bir eylemlilii iermekteydi. Kohnun deerlendirmesine gre, bu dnem pancermenizm aslnda ngilterenin, Fransann ve A.B.Dnin emperyalist eilimlerinden farkllk gstermemektedir. 57 Usher de, pancermenizmin iki dzeyini belirleyerek; bu iki

Mildred S. Wertheimer, The Pan-German League 1890-1914, New York, Octagon Books, s.17-19. Mildred S. Wertheimer, dier dillere pancermenizm olarak evrilen, ancak Almancada farkl kklerden gelen ve kapsamlar da farkl olan Pangermanisch/Pangermanatum ve Alldeutsch/Alldeutschtum kavramlar arasndaki farka dikkat ekerek, Pangermenisch szcyle ifade edilen birlik anlaynn Tton rkndan veya Tton dillerinden birini konuan btn halklar, bu arada ngilizleri de kapsadn; Alldeutsch teriminin ise Almanlarn birlii gibi dar bir anlama geldiini yazmaktadr. Almanyadaki pancermenizmin, Alldeutsh teriminde ifadesini bulan anlam kendi hareketine temel aldn gstermektedir.(a.g.e., s.90-98) 55 a.g.e., s.42. 56 a.g.e., s.94. 57 Hans Kohn, Encyclopaedia of Social Sciences, s.548.
54

53

15

dzeyden birincisini Rusya ve Fransaya kar bir savunma hareketi; dierini ise ngiltereye kar, ngilterenin Akdeniz ve Asyadaki smrgelerine ynelik saldrgan bir hareket olarak tanmlamaktadr. 58 Orta ve Dou Avrupa, Cermenler ile Slavlar arasndaki hegemonya mcadelesine sahne olurken, bu halk grubunun hi birisine dahil olmayan ve olmak da istemeyen, Herderin, Slavlar ve Almanlar arasnda eriyerek yok olacaklarn ileri srd Macarlar 59 arasnda da bir pan-milliyeti dncenin filizlenmeye balad grlmektedir. Benzer biimde Rus arl ierisinde yer alan Trk halklar arasnda ve Rus arl ile Alman emperyalizminin kendilerine yaylma alan olarak grd Osmanl Devleti topraklarnda da pan-milliyeti dnce u vermeye balamt. 60 Turan ortak kavram zerinden bu iki, hatta farkl corafyada gelien hareket bu almann da konusu olan panturanizmdir. Bu noktada kavramsal bir aklama yaplmas bu almann okunmasnda karlalabilecek sorunlarn zm iin gereklidir. Panturanizmin ierii Macar ve Trk Turanclar tarafndan farkl doldurulmutur. Macarlarn projesinde Macarlardan, Moollara, Trklere, Japonlara ve hatta inlilere kadar ayn dil ailesi ierisinde deerlendirilen halklarn btn kapsanmtr. Oysa ki Trk Turanc hareketinde yalnzca Trk olarak kabul edilen halklar sz konusudur. Bu zellii ile de Trk panturanizmi, pantrkizm ile e anlamldr. Bu nedenle baz yazarlar Trkiyede gelien hareketi yalnzca pantrkizm

Roland G. Usher, Pan-Germanism,From Its Inception to the Outbreak of the War, gzden geirilmi ve geniletilmi 2. bask, Boston, Houghton Mifflin Companys, ubat 1913,s. 11. Snyder, bu yaylmac pancermenizm anlaynn potansiyel dmanlara, zellikle Rusya, Britanya ve Fransaya kar gelitirildiini sylemektedir. (Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.288) 59 Judith Winternitz, The Turanian Hypothesis and Magyar Nationalism in the Nineteenth Century, Culture and Nationalism in Nineteenth Century Eastern Europe, ed.: Roland Sussex ve J.C.Eade, Ohio, Slavica Publishers, 1985 s.146. 60 Charles W. Hostler, The Turks and Soviet Central Asia, The Middle East Journal, Cilt: 12, Yaz 1958, Nu.3, s.263. (Hostler Alman emperyalizmini anmamaktadr.).

58

16

szc ile nitelendirmeyi yelemektedirler. 61 Bununla birlikte, bu almada Trk Turanclarnn da kendi dncelerini zerinde kurduklar e Turan kavram olduu iin, Turanizm ve panturanizm szc her iki lkedeki hareket iin de kullanlm; her hangi bir karkln domamas iin Turanclk terimi yelendiinde bunun Macar ya da Trk olduu belirtilmitir. Ayrca Osmanl dneminde Trklk, pantrk eilimler ile i ie gemi olduundan, bu dnemdeki hareketi adlandrmak zere genelde Trklk terimi yelenirken, Cumhuriyet Trkiyesinde ise Cumhuriyetin Trklk anlay ile, 1930larda ortaya kan hareketin farkn gsterebilmek asndan Turanc Trklk terimi kullanlmtr. Pan-milliyeti hareketler ideolojik yaplarnn bir ok esini romantik milliyetilikten almlardr. Snyder, bu tr hareketlerde ortak olarak grd unsurlarn bana biriciklik duygusunu yerletirir. 62 Pan-milliyeti harekete temel olarak kurgulanan halkn ya da rkn, ki bu pancermenizm de Tton rk, panslavizmde Slav rk, Macar Turanclnda Turan rk ve Trk Turanclnda Trk rkdr, insanln ayrcalkl bir dal olarak gsterilmesi sz konusudur. Bu ayrcalkl hissetme durumu hemen her zaman harekete konu olan halkn insanlk ve uygarlama sreci ierisindeki katklarnn ortaya konulmas abasn da beraberinde getirmitir. nsanlk tarihinin ilerleme aamalarnn bu halk ya da halklara mal edilmesi ile baka rk ya da uluslar karsnda en azndan eitlik salanmaya allm; ou zaman da bu ayrcalkl

Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.28-29. Hatta Hostlerin Turkism and The Soviets eserinin bir blm Pan-Turanism versus Pan-Trkism baln tamaktadr. Charles Warren Hostler, Turkism and the Soviets, The Turks of the World and Their Political Objectives, London, George Allen&Unwin Ltd., New York: Frederick A.Praeger INC, 1957, s.199.) 62 Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.200. Unutulmamaldr ki, Snyder, makromilliyetilik terimi ile btn pan-hareketleri iaret etmektedir. Dolaysyla Snydera gre biriciklik duygusu btn pan-hareketler iin ortaktr.

61

17

hissetme duygusuna bir stnlk anlay elik etmitir. 63 stnlk anlayna temel de, Ondokuzuncu yzyln rklk akmlarndan bulunur. Gobineau ve

Chamberlainn ortaya attklar ve pancermenizme destek olan rklarn eitsizlii dncesi, baka pan-milliyeti hareketler tarafndan, Aryan veya Tton rknn yerine kendi rklar geirilerek benimsenmitir.Irklk retilerinin ortak unsurlarn drt noktada toplamak olanakldr: 1. Fizik niteliklerin yannda psikolojik, dnsel hatta kltrel niteliklerin de kaltmla getikleri sav. 2. Kaltmsal niteliklerin baz topluluklarda bulunduu; dierlerinde

bulunmad ya da bazlarnda az, bazlarnda ok bulunduklar sav. 3. Bu kaltmsal niteliklere gre baz rklarn stn, bazlarnn aa fizik, psikolojik, dnsel ve kltrel yeteneklere sahip olduklar sav 4. Btn bu savlarn sonucu olarak da stn rklarn aa rklar zerinde, onlar yok etmekten ynetmeye, altrmaktan smrmeye dek doal haklar olduu dncesi. 64 Pancermenizm, panslavizm, panturanizm akmlarnn hepsinde, dncenin kurucu unsurlarnn banda rk kavram gelmekle birlikte , bu her zaman saf kan anlaya dayal dlayc bir yaklam beraberinde getirmemitir. Irk vurgusuna baz durumlarda, teki etnik gruplarn asimilasyonu balamnda kapsayc bir anlay elik etmitir. 65 Bu ayrmn ortaya kna pan-milliyetiliin ortaya kt devletin,
63 64

ayn yerde. Aleddin enel, Irk ve Irklk Dncesi, Ankara, Bilim ve Sanat, 1993, s.33. 65 Etienne Balibar smrgeci rklk ya da ABDdeki ayrmcl toplumu hiyerarize etmeyi ve blmlemeyi amalayan bir bask ve smr rkl balamnda, kapsayc olarak tanmlamaktadr. Etienne Balibar- Immanuel Wallerstein, Irk, Ulus, Snf, Belirsiz Kimlikler, 2. Bask, stanbul, Metis Yaynlar, Ekim 1995, s.53. Bu almada kapsayclk, bu trden bir ayrmclktan daha ok, farkl etnik kkenlere ya da rklara ait olduu dnlen unsurlarn, ana rk ya da ulus ierisinde eritilmeleri, eritilmeleri tamamlandktan sonra da herhangi bir ayrmcln ya da dlayc bir tutumun bu kk farkl olanlara kar gndeme gelmemesi anlamnda kullanlmtr.

18

pan-milliyetilie sahip kan toplumsal katman veya snflarn zlemlerinin farkll neden olmutur. tekilerin kltrel olduu kadar kuaklar srecek bir uygulamaya ile kanca da eritilmelerini gndeme getiren deiik bir tr kapsayclk da, dlayc rklk ile asimilasyona dayal anlay arasnda ilgin bir orta yol olarak eklenmitir. Pan-milliyeti hareketler iin rk ne kadar nemli ise, belki de ondan da nemli olan dil unsurudur. Herder iin dil, duygularn deposu, Volkun tarihin isel deneyimi ve da vurumu, belirli bir kltrn mirasdr. 66 Bu nitelikleriyle de dil, Volku yaratan unsurdu ve dilin ilevi kltr mirasn eitim sreci yoluyla gelecek kuaklara aktarmakt. 67 Pancermenizm, panslavizm ve panturancln her iki trnde de ya ayn dili konuan, ya yakn iliki ierisinde olan ya da dnemin dilbilim almalarnda ayn dil ailesi ierisinde deerlendirilmeleri gndeme gelmi olan halklar aras birlik sz konusu olmaktadr. Hatta bu dilsel yaknlk rkn kuruluunda da belirleyici bir neme sahiptir. Bu noktada, belirli bir rkn varlna kant oluturmak diller arasnda kurulan benzerlik zerinden yrmektedir. Kukusuz bu noktada genetik bir kavram olan rkn kaltmsal olarak gemeyen dilden tretilemeyecei ynl itirazlar gerei yanstmaktadrlar. 68 Bu erevede bu almann konusu olan Macar ve Trk Turanclklarnn yapsnn daha iyi anlalabilmesi asndan dil ailelerine bugnk dilbilimin verileri nda ksaca bakmakta yarar vardr. Dilbilim verilerine gre bugn be ana dil ailesi vardr:

Hugh Poulton, Top Hat, Grey Wolf and Crescent, New York, New York University Press, 1997, s.10. 67 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.74. 68 E.J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetilik, ev.: Osman Aknhay, 2. basm, stanbul, Ayrnt Yaynlar, Nisan 1995, s.133. Hobsbawm, bu itirazn Max Mllerden geldiini yazmaktadr. Max Mller Turan dil ailesi snflamasnn fikir babas olduundan bu giri blmn nc blmnde deerlendirilecektir.

66

19

Bunlar Hint-Avrupa, Ural-Altay, Sami, Bantu ve in-Tibet dil aileleri olarak snflandrlmaktadrlar. 69 HNT-AVRUPA ASYA Hint ve ran dilleri Cermen
(Almanca, Flemenke, ngilizce, skandinav dilleri)

AVRUPA 70 Roman Slav


Dou Slav: Rusa, Ukraynaca Bat Slav: eke, Slovaka; Lehe Gney Slav:Srpa, Hrvata, Bulgarca, Slovence

URAL-ALTAY DLLER URAL ALTAY

Fin Ugor Fin dilleri: Fince-Estonca Perm Laponca Macarca eremi Mordvin

Trk Dilleri 71 Moolca Manu-Tunguz

Vogul(Marsi) ve Ostyak(Hani)

Japon ve Kore dillerinin Ural-Altay grubuna ait olup olmad dilbilimin tartt noktalar arasndadr. Pan-milliyeti hareketler ierisinde yalnzca pancermenizm, birbirlerinin konutuklar dili anlayabilen halklarn birlikteliini hedefler. Oysa ki farkl Trk

Dil aileleri snflandrmasnda Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, 20.bask, stanbul, Bayrak Basm/Yaym/Tantm, 1993, s.5-8 arasndan yararlanlmtr. Bu be dil ailesi ierisinde snflandrlamayan diller de bulunmaktadr. 70 Ayrca Yunanca, Arnavuta, Kelte, Litvanca gibi yaayan diller ile Hitite de bu dil grubuna aittir. 71 Trk dilleri ibaresi Erginde Trke olarak yer almaktadr. Bu konuda bir sonraki dipnota baknz.

69

20

dillerini konuanlar 72, farkl Slav dillerini konuanlar 73 gibi birbirleri ile kendi ana dilleri zerinden iletiim kuramazlar. Macar Turanclnn hedefinde yer alan halklarn konutuklar dil arasnda yukardakiler arasnda olduu kadar dahi bir benzerlik yoktur. Birbirleriyle akraba olmakla beraber, ayn olmayan diller anlamndaki dil farkllna dikkat eken Kohn, pancermenizmi (ve panarabizmi) ayn dil ve milliyete sahip nfus gruplarn birletirmeye almas balamnda gerek milliyeti hareket olarak deerlendirirken; dier pan-milliyeti hareketleri rksal nitelikli olarak

tanmlamaktadr. 74 Benzer biimde Snyderda panslavizm ve panturanizmin farkl halklar kendisine hedef olarak belirlemesine ramen, pancermenizmin tek bir halk zerinde younlatn yazmaktadr. 75 Bu belirlemelerde, dil ailesi snflandrmalarnn da gsterdii gibi hakllk pay vardr. Panslavizm ve Trk Turanclnda ortak bir konuma ve yaz dilinin gelitirilmesi gereini vurgulayan dnceler aslnda akraba olmak ile birlikte Slav ya da Trk halklarn kendi dilleri zerinden dier kardeleri ile iletiim kuramamalarnn sonucudur. Macar Turanclar da dil akrabaln, Turan rk tanmnn ba esi yapmak ile birlikte, ortak bir dil gelitirilmesinin olanakszln grm olsalar gerek, byle bir aba ierisine dahi girmemilerdir. Bununla birlikte pancermenizmin tek bir ulus ya da halk birletirmek istedii ynl deerlendirmelere ihtiyatla yaklalmaldr.

Talat Tekin, Trk diyalektleri terimine kar karak, ayr Trk dilleri olduunu; bu dillerde konuanlarn birbirleri ile anlamalarnn olanakl olmadn (Azeri ve Trkiye Trkesi gibi baz Trk dillerinde anlamann olanakl olduunu da ekleyerek); dolaysyla bir Germen dilleri ailesi, bir Slav dilleri ailesi olduu gibi, en az yedi alt gruptan oluan bir Trk Dilleri Ailesinin varln gstermektedir. Tekine gre, nasl ki talyanca, spanyolca, Portekizce gibi diller Franszcann alt dilleri saylamazsa, Trkmence, Kazaka, Krgzca da Trkenin diyalektleri saylamaz. ( Talat Tekin, Trkoloji Eletirileri, Ankara; Doruk Yaynlar, Mart 1994, s.143-151 arasnda yer alan Trk Diyalektleri deil, Trk Dilleri balkl blm. Bu makale Trk Dili Dergisinin, Mays-Haziran 1993 tarihli saysnda yaynlanmtr.) 73 Klmn Rtz, A pnszlvizmus trtnete, s.29. 74 Hans Kohn, Encyclopaedia of Social Sciences, s.545. 75 Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.288

72

21

Pan-milliyeti hareketler, Herderin izinden giderek kurulmak istenen rk ya da ulus kategorisini tarihte aramay yelemilerdir. Pan-milliyeti hareketlerin ou iin gemite kkleri bulunan geleneksel kltr ve bu kltrn eleri olarak grlen sagalar, arklar, kostmler, ykler, danslar ve dier folklor eleri, bir halk birbirine balayan unsurlar olarak deerlendirilmeleri balamnda nem kazanmaktadr. 76 Kohnun Dou tarz milliyetilikler iin syledii akademisyenler ve airlerin hayallerine ve mitlerine dayand sav 77, bilimsel verilerden daha ok bu tr unsurlara yaslanmay yeleyen pan-milliyeti hareketler sz konusu olduunda daha byk bir gereklik payna sahiptir. Bu bakmdan Antony Smithin ulusal mitoloji veya etnik kken ve soy mitlerinde bulduu motifler pan-milliyeti hareketlerin hayal ve mitlerinin de ykseldii zemini oluturur. Bunlar: 1- Zamandaki balang miti; topluluun ne zaman doduu; 2- Mekandaki balang miti; topluluun nerede doduu; 3- Soy miti; bizi kim dourdu ve nasl onun soyundan geldik 4- G miti; nereleri ap geldik; 5- Kurtulu miti; nasl zgrletik; 6- Altn a miti; nasl byk ve kahraman olduk; 7- k miti; nasl bozulduk [veya nasl zmzden uzaklatk] ve fethedildik veya srgn edildik; 8- Yeniden dou miti; eski anl gnlerimize nasl dnebiliriz. 78 Bu mitlerin ortaya konu biimleri o pan-milliyeti hareketin dnce yapsnn anlalabilmesi asndan da nem kazanmaktadr. zellikle altn a ve

76 77

a.g.e., s.201. Hans Kohn, Nationalism, Its Meaning and History, s.30. 78 Antony D. Smith, Uluslarn Etnik Kkeni, ev.: Sonay Bayramolu ve Hlya Kendir, Ankara; Dost Yaynlar, Aralk 2002, s.245.

22

yeniden dou mitleri, o pan-milliyeti hareketin amalarnn kavranabilmesi asndan anahtar konumundadr. Bu erevede pan-milliyeti hareketlerde ortaya konan tarih anlay, romantik milliyetiliin, organik tarih anlayn btnyle yanstr. Bu anlayta toplumlar da tpk bitkiler gibi dou, gelime, ieklenme ve bozulma aamalarndan sonra yeniden canlanma kanunlarna tabidirler.Toplumlar besleyen unsurlardan her hangi birinin eksiklii bozulmaya yol aar. Bu noktada milliyeti eitimcilerin grevi, eksiklii hissedilen unsuru yeniden salamak olarak ortaya konur. 79 Pan-milliyeti hareketlerin kendilerini merulatrma aralarndan en nemlisi de kar olarak grlen ya da gsterilen pan-milliyeti ve milliyeti hareketler olmaktadr. rnek vermek gerekirse Macarlara bal Slav unsurlar, Macar milliyetiliinin tahakkmnden kurtulmann yolunu panslavimde bulurlarken; Macarlar ise pancermenizm ve zellikle panslavizm karsnda Macarln varolabilmesini panturanc birliin gerekletirilmesinde gstermeyi

yelemektedirler. Benzer biimde Rus panslavizmi pancermenizmi 80; pancermenizm de panslavizmi en byk tehdit olarak gstermek eilimindirler. 81 Farkl devletler arasnda blnm ulusun ya da rkn birlemesinin yolu elbetteki bar bir politikadan gememektedir. Bu durumda pan-milliyeti hareketlerin tm iin sava, birlik mitlerinin de kayna olarak grlmektedir. Bununla birlikte bu adan bakldnda pan-milliyeti hareketlerin de kendi ierisinde ikiye ayrlmalar gerekmektedir. Baka bir etnik grubun mal olarak

a.g.e., s.230. Smith kollektif gemiin yeniden kefedilmesi ve inas araylarnda, biri didaktik, dieri dramatik olmak zere iki boyutun olduunu da ortaya koyar. 80 Panslavist Rus general Fadeyev, Rusyann dmann btn Bat Avrupa olarak deil,; Orta Avrupa, yani Alman kitlesinden ibaret gryor, Alman birlii gerekletii taktirde, Rusyann dnda kalan Slavlarn yok olacan ngryordu. (Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, s.264.) 81 Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.293.

79

23

grlen devletlerin egemenliinde ortaya kan pan-milliyeti hareketler kendilerini kltrel dzeyle snrlama yolunu seerlerken, bamsz bir devlette beliren panmilliyeti hareket siyasal birleme hedefini de iermesi balamnda daha militarist zellikler tamaktadr. Hans Kohnun iaret ettii gibi, egemen, bamsz bir devlette ortaya kan pan-milliyeti hareket, kendi emperyalist genilemesini, szde zayf kardelerine yardm ad altnda, bu kardelerin de zararna olarak da gerekletirmek ister. 82 Bamsz devletlerde, Antony Smithin tespit ettii gibi etnik milliyetilik ve bunun kardei pan-milliyetilik irredentist politikalar da gndeme sokar. Bu noktada bir pan-milliyeti hareketin kendisini kltrel dzeyle snrlamasnn nedenleri zerinde dnmek gerekir. 83 Bu kltrel dzeyle snrlama iki nedenle gerekleebilir. Birincisi, panslavizm rneinde grld gibi, panmilliyeti harekete temel oluturan unsurun, kk ve zayf olan parasnda ortaya kan pan-milliyetilik, ulusal benliin korunmasn, sosyal ve siyasal bir takm haklar elde edilmesini salamaya dnk olmas balamnda, gl ve byk olan aabeye yzn dnerken, kendi ulusal varlnn, bu gl aabey tarafndan yutulmasndan da rkmektedir. Dolaysyla yalnzca kltrel birliktelik, bu gl kardein desteini elde etmeyi salayabilecei gibi, bu gl karde ierisinde erimenin de nne geecektir. Pan-milliyeti hareketin kendisini kltrel dzeyle snrlamasnn bir baka durumu da bamsz bir devlette ortaya kmasna ramen, bu devletin ve kendi hareketlerinin gszlnn bilincinde olarak siyasal birlikteliin olanaksz grlmesi ile ilintilidir. Bu durumda kltrel birlik projesi,

Hans Kohn, Encyclopaedia of Social Sciences, s.551-552. Bu noktada kltrel pan-milliyetilik terimi, Kohnun kltrel pan-milliyetilikler kategorisinde ifade edilen anlam dnda, siyasal boyutlar da zaman ierisinde ortaya kacak bir pan-milliyeti hareket ierisindeki, siyasal dzeyden farkl bir birlik anlayn ifade etmek zere kullanlmaktadr.
83

82

24

zaman geldiinde uygulamaya konulacak siyasal birlikteliin bir nkoulu olarak grlmektedir. Baml halklarda ortaya kan pan-milliyeti hareket ile bamsz devletlerde yeeren pan-milliyetilik arasndaki bir baka fark da siyasal-toplumsal sisteme ilikin grlerde bulunabilir. Baml halkn pan-milliyeti dnceye sahip aydnlar, baml olduklar devletten bir takm siyasal-sosyal haklar talep etmeleri balamnda zgrlk, liberal bir siyasal sistemi hedeflerken; bamsz ve kendisini gl gren bir devlette ortaya kan hareketler genelde otoriter bir ynetim tarzna destek vermilerdir. Bunun bir istisnasn, bamsz, ancak knt halindeki Osmanl Devletinde ortaya kan Trklk hareketinin zellikle I. Dnya Sava ncesi evrelerinde bulmak olanakldr. Pan-milliyeti hareketlerin, pan-dinci hareketlerle kurduklar iliki de zaman zaman farkl ierikte olmaktadr. Bazen pan-milliyeti dnce ile pan-dinci hareket arasnda kartlk ve rekabet durumu ortaya karken; baz durumlarda da pan-dinci unsurlar pan-milliyeti hareketi glendirmek zere, bu ikincisinin ierisinde kendilerine yer bulabilirler.84 Rus panslavizminin Ortodoks inan zerinde yapt vurgu bu durumun en iyi rneklerinden biri olarak dnlebilir. ster kltrel, isterse bu kltrel birlikle yetinmeyip siyasal birlik amac da gden pan-milliyeti hareketler olsun, temelde var olduu savlanan rkn btnnn karlarnn deil, ulusal karlarn gerekletirilmesine dnktr. Bu durum panslavizmin tarihinde btn aklyla grlebilir. Slovaklar, ekler ve dier kk Slav uluslar asndan kendi ulusal benliklerinin ve karlarnn korunmas balamnda panslavizm gndeme gelirken; Rus panslavizmi, Rus ulusal

84

Hans Kohn, Encyclopaedia of Social Sciences, s.545.

25

karlarnn hizmetinde deerlendirilmeye allmtr. Slav tehdidini kendi milliyetiliklerinin nemli bir unsuru haline getiren Macarlarn, bir Slav ulusu olan Polonyallara duyduklar sempati, Polonyallarn 1848 Macar Ayaklanmas srasnda sembolik de olsa Macarlara askeri destek vermeleri 85 ve Avusturya Slavlar olan kardelerinin ba dman olarak belirledii Macarlara sempati ile yaklamas, 1848 Panslav Kongresindeki az sayda Polonyal delegenin varl, 1867 Kongresinde hibir Polonyal delegenin olmamas; 1848 Panslav Kongresinde Avusturya Slavlarnn Osmanl Devletinin uyruklar olan Slav kardelerinin durumlarna ilgi gstermemeleri; iki Slav devleti Srbistan ve Bulgaristan 86 arasndaki atmalar, aslnda Slav kardelii dncesinin bir hayal rn olduunu, nemli olann ek, Slovak, Leh, Bulgar, Srp v.s. milliyetilikleri olduunu gstermektedir. Benzer biimde pantrkizmin ilk dnsel babalar saylan Kazan Tatarlarnn, dier Trk kardelerinin otonom devlet taleplerine kar Rusyann birliini savunmalar 87; Tatarlar, Azeriler, Bakurtlar gibi gruplar arasnda ortaya kan atma noktalar da tek bir Trk ulusu olduu ynl grlerin ok da ayaklar yere basan deerlendirmeler olmadnn kant olmulardr.

Polonyallar 5000 kiilik askeri bir destek vermilerdir. (Sandor Kostya, Pan-Slavism, s.64) Stoddard, Bkre Antlamas sonrasnda bir Bulgar liderin Bizi Hun, Trk, Tatar olarak arn, ama Slav olarak deil! szlerini aktarmaktadr. (T. Lothrop Stoddard, Pan-Turanism, The American Political Science Review, Cilt: XI, ubat 1917, No:1, s.13.) 87 Zeki Velidi Togan , Htralar, Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Mill Varlk ve Kltr Mcadeleleri, stanbul, Hikmet Gazetecilik Ltd.,1969 adl eserinin muhtelif blmlerine ve Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadele Tarihi, Ankara, TTK, 1995, s.219-225.
86

85

26

2. EMPERYALSTLER ARASI MCADELENN ALANI: ORTA ASYA


Corafi snrlar konusunda deiik tanmlamalar yaplmakla birlikte Himalayalar ve Altay Dalar, Hazar Denizi ve Tanr Dalar arasndaki blge olarak tanmlanabilecek olan 88 Orta Asyann Avrupa kamuoyunun dikkatlerini ekmeye balamas Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Ruslarn blgeyi igal etmeleri ile olmutur. Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnn balarnda Orta Asyada bamsz hanlklar varlklarn srdryorlard. Bununla birlikte Hive, Buhara ve Kokand Hanlklar yzyln ortalarndan itibaren, Rus arlnn younlamaya balayan basks ile de yzyze gelmeye balamlard.. Rus arl, Ondokuzuncu yzyln smrge yarndan geri kalm; bu an kapatabilmek ve scak denizlere inmek amacyla yaylabilecei alanlar aramaya balamt. Rus arlnn genileyebilecei alanlar, ayn zamanda onlara scak denizlere inme olana da sunmalyd. Osmanl Devleti ve Boazlar zerindeki amalarn gerekletirmesi zellikle ngilterenin bu dnemde kar koymas ile yrrle giremeyince, arlk iin en kolay yaylma alanlarndan birini Orta Asya hanlklar oluturmutur. 89 1850li yllarda Orta Asya hanllarndan Kokand ele geirmeye alan Rus arl, hem Krm Sava, hem de Kafkasyada sren direni hareketleri nedeniyle bu isteini ileri bir tarihe brakmak zorunda kalmtr. 90

Maria Antonina Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and the Present Day, an Ethnological Inquiry into the Pan-Turanian Problem, and Bibliographical Material relating to the Early Turks and the Present Turks of Central Asia, Oxford, Clarendon Press, 1918, s. 10. 89 Louis E. Frechtling, Anglo-Russian Rivalry in Eastern Turkistan, 1863-1881, Royal Central Asian Journal, Vol.: XXVI, Part: III (July 1939), s.471. 90 Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1995, s.66.

88

27

Kafkasyadaki direniin krld 1850li yllarn sonunda Ruslar dikkatlerini Orta Asya zerinde younlatrma olana buldular. Hanlklar aras ekimeler ve atmalardan da yararlanarak Orta Asyay igal planlarn uygulamaya geirmeye baladlar. 1866da balayan saldrlar sonucunda 1868 Maysnda Semerkant Rus kuvvetlerinin eline geti. Ayn yln Haziran aynda da Buhara Hanln Zerobulak Savanda yenilgiye uratmay baardlar. 91 Buhara Hanl, Rus himayesini tanmak zorunda kald. Bundan be yl sonra bu kez Hive Hanl Ruslarn egemenliklerini kabul etti. Hanlklar ierisinde Kokand, en uzun sreli direnii gstermekle beraber, sonunda 1875 ylnda Ruslarn tamamen egemenlii altna girdi ve varln yitirdi. Ruslar igal ettikleri blgeler ierisinde Buhara ve Hiveye belli bir zerklik tandlar. Ruslar blgenin tam anlamyla igalinin tamamlanmas iin bir yandan atmalara devam ederlerken, dier yandan da blgedeki denetim mekanizmalarn oluturmak yoluna gitmilerdir. 1867 ylnda Genel Valilik kurulmutur. Orta Asyann igalinin tamamlanmasnn ardndan, belli bir zerklik verilen Buhara ve Hive haricinde btn igal topraklar Genel Valinin kontrol altna girdi. arln blgenin denetimi konusundaki bir baka abas da Trans-Hazar demiryolunun yapmnn gerekletirilmesi olmutur. Daha 1873de planlanmaya balanlan demiryolunun yapmna 1880 ylnda balanmtr. 92 1884te direnen en son yer Mervin dmesinin ardndan, demiryolu 1885de Akabada, 1888de Semerkanda ulat. Bu demiryolu sayesinde Ruslar St.Petersburgu Semerkanda balamay baardlar.

Jean-Paul Roux, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, ev.: Lale Arslan, stanbul, Kabalc Yaynevi, ubat 2001, s.407. 92 Demiryolunun yapm sreci ve nemi iin bknz.: W.E.Wheeler, The Control of Land Routes: Russian Railways in Central Asia, Journal of the Royal Central Asian Society, Vol.: XXI, Part IV (October 1934), s.585-608 ve George Dobson, Russias Railway Advance into Central Asia; notes of a journey from St. Petersburg to Samarkand, London, W.H. Allen&Co., 1890, xxii+439 sayfa.

91

28

Ruslarn, Orta Asyay Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren igal etmelerinin ardnda yatan nedenlerden biri Orta Asyann zengin kaynaklarndan yararlanmak biiminde ortaya kmtr. 93 Rus arlnn emperyalist amalarnn bir sonucu olan bu durumun, Orta Asyann zenginliklerinden yararlanma amacndan te baka bir hedefi daha vardr ki, bu nedenden dolay Avrupann dikkatlerini ekmitir. Bu dnemde blgenin Genel Valisi General Annenkoff, yaynlad bir brornde Ruslarn bu ikinci, ama belki de birincisinden ok daha nem verdikleri amalarn gzler nne sermitir. 94 Annenkoff, demiryolunun yapm ile Hindistan arasnda balant kurmaktan ekinmemitir. Ruslarn, gneye, Hindistana doru inmeleri ngilizleri kayglandrr. 95 Hanlklarn igalinin, Hindistann anahtar konumundaki Afganistann igaline kar bir n hazrlk olduu aktr. 96 En nemli smrgesi konumundaki Hindistana ynelen bu Rus tehdidi ngiltereyi de harekete geirir. 97 Bylelikle de Orta Asya zerinde, ngilizler ile Ruslar arasnda Byk Oyun [Great Game] btn aklyla oynanmaya balanr. 98 ngilizlerin balca

Jean-Paul Roux, Orta Asya, s.408. Annenkoffun brorn ngilizce ad The Akhal Tekke and The Roads to India adn tamaktadr. (W.E.Wheeler, Journal of the Royal Central Asian Society, Vol.: XXI, Part IV ( October 1934), s.588.) 95 ngilizlerin bu kaygsn gsteren o dnem yaplan almalar iin Demetrius Charles Boulger, England and Russia in Central Asia, 2 cilt, London, W.H. Allen and Co.,1879. George N. Curzon, Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question, London ve New York, Longmans, Green, and Co., 1889. Arthur Campbell Yate, England and Russia face to face in Asia; travels with the Afghan Boundary Commission, Edinburg, W. Blackwood, 1887, vi+481 sayfa+ 2 harita. Archibald Ross Colquhoun, Russia against India, the struggle for Asia, 2. bask, London, Harper, 1901, vii+246 sayfa+harita. Ayrca Vmbry de bu duruma dikkati ekmekten kendini alamamtr. rmin Vmbry, The Coming Struggle for India, being an account of encroachments of Russia in Central Asia, and of the difficulties sure to arise therefrom to England, London, Cassell, 1885, viii+214 sayfa. 96 Jean-Paul Roux , Orta Asya, s.408. 97 Hindistann tarih boyunca Orta Asyadan gelen ordular tarafndan igali dahi gndeme getirilerek, Hindistana ynelik Rus tehdidi ortaya konulmaya allmtr. Bu gre rnek olmak zere bknz.: Invasions of India from Central Asia, London, Richard, 1879. 98 Byk Oyun teriminin 1820li yllarda ran ve Buharaya seyahatler gerekletiren Yzba Arthur Connely tarafndan ilk kez kullanld tahmin edilmektedir. Terime poplerik kazandran Rudyard
94

93

29

amalarndan biri Rus Orta Asyas ile Hindistan arasnda bir tampon blge oluturmak olmutur. Bu tampon blge, Hindistana gei iin en elverili yer olan Afganistan olarak dnlmtr. 99 ngilizlerin bu tampon devlet anlay ile birlikte Orta Asya halklarn Ruslara kar kullanmak konusunda da bir takm dnceleri olmas byk olaslktr. 100 Ruslarn Orta Asyay tam olarak kontrollerine aldklar 1880li yllarda ngilterede Orta Asya zerine dernekler oluturulmaya, blge ile ilgili dergiler karlmaya balanr. lk says 1886da yaynlanan The Asiatic Quarterly Review, Ruslarn Orta Asya etkinlikleri zerine younlamakla kalmam, Orta Asya ve Afganistan halklar zerine de ok sayda yaznn yaynland platform olmutur. Orta Asya zerinde gelien ve Hindistann kontrol zerine younlaan bu ngilizRus rekabeti, ngiltere ile Rusya arasnda 1907te imzalanan antlama ile bir sreliini yatmtr. Orta Asya ile ilgili olarak yaynlanan dergilerde, bu antlama sonrasnda Rus tehdidi konusu siliklemeye balamtr.

Kipling olmutur. (Steven Sabol, Orta Asyada Rus-ngiliz Rekabeti, Trkler Ansiklopedisi, Cilt 18, s.594, dn.:1) 99 Afganistann Hindistan asndan nemi ve dolaysyla ngiltere iin anlam zerinde duran ok sayda makale ve yazdan bir ka unlardr: Annette S. Beveridge, The Khaibar Pass as the Invaders Road for India, Journal of Royal Central Asian Society, Vol.: XII, Part II J.D.Rees, The Western Frontiers of India, The Imperial and Asiatic Quarterly Review, Third Series, Volume XV ( April 1903), ss.225-252. H.E. Crocker, The Khyber Pass, Journal of the Central Asian Society, Vol: XVIII (July 1931), Part III, ss.425-430. 100 Zeki Velidi Togan, anlarnda Pantrkizm fikri bidayette Macar Vambrey tarafndan 1868-1974 yllar arasnda ileri srlm olup, ngiltere hkmeti tarafndan da Osmanl mparatorluunu Ortaasyada Ruslara kar kendisiyle mttefik bulundurmak maksadiyle bir aralk koltuklanmtr. deerlendirmesinde bulunarak, ngilterenin Osmanl Devleti zerinden Orta Asya Trk halklarn kullanmak istediini belirtmi olmaktadr. (A. Zeki Velid Togan, Bugnk Trkili (Trkistan) ve yakn Tarihi, Cilt 1Bat ve Kuzey Trkistan, stanbul, Arkada, brahim Horoz ve Gven Basmevleri, 1942-1947, s.561-562.) H.B. Paksoy da panturanclk akmnn Vmbry tarafndan yaratldn belirttikten sonra, Vmbrynin ngilizler ile olan ilikisinden hareketle 1860larda yer alan bu yaratclk [panturanizm], Kralieleri her gn ay ien bir imparatorluun yararna idi. deerlendirmesinde bulunmaktadr. ( H.Blent Paksoy, Pan adl ki Kurgusal Yaratk: Uydurma Belgelerin Trkler zararna kullanlmalar, Avrasya Etdleri, Cilt:1, Say:2 (Yaz 1994), s.64.)

30

ngilterenin Orta Asya zerine hassasiyetinin yeniden alevlenmesi ise 1917 ylnda Rus arlnn yklmas ile olmutur. Bu dnemde ortaya bamsz Trk devletleri kmaya balamlardr. Kokandda Trkistan Mill Muhtar Cumhuriyeti, Ala-Orda Hkmeti, Buhara Milli Devleti, Hve (Harezm) Devleti arln yklmasnn ardndan belirmilerdir. 101 Devrimin hemen sonras bu karmak durumdan yararlanmaya alan Almanyann Osmanl Devleti araclyla blgeye girmeye almas, ngilizlerin bu dnemdeki kayglarnn temel nedeni olmutur. 102 ttihat liderlerin, Almanya ile ibirlii ierisinde pantrkist amalarn panislamizm ile birletirmeleri, Orta Asya ve Afganistanda Tekilat- Mahsusa ajanlarnn bu yolda almaya balamas, smrgelerinde ve zellikle Hindistanda yaayan milyonlarca Mslman dolays ile ngilizlerin Trk ve Alman faaliyetlerine kar nlemler gelitirmelerini de beraberinde getirmitir. Blgeye bu dnemde ok sayda ngiliz askeri seyahati gerekletirilmitir. 1924 ylnda Boleviklerin, Orta Asya zerinde kontrol yeniden salamalar ngilizlerin dikkatini bir kez daha Ruslarn etkinlikleri zerine evirmitir. 103 ngilterenin, Hindistann anahtar olarak grd blge zerindeki hassasiyetleri Hindistan smrgesini brakana kadar devam etmitir. Bununla birlikte Orta Asya, Rusya karsnda yer alan devletlerin srekli olarak ilgi alanlarndan
Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, s.245. ngilizlerin Turan hareketi ile yakndan ilgilendiklerinin rnekleri iin bknz.: [A.J. Toynbee], Report on the Pan-Turanian movement, London, Intelligence Bureau- Department of Information, October 1917, 26 sayfa.( Bu almada bu kitapk grlememitir.) The Rise of the Turks, The Pan-Turanian movement, Historical Section of the Foreign Office, London, 1919, 49 sayfa. A Manual on the Turanians and Pan-Turanianism, London, Geographical Section of the Naval Staff Intelligence Department, 1918,256 sayfa. Z.V.Togan, bu almann yazarnn Sir Denison Ross olduunu bizzat yazarn azndan rendii bilgisini aktarmaktadr. A.Zeki Velidi Togan, Bugnk Trkili, s.563, dn.: 307.(Bu ngilizce almann Trke evirisi iin bknz.: ngiliz Gizli Servizi MI5e Gre, Turanllar ve Pan-Turanizm, ev.: enol Durgun- Gonca Bayraktar, stanbul, Yesevi Yaynlar, 1999, 366 sayfa.) 103 1930 ylnda yaynlanan bir makalede Ruslarn gelecekte kaotik bir Afganistan zerinden Hindistan snrna ulaacaklar ve Hindistana girecekleri ngrlmektedir. ( Rowan Robinson, The Place of India in Imperial Defence, Journal of the Central Asian Society, Vol.: XVIII(1930), Part I, s.76.)
102 101

31

birini oluturmaya devam etmitir. Almanya, bir yandan I. ve II. Dnya Savalar srasnda bu blge halklarn savataki rakibi Rusyaya kar kullanmak eiliminde olurken, dier yandan da bu blge zerinden ngilizlerin en nemli smrgesi Hindistan yollarna hakim olmak amacn gtmtr. Byk Oyuna, zellikle Rus arlnn k sonras dnemde, Asyada doan g boluunu, kendi lehine evirmeye alan Japonyada dahil olmak istemitir. 104 I. Dnya Sava ertesinde pan-turancln bayraktarln stlenmeye alan Japonya, bu ideolojiyi, Asyada hegemonya mcadelesinde ba rakibi olarak deerlendirmeye devam ettii Rusyaya kar kullanabilecei silahlardan biri olarak grmtr. 105 Bylelikle Orta Asya devletleraras rekabet ve atmalarn alanlarndan biri haline gelmi; Ruslar blgenin kontroln kaybetmemek iin abalarken, karsndakiler blge zerinden Ruslara ynelik bir takm hareketler rgtlemenin yollarn aramlardr.

104

Laurie Barber, Chekmate at the Russian Frontier: The Russia- Japanese Conflict Before Pearl Harbor, http://www.waikato.ac.nz/wfass/subjects/history/waimilhist/1997/wmh3.html [18.07.2003] 105 Philip Snow, Nomonhan, The Unknown Victory, History Today, July 1990, s.23.

32

3. TURAN: CORAF KAVRAMDAN IRK ADINA


Turan szcnn kkeni ran efsanesi Avestada bulunmaktadr. 106 Efsanede yer alan Tura szc olaslkla gebe bir halk tanmlamakta kullanlmaktadr. Efsanede Turyanlarn, ran halknn dman olarak gsterildii grlmektedir. Avestaya dayanarak ehname adl eserini oluturan Firdevside Tura kavram, Turana dnmtr. ehnamede Hkmdar Feridun olundan ikincisine Tur adn verir. lkesini olu arasnda paylatran Feridun Tura Turan lkesini verdi ve onu Trklerle inin padiah yapt. 107 Firdevsinin eserinde rann hkmdar Keyhsrev ile Turann hakimi Afrasiyap arasnda meydana gelen savalar hikaye edilmektedir. ehnamede Ceyhundan Tur snrlarna ve buradan da in ve Hotene kadar uzayp giden ksmndaki uzak, yakn btn yerleri Turan milletine verdiler. 108 ifadesi Turann bir anlamda corafi olarak tanmlanmas anlamna da gelmektedir. Efsanede Turan ve ran, Ahuramazda ve Ehrimenin lkeleri olarak deerlendirilirler. Yani biri iyiliin, dieri ktln semboldr. ehnamede yer alan ran- Turan ayrmnn etnik bir ayrlk olduu ileri srlmekle beraber, baz yazarlar bu ayrmn yerleik ve gebe ranllar simgelediini dnmektedirler. 109 Dolaysyla ehname zerinden bir ran-Turan etnik ayrmnn ortaya konulamayaca dnlmektedir.

Maria Antonina Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and the Present Day,s.18-19. Vlademir Minorsky, Trn, The Encyclopaedia of Islam,Volume IV, 1934, s.878-879. Talat Tekin, Enver Celaletin Paann etimolojileri, Tarih ve Toplum, Cilt:2, s.66-67. 107 Firdevsi, ehname I, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1945, s.120. 108 Firdevsi, ehname II, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1947, s.4. 109 slam Ansiklopedisinde Firdevsi maddesinin yazar H. Ritter, ehnamede sz edilen muharebelerin arki ranllar arasnda olduu grndedir. ( H.Ritter, Firdevs, slam Ansiklopedisi, Cilt:4, stanbul, Milli Eitim Basmevi,1945, s.646. ) Ritteri kaynak gsteren Talat Tekin de ayn grtedir. (Talat Tekin, Enver Celalettin Paann Etimolojileri, Tarih ve Toplum, Cilt:2, s.66.) Ayrca Macar dou bilimcisi Gyula Germanusun grleri iin bu almann 74-75. ve Pl Telekinin grleri iin de 79. sayfalarna baklabilir.

106

33

Osmanl Devletinde Turan kavramnn ne zaman kullanlmaya baland konusunda net bir yant vermek zor olmakla beraber, bunun 1786ya kadar geri gtrlebilecei grlmektedir. Aslnda daha ncesinde de Iran-Turan kartl eklinde iirsel bir tema olarak XV. Yzylda Zafer-Namede yer almtr. 110 1786 tarihinde Osmanl Devletinden Buhara hkmdarna gnderilen ve Ruslara kar birlikte hareket edilmesi istenilen mektupta , Buhara hkmdar Seyyid Eblgazi Hana Turan hakimi olarak hitap edildii grlmektedir. Taraf- hmyn- hazret-i cihn-driden ferman-fermyi Turan-zemn celdetl Esseyid Gzi Han cenblarna yazlacak nme-i hmynun msveddesidir.26 Ev Ca 1201 ifadeleri bulunmaktadr. Buhara Hkmdar da Sadarete gnderdii mektubunda Sizden rica ederim ki Padiah Hazretlerinin bo bir zamannda Turan memleketlerinin durumunu izah buyurunuz. Bilgi ve dirayet ve din taraf kuvvetli bir ehzdeyi Turana padih tyin etsin, ben de hutbeyi onun namna okutur ve sikkeyi de onun adna bastrrm. 111 Bu teklif bir anlamda ilk kez pantrkist zlemlerin dile getirilmesi anlamna da gelmektedir. 112

Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, Volume:IV, s.880. Nefinin bir iirinde de Saadetle otan kurmadan serhadd-i rana De Turan-zemine saye-i tu-i ser-efraz dizelerinde ve ran-Turan kartl ierisinde yer almaktadr. (Nef Divan, haz.: Metin Akku, Ankara, Aka Yaynlar, 1993, s.117.) 111 Mehmet Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti ile Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyasi Mnasebetler (1775-1875), Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1994, s.25. 1800-1801 olarak tarihlendirilebilecek bir baka belgede de Haydar ahtan Trn Hkimi olarak sz edilmektedir. (Osmanl Devleti ile Kafkasya, Trkistan ve Krm Hanlklar Arasndaki Mnsebetlere Dir Ariv Belgeleri, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu:3, ankara, Haziran 1992, s.102de yer alan 45 sayl transkripsiyon metin. Kitapta ayrca orijinal belgenin fotokopisi de yer almaktadr.) 112 Mehmet Saray, bu mektupta ifade edilen Trkistan mslmanlarnn bir tr Osmanl ynetimine dahil olmas biimindeki teklifin bir ilk olduunu belirtmektedir. (a.g.e., s.26.)

110

34

1832 tarihli bir Osmanl belgesinde de Turan,

Trkistan, Tataristan,

zbekistan ve Moolistan kapsayacak biimde tanmlanmtr. 113 Turan kavramnn Avrupaya tanmas Herbelotun 1697 tarihini tayan Bibliothque Orientale adl eseri ile olmutur. 114 Herbelot, Turan lkesinin tanmn Oxus nehrinin dou ve kuzeyi olarak gstermekte ve Turan adl bu araziye artk Trkistan denildiini belirtmektedir. 115 Minorsky, 1839 tarihinde Turan teriminin Byk Trk Yurdu anlamna gelmek zere Macarlarca kullanldn belirtmektedir. 116 Ferencz Pulszky 1839 tarihli makalesinde, Macarlarn kkenini Asyaya balarken, Turan kavramn yine ran kartl ierisinde kullanmay yelerken, Turan da Trkistan- Toharistan olarak aklamaktadr. 117 Turan kavramnn corafi ierikten, bu corafi anlamlandrmay da ierisinde barndrmay srdrerek giderek dilsel ve etnik bir kategoriyi iaret etmeye balamas 19.yzyln ortalarndan itibaren gereklemitir. Kavramn ieriinin bylesi bir deiiklie uramasnda Avrupal dil bilimcinin etkisi olmutur. Finli M.A.Castren, Alman C.C.J. Bunsen ve ngiliz F.Max Mller. 118 1813 ylnda Finlandiyada doan Mathias Alexander Castrn 119, bir dil ailesi olan Altay [bugn Ural-Altay grubuna giren diller] grubunu oluturan halklarn ayn zamanda kltrel adan da benzerliini savunmutur. Sibiryada yllarca sren alan aratrmalar sonucunda Fincenin bu dil ailesinden olduunu
113

Jacob M.Landau, Pan-Trkism , from Irredentism to Cooperation, Bloomington ve Indianapolis, Indiana Un. Press, 1995 ( kinci gzden geirilmi ve gncelletirilmi bask), s.1. 114 Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, s.880-881. 115 a.g.e., s.881. 116 ayn yerde. 117 Ferencz Pulszky, Iran s Turan, Athenum, Yl:3, Say:18 ( 1 Eyll 1839), s.276. 118 Judith Winternitz, Culture and Nationalism in Nineteenth Century Eastern Europe, s.145. 119 Mathias Alexander Castrn (2 Aralk 1913, Finlandiya, Rus arl- 7 Mays 1852, Helsinki): Fin milliyetisi dilbilgini. Ural-Altay dilleri zerine yapt evirileri ile tannmtr. 1851 ylnda Helsinki niversitesinde ilk Fin Dili krssne atand. Bir yl sonra da niversitenin rektr oldu.

35

savlam; bu savdan yola karak da Finlilerin Orta Asyadan geldiklerini, Macarlar, Trkler ve Moollar gibi halklar da ieren geni bir topluluun paras olduunu ortaya koymaya almtr. Altay dilleri tasnifi ona aittir.120 Encyclopedia Britanniccaya gre Castrn panturanclk ideolojisinin ilk ncsdr. 121 Bunsen 1854 tarihinde yaynlanan bir almasnda Turan szcn yalnzca bir dil ailesi anlamnda da kullanmann tesine geerek, Turan bir halk kategorisinin sfat olarak biimlendirme yoluna gitmitir. 122 Bunsenin ortaya att bu teori Alman asll ngiliz dil bilimci Fredrich Max Mller 123 sayesinde popler hale gelmitir. Max Mller, 1855 tarihli eserinde ilk kez Turan dil ailesi kavramn ortaya atmtr. 124 Mller, Sami ve Aryan dil ailelerinin yannda nc bir kategori olmak zere Turan dil ailesini ileri srmtr. Mllere gre Turan dil ailesi Asyada ve Avrupada Sami ve Aryan kategorilerine sokulamayan, eklemeli [agglutinative]

Hasan Eren, Trklk Bilimi Szl,I.Yabanc Trkologlar, Ankara, Trk Dil Kurumu Yayn, 1998, s.126-130 arasnda Castrnin dil almalar hakknda bilgiler yer almaktadr. 121 http://www.britannica.com/eb/article?eu=21059&tocid=0&query=castren&ct=[26.07.2003] 122 Turan kavramnn Aryan ve Sami olmayan halklar tanmlamak zere Bunsen tarafndan ilk kez 1847de kullanld da kaydedilmektedir. ( Turni Npek,Uj dk Lexikona, 12. Cilt, Budapete, Singer s Wolfner, 1942, s.5934.) 123 Friedrich Max Mller(1823 Dessau Almanya- 1900 Oxford): Dilbilim, mitoloji ve din aratrmalaryla tannan dou bilimci ve dil bilgini. En nemli almas yayma hazrlanmasn stlendii 51 ciltlik The Sacred Books of the East(1879-1904). Ortaya koyduu Turan dil ailesi snflamas bilimsel olarak ksa zamanda reddedilmitir. Tark Demirkan, Macar Turanclar, s.22de yer alan Turan kavramn ilk kullanan Macar aratrmaclardan Miksa Mller... ifadesi tamamen yanltr. Anlalan Miksa Mller ismine Macar kaynaklarndan birinde rastlayan Demirkan, konuya hakim olmadndan Miksa adnn Maxn Macarca karl olduunu da dikkate almam, bylelikle Alman asll ngiliz dil bilimciyi Macar yapvermitir. Baka bir yazda da Demirkann bu hatas aynen tekrarlanmaktadr. Tarih boyunca Trklk Macaristanda Turanclk, http://www.orkun.com.tr/asp/yazi.asp?Makale_nu=479[10.07.2003]. (Bu yaz Orkun dergisinin 46. saysnda yaynlanmtr.) 124 Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, s.881.Mllerin eseri The Languages of the Seat of War in the East, with a Survey of Three Families of Languages, Semitic, Arian, Turanian (London, 1855) adn tamaktadr. Bu almada Mllerin 1855 tarihli eseri deil, aada gsterilen kitab kullanlmtr.

120

36

dillerin btnn kapsamaktadr. 125 Mller, dil ailesi kategorisinin de tesine geerek, bir Turan halklar ya da rklar tanmlamas da yapmtr. 1870 ylnda Turanllar, sar derili, kk elmack kemikli, siyah inli gzl olarak da tanmlamaktan kendini alamamtr. 126 Ona gre Asyann gebe rklar olan Turanllar, tarmc Aryan rklarnn kartdrlar. 127 Max Mller Turan dil ailesini ya da dil snfn iki ana blme ayrmay yelemitir.Ural-Altay ya da Ugor-Tatar ad da verilebilecek olan Kuzey grubunun ierisine Tunguz, Mool, Trk, Fin ve Samoyed dilleri dahildir. Turan dil ailesinin Gney grubunda ise Uzak Asya dilleri yer almaktadr. 128 Castrn, Bunsen ve Mllerin almalar sonucunda Turan halklar dilsel ve kltrel olarak tanmlanm olmaktadr. Dilde, bkml Hint-Avrupa dillerinin karsnda bitiik grammer yaps; yaam tarznda Hint-Avrupallarn yerleik, tarm toplumuna karlk sava, gebe kabile yaam biimi; dinsel inanta HintAvrupallarn ruhsal, doa-st ve tektanrl dini karsnda aman inanc. 129 Bu nitelii ile Turan terimi, Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Sami veya Aryan

F. Max Mller, The Science of Language Vol.I, 6. bask, London, Longmans, Green, and Co., 1871, s.333. Mller, ince ve diyalektlerinin, henz pheler bulunmas nedeniyle, bu kapsamn dnda olduunu da belirtir. 126 Judith Winternitz, Culture and Nationalism in Nineteenth Century Eastern Europe, s.151. 127 a.g.e., s.334. lk yaynlan tarihi 1864 olan Lectures on the Science of Language adl eserinde Aryan szcne de rksal bir anlam ykleyerek kullanm olan Mller (J. Huxley, Race in Europe, s.20den aktaran Aleddin enel, Irk ve Irklk Dncesi, s.76. Bu yoruma karlk Muzaffer erif, Mllerin bu eserinde Aryan szcn rksal deil, dilsel anlamda kulland grndedir. Kanmca ilk yorum dorudur.), dil birlii ya da benzerlii zerinden gelitirdii rk grn sonraki yllarda deitirmitir. 1888de Biographies of Words and the Home of Aryas adl eserinde Tekrar tekrar iln ettim ki, Ari (Aryan) dediim zaman bununla kana, kemie, saa, kafaya iaret etmi olmuyorum. Bununla sadece Ari dili konuanlar ayrdetmi oluyorum..Bir Ari rkndan, Ari gzlerinden ve salarndan bahsede insan, bir dolikosefal gramerden dem vuran insan kadar byk bir gnah ilemi olur. (Aktaran Muzaffer erif, Irk Psikolojisi, stanbul, niversite Kitabevi, 1943, s.111. Mllerin Aryan kavramn kullan tarznn Muzaffer erif tarafndan yukarda aktarlan yorumu iin ayn eserin 13.sayfasna baklabilir.) 128 a.g.e., s.334. Mller, Turan dil ailesinin Gney blmnn de kendi ierisinde drt snfa ayrldn dnmektedir. 129 Judith Winternitz, Culture and Nationalism in Nineteenth Century Eastern Europe, s.145.

125

37

olmayan dillerin ortak tanmlanma sfat biimine brnd gibi 130, giderek de bu dil tanm rksal bir ayrlnn belirleyici sfat olacaktr. Turan bir etnografik terim olarak Macar kamuoyuna tantan Yahudi asll Macar doubilimci rmin Hermann Vmbry olmutur. Vmbry daha da ileri giderek Turan rk tanmlamasn da kullanmaktan kanmamtr. 131 Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Avrupada gelimeye balayan rklk hareketinin de etkisiyle halklarn kkensel gemileri aratrlmaya balanm, dnyann ilk medeniyetlerinin kurulduu Mezopotamya blgesi de bu aratrmalarn kapsamna dahil olmutur. Bu ilk uygarlklar kuran halklarn dili ve etnik yaplar zerine yaplan almalarda Avrupa dillleri ile benzerlik kurulamamas,

aratrmaclar baka ynlere doru sevk etmitir. ngiliz dilbilimci A.H.Sayce, 1874de yaynlanan almasnda Frat ve Dicle arasnda kurulan en eski uygarln Turan rknn eseri olabileceini ileri srmtr. 132 Bir yl sonra bu kez Fransz Franois Lenormand, Smer ve Akkad dillerini Turan dil ailesinin bir kolu olarak gstermitir. Lenormand, Turan dil ailesini sekiz blmde deerlendirmitir. Bu blmler Ugor Fin, Samoyed, Akkad, Medo-Susien, Kafkas, Trk-Tatar, Mool ve Japon ana gruplar biiminde oluturulmutur. 133 Aslnda Macaristanda da benzer nitelikli grler Ondokuzuncu yzyln ilk yarsnda yeermeye balamt. Ferencz Pulszky, daha 1839da yaynlad makalesinde Hint, in, nasya, Msr ve Yunan uygarlklarnn kayna olarak Orta
A Manual on the Turanians and Pan-Turanism, Geographical Section of the Naval Intelligence Division, London, s. 14. 131 rmin Vmbry, Vzlatai Kzp-zsibl, Ujabb adalkok az Oxusmellki orszgok npismereti, trsadalmi s politikai viszonyaihoz, Pest, Rth Mr, 1868, s.237. 132 Taner Timur, Bat, Irklk, Ulusal Kimliimiz, Yapt, Say:5 , Haziran-Temmuz 1984, s.15. 133 Franois Lenormand, La Langue Primitive de la Chalde et Les Idomes Touraniens, Paris, Maisonneuve & Ce diteurs, 1875, s.453-456.
130

38

Asyay gstermekteydi. 134 Ondokuzuncu yzyln son yllarnda ve Yirminci yzyl balarnda Macaristanda bu gr dorultusundaki almalar Macar ve Smer dillerinin ban ortaya karmak zere gerekletirilmilerdir. 135 Macar Turanclar arasnda da ad sk sk geecek olan Sndor Mrki 1910 ylnda yaynlanan kapsaml almasnda uygarln kaynan Orta Asyada bularak; bu blgede yaanan olumsuz koullar nedeniyle halklarn g etmek zorunda kaldklarn ileri srm, bylelikle de Avrupa uygarlklarnn temeline Turan yerletirmekten

kanmamtr. Ona gre Elam, Babil, in uygarlklarn Turandan gelen halklar kurmulardr. Mrkiye gre gler sayesinde Turan etkisi Tirreni denizinden Sar Denize, Hint Okyanusu ve Byk Okyanusun kuzey sahillerine kadar ulamtr. 136

Ferencz Pulsky, Athenum, Yl:3, Say:18 ( 1 Eyll 1839), s.275. Bu almalara bir rnek olmak zere bknz.: Somogyi Ede, Szumirok s magyarok, Budapete, Rkosi Jen Budapesti Hirlap Ujsgvllalata, MDCCCCIII, s.271. 136 Sndor Mrki, Az -s kzpkor trtnete, Budapete, Athenaeum Irodalmi s Nyomdai Rszvnytrsulat, 1910, s.54.
135

134

39

4. ONDOKUZUNCU YZYILIN KNC YARISINDA MACARSTANIN SOSYO-EKONOMK YAPISI


Macar tarihyazmna gre, Asyadan baladklar yolculuklarn Avrupann ierilerine kadar devam ettiren Macarlar, 896 tarihinde bugnk yurtlarna yerlemilerdir. 137 Prens rpdn banda bulunduu yedi Macar kabilesi bugn Macaristan olarak anlan blgeyi kendilerine yurt tutmulardr. 138 Macarlar 1000 ylnda Prens Vajk dneminde Hristiyanl benimsemilerdir. Prens Vajk Hristiyanl benimseyince adn Istvn[Stephen] olarak deitirmi, Macaristan krallk olarak tannm ve Prens Vajk Kral Istvn olmutur. 139 Btn Orta a boyunca Doudan gelen gebe kavimlerin Avrupa kaps nndeki ilk engellerini oluturmu olan Macarlar, Honfoglalstan tam 630 yl sonra tarihlerinin en nemli felaketlerinden biriyle kar karya kalmlardr. 1526 ylnda Moha Ovasnda, Macar ordusu Osmanl ordusu karsnda ok ar bir yenilgi almtr. Kral Lajos IIun yan sra, pek ok soylunun da ilerinde olduu ar can kaybyla sonulanan sava, Macaristan 150 yl srecek Osmanl egemenliine sokmutur. Aslnda bu dnemde Macaristan, topraklarn byk ksmn elinde tutan ve Osmanl himayesindeki Jnos Szapolyai ile topraklarn ok kk bir blmne hakim olan Habsburg mparatoru V.arlkenin kardei Ferdinand olmak zere iki kralla blnmtr. Macaristann egemenlii zerine sren mcadeleler sonucunda
Bu tarihyazm yalnzca Macarlar tarafndan deil, Macaristan zerine alan Avrupal ve Amerikal yazarlar, bu arada Trk aratrmaclar tarafndan da benimsenmektedir. 138 Macarca zel bir terim olan ve 896daki olay iin kullanlan Honfoglals terimini erif Batav Trkeye Yurtigali olarak evirirken (erif Batav, Tarihte Trk-Macar mnasebetleri ve MacarTrk Akrabal, Tarih ve Toplum, Kasm 2001, Cilt: 36, say: 215, Macaristan zel says, s.59.) Hasan Eren yurtlanma terimini yelemektedir.( Hasan Eren, Gemiine Bakan Yalnz Bir Ulus: Macarlar, Tarih ve Toplum, Kasm 2001, Cilt:36, say:215, Macaristan zel Says, s.76.) M. Tayyib Gkbilgin ise Yurd Kurma terimini kullanmaktadr. Honfoglals zerine Trke bir kaynak iin bknz. Kreskai Miklos, Yurd Kurma Hakknda, ev. M Tayyib Gkbilgin, Trkiyat Mecmuas XVIIden ayr basm, stanbul, 1972. 139 1083te Kral Istvn aziz mertebesine ykseltilerek Saint Istvn olarak anlmaya balanmtr.
137

40

1541de Osmanl ordular Buday kendi kontrollerine almlardr. Bu tarihten itibaren Macaristan e ayrlm olur. Daha ncesinde Szapolyaiye bal olan ksm Osmanl Devletine katlarak, 12 sancaklk Budin eyaleti oluturulur. Szapolyainin olu Jnos Sigismund, Erdel, Tuna tesi ve Temeskzn idaresi kendisine verilerek Dou Macaristana gnderilir. Ortaya Osmanl ynetimi, I.Ferdinand ynetimi ve Erdelde 140 II.Jnos ynetimi olmak zere paral Macaristan kar. 141 II.Viyana Kuatmasnda baarszla urayan Osmanl ordusunun,

Avrupadan geri ekilme srecinde ilk karld yerlerden biri de Buda olmutur(1686). 1699daki Karlofa Bar ile Osmanllar hemen btn Macaristan topraklarn kaybederler. Yalnzca Temeskz ve Szermesg Osmanl kontrolnde kalr. Osmanl egemenliinden kurtulan Macarlar, bu kez de Avusturyann kontrol altna girerler. Osmanl ordusu ile beraber Habsburglara kar savaan Imre Thkly baarszlk sonucunda areyi Osmanl lkesine snmakta bulur. Avusturyallara kar 18.yzyln banda II.Ferenc Rkczi nderliinde Erdelde gerekletirilen ayaklanma da yenilgiyle sonulanr. Rkczi ve arkadalar da Osmanl Devletine kamlardr. 142 Macaristanda 19.yzyln ilk yarsnda Kont Istvn Szechnyinin abalaryla Macar reform a balar. Macar Bilimler Akademisi ve Macar Ulusal Mzesi gibi kurumlarn oluturulmasnda byk pay sahibi olan babasnn izinde giderek Macaristan gelitirmek iin nemli admlar atar. Nehirlerin kontrol altna alnmas,
Osmanllarn Erdel, Macarlarn rdely adn verdikleri blge Transilvanya adyla bilinmekte ve bugn byk ksm Romanya topraklar ierisinde kalmaktadr. 141 Buraya kadar olan Osmanl- Macar ilikileri ve bundan sonraki paragraf Hicran Yusufolu, Osmanl- Macar ilikileri, Tarih ve Toplum, Cilt:36, Say:215(Kasm 2001- Macaristan zel Says), s.25-37 arasndan zetlenmitir. 142 Ferenc Rkczi Tekirdada yaam ve lmtr. 1906 ylnda mezar Kassaya tanmtr. Macarlarn Rodosto olarak andklar Tekirdada bulunan ve 1932de mze haline getirilmi olan evi Macarlar iin kutsal ziyaret yerlerinden biridir.
140

41

Tuna zerinde ulamn salanmas, lke btnnde ulatrmann gelitirilmesi, evrensel vergilendirme kurallarnn yrrle sokulmas onun dneminde

gerekletirilir. Bu sre Macar ulusal bilincinin gelimesine de nemli katklar yapar. 1848 ylnda btn Avrupa devrimlerle sarslrken Macarlar da Avusturyaya kar 15 Mart tarihinde ayaklanrlar. 143 Ksa zaman ierisinde lkenin kontroln ellerine geirirler. Bir yldan biraz uzun sren bu ksa bamszlk dnemi, Macar ordularnn, 1849 ylnda Rus arlnn da askeri desteini alm olan Avusturya ordular karsnda kesin bir yenilgiye uramalar ile sona erer. 144 Macarlarn isyan srasnda Macarlara baml olan zellikle Slav aznln, Macarlarn yannda yer almay, Avusturyaya yakn duruu 145, 19.yzyln ikinci yarsnda Macaristanda hakim olacak Slav tehdidi alglamasnn balca nedenlerinden biridir. Ayrca unutulmamaldr ki panslavist ideoloji Rusyadan daha nce, Macaristana baml olan Slav halklarn aydnlar tarafndan gelitirilmitir. I.Panslav Kongresi, Macarlarn Avusturya egemenliine kar ayaklandklar 1848 tarihine denk gelmektedir. Bundan baka Rusya ve Avusturya gibi birbirleriyle rekabet ierisindeki iki imparatorluun kendilerine kar birlemesi, Bat Avrupa devletlerinin Macarlara yardma gelmemesi ya da gelememesi gibi unsurlar Macar toplumunda olumsuz hislerin douuna da zemin hazrlamtr. Avrupa halklar ierisinde kendilerini yalnz hissetmeye balamlardr.

Ayaklanma 15 Mart 1848 gn Ulusal Mze nnde air Sandr Petfinin Nemzeti Dal[Ulusal ark] iiriyle balamtr. Ayaa kalk Macar, aryor seni vatan, imdi veya hibir zaman, kleler ya da zgrler olacaz, te soru bu, yantlayn; Macarlarn Tanrsna yemin ederiz ki, yemin ederiz ki bundan te kle, olmayacaz dizeleriyle balayan iir Macar yurtseverliinin gnmze kadar gelen en nemli sembollerinden biridir. 144 Ayaklanmann nderlerinden Lajos Kossuth Osmanl lkesine snm, Amerikaya gitmeden nce alt ay Ktahyada yaamtr. 145 Oscar Jzsi, The Dissolution of the Habsburg Monarchy, Chicago, The University of Chicago Press, 1930, s.310.

143

42

1860larda Avrupa g dengeleri Prusyann yava yava arln hissettirmeye balamas ile deimeye yz tutmutur. 24 Haziran 1859da Solferinoda talyan-Fransz ortak kuvvetlerine yenilerek ar bir darbe alan Habsburg mparatorluu, 3 Temmuz 1866da da Sadovada Prusya karsnda yenilgiye urayarak Alman dnyasndaki egemenliini yitirmitir. Bu durumda Avusturya, en azndan kendi i elikilerini zerek kendisini yeniden toparlamaya almtr. Bu i elikilerden en arlkl olan da mparatorluk ierisindeki etnik sorun olarak grlmektedir. 1867de devletin yaps deierek ifte monari haline gelmitir. Bu tarihten itibaren Habsburg mparatorluu, Avusturya- Macaristan mparatorluu biimine brnr. Avusturya mparatoru, ayn zamanda Macar Kral olarak da ta giyer. Macaristann kendine ait bir hkmeti olmas ngrlr. Ayrca Ortak Kabinede de Macarlara mparator tarafndan atanan bakanlklar ayrlmtr. Askeri, diplomatik ve nemli iktisadi kararlar Avusturyann tekelinde kalmakla beraber Macarlar nemli bir egemenlie sahip olurlar. 146 Elbette ki bu durum, Macarlarn Avusturya ile eit ortak olduklar anlamna gelmemektedir. Bir tr l etnik hiyerari dzenlenmitir. En stte Avusturya, onun altnda Macarlar ve en altta da mparatorluun Slav unsurlar. Bu Slav unsurlarnn byk ounluu Macaristan Krall topraklarnda yaamaktaydlar. ifte Monarinin kurulduu yl olan 1867 ayn zamanda ikinci panslav kongresinin de topland yl olmas bakmndan dikkati ekmektedir. Macarlara balanan Slav unsurlar, 1868de, Macaristann alt resmi dilli ok-uluslu bir devlet olarak yaplandrlmas istemlerini aa vurmaya balarlar. 147 1868 ylnda Milliyetler Yasas karlr. Yasa, aznlklara kendi dillerini kullanma hakk verirken, aznlklar yalnzca dilsel aznlk biiminde tanmlamtr.
146 147

Hugh Seton-Watson, Nations & States, s.163. C.A. Macartney, Hungary: A Short History, http://www.historicaltextarchive.com/books.php?op=viewbook&bookid=5&cid=8 [26.07.2003]

43

Bunun yannda herkes ana dili ne olursa olsun Macar ulusuna mensup saylmtr. Greceli olarak aznlklara bir takm haklar verdii ileri srlebilecek Yasann 1870de uygulanamayaca ilan edilir ve yerine saldrgan, zellikle dil alannda olmak zere, kltrel asimilasyon politikalar hayata geirilir. 148 Bunun sonucu olarak da 1840da %37.37 olarak grlen Macar nfus 1890a gelindiinde %48.61e ykselmitir. 149 Bu politikalarn bir boyutu da Macar olmayanlara devlet ynetiminde sz hakknn hemen hi tannmam olmasdr. Nfusun yaklak %20sini oluturan Romenler, merkezi ve yerel dzeydeki memuriyetlerin yalnzca %2sine, o da en alt dzeyde olmak zere sahiptiler. 150 1887de 400den fazla yenin olduu Macar Parlamentosunda tek bir Romen temsilci; 1910da Parlamentodaki 405 Macar temsilciye karlk, toplam 3 Slovak ve 5 Romen temsilci bulunuyordu. 151 Bu durum Slav ve Romen unsurlarn daha da tepki duymasna yol aacaktr. 152 Bu arada gelien Macar milliyetiliinin etkisiyle kendi tarihleri zerinde younlamaya balayan Macarlar, Orta Asyaya kadar geri gitmek durumunda kalrlar. 19.yzyln ikinci yars btn Avrupann Trkoloji zerine younlat bir dnemi iaret eder. Macarlar da, Bat Avrupann Trkolojiye eilme nedenlerine ek

Judith Winternitz, Culture and Nationalism in NineteenthCentury Eastern Europe, s.150. Macarlatrma politikalar iin bknz.: Hungarian Nationalism, Encyclopedia of Nationalism, Volume 2, Academic Press, 2001, s.221. Ayrca Seton-Watson, Nations & States,s.163-169. Bu Macarlatrmann ekonomik ve teknolojik gelimenin doal sonucu olduunu ileri sren yazarlar da bulunmaktadr.[Andrew L.Simon, Made in Hungary, U.S.A., Simon Publications, 1998, s.29] Macarlatrma politikalar ifte Monarinin kurulmasndan nce de zaman zaman gndeme gelmitir. 149 Joseph de Jekelfalussy, The Relations of the Nationalities, iinde , The Millenium of Hungary and Its People, ed.: Joseph de Jekefalussy, Budapete, Pesti Knyvnyomda, 1897, s.416-417. 1848de Almanca konuan Budapetede, 1900 ylnda Macar ana diline sahip olanlarn oran %79.8e ulamtr. Benzer sre yine Almanca konuan Pcste gereklemi, nfusun tamam Macar dilini konuanlardan olumaya balamtr. (C.A. Macartney, Hungary: A Short History, http://www.historicaltextarchive.com/books.php?op=viewbook&bookid=5&cid=8[26.07.2003] ) 150 Oscar Jzsi, The Dissolution of the Habsburg Monarchy, s.331-332. 151 a.g.e.,s.345. Jzsiye gre nfus oranlar dikkate alnsayd 215 Macar temsilciye karlk, 198 Macar olmayan halklarn temsilcisi Macaristan Parlamentosunda yer alacakt. 152 Bu dnemde uygulanan Macarlatrma politikalarna ilikin olarak Slovak bak asnn en u rneklerinden biri iin Hungarian Ethnic Cleansing (Magyarization) http://www.slovakia.org/history-magyarization.htm[26.07.2003]

148

44

olarak kendi znel nedenleri 153 dolaysyla da Trkoloji alannda ve dier akraba olarak grlen halklar zerinde almalara balarlar. Aslnda Macaristanda douya kar ilgi 19.yzyln ilk yarsnda balamtr. Sndor Krsi Csoma (1784-1842) ngiliz bursuyla Gttingende Dou dilleri eitimi aldktan sonra Asya seyahatlerine kmtr. Tibet dilinin ilk ngilizce gramer kitab ve ilk ngilizce-Tibete szln de hazrlaycs olan Csoma, Macar arkiyatlnn babas saylr. Csomann at yolda ok sayda Macar gezgin Dou lkelerine giderler. Bunlar ierinde en nemli isimlerden biri rmin Hermann Vmbry olmutur. 1860larn ilk yarsnda Orta Asyaya gerekletirdii seyahat onu Avrupa apnda byk bir hrete ulatrmtr. 154 Vmbrynin abalaryla 1870de Budapete niversitesinde Trkoloji krss oluturulmutur. Krsnn ilk bakan da Vmbry olmutur. 155 Bundan iki yl sonra 1872de Fin-Ugor krss de alr. 156.

Bu znel nedenler panslavizm ve pancermenizmin basks olarak nitelendiriliyorsa da (Nejat Kaymaz, Trk Tarih Gr, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1977, s.439.) bu aklama tek bana yeterli deildir. Bu almann ilerleyen blmlerinde gsterilecei zere Macarlarn Douya olan ilgilerinin artmasnda hzl ekonomik gelimelerinin de etkisi olduu kabul edilmelidir. 154 Vmbrynin ngilizlerle kurmu olduu yakn balar hatta bir tr ngiliz ajanl yapm olmas da hatrlanmaldr. Vmbrynin ngiltere ile olan ilikisi iin Mim Kemal ke, Vambery, Belgelerle Bir Devletleraras Casusun Yaam yks, stanbul, Bilge Yaynclk, 1985e baklabilir.Ayrca Vmbrynin Osmanl, ngiltere ve Avusturya monarileri arasndaki konumu iin bknz.: Ferenc Csirks, Defender of Three Empires, rmin Vmbry and the Eastern Question, Mves semmisgek Elaborate trifles, Tanulmnyok Ruttkay Klmn 80. szletsnapjra, haz.: Gbor Ittzs ve Andrs Kisry, Piliscsaba, Pazmny Pter Katolikus Egyetem, 2002, 454-475. 155 Trkoloji krssnn kuruluu konusunda Trke bir kaynak iin Budapete Trkoloji Krss Kuruluunun Yznc Yldnm Kutland, Trk Kltr, Yl:IX, Say: 98 ( Aralk 1970), s.179183(111-115). 156 Macaristanda Trkolojinin gelimesini lber Ortayl, Rusyann kulland Slav unsurlara kar, Avusturyann kar tedbiri olarak aklamaktadr. Ona gre, nfusunun 2/3 ek olan ve panslavizm merkezi olan Viyana karsnda ...kar tedbir olarak Budapetenin kullanldn gryoruz, monarinin iftlemesinden ve Budapetenin ikinci nemli merkez olmasndan sonra. (Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara , Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1977, Nejat Kaymazn Trk Tarih Gr adl bildirisinin tartma blm ierisinde, s.456-457.)

153

45

1891 ylnda Macar hkmeti Dou lkeleriyle olan ticari balarn glendirilmesi amacyla 1891 ylnda Keleti Kereskedelmi Tanfolyam [Dou Ticaret Kursu] adyla bir resmi okul da kurmutur. 157 Macar-Trk akrabal zerine tezler youn olarak bu dnemde gelitirilmeye balanmakla beraber, kkleri ok daha gerilere uzanmaktadr. bn-i Rt ve Gardizi zerinden gnmze gelebilen, asl kayp olan Buharal Ceyhaninin gzlemlerinde Macarlar Trklerin bir kolu olarak gsterilmektedir. 158 1000 ylnda Papa tarafndan Saint Istvna gnderilen ta ile daha sonra Bizans mparatorunun gnderdii tacn eklenmesiyle olumu olan Macarlarn Kutsal Tac zerinde Bizans tarafndan 1071de gnderilen ksmda Trklerin Kral Gezaya ifadesi yer almaktadr. Bizans mparatoru VIII. Konstantinin 948-952 arasnda yazd bir kitapta da Macarlardan Trk, lkelerinden Trkiye olarak sz edilmektedir. 159 Macar efsanelerinde de 13.yzyln bandan itibaren Hun-Macar kken birliktelii dile getirilmeye balanmt. Hunor- Magor veya csodaszarvas ad verilen efsanede Hunlarn ve Macarlarn Hunor ve Magor adl iki kardeten geldikleri hikaye edilmektedir. Simon Kzainin 1283 dolaylarnda yazd tahmin edilen Gesta Hungarorum, 11. yzyl sonu 12. yzyl balarna tarihlenen Anonymusun Gesta Hungarium ve 14. yzyldaki Mark Kltinin Chronicon pictum
1898de bu kurum akademi dzeyine ykseltilmitir. Macarlar Trk sayan bu gzlemler iin bknz.: Lszl Gyula, The Magyars, Their Life and Civilisation, Macaristan, 1996, s.193-196. Burada yaplan alntlar C.A.Macartneyin The Magyars in the Ninth Century, Cambridge, 1930 (tekrar basm 1968), s.206-209 arasndan verilmektedir. Ayrca Cemil ztrk , Macarlarla Akraba myz?, Tarih ve Toplum, Eyll 1992, Say:105, s.182 . Arap corafyaclarn Macarlar trk gsteren grleri iin en geni kaynak olarak Ramazan een, slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, 2. Bask, Ankara, TTK, 2001 eserine de baklabilir. 159 mparator Konstantin Porphyrogenitusun De administrando imperio adl eserinin Macarlar, Trk olarak anan blmlerinin ngilizce evirileri iin Lszl Gyula, The Magyars, Their Life and Civilisation, s. 205-210 arasna baklabilir. Eserde rpd, Trklerin byk prensi... ifadesi de yer almaktadr.[s.210] Ayrca Cemil ztrk, Macarlarla Akraba myz?, Tarih ve Toplum, Eyll 1992, Say:105, s.183.
158 157

46

vindobonense adl eserlerinde, bu efsaneye Macarlarn kkenini aklamak zere yer verilmitir. 160 19.yzyln son eyreinde Macaristanda gelitirilen Trklerle akrabalk tezleri byk lde dil zerinden yrmtr. Bu dil akrabal tezlerine kar eletiriler de gecikmemitir. Macar bilim dnyasnda yaanan Ugor-Trk Hbor [Ugor-Trk Savalar] srasnda Macar dilinin Trke ile akrabaln savunan Vmbry, tartmann Trk tarafn temsil eder. Ancak sonunda kar tarafn tezleri Macar bilim dnyasnca daha inandrc bulunmutur. Bu arada 1870li yllarn ortalarndan itibaren Macar kamuoyunda youn bir Trk ve Osmanl yandalnn balad grlmektedir. 1876 ylnda bir Macar generalin Osmanl Devletini ziyareti srasnda Harbiye ve Tbbye rencilerinin Vakitte yaynlanan bir mektubunda da grld gibi Osmanl lkesinde de Macarlara kar sempati ykselmektedir. Harbiye ve Tbbiye rencileri bu ak mektuplarnda Macarlarla Trklerin rksal ballklarn vurgulamlardr. 161 ki halk arasndaki bu yaknlama 1877 ylnda Osmanl-Rus Sava srasnda iade-yi ziyaret amacyla Macaristana bir Osmanl heyetinin gelmesi ile de doruk noktasna kmtr. 162 ki halk arasndaki yaknlama, her iki lkenin de Rusya ve Slav korkusu/tehdidini yakndan hissetmelerinin bir sonucudur. 163 93 Harbi srasnda Macarlarn Trklere duyduklar sempati, kardelik duygularnn yan sra,

Bu eserlerin ilgili blmleri iin Gyula Lszl, The Magyars, Their Life and Civilisation adl eserinin s.177-190 arasna baklabilir. 161 Vakit, no 372, 11 Kasm 1876dan aktaran David Kushner, The Rise of Turkish Nationalism 18761908, Londra, Frank Cass and Company Ltd., 1977, s.45. 162 Osmanl heyetinin Macaristan ziyareti iin Ylmaz Glen, Csok Jasa!, Tarih ve Toplum, Cilt:36, Say: 215 ( Kasm 2001- Macaristan zel Says), s.4-7 ve Ebubekir Sofuolu, Her Bir Macar iin Elli Bin Osmanly Feda Ederim Abdlmecid ve Macar mltecileri, a.g.d., s.41-46. 163 David Kushner, The Rise of Turkish Nationalism, s.45.

160

47

Balkanlarda statkonun bozulmasnn Macar karlarn tehdit edebilecei endiesi zerinde ykselmi grnmektedir. 164 19.yzyl Macaristannn daha iyi anlalabilmesi, bu lkenin bu dnemdeki sosyo-ekonomik yapsnn temel unsurlarn da bilmeyi gerekli klmaktadr. ifte Monarinin kurulmas izleyen yllar Macaristan asndan ekonomik olarak byk bir gelimeyi gsterir. Ulusal gelir 1867-1913 ylllar arasnda %429luk byk bir art gerekletirmitir.. Ulusal gelirin son derece hzl artnda sanayinin gelimesinin pay byk olmutur. Ayn dnem ierisinde tarmsal

retimin salad ulusal gelir %290 artarken, sanayi retimi %1450lik bir art sergilemitir. 165 Buna paralel olarak aktif nfusun tarmda istihdam edilen blm 1867de %80 iken 1913 ylnda %66.7ye gerilemitir. 166 1846-1866 arasnda ina edilen 2160 km.lik demiryoluna karlk 1867-1913 yllar arasnda 19.638 kmlik demiryolu yapm gerekletirilmitir. 167 Ekonomik gelime zellikle 1867-1873 ve 1887-1899 yllar arasnda byk hza sahip olmutur. 1887-1899 yllar arasnda sanayide yllk byme hz ortalama 6-7 dolaylarnda gereklemitir. 168 Sanayinin hzl geliimi, Macaristann ithalatihracat yapsnda da kendisini gstermitir. 1864te ithalatn %92si mamul

Gbor gostann verdii bilgiye gre Haziran 1877de Macar Parlamentosundaki parlamenterlerin ou Trkiyenin btnlnn ve Balkanlardaki statkonun korunmasn istemilerdir. (Gbor gostan, Siyaset ve Histografi: Macaristanda Trk ve Balkan almalarnn Geliimi ve stanbuldaki Macar Aratrma Enstits, Trkler Ansiklopedisi, Cilt:15, s.93.) 165 Ivn T.Berend- Mikls Szuhay, A Tks Gazdasg trtnete Magyarorszgon, 1848-1944, Kossuth Knyvkido, 1973, s.117-118. 1867-1913 yllar arasndaki gayri safi yurtii fiziki rne ait rakamlar da bu olgular desteklemektedirler. 1913 rakamlaryla, 1867de tarm %81, sanayi %13, ulam ve ticaret %5.2lik paylara sahiplerken; 1913 ylnda tarm %56, sanayi, %30.4, ulam ve ticaret %13.6lk paylara sahip olmulardr. Ortalama yllk byme hzlar tarm iin 1.7, sanayi iin 4.2, ulam ve ticaret iin 4.6 olmutur. (Lajos Katus, Social-Economic Researches on the History of EastCentral Europe, s.108-109, Tablo 40-41.) 166 Lajos Katus, Social-Economic Researches on the History of East-Central Europe, s.111, Tablo 46. 167 a.g.e., s.108, Tablo 39. 168 Lajos Katus, Economic Growth in Hungary During the Age of Dualism, Social-Economic Researches on the History of East-Central Europe, ed.: E.Pamlnyi, Budapete, Akadmiai kiad, 1970, s.56.

164

48

mallardan, %5i hammaddelerden ve %3 de yar-mamullerden; ihracatnn %65i hammadde, %12si mamul mal ve %23 de yar-mamullerden oluurken; 1913 ylnda ithalat ierisindeki mamul mal oran %61.7ye gerilemi, hammadde oran %25e, yar-mamul oran da %13e ykselmitir. 1913 ylnda ihracat ierisinde mamul mallarn oran %38e ykselmi, yar-mamul mallarn oran %10a ve hammadde oran da %52ye gerilemitir. 169 Bununla birlikte snayi ve ticari etkinlikler byk lde Alman aslllarn ve zellikle Yahudilerin kontrolnde gelimitir. Macaristandaki Yahudi nfusu 1848de 336.000 dolaylarndayken, 1910 ylna geldiinde nfusun %5ini oluturacak biimde 909.500 kiiye ulamtr. Bu son derece hzl artn nedeni olarak Dou Avrupadan ve zellikle Galiyadan g eden Yahudilerin, Macar hkmetinin de ekonomik gelimeyi desteklemek zere onlar tevik etmesi ile Macaristana gelmeleri olarak gsterilmektedir. 170 Ancak nfus saymlarnda Yahudi unsurlar, Macar kategorisi altnda yer almlar; Yahudiler de Macar uyum gstermilerdir.1910 ylnda sanayideki cretlilerin %21.8i, tccarlarn %54 ve bankaclk ve finans sektrndeki iletmecilerin %85i Yahudilerden olumaktayd. 171 Bununla birlikte Yahudi toplumunun byk ksm fakirlik ierisindeydi. Ayrcalkl Yahudi aileleri ierisinden 25i Franz Jozsef tarafndan baronluk, dier 290 Yahudi aile de soyluluk nvanlar ile

dllendirilmilerdi. Bu durum eski aristokratik aileler ile yeni Yahudi soyluluu arasnda ba kurulmasn beraberinde getirmitir. 172

Ivn T.Berend- Mikls Szuhay, A tks gazdasg trtnete Magyarorszgon, 1848-1944, Budapete, Kossuth Knyvkido, 1973, s.119. 170 Istvn Dek, Hungary, iinde, The European Right, A Historical Profile, ed.: Hans Roger ve Eugen Weber, Berkeley, University of California Press, 1966, s.367. 171 a.g.e., s.367-368. 172 a.g.e., s.368.

169

49

Ekonomik gelime Macaristann bir tarm lkesi olma durumunu deitirmemekle beraber, sanayide gsterdii ilerleme pek ok blge lkesinin nne gemesini salamtr. Bununla birlikte aristokrasinin ve soyluluun varl devam etmi; byk mlkiyete dayal toprak sahiplii de srmtr. TABLO I: 1895 YILINDA TOPRAK MLKYET
Hold (1Hold= 0.57 hektar) Toplam Toprak Sahipleri Toplam topraklarn erisindeki Oran erisindeki Oran 0-5 %53,6 %5,8 5-20 %35,3 %23,6 20-100 %10,1 %22,9 100-1000 %0,8 %15,4 1000%0,2 %32,3 (Kaynak: Ivn T.Berend- Gyrgy Rnki, A Magyar gazdasg szz ve, Budapete, Kossuth Knyvkiad, 1972, s.39.)

Ekonomik gelime Macar nfusunun mekana gre dalmn da etkilemitir. 1869da %14.76 olan kentsel nfus, 1910 ylnda %20.36ya ykselmitir. 173 Macar Krall olarak deerlendirilen blgenin toplam nfusu da 1869da 15.417.327den, %30un zerinde bir artla, 1910 ylnda 20.886.487ye ulamtr. Nfusun etnik yaps btn Macarlatrma giriimlerine ve Macarln orannn toplam nfus ierisindeki paynn artmasna karlk nemli bir sorun oluturmaya devam etmitir. Macarlara baml olan dier halklarla olan ilikiler sorunu giderek derinlemitir. 1910 nfus saym sonular Macarlarn, Macar Krall olarak adlandrlan blgede en byk etnik grubu oluturmakla beraber nfusun yarsndan fazlasn oluturmadklarn, Macar Krall ierisinde Macaristan olarak tanmlanan blgede Macarlarn orannn %55i bulmadn gstermektedir.

Gusztv Thirring, Vrosaink npessgenek alakulsa, 1787-1910, Vrosi Szemle, 1911, say:7-8, s.492den, aktaran, Magyorszg gazdasgtrtnete a honfoglalstl a 20.szzd kzepig, 3. ve gzden geirilmi bask, Budapete, Aulo kiad, 1998, s.264. Maccartneyin verdii bilgiye gre Budapete nfusu da 1880-1910 yllar arasnda iki katna kmtr.( Maccartney, Hungary: A Short History, http://www.historicaltextarchive.com/macartney/t.html.)

173

50

TABLO II: 1910 NFUS SAYIMI SONULARINA GRE YZDE OLARAK NFUSUN ETNK BLEEN 174
Macaristan Hrvatistan-Slovenya Macar mparatorluu Macar 54.5 4.1 48.1 Alman 10.4 5.1 9.8 Slovak 10.7 0.8 9.4 Ulah 16.1 0 14.1 Ruten 2.5 0.3 2.8 Hrvat 1.1 62.5 8.8 Srp 2.1 24.6 5.8 Dierleri 2.2 2.6 2.2

Slavlarn Avusturya-Macaristan mparatorluunun dalist yapsn, trializme evirme isteklerinin, mparatorluun Slav unsurlarn kendi yanlarna ekmek isteyen Habsburglar tarafndan da giderek sempati ile karlanmas 175 Macarlarn mparatorluk ierisindeki ikincil konumlarn da tehdit eder hale gelmitir. Ruslarn, Rutenler ile Pragdaki neo-slav unsurlar ile ilgilenmeleri, Srbistan ile kurduklar ilikiler de Macarlarn bu tehdit alglamasn arttran unsurlar olmulardr. 176 20. yzyl balarna gelindiinde Macar Krallnn yukarda zetlenen sosyo-ekonomik durumu yeni bir milliyetilik trnn douuna zemin hazrlamtr. 1896 ylnda yaplan Honfoglalsn 1000. yl kutlamalar da Macar milliyetiliine yeni bir ivme kazandrmakla kalmam, Macar kamuoyunun dikkatlerinin douya dnmesini de bir kez daha salamtr. 177 Kutlamalar ansna yaplan antta rpd ve

1910 Npszmlals[1910 Nfus Saym], Magyar Statisztikai kzlemnyek, Cilt:42, s.6. Macarlk kategorisine Yahudilerin de dahil olduu unutulmamaldr. 175 Joseph, A Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary :1890-1945 ( yaynlanmam doktora tezi), University of California, Berkeley, University Microfilms Inc., Ann Arbor, Michigan, 1867,s.83-84. 176 C. A. Maccartney, Hungary: A Short History, http://www.historicaltextarchive.com/ macartney/t.html [26.07.2003] Bu noktada Avusturya- Macaristann 1908 ylnda Bosna-Herseki ilhaknn Srplarn byk tepkisine yol at, bu tepkinin 1914 ylnda I. Dnya Savan balatan kvlcmn Saraybosnada ortaya kmasna neden olduu da hatrlanmaldr. 177 Honfoglalsn 1000.yl erefine yaynlanan bir kitapta yer alan bir makalede de Avusturyadan u szlerle ikayet edilmektedir. Devletin ulusal gcnn ekim merkezi lke snrlar darsna dyor. Viyana ulusal gcn ve onun retici gcnn bir ksmn smrmekle kalmad, ulusun lider yelerini ok fazla de-macarize etti ve Macarlarn karsndaki uluslarn ayrlk hareketlerini byk lde destekledi. (Prof. Antony Hermann, The Ethnography of the Population, The Millenium of Hungary and Its People, der: Joseph de Jekefalussy, Budapete, Pesti knyvnyomda, 1897, s.393.)

174

51

yedi Macar kabilesinin efleri n plana km, Macar tarihinin ulusal kahramanlar da antta yer almlardr. 178 Hzl ekonomik gelime glenen bir burjuva snf ve kltrn de beraberinde getirmitir. Bununla birlikte Macar soylu snflar, bir yandan burjuvalama sreci ierisine girerlerken, dier yandan toplumsal-siyasal sistemdeki ayrcalklarn srdrme gayreti ierisindedirler. Bu durumda siyasal sistemin liberalizasyonunu da beraberinde getiren burjuva siyasal kltrn kendi egemenliklerine tehdit olarak alglamaya balamlar, farkl tarzda bir milliyetilik anlayna doru kaymaya balamlardr. 179 Onlarn kurgulad milliyetilik gemiin anl deerleri zerinde ykselerek, bir yandan bamszlk ve iktisadi yaylma amalarna hizmet etmek zere kurgulanrken, dier yandan toplumsal-siyasal sistemin

liberalizasyonuna kar duracak biimde gelitirilmeye allmtr. Macar soylularnn btn bu istemlerine yant verecek ideoloji Turanclk biiminde ortaya kacaktr. 180 Kessler'e gre Macar Turanclnn savunucular katmandan gelmektedirler. Aristokrasinin gen yeleri ve yksek snflara mensup olanlar Asillerin orta tabakalar ve onlara entegre olmu iyi eitimli gruplar Soyluluun alt tabakalar 181

Hsk Tre[Kahramanlar Meydan] olarak anlan yerde bulunan ant, birok heykelden olumaktadr. Antony Smith de bu ant ve Macar milliyetilii arasnda ba kurmaktadr. ( Anthony D. Smith, Uluslarn Etnik Kkeni, s.228.) 179 1890da, kk bir Macar entelektel grup geleneksel, optimistik, Bat-ynl Macar tarih yazmnn anti-tezi olan yeni bir ulusal ideolojiyi ileri srmeye baladlar. [Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.x] 180 Macaristanda Turancln ortaya kn zmlemeye alan yazarlarn bir ksm yalnzca panslavizm ve pancermenizme vurgu yapmlardr. Macar Turan hareketi ierisinde yer alan Lajos Sassi Nagy da benzer bir yorum yapar. Her aksiyon reaksiyon dourur. Panslavizm halihazrda panturanizmi yaratt. (Lajos Sassi Nagy, Balkn llamok s a Turnizmus, A Cl, Yl: VI, Say: 8 (20 Austos 1915), s.486. ) 181 Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary , s.269-270.

178

52

Bu gruplar, turanclkta Milyonlarca rk akrabasnn Macarla desteini salayarak bir yandan 10 milyonluk Macarln kendisini Avrupada gvenlik ierisinde hissetmesini salayacak ve Macar yaylmaclna destek olacak, dier yandan gemiin demokratik olmayan deerler zerinde ykselen toplumsal-siyasal sistemini yeniden gndeme sokacak ideolojinin temel unsurlarn bulurlar. 182 Bu durumu Ildik Farkas aadaki gibi zetlemektedir: Yzyl dnmnde, ..., gl muhafazakar geleneklerle dzenlenmi tarihsel orta soyluluun dnya gr, asillerin mantalitesi ulusal karakterin hakim olduu nitelie dnt burjuva dn biimi karsnda ve bu ayn zamanda Macarln doulu gemiinin abartlmas anlamna geldi bat burjuva deerleri karsnda. Turanl atl sembol aristokratik ulus fikrinin cisimlemesi oldu on yllarca. 183 Macar toplumunun yksek tabakalarnn istemlerine uygun olarak gelitirilen Turanclk ideolojisi, toplumun orta snflarnn da belli oranlarda ilgisini ekmeyi baard lde 20.yzyln ilk yarsnda Macar milliyetiliinin trlerinden biri haline gelmitir .

ngiliz stihbarat Servisinin bir raporunda Macar-Trk yaknlamasnn gerekte rksal deil, politik olduu belirlemesi yaplmtr. Bu yaknlama ortak Turan kkeni bilincinin yan sra, Slav devletlerine kar duyulan ortak dmanln ifadesi olarak deerlendirilmitir. ( The Rise of the Turks, The Pan-Turanian Movement, Historical Section of the Foreign Office, 1919, s.14) 183 Ildik Farkas, A Turnizmus, Magyar Tudomny, 1993, say:7, s.862. Bir baka kaynakta da Turan Cemiyetinin lider kadrosunun 19.yzyldaki Macar liberalizm dneminde rol oynam soylular ve onlarn sonraki kuaklar olduu belirtilmektedir. [Elemr S. Novoszeleczky, Kis Turn ismertet, jpest, Grafika Nyomdavllalat, 1941, s.6.]

182

53

I. TURANCILIIN RGTL BR HAREKET OLARAK ORTAYA IKII


A. TURAN CEMYETNN KURULUUNDAN TRANON BARI ANTLAMASINA KADAR MACAR TURANCILII (1910-1920)
Macar soylularnn ve st orta snflarnn gereksindii milliyetilik trne zemin oluturacak biimde 20.yzyln ilk yllarndan balayarak Turan kavram Macaristanda corafi anlamlandrmann snrlarn amaya balamtr. Turan terimine corafyann tesinde anlamlar yklenmeye balamas ayn zamanda siyasal bir hareket olarak Turanclnn douuyla beraber yryen bir sreci de balatmtr. Ayn dnem ierisinde Osmanl Trkleri ile Macar Trkologlar arasndaki balar da kurumsal ilikilere doru evrilme yoluna girmitir. 1908 ylnda kurulan Trk Derneinin tek yabanc ubesi, Macar Trkolojisi'nin nemli isimlerinden Igncz Kunsun nclnde Budapetede alr. 184 Trk Irodalmi Trsasg [Trk Edebiyat Cemiyeti] 185 adyla kurulan organn bakanlna Kuns, onursal bakanlna Armin H.Vmbry getirilir. Turancla siyasal bir anlam yklenilen ilk alma 1909 ylnda yaynlanrsa da pek fazla bir yank bulamamtr. 186 te yandan Budapetede 1910 ylnda yaynlanacak bir iir kitab Macar Turanclnn adeta bir erken-manifestosu olarak n kazanrken; airi rpd Zempleniyi de Turancln peygamberi mertebesine

184 185

Julius[Gyula] Germanus, Trk Darnay, Keleti Szemle, X:1909, s.343. Trk Derneinin Macaristan ubesi ile ilgili bilgi veren Germanus, ubenin ngilizce ad olarak Ottoman Literary Societyyi yelerken, Macarca adn Trk Irodalmi Trsasg olarak yazmaktadr. 186 Lajos Sassi Nagy, Magyar-Trk-Balkn gazdasgi sszektets, [y.y.], Lblvitz Zsigmond Knyvsajt, [1909].

54

ykseltir. 187 Turni Dalok [Turan arklar] adn tayan iir kitab, o kadar popler olacaktr ki, daha sonraki yllarda Almanca ve ngilizceye de tercme edilecektir. Kitapta yer alan iirler ierisinde zellikle Keletre, Magyar[Douya Macar] adl iir Macar Turanclarnn nemli argmanlarn barndrmas asndan dikkate deer zelliktedir. 188 Zempleni iirinde Batya duyulan krgnlk ve kzgnl, Macarlarn gvenlik kayglarn dile getirerek bunlara are olarak gerek dostlarn olduu yeri, yani Douyu iaret etmektedir. Zempleninin ars yantsz kalmayacak, ayn yln sonunda Turan Cemiyetinin kurulmas gerekletirilecektir.

1. MACAR TURANCILIININ EMEKLEME DNEM


1905 ylnda baarsz bir rgtlenme denemesinin 189 ardndan be yl getikten sonra Macar arkiyatlar sonunda, 1910 ylnda Turan adl bir rgt ats altnda toplanmay baarmlardr. Turni Trsasg [Turan Cemiyeti] adyla gerekletirilen bu rgtlenme, hepsi benzer biimde dnen, Turan ve Turanclk kavramlarn yakn tarzlarda yorumlayan kiilerin bir araya geldii bir rgtlenme olmaktan daha ok, Dou lkeleri ve halklaryla ilgilenme dzeyleri bilimsel alanla snrl olanlarla, Turana politik yaklama sahip olanlarn platformu biiminde oluturulmutur. Cemiyet bu niteliinden kaynakl olarak zaman zaman ayrlmalar ve

Zemplniyi lmnden on yl sonra Son aman olarak nitelendiren Turan Cemiyetinin nemli isimlerinden Bla Vikr, Zemplninin aman inanlara yakn olduunu da kaydetmektedir. (Az utols samn [Son aman], Turn, Yl:XII, 1929, I-IV, s.12 . 188 rpd Zempleni, Turni Dlok- Mondai s Trtnelmi hs nekek, Budapest, Franklin Trsulat Magyar Irodalmi Intzet s Knvynyomda, 1910, s.230. 189 Joseph A.Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.81. Kesslerin verdii bu bilgiyi destekleyecek baka bir olgu da 1926 ylnda yaynlanan Benedek Barthosi Balogh, Turni Regek s Turni Mondk a vilag teremtserl[Dnyann Yaratl zerine Turan ykleri ve Efsaneleri], Barthosi Turni Knyvei I, Budapete, Held irodalmi s nyomdavllalat, 1926, adl kitabn kapandaki figrde bulunabilir. Kitabn ilk bin basksnn kapanda yer alan Turul kuunun ayaklarna bal iki utan bir tanesi Turan Cemiyetini, dieri ise Turan Birliini sembolize etmektedir ve Turan Cemiyeti iin bu figrde 1905 tarihi vardr. Kitabn daha sonraki basklarnda bu tarihler yer almamaktadr.

187

55

blnmelerle g yitirmi olmasna ramen 1944 ylna kadar varln srdrmeyi baaracaktr. a)TURAN CEMYETNN KURULMASI 1910 ylnn son gnlerinde kurulan 190 Cemiyetin ortaya kmasnda Alajos Paikertin youn abalarnn olduu anlalmaktadr. 191 30 Aralk 1910 tarihinde Bla Erdinin bakanlnda Kurucu Genel Kurul gerekletirilir. Cemiyetin onursal bakanlklarna Kont Bla Szchenyi ve rmin Vmbry getirilir. Bakanlk grevi ise Kont Pl Telekinin olur. 192 Jen Cholnoky, Bla Erdi, Kont Mihlyt Krolyi, Lajos Loczy ve Kont Lszl Szapry bakan yardmclar olurlar. Alajos ise idari ilerden sorumlu bakan yardmcl grevine getirilir. Cemiyetin ynetim kurulunu ise ksmen ilerinde Igncz Goldziher, Gyula Mszros, Bernat Munkcsi, Gyula Sebestyn, Ferenc Hopp ve Antal Velics gibi Macar bilim dnyasnn saygn

Turan Cemiyetinin kurulu tarihi konusunda Trkede yaynlanan baz eserlerde ( Mehmet Ali Aaoullar, Ar Milliyeti Sa, Gei Srecinde Trkiye, der.: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 3. Bask, s.191 ve Fsun stel, mparatorluktan UlusDevlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar(1912-1931), stanbul, letiim Yaynlar, 1997, s.187, dn.:220. ) 1911 tarihi bulunmaktaysa da bu bilgi 1910 olarak dzeltilmelidir. 191 Pl Teleki, 31 Ocak 1914 Tarihli Genel Kurulda Yapt A Konumas, A Turni Tarsasg Eddigi s Jvend Mkdse, I.Megnyit Beszd, II. Jelents s elterjeszts, (y.y),(y.y) s.3. A Turni Trsasg trtnete s mkdse( Macar Ulusal Arivleri,P szekcio, 5.csoma,s.276) Gyula Nmeth, Trkk s Magyarok,II.Oszmn Trkk, Budapest, 1990, Budapest, Oriental Reprints, s.268(24 Haziran 1941de Krsi Csoma Dernei Genel Kurulunda yaplan konuma.) va Nagy Kincses, A Turni gondolat,[ Turn Dncesi], strtnet s Nemzettudat 1919-1931, der.:va Nagy Kincses, Szeged, Magyar strtneti Knyvtr,1991, s.45. A Turni Trsasg Negyedszzados Jubileuma,[Turn Cemiyetinin 25. Kurulu Yldnm] Turn, 1936,I-IV., s.4 5 (Bakan Gyula Pekrn konumas) 192 Macar Turan Cemiyetinin ilk bakanl konusunda da yanl bilgiler ieren yaynlar sz konusudur. Tark Demirkan, Macar Turanclar, s.30da Pl Telekiden sz edilirken 1910 ylnda kurulan Turan Cemiyetinin aktif kurucu yelerindendi, sonradan bakanlk grevini stlendi. ifadesi hataldr. Benzer bir yanllk ta konu ile ilgili Macaristanda yaplm en yeni almalardan birine aittir. A Turn Cm Folyirat 1913, 1917-1918, 1921-1944 Finn-Ugor mutatja, derleyen ve nsz yazan Emese Egey, hazrlayan ve sonsz yazan: Enik Szj, Budapest, Tinta Knvy, 2002, s.7de Emese Egeyin yazd nszde Cemiyetin ilk bakan olarak Bla Szechnyi, ondan sonraki bakan olarak da Pl Teleki isimleri verilmektedir. Anlalan bu yanl bilgi, ayn hatay tekrarlayan Encyclopaedia Hungarica, 3. Cilt, 1996, s.681 ve Rvai Nagy Lexikona, Az Ismerretek Enciklodija, XVIII.Cilt, 1925, s.524 gibi genel bavuru kaynaklarndan kaynaklanmaktadr.

190

56

isimleri ile ksmen de soylular oluturur. 30 kiilik ynetim kurulunun toplam be kont unvanna sahip yesi bulunmaktadr. 193 Cemiyetin 1910 tarihini tayan ilk tzne gre drt tr yesi vardr.
194

Bunlar kurucu yeler, srekli yeler, ortak yeler ve onursal yelerdir. Kurucu ye sfat Cemiyete en az 300 korona balayan kiilere verilen unvandr(sayfa 5). Bu ba ne zaman yaplrsa yaplsn, ba yapan kii kurucu ye sfatn almaya hak kazanr. Kurucu yeler ye aidat demezler. Srekli yeler be yllna seilirler. Cemiyetin ilk kuruluu srasnda seilmi olan srekli yeler be blme ayrlmtr. Her bir blmn srasyla be, drt, , iki ve bir yl bu grevde kalmalar ngrlmtr. Cemiyetin komiteleri ve bilimsel blmleri bu yelerden oluurlar. Aidat demezler saylar iki yz geemez (sayfa 5). Ortak yeler ise yllk 10 Korona aidat deyen; kurucu, srekli veya onursal yeliklere seilmeyen kiilerdir (sayfa 6). Bir kiinin srekli, kurucu ya da onursal yelie seilebilmesi iin Ynetim Kurulunun yesinin nerisi ve 2/3 oyla alnm Ynetim Kurulu karar gereklidir. Ortak ye olabilmek iin bir Ynetim Kurulu yesinin ve bir srekli yenin nerisi gereklidir. Bu durumda ortak ye seilebilmek iin Ynetim Kurulunun basit ounlukla ald karar geerlidir. Cemiyetin onursal yeleri yabanc yeler arasndan seilecektir (sayfa 6).

A Turni Trsasg alakul kzgylse[Turan Cemiyeti Kurucu Genel Kurulu], Ethnographia, 1910, VI.fzet, s.378. 194 A Turni Trsasg alapszablyai [Turan Cemiyeti Tz], 1910[yayn yeri- yaynlayan yok] Tzkte madde numaralar olmad iin tzk hkmleriyle ilgili olarak metnin ierisinde sayfa numaralar verilmitir.

193

57

Bakanlk divan, bakan, iki veya daha ok onursal bakan, drt veya daha ok bakan yardmcsndan oluur. Genel Kurulda 2/3 oy ounluu ile seilirler (sayfa 6). Cemiyetin Bakanlk Divannn yan sra bir de Konseyi vardr.Bakanlk Divan yeleri ile Ynetim Kurulundan drt kii ve mdrden oluur. Her hangi bir konunun Ynetim Kurulu nne gelmeden nce bu Konseyde tartlaca Tzkte ngrlmtr (sayfa 6). Ynetim Kurulu, Genel Kurul tarafndan srekli yeler arasndan 2/3 oy ounluu ile seilmi yelerden oluur (sayfa 7). Cemiyet'in komiteleri ve bilimsel blmlerinin bulunmas da Tzkte ngrlmtr. Komiteler Cemiyetin amalarnn gerektirdii sayda Ynetim kurulu tarafndan srekli yeler arasndan seilecek kiilerden kurulur. Her yl yeniden belirlenirler (sayfa 7). Bilimsel blmler ksmen ad hoc, ksmen de sreklidirler. Ynetim Kuruluna neriler gtrmekle grevlidirler. Varlklar, kurulma amalarnn gerekletirilmesine baldr (sayfa 7). Tzkte ayrca gnlk ilerin idaresi iin bir bro kurulmas, bir mdr ve saymann grevlendirilmesi de ngrlmtr (sayfa 8) Cemiyetin Genel Kurulunun ylda en az bir defa toplanmas gerekmektedir. Ortak yelerin Genel Kurulda oy kullanma haklar bulunmamaktadr (sayfa 9-10). Tzkte ayrca ktphane ve mze kurulmasnn yan sra, dergi ve yllk kitab karlmas da ngrlmtr.Derginin ilk elde aylk, sonrasnda ise aylk olarak yaynlanmas planlanmtr (sayfa 9).

58

Cemiyetin benimsedii rgtlenme modelinden, siyasal amal bir kurulu olmaktan daha ok, kendisini bilimsel bir dernek eklinde yaplandrmak istedii sonucu karlabilir. Srekli yeler, ortak yeler gibi farkl yelik statlerinin olmas, srekli ye saysnn iki yz ile snrlandrlm bulunmas, srekli yelerin Genel Kurul tarafndan nitelikli oy ounluu ile seilecek olmasnn ngrlmesi gibi noktalar Turan Cemiyetinin kuruluu itibariyle bilimsel bir rgt olarak biimlendirilmek istendiinin, ya da daha ak ifade etmek gerekirse ngiliz Orta Asya Cemiyeti tr bir rgtlenme kurmak amacnn iaretleri olarak alglanabilir. Cemiyetin Tzkte ilan edilen amalar da bu bilimsel yn temeli zerine oturtulmaya allmtr. Cemiyetin 1910 Tznn ikinci bal Ama[Cl] baln tamaktadr. Buna gre Cemiyetin amac Asyal ve Macarlarla akraba Avrupal halklarn bilimsel, kltrel ve ekonomik alardan incelenmesi, tantlmas ve gelitirilmesi, Macar karlaryla uyumlu hale getirilmesidir. Politika, din ve mezhep sorunlar ile kiisel karlar Cemiyetin etkinlik alan darsndadr. Ura alan ncelikle bilimsel olacak, ticaretle uralmayacaktr (sayfa 3). b) TURAN CEMYETNN ETKNLKLER Kuruluunu takip eden ilk yl Cemiyetin etkinlikleri yok denecek kadar az olmu; Tzkte ngrlen dergi karlmas da ancak 1913 ylnda

gerekleebilmitir. Cemiyet etkinliklerine ancak 1912 ylnda balayabilir. Bu yl Macar kamuoyunu dou lkeleri zerine bilgilendirmek amacyla konferanslar

dzenlenmeye balad gibi, Anadolu ve tesine dzenlenen gezilerle Macar bilim dnyasnn Dou lkeleri hakkndaki bilgilerinin arttrlmas da hedeflenir.

59

Cemiyetin Macar Bilimler Akademisi ve Macar Ulusal Mzesi salonlarnda dzenledii konferanslara katlmn snrl kald anlalmaktadr. 195 Dk dzeyli katlmdan da anlalaca zere Cemiyet henz Macar bilim dnyas ve kamuoyunda istedii etkiyi yaratmaktan uzaktr. Bununla beraber konferanslar ve ayn yl Vmbry onuruna dzenlenen toplantnn gnlk yayn organlarnda yer bulmas Cemiyetin Macar kamuoyunun dikkatlerini ekmeye baladnn iaretleri olarak deerlendirilebilir. Cemiyet 1912 ylndan balayarak be aratrma- inceleme gezisi dzenlemitir. 196 Bu gezilerden ilki 1912 yaz aylarnda Gyula Mszaros- Rezs Milleker ikilisinin bakanlnda yaplan Tuz Gl inceleme gezisidir. Her ikisi de Turan Cemiyeti yesi olan bu kiilerin yaptklar gezinin temel amac Ankara ve Konya evresinin corafi, jeolojik ve ekonomik yapsnn aratrlmasdr. kinci gezi jeolog Imre Timk bakanlnda Aral Gl ve Hazar Denizi evresine yaplmtr.Timk Turan Cemiyeti ortak yelerindendir.197 nc gezi Milleker bakanlnda 1913 ylnda Anadoluya yaplan , Konya ve Kayseri arasndaki blgenin bilimsel ve ekonomik alardan incelendii gezidir. Bu blgenin nemi Badat Demiryolunun alan ierisinde kalmas ve komu Monari[Prusya] iin hayati deerdeki Kilikya blgesi ile komu

Bu dnemde dzenlenen konferanslara katlm dzeyi ile ilgili olarak MOL, P 1384, 1.cs., 2.ttele; ayrca Budapesti Hirlap, 20 Mart 1912, s.13 ve Pesti Hirlap, 27 Nisan 1912, s.7ye baklabilir. Anlalan bu dnemde konferanslara katlm 20-30 kiiyle snrl kalmaktadr. 196 Bu geziler hakkndaki bilgiler Alajos Paikert tarafndan verilmektedir. Alajos Paikert, Jelents s Elterjesztes, A Turni Tarsasg Eddigi s Jvend Mkdse,I.Megnyit Beszd, II. Jelents s elterjeszts, s.5-6. Cemiyetin 25.Yldnmnde Lajos Marzs bu dnemde yaplan gezileri belirtirken Bla Lakosun Anadoluya yapt seyahati de eklemektedir. ( A Turni Trsasg Negyedszzados Jubileuma,Turn, 1936, I-IV, s.11] 197 MOL, P 1384, 1.cs., 2.ttel, s.76.

195

60

olmasdr. 198 Bu gezide Millekere yine Turan Cemiyeti yesi Bla Horvth elik etmitir. 199 Drdnc geziyi Jen Kovcs ve Lajos Holzwarth adl cemiyet yeleri Kafkasyaya yapmlardr. Beinci ve son gezi yine Cemiyet yelerinden Imre Sebk ve Aurl Schultz bakanlnda Baykal gl etrafna yaplan gezidir. Bu gezilerin ne kan yanlar iktisadi niteliklerinin ar basmasdr. 200 ncelenen blgelerin iktisadi corafyalarnn tannmas, anlalan balca amalardan birini oluturmutur. 1912 ylnn bir baka gelimesi Cemiyetin yurt ii ve dnda balantlar kurma abas ierisine girmesidir. Cemiyet maddi zorluklarn amak iin Hkmete bavurarak maddi destek isteminde bulunur. Benzer bir istek Uluslararas Orta ve Dou Asya Cemiyeti Macar Komitesine iletilir. Macar hkmeti, Din ve Eitim Bakanl araclyla Turan Cemiyetine 2000 korona yardm vermeyi kabul eder.201 Uluslararas Orta ve Dou Asya Cemiyeti Macar Komitesi ise, ancak arkeolojik almalara destek verebileceini Cemiyete iletir. 202 Macar Tarih Kurumu Macar Turan Cemiyetinin kuruluunu memnuniyetle karladn bildirerek tarih alannda her trl destei vermeyi vaat eder. 203

Alajos Paikert, A Turni Tarsasg Eddigi s Jvend Mkdse,I.Megnyit Beszd, II. Jelents s elterjeszts, s.5. 199 Horvth, gezi izlenimlerini 1929 ylnda kitaplatrm; bu eser dilimize de evrilmitir. Bla Horvth, Anadolu 1913, ev.: Tark Demirkan, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2. Bask[1.Bask 1996], 1997. 200 va Kincses Nagy, strtnet s nemzettudat 1919-1931, s.45. 201 MOL, P 1384, 1.cs.-1.ttel, s.28./ 21 ubat 1912 tarih ve 12/912 sayl belge. 202 MOL, P 1384, 1.cs.-2.ttel/ 6 Haziran 1912 tarih ve 348 sayl belge. 203 MOL, P 1384, 1.cs.-2.ttel, s.50/ 1912 tarih ve 26/1912.Mtt. sayl belge.

198

61

Bu arada Din ve Eitim Bakanl, Bonaklar iin almas planlanan lisenin kuruluunda yer almas iin Turan Cemiyetine davette bulunur. 204 Bu davetten, Macar Hkmetinin Turan Cemiyetini, yalnzca Anadolu ve tesi Trk veya

Turanl halklarla deil, Macarlara gre Dou olarak adlandrlan tm blge halklaryla ilgili olarak dnmeye balad yn bir sonu karlabilir. Yine ayn yl Turan Cemiyeti Osmanl lkesindeki Trk aydnlarla da balant kurma abas ierisine girer. Osmanl Devletinin Budapete konsolosu ve tannm Trk aydnlardan Ahmed Hikmed [Mftolu] ile Cemiyet arasnda ilikilerin gelitii, Ahmed Hikmed Beyin giriimleriyle Macar Turanclar ile Osmanl Trk aydnlar arasnda bir takm balarn kurulduu dnlebilir. Bu abalar sonucunda Trk Yurdunun 1912 ubat saysnda Budapetede Turan adyla bir cemiyetin kurulduu haberi, Turan Cemiyeti zerine ksa bilgiyle beraber verilir. 205 Cemiyetin nemli isimlerinden ve gelecekteki bakan Gyula Pekrn yazd bir mektupta da Trk Turan Cemiyeti bakannn kendilerine gnderdii kutlama mesajndan sz edilmektedir. 206 Pekr, Trk Turan Cemiyetinin kendileri ile birlikte alma isteini ilettiini de kaydeder. Pekrn Trk Turan Cemiyeti olarak nitelendirdii kurumun Trk Oca, bakannn da Yusuf Akura olduu anlalmaktadr. 207 Pekr mektubunun bir blmnde Turan Cemiyeti yznden Yusufa kar tekrar mahcup oldum. Biz onu bir konferans vermesi iin ardk; masraflar ve ona vermemiz gereken para iin sz verdik. Ama Yusuf erteleme rica etti. Cemiyetin paras olmad iin [imdi bu] konferans yapamyoruz. Konferans

204 205

MOL, P 1384, 1.cs.-1.ttel, s.1/20 ekim 1912 tarih ve eln.2/912 sayl belge. Turan ve Trk Cemiyetleri, Trk Yurdu, Yl: 1, Say: 6 [evrimyaz Metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt: 1(1-2), s.103-104] 206 MOL, P 1384, 1.cs.-1.ttel/ 12 ubat 1912 tarihli Gyula Pekrn ad bilinmeyen arkadana mektubu. 207 Oysa ki Yusuf Akura hibir zaman Trk Oca bakan olmamtr.

62

stlenmemiz de hatayd. szlerini sarf etmektedir. Bu durumda Yusuf Akura ve Macar Turanclar arasnda iletiim kurulduunu sylemek yanl olmayacaktr. Pekrn szlerinden Cemiyetin mali adan ierisinde bulunduu zor durum da anlalmaktadr. Bu arada yukardaki mektubun sahibi Gyula Pekr, V.Mehmed Read tarafndan Kzlay erevesindeki etkinliklerinden dolay 3.snf Mecidiye nian ile dllendirilmitir. 208 1912 yl, Cemiyetin etkinliklerine balam olmasnn yan sra, Cemiyetin kamuoyunda tannmaya balamasnn da gereklemi olmas balamnda gerek kurulu yl saylabilir. c) MACARSTANDA LK TURANCI DERG 1910 Tznde dergi yaynlanmasn kararlatrm olan Turan Cemiyeti, bu amacn 1913 ylnda gerekletirir. Bu yl say olarak yaynlanabilen Turn dergisi 1921 ylna kadar zaman zaman kesintiye urayarak, bu tarihten 1944 ylna kadar srekli olarak kmay baarmtr. 209 Derginin iki aylk biiminde yaymlanmas dnlmse 210 de 1913 ylnda yalnzca say karlabilir. Bu saynn editrln de Alajos Paikert stlenmitir. Derginin karlmasna katkda bulunan isimler arasnda nl Macar bilim adamlar ve soylularnn yan sra Budapete Mslman cemaati reisi Abdllatif 211 ismine de rastlanmaktadr.

Turn, 1913, say:2, s.118. Dergi 1913, 1917, 1918 ve 1921-1944 yllarnda yaynlanmtr. 210 Turn dergisinin 1913 yl 1.saysnn kapanda 2 ayda bir yaynlanr ifadesi yer almaktadr. Tze gre de dergi, bata iki aylk olarak dnlmtr. 211 Abdllatif Tanrsever(1886-1946): Kaynaklarda Budapete Mslman Cemaati Reisi olarak geen Erzurumlu Abdllatif Efendi, uzun yllarn Macaristanda geirmi, Trk-Macar ilikilerinin gelitirilmesi iin youn abalar sarf etmitir. Osmanl Devleti zamannda balad grevini Cumhuriyet dneminde de srdrmtr. Pzmny Pter Katolik niversitesinde de Trke dersleri vermitir.
209

208

63

Derginin kapanda Turn adnn altnda Turan Cemiyeti (Macar Asya Cemiyeti) Dergisi ibaresi yer almaktadr. Cemiyet tznde yer almayan (Macar Asya Cemiyeti) ifadesi, byk olaslkla, ngiliz ve Alman benzeri

rgtlenmelerinin etkisiyle, Cemiyetin bilimsel niteliini n plana karmak iin yaplm bir eklemedir. Derginin 1913 saylarnda yer alan makale ve yazlar, Asya lkelerinin ekonomik, kltrel, toplumsal deerleri zerine tantmlar, daha nce sz edilen gezilere ilikin izlenimler, eitli Turan halklar zerine almalar ve dilbilimsel incelemelerden olumaktadr. 212 Yazlarn dikkat ekici zellii ekonomiye verilen nemde yatmaktadr. Anadolu ve Asya lkelerinin iktisadi yaplar zerine kaleme alnan makaleler, Macar Turanc hareketinin grnrdeki amalarnn ardndaki gerek hedeflerin anlalabilmesi asndan anahtar konumundadrlar. Turn dergisinin 1913 saylarnda grlen iktisadi Turanclk kavray I. Dnya Savana giden yolda ve sava srasnda btn aklyla ortaya kacaktr. Turan kavramna corafi, dilsel ya da etnik anlanmlandrmalarn yklendii yazlarn birlikte yer almas da Turn dergisinin bu dnemdeki yaps hakknda ipucu vermektedir.

2. BRNC DNYA SAVAI VE YKSELEN MTLER


Turan Cemiyetinin 1912 ylnda etkinliklerine balamas ve 1913 ylnda Turn dergisinin yaynlanmaya balamas ile birlikte Macar kamuoyunda yank bulmaya balayan Turanc fikirler, dnya savann kmasnn kanlmazlnn da giderek belirginlemesine paralel olarak Macar milliyetiliinin popler trlerinden biri olma yoluna girer. Temel argmanlarn Macarlarn Avrupadaki yalnzl
212

Turn dergisinin 1913-1944 yllar arasnda yaymlanan saylarnn iindekiler iin baknz EK II.

64

zerine ina eden savunmac Turan anlayna, Macar iktisadi yaylmaclnn arac olarak biimlendirilen yaylmac Turan kavray elik eder. 213 Sava Macar Turanclarna gre Turan halklarnn egemen olaca yeni bir dnyann douunun habercisidir. I. Dnya Savann kanl kaosundan Turan kltr fkracak 214; sava sonras dnemde Turanlln nderliini stlenecei yeni dnyann tamamen farkl bir dzeni ve amalar olacaktr. 215 Bu yeni dnyada Turan halklarnn nderlii grevi de Macarlara decektir. Orta Avrupa ittifaknn kazanaca sava AvusturyaMacaristan monarisi zerindeki Slav tehdidini ortadan kaldracak, ifte monarinin yaps deiecek, Macaristann nemi artacaktr. Bylelikle de Macaristan daha zgr olarak, Orta Avrupa ittifaknn Antant karsndaki en nemli koruyucu mekanizmas ve dnya barnn gvencesi niteliinde Turan d politika izleyebilecektir. 216 a) ADADAN KURTULUUN YOLU OLARAK TURANCILIK 1848 ayaklanmasnn, Avusturya tarafndan Rus arlnn da yardmyla bastrlmas, Macarlara baml Slav halklarn Avusturyann yannda yer almas gibi olgular, Macar kamuoyunda, Avrupadaki kendi konumlarna dair negatif bir duygunun oluumuna zemin hazrlamtr. Yalnzz[egyedl vagyunk] slogannda ifadesi bulan gr Macarl, Avrupann ortasnda, Slav ve Cermen denizleri arasnda ada olarak tanmlamtr. Bu yalnzlk durumunun Douya ynelinerek, orada dilsel ve etnik olarak Macarlarn akrabas olan halklarla yaknlalarak alabilecei yollu grler gelitirilmitir.
213 214

Yaylmac-savunmac Turanclk kavram ifti Ildik Farkasa aittir. Zoltn Felvinczi Takcs, Turnizmus, Nyugat, 1914, IV, s.35. 215 Baron Albert Nyry, Magyarorszg szerepe a Turnsagban [Turanlkta Macaristann Rol], A Cl, Yl:V, Say:2[ubat 1914], s.8. 216 Istvn Mezey, A Vilghbor s a Turnsg, A Cl, Yl:VI, Say:6[ 20 Haziran 1915], s.394.

65

1900 ylnda yaymlanmaya balanan ve Dnya Trkolojisindeki en nemli dergilerden biri olarak kabul edilen Keleti Szemlenin ilk saysnda dahi bu yalnzlk duygusunun etkilerini grmek olanakldr. Derginin ilk saysnn hemen banda Ural-Altay halklarnn ierisinde, sadece Macarln yalnz kaldna iaret edilerek, ...Mucizelerin mucizesi olarak varln srdrd ve Macar dili, gittike solarak, Cermenlik ve Slavlk okyanuslarnda doulu bir ada olarak yaamay srdrd. 217 belirlemesi yaplmaktadr. Bu tanmlamada yer alan Cermen ve Slav denizleri ortasndaki Macar adas tanmlamas , Macar Turanclarnn da nemli bir argmann oluturmaktadr. 218 kili bir tehdit alglamas ne karlmakta, bir yandan Cermenlik dier yandan Slavlk Macarl bomaya alan unsurlar olarak kurgulanmaktadr. Tehdit alglamasnn bu ikili zellii I. Dnya Savann hemen ncesine kadar bu niteliini korurken, savan hemen ncesinde ve sava srasnda Slav tehdidi ne karlmaya ve giderek te Cermenlik, tehdit olarak alglanan dman konumundan mttefik olarak grlmeye doru evrilmeye balamtr. Bu evrimin sava srasndaki mttefiklik konumundan kaynakland aktr. Bununla birlikte Cermenliin ve Pancermenizmin Macarl tehdit eden unsurlar olarak

gsterilmesinin son derece kstl bir dzeyde de olsa srdrlmesini, Macar Turanclarnn elikili zlemlerinin yapsn yanstmaktan daha ok, sava koullarnn bir sonucu saymak gereklidir. 1909 ylnda, yaynland zaman bir etki yaratmaktan uzak olan almasnda Lajos Sassi Nagy, imdiye kadar haklarmz, Avusturyadan dilenmek byk

Trekvseink, Keleti Szemle, I.Yl,1900, 1.say, s.1. 1913 ylnda yaynlanan bir iir kitabnda da Bat Uygarl, Habsburglar, Almanlar ve dier yabanclar, Macarlarn ierisinde bulunduklar tehlikeli durumun sorumlular olarak gsterilmilerdir.(Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.116.) Kessler in szn ettii kaynak zrl takma adyla yaynlanm olan Trn Nevben, politika rmes szban, Budapete, Fichner U. s Fiai knyvnyomda, [1913].
218

217

66

hatayd; onun yerine Turan halklarnn korku verici birliini... kurmalyz 219 szleriyle Avusturyadan bamsz Macaristana duyulan zlemi dile getirmekte, kurulacak Turan Birliinin , Macarlar Cermen ve Slav halk denizleri tarafndan boulmaktan koruyacan dnmektedir. 220 Nagya gre Alman-ngiliz ve ngilizAmerikan savalar sonrasnda dnya egemenlii iin Cermenler ve Slavlar arpacak; en nihayetinde en kanl mcadele Aryanlar ile Turan halklar arasnda lm-kalm mcadelesi olarak gerekleecektir. 221 I. Dnya Savana giden yolda Avrupada olumu ittifaklar dzeni dikkate alnarak, Macarlarn da benzer rgtlenmeler ierisine girmesinin gerei

vurgulanmaya balanr. Baron Nyry, Macarlarn o ana dek tek bana savatklarn, ancak dnyann geldii noktada bunu srdrmelerine olanak olmadn, ittifaklar kurmalar gerektiini belirterek, ittifak kurmalar gerekenin Macarlkla kan balar olan halklar olmas gereini zerinde durur. 222 Ona gre Macarlarn rkta olan halklar Bulgarlar ve Trklerdir.223 Henz savan balamad bu dnemde Macar Meclis Bakannn dile getirdii bu istek, sava srasnda gerekleecek; Macaristan, Bulgaristan ve Osmanl Devleti ile savata ayn tarafta yer alacaktr. Savan hemen ncesinden balayarak, Macarlarn kar karya olduklar sorunlar olarak Panslav hareketi, Byk Hrvatistan, Byk Srbistan, trializm, dakoroman, irredantizm, Ukrayna hareketlerinin yan sra Pancermenizm de gsterilmekle beraber, kartlk vurgusu Panslavizm zerinde younlamtr. 1914 ylnda savan balamasna aylar kala Macarln kar karya olduu bu tehlikeleri
Lajos Sassi Nagy, A Magyar- Trk- Balkn Gazdasgi sszektetets, s.31. a.g.e., s.30. 67 sonras ok ilerledik, ama btn d ve i dmanlarmz sadece varlklarn devam ettirmekle kalmadlar, ayn zamanda bamza ktlar ki, Cermen ve Slav halk denizleri [bizi] hemen hemen yutmakla tehdit ediyorlar. Batdan Cermenlik, doudan Panslavizm... [s.30] 221 a.g.e., s.31. 222 Baron Albert Nyry, A Cl, Yl:5, Say:2 (ubat 1914), s.1-2. 223 a.g.e., passim.
220 219

67

sayan Nagy, asl tehdit olarak Slavl belirlemekten kanmaz. Zaten yukarda saylan hareketler ierisinde Panslav, Byk Hrvatistan, Byk Srbistan, trializm hareketleri, Macar topraklar ierisindeki Slavlarla ilikili hareketlerdir. Artk Avusturyadan bamsz bir Macaristan zlemleri dile getirilmemekte, Turanclk Slavlar ve Rus arlna ynelik bir hareket olarak ekillendirilmektedir. Slavlarmz, Macarl, adada, kimsesiz hissettirmektedirler; buna karlk onlar gururla, maddi ve manevi destek aldklar 120 milyonluk Rusyaya ve 15-20 milyonluk Bat ve Gney Slavlna gnderme yapyorlar. 224 Bu durumda Macarlarn yapmas gereken Slavlarn karsna 500 milyonluk Turan halklarn dikmek olmaldr. Macar Turanclar, bu dnemde, bir yandan Panslavizmin temellerini rtmek iine giriirlerken, dier yandan da Panslavizmin panzehiri olarak Turancl nermektedirler. Macar Turanclnn ideolojik argmanlarn

temellendirirken tamamen Slav kart bir grnm kazand; bu Slavizm kartl ile beraber Rus kartl anlayna da ulat grlmektedir. Bu durum ynelinen halklarn nemli bir blmnn bulunduu lkenin Rusya olmasndan dolay Turancln en doal ideolojik unsurlarndan birini oluturmaktadr. Bu balamda sava, doal olarak, Rusyadaki irili-ufakl Turani kabilelerin kurtuluu iin de yaplmaktadr. 225 Rusyann karya alnd bylesi bir durumda, Cermenler dayanlacak bir g olarak ekillendirilebilmektedir.

224

Lajos Sassi Nagy, A Turni nepek gazdasgi sszekttets, A Cl, Yl:V, Say:3 (20 Mart 1914), s.162. 225 Istvan Mezey, A Cl, Yl:VI, Say:6[29 Haziran 1915], s.393.

68

Turanc ideolojiyi benimseyen isimlerden biri olan ve Trkler arasnda byk sempatiye sahip olan Gyula Meszros 226, sava sonrasnda merkezi glerin(ttifak devletleri) Rusyaya, bu Turanl halklarn bamszln dayatabilecekleri

dncesindedir. 227 Meszrosun Turancln gereklemesinde ya da en azndan Rusyadaki Turan halklarnn zgrlklerine kavumasnda Almanya ve

Avusturyaya gereksinim duymas, dier Turanc yazarlar iin de yabanc bir olgu deildir. Bir baka Turanc yazar Zoltn Felvinczi Takcsa gre Panslavizm olarak adlandrlan akm btnyle bir yalan rndr. Ne Slav olarak nitelenen halklar arasnda birliktelik vardr; ne de bunlar arasnda ortak siyasal ve ekonomik karlar. Hatta Rusya olarak adlandrlan byk toprak parasnn gsterildii kadar Rus olmamasndan dolay da... panslavizm bir hayal rndr.228 Macar Turanclnn bu dnemde yalnzca Slavizme yklenmi olmasnn iki ana nedeni belirlenebilir. Bunlardan bir tanesi yukarda da sz edilen savataki mttefikliin etkisiyle Cermenlie kar tavrn ister istemez deimesi; ikincisi de, Macar Krallna bal Slav unsurlarn , ayrlk eilimlerinin nne geme arzusudur. Takcs, yukardaki yazsnda, Macar Krall ierisindeki Slav unsurlar, adeta Rusyann dahi Slav saylamayacana, dolaysyla ona gvenmemeleri gerektiine ve ayrca Macarlara bal Slav unsurlarnn hem kendi aralarnda hem de Rusya ile aralarnda bir kar birlikteliinin olamayacana inandrmaya almaktadr. Slav aznla kar duyulan hassasiyet Nagyn Bizimle birlikte yaayan-len aznlklarla bundan sonra da
Trk Yurdunun 1912 ubat saysnda Turn Cemiyeti zerine bilgi verilirken ...komite azas arasnda imal Trklerine sevimli simas pek malum mterik Doktor Misero Efendiyi de grmekle memnunuz. ifadeleri yer almaktadr. Burada ad geen Misero Efendi, daha sonra stanbul Darlfnununuda grev alacak olan ve Cumhuriyet dneminde de Trk Dil Kurumu yelii ve Ankara Etnografya Mzesi uzmanl gibi grevlerde bulunacak Gyula Mszrostan bakas deildir. 227 Gyula Mszros, bred Turn[Uyanm Turan], A Cl, Yl:VI, Say:12(20 Aralk 1915), s.723. 228 Zoltn Felvinczi Takcs, Panslvizmus s Turnizmus, Nyugat, 1914, Temmuz-Ekim, s.264.
226

69

kardee yaamak istiyoruz. Sadece u mesele var ki, btn Rutenler, Romenler, Srplar, vatandalarmz bizimle yaayp- lmek istemiyorlar. 229 szlerinde btn aklnda ortaya konulmaktadr. Bu aznlklarn asimilasyonuyla 20-25 milyona ulaacak olan Macar ulusu iin, bu durumda dahi Turan birliine gereksinim olacaktr. Bylesi bir Turan birlii olmadan Macar ulusunun gelecei garanti altna alnm saylamaz. Sava yllarnda , Cermenlerden daha ncesinde duyulan korku yerini, Cermenlikle mttefik, hatta Cermenlie yaslanan Turanclk anlayna brakmtr. 1915 ylnn son gnlerinde Budapetede Ulusal Mzede dzenlenen toplantnn aln yapan Mikls Szemere, Turan dnyasnn baarsn Cermenlerin baarsna balamaktan kanmaz. 230 Dnemin Turanclk alanndaki en retken yazarlarndan Nagy, sava yllarnda bir Turan-Cermen dostluundan sz etmeye balayacak ve bu tutumunu savan sonuna kadar srdrecektir. ...Turanlln zaferi 600 milyonluk Turanlkla mttefik ifte Monarinin ve Almanyann yle bir iktidar kurmasna neden olur ki, yeni bir dnya sava olasln ortadan kaldrr. 231 Nagy, sava sonras dnem iin Cermen-Turan ortak dnya egemenlii yaklamn ortaya atarak, Almanlar ve zellikle Habsburglar Turancln kendilerine ynelik bir tehdit olmadna, hatta
Lajos Sassi Nagy, A Turnizmus jvje[Turancln Gelecei], Orszgos Kzepiskolai Tanregyesleti Kzlny, Yl :XLVIII, say: 7 [1 Mays 1915], s.388. 230 Turniak Budapesten-si fajrokonaink mozgalma[Budapetede Turanllar- Tarihi Irk Akrabalarmz Hareketi], Budapesti Hirlap, 12 Aralk 1915, s. 10. Ayn toplantya katlan Yusuf Akura da benzer ierikli bir konuma yapmtr. 231 Lajos Sassi Nagy, A Turnizmus, mint nemzeti s nevelsi idel[Ulusal ve Eitimsel Bir deal Olarak Turanclk), Magyar Paedagogia, 1915, Ocak-ubat, say: 1-2, s.74-75. Sassi Nagy, 1918 ylnda, tasarlad bu Cermen-Turan birlikteliinin snrlarn geniletmitir. Bu birlik, CermenTuran birlii, bugn sadece ksmi; ama giderek artan biimde btnsel Cermen-Turan birliine doru gidiyor. nk Danimarka, sve, Norve, Finlandiya, Hollanda, Romanya, Yunanistan hatta Srbistann da ve hatta Asyal Turanlln da, karlar gerei, Almanya, Macaristan, Trkiye, Bulgaristan ve Avusturyaya doru yaklamalar gerek. ( Lajos Sassi Nagy, a Turnizmus, mint nemzeti, faji s vilgeszme, Budapete, Ptria Irodalmi Vllalat s Nyomdai Rszvnny Trsasg, 1918, s.22-23.) Dikkati ekecei zere burada yalnzca Cermen ve Turan rkna mensup saylan halklar sz konusu deildir.
229

70

onlarn

karlarna

hizmet

edebilecek

bir

ideoloji

olduuna

inandrmaya

abalamaktadr. 232 Nagy, bu noktadan daha da ileri giderek btn Bat uygarlnn, panslavizm karsndaki gvencesi olarak Turancl sunmaktan ekinmez. lk bin ylda 233 Macarlar, bat uygarln bedenleri ile korudular. kinci bin ylda da durum aynyd. Ancak bu byk grev, rklarn kardklar ve karacaklar savalar dneminde panslavizm yznden sadece Turancln yardmyla

gerekletirilebilir. 234 Pan-slav tehdidini sonsuza dek ortadan kaldrmann yolu da elbette, en byk ve gl Slav devletinin kertilmesiyle olanakl olacaktr.235 Burada savunmac Turanclk anlaynn ok daha geni lekte sunulmas sz konusudur. Bu Bat kltrn savunma argman, 1920lerden itibaren bir kez daha gndeme gelecek; komnizmin durdurulmasnn tek yolunun Turanclk olduu ynl tezler ileri srlecektir. Ancak u noktay da belirtmek gerekir ki, bu Bat kltrnn savunulmas olgusu Macar Turanclnn temel argmanlarndan biri olmad gibi, aslnda Turanclarn bylesi bir iddiay ortaya koymalarnn, onlarn gerek dnceleri olan Macarl korumak iin Turanclk olarak zetlenebilecek ideolojilerine destek bulma abalar ierisinde anlam kazand sylenebilir. Nagy, Cermenlikle mttefik Turanclk fikrini aka ortaya koyduu yazsnda dahi Macarln Cermen ve Slav denizleri arasndaki varln srdrme kaygsn gndeme getirmekten kanamamtr. Bu fikir (Macarlk- Batl

Bu ikna abas byk lde Habsburglara dnktr. Almanyann I.Dnya Sava srasnda zellikle Osmanl lkesi ierisindeki Turancla destek vermesinden de anlalabilecei zere ikna edilmesine gerek yoktur. 233 ilk bin yl tamlamasyla, Macarlarn 896da Avrupada bugnk yerlerine yerlemelerinden itibaren geen bin yl anlatlmak istenmektedir. kinci bin yl ifadesi de bu olguya gre anlalmaldr. 234 Lajos Sassi Nagy, Magyar Paedagogia, 1915, Ocak-ubat, say: 1-2, s.75. 235 ...uygar dnya, Panslavizm ebedi tehdidinden, Bismarck-Szemere planna uygun olarak Rusyann paralanmas baarldnda kurtulur.( Lajos Sassi Nagy, Tmads a Turnizmus ellen, A Cl, Yl:VI, Say: 7 [20 Temmuz 1915], s.445.)

232

71

erdemler- Turani halklar), Slav ve Cermen akntlar arasnda yaamak istiyorsak, Macar ulusal ve eitimsel idealleri olarak kurgulanmaldrlar. 236 Nagy, savan son ylnda da benzer grleri dile getirir. 20 milyonluk Macarln 100 milyonluk Cermenlik ve 140 milyonluk Slavlk arasnda ikinci bin ylnn garanti olmadn dnen Nagy, te yandan da doal bir Cermen-Turan birlikteliinin, yapay Mitteleuropa kavramnn yerine geeceini iddia eder. 237 Bu iki farkl dnce birbiriyle eliik grnmekle beraber, aslnda, Nagyn, arkasn Cermenlie yaslayarak gvence altna alm Turan dnyasnn daha gl olabileceini dndn sylemek olanakldr. Btn bu tartmalarda Macarln geleceinin gvence altna alnabilmesi iin kkensel birlik sav zerinde ekillendirilmi bir Turan kavramna bavurulduu grlmektedir. 238 Ancak Macar Turancl ierisinde, Turan terimine yklenen anlam zerinden gelien tartmalar, farkl Turanclk hareketlerinin temelini oluturduu gibi, bazlarnn Turanclktan kopmasna da yol amtr. b)TURAN KAVRAMINA YKLENEN DEK ERKLER Turan kavramnn 19.yzyl boyunca alm olduu farkl ierikler, Macar Turan hareketinde de kendisini gstermitir. 1909 ylnda Lajos Sassi Nagy, terimi,

Lajos Sassi Nagy, Magyar Paedagogia, 1915, Ocak-ubat, say: 1-2, s.75. Bu alntda geen Batl deerlerin savunulmas ile Bat Avrupa uygarlnn savunulmas birbirinden ayr deerlendirilmelidir. Bat kltr ve deerlerine yaklam, bu almann ilerleyen blmlerinde deerlendirilecektir. 237 Lajos Sassi Nagy, A turnizmus, mint nemzeti, faji s vilgeszme, Budapete, 1918, Patria irodalmi vllalat s nyomdai rszvnytrsasg, s.17. 238 1910 ylnda savunmac Turanclk anlayn ne kard iirleriyle Turancln peygamberi konumuna gelmi olan rpd Zempleni, 1917 ylnda da benzer argmanlar ne srmtr. Doudaki kardelerimizi arayalm, onlarla birleelim ve hibir dmann bizim kkl ulusumuzu alt edemeyecei kadar glenelim. (rpd Zempleni, Turni egysg [Turan Birlii], Turn, 1917, Aralk, say:10, s.25.)

236

72

Turan adl corafi blgeden kan halklarn tanmlanmasnn ortak terimi biiminde sunmutur. 239 Turan Cemiyetinin 1910 tznde kavramn ak bir tanmlamas yaplmamakla beraber Akrabamz Avrupal halklar ve Turani olmayan halklar ifadeleri st kapal bir etnik anlamlandrma iermektedir. Turan terimin ieriinin etnik-rksal bir nitelie kavumas giderek yaygnlarken, Turan Cemiyeti ierisinde bu konuda bir uzlama olmad da belirginlemeye balar. Akrabalk unsurlaryla ilgilenmeyen corafi anlamlandrma, sadece, dou aratrmaclarnn dar evresinde yayordu; siyasal Turancln inananlar ve byk topluluk, daha ok, Max Mller tr halk akrabal faraziyesine dayanyorlar ve Turani halklar, bir halk ailesi anlamna geliyordu. 240 Cemiyetin fikir babaln yapm olan Alajos Paikert daha 1913 ylnda Turan halk ailesi terimini yeleyerek yalnzca corafi bir Turan anlayn reddetmi oluyordu. Turan Dergisinin 1913 yl 3. saysnda yer alan Aral-Hazar Ovas Turan Halklar ve Himayalardaki Turani Kabileler balklarn tayan yazlar da bu anlay yanstmaktadr. I. Dnya Sava ncesinde ve srasnda grlerini Turan dergisi dndaki yayn organlarnda ifade etmeye balayan Turanclarn tamam, Turan terimini etnik anlamyla kullanmlardr. Baron Albert Nyry, kan balarna dayal olarak kurgulad Turan halklarnn be yz milyonluk kitlesinden sz ederken 241, Zoltn F.Takcs, Turanclarn ne srdkleri dilsel ve etnik akrabalk ilikilerine itiraz eden Gyula Germanusa verdii yantta dilsel akrabaln tek bana kana dayal bir ilikinin
239 240

Lajos Sassi Nagy, A Magyar- Trk-Balkn Gazdasgi sszekttets, passim. Ildik Farkas, Magyar Tudomny, 1993, say:7, s.861. 241 Albert Nyry, A Cl, Yl:V, Say:2 (ubat 1914), s.7.

73

varln gerekli klmadnn altn izerek, Turan sorununun ilk elde kltr sorunu olduu belirlemesini yapar. 242 Corafi ilikilerin ve yaknln dikkate alnmasyla, halklarn niteliklerinin belirlenebilecei tezini ortaya atarak, bu temel erevesinde Turani olarak adlandrlabilecek bir halk topluluunun varl kantlanmaya alr. 243 Turan szcn bir halk ailesinin ortak sfat olarak kullanan yazarlar arasnda dahi, grlebilecei gibi, rka veya kltre vurgu yaplmas balamnda farkllklar olumaktadr. Bununla beraber temel sorun bylesi bir halkn ister rk temelinde, ister kltr temelinde varln kabul edenlerle, buna tamamen kar kanlar arasndadr. Turancln rksal temelde ykselmeye balamas, Turanclk kartlarn da harekete geirmitir. Turancla yneltilen ilk eletiri 1913 tarihlidir. 244 1916 ylnda ise yalnzca Macar deil, Dnya arkiyatlnn da nemli isimlerinden olan Gyula Germanus, Turancln bilimsel temellerine kar en geni kapsaml ve sert eletirileri yapar. Germanus, Turan szcnn kkenlerini incelerken ran efsanelerine ve ehnameye gnderme yaparak, ran-Turan kartlnn , ranllar aras bir ayrm olduunu, ehnamede Turanllar denilen halkn rani (Aryan) gebe halklar olduunu savlar. Bu Turanllar arasnda Trk halklar yoktu. 245 Sanskrite metinlere, vedalara bavurarak Turan teriminin tarihin hibir dneminde , ne dil ailesi ne de etnik bir grubu tanmlayan ierikte kullanlmadn kantlamaya
Zoltn Felvinczi Takcs, A Turni krdshez- Vlasz dr.Germanus Gyulnak[Turan Sorununa Dair- dr.Gyula Germanusa yant], Magyar Figyel, 1916, 6/3, s.162. Lajos Sassi Nagya gre de Turanclk ancak ksmen filolojik sorundur; gerekte Turan rknn akrabalk ve ortak karlar temelinde ykselen ekonomik, kltrel ilikilerin muhteem dndr.( Lajos Sassi Nagy, Tmads a Turnizmus ellen- vlasz Germanus Gyulnak s a Pesti Naplnak [Turanclk Kart Saldr- Gyula Germanusa ve Pesti Naploya yant), A Cl, Yl:VI, say:8(20 Austos 1915), s.444.) 243 Zoltn Felvinczi Takcs, Magyar Figyel, 1916, 6/3, s.163. 244 A Turni mozgalom, Vilg, 30 Mays 1913, s.12. Bu makale grlememitir. [Anan Sndor Zsuffa, a Turnizmus Hivei s ellenfelei, Turn, 1943, s.63. Bu yazdan ksa bir parann ngilizce evirisi iin de bknz.: Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.385.] 245 Gyula Germanus, Turn, Budapete, A Szerz kiadasa, 1916, s.2. Germanusun bror halinde baslan eseri, Magyar Figyel 1916,6/1 ve 6/2 saylarnda iki blm olarak da yaynlanmtr.
242

74

alr. Germanusun zerinde durduu nokta, ran efsanelerinde Turanl denilen halklarn, yerleik ranllar karsnda yer alan gebe halklar olduu; dolaysyla Turanl teriminin etnik anlamlandrma iermedii; yaam tarzna gnderme yaptdr. Turan sfat antik alarda rksal tanmlama anlam tamyordu; yaam biimi anlam vard. Barbarln, din dln sfatyd ve bilim bugnk verileriyle, bu barbarlarn ve dindlarn Trk dil ailesi yeleri olduklarn kantlayamamaktadr. Turan Trk anlam tamaz, ama bu anlam Trklere devredilmitir. 246 Elbette ki benzer yaam biimleri srdrmek de, Germanusa gre rksal akrabalk anlamna gelmemektedir. 247 Getirilen btn bilimsel itirazlara ramen Turanclar, rk zemininde ykselen Turanclk kavramnda srarl olurlar. Daha 1909da 400 milyonu inli, 50 milyonu Japon, 31 milyonu Trk olmak zere toplam 500 milyonluk Turan halk ailesinden sz eden Lajos Sassi Nagy 248, savan balamasna aylar kala ve sava srasnda yaynlanan yazlarnda da ayn yaklam srdrmtr. 500 milyonluk Turan Halk ailesi de, bu arada 600 milyona kvermitir. Turanclarn 500-600 milyonluk Turan halk ailesine kar st kapal bir eletiri Fldrajzi Kzlemnyek adl corafya dergisinde kar. Dergide yaynlanan yazda Turan halklarnn says, 16.754 Macarlarn, Finlilerin, Estonyallarn ve

a.g.e., s.16. Germanus, Osmanl lkesindeki Turanc hareketi de, 1915 ylnda kaleme ald makalesinde ...bilimden politikaya dnme hatasn iliyorlar. szleriyle eletirmekten kendini alamamtr.( Gyula Germanus, A Turnizmus vilghborban, Pesti Naplo, 27 Haziran 1915, s.12. 247 Gyula Germanus, Turn, s.20 248 Lajos Sassi Nagy, A Magyar-Trk-Balkn gazdasgi sszekttets, s.31.

246

75

Laponlarn da dahil olduklar Ural koluna; 39.318.000i de Altay koluna mensup olmak zere toplam 56.462.000 olarak hesaplanmaktadr. 249 Turan kavramnn etnik ya da rksal ierikteki kullanmna kar Turan Cemiyeti ierisinden de itiraz sesleri ykselmeye balar. 1917 ylnda drt senelik bir aradan sonra yeniden kmaya balayan Turn dergisi, Turan terimine corafi ve rksal anlamlar ykleyenlerin fikirlerinin arpt bir platforma dnr. Aslnda bu tartma 1916 ylnda patlak vermi grnmektedir. 2 Mays 1916da dzenlenen ve Turn Cemiyeti'nin yeni bir yaplanma ierisine girdii Genel Kurulda Kont Pl Teleki, bakan olarak yapt a konumasnda Turan benim iin corafi kavramdr 250 ifadelerini kullanarak tartmay Cemiyet ierisine tam olur. Teleki, corafi bir Turan tanmn ne karrken, gelecekte Cemiyetin bakanln stlenecek olan Gyula Pekr, 1916 ylndaki ilk konferansn dzenlendii gece yapt konumada rka dayal Turan tanm yapar. 251 Cemiyet bakanl grevini bu tarihte brakm olan Teleki , Pekrn yukarda anlan konumasnn da yer ald Turn dergisinin 1917 Ocak saysnda evre ve Irk adyla yaynlad makalesinde Turan szcnn etnik anlamlar ieren biimiyle kullanlmasna kar kar. Teleki makalesinde evre[Taj] szcn, Almanca Landschaft karl olarak kullandn akladktan sonra 252,
M.K.L., A Turni npek szma [Turan halklarnn says], Fldrajzi Kzlemnyek, XLIV.Cilt, IV-V.Say, 1916, s.282-283. Yazara gre Rusyada yaayan Turanllarn says 1897 Rus nfus saymna gre verilmitir; makalenin yazld 1916 ylnda Turanl halklarn toplam nfusu 60 milyona ulam olmaldr. Ayrca yazar, yalnzca Ural-Altay dil ailesi yelerinin bilimsel olarak Turanl olduklarn belirterek, Turanl bir dil ailesi olan Ural-Altay dil grubuyla bir tutar.(s.281) 250 Telekinin bakanl Bla Szechnyiye devrettii Kongrede sarfettii szleri aktaran Zoltn Felvinczi Takcs, A Turni krdshez, Magyar Figyel, 1916, 6/3, s.171. Turn dergisinin Ocak 1917 saysnda Cemiyetin Genel Kuruluna ait verilen haberde Telekinin szleri yer almamaktadr. 251 Gyula Pekr, Turni Munka- elnki megnyit a K.K.K. els elado estejen, 1916 november 17n[Turan almas- 17 Kasm 1916da yaplan Dou Kltr Merkezinin[Turan Cemiyeti] ilk konferans gecesinde bakan yerine a konumas], Turn , 1917 Ocak, say:1, s.2. Bu yaznn Trke evirisi Demirkan, s.84-86da EK 3 Turanc almalarn nemi- Dou Kltr Merkezinin 17 Kasm 1916daki Al konumas balyla yer almaktadr. 252 Pl Teleki, Tj s Faj[evre ve Irk], Turn, 1917, Ocak, say:1, s.17.
249

76

rk ve evresel koullar arasnda ba kurar. Telekiye gre Taine, Gobineau, Chamberlain ve Buckle gibi dnrler bilim dnyasna hizmetleri gemekle beraber, fikirleri, bilimin geldii noktada nemli yanllklar iermektedir. 253 Telekinin kavraynda rk, bir anlamda yaam benzerlii zerine oturtulmutur. Irk ve evre sembiotik kavramlardr. Ancak bu erevede Turann anlalmas olanakldr. 254 Telekiye gre, Turan, snrlar geni ve dalgal , evreye ait bir kavramdr; dilsel, sosyolojik, kkensel veya demografik bir anlam yoktur ya da hemen hemen hi yoktur. 255 Telekinin yaklam Pekrn dnnden temelde farkllamaktadr. Irk zerine ina edilmi Turan dncesinin karsna Teleki, corafi anlamdan te bir ey ifade etmeyen Turan koymaktadr. Turan teriminin bu biimde tanmlan biimi dahi Germanusun eletirilerinden nasibini almakta gecikmez. Germanusun en bata gelen itiraz yine dil akrabal zerinedir. Teleki de Turan kavramnn dilbilimsel terim olmadn kabul etmekle beraber, Turan corafyas kkenli halklar arasndaki balarn inkar edilemeyeceini dnmektedir. Germanus, dil

akrabalarmz, ortak kkene sahip olduumuz halklar olarak tantlan halklar, dilsel bakmdan akrabamz deil. 256 szleriyle Turan dil ailesi fikrini iddetle reddettii gibi; Turancl ister corafi bir kavram, isterse de dil ve rk birlikteliine dayal siyasal bir ideoloji olarak alglayan her kesime de kardr. Turanistler dilbilim alanndan batakla saptlar. 257 deerlendirmesiyle Turancl batakla benzeten Germanusa gre hibir biimde Turan denilen kavrama bilimsel temel oluturulmas
a.g.m., s.21. Benzer bir yaklam 1914 ylnda Ignc Knos tarafndan dile getirilmitir. Knos, Irn s Turn balkl yazsnda, Turan kavramn dil ailesi ya da etnik kken aidiyeti balamnda kullanmaktan kanmtr.(Ignc Knos, Irn s Turn, Magyar Figyel, 1914, 4/4, s.199.) 254 Pl Teleki, Turn, 1917 Ocak, Say:1, s.26. 255 a.g.m., s.27. 256 Gyula Germanus, Turnizmus s a Trtnelem[Turanclk ve Tarih], Trtneti Szemle, Yl: VI, 1917, s.381. 257 a.g.m., s.382.
253

77

sz konusu deildir. Daha dorusu Turan teriminden hareketle, randan ayr bir corafyay ya da ranllardan ayr bir halk iaret etmenin bilimle bir ilgisi yoktur. Turanclar ne yaparlarsa yapsnlar, ister dilsel, ister corafi anlam yklesinler yine de Turan kavramna bilimsel bir temel kazandramayacaklardr. 258 I. Dnya Savann Turanclarn beklentilerinin aksine ttifak devletlerinin yenilgisiyle bittii 1918 yl Turan Cemiyeti asndan blnmeye doru giden yolda nemli bir dneme olmutur. Cemiyetin dergisinin 1918 saylar, farkl bir anlay zerinde temellendirilmitir. 259 1918 ylnn 1.saysnda Editrler imzasyla

yaynlanan yazda Turan terimi tartmalarnda taraflardan biri grlerini btn aklyla yanstr. Editrler kurulu, Turan terimine atfedilen btn dilsel ve politik tanmlar reddeder. Bizim iin Turan corafi kavramdr. Bilimsel anlamda ok sorunlu olan Max Mllerin Turan deildir. Ve politik amalar da yoktur. 260 Ayn sayda Teleki, Turan Corafi Kavramdr makalesi ile grlerini daha ak olarak ifadelendirir. Teleki, Turanclnn Macaristandaki geliimini ksaca zetledikten sonra, bu akmn bilimsel temel arama abalarna deinir. Turancln Macaristanda ortaya kn ulusal duygularmz eski tarihimizin, anayurdumuzun anlarn gururla tad. Kltrel ve ekonomik anlamda var olma savamzda aralar hep Batdan aldk, ama zaman zaman gzlerimiz Douya evrildi. Bu duygu giderek daha fazla insanmza da egemen oldu. yle ki, politik anlamda var olmay da Douda, yani antik tarihlerinde bizlerle yaayan halklarla birlikte aramamz gerek

a.g.m., s.383. 1918 saylarnn nemi, almann ilerleyen blmlerinde Turan Cemiyetinden kopmalarn yaand srete bir kez daha incelenecektir. 260 Editrlerden, Trn, 1918 Ocak-ubat, say: I-II, s.1.
259

258

78

diyenlerin says hzla artyor. 261 szleriyle aklayan Telekinin Macaristanda Turancln bilimsel temel araylarna yaklam da ilgintir. Turanclk kendisi iin ne zaman bilimsel destek arasa, her defasnda hedefin o kadar ilerisine gitti ki, ok kolay yalanlanabilir oldu. 262 Teleki, siyasi hareketlerin ve lklerin geerliliinin hibir zaman bilimsel gereklik zerinde ykselmediinin altn izerek; kendisinin 1916 ylnda yapt konumada bunlar belirttiini, Turan kavramnn politik bir harekete temel olmamas gerektiini dndn aklar.Ona gre Turan corafi kavramdr ve yle de kalmaldr. 263 Turan corafi olarak anlamlandran Teleki, bu corafi blgenin nereye dtn de aklar. Anadolu medeniyetleri tarafndan tek bir blge olarak tannan Orta Asya bozkr ve lleri...tipik bir blgedir ve ad da Turandr. 264 Teleki, kendi gr dorultusunda ran efsanelerine kadar geri giderek ran-Turan ayrmnn temellerini ortaya koymaya da alr. Ona gre rksal ya da dilsel bir ayrl iaretlemez ran-Turan ayrm. Turan demek ki corafi bir kavram, insan corafyas anlamnda, blgeyi ifade eden bir kavram. Araplar ve Persler Turan kavramnn ieriini byle anlyorlard. Turan derken bozkr halklarn kastediyorlard. 265 Teleki de, tpk daha nce Germanusun yapt gibi, yaam biimi benzerlii zerinde durmakta, Turan kavramnn benzer yaam biimine sahip, bozkr gebe kavimlerinin yaad blge anlamnda kullanldn vurgulamaktadr. Bu bozkr kavimleri benzer yaam biimlerine sahip

Pl Teleki, Turn a fldrajzi fogalom[Turan Corafi Kavramdr], Trn, 1918, say:1, s.46-47. Bu makalenin Trke zeti Demirkan, s.75-81de EK 1 Turan Corafi Bir Kavramdr adyla yer almaktadr. Telekinin bu makalesinden kullanlan blmler, Demirkann evirisinden , orijinal metin kontrol edilerek alnmtr. 262 a.g.m., s.47. 263 a.g.m., s.49. Telekinin 1916 ylnda yaptn belirttii konuma, byk olaslkla, Turan Cemiyeti Genel Kurulunda bakanl devretmeden nce gereklemitir. Bu konumann metnine ulamak olanakl olmamtr. Konumann ksa bir blm Zoltan F. Takcs, Magyar Figyel, 1916,6/3 s.171. (bknz.: Bu almada dipnot 249..) 264 Pl Teleki, Trn, 1918, Say:1, s.52. 265 a.g.m., s.80.

261

79

olmakla beraber, ayn rka ait deillerdir ve ayn dil ailesi ierisinde de yer almayabilirler. Teleki halklarn, uluslarn oluumunda rktan ok manevi elerin varlna arlk vermektedir. Bir halk hibir zaman sadece ortak bir soydan gelmekten kaynaklanan fiziki zelliklerin bir toplam olmuyor. Tarihsel bir sreten kaynaklanan ruhsal btnlk de ok nemli. 266 Teleki savunduu bu grleriyle, Turan Cemiyetinin gelecekte

karlaaca kopmalar iaret eder gibidir . Turan teriminin farkl ieriklerle kullanlmas konusunu zetleyebilmek asndan, Turan teriminin corafi, dilsel ve etnik anlamlandrma biimlerini halkalar olarak tanmlarsak en kk daire corafi, onu kapsayan daha byk daire dilsel ve en sonunda da her ikisini de kapsayan byk daire etnik anlamlandrma olmaktadr. Macar Turanclarnn ezici ksm en byk daire ierisinde dnlerini kurgularken, Teleki ve arkadalar en kk olan corafi anlamlandrma dairesi ierisinde kalmay yelemilerdir.

ETNK

CORAF

DLSEL

266

a.g.m., s.61.

80

c) MACAR EMPERYALZMNN ARACI OLARAK TURANCILIK Macaristanda gelien Turancln en belirgin , hatta ba niteliliini, Douya doru Macar yaylmac istemlerinin bir tr klf ya da bir d politika arac olmasnda aramak gereklidir. Macarlarn Avrupadaki yalnzlk konumlarnn ve gvenlik kayglarnn onlar akraba halklara itmesi olgusuna dayanan savunmac Turanclk anlayyla beraber yryen yaylmac Turanclk anlay, Macar toplumunda gelien Turancln ieriinin daha iyi kavranmasn salayacaktr. Yaylmac ve savunmac Turanclk anlaylarn birbirinden ayrmak zor grnmektedir. Bu iki unsur birbirlerini destekleyecek biimde i ie gemilerdir. Zaman zaman bu iki unsurdan birinin ne karlmas, Turanclk anlaylarnda nanslara yol aacak olmasna ramen, iki tr Turanclktan sz etmek ok doru bir yaklam olmayacaktr. Doru yaklam, bu iki tarzn birbirini tamamlayan niteliini ortaya karmak ve Macaristanda Turanclkla ilgili kurulan hibir rgtn ya da evrenin tek bir unsurun egemenliinde olmadn sylemek olmaldr. Turan Cemiyetinin 1910 tarihli Tznn, daha nce grm olduumuz gibi, Ama baln tayan blmnde Cemiyetin amac Asyal ve Macarlarla akraba Avrupal halklarn bilimsel, kltrel ve ekonomik alardan incelenmesi, tantlmas, gelitirilmesi ve Macar karlaryla uyumlu hale getirilmesidir. ifadesi yer almaktadr. 267 Bundan sonra gelen ifadelerde Cemiyetin politika, din ve mezhep sorunlaryla ilgilenmeyecei belirtilerek, ura alannn ncelikle bilimsel etkinlikler olaca yazldr. Cemiyetin ayrca tecimsel ilerle ilgilenmeyecei de belirtilmitir. Tzkte vurgu bilimsellik zerinedir. Ancak anlalan bu bilimsel etkinlikler bilim alanyla snrl kalmayacaktr. Tzkte ifade edilen Macar karlaryla

267

1910 Tz, s.3. talikler bana ait.

81

uyumlu hale getirmek szyle anlatlmak istenilenin daha iyi kavranlabilmesi iin Cemiyetin etkinliklerinin ve belgelerinin incelenmesi yeterlidir. Bu erevede Cemiyetin bilimsel etkinliklerine, genel olarak iktisadi amal geziler dzenleyerek balamas anlamsz olmasa gerektir. 31 Aralk 1910 tarihli Kurucu Genel Kurulda Alajos Paikertin amac aklayc szleri de tamamen Macaristann iktisadi karlar temelinde dzenlenmi hedeflerden olumaktadr. Bizi cemiyetin kurulmasnda, sylendii gibi, Gen Macar bilimcilerine, mhendislerine, sanayicilerine, iftilerine, tacirlerine ve giriimcilerine yurt snrlar dnda da kendileri ve uluslar yararna dnyann ekonomik geliiminde ve zellikle bize[Macarlara] en yakn olan, bugnden aka grlemeyen byk gelecee sahip Asyann bilimsel ve iktisadi geliiminde yer alabilmeleri iin frsat ve alan yaratmak dncesi ve arzusu ynlendirdi. 268 Cemiyetin tznn aksine, Paikertin planlarnda tacirlere ve giriimcilere de yer vardr. Benzer biimde Kont Pl Telekinin tarafndan, Macar Krall Ticaret Bakanlna hitaben yardm isteme amacyla kaleme alnm dilekede de, bilimsel vurgudan daha ok Macaristan iin Dounun ekonomik olanaklar zerinden bir ikna etme abas grlmektedir. Dilekede Macar sanayi ve ticaretinin Douya doru gelitirilmesinden sz edilerek, Turan Cemiyetinin ngiliz ve Alman rnekleri dorultusunda bilimsel etkinlikler gerekletirmek zere kurulduu, ama fiilen, ekonomik amalar dorultusunda, Trkiye zerinden Asyaya ynelik byk ekonomik aknn ncs olmay hedefledii kaydedilmektedir. 269 Yine Pl Telekinin 1913 ylnda kmaya balayan Turn dergisinin ilk saysna yazd nszn
268 269

A Turni Trsasg alakul kzgylse, Ethnographia, 1910, s. 377-378. MOL, P 1384, 1.cs.-2.ttel, s.1/1912.

82

Douya Macar! Ulusal, bilimsel ve ekonomik alanlarda Douya! Bilimsel temeli, ekonomik aknn esasl bilincini, ekonomik amalar, ama bilime yardm da [unutmadan]. nk ulusal bilim zerinde ykselen ulusal gelime, ihracat-ithalatmzn gerekten oluturulmasyla ve gelimesiyle douda ykselecek prestijimiz bizim gcmzn, bamszlmzn ve iktidarmzn temeli olacak 270 ifadeleri gerek amacn Dounun Macarlar tarafndan iktisadi fethinin

gerekletirilmeye allmas olduunun, Macarlarla akraba halklarn incelenmesi iinin de Macar ekonomik karlar dorultusunda gerekletirilmek istendiinin en ak ifadelerinden birini oluturmaktadr. Teleki yazsnn devamnda Macar tacir ve sanayicilerine Dou ile ilgilenmeleri ars yaparak, Macar Turan Cemiyetinin amacnn da akraba Turan halklarnn incelenmesi, bu halklarla iliki kurulmas ve Macarlarn Turan halklar arasnda bilimsel ve ekonomik alanlarda nder rolne sahip olmalarn salamak olarak belirlemektedir. 271 Macarlarn, Turan dnyasnn nderliini elde etmeyi hak eden tek halk olduklar dncesi, Turanc yazarlarn btnne egemen olan bir unsurdur. Turann I. Dnya Sava srasnda yeniden doduuna inanan Cemiyetin nemli isimlerinden Pekra gre de, Turan halklar arasnda yalnzca Macarlar tarihten gereken dersleri karabilmiler ve bu sayede Avrupann kysnda tutunabilmeyi baarmlardr. Macarlarn grevi, bu durumda, uyumaya devam eden rk kardelerini uyandrmak ve onlara nderlik etmek biiminde ekillendirilmekte; Turan Cemiyetinin de Macarlarn rkta olan halklar tantmak ve Turan birlii bilincini yaygnlatrmakla ykml olduu dnlmektedir. 272 Pekrn dnnde Turanclk Macarlarn dnyada hak ettikleri yeri almasnn arac olarak ortaya konulmaktadr. Turan
Pl Teleki, Bevezet[nsz], Turn, 1913, say:1, s.3. a.g.m., s.3. Teleki, ncelii Balkanlara vererek, Almanlarn yapt gibi corafi ve iktisadi olarak blgenin tannmas gerektiini belirtir. Ayrca Almanlarla rekabet halinde olacaklarn da ekler.(s.4) 272 Gyula Pekr, Turn, 1917 Ocak, Say:1, s.3.
271 270

83

lksn tanyan ve tantan herkes gelecekteki Byk Macaristann snrlarn, temelini glendiriyor.
273

Dolaysyla bu grevi yerine getirmek Macar olmann da

birinci artn oluturmaktadr. Aslnda henz Turan Cemiyeti kurulmadan nce Lajos Sassi Nagy, 1909 ylnda Turancl, Macar iktisadi karlarnn yaylmac zlemlerine gre biimlendirmiti. Ona gre ...Dou olarak adlandrlan devasa blge dorudan doruya bizim[Macarlarn] ekonomik erevemize dahildir. 274 Sandr Mrki de Trk Yurdunda da yaynlanan konferansn Biz Macarlar, Asyay kendimiz iin husus bir saha-i tedkikat addedebiliriz. arkta bizim arayacamz yalnz rkmzn mazisi ve tarih-i kadmi deildir. Bizim oralarda menaf-i iktisadiyemiz de vardr. arka doru bak Macar! 275 szleriyle tamamlamaktan kanmamt. Ancak Turan terimini etnik bir anlamlandrma erevesinde kullanan Nagyn ve dier Turanc yazarlarn grleri bu konuda deiik bir yne doru evrilmektedir. Irksal akrabal teorilerinin temeline yerletiren Macar Turanclar, Macar iktisadi yaylmasn yalnzca rksal yaknlk ierisinde olduklarn ileri srdkleri halklarn yaadklar blgelerle snrlamazlar. Dounun ekonomik fethiyle iaret edilen blge Balkanlardan Uzak Asyaya kadar uzanan son derece geni topraklar ierisine almaktadr. Nagyn dnnde ekillenen gelecein Macaristan Bosna, Hersek, Dalmaya, Srbistan, Romanya ve Bulgaristan gibi byk ounluu Slav olan ya da Slavlam halk gruplarn hegemonyas altna
273 274

a.g.m., s.4. Lajos Sassi Nagy, A Magyar-Trk-Balkn gazdasgi sszekttets,, s.29. Nagy, daha sonraki tarihli bir makalesinde 1910da yllk 291.474.000 korona olan Macaristann Dou ticaretinin ...birka on ylda rk akrabal ve ortak karlar temelinde yllk 1000-15000 milyon koronaya... kartlabileceini ifde etmekten kanmaz. (Lajos Sassi Nagy, A Turnizmus jvje, Orszgos Kzpiskolai Tanregyesleti Kzlny, Yl:XLVIII, Say:9, 1 Mays, 1914-1915 cildinin ierisinde, s.387.) 275 skender[Sndor] Marki, Asya Tarihinde Turanler, Trk Yurdu, Cilt:1, Say:14 ( 17 Mays 1328- 30 Mays 1912).[evrimyaz Metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt: 1 (1-2) s.234.]

84

alm bir lkedir. Teleki de 1913 ylnda Macar sanayici ve tacirlerini Dounun ekonomik fethine davet ederken, yalnzca Anadolu ve tesini deil, Balkanlar da iaret ediyordu. Dolaysyla rk faktr Trkler, Bulgarlar ve benzeri Turan halklarna yaklamda kullanlacak e olarak biimlendirilmitir. Bu lkelerde Macarlara kar rksal yaknlk hislerini uyandrmak, Macar ekonomik yayln kolaylatrc bir unsur olarak dnlmektedir. Balkan devletleri iinse Macaristana corafi yaknlklar, ortak su yollar gibi unsurlar yeterli olmaktadr. 276 Bu balamda Trklere ve dierlerine gsterilen ilgi saf bir rksal yaknlktan kaynaklanan dostluk duygularnn sonucu olmaktan uzaktr. Baron Nyry, Trkiye zerine deerlendirmelerinde, bakir topraklarn, bakir ormanlarn ve bakir madenlerin Macar giriimcilerini beklediini; Trklerin de AvusturyaMacaristan mparatorluu halklar ierisinde en ok sevgiyi Macarlara kar beslemesine dayanarak, yabanclarn elinde olan Osmanl ticareti ve sanayisinden Macarlarn yararlanmas gerektiini vurgulamaktadr. 277 Nyrye gre Bulgaristan ve Trkiye piyasalar Macarlarn nnde almaktadr. Dolaysyla bu lkelere Macar ihracatnn gelitirilmesi iin nemli frsatlar vardr. 278 Nyry, makalesinin giriinde Macarlara nerdii rk akrabalar olan halklarla birliktelik kurmalarna dair dncesinin altnda yatan gdy Bulgaristan ve Trkiye, Macar byklnn yeniden dirilii yolunda sadece ilk duraktrlar. nderlik grevinin bize ait olaca

Lajos Sassi Nagy, A Magyar-Trk-Balkn gazdasgi sszekttets , s.3. Bosna, Hersek, Srbistan, Romanya, Bulgaristan corafi olarak Tuna havzasna dahildirler. Tunann da merkezi Macaristan olduundan, Macaristanla birlikte olmak zorundadrlar. (Sassi Nagy, Turnizmus, mint nemzeti, faji s vilgeszme, s.11) 277 ans udur ki, btn Trklk bizimle birlikte hissediyor ve gururla Macar-Trk akrabaln ifade ediyor. Trkler sanayimizi, Avusturya sanayisini boykot ettiklerinde dahi desteklediler.(Lajos Sassi Nagy, A Magyar-Trk-Balkn gazdasgi sszekttets, s.12.) ifadesini kullanarak arsn yineler. Dou piyasalarn ele geirelim[s.13] Sassi Nagyn szn ettii boykot, 1908 ylnda Avusturyann Bosna-Herseki ilhak ettiini aklamas zerine, Avusturya mallarna kar Osmanl Devletinde balatlmtr. 278 Albert Nyry, A Cl, Yl:V, Say:2 (ubat 1914), s.5-6.

276

85

be yz milyon Turanl kardeimiz var. 279 szleriyle btn berraklyla ortaya koyar. Yukarda gsterildii biimiyle Turanclk, yalnzca Macarlarn Avrupadaki gvenlik kayglar sonucunda, kendilerine dost lke ve halklar aramalarndan kaynaklanm bir ideoloji deildir. Yalnzz duygusunun yan sra, hatta ondan daha etkili olarak Turanc ideoloji, Macar iktisadi genilemesinin bir arac olarak dnlmektedir. Bu olgu Turancl ister yalnzca corafi bir anlamda alglayanlar olsun, isterse ona rksal ierik verenler olsun, btn Turanc ideoloji yandalar tarafndan ortaya konulmaktadr. Kurulacak Turan Birliinin tartmasz nderi Macarlk olacaktr. nk onlar Turan halklarnn en ileri unsurudurlar. Bu konuda Macarlara tek rakip kabilir ki, o da Japonyadr. Ancak Macar Turanclar, bunu da zlemlerinden vazgemeden amay baaracaklardr. Turan dnyasnn nderliini Japonya ile paylamaya raz olurlar. Barn ve ilerlemenin nlenemez yolunda Turanl Douda Japonya, Batda Macaristan ynetecektir. 280 Macar Turanclar, aka ekonomik smr mekanizmalarnn

oluturulmasn dahi savunurlar. Nagy, ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas rneinden hareketle Macar Dou Cemiyeti kurulmas arsn yapmtr. 281 Bu balamda Turn dergisi karken Turan Cemiyeti adnn yan sra Macar Dou Cemiyeti ibaresinin de derginin kapanda yer almas ilgin bir durum yaratmtr. Gvenlik kaygs ile iktisadi yaylmaclnn birbirlerini tamamlayan unsurlar olduklarn en iyi gsteren de yine Sassi Nagy olmutur. Yakn Douda

a.g.m., s.7. Macar bamsz olmak, lider olmak iin domutur. Turan lider rol bizimdir. ( Lajos Sassi Nagy, Turnizmus, mint nemzeti, faji s vilgeszme, s.10.). talikler bana aittir. 280 Lajos Sassi Nagy, A Cl,Yl:V, Say:3(30 Mart 1914), s.163. 281 Lajos Sassi Nagy, A Magyar-Trk-Balkn gazdasgi sszekttets, s.29. Nagya gre Macar Dou Cemiyetinin iki blm olmaldr. Biri Balkan devletleri, dieri Asya ve Afrika Trkleri blm.

279

86

[Balkanlar] Macar ticaretini parlak bir gelecek bekliyor. Ama bizim asl geleceimiz Balkanlarda deil, Asya'dadr. Balkanlar, n-, Orta- ve Dou Asyaya oranla kk bir blgedir. Asya Trkiyesi, Japonya, in, Orta Asya ve genel olarak Asyal Turanln olduu blgelerin ve lkelerin iktisadi ilikileri bizim iin ikinci bin yl ve Turani rkn nderliini garanti eder. 282 u noktay da eklemek gerekir ki, Macar Turanclnda rka yaplan vurgu, dlayc bir rklk anlayndan daha ok aznlklarn asimilasyonunu ieren bir tr kapsayc nitelie sahip olarak deerlendirilmelidir. Turan rkna, Turan rknn anl tarihine yaplan vurgu keskin bir saf kan rkln iermekten uzaktr. Sava srasnda Cermenlii dman konumundan karan yaklam, Dounun ekonomik zenginliklerinin paylalmasnda da kendisini gstererek, Turancln yalnzca Macarlarn ve Turan halklarnn deil, Avusturya ve Almanyann ekonomik karlarn gerekletirmede de en uygun aralardan biri olduu argmannn ortaya kmasn salar. 283 Bu balamda tartlmas gereken nokta Macar Turanclnn, Alman emperyalizmiyle olan ilikisi meselesidir. 284 Macar Turanclar ile Almanya arasnda resmi- gayri resmi ilikilere dair belgelere dayal bir deerlendirme ortaya koymak olanakl olmadndan, Macar

Turanclarnn znel amalarnn Almanyann Dou politikasnn payandas olmak dorultusunda biimlenmedii kabul edilebilir. Zaten Macar Turanclarnn hedefleri gz nne alndnda Byk Macaristan lksnn onlarn temel motivasyon arac olmas balamnda, Almanyann kontrolnde bir Turan dnyas amalamadklar da
Lajos Sassi Nagy, A Cl,Yl:V, say:3 (30 Mart 1914), s.167. Lajos Sassi Nagy, A Turnizmus jvje, Orszgos Kzepiskolai Tanregyesleti Kzlny, 1915, Say:9 (1 Mays 1915), s.389. 284 Almanyann Orta Asya zerinden Hindistana ynelmesinden kayglanan ngiliz bir yazar, genel olarak panturanizmi ve zel olarak da Macar Turan Cemiyetini Almanyaya balamtr, hatta Almanyann organ olarak gstermitir. Life in Russian Trkestan, and Germanys menace to India, [Miss Annette Meakin tarafndan Central Asian Societyde verilen konferans ve tartmalar], Journal of Central Asian Society, Cilt: VI, 1919, Part I ve II, s.5.
283 282

87

sylenebilir. Ancak nesnel olarak, Macar Turanclnn, zellikle dnya savalar dneminde Alman siyasetine hizmet ettii; Turancla ikin olan Rus kart yaklamn Almanyann istemleriyle atmak bir yana, byk uyum ierisinde olduunun dikkate alnmas da gereklidir. Douya Macar biiminde

zetlenebilecek Turanc hareketin, Almanlarn Drang Nach Osten siyasetine hizmet eden bir unsur olduunu sylemek yanl olmasa gerektir. 285 Turan Cemiyeti liderleri ve Nagy gibi, Turanclkta Macar ekonomik yaylmasna salam bir temel bulduklarn inancndaki yazarlarn yan sra, savunmac anlaya arlk vererek Turancl ekillendiren Zoltn Felvinczi Takcsn grlerini de ksaca deerlendirmek konunun her boyutunun kavranmasna yardm edecektir. Turancln manifestosu Asyal, zellikle Trk-Tatar halklarnn Slavizm karsndaki mcadelesidir. 286 tanmn yapan Takcsn yazlarnda temel gayesi Turan halklar olarak nitelenen etnik bir kategorinin bilimsel varln

kantlamaktr. 287 Ancak savunmac yana arlk da verse Takcs da temel gayenin dnya egemenlii mcadelesi olduunu kabul etmekten kanamaz. Bu balamda yaylmac politika izlenebilmesi iin Japonlar ve inliler haricinde kalan Turan devletlerinin niceliksel olarak yeterli olmadklarn dnen Takcs, bu iki halk darsnda kalan Turan halklarnn birbirlerine yaknlamalar gerektiini

dnmektedir. 288 u noktay da belirtmek gerekir ki, Takcsda yaylmaclk,

Balzs Gyrgy, Nacionalizmus s Turnizmus, Vilagossg, 1966/3, s. Zoltn Felvinczi Takcs, Turnizmus, Nyugat, ,Yl:9, 1916, Cilt:1, s.62. 287 Takcsn grleri iin yukardaki makaleye ek olarak Zoltn Felvinczi Takcs, Turnizmus, Nyugat, 1914, IV, s.628-635 ve Zoltn Felvinczi Takcs, a Turni krdshez- Vlasz dr. Germanus Gyulnak, Magyar Figyel, 1916, 6/3, s.161-173 makalelerine de baklabilir. 288 Zoltn Felvinczi Takcs, Panslvizmus s Turnizmus, Nyugat, 1914 Temmuz- Ekim, II s.265.
286

285

88

iktisadi olmaktan ziyade, tpk eski tarihlerde var olduu dnlen byk Turan imparatorluklar gibi mekansal yaylma anlamna yakndr. Turancln bilimsel temellerinin olmadn dnen yazarlar dahi, Turanc ideolojinin Macaristan iin siyasal olarak yararl olabileceini dnmekten kendilerini alamazlar. 289 I. Dnya Sava srasnda Turanc cepheden iki isim ne kmtr. Bunlardan bir tanesi Turancln siyasal boyutuna yapt vurguyla Lajos Sassi Nagy, dieri ise Turancl bilimsel temellere oturtmaya alan Zoltn Felvinczi Takcsdr. te yandan Turanc ideolojiye iddetle saldran yazarlar ise Turancln temellerinin bilim-d niteliini ortaya koymaya alan Gyula Germanus; dieri ise Turancln siyasal boyutlarna youn tepki gsteren Zoltn Szsz olmulardr. Turancln edebiyat alanyla snrl kalmasnda bir saknca grmeyen Szsz, ...politik ve toplumsal doktrine dnt anda tehlikeli olur. 290 deerlendirmesini yapmaktadr. Turanizmin asl znn yahudi kartlnda yattn dnen Szsza gre, Turanc ideoloji, ierisinde keskin bir rk ve din vurgusu olmamakla beraber halktaki yahudi aleyhtar duygular kamaktadr. Szsz, Batnn, ilerlemenin, demokrasinin, zgrln ve aydnlanmacln yannda olanlarn Turan hareketinden koptuklarn da belirtir. 291 Dolaysyla ona gre Turan hareketi, yukarda saylanlarn tam tersi deerleri ifade etmektedir.

289

Bu tarzda bir makale iin dm Szilgyi, Turn, Magyar Nyelvr, XLV. Yl, 1916, V-VI.Fzet, s.237-238. 290 Zoltn Szsz, , Nyugat, 1916 Temmuz-Eyll, Cilt:I, s.268-269. 291 a.g.m., s.271.

89

Turancln, Macar kamuoyunda poplerlik kazanmas, I. Dnya Savanda Osmanl Devleti ve Bulgaristanla ayn tarafta yer alm olan Macar Krallnn dikkatini de eker. 292 d) MACAR KRALLIININ TURANCILII KEF VE TURAN CEMYETNN YENDEN DZENLEN 1913 ylnda Turn dergisini say olarak yaymlamay baaran Turan Cemiyeti, Turancln Macar yayn organlarnda youn tartmalarla gndeme geldii 1914-1915 yllarnda byk bir sessizlie gmlmtr. 31 Ocak 1914te dzenlenen Genel Kurul sonrasnda uzun bir dnem ne Turn dergisi yaynlanabilmi, ne de Cemiyet etkinliklerde bulunabilmitir. 293 Bu suskunluun nedeni maddi kaynak yetersizliinin yan sra, Cemiyet ierisinde bir takm kavray farkllklarnn olmasnda da bulunabilir. 1916 ylnda Cemiyet iin bir dnm noktas gerekleir. Macar Hkmeti Turan Cemiyetine 1912 ylnda vermeye balad maddi yardmlar arttrmaya balar; hatta daha da ileri giderek Turan Cemiyetini Osmanl Devleti ve Bulgaristan ile olan ilikilerin yrtcs konumunda yar-resmi organ haline getirir. 294 2 Mays 1916 tarihinde yaplan Turan Cemiyeti Genel Kurulunda Cemiyetin ad Magyar Keleti Kulturkzpont [Macar Dou Kltr Merkezi]olarak deitirilir. Turan Cemiyeti ibaresi de bu adn yan sra parantez ierisine alnarak kullanlmaya devam edilir. Ayrca Genel Kurulda 1910 ylndan beri bakanlk grevini
Macaristann ttifak devletleri safnda savaa girmi olmas Avusturya- Macaristan ifte Monarisinden dolay, elbetteki, kendisi iin kanlmazd. 293 Macar Ulusal Arivlerindeki Turan Cemiyeti belgeleri arasnda 1914 ylna ait toplam 14, 1915 ylna ait ise hi belgenin bulunmamas da Cemiyetin etkinliklerinin bu yllar boyunca durmu olduunun gstergesi saylabilir. 294 Kessler, Cemiyet ile Macar hkmeti arasndaki ilikinin 1915 ylndan itibaren baladn yazmaktadr.(Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.124)Cemiyet, Macaristann resmi kurumlar rehberi niteliindeki Magyarorszg Tiszti Czm-s Nvtrada ilk olarak 1916 ylnda yer almtr.
292

90

srdrm olan Kont Pl Telekinin yerine Kont Bla Szchnyi getirilir. 295 Ebaakanlklara ise Albert Berzeviczy, Jen Cholnoky, Baron Jzsef Kazy, Kont Kun Klebelsberg, Lajos Lczy, Lajos Hallczy ve Vargha Gyula seilirler. Bakan yardmclklarna Kont Mikls Bnffy, Dezs Csnki, Mr Dchy, Bla Erdi, Kont Mricz Esterhzy, Ignc Goldziher, Rezs Havass, Lornt Hegeds, Alajos Paikert, Gyula Pekr, Kont Pl Teleki ve Baron Sndor Vojnits getirilirler. Ayn dnemde Gyula Pekr, bakan vekillii grevini de stlenmitir. Genel Kurul sonrasnda toplanan Bakanlk Konseyi, Bnffy, Pekr ve Telekiyi Faaliyet Komitesine seer. Bakanlk Konseyi ayrca sekiz bilim ubesi oluturmaya da karar verir. Bunlar: Dergi ve kitap basm ubesi (15 ye)- Bakan: Gyula Pekr Dnya ve doa bilimleri ubesi (19 ye)- Bakan: rpd Dgen retim ve eitim ubesi(17 ye) Dil ve Corafya ubesi (18 ye)- Bakan: Gyula Pekr, bakan yardmclar: Gyula Sebestyn ve Vilmos Prhle Tarih ve Arkeoloji ubesi(10 ye) Sanat ubesi (9 ye)- Bakan: Jen Radisich. Propaganda ubesi (11 ye) Kamusal eitim ubesi(11 ye)- Bakan: Pl Teleki.

Turn, 1917, s.70. Kincsesin Telekinin yerine Gyula Pekrn getirildiini yazmas (va Nagy Kincses,strtnnet s nemzettudat 1919-1931, s.47) ve Kesslerin Telekiyi 1910-1918 yllar arasnda bakan olarak gstermesi (Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.260) dzeltilmesi gereken ifadelerdir.

295

91

Baz yeler birden fazla ubede grev almlardr. Ancak anlalan kurulmas ngrlen bu ubelerin tamam hayata geirilememi; yukarda bakanlar belirtilmi olan toplam be ube etkinlik gsterebilmitir. 296 Ayn yl ierisinde artk Macar Dou Kltr Merkezi adn alm olan Cemiyete Parlamento binas ierisinde yer tahsis edilmi; bata Osmanl Devleti ve Bulgaristan olmak zere Dou lkelerinden getirilen rencilerin sorumluluu Cemiyete verilmitir. rencilerin masraflar iin de Cemiyete maddi kaynak aktarm balamtr. 297 Aslnda Macar hkmetinin yardmlar Din ve Eitim Bakanl araclyla 1912 ylndan itibaren gelmektedir. 298 Din ve Eitim Bakanlnn yan sra Ticaret Bakanl da dzenli olmayan yardmlarda bulunmutur. 299 1916 yl sonrasnda bu yardmlarn dzenli hale getirilmeye baland anlalmaktadr.

Ignc Goldziher, gnlnde Kont Pl Telekinin kendisiyle yapt grme sonrasnda, Dou Kltr Merkezinde kendisinin de grev aldn ve dilbilim ubesinin bana getirildiini yazmaktadr. Ancak Goldziher 1916 ylnn 18 Austos tarihinde kaleme ald satrlarnda, Dou Kltr Merkezi ve Dou Ekonomi Merkezini plansz, dzensiz ve baarsz kurumlar olarak deerlendirmektedir. Katld iki toplant sonrasnda amatrler olarak grd Macar Dou kltr Merkezi yelerinin kendini beenmi tavrlarnn dayanlmaz boyutlara geldiini ve kendisinin ekildiini de belirtir. (Ignc Goldziher, Tnyek s Tank, Napl[Olaylar ve Tanklar, Gnlk], Almancadan Macarcaya ev:: Sndorn Scheiber- Lvia Bernth, Magvet knyvkiad, 1984, s.346347.) 297 Gyula Pekr[Bakanvekili], Elnki Megnyit, Jelents a Magyar Keleti Kulturkzpont(Turni Trsasg) Kt vi mkdsrl- Az 1918 mjus 24-i kzgylsen tartott elnki megnyit s eladott gyvezet igazgati s titkari jelentsek [ Macar Dou Kltr Merkezi (Turan Cemiyeti)nin ki Yllk almas zerine Rapor- 24 Mays 1918 tarihli Genel Kurulda yaplan bakann a ve idari mdrn ve sekreterin okunan raporlar], Budapete, MKKK(T.T.), s.8 (Bu yaznn da ierisinde yer ald kaynak bundan sonra Jelents kt vi mkdsrl olarak kullanlacaktr),. 298 MOL, P 1384, 1.cs.-1.ttel,s.28/ 21 ubat 1912. 2000 Koronalk bu yardmn 1912yi izleyen yllar ierisinde devaml alndna dair bir kayt yoktur. 299 MOL, P 1384, 1.cs.- 1.ttel/ 20 Kasm 1913 tarih ve 645/eln./912 sayl belge.

296

92

e) MACARSTANDA DOULU RENCLER Turan Cemiyeti ile kurulduu andan itibaren ilikide bulunan Ahmed Hikmed Beyin 300 yan sra bu dnemde onun yanna gnderilmi bulunan edebiyat alannda etkinlik gsteren bir dier Trk diplomat Enis Behi [Koryrek] de Cemiyet ile iliki kurmutur. Cemiyetin Osmanl Devleti ile asl yaknlamaya balamas 1916 ylnda Macaristana Osmanl lkesinden renci getirilmesi iini stlenmesi ile olur. 1916 ylndan itibaren Osmanl Devletinden ok sayda rencinin Macaristana eitim amacyla getirildikleri; bu organizasyonun Macar Dou Kltr Merkezi (Turan Cemiyeti) tarafndan stlenildii grlmektedir. renci getirtilmesi iinin Cemiyetin e bakanlarndan Kont Bnffy Miklsun, Bahaeddin akir araclyla Osmanl Hkmeti ile kurduu iliki sonrasnda gerekletirildii

kaydedilmektedir. 301 Bununla ilgili olarak Osmanl kurumlar ile ilikilerin artt, Osmanl Devletinin rencilerin giderleriyle ilgili olarak Cemiyete maddi kaynak aktard da kaydedilmelidir. 302 Macaristana gelecek rencilerin dil eitimleriyle ilgili olarak stanbulda bir de okul ald da grlmektedir. 303

Mftolu Ahmed Hikmed Bey, 1912 ylnda Budapete baehbenderi olmutur. 1918 ylna kadar sren bu grevi srasnda Macaristanda Turanclkla ilgili kiilerle yakn dostluklar kurduu, Macaristanda Turanclkla ilgili yaynlar Trk milliyetilerine sunduu grlmektedir. Mehmed Emin Yurdakula yazd mektubuna ekledii notta ...geende Zemplni rpd namndaki Macar airi tarafndan tanzim olunan Turan arklarn bilvasta takdim etmitim. ifadeleri yer almaktadr.[ Fethi Tevetolu, Byk Trk Mftolu Ahmed Hikmed, Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1951, s.39.] 301 Turn, 1922, II, s.124-125. Kont Bnffynin, Bahaeddin akir ile ilikiye, Kont Pl Teleki ile birlikte yapt stanbul gezisi srasnda getii anlalmaktadr. Ayn yerde Bahaeddin akirin stanbul Darlfnununda Macar blmnn almasn salad, Trk-Macar Komitesi [Yurdu/Birlii] bakan olduu ve defalarca Macaristana gelerek Turan Cemiyeti ile ilikiye getii de belirtilmektedir. ttihat ve Terakkinin, merkez komitesi yesi olan Bahaedin akir araclyla Macar Turanclar ile iletiim kurmu olduunu sylemek yanl olmasa gerektir. 302 MOL, P 1384, 2. ve 14.cs. 303 Arthur Benisch, gyvezet-igazgati jelents a Magyar Keleti Kulturkzpont nevelsi actijrl,[dari Mdrn Macar Dou Merkezinin Eitim Etkinlii zerine Raporu], Jelents kt vi mkdsrl, s.20.

300

93

1916-17 ylnda toplam 186 renci Macaristana eitim almak zere gelmilerdir. Bunlardan toplam 144 Cemiyetin koruyuculuu altnda eitimleri srdrm; 18i Osmanl hkmetinden veya vilayet ynetimlerinden, 10u Macar Dou Kltr Merkezinden, 9u ktisat Akademisi ve tarm yksek okullarndan tam ya da yarm burs alarak, dierleri ise kendi maddi gleriyle bunu

gerekletirmilerdir. 304 1916-1924 yllar arasnda Macaristanda eitim grm 200den fazla Trk renci Budapete, Debrecen, Szeged, Temesvar, Kassa, Kesmark gibi kentlerde genellikle aa ve metal ileri, ziraat, mekanik, ticaret zerine eitim almlardr. Trk renciler ile Turan Cemiyeti arasndaki ban Abdllatif tarafndan kurulmakta olduu, bu kiinin rencilere ziyaretler gerekletirerek sorunlaryla ilgilendii anlalmaktadr. 305 Turan Cemiyetinin ilgilendii renciler yalnzca Osmanl lkesiyle snrl kalmam; Tatar, Arnavut, Bulgar ve Bonak renciler de Cemiyetin

koruyuculuunda Macaristanda eitim almlardr. 306 Macaristanda eitim alm olan Trk genler 307, Macar Turanclarnn bak asndan Macarlarn Anadoludaki neferleri olarak deerlendirilmi 308; dolaysyla

a.g.k., s.19. Gyula Pekr, Jelents kt vi mkdsrl, s.8 ve MOL, P 1384, 1.cs., 2. ttel, s.825/ 29 Mart 1917 tarihli Tarm Bakanlnn yazs. 306 Tatar renciler arasnda Cumhuriyet dnemi Trkiyesinde nemli grevlere getirilecek olan Hamid Zbeyir de bulunmaktadr. Bonak renciler iin Cemiyetin, dnemin babakan Sndor Wekerleden 8500 koronalk yardmn acilen Cemiyete denmesini istedii grlmektedir. MOL, P 1384, 3.cs., s.394/ 2 Mays 1918 tarihli belge. 307 Eitimlerini Macaristanda tamamlam Trk renciler, 1922 ylnda Magyar Iskolt Vegzett Trk fjak Egyeslete[Macar Okullarn Bitirmi Trk Genleri Dernei)ni kurmulardr. Bu dernein bakan Mahmud Kemaleddin, basekreteri Numan, muhasebecisi Hseyin Muhi, temsilci: Hseneddin Reha, Ynetim Kurulu: Hasan Hulki, Semih Rstem, Muammer Nuri (Turn, 1922, IIIIV, s.217) 308 Gyula Pekr, Jelents kt vi mkdsrl , s.10. Yllar sonra dahi ayn zlem dile getirilmeye devam edilmitir. Macaristanda okuyan Trk renciler, Macar maneviyatnn, Macar kltrel ve iktisadi karlarnn gnll yayclardrlar. (Vitz Bla Horvth, A Turni eszme s a Trk305

304

94

da 1924 ylna kadar srd anlalan renci getirtilmesi ii, Cemiyet tarafndan en nemli etkinliklerden biri olarak grlm; bu etkinlik Trkler arasnda Macarlara kar sempati yaratlabilmesi asndan Macar Turanclarnn amalarna en iyi hizmet edebilecek aralardan biri olarak dnlmtr. 309 1916 ylnda Bnffy ve Telekinin stanbula yaptklar yolculuun bir baka sonucu da Trk-Macar Dostluk Birlii [ya da Yurdu]nin kurulmas olur. 310 Bunun Macaristandaki karl da 16 Kasm 1917de kurulan Macar-Trk Dostluk Birlii olmutur. Turn Cemiyetinin on alt yesi Macar-Trk Dostluk Birliini olutururlarken, bakanla da Macar Dou Kltr Merkezi [Turan Cemiyeti]nin de bakan da olan Kont Bla Szchnyi getirilir. 311 Macaristan ve Osmanl Devleti arasnda 1916 ylndaki kurumsal ilikiler bu kadarla da kalmaz. Ayn yl stanbulda Macar Bilim Enstits kurulmas abalar da balam ve Enstit 1917den itibaren etkinlik gstermeye balamtr. Arkeoloji alannda younlat grlen Enstitnn varl I. Dnya Sava sonuna kadar

Magyar Kapcsolatok az utolso vszzadban, [Turan Fikri ve Son Yzylda Trk-Macar likileri] Turn, 1939, IV-V, s.121.) 309 1929 ylnda Trkiyeyi ziyaret eden Macar Dileri Bakan Walko, onuruna Trk Ocanda verilen ayda Macaristanda ikmali tahsil etmi veya hi olmazsa bir mddet ikamet eylemi olan Trkler iki millet arasndaki uhuvvetin kuru bir szden ibaret olmayp bir hakikat olduunu size isbat edeceklerdir. szlerini sarfetmitir. M.Walkonun Cevab, Trk Yurdu, Cilt:221-222, say:27-28 (Mart-Nisan 1930), s.91. 310 Turn, 1917, 6-7, s.333. 311 Trn, 1918, Mart, 3.say, s.191. Macar-Trk Dostluk Derneinin, ayn zamanda Turn Cemiyeti yesi de olan onalt yesi Kont Mikls Bnffy, Albert Berzeviczy, Jen Cholnoky, Bla Erdi, Kont Mricz Esterhzy, Rezs Havass, Igncz Goldziher, Kont Kun Klebelsberg, Lajos Lczy, Gyula Mszros, Alajos Paikert, Gyula Pekr, Kont Pl Teleki, Lajos Tth, Albert Vigh, Bla Zsedenyi. Benzer biimde Trk-Macar Dostluk Cemiyetinin de Trklerden 16 yesi bulunduu bildirilmektedir. Bu kuruluun bakan da Bahaeddin akirdir. (Bknz.: Bu alma s.93, dn.: 300) Hilmi Ziya lkenin verdii bilgiye gre Osmanl lkesinde oluturulan Trk- Macar Dostluk Cemiyetinin umumi merkez yelerinden bir tanesi de Hseyinzade Ali Beydir.( Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 4. Bask, stanbul, lken Yaynlar, 1994, s.269)

95

srecektir. 312 Enstitnn mdrl grevini stlenmi olan Antal Hekler de Turan Cemiyeti yesidir. 1916 ylnda Macar-Bonak ve Dou Ekonomi Merkezi kurulur ve etkinliklerine balar. 313 Bu Merkez ile Macar Dou Kltr Merkezinin Keleti Szvetsg [Dou Birlii] adyla bir st organda birletirildikleri anlalmaktadr. 314 Cemiyet, 1917 ylnda, drt yllk bir aradan sonra Turn dergisini yeniden yaynlamaya balar. Dergi bu dnemde Macar Bilimler Akademisi, Helsingfors Fin Edebiyat Cemiyeti ve Fin-Ugor Cemiyeti yesi Vikr Blann editrlnde aylk olarak yaymlanr. Bununla birlikte 4-5., 6-7, 8-9. saylar tek fasikl biiminde karlar. 1917 ylnda Turn dergisi, Mehmed Emin, Rza Tevfik, Hseyinzade Ali, Yusuf Akura, Aaolu Ahmed, Hamdullah Suphi, Kprlzade Fuad, Ziya Gkalp, Reid Saffet gibi nemli Trk aydnlarla beraber, Talat Paa, Enver Paa, Cemal Paa, Hac Adil Bey gibi ttihat eflerin de aralarnda olduu toplam 30 kii ve kurulua gnderilmektedir. 315 Bu arada Budapete Trk Konsolosluu sekreteri Macar asll Eyfelzade Nadir Efendi de, Cemiyetin kurucu yeliine alnr. 316 Tarih-i Osman Encmeni Reisi Abdurrahman eref Bey de Cemiyete gnderdii mesajnda tarih alannda her trl yardma hazr olduklarn bildirir. 317

Bu enstitnn kurulu sreci ve etkinlikleri iin bknz.: Gbor Agostan, Siyaset ve Histografi: Macaristanda Trk ve Balkan almalarnn Geliimi ve stanbuldaki Macar Aratrma Enstits, Trkler Ansiklopedisi, Cilt 15, ss.92-98 ve Gbor Tth, Az els klfldi magyar tudomnyos intzet ( Konstantinpoly, 1916-1918), Szzadok, Yl: 129, Say:6 ( 1995), ss.1384-1395. 313 Trn, 1918, 1-2, s.217. 314 Gyula Pekr, Kt vi mkdsrl, s.4 ve Lajos Marzs, Jelents, Jelents a Turni Trsasg 1918-28.vi mkdsrl, (y.y., (t.y.) s.11. (Bu raporun da ierisinde yer ald kaynak bundan sonra Jelents 1918-1928 olarak anlacaktr.) Ayrca Gyula Zolnai, Magyar Keleti Mveltsgi Kzpont, Magyar Nyelvr, Yl:XIV, VII-VIII.fzet (Eyll-Ekim 1916), s.273. 315 MOL, P 1384, 1.cs.-2.ttel. 316 Turn, 1917, 6-7.say, s.336. 317 MOL, P 1384, 1.cs.- 2.ttel, s.63.

312

96

Cemiyet Vilmos Prhleyi 1918 ylnda Din ve Eitim Bakanlnn yardmyla stanbula gnderir. Prhle, Macaristana gelen Trk renciler iin Cemiyetin yardmyla Trke-Macarca dilbilgisi kitabn da bu sralarda hazrlar. 318 Cemiyet, Turn dergisini yeniden yaynlamaya balarken, ilk bilimsel kitabn da karr. Isirkoffun Bulgria Fldje adl eserini Antl Szentglinin Sibiria adl almas izler. 319 Ayrca Kprlzade Fuad Beyin Trk Edebiyat Tarihi, Aaolu Ahmed Beyin Trk Ulusunun Tarihi ve Jen Horvthn Balkan Sorununun Tarihi adl eserlerinin de yaymlanmas kararlatrlr. 320 Turn dergisinin 1917 yl Haziran-Eyll saysnda Hseyinzade Ali Beyin nl iiri Gyula Meszrosun evirisi ile Macar okuyucularna da sunulmutur. Savan son yllarnda Cemiyet yelerinin, Cemiyet tarafndan deil de baka kurum ve kurulular tarafndan dzenlenen gezilere bakanlk ettikleri de kaydedilmelidir. Bu geziler Lajos Lczy bakanlnda Balkanlara, Klmn Lambrecht bakanlnda Ukraynaya ve Jen Lnrd bakanlnda Anadoluya yaplmlardr. 321 f) SAVAIN SONUNA DORU TURAN CEMYET VE YIKILAN HAYALLER Osmanl lkesindeki aydnlarla balar kuran Macar Dou Kltr Merkezi, Budapete dnda, Macaristann dier ehirlerinde de rgtlenme denemelerine
MOL, p 1384, 2.cs, s.612. Prhle 5 Austos 1918de vard stanbulda 19 gn kalarak 24 Austos tarihinde geri hareket ettii gezisi zerine Cemiyete bilgi veren bir mektup yazmtr.[MOL, P 1384, 2.cs., 19 Eyll 1918 tarihli Debrecenden, Turan Cemiyetine yazlm Vilmos Prhle imzal mektup.] Bu arada Osmanl Devletinin Budapete Konsolosu Enis Behi ve Osman Cevad, Prhlenin yazm olduu dilbilgisi kitabndan dolay, Turan Cemiyetine kutlama mesaj gndermilerdir. [ MOL, P 1384,2.cs. 29 Temmuz 1917 tarihli belge] 319 Lajos Marzso, Jelents kt evi mkdsrl, s.31. Cemiyet ayrca 1917 ylnda Istvn Doboyun Trkk[Trkler] adl almasn da yaynlamtr. (Turan, 1917, 6-7, s.331) 320 Lajos Marzso, Jelents, Jelents kt evi mkdsrl, s.32. 321 Bu son gezi mtareke nedeniyle tamamlanamamtr.(Lajos Marzs, Jelents kt vi mkdsrl, s.32.)
318

97

girimitir. Debrecende Macar Dou Kltr Merkezine bal bir komite oluturulduu bilinmektedir. 322 Bu dnemde Szabolcsmegyeide bir Turan Klubnn kurulduu 323 , ancak bu klbn Turan Cemiyetinden bamsz olarak rgtlendii anlalmaktadr. 324 1918 ylnda Trn dergisi Pl Telekinin ba editrlnde Kont Mikls Bnffy, Gyula Prinz, Gyula Nmeth, Zoltn Felvinczi Takcs, Bla Vikr, Kont Istvn Zichynin editrlnde toplam 10 say olarak yaynlanr. 325 1918 saylar Macar Turan Cemiyetinin kard dergiler ierisinde ierik bakmndan bilimsel dzeyi en yksek saylar kabul edilmektedir.326 Bu dergilerde kullanlan Trn yazm dier yllardaki biimden farkllk gstermektedir. 1918 saylarnn nitelii 1920 ylnda ortaya kacak blnmenin anlalabilmesi asndan anahtar niteliindedir. I. Dnya Sava, Turanclarn beklentilerinin aksine, ttifak devletlerinin zaferiyle deil de, tilaf Devletlerinin zaferiyle sonulannca, Macar Turanclar iin de zor dnemler balamtr. Her ne kadar Rus arl kmse de, beklentilerin gereklemesi frsat deerlendirilememi, savan bitiiyle birlikte Macaristanda Avusturyaya olan bamll dikkate alnmadan, cezalandrlan lkelerden biri konumuna dmtr. 1919 Martnda Macaristanda kurulan Sovyet rejimi srasnda da Turan Cemiyeti kurulduu andan itibaren en zor dnemlerinden birini yaamtr. Bu dnemde Macar Dou Kltr Merkezi, ok kere yer deitirmek zorunda kalm,

322 323

MOL, P 1384, 2.cs., s.564-567. Zoltn Szsz, Turnizmus, Nyugat, 1916 Temmuz-Eyll, s.271 ve Nagy, Turnizmus, mint nemzeti, faji s vilgeszme, s.30. 324 Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary,s.132. 325 Ocak-ubat, Haziran-Eyll, Kasm-Aralk saylar tek fasikl halinde kmtr. 326 Macar Trkolog Istvn Vasry, kendisiyle yaptm grmelerde bu noktay vurgulamtr.

98

Parlamento binas ierisindeki yerinden de olmutur. 327 Turn dergisinin yaynlanmas gerekletirilemezken, toplantlarn dahi gizlilik ierisinde yapmak zorunda kalmtr. 328 Cemiyet yasaklanmasa da, etkinlikleri engellenmitir.329 Cemiyetin bu dnemde gerekletirebildii konferans says da 3te kalmtr. 330 Ancak eklemek gerekir ki, bu dnemde dahi Cemiyet Trk ve Bulgar rencilerin eitim ilerini srdrmeye devam etmitir. 331 Savan sonunda yenik devletlere dayatlan bar antlamalarndan biri de Macaristan ile imzalanan Trianon Bar Antlamas olmutur. Tarihi Macar Krall olarak adlandrlan ve Avusturya-Macaristan mparatorluu ierisinde Macar Krall tarafndan kontrol edilen topraklarn byk ksm elden kmtr. Dolaysyla Byk Macaristan hayalleriyle balayan Turanc hareket, 1920lerle beraber, klen Macaristan sorunuyla, daha dorusu Trianon Macaristanyla kar karya gelmitir.

Jen Szcsi, A Turni Trsasg nevelsi akcija, Turn, 1921, s.69. Lajos Marzs, A Turni Trsasg mkdse 1918-1921-ben, Turn, 1921, s.64. 329 Fsun stelin I.Dnya Sava sonunda yasad olduu gerekesiyle kapatlan Cemiyet... (Fsun stel, Trk Ocaklar,s.187) ifadesi bu durumda uygun dmemektedir. 330 Lajos Marzs, Turn, 1921, s.64. 331 Jen Szcsi, Turn, 1921, s.69-72. Ayrca MOL, P 1384, 5.cs., 3.12.1919 tarihli belgede stanbuldaki Macar hazrlk okulu mdr Gyula Avara yaplan demeler yer almaktadr. Macaristanda eitim gren, zellikle Trk rencilerin, Macaristanda Sovyet iktidar srasnda kurulan ark Sosyalist Frkasnn da ilgisini ektii anlalmaktadr. ark Sosyalist Frkas, Turan Cemiyetine Trk renciler hakknda bilgi isteyen bir mektup yazmtr.[MOL, P 1384,4.cs., s.354. 23 Nisan 1919 tarihli mektup]. Trk rencilerden bir ksmnn da bu ilgiye uzak kalmadklarn sylemek olanakldr.[Jen Szcsi, Turn, 1921, s.69]
328

327

99

B) OSMANLI DEVLETNDE TRKLK VE TURANCILIK


Ondokuzuncu yzyln ikinci yars Osmanl Devletinin varln srdrme konusunda ierisine dm olduu zor zamanlara denk der. ktisadi adan yarsmrgeleen imparatorluk, bir yandan Avrupa devletlerinin basks, dier yandan mparatorlua bal halklarn milliyetilik dncesinin etkisiyle ayrlk eilimler ierisine girmesi dolaysyla kendi i birliini salama noktasnda byk zorluklarla yz yze kalmtr. Ondokuzuncu yzyln banda Srp syan ile balayan ayrlk milliyeti hareketler, Yunan syan ile devam etmi, 1829da Srbistan zerk bir ynetim kazanmtr. 1830 ylnda da Yunanistan Osmanl Devletinden tamamen kopan ilk Balkan devleti olarak ortaya kmtr. Kendi valisi Mehmet Ali Paann kuvvetleri karsnda Osmanl ordularnn baarsz kalmas, Osmanl Devletini en byk rakibi Rusyadan yardm istemek zorunda brakm, ngiltere ve Fransa da Osmanl Devletinin Rus kontrol altna girmesini istememelerinden dolay ie karmlard. Msr syan, Osmanl Devletinin artk kendi bana varln srdrme kudretini kaybettiinin gstergelerinden birini oluturmutur. 1853 ylnda Rusya ile savaa tutuan Osmanlya yardm yine bu iki Bat Avrupa lkesinden gelmitir. ngiltere ve Fransa bu yardmn karln da Osmanlnn i ilerine mdahale ederek almaya almlardr. Bu arada Balkanlardaki milliyetilik hareketleri Osmanlya sorun karmaya devam etmekteydiler. Karadallar, Hersek Hristiyanlar ve Romenler milliyetiliin etkisi ile Osmanlya kar ayaklanyorlard. 1866da bu kez Giritte kapsaml bir ayaklanma ba gstermi, Osmanl isyan bastrmakla beraber ngiltere, Fransa ve Rusyann mdahalesiyle karlamt.

100

1875-76 yllarnda Osmanl Devleti, Sina Akinin deyiiyle, Ondokuzuncu yzyldaki ikinci byk bunalmyla karlamtr. 332 1875de Hersek syan ile balayan bunalm, 1876da Bulgarlarn isyan ile devam etmitir. Selanikde kan, Fransz ve Alman konsoloslarnn ldrlmesiyle sonulanan olay sonrasnda byk devletlerin donanmalarn Selanik nlerine gndermesi Osmanl Devleti iin yeni bir skntnn kaynan oluturmutur. Bu arada Osmanl Devleti iktisadi adan da byk bir knt ierisine girmitir. 1838de Balta Liman Ticaret Szlemesi ile ngilizlere tannan ticari imtiyazlar, daha sonra yaplan benzer antlamalarla dier devletlere de tannm; Sanayi Devrimini gerekletirmi olan Batl devletler ksa srede Osmanl pazarlarn ele geirmiler; yabanc tccarlar kendilerine tannan ayrcalklardan yararlanarak Osmanl i pazarlarn dahi denetimleri altna almlardr.

mparatorluun gayri-mslim unsurlar da mahmilik kurumundan yararlanarak Osmanl lkesinde bir aznlk burjuvazisi olarak ortaya kmlardr. Bu durumda Osmanl Devletinde snfsal elikiler, etnik elikilerle akmtr. 333 Bu dnemde Osmanl Devleti hammadde ihra, mamul mal ithal eden yapsyla dnya ekonomisi ierisinde yer alyordu. Bu nitelikleriyle de, 19.Yzyln ikinci yarsndan itibaren artk Avrupa emperyalizminin bir yar-smrgesi grnts izmeye balamtr. 334 Bu iktisadi k tamamlayan bir baka unsur da devletin mali iflas olmutur. lk kez Krm Sava srasnda sava giderlerinin finansman gerekesiyle d bor almak zorunda kalan Osmanl Devleti, yirmi yl ierisinde borlarn deyemeyecek hale

Sina Akin, Siyasal Tarih, Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1600-1908, yayn yn.: Sina Akin, Cem Yaynevi, Austos 1993, s.148. 333 alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, ev.: Sabri Tekay, stanbul, letiim Yaynlar, 1989, s.44 334 Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985, 4.Bask, Gerek yaynevi, 1993, s.11s.11

332

101

gelmi ve nce 1875 ylnda ksmi moratoryum ilan etmi; daha sonra 1876 tarihinde de bor demelerini tamamen durdurmutur. Osmanl Devletinin durumu o hale gelmitir ki, ngiltere ve Rusya gibi devletler Osmanl Islahatn dzenlemek iin Tersane Konferansn topluyorlar; Osmanl lkesinde Osmanl borlarnn kaynanda tahsili iin Dyun-u Umumiye daresini kuruyorlard. Askeri baarszlklar ve toprak kayplar da devam ediyordu. 1877-78 Osmanl-Rus Savanda Osmanl ordular, askeri bakmdan byk bir yenilgi almlard. Ayastefanos nbar ile Rusya byk avantajlar elde edince , bata ngiltere olmak zere Avrupa devletleri bu kez Osmanlnn yannda olarak mdahale ederek Berlin Antlamasn Ayastefanosu dzeltecek bir metinle ortaya karyorlard. Yine de Berlin Bar ile Osmanl Devleti byk toprak kayplarna uramaktan kurtulamamtr. Makedonya Osmanl Devletine geri veriliyor; Bulgar Prensliinin kalan topraklar da ikiye blnerek, Balkanlarn kuzeyinde Osmanl Devletine bal, ona vergi veren bir Bulgar Prenslii, gneyinde ise iilerinde bamsz, banda Hristiyan bir valinin bulunaca Dou Rumeli vilayeti kuruluyordu. Bununla birlikte Romanya, Srbistan ve Karada bamsz oluyor; Bosna-Hersek Avusturya igal ve ynetimine, Yenipazar sanca Avusturya igaline veriliyordu. Ni Srbistana, Antivari Karadaa, Dobruca Romanyaya, Beserabya Kars, Ardahan, Batum Rusyaya geiyordu. Toprak kayplar, ngilterenin Osmanlya yardm karlnda Kbrsn ynetimini stlenmesi, 1881de

Yunanistann Teselyay ve Fransann Tunusu almasyla devam etti. Yzyln sonuna doru Girit meselesi yeniden ortaya kt. 1897 Osmanl-Yunan Savan Osmanl Devleti kazanmasna ramen, dier devletlerin karmasyla Girit de elden

102

kt. Bu arada Makedonya blgesi de milliyeti hareketlerin ve etelerin hem birbirleriyle hem de Osmanl ile mcadelelerine sahne olmaya balamt. Yukarda izilen tablodan da aka anlalabilecei zere, Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devletinin, devlet olma vasfn yitirdii ve bir sre sonra da tamamen tarihten silineceinin belirgin hale geldii bir dnemi gstermektedir.

1. TRKLN LK AAMASI: DLDE TRKLK


Onsekizinci yzyln son eyreinden itibaren yaplan ya da yaplmaya allan reformlarn bu kt gidii durdurmakta yeterli olmad da anlalmt. Bu durum Osmanl aydnlarn devletin kurtarlmas konusunda dnceler retmeye sevk etmitir. Osmanl aydnlarnn bulduklar ilk zm Osmanlclk olmutur. Bununla birlikte 19.yzyln ortalarndan itibaren Trklk de dil alannda ortaya km; Devletin kurtarlmas noktasnda Osmanlclktan midin kesilmesi orannda giderek siyasal yne doru evrilmitir. te yandan imparatorluun zellikle Balkan topraklarnda gelien milliyetilik, Bat tarz okullarda eitim alm Osmanl aydnlar zerinde etkisini hissettirmeye balamtr. Osmanlck ve slamclk akmlarnn yan sra bir de Trklk yavada olsa varln hissettirmeye balamtr. Osmanl Devletinde Trkln ortaya kn hazrlayan koullar mparatorluun isel dinamiklerinin yannda Avrupa kaynakl gelimelerde de aranmaldr.

103

Avrupann kendi yaylmac emelleri dorultusunda gelitirdii politikalara destek olmak zere Trkolojiye ilginin artmas 335, Trklerin tarihiyle ilgili olarak Osmanlda grlmeyen trde ve kapsamda almalarn kaleme alnmas Avrupa ile iletiime gemi olan Osmanl aydnlarn da etkiler. 18.yzyldan itibaren Avrupal arkiyatlarn in ve Arap-slam kaynaklarna dayanarak, slamiyet ncesi Trk Tarihi zerine eilmeleri 336, zellikle 19.yzyln ikinci yarsndan itibaren etkilerini Osmanl lkesi ierisinde de hissettirmeye balamtr. Bu almalar ierisinde Joseph de Guignesin Histoire de Gnrale des Huns, des turcs, des Mongols et autres tartars Occidentaux(1756-1758), Arthur Lumley Davids in Trk kavimleri zerine geni bir tarihsel girie de sahip olan Grammar of the Turkish

Language(1832) ve Lon Cahunun Introduction lhistoire de lAsie (Asya Tarihine Giri-1869) adl eserleri Osmanl Trklerini etkileyen Avrupal kaynaklar ierisinde nemli yere sahip olmulardr. 337 Osmanl aydnlar zerinde etkili olan bir baka Avrupal, Turan szcn, etnik bir kategori olarak ilk kullanan isimlerden olan Yahudi asll Macar arkiyat rmin Hermann Vmbry olmutur. 1850lerde stanbulda bir sre yaayan rmin Vmbry, 1861 ylnda dervi klnda Orta Asya seyahatini gerekletirmi, dnnde Osmanl aydnlar ile yakn ilikiler

Bat lkelerinde gelien Trkolojinin emperyalizmle ilikisi iin bknz.: Halil Berktay, Cumhuriyet deolojisi ve Fuad Kprl, stanbul, Kaynak Yaynlar, Mays 1983, s.14-23. Berktayn eserinin bu blmnn bal Eski Oryantalizmin Trklerin Tarihini Smrgeletirmeye Ynelik Paradigmas biimindedir. Oryantalizmin rklkla ilikisi iin bknz.: Taner Timur, Bat deolojisi, Irklk ve Ulusal Kimlik Sorunumuz, Yapt, Say:5, Haziran-Temmuz 1984, s.7-30. Ayrca Avrupadaki Trkolojinin genel bir deerlendirmesi iin Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara, Vadi Yaynlar, ubat 2000, blmII(s.82-116)ya baklabilir. 336 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1996, s.342. 337 Gkalp, Deuignes ve Davidsin yan sra (Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul, Varlk Yaynevi, ubat 1952, s.4)Cahunu da anarken (s.7), Akura de Guignes, Silvestre de Sacy, Abed de Remusat ve Davidsi anmaktadr.( Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri-1928 Yl Yazlar-, yayna haz.: Nejat Seferciolu, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 2001, s.32) Gkalp ayrca Cahunu da anmaktadr. Trk milliyetiliinin iki nemli dnr tarafndan saylan Bat Avrupal Trkologlarn Fransz olmalar; ngiliz Davidsin eserinin de ngilizce basmndan drt yl sonra 1836da Franszcaya evrilmi olmas(Hasan Eren, Trklk Bilimi Szl, I.Yabanc Trkologlar, Ankara, TDK Yaynlar, 1998, s.135.) dikkat ekmektedir.

335

104

kurmutur. 338 Vmbrynin iliki kurduu Osmanl aydnlarnn Trkle ynelmelerinde byk etkisi olduu dnlebilir. Bu almalara yzyln sonlarna doru Alman asll Rus F.W.Radloff ve Danimarkal V.L.P. Thomsen gibi bilim adamlarnn eski Trk uygarlklar zerine gerekletirdikleri aratrmalar ve bu iki bilim adamnn Gktrk Yaztlarn okumay baarmalar da eklenebilir. Dilde Trklk olarak anlan Trk milliyetiliinin ilk geliim evresinde pantrk eilimler bulmak da olanakldr. Lehe-i Osman adl Trklk tarihinin nemli almalarndan birine sahibi olan Ahmed Vefik Paann kavraynda Osmanlca, Bat Avrupa ve btn Asyaya yaylan asl dilin, yani Trkenin, bir lehesinden ibarettir. Bu yaklamyla Ahmed Vefik Paa, Osmanl Devletinin snrlarnn tesine geen geni bir Trklk alemini dndn ortaya koymas balamnda pantrk nvelere sahip olarak gsterilebilir. Yusuf Akura, Ahmed Vefik Paay ...lisan vastasyla ok geni Trk birliini grm ve

gstermitir,... 339 szleriyle tanmlarken, onun bu yanna dikkat ekmektedir. 1869 ylnda Mustafa Celaleddin Paann Franszca olarak yaymlad Les Turcs anciens et modernes [Eski ve Yeni Trkler] adl almas Osmanlnn resmi tarih alglaynn dna talmaya balandnn gstergelerinden birini oluturduu gibi, Batnn kltr tekelciliine Osmanl aydnnn yant nitelii de tamaktadr. Aslen Polonyal bir soylu olan Mustafa Celaleddin Paa, Trklerin tarihte oynadklar nemli rol, Batl Trkologlarn almalarndan derlenen bilgilerle gstermeye almtr. Trklerin tarihinin Osmanl Devleti ile snrlanmad, Osmanl Devletinin resmi grnde dahi kmsenen Trklere uygarlk tarihinde nemli
Bunlara rnek olarak Tunal Hilmi, Petede Reit Efendi ile (1317, 100 sayfa), adl eseri dikkate alnabilir. 339 Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s.21.
338

105

yer verilmesi eseri, Trkln geliiminde temel talardan biri haline getirmektedir. Mustafa Celaleddin Paa, Trklerin, Avrupa uluslaryla ayn rka mensup olduklarn savlayarak, bu rka Tr-Arienne(Tro-Ariyen) adn vermekten de kanmamtr. 340 Onun dnnde Aryanlar ve Turanllar ayn rksal kkene sahip halklar olarak tasarlanmaktadr. 1826 tarihinde Polonyal soylu ailelerden birine mensup olarak doan ve asl ad Konstantin Borzecki olan Mustafa Celaleddin Paa, 1848 Devriminden sonra Osmanl Devletine snm mltecilerden biridir. Mustafa Celaleddin Paa rneinde en ak biimde grlebilecei gibi, 1848 Devrimlerinden sonra Polonya ve Macaristandan kaarak Osmanl Devletine snmak zorunda kalm olan Leh ve Macar mltecilerin beraberlerinde getirmi olduklar Orta Avrupann romantik milliyetilik dncesi ile iletiim kurduklar Osmanl aydnlar zerinde etkileri olduunu da kabul etmek gerekir. 341 Dilde Trklk akm giderek Osmanl Devletinde deiik isimlerin katlm ile srer. Yusuf Akura Trkln ikinci devresi adn verdii dnemin aln Sleyman Paa ile yapar. 342 Sleyman Paa, Tarih-i lem adl eserini Trk rknn varln ve kahramanlklarn gen kuaklara retmek amacyla kaleme almtr. Bu niteliiyle de Trkln geliimde nemli isimlerden biri olmutur. Trkln gelime aamalarnda pay sahibi olan yazarlardan bir tanesi de Buharal eyh Sleyman Efendidir. eyh Sleyman Efendi, Lgat- aatay ve Lisan- Trk-i Osman eserleriyle dilbilim alannda Trkln geliime nemli katklar
Mustafa Celaleddin Paa ve eserinin deerlendirmesi iin Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s.25-30 arasna baklabilir. 341 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s.343. Bununla birlikte Halil Berktayn ...panturanizmin Budapetede doduktan sonra, 1848 devrimlerinin yenilgisinin ardndan arlk ordularnn misillemesinden kaan mltecilerce baka diyarlara tanmasna ramen...(Halil Berktay, Cumhuriyet deolojisi, s.16-17) ifadesi, Turanclk Macaristanda 19.yzyln sonlarna doru belirmeye balayacandan isabetli grnmemektedir. 342 Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s.44-45.
340

106

salamtr. Sleyman Efendi, Orta Asyaya yapt seyahat ile de dikkatleri ekmektedir. 1869da seyahatine balayan eyh Sleyman Efendi 1871de geri dnm; Buhara elisiyle birlikte hazrlad bir raporunu da Bab- liye sunmutur. 343 Macar Trkolog rmin Vmbrynin Orta Asyaya gittii yllarn hemen ertesinde, ngilizlerle iliki ierisindeki bir baka kiilik Sleyman Efendinin de benzer bir seyahate girimesi her halde tesadf olmaktan uzaktr. 344 Ruslarn Orta Asyann fethine girimeleri ngilizlerin dikkatini ektii gibi, Osmanl aydnlarnn ilgisini de Orta Asya zerine evirmi olsa gerektir. Ali Savi, 1868 Temmuzunda Londrada yaynlad Muhbir gazetesinin 41. saysnda in-i Garbide Mslman Trkler balkl yazs ile Osmanl snrlar dnda, Orta Asyada yaayan Trklere ilgi gstermeye balam, Hive Muharrem 1290 adl almas ile bu ilgisini srdrmtr. Suavi, Trk halklarndan ve onlarn uygarla katklarndan sz etmesi balamnda, Yeni Osmanllar arasnda milli kavramlar zerinde en ok duran kii olmutur. 345 Bu noktada Ali Savinin TrkMacar ilikisi zerine olan grlerine de ksaca deinmek gereklidir. Trk Macar dostluu zerine makaleler kaleme alan ve konumalar icra eden Savinin TrkMacar rk akrabal konusundaki grleri tutarszlk gstermektedir. Trklerin soyunu zhana dayandran Suaviye gre zhan, Ouz Han, Goz Han ayndr.

Azmi zcan, zbekler Tekkesi Postniini Buharal eyh Sleyman Efendi bir Double Agent m idi?, Tarih ve Toplum, Nisan 1992, Say:100, s.13(205) 344 Bu durumu Azmi zcan ...sahte dervile bir gerek derviin bu son derece maceral hayatlar ve ngilizlerle ilikileri sadece ilgin bir tesadf myd diye sormaktan insan kendini alamyor. szleriyle ifadelendirmektedir. (a.g.m., s.16(208).) 345 Hseyin elik, Ali Savi ve Dnemi, stanbul, letiim Yaynlar, s.696. Suavi, slamiyetten nceki Trklerin Osmanllarla rk ban kabul etmekle beraber, Trklk dncesini benimsemi grnmez. Biz slam birlii ile megul olalm. slamlarda ne rklk meselesi, ne de baka trl tefrika vardr. Biz Mslmana Trk, Bulgar yahut Arnavut demek ona en ar surette hakaret etmek demektir. Ali Savi, A propes de LHerzegovine(I), Paris, 1875, s.29dan aktaran Hseyin elik,Ali Savi ve Dnemi, s.631-632.

343

107

Ouz, Uygur, Ur, Hungur bu familyadandr. 346 Bir baka yazsnda da Macarlarn da Osmanllar gibi Uygurlardan olduunu yazar. Ancak bir konumasnda Macarlar ile Hunlarn ban reddeder. 347 Dilde Trklk konusunda kalem oynatan Ahmed Mithat Efendi, Ahmet Cevdet Paa gibi isimlerin varl da unutulmamaldr.. Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdette Osmanl mparatorluunun Batya gidip Macaristan ve Hrvatistan fethiyle uraacana Kazan ve Ejderhana ynelmesinin daha faydal olacan, nk Kafkas ve Ejderhan ve Kazan ahalisi ele alnd takdirde yaknlk, soybirlii ve ekserinde din ve mezheb birlii sebebiyle bittabi...Osmanlya katlrlard. 348 Cevdet Paann da gemie dnk olarak nerdii bu yol nedeniyle pantrk eilimler gsterdiini sylemek yanl olmasa gerektir. Dilde Trklk akm ierisinde son derece silik biimde de olsa varl hissedilen dilsel anlamda pantrklk emsettin Samide de kendisini gsterir. emsettin Sami Dou ve Bat Trkesi arasndaki farkn son derece az olduunu belirterek ...Dou Trkesiyle Bat Trkesi bir tek lisandr, ikisi de Trkedir. vargsna ulayordu. 349 emseddin Sami daha da ileri giderek Osmanlcann

aatayca ve Orta Asya dilleri ile zenginletirilmesi biimindeki dilde reform isteinin iki yararn kltrel ve siyasal alanlarda bulmutur. Byle bir dil yeniletirmesi ile kltrel adan Trk dili daha zengin ve gzel hale gelecei gibi,

346 347

Hseyin elik, Ali Savi ve Dnemi, s.621. a.g.e., s.632. 348 Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s.58. 349 a.g.e., s.98.

108

siyasal bakmdan da Bat Trkleri, Orta Asya ve Rusya Trkleri ile birlikte tek bir dil konuan, 20 milyonluk byk bir millet oluturacaklardr. 350 Dilde Trkle katk sunan yazarlardan biri de Balhasanolu Necip Asm Beydir. Lon Cahunun Asya Tarihine Giri adl eserinin tercmesini gerekletiren (1898) Necib Asm Bey, Akuranun deyiiyle Osmanllar ve belki btn Trkler iinde ilk Btn Trk Tarihi yazar olmak erefi... sahibidir. 351 Trklk, 20. yzyl balarna kadar kltrel ve zellikle dil alanyla snrl kalmtr. Ayrca Trklk, Osmanlclk ve slamclk dnceleriyle bulanm; dier ikisinin hakimiyeti altnda silik bir e olarak varln srdrmtr. Bylesi bir Trklk akm ierisinde pantrk ya da Akurann syleyiiyle btn Trklk, dorultusundaki grler de byk lde siyasallaamam, genelde ortak dile yaplan vurgunun dar alan ierisinde hapsolmutur. Yine de bu dnemde ortaya konulan dil aratrmalar, Trk tarihi almalar birka on yl ierisinde Trkln ve pantrkln siyasal renklere brnmesine dayanak noktas oluturmulardr. 1893 ylnda Ahmed Cevdet Beyin kdam balnda Trk Gazetesidir ibaresi bulunan ilk gazete olarak yaymlanmaya balanr. 1896da Bursal Tahir Beyin Trklerin Ulm ve Fnna Hizmetleri adl eseri ve Mehmed Eminin Ben bir Trkm, dinim cinsim uludur msralaryla balayan iiri mparatorluun Trk unsuruna yneliin dnm noktalar olarak deerlendirilebilir. Bu yneli, yakn bir gelecekte siyasal anlamda da Trkln douunun habercisi nitelii tamaktadr. Trkln , kltrel alandan siyasal boyutlara sramasnda 1904 tarihinde Msrda Trk adl gazetede kan bir dizi makale balang noktasn oluturmutur. Aslen Kazan Tatar olan Yusuf Akurann Tarz- Siyaset adn tayan
350 351

David Kushner, The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908, s.48. a.g.e., s.106.

109

makalesi Trk ve pantrk grlerin Osmanl Devletinde ilk kez siyasal anlamda aka savunulmasn iermesi balamnda, bir ilk-manifesto zellii tamaktadr.

2. RUSYA TRKLERNN ETKS VE TARZ-I SYASET


Rusya Trkleri arasnda milliyeti dncelerin yaylmaya balamas 19.yzyln ikinci yarsndan itibaren younlamaya balamtr. Bu geliimin balca nedeni Ruslarn 1860lardan itibaren Orta Asyay kendi kontrolleri altna almaya balamasnda bulunabilir. Bununla ilintili olarak bir baka etken de yine ayn dnemlerde Rus arlnn iletiim an gelitirmesi, demiryollarnn yapmna nem vermesi, deniz tamaclnn artmas, Karadenizde deniz ulamnn gelimesinin Rusya Trklerini hem birbirlerine, hem de Osmanl Trklerine yaklatrmas olarak belirlenebilir. 352 19.yzyln son eyreine girilirken 1875 ylnda Azeri Trk Melekzade Hasan Bey Zerdabi, ilk Trke gazeteyi haftalk olarak Ekinci adyla yaynlamaya balamtr. 353 Rusya Trkleri arasnda Trkl, pantrkist eilimler de iermek zere, dncelerinin ana ekseni haline getiren Krml Tatar Gaspral smail Bey olmutur. 1881 ylnda Rusa yaynlad makalelerinde, Trk-Tatar adyla anlan tm halklar tek bir millet anlay ile deerlendirerek, pantrk grlerinin temelini atar. 354 1883 ylnda Tercman gazetesini yaynlamaya balar. 355 Dilde, fikirde, ite birlik, smail Beyin Trkle kazandrd nemli sloganlardan biri haline gelmitir. Bununla birlikte

Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri- Yusuf Akura- (1876-1935), ev.: Alev Er, Ankara, Yurt Yaynlar, 1986. s.15. 353 Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s.69. 354 a.g.m., s.77.. 355 Tercman Trk birliine doru ilk adm, Trkln ilk belgesi oldu. lber Ortayl, arlk Rusyasnda Trklk Hareketleri ve Gaspral smail Bey, Ankara, Milliyeti Trk Kadnlar Dernei Yaynlar, Anadolu Matbaas, 1968, s.18.

352

110

Gaspral smail Beyin Trkl slamclkla bir arada var olduu gibi, pantrkist grleri de panislamist anlayyla i ie gemitir. smail Bey ile birlikte Krm Tatarlar arasnda balayan Trk-pantrk dnceler Volga Tatarlar arasnda yayld. Volga Tatarlarn ve zellikle onlarn Kazan kolunun pantrk dncelere ynelmesinde etkili olan etmenlerin banda Ruslarn yaylmac siyasetlerine yant aramak olduunu sylemek yanl olmasa gerektir. Daha ncesinde Ruslarn orta Asya pazarlarna dinsel engeller nedeniyle girememeleri, Rusya Trkleri arasnda nfus bakmndan zbeklerden sonra en kalabalk; ekonomik ve kltrel dzey asndan en ileri ve Rus uygarlyla en yakn ilikiler ierisinde olan Volga Tatarlarn Bat ile Orta Asya pazarlar arasnda arac konumuna ykseltmiti. Volga Tatarlar, pantrkl, kendi egemenliklerini tm mslman-Trk halklar zerinde yaymak amacyla kltrel dzeyde ele alrlarken; ayn zamanda Orta Asya pazarlarna sokulmaya alan Rus burjuvazisine kar bir silah olarak da deerlendirme abas ierisindeydiler. 356 Rusya Trkleri ierisinde bir baka grubu oluturan Azeri Trkleri de milliyetiliin etkisi altna girmeye balamlard. Bunlar ierisinde 1889da Osmanl Devletine g eden Hseyinzade Ali Bey, milliyeti grleriyle Osmanl aydnlarn da derinden etkilemitir. Rusya Trkleri arasnda gelien milliyetilik akmnn Osmanlya

gemesinde en byk etkilerden birine sahip olan Yusuf Akura, Volga Tatarlarnn Kazan merkezinde Tatar burjuvasine mensup bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. Daha yedi yanda iken 1883 ylnda ailesi birlikte Osmanl Devletine g etmiti. Harp Okulu ve Erkan- Harbiye Mektebinde geen yllarndan sonra Pariste

356

Franois Geoergeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.12-17.

111

siyasal bilimler eitimi alan Akura, Tarz- Siyaseti ile yeni bir devrin balangcn iaretlemitir. Tarz- Siyasette Osmanl Devletinde o ana dek yolun izlendiini; bunlardan ilk ikisinin Osmanlclk ve slamclk olduunu belirledikten sonra, nc yolu ...rk zerine mstenit bir Trk siyas milliyeti husule getirmek. 357 olarak tanmlar. Akura, Osmanl lkesini varolan snrlaryla korumak iin tek arenin Osmanl milleti yaratlmas olduunu gsterdikten hemen sonra, ...Osmanl Devletinin hakik kuvveti, gnmzdeki coraf eklini korumakta mdr? 358 sorusunu gndeme getirerek, kendi dncesinin Osmanl Devletinin varolan siyasi snrlar ierisinde varln devam ettirmesi ya da bu yolla kurtulmas olmadnn iaretlerini verir. Akuraya gre Osmanlc politikann baarya ulamasnn bir ans yoktur ve bu politika halihazrda baarsz olmutur. Akura, slamc siyaset izlemenin nnde de byk engeller olduunu belirttikten sonra Trk Birlii siyasetini deerlendirir. Ona gre Trk Birliinin kurulmasnda ...asl byk fayda; dilleri, rklar, detleri ve hatt ekseriyetinin dinleri bile bir olan ve Asya ktasnn byk bir ksmyle Avrupann arkna yaylm bulunan Trklerin birlemesine ve bylece dier byk milliyetler arasnda varln muhafaza edebilecek byk bir siyas milliyet tekil eylemelerine hizmet edilecek ve ibu byk toplulukta Trk toplumlarnn en gl ve medenilemii olduu iin Osmanl Devleti en mhim rol oynayacakt[r]. 359 Akura rka dayal bir siyasetin izlenmesinin zararlarn da aklar. Bylesi bir siyaset, mslman olan ama Trk olmayan ve olmalar da olanakl olamayan

Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 2. Bask, 1987, s.23. a.g.e., s.27. 359 a.g.e., s.33-34. Akura, sarlar ve beyazlar alemi arasnda bir Trk dnyasnn meydana geleceini ve Japonyann sarlar dnyasnda stlenmeye alt roln, bu Trklk Dnyasnda Osmanl Devleti tarafndan stlenilebileceini de ekler.(Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, s.34)
358

357

112

halklarn kopmasna yol aacaktr. 360 Akura, Tarz- Siyasette rka dayal bir siyasete vurgu yaparken, dinin bu tr bir siyaset iin dahi dayanak olacan kabul etmitir. Yararlarn, zararlarn ve olabilirliklerini inceledii Osmanlclk, slamclk ve Trklk siyasetlerinden Akurann nerdii Trklk olarak

biimlenmektedir. Akurann Trklk anlay, pantrk nitelikler de tamakta, Osmanl Devleti ile snrl bir Trkle kar kmaktadr. Tarz- Siyaset sonrasnda da Osmanl Devletinin ok etnili- ok dinli yaps gereince Trklk akm, Osmanlclk ve slamclk politikalarnn glgesinde kalmaya devam etmitir. Trk bir rgtlenmeye bu dnemde rastlanamaz.

3. II.MERUTYET DNEMNDE TRK RGTLENMELER:


II.Merutiyetin ilann izleyen gnler Trkler asndan ilk rgtlenme denemelerine giriildii ve grlerini yayabilmek asndan daha rahat bir ortam bulduklar bir dneme olmutur. Ayn zamanda II.Merutiyet Rusya kkenli Trklerin Osmanl Devletine gelmelerini de salamas bakmndan Trkle bir baka ivme daha kazandrmtr. Aslnda bu isimlerin bir ksm daha ncesinden Osmanl Devletine g etmiler, ama dnceleri yznden Osmanl lkesinden ayrlmak zorunda kalmlard. 1903 ylnda Osmanl lkesinden kamak zorunda kalan Hseyinzade Ali Bey, 1899da Osmanl lkesini terk eden Yusuf Akura II.Merutiyetin ilann izleyen gnlerde geri dnmler; Aaolu Ahmed Bey 1909 ylnda Osmanl lkesine gelmitir.

360

Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, s.34.

113

a) TRK DERNE II. Merutiyetin ilann izleyen gnlerde Trklerin ilk rgt Trk Dernei adyla kurulmutur. 1908 ylnn Kasm ya da Aralk aynda kurulduu anlalan Trk Derneinin kuruluunda, Akuraya gre kendisiyle beraber Necip Asm ve Veled elebi Efendinin katklar olmutur. 361 Ahmet Mithat, Emrullah Efendi,

Veled elebi, Necib Asm, Korkmazolu Celal, Akuraolu Yusuf, Akyiitolu Musa, Fuad Raif, Rza Tevfik, Ferit, Bursali Tahir, Agop Boyacyan, Arif, Mlkiye Mektebi Mdr Mehmed Celal, Ahmet Hikmet ve Ispartal Hakk kurucu yeler olmulardr. 362 Trk Dernei Nizamnamesinin 2.maddesi Dernekin amalarn bilimsel temele oturma abas ierisinde hazrlanmtr. Cemiyetin maksad Trk diye anlan btn kavimlerin mzi ve haldeki sar, efl, ahvl ve muhtini renmeye ve retmeye almak yani Trklerin sr- atkasn, trihini, lisnlarn, avam ve havas edebiyatn, etnografya ve etnolojiyasn, ahvl- itimiyyesini ve medeniyet-i hazralarn, Trk memleketlerinin eski ve yeni corafyasn aratrp taratrp ortaya kararak btn dnyaya yayp datmak ve dilimizin geni ve medeniyyete elverili bir dereceye gelmesine almak ve imlsn ona gre tetkik etmektir. 363 biimindeki ifade kltrel dzeyde Trkln olduu kadar Trk diye anlan btn kavimlerin ifadesinden de anlalabilecei gibi pantrkl de iermektedir. Trk Derneinin kuruluunda Rusyadan Osmanl Devletine g etmi aydnlarla Osmanl aydnlarnn birliktelii sz konusudur. Trk Dernei, yeleri

361 362

Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s.229. Fsun stel, Trk Ocaklar, s.16-17. 363 Trk Dernei Nizamnamesi iin, Fsun stel, Trk Ocaklar, s.35-37.

114

arasna Vlademir Gordlevskiy, Rahip Karaon 364, Vasil Vasilyevi gibi yabanc bilim adamlarn da almtr. stanbulda alan Trk Derneinin Rusuk, zmir, Kastamonu gibi yurt ii ubelerinin yan sra, tek yabanc ubesi de Budapetede kurulmutur. 365 Dernek 1911 ylndan itibaren Trk Dernei adnda bir dergi de yaynlamaya balamtr. Dzensiz olarak toplam yedi say yaynlanabilen Trk Dernei Dergisinde Osmanl mparatorluunun gemiine ve o gnk durumuna ait yazlarn yan sra Orta Asyann gemiine ve o gnk durumuna ait makaleler de yaynlanmtr. 366 Dernek ilk kongresini 1911 ylnda yapabilmi, dernek yeleri ayn yl kurulan Trk Yurdu Cemiyeti ve fiili kuruluu 1911de gerekleen Trk Oca gibi rgtlere gemiler, bylelikle de Trk Derneinin sonu gelmitir. b) TURAN NER- MAARF CEMYET 1911 ylnda Mukim Beyican, Abdlrauf Futrat, Golceli Abdlaziz, Ahmet Can Mahdum, Alim Can dris Beyler gibi Trkistanl genler tarafndan Turan Ner-i Maarif Cemiyeti kurulmutur. 367 Turan Ner-i Maarif Cemiyetinin amac nizamnamesinin nc maddesinde aklanmtr. Asr- hzr ulm ve fnnunun akvm- Turniyye arasnda ner intirna ve fikr-i ictimalerinin tenmiye ve tekmlne, sanat ve ticaretlerinin zaman- hzrn icap ve muktezsna gre inkiaf ve tevsiine, adp ve fazil-i hakkiyye-i slmiyyenin muhfazasna ve Kurn- Kerimin emir ve buyurduu uhuvvet ve muavenet-i slmiyyenin

Imre Karacson(1863-1911): Macar tarihi din adam. Trk arivlerindeki almalaryla tannmtr. Evliya elebinin Macaristan gezisini Macarcaya evirmi, Ferencz Rakoczinin Osmanl lkesindeki hayatna dair bilgiler ve belgeler derlemitir. 365 Fsun stel, Trk Ocaklar, s.19-20. stel, rusuk ve zmiri yurtii ubeleri olarak sayarken, Arai bunlara Kastamonuyu da eklemektedir. ( Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev.: Tansel Demirel, redaksiyon: Ycel Demirel, stanbul, letiim Yaynlar, Ekim 1994,s.27.) 366 Trk Dernei Dergisinin ve yaynlanan yazlarn analizi iin Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, s.148-150. 367 Abdullah Recep Baysun, Trkistan stikll Hareketleri ve Enver Paa, haz.: Erol Cihangir, stanbul, Turan Kltr Vakf, 2002, s.23.

364

115

beynel-slm hakkyla teesssne bir sret-i muntazamada almaktr. 368 Bu rgt Osmanl lkesinde Turan adn kullanan ilk rgtlenme olmutur. c) TRK YURDU CEMYET 18 Austos 1327de (31 Austos 1911) tarihinde stanbulda Mehmed Eminin giriimiyle, Ahmet Hikmet, Aaolu Ahmed, Hseyinzade Ali, Akil Muhtar ve Yusuf Akura Trk Yurdu Cemiyeti adyla yeni bir rgtlenmeye giritiler.369 1911 ylndan itibaren yayn organ olarak Trk Yurdu adyla bir dergi yaynlanmaya baland. Derginin imtiyaz Mehmed Emin adna alndysa da, Mehmed Eminin Erzurum Valisi olmasndan dolay, derginin imtiyaz ve mdrl ilk saydan itibaren Yusuf Akura tarafndan stlenilmitir. 370 1911 ylnda Trk Yurdu dergisinin yayn ilkeleri zerine yedi maddeden oluan program ilan edildi. Programn arlkl yn btn Trk Dnyasna ynelik hedeflerinden dolay pantrklk biiminde ekillendirilmiti. 371 Programn 1.maddesinde Risale Trk rknn mmkn olduu kadar ounluu tarafndan okunup anlanarak istifade olunacak bir tarzda yazlacaktr. ifadesi yer almaktadr. Bu hkm aklayan paragrafta ise b) Kavmin ekseriyetine faydal mevzular seilecektir... cmlesi, Trk Yurdunun hedef kitlesini Osmanl Devleti ile snrlamadn, btn Trk dnyasn ulalmas gereken kitle olarak grdnn ak gstergelerinden biridir.

368

Trklk unu: Turan ve Trk Cemiyetleri, Trk Yurdu, Yl:1, Say:6, (26 Kanunisani 1327ubat 1912). [evrimyaz Metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:1(1-2), s.104.] 369 Fsun stel,Trk Ocaklar, s.42. 370 Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s.233. 371 Trk Yurdu yayn program iin Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s.234-235.

116

Programn 2.maddesi daha st bir amac da yine bu erevede ortaya koyar. 2- risale, btn Trklerce makbul olabilecek bir ideal ortaya koymaya alr. Bu idealin ne olduu programda aka ifade edilmese de , programda izilen amalar erevesinde bu idealin nitelikleri zerine fikir edinilebilir. 3.Madde Trk halklarnn birbirlerini tanmalarn, ekonomik ve ahlaki alardan ykselmelerini ve doa bilgileriyle zenginletirilmelerini n plana karrken, siyaseti arka plana atar grnmektedir. 4. Maddede de Trk dnyasnn birbirleriyle ilikilerinin ve iletiimin arttrlmas, edebi rnlerin btn rka ulatrlmasn hedefler arasnda belirtir. Buradan karlabilecek sonu, pantrk idealler erevesinde, Trk dnyasnn kltrel adan birbirine yaklamas ve giderek de kltrel bir trdeliin salanmas olarak grlmektedir. Trk Yurdunun btn Trklerce makbul olabilecek bir idealinin Trk rknn, bu aamada kltrel dzeyde birlikteliinin salanmas olduunu sylemek yanl olmasa gerektir. Programn siyasal tonun en yksek olduu maddesi 7.maddedir. Bu maddedeki ifade de yer alan Risalenin devletleraras siyasette esas fikri, Trk aleminin menfaatlerini mdafaa etmektir. szleri ile kltrel birliktelii aan baka amalarn da yava yava Trk milliyetiliinin pantrk yn zerinde etkili olmaya baladnn gstergesi saylabilir. Ayrca programn btnne egemen olan ve Osmanl snrlaryla yetinmeyen anlay irredantist politik pantrkln doum sanclarnn bir baka gstergesi de saylmak gerekir. Trk Yurdu Cemiyetinin yurt dnda da ubeleri oluturulmutur. 1909da Lozan Osmanl ktphanesi adyla kurulan rgt, 1911 sonlarna doru fesh edilerek Lozan Trk Yurdu Cemiyeti oluturulmutur. Ayn biimde 27 Terinievvel 1911 tarihinde Cenevre Trk Yurdu ortaya kmtr. 27 Kanunuevvel 1911de Lozan ve

117

Cenevre Trk Yurtlar biraraya gelerek Birinci Yurdcular Derneini kurmular; Natel ve Pariste de Trk Yurdu Cemiyetlerinin kurulmasnn ardndan bu drt rgt 31 Mart 1913 tarihiinde kinci Yurdcular Derneini meydana getirmilerdir. 372 d) TRK OCAI Ayn yl 20 Haziran 1327(3 Temmuz 1911) Trk Oca fiilen kuruldu. Bu tarihte Askeri Tbbyeden 231 renci adna gelen Hseyin Fikret ve Remzi Osman ile Mehmed Emin, Yusuf Akura, Mehmet Ali Tevfik, Emin Blent, Fuad Sabit ve Aaolu Ahmedin yapt toplantda nizamname zerine grmeler balamtr. Fuad Sabitin teklifi zerine kurulacak rgte Trk Oca ad verilmesi uygun grlmtr. 373 Ayrca ayn toplantda Trk Ocann kurucular ile geici idare heyeti de benimsenmitir. air Mehmed Emin, Ahmed Ferid, Aaolu Ahmed, Fuad Sabit kurucular olutururken; reis Mehmed Emin, ikinci reis Yusuf Akura, katip Mehmet Ali Tevfik, veznedar Fuad Bey olmulardr. 374 Trk Ocann resmi kuruluu ise 12 Mart 1328(1912) tarihine denk dmektedir. dare heyeti, fiili kurulu srasnda seilen isimlerden oluturulmutur. Trk Ocann ilk bakan Ahmed Ferid, ikinci bakan Yusuf Akura, umumi katibi Mehmed Ali Tevfik olmulardr. 1912 ylnda Ahmed Feridin Milli Merutiyet Frkasn kurmak zere bakanlktan ekilmesiyle 375 yerine Hamdullah Suphi geer. 376 Balkan Savalar

Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, 1859-1952, stanbul, 1952( Tpk Basm: stanbul Arba Yaynlar, Kasm 1995),s.390. 373 Agh Srr Levend, Yakn Tarihimizin Fikir Cephesi- Trk Ocaklarndan Halkevlerine, Ulus, 17.01.1951, s.2 374 Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri ,s.242. 375 Agh Srr Levend ve anlalan ona dayanan Fsun stel, Ahmed Feridin Ahrar Frkasn kurmak zere ayrldn yazmaktadrlar. (Levend, Ulus, 17.01.1951, s.2 ve stel, Trk Ocaklar, s.56) Ancak Ahrar Frkas 1 Eyll 1324(14 Eyll 1908) tarihinde kurulmu, Prens Sabahatine yakn bir partidir. Bir Trknn en son ye olabilecei niteliktedir ve 1910da faaliyetine resmen son vermitir. ( Ahrar Frkas iin bknz.: Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, s.239-246. ) 376 Hseyin Tuncer, Ycel Halacolu, Ragp Memiolu, Trk Ocaklar Tarihi, Aklamal Kronoloji 1912-1997, 1.Cilt, Ankara, Trk Ocaklar Genel Merkezi, 1998. s.10.

372

118

sonrasnda Hamdullah Suphinin bakan, Yusuf Akurann ikinci bakan, Halis Turgutun umumi katip ( sonradan Hseyin Ragp) olduklar, Akil Muhtar ve Hseyin Erturulun da ierisinde olduklar yeni idare heyeti oluturulmutur. 377 Trk Oca Nizamname-i Esas ve Dahilisinin 2.maddesinde Ocan amac, ...akvm- slmiyyenin bir rkn- mhimm olan Trklerin mill terbiye ve ilm, itima, iktisad seviyelerinin terkki ve ilsyla Trk rk ve dilinin kemline almaktr. biiminde aklanmaktadr. 378 Trk rknn btnden sz edilmesi balamnda amacn pantrkist renkler tad grlmektedir. 3.maddede de Ocan amalarna ulamak iin Trk Oca adl klpler aarak dersler, konferanslar, msamereler dzenleyerek, kitap ve risaleler yaynlayarak, mektepler aacandan sz edilmektedir. 4. madde ise Ocan siyasetle uramayacan ve siyasi frkalara balanmayacan hkme balamaktadr. 5.maddede ise Trk ocana yelik asli ve fahri olmak zere ikiye ayrlm; Trklerden ibaret olup ayda en az iki kuru itirak bedeli verenlerin asli ye, ocaa maddi ve manevi destek verenlerin ise fahri aza olaca kararlatrlmtr. Trk Ocann ilk kongresi 1913 yl sonunda toplanmtr. Kongrede seilen idare heyeti Hamdullah Subhi, Hseyin Erturul, Yusuf Akura, Gkalp, Celal Sahir, Akil Muhtar, Hasan Feridten olumutur. 379 1329 kongresi, trk

Tark Zafer Tunaya,Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:1, kinci Merutiyet Dnemi, 2. Bask, stanbul, Hrriyet Vakf Yaynlar, Ocak 1998, s.432. 378 Trk Ocann Nizmnme-i Esas ve Dhilsi iin bknz. Fsun stel, Trk Ocaklar, s.100-105. 379 Hseyin Tuncer ve dierleri, s.24. Tunaya, Hamdullah Subhi, Hseyin Erturul, Yusuf Akura, Halis Turgut, kil Muhtar isimlerini vermektedir.(Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, s.378) Agh Srr Levend ise Hamdullah Subhi, Ziya Gkalp, Yusuf Akura, Hasan Ferit ve Hasan[Hseyin] Erturul isimlerini vermektedir.(Agh Srr Levend, Ulus, 17.01.1951. s.2.) stel ise, eserinin bir yerinde Tunayann verdii biimiyle dare Kurulunu aktarmakta(Fsun stel, Trk Ocaklar,s.58); baka bir yerinde ise Levendin verdii isimleri saymaktadr.(Fsun stel, Trk Ocaklar, s.71.)

377

119

ocaklar ve ttihat ve Terakki arasnda yaknln kurulduu kongre olarak deerlendirilebilir. 380 Trk Oca ile ttihat ve Terakki arasndaki ilikiler aralarnda zaman zaman ortaya kan yaknlamaya ramen hibir zaman organik bir baa dnmemitir. Kukusuz ttihat ve Terakki kuruluundan itibaren Trk isimlerle yakn ilikiler iinde olmutur. nemli Trk isimlerden Hseyinzade Ali Bey, baz kaynaklarda, 1889da kurulan ttihad- Osmannin kurucular arasnda gsterilmektedir. 381 Hseyinzade Ali Bey, ttihat ve Terakkinin 1911 Kongresinde de Talat Beyin nerisi ile yeniden merkez-i umum yesi olmutur. 382 Trkln en nemli dnrlerinden Ziya Gkalp, 1908 ylnda yesi olduu ttihat ve Terakkinin Merkez-i Umumi yeliine 1910 ylnda seilmi ve 1918 ylna kadar bu grevde kalmtr. Hilmi Ziya lken, Trk Oca ile ttihat ve Terakki arasndaki ilikilerin Hseyinzade Ali Bey ve Ziya Gkalp araclyla olduunu kaydetmektedir. 383 Trk Oca ve Trk Yurdunun bir baka etkili ismi Aaolu Ahmed Bey de ttihat ve Terakkinin Meclis-i Umumi yelii ve Afyonkarahisar milletvekillii yapmtr. 384

Agh Srr Levend, Ulus, 17.01.1951, s.2; dare heyetine seilenler arasnda olduu gibi stiare Heyetine seilen isimler arasnda da ttihat ve Terakki ile organik balar olan ya da ona yakn olan isimlerin yer almas bu yaknlamann kantlarndan biridir.(Fsun stel, Trk Ocaklar, s.71) 381 Ahmed Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, s.61. Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler,, s.108. Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul, Remzi Kitabevi, 1987, s.22. Hseyinzade Alinin ttihad- Osmannin ilk toplants olarak gsterilen nciralt timana da katld kaydedilmektedir.(kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889-1902) Cilt:1, stanbul, letiim Yaynlar, s.175, dn.:9) 382 Ali Haydar Bayat, Hseyinzde Ali Bey, Ankara, Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Bakanl, 1998, s.19; Tunaya, 1952, s.199. 383 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce, s.218. 384 Fahri Sakal, Aaolu Ahmed Bey, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1999, s.24 ve Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki, s.272. Ancak Sakal, Aaolu Ahmed Beyin 1914 ylnda milletvekili olduunu yazarken, Ahmad, 1912den itibaren bu grevi stlendiini belirtmektedir ki, 1914 ylnda seimler ertelendiinden Ahmadn yaklam daha doru gzkmektedir.

380

120

Trk Ocann kuruluu srasnda da ilk parasal yardmn ttihat ve Terakkinin nemli isimlerinden Hseyin Cahitten geldii, Enver Paann da yardm da bulunduu bilinmektedir. 385 Bununla birlikte Trk Ocann ilk bakan Ahmed Ferit Beyin 1912 ylnda ayr bir parti kurmas, kurucular arasnda Yusuf Akurann da yer ald Milli Merutiyet Frkasnn ttihat ve Terakki tarafndan kendisine rakip bir parti olarak grld iin sempati ile karlanmamas, Ocaklarn btnyle ttihat ve Terakki ile btnlemedikleri sonucunu ortaya karmaktadr. Trk Ocann etkili ismi ve Trk Yurdunu uzun zaman denetimi altnda tutmu olan Yusuf Akurann hibir zaman ttihat ve Terakkiye ye olmamasn, Georgeon, Trk Oca ve Trk Yurdunun bamszlklarn koruma kaygs ile aklamaktadr. 386 Bir baka kaynak ta Yusuf Akurann ttihat ve Terakkinin Osmanlc ve slamc politikalarna tepki duyduu iin ttihat ve Terakkiye katlmad kaydedilmektedir. 387 ttihat ve Terakkinin Trablusgarb ve Balkan Savalar yenilgisi sonrasnda Trkle daha fazla eilmesi erevesinde Trk Ocana da yaknlat grlmektedir. 388 Fsun stel, bu yaknlamay 1913 sonrasnda ttihat ve Terakkinin lkedeki tm kitle rgtlerini denetim alma abas ve Trk Ocann da parasal destek salamak amacyla Partiye yanamasna balamaktadr. 389 Bununla birlikte Balkan Savalar sonrasnda ttihat ve Terakkinin gizli Trklnn artk aa kmasnn da bu yaknlamada etkili olduunu kabul etmek gerekir. Ayn biimde Trk Ocann da siyasal
Fsun stel, Trk Ocaklar,s.74. Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.55. 387 Yahya Kemal, Ziya Gkalpin Yusuf Akuray ttihat ve Terakki yesi olmaya ikna ettiini yazar ve ekler ...ona da maskeli adamlar, stnde bir ruvelver, bir Kuran bir de yemin metni olan masay hazrlatmt, fakat Yusuf Akura edecek yemin metnini grp Osmanl, slm gibi kelimelerine tesdf edince, byle hyde ve avm-pesendne mefhumlar urunda fed-y cn edemiyeceini beyn etmi ve Merkez-i Ummden kap dar edilmiti.(Yahya Kemal, Siyas ve Edeb Portreler, stanbul,Yahya Kemal Enstits ve stanbul Fetih Cemiyeti, 1968, s.125.) 388 Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.57. 389 Fsun stel, Trk Ocaklar, s.71.
386 385

121

yaamda dayanabilecei tek g olarak ttihat ve Terakkiyi grmeye balamas da sz konusu olmu olsa gerektir. 390 Bu durum sonucunda 1913 ylnn son aylarnda toplanan I.Kongrede ttihat isimlerin Trk Oca ynetimine girmeleriyle sonulanmtr. Trk Oca, Hamdullah Suphinin bakanl altnda byk bir canllk ierisine girmitir. 1914 ylnda 16 Trk Oca alm, ye says da hzla artmtr. Trk Yurdu Cemiyetinin yayn organ olarak yaymlanmaya balanan Trk Yurdu dergisi, bu cemiyetin akamete uramasndan sonra da varln devam ettirmitir. Bununla birlikte Osmanl dneminde Trk Yurdu dergisi Trk Ocann resmi organ olmamtr.

4. TURANCILIIN DNSEL UNSURLARI


Osmanl Devletinde Trkln pantrkle dnmesinde Rusya kkenli aydnlarn byk pay sahibi olduklar genel kabul gren bir yaklamdr. Bununla birlikte Rusya Trklerinin pantrk yaklam ile Osmanl aydnlarnda grlen pantrk dnceler arasnda baz farklar olduu da ileri srlmektedir. 391 Tarz- Siyasette pantrkizm eilimlerini ortaya koyan Yusuf Akura rneinde olduu gibi, Rusya Trklerinin temel gayesi Ruslarn basks karsnda Trklerin varlklarn devam ettirmelerini ve hatta bamszlklarn salamaya dnk politik ierikli bir hareketin domasn salamakt. Osmanl Trklerinin ise temel gayesi devleti kurtarmakt.Osmanl Devletinin varolan siyasal snrlar ile korunmasndan yanaydlar. Bununla birlikte,

Fsun stel, Balkan Sava ve zellikle I. Dnya Sava ierisinde Trk Ocann savunduu Trklk anlaynn siyasallamaya balamas ile ezamanl olarak ttihat ve Terakkinin aka siyasal Turancla yneldiini belirtmektedir.(Fusn stel, Trk Ocaklar, s.72.) 391 Charles Warren Hostler, Turkism and the Soviets, Londra, George Allen& Unwin Ltd., 1957, s.115.

390

122

Osmanl lkesine gen Trklerin, artk kendilerini ezilen halkn bir mensubu olarak deil de, imparatorluun hakim unsuruna ait olarak grmeye baladklar gerei de dikkate alnmaldr. 392 Aslnda Akurann Tarz- Siyasetinde ne srd tez, her ne kadar Osmanl Devletinin kurtuluunu varolan siyasal snrlar ierisinde gerekletirmeye nem vermiyorsa da, pantrkist tasarlarn merkezine Osmanl Devletini oturtmas balamnda Rusya Trklerinin birlik salama istei ile Osmanllarn devleti koruma abalarn bir senteze ulatryordu. 393 Sonuta farkl gdlerle de olsa Osmanl aydnlarn ve Rusya gmeni Trkleri ortak bir platformda birletiren amalarn varlndan sz etmek olanakldr. Bu ortak platformun unsurlarndan bir tanesi Trklk bilincinin gelitirilmesi, dieri de Osmanl ii ve dndaki Trkleri birletirecek projelerin retilmesidir. 394 Btn Trkleri birletirme amac bu dnemde yalnzca kltrel dzeyle snrl kalmtr. Bunun nedeni siyasal bir pantrklk uygulamann olanakszlnn hemen tm evrelerce kabul edilmesinde aranmaldr. Bu noktada bir baka tartma noktas Osmanl lkesinde gelimeye balayan pantrk akm ile Macaristanda gelimi olan panturanclk arasndaki ierik farkllna deinmek gerekir.

Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri,s.15-16. Doan Avcolu, Rusyadan gelen Trklerin pantrkizmini, Rusyada bulunduklar srada savunduklar grten 180 derece farkl olduunu; Rusyada her trl federalist dnceye kar karak, merkeziyeti Rusya devleti erevesinde toprak temeline dayanmayan bir kltr zerkliini savunan ve bu yolla kltrel bir pantrkizmi gerekletirmeye alan Kazan aydnlarnn, stanbulda Turan Devleti umutlarnn yayclar olduklarn ileri srer.(Doan Avcolu, Trklerin Tarihi, Birinci Kitap, stanbul, Tekin Yaynevi, 1985, s.66) 393 Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.44. mer Seyfettinin 1914 ylnda kaleme ald satrlar bu durumu ortaya koymas bakmndan nemlidir. Asyada birbirine bitiik olarak yaylm olan Trk illerini Osmanl bayrann glgesine toplayarak byk ve kuvvetli bir LHANLIK tekil etmektir. (mer Seyfettin, Yarnki Turan Devleti, 1914. Yeniden basm: mer Seyfettin, Trklk zerine Yazlar, derleyen ve hazrlayan: Muzaffer Uyguner, Bilgi Yaynevi, Aralk 1993, s.70.) 394 Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, s. 20. Arai, ilk noktann btn Trkler tarafndan paylaldn; ikincisini ise dikkatle incelemek gerei zerinde durmaktadr.

392

123

a) PANTRKN ALAMET FARKASI: TURAN Macar Turanclnn geliiminde de nemli rol oynayan etkenlerden biri konumundaki panslavizm ve Rusyadan duyulan korku, hem Rusya gmeni Trk aydnlarda hem de Osmanl aydnlarnda aynen bulunmaktadr. Rusya gmeni aydnlar, Ruslatrma politikalarna tepki sonucunda Rus kart yana ularken, Osmanl aydnlar da devletin kurtarlmas balamnda en byk tehdit olarak Rusyay alglamaktaydlar. 395 Elbette bu korkularn somut nedenleri de vardr. I.Nikolann Osmanl Devletini hasta adam olarak tanmlad ondokuzuncu yzyln ilk yarsndan ve hatta daha ncesinden balayarak Rus arlnn hedeflerinden bir tanesi de Osmanl lkesini paralamak olmutur. Panslavizm zerine kaleme alnan bir eserde bu zlem btn plaklyla gzler nne serilir. Trkiye Avrupa siyaset sahnesinden silinecektir... Gney Slav rk Dou mparatorluunun mirasn elde edecektir...Gney Slavlar Levantn tahtna oturacaklardr. 396 Rusyann bu istemlerine btn ondokuzuncu yzyl boyunca kar koyan ngilterenin, Alman ulusal birliinin kurulmas sonrasnda Osmanlnn toprak btnlne kar korumac tavrnn deimesi ve en sonunda Revalda ngiliz Kral ile Rus ar arasnda yaplan grmeler sonrasnda Rusyay Osmanl Devleti zerindeki zlemlerinde serbest brakmas(1908), Rus tehdidini Osmanl lkesi iin son derece yakc bir sorun haline getirmitir. Dolaysyla Rusyaya kar gelitirilebilecek politikalar ierisinde Rusyay kendi ierisindeki Trk halklar ile
395

lber Ortayl,Budapetede Trkolojinin geliimini Avusturyann slavlara kar yant verme isteinde bularak, ilmi ve ideolojik Trkln balangcn, Budapetedeki almalara balarken 1876dan sonra, Trkiyenin artk slavizmle ilgili problemleri olmamasna ramen, o da bu yola sokulmu olmaldr. deerlendirmesinde bulunmaktadr. (Felsefe Kurumu Seminerleri, s.457.) Bu tarihten itibaren Osmanlnn Slav halklarnn yaad topraklarnn byk lde elden kmasnn bu yorumda etkili olduu anlalmaktadr. Ancak Osmanl Devleti zerindeki Rus basks dikkate alnmaldr. 396 I.de Malkhazouny, La Panslavisme et la question dOrient, Paris, Fchoz, 1898, s.86dan aktaran Jacob M. Landau, Pan-Turkism, s.8

124

vurmak dncesi de etkili olsa gerektir. Rusya karsnda duyulan tepki/korku Osmanl aydnlarn Rusya gmeni aydnlarn istemlerine yaknlatran unsurlardan birini oluturmutur. Dolaysyla pantrk zlemlerin, hem Rusya kkenli aydnlarda, hem de Osmanl kkenli Trklerde, Rusyadan duyulan korkunun bir sonucu olarak savunmac yan ar basan bir ideoloji olarak biimlendirildiini sylemek yanl olmasa gerektir. Ancak Macaristanda gelien Turanclkla Trkiyede gelien hareket arasndaki belirgin fark ister kltrel ister siyasal bir birlik projesi olarak kurgulansn Osmanl lkesinde pantrklk ya da Turanclk Trk olmayan halklar da kapsayacak biimde geniletilmemitir. Turan kavramndan sz eden ilk kii olduu kaydedilen Azeri Hseyinzade Ali Beyin nl msralarnda yer alan
Sizlersiniz, ey kavm-i Macar bizlere ihvan; Ecdadmzn mtereken menei Turan... Bir dindeyiz biz, hepimiz hak-perestan; Mmkn m ayrsn bizi ncil ile Kuran 397

ifadeleri, pantrkln snrlarn aan bir niteliktedir. Ancak bu anlay Hseyinzadenin bu iiriyle snrl kalmtr. Osmanl lkesinde gelien pantrk hareket Macarlar ve dier Turan kkenli halklarla Trklerin kken birlii ya da dil akrabaln kabul etmekle beraber, kltrel ya da siyasal birlikten sz ettiklerinde bu yalnzca Trklerin birliktelii olarak biimlendirilmektedir. Ziya Gkalp, 1911 ylnda yazd nl dizelerinde Turan, yalnzca Trklerin vatan olarak tanmlamaktan kanmamtr.
Vatan ne Trkiyadr Trklere, ne Trkistan; Vatan byk ve mebbet bir lkedir: Turan 398 Yusuf Akurann Hseyinzade Aliye dayanarak verdii bilgiye gre Hseyinzade Ali Bey bu iiri henz Askeri Tbbye rencisi olduu sralarda yazmtr, 1904 tarihinde Trke gnderdii, ama yaynlanmayan iirine A. Turani imzasn koymutur.(Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, s.193) Bayat, iirin tarihini yaklak 1892 olarak vermektedir. ( Ali Haydar Bayat, Hseyinzde Ali Bey, Ankara, Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi, 1941,s.93.
397

125

dizelerinde Macarlara ve dierlerine yer yoktur.

Bu deerlendirmeye Osmanl

aydnlarnda zaman zaman grlen (hatta bugn dahi) Macarlarn Trk sayldklar ynl bir itiraz gelitirilebilirse de, Gkalp, bir makalesinde konuya aklk getirir. Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamakta aka dinsel

nedenlerden dolay Macarlar ve dierlerini Trkle yakn halklar olmaktan karmtr. Trablusgarb, Balkan muharebeleri esnasnda Trklerin felketine itirak edenler Macarlar, Moollar, Manular olmad. Bilkis inin, Hindin, Cavann, Sudann ismini bilmediimiz Mslim kavimleri matemimize ortak oldular, manev yardmlarn esirgemediler. Bundan dolaydr ki Trkler, rka Ural ve Altay ubesine mensup olmakla beraber, kendilerini slm kavimlerinden addederler. 399 szleriyle mslman ve Trk unsurlara dayanan bir etkinlii vurgulamtr. 400 Trk Yurdu dergisi karken 1.saysnda ama Trkle hizmet etmek, Trklere faide dokundurmak istiyoruz 401 szleriyle aklanmaktadr. Trk Yurdunun yine 1.saysnda yaynlanan makalesinde Rusya gmeni Trklerden biri olan Ahmed Agayef, Trk dnyasnn snrlarnn izilmesinin gln belirterek Finlandiyadan ine, Macaristan ve Lehistandan Kuzey Afrikaya kadar Trk kannn yaylm olduunu yazar. Ancak hemen ardndan Trk dnyasnn
Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat-1, iirler ve Halk Masallar, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1989, s.5 399 Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Trk Yurdu, Yl:2, Say:35 (7 Mart 1329)[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.186.] 400 Bu durumda Georgeonun Turan rk Ural-Altay ve Fin-Macar halklarnn bir karmyd. Turanclk, bu halklarn birliini savunan ideolojik ve siyasal bir terim olarak; ve Macar siyasal kimliini tehdit eden Pancermenizm ve Panslavizme tepki anlamnda, Macaristanda dodu. Daha sonra mer Seyfettin, Tekin Alp ve Ziya Gkalp gibi Trk milliyetilerinin araclyla yayld.[Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.45] ynl ifadesi saylan Osmanl Trklerinin de Macarlarn kulland anlamda bir Turanclk anlayna sahip olduklar izlenimini dourmaktadr. Yeni tarihli bir almada Georgeona dayand anlalan yazar, Gkalpin ad geen iirini ... Gkalpin sz konusu iirinde tarif ettii ve zlem duyduu Turan, Fin-Macar ve UralAltay halklarnn karm olan Turan teorilerine karlk geliyordu. [Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara, Vadi Yaynlar, ubat 2000, s.271.) eklinde yorumlamtr.Oysa ki bu kadara geni bir Turanclk tanm Trkln hibir dneminde benimsenmemitir. 401 Maksat ve Meslek, Trk Yurdu, Yl:1, Say:1 (17 Terinisani 1327),[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.11.]
398

126

snrlarn belirlemek iin bu kadar uzaklara gitmeyeceklerini de ekleyerek Trklerin etkinlik alanlarn da belirler. Biz bugnk Trk leminin huddunu; yalnz Trk unsurunu hv, Trk medeniyeti, Trk hayat, Trk tarz- maeti ile geinen memlik dairesinde arayacaz;... 402 ifadeleri Osmanlda gelien hareketin snrlarn kesin olarak ortaya koyan saptamalardan biri olarak deerlendirilebilir. Aaolunun aadaki tabloyu ortaya konmasnda emseddin Saminin Kamsllmndan yararland ve doal olarak Turan halklarn dil zerinden biimlendirdii grlmektedir. 403
1. Trk Zmresi Yakut Eski Uygur Uygur aatay Krgz Trkmen Nogay(Tatar) Osmanl Tunguz Manu Lamut Mool Kalmut, Turlat Burjat Finlandiya dilleri (Suumi, Karl, ud, Karavin, Estonya, Vud) Laponya Dili Berm Dilleri (Ziryar, Permiyan, Votyak) Volga Lisanlar (Mordoyen, ermis) Ugor Lisanlar (Macar, Vogul, Ostyak) Yudak Yenisey Tavgi Ostyak Kumasin

2. Tunguz Zmresi

3. Mool Zmresi

4. Finova zmresi

5. Samoyed Zmresi

Ahmed Agayef, Trk Alemi I, Trk Yurdu, Yl:1, say:1, (17 Terinisani 1327 -30 Kasm 1911) ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Ttibay Yaynlar ,s.15.] Dolaysyla Zenkovskynin, Aaolu Ahmed Beyin bu makalesinde izdii birlik erevesinin Avrupa ve Asyann Fin-Ugor ve Mongol halklarn da kapsad ynl dncesi (Serge A. Zenkovsky, Pan-Turkism and Islam in Russia, Massachussetts, Harvard University Press, 1960, s.108.) ok isabetli grnmemektedir. 403 Ahmed Agayef, Trk Medeniyeti Tarihi 2, Trk Yurdu, Yl:2, Say:41, (30 Mays 1329),[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Ttibay Yaynlar ,s.304-305.] Aaolu Ahmed Bey, Sndor Mrkinin Trkler, Cuvalar, Yakutlar, Manular, Tunguzlar hatta Japonyallar ve Koreliler hep Turan, tabir-i dierle Ural-Altay rkna mensupturlar deerlendirmesini de bir yazsnda kullanmaktan kanmamtr. (Ahmed Agayef, Trk Medeniyeti Tarihi-Mukaddime, Trk Yurdu, Yl:2, say:40, 16 Mays 1329 (29 Mays 1913), [evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Ttibay Yaynlar, s.296.]

402

127

Aaolunun bu tablosu ile yukardaki grlerini birletirdiimizde Trkln etkinlik alan 1. grup ile snrlanm olmaktadr. Macarlar ve dierlerini akraba kavim saymakta herhangi bir sknt yoktur. Ancak i, bir etnik ve/veya dilsel akrabalk ilikisi zerine ina edilecek her hangi bir harekete geldiinde Osmanl Trkleri dierlerini darda brakmaktadrlar. Dolaysyla Turan szc ve onun zerinden gelitirilecek her trl kltrel ya da siyasal etkinliin znesi ve nesnesi yalnzca Trk halklar olmaktadr. Bu durumda Osmanl lkesinde varlndan sz edilebilecek bir Turanclk anlay, pantrkizmle e anlamldr. Turann snrlar Trklerle izildikten sonra bir baka tartma, hangi halklarn Trk ve dolaysyla Turan dncesi ierisinde saylmalar gerektii noktasnda belirmitir. En bata slamiyet, Turann ieriinin belirlenmesinde nem tamaktadr. mer Seyfettin Trklerin tr vatann, milli vatan, dini vatan ve fiili vatan olarak belirledikten sonra milli vatann snrlarn izer. Trke konuan btn Mslmanlarn oturduu yerlerdir. Bunlara Turan denir. Hangi devlet idaresine girerse girsin, Turan Trklerindir. 404 Bir baka nokta Tatarlar konusudur. Yusuf Akura 23 Mart 1327de verdii konferansnda Tatarlarn Trk saylmamas yaklamlarn eletirmi ve ...Trk ve Tatar bugnk gnde (tamamen bir) millettir. ifadelerini kullanmtr. 405 Oysa

mer Seyfettin, Trklk Mefkresi, 1914, yeniden basm:Trklk zerine Yazlar,s.90. Masami Arai, mer Seyfettine mal edilen ve Gen Kalemlerde yaymlanan Yeni Lisan adl makalenin kodradan Badata kadar bu ktay, Osmanl memleketini igal eden Turan ailesi, Trkler ancak kuvvetli ve ciddi bir terakki ile hakimiyetini, vcudiyetlerini muhafaza edebilirler. ifadelerini yorumlarken mer Seyfettinin Osmanl mparatorluu dndaki Trklere hi deinmediini belirtir ve Turan ailesi, kodradan Badata yaayan Trkler demektir. yargsna varmaktadr. (Masai Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, s.63-64) Kanmca, mer Seyfettine ait olduu dnlen bu ifadelerden, mer Seyfettinin yalnzca Osmanl snrlar dahilinde yaayan Trkleri Turanl saymas sonucu kmayaca gibi, mer Seyfettin bu yazsnda ve bakalarnda 100 milyonluk Trk halkndan sz etmektedir. 405 Trk Yurdu,Altn Armaan 1, stanbul, Tanin Matbaas, 1912, [evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Ttibay Yaynlar, s.426.]

404

128

Gkalpe gre Tatarlar Trk olmadklar gibi Mool da deillerdi. mer Seyfettinde de benzer dnce hakimdir. slamiyetin Turan snrlarn belirlemesi durumunu Bernard Lewis

...Trkler, savunduklar daha byk Trk ailesinin, slm dininde olanlarla snrl olduunu akladlar ve gerisini bunun dnda braktlar. 406 szleriyle

deerlendirmektedir.. slamiyetin Osmanl ve Rusya Trklerinin yaknlamasn salayan e olmas, onun Trklerin dnnde de nemli yer tutmasn salayan etkenlerden biri olmutur. 407 Yzyllardr birbirinden kopuk yaam olan Trk halklarnn birbirlerine yaknlamalarn salayacak olan, ayn dilin farkl lehelerini konumak ve/veya gemiin birlikteliinden daha ok, ayn dine mensup olma duygusudur. 408 slamiyet, bu yanyla Trkler aras birliin yaptrc unsurlarndan biri haline geldii gibi, Osmanl Devleti ierisinde de benzer bir ileve sahip olarak dnlm olsa gerektir. Bu durumda, Trkln slamiyetle tamamlanmas hem i birlik, hem de d Trkler ile yaknlamann gerei olarak ortaya kmaktadr. Bununla birlikte Trk Yurdu sayfalarnn Macaristanda gelien Turanc harekete kar tamamen ilgisiz kald da dnlmemelidir. Trk Yurdunun 6.saysnda ( 26 Kanunusani 1327- 8 ubat 1912) Macar Turan Cemiyetinin kurulu haberi verilmitir. 409 Derginin 17 Mays 1328- 30 Mays 1912 tarihli 14. saysnda da Macar Turan Cemiyeti zerine Osmanl Devletinin Budapetedeki ba ehbenderi
406 407

Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s.349. Gerekte dardan gelip Osmanl Trklerine katlanlarn Trkl, slam olmayan akraba budunlar ieren geni kapsaml bir panturanizm deildir. nk hepsi mslmandr ve hem birbirleriyle hem Osmanl Trkleriyle yaknlamalarn salayan e inan birlii olmutur. (Nejat Kaymaz, Felsefe Kurumu Seminerleri, s.440) 408 Sleyman Seyfi n, Modernleme, Milliyetilik ve Trkiye, stanbul, Balam Yaynlar, Nisan 1995, s.172. 409 Trklk unu: Turan ve Trk Cemiyetleri, Trk Yurdu, Cilt:I, Say:6, (26 Kanunisani 1327 -8 ubat 1912), ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.103-104.]

129

Rum Bey olu Fahreddin Beyin Peteden gnderdii mektup ile Macar Turan Cemiyeti yesi olan Sndor Markinin Asya Tarihinde Turanler adl konferansnn yazl metni yaynlanr. 410 Bunlarn dnda Trk Yurdu sayfalarnda Macarlar, Finlileri ve dierlerini kapsayan bir Turanclk anlaynn izlerini bulmak olanakl deildir. Bununla birlikte Yusuf Akura ubat 1914 tarihinde Macar dergisi A Clde yaynlanan makalesinde, Macar ve Trklerin, Turan kardeliine vurgu yapar. Akura, Macarlar ve Trkleri Turan halklarnn uyanmaya balayan ulusal bilincinin en batdaki rnekleri olarak tanmlayarak Trklerin ve Macarlarn Turan karsnda tarihi grevleri, hatta ortak vazifeleri vardr saptamasn yapmaktan da kanmaz 411 Akurann bu makalesinin yaynland 1914 ylnda Osmanl lkesinde de Turan adyla yaynlanan eserde Turan kavram ve onun zerinden ykselecek bir siyasal ideoloji arasndaki fark son derece iyi belirtilmitir. 412 Yazar Byk Turan- Kk Turan ayrmn yaparak Byk Turan ...Avrupa ve Asyaya yaylm mttehid veya mtteferrik bilcmle TrklerinMano-Mool, Fin ve Trk hepsinin- memleketlerini muhtevi bir byk vatan...413 olarak tanmlamtr. Yazar Trklerin dilsel ve etnik olarak akraba olduu halklar
Tarih ve sr- Atka: Cemiyet- Turaniye ve Asya Tarihinde Turanler, Trk Yurdu, Yl:1, Say:14, 17 Mays 1328 (30 Mays 1912), [evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.230-234.] 411 Yusuf Akura, Magyarok s Trkk szerepe a Turnsgban, A Cl, Yl: V,Say: 2 (ubat 1914). Makalenin Trke evirisi iin bakn..EK 412 Tekin mstearyla yaynlanan kitabn Tekin Alpe ait olduu gelen kabul gren bir yaklamdr. Landau, kitabn, Tekin Alpe ait olup olmadn tarttktan sonra, kararn Tekin Alpin olduu biiminde vermitir. Buna karlk yakn tarihli bir almada bu kitabn transkripsiyonu yaplmtr. Transkripsiyonu yapan Necati Gltepe ve almaya bir nsz yazan Ali Birinciye gre kitabn yazar Ahmed Ferit Tektir. Ayrca yine bu iki isme gre kitabn tarihi 1915dir. (Eserin orijinalinde 1330 tarihi vardr ki, bunun miladi karl 1914-1915 tarihlerine denk gelmektedir.) Necati Gltepe, Turan, Turanclk Tarihinin Kaynaklar, stanbul, Turan Kltr Vakf, Ekim 1999. (Kitabn ierinde Turan adl eserin tam bir transkripsiyonu vardr.) Irk ve siyasal Turanclk dozu yksek olan kitab, 1914 ylnda Nevsal-i Millde yaynlanan makalesinde siyasal Turancl mahkum etmi olan Ahmed Feritin yazm olmas olasl dktr. (Ahmet Feritin bu makalesinin bir deerlendirmesi iin bknz.: stel, Trk Ocaklar, s.79.) 413 Necati Gltepe, Turan, Turanclk Tarihinin Kaynaklar., s.162.
410

130

tasnif ederken dil unsuruna arlk verir. Yazara gre byk halk grubu vardr dnyada: Hindli, Avrupal, Arap, Yahudi Trk ve Japon inli 414 Trklerin rkn Altun soy olarak tanmlayan yazar, bu rkn en byk bann Japonlarla ve Korelilerle olduunu kabul eder. Ancak bu iliki de son derece uzaktan bir ba oluturmaktadr. Trk ve Japonlarn iki ayr dal olduunu belirtikten sonra Trklerin de kendi ilerinde drt blme ayrldn savlar. Bunlar Manular Moollar Finler - Trkler olarak belirlenmitir. 415 Macarlar bu tasnifte Finlerden ayrlm bir dal olarak gsterilir. Finlerin toplam nfusu, yazara gre, 10 milyonu Finli ve yedi milyonu Macar olmak zere 17 milyondur. 416 Yazarn Byk Turan anlayna pek de sempati ile bakmad, kendisinin kk Turan dncesinden yana olduu grlmektedir. Yazara gre Kk Turan tabirinden ise yalnzca Trkln bir ubesini Mano, Mool, Fin haric kalmak zere Trk ksmn ihtiva eden bir Trk vatan ... 417 anlalmaktadr. ster Kk Turan isterse de Byk Turan siyaseti gdlsn, yazara gre Trk olan Macarlara her ikisinde de yer yoktur. ...gerek Kk Turan olsun, gerek Byk Turan olsun, her ikisinden de tabiatiyle hari kalacak birtakm Trk paralarn bir tarafa ayrmak iktiza eder. Mesela Macarlar ve Finler gibi.. 418 Yazara gre bunun nedeni olanakszlktr. Macarlar ve Finleri dahil etmek pratik olarak gereklemeyecek bir hayalden ibarettir.
414 415

a.g.e., s.129. a.g.e., s.129-130. 416 a.g.e., s. 133. 417 a.g.e., s.162. 418 a.g.e., s.163.

131

Yayndan kp uzaklara dm bir ok gibi, Ana Turandan tamamen ayrlarak ecnebiler iinde kalm Macarlar Tuna havza-i vustsyla beraber Turana idhal eylemeyi artk tamamen hatrdan karmaldr. Bu Hun yavrularnn anavatana rabt iin bugn, yz milyon slav, on milyon Roman ve on milyon Srb ve Bulgar bel eylemek icab eder ki, bu mesele, hal- hazr- millimizde denizleri imek kadar mteassirdir. mkan yok, Macarlar nasl olsa ksz kalacaklar... 419 Macarlar Trk sayan yazarn, yine de Macarlar gelecekteki, her hangi bir birlik dncesinden dlayan anlay bununla da snrl kalmaz. Osmanl lkesi dnda kalan Turan kentlerini sayarken Helsinki ve dier Fin ehirlerine yer verilirken Budapete bunun dnda tutulur. Ayrca yazara gre Trk alemi, ziyasn menba- nurdan iktisab ediyor: Helsinkifors, stanbul ve Pekin. Son senelerde Pekinin yerine Tokyo kim oldu. 420 Grld gibi Trkolojinin byk ilerlemeler kaydettii ve Turanclk lksnn devlet kademelerinde youn yank bulduu Budapete bu merkezlerden biri olarak deerlendirilmemektedir. Yazarn Macarlar dlamasndaki temel neden, Gkalpnkinden temelinde farkldr. Gkalp, dinsel nedenlerle dlamaya yolunu tutarken, yazar, olanakszlk nedeniyle dlamaktadr. Bu durumda Trk Yurdunun Macar Turanclna gsterdii ilgiyi, tannm Trklerden Ahmed Hikmet Beyin Turan Cemiyeti ile kurduu yakn ilikileri 421, zaman zaman Yusuf Akura gibi Trklerin Budapete ziyaretlerinde Macar Turan anlayna yaklaan aklama ve yazlarn nasl deerlendirmesi gerektii sorusu ortaya kmaktadr. Bu konuda Osmanl Trklerinin, kendi amalarna ulamada, her trl destei yararl grmelerinin etkili olduu sonucuna varlabilir.

419 420

a.g.e., s.163. a.g.e., s.167. 421 Ahmed Hikmet Bey, Trk Ocanda Macar Turan hareketi zerine 15 Temmuz 1914 tarinde bir de konferans vermitir.(Hseyin Tuncer ve dierleri, Trk Ocaklar Tarihi, s.29.)

132

b) TURANIN TEMEL Osmanl Trklerinin temel amalarndan birini Trk milleti kategorisinin oluturulmas olarak belirlemek olanakldr. Trklerin, millet anlayn

olutururken, Bat Avrupa tarz, devletin snrlaryla ulusu bir tutan anlaytan uzak olduklar, daha ok Orta ve Dou Avrupa biimli bir millet anlay gelitirmekten yana olduklar aktr. Akura, daha 1904te bylesi bir yaklam ortaya koymutu. Hemen btn Trklerin de bu dnemde ayn yoldan gittikleri grlmektedir. mer Seyfettin Bir milleti siyasi hudutlar asla ayramaz. 422 szyle, millet kavramnn devletin snrlar ile uyumadn ilan ederken, Ziya Gkalp de Millet iirinde
Sng beni ayrsa da vahdetimi unutmam, Dilde, dinde mterekiz, hep gelmiiz bir bilden. Devletimin kaygusyle milletimi unutmam, Anadolu bir i-ildir, ayrlamaz d-ilden. 423

msralaryla kendi millet anlayn ortaya koyar. 424 Dolaysyla milleti devlet snrlar dna taan bir unsur olarak deerlendirebilmek iin, bu geni kitlenin hepsini birden kapsayacak bir ortaklk motifi tanmlamak gerekmitir. Pantrklk asndan dnldnde Krgzl, Kazakl, Azerilii, zbeklii ve Anadolu Trkln ortak bir st zeminde birletirmek hem ideolojinin ncl, hem de sonucudur. Bu ortaklk motifi din, rk, dil v.b. olabilir. Pan-milliyeti hareketler iin bu birliin temeli olacak ortak e genellikle rk zerinden ekillendirilmektedir. Bu durumda Trklk kavramnn kurulabilmesi ya etnik kkene ya da ortak bir kltre veyahut kltrn ortak olduu dnlen herhangi bir esine gnderme yaparak

mer Seyfettin, Yarnki Turan Devleti, iinde,Trklk zerine Yazlar, s.69. Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat-1, s.101. 424 Fevziye Abdullah Tansel, Gkalpin 1917de yazd Kavm iirindeki Trkiya devletim, Trklk milletim msralarn, Gkalpdeki deiimin kantlar olarak sunarsa da, Gkalp, bu msralaryla yine devlet-millet zdelii anlayna kar tavrn gstermektedir.(F.Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat-I, s.xx)
423

422

133

gerekletirilebilir. Bu balamda rk teriminin Osmanl Turanclar iin ifade ettii anlam deerlendirmek gereklidir. Yusuf Akura 1904 ylnda Tarz- Siyasette pantrk birliin kurulmasn salayacak unsurlar arasnda rkn yan sra dil, gelenek ve dini de belirtmektedir. Akurann yaklamnda ortak rk kkenine yaplan gnderme rk antropolojik bir unsur olarak deerlendirmekten daha ok, kltrel ve etnik miras vurgulamak iin yelenen bir szcktr. 425 Akura, 1914 ylnda kaleme ald bir baka yazsnda da milliyeti tek bana rk esi zerinden ina etmekten kanr. Ona gre milliyet, rk, dil ve gelenek olarak tanmlanmtr. 426 Ziya Gkalpin millet anlaynda da antropolojik anlamda rk kavramna yer yoktur. Gkalp, milletin tanmnda rk dlamak yolunu semitir. Ona gre, hibir ulus, rk ynnden trde olmadndan dolay, ulusun tanmnda rk ayrt edici bir kategori deildir. 427 Gkalp, millet iin unsurun varln tanmtr ki, bunlar, dil, tarih ve din olarak biimlendirilmitir. Gkalpin amalarndan biri de dil ve kltr elerini btn Trkler iin ortak hale getirebilmek, daha doru bir syleyile bu unsurlarn Trklk aleminin btnnde trdeliini salamaktr. Dnemin Trklerinin hemen btnnde rk szc ile anlatlmak istenen dilsel yaknlk olmutur. Dnemin Trk isimlerinin nemlilerinden biri olan Aaolu Ahmed Bey de yukarda deerlendirdiimiz makalesinde, rklar dil esasna gre tasnif etmitir. Aaolu Ahmed Beyin kavmiyeti(rk) tarifi de antropolojik anlamda rk dlar. Aaolu

425 426

Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.40. A.Y. [Yusuf Akura], Geen Yl, 1329 Senesinde Trk Dnyas, Trk Yurdu, Yl:6, Say:64, (17 Nisan 1330), ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:3, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.260.] 427 Uriel Heyd, Trk Ulusuluunun Temelleri, ev.: Kadir Gnay, 2. bask, Ankara, T.C. Kltr Bakanl, 2002, s.53.

134

Ahmed Beye gre kavmiyet dil, din ve adetler ile mterek tarih, mterek vatan, mterek mukadderattr. 428 Yarnki Turan Devleti adl eseriyle Turancl benimsedii grlen mer Seyfettinde de kan rkl yoktur. ...biz de Trk derken rk ve kan cihetlerini derin derin aratrmamalyz. Bir ferdin Trk olmak iin Trke konumas, Mslman olmas, Trk terbiye ve rfnn iinde yaamas kafidir ve Anadoluda Trke konuan on drt, on be milyon Mslman vardr ki hepsi Trktr... 429 mer Seyfettinin yaklamnn Ziya Gkalpinkiyle byk uyum ierisinde olduu grlmektedir. Tekin Alpe gre de rk, Trklerin ideali olamaz. Tekin Alp, eklerin, Rutenlerin, Polonyallarn, Slovaklarn ve Avusturya ordusunda savaan dier Slav askerlerin Rus kardelerine kar duygularnn dosta olmadndan hareket ederek, Bu yzden eer Trklere tm Trk uluslarnn kardelii ilkesine dayanan ulusal bir lk verilmeye allrsa, bunun baarsz olaca kesindir. 430 Irkn dil zerinden tanmlanmas ya da btnyle reddedilerek kltrn ve dilin n plana karlmas yaylmac bir hareketin yokluunu gstermez. rredantist eilimlere temel tekil edecek esir kardelerin varl dil ya da bir baka kltr esi ortakl zerinden de pekala kurulabilir.

Ahmed Agayef, Trk lemi, Trk Yurdu, Yl:1, say:10 (22 Mart 1328- 4 Nisan 1912), ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.164.] 429 mer Seyfettine gre Bugn milletlerde rk esas aramak El-kimya ile megul olmaktan ziyade glntr.(mer Seyfettin, Yarnki Turan Devleti, iinde, Trklk zerine Yazlar, s.69.) 430 Tekin Alp, Trklk ve Pan-Trklk lks, ngilizceden ev: Natali Medina, Jacop Landau, Tekinalp- Bir Trk yurtseveri(1883-1961), stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s.220. Landaunun verdii bilgiye gre Tekinalp 1914te byk olaslkla Osmanl Devletinin savaa girmesinden sonra Trkler Bu Muharebede Ne Kazanabilirler? Byk Trklk: En Mehur Trklerin Mtalaat adl eserini yazm , bu eser bir yol sonra Turkismus und Panturkismus adyla Almancaya evrilmi; bundan bir yl sonra da ngiliz gizli servisi iin The Turkish and Pan-Turkish Ideal adyla ngilizceye evrilmitir. ngilizce metnin tam bir evirisi Jacob Landau, Tekinalp, s.176-235 arasnda bulunmaktadr.

428

135

c) TURANIN TARH Osmanl dnemi Trklerinin dnsel etkinlikleri ierisinde tarih son derece nemli bir yer tutmutur. Osmanl Trklerinin millet kavramn ortaya koymalarnda tarihe belirleyici bir yer tayin etmeleri rastlantsal deildir. Romantik milliyetiliin milletin niteliklerini ve ayrt edici zelliklerini ortaya koymak iin tarihe bavurmas Osmanl Trkleri asndan da geerlidir. Ziya Gkalp iin milliyetin oluumunda dilden sonra tarih gelir. nk bir kavim tarihinin en kadim menbalarna karak mill hayatnn ilk inkiaf hamlelerini duyarsa, kaybetmi olduu ruhu yeniden bulmu olur. 431 Bu adan tarih Trkln inasnda belirleyici bir konuma sahiptir. Tarih yalnzca gerein ortaya karlmasnn bir yntemi deil, ama ayn zamanda eylemi de ynlendiren bir ara olarak gndeme gelmektedir. 432 Trklerin tarih anlay Osmanl tarih anlaynn reddedilmesi zerine kuruludur. Bu hem yntem bakmndan bir reddiyeyi hem de ierik bakmndan bir reddiyeyi iermektedir. Yusuf Akura Osmanl Tarih Encmenini eletirirken kendi yaklamn da ortaya koyar. Osmanl Tarih-i Encmeninin tertib etmek istedii tarih, srf asker, idar, siyas ve diplomatik bir tarihtir. Tabir-i dierle Osmanllardan yalnz bir ksmnn, hkmdarlarn, askerlerin ve brokratlarn tarihidir...Bir heyet-i siyasiyenin hayat- tarihiyesinde en mhim, dnerek tekrar ediyoruz- en mhim mil, o heytn ahvl-i iktisadiye ve itimayesidir. Bir memleketin
431

Gkalp, Trklemek, slmlamak, Muasrlamak, s.55. Gkalp, 1331de yazd bir baka yazsnda, bir kavmi ilmi biimde incelemek o kavmin istikbalde nasl olmas lazm geldiini deil, mazide ve halihazrda nasl olduunu aramaktr. ifadelerini kullanarak tarihin nemine vurgu yapmtr. (Ziya Gkalp, Bir Kavmin Tedkkinde Takib olunacak Usul, Ziya Gkalp, Makaleler III, s.3.Bu makale Milli Tetebbular Mecmuas, Say:2, Mays-Haziran 1331, ss.193-205 arasnda yaynlanmtr.) 432 Georgeonun Yusuf Akura iin yapt bu deerlendirmeyi, dnemin Trk hareketinin genel zelliklerinden biri olarak deerlendirmek yanl olmasa gerektir. (Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.65.)

136

ahvl-i iktisadiye ve itimayesi malum olmazsa, vekayi-i tarihiyesi katyen anlalamaz. 433 szleri ile devletin olgusal tarihinden baka bir ey olmayan Osmanl vakanvisliine tepkisini ortaya koyarken, ayn zamanda modern tarih anlaynn da temellerini ifadelendiriyordu. 434 Ancak asl byk krlma noktas tarihin ierii ile ilgili ortaya kmaktadr. Aslnda Osmanlnn, tarihi, Osmanl Devletinin tarihinden ibaret gren ve daha genel olarak da bu tarihi slamiyetin tarihi ierisinde anlamlandrmaya ynelik yaklam, 19.Yzyln ortalarndan itibaren bata Mustafa Celleddin Paann eserleri olmak zere deiik yazarlarca benimsenmemiti. Osmanl ve slam ncesi Trk tarihine ilginin younlamas 20.yzyln ilk eyreinde olacaktr. Yusuf Akura 1910 ylnda verdii konferansnda milli tarihin manifestosunu ortaya koydu. Akura, bu konferansnda slam ncesi Trk tarihini ne karan yaklamyla adeta Osmanl Devletinde egemen olan tarihilik anlayna meydan okudu. Trk hanlarnn hepsi, vahi ordularn korkun babularndan m ibaret idiler? Trk ordularnn getikleri yerlerde, fiil-vki, ot bitmeyecek gibi harabeler mi kalrd? Trk dimalarnda medeniyet hissinin, mran arzusunun zerresi, Trklerin amellerinde insaniyet muhabbetinin, sadet-i beeriyye emelinin ninesi yok muydu? Hsl istilalar vah insan sellerinin tabi tamasndan m ibaretti? Hayr, efendiler, bin defa hayr! 435 szleri birka yaklama birden tepki niteliindeydi. En bata Osmanl tarih anlaynn ieriine kar bir reddiye iermekteydi. kincisi Avrupal tarihilerin Avrupa merkezli tarihilik yaklamnn reddedilmesiydi. Akurann nerdii tarihi
T.Y., Kk Muhtra, Trk Yurdu, Yl:2, Say:47, 22 Austos 1329 (4 Eyll 1913), ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.428.] 434 Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.65. Halil Berktay, Cumhuriyet deolojisi, s.25. 435 Yusuf Akura, Mverrih Lon Cahun ve Muallim Bartholda Gre Cengiz Han, Trk Yurdu, Yl:1, Say:1, 17 Terinisani 1327 (30 Kasm 1911), (Yusuf Akura Tarafndan Trk Derneinde verilmi konferansn metni) ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.18.]
433

137

dnemletirmede temel aamann slamiyetin Trkler tarafndan kabul deil, Cengiz Hann Trklk tarihinde ortaya kmas olarak ortaya konulmas da bal bana yeni bir olguyu, Georgeonun syleyiiyle tarihin laikletirilmesini iaret etmekteydi. 436 slamiyet ncesi Trk tarihine ynelim Trk Yurdu sayfalarnda da kendisini gstermitir. slamiyete kendi dncesi ierisinde nemli yer tanyan Aaolu Ahmed Bey dahi Trk Medeniyeti Tarihi adl yazlarnda slam ncesi Trk Tarihine eilme gereini duyar ve tpk Yusuf Akurann yapt gibi Cengiz ve dierlerine yaplan saldrlar eletirir. 437 slamiyet ncesi zamanlara yaplan bu vurgunun bir ilevi de tasarlanan Trk Birliine en azndan itici bir g kazandracak olan pantrkln altn an yaratma biiminde ortaya kmtr. Akura, Cengiz zerine olan makalesinde Trk Birliinin ilk kez onun zamannda kurulmu olduunu savlamtr. Trk kimliinin tarih iinde kurulmas, bununla balantl olarak, bir baka ilevi de, Avrupann uygarlk tekelciliine kar koyulmasn gndeme getirir. Trk Dernei Dergisinin birinci saysnda A. mzasyla yaynlanan Trkl Bilmeli ve Bilimeliyiz balkl yazda, Mekteb-i Aliyeden mezun olan gen aydnlar bile, en eski, medeniyetin Msr medeniyetinden bile eski- Turan halklarndan biri, yani, Smerler ve Akatlar tarafndan yaratldklarn bilmedikleri vurgulanr. 438 Bu yolla

Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.66. Ahmed Agayev, Trk Medeniyeti Tarihi- mukaddime, Trk Yurdu, Yl:2, Say:40 (16 Mays 1329-29 Mays 1913), ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Ttibay Yaynlar ,s.292.] 438 Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, s.45. Masami Araiye gre bu yaz Yusuf Akuraya aittir. Georgeonun almasnda Yusuf Akura bibliyografyas ierisinde bu yaz yer almamaktadr.Akura, sz edilen yazdaki dncelerden bir ksmnn Hseyinzade Ali Beyin Trkte kan yazlarnda da yer aldn yazar; Trk Dernei Dergisinde A. mzasyla yaynlanan yaznn kendisine ait olduu ynl bir bilgi vermez. (Yusuf Akura, Ceditiliin Tarihinden:
437

436

138

medeniyetin geliiminde Trklerin paylar da vurgulanm, bylelikle Avrupann aalamalarna yant oluturulduu gibi, Trklk bilincinin ve gururunun gelitirilmesine hizmet edecek bir ara ta yaratlm olur. Ayn yaklam Ahmed Aaolu tarafndan da gsterilir. Smer-Akad kavimlerinin lisanlarn Trk akvam lisanna balayan Aaolu Ahmed Bey, bu medeniyetlerin kkenlerini Turan halklarnda bulur. Demek ki, efendiler, krre-i arzda en evvel teesss etmi olan ve btn ezmine-i kadme [eski zamanlar] medeniyetlerinin babas ve validesi olan Smer-Akad medeniyetinin ve hatt- mh icadnn eref-i hakkn herkesten ziyade akvam- Turaniye iddia edebilir! 439 Aaolu, ayrca, Hititlerin de Turan kkenli olduklarna dair kantlarn varlndan sz eder. Ziya Gkalp de bu en eski medeniyetlerde Turan halklarnn, dolaysyla Trklerin pay olduuna dair tezleri benimsemi grnmektedir. Milli Tetebbular Mecmuasnda yaynlanan bir makalesinde ...gayet kadim bir zamanda hududlar imal Amerika, Avrupa ve Afrikaya kadar ittisa etmi olan bir Eski Asya Medeniyeti olduu ve Trklerin de bunda gayet mhim bir rol oynad anlalyor. 440 ifadelerini kullanmaktan kanmaz. Gkalp, bu grlerini

iirlerinden birinin msralarna da tamtr.


Biz Trk Hann be oluyuz. Gk Tanrnn z kuluyuz. Bebin yllk bir orduyuz, Turan yurdu duramz! Ak-ordumuz sola gitti, hakanlk tesis etti, Medi, Smer-Akkad, Hitdi Bu anl oymamz 441

Hseyinzde Ali Bey, transkripsiyon: Mehmet zden, Trkiye Gnl, Say:21 (K 1992), s.65-66 ve s.68 dn.:3.) 439 Ahmed Agayef, Trk Medeniyeti Tarihi 2, Trk Yurdu, Yl:2, Say:41, 30 Mays 1329 (12 Haziran 1913), ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.303.] 440 Ziya Gkalp, Eski Trklerde tima Tekilt ile Mantk Tasnifler Arasnda Tenzur, Ziya Gkalp, Makaleler III, s.98. (Bu yaz Mill Tetebbular Mecmuas, Temmuz-Austos 1331, say:3, s.85-456da yaynlanmtr.) 441 F.Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat-1-, s.78. iir ilk kez 1913 tarihinde Trk Duygusu adl dergide yaynlanmtr.

139

biimindeki msralar Gkalpin bu konuda bu dnemde dier Trkler gibi dndnn kantlarn olutururlar. Ancak ayn Gkalp liseler iin hazrlad Trk Medeniyeti Tarihinde Trk tarihi nereden balamal? sorusuna Baz muharrirlerimiz, Trk tarihini Smerlerden, Elmlardan, Vaniklerden, skitlerden, Medyallardan, Sakalardan, Hiksoslardan ve onlarn Anadoluda braktklar Kumanlardan Amidada sur iinde yaayan Kumuklardan, Kimek (Kimmerlerden) balatmak istiyorlar. Fakat, henz lisan ve kavmiyetleri mehul olan, bu eski kavimleri, Trk tarihine mebde tanmak doru deildir. biiminde yant vermeyi yelemektedir. 442 Trk Yurdunun saylarnda yaynlanan ender saydaki Macar Turanclarndan evrilen makalelerden birinin de bir Turan Gne-Tarih Teorisini ilk ortaya koyanlardan biri olan Sandor Markiye ait olmas da bu balamda anlam kazanmaktadr. Trk Yurdunun 14 Mays 1328 ( 30 Mays 1912) tarihli saysnda yer alan konferansnda skender[Sndor] Marki, Elam ve Mezopotamya ile Taklamakanda bulunan harabeler zerinden hareketle Asyann en kadm ahalisi hep bizim nesildamz Turanler idi. deerlendirmesini ileri srmtr. 443 Markiye gre Turanllarn says be yz milyonu bulmaktadr. Benzer yaklam Mustafa Celleddin Paann olu Hasan Enver Celleddin Paa tarafndan Edebiyat- Umumiyye Mecmuasnda bir dizi makale ile bir kez daha gndeme getirilir. 444 Enver Celleddin Paann tezi de yalnzca eski uygarlklarn
442

Ziya Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, haz.: smail Aka- Yaar Kopraman, Kltr Bakanl Ziya Gkalp Yaynlar I. Seri: 8, 1976, s.225-226. Trk Medeniyeti Tarihini oluturan yazlar 1922 ylnda Kk Mecmuada yaynlanm bir dizi makaleden olumaktadr. 443 Asya Tarihinde Turaniler- Pete Darlfununu muallimlerinden Doktor skender Marki Efendinin Konferansdr, Trk Yurdu, Yl:1, Say:14 (17 Mays 1328- 30 Mays 1912), ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.231.] Mrkinin bu konudaki grleri iin ayrca bu alman 39. sayfasna baklabilir. 444 Hasan Enver Celleddin Paa tarafndan Haziran 1917den 16 Mart 1918e sekiz sayda yaynlanan makalelerinin transkripsiyonu iin Tarih ve Toplum ,say:1, s.16-18; Say:2, s.57-59;

140

Trklerle ban kantlamakla snrl kalmyor, Trklerle Aryanlar arasndaki balant olduu tezini de yineliyordu. Hilmi Ziya lken, Celal Nuriden aktararak bu makalelerin yaymland sralarda Gkalp, Aaolu, Celal Sahir ve Kprl imzasyla bir protestonun yaymlandn kaydetmektedir. 445 Bu anlamyla Trkler iin tarih, kendi dncelerinin yaama geirilmesinde yaamsal bir ileve sahip olarak kurgulanmaktadr. Ya da baka bir syleyile pantrk ideolojinin ayrlmaz bir parasdr. 446 Trklerin, Smer, Akad medeniyetleri tarihlerini Trklere balarken bilimsel kayglardan daha ok bu saiklerle hareket ettikleri phesizdir. Bunu yaparken de batl bilim adamlarnn kendi amalarna uygun verilerinden hareket ettikleri de tartlmaz olmaktadr. d) SYAS BRLE GDEN YOL: KLTREL BRLK Osmanl lkesinde 20.yzyln ilk yllarnda ortaya kan pantrkln kltrel dzeyle snrl kald grlmektedir. Pantrk dnceleri Osmanl lkesine tadklar genel kabul gren Rusya gmeni Trk aydnlarn gerekilii yannda, pantrkle romantik milliyetiliin elerini katarak, onu gerek-d projelere dntrenlerin de Osmanl aydnlar olduklar savlanmaktadr. 447

Say:3, s.62-64; Say:4, s.57-60; Say:5, s.68-72; Say:6, s.54-58 arasna baklabilir. evrimyaz metinler: Aye en. 445 Hilmi Ziya lken, ada Dnce Tarihi, s.407-408. Byk olaslkla bu Trklerin yaynladklar protesto, Enver Celleddin Paann Trklerle Aryanlar arasnda kurmu olduu baa ilikindir. 446 oanna Kuuradi Trk tarih grne ise, bir ideoloji denilebilir; nki bu, bir grubun gemiiyle- bu anlamdaki tarihiyle- ilgili bir gr; bugn ve yarn etkilemek iin o gruba gemiiyle ilgili bir bilin vermek isteyen... bir grtr. deerlendirmesini yapmaktadr. ( Felsefe Kurumu Seminerleri, s.463-464. 447 Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.45. Ancak Georgeon, Osmanl Trklerinin yalnzca Trk halklarnn deil, tm Turan kkenli halklarn birliine doru bir yaklam ierisinde olduunu savlamakta, bu anlamda onlar deerlendirmektedir.

141

Bu bakmdan Osmanl Trkleri ierisinde Turancla, mistik eler katarak yaygnlamasn salayan en nemli kiilik olan Ziya Gkalpin grlerini deerlendirmek gerekmektedir. Yukarda da akland zere rk, kan rkl biiminde alglamayan Ziya Gkalp, Turanc dnn etkisine 1910 ylndan itibaren girmitir. 1876da Diyarbakrda doan Ziya Gkalp, yazn etkinliklerine balad bu kentten, 1910 ylnda Selanike ttihat ve Terakki Merkez Komitesi yesi olarak gelmitir. Selanik gnlerinde dilde Trklk akmnn en nemli temsilcilerinden olan Gen Kalemler dergisi evresi ile iletiime geen Gkalp, 1911 ylnda bu dergide yaynlad Turan manzumesi ile Turancln Osmanl lkesindeki peygamberi koltuuna

oturtulmutur. Oysa ki ayn Gkalp, daha iki yl ncesine kadar Osmanlc bir tavrla Turancl reddetmekteydi. Osmanllar eski Trk Hakanln mceddeden tesse teebbs etmi olsalar da, muvaffak olamazlard. nk Trk Hakan Tran nam verilen ve Trk dilinin sylendii btn lkeleri batan baa ereveleyen gaayet geni bir memleket-i muhayyelenin hkmdr- manevsi demekti. Byle tarih ve azametli bir unvana iddi-y mlikiyyetle ortaya atlan shib-zuhr bir hnedan o memleket-i mecziyyeyi bir mlikne-i hakk haline getirmek ve o hkimiyyet-i maneviyyeyi bir hkmeti mddiyye ve filiyye haline ifr eylemek iin cihngrne ftht icrasna teebbs eylemek mecburiyetinde kalacakt. 448 szleriyle Osmanl Devletinin Turan lkesini kurmamakla ya da kurmaya girimemekle ne kadar gereki olduunu tespit eden Gkalp, makalesinin sonunda da Trk tarihine ait bir Trk kavmi, bir Tran lkesi var ise de, Osmanllar bu

Ziya Gkalp, Trklk ve Osmanllk, evrimyaz metin: Ziya Gkalp, Makaleler I, haz.: evket Beysanolu, stanbul, Kltr Bakanl Ziya Gkalp Yaynlar: 12, 1976, s.54-55. Bu yaz Peyman, say:2,22 Haziran 1325 (5 Temmuz 1909)da Mehmed Mehdi imzasyla yaynlanmtr.

448

142

tabirleri ilm-i mstehst- ictim [sosyal antropoloji bilimi] slahatndan addederler. 449 ttihat ve Terakki Merkez Komitesi yesi olmasndan itibaren ise Gkalp, Turan kavramn, zellikle iir, destan ve masallarnda ykseltmeye balar. Bu eserlerinde Turan, bazen ulalmak istenen mistik bir vatan, bazen ideal olarak deerlendirilir. Bu noktada Gkalpin Turan kavramn kullann daha iyi anlayabilmek asndan onun mefkure kavramna bakmak gereklidir. Gkalpe gre ...mefkre bir millet tarafndan mazide byk bir buhran zamannda hakikaten yaanm rh bir hlet, zihn bir mevcudiyettir; ne yaanmam bir hayal, ne de istikblde yaatacak bir gayedir. 450 Gkalp asndan Turan, millete millet olduunu hatrlatacak dnsel bir idealdir. Bununla birlikte Gkalpin dnnde Turancln tamamen bir hayal rn olarak deerlendirildii gr de tam olarak doru deildir. 451 Yine Gkalpn mefkre kavramerevesinde bu noktaya aklama getirelim. Kymetler birer Kuvvet-fikir, ide-forcedir. Bu kuvvet fikirler ibtid zihn bir mhiyet hlinde tecell ederler. Sonra rh bir hviyet, daha sonra hric bir hkikat olurlar. Yalnz bu zihn mahiyetler imkna istinad etmek, hadd-i ztnda muhal olmamak lazmdr. Hric yahut dhil mevcdiyetin tekmlnn gayesini ire eden mutasavver kemaller birer mefkure-idedir. Tekml bir esasa istinad etmeyen, iradenin akt tasavvurlarndan doan gayeler birer mevhme-fiction dir. 452 Dolaysyla mefkreler Gkalpe gre tamamen gerekletirilemeyecek hayallerden ibaret deillerdir. O an veya yakn bir gelecek iin gereklemesi
A.g.e., s.57. Ziya Gkalp, Trklemek, slmlamak, Musrlamak 7: Mefkre, Trk Yurdu, Yl: 3, Say:56, (28 Kanunuuevvel 1329- 8 Ocak 1913), [evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:3, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.138.] 451 Taha Parla, Ziya Gkalp, Korporatizm ve Trkiyede Demokrasi, s.72-73. 452 Ziya Gkalp, Bugnk Felsefe, Ziya Gkalp, Makaleler II, haz.: Sleyman Hayri Bolay, Kltr Bakanl Yaynlar Ziya Gkalp dizisi:21, ubat 1982, s.5-6. Bu makale Gen Kalemler, Cilt:II, say:2 (1337), s.29-31da yaynlanmtr.
450 449

143

olanakl olmayan, ama gereklemesi ileride grlebilecek kavramlardr. Bu durumda Gkalpin, Trklk bilincinin gelitirici bir unsuru olarak grd Turan mefkuresini olmayacaktr. Kzl Elmada yer alan aadaki msralar, Gkalpin bu karmak grnen Turan mefkuresine yaklamnda tipiktik.
...; nki o mevd lke Deildi harite bir mevcud lke. Kzlelma yok mu? phesiz vardr; Fakat onun semti baka diyardr... Zemini mefkre, sems hayal... Birgn gerek, fakat imdilik masal... 453

btnyle

dn

dzeyinde

kavramadn

sylemek

yanl

Gkalpin siyasal anlamda Turan, o gn iin gerekletirilemeyecek bir olgu olarak deerlendirmesi, zamann dier Trklerine de yabanc bir kavram deildir. Rusya kkenli Trklerden Aaolu Ahmed Bey 1912 ylnda siyasal anlamda bir hedefleri olmadn ilan eder. ...biz slmiyet veyahut Trklk tabirlerini kullanmakla u kelimelerin ifade edebilecekleri mn-y siyasyi katiyen nazar- itibara almyoruz. Zira biz, btn mslmanlarn veyahut btn Trklerin ittihat ve ittifk ederek siyas bir ktle-i vhide tekil edecekleri hlyasna denlerden deiliz. 454 Yusuf Akura da A Cl adl Macar dergisinde yaynlanan makalesinde gnn artlar gerei Turan halklar arasndaki ilikilerin kltrel ve iktisadi alanla snrl kalmas gereinin altn izmektedir. 455 Tekin Alp, P.Risal takma adyla kaleme ald bir yazsnda Osmanlclk ve slamclk siyasetlerinin baarszln anlattktan sonra pantrkizmi gndeme
F.Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat, I,s.11. Bu iir ilk kez Trk Yurdunda 10 Kanunisani 1328(23 Ocak 1913) tarihinde yaynlanmtr. 454 Ahmed Agayef, Trk Alemi 5, Trk Yurdu, Yl:1, Say:7,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.111.]talikler bana ait. 455 Ancak bu makalede Akurann Turan halklarnn btnn gz nne ald hatrlanmaldr. Bununla birlikte Akurann, Turan halklarnn nemli bir ksmn oluturan Trkler aras bir birlie de ayn yaklam gsterdii dnlebilir.
453

144

getirir. Ona gre Pantrkizm (Trk ttihad) pek meru bir hissin ifraddr. Azam bir program ihtiva eder. Gayretlerin ve saylerin muayyen bir maksada tevcihine msaiddir ve bundan dolay pek faydaldr. 456 Tekin Alp, Trklerin bulduklar milli ruhu bylelikle aklar. Ancak azami bir program ierdiini syledii pantrkizmin hedefinin siyasi olmadn, mfrit milliyeti bir nitelik tamadn da ekler. Siyasi anlamda bir Turan birliinin var olan artlarda gereklemeyeceine olan inan, dnemin pantrk dncesini kltrel birlikle snrlamtr. Kltrel birliin de en nemli aamas dilde birliin salanmas olarak ekillenmektedir. Dilde birlik stanbul Trkesinin btn Trk halklar tarafndan benimsenmesi ile

gerekleecektir. Kltrel dzeyde seyreden pantrk hareketin, siyasal eylemlilik iin klavuz olarak deerlendirilmeye balanmas I. Dnya Savana giden yolda ve zellikle sava baladktan ele almadan sonra nce, gerekleecektir. Osmanl I. Dnya Savanda ve

pantrkl

lkesindeki

Trkln

pantrkln dier zelliklerinden sz etmemiz, hem pantrkln ieriini daha iyi kavramamz salayacak, hem de onun dier panmilliyeti hareketlerle karlatrlmasnda nemli olacaktr. e) TURANCILIIN NE DODUU DNSEL YAPININ DER UNSURLARI Turanclk, Osmanl dnemi Trk dncesinin unsurlarndan yalnzca

biridir. Turancln da ierisinde yer ald Trklk dncesi ok daha geni kapsamldr. Osmanlclk, slamclk zerine olan tartmalar henz Osmanl lkesinde sonulanmam, bu durum Trk dncenin de bu akmlarla iliki
456

P.Risal, Trkler Bir Ruh-u Mill Aryorlar, Trk Yurdu, Yl:2, Say:28, 29 Terinisani 1328 (12 Aralk 1912).[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.70.]

145

ierisinde olmasna neden olmutur. Ayrca Osmanl dnemi Trkle damgasn vuran anlaylardan biri de ilerlemecilik ya da modernlemecilik biiminde ortaya kmtr. Bu durumda Osmanl dnemi Turanc hareketini anlayabilmek ve Macar Turanc hareketi ile karlatrmalarn ortaya konulabilmesi asnda Turancln da bir blmn oluturduu Trklk dncesinin dier bileenlerini de ksaca deerlendirmek gereklidir. e1. OSMANLICILIK VE SLAMCILIK Rusya kkenli Trk aydnlardan Yusuf Akura 1904te, Zamanmzn tarihinde grlen umum cereyan rklardadr. Dinler, din olmak bakmndan, gittike siyas ehemmiyetlerini, kuvvetlerini kaybediyorlar...Dolaysyla dinler ancak rklarla birleerek, rklara yardmc ve hatt hizmet edici olarak, siyas ve itima ehemmiyetlerini muhafaza edebiliyorlar. 457 tespitiyle toplumsal ve siyasal hayatn dzenleniinde dini baat e olmaktan karan, laik bir sylem gelitirmitir. Akura ayn zamanda Osmanl Devletinin var olan snrlar ile korunmas ynl bir amac olmadn da ayn makalede gstermitir. Rusya kkenli aydnlar ierisinde Trk milliyetiliinin geliiminde en nemli yere sahip olan Yusuf Akura rneinde grld zere Rusya kkenli aydnlar Osmanlclk ad verilen ideolojinin etkisi altnda deillerdir. Onlar iin baat sorun Osmanl Devletinin varln mevcut siyasal snrlar ile srdrmesi deildir. Onlar iin nemli olan Rusya egemenliinde yaayan halklarn Ruslar karsnda korunmas, giderek bamszlklarna

kavumalardr. Oysa ki Osmanl Devleti ierisindeki aydnlar, devletin kurtarlmas iin Trklk dncesine kayarlarken dahi , Osmanlc dnn etkisi altnda kalmlardr.
457

Yine ayn balamda slamclk da Rusya kkenli aydnlarda

Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, s.34-35.

146

milliyetiliin ardndan gelen ikincil bir unsur olarak deerlendirilirken, Osmanl kkenli Trk aydnlarda slamiyete vurgu daha fazla grnmektedir. Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak adyla daha sonra kitaplatrlacak, Trk Yurdunda yaynlanan makalelerinde dini, milliyetin geliimine yardmc bir ikincil unsur olarak deil de, onunla bir btn oluturacak birincil nemdeki elerden biri olarak sunmay yelemitir. Gkalpe gre Trklerin gayesi, muasr bir slm Trkldr. 458 Gkalpin ad geen makalesinde tek tek uluslar, kendi milliyetlerinin bilincinde olarak slam dnyasndaki yerlerini alacaklardr. Avrupada nasl ki bir Fransz ulusu, bir Alman ulusu, bir ngiliz ulusu varsa ve bunlar kendi ulusal bilinleriyle Avrupa hristiyan uygarl ierisinde yer alyorlarsa, mslman halklarn da benzer biimde hareket etmeleri arzulanm olmaktadr. Gkalp, toplumsal-siyasal yaamn dzenleniinin dinsel kurallara gre yaplmasn savunmamaktadr. Gkalpn slam unsuruna vurgu yapmasnn altnda yatan nedeni makalenin yaynlanmaya balamasndan ksa bir sre nce gereklemi olan Balkan Savalarnn Osmanl Devletinde yaratt hayal krklnda ve devletin daha klmesine kar nlemler gelitirme abasnda aramak doru bir yaklam olacaktr. Gkalpin Trklemek, slamlamak, Muasrlamak makalesi Trk Yurdunun 7 Mart 1329(20 Mart 1913) tarihli saysnda yaynlanmaya balamtr. Dolaysyla makale, Osmanl Devletinin Balkan topraklarn ve gayri-mslim nfusunun byk ounluunu kaybetmesi sonrasna denk gelmektedir. Balkan Savalar srasnda Avrupa devletlerinin Osmanl devleti yannda yer almayarak Balkanl devletlere destek vermeleri de bir baka hayal krklnn nedeni olarak deerlendirilebilir. Gkalp de makalesinde Balkan muharebesi, Avrupa vicdannn
458

Ziya Gkalp, Trklemek; slmlamak, Muasrlamak, Trk Yurdu, Yl:2, Say:46 (8 Austos 1329- 21 Austos 1913). [evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.404.]

147

Hristiyan vicdanndan baka bir ey olmadn gsterdi. 459 ynl deerlendirmesi ile Balkan Savalarnn bu boyutuna dikkat eker. Balkan Savalar srasnda gerekleen bir baka olay da Arnavutlarn Osmanl Devletine kar ayaklanp bamszlklarn ilan etmeleri olmutur. Bu durumda Gkalpin Osmanlcl reddettii gibi, slamcl da reddetmesini engelleyen neden, henz mparatorluun Arap topraklarnn elden kmamasnda aramak gerekir. Gkalpin bu makalesindeki grlerinin Akurann dnceleri gibi aka laik bir tutum iermedii sylenebilrse de, Gkalpin de Akuradan ok da farkl dnmedii

grlmektedir. Akurann a, rklarn a olarak tanmlamasna benzer biimde, Gkalp te, Dnyann ark da garb da bize cel[ak] bir srette gsteriyor ki bu asr, milliyet asrdr, bu asrn vicdanlar zerinde en messir kuvvet milliyet mefkresidir 460 belirlemesini yapmaktadr. Dolaysyla Akurada aka ortaya konulan laik tutumun izlerini Gkalpte de grmek olanakldr. Bununla beraber Gkalpte slamclk vurgusunun daha yksek olmas bakmndan bir Kazan Trk ile Osmanl Trks arasndaki fark da bulunabilir. e2. MODERNLEMECLK Osmanl dnemi Trk hareketine damgasn vuran en belirgin zellik, onun ilerlemeci yannda aranmaldr. Hatta bu ilerlemeci, modernlemeci, Batc yan

Trkln dahi nnde grnmektedir. Yani bir anlamda Trklk bu modernlemeciliin aralarndan biri konumundadr. Osmanl Trklerinin pantrkizmle modernlemeyi ayn pota ierisinde eritmeleri, bu iki unsuru birbirlerini tamamlayacak unsurlar, devleti kurtarmann ya da

Ziya Gkalp, Trklemek; slmlamak, Muasrlamak I, Trk Yurdu,Yl:2, Say:35 ( 7 Mart 1329- 20 Mart 1913), [evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.186.] 460 a.g.m., s.184.

459

148

Trklk yeniden diriltmenin birbirinin iine gemi eleri olarak grmelerinden ileri gelmektedir. lerleme konusu, Gen Kalemler dergisinde byk neme sahip olurken 461, Trklerin en uzun soluklu dergisi olan Trk Yurdunun belirleyici zellii de pantrklkle beraber ilerlemecilik olmutur. Bununla birlikte Trkler arasnda Batcln kapsam konusundaki yaklamlarda farklar olduu da belirlenmelidir. Yusuf Akura Batllamaktan topyekn Batllamay anlarken, Ziya Gkalp, hars-medeniyet ayrm ile Batnn tekniinin alnmasn, ama kltrn Trklere zg olmas gereinin altn izmektedir. Akurann Avrupallardan demiryol kprs ve havada umak makinesini yapmay renelim amma, Avrupallarca dnmek usuln zinhar talim etmeyelim, mezhebine benim aklm bir trl ermez. 462 szlerinde ifadesini bulan anlay, Avrupadan yalnzca tekniin alnmasyla yetinilmemesi gerektii, bunu yan sra Avrupa dn tarznn da Osmanlya tanmas gerektii biimindedir. Oysa Ziya Gkalp, kltr topluluu ve medeniyet toplumu ayrm yapyor, znel nitelikli grd dini inanlar, ahlaki grevleri, estetik biimleri, hukuk kurallarn ve her trl ideali kltr topluluu ierisine yerletirirken, bilimsel gerekleri, salk, ekonomi ve bayndrlk kurallarn, tarm, endstri ve ticaret aletleri ile birlikte matematik ve mantk kavramlarn medeniyet toplumu ierisine yerletiriyordu. 463 Gkalpe gre bir medeniyetin bilimsel kavramlar, teknik aletleri, ekonomik
Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, s.69 ntikad ve Takriz: Fnun ve Felsefe ve Felsefe Sanihalar, Trk Yurdu, Yl:1, Say:23 (20 Eyll 1328- 3 Ekim 1912). [evrimyaz Metin: Trk Yurdu, Cilt:1(1-2), Ankara, Ttibay Yaynlar, s.385.]Bu yazda Yusuf Akura, Abdullah Cevdetin kitab zerine deerlendirmede bulunmaktadr. 463 Gkalp, Trklemek, slmlamak, Muasrlamak IV, Cemaat ve Cemiyet, Trk Yurdu, Yl:2, Say:41 (30 Mays 1329- 12 Haziran 1913), ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Ttibay Yaynlar , s.309.]
462 461

149

rnleri halklar arasnda geikendir. Oysa ki kltrn byle bir zellii yoktur, olmamaldr. Gkalpin terminolojisinde adalamak, medeniyet topluluu dzeyinde gereklemelidir. 464 Ancak Gkalpte hars ve medeniyet atmal kavramlar olarak

deerlendirilmemektedir. nl formlnde de vurgulad gibi Trk milletinden, slam mmetinden ve Garp medeniyetinden olmak atmal bir durum yaratmazd. Aslnda Gkalpten nce de bu formlasyon, Trkln nemli isimlerinden Hseyinzade Ali Bey tarafndan dile getiriliyordu. Hseyinzade Ali Bey, Trklemek, slamlamak ve Avrupallamak ad altnda bu unsuru birbirini tamamlayacak yaplar olarak grdn ortaya koymaktayd. 465

5. I. DNYA SAVAI: TURAN GEREKLEYOR MU?


Osmanl Devleti I. Dnya Savana Almanya ile ittifak ederek katlr. Almanya ile yaplan ittifakn nedenlerinden birini de Almanyann sava kazanacana, bylelikle Rusyann keceine; bu k sonrasnda Osmanl ordularnn Kafkasya zerinden ana vatana ulaabilecekleri dne olan inan ta bir lde etkili olmutur. 466 Bu noktada daha fazla ilerlemeden nce devletin kaderini 1908den sonra denetleyen ve 1913 Ocak ayndaki Bab- Ali baskn sonrasnda tamamen kontrol

Taha Parla, Gkalpin bu yaklamyla ada kapitalizmin onun ideolojik arka zeminini oluturan liberalizmden ayrlabileceini ileri srm olduunu yazmaktadr. (Taha Parla, Ziya Gkalp, Korporatizm ve Trkiyede Demokrasi, s.58. 465 Yusuf Akura, Ceditilik Tarihinden: Hseyinzde Ali Bey, transkripsiyon: Mehmet zden,Trkiye Gnl, Say:21, K 1992, s.64. 466 Bu midi mer Seyfettin ...evvel Ruslarn zulm altnda yllardan beri din ve dil kardelerimiz olan Trkleri kurtararak siyas hududumuzun iine alacaz. Ruslardan ilk hamlede Kafkasyay zaptedip yava yava anavatanmz olan Trkistana yrmee balayacaz. diye dile getirir.(mer Seyfettin, Yarnki Turan Devleti, iinde, Trklk zerine Yazlar, s.75)

464

150

altna alan ttihat ve Terakkinin Trklkle olan ilikisi zerinde durmak gereklidir. 1889da Askeri Tbbyede ttihad- Osman adyla kurulan rgt, 1895te adn Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetine evirmi, 1906 ylnda kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile birletikten sonra siyasal yaamda arl giderek artmtr. 1908 Temmuz aynda Abdlhamiti Meclisi yeniden toplantya armak zorunda brakarak II.Merutiyeti salamtr. ttihat ve Terakki bandan itibaren Trk ideolojiye sempati duymakla beraber, Osmanlclk ideolojisini resmi sylem dzeyinde srdrmtr.

ttihatlarn Trklkle beraber pantrkle de bandan itibaren sempati duyduklar bilinmektedir. Dr. Nazm ve Bahaeddin akir imzasn ve 6 Austos 1906 tarihini tayan bir mektupta [Hseyinzade Ali Beyin] Btn emeli, Adriyatik denizinden ine kadar olan memalikten bir Trk ttihad husule getirmektir. Bu emeli mukaddesin husul iin en evvel atlacak hatvenin[adm] tevhidi lisanda olduunu derkeden... 467 szleri ttihat nderlerin pantrkizmi kutsal ama olarak tanmlamalarnn yan sra dil zerinden gelitirilecek bir kltrel birlii siyasal birliin temeli olarak algladklarnn da iaretidir. Yine bu iki ismin Paristen yazdklar 22 Eyll 1906 tarihli bir baka mektupta da slam ittihad da gndeme getirilmekte, yalnzca pantrk bir birliin dahi ne kadar etkili olaca vurgulanmaktadr. Afrikann imali bir utan dier uca kadar hep Mslmanla meskun. Adriyatik denizinden in hududuna kadar olan memleketler batan aa yalnz bir din ile mtedeyyin deil, bir lisan ile de mtekellim Trk cinsiyle meguldr. Afrika ve Hindistandan sarf nazar yalnz Trk cinsinden olanlar ittihad etseler dnyann en
467

Ahmed Bedev Kuran, nklap Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, s.206.

151

evketli hkmetini tekile muktedir olurlar. Hal byle iken ittihadn imdiye dek husule gelmemesine sebep nedir? Bu suale verilecek cevap, cehalet ve kaytszlktan baka ne olabilir? 468 Kafkasyaya gnderildii anlalan mektupta, iki ttihat liderin neriler sunmaktan da geri kalmadklar grlmektedir. Bu erevede gelecekteki siyasal birlie imdiden hazrlanlmas nerilmektedir. Siz imdi ittihadn temelini hazrlayan maarife gayret ediniz. stanbul Trkesini kabul ediniz. Bu Trke sizin maarifte sratle ilerlemenize ok hizmet eder. Ve istikbalde de ayni millet efradnn ittihadna zemin hazrlar... 469 Bu mektupta ttihat liderler bir kez daha dil birliiyle yetinmek niyetinde olmadklarn, dil birliini siyasal amalarn gereklemesi asndan temel olarak grdklerini ifade etmilerdir. Trkle ve pantrkizme duyulan bu eilime ramen, ttihat ve Terakkinin resmi syleminde Osmanlcln ve zaman zaman slamcln etkili olduu kaydedilmelidir. Bunun nedenini ttihatlarn Osmanl Devleti ierisindeki Trk ve mslman olmayan halklarn ayrlk eilimlerini trpleyerek Osmanl Devletini mevcut siyasal snrlar ile muhafaza etmek istemesinde aramak gereklidir. 470 Bir yandan Osmanl Devletini korumak, te yandan zellikle Rusya snrlar ierisindeki Trklerle gelecekte kurulacak birlikteliin temellerini atmak dncesinin ttihatlarn resmi ve gayr-resmi sylemleri arasndaki fark

dourmu olduu kabul edilmelidir. ttihat ve Terakkinin Osmanlclk yorumunun

a.g.e., s.209-210. a.g.e., s.210. 470 Bu konuda yerinde bir yorum iin Sleyman Seyfi n, Modernleme ve Milliyetilik, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1993, s.179.
469

468

152

da hemen hemen Trk olmayan unsurlarn Trkletirilmesi amac tad da grlmektedir. 471 ttihat ve Terakkinin resmi olmayan belgelerinde grlen bu pantrk hedefler, 1912 ylnda balayp 1913 ylnda sonlanan Balkan Savalar sonrasnda giderek daha belirgin hale gelir. Balkan Savalar Osmanlcn resmi dzeyde dahi srdrlmesini tamamen anlamsz hale getirmitir. mparatorlua ok dinli ve etnili niteliini veren Balkan topraklarnn byk lde yitirilmesi sonucunda ttihat ve Terakkinin Trklk akm bu savan dumanlar ierisinden sanki fkrd. 472 Bu dorultuda Tekilat Mahsusa ad verilen gizli bir rgt oluturulmutur. rgtn kurulu amalarndan birini ve belki de en nemlisini bir taraftan btn mslmanlar bir araya toplayarak panislamizmi uygulamaya koymak olduu kadar, Trk rkn siyasi bir birlik ierisine sokarak pantrkizmi siyasal dzeyde yaratmak olsa gerektir. 473 Tekilat- Mahsusa yeleri bata Dou Anadolu ve Osmanl snrlar dnda da Kafkasya, ran, Afganistan, Hindistan ve Orta Asyaya gnderilmilerdir. Aslnda ttihatlarn bu yndeki abalar daha 1910 ylnda balam, bu yl de subay olan bir grup Afganistana pantrkizm propagandas amacyla gnderilmitir. 1913 ylnda bu say 15e kadar kar. 474 Balkan Savalar sonras dnemde ttihat ve Terakkiye bal olarak oluturulan Trk Gcnn umumi nizam da, ttihat sylemin geldii noktay gstermesi bakmndan kayda deerdir. Trk rk bugn kemiyet ve keyfiyete korkun bir uuruma srklenmektedir...Trkl mahv inkrazdan kurtaramak...vatann, hukukunu, namusunu, mefahirini korumak iin
Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, s.188. Sina Akin de ttihatlarn okullar araclyla Trk olmayanlarn Trkletirilmesini amaladklarn yazar. Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, s.103. Ziya Gkalpin Metutiyet sonras Osmanlclk eilimini benzer biimde deerlendirdii grlmektedir. Gkalpe gre Osmanlclk Trkletirmek iin gizli bir aratan ibaret[tir].(s.48) 472 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, s.310-311. 473 Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas,haz.: Samih Nafiz Kansu, stanbul, Nurgk Matbaas, 1957, s.11-112. 474 Jacob Landau, Pan-Turkism ,s.50
471

153

ancak kendi kuvvetine istinad eder bir Trk nesli vcude getirmektir. 475 Irka ve Trklk zerine yaplmaya balann vurgu, ttihatlarn, halen slamc sylemi de kullanmalarna ramen, artk, tek kurtuluu Trklkte grmeye baladnn gstergesidir. Bu bakmdan II.Merutiyet dnemi Trklerinin, byk

ounluunun slama Trk dnce ierisinde ayrdklar yer de bu politika ile ya da tersi olarak ttihatlarn bu politikas dnrlerin fikirleriyle uyum ierisindedir. Savan balamasyla birlikte yazn dnyasnda da siyasal anlamda pantrkln ykselmeye balad grlmektedir. Tekinalp takma ismini kullanan Trk milliyetisi Yahudi Moiz Cohen, Trkler Bu Muharebede Ne Kazanabilirler? Byk Trklk: En Mehur Trklerin Mtalaat adl

almasnda 476 Balkan Savalarnn pantrkle kazandrd ivmeden sz etmektedir. ...bu sava sayesinde Trkler, uluslarnn beii ve rklarnn yuvas olan ideal anavatanlar Turan lkesini kazandlar. 477 szleri aklkla Balkan Savalarnn yaratt etkiyi gsteren ifadeler olarak deerlendirilmelidir. Tekinalp kitabnda talya ve Romanyadaki irredantist hareketler rneinden yola karak bir Trk irredantas tanmlamaya koyulur. Yaylmac, irredantist Turanclk bu almada aka dile getirilir. Ulusal lkmz bizi bir yandan Moskovadaki dmanmz yok ederek rkmzn tm dallarn iine alp birletirecek bir imparatorluun doal snrlarn bulmaya yneltir. 478 Bu balamda Almanya ile kurulan sava ortakl, adeta, Turancln gereklemesinin koulu olarak deerlendirilmektedir.

Almanclk ve pantrklk arasnda bir takm kar birliktelikleri kurgulanmaya


Tark Zafer Tunaya, Trkiyede SiyasiPartiler 1859-1952, s.203. Landaunun verdii bilgiye gre bu kitap Turkismus und Panturkismus adyla Almancaya evrilmi; daha sonra The Turkish and Pan-Turkish Ideal adyla ngiliz Gizli Servisi iin ngilizceye de evrilmitir.Jacob Landau, Tekinalp, s.27. 477 Tekinalp, Trklk ve Pantrklk lks, ngilizceden ev.: Natali Medina, iinde, Landau, Tekinalp, s.185. 478 a.g.e., s.209.
476 475

154

allr. Bugn Trklerin Almanyann mttefii olmalar, yalnz kaderin bir cilvesi deil iki ulus arasnda bin yldr varolan bilin altndaki bir kardeliin bilinli ifadesidir. On yzyldr iki ulusun bir tek ortak dman olmutur: Slavlar. Slavla dmanlk temelinde kurgulanan mttefikliin amalarnn gerekletirilmesi Rus arlnn yklmasna balanmaktadr. Rus arlnn yklmas pantrkln olduu kadar Almancln da karna olarak sunulmaktadr. ...Pan-Trk dnceler de Moskova canavar ezilene kadar gelitirilip gerekletirilemez, nk Trklk hareketinin geri almak istedii Sibirya, Krm, Afganistan vb. gibi blgeler hala dolayl ya da dolaysz Rus ynetimi altndadr. 479 Benzer dnceler 1915 ylnda Hseyinzade Ali Beyin de ierisinde olduu Rusya Trklerinin durumlarn Orta Avrupada anlatmak amacyla oluturulmu heyetin 480 yesi olarak Avrupa seyahatine kan Yusuf Akura tarafndan Budapetede katld bir toplantda da ne karlrlar. Macar Ulusal Mzesinde dzenlenen bir toplantda Macar konumacnn Alman-Turan ortakln ne karan konumasna Akura, ayn ifadelerle karlk verir. Akura, Asyann ilk hakimlerinin Turan halklar olduunu kaydettikten sonra, bir Trk airinin msralarn biraz deitirerek, Turancla uygular. ...Turanllar Asyann Cermenleri ve Cermenler Avrupann Turanlar. 481 Akura konumasnn devamnda pantrkln snrlarn aan Turan anlayn gndeme getirmekten kanmaz. Biz Trk-Tatarlar kllarmz ektik, en eski kardelerimizi bekliyoruz. Akura daha ncesinde yine bir Macar dergisinde yaynlanan makalesinde de benzer bir yaklam sergilemiti. Akurann Turan

a.g.e., s.205. Tunaya, bu heyetin adnn Turan Heyeti olduunu yazmaktadr. (Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, s.269.) 481 Turniak Budapesten- si fajrokonaink mozgalma-, Budapesti Hirlap, 12 Aralk 1915, s.10.
480

479

155

szcn antik, ortak eski bir yurdu tanmlamann dnda bir etnik aidiyeti iaretlemek zere de kulland biricik yerler de bunlar olmulardr. Trk Yurdu sayfalarnda da Almanlarla kurulan ittifak ven iirler yer almaya balamtr. 5 Terinisani (18 Kasm) 1915 tarihli Trk Yurdunda Feyzullah Sacitin Alman kavmine adl methiyesinde Almanlara yaplan vg abartl boyutlarda ilenmitir. air, uzun iirini, Yusuf Akurann Macaristanda yapt konumasnda biraz deitirerek kulland szckler ile sonlandrr.
uyup hkm-i ezele Verdikse biz el ele Sen batnn Trksn ben dounun Alman Etmek gerek bahtiyar, bu baht yok cihan...

Turan adl almada da irredantist Turanclk eilimleri aa kmtr. Yazara gre Ruslar hakikaten Trkln, dnk, bugnki ve yarnki

dmanlardr. 482 ifadesi ile birlikte esir Trkler gndeme getirilir. Bu eserde yalnzca Ruslar deil, inliler de dman kategorisine dahil edilmilerdir. Turan yayor, fakat inli penesi ve Rus izmesi altnda yayor; Turan esir ve mahkum; Turan, hakir ve mazlum!...Turan kurtarmak, btn Trkln menafii

icabatndandr. 483 Yazara gre bunu gerekletirebilmek kllarn demiri ve fikirlerin atei ile, yani Demir ile ve ate ile! olanakl grlmektedir. 484 Bu kitabn dikkat eken bir baka yn de rk vurgusunun artmasdr. Yazar, Devrimiz milliyet ve rk devridir. Hatta milliyet bile geiyor; da rk geliyor. Kk kk milletler yaayamyorlar, her rk, aksamn tefrik eden hududlar ykarak birlemeye doru yryor... 485 szleri ile kendi dncesinin rk erevesinde ekillendiini gstermektedir.
482 483

Turan, iinde, Necati Gltepe, Turan, Turanclk Tarihinin Kaynaklar, s.172. a.g.e., s.176. 484 a.g.e., s.181. 485 a.g.e., s.177.

156

Ziya Gkalp de sava esir Trklerin kurtuluu iin bir frsat sayan iirlerini kaleme almaya balamtr. 8 Austos 1914 tarihli iirine
Dmann lkesi viran olacak! Trkiya byyp Turan olacak 486

msralar ile balayan Gkalp, Yenen ya slav, ya Cerman olacak! Yenilenin ii yaman olacak dizeleriyle savatan beklenen yarar ortaya koymaya alr. Rus arlnn yklma beklentisini de ayn iirde yer alan Altay-yurdu Byk Vatan olacak! Turann hakimi sultan olacak! msralaryla ifade etmitir. Gkalp, 1915 ylnda kaleme ald Millet adl iirinde de kltrel pantrklk ile siyasal anlamda pantrkl birlikte deerlendirir.
Her lkede Trk bir devlet yapacak; Fakat bunlar birleecek nihayet... Hep bir dille ayn dine tapacak, Olacak tek harsa malik bir millet!... 487

a) BOLEVK DEVRM: YEN BR UMUT KAYNAI 1917 ylnda Rus arlnn kmesi, Osmanl lkesinde Turanclar iin yeni bir umudun domasna neden olmutur. Rus Devrimi, Kafkaslar ve Orta Asyadaki halklarn zgrlklerini kazanacaklar ve bylelikle gelecekte kurulmas dnlen Trk Birliine giden yolda bir balang olarak deerlendirilmitir. Bu umudun en gzel ifadelerinden biri yine Ziya Gkalpn msralarnda yanks bulmutur.
ok gemeden birdenbire, Paraland Rus lkesi, Sevinle dt Tekbire Elli milyon Trkn sesi... Artk Turan hayal deil, Hakikate dnd bu gn... Trk bilecek yalnz bir dil, Bizim iin bu bir dn. 488

Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat, I, s.90 (Bu msralar ile balayan Kzl Destan adl iir Tanin 26 Temmuz 1330/ 8 Austos 1914, Nu.2021de yaynlanmtr.) 487 Gkalp 1916 ylnda dahi bu midini kaybetmemi grnmektedir. Sylenme iin-iin Ey kardeler merakta Uygun dt kelamlar, Geldiler acab niin? Kalmaynz rakta, Halifeye selamlar, Geldik senin zulmnden, Ykselecek ordunun Moskofu ezeceiz, Trk kurtarmak iin..... an bu ak toprakta Kurtulacak slamlar Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat, I, s.264. Bu msralarn ierisinde yer ald Galiya Yolunda adl iir Harp Mecmuas, Yl:1, No:11 (Ramazan 1334-Temmuz 1332/1916) ylnda yaynlanmtr.

486

157

Gkalp, bu midini yalnzca iirlerine yanstmamtr. Yeni Mecmuann 4 Nisan 1918 tarihli saysnda yaynlanan Rusyadaki Trkler Ne Yapmal adl makalesinde Rus arlnn yklmasn gelecekteki Turan Devleti iin balang olarak gstermekten kanmamtr.
te imdi de Rus arlnn inhille uramasyla Turan yeniden Trklerin hkimiyetine getii iin, Drdnc Trk Devrinin, yni Turan hkimiyetinde yedinci bir devrenin baladn gryoruz. Binaenaleyh Trklerin drdnc defa olarak Ergenekondan kmasna tesadf eden gn, bizim iin yeni bir Ergenekon Bayram olacaktr. 489

Gkalp, bu makalesinde Rusya Trklerine aamal bir plan nermekten de kendini alamamtr. Bu plann birinci aamasn olarak Rusyadaki Trklerin Alman birlii eklinde, bir birlik tesis etmeleri ve balarna en kahramanlarndan bir ef semeleri oluturacaktr. kinci aamada ise Trk topluluklar bir araya gelerek, bir ba reis seeceklerdir. nc aama ise bu yeni devletin Osmanl Devleti ile birlemesi eklinde gerekleecek, bylelikle de ortaya Rus arlndan byk ,ngiliz mparatorluuna yakn 36 milyon kilometrekarelik, yz milyondan fazla Trk bir araya getiren byle bir devlet ortaya kacaktr. 490 Tekilat- Mahsusa da 5 Mart 1917de Rusyada yaayan Trk ve Mslman halklar konusunda izleyecei stratejiyi belirlemitir. Buna gre Rusyada Trk ve Mslman halklar arasnda siyasi rgtlenme oluturmak amacyla Bak, Kazan gibi merkezlere ve erkezistana ajanlar gnderilecektir. 491 Tekilat- Mahsusa,

Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat, I, s.258. Gkalpin bu msralarnn yer ald anakkale iiri Yeni Mecmuann 5 Mart 1331/18 Mart 1915 tarihli anakkale zel Saysnda baslmtr. 489 Yeni Mecmua, No:38, 4 Nisan 1918den aktaran F.Abdullah Tansel, Niyazi Berkes, Turkish Nationalism and Western Civilization, Selected Essays of Ziya Gkalp, [kitap eletirisi], Belleten, Cilt: XXIV, Say:93-96, 1960, s.677. 490 Aktaran Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, s.244. 491 ATASE Arivleri, Kls.1844, Ds.73.Fhr.1.11 sayl belge. Bu belge Mustafa Balcolu, Tekilat- Mahsusadan Cumhuriyete, stanbul, Nobel Yayn Datm, Mays 2001, s.164de yer almaktadr. Belgede dikkat eken noktalardan biri de gnderilecek ajanlarn Rus Devrim Hkmetinin dikkatini

488

158

gnderecei bu ajanlara Trk ve Mslman halklar arasnda siyasi rgtlenmeye gidilmesini, bu rgtlenmenin ak olmas, birleik ve kuvvetli bir siyasi parti oluturulmas talimatlarn vermitir. 492 ttihatlarn bir ksmnda ortaya kan bu umutlara karn Osmanl Devletinin sava yitireceinin anlalmas Trk Oca ierisinde de bir takm tartmalar beraberinde getirmitir. Bu durumda ortaya iki tr Trk grup kmtr. Bunlardan birincisi Rus arlnn kmesinin pantrkizmin gereklemesinde byk olanaklar sunduunu dnen bata Enver Paa olmak zere ttihat liderler; dieri de pantrkist zlemlerden vazgeilmesi gerektiini dnenler oluturmutur. b)TRKYA MI? TURAN MI? Trk Ocann Haziran 1918de toplanan Kongresinin 28 Haziran tarihli ikinci oturumunda Ocan faaliyet sahas zerine youn tartmalar gndeme gelmitir. 493 Yasa encmeninin hazrlad nizamname layihasnn ikinci maddesi zerinde meydana gelen tartmalar Trklerin bir yol ayrmna geldiklerinin de iaretleri olarak alglanabilir. Encmenden gelen teklifte Trk Oca

Nizamnamesinin ikinci maddesi Ocan maksad Trklerin harsi birliine ve medeni kemaline almaktr. Ocan faaliyet sahas bilhassa Trkiyadr. biiminde dzenlenmiti. Aslnda bu ifade karmak duygular gstermektedir. Bir yandan Trklerin harsi birlii gibi pantrk zlemlere yorulabilecek bir ifade yer alrken, ikinci cmlede etkinlik alan Trkiye olarak belirlenmekteydi. Nizamname

ekmemeleri iin sve snrndan Rusyaya gemelerinin ve kendilerini eski ar idaresinin siyasi madurlar tarznda gstermelerinin istenmesidir. 492 ATASE, Kls 1844, ds.73.Fhr.1.9. Bu belge Mustafa Balcolu, Tekilat- Mahsusadan Cumhuriyete, s.166da yer almaktadr. 493 Bu tartmalar iin un: Trk Oca Kongresi, Trk Yurdu, Yl:7, say:160 ( 15 Temmuz 133415 Temmuz 1918) ,[evrimyaz metin: Trk Yurdu,Cilt:7(14), Ankara, Ttibay Yaynlar , s.251252.]

159

layihasnn 2.maddesinin ikinci cmlesine itirazlar gecikmedi. Doktor kr Eflatun, Hseyin Abbas ve Hamdullah Suphi bu hkme itiraz ettiler. Ad geen kiiler ie Anadoludan balamak gereini kabul etmekle beraber, bilhassa Trkiya kaydnn uzaktaki Trklerin muber olmalar sonucunu douracan ne srerek

kaldrlmasn istediler. Encmen adna layihay savunan Nzhet Sabit Bey, Trk dnyas ierisinde en mutsuz, en yardma muhta kitlenin Anadolu Trkleri olduunu; Anadolu iin alrken dardaki Trkler iin almaya glerinin yetmeyeceini ifade etmitir. Nzhet Sabit Bey szlerini Byk Turan hayalini mitlerle karlamakla beraber faaliyetimizin evvelemirde srf Trkiyeye

hasredilmesi daha muvafk olacandan encmen bu kayd oraya vaza lzum grmtr. ifadeleriyle tamamlar. Ancak Mahmut Nedim Beyin bilhassa Trkiya kaydnn kaldrlmas iin verdii nerge kabul edilir. Bununla birlikte tartmalar sonlanmaz. Halide Edip Hanm sz alarak Umumi Turann ideal olduunu, faal hayatn ise ancak Anadoluda olabileceini, dier fikirlerin kuram alannda kalmaktan kurtulamayacan belirtir. Halide Edip, byk hayaller peinde komak emellerini perverde [beslemi] edenler iin Kafkasa, Trkistana gitmenin arzu edilebilir olduunu, ancak gerekilikten yana olanlar iin bu arzunun iirlerle mali [dolu] bir hayalden daha fazla bir deeri bulunmadn syleyerek yeniden oya bavurulmasn istemitir. Yeniden oya bavurulmas tartmalarndan sonra yaplan oylamada yeniden bilhassa Trkiya kaydnn kaldrlmasna karar verilir. Halide Edipin szleri, Kurtulu Savan yrten kadro ile ayn tarihlerde Turan devleti kurma amacyla etkinliklerde bulunan Enver Paa ve ekibinin deerlendirilmesi bakmndan nem tamaktadr.

160

Trk Oca ierinde de Turancla kar tepki ilk kez bu kadar geni kapsaml olarak gndeme gelmitir. 494 Trk Oca ierisindeki bu ekime 1918 sonrasnda Anadoluyu temel alan bir yaklam ile Turancl srdrme konusunda srar eden baz ttihatlar arasndaki farkn douunun da iaretleri olarak grlebilir. 495 ttihatlarn nemli isimlerinden olan Kazm Nami, 1918 ylnda Turancln siyasal boyutlarn reddeder. Turanclk dini olmad gibi, siyasi de deildi; harsi idi. Turanclk, ister esir, ister hr, btn Trkler iin harsta birlikti. 496 deerlendirmesini yaparak Turann bu anlamda alnmas durumunda lmeyecek bir ideal olduunu vurgulamtr. 1914te Kafkaslar zerinden Trkistana geme zlemlerini dile getiren mer Seyfettin de grlerini yumuatm Turan bir devlet deil, harsi, milli bir vatandr. deerlendirmesini yapmtr. 497 Trk Ocann 1334 tarihinde yaplan Kongresinin son oturumunda dare Heyeti yeliklerine Hamdullah Suphi, Hasan Ferid, Nzhet Sabit, Darlmuallimin mdr Servet, Halide Edip ve lyas Ragp seilmilerdir. Hars heyeti ise Ziya Gkalp, Hseyinzade Ali, Hamdullah Suphi, Ahmed Aaolu, Halide Edip ve Kprlzade Fuattan olumutur. dare Heyetinin kendi arasnda yapt toplantda da Hamdullah Suphinin bakanl kabul etmemekte srarl davranmas sonucunda Mehmet Emin bakanla, Hamdullah Suphi de katiplie seilmilerdir. 498 Ancak

Trk Oca ierisinde Turancla kar ilk tepkinin 1915 ylnda, zmir ubesinde verdii konferansta, Necip Trk tarafndan gsterildii kaydedilmektedir. Fsun stel, Trk Milliyetiliinde Anadolu Metaforu, Tarih ve Toplum, Ocak 1993, Say:109, s.51. 495 Trk milliyetiliinin, Trklerin merkezi topradr diye Anadoluya arlk veren ve Trk kylsnn kltrn lkletiren bir ikinci tr, Pantrkizm ile yanyana- ve onunla ekierekgelimekteydi. Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, s.190. 496 Zeki Arkan, Mill Cereyanlar, Tarih ve Toplum, Haziran 1992, Say: 102, 497 mer Seyfettin, Byk Trkl Paralayan Kimlerdir?, Krm Mecmuas, Say: 1(30 Nisan 1919). Yeniden Basm: Trklk zerine Yazlar, s.109. 498 uun: Trk Oca Kongresi, Trk Yurdu, Yl:7, Say:161 (15 Austos 1334- 15 Austos 1918) [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt: 7(14), s.275]

494

161

1918 kongresinde seilen idare heyeti yeleri Hamdullah Suphi hari istifa ederler. 499 Yerlerine yedek yeler getirilir.Levend, Nzhet Sabit, Hsn Hamit, Hakk Tahsin ve arkadalarnn yeni ynetim kurulunu oluturduklarn belirtmektedir. Dr. Cemil erif Bey reis, Mehmet Servet Bey de katip olurlar. Trk Yurdu dergisinin yaynlanamad zamanlarda Trk Oca baka etkinlikler dzenlemeyi baarmtr. 1919 ylnda Trk Sanayi sergisi dzenlenmesi bu almalardan biridir. Ayrca Trk Oca igallere kar protesto mitinglerinde etken olarak yer alr. 1919 ylnda yaplan kongrede Hamdullah Suphi yeniden bakanla getirilir. Halide Edip, Nakiye Hanm, Mehmed Emin, Celal Sahir ve Hasan Dndar da idare heyetini olutururlar. Trk Oca konferanslar dzenlemeye de devam etmise de stanbulun itilaf devletlerinin kontrol altnda olmas Trk Ocann etkinliklerine byk darbe vurur. c) ORTA ASYADA TURAN HAVARLER Rus arlnn yklmasnn ardndan Turan zlemlerini gerekletirmek iin mide kaplan ttihat liderlerden Enver Paa, Osmanl Devletinin sava yitirdiinin kesinlemesi zerine yurt dna kamtr. Enver Paa, Rusyada bir sre bulunduktan sonra , Anadoluda o srada balam bulunan Kurtulu Savana liderlik etmek zere geri dnme planlarnn baarszla uramas zerine Orta Asyaya geerek, Turan devletini gerekletirme abalarna giriir. Hemen unu da eklemek gerekir ki, daha nceki dnemde var olan Trklk ve slamclk sylemlerinin birlikte var olmas durumu, bu kez de pantrk ve panislamc

Hseyin Tuncer ve dierleri, Trk Ocaklar Tarihi Aklamal Kronoloji 1912-1997, 1.Cilt, 1998, s.67. Trk Oca Postasndan aktarlan bilgiye gre Halide Edip, Mehmed Emin, Hasan Ferid, Abdulvehap, Ragp Nurettin ve Mazhar Beyler istifa etmilerdir. stelin verdii dare Heyeti yeleri arasnda bu son isim bulunmamaktadr. Agah Srr Levend, Cemal Paann Trk Ocana verdii 18000 liralk yardmn, ttihatlarn ikdidardan uzaklamas ile birlikte geri alndn ve ynetim kurulunun istifa ettiini yazmaktadr.(A. Srr Levend, Ulus, 17.11.1951, s.2)

499

162

sylemlerin birlikte kullanlmas ile bir kez daha sergileniyordu. 500 1920 ylnda Dou Halklar Kurultayna katlm olan Enver Paa, Rusya yllarnn banda bir takm ilikiler kurmu olduu Boleviklere kar bu kez, Turan ordusu rgtlemeye balar. 501 Bu arada 1920li yllarn banda stanbuldaki ttihatlarn bir ksmnn da halen Turan dncesinde olduklar, ulusal Savan baarsn dahi bu mide baladklar anlalmaktadr. 502 Ancak 1922 ylnda Kzl Ordu ile girilen bir arpmada hayatn kaybeder. Turan htilal Ordusu Trkistan Cephesi

Kumandannn lm 503, arkadalarnn bir sre daha bu emel peinde komalarna ramen 504, ttihatlarn bu dnemdeki Turan emellerinin de sonunu byk lde getirmitir. 505

Masayuki Yamauchi, Honut Olamam Adam- Enver Paa, s.72-74e baklabilir. Enver Paann Trkistandaki bu etkinlikleri iin Turan htill Ordusunda yer alm Buharal Abdullah Recep Baysunun anlar, birinci elden kaynak niteliindedir. Abdullah Recep Baysun, Trkistan stikll Hareketleri ve Enver Paa; ayrca Zeki Velidi Togann anlar da bu konudaki ilk el kaynaklardan biridir. Bunun haricinde Masayuki Yamauchi, Honut Olamam Adam- Enver Paa Trkiyeden Trkistana, stanbul, Balam, Temmuz 1995 ve evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, Cilt III, 1914-1922, 5. Basm, stanbul, Remzi Kitabevi, 1999 adl kitaplara da baklabilir. 502 Hseyin Cahit Yaln, ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar, haz.: Osman Selim Kocahanolu, stanbul, Temel Yaynlar, Ekim 2002, s.38. Enver Paann Berlinden 28 Mart 1920 tarihinde yazd mektupta geen stanbulda Kara Vasf Beyden bir mektup aldm. Yzde doksan be vaziyete hkim olduklarn, fakat btn mitlerinin Panislamizm, Turanizm hareketine bal olduunu ...benim mmkn ise Trkistan ve Kafkasya harektn bizzat idare etmemi ... bildiriyor. ifadeleri bu durumun gstergelerinden biri olarak deerlendirilebilir. 503 evket Sreyya Aydemir, Enver Paa, Cilt III ekleri iinde enver Paann lm zapt yer almaktadr. Ayrca Orhan Kololu, Her Ynyle Enver Paa 3, Milliyet, 4 Austos 1996, s.14de de ayn belge bulunmaktadr. 504 Yamauchi, Indian office L/p ve s/II/235, P.2862/1923 belgelerine dayanarak, Hac Sami Beyin bir sre daha Dou buharadaki etkinliklerini srdrdn, ancak yenilerek pantrkizm propagandasna devam edebilmek amacyla Afganistana ekilmek zorunda kaldn bildirmekktedir. ( Masayuki Yamauchi, Honut Olamam Adam- Enver Paa, s.77, dn.:23.) 505 Enver Paann Turan devleti peinde kotuu dnemlerde Rusyada Sultan Galiyevin gelitirdii milli komunizm ve Turan Cumhuriyeti dnceleri iin bknz.: Alexandre A.Bennigsen ve S. Enders Wimbush, Sultan Galiyev ve Soyvetler Birliinde Milli Komnizm, ev.: Blent Tanatar, stanbul, anahtar Kitaplar Yaynevi, Nisan 1995, ss.320 ve Masayuki Yamauchi, Sultan Galiyev, slam Dnyas ve Rusya, ev.: Hironao Matsutani, stanbul, Balam, ubat 1998, ss.264.
501

500

163

II. I. DNYA SAVAI SONRASI DNEMDE TURANCI HAREKET


A. TRANON SONRASI MACARSTANDA TURANCILIK (1920-1933)
4 Haziran 1920 tarihinde imzalanan ve 1920 sonunda Macar meclisi tarafndan onaylanarak yrrle giren Trianon Bar Antlamas 1920lerden itibaren Macaristann i ve d politikasna etki ettii gibi, bugn halen kurduu dzenin varln srdrmesi bakmndan da nem tamaktadr. Macaristan, Avusturya egemenliinden kurtulup bamsz bir devlet haline gelmi olmasna karn, Trianon Antlamas hkmleri Macar halknn byk ounluunda derin bir honutsuzluk ve tepki yaratmtr. Tarihi Macar Krall olarak adlandrlan topraklarnn sadece 1/3ne sktrlm bir Macar Devleti ortaya kmtr. Kaybedilen topraklar ve nfus aadaki tabloda aka grlmektedir. TABLO III: TRANON BARI ANTLAMASIYLA MACARSTANIN KAYBETT TOPRAKLAR VE MACARSTANDAN TOPRAK KAZANAN LKELER
Km2 Nfus EKOSLOVAKYA 63.004 3.567.575 ROMANYA 102.181 5.236.305 SIRP-HIRVAT-SLOVEN KR. 21.031 1.519.013 AVUSTURYA 4.026 292.588 FIUME 21 49.806 TOPLAM 190.293 10.665.287 TARH MACARSTAN 282.870 18.264.533 (Budy Lszl, Magyarorszg kzdelmes vei. A megcsonktott Magyarorszg, jradolgozott msodik kiadsa, Budapest, 1923, s.6dan aktaran Magyarorszg gazdasgtrtnete a honfogalalstl a 20.szzad kzepig, 3.bask, Budapest, Aula kiado, 1998, s.317.)

Byk toprak ve nfus kaybna urayan, bunun da tesinde her zaman ekindii Slav unsurlarn oluturduu devletlerle evrili hale gelen Macaristann kayb, yalnzca toprak ve nfus kaybnn ok tesinde sonular dourur.

164

Macar madencilik ve sanayisi de byk lde klr. 1913 ve 1921 yllar arasnda yaplan bir karlatrma Macar sanayisinin nemli blmnn topraklarla beraber yittiinin gstergesidir. TABLO IV: I. DNYA SAVAI VE TRANON SONRASI MACAR SANAYSNN GERLEMES
1913-1921 aras % olarak gerileme Demir-elik 53.8 Makine 36.8 Elektrik retimi 67.4 Yap malzemesi 36.8 Aa sanayi 44.4 Deri sanayi 67.6 Tekstil 58.4 Giyim sanayi 59.3 Kat 36.3 Gda 57.6 Kimya 42.1 Basm 32.8 TOPLAM 51.2 (T.Ivn Berend- Gyrgy Rnki, A Magyarorszg Gazdasga az els vilghbor utn 1919-1926, Budapest, Akadmiai Kiado, 1966, s.55.)

Trianondan ekonomik adan da byk kayplarla kan Macaristan iin bir baka sorun da Macaristan snrlar darsnda kalan Macar aznlklar olacaktr bundan byle. Yaklak drt milyon Macar bata Romanya olmak zere, yeni kurulan ekoslovakya ve Srp-Hrvat-Sloven Krall ile Ukrayna topraklarnda kalmtr. Komu lkelerdeki Macar aznlklar, Macar irredantizminin temelini oluturacaklar; Trianonla kurulan Orta Avrupann bu yapsnn deimesi istemleri Macarlarn iki dnya sava arasndaki balca zlemleri olacaktr. Bu durum d politikada Macar Kralln revizyonizme doru iten unsurlarn banda gelir. 1919 Martnda kurulmu olan Sovyet ynetimi, Romen ordularnn da Budapeteye girmesi ile ksa zaman ierisinde yklmtr. Ayn yln Kasm aynda Amiral Mikls Horthy komutasndaki Ulusal Ordu, Budapeteye girmitir. Ayn ay Kroly Huszr yeni hkmeti kurmakla grevlendirir. 1 Mart 1920 tarihinde de Mikls Horthy Macaristann Saltanat Naibi seilir. Bylelikle Macaristanda

165

Kralsz Krallk dnemi Donanmasz Amiral Hortynin diktatrlnde balam olur. 506 Macar i politikas 1944 sonlarna kadar, Hortynin denetiminde muhafazakar zelliklidir.

1. MACAR TURANCILIINDA YOLLARIN AYRILMASI


Trianon sonras dnemde Batnn Trianon sat yznden Nankr Bat ynl hayal krkl ve pesimist yalnzz hissi toplumun farkl tabakalarn Turancla doru itti. 507 Bu duygularn etkisi ile sosyalist ynetimin yklmasnn ardndan, en azndan isel koullar bakmndan daha rahat hareket edebilme olanana kavuan Macar Turanclar, 1920 yl ierisinde toparlanma srecine girerler. Ancak bu toparlanma ve canlanma dnemi ayn zamanda kopularla ve blnmelerle beraber ileyen bir dnemi iaretler. a)KRS CSOMA DERNE Turan Cemiyeti ierisinde terimin ieriinin doldurulmas noktasnda beliren ayrlk, bir ksm bilim adamnn, amalarnn bilimsel etkinliklerle snrl olduunu, politik ierikte bir abalarnn olmadn aklayarak Turan Cemiyetinden kopmasyla sonulanr. Bu bilim adamlar, Macar arkiyatlnn kurucusu saylan Sandor Krsi Csomann ansn yaatmak amacyla, onun adyla bir dernek kurarlar. Krsi Csoma Derneinin kurucular arasnda, 1910-1916 yllar arasnda Turan Cemiyeti bakanl grevini yrtm olan Kont Pl Telekinin yan sra Zsigmond Btkany, Zoltn Gombocz, Istvn Gyrffy, Jnos Melish, Gyula Miskolczi gibi isimlerin yan sra, Turanc ideolojiye olan ballklarn devam ettiren ve
Kral olmamasna ramen, Macar Krall adnn yelenmesinde, Macarlarn Kutsal Tacnn tarihi Macar Krall olarak adlandrlan topraklarnn btnln simgelemesi ve bu tacn bu anlam zerinden, Macarlarn revizyonist istemlerine temel arama abas iin bknz.: Peter F. Sugar, Nationalism in Eastern Europe, der.: Peter F. Sugar- Ivo Lederer, s.25. 507 Ildik Farkas, Magyar Tudomny, 1993, say:7, s.864.
506

166

ettirecek olan Zoltn Takcs, Jen Cholnoky, Istvn Zichy gibi yazarlar da bulunmaktadr. Ancak bu noktadan hareketle bu yeni Cemiyetin Turan Cemiyetinin bir kolu olduu sylenemez. 508 Krsi Csoma Cemiyetinin yayn organ olan Krsi Csoma Archiviumun 1921 ylnda yaynlanan birinci saysnda, ad geen derginin yeni bir dergi olmad, 1918 ylnda Pl Telekinin editrlnde 10 say olarak yaymlanan Trn dergisinin devam olduu belirtilmektedir. Daha nce belirtilmi olan, 1918 yl Trn saylarnn dier yllarda yaymlanan saylardan farkl olmas olgusu bu noktada anlam kazanmaktadr. Krsi Csoma-Archvium, Turn dergisinin btn saylarna sahip kmamakta, Turan teriminin politik olmaktan daha ok, corafibilimsel temelde algland, Telekinin ba editr olduu saylarn kendisine referans almaktadr. 509

Demirkann 1921de Turan Cemiyetinin bilimsel faaliyetlerini rgtlemek amacyla bir dernek daha kuruldu. Bunun ad da Krsi Csoma Cemiyetiydi.[Demirkan, Macar Turanclar, s.44] ifadesi ile Ali Engin Obann 1921de Turan Derneinin amalarn aynen devam ettiren yeni bir dernek kurulmutur. Krsi Csoma [Ali Engin Oba, Trk Milliyetiliinin Douu, Ankara, mge Yaynevi, Ocak 1995, s.132.] ifadeleri dzeltilme gereksinimi ierisindedir. Benzer biimde bir baka almada da Obaya dayanlarak ayn hataya dlmtr. Melek olak, 19 Yzyl Sonu- 20. Yzyl Balarnda Trk- Macar Yaknlamas, Toplumsal Tarih, Cilt:15, Say: 89 (Mays 2001), s.6. 509 Ali Engin Oba, Krsi Csom Archvumun 1.saysndan Krsi Csom Archivum gerekte yeni bir dergi olmayp Turan dergisinin bir devamdr. Turan Dergisi, Trkler ile Macarlar arasnda kltrel ve siyasi ilikileri ncelikle tevik etmeyi amalayan Dou Kltr Macar Dernei tarafndan yaynlanmtr. 1920de Turan Derneinin bilimsel ksm Krsi Csoma Dernei ad altnda bamsz bilimsel bir kurul halini alm ve Krsi Csoma Archivumda bu dernein resmi organ olarak yaynlanmtr. Programmz Turan Dergisinin ilk saysnda ayrntl bir ekilde izah edilmitir. (Ali Engin Oba, Trk Milliyetiliinin Douu, s.132.) parasn evirerek grlerine destek yapmaktadr. ncelikle ilk cmle eksik evrilmitir. Krsi Csom Archivum gerekte yeni bir dergi olmayp, Pl Telekinin editrlnde 1918de bir yl(10 say) yaymlanan Trn dergisinin devamdr. biimindeki eviri eksiksiz eviridir. kinci olarak bamsz bilimsel bir kurul olarak evrilen blm bamsz bilimsel bir cemiyet olarak dzeltilmelidir. Ve ncs Oba, bu alntlanan parada Turan szcnn yazlmna da dikkat etmemitir. Btn saylardaki Turn biimindeki yazm, yalnzca 1918 saylarnda Trn olarak yer almaktadr. KCAdan alntlanan parada da bu ikinci yazm benimsenmitir. Bu durumda programmz Trn dergisinin ilk saysnda yaynlanmtr. szyle gnderme yaplan 1918 yl 1.-2. saysnda Editrler imzas ile yaynlanan yaz olmaktadr. [Bknz. EK 6] Son olarak Dou Kltr Macar Dernei ifadesi de Macar Dou Kltr Merkezi olarak dzeltilmelidir. Demirkan da, Obann dt hataya dm, anlalan asl metni kontrol etmeden Obadan alntlayarak ayn yanl yarglara varmtr. Demirkann Krsi Csom Archivum hakknda yapt ...aslnda Turan dergisinin yaymlanmad zamanlarda onun bir devam olarak ilev grd (Tark Demirkan, Macar Turanclar, s.32) deerlendirmesi de gerei yanstmaktan uzaktr. Ad geen dergi

508

167

Krsi Csoma Cemiyeti bakan olan Kont Pl Telekinin 3 Mays 1924 tarihinde ad geen Cemiyetin genel kurulunda yapt konumada da Turan

Cemiyetinde I. Dnya Sava srasnda belirginlemeye balayan anlayla kopuun altn izer. Bu birlik, Krsi Csom Cemiyeti, Turan Cemiyetinden dnerek kurulan Dou Kltr Merkezinin bilimsel ubelerinin kuruluu zamannda [Turan Cemiyetinin 1916 Kongresi] n planda olan unsurlara dayal temel bir dnce zerinde ykselmez. 510 Krsi Csoma Cemiyetinin amac deiik alanlarda etkinlik gsteren bilim adamlarnn almalarnn egdmnn salanmas olarak belirlenmektedir. Kendisi de 1918 yl Trn saylarna editr olarak katkda bulunmu olan ve 1920li yllardan itibaren Turanclk kart grleri ile tartmaya katlm olan Macar Trkolojisinin bir dier nemli ismi Gyula Nmeth, Pl Teleki zerine yapt bir konumasnda , Telekinin bakan olmasna ramen Turan Cemiyeti almalarnda aktif olarak yer almadn; hatta Turan Cemiyetinin Telekinin dncesi dorultusunda oluturulmadn, Telekinin Turanclk anlaynn farkl olduunu belirtir. 511 Krsi Csoma Cemiyeti ierisinde, Nmeth gibi Turanclk

1921 ylnda yaymlanmaya balamtr. Ayn yl Turan Cemiyeti, Turn dergisini de yeniden karmaya balayacak ve 1944 ylna kadar, periyotlar deimekle birlikte, aralksz olarak bunu gerekletirecektir. Bu durumda Demirkann Turan dergisinin yaymlanmad zamanlardaki sz anlamsz kalmaktadr. 510 Pl Teleki, Elnki Megnyit- a Krsi Csoma-Trsasg 1924.mj.13.-i kzgylsen elmondotta[ 3 Mays 1924te Krsi Csom Cemiyeti Genel Kurulunda Yaplm Bakann A Konumas], Krsi Csoma-Archivium, 1925, 1 Nisan, s.350). Turan Cemiyetinin 1916 Kongresinde Telekinin bakanl brakt da dikkate alnmaldr. 511 Pl Telekinin ismine bu tarihten sonra da, Cemiyetin baz organlarnda rastlanmakla beraber, Telekinin bu tarih sonrasnda Cemiyet etkinlikleri ierisinde yer almad, Turn Dergisinde de yazmad belirtilmelidir. Teleki de 23 ubat 1937 tarihinde, Cemiyetin o tarihteki bakan Gyula Pekra yazd ksa notunda, kendisinin Cemiyet organlarnn toplantlarna arlmamasn, kendisinin yerine bir bakasnn grevlendirilmesini ister. (MOL, P 1384, 9.cs., s.392)

168

kart bir bilim adamnn bulunmas dahi, ad geen cemiyetin Turan Cemiyeti ile ilgili olmadn gstermeye yeterlidir. b) MACARSTAN TURAN BRL [MAGYARORSZG TURN SZVETSG] 512 1920 ylnda Turan dncesinin Macar toplumunda yeniden yanklanmaya balad, Macar toplumunun deiik kesimlerinin Turan dncesinin ekimine kapldklar gzlenmeye balanmtr.. 16 Mays 1920de A Magyar Tantok s Tanrok Nemzeti Szvetsg [ Macar Eitmenleri ve retmenleri Ulusal Birlii] Turan dncesini gelitirmek amacyla bir toplant dzenlemi; bu toplantda Lajos Sassi Nagy, Turan dncesi zerine bir konferans vermi, rpd Zempleninin iirlerinden oluan bir sunu

gerekletirilmitir. Toplantda Bekir Stk, Krm Tatar Meclisinin mesajn okumu, Hamid Zbeyir de Macaristanda okuyan Trk-Tatar genleri adna bir konuma yapmtr. 513 Bu arada Macar Turan Cemiyeti ierisinde yer alan kiilerden bazlar 1920 ylndan itibaren yeni bir rgt kurma etkinliklerine balamlardr. Be deiik grup bu abalarn ierisinde yer alr: 1- Bkssy- Ivdy grubu 2- Jnos Angyal ve Jzsef Fekete liderliinde Zempleni Table Society 3- Kornai- Kdr Grubu 4- Turan Cemiyeti ierisinden Jn Cholnky- Benedek Barthosi Balogh grubu

Demirkan, szvetsg szcn Federasyon olarak evirmektedir. Trk Yurdunun Austos 1929 saysnda Macaristandaki Turanc cemiyetlerden sz edilirken Turan Birlii ifadesi yer almaktadr.(Trk Yurdu, Austos 1929, say: 20-214, s.57-58.) Kessler de union szc ile karlamaktadr. Kanmca da Birlik daha uygun den bir ifadedir. 513 Turni nnep[Turan kutlamas], Nptanitk Lapja, 53.Yl, 21-24.say, 10 Haziran 1920, s.28.

512

169

5- Sava, devrim ve Trianon zamanlarnda kendiliklerinden Turan rk kardelii dncesine ulaanlar. 514 26 Eyll 1920de gerekletirilen Kurucu Genel Kurulda da Macaristan Turan Birlii kurulmu olur. Birlikin Babuluuna Jen Cholnky, liderliine Antal Szentgli ve efliine de Benedek Barthosi- Balogh seilirler. 515 Turan Birliinin kurulmas ile Macar Turanclar iki farkl rgt ats altna yer almaya balamlardr. Turan Birlii, Turan Cemiyetinden daha radikal , ar sac bir rgtlenme zellii gstermitir. 516 1920-1923 yllar arasnda etkinliklerini

srdren Turan Birliinin bu dnemdeki grleri aslnda ierik olarak Turan Cemiyetine bal yazarlarn grlerinden byk farkllklar gstermemekle beraber Turan Birlii ile Turan Cemiyeti arasndaki ayrlk noktas rka yaplan vurgunun artan derecesinde ve Bat kltrne yaklam tarzndaki nanslarda yatmaktadr. 1920li yllarn banda yazlan bir brorde ne srlen grler , Macar Turanclarnn en azndan bir ksmnn geldikleri noktay gstermesi, Macaristan Turan Birliinin ne tr bir dnsel ortam ierisinde dodununun anlalabilmesi asndan kayda deer unsurlar iermektedir. A turni eszme[Turan fikri] balyla yaynlanan bror, Turan Birlii yesi de olacak olan Gyngvr Bkssy tarafndan kaleme alnmtr. 517

Lszl Trmezei, A Magyarorszgi Turn Szvetsg vzlatos trtnete, alapszablya s ltalnos ismertetse (Macaristan Turan Birlii ksa tarihesi, tz ve genel tantm], haz.: Lszl Trmezei, Turni Fzetek I.Sorozat, 5.-7.szm, Re Lszl knyvkiado, Budapest, 1938.s.7. (Bundan sonra Vzlatos trtnete olarak anlacaktr. 515 a.g.e., s.7. 516 Ildik Farkas, Magyar Tudomny, 1993, 7.say, s.864. 517 Brorn kapanda yazar olarak B.Gy. ksaltmas bulunmaktadr.Tarih belirtilmemitir. Macar Ulusal Ktphanesi kataloglarnda B[or] Gy[rgy, Gyalui]: A Turni Eszme, Budapest,[193?] knyesi bulunmaktadr. Ancak brorn 1919-1920 sonbaharnda MOVE tarafndan planland ve Gyngyi Bkssy tarafndan yazld belirtilmektedir.(Lszl Trmezei, j trtnelmi hivatsunk: A Turnisg, Turn fzetek, I.seri, 2-3.say, Budapest, Lcsey Ferenc Anti-Bolevik kitabevi, 1937, s.6.)

514

170

Brorde verilen Turanclk tanm daha nceki tanmlardan deiik bir anlay yanstmaktadr. ...Turanclk bilimsel bir yol deil; ama bilimsel aratrmalara, sanatsal retime srkleyici direnilemez bir gtr...Turanclk bizim ruhumuz, ideolojimiz, dinimiz, yaammz srdrmeye ve gne na olan arzumuzdur. 518 Turancln bilimsel temelli bir gr olduu ynl savlar bir kenara braklarak, Macarlk iin bir itici g, manevi anlam olan bir lk biiminde sunulmaktadr. Brorde Turan halklarnn tarihi Atlantisten balatlmaktadr. Yazara gre Atlantis sakinleri ana rktan olumaktayd. Birinci rk ynetici ve savalardan, ikincisi alanlardan ve ncs de bunlarn dnda kalanlardan olumaktayd. Olaslkla Mool kltr Orta Asyada gelitikten sonra , Atlantisin ynetici atl snfna gemiti. ...atalarmz Atlantisin ynetici rk... ifadesiyle Macarlarn kkenini de Atlantise balamaktan ekinmeyen yazar, Gney Amerikaya glerin de Atlantis yoluyla Doudan yapldn yazmaktadr. Uzak Dou ve Uzak Bat rksal, manevi, hatta dilsel alardan artc derecede benzerdir. 519 Yazarn dikkat eken bir baka sav da Smerler ile Turan halklar arasnda kurduu bada grlmektedir. Ona gre Smer lkesinden kuzeye giden Fin-Ugor halklar, hayvan yetitiricileriydiler. Trk-Tatar halklar ise savalardan

oluuyordu. Macarlar Attilann ordusunun hayvan yetitiricileri ve savalar olmulardr. 520

[Gygngi Bkssy], A Turni eszme, Budapest, s.13 a.g.e., s.5. Atlantis adnn Gney Amerika ve Turan dillerinde benzer anlamlara geldii kantlamaya allmaktadr. Eski Yunan kaynaklarna giderek Atlantisin sembolnn at olduunu, Trklerde de atn nemini vurgulayarak, Gney Amerika yerlilerinin dilindeki atlan ya da adlan szckleri ile Trkedeki at, atlan-(ata binme), at-(frlatmak), atla-(sramak), ad(isim), ada, ata szckleri arasnda ba kurulmaya allmaktadr. Yerli dilindeki atlan szcnde olan -an ekinin Trkede de olduu belirtilmektedir. 520 a.g.e., s.10.
519

518

171

Smerleri Turanl sayan yaklamn bir benzeri ve byle bir kurgulamadan beklenen yarar daha iyi gsteren ifade, Birlik Babuu Cholnynin bu dnemde kaleme ald satrlarda yer alr. Uygarln temeline Smerleri yerletiren Cholnky, Mezopotamyada kurulan bu uygarln temellerini Orta Asyada bulur. Orta Asyada gelimeye balayan uygarlk , anayurtlarn terk ederek Frat ve Dicle havzalarna yerleen Turanl Smerler tarafndan gelitirilir. yleyse Dnyann ilk gelimi halk ne ndo-Cermen ne de Sami halkyd, Turan halkyd. 521 Bu zmleme ile Bat kltrnn stnl dncesine kar klmaktadr. Bu noktada hedef Bat kltrne kar Dou kltrn ikame etmekten daha ok, Bat kltrnn temeline Turan kltrn yerletirerek bir senteze ulamak olarak grlmektedir. 522 Bu dnemde [1920-1923] Turan Birliinin ierisinde Batl lkelere ve kltrlere kar yaklamda farkl grlere sahip gruplar barndrd grlmektedir. Birlikin nde gelen isimlerinden Lszl Trmezei 1920-1923 yllarn

deerlendirirken Birlik ierisindeki farkl yaklamlardan sz ederek Alman dostu akmlardan ve Fransa eilimlerinden sz etmektedir.
523

Bir yandan Alman dostu

akmlar Birlik ierisinde etkinlik srdrrken, dier yandan Cermen kart tavrlar da grlmektedir. 524 Bu arada Hristiyanla ynelik bir tutum sz konusu
Jen Cholnoky, A Magyarorszgi Turn Szvetsg, Budapest, 1922, s.7. Bu dnce, Smerleri ve Etrskleri Turanl sayan Sassi Nagyda daha nceki tarihlerde grlmektedir.[Lajos Sassi Nagy, A Turnizmus jvje, Orszgos Kzpiskolai Tanregyesleti Kzlny, Yl:XLVIII, say: 9, 1 Mays, 1914-1915 cildi ierisinde, s.387. 522 Kessler, Turan Tarih-Gne teorisi olarak nitelendirdii ve burada anlan tarzda bir tarihilik anlaynn ilk rneklerinin Sndor Mrki tarafndan The Magyar Middle Ages adl eserinin The Turanians in the History of Asia blmnde verildiini belirtmektedir. (Joseph A.Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.81. Bu almada Kesslerin gsterdii kaynak yerine Sandr Mrkinin Az -s Kzepkor Trtnete adl eseri kullanlmtr. Bknz. Bu almann 39. sayfas.) 523 Vzlatos trtnete, s.12. Ayrca Birlik ierisinde yer alan Lajos Sassi Nagyn Alman-Turan Birliktelii zerine dnceleri iin sava dnemi yazlarna baklabilir. 524 Tihamer Turchnyi, A Turni Mozgalom, Budapest, [1922], s.9. Turchanyi, uzun Trk ynetiminden kalan kt ataszleri, deyimler, halk arklar yok; Almanlardansa ynla! szleriyle bu Alman kart yn iaret etmektedir. Bununla birlikte Kesslerin Birlik, ayn zamanda anti521

172

olmamtr. Aksine Turan kltryle Hristiyan deerlerin birletirilmesi gndeme gelmitir. 525 Cholnoky de Turanlyz! Ve Turanllarla birleerek Szent Istvnn, Szent Laszlonun, Byk Lajosun ve Hollos Mtysn bar, zengin imparatorluunu yeniden kurmak istiyoruz. 526 szleriyle Hristiyanlk kart bir duygu ierisinde olmadklarn gstermi olur. nk saylan isimler arasnda Macarlar Hristiyan dinine sokan ve aziz mertebesine ykseltilen Szent Istvn ile yine aziz mertebesine ykseltilmi olan Szent Laszlo da yer almaktadrlar. 527 Ayrca saylan isimlerin btn Hristiyan Macar krallardr. Turan Birlii rka yaplan vurgunun artmas noktasnda da

deerlendirilmelidir. Birlik Tz ilgin bir ifade ile balar. Macar halknn oullar ve kzlar en yaamsal rksal karlarnn korunmas, gzetilmesi ve gerekletirilmesi amacyla, ulusal rgtlerle birlik kurmulardr. 528 Tzkte rksal karlarn korunmasna yaplan bu vurgu Birlik yesi yazarlarn almalarnda da n

Cermen ve anti-Slav, anti-Bat ve anti-Finnistdi.[Kessler, s.169.] deerlendirmesi ile Gnay Gksu zdoann Yeni Turanc Birlik[Macaristan Turan Birlii] anti-Alman/Slav/Batc platformu yeniden canlandrarak ...[Gnay Gksu zdoan, Trkiyede ve Dnyada Turanclk, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Cilt4: Milliyetilik, ed.: Tanl Bora, stanbul, letiim, 2002, s.391.]ifadeleri 1920lerin Turan Birlii iin yukarda sz edilen farkl akmlarn varlndan dolay ok da uygun dmemektedir. 525 Istvn Dessewffy, A Magyarorszgi Turn Szvetsg Celjai s Mkdse[Macaristan Turan Birliinin Amalar ve leyii], Turn, 1921, s.74. 526 Jen Cholnoky, Magyarorszgi Turn Szvetsg, s.4. talikler bana ait. Saint Istvn: 997-1000 tarihleri arasnda Macarlarn prensi. Vajk olan adn Hristiyanl benimsedii 1000 ylnda Istvn[Stephen] olarak deitirmitir. Bu tarihten 1038e kadar Macar kral. Saint Lszl[Ladislas I]:1077-1095 yllar arasnda Macaristan kral Byk Lajos[ Louis the Great]: 1342-1382 tarihleri arasnda Macaristan Kral Hollos Mtys ya da Hunyadi Mtys[Matthias]: Macar ulusal kahramanlarndan olan Janos Hunyadinin olu. Krallk hanedanndan gelmemekle beraber Macaristann 1458-1490 yllar arasnda kral. Saltanat Macar Krallnn en parlak dnemi saylr. 527 Dolaysyla Kesslerin Birlikin Macar tarihini yeniden biimlendirirken Kral Saint Istvn darda brakt deerlendirmesi (Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.170), en azndan 1920-1923 dnemi iin, Turan Birliinin btn asndan gerei yanstmamaktadr. 528 Lajos Kadar, A Magyarorszgi Turn Szvetsg alapszbalyai[Macaristan Turan Birlii Tz], Vzlatos trtnete iinde, s.21.

173

plana kan unsurlardan biri olmaktadr. Dessewffy 529, Macar Turan Birliinin kurulma nedenini Irk dncesini Macar halknn btn tabakalarna yaymak ve karde halklarmzn iine sokmak ... olarak tanmlamaktadr. 530 Tek bana rk ve rkn korunmasna yaplan vurgu savunmac Turanclk anlaynn bir gstergesi olarak deerlendirilebilirse de , bu rk dncesine elik eden unsurlarn incelenmesi aslnda savunmac Turanclk anlayyla yaylmac Turanclk anlaylarnn i ieliini kantlayacak niteliktedir. Birlik Tznn amac aklayan 5. maddesinde rk bilincimizin gelitirilmesiyle Macarln manevi ve maddi temelinin glendirilmesi; akraba halklarla kltrel ve ekonomik alanlarda iliki kurulmas ifadeleri yaylmac olmayan bir Turancln iaretleri gibi alglanabilirse de, Birlik Babuu Cholnokynin, amalar biimlendirirken tamamen Macar yaylmacl ynl bir dnceye sahip olduu grlmektedir. Cholnoky Turan Birlii ne istiyor?

sorusuna yant verirken Trianon sonras Macaristan toplumuna egemen olan dnceyi yanstmaktan kendisini alamaz. Turan Birlii, Karpatlardan Adriyatike kadar olan lkeyi yeniden Macarlatrmak istiyor. 531 Bu hedefe varmak iin de Turan dncesini Macar halkna benimsetmek, Turan halklar arasndan dost ve balaklar elde etmek ve Turan ovasnn snrsz ekonomik kaynaklarndan faydalanmak gerekmektedir. Turan halklarnn ve Turan blgesinin gelitirilmesi aslnda, Macarln karlarna hizmet iin olacaktr. Oray[Turan ovas]

Istvn Dessewffynin lm zerine Yeni Trkistanda bir yaz yaynlayan Abdlkadir nan, Dessewffyyi ...samim Trk ve TURAN dostu olarak tanmlayarak, TURAN topra sana omak olsun, ey aziz karde! szleriyle selamlamtr. ( Abdlkadir, Messif bir Zya, Yeni Trkistan, Say:15(27), ubat 1930, s.6) 530 Istvn Dessewffy, Turn, 1921, s.75. 531 Jen Cholnoky, MagyarorszgiTurn Szvetsg, , s.4

529

174

ykseltirsek Macar yurdumuzu da kurtarrz. 532 Turan halklar ierisinde Macarla biilen rol de Macar yaylmaclnn gstergelerinden biri saylmak gerekir. Macarlar, Turan halklarnn baretmeni olacaktr. 533 Cholnokynin ifadeleri savunmac ve yaylmac Turanclk anlaylarnn iie gemi durumunu en iyi ekilde yanstr. Bu adan baklnca Ildik Farkasn Turan Birliinin savunmac Turanclk anlaynn , yaylmac Turanclk anlayndan kopuuyla olutuu ynl deerlendirmesi 534 tam olarak doru gzkmemektedir. Turanclk, Macarlarn yeniden ykseliinde bir ara olarak tasarlanmaktadr. Macaristan Turan Birlii, Macar halkna kendi rktalarn sevmeyi, glenmeyi ve bir kez daha Kral Mtys zamanndaki byk ihtiamna kavumay retmeyi amalar... nce kendi blgemizde efendi olmay; sonrasnda akraba halklarla ittifak kurmay

arzuluyoruz. 535 Cholnokynin dnnde de 500 milyonluk, Avrupann toplam

nfusundan fazla, Bir Turan halk ailesi sz konusudur. 500 milyonluk bu Turan halk ailesi alt ana gruptan olumaktadr: o Fin-Ugor dil ailesine mensup dilleri konuanlar: Macarlar, Finler, Estler, Vogullar, Ostyaklar, eremiler, Mordvinler, Laponlar,Zrjenler.. o Trk-Tatar dil ailesine mensup olanlar: Sibirya Trk halklarnn bir ok kolu, Yakutlar, Turan ovasnda yaayan Trk halklar, Kara Krgzlar, Kazak Krgzlar, Uygurlar, zbekler, Karakalpaklar, Trkmenler,Volga blgesinde yaayan Trkler, Kazan Tatarlar, Cuvalar, Bakrlar, Krml Tatarlar, Nogay Tatarlar, Azerbaycan Trkleri, Osmanllar, Kafkasyada yaayan

532 533

a.g.e., s.21. a.g.e., s.21. 534 Ildik Farkas, Magyar Tudomny, 1993, say:7, s.864-865 ve Farkasn notlar. 535 Jen Cholnoky, Magyaarorszgi Turn Szvetsg, s.3. talikler bana ait.

175

birok Trk-Tatar gruplar, Lezgiler, eenler, Abhazlar, Kabartaylar, Megreller, Lazlar, Avarlar, v.s. o Altay halklar ierisinde yer alanlar: Manular, Tunguzlar ve kk Altay halklar. o Japonlar o Moollar o inliler 536 Birlik ierisindeki farkl tutumlarn bir rnei de rksal ilikilerin tretildii Turan corafyasnn snrlar konusunda kendisini gstermektedir. Cholnokyye gre Turan ovas, Hazar Denizi ile Pamir arasna denk der, 1200 km kare geniliindedir. 537 Oysa ki baz yazarlara gre yurt kavramnn ierii 1.Dnya Sava srasnda deimitir. Eski, devlet snrlaryla yurdu bir tutan anlay yerine, rk akrabalarnn yaad tm alanlar kapsayan bir yurt anlay gelimitir.538 Dolaysyla corafi kavram olarak Turan, btn Turanl halklarn yaad alan gsteren bir anlamlandrmaya dnmtr.
539

Turann

merkez

noktas,

Macaristandan Japonyaya kadar uzanr.

Bu anlay Orta Asyay iaret eden

Turan corafi kavramndan tretilen dilsel ve rksal akrabalk dncesini de tersine evirmi; rksal birliktelik corafi kavram olarak Turann kapsamn da belirlemeye balamtr.

536 537

a.g.e., s.10-11. a.g.e., s.4. 538 Tihamer Turchnyi, A turni mozgalom, s.5. 539 [Gyngyi Bkssy], A turni eszme, s.12.

176

c) TURAN BRLNN RGTLENMES VE ETKNLKLER Birlik rgtlenmesinin tepesinde birlik babuu bulunmaktayd. Ayrca bir lider ve bir de ef vardr. 540 Birlikin be tr yesi bulunmaktadr(madde 8). Daimi yeler, kabile yeleri(trzstg), kurucu yeler, ebedi kurucu yeler ve eref yeleri. Srekli yeler en az 3 yl Birlik ierisinde kalmak zorundaydlar.Yllk 2 peng aidat derlerdi(madde 9). Kabile yeleri 541 de en az 3 yl birlik ierisinde kalmakla ykmlydler. Yllk 4 peng aidat derlerdi (Madde 10). Kurucu yeler Birlike 50 peng(madde 11); ebedi kurucu yeler Birlike 100 peng ba yapanlara verilen unvandr (Madde 12). Birlikin ileyi mekanizmasnda ana kurum ngrlmt. Genel Kurul, Byk ura ve Liderler uras. Birlikin bir de memurlar bulunmakyatd (Madde 16) Tara rgtlenmesi ise klan ve kabile ad verilen rgtler biiminde dzenlenmiti. Bir klann kurulabilmesi iin en az 50 yeye gereksinim vard.(Madde 16) Genel Kurul, Birlik Babuunu(bakan), liderini(idari bakan),

efini(sekreter), idari efini(idari sekreter), hazineciyi(ba muhasebeci) 3 yllna seerdi(Madde 18). Genel Kurulun ylda en az bir defa btn yelerin katlmyla dzenlenmesi gerekmekteydi(madde 17).
Birlik hiyerarisi dzenlenirken kullanlan terimler Macarlarn Turan kkenine gnderme yapan szcklerden seilmilerdir. Nagyvezer, vezer, szvetsgnagy, alvezer, kincstart gibi szckler Tze gre srasyla bakan, idari bakan, ba sekreter, ikinci bakan ve muhasebeci anlamlarnda kullanlmtr. Bu szcklerin Trkeye evrilmeleri sorunlu olmaktadr. Kesslerin ngilizce karlklarndan da yararlanarak Nagyvezer-Babu, vezer-lider, szvetegnagy- ef olarak evrilmilerdir. 541 Kabile yeleri olarak evrilen Trzstg terimi, muhabir yeler iin kullanlan bir sfat olarak grlmelidir.
540

177

Byk ura, Babu, lider, ef, idari ef ve hazinecinin yan sra Genel kurulda yllna seilen 60, tara kabilelerinin her birinden birer ve eref yelerinden oluurdu(madde 20). Ayrca Byk ura, Birlik yeleri ierisinden de 15 kiiyi, kendi bnyesine alabilirdi(madde 21) Liderler uras babu, lider, ef, be bakan yardmcs, idari ef, birinci memur, hazineci, mfetti ile seimle belirlenen byk ura ve kabile temsilcisinden olmak zere toplam 18 kiiden olumaktayd(madde 23) Be bakan yardmcs, iki ikinci sekreter, memur, bir mfetti, iki ktphaneci, bir mdr, bir mdr yardmcs da Byk ura tarafndan seimle belirlenirlerdi (madde 25). Birlik bakan yardmclarnn her biri Birlikin bir blmnden sorumlu hale getirilmilerdir. Istvn Kornai planlamadan, Lajos Sassi Nagy rgtlenme biriminin propaganda ubesinden, Istvn Dessewffy ortak geliim ubesinden, Bla Liska iktisat ubesinden, Lszl Bkssy d ilikiler ubesinden sorumlu olmulardr. Ayrca gzel sanatlar biriminin bana Gyrgy Zala, Zempleni Arpd Edebiyat Kabilesinin bana Sandr Sajo ve Turan dil kursunun sorumluu grevine de Jen Cholnoky getirilmilerdir. 542 Bunlarn yan sra Birlikin, Turan Muhabirler Cemiyeti(Aladr Pch), Kadn Kabileleri(Dmn Kpperli), Turan Ozanlar Grubu(Dezs Farkas- Lajos Laurisin), iir okuma ve Hitabet blm(Jen Kveskuty) oluturduu bilinmektedir. 543 1921 yl baharnda Istvn Dessewffy, vitz 544 Mikls Kozma ve Kroly Vrosy, Birlie bal Turan Haber Ajans kurmak iin almaya balarlar. Lszl Trmezeinin de katlmas sonrasnda bir ay ierisinde Turan Haber Ajans almaya
542 543

Vzlatos trtnete, s.8-9. a.g.e., s.9. 544 vitz: Mikls Horthy zamannda tesis edilmi bir soyluluk nvan.

178

balar. 545 lk haberini 9 Austos 1921 tarihinde Finlandiyaya geer. 546 Ajans Helsinki ve Talininde brolar amay da baarmtr. 547 1921 Kasm aynda ise Dou Basn Merkezi kurulur. Drt blmden olumaktadr: 1. Turan Haber Ajans (Lszl Trmezei ynetiminde) 2. Tara blm(vitz Gyula Somogyvri ynetiminde) 3. Merkez Blm(Kroly Windisch ynetiminde) 4. ktisat blm(Dnes Jnos ynetiminde) 548 Dou Basn Merkezinin bana da Istvn Dessewffy getirilir. Bu blmler ierisinde yalnzca Turan Haber Ajans 1922 Mart banda etkinliklerine devam eder konumdadr. 549 Turan Haber Ajans ve Dou Basn Merkezi oluturulmasndaki ama, Macaristanda meydana gelen nemli kltrel, siyasal, ekonomik, toplumsal olaylardan tm Turan halklarn haberdar etmek, Batdaki teknolojik gelimelerden Turan halklarn bilgilendirmenin yan sra, dier Turan halklarnda, uluslarnda gelien olaylardan, zellikle de Turanc fikir ve hareketlerden Macar kamuoyu ve basnn bilgilendirmek olarak aklanmaktadr. Bylelikle dnyada var olan tek tarafl haber kaynaklar bertaraf edilmi olacaklardr. 1921 ylnn Kasm aynda Birlik, iki yllk gazetecilik kursu amay baarr. Kursun amac Macarlarn dnya leindeki rksal ve ulusal grevlerini stlenecek

545

Lszl Trmezei, A Turn sajtiroda s trtnete[ Turan Haber Ajans ve Tarihi], Budapest, 1935, s.20. 546 a.g.e.,s.7. 547 a.g.e.,s.21. 548 a.g.e.,s.28-30. 549 a.g.e.,s.38.

179

gen kuaklar yetitirmek olarak tasarlanmtr. 550 200den fazla rencinin katlm salanr. 551 Bu arada Macaristan Turan Birlii 1921 yl ubat aynda ilk dil kursunu da amtr. Bu kurslarda ngilizceye 72, Japoncaya 68, Trkeye 24 ve Finceye de 10 renci kayt yaptrmlardr. Bu dillerin yan sra Turan dilleri arasndan ince ve Bulgarca; dier diller arasndan da Rusa, Lehe, Franszca, Almanca, Hollanda dili, spanyolca ve Esperanto; Macaristan ierisinde, Macarcadan baka konuulan diller arasndan da Slovak ve Hrvat dillerinin retilmesi planlanmtr. 552 Birlik, Turan Cemiyeti ile birlikte konferanslar dzenleme iini de kurulduu andan itibaren gerekletirilmitir. 553 Ayrca Magyar Orszgos Vder Egylet (MOVE) ve Turul Birlii gibi ar sac, rk rgtlenmelerle de birlikte hareket edildii, konferanslar yapld grlmektedir. 554 Birliin Jzsef Fekete ynetiminde Fin-Eston blm kurulmutur. 1921 ylnda Helsinkide toplanan 1.Fin-Ugor Kongresine Turan Birliini temsilen de Fekete katlmtr. 555 Trkiye ve Japonya ile iliki kurma grevi Lszl Trmezeinin sorumluluundadr. Trmezeinin abalaryla Birliin Trk blm de alr. Trk blmnn ilerini stlenen, bakanln yrten Hamid Zbeyir olmutur. Hamid Zbeyirin yan sra Trkiyenin Budapete konsolosu Enis Behi[Koryrek] ve Budapete Mslman cemaati dinsel lideri imam Abdllatif de Birlik almalarna

Istvn Dessewffy, Turn, 1921, s.75. Dessewffy 210 saysn verirken, Turchny 240 saysn vermektedir. (Tihamer Turchny, A turni mozgalom, s.18.) 552 Istvn Dessewffy, Turn, 1921, s.75. 553 Nptanitk Lapja, 19 Ocak 1922 ve 16 ubat 1922. Bunun yan sra Turn dergisinde de Istvn Dessewffynin Turan Birlii zerine olan tantm kmtr. Bununla birlikte Turan Birlii, Turan Cemiyetinden farkl bir rgtlenmedir. Demirkann Turan Birlii zerine yazd blmdeki szlerinde, bu fark belirtecek bir ifade yoktur. Hatta Macaristandaki btn Turanclarn Turan Birlii ats altnda birletii ynl bir anlam kmaktadr(Tark Demirkan, Macar Turanclar, s.33-34). 554 Lszl Trmezei, Vzlatos Trtnete, s.10.. 555 Lszl Trmezei, Turn sajtiroda, s.21.
551

550

180

destek verirler. 556 Eitimini Macaristanda yapm olan Semih Rstemin abalaryla Turan Birlii ile stanbulda yaymlanmakta olan leri ve Sofyada yaymlanmakta olan Tunca gazeteleri arasnda balar oluturulmutur. Ayrca Cafer Seyd Ahmet ile de bu dnemde iliki kurulmutur. 557 Japonyaya giden Benedek Barathosi-Baloghun abalaryla Macar ve Japon Turanclar arasnda da bu dnemde bir takm ilikilerin kurulduu

anlalmaktadr. 558 Birlik youn bir rgtlenme ve alma etkinlii ierisinde bulunmasna ramen , Birlik ierisinde yer alan farkl gruplarn yaklamlarndaki uyumazlk 1922 ylnda aa kar. Temel anlamazlk noktalar krallk ve Hristiyanlk etrafnda olumutur. Krallk yanls Jen Cholnoky- Istvn Dessewffy ile zgr kral semenleri olarak nitelendirilen Mihly DmtrKornai gruplar arasndaki blnme Birliin sonunu hazrlar. Cholnoky Babu olmasna ramen, Birlik ierisinde ounluun destei Dmtr grubunadr. Bununla birlikte hkmetin

destei Cholnoky-Dessewffy grubuna ynelmitir. Birliin 27 Mays 1922de yaplmas planlanan Genel Kurulu, polis tarafndan yasaklanr. 18 ubat 1923 tarihinde toplanmay baaran Genel Kurul da polis tarafndan datlr. 26 ubattaki Byk ura toplants da polisin mdahalesiyle sonulanr. ki grup ta farkl yerlerde Byk ura toplantsn kendi yandalar ile srdrrler. Btn bu tartma ve ekimeler Jen Cholnoky ve Istvn Dessewffynin istifa ederek Turan Cemiyetine geri dnmesiyle sonulanr. Cholnokyden boalan Babulua Antal Szentgli getirilir.

556 557

a.g.e., s.22. a.g.e., s.23. 558 Japonyada Turanc etkinlikler ve rgtlenmeler iin bu almann 278-281. sayfalarna baklabilir.

181

Ancak 1923 yl ierisinde Macaristan Turan Birlii tamamen dalarak etkinliklerine son verir. d) 1920L YILLARDA MUHAFAZAKAR TURANCILIIN TEMSLCS: TURAN CEMYET Pl Teleki ve arkadalarnn ayrlmas, Cholnoky ve Dessewffnin Turan Birlii kuruluunda yer alarak Cemiyetten kopmalar Turan Cemiyetinin g kaybetmesine yol amsa da, 1920lerin Macaristanndaki sosyal ve siyasal ortamn uygunluu, Macar Hkmetinin de destei ile Turan Cemiyeti yeniden kendisini toparlamay baarr. Macar Krall Dileri Bakanl Trianonun imzalanmasndan ksa bir sre nce, 18 Mays 1920 tarihinde etkinliklerini srdren cemiyetlerin o ana kadar yrttkleri etkinliklerin deerlendirilmesi ve Macarla ait sorunlarn d lkelerde tantlmas ynnde neriler gelitirilmesi amacyla, Turan Cemiyetinin de aralarnda olduu bir grup rgt toplantya arr. 559 Bu dnemde de Macar hkmeti asndan Turan Cemiyeti, bir takm akraba olduklar varsaylan halklarla olan ilikinin yrtcs olarak dnlmektedir. Hkmet, hem Turan

Cemiyetinin koruyuculuunda renimlerini Macaristanda srdren renciler iin hem de Cemiyetin dier giderleri iin yardm yapmaya devam eder. Turan Cemiyetinin Macar Hkmetinin desteini alrken, Turan Birliinin neden bu ilgiden yoksun kaldnn nedenini, her iki rgtlenmenin Turanclk anlaylarndaki kk de olsa farklar da ve i politikaya dnk tutumlarnda aramak gereklidir. Cholnoky-Dessewff grubunun Turan Birliinden kopmas sonrasnda, Birlikin brakn destei, polisin basksyla karlam olmasn savunulan Turanclk
559

MOL, P 1384, 5.cs.,s.346. 20 Nisan 1920 tarihli belge.

182

anlaynn Macar Krallnn i ve d politika ynelimleriyle uyumlu olmamasna balamak doru olur. Bu durumda farkl gruplarn bir arada yer ald Turan Birlii, Cholnoky-Dessewffy grubunun ayrlmasyla btnyle radikal unsurlardan oluan bir rgte dnm, bu durumda da ksa sre ierisinde tamamen snmlenmitir. Turan Cemiyetinin 10 Mart 1921de toplanan Bakanlk Konseyi, 1918 ylnda len Kont Bla Szechnyinin yerine Gyula Pekr bakanla getirir. Ba sekreterlie Krolly Neproszelly yerine Lajos Vereblyi, idari mdrlkten istifa eden Arthur Benischin yerine de Gy.Jen Szcsi getirilir. 560 Pekrn bakan olmasyla boalan bakan vekillii grevi de Alajos Paikertin olur. 561 Ayn toplantda Cemiyetin bilim ubeleri de yeniden dzenlenir: 1. Eitim ve retim 2. ktisat 3. Bilim ve sanat 4. Toplumsal blmler: a. Fin-Ugor b. Trk-Tatar c. Dou Asya 562 Bu arada Cemiyet, Macar Dou Kltr Merkezi adn brakarak yeniden Turan Cemiyeti biimindeki adna geri dner. 563 1921 ylndan itibaren Cemiyetin yayn organ Turn dergisi yeniden yaymlanmaya balanr. 564 Konferanslara da kald yerden devam edilir.

560

Lajos Marzs, A Turni Trsasg mkdse 1918-1921-ben[ 1918-1921 Yllarnda Turan Cemiyetinin almas], Turn, 1921,s.65. 561 Lajos Marzs, Jelents 1918-1928, s.11 562 Lajos Marzs, Turn, 1921, s.65. 563 Lajos Marzs, Jelents 1918-1928, s.11.

183

Cemiyet, 1922 ylnda ileri Bakanlna ba vurarak Turn adnn kullanlmas hakknn yalnzca Turan Cemiyeti ve Macaristan Turan Birliine verilmesini isteyerek, Turan adnn kullanan ticari iletmelerin Turan adn kullanmalarnn yasaklanmasn ister. 565 Cemiyetin etkinliklerini yeniden younlatrmaya balamasnda Macar hkmetinin salad maddi destek nemli bir unsurdur. Macar Hkmetinin Cemiyete yardmlar artarak devam eder. 566 Ancak bu dnemde Cemiyete srekli bir gelir kayna salanmas amacyla Macar Hkmetinin atm olduu adm, Cemiyeti tamamen bir hkmet organ haline soktuu gibi, ayn zamanda Cemiyeti de maddi adan son derece gl bir konuma getirmitir. 4 ubat 1923 tarihinde Macar Krall Din ve Eitim Bakanl %1i Turan Mzesi ve Ktphanesi, %0.5i de stanbul Macar Bilim Enstits iin olmak zere Corvin Sinemasnn brt aylk gelirinin %1.5inin 5 yl sreyle Turan Cemiyetine verilmesini kararlatrmtr. 567 Bu erevede ilk deme de 329.020 Korona olarak 26 Nisan 1923 tarihinde Npnevel Filmipari R.T. tarafndan Cemiyete yaplmtr. 568 Bu yardmlarda dikkat eken nokta, stanbul Macar Bilim Enstitsne ayrlan maddi yardmn da

Derginin kapandaki Magyar Keleti Kulturkzpont ibaresi kaldrlmtr. Tek cilt olarak yaynlanan 1921 saysndan itibaren Turn 1944e kadar srekli olarak karlacaktr. 565 Turn, 1922, I, s.59-60. 566 MOL, P1384, 5.cs./ 1 Temmuz 1921 Babakanlktan alnan 25.000 korona MOL, P 1384, 12.cs.-7.ttel/ 4 Ekim 1922 tarih ve 945/1922 sayl belge.25.000 korona. MOL, P 1384, 12.cs.-7.ttel/ 4 Austos 1922 tarih ve 100906-1922.III/B sayl belge. Din ve eitim Bakanlndan 50.000 Korona. MOL, P1384, 12.CS.-7.TTEL, S.466/ 24 Temmuz 1924 tarih ve 211/924 sayl karar uyarnca Babakanlktan Cemiyete 10.500.000 korona. 567 MOL, P 1384, 11.cs.-6.ttel, s.453/ 4 ubat 1923 tarih ve 171.948-1922/III-a sayl belge. 568 MOL, P 1384, 11.cs.- 6.ttel, s.457./ 26 Nisan 1923 tarihli belge. Mays aynda da 230.986 Korona 5o filler deme yaplr. MOL, p 1384, 11.cs.-6.ttel, s.489. 19 Mays 1923 tarihli belge. Bu maddi yardmlar tespit edilebildii kadaryla 1928 ylna kadar devam etmitir.

564

184

Cemiyete gnderilmi olmasdr. 569 Ancak bu durum ksa srmtr. Din ve Eitim Bakanl, Turan Cemiyetine gnderdii 4 Haziran 1923 tarihli aklamada Macar Bilim Enstits iin ayrlan payn Bakanla gnderileceini bildirir. 570 Trkiyeden renci getirtilmesi 1924 ylnda son bulurken, Turan Cemiyeti bu kez Trkiye ile ilgili baka bir etkinliin sorumluluunu stlenir. Macar Krall Ticaret Bakanl tarafndan 27 ubat 1924 tarih ve 98.566/1924.XIII. say ile Turan Cemiyetine gnderilen Gizli ibareli mesajda Trkiyenin iktisadi olarak yeniden yaplandrlmasna Macar sanayici ve ticaret adamlarnn katlmasnn geleneksel Trk-Macar dostluunun yan sra Trkiye ile gemiten beri varolan iktisadi ilikileri glendirecei ifade edilerek, bu konuyla ilgili bir grme yapmak zere Cemiyet yetkilileri 4 Maysta Bakanlkta yaplacak toplantya davet edilirler. 571 Bu arada 10 yldan fazla bir sredir Osmanl mparatorluu ve Trkiyede bulunan mhendis Bla Vondra Cemiyet srekli yeliine alnr. 572 Bla Vondra araclyla Trk Hkmeti ile ilikiye geen Turan Cemiyeti 573, Trkiyenin istedii deiik alanlardaki 15-20 mhendisi bulmak iin giriimlerine balar. Cemiyet Bakan Gyula Pekr, Tarm leri Bakanl ve Jzsef Teknik niversitesine gnderdii mektuplarda, karde Trk halknn re-organizasyonunda yeralmann siyasal, sosyal, ekonomik alardan son derece nemli olduunu 574, Macar Dou Kltr Merkezinin, Macar Dileri Bakanlnn destei ve Trk
Oysa ki bu bilim enstits etkinliklerine 1918 ylnda son vermek zorunda kalmt. Bu yardmlarn srdrlmesinin anlam, Macar hkmetinin bu kuruluu yeniden kurmak istemesi biiminde yorumlanabilir. 570 MOL, P 1384, 11.cs.-6.ttel, s.461./ 4 Haziran 1923 tarih ve 77.312-1923/III-a sayl belge. 571 MOL, p 1384, 5.cs., s.154. 572 MOL, P1384, 5.cs., s.173. Bla Vondra, uzun yllar Osmanl lkesinde kalmasndan dolay Macar belgelerinde bile ou kez Vondra Bey olarak anlmaktadr. 573 MOL, P 1384, 5.cs., s.167. 574 MOL, P 1384, 5.cs., s.330-331/ 6 Mays 1924 tarih ve 296/1924 sayl Pekrdan Tarm leri Bakanlna yazlm mektup.
569

185

Hkmetinin istei zerine Trkiyeye Macar uzmanlar gndereceini belirterek 575, gerekli uzmanlarn salanabilmesi iin yardm ister. 576 Trkiyede grev almak isteyen mhendisler ierisinden Vondra Beyin setikleriyle, Bla Vondra, Gyula Pekr, Tarm leri Bakanl mstear Jnos Tth, Macar Dileri Bakanlndan bir grevli, Abdllatif ve Budapete Bykelisi Hsrev Beyin katld toplantda szleme imzalanr. 577 lk Macar mhendis grubu 27 Mays 1924 tarihinde trenle Trkiyeye uurlanr. Trene katlan Trk Bykeli Hsrev Bey yapt konumada Trk-Macar kardeliinden ve Macar mhendislerin iki lke arasndaki ilikileri glendireceinden sz ederek, bu nemli grevi stlenmi olan Turan Cemiyetine teekkr eder. 578 Cemiyet arivinde yer alan belgelerden anlaldna gre Macar mhendis gnderme ii, Turan Cemiyeti asndan 1924 yl ile snrl kalmtr. Cemiyet 1925 ylnda kendisine nemli bir koruyucu bulur. Prens Ferenc Jzsef, 6 Nisan 1925 tarihinde Cemiyet tarafndan koruyucu olarak seilir. 579 Yksek soyluluun bir temsilcisinin kendisine koruyucu olmas, Cemiyetin kendine olan gvenini daha da arttrr. Bunun yan sra Macar diktatr Amiral Mikls Horthy de Cemiyetin konferanslarna katlarak manevi desteini esirgemez. MacarTrk kardelii dncesinin kamuoyunda daha da yanklanmasn salayacak bir

MOL, p 1384, 5.cs./ ( Haziran 1924 tarih ve 421/1924 sayl, Turan Cemiyeti Bakan imzal Jzsef Teknik niversitesi Rektrlne yazlm mektup. 576 Dikkat eken nokta Macar Dou Kltr Merkezi ifadesinin kullanlm olmasdr. Oysa ki, I.Dnya Sava sonrasndaki yeniden rgtlenme abalar srasnda bu ifade Cemiyetin adndan kaldrlm; Turan Dergisinin kapandan da karlm bulunmaktayd. 1916da Trk rencilerin getirtilmesi ii balarken alnan ad, bu kez Macar mhendislerin gnderilmesi srasnda yeniden yelenmitir. 577 MOL, P 1384, 6.cs./ 29 Austos 1924 tarih ve P.H.1138/kig.1924 sayl belge. Belgede bu szlemenin Trk otoritelerince tannmadndan yaknan Trkiyedeki Macar mhendislerin sorunlarndan sz edilmektedir. 578 MOL, P 1384, 5.cs., s.479 ( Konumann Almanca metni), s.478 (konumann Macarca evirisi). Trkiyede grev alm Macar mhendislerle ilgili olarak T.C.Babakanlk Devlet Arivleri, 030.11.1.0-8.28.20ye de baklabilir. 579 A Turni Trsasg diszlse, Turn, 1925, I-IV., s.59.

575

186

baka olgu da 1926 ylndaki Moha Anmas srasnda gerekleir. Amiral Mikls Horthy bu anmalar srasnda yapt konumada gemiteki dmanlk duygularnn bir kenara braklarak, Trklerle olan kardelik balarnn ykseltilmesi arsnda bulunur. Cemiyet 1924ten itibaren rgtlenme etkinliklerini younlatrr. 1921 ylndaki Bakanlk Konseyi toplantsnda ngrlen toplumsal blmler 1923 ylndan balayarak hayata geirilmeye balanr. 1923 sonbaharnda Alajos Paikert ve Fin heykeltra Alpo Sailonun abalaryla Cemiyetin Fin-Eston Enstits kurulur. Bana da Aladr Bn getirilir. 580 Macar hkmeti de Fin-Eston Enstitsn, akraba halklarla kltrel ilikilerin gelitirilmesi asndan yararl grerek maddi adan destekler. 581 Cemiyetin 1928 ylna gelndiinde Alajos Paikertin bakanlnda eitim, Bla Zsednyi bakanlnda iktisat blmlerinin, Jen Cholnoky bakanlnda Dou Asya, Istvn Dessewwf bakanlnda Orta Asya komitelerinin ve Pter Mricz bakanlnda Trk Enstitsnn kurulduu, bilim blmnn ise kurulma aamasnda olduu anlalmaktadr. 582 Bununla beraber, bu enstitlerin

etkinliklerinin, Fin-Eston Enstits kadar youn gerekleemedii, snrl kald grlmektedir.

A Trsasg Szervezete, Jelents 1918-28, s.14-15. MOL, P 1384, 5.cs., s.61./ 15 Ocak 1924 tarih ve 33032/1924/pol.hirsz sayl Macar Dileri Bakanl yazsnda Fin-Eston Enstits iin 10.000 Korona verilmesi ngrlmtr. 582 Pter Mricz, Jelents a Turni Trsasg Trk Intzetnek mkdsrl[Pter Moriczin Turan Cemiyeti Trk Enstitsnn almas zerine Raporu], Jelents 1918-1928, s.18-19 ve ayrca A Trsasg Szervezete [Cemiyetin rgt], Jelents 1918-1928, s.18-20.
581

580

187

1920-1933 dneminde Turan Cemiyetinin Magyar Klgyi Trsasg, A Magyar Nemzeti Szvetsg Magyar-Bolgar Bizottsg gibi rgtlenmelerle ortak konferanslar dzenlenmesi yoluyla ibirliine gittii de grlmektedir. 583 Cemiyet, 1925 ylnda Macar hkmetine, eitim kurumlarnda Turancln retim programlarna dahil edilmesi iin neri sunar. Turan Cemiyeti, Turancla dnk eitim amacyla resmi ders kitaplar ve yardmc ders kitaplarn biiminde iki tr ders kitab nerir. Resmi ders kitaplar drt alanda dnlmtr. Dil ve edebiyat, corafya, tarih ve sanat eitimi. Dil ve edebiyat erevesinde Cemiyet, Trk dilinin Ticaret akademilerinde okutulmasn, corafya erevesinde Finlandiya, Estonya, Trkiye, Bulgaristan ve Japonya zerine younlalmasn, tarih erevesinde Seluklu ve Osmanl tarihlerinin daha derinlemesine okutulmasn nermektedir. 584 Ayn dnemde Turan Cemiyeti Turancl Budapete snrlarndan karp, tm Macaristana yaymak iin giriimlerde bulunmaya karar verir. Bu dorultuda tara kentlerinde bulunan yelerine Turan klpleri kurulmas iin allmaya balanmas arsnda bulunur. 585 Ancak tara rgtlenmesine temel oluturmak amacyla tara konferanslar dzenlenmeye balanmas 1925 ylnn son gnlerini bulacaktr. lk konferans 17 Aralk 1925 tarihinde Kecskemtte gerekletirilir. Ayn toplantda belediye bakan ve blgenin en yksek idari otoritesinin de abalaryla Turan klub de oluturulmutur. 15 ubat 1926da Nagykrsde Turan Haftas balar. 7 Martta da Nagykrs Turan Klub oluturulur. Belediye bakan burada da

Bu iki rgtten baka Magyar-Sved Trsasg, Vajda Jnos-Trsasg, Magyar Gyorsrk Egyeslete gibi kurumlarda da Cemiyet yelerinin konferanslar verdii anlalmaktadr.(Turn, 1924, s.43-44, Turn, 1925, I-IV, s.49, Turn, 1927, III-IV, s.117, Turn, 1928, I-IV, s.69, Turn, 1930, IIV, s.66, Turn, 1933,I-IV,s.63) 584 MOL, P 1384, 7.cs, s.41-45./ 1925 Mays tarihli blge. 585 Turn, 1923, I-II., s.72.

583

188

Turan almalarna destek salamtr. 28 Martta bu kez Pesterszbette benzer bir rgtlenme kurulur. 586 Ayn yl Turan Cemiyeti kurucu yeliklerine Nagykrs Belediye Bakan Kzmr Dezs, Debrecen ve Baja kentleri de kabul edilirler. Turan Cemiyetinin 1925-28 yllar arasnda Debrecen, Kecsmet,

Nagykrs, Szentes, Pcs, Pesterzsbet, Pest vrmegye ve Szegedde rgtlenmeyi baard grlmektedir. 587 1926 ylnda Cemiyet, deiik alanlardaki derslerden oluan Turan kursu amay planlar. Verilmesi dnlen dersler ve verecek Cemiyet grevlileri aadaki ekilde belirlenmitir: Turan Corafyas: Jen Cholnoky Tarih: Lszl Farkas Sanat tarihi: Zoltn Felvinczi Takcs ktisat: Aurl Hszer Fince: Aladr Bn- Trke: Tivadar Glock Ancak sadece dil blmlerine ilginin olmas, dier blmlerin etkin hale gelememesine yol amtr. lk yl 12si Finceye olmak zere toplam 31 renci Turan Kursuna kayt yaptrr. 15 Kasm 1926da trenle balayan Turan Kursunun mdrl grevi de Aladr Bn tarafndan yerine getirilmekteydi. Fince ve Trkenin yan sra 1927 ylndan itibaren Japonca dersi de verilmeye balanr.

Tara rgtlenmeleri ile bilgiler iin A Turni Trsasg propaganda-tevkenysge Turn, 1926, I-II, s.67.Burada yer alan bilgilerde Nagykrste Turan Haftasnn yerel gazete Nagykrsi hirado tarafndan dzenlendii; Turan Cemiyeti adna bakan yardmcs Endre Bnczynin katld vardr 587 1933e kadar varlklarn devam ettirdikleri grlen Nagykr Balassgyarmati Turan klplerinin, 1930lu yllarn banda Turan Cemiyetinin ubelerine dnt anlalmaktadr.[ Turn, 1930, IIV, s.64; Turn, 1931, I-IV, s.57; Turn, 1933, I-IV, s.62.)

586

189

Cemiyet, Turn dergisi ve konferanslar dnda 1926 ylnda nemli bir propaganda aracna daha sahip olur. 20 Nisan 1926 tarihinde ilk radyo konferans gerekletirilir. e) DOU-BATI ARASINDAK KPR MACARSTAN 1920li yllarda Turan Cemiyetinde ne kan dnsel yan, Macaristann Bat ve Dou kltrleri arasndaki konumuna yaplan vurgu da yatmaktadr. Turan Cemiyetinin muhafazakar Turanclk anlayna bal kalan yazarlar, 1920 ncesindeki Turanclk anlaylarn srdrrlerken, Turan Cemiyeti de ar sada deerlendirilen Turan Birliinin yannda merkeze yakn konumunu devam ettirir. Bu yanyla da I. Dnya Sava ertesi Macaristan siyasetinin sac niteliine de uygun olarak Macar hkmeti ile ilikilerini de srdrme olanana sahiptir. Cemiyetin bakan Gyula Pekr, Din ve Eitim Bakanna hitaben 17 Eyll 1924 tarihinde yazd mektubunda Turan Cemiyetinin kurulu amalarn akraba halklarla bilimsel, tarihsel, edebi, sanatsal ve iktisadi ynlerden ilgilenmek olarak ve halklarla iktisadi olduu kadar toplumsal alanda da ok daha hzl balar kurmak amacyla Macar entellektellerini eitmek olarak aklamaktadr. 588 Bu tanmn daha nceki dnemlerden hemen hi fark yoktur. Cemiyetin nemli ismi Paikerte gre Turan fikri Turan kkenli halklarn, blgelerin, devletlerin incelenmesi, gelimesi ve ykselmesi, manevi ve maddi ilerleme yoluyla glenmesi, Btn Turanln, tm insanln mutluluu yararnda birleen rgtlenmesi ve kardee birlikte almas anlamndadr. 589 Paikertin szlerinde tasarlanan Turanclk, adeta bir tr ngiliz Uluslar Topluluu benzeri rgtlenmeyi iaret etmektedir. Tm insanln yarar
588

MOL, P 1384, 6.cs/ 707-924 say ve 17 Eyll 1924 tarihli mektup. Ayn mektubun Kltr Bakan Kont Kun Klebersberge gnderildii de anlalmaktadr. 589 Alajos Paikert, A turni eszme, Budapete, A Turni Trsasg kiadvnya, 1922, s.5.

190

biiminde tanmlanan ama, Turanc ideolojinin her hangi bir devlete ya da ulusa kar tehdit iermediinin vurgulanmas amacyla gelitirilmi grnmektedir. Bu noktada Bat kltrne yaklam sorunu gndeme gelmektedir. Bat kltrnden kopmak ya da Bat kltrne kar Dou kltryle direnmek gibi unsurlar Turan Cemiyetine yabanc kavramlardr. Biz Turanllar gelimi Batdan rendik ve reniyoruz; imdiye kadar Batnn Douya verdikleri iin mteekkiriz. 590 Trianon sonras Batya kar duyulan kzgnln gndeme getirilmemesi, aksine Bat kltrne duyulan hayranln ifade edilmesi Turan Cemiyetinin yaklamndaki Batc yan ortaya koymaktadr. Bunun yan sra Bat kltr, Turan halklar ierisinde Macarln neminin artmasn da salayacak bir unsur olarak ekillendirilmeye allmaktadr. Bat olanaklaryla Douyu egemenlikleri altna almak amacnn varlndan sz etmek yanl olmasa gerektir. Bu noktada Turan Cemiyetinin Bat kltrnden tamamen olmamakla birlikte byk lde Bat

tekniini alglad sylenebilir. Dounun felsefi temelleriyle Bat kltrnn unsurlarn kaynatrabilecek tek halk Macarlara gelecekte nemli grevler decek; bu grevleri baarabildikleri lde de parlak bir gelecek onlarn olacaktr. kinci bin ylda yepyeni, hametli, byk grevimiz var. Bu iki byk, birbirine dayanan kltrleri balamak, ikili doamzn inceliklerinde iki kltr birbirleriyle buluturmak ve insanl Ford ve Marconinin teknii, Gandhi, Kemal ve in felsefi ruhuyla tek byk ortakla dntrerek yeni, barl ve mutlu alarn hazrlamaktr. 591

a.g.e., s.13. Istvn Dessewffy, A Turni Gondolat, A Cl, 1927, s.141. Bu yaklamn hemen hemen ayns 1918 ylnda yine Lajos Sassi Nagy tarafndan ortaya atlmt. Macar ulusunun amac, varln garanti etmek, gelitirmek, zel amac ise, dou ve Bat arasndaki snrda dnya kltrnn kaynatrcs olmak ve dnya bar iin nbet tutmaktr. (Lajos Sassi Nagy, A turnizmus mint nemzeti, faji s vilgeszme, s.3)
591

590

191

Batnn tekniini Dounun kltryle btnletirmek amac da Macar yaylmacnn hizmetinde bir unsur olarak ekillendirilmektedir. Bat ve Dounun birletiriciliine soyunulmas Macarlarn Douya doru gidilerinin temellerini kurma abasyla birlikte yrmektedir. Bir yandan Turan halklarna, te yandan Batya mesaj gnderme kaygs, bu arada da Turancln nderi olarak Macaristann kurgulanmaya allmas ortaya Batnn Dou nermelerinden farkl olmayan yaklamlar karmaktadr. biz Macarlar Batnn eitimli ve etik kalemleri, ncleri ve arabulucular olacaz Douda. Biz iki bin yldan beri kar karya olan dnyann, bar kurucular, biz geri ve imdiye kadar kapal kalm olan Dounun reticileri olacaz. 592 Paikert gibi Cemiyetin en nemli azlarndan birinden kan bu szlerin, Douya kar samimi kardelik duygularnn tesinde anlamlar tad aktr. Bu ifadeden karlabilecek nermeler geri kalm Dou yani Turan lkeleri, modern Bat, modern Batl deerlere sahip Macaristan, dolaysyla Turan kardelerinden stn Macaristan ve onlarn nderi olacak Macaristan olarak belirlenebilir. Turan halklar ve lkelerinin geri kalmlklaryla deerlendirmeleri sz konusu olmayan kaynaklar Macarlar beklemektedir. Turan devletleri devasa topraklaryla, zellikle bize, Macarlara, paha biilmez olanaklar sunuyorlar. 593 Bat kltrne yaklam noktasnda nemli bir nokta da Hristiyanlk olmaktadr. Dounun felsefi temellerinden sz eden Turan Cemiyeti yazarlar, Hristiyanlk sz konusu olduunda 1920li yllarda sessiz kalma ya da hareketlerinin

592 593

Alajos Paikert, A turni eszme, s.12. Alajos Paikert, A turni gondolat politikai vonatkozsai, Turni Trsasg kiadvnya,[1925], s.4. (Turan Cemiyetinin 1925-26 Konferanslar dizisinin a konumas)

192

Hristiyan kart yannn olmadn gstermek amacyla, dinsel nitelik tamadn belirtmekle yetinmilerdir. 594 Turan Cemiyetinin Turan teriminin corafi ve etnik tanmlamalar yaklamnda daha nceki dnemlere gre bir takm farklar belirlemek olanakldr. Paikert Turan Nedir? sorusuna verdii yant ta Turann corafi ierii ile etnik ieriini ayn biimde oluturmaktan kanmaz. Turandan yalnzca eski Turan, Aral ve Hazar evresini deil, bugn Turan halklarnn yaad veya yaam olduu blgeleri anlyoruz. 595 Turan bu son derece geniletilmi corafi ieriiyle Macar Turanclarnn zlemlerine daha iyi hizmet edebilecek konuma getirilmitir. Paikertin Turanlk tanm 1913 ylnda izmi olduu Devnyden Tokyoya 596 kadar uzanan alanlar kapsamaya devam etmektedir. Avrupada Macarlar, Finler, Estonyallar, Bulgarlar, Trkler ve Rusyann Turan halklar, Asyada Trkler, Tatarlar, Kuzey ve Orta Asyann Ural-Altay halklar, Tibetliler, Himalaya halklar, Manular, inliler, Koreliler ve Japonlar terimin ieriinde kapsanrlar. 597 Ancak bu kadar geni kapsaml Turan tanmnn Cemiyetin btn tarafndan benimsenmedii de rahatlkla sylenebilir. Cemiyet arivlerinde yer alan ve Macar okullarnda Turancla dnk bir eitim iin neriler ieren belgede, Turn veya Trn szcnn kkeni itibariyle belirli bir blge anlamnda corafi bir ierik tamas dolaysyla ok da uygun olmad belirtilmekte, on yldan beri szcn Macarlarla akraba Ural-Altay halklarn gsteren biimde kullanld belirtilmektedir. Turan
Aslnda Turan Cemiyetinin Hristiyanlk karsndaki tutumu, 1920li yllarda sessiz kalma biiminde olmutur. Paikert kendilerine yneltilen anti-semitizm ve Hristiyan kartl sulamalarn reddederken Biz ne Yahudilii, ne de Hristiyanl yasaklamak istiyoruz. nk programmzda dine yer yoktur.(Alajos Paikert, A turni gondolat, s.7) szleriyle st kapal bir biimde Hristiyanlk karsnda konumlanmadklarn gstermektedir. 1930lu yllarda pagan inanlara dnlmesini savunan Turanl Moneteistler denilen grubun ortaya kmasyla birlikte Turan Cemiyeti de aka Hristiyanln savunusuna geecektir. 595 Alajos Paikert, A turni eszme, Turn, 1922, I, s.5. talikler bana ait. 596 Alajos Paikert, Turn, Turn, 1913, say:1, s.1. 597 Alajos Paikert, Turn, 1922,I, s.5.
594

193

halklar olarak Macarlarla rksal veya dilsel akrabalk ilikilerine sahip olanlarn anlald grlmektedir. Japonlarla ve inlilerle olan akrabaln bilimin o gn geldii noktada ok aka ortaya konamad vurgulanmaktadr. 598 Aslnda burada Cemiyet ierisinde farkl anlaylarn olmasndan daha ok, Cemiyetin bilimsel zlemleriyle siyasal amalar arasndaki farktan/atmadan sz etmek daha doru bir yaklam olacaktr. Turan kavramn bilimsel temelleriyle ortaya koyma abas, Devnyden Tokyoya kadar olan alanda etkinlik gsterme isteiyle bir arada varln srdrmektedir. Bu arada nl Macar Trkologlarndan Gyula Nmeth, Turanc ideolojiye ynelik eletirilerini 1921 ylnda kaleme alr. Nmethe gre Aral-Hazar havzas olarak tanmlanabilecek Turanda Macarlk hibir zaman bulunmamtr. 599 Nmeth, Turancln bilim dln ortaya koymaya alrken, Trk ve Macar Turanclklarnn farkn da belirtmekten kendini alamaz....uras ilgintir ki Trklerin Turanna gre o yalnzca onlarn tarihi yurdu. 600 1920lerde Turancla muhalif bir baka yazar da grlerini ortaya koymaya balar. Hint-Cermenist Jzsef Schmidt Rusya Trklerini kurtarmak ve birletirmek olarak tanmlad Trk Turanclna kyasla Macar Turancln, gerek panturanizm olarak deerlendirir. 601 Max Mllerin Turan dil ailesi snflamasna eletiri getirir. Ona gre Turan dil ailesi yoktur. Bir Turan dil ailesi olsa da, olmasa da Turan halklar ve rkndan sz etmek olanakl deildir; nk halk ve rk kategorilerinin dille bir ortaklklar yoktur. 602 Dolaysyla Turanclk bilim deil,

598 599

MOL, P 1384, 7.cs., s.41. Gyula Nmeth, Turn, Magyar Nyelv, Budapest, 1921, s.109. 600 a.g.m., s.109. 601 Jzsef Schmidt, Turanizmus, Nyugat, 1925, say:20 s.197. 602 a.g.m., s.198.

194

siyaset olmaktadr. 603 Schmidte gre Turan sfatn hak eden tek halk Trkler olmakla beraber, bir Trk kan akrabal da hayaldir. Bat kltrne yaklam erevesi ierisinde deerlendirilmesi gereken eski Turan kltr noktasnda da, Turan Cemiyetinin Macaristan Turan Birliinin yaklamn paylat grlmektedir. izilen erevede uygarln kkenine Turan yerletirilmektedir. Yalnzca Smerlerin Turan kkenli olduklar deil, in ve Hind uygarlklarnn temelinde Turan zellikli olduklarna vurgu yaplmaktadr. Hind toprann eski sanat da, Turanl halklarn sanat sz konusu olduunda hatrlanmal[dr].... 604 Bunun da tesinde Budha ve Konfysun da Turan kkenli olduklar savlanr. 605 Kurulan zincir ierisinde Bat Kltr Yunandan, Yunan kltr Asur ve Perslerden, Asur ve Pers kltrleri de Babilden, dolaysyla Turandan kaynaklandrlmaya

allmaktadr. 606 Bu yolla elde edilmeye alan sonu Avrupann Macarlar Turan kkenli olmalarndan dolay yabanc sayan tutumlarnn temelsizliini gstermektir. Bu yaklam Trianon felaketini Batl devletlere, zellikle ngiltere ve Fransaya mal eden, bu cezalandrmann nedenlerini Macarlarn Turan kkenine balayan Macar Turanclar iin Bat Avrupa ile yaknlamay salayacak bir unsur olarak deerlendirilmi olsa gerektir. Ancak daha da belirgin olan neden Batnn kltr tekelciliine kar tavr gelitirmek olarak grlmektedir. Bu da, Bat Avrupaya kar olduu kadar, Macar toplumuna da dnk bir argman biiminde gelitirilmeye allmaktadr. Tihamer Turchnyi Turancln gelimesiyle rk bilincinin

603 604

a.g.m., s.200. Jen Lechner, A Turni Npek mveszete, Turni Trsasg Kiadvnya, 1922, s.5. 605 Alajos Paikert, A turni eszme, s.7. Benzer yaklam milletvekili Jnos Barossta da grlebilir. Yunan ve Latin kltrleri Turandan tremitir. Rnesansda Turan zekas vardr. [Jnos Baross, Turni Nyomok, Nemzeti Ujsg, 24 Aralk 1922, s.14. 606 Jen Lechner, A Turni Npek mveszete , s.1.

195

yerleeceini, bununla da Macarlarn kendilerine olan gvenlerini yeniden kazanacaklarn dnmektedir. Kuaktan kuaa Macarlarn kulana zayf, geri kalm, cahil ve kltrsz olduklarn fsldadlar. En son buraya gelen yabanclara, kendi kandalarym gibi byk onurlar verdiler, sadece yabanc olduklar iin.607 Bu balamda Cemiyet yesi Vilmos Prhlenin Batnn Macarlar deerlendirmesi zerine yaklam, Batnn kltr tekelciliine kar duyulan tepkiyi yanstmaktadr. Hint-Avrupallar veya Sami Avrupallar her zaman Macarlar ve onunla akraba dilli halklar kk grmeye, maddi ve manevi olarak dk dzeyli, insanln gelimesi bak asndan dk nemde insan ynlarna indirgemeye istekliydiler. 608 Istvn Dessewff de Turancln gelimesi iin yaplmas gerekenleri ortaya koyar. Turan Cemiyeti ierisindeki Fin ve Trk enstitlerinin gelitirilmesi ve benzer enstitlerin Turan halklarnn yaplarnn bilimsel olarak incelenmesi amacyla kurulmas gereinin yan sra, Dessewffye gre gazetecilik kursunun almas, Turan Akademisi kurulmas, Turanl rencilerin Macaristanda eitim grmelerinin devam ettirilmesi, karde Turan halklaryla basn ilikileri, sanatsal ve edebi balarn oluturulmas, iktisadi balarn glendirilmesi, tara kentlerinde bilimsel nitelikli Turan konferanslar dzenlenmesi gerekmektedir. 609 Macar Turanclar asndan 1920li yllarn banda, Avrupadan henz midin kesilmedii, Trianonun revizyonunun ancak Bat Avrupal devletlerin yardmyla gerekleebileceini dndkleri de sylenebilir.

607 608

Tihamer Turchnyi, A Turni Mozgalom, s.16. Vilmos Prhle A turni mozgalom multja s jvje,[Turan Hareketinin Gemii ve Gelecei] Levente, Yl:10, Say:22-24, Turan Says (20 Aralk 1931), s.514. 609 Istvn Dessewffy, A Turni gondolat, A Cl, s.145-146.

196

1928 ylna gelindiinde 38 kurucu, 209 srekli, 178 ortak ye olmak zere Cemiyetin toplam 425 yesi vardr. 610 Turan Cemiyetinin bu dnemde ilgi alan Trkiyeden daha ok Estonya ve Finlandiya gibi lkelere kaym grnmektedir. 1921 ylnda gerekletirilen I.FinUgor Kltr Kongresine Turan Cemiyeti adna katlan Bn Aladr Kongrenin bakanl grevine seilmitir. Turan Cemiyetinin 1923 ylnda oluturduu FinEston Enstits 1924 ylndaki II. 611, 1927 ylndaki III. ve 1931 ylndaki IV. FinUgor Kltr Kongrelerinin dzenlenmesinde etkin olarak yer almtr. Bu kongrelerin haricinde Macaristanda Fin ve Eston edebiyatlaryla ilgili toplantlar dzenlenmi 612; bu iki lkeden misafirler getirtilmitir. 613 Turan Cemiyetinin FinEston Enstits, Finlandiyada Finnsg Szvetsge(suomalaisuuden Liitto) ve Estonyann Tallinin kentinde kurulmu olan Finn-szt-Magyar Szvetsg ile ilikiler gelitirdii gibi, Macaristan ierisinde de Szabad Liceum, Luther Szvetsg, Turul Szvetsg, Magyarorszgi Krpat-Egyeslet gibi rgtlenmelerle de ibirlii ierinde olmutur.Ayrca Budapetede Finn-szt Bartok Kreyi de kurmutur. 614 Bu etkinliklerin bir amac da Finlandiya ve Estonyada Turan dncesine sempati uyandrmaktr.Bu erevede Talinindeki Macar elilii Turan Cemiyetine bavurarak,
610 611

Cemiyetin

dzenledii

konferanslarn

metinlerinin

Almancaya

Pter Mricz, gyvezet alelnk jelentse,Jelents 1918-1928, s.6. Bu kongrede Turan hareketi ve Turan Cemiyeti zerine Eston dilinde bir de konferans verilmitir. (Aladr Bn, Jelents a Finn-szt intzetrl s a Turnrl, Jelents 1918-1928, s.16-17.) 612 Jelents 1918-1928, s.15. Bu toplantlardan bazlar unlardr: 1924 ve 1925 yllarnda Kalevala Destan Edebiyat ve Sanat Gecesi 1926: Eston ulusal destan Kalevipoegin 65.Yl 1927: rpd Zempleni ve Fin-Eston Gecesi 1928: Fin ve Eston Cumhuriyetleri Devlet Bayramlar Kutlamas 613 1925 yaznda iki Eston grup, 1925 Haziran sonu Fin atletizm temsilcileri 1926 Haziran ba Tartui Egyetemi nekkar 1926 Austosunda 21 yelik Eston grup, 1927 yaznda Fin-Eston gruplar ( Aladar Bn, Jelents 1918-1928, s.16.) Austos 1925da 36 kiilik Eston grup (Turn, 1925, I-IV, s.49) 614 Aladr Bn, Jelents 1918-1928, s.15 ve s.17.

197

evrilerek, Finlandiya ve Estonyada Turan dncesinin tantlmas amacyla kendilerine gnderilmesini istemitir. 615 Bu iki lkedeki Turanclk etkinlikleri zerine yeterli bilgiye ulalamamakla birlikte, Eston-Fin-Macar Birlii kurulduu ve bu birliin Talininde Turan konferanslar dzenledikleri sylenebilir. 616 1931 ylndaki Genel Kurulda Petr Mricz ve Aladr Bnn nerisiyle Turan Cemiyeti adna bir ekleme yaplr. 617 Magyar Nprokonsgi Egyeslet[Macar Halk Akrabal Dernei] ad bu tarihten itibaren Turan Cemiyeti adnn yan sra kullanlmaya balanr. 1922 ylnda Macaristan ziyaret eden Ahmed Rza Bey erefine akam yemei veren Cemiyet 618 iin, gen Trkiye Cumhuriyeti, I. Dnya Sava sonunda imzalanan Sevr Bar Antlamasnn geersizliini gstermesi balamnda byk nem ve deer kazanmtr. 23 Nisan 1923 tarihinde A Magyarorszgi Trkk Barti Krenin dzenledii, TBMMnin al yldnm kutlamasnda konuan Istvn Friedrichin szlerinden, o dnemde Mustafa Kemalle yaplan bir grmenin gerekletii anlalmaktadr. 619 Ancak 1924 ylnda, yukarda sz edilen mhendis gnderme ii yerine getirildikten sonra Macar Turan Cemiyeti ile Trkiye arasndaki ilikiler, daha nceki dnemin younluunu kaybetmeye

MOL, P 1384, 5.cs., s.165./ 27 ubat 1924 tarihli belge. Turni eladsok Tallinnban, Turn, 1927, I-II., s.30-32. Bu konferanslardan bazlar Macar Turan Cemiyeti yeleri Elemr Virnyi ve Istvn Csekey tarafndan verilmilerdir. Yine de makalenin yazar Aladr Bna gre Finlandiya ve Estonyada Turanclk dncesi henz poplerlememitir. (s.31) A. Zeki Velidi anlarnda Fin profesr Janson un, Hamit Zbeyir ile birlikte gelip kendisi ile grtn aktarr. Ezilen halklar Rusyaya kar birletirmek dncesi zerinde dururlar. Prof. Janson bu grmede Macarlar da iine alan turanclk hareketini ise siyasetten uzak, bir kltr meselesi olarak deerlendirir. (A. Zeki Velidi Togan, Htralar, s.580-581.) 617 Turn, 1931, I-IV, s.63. 618 Turn, 1922, III-IV, s.212-213.Yemekte bir konuma yapan Alajos Paikert, Ahmed Rzann daha ncesinde Turanclk karsnda yer alm olduunu belirtince, Ahmed Rza Osmanl mparatorluunun dalmamas iin byle davrandn, ama geldii noktada kendisinin de Turancla sempati duymakta olduunu belirtir. Ayrca Ahmed Rzaya gre Turancln baarl olmas durumunda Turan Cemiyetinin katklar inkar edilemeyecektir. 619 Mustafa Kemalin grme srasnda Macaristan ziyaret sz verdii de Friedrich tarafndan kaydedilmektedir. (Turn, 1923, I-II, s.57.
616

615

198

balamtr. Mhendis gnderilmesi etkinlii 1924 ylyla snrl kalrken, ayn yl Macaristana eitim iin Trk rencilerin getirtilmesi etkinlikleri de sona ermitir. Bu durumda Trkiye Cumhuriyetinin milliyetilik konusundaki ynelimlerinin, Turanc bir rgtlenmeyle ilikilerin en aza indirilmesini ynnde etkili olduunu dnmek yanl olmasa gerektir. Bununla birlikte Macaristanla kurulan ilikiler erevesinde bir takm etkinliklerin gerekletirildii de grlmektedir. Ancak bu etkinlikler devletleraras politikann snrlar ierisinde cereyan eden olaylar grnmndedir. 1924 ylnda bir Trk renci grubu Macaristan ziyaretleri srasnda Turan Cemiyetine de konuk olmulard. Bu arada 1920li yllarn ikinci yarsnda Macaristanda eitim grmekte olan Trklerin says da 11 civarndayd. Bu 11 Trk renci ierisinde Hseyin Namk ve Ragp Hulusinin adlar dikkati ekmektedir. 620 Trkiyede yaayan Macarlar da 1926 ylnda Konstantinpolyi Magyar Egyeslet [stanbul Macar Dernei] adl rgt kurmulardr. 621 stanbul Macar Cemiyeti Hayriyesi olarak da anlan kurumun varln 1930lu yllarn sonuna kadar srdrd; Hungaria adyla stanbulda bir de Macarca dergi yaynlad grlmektedir. 622 Bu dernek ile Turan Cemiyeti arasnda ilikiler gelitirildii de kaydedilmelidir. 1926 ylnda Trk Ocanda Ferenc Romeiserin Macaristan zerine konferans gerekleir. 623

620 621

MOL, P 1384, 7.cs., s.607. Turn, 1926, I-II, s.60. 622 MOL, P 1384, 10.cs., s... 623 Turn, 1926, I-II, s.58.

199

Trk Yurdunun 1929 Mart-Nisan saysnda, Hamid Zbeyirin Turan Dergisini tantan ksa yazs ve Petr Mriczin Trkiyenin ktisadi stikbali yazsnn zet tercmesi yaynlanr. 624 Cemiyet 1929 ylnda Yusuf Akura ve Ahmed Zeki Velidiyi onur yeleri arasna seer. 625 Cemiyetin Trkiye zerine olan konferanslarna Trk bykelilik mensuplarnn katldklar grlmektedir. Hatta Cemiyetin 20 Ocak 1929 tarihli Ynetim Kurulu toplantsnda Bykeli Behi Bey elilik 1. ve 2. sekreterleri ve Abdl Latif eliinde yer ald 626 gibi, Cemiyetin 29 Ocak 1931 tarihindeki 20.Yl Kutlamalarnda da bulunur. 627 Ayn yl Reit Safvet Avrupa gezisinin Macaristan duranda Turan Cemiyetinde bir konferans verir. Reit Safvetin tanma frsat bulduu Macar Turanclar zerine grleri, Trkiyenin bak asn yanstmas bakmndan kayda deerdir. Macar Turan Cemiyetinde ilmi tesirden ziyade siyasi tesir olduunu hissettim. Banda bulunan zevat her nedense Turanclk ve Trkln ilmi ve lisani cihetile hi alakadar deil gibidirler. 628 1930 ylnda yaplan Trk Oca Kongresinde Macar Turan Cemiyeti adna bir ye de bulunmutur. 629 Bu kiinin 1930 ylnda Trkiye seyahatini gerekletiren Petr Mricz olduu anlalmaktadr. Pter Mricz, ayn yl kaleme ald yazsnda Trkiye gzlemlerini aktarmtr. Ona gre, Fransz Babakan Briandn iktisadi anlamda Birleik Avrupa Devletleri fikrini ortaya atmasndan sonra, pan-hareketler yeniden politika sahnesine kmlardr. Mricz, talyan faizmine vgler

624 625

Trk Yurdu, Cilt: 3/23, Say: 15-16/209-210 (Mart-Nisan 1929), s.42-44. Turn, 1929, I-IV, s.61. 626 Turn, 1929, I-IV, s.59. 627 Turn, 1931, I-IV, s.61-62. 628 Trk Yurdu, 1929, 23-217, s.49. 629 Trk Ocaklarnn Altnc Kurultay, Trk Yurdu, Cilt:4/24, Say: 29/223(Mays 1930), s.79.

200

sraladktan sonra, Trkiyede de faizmin egemen olduunu savlar. Trk Ocan da CHPnin en yakn destekisi ve Yenitrklerin, Trk faistlerinin gerek yurdu olarak nitelemekten kanmaz. Trkiyede panturanizm ve pantrklk noktalarnda ayrm yapan Mricz, Mustafa Kemalin Avrupa ile tam bir btnleme arzulamas balamnda, Macaristan kendisine rnek alm olabileceini; bu bak asndan, Trkiyede Turan hareketine ilikin yaygn olan grte, Macaristann lider lke olarak alglandn dnmektedir. Turan hareketini, yalnzca Trklerin birlii olarak alglayan Trk pan-trklerinin ise Trkiyeye nder lke roln bitiklerini; pantrkistlerin hkmetin desteinden yoksun olduklarn yazarak, Trk hkmetini kendi hareketlerine daha yakn grdn ortaya koymaktadr. 630 Kukusuz Mriczin bu deerlendirmeleri kiisel dzeyde kalmaktadr. Gen Trkiye Cumhuriyetinin Turancla sempati ile yaklamamas, Turan Cemiyeti- Trkiye ilikilerinin son derece snrl dzeyde kalmasna neden olmutur. 1930lu yllar boyunca Turan Cemiyeti ile bireysel ilikiler kurmaya alan, Turan Cemiyetinden deiik Trkoloji ve dilbilim sorunlar zerine gr isteyen Trklere de rastlanmaktadr. 631 Trk Tarih Kurumunun da bu dnemde ok snrl da olsa Turan Cemiyeti ile ilikiye getii anlalmaktadr. Trk Tarih Kurumu bakan Yusuf Akura ve yesi Hseyin Namk Orkun Kasm 1931 tarihli
Pter Mricz, Fasizmus s turnizmus Trkorszgban, Turn, 1930, s.21. Mriczin Trkiyede faizmin egemen olduu gr, onun faizmi tek parti ynetimi ile bir tutan dar kavraynn sonucu olduu gibi, Trk hkmetinin Turancla ve Macar Turan Cemiyetine baknda, Reid Saffetin yukarda anlan szleri dikkate alndnda, nemli yanlglar ierisinde olduunu da anlalmaktadr. 631 Bu amala kaleme alnan mektuplardan bazlar unlardr: Kuleli Askeri Lisesi Corafya retmeni Mehmet Niyaziden Petr Moricze yazlm 4.12.1932 tarihli mektup. [MOL P, 1384, 8.cs.-,s.141] Konya Halkevi Dil, Edebiyat ve Tarih Komitesi Bakan Mesut Koman imzasn tayan 12.12.1934 tarihli mektup.[Mol, P1384, 8.cs.- s.568] Mesut Komann Nihal Atszla yakn ilikiler ierisinde olduu, ska mektuplatklar bilinmektedir. (Ycel Halacolu, Atszn Mektuplar, stanbul, Orkun Yaynlar,[t.y.], s.56-58. Nihal Atszdan Mesud Komana 3.6.1943 tarihli mektup.) Atszn Komana 40a yakn mektup yazd Halacolu tarafndan belirtilmekte, ancak mektuplarn akibeti bilinmedii de eklenmektedir.
630

201

mektuplaryla

Turan

Cemiyetine

bavurarak

1934

ylnda

Budapetede

dzenlenecek Attila kutlamalarna katlmak istediklerini bildirirler. 632 f) 1920L YILLARDA MACAR TURANCILIINDA FARKLI SESLER Trianon Macaristannda, toplumun farkl kesimlerinin de Turanc ideolojinin etki altna girmeleri balamnda, Turan Cemiyeti ve Turan Birlii dnda da bir takm Turanc etkinlikler gze arpmaya balamtr. Deiik yayn organlarnda grlerini sergilemeye balayan yazarlar, Turan Cemiyetinin, hatta Turan Birliinin 1920-23 arasndaki Turanclk izgisini aan daha radikal fikirlerle kamuoyunun nne karlar. Bu yazarlardan bir tanesi temen Lajos Simsaydr. 1926 ylnda Magyar Katonai Kzlny [Macar Askerleri Dergisi]nde yaynlanan makalesinde Simsay, Mussolini faizmini salkl mutlakyetilik 633 olarak tanmlayarak, Turancln faizme sempati duyan kolunu temsil eder. Turan Hazar, Ural Dalar, Altay dalar, Balkas Gl, Pamir Platosu, Hinduku ve ran aras blge anlamnda deerlendirirken Turanllar deerlendirmesinde deiik ltler belirler. Antropolojik olarak Turanllarn, Mool rk zelliklerini tayan halklar olduklarn, bunlarn da btn Fin-Ugor, Trk-Tatar, Mool, Bulgar ve in halklarnn, Rusyadaki Kara Krgzlar gibi halk gruplar ile Hindistandaki kk gruplar olduklarn savlar. Filolojik kavram olarak Turan halklarnn, Avrasyann eklemeli diller konuan halklarn, yani bir heceli(ince) , ndo-Cermen ve Sami

MOL, P 1384, 7.cs., s.18./ Kasm 1931 tarihli mektup. Mektupta Hseyin Namk ve Yusuf Akura Turan Cemiyeti yeleri olduklar dolaysyla, Atilla kutlamalarnda yer almak isteklerini bildirirler. Hseyin Namkn Turan Cemiyeti yeliini gsteren baka bir belge bulunamamtr. 633 Lajos Simsay, a Turni eszme gyakorlati rteke[ Turan fikrinin pratik deeri], Magyar Katonai Kzlny, XIV.yl, 1926, 7-8.say, s.531.

632

202

dilleri konuanlar dndaki halklar kapsad grndedir. Bunlarn nda Turan halklarn gruba ayrr: Antropolojik olarak Turanllar(60-70 milyon) /Hem antropoloji hem dilsel olarak Japonlar(80 milyon)/ Dilsel olarak Turanllar inliler(425 milyon)/ Antropolojik adan Turanllar. 634 Simsay, Orta Asyann dnya siyasetindekikonumunu da gereki bir gzlemle deerlendirir. Bu kitle[Turan halklar]nn merkez noktas, u anda Orta Asyaya dyor; Hindistandan endie duyan ngiliz ve scak deniz arayan Rus[Sovyet] imparatorluklarnn ortasna dyor. 635 Dolaysyla Turan halklar bu iki imparatorluk asndan byk neme sahip olmalar noktasnda, deiik egemenlik mcadelelerinin alan olmaktadrlar. Simsay bu aamada, Turan halklarnn rgtlenmesinin deiik karlara hizmet edebileceini gstermeye alr. Sovyetler Birliinin ktn,

panslavizmin Rusyada yeniden iktidarn kurduunu dnen Simsay, Rusyann Turan halklarna youn bir propaganda ile gittiini, Turan halklarnn destei ile Sovyetlerin Avrupaya doru yaylacaklarn ve Cermenlikle kar karya geleceini yazar. Bunu nlemek iin de ngilterenin Orta Asyaya ilgi gsterdiini dnmektedir. Simsayn Cermenlik kavramnn ierisine ngilizler de dahildir. 636 Simsay, Orta Asya Turan halklarnn durumunu bylece belirledikten sonra Macarln konumu zerine deerlendirmelerini yapar.

634 635

a.g.e., s.535. a.g.e., s.535. 636 a.g.e., s.536-537.

203

Avrupa haritasna bir saniye bakarsak btn aklyla Macarlkn Avrupadaki konumunun plak mitsizlii nmzde durur. Karpatlarn doal surlaryla glenen Macaristanda yaayan 10 milyon Macarla 160 milyonluk Slav ve 130 milyonluk Cermen(ngilizlerle beraber) zor gelir. Kltr bat Cermen kltr, kanndaki ok Cermen unsurlarla, ierisinde Cermen yerleimleriyle Tuna havzasnda yer almasndan dolay Cermen iktisadi planlarnn ve buradan da hareketle de politikasnn yolu zerinde. Baka bir adan, corafi konumunun sonucunda 1000 yldr Slavln birleik gvdesinde yer alyor; bu niteliiyle Slavl blyor ve bylelikle nemini azaltyor; Cermen kltrnden dolay, Slav kltrnn etkisine kar durarak, Slav bedeninde Cermen karlarn temsil ediyor; Slavln nder devleti Rusyann [scak deniz knn] zerinde duruyor veya yalnzca varlyla da Slav yaylmac politikasnn gl engeli oluyor. 637 Cermen ve Slav dnyalarnn arasna skm Macaristan iin kurtulu yolu, bu iki gten bamsz d politika izlemektir. Simsayn dman olarak nitelendirdii Cermen ve Slav dnyalar karsnda ayakta kalabilmenin yolu ...gereki, esnek ve yrekli d politika...nn yan sra isel deerlerde de deiiklie gitmek gereklidir. Aslnda Cermenliin ve Slavln arasnda skm Macaristan ve bu durumda gelecei garantilemek iin Turancln kullanlmas Macar Turanc hareketinin sk kullanlan argmanlar olmalarndan dolay yeni deildir. Simsayn dnnde yeni olan Bat kltrnn tmyle reddedilmesidir. Yrekli d politikann yan sra ...gl ulusal ve rksal bilince, mkemmel ulusal erdemlere ve bunlardan farkl olmamak zere dmanlardan birinin kltrnden kaynaklanmayan ve etik olarak temiz rk kltre gereksinim vardr. 638 Bunlar gerekletirebilmek iin Macarln zne dnmesi zorunludur. Yabanc olan her eyi frlatp atmalyz. Sosyalizmi, pasifizmi, hmanizmi ve dier izmlerin krebe oyununu frlatp atmalyz. Her zaman iimizde olan byk ulusal ve rksal
637 638

a.g.e., s.537-538. a.g.e., s.539.

204

deerlerimizi

gelitirmeliyiz

ki,

bylelikle

yeniden

bamsz,

Slavizmden,

Cermenizmden ve judaizmden temizlenmi kltrmze, iktisadi hayatmza ve uygarlmza yerletireceimiz militarizmde bundan sonraki varlmzn gerek duyaca n koullar gerekletirelim. 639 Simsay Bat kltrne btnyle kar karken, Macar Turanclna yeni bir yn vermektedir. Aka Hristiyanlk kartln dile getirmese de, Simsayn dnnde bylesi bir kartln izlerini bulmak da zor deildir. Bu dnemde Hristiyanlk-kart, paganlk taraftar yazarlar grlerini aka ifade etmekten kanmlardr. Simsayn makalesinden bir yl nce Budapete yaknlarndaki kk bir kasabada baslan iki kitap eski Macar dininin tantlmas amacyla kaleme alnmlard. 640 Eski Macar dininin, yani paganln vurgulanmas, Hristiyanlktan kopuun gndeme girmeye balamasn Macar Turanclnda yeni bir yn olarak deerlendirmek gereklidir. 1929 ylnda Turanc fikirler Elrs dergisinin sayfalarna tanr. Borsutud takma adyla kaleme alnan yazlarda vurgu, rk zerinde younlamakta, Macar rknn Turan halklarnn gelecekteki birliinde, Dou ve Bat kltrlerini ierisinde barndrmas nedeniyle, byk rol olaca savlanmaktadr. 641 Yazlarn temel zellii Rusyadaki Turan halklarnn durumlarna gsterilen youn ilgi de odaklanmasdr.

639 640

a.g.e., s.539. Bla Szpvizi Bals, Az smagyar valls s t nagy valls-bevezetse, Turni Fzetek, 1. fzet, Gdll, 1925, 32 sayfa. Bla Szpvizi Bals, Az smagyar valls s t nagy valls- els rsz: Az smagyar valls hit s erklcstana, Turni Fzetek, 2.fzet, Gdll, 1925, 91 sayfa. Turnl Monoteistlerin yayn organ Turni roham dergisinde kendilerini eletiren Bla Szpvizi Bals zerine deerlendirmelerde bulunulurken Bla Szpvizi Balzs bir zamanlar byk pagand. ifadeleri kullanlmaktadr.[Turni Roham, Yl: 3, say:6, s.3.] 641 Borsutud, Turni kultr politika, Elrs,1929, s.12.

205

Turan fikrine ynelik eletiriler 1920li yllarda da srmtr. Eletirilerin bir ksm Turan dncesini btnyle reddederken, dier baz eletiriler Macaristanda gelien Turancln yapsna dnk olarak biimlendirilmilerdir. Dezs Szab, aristokratik ulus anlayn reddederek, Turancl halka dayal bir milliyetilik olarak kurgulamaya alr. Turanl atl, soylu yerine kyll idealize eder. 642 Gyula Szekf, Macarln yolunun, 1000 yldr srdrd Orta Avrupa ve Bat ekseninden baka bir ey olamayacan vurgulayarak Douya ynelen Macar Turancln eletirmekten kanmaz. 643 Szabda olduu gibi Szekfde de soyluluk yerine kylln n plana karlmas sz konudur. Ayrca Szekf, makalesinin adndan da anlalabilecei zere, Slavla dman bir Turan dnyas fikrinden uzak, hatta Slavlkla mttefik bir Turan dnyasndan yanadr. Szekfnn eletirilerine yant, ayn derginin bir sonraki saysnda Raith Tivadardan gelir. Bartha Mikls Trsasg ebakan olan Tivadar, Macarln geleceinin Batda deil, Dou

Avrupada aranmas gerektiini, Macarln Dou Avrupa halklar arasnda ulusal ve iktisadi alardan nderlik rol oynayabileceini, Trkiyenin Asyada stlendii misyonun, Dou Avrupada Macarlk tarafndan doldurulabilecei grlerini ortaya koyar. Bunu gerekletirmek, ona gre, Bat ile olan sreklilii koparmak anlamna gelmeyecektir. Bat Macarlarn reticisi olarak kalmaya devam edecektir. Ona gre ...iktisadi ve kltrel yaylmaclk iin Douya doru yollar ak[tr]. 644 Levente dergisinin 20 Aralk 1931 tarihli Turan zel says, Turancla farkl yaklamlarn bir arada sergilendii yer olmutur.

Ildik Farkas, Magyar Tudomny, 1993, say:7, s.866. Gyula Szekf, A Turni-Szlv Parasztllam [Turan_Slav Kyl Devleti], Magyar Szemle, 1929, V, s.31. 644 Raith Tivadar, A Turni-Szlav Parasztllam, Magyar Szemle,, 1929, VI, s.92. Szekfnn yazsna yant olarak Tivadarn gnderdii mektup.
643

642

206

Derginin ilk yazs Dou veya Bat balyla yaymlanan, Macaristann nndeki Dou-Bat ikilemini deerlendirmeye alan makale olmutur. Trianondan kaynakl Bat eletirilerine, Trianonun deitirilmesi istemleri elik eder. Bu yolda Macarlarn yapmas gereken 600 milyonluk rk kardelerine doru gitmek olmaldr. 645 Benedek Balogh, dergide yer alan yazsnda Turancln, Turan kan tamann gerei olduunu, Macarlar Tanr tarafndan Turanl olarak yaratldklar zaman Turancln da domu olduunu yazar. 646 Balogha gre, Turan maneviyat Batnnkinden stndr ve Bat yok olmak istemiyorsa Turan deerlerini benimsemek zorundadr. Baloghun yazsnn dikkat ekici yan, Kopny ve Hristiyanla kar direnen Macarlk temasnn n plana karlmasdr. Macarlar Hristiyan dinine sokan Kral Istvnn kuzeni olan Koppny, pagan deerlere ball nedeniyle Hristiyanla kar duruun Macaristandaki sembollerinden biridir. Dergide bir de Turan halk aac yaymlanr. Buna gre tarihi Turan-skit merkezinden Bat, Dou, Kuzey ve Gney kollar kmtr. Bat kollar ierisine Trki halklar ve skitler, Etrskler, Kuzey Ugorlar (Macarlar ve Finler); Kuzey kollar ierisine Manular, Tunguzlar, Moollar, Kalmuklar, Buryatlar, Samoyedler; dou kollar ierisine Hun halklar, Kore ve Japonlar, inliler, Hintlilerin bir ksm (Siyam, Laos, Anami), Gney Ugor ve Tibet halklar; Gney kollar ierisine de Smer halk, Smer kltr evresi ve akraba halklar( Elam, Mitanni, Hurriler, Hattiler, Urartular) ile Tamil ve Dravida halklar dahildirler.

645 646

Kelet vagy Nyugat, Levente, Yl:10, Say:22-24 (Turan Says), s.453. Balogh B., A turni eszme szletse,[Turan Fikrinin Douu] Levente, Yl:10, Say: 22-24, s.454.

207

Pagan Macarln ne karld yazlarn yan sra Hristiyan kltrne deinen yazlar da ayn derginin sayfalar arasnda kendilerine yer bulurlar. Turan fikrine Nasl Hizmet edebiliriz? adl makalede, yazar ncelikli olarak Turan fikrinin kltrel ve iktisadi temelde gelitirilmesi gereini belirttikten sonra, Macarlarn yapmas gerekenleri drt ana balk altnda toplanmlardr. Buna gre: sa zamanndaki Hristiyanla geri dnmek Macar ulusal yaamnn ne karlmas Ulusumuzun ve karde halklarmzn gemiini ve bugnn incelemek Fikirleri gelitirmek, szlerde, ilerde, tartmalarda Macar olan yanstmak vurgulanmaktadr. 647 Burada dikkat edilmesi gereken nokta, sa zamanndaki Hristiyanlk esidir. Bu nokta varolan Hristiyan kltrne kar tepkiyi de iermektedir. Turan Cemiyetinin nemli isimlerinden Vilmos Prhle de dilsel balar zerinde durduu yazsnda rk sorununun ancak bilimsel adan deerlendirilmesi durumunda anlaml olaca grn belirtir. Ona gre ciddiye alnabilecek Turanclk asndan nemli olan dil meselesidir. Turan Cemiyeti ierisinde yer alan Prhlenin, Turancl dil zerinden ina etmesi; rk meselelerine bakn ancak bilimsel dzeyde olursa anlaml olacan yazmas ve ciddiye alnabilecek Turanclk szlerinden Turan Cemiyetinin temsil ettiinden daha farkl Turanclk anlaylarnn bu dnemde yeermeye balad sonucunu karmak olanakldr.

647

Kroly Schiller, Hogyan szolgljuk a turni eszmt, Levente, Yl:10, Say:22-24, s.509.

208

B. ULUS-DEVLETN KURULMA AAMASINDA TRKYEDE TURANCILIK: 1920-1931


I. Dnya Sava Sonrasnda yenik devletlerden biri olarak tilaf devletleri tarafndan paralanan Osmanl Devletinin klleri arasndan yeni bir devlet Trkiye Cumhuriyeti adyla domutu. Bu yeni devletin, pantrkle yaklam, Trk Ulusal Sava srasnda belirmeye balam; sava srasnda pantrkl reddeden ve ulus-devlet kurma amacna ynelen Mustafa Kemal ve arkadalar, Anadolu ile yetinen bir milliyetilik anlayn uygulamaya koymulardr. Ancak 1918 Trk Oca Kongresinde aa kan Trkler arasndaki gr farkll Cumhuriyet dneminde de etkili olmutur. Bir yanda Mustafa Kemal ve arkadalarnn ulusdevleti kendi milliyetiliklerinin ekseni yapan yaklamlar; dier yandan da pantrk zlemleri srdrmeye alanlar. Kukusuz her iki grubun ve hatta 1930lu yllarda ortaya kacak gruplarn milliyeti bilinlerinin oluumunun kayna Ondokuzuncu yzyl sonu, Yirminci yzyl balarndaki Osmanl geliimlerinde bulunmaktadr. Ancak bu durum, ulus-devlet yaklamna sahip olanlar ile pantrkle bal kalanlar arasnda temel farklar olduunu reddetmek anlamna gelmez. Devletin snrlar ile ulusu bir tutan anlay ile ulusu devletin snrlar ile kstlamayanlarn tutumu arasndaki fark belirgindir. Henz 28 Ocak 1920 tarihinde son Osmanl Meclis-i Mebusan tarafndan kabul edilen Misak- Milli belgesi, Ulusal Savan corafi snrlarn belirlemesi anlamnda aka pantrkizmin reddi anlamn tayordu. 648 Kurtulu, Anadolu

648

Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.106

209

topraklar ile snrlanyor, btn Trklerin kurtuluu gibi bir hedef gndeme dahi gelmiyordu. 649 Mustafa Kemal, Misak- Millinin ilanndan ksa bir sre sonra da aka Turancl reddetmitir. 4 Mart 1920 tarihli Basnn Dikkate Alaca Hususlar adn tayan ve dokuz maddede basnn uymas istenilen hususlar ieren telgrafnda, Mustafa Kemal aadaki ifadeleri kullanr: Alemi slm hakkndaki neriyatta Turanizm ve Panislamizm propagandasndan tevakki ederek [saknarak] Asyadaki hareketlerin Mslman milletler tarafndan kendi hudutlar ve milliyetleri dahilinde naili istiklal olmak davasndan ibaret bulunduunu iln etmek.(madde 4) 650 Bu ifadelerde ister slam, isterse Trklk temelli bir birlemenin propagandasndan vazgeilmesi ve meydana gelen olaylarn ulusal dzeyli istemler olarak gsterilmesinin istenmesi dikkat ekmektedir. Ayn telgrafta yer alan 7.maddede de Anadolu ve Rumelinin sk ve samimi bir vahdeti milliye ile muhafazai mevcudiyetine zim bulunduunu isbat etmek hkm de yer almaktadr. 651 Mustafa Kemal, 1921 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinde meydana gelen bir tartma zerine, Turancl hayalcilik olarak nitelendirmekten de kanmaz. Mazbata muharririnin slam dnyas ile olan balardan sz etmesi zerine Mustafa Kemal Vatandalarmzdan, dindalarmzdan, hemerilerimizden her biri kendi dimanda bir mefkre-i liye besliyebilir, hrdr, muhtardr. Buna kimse karmaz! Fakat Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin sabit, mspet, maddi bir siyaseti vardr:
Bernard Lewis, Misak- Milli belgesinde hala Trklerden deil Osmanl slamlarndan sz edildiini, ancak Mustafa Kemalin Trkiye halk iin savatn ok gemeden akladn belirtir. (Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s.350.) 650 Atatrkn Tamin, Telgraf ve Beyannameleri, IV, Ankara, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, 1991, s.251. 651 Taha Parla bu belge zerine Ksacas, bamszlk ve bar bir milliyetiliktir; saldrgan, irredantist, rvanist, yaylmac bir yan yoktur; da ynelik bir siyasi program deildir. Daha bata byle formle edilen Kemalist milliyetilik, d politika alannda hep byle kalacaktr. yorumunu yapmaktadr. (Taha Parla, Trkiyede Siyasal Kltrn Resm Kaynaklar, Cilt 3: Kemalist Tek-Parti deolojisi ve CHPnin Alt Oku, stanbul, letiim Yaynlar, Kasm 1992, s.183.)
649

210

O da efendiler, Trkiye Byk Millet Meclisinin muayyen hudud-u millis dhilinde hayatn ve istikllini temin etmee mtuftur. 652 ifadeleri ile gelecekteki devletin d politikasnn snrlarn da belirledikten sonra Efendiler! Bu noktada mtalam ikmal iin derim ki; byk hayaller peinden koan, yapamayacamz eyleri yapar gibi grnen sahtekr insanlardan deiliz...Biz Panislmizm yapmadk. Belki yapyoruz, yapacaz dedik. Dmanlarmz da yaptrmamak iin bir an evvel ldrelim! dediler. Pantura[n]izm yapmadk! Yaparz, yapyoruz dedik, yapacaz dedik ve yine ldrelim dediler! Btn dava bundan ibarettir... Biz byle yapmadmz ve yapamadmz mefhumlar zerinde koarak dmanlarmzn adedini ve zerimize olan tazyikat tezyidetmekten ise haddi tabiye, haddi merua rcu edelim. Haddimizi bilelim. 653 szleriyle panislamizmi ve panturanizmi siyasal gerekliin snrlar dnda deerlendirdiini gsterir. Mustafa Kemal, 1923 ylnda Eskiehirde yapt bir konumasnda da ulus-devlet anlayn ne kararak, snrlar tesi bir irredantist hareketi bir kez daha yadsr. Takib olunmas makul olan siyaset, milletin tabii kabiliyet ve ihtiyaciyle mtenasib olandr. Bizim iin ne ittihad- slm ve ne de Turanizm mantk bir meslek-i siyaset olamaz itikadndaym. Artk Trkiyenin devlet siyaseti, hudud-u millyesi dahilinde hkimiyetine istinden mstakil yaamaktr. Bugnk mill hkmetimizin dstur- hareketi budur. 654 Trk ulusal Sava sralarndan itibaren Mustafa Kemalin panturanizmi (ya da pantrkizmi) reddetmesine ramen, ngilizler, bu dnemde yeni Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda panturanc motifler bulmulardr. Lozan Konferans devam ederken hazrlanan bir ngiliz raporunda Dolaysiyle Avrupaya dnen

Bakanlar Kurulunun Grev ve Yetkisini Belirten Kanun Teklifi Mnasebetiyle, Atatrkn Sylev ve Demeleri I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek kurumu, 1989, s.214. 653 a.g.k., s.216. 654 Mustafa Kemal, Eskiehir-zmit Konumalar(1923), stanbul, Kaynak Yaynlar, Haziran 1993, s.60.

652

211

Trkiye Osmanl Trkiyesi deil, Pan-Trk ve Pan-Turanc bir Trkiyedir. Lozan Konferansnda temsil olunan da bu yeni Trkiyedir. deerlendirmesinde bulunulmutur. 655 Raporda ayrca panturanizm dncesinin Volga Tatarlar arasnda doduu; Ankara hkmetini de panturan politikasna sevkedenlerin Tatar Trkleri olduu savlanmaktadr. Bu erevede yeni Trkiyede iki tr dncenin arpt; Kafkasyallar ve Tatarlar tarafndan ne srlen birincinin pantrkist nitelikte olduu; bylesi bir siyaset takip edilmesini isteyenlerin banda Bavekil Rauf Beyin geldii iaret edilmektedir. kinci dncenin ise yzn Avrupaya dnd; Avrupadaki Trk aznlklar ile ilgilenmeye balad yazlmaktadr. Grld gibi ngiliz raporunda aslnda iki deiik pantrk dnceden sz edilmekte; yeni devletin pantrkl reddeden ulus-devlet yanls tavr dikkate alnmamaktadr. Bununla birlikte daha Cumhuriyet kurulmadan nce panturanizmi iddetle reddeden Mustafa Kemal, Cumhuriyetin kuruluundan drt yl getikten sonra da yine bu tr irredentist hareketleri mahkum etmekten kanmamtr. Muhtelif milletleri, mterek ve umumi bir unvan altnda cemetmek ve bu muhtelif unsur ktlelerini ayn hukuk ve erait altnda bulundurarak kavi bir devlet tesis etmek, parlak ve cazip bir noktainazar siyasidir. Fakat aldatcdr. Hatta, hibir hudut tanmayarak, dnyada mevcut btn Trkleri dahi bir devlet halinde birletirmek, gayrikabili istihsal bir hedeftir. Bu, asrlarn ve asrlarca yaamakta olan insanlarn ok ac, ok kanl hdisat ile meydana koyduu bir hakikattir. Panislmizm..panturanizm siyasetinin muvaffak olduuna ve dnyay sahai tatbik yapabildiine tarihte tesadf edilememektedir. ...Bizim vuzuh ve kabiliyeti tatbikye grdmz mesleki siyasi, mill siyasettir. 656

Public Record Office, Foreign Office Archives: FO: 371/9137.163125 sayl belgenin Trke tercmesi iin bknz.: ngiliz Belgelerinde Yeni Trkiyenin Pan-Turan ve Pan-slm Politikas ile ilgili bir rapor, ev.: Metin Hlag, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Yl:8, Say:92 (Austos 1994), s.50. 656 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt:II, 1920-1927, stanbul, Trk Devrim Tarihi Enstits, Mill Eitim Basmevi, s.436.

655

212

Turancln reddedilmesi, Trkiye Cumhuriyetinin d politikada statkocu tavrnn bir sonucudur. Cumhuriyetin kurulduu andan itibaren d politikasna

egemen olan statkoculuun boyutlarndan birisini, snrlarn deitirme arzusuna sahip olmama ve bunun doal bir sonucu olarak da irredantist politikalardan uzak durma biiminde ortaya kan varolan siyasal snrlarn srdrme anlay oluturmutur. 657 Bu d politikada statko yanls tutumun gelitirilmesinde etkili olan bir ok etmenden sz etmek olanakldr. En bata ttihatlarn pantrk zlemlerin de etkisiyle girdikleri I. Dnya Sava sonrasnda, bir anlamda Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan da olma misali, Anadoludaki Trk varl dahi tehlikeye dmt. Ulusal Sava sonunda elde edilen snrlar, bu zor durum sonrasnda, yeterli grlm, Misak- Milli snrlarna byk lde ulalmt. Ayrca Ulusal Sava sonrasnda Trkiyenin irredantist politikalar gdecek bir durumu da kalmamt. 658 Ulusal Savan ayn zamanda bir rejim deiikliini de beraberinde getirmesi, Ulusal Sava sonras ynetimini yeni rejimin yerletirilmesi abalarna younlamaya zorluyordu. Trkiyenin pantrk politikalara

eilmemesinde Rusya ile Ulusal Sava srasndan balayarak kurmu olduu yakn ilikiler de etkiliydi. 659 Sava dneminde balayan bu yakn ibirlii sava sonras dnemde de devam edecek; 1925 ylnda Trkiye Cumhuriyeti ile Sovyetler Birlii arasnda Dostluk ve Tarafszlk Antlamas imzalanacaktr. Bunu 1927 ylndaki Ticaret Antlamas ve 1925 tarihli Dostluk ve Tarafszlk Antlamasnn 1929 ylnda iki yl, 1931 ylnda be yl ve 1935 ylnda on yl sreyle uzatlmas

Baskn Oran, Trk D Politikasnn Teori ve Pratii, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, editr: Baskn Oran, stanbul, letiim Yaynlar, s.46-47. 658 a.g.e., s.47. 659 Baskn Oran, daha 1921de yaplan antlama ile Sovyetlerin Trkiyede komnizmi, Trkiyenin de Sovyetlerde Turancl kkrtmayacaklarn garanti ettiklerini belirtmektedir.(a.g.e., s.47.)

657

213

izlemitir. 660 Pantrk politikalarn, yeni devlet iin varolan dengeleri aleyhine dndrecek bir unsur olarak deerlendirilmi olmas da olanakldr. Elbette bu nedenlere ek olarak Mustafa Kemalin haddini bilen tavr, yani siyasal gerekilii ve btn bunlarla i ie olmak zere ulus-devlet anlayn benimsemi olmas da pantrk eilimlerin Cumhuriyet ynetimi ve d politikas ierisinde

benimsenmemesi sonucunu beraberinde getirmitir. 661

1. PANTRKLKTEN MSAK-I MLL ULUSALCILIINA: OSMANLI TRKLER


I. Dnya Sava sonrasnda ierisine dlen olumsuz durum, ardndan Anadolu eksenli Ulusal Savan balamas ve baarya ulamas sonucunda Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas Osmanl Devletinin son dnemlerinde o veya bu ekilde pantrkl benimsemi yazarlardan bazlarnn dnlerinde dnm noktasn oluturmutur. Osmanl Trklnn nemli isimlerinden Yusuf Akura, daha Ulusal Sava saflarna katlmadan nce grlerini deitirmi; Rus devrimi srasnda pantrkizmi bir yana terk ederek, daha snrl amalara ynelmiti. 662 Yusuf Akura 1919da demokratik Trklk- emperyalist Trklk ayrmn yaparak, yaylmac emellere sahip, irredantist eilimli Trkl reddetmiti. 663 Akura, 1921 ylnda Ankaraya gelerek Ulusal Savataki yerini aldktan sonra da yeni milliyetilik
Trkiye ve Sovyetler Birlii ilikileri iin Trk D Politikas, (editr: Baskn Oran) kitabnn 1919-1923 iin s.155-177, 1923-1939 iin s.314-324 ve 1945 sonras iin de s.499- 521 arasndaki Erel Tellaln SSCB ile likiler yazlarna baklabilir. 661 Misak- Milli snrlar ierisinde kalan Batumun Rusyaya, Musulun ngiltereye braklmasnda gereki tutum aln Misak- Milli snrlarndan dahi gerektiinde dn verilebilmesi sonucunu dourduunu grebilmekteyiz. rredantist olmayan d politikaya gsterilebilecek tek istisna 1939 ylnda Hatayn Trkiyeye katlmasdr. 662 Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.107. 663 a.g.e., s.107. Yusuf Akurann 16 Eyll 1919da Trk Ocanda verdii ve demokratik Trklk- emperyalist Trklk ayrmn yapt konumasnn bir zeti iin Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.145deki BELGE 16: Trkln ki Kolu blmne baklabilir.
660

214

anlayn benimsediini ortaya koymutur. Sava sonrasnda Maarif Vekaleti eviri brosunda ve Hariciye Vekaletinde alan Akura, 1923 ylnda stanbul milletvekili olarak Trkiye Byk Millet Meclisine girmi, bu tarihten 1934 ylna kadar stanbul milletvekili, 1934ten itibaren de Kars milletvekili olarak parlamentodaki grevini srdrmtr. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti bakanl ve I.Trk Tarih Kongresi bakanln da yapan Akuraolu Yusuf Bey, 1920li yllarda yazd yazlarnda d Trklerden hibir yerde sz etmemitir. 664 Osmanl dneminde Trk Ocanda ve Trk milliyetiliinde etkili isimlerden biri olan Aaolu Ahmed Bey de pantrk zlemlerini bir kenara brakarak, Misak- Milli snrlar ierisindeki Trklk izgisine ynelmiti. 665 Malta srgnnden dndkten sonra katld Ulusal Sava saflarnda nemli grevler stlenmi olan Aaolu Ahmed Bey 666, daha 1923 ylnda Eski Osmanl mparatorluunun haklarndan vaz geen Ankara milliyetidir. Trk etnografik snrlarna daraltlm mtevazi bir Trk milli yurdu kurma arzusundadr....bu nedenle bara gereksinimi var. 667 szleriyle milliyetilik ile pantrklk arasnda ayrm yapyor; pantrkln Trk milliyetiliinin ayrlmaz paras olduu grn reddediyordu. Trk Yurdunda 1926 ylnda yaynlanan baka bir yazsnda da Osmanl dnemi Trk hareketini deerlendirirken hareketin hayal ile sakatlanm olduundan sz ediyordu.
Bunun tek istisnasn 1928 ylnda Trk Ocaklar himayesinde hazrlanan Trk Yl adl almas oluturmutur.Franois Georgeon,Trk Milliyetiliinin Kkenleri, s.107. 665 Murat Ylmaz, Ahmed Aaolu ve Milliyetilik Anlay, Trkiye Gnl, say.25, K 1993, s.73den aktaran Fahri Sakal, Aaolu Ahmed Bey, s.96. 666 Aaolu Ahmed Bey, 29 Kasm 1921de Matbuat ve stihbarat Umum Mdrlne getirilmi, ayn dnemde Hkimiyet-i Milliyenin bayazarln da stlenmitir. 1923 ylnda Kars milletvekili olarak TBMMdeki yerini almtr. 1930 ylnda Serbest Frkaya giren Aaolu Ahmed Bey, 1933 ylndaki niversite reformunda emekli edilmitir. Aaolunun emekli edilerek tasfiye edilmesinde, pantrk grleri deil, Cumhuriyet ynetimine ve zellike Babakan smet Paann politikalarna ynelttii eletiriler etkili olmutur. ( Hilimi Ziya lken, ada Dnce Tarihi, s.409. .667 Berthe Georges-Gulis, La nouvelle Turquie, 1924, s.230-1den aktaran Landau, Pan-Turkism and Turkism in Turkey, s.76
664

215

Bunlar [Trkler] gerek Trkiye ve gerek Trkn sairine dnyada yalnz bir Trk milleti olduunu ve bu Trk milletinin uzun ve azametli bir tarihi, bir medeniyeti bulunduunu, gayet kuvvetli bir lisana mlik olduunu ve Trke mahsus bir musikinin, bir hukukun mevcut bulunduunu telkin ve ispat ve Trk milliyetine mensubiyetinin bir ar ve leke deil, bir eref ve saadet olduunu iln eylemek ztrarnda kaldlar. Filhakika faaliyetin bu sahas mspet ve msmer deildir. Zira tekevvn etmi olan bir hata, bir vehim ve hayal ile uramaktan ibarettir... 668

Aaolunun hata, vehim ve hayal olarak nitelendirdiinin Osmanl dnemi Trk milliyetiliinin Turanc boyutlar olduuna phe yoktur. iirleri ve destanlar ile Turancla hayat veren Ziya Gkalp 1923 ylnda Trkln Esaslar adl nemli almasn yaynlar. Gkalpin bu eserinde izdii tablo, nceki grlerinin sistemli bir biimde sunulmasndan ibarettir. 669 Millet tanmnda rk bu kez daha iddetli olarak reddeder. ...atlarda ecere aramak lazmdr, nk btn meziyetleri sevki tabiiye mstenid ve rsi olan hayvanlarda da rkn byk bir ehemmiyeti vardr. nsanlarda ise, rkn itimai hasletlere hibir tesiri olmad iin, ecere aramak doru deildir. 670 Gkalp, Yeni Gn gazetesinde yaynlanan Trk Kimdir? balkl yazsnda da rkn ve kann Trk saylmak iin yeterli olmayacan hatta rkn gerekli olmadn , asl nemli olann kltr olduunu belirtir. 671 Bu bak asndan, Gkalp, kltrel olarak Trklemi unsurlar, kanca ve rka baka bir rka ait olsalar dahi Trk saymaktan yanadr. 672 Gkalpin, Trkln Esaslarnda

Aaolu Ahmed, Kurultay Mnasebetiyle, Trk Yurdu, Cilt. XVII(3), say:179(18), MaysHaziran 1926, [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:10, s.287.] 669 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi , s.358. 670 Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, s.16-17. Gkalp, Trkln Esalarndan bir sre nce kaleme ald bir baka yazsnda da rk reddediyor, bununla birlikte milletin corafi bir zmra olmadn da yazyor, milleti millet yapan ban ...terbiyede, harsta, yani duygularda itirak olduu grn ileri sryordu. ( Ziya Gkalp, Millet Nedir?, Ziya Gkalp, Makaleler VII, hz.: Abdlhalk ay, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, s.226-227. ( Bu yaz Kk Mecmua, Say:28 (25 Aralk 1922)de yaynlanmtr.) 671 Ziya Gkalp, Makaleler IX, haz.: evket Beysanolu, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 1980, s.33. (Ziya Gkalp, Trk Kimdir?, Yeni Gn, 16 Mays 1339, Say: 1179-802) 672 ayn yerde.

668

216

verdii millet tanm da kltr zerine dayanmaktadr. 673 Milletin tanmlanmasnda rk reddeden Gkalp, bununla birlikte corafi milliyetilii de benimsemez. 674 Irk reddetmekle birlikte pantrk eilimlerini bu yolla silik de olsa devam ettirir. Gkalp, Trkl aamada deerlendirir. 1-Trkiyecilik 2- Ouzculuk ya da Trkmencilik 3- Turanclk 675 Gkalpe gre yalnzca Trkiyecilik gerekilik sahasndadr. Gemite gereklik olan Kzl Elma ise hayal sahasndadr. Turan yine Trklere mal ederek Macarlar, Finlileri, Moollar, Tunguzlar dlayan 676 Gkalpe gre Turan, btn Trklerin mazide ve belki de istikbalde bir eniyet olan byk vatandr. 677 Gkalp, bu kitabnda da mefkure ve gereklik arasnda ba kurar.
... Turan mefkresi de bunun gibidir. Yz milyon Trkn bir millet halinde birlemesi, Trkler iin en kuvvetli bir vecd menbadr. Turan mefkresi olmasayd, Trklk bu kadar sratle intiar etmeyecekti.. Maamafih, kim bilir? Belki, istikbalde Turan mefkresinin husul de mmkn olacaktr. Mefkre, istikbalin halikidir. Dn Trkler iin hayal bir mefkre halinde bulunan mill devlet, bugn Trkiyede bir eniyet halini almtr. 678

Bu durumda Gkalp, uzak mefkure olarak gsterdii Turancln, gnn birinde gerek olabilecei dncesinden vaz gememitir. 679 Ouzculuk da Gkalpe gre yakn mefkuredir. Ancak Ouz ittihadndan anlalmas gereken de siyasi deil, kltrel birliktir. Ancak Gkalp, bu noktada da
Ziya Gkalp, Trkln Esaslar., s.15. a.g.e., s.13-14. 675 a.g.e., s.20. 676 Turan bazlarnn zannettii gibi, Trklerden baka, Moollar, Tonguzlar, Finvalar, Macarlar da ihtiva eden bir kavimler halitas deildir.(Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, s.18.) Turan kelimesi, Turlar yni Trkler demek olduu iin, mnhasran Trkleri ihtiva eden camiav bir kavramdr. (s.19) 677 a.g.e., s.20.. 678 a.g.e., s.20. 679 Gkalpin bu dncesinin 1913 ylndaki bir rnei iin bknz. bu almann 143. sayfasnda yer alan Kzl Elma adl iirinin msralar.
674 673

217

ak bir kap brakmay yeler. stikbal hakknda da bununla birlikte bugnden bir hkm veremeyiz. 680 Genelde Gkalp, artk dikkatini gereklik sahasndaki Trkiyecilik dncesine yneltmi, yakn ve uzak mefkureler olan Ouzculuk ve Turancln peini byk lde brakmtr. Osmanl lkesine Turanc dnceyi soktuu kabul edilen Hseyinzade Ali Bey de Cumhuriyet Trkiyesine uyum salayan Trk isimlerden biri olmutur. 1924 ylnda Maarif Vekaleti Telif ve Tercme Encmeni yesi olan Hseyinzade Ali Bey, 1926 Bak Trkoloji Kongresinde de Kprlzade Fuad ile birlikte Trkiyeyi temsil etmitir. 1926 ylnda stanbul Darlfnununda tp profesrlne getirilmi ve 1931 ylnda emekli olmasna ramen bu grevini 1933 ylna kadar srdrmtr. 1920li yllarda Trk Ocaklarnda grlen iki eilim bu erevede belirlenebilir. Bir tarafta gen Cumhuriyetin milliyetilik dncesine uyum salayanlar ve Trk Ocaklarn bu dorultuda kullanmay yeleyenler, te yandan Trkiye Cumhuriyetini Trk milliyetiliinin hakim olduu tek devlet olarak grmekle beraber, bu yeni Cumhuriyeti gelecekteki birliin temeli olarak alglayarak pantrk emelleri koruyanlar.

2. 1920L YILLARDA TRK OCAKLARI VE PANTRKLK


Osmanl Devleti dneminde olduu gibi Trklerin ve pantrklerin Cumhuriyetin ilk yllarndaki merkezi de Trk Ocaklar olmutur. Ancak Trk Ocaklar ve Trk milliyetileri ierisinde Trkln boyutlar hakknda tutum allar birbirinden farkl olmu, yukarda grdmz gibi Yusuf Akura ve Ahmed Aaolu gibi baz Trkler Misak- Milli snrlar ierisinde ulus-devlet
680

a.g.e., s.18.

218

oluturulmasn benimseyerek Trklklerini bununla snrlayanlarla birlikte, Trkiye Cumhuriyetini Trk milliyetiliinin hakim olduu tek devlet olarak grmek ve benimsemekle beraber, bu noktada kalnmamasn isteyerek bu yeni Cumhuriyeti gelecekteki byk birliin merkez noktas olarak alglayanlar Trk Ocaklar ats altnda birlikte etkinliklerini srdrmlerdir. a) CUMHURYET DNEMNDE TRK OCAKLARININ YENDEN ORTAYA IKMASI I. Dnya Savann sona ermesiyle beraber girilen mtareke dneminde Trk Ocann etkinlikleri azalm, Trk Yurdu karlamaz hale gelmitir. Bununla birlikte Ocak, 1919 ve 1920 yllarnda kongrelerini yapabilmitir. 17 Tern-i evvel 1336 (1920) gn toplanan Kongrede idare heyeti Halide Edib, Nakiye Hanm, Mehmet Emin, Celal Sahir, Hamdullah Suphi, Dr. Fethi ve Mahmut Nedim Beylerden oluturulmutur. Hamdullah Suphi bakan, Dr. Fethi de katib-i umumi olmulardr. 681 Kurtulu Savann kazanlmas Trk Ocaklarna da etkinliklerinde serbestlik getirmitir. 1922 ylndan itibaren Ankarada Trk Oca etkinlikleri yeniden balam, 23 Nisan 1923 ylnda da Ankara Trk oca resmen almtr. Ayn yl 29 Temmuzda stanbul Trk Oca da kongresini toplamay baarmtr. Trk Ocaklar Birinci Umumi Kongresi 23-25 Nisan 1340(1924) tarihinde gerekletirilmitir. Kongre bakanlna Aaolu Ahmet Bey seilmitir.682 Kongrede yaplan seimler sonucunda da Trk Ocaklar Merkez Heyeti Hamdullah Suphi, Necati Bey, Vasf (nar), Aaolu Ahmed Bey, Mahmut Celal, Alaeddin

681

Hseyin Tuncer ve dierleri, Trk Ocaklar Tarihi Aklamal kronoloji, 1912-1997, 1.Cilt, Ankara, Trk Ocaklar Genel Merkezi, 1912, s.78. 682 Fsun stel, Trk Ocaklar, s.145.

219

Bey, Rdvan Nafiz Bey, Muhiddin Baha (Pars), hsan Bey, Nebizade Hamdi Bey, Mimar Hikmet (Koyunolu) 683 biiminde oluturulmutur. Hars Heyeti yeleri ise Fevzi Paa, Aaolu Ahmed, Hamdullah Suphi, Ziya Gkalp, Halide Edip, Kprlzade Mehmet Fuat, Mehmed Emin, Akuraolu Yusuf, Hseyinzade Ali, Veled elebi, Samih Rfat, Yahya Kemal, Celal Esad, Rza Nur oluturmulardr. 684 Kongrede en youn tartmalar rk konusu zerinde gereklemitir. Tartma, Ocan kongrede savunulmak zere gnderdii talimatnamede Trk harsn kabul ettiini syleyen teki unsurlarn da Ocaa alnmasn istemesi zerine kmtr. Tarsus delegesi Niyazi Bey buna kar karken Samih Rifat, milliyetin rkla tanmlanmasna itiraz eder. Trkl kan birlii ile aklamann Bulgarlar ve Macarlar gibi Turan rkndan olan baz uluslar ayn milliyetten kabul etmek olacan; oysa ayn dil ailesinden olan Trkler ve Macarlar arasnda bir mefkure birlii bulunmad ne srerek, milliyetin rk zerinden deil kltr zerinden tanmlanmas gerektiini bildirir. Sandkl delegesi zzet Ulvi Beyin encmenden gelen talimatta yer alan harsen Trk kaydnn Osmanlla benzer bir duruma yol aaca itiraz zerine sz alan Hamdullah Suphi Esas cedler, rk, kan deil, seciye, uur, terbiye, bir kelime ile hars ve zihniyettir. diyerek milliyetin tanmnda kltr n plana kardktan sonra Irk, kan Trkl m istiyorsunuz? Bir de kan alp tahlil iin kimyagerlere gndereceksiniz, yzde be Ermeni, on alt Rus bilmem ne nispette erkes, Arnavut ve Trk kan var diyecekler. ki yoldan birini intihap etmek

683

Hseyin Tuncer ve dierleri, Trk Ocaklar Tarihi Aklamal Kronoloji s.117. Ayrca Dr. kr, Baytar Cevat, Dr. Rifat ve Refet Beylerin isimleri de yedek yeler olarak verilmektedir.(s.117)stel, Merkez heyeti asil yelerini Hamdullah Suphi, Necati, Vasf Alaeddin, Rdvan Nafiz (Edgder) olarak vermekte, yedek yeleri ise Aaolu Ahmed Bey, Mahmud Celal, Nebizade Hamdi, Mimar Hikmet, Dr.kr, Baytar Cevdet, Dr. Refet olarak saymaktadr.(stel, s.159) 684 Tuncer ve dierleri, Trk Ocaklar Tarihi, s.117.stel bu isimlere ek olarak Mze mdr Halil, zmirli Necip, Niyazi isimlerini vermektedir.(Fsun stel,Trk Ocaklar, s.159.)

220

lazmdr. Ya rk kabul edersiniz, ya hars 685 szleriyle tartmaya noktay koyar. Hamdullah Suphinin bu anlay yalnzca buradaki szleriyle snrl kalmamtr. 1924 Kurultayndaki tartmalardan nce de, 1923 ylnda Ankara Erkek retmen Okulunda verdii konferansnda benzer szlerle milletin esasn rka balamak isteyenleri eletirdikten sonra, kendi millet tanmn vermitir. Trke konuan, mslman olan ve Trklk sevgisi tayan herkes Trktr. Biz onda dil birlii, din birlii ve dilek birlii aryoruz. 686 szlerinde izilen millet tanm, din konusu hari Cumhuriyet milliyetilii ile uyum halindedir. Bu dnemde Aaolu Ahmed Bey de milletin tanmnda dine yer ayrmaktan kanmyordu. 687 Ancak milletin tanmnda rk esine yer vermemek, btnyle Cumhuriyet milliyetilii ile uyum anlamna gelmemektedir. Bu noktada stelin, Tachaudan aktard ve 1924 Kurultaynda rk zerine meydana gelen tartmann Turanc yaklam ile yeni Kemalist rejimin temel bir elikisini ortaya kard savnn 688, bu dnemle ilgili olarak tam olarak 1920li yllarn Turanclk anlay ile yeni Cumhuriyet rejimi arasndaki fark aklamad sylenebilir. Cumhuriyet ynetimi ile pantrklk arasndaki ayrm rk zerinden ekillenmemektedir. Elbetteki bu tartmalarda ortaya konulan rk anlay Cumhuriyet tarafndan benimsenmeyen bir yaklamdr. Ancak pantrk hareket saf kan rkla indirgenemez. Osmanl dnemi incelenirken grdmz zere pantrklk, saf rk teorilerine dayanmayabilir; kltr ortak zemin olarak daha ok ne karr. Bu balamda saf kan milliyetilii savunanlarn karsnda yer alan baz isimlerin pantrklk balamnda yeni Cumhuriyetle ayn dzlemde
685 686

Fsun stel, Trk Ocaklar, s. 151-152. Hamdullah Suphi Tanrver, Da yolu(I), haz.: Fethi Tevetolu, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar,2. Bask, 2000, s.152. 687 Fahri Sakal, Aaolu Ahmed Bey, s.99. 688 Fsun stel, Trk Ocaklar, s.153.

221

dnmediklerini, bu adan aralarnda bir takm srtmelerin olduunu sylemek olanakldr. b) ULUS-DEVLET YA DA BYK TURAN Trk Ocaklar bir yandan Cumhuriyet ynetimine destek salamaya ve onun dncesine ayak uydurmaya abalarken, dier yandan Cumhuriyetin ulus-devlet anlayyla badamayan pantrk dncelerin de zaman zaman dile getirildii platform zelliini srdrr. Hamdullah Suphi, yukardaki tartmalarn yaand 1924 tarihli Trk Ocaklar I.Umumi Kongresini aarken ...burada Anadoluda tekrar toplanyoruz, burada yeni bir tahammr devri geireceiz. Burada leheler birleecek, sima farklar ortadan kalkacak. Yeniden tarihin kayd ettii o deimez Trk kudretini kendi ruhlarmzn iinde biriktireceiz. 689 szleri ile, stelin tanmlamasyla, yeni Trk devleti ve rejimine Btn Trklk asndan ynlendirici bir ilev yklemekten kendisini alamaz. 690 1924 Kongresinde kabul edilen yeni Trk Oca Yasas 691 da pantrk eilimler sergilemekten vaz gememitir. Bu yasann 2. maddesi Trk Ocann maksad btn Trkler arasnda mill urun takviyesine, Trk harsnn meydana karlmasna, meden, shh tekamle ve mill iktisden inkifna almaktr. 692 ifadelerini tamaktadr ki, kltrel anlamda pantrkln Ocaklar tarafndan benimsenmeye devam edildiinin ak gstergelerinden birini oluturur. Yasann 5. maddesi Neslen Trk olan veya hars dolaysyla tammen Trk duygusu ve Trk dilei besleyen ve mzileriyle Trkle bal olduklarn isbt etmi bulunan her

Hamdullah Suphi, Da Yolu(I), haz.: Fethi Tevetolu, s.112. Fsun stel, Trk Ocaklar, s.147. 691 1924 Trk Ocaklar Yasas iin bknz.: Fsun stel, Trk Ocaklar, s.162-163. 692 1924 Trk Ocaklar Kurultaynda kabul edilen Trk Ocaklar Yasasnn metni iin Fsun stel,Trk Ocaklar, s.162-163.
690

689

222

kadn ve erkek Trk Ocana az olabilirler. ifadesi ile kltr n plana karan yaklamn srdrmtr. 1924 ylnda Trk Yurdu dergisi yeniden yaynlanmaya balanr. 693 Hamdullah Suphi bu ilk sayya yazd yazda Trk Yurdunun amalarn Ziya Gkalpin slam mmetindenim, Trk milletindenim, Garb medeniyetindenim ilkeleri dorultusunda aklar. 694 Pantrk olarak nitelendirilebilecek olan yan Hamdullah Suphinin yazsnda son derece silik grnmektedir. Bu ynde yorumlanabilecek tek ifade Trk Yurdu vaktiyle olduu gibi, Trk milletinin hars birliine alacaktr. 695 biimindedir. Trk Ocanda bu dnemde bir yandan kltrel dzeyde pantrk zlemler ifade edilirken dier yandan Cumhuriyetin dncesine ayak uydurma abas dikkati ekmektedir. Bu dnemde Trk Yurdunun ierii belirgin olarak Osmanl dnemi Trk Yurdu dergisinden farkllamtr. Turan temas hemen hi yok denecek kadar azalm, d Trklerle ilgili yazlarn says da belirgin lde dmtr. Bununla beraber son derece nadir de olsa Trk Yurdu sayfalarnda ve Trk Yurdu dnda aka siyasal anlaml bir pantrkizmin savunulmas da yine Trk Oca yeleri tarafndan gndeme sokulmaktadr. Trk Ocaklar Hars Heyeti yesi olan Rza Nur rneinde grld gibi, pantrkizm dncesine bal olanlar, bu pantrk zlemlerini savunmaktan ekinmemektedirler.

Trk Yurdunun 1918den sonra yeniden yayn hayatna balamasnn 1924 ylnda gerekletii genel kabul gren bir yargdr. Ancak Mehmet Uzun, 1924 tarihinden nce Mart 1923-Haziran 1923 yllar arasnda da Trk Yurdunun yaynlandn, kendi zel kitaplnda bulunan drt sayya dayanarak gstermektedir. Trk Yurdunun 1918 sonrasnda, 1924ten nce drt saydan fazla yaynlanp yaynlanmad bilinmemektedir. Bu saylar ierisinde yer alan yazlar ve saylar hakkndaki bilgiler iin Mehmet Uzun, Trk Yurdu ve Trk Ocaklar Literatrnde Unutulan Trk Yurdu Dergileri, Tarih ve Toplum, Cilt.24, Say:143, Kasm 1998, s.9-13. 694 Hamdullah Subhi, Balang, Trk Yurdu, Cilt:15-1, Say:162-1, Ternievvel 1340, [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:8(15), s.13.] 695 a.g.m., s.13.

693

223

1924 ylnda Trk Yurdunun ikinci saysnda arz- endam eden eski Maarif ve Shhye Vekili Dr. Rza Nur, yine ayn yl yaynlad bir baka almasnda bir Trk irredantizmi erevesi izmeye alr.
...Trklerin de rredentas vardr...Asr milliyet asrdr. Bir millet arasndaki din ve Snnilik, iilik gibi mezhep farklarna baklmaz. Her devlet ve millet, artk milliyeti ile yaayabilmektedir. Din de bir olursa daha iyidir. Henz din ve tre(rf)lrini muhafaza eden Trkler, federasyon halinde birlemeli, sonra bu byk kuvvetlerile temessl edilmi olan milletdalarn uyandrmal ve kurtarmaldr. Trkn hayat ve bekas buna baldr. Bu dava, en mukaddes davalardandr ki her gen Trkn gnlnde en byk ihtiraslar ve heyecanlarla yaasn 696

Rza Nurun szlerinde izdii tablo aka pantrkist, hatta panturanist zellikler gstermektedir. Rza Nurun Turan kavramnn ieriini, antik yurdu tanmlamak zere deil, Turan halklarnn yaad btn lkeleri kapsayacak biimde geniletmesi dikkati ekmektedir. Rza Nurun Byk Turan adn verdii bu devasa lkenin snrlar, in Trkistanndan, Azerbaycana, Anadoludan, Mezopotamyaya, Tataristandan Finlandiyaya, Macaristana, Bulgaristana,

Makedonyaya kadar uzanmaktadr. 697 Rza Nurun Bulgarlar, Finlileri, Macarlar ve Estleri de Trk halklar arasnda grmesi 698 ve izdii pan-milliyeti irredantist hareket erevesinden bu halklar dladn gsteren ifadeler kullanmamas Rza Nurun Trklerin hemen hibir dnemde benimsemedikleri Macarlar, Finlileri, Estonyallar da iine alan genilikte dndnn gstergeleri olmasndan dolay kayda deerdir. Ayrca Rza Nurun gerek bu kitabnda, gerekse de Trk Yurdunda yaynlanan makalesinde ortaya att Trkiye Cumhuriyetinin yeni bir devlet olmad, deienin devletler deil, hanedanlar olduu, bu balamda Trk Devletini

Rza Nur, Trk Tarihi, Birinci Cilt, haz.: E. Kl, stanbul, Toker Yaynlar, 2.bask, 1982, s.35. (lk bask 1924) 697 a.g.e., s.33-34. 698 A.g.e., s.262-263.

696

224

Seluklulardan itibaren balatan yaklam 699 da 1930lu yllardan itibaren ortaya kmaya balayacak olan rk-Turanc dnce sahiplerinin de savunduu grler olmas balamnda dikkate alnmaldr. Trk Yurdu sayfalarnda pantrk eilimler sergileyen yazlardan bir tanesi Sadri Maksudiden gelir. Cumhuriyet dnemi Trk Yurdu dergisinde ok bavurulmayan esir Trkler argmanna da bavuran Sadri Maksudi 700, Trk Birliini tpk daha ncesinde Yusuf Akura ve Ziya Gkalpin de savladklar gibi Cengiz Han dneminde bulur. Ancak Sadri Maksudinin grnn dikkat eken yan Yusuf Akuradan farkllaarak (Ziya Gkalp ile rterek) Cengiz Han Trk olarak deil de Mool olarak gstermesindedir. 701 Sadri Maksudinin pantrklk zlemi siyasi deil, kltrel dzeydedir. Cengiz ve Timur rneklerinden hareket ederek siyasal pantrkizmi reddeden Maksudi 702 yazsnn devamnda Trklerin, dnya halklar ierisinde hak ettikleri yeri neden bulamadklar sorusuna yant arar. Bulduu zm medeniyet iin almak biiminde zetlenebilir. Yani sulh iinde mtemadiyen alarak, rkn refah ve rahatn temin ve harsn tevsi olacaktr. Bu sayede evvela Trkiye Trkleri kurtulacak, Trkiye Trklerinin necat sayesinde Trklk hars kurtulacaktr. Harsn kurtuluu, Trklk ruhunun kurtuluu

Rza Nur, Devletimizin Mahiyeti ve Mill Ad, Trk Yurdu, Cilt:15-1, Say: 163-2, Terinisani 1340- Kasm 1924 [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:8(15), s.53-56.] 700 Bugn Trk rk, efradnn bir ksm- azam in, Rusya, iran, Afgan, Romanya, Bulgaristan hkimiyeti altnda yayor. Mzide her yerde hkim olan Trk rk bugn Trkiyeden baka her yerde mahkumdur. Sadri Maksud, Trk Tarihinin Telkinat [Sadri Maksudnin 14 Terinisani 1924te Ankara Trk Ocanda verdii konferans.], Trk Yurdu, Cilt.15-1, say:165-4, Kanunisani 1341(1925), evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:8(15), s.143.] 701 a.g.m., s.148. Ayrca bknz. Sadri Maksud, Trk Birlii I, Eski Trklerde Dil ve Hars Birlii, Trk yurdu, cilt:16-2, Say: 172-11, Austos 1925, [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:8(15), s.217.] 702 Timurun tecrbeleri gsterdi ki btn Trkleri siyaseten birletirmek imkansz bir hayaldir, bu Trklk iin kabil-i tahakkuk bir emel tekil etmez. ( Sadri Maksud, Trk Tarihinin Telkinat [2],Trk yurdu, Cilt:15-1, Say: 166-5, ubat 1925. [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:8(15), s.187.]

699

225

demektir. 703 Siyasal anlamda pantrkl gerekletirilemeyecek bir hayalden ibaret gren Maksudinin kltrel anlamda bir harekete ok da uzak olmad grlmektedir. 1925 ylnda Trk Ocaklar II.Kurultay Ankarada topland. Kurultay bakanlklarna Mehmed Emin ve Aaolu Ahmed Beyler seildiler. 704 Kongrede Trk Ocaklarnn Cumhuriyet ynetimiyle uzlama arayna kant oluturabilecek gelimeler yaand. Vasf Beyin Trkiye dndaki Trklere kongrenin muhabbet ve alkasn izhr ve ibl edilmesi nerisi zerine yaanan tartmalar, sonunda Receb Zhd Beyin nerisiyle ara bir yol bulunarak sonuca baland. Receb Zhd Beyin nerisi Trkiye haricindeki Trkleri tenvir ve irad vazifesinin Trk Yurdu dergisiyle yerine getirilmesi ynndeydi ve oya sunulan bu teklif ounlukla kabul edildi. 705 Kongrenin bylesi bir ile grevlendirilmemesi ve bu iin Trk Yurduna braklmas Ocaklarn, Cumhuriyet rejiminin politikalar konusundaki hassasiyetini gstermektedir. Ayn kurultayda, seimler sonucunda, Merkez Heyetine, Mustafa Kemalin ei Latife Hanm ile birlikte Hamdullah Suphi, Necati, Vasf, hsan, Aaolu Ahmed, Mahmud Celaleddin, Osmanzade Hamdi, Reit Galip, Muhyiddin Baha, Mehmed Emin, Rdvan Nafiz Beyler seildiler. Merkez Heyeti de kendi ierisinden Hamdullah Suphiyi bakan, Muhyiddin Bahay da umumi katip olarak belirledi. 706

Sadri Maksud, Trk Tarihinin Telkinat [2], Trk Yurdu, Cilt:15-1, Say: 166-5, ubat 1925, [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:8(15), s.191.] Sadri Maksud, rk szcn kullanmakla beraber rk dille zdeletiren bir anlaya sahiptir. Trk dilinde konuan btn milletler Trktr. (Sadri Maksud, Trk Birlii I, Eski Trklerde Dil ve Hars Birlii, Trk Yurdu, Cilt: 16-2, Say: 172-11, Austos 1925, [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:9(16), s.217.] 704 uun: Trk Ocaklar kinci Kurultay, Trk Yurdu, Cilt:16-2, Say:170-9, Haziran 1925, [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:9(16), s.137.] 705 a.g.k., s.138. 706 a.g.k., s.138-139.

703

226

D Trklere muhabbet ve alaka izhr ve ibl edilmesinin kabul edilmedii Kurultayn sona ermesinin ardndan delegelere verilen yemekte Hamdullah Suphi pantrk temalarla ykl bir konuma gerekletirmitir. Uzun ayrl asrlarndan sonra kavuma gnlerine vasl olduk. Her istikamette fthat yollarnda uzaklaanlar birbirlerini aramaya ve toplamaya baladlar....imdi bu dakikada Trk dnyasnn her bucanda ruhlarn iinde eller uzanm uzaktaki kardelerini aryor. Hudutlar milletleri ayrr m? Ormann iine bir duvar ekiniz. Aalarn kkleri duvarn altndan birbirleriyle buluuyor. Btn Trk dnyas birlik uurunu idrak etmeye balam ve eller dalan kardelerin elini tutmak iin mesafeler iinde uzanmtr. 707 Hamdullah Suphi bu grlerinde yalnz deildir. Baka yazarlar da Trk Yurdu sayfalarnda benzer grleri dile getirmeye devam ederler. Ayaz shak, 1925 ylnda yaynlad makalesinde Cumhuriyetin milliyetilik yaklamn deerlendirirken Anadolu haricindeki Trklere kar ilgisizlik olarak tanmlad Vatancln, Trkiyede reva bulmadn

savlamaktadr. Cumhuriyet Trkiyesinin dahili siyasetinde Trklk byk yer tuttu ve Cumhuriyet Trklk esaslar zerine kuruldu...Cumhuriyet Trk hars, Trk medeniyeti himayesine ald ve byk Trklk cerayanna geni bir ictihad sahas at. 708 Ayaz shakinin Cumhuriyetin irredantist olmayan milliyetilik anlayn deerlendirmekten ne kadar yoksun olduunu ifade eden bu szler, olaslkla, Cumhuriyetin ilk dnemlerinde pantrk emellere sahip olanlarn tmnn grlerini yanstmaktadr. Onlarn bekledii Cumhuriyetin kendisini toparlar toparlamaz byk Trklk idealinin peinde komasdr. Onalara gre
707

Hamdullah Subhi, Hitabe, Trk Yurdu, Cilt:16-2, Say:170-9(Haziran 1925), [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:9(16), s.104.] 708 Ayaz shak, Btn Trklerde Yksek bir Trk dilinin Vcuda Gelmesi Mmkn mdr?, Trk Yurdu, Cilt:17/3, Say:174-13, Ternievvel 1341(Ekim 1925), [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:10(17), s.34.]

227

Trkiye Cumhuriyeti durak, nihai hedef Trk birliidir. Ayaz shakinin bizim maksadmz Trk birliidir. Fakat imdi istediimiz btn Trk kabilelerine amil bir medeniyet, umumi bir hars meydana getirmektir. Bunun iin yegane vasta dilimizi birletirmektir. 709 Burada bir kez daha siyasal birlie giden yolda, kltrel birliin nceliinin vurgulanmas sz konusudur. Bu trdeki ve Rusyadaki Trk halklarn tantc nitelikli yazlar haricinde Trk Ocaklarnn pantrkl silik hale getirerek Cumhuriyet Halk Frkas milliyetiliiyle uzlama anlay da karlksz kalmaz. 2 Aralk 1924 tarihli Bakanlar Kurulu Karar ile kamuya yararl dernek olarak belirlenen Trk Ocaklarnn 710, 3 Mays 1925 tarihli Bakanlar Kurulu Karar ile de idarece desteklenmeleri kararlatrlr. 711 Bakanlar Kurulunun bu karar zerine Maarif ve Dahiliye Vekaletleri yaynladklar tamimlerle Trk Ocaklarna yardm edilmesini isterler. smet Paa da stanbul Trk Ocana 3000 liralk yardmda bulunur. 712 1926 ylndaki Kurultayn ald kararlardan bir de Trk Ocaklar yaps ierisinde mfettilik ve mmessillik kurumlarnn oluturulmas ynnde olmutur. Mfettilik kurumunun oluturulmas ve geni yetkilerle donatlmas ile Trk Ocaklar ierisinde merkeziyeti bir denetimin salanmas amalanmaktadr. 713 Bu merkeziyeti eilimin bir baka gstergesini de Merkez Heyetine Trk Ocaklarnn amalarna uygun davranmadn dnd ubeyi Kurultay kararna kadar geici

Ayaz shak, Btn Trklerde Yksek bir Trk Dilinin Vcuda Gelmesi Mmkn mdr?[2], Trk Yurdu, Cilt: 17/3, Say:175-14, Terinisani 1925(Kasm), [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:10(17), s.77.] 710 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou, 30.018.1.1./ 2.12.1924 tarih ve 1186 numaral Bakanlar Kurulu Katalou. 711 T. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou, 30..18.1.1/ 3.5.1925 tarih ve 1850 sayl Bakanlar kurulu Karar 712 7 Mays 1926 tarihli Cumhuriyetten aktaran Tuncer ve dierleri, Trk Ocaklar Aklamal Kronoloji, s.178. 713 Mfettilik kurumu eyh Sait syan sonrasnda Cumhuriyet Halk Frkas ierisinde de uygulamaya sokulmu; 1927de de faaliyet alan dou Anadolu olan I.Umumi Mfettilik Blgesi oluturulmutur.

709

228

olarak kapatabilme yetkisi veren Trk Ocaklar Yasasnn 54.maddesi olmutur. 714 1925 ylnda patlayan eyh Sait syan sonrasnda Cumhuriyet Halk Frkasnn i dzeni salamak amacyla bir takm nlemler gelitirdii, 1925 ve 1926 Trk Ocaklar Kurultaylarnda grlen Cumhuriyet Halk Frkas ile yaknlamann da Cumhuriyetin duyduu i gvenlik kaygsyla ve btn toplumsal rgtlenmeleri kendi kontrol altna almak arzusu ile aklanabilir. eyh Sait syan sonrasnda Cumhuriyet Halk Frkas ierisinde Parti mfettilii kurumu oluturulmu(Haziran 1925) 715; parti yaps denetim altna alnmaya allmtr. Parti dnda devlet ve hkmet aygtn denetlemek zere 1927 ylnda faaliyet alan Dou Anadolu olan I.Umumi Mfettilik kurulmutur. Etnik sorunun yaand Dou Anadolu blgesinin baz illerinde Cumhuriyet Halk Frkasnn parti rgtlenmesinin bulunmamas 716 da Trk Ocaklarnn Cumhuriyet Halk Frkas tarafndan kullanlmasn gndeme getirmitir. Trk Ocaklar rneinde Cumhuriyet Halk Frkasnn yalnzca kendisine muhalif olabilecek bir kurumu denetim altna almas deil, ayn zamanda bu kurumu kendi istemleri dorultusunda ynlendirme istei de etkili olmu olsa gerektir. Trk Ocaklar ierisinde zellikle Dou Anadoluya nem verilmesi, bu blgede ocak almas etkinliklerinin younlatrlmas, Trk Ocaklarnn Cumhuriyet ynetimi tarafndan blge halknn Trk harsna kazandrlmas yoluyla giderek Trkletirilmesi balamnda, ulusun ina srecinin

Fsun stel,Trk Ocaklar, s.207. Mete Tunay, Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1950), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:8, s.2019. 716 Fahir Giritliolu, Diyarbakr, Elaz, Hakkari, Mardin, Urfa ve Beyaztta CHF tekilat olmad iin 1931 Kongresinde bu alt ilin delegelerinin yer almad yazmaktadr. (Fahir Giritliolu, Trk Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Cilt I, Ankara, Ayyldz Matbaas, s.92). Mete Tunay da benzer bir deerlendirmede bulunmaktadr ve Giritliolunun sayd alt ilde CHF rgt bulunmadn yazar.(Mete Tunay, T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin kurulmas, stanbul, Cem Yaynevi, s.314-315.
715

714

229

nemli bir organ olarak dnldnn gstergelerinden biridir. 717 Bu arada 1926 ylnda Trk Yurdu stanbula tanr ve Kprlzade Fuad Beyin denetiminde yaymna devam edilir. 718 1927 ylndaki Trk Ocaklar Kongresi, Ocaklarn kendilerini tamamen Cumhuriyet milliyetiliine balamas sonucunu dourur. Kurultayn bakanlna Adliye Vekili Mahmut Esad Bey getirilmitir. 719 Mahmud Esad Beyin 24 Nisan 1927deki ikinci itimada 720 yapt konumann d Trkler ile ksmlar dikkati ekmektedir. Mahmud Esad Bey, dnyann en uzak bucaklarnda yaayan rkmzndan tek bir fert, bir bal arsnn inesiyle dahi rencide olsa, onun acsn duyar, muzdarip olur ve gzya aktrz. Esasen bir millete mensup insanlar arasnda uzaklk yoktur, onlar tek bir vcutturlar. 721 ifadeleri kullanmaktan kanmaz.Bu durumda Trk Ocaklar ierisinde pantrkle eilim konusunda beliren farkl tavrlarn Cumhuriyet ynetiminde de olduu belirlemesini yapmak ok da yanl olmayacaktr. Ancak Mahmud Esad Beyin szleri bununla snrl kalmtr. Yine de izdii millet anlaynn ne Trkiye Cumhuriyetinin rka dayal olmayan millet anlayyla, ne de pantrkle sempati duymayan bak asyla uyumadn sylemek gereklidir. 722 Kurultayda yaplan yasa deiiklii ile Trk Ocaklarnn

Hamdullah Suphi, Trk Ocaklarnn telif ve tercme ettirerek bast, basaca ve baslaca kayd olmadan yaptrtt evirilere ait bilgiler vermektedir. Bu nc grupta ark vilayetlerine aid eserler yer almaktadr ki, deiik ansiklopedi ve kaynaklardan yapld grlen toplam 19 eviriden byk ounluu Krtlerle ilgilidir. (Hamdullah Subhi Tanrver, Da Yolu(2), haz.: Fethi Tevetolu, Ankara, T.C. Kltr Bakanl, kinci Bask, 2000, s.21-24, dn.:1 718 Trk Ocaklar unu, Trk Yurdu,XVIII/4,say:180(19)(Temmuz 1926). [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:11(18), s.55.] 719 Trk Ocaklar unu: Trk Ocaklar Drdnc Kurultay, Trk Yurdu, Cilt: XIX/5, say:189-28, Nisan 1927, [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:12(19-20), s.199.] 720 Mahmut Esad Bey rahatszl nedeniyle ilk itimada bulunamamt. 721 a.g.k., s.201. 722 Mete Tunay, Mahmut Esat Beyin Eyll 1930da demite sarf ettii Benim fikrim, kanaatim udur ki, bu memleketin kendisi trktr. z Trk olmayanlarn Trk vatannda bir hakk vardr, o da hizmeti olmaktr, kle olmaktr. szlerini aktararak; smet Paann 27 Eyll 1930da kurduu yeni kabineye Mahmut Esat Beyi almadn belirtmektedir. (Mete Tunay, T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas, s.301.)

717

230

Cumhuriyet Halk Frkas ile devlet siyasetindeki birlii vurgulanr. Mahmud Esad Beyin d Trkler ile olan gnl ban vurgulad konumasnn da yapld Kurultayda Trk Ocaklar yasasnn ikinci maddesi zerinde deiiklik yaplarak Ocaklarn etkinlik alan Trkiye Cumhuriyeti snrlar ile belirlenir. 2.madde: Trk Ocann maksad, milli uurun kuvvetlendirilmesine, medeni ve shhi tekamln teminine ve milli iktisadn inkiafna almaktr. Trk Ocaklarnn fiilen itigal sahas, Trkiye Cumhuriyeti hudutlar dahiline mnhasrdr. 723 biiminde deitirilmitir. Bu maddede Ocan faaliyet sahasnn Trkiye olarak belirlenmesine uygun olarak, bir nceki Trk Ocaklar Yasasnda(1924) yer alan btn Trklerde milli uurun gelitirilmesine almaktr ifadesinin de deitirilmesi pantrk eilimlerin resmen Ocaklarn ilgi alanndan karld ifade etmektedir. Cumhuriyet Halk Frkasnn 1927 Kurultaynda oluturulan nizamnamesinin 40.maddesi Siyas, itima, iktisad, kltre ait ve bunlara mmasil bilcmle teekkllerin heyeti mdirelerine gireceklerin namzetlikleri Frka mfettilikleri tarafndan tasvip olunduktan sonra iln olunur. 724 hkm Trk Ocan da bir anlamda Partinin denetimine ak hale getiriyordu.Cumhuriyet Halk Frkas 1927 Byk Kongresinde Hamdullah Suphi Bey bu konuya itiraz etmi ve bir mntkaya tayin edilen mfettiin o yerde ynetim kuruluna seilecek yeleri ocakllardan daha iyi tanyamayacan,
a.g.k., s.204. Fsun stelin Trk Ocaklar zerine zenli almasnda 1927 Kurultay deerlendirilirken, ne yazk ki bu deiiklik atlanmtr. Ayn kongrenin 4.itimasnda yaplan tartmalar zerine stelin Ayn toplantda Merkez Heyetinin grevleri zerine alan bir tartmada ise, Trk Ocaklar Yasasnda Ocaklarn yalnz Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde faaliyette bulunmas ynnde bir kayt olmasna ramen, baz delegelerin zellikle Trklerin yaad yabanc lkelerde ubeler almas ynnde umutlar tadklarn gryoruz. (Fsun stel, Trk Ocaklar, s.238-239) deerlendirmesi, Ocaklarn faaliyet sahasnn Trkiye Cumhuriyeti snrlarna ekilmesi ayn kongrenin 30 Nisan 1927de yaplan dokuzuncu itimasnda yaplan deiiklik ile gerekletirileceinden(Trk Ocaklar unu: Trk Ocaklar Drdnc Kurultay, Trk Yurdu, Cilt: XIX/5, say:189-28, Nisan 1927, [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:12(19-20), s.204] dolay isabetli grnmemektedir. 724 Cmhuriyet Halk Frkas Nizamnamesi, 15 Terinievvel 1927 de inikat eden C.H.F. Byk kongrasnn 22 Terinievvel tarihli itimanda mzakere ve kabul edilmitir., Hakimiyeti Milliye Matbaas, 1931, s.12.
723

231

mfettilere bu konu hakknda herhangi bir mdahale hakk verilmesi durumunda, ocaklarn abalarnn sonusuz kalacan sylemise de, bu tr rgtlerin zerinde frkann yalnzca genel bir denetim yetkisi olmas dorultusunda verdii deiiklik teklifi reddedilmitir. 725 1927 Trk Ocaklar Kurultaynda, Trk Ocaklar Yasasnn 3.maddesi de bu dorultuda deitirilmi ve Ocaklar CHP ile birlikteliklerini vurgular hale getirilmilerdi. Cumhuriyet, milliyet, muasr medeniyet ve halklk mefkurelerini takip eden Trk Oca bu mefkureleri tahakkuk ettirmekte olan Cumhuriyet Halk Frkasyla devlet siyasetinde beraberdir.
726

hkm, Trk

Ocaklarn idari adan Cumhuriyet Halk Frkasnn denetimine veren C.H.F. 1927 Nizamnamesini tamamlyor; Ocaklar ideolojik olarak da Parti ve devlet mekanizmasyla btnletiriyordu. Trk Ocaklarnn 1927 Kurultaynda selam gnderilen kii ve kurulular arasnda Macaristan Turan Cemiyetinin de saylm olmas dikkat ekici noktalardan biridir. 727 1928 ylnn banda, 8 Kanunisani 1928 gn, Adliye Vekili Mahmud Esad Beyin Trk Ocaklar Hars ve Merkez Heyetlerine verdii yemekte de Mahmud Esad ile Hamdullah Suphi arasnda ilgin konumalar yaanmtr. Mahmud Esad Bey yemekte yapt konumada yine rktan sz etse de, milletin tarifini tarih birlii, dil ve lehe birlii, hars birlii olarak tanmlamay yelemitir. Mahmud Esad Beyin Diyorlar ki milliyetilik ftuhatlktr, sergzetculuktur. 728 szlerine Hamdullah Suphi, Trk milliyetilii ftuhat deildir, dediniz. Memleketleri kastederek
Tuncay Dursun, Tek Parti Dnemindeki Cumhuriyet Halk Partisi Byk Kurultaylar, Ankara, T.C.Kltr Bakanl yayn, 2002, s.20-21. 726 Trk Ocaklar unu: Trk Ocaklar Drdnc Kurultay, Trk Yurdu, Cilt: XIX/5, say:189-28, Nisan 1927. [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:12(19-20), s.204.] 727 Fsun stel, s.187. 728 Bir Aylk Ocak Haberleri, Trk Yurdu, Cilt: XXI/7,Say: 195(34), (Kanunisani 1928- Ocak 1928). [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:13(21), s.65.]
725

232

sylersek phesiz Trk milliyetperveri ftuhat deildir, gnlleri kastederek sylersek ftuhatdr. 729 ifadeleriyle yant veriyordu. Hamdullah Suphinin konumasnda ince bir yol takip ettii, aka sylemekten kand noktalar sezdirmekle yetindii grlmektedir. Hamdullah Suphi szlerine devamla

Okuduum iiri kimler dinleyecek, tahdid edebilir miyim? Yazdm kitab kimler okuyacak, dnebilir miyim? ok hakl olarak dediiniz gibi milliyetperverlik bir fikir hareketidir. Fikre hudut izilir mi?730 szlerini sarfetmekten geri durmaz. Hemen peinden de bu kez ulusal snrlarn dnda Trk Ocann gz olmadna dair baka szler sarf eder. Trk Oca milli hudutlarn haricinde fiili hibir igal sahas kabul etmemi ve etmeyecektir. Trk Oca harsi ve itimai bir hareketi temsil eder. Tesiri amildir...Trk Ocann temsil ettii harsi ve itimai milliyetperverlik silahszdr. Silahlarmz var, fakat kalplerimizdedir. 731 Bir yl sonraki Trk Ocaklar Kurultay bu btnlemeyi daha da belirgin hale getiriyordu. Kurultayn bakanlna yine Adliye Vekili Mahmud Esad Bey, bakan yardmclklarna ise Cumhuriyet Halk Frkasnn nemli isimlerinden Recep (Peker) ve Erzurum milletvekili Aziz Beyler seilmilerdir. 732 Bununla da snrl kalnmam, Trk Ocaklar Merkez Heyeti yelerinin CHF Genel Sekreteri, TBMM Bakan, Trk Ocaklar Merkez Heyeti Bakan ve Babakann oluturaca bir heyet tarafndan belirlenmesi gerekletirilmitir. 733 Trk Yurdunda Kurultaya ilikin verilen haberde de Cumhuriyet Halk Frkasnn adaylarnn oybirlii ile merkez ve murakabe heyeti

a.g.k., s.67. a.g.k., s.67. 731 a.g.k., s.67 732 Bir Aylk Ocak Haberleri- 1928 Kurultay Mzakereleri, Trk Yurdu, Cilt: XXI/7, Say: 198-37, Nisan 1928. [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:13(21), s.222.] 733 Burhaneddin Develiolu, Hamdullah Suphi ile 55 Sene, Trk Yurdu, Cilt: 6, No:2 (ubat 1967Hamdullah Suphi Tanrver zel Says), s.14.
730

729

233

yeliklerine seildikleri belirtilir. 734 1928 Kurultaynda Merkez Heyetine stanbul milletvekili Hamdullah Suphi, Tekirda milletvekili Cemil, Afyonkarahisar milletvekili zzet Ulvi, Adana milletvekili Hilmi, zmir milletvekili Mahmud Celal, Ankara milletvekili Sami, Erzurum milletvekili Aziz, Malatya milletvekili Abdlmuttalib, Balkesir milletvekili Sadk, Tur Oca mfettii Burhaneddin , Hseyin Enver, ajans mdr-i umumisi Alaeddin Beyler seilmilerdir. 735 1928 Kurultaynda kabul edilen Trk Ocaklar Yasasnn Ocaa kabul edilecek Trklerin vasflarnn sayld 8. maddesinin 7. bendince yazlaca Ocan bulunduu kaza hududu iinde sakin olmak art bir anlamda, d Trkleri, Trk Oca yeliinden uzaklatrmak anlamna geliyordu. 736 Bu arada Trk Yurdunda Zakir Kadirinin milletin tanmnda biyolojik rkla da yer veren yaklamyla ne kt yazs yaynlanr. Kadiri, Trklerin kavmi ve Kabilevi Terkibi meselesi adl makalesinde Trkn tanmn dil ve rkla aklamay tercih etmitir. lim stlhnda Trk diye, muhtelif Trk lehelerinden biriyle konuan ve Trk kavmine mahsus olan almet-i frikalarn mecmuu veyahut bazs ile dierlerinden temeyyz eden kavm zmrelerin ve kabilelerin efradndan olan herkese tlk olunur. 737 Kadiriye gre, yalnzca dil yeterli deildir. Bir de bir takm almet-i frikalar gerekmektedir ki, bunlar da yine kendisi aklar. Buna gre halis Trk tipi Boyun uzunluu vusta boydan yksek(1,67-1,68 metre), kafa ekseriyetle mdevver (derilerde 85-87), yz uzunca ve beyzi eklindedir. 738 Temel alnacak lt budur. Ancak deiik Trk halklar baka halklarla kartklar lde
734

Bir Aylk Ocak Haberleri- 1928 Kurultay Mzakereleri, Trk Yurdu, Cilt: XXI/7,Say:198-37, Nisan 1928. [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:13(21), s.223] . 735 a.g.k., s.223-224. 736 1928 Kurultaynda Tadilen Kabul Edilen Trk Ocaklar Yasas, Trk Yurdu, Cilt:XXI/7, say:198-37, Nisan 1928. [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:13(21), s.223] 737 Zakir Kadir, Trklerin Kavm ve Kabilev Terkibi Meselesi, Trk Yurdu, XX/2, Austos 1928, [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt:14(22), s.73.] 738 a.g.m., s.75. Bu nitelikler srp gitmektedir.

234

bu zelliklerinden bir takm sapmalar gstermilerdir. Kadiri milleti rkla tanmlamay tercih etmise de, yazsnda pantrk ifadeler kullanmamtr. Yusuf Akura, Hseyinzade Ali Bey, Aaolu Ahmed gibi Osmanl Trk hareketinde yer alm olan aydnlar, Cumhuriyetin milliyetilik ideolojisi ile uyum salayarak, pantrklkten uzaklarlarken, pantrkl devam ettirmeye alan baz Ocakllara destek, Ayaz shaki ve Kadir Zakiri rneklerinde grld gibi bu kez de Rusya kkenli Trklerden gelir. Rusya kkenli Trklerin pantrkizme saladklar destek bu iki isimle de snrl kalmaz. 1927 ylnda Trkistan, Azerbaycan, Krm ve dil-Ural kkenli genler tarafndan Trkistan Genler Birlii adyla bir yaplanma

oluturulmutur. 739 Doktor Mecdeddin, muallim Timur, Ahmet Sekri, Osman Al, Mamur Niyazi Beylerden oluan heyeti mteebbissenin gayretleri sonucunda kurulan rgtn ilk bakan da Ahmet Sekri olmu, 1927 ylnda gerekletirilen Kongre sonrasnda Ahmed Mecdeddin bakanla, Ziya katiplie, Zahit idare mdrlkleri grevlerine getirilmilerdir. 740 Trkiyeye g etmi olan Azeriler 1924 ylnda Azerbaycan Genler Birliini kurdular ve 1923-1927 tarihleri arasnda Mehmet Emin Resulzade ynetiminde Yeni Kafkasya dergisini yaynladlar. 741 Yeni Kafkasyay 1927de yayn hayatna balayan sahibinin Kocaolu Osman Bey olduu, okayolu Mustafa ve Zeki Velidinin ynetimindeki Yeni Trkistan ve 1929da Mehmed Emin Resulzade tarafndan yaynlanmaya balayan Odlu Yurt dergileri izledi. Zeki Velidi Togan ve arkadalar tarafndan 1928 ylnda Trkistan

Abdullah Recep Baysun, Trkistan stiklal Hareketleri ve Enver Paa, s.200. Trkistan Genler Birlii, Temmuz 1940da Trk Kltr Birlii adn alarak etkinliklerini devam ettirmitir. 740 a.g.e., s.201. 741 Bu dergi Bakanlar Kurulu tarafndan 1927 ylnda kapatlmtr. Kapatlma kararnda ad Yeni Kafkas olarak gemektedir.

739

235

ve Azerbaycan renme Dernei oluturuldu. 742 Pantrkle destek salayan bir baka kaynak 1929 ylnn Aralk aynda Mustafa okayn Berlinde karmaya balad Ya Trkistan dergisi olmutur. Romanyada yaynlanan Emel ve yine Berlinde yaynlanan dil-Ural Trklerinin Mill Yol adl dergileri de bu dnemde Avrupada Rusya kkenlilerin youn bir yayn etkinlii ierisinde olduklarn gstermektedir. Trk Oca, esir Trkler ile olan ilgisini azaltrken, bizzat bu esir Trklerin kendileri Trkiyede youn bir yayn etkinliine girimilerdi. 1930 ylnda Trk Ocaklar Kurultaynda Trk Ocaklar bnyesi ierisinde Trk Tarihi Tetkik Encmeni kurulmutur. Afet (nan) Hanm da bu kongrede yapt konumada birka yl ierisinde btn hatlaryla ortaya kacak olan yeni tarih grnn ksa bir zetini vermekteydi. 1930lu yllara doru gidilirken Trkiyede Rusya kkenli Trklerin youn bir yayn etkinlii grlmekte, Trk Ocaklar ierisinde de pantrkist eilimlerin btnyle trplenemedii anlalmaktadr. Trk Ocaklarnn ilevlerini

tamamladklar gerekesiyle artk kapatlmalar gerektii ynl yaynlar Cumhuriyet Halk Frkasna yakn yayn organlarnda dile getirilmeye balanmt. Buna karlk Ocakllardan bazlar Ocaklarn grevlerinin tamamlanmad ileri srmektedirler. Mustafa Kemal de 19301 ylnn banda yapt bir deerlendirmede Trk

Ocaklarnn C.H.Fnin milli kltr ubeleri olduunu sylyordu. 743

742

A. Ahad Andican, Cedidizmden Bamszla Harite Trkistan Mcadelesi, stanbul, Emre Yaynlar, 2003, s.365. 743 Mahmut Gololu, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara, Banur Matbaas, 1972, s.307.

236

III. TURANCILIIN KNC BAHARI


A. NAZ ALMANYASI VE MACARSTAN (1933-1944)
1930lu yllar Macar Turanc hareketinin hem byk bir srama gerekletirdii, hem de Turanc hareketin kendi ierinde birbirleriyle rekabet, hatta kartlk ierisindeki akmlara dnt bir sreci iaretler. Ayn dnemde Macar i politikas giderek saa doru kayarken, d politikada da revizyonist istemler daha da n plana gemeye balar. 1920lerin ikinci yarsndan itibaren ykselmeye balayan Macar faist hareketi, 1 Ekim 1932de Gyula Gmbsn hkmeti kurmasyla zirve noktasna ular. I. Dnya Savann sonundan II. Dnya savanda 1944 ylna kadar Macaristann kaderini elinde tutan Mikls Horhtynin faist lidere babakanlk grevi vermesi, sa zellie sahip Macar devletinin giderek daha da saa doru ynelmesinin gstergesi saylabilir. Gmbsn Mays 1933te Dollfussu, Temmuz 1933de Hitleri ziyaretiyle Macaristan ve Almanya arasndaki yaknlama giderek belirgin hale gelmeye balar. Macar Krallnn Almanyaya yaknlamasnda etkili olan faktrlerin banda, Almanyann I. Dnya Sava sonrasnda kurulan dzeni deitirmeye ynelen d politikasnn geldii; Trianondan kurtulmak ve yeniden Tarihi Macar Krall olarak adlandrlan blgeyi ele geirmek isteyen Macaristann Almanyann d politika zlemlerini kendisi iin de uygun bulmasnn rol oynad kabul edilebilir. Almanya ile d politikada bu yaknlama, i politikada Macar Nazi partilerinin zaman zaman yasaklanmalarn, almalarnn nlenmesini

engellememitir. Bu elikili gibi grnen srecin iki yn vardr: D politikada

237

Trianon

Antlamasnn

revizyonu

istemleri,

bulunduklar

corafyada

dayanabilecekleri her hangi baka bir g olmamas, Bat Avrupann iki lider devleti ngiltere ve Fransaya duyulan tepki gibi nedenler Macarlarn Almanyaya yaknlamasn ortaya karrken; ite her hangi bir radikal dzen deiiklii arzulanmamas Macar ynetiminin Macar Nazilerine kar mesafeli olmalarna neden olmutur. Bu istemlere elik eden bir baka unsur da, Almanya ile kurulan yaknln, bir d politika birliktelii olarak biimlendirilmek istenmesi, byk Macaristann Almanya dahil, yabanc bir devletin egemenlii altna girmesinin istenmemesidir. Ksaca ite muhafazakar, dta revizyonist zlemler 1930lar Macaristanna damgasn vurmutur. 1936 ylnda rk babakan Gmbsn lm sonrasnda Klmn Darnyi hkmeti kurmakla grevlendirilir. Darnyinin babakanl srasnda Ferenc Szlasinin 1935 Martnda kurulmu olan Nemzeti Akarat Partisi (Ulusal zlemler Partisi) ile 1937 ekiminde kurulmu olan Magyar Nemzetiszocialista Prt (Macar Nasyonal Sosyalist Partisi) yasaklanr. Bu iki partinin liderleri Szlasi ve Zoltn Bszrmnyi yarglanp, tutuklanrlar. 1938 Martnda Szlasinin arkadalar bu kez Nemzeti Szocialista Magyar PrtHungarista Mozgalom adyla yeni bir rgt olutururlar. Macar Nazileri 744 olarak adlandrlan deiik gruplarn ye saylarnn 1938de 75 bin, 30lu yllarn sonunda 250-300 bine ulat sanlmaktadr. Bu gruplarn ierisinde Szlasi en nemli yeri igal etmitir. Klmn Darnyi, 1 milyar penglk silahlanma programn 1938 ylnn 5 Martnda ilan eder. Bu arada 13 Mart 1938de gerekleen Anschluss, Macar i
Bu partileri belirtmek iin kullanlan zel bir terim olan nyals Macaristandaki btn rk ve faist partileri kapsamaz.
744

238

politikasn da etkiler. Anschlussla beraber, Macaristan, Almanyann komusu olmutur. Bu olayn da etkisiyle Macar i politikasnda ar sac ynelimler bir kez belirgin olmaya balar. Darnyi, bu kez, ar sac Macar Nazilerini himaye etmeye balar. 1938 ylnda Macaristanda ilk Yahudi yasa tasars gndeme gelir. Toplumsal ve iktisadi yaamn dengesinin korunmas gerekesiyle tasarlanan yasa, Yahudilere bir takm snrlamalar getirir. Ancak 10 Mays 1938de Mikls Horty, Darnyiyi babakanlktan uzaklatrr ve yerine Bla Imrdyyi getirir. Imrdy zamannda Szlasi yeniden tutuklanr ve 3 yl hapse mahkum edilir. Bu dnemde hem sol partilerin hem de Macar Nazilerinin zerine gidilmektedir. 29 Maysta ilk Yahudi yasas Macar parlamentosunda kabul edilir. 745 D politikada ise Gmbsten beri sren talya ve Almanya ile dostlua dayanan eilim devam eder. 1938 Austosunda Kielde Hitlerle gren Macar hkmet delegasyonuna Hitler tarafndan ekoslovakya'ya birlikte saldrma nerisi getirilir. Horthy ve Imrdy bunu reddederler. 1938 ylnn 2 Kasmnda Alman Dileri Bakan Ribbentrop ile talyan Dileri Bakan Cianonun alm olduklar ekoslovakya zerine 1.Viyana Karar ile Komrom, rsekjvr, Rozsny, Kassa, Ungvr ve Munkcs kentlerinin dahil olduu 12.103 kmlik bir toprak paras, yzde 86.5i Macar olan 1.050.000lik nfusuyla Macaristana verilir. 746

Aslnda 1918 sonrasnda Avrupada ilk Yahudi kart yasa, I. Dnya Sava sonuna kadar antisemitizmin son derece silik olduu Macaristanda 1920 ylnda karlm; Macar niversitelerindeki Yahudi renci says snrlandrlmt. (Istvn Dek, The European Right, ed.:Hans Rogger ve Eugen Weber, s.376. 746 1938 ylndaki Viyana karar iin Edward Chszr, Decision in Vienna, the CzechoslavakHungarian Border Dispute of 1938, Florida, Danubian Press, 1978.(tpk basm: Ontario, Hunyadi MMK,1991)

745

239

ubat 1939da Darnyi yerine Kont Pl Teleki ikinci kez babakanlk grevine getirilir. kinci Pl Teleki Hkmetinin kurulmasndan bir hafta sonra Macaristan, anti-komintern pakt ierisinde yer alr. Bununla birlikte Macar Nazilerinin almalar engellenmeye devam edilir, Szlasinin partisi bir kez daha yasaklanr. Ve 30 Macar Nazi nderi enterne edilirler. 15 Mart 1939da Macar birlikleri snr geerek Krptalja blgesini ele geirirler. Bylelikle 12.061 kmlik ve 600.000 nfusluk bir blge daha Macaristana katlm olur. Bundan daha nemli sonu Macaristan ve Polonyann yeniden snrda olmalardr. Tarihsel olarak birbirlerini dost gren iki lke ve halkn snrda olmasnn stratejik anlam olduu kukusuzdur. 11 Nisanda Macaristan Milletler Cemiyetinden ayrlr. 2.Yahudi Yasas da bu dnemde karlr. 1 Eyll 1939 gn Alman birlikleri Polonya snrn geince II. Dnya Sava da balam olur. 747 30 Austos 1940 tarihinde Alman Dileri Bakan Ribbentrop ile talyan Dileri Bakan Cianonun aldklar II.Viyana Kararlar ile Macaristan Kuzey Erdlyi ve Szkelfld alr. 43.104 kmlik bir alan yzde 51.4 Macar, yzde 42.1i Romen olan 2.400.000 nfusuyla birlikte Macaristana geer. Toprak kazanlar Macaristanda yeniden bir aznlk sorununu da gndeme getirmitir. Tablo VI: 1941 Ylnda Ana Diline Gre Macar Toplumunun Etnik Yaps
Macar Alman Slovak Romen Ruten Hrvat Srp %74.4 %7.4 %2.6 %7.9 %3.7 %1.1 %1.5

Almanyann, Polonyaya saldrmadan nce, Macaristana birlikte saldr teklifi gtrd; bunun Macar hkmeti tarafndan tarihi Macar-Leh dostluundan dolay reddedildii de hatrlanmaldr.

747

240

Almanyann bu ltuflarna Macaristan, Szlasinin etkinliklerini serbest brakarak ve 20 Kasm 1940 tarihinde Mihvere katlarak yant verir. Bu arada Macar Krall ile Yugoslav Krall arasnda 12 Aralk 1940da Saldrmazlk ve Ebedi Dostluk Antlamas imzalanr. Ancak Almanya, 1941 baharnda Yugoslavyaya kar planlad saldrya Macaristann da katlmasn ister. Telekinin muhalefetine ramen, Amiral Horty buna taraftardr ve Telekinin bu olay zerine intiharndan sonra Macaristan 11 Nisan 1941de Yugoslavyaya kar, 26 Haziran 1941de de Sovyetler Birliine kar savaa girer. 1941 yl sonunda Macaristan, ngiltere ve A.B.D. ile de sava haline gelmitir. Almanyann Macaristann kendi yannda savaa girmesini istemesindeki neden Douya giderken, Orta Avrupay gvenlik altna almak ve Macar tarmndan yararlanmakt. Daha sonrasnda Macarlar askeri olarak da Almanyaya destek vermiler; Macaristan ierisindeki Alman aznlktan SS taburlar oluturulduu gibi; yaklak 200 bin Macar da Rus Cephesinde Almanlarla birlikte savamaya gitmitir. Savan sonu yaklarken, Hitler, Hortyyi 15 Mart 1944te Klessheima arr. Horty, 17 Martta davete uyar. Bu grmede Hitler, Alman birliklerinin Macaristana gireceini bildirir ve 19 Mart 1944te ilk Alman Birlikleri Macaristann igaline balarlar. Birka ay sonra Almanlarla Kzl Ordu arasndaki sava, Trianon Macaristan snrlarna ular. Ve ksa zaman ierisinde Macar topraklar sava meydanna dnerler. Almanlar, Dme Szjtaj Quisling-tarz hkmet oluturmas iin babakanla getirirler. Alman igali ncesi, Almanlarn Yahudi sorununu toptan zmeleri konusundaki basklarna direnen Horty ynetimi, igal srasnda Alman kontrol altna giren lkede Yahudilerin toplama kamplarna

241

gnderilmesine seyirci kalr. 1944 Haziran sonuna kadar toplam 440.000 Macar Yahudisi toplama kamplarna gnderilir. Alman igali ile birlikte Horty ynetimi ile Almanlar arasnda bir takm uyumazlklar meydana gelmise de, Almanlar, Hortysiz Macaristanda i dzeni salayamayacaklarn dndklerinden onu grevden uzaklatrmaya almazlar. Ancak Horty durumun giderek ktletiini grerek atekes arama abalarna balar. Bu arada Macar komnistleri de etkinliklerine balam, 1944 Eyllnde Magyar Front Intezbizottsg [Macar Cephesi Yrtme Kurulu]oluturulmutur. II. Dnya Savann en nemli arpmalarndan bir tanesi, bugnk Macaristann en byk ikinci kenti olan Debrecen yaknlarnda 9-23 Ekim 1944 tarihleri arasnda tank sava biiminde gereklemi ve Kzl Ordunun zaferiyle sonulanmtr. 11 Ekimde Kzl Ordu Szegedi ele geirir. Horty, 15 Ekim 1944 tarihinde Macar radyosunda okunan bildirisinde Sovyetler Birlii ve mttefikler ile atekes haberi vermitir. Bu Hortynin de sonunu getirir. Ayn gn Horthynin olu Almanlar tarafndan karlr. Ferenc Szlasi, Almanlar tarafndan babakanla getirilir. 1919-1944 yllar arasnda Macaristan diktatrce ynetmi olan Amiral Mikls Horty ise nce Almanyaya gtrlr. Sava sonrasnda mrnn son yllarn geirmek zere Portekize gitmek zorunda kalr. 1944 sonbaharnda Kzl Ordu, Budapete nlerine kadar gelmeyi baarmtr. Bu arada Debrecende toplanm olan Ideiglenes Nemzetgyls [Geici Ulusal Meclis] hkmeti 28 Aralk 1944te Almanyaya sava ilan eder.18 Ocak 1945te Pete, 13 ubat 1945te Budadaki Alman direnii krlr. 15 Nisan 1945de sava Macaristan iin sona erer.

242

1. 1933-39 ARASINDA TURANCI HAREKET


Yukarda da zetlenmeye alld gibi, 1930lu yllar, tpk 1920li yllar gibi Orta Avrupada, I. Dnya Sava sonras bar antlamalaryla izilmi olan snrlarn deitirilmesi istemi, Macaristana damgasn vurmu; Trianonun revizyonu istemlerinin Batl devletlerce kabul edilmemesi zerine Macar toplumunda Bat kart dnceler giderek ykselmitir. Bu ortamda Almanyada Nazilerin iktidara yerletikleri 1933 yl, Macar Turan hareketi ierisindeki en radikal unsurlardan birinin douuna da tanklk eder. Aka Bat ve Hristiyanlk kart bu Turanclk anlay, byk lde dinsel bir hareket olarak ekillenmitir. a) BATININ TMDEN REDD: TURANLI MONOTESTLER [TURNI EGYISTENHIVK] 748 Daha 1926 ylnda Lajos Simsayn yazsnda beliren keskin Bat-kart tutum, 1933 ylnda btn aklyla Macar kamuoyuna sunulur. Elek Berei Nagy imzasn tayan A Magyar Trsadalom Turnizlsa[Macar Toplumunun

Turanizasyonu] 749 adl alma yaynlanr. Kitap, Macar Turanclnda o ana kadar grlmemi lde, toplum yapsnn deitirilmesini nermektedir. Turanc hareketin daha ncesinde grm olduumuz gibi Macar toplum yapsna ynelik temel bir itirazlar yoktur. Savunduklar Turanc grlerin Macar okullarnda okutulmas, Macar toplumunun Turan fikri etrafnda birletirilmesi gibi nerilerle
748

Bu grup Monoteist karl olarak Egyistenhivk terimini yelemelerine ramen, amanizm biimndeki pagan inanlara vurgu yaparlar. Doal din anlayn savunmalar balamnda bir tr deizm (yaradanclk) retisine bal olduklar dnlebilir. Turanl Monoteistlerin dinsel inanlar iin liderleri Zoltn Bencsi tarafndan yazlm olan tmutat Turni Egyistenhivk szmra, az ujjledt vallas tanitsairl [Klavuz- Turanl Monoteistler in Yeniden Dirilen Atalardan Kalma Dinin retileri zerine], kinci bask, Budapete, Turni Egyistenhivk Yayn[1936]. 749 Kitabn yazar Elek Berei Nagya gre Macar toplumunun Turanizasyonunun anlam ...tarihi Macar yaamsal glerinin kuvvetlendirilmesi, Macar rk ve ulusal ideallerinin gerekletirilmesi; mantkl rklk demektir.(Elek Berei Nagy, A Magyar trsadalom turnizlsa, Budapete, szerz kiadsa, Frter s Trsa Knyvnyomda, 1933, s.87.)

243

kamuoyu nne kmlard. Oysa ki Elek Berei Nagyn kitab tmden bir deiimi gndeme getirmekten kanmamaktadr. Kitabn yaym tarihi olarak yer alan Turani honfoglals sonras 3433 ibaresi dahi yazarn grlerinin radikallik boyutunu yanstan rneklerden birini oluturmaktadr. Turanl Monoteistler olarak adlandrlan grubun ilk-manifestosu olarak adlandrlabilecek bu kitap, yalnzca Turanclk yanls olmayan Macar basnnda deil, Turan Cemiyeti tarafndan da byk bir tepkiyle karlanmtr. Orta snflarn alt katmanlarnn ideolojisi olarak biimlenen Turancln bu en radikal yorumu, Turancln dsal boyutundan daha ok, isel boyutuyla ilgili dnceler retmesi balamnda bu tepkileri ekmi grnmektedir. Arlkl olarak Hristiyanlk-kart dinsel bir hareket olarak biimlendirilmi olan Turanl Monoteistler hareketi, Hristiyanlk zerinden yola karak, dinsel eletiriyi aan toplumsal deiiklik arzularn, rk-faist temeller zerinde kurulacak toplum zlemlerini yanstmlardr. Turanl monoteistler 1934 ylnda Turni Roham [Turan Akn] adyla bir de dergi karmaya balarlar. Turanl Monoteistlerin grnde Hristiyanlk ve Bat kartl, doal olarak, i ie gemitir. Bin yldr Avrupann Hristiyan uygarlnn koruyucu kalesi olduk; bu koruduumuz ve kendimizi onlardan kurtarmamz gereken Hristiyan dostlarmz yznden ktk. 750 Macaristann yaad krizi Hristiyan batya balayan 751 Turanl Monoteistler, Bat etkisinden kurtulmaya dinden balanmas gerektiini dnmektedirler. Pagan inanlara geri dnlmesi Macarlk iin kurtuluun tek yolu olarak grlmektedir. Bu balamda Kral Saint Istvn yerine

Jzsef Ngy, Turnazsia ujjszletik,Budapete, magnkiads, 1940, s.9. Macarln sorunu Turani lanet deil; bin yl nce verimli doudaki anayurduna bal kklerini koparmas ve kendisine uymayan, Bat Avrupann yanl kltrnn kra ve verimsiz topranda kk salmasdr.[Jzsef Ngy Turnazsia ujjszletik, s.8 ve devam.]
751

750

244

Koppny ne karlmaya balanr. 752 Turanl Monoteistlere gre, kltr savalarnn yaand 20.Yzylda bilimin yanllayamayaca tek olgu Monoteist inantr. 753 Hristiyanlk kartl, doal olarak, kilise kartl ile birlikte yrr. 1933 tarihli Elek Berei Nagyn kitabna da damgasn vuran unsur Kilise karsnda alnmas gereken sert nlemlerle izilen kilise kart yndr. Nagya gre yaplmas gerekenler yedi balk altnda toplanmtr: Seklarizasyon Okullarn devletletirilmesi Din adamlarnn memuriyetten karlmas Din adamlarnn siyasal eylemlerinin snrlanmas Kilise hukukunun revizyonu Ulusal din kurulmas Takvimin Turanizasyonu 754

Turni Roham dergisinin alt balnda yer alan Yaasn Macarlarn Tanrs! Ondan Hari Yabanc Tanrlar Defolsun! ibaresi de Turanl Monoteistlerin , Hristiyan inanlarna duyduklar fkenin ifadesi olarak biimlenmitir. Atilla da Turanl Monoteistlerin bir baka sembol olmutur. Atillann kutsanmas o boyutlara varmtr ki, takvimin Turanizasyonu erevesinde

yaynladklar kitaplarda ve Turni Roham dergisinde kullandklar tarih Atillann tahta kn balang alan esasa gre dzenlenmitir. 755 Bu ayn zamanda sa ile balantl takvim anlaynn da reddedilmesi anlamna gelmekteydi.

Turanl Monoteistlerin lideri Bencsi Zoltnn yazd Koppany-e vagy Istvn? [Koppany m Istvn m?] , Budapest, Gyarmati F.ny., 1939, 64 s., adl alma bunun rneklerinden birini oluturur. 753 Turni Roham, 1934, say:1, s.2. 754 Elek Berei Nagy, A Magyar trsadalom turnizlsa, s.43-55. 755 Turni Roham dergisinin 30.IX.1934 tarihli ilk saysnn tarihi Atillann Tahta knn 15000.Yldnm Csrtll ho 30-an biiminde verilmitir.

752

245

Hristiyanla yklenmelerine, pagan inanlara vurgu yapmalarna ramen 756, Turanl monoteistler yeni bir din getirmediklerini, zlerine dndklerini

savunmaktadrlar. Liderleri avukat Zoltn Bencsi, Turni Roham dergisinin ilk saysnda Selam Karde!, Selam, bizim Turanl Monoteistlerin inananlar! Yeni din getirmiyoruz, yeni tarikat kurmuyoruz; bin yllk Turan ideolojisinin konaklaryz szleriyle bu ze dn aklamaya alr. 757 Turan Moneteist kilisesinin

kurulmasnn nedenini Macar ulusunun ocuklarnn dinsel fanatizm ve maceraclar karsndaki manevi kurtuluunu salamak olarak aklamalarna 758 ramen, nerileri dinsel snrlarn dna taar. ktisadi yaammz ulusal, rksal temelde yeniden rgtlememiz gerek, nk anlalmaz biimde btn iktisadi dzenlemeler, iktisadi hayatmzn ok byk enerjisini ulusal karlarmzn hizmetine sunmuyor. 759 Dolaysyla ekonomik yapnn yeniden dzenlenmesi Turanl Monoteistlerin ura alanlarndan birini oluturmaktadr. Bu erevede ilk elde ulusal temelde rgtlenmi toprak mlkiyeti reformuna ihtiya var 760 tespitinden yola klarak, bata kilise mlkleri olmak zere, byk toprak mlkiyetine kar tavr alnr. Kiliseye ve kilisenin toprak mlkiyetine kar klmas ulusal temelde

savunulmaktadr. Ancak toprak reformu istemleri yalnzca kilise mlkleri ile de snrl deildir. Elek Nagy kilisenin elindeki btn topraklarn alnmas gerektiini savunurken, aristokratlarn aile mlk topraklarnn da ulusal mlkiyete gemesini arzuladn ortaya koyar. Ona gre aristokratlar, byle bir cezay da, Habsburglara
Turni Roham dergisinin Yl:IV, Say:8 (14.XI.1937), sayfa:12de Gellert Tepesi zerinde devasa Atilla heykeli illatrasyonunun anti-Hristiyan yan n plana karmak zere tasarland dnlebilir. nk bugn de Gellert Tepesi olarak adlandrlan Tuna kysnda Buda tarafndaki tepe, Macarlarn Hristiyan dinine girmesinde byk emek sahibi olan Saint Gellertin adn tamaktadr. nana gre Saint Gellert, Saint Istvnn lm sonrasnda bu tepe zerinden pagan Macarlarca Tunaya atlmtr. 757 Zoltn Bencsi, Beksznt, Turni Roham, Yl:1, Say:1 (30.IX.1934), s.1. 758 Gyula Nyilas, Mit Akarunk*[Ne stiyoruz?], Turni Roham, Yl:1, Say:1 (30.IX.1934), s.1 759 Elek Berei Nagy, A Magyar trsadalom turnizlsa, s.79. 760 a.g.e., s.81.
756

246

hizmet ettiklerinden dolay hak etmilerdir. 761 Kilise ve aristokratlarn topraklarnn kamusallatrlmasnda devlet tarafndan denecek miktar da, Elek Nagya gre, mlkiyetin piyasa deerinin %20sinden fazlas olamaz. 762 Turanl Monoteistlerin deiim istedikleri bir baka alan da finans sektrdr. zel bankalarn kaldrlmas, onlarn yerine devletin finans rgtlerinin geirilmesini neren Turanl Monoteistler, ii-iveren ilikilerinde ise szleme zgrln savunurlar. 763 Kk retimde serbest rekabetin olabileceini, ama ar sanayi ve byk ticarette serbest rekabetin, ulusal kaynaklarn israf anlamna gelecei iin olamayaca grn dile getirirler. Kentlerde, sanayi iletmeleri iin otonom ynetimlerin belirleyici olmas gerektii de grleri arasnda yer alr. 764 Turanl Monoteistlerin zlemini duyduklar toplumsal sistem otoriter, hatta totaliter nitelikler tamaktadr. Onlara gre Dnyann bugne dein tand en mkemmel iktisadi ve sosyal dzen, Turan ruhunun ebedi onurunu gstermektedir: Kabile dzeni zerinde ykselen toplumsal sistem 765 Turanl Monoteistlerin zlemini duyduklar sistemin totaliter yan, Jzsef Nagyn kurgulad Turan topyasnda belirgin olarak grlr. 766 Gelecekte Turan devletlerinin tek bir siyasal yap haline geleceklerini dnen ve bu birlie Byk Turan Birleik Devletleri ya da Turan-Asya Birleik Devletleri adn veren Jzsef Nagya gre, Turan-Asya devletler topluluunun her bir lkesinde , yalnzca Turan Birlii ve Bilinci Partisi adyla tek bir siyasal parti olacaktr. Bu partinin hibir kart yoktur ve olamaz da. Turan Birlii ve Bilinci Partisini her Turan Devletinde

761 762

a.g.e., s.81. a.g.e., s.82. 763 a.g.e., s.86. 764 a.g.e., s.83-85. 765 Turani Roham, Yl:2, Say: 3-4, s.1(7.VIII.1935) 766 Jzsef Nagy, Turnzsia ujjszletik, Budapete, 1940, ss.34.

247

Byk Turan Aile Konseyi ynetir ve parti araclyla i-d politika sorunlaryla ilgilenir. 767 Turan-Asya Birleik devletleri lkelerinde aznlk sorunlar yoktur. Bu lkelerde yaayanlar iin iki olaslk sz konusudur. Ya yzde yz Turanl ya da dnsel olarak Turanl olmak. Turan lkelerinde yabanclar olmadndan Turanl kardelerin ulusal kostmleri dnda, hi kimse yabanc ulusal kyafetleri giyemez ya da baka trl rksal veya aznlk farkllklarn gsteren her hangi bir eyi tayamaz. Turan devletlerinde siyaset ve her trl ilerde idare yalnzca kan bakmndan Turanl olanlarndr. 768 Nagy, dnsel anlamda Turanllarn, kan asndan da Turan halklar ierisinde eritilmelerini de zorunlu bir uygulama olarak nitelendirerek, yabanc rk gruplarnn tamamen serpitirilerek yerletirilmeleri ve Turan rkyla evlenerek rksal birlikteliklerini yitirerek Byk Turanda herkesin Turanlya dnmesini dnmektedir. Bu kapsayclk, Zoltn Bencside dlayc rklk biimine dnr. Turanl kimdir? sorusuna yant arayan Bencsiye gre Turan rkna mensup olarak doan, rknn haini olmayanlardr; eer yabanc bir-iki atas varsa, bunlarn kan Turan kanna zararldr. 769 Yahudi kartl noktasnda Turanl Monoteistler, Yahudi kart

olmadklarn ileri srmekle beraber 770, ideolojilerinin genel erevesi dikkate alndnda Hristiyanla olduu kadar Yahudilie de kar olmalar 771 ve rka verdikleri byk deer balamnda Yahudi kart tavrlar takndklar da ileri srlebilir. Bununla birlikte onlarn dnnde ne kan yan Hristiyan kartl olarak biimlendiinden, Yahudi kartlklar ok n planda deildir.
a.g.e., s.20. a.g.e., s.20-21. 769 Zoltn Bencsi, Turni Gondolat, Gyom, Ndudvary Mihly Petfi-Nyomdj 1941 (Atillann Tahta knn 1507.yl), s.9 770 a Turni egyistenhiv szekta nyilvnos istentiszteletnek fprobja, Pesti Naplo, 7 Austos, 1934, s.8. 771 Turni Rohm, Yl:V, Say: 6 (2.XI.1938), s.4.
768 767

248

Nfusun arttrlmas da Byk turan Birleik Devletlerinin nemli amalarndan biri olacaktr.. Bu nedenle her Turan devletinde, ocuklarn her adan uygun Turan eitimine sahip olabilmeleri iin, Turan ocuk Merkezleri kurulacaktr. Bir ocuk ebeveynlerinin yannda, ancak bunlar salkl, besleyici, ahlaki ve her adan uygun olurlarsa, insanla yakan Turan eitimini ve gerekli tedariki ocua salamay stlenebilecek durumdaysalar kalabilirlerdi. ocuk, temel ilke olarak devletindir. Bu bak asndan evlilik d ocuk tanm da yoktur. Her ocuk merudur. 772 Turan devletlerinde Filozoflar Birlii yeni fikirler, neriler gelitirerek Byk Turann ilerlemesini salamaya alr. Filozoflar Birlii kadn ve erkek yelerden oluur. Bunun amac da btn yurttalarn Turann gelecei zerinde ayn biimde dnmelerini salamaktr. 773 Turan Devletinin nemli unsurlarndan biri olan Turan Bekisi kurumu, Turanlln yzde yz olmas, Turan Asya Birleik Devletlerinin her rgtnn ve her yneticisinin yzde yz Turanl olmas iin koruyuculuk grevini yerine getirecektir. 774 Nagy, bu dnemde etkinliklerine yeniden balam olan Macaristan Turan Birliine de gnderme yapmadan edemez. Byk Turanda snopluk yoktur. Turanllarn sadelii ve aklcl Bat Avrupa kkenli ruhsal hastalkla kartrlamaz. Babu, kk bu, ikinci lider, st lider, ba lider, e lider yoktur. 775

772 773

Jzsef Nagy, Turnzsia ujjszletik, s.21-22. a.g.e., s.23. 774 a.g.e., 26-27. 775 a.g.e., s.27.

249

Ayrca Nagy, Macaristan turan Birliinin bu dnemdeki nderleri Lszl Trmezei (Nagya gre gerek ad Mihalovicstir.) ve Lszl Renin aslnda Turanl olmadklarn da iddia eder. 776 Turan-Asyann en nemli sorunlarndan biri de kamu sal olacaktr. Burada ama hastalar iyi etmekten daha ok, hastaln kmasn nlemeye dnktr. 777 Dolaysyla Turan doktorlar salk bekileridirler. Amalar dejenere, yaayan l, faydasz yaamlar birka enjeksiyonla birka saat daha uzatabilmek deildir; faydal, salam yaamlarn dikkatli bekiliidir. 778 Benzer yaklam su kavramna kar da gelitirilmitir. Turanllar suun nedenlerini kaldracaklar, hastalkl eilimli sulular iyiletirecekler.

yiletirilemeyecek olanlar ise yok edecekler ve Turan toplumundan ayracaklar. 779 Su ve hastala kar gsterilecek zen rkn safl konusunda da geerli olacak, her Askeri eitim de Byk Turanda ilk ocukluk andan itibaren balayan bir sre olarak kurgulanmtr. Ulusal Savunma okullarda verilecek en nemli derslerden biri olacaktr. 780 Ayrca Nagya gre gerek sosyalizm herkesin alt, bir iinin olduu Turan sosyalizmidir. 781 Nagyn topyasnda ete kemie brnen Turanl monoteistlerin toplumsal yaamla ilgili dnleri tamamen Alman Nazi rneinden etkilenmi

grnmektedir. 782 Turanl Monoteistlerden bazlarnn zellikle hareketin balarnda, Cermen tehdidine de Slav tehdidiyle oranla e deerde yer verdikleri grlmektedir.
776 777

ayn yerde. a.g.e., s.24-25. 778 a.g.e., s.25. 779 a.g.e., s.28-29. 780 a.g.e.,s.31. 781 a.g.e., s.29. 782 Bu Turan cmleleri yleler ki, son derece alk bir renci Almancadan evirmi gibi.[Lajos Horvth, A Turanitisz nev betegsgrl, Magyar let, 1941, s.13.

250

Turan rk karlarmzn gereksinimi, eitim kurumlarmzda Alman dili retimini minimuma indirmektir; nk pancermen tehlikesi, komu gl Alma

mparatorluunun tehlikesini... arttrr. 783 Pancermenizmin, panslavizmle birlikte tehdit olarak grlmesinin Nazi iktidaryla da ilikisi olsa gerektir. Bu balamda Turanl Monoteistlerin Nazizmden ideolojik bakmdan etkilendikleri, ancak Macar rksal karlarnn Almanlar tarafndan tehdit edildiini dnmelerinin elikili bir tutum olmad sylenebilir. Bununla beraber 1933te grlen bu ak Alman-kart tutum 784 ilerleyen srete yerini yorumsuzlua brakacak, Rus kart sylem ykselecektir. Sndor Hajnczyye gre Ruslarn, stanbula, Boazlara, btn Karadenize, Karadeniz zerinden Balkanlara ve Tuna vadisinde Karpat havzasna ve ek lkesine doru yaylma isteklerinin nihai hedefi Tuna vadisi ve Karpat havzasn egemenlikleri altna almaktr. 785 Turanl Monoteistlerin I. Dnya Sava srasnda baz Turan yazarlarnca gndeme getirilen Cermen-Turan Birlii tr istemleri dile getirmedikleri; bununla birlikte Alman tehdidi zerine de kalem oynatmadklar grlmektedir. Adriyatikten Pasifik'e kadar olan blgenin Turan ats altnda birlemesi, Macarlarn byk devlet haline gelmelerinin de koulunu oluturmaktadr. Panturanizm, byk Macar mparatorluuna doru giden yolu gsterir. 786 Turan
Elek Berei Nagy, s.23. yine Berei Nagy bize, ulusumuzun hzl gelimesi gerek; pancermen ve panslav tehlikeleri ne kadar dorudan bir biime dnrse, o kadar gl ve kudretli ulusla kar karya bulmallar kendilerini. evremizdeki Slav ve Cermen denizleri saysallklaryla zayf ulusumuzu bakasndan daha kolay sprrler. (Elek Berei Nagy, A Magyar trsadalom turnizlsa s.69.) 784 Elek Berei Nagy, kendi sistemlerinin farkn anlatrken Ne faizm, ne Hitlercilik: Yeni dnyann afanda yeniden biimlendirilmi toplumlar arasnda iyi bir yer ve rol elde etmeyi istiyorsak Turan rk temelinde kurulan yeni toplumsal dzen gerekli.[s.92] szlerini sarf etmektedir. 785 Sndor Hajnczy, Turni vilgpolitika, 1934, s.11.Ksaca Ruslarn hedefi Macarlardr anlamna gelen bu ifade Macar Turanclarnn tehdit alglamalar ve Macaristan Avrupann odak noktas yerletiren dnleri asndan tipiktir. Hajnczye gre Ruslar ve Turan halklar arasndaki dmanlk neredeyse ezelidir. Ruslar ve Turan halklar arasndaki dmanlk 1000 yl ncesine dayanr.[s.9.] 786 Elek Berei Nagy, A Magyar trsadalom turnizlsa ,s.91.
783

251

Birleik Devletlerini idealleri olarak aklayan Turanl Monoteistlere gre Macaristan, Bulgaristan ve Trkiyenin ortak monarkn idaresi altnda, ortak d, askeri ve finansal ynetimle Gney Turan Birleik Devletlerini oluturmalarnn almaz zorluklar yoktur. Bununla beraber Kuzey Turan Devletlerinin(Finlandiya ve Estonya) birlemesi daha da kolaydr. 787 Turanl Monoteistlerin dncesinde rka, saf kan rkla yaplan vurgu Macaristann Tuna havzas egemenliinin aralar olarak biimlendirilirler. Berei Nagy, Panturanizmin nihai hedefi Turan ruhuyla byyen gelecek nesillerin Orta Avrupa ve Balkan haritasn tamamen deitirerek Macaristan asndan aadaki blgeleri yeniden ele geirmelidir. 788 Szyle yaylmac, irredantist anlayn ortaya koyar. Blgede statkonun Macaristan lehine bozulmas arzulanmaktadr. Buna gre Fiume, Hrvatistan, Bosna, Hersek, Dalmaya Macar topraklarna katlacak; Srbistan Macaristan, Trkiye, Bulgaristan ve Yunanistan arasnda bltrlecek (Bylelikle Trkiye yeniden Balkanl g haline geldii gibi, Macaristan ve Bulgaristan ile de yakn komu olacaktr); Eflak Macaristan, Ukrayna ve Bulgaristan arasnda bltrlecek (bylelikle Macar snrlar yeniden Karadenize ulaacak); Bukovina, Galiya ve Silezya Macaristana geecek, Avusturya talya ve Macaristan arasnda bltrlecektir. Turanl Monoteistlere gre Tuna vadisi ve Balkanlar, byk g olmaya giden yoldaki nemli duraklar haline geleceklerdir. Buralarn yeniden ele geirilmesini Macarlk tek bana deil, ancak rktalaryla beraber gerekletirebilecektir. 789 Turan devletleri arasnda kurulacak ve Budapeteden ynetilecek Turan birlii, Macaristan yeniden zlenen gnlere gtrecektir.
787 788

Turni Roham, Yl:1, Say:3 (23.XII.1934), s.2. Elek Berei Nagy, A Magyar trsadalom turnizlsa, s.89-90. 789 Hajnczy, Turni vilgpolitika, 1934, s.13.

252

Macaristandaki

Turan

dernekleri,

Turan

Byk

Kampnda(Turan

Parlamentosu) birleecek; darda yaayan Macarlarn ve dier Turan halklarnn Turan dernekleri, Budapetedeki Turan Dnya Birliine bal olacaklardr. Turan Byk Kamp, her lkedeki Turan derneklerine gnderecei yeleri araclyla temsil edileceklerdir.790 Ama, btn Turan derneklerini Macarlarn kontrol altna alp, btn Turan dnyasna Tanrnn seilmi Halk Macarlarn 791 nder roln benimsetmek olarak grlmektedir. Btn bunlar baarabilmenin yolu olarak gsterilen yn inanca yaplan vurgu zerine ynelmektedir. Byk Turan fikrinin baarsna olan inan ve bilinli Turanl-Macar olmak biiminde zetlenebilecek etmenlere dayal inan, baar iin gerekli anahtar konumundadr. Bunun haricinde Turan halklar arasnda ortak dil gelitirmek, Turan halklarnn corafi, doal, tarihsel, askeri ve demografik zelliklerinin incelenmesi de buna elik edecektir. 792 Turanl Monoteistlerin rgtsel bir yap oluturmaktan daha ok, Turanl Monoteist kilisesi etrafnda rgtlenmi bir evre olarak kaldklar anlalmaktadr. Pagan inan motifleriyle ssl ayinlerin dndaki etkinlikleri snrl kalmtr. 793 Atilla kutlamas srasnda, yani 1934 ylnda, dier Turan haklarna benzer dinsel gruplar oluturmak amacyla en az 10 yeden oluan misyoner gruplar gnderildii 794, 1936 ylnda ilk Macar-Fin-Eston Pagan Konferansnn topland kaydedilmektedir. 795

Elek Berei Nagy, A Magyar trsadalom turnizlsa, s.76. Turni Rohm, Yl:II, Say:2 (7.VI.1935), s.1. 792 Jzsef Nagy, Turnzsia ujjszletik . Toplam 18 maddede yaplmas gerekenler zetlenmektedir. 793 Turanl Monoteistler ayinlerinin nasl yaplacana ilikin olarak da bir kitapk yaynlamlardr. Batu[pseud.], A Turni Egyistenhivk egyszer Istentiszteletnek szertartsa, Budapete, Szalay Sndor knyvnyomdja, ss.24. 794 Turni Roham, Yl:1, say:3 (23.XII.1934), s.2. 795 Turni Roham, Yl:III, say:4 (30.6.1936), s.1.
791

790

253

Turanl Monoteistlerin nemli isimlerinin Kroly Krspataky-Kiss, Elek Berei-Nagy, Zoltn Bencsi ve Ktja Kis olduklar grlmektedir. 796 Kiss Krspataki aman, avukat Zoltn Bencsi de Ulusal Lider olarak

tanmlanmaktadrlar. 797 Bu dnemde Turanl monoteistlere yneltilen eletirilerin temel noktas paganlk zerinde younlamaktadr. Turanl monoteistlerin grlerinin Alman Votan-kltrnden etkilendii vurgulanarak, bunun Macaristann Bat kltrne kar tehlike ierdii dnlmektedir. zellikle Turan Cemiyeti, Turanl Monoteistler hareketine byk tepki gsterir. Austos 1934 tarihinde Turan Cemiyeti, ileri Bakanlna gnderdii mektupta, Turni Egyistenhivk adl, Alman Votan-kltr etkisi altndaki grupla Cemiyetleri arasnda hibir ban olmadn aklayarak, Turanl Monoteistler hakknda toplad bilgileri iletmitir. 798 Macar Hkmetinin de 1930lu yllarn ikinci yarsndan itibaren Turanl Monoteistler hakknda bir takm kukularnn doduu, bu nedenle de polis rgtn bu hareketi izlemekle grevlendirdii anlalmaktadr. Bu erevede ileri Bakanlna gnderilen bir raporda, Zoltn Bencsi liderliindeki hareketin Budapete kolunun uzun sredir izlendii; bu izleme sonucunda polisi ilgilendiren bir durum belirlenemediinden aratrmaya son verildii belirtilmektedir. 799 Benzer bir izleme sreci de anlalan Debrecende

MOL, P 1384, 8.cs. Turan Cemiyeti ileri Bakanlna, Turanl Monoteistler hakknda topladklar bilgileri iletmektedir. 797 Pesti Naplo, 7 Austos 1934, s.8. 798 MOL, P 1384, 8.cs, s.116-117. 799 MOL, K149-1936-7-12372/ 14 Kasm 1936 tarih ve 7649/B.k.t.1936 sayl belge.

796

254

yaanmtr. Bu kez Turanl Monoteistlere bal Mihly Virraszt, polis tarafndan kentten uzaklatrlm, iki yl sreyle de kente gelmesi yasaklanmtr. 800 1938 ylnda da Turan Cemiyeti, ileri Bakanlna Turani Egyistenhivk hareketinin yasaklanmas dileini iletirse de, ileri Bakanlndan gelen yantta Turanl Monoteistlerin ne cemiyet, ne siyasal parti ne de tarikat olmamasndan dolay yasaklanmasnn da olanakl olmad grn bildirmi; Turan Cemiyetine de Turani Egyistenhivk adyla bir merkez kurmasn, bylelikle Turani sfatnn yasaklanmasn isteyebilecei nerisinde bulunmutur. 801 1936 ylnda Frigyes Pndr imzasyla yaynlanan A Turnizmus Ismertetse adl almann, ierisinde savunulan grlerin genelde Turanl monoteistlere yakn olmas nedeniyle bu blmde deerlendirilmesi uygun grlmektedir. Turanl Monoteistlerin atalarn ruhu ve Turanllar Dnya Birlii gibi kavramlarn kullanan Pndrn en dikkat ekici yn, ne Turanl monoteistlerde ne de dier Turanc gruplarda olmayan bir yaklam sergilemesinde yatmaktadr. Pndre gre Yahudiler de Turan rkna dahildirler. Yahudiler kesinlikle Asyal ve Turan rk... 802 Bu argman Pndrden baka hibir Turanc yazar tarafndan ne srlmemitir. 1930lu yllarda Macar Turanclna eletiriler ynelten yazarlarn dikkatlerini byk lde Turanl monoteistlere odaklar grlmektedir. Turancln retilerini hem siyasal hem de manevi alardan tehlikeli bulan Gyula Avara gre Turanclk yar-eitimli, ksmen taral kk burjuvalarn Alman Wotan-kltr
MOL, K149-1937-7-9039/ 10 Haziran 1937 tarih ve 416/1937.pol.rend.res. sayl Macar Krall Polis Tekilat Siyasi Gvenlik ubesinden ileri Bakanlna gnderilen belge ve 19 Haziran 1937 tarih ve 9039/1937.VII.res. sayl Debrecen Polis Mdrlnden ileri Bakanlna gnderilen belge. 801 MOL, P 1384, 10.cs., 25 Nisan 1938 tarihli Avukat Gyrgy Darastan Jen Cholnokyye yazlan mektup. 802 Frigyes Pndr, A Turnizmus Ismertetse, 1936, s.14. Ayrca Pndre gre Lehler de Turanldr.(s.4)
800

255

gibi sosyolojik ve manevi temelleri olan cahil milliyetilii[dir]. 803 Avarn szn ettii Turanclarn, iyi eitimli ve toplumun yksek tabakalarna mensup Turan Cemiyeti yeleri olmad aktr. Avar, Turanl Monoteistleri iaret etmektedir. Ayrca Avar, liberal demokrasi ve ulusalc grlerle taban tabana zt deerleri temsil ettiini dnd Turancl aklarken, Turanl Monoteistlere zg olan Saint Istvn nefreti zerinde durmaktadr. 804 Jnos Gyrgy, 1936 ylnda kaleme ald yazsnda baz tarih yorumlarnda Macarlarn Mayalarla dahi akraba olduklarn kantlamak iin gelitirilmi olan szckler zerinden benzerlikler kurma yntemini eletirdikten sonra, yanl ve amatr tarihiler sorununun ortaya knda bilimsel alardan defalarca geersizlii gsterilmi olan Turancln sorumlu olduunu yazar. 805 zellikle Turanl Monoteistlere yklenen bir baka yaz da Magyar Szemlede yaynlanr. Turancln cahillik, karanlk, ftursuzluk ve Macar tarihinin gereklerine yabanclk ierisinde yeerebilecei tehlikesine dikkat ekilerek, aslnda Turanclk yukarda saylan zelliklerden ibaret olarak gsterilir. 806 b) TURAN BRLNN YENDEN DOUU VE IRKILIIN ARTAN DOZU 1923 ylnda dalarak etkinliklerine son vermi olan Macaristan Turan Birliini yeniden rgtleme abalar 1931 baharnda yeniden balar. Gyngy Bkssy, Antal Szentgli, Benedek Barathosi Balogh ve Lszl Trmezeinin katld grmelerde, Macar-Trk Dernei ynetim kurulundan Lszl Trmezei

803 804

Gyula Avar, Miert veszedelem a Turnizmus, Vigilia, 1935, s.180. a.g.m., s.180. 805 Jnos Gyrgy, Turnizmus utn exotizmus, Magyar Szemle, 1936 Mart, s.276-277. 806 Az orthodox Turnizmus, Magyar Szemle, 1937, s.185. Avardan farkl olarak yazar, Turni Rohm ve dierlerini orta snflarn st katmanlar olarak deerlendirir.

256

ve Lajos Kdar, dier taraftan da (Hadak tja) rgtnden Gyngyvr Bkssy ve evresi ba rol oynarlar. Hazirandan itibaren bu gruba Mihly Dmtr de katlr. 21 Aralk 1931 tarihindeki ilk toplantda Liderler Konseyi yeniden canlandrlr. 23 ubat 1932de de Byk ura etkinliklerine balar. 5 Mays 1932de MOVE salonunda yaplan Genel Kurulda rpd Glocsy babulua, Jen Csuday liderlie, Lszl Trmezei eflie seilirler. Macar rk hareketinin nemli isimlerinden Lajos Mhely de onursal yelie getirilir. 1933 gznde dzenlenen yeni kurul sonrasnda Mihly Dmtr Babuluk, Antl Szentgli liderlik ve Endre Tth eflik grevlerini elde ederler. Benedek Barthosi Balogh, Lajos Sassi Nagy, Lszl Trmezei, vitz Kroly Nagymegyeri Nagy, Jen Csebe bakan yardmclklar grevini elde ederler. Bu dnemde Macar-Trk Dernei bakan olan Dmtrn, Birlikin en yksek makamna getirilmesi, Birlik ile Macar-Trk Dernei arasndaki ilikileri sklatrmakla beraber; Birlikin kendi ierisinde bir takm sorunlar yaanmasna da neden olmutur. Btn gruplar bir arada tutabilmek asndan 1932 ylnda babu yaplan Glocsynin yerine Dmtrn seilmesi, gruplar arasndaki ekimeleri artrr. Dmtr- Barthosi grubunun karsndaki Trmezei- Bkssy grubu Birlik almalarndan fiilen ekilerek, Magyarorszgi Turnok Barti Kre[Macaristan Turanllar Dostluk Klubn]. kurarlar Trmezei, ayrlk nedenini kuaklar aras farka, eski ve yeni dnyann kartlna balamaktadr. Turanllar Dostluk Klub 1935-36 knda konferanslar dzenleyerek Macar toplumuna Turan halklar ve blgeleri zerine bilgi vermeyi amalar. 807

Bunlar ierisinde Ferenc Zajtinin sa Yahudi miydi? konferans, Trmezeiye gre en etkilisi olmutur. (Lszl Trmezei, A Magyarorszgi Turn Szvetsg vzlatos trtnete, Vzlatos trtnete, s.18, dn.:26.) Chamberlainin dncesinde St.Pauln Tton rkndan gsterilmesi ile(Aleddin enel, Irk ve Irklk Dncesi, Ankara, Bilim ve Sanat Yaynevi, 1993, s.28.) sann Yahudiliinin sorgulanmas, hatta Turanl olduunun savlanmas arasnda ilgin bir benzerlik belirlenebilir.

807

257

Lajos Kdrn 1936-37de, Macaristan Turan Birliinin idari bakan yardmcs olmas zerine Turanllar Dostluk Klubyle, Birlik arasnda yaknlama balar. Bu yaknlama idari bakan yardmcs Kdrn yan sra, Kamusal Eitimden sorumlu bakan yardmcs Ferenc Zajtinin abalarnn sonucu olarak gereklemitir. 11 Nisan 1938deki Olaanst Genel Kurulda 1932 Maysndaki ynetim yeniden seilir. Dmtrn Babu olmas sonras Birlikten kopanlar geri dnerler. 1938 ylnda Birlikin yeni ynetimi aadaki biimde olumutur: Babu: Antal Szentgli Lider: Lszlo Trmezei ef: Viktor Kepe dari ef: Lszl Re Hazineci: Kroly Hathy Birlikin bu dneminde yukardaki isimler haricinde Gyngyi Bkssy, Ferenc Zajti, Lajos Sassi Nagy, Lajos Kdr, Lszl Tordai Sndor, Dnes Marthosi Mrocz, Lszl Bkssy, Dezs Kossnyi, Jzsef Lthe, Lajos Blaskovich, Gyula Szilvay, vitz Lajos Maisay, Elemr Veznyi, Gyrgy Kovcs, Gusztv Kovcs, Dezs Klcsey ve Mikls Murnyinin de almalar grlmektedir. 808 Turan Birlii zellikle Lszl Trmezei, 1933 ylndan itibaren yayn etkinliklerine girierek grlerini kamuoyuna yanstmaya alrlar. Birlik, ayn dnemde konferanslar dzenleme iine de giriir. 809 1937 ylnda itibaren Turni Fzetek serisi yaynlanmaya balanr. Bu yaynlar Turan Birliinin bu dnemdeki

Tjkoztat a Magyarorszgi Turn Szvetsgrl,(ilk yaynlan 1938) Turn rpveink gyjtemnye.I., haz.: Lszl Trmezei, Turn Fzetek, I.seri, 9.say, , Magyar Turan Knyvkiad, 1941, s.10. 809 1933 ylnda Birlik toplam 21 konferans dzenlemitir. Bu 21 konferanstan 18i Birlik yneticileri tarafndan verilmilerdir. (Lszl Trmezei, A Turnisg s vlfajai, Budapest, Held Jnos Knvynyomd, 1933, s.5.)

808

258

grleri zerine, 1920-23 aras dneme oranla daha ayrntl bilgiler elde edilmesini salamtr. 810 Macaristan Turan Birliinin ve onun szcs konumundaki Trmezeinin younlatklar alan rk sorunu olarak biimlenmitir. Dnyann geldii noktada byk karmaklklara gebe olduunun anlald dnemde, Macarln bu karmaadan gl olarak kabilmesinin yolu rk ve rklk temelli bir zm yoluna gitmesinde grlmektedir. Irk dncesi, dnemin dnne ve politikasna da uygun den bir aratr. Irksal birliktelik olarak tanmlanan Macaristan Turan Birlii 811nin rka baknda ne karlan noktalar rklarn varlnn bilimsel gereklik olarak kantlanmas, rka bir takm doutan gelen zelliklerin yklenmesi, rklarn dnyadaki yerleri ve rollerinin Tanr tarafndan nceden belirlenmi olduu, dolaysyla her rkn grev ve rolne sahip kmas gerektii, rkn zelliklerinin kanla tanmlanmaya allmas zerinde younlamaktadr. 812 Drt temel rk olduu savlanr: Bunlar: Asyallar veya Turanllar(sarlar) Pasifikliler(kahverengiler Afrikallar(siyahlar) Atlantikler(beyazlar) 813 Turan rknn bir dier ad da Mool rkdr. Turan veya Mool temel rknn tarihi dallar da Manu-Tunguz, Malay-Mool, Trk, skit-Ugor olmak zere drt tanedir 814
1920-23 aras dneme ait bilgilerin byk ounluu da bu 1933 sonras yayn etkinliklerinden elde edilmitir. 811 Lszl Trmezei, A Magyarorszgi Turn Szvetsg vzlatos trtnete, Vzlatos trtnete, s.2. 812 A Magyarorszgi turn Szvetsg llspontja aa fajisg krdseiben, s.2-3. 813 a.g.e., s.5.
810

259

Irksal nitelikler ksmen fiziksel, ksmen biyolojik, ksmen de manevidir. Irksal karakterler, rksal zelliklerin toplamdr. 815 Temel rklar ierisinde, rksal zelliklerini en ok yitirmi olanlar beyaz rktr. Turanlln rk maneviyatnn zellikleri yaratclk biiminde kendisini gstermektedir. Turan rknn dier rklardan ayrdedici bir takm fiziksel zelliklerinin de olduu savlanr. 816 Macarl yakndan ilgilendiren rk vardr: A) Turan b) Aryan(Atlantik-Avrupal) c) Sami(Afrikal)-Bu ad altnda Yahudilik anlalmaktadr. Yahudilik Afrikal, en bata negroid bir rktr, Doulu deildir. Turan rk, Aryan ve Yahudi rklarndan tamamen farkldr. Bu rktan maneviyata nem veren Turan yaratc, maddiyata dayal Aryan koruyucu, bencillik zerine kurulmu Yahudilik ise ykcdr. Turan kollektivist, Aryan rgtsel, Yahudi dinsel rklardr. Turan doada, Aryanlk makinelerde, Yahudilik ise insann doasnda yaar. 817 Irk bilincine sahip olmann iki boyutu vardr. Birincisi ie dnk, Macarlarn Aryan ya da Yahudi olmadklarnn ayrdna varp, kendilerini Turan rkna mensup olarak hissetmeleridir. Irk bilincinin d boyutu da benzer biimde ekillenir. Da kar rk bilinci, rkmzn bilinmesi ve kavranlmas anlamna gelir. imizdeki hibir oul ne Almana, ne Slava, Romene bakmasn. Turanlyz. 818

814 815

a.g.e., s.5. Lszl Re, A Magyarorszgi Turn Szvetsg ltalnos ismertetse, Vazlatos Trtnete, s. 29. 816 A MTSz llspontja a fajisg krdseiben, s.5. Buna gre Turan rknn fiziksel zellikleri aadaki gibidir. Sa rengi, koyu sardan koyu kahverengiye kadar. Simsiyah, kzl veya gerek sar deil. Sa ve sakal: ince ve yumuak; gzler: ukur ve yumuak bakl; ene: kk, ne gl ne geni. 817 a.g.e., s.6-7.. 818 Lszlo Re, Vzlatos trtnete, s.38.

260

Turan rkl olduklarn kavrayan Macarlar, yaanan zor gnlerin stesinden gelmeyi baarabilecekleri silaha da kavumu olurlar. Yaadmz gnlerde hibir ey imkansz deil. Her ey olanakl... bu olanaklar byk sorunlarmzn zm noktasnda, istisnasz geicidirler. Bir tanesi ise olanak deil, kesinliktir; geici deil yzyllara uzanacak yeni temeldir. Bu Turanllktr. 819 Bu noktada ilerlemeden nce Macaristan Turan Birliinin terminolojisinde Turan, Turanlk, Turanllk szcklerinin anlamlandrlma biimlerine ksaca bakmakta fayda vardr. Lszl Reye gre Smerceden gelen Turan szcnn anlam Tanrnn olu, Gkn oludur. Her Turan halk, mitolojiye gre, Gkn dourduudur. Turan corafi olarak da Hazar Denizi evresine der. Turan, Macarlarn tarihi yurdudur. Turanlk, Turan rkl halklarn btn; Turanllk ise etnik zellikleri anlatan kavramlar olarak kullanlmaktadr 820. Macarlk, Turan temel rknn bir soy rkdr ve Turan rk zelliklerini bugne kadar korumutur. Irk sz konusu olduunda Macarln ltlerini de belirlemek gerekmitir. Ancak Macar olmann ltleri deiik dzeylerde belirlenmitir. Buna gre Macaristan Turan Birlii; 1) Irkna ve bilincine gre Macar olanlar 2) Irkna gre Macar olanlar 3) Irk Yahudi olmayan, tipik olarak kuzey rklarna (Homo Nordicus, Aryan) ve Akdenizli rklara mensup olmayan, rksal maneviyat ve bilincine gre Macar olanlar,
819 820

Lszlo Trmezei, A Turnisg alapvaza, s.3. Lszl Re, Vzlatos trtnete.30-31.

261

Macar olarak kabul eder. 821 Bu tanmlardan karlabilecek sonu, Macar saylabilmek iin, kaderini Macarla balamak yeterli grlmekte; kansal aidiyet zorunlu bir koul olarak grlmemektedir. Elbette ki arzulanan kanca da

Macarla dahil olmaktr. Bununla birlikte kanca Macar ya da Turan olmayan halklar zerinde yrtlecek egemenlik mcadelesi, byle bir ban zorunluluunu gerekli klmaz. Irk vurgusunun ve rkln Avrupada ykseldii dnemde Macarln nndeki biricik yol, rk dncesiyle hareket etmek, Turanc dne ulamaktr. Turancl pan-hareket olarak deil de, ulusal bir hareket olarak deerlendiren Trmezei, kendi hareketlerinin panslavizm ve pancermenizmden farkl olduunu ne srer. 822 Ona gre Turanclk yeni bir dnyann kurulmas anlamna geldii iin dierlerinden farkldr. Ayrca Turanclk Trmezeiye gre gerek Macar irredantizmini temsil eder. Bu nitelikleriyle Turanclk, doal olmas balamnda kanlmazdr da. Turanllk, zellikle Macarlar iin bugn, doal ve yaamsal bir sretir, tpk talyanlar iin faizmin, Almanlar iin Hitlerizmin olduu gibi...Bizim faizmimiz, bizim Hitlerciliimiz Turanllk. 823 Faizm ve Nazizm talya ve Almanyay ayaa kaldran hareketler olarak deerlendirilerek, benzer bir dirili srecinin Macarlar iin yaanabilmesi iin Turanclk nerilmektedir. Bu noktada zellikle Almanya ve Nazizmin, stn Ari rk dnceleri ve yaylmac emelleriyle Turan Birlii tarafndan nasl deerlendirildii sorusu gndeme gelmektedir. Macarlarn, Aryan deil Turanl olduklarn vurgulayan Turmezeinin ahsnda Macaristan Turan Birliinin aryanlamaya kar tavr gelitirdiini sylemek, bu adan da Alman kart yann n plana ktn sylemek doru olur.
821 822

a.g.e., s.35. Lszl Trmezei, A Turnisg s vlfajai, 1933, s.28 823 a.g.e., s.20.

262

Hatta, btnyle benimsenmedii grlen Bat kltrnn Ortaadan itibaren Aryanlat, Fransz devriminden sonra da Yahudiletii savunularak, Macarln Yahudilemesine olduu kadar Aryanlamasna kar da tavr gelitirilmitir. te yandan pancermenizm ve Aryan hareketlerinin birbirlerinden farkllat,

pancermenizmle uyumlulatrlamayacak Turanlln Aryan hareketi ile, her ikisinin de karna olmak zere birletirilebilecekleri savlanr. 824 nsanlarn, uluslarn mutluluu yararna Aryanlarn ve Turanllarn birlemesine inanyoruz. 825 Bu birleme nerisi iki farkl rk dnyasnn karmas, kaynamas anlamna gelmemekte; Avrupann Batsna Aryanlarn, doru ifadesiyle Almanlarn; Dousuna ise Turanllarn, yine doru ifadesiyle Macarlarn egemen olmas anlamnda grlmelidir. Yeni dzenin kurucular, Avrupada Aryanlar,

Macaristann Bat snrndan itibaren balad kabul edilen Asyada 826 ise Macarlar olmaldr. Aryan ve Turan halklarnn karmas deil, birbirlerine komu olarak, ama ayr birimler halinde varlklarn devam ettirmeleri, bu zmlemeyi tamamlayc unsurlar olarak ekillendirilmeye allmaktadr. Aryan ve Turan arasna ak snr ekmemiz gerekli 827 Turanclk bu noktada ayrca bir denge unsuru olarak da ileri srlmektedir. Batda Mussolini ve Hitler konsepti halihazrda olumu durumda. Onlara paralel biimde, insanln dengesi yararna, Tuna Vadisi ve Dou Avrupann byk Turan konseptinin de sraya girmesi gerek. Bu olmadan zm

Lszl Trmezei, A MTSz Allspontja a fajisg krdseiben, s.16. Lszl Trmezei, Turnok s rjk, Rpiveink gyjtmenye, s.8. 826 Trmezei, Asya ve Avrupa arasnda Ural dalarnn snr olarak kabul edilmesini Macaristan Turan Birliinin benimsemediini belirterek Macaristan Turan Birlii Turanlln ve dolaysyla Asyann bat snr izgisini Finlandiyann Bat snrndan Macaristann bat snr boyunca, Adriyatikin kuzey krfezleri boyunca uzanan izgide grr ve tanr.[ Lszl Trmezei, A MTSz llspontja a fajisg krdseiben, s.13] 827 Lszl Trmezei ve dierleri, j trtnelmi hivatsunk, , Turn Fzetek, I.seri, 2-3.say Budapete Lcsey Ferenc antibolsevista knyesboltja, , 1937, s.12
825

824

263

olmaz. 828 Trmezeinin zlemleri ile reel politikann gerekliliklerini, kendi dnceleri dorultusunda en iyi biimde kaynatrma abas, ister istemez Orta Avrupann en byk gc olan Almanya ile bir rekabet ve kartlk ierisinde Turanllk formln deil de, aksine Almanyann karlarna ters dmeyecek ekilde biimlendirilmi Turanllk zerinde kafa yormasna neden olmutur. Almanyann dousunda Turan dnyasnn kurulabilmesi iin karmak formller gelitirilmeye allmaktadr. Irk bilinli Almanyann, Lajtadan itibaren, deerli yolda, yar Aryan-yar Turan halk olamaz...Aryan ve Turan halk, Aryan ve Turan dnyas arasna ak snr ekmemiz gerekir. 829 szleriyle anlatlmak istenen de bu karmak zlemler olmaktadr. Trmezeinin szlerinde yansmasn bulann farkl istemlerin

uyumlulatrlmas istei olduunu sylemek yanl olmasa gerektir. Bir yandan Dou Avrupann Macarlatrlmas, dier yandan uluslararas statkoda revizyonist istemlere sahip bir baka devletin yardmna ihtiya duyulmas, bununla birlikte Anschluss sonras Macaristana komu olan Alman Nazi devletinin istemlerinden rklmesi bu eliik durumlarn balca kaynan oluturmaktadr. te yandan tarihsel dman Slav dnyas ve Rusya yeni bir bak asyla deerlendirilmeye balanmtr. Bu yenilik Rusyann dmanlk konumunun deimesi noktasnda deil, bolevizminin eklenmesiyle Rusyann dmanlk statsnn katmerlemesiyle ilintilidir. Trmezei ve arkadalarna gre Boleviklik eski dnyann zayflama ve kme srecidir. 830 Boleviklii ortaya karan Bat uygarlnn kendisidir.

a.g.e., s.21. Mindennl fontosabb a turnisg, (lk bask 1938- Magyorok Lapja 1938.III.5.saydan ayr bask), Rpiveink gyjtmenye, s.7. 830 Lszl Trmezei ve dierleri, j trtnelmi hivatasunk,s.12.
829

828

264

Bolevizm, devlet iktidarna gelmi byk kapitalizmden baka bir ey deildir. 831 Daha da ileri giderek Amerikan trst dzeni ile Sovyet dzenini ayn kefeye koymaktan bile kanmazlar. 832 Bu deerlendirmelerden Macaristan Turan Birliinin kapitalizm kart grlere de sahip olduu sylenebilirse de, nerilen alternatif bir iktisadi sistem yoktur. Hatta Trmezeinin btn yazdklarnn genel deerlendirmesinin yaplmas, aslnda kapitalizme bir retim tarz olarak deil de, zamann kapitalizminin rksal karlarn temsiliyetine dnt dncesine sahip olmas balamnda, zellikle de Yahudilemi olmasna kar kt sonucuna varlabilir. Yani kar k kapitalist ekonomik dzene deil, Yahudi

kapitalizminedir. Dnyay tehlikeye atan da Yahudilemi Bat dnyasnn rmesi ve ondan kaynaklanan bolevizm olarak gsterilmektedir. 833 Macaristan Turan Birliinin Yahudi kart yn 1930larda btn aklyla ortaya kmtr. Bolevizme kar verilecek savan ayn zamanda Yahudi-kapitalist dnyaya kar da verilecei ngrlmektedir. 834 Parazit rk olarak tanmlanan Yahudiliin ...dnya iktidarna kar sadece rkmzn cevherinin mkemmel renilmesiyle,

glendirilmesiyle korunabiliriz. Sadece rk akrabalarmzla birlikte ve onlarla beraber alarak sava baarya ulatrabiliriz. 835 Turanclk Yahudi kart mcadelenin bir arac olarak tasarlanmakta, bylelikle ilk kez bu kadar aka Macar Turanclndaki Yahudi kart yan ortaya kmaktadr. Macaristan ierisinde de iktisadi yaamn tamamen ve kltrel hayatn ok byk ksmnn yeniden inasyla Yahudilerin, ulusal aznlk biiminde ayr tutularak Macar yaamndan ayklanmas

831 832

ayn yerde. a.g.e., s.15. 833 a.g.e., s.29. 834 Gyngyvr Bkssy, A nagy fordulban, (ilk bask 1941 yaz), Rpiveink gyjtmenye, s.23. 835 Lszl Trmezei ve dierleri, j trtnelmi hivatasunk, s.10.

265

da neriler arasndadr. 836 Trmezei, 1942 ylnda Turan Cemiyetine yazd mektubunda, Cemiyetin Yahudilerden, yar Yahudilerden, masonlardan ve benzerlerinden kurtarlmasn nermekten de geri kalmamtr. 837 Trmezeinin yazlarnda nadir olarak yer alan toplumsal rgtleni zerine dnceleri de rk ve Yahudi kartl konusundaki dnceleriyle uyum ierisinde, faizmin etkisi altnda biimlenmi grnmektedir. Bireyin hayat ok anlaml deil, Bununla beraber halknki, rknki paha biilmez ve yeri doldurulamaz. Bu rk yaam her ey pahasna korunmal, garanti altna alnmal... 838 Bireyi n plana karan liberal anlaya kar, bireyin hayatn rk iin, toplum iin feda etmesi gerektii ynl otoriter grlere, doal olarak, eitliksizci toplum modeli elik eder. Yaayan doada bir rneklik yok. Yapay snrlar manevi geliimden kaynakl snf farkllklarn kabul etmezse byk hata olur... Salkl toplum, herkesin kendisini olduu gibi kabul ettii toplumdur. 839 Nasl ki rklar belli bir grev ve role sahip olmak zere yaratlmlarsa, toplumdaki bireyler de toplumsal konumlanlar belli olarak domulardr. Dolaysyla her birey var olduu yeri kabullenmeli ve ona gre davranmaldr. Trmezei bu eitsizliki grn Macar sosyaldir, ama sosyalist deildir. Kimsenin stnde deildir; ama beydir, demokrat deildir. 840 szleriyle ifadelendirmekten de ekinmez.

ayn yerde. 1937de bu kadar kesin konuan Trmezei, 1933 ylnda Macaristan Turan Birlii yurdumuz topraklarnda ve ulusumuzun bnyesinde uyum salam, onurluca burada yaayan Yahudi aileleri ve aznlklar tanr. (Lszl Trmezei, A MTSz llspontja a fajisg krdseiben, s.18.) ifadelerini kullanyordu. Yine de Yahudilikle Macarln karmasn kann bozulmasna yol aaca gerekesiyle reddetmekteydi.(s.17) 837 MOL, P 1384, 11.cs.-5.ttel, s.79/ 15.11.1942 tarihli Lszl Trmezeiden Turan Cemiyeti mdr Gbor Gergeylffye gnderilen mektup. 838 Lszl Trmezei, A turnisg gyakorlati rteke a vilg mai forduljban, 1933, s.5. 839 Lszl Trmezei ve dierleri, j trtnelmi hivatasunk, s.24. 840 a.g.e., s.25.

836

266

Macarlarn Aryan ya da Sami deil, Turan rkna mensup olduklarn syleyen Macaristan Turan Birliinin kendilerine gre kmekte olan Bat uygarlna kar yaklam ikili bir nitelik gsterir. Birlikin 1933 sonras nemli ismi Lszl Re, Macaristan Turan Birlii bilinli ve tasarlayarak kltr ve uygarl birbirinden ayrr... 841 belirlemesini yaparak kltrden isel, manevi, ruhsal, etik deerleri anladklarn; uygarlk szcn ise makineleme ve bu makinelemi dnyann rgtlendirilmesi olarak tanmladklarn yazar. Ziya Gkalpn kltr-uygarlk ayrmn hatrlatan bu deerlendirmede kltr, uygarlktan nce gelmektedir. Uygarln deer
842

kazanabilmesi ancak uygun kltrn barnda olmas durumunda gerekleir.

Reye gre kltr, tipik Turan kavraynda maddeden ayr deerlendirilmitir. Maddeye bal Aryan ve Yahudi bu nedenle kendilerini kltrsz hissederler. Trmezei de Macar rknn ve genel olarak Turanln, teknik uygarlk olmadan da yaamn erefle srdrebildiinden sz ederek kapitalist teknik dnyann knn Turan halklarnn ykseliinin habercisi olduu grndedir. 843 Turan kltrne vurgu yapan Macaristan Turan Birlii iin nemli bir sorun Hristiyanla yaklam meselesidir. Bu noktada gelitirilen yol Hristiyanl Turan kltryle badatrmak olarak bulunmu grnmektedir. gerek Bunu yaparken Bat

Hristiyanln

evrenselliine

vurgu

yaplarak,

Hristiyanln

maneviyatyla tanmlanamayaca, gerek Hristiyanln Yahudiliin karsnda konumland vurgulanr. Sorun dini, rksal maneviyatla uyum ierisine

sokabilmektir. Dier bir deyile dini, rka mal etmektir. Aksi takdirde bir ok lkede grlen ulusal, rk ynelim yabanc rklarn maneviyatnn rn olan dinle
841 842

Lszl Re, Vzlatos trtnete, s.40. a.g.e., s.41. 843 Trmezei Lszl, A Turnisg Alapvza, 1933, s.8-9.

267

atmaya girer, tpk Trkiyede olduu gibi. 844 Macaristan asndan da Macarlarn rk ruhunu basklamak ve Douya gidiini grmemek, ne Papala, ne Macarla ne de insanla hizmettir. Macar dinsel yaamn ister Bat maneviyatyla bir rneklie zorlamak, isterse de Eski Ahitin Yahudi maneviyatyla balamak, Macarl paganla itmek olur ki, bu byk bir hatadr. Turanllk paganlk deildir. 845 Macaristan Turan Birlii, bu konuda ara bir yol bulma abas ierisinde grlmektedir. Ne Turan kltrnden vazgemekte, ne de Hristiyanla kar ak bir tavr gelitirmek istemektedir. Aslnda Macaristan Turan Birliinin genel dn ierisinde Hristiyanlk kart bir tutum alm olmalar beklenebilirse de, byk ounluu Hristiyan olan bir lkede politika yapmann gereklilikleri onlar, orta yol kefetmeye sevk etmi olmaldr. Turan manevi kavray, Macaristan Turan birlii asndan, saf Hristiyan manevi kavray ile birdir. 846 Kamuoyuna ak belgelerinde Hristiyanlk ve Turan anlaylarn uzlatrmaya alan grnmn ardnda Hristiyanla kar tavrszln yatt sylenebilir.

Trmezeinin 19 Nisan 1941de Turan Cemiyetine gnderdii mektupta Turanllk dinsel hareket deil. Ne Hristiyanln yannda, ne de karsnda. 847 szleri Macaristan Turan Birliinin Hristiyanla kar her hangi bir tavr gelitirmek istemediinin kant olarak deerlendirilebilir. Bu arada Macar Turan Cemiyeti yesi dr.Endr Jeneyin kan gruplar aratrmalar Macaristan Turan Birlii asndan rkln bilimsel temelleri olarak deerlendirilmitir. Bu kan gruplar aratrmalar Tuna havzas halklarnn, Macarlkla Turan temelli birliinin kantlar olarak grlrler. Aslnda bu

844 845

Lszl Trmezei ve dierleri, j trtnelmi hivatsunk, s.27. a.g.e., s.27. 846 Lszl Re, Vzlatos trtnete, s.39. 847 MOL, P 1384, 11.cs., s.81.

268

aratrmalardan daha ncesinde de Tuna Havzas halklar zerinde, rksal birliktelik savna dayal olarak Macar egemenlii vurgulana geliyordu. Tuna havzasnn skitlerin yerleim yerleri olduu, Tuna Havzas halklarnn kannn egemen olarak Hun-skit olduu savlanmaktayd. Tarihi Macaristan, hatta btn Tuna havzas halklarnn ounluu,..., rka gre bugn de, bizimle bir gruptan gelme kanda halklarmzdr. 848 Btn bu rk teorilerinin gerisinde yatan ama, Macar Turanclnn en belirgin hedefinden bakas deildir. Kan aratrmalarna dayanarak kantlanmaya allan Orta ve Dou Avrupa egemenlii, rk zerinde ykselen Turan halk ailesi anlaynn tek bir amac vardr. Turanllk btn alardan, Orta ve Dou Avrupadaki... basklanm, ama bugn de deimeden kalan, Turan kanl halklarn ortak dnsel, evrensel bugnk bamszlk savandan baka bir ey deildir. Bu bamszlk savann ateleyicisi, bilinci ve amacnn sfat Macarlktr. Bamsz, zgr, kiilikli Orta ve Dou Avrupada bamsz, zgr, kiilikli Byk Macaristan! 849 Aslnda kan grubu aratrmalarnn ncesinde de benzer hedefler aklanmaktayd. Bu dnemde Turanc hareketin ierisine giren bir baka faktr doal olarak Pan-Macarlk olmutur. gal altndaki Macarl kurtarmak. Halk ve lke birliini salamak. Macaristanda Macarl efendi konumuna ykseltmek. Macarln Tuna vadisindeki ba egemenlii. amalarn balcalardr. 850 Kan grubu aratrmalaryla beraber bir takm bilimsel delillere sahip olunduu savna dayanarak, Turan kannn Avrupann baz blgelerindeki yaylm verilir.

848 849

Lszl Re, Vzlatos trtnete, s.35. Lszl Trmezei ve dierleri, j trtnelmi hivatsunk, s.20. 850 Lszl Re, Vzlatos trtnete, s.37.

269

Buna

gre

Doulu

(Turanl)

kan

Avrupa

haritasnda

yerde

belirlenebilmektedir. 1. Fin krfezine doru 2. Karadenizden kuzeye hemen hemen Kuzey denizine kadar, Rusya ve Polonya zerinde Odere, ek denizine, Macaristann Bat snrna, Romanya arazisini de kapsayarak Aa Tunaya kadar olan blgede 3. Trkiye 851 Bu tablo da gstermektedir ki, Orta ve Dou Avrupann kan yaps Turanldr. Bu blgede yaayan btn devletler ve burada kurulmu btn bugnk uluslar zellikle Ruslar, Lehler, Romenler, Bulgarlar- bir ok adan Balkan da, bizim cinsimize baldr. 852 Bu yaklamda artk kan zerinde ykselen bir rklk, dorudan doruya Macar yaylmacl iin temel olarak belirlenmektedir. Bu halklarn Turanl olup olmadklar aslnda ok da nemli deildir. Dman kategorisinde grlen Ruslar bile, birden Turan kanl halklar kategorisine dahil edilmilerdir. Trmezeiye gre Slavlk rk deildir. Slav dilleri Turan kkenlidir. Kan ve rk bak asndan Slav olarak adlandrlan insan topluluu grupta deerlendirilebilir. a) Saf Turanllar b) Slav ruhlu Turanllar (bunlarn byk ksm Bat-Turanl skitlere dayanr) c) Kark gerek Slavlk 853 lk iki grup Slavln %80ini oluturur. 854

851 852

Mindennel fontosabb a turnisg, Rpiveink gyjtmenye, s.5. a.g.e., s.6. 853 Lszl Trmezei, A MTSz llspontja a fajisg krdseiben, s.13. 854 a.g.e., s.14.

270

Kan aratrmalarnn kantlad dnlen bir baka olgu da, Turanlln dil zerinden deil, kan zerinde ykseldiidir. 855 va Kincsesin Macaristan Turan Birliinin yayn organ olarak belirttii 1933 ylnda yaynlanmaya balanan Kelet [Dou] adl dergiden de sz etmemiz gerekir. Kincsesin dergiyi, Birlikin yayn organ olarak gstermesine ramen 856, dergide bu ynde her hangi bir ibare yoktur. Ayrca derginin 1937 Temmuz-Ekim saysnda Bla Csepreghy ile yaplm bir grmenin metninde Finlandiyada bu ile ilgili olarak sekiz derginin etkinlik gsterildii belirtildikten sonra Macaristanda ciddi olarak yalnzca Turan Cemiyetinin bu ile uratnn kaydedilmesi 857 de, derginin Macaristan Turan Birliine deil, Turan Cemiyetine daha yakn durduunun gstergesi olarak deerlendirilebilir. Dergide Turanclk konusunda nadir olarak yaynlanm yazlardan birinde Turanclk gerekte Turan kkenli halklarn, blgelerin, devletlerin incelenmesi, ilerlemesi, ykselmesi, manevi ve maddi ilerlemeden kaynaklanacak glenmesi; btn Turanln bata en byk amac, insanln mutluluu yararna rgtlenmesi, birlemesi ve birlikte almas anlamna gelir. 858 ifadeleri de Turan Cemiyetine bal yazarlarn grlerine benzemektedir. Bunun haricinde ayn yazda btn kltrn antik Smerden kaynakl olduu, Turan ad altnda Turan kkenli btn halklarn yaadklar blgenin anlalabilecei gibi btn Macar Turan hareketinde yer alan savlar bulunmaktadr.

855 856

Mindennl fontosabb a turnisg, Rpiveink gyjtmenye, s.5-6. va Nagy Kincses,s trtnet s nemzettudat 1919-1931, s.47. 857 A Magyarsg Kelet fel tekint, Kelet, Yl: IV, 5-8.say( 1937 Temmuz-Eyll), s.3. 858 Gyrgy Zimnyi, Turanizmus, Kelet, Yl:V, say:3-5, 1938 Haziran, s.1.

271

c) MACAR IRKILARI VE TURANCILIK 1930lu yllarda Turanclar darsnda kalan Macar rk hareketi ierisinde de Turann simgesel anlamda benimsendii, eski anl gnlerin sembol olarak alglanmaya baland grlr. Macaristann 1932-1936 yllar arasnda babakanln yapan, 1924 ylnda rk Partiyi kurmu olan Gyula Gmbse bal paramiliter genlik rgtnn ad Turni Vadaszok [Turan Avclar] biimindeydi. Turan Avclar Ulusal Birliinin amac tarihsel ulusal erdemlerin, rksal aidiyetin ve bencil olmayan duygularnn ilenmesi ve Macar rknn bedensel ilerlemesinin harekete geirilmesidir. 859 19301942 yllar arasnda Turni Vadaszok adyla bir de dergi yaynlanmtr. Macar rklarnn Turan sembolik bir figrden te Macar Turanclarnn anlamlandrma biiminde deerlendirdikleri de grlmektedir. Macar rklnn nemli isimlerinden Ljos Mhelyin 24 Aralk 1933de karmaya balad Turni Np adl dergi, Macar Turanclnn deiik argmanlarn kullanmasyla dikkati ekmektedir. Derginin ilk saysnn en ilgin yazlarndan bir tanesi, Macar Turanclarnn byk sayg duyduu Mustafa Kemale kar bir eletiri-ar nitelii tamaktadr. Gazi Mustafa Kemal Paa, kalbiniz, scak, kanda, duyguda, anlayl kalplere doru dnsn. Uzatlan eli tutunuz ve Bat taklitiliine izin vermeyiniz. Orada senin kann! Orada senin gelecein, byklnn yolu [seni]oraya gtrr... 860

859

A Turni Vadszok Orszgos Egyesletnek Alapszablyai, Budapete, kirlyi Magyar egyetemi Nyomda,1930, madde 2. 860 A Ghazi Mustafa Kemal Pasa, Turni Np, Yl:1, say:1, 24 Aralk 1933, s.1.

272

En radikal Turanclk yorumlarna sahip olanlarn dahi Mustafa Kemali eletirmek bir yana byk bir vgyle andklar dikkate alnrsa 861, bylesi bir eletirinin ne anlama geldii zerinde dnmek gerekir. Mustafa Kemale ynelik bu eletirinin temelinde Sovyetler Birlii ile kurulmu olan dostluk ilikilerinin pay olduu da kabul edilebilir. Bir baka unsur da Trkiyenin bu dnemde statkodan yana koyduu tavr olsa gerektir. Yoksa Mustafa Kemale yneltilen, Bat kltrne doru gidiin eletirilmesi, aslnda Bat kltrnn btnyle reddi anlamna gelmemektedir. Lajos Mehely, ilk kez 1923 ylnda yaynlad, 1938de bror olarak bastrd eserinde, Avrupadan ok ey alan, ama rklarnn kan ve maneviyatyla dillerini korumay baaran Macarlar, Finler ve Trkleri belirttikten sonra, Bat Avrupa kltrnn nimetlerinin eritilerek alnmasn, bu nimetlerin Macar zelliklerini, Macar duyu ve dnn, Macar manevi dnyasn tehlikeye drmeden zmsemeleri gerekliliini vurgular. 862 Ayrca Mehely, Turancln ar yorumlarna tepki gstermekten de geri kalmaz. Turancl hayalperest illzyonun sisleri byteci zerinde inceler ve aratrrlarsa, btn insani kltr Turan kaynakldr. 863 belirlemesini de yaparak, bir anlamda btn insanlk kltrnn Turan kkenli olduu tezlerine de iddetle itiraz etmi olur. Yaznn sonu Mustafa Kemalin Atilla yl kutlamalarna katlmas ars ile biter. Dergide Turancln Macarlar iin ifade ettii anlam, klasik sayca az Macarln 600 milyonluk rktalarnn ilgisini ekebilecei argmanna

dayandrlmaktadr. 864

rnek olarak Turni Roham dergisindeki ne olurdu...1918de Macar anne dourmu olsayd bir Kemal... ifadeleri gsterilebilir.[Turni Roham, Yl:1, say:1, s.2.] 862 Lajos Mhely, Budapete, A Turni szme,(A Cl 1938 Haziran saysndan ayr bask) 1938, s.24. 863 a.g.e., s.22. 864 Kis tjekoztat, Turni Np, Yl:1, say:1 (24 Aralk 1933), s.2.

861

273

Ahmed Zeki Velidinin daha nce Leventede yaynlanan makalesi de derginin ilk saysnda yer alr. Bu arada Turni Npin stanbulda Otel Tokatliyan ve Ankarada Palace Otele gnderildii de anlalmaktadr. 865 Turni Npteki Turanclk , kan rkl zerinde ve elbette ki Sovyetler Birlii kart temeller zerinde ekillendirilmektedir. Turan fikrinin amac, rktalar ve onlarn akrabalarn, toplu katliamdan, insani zgrl ineyen Sovyet cennetinden kurtarmak ve bunlarla birlikte iktisadi ortakln kurulmasyla, rkmzn btn yelerini insanla yaraan yerine ykseltmek 866 Turani Npte yer alan bir habere gre Macaristanda bir Turan Kamp dzenlenmi; ancak sadece karde ulusun temsilcilerinin katlmas dolaysyla bu byk frsat karlmtr. 867 Turni Np Turan halklar arasnda ortak bir dil kullanlmas gerekliliini vurgulayarak, ortak Turan dilinin hazr olduunu yazar. Bu ortak Turan dili Turan esperantosudur. Bu dnemde Turan esperantosunun gelitirildii, Nova Turan adyla Esperanto dilinde bir derginin yaynlanmaya balad grlmektedir. Nova Turan editr Jzsef Mtys ve Esperantist Turanlar Macaristan yneticisinin imzalaryla Turan Cemiyetine gnderilen yazda ama Turan fikrinin uluslararas alanda propagandasnn yaplmas olarak aklanmakta; ortak dil olmadan Turanc hareketin ilerleme kaydedemeyecei belirtilmektedir. 868

Turni Np, Yl:1, Say:1 (24 Aralk 1933), s.4. Mi a turni eszme lnyege, Turni Np, Yl:1, say:3 (24 Nisan 1934), s.1. 867 Turni Np, Yl:1, say:2 (24 Mart 1934), s.1. 868 MOL, P 1384, 8.cs., s.625. Nova Turan ve Esperantist Turanlar hareketi zerine bilgilerimiz Turan Cemiyeti arivlerinde yer alan 1.say ve editrn gnderdii mektuptan ibarettir.
866

865

274

d) TURAN CEMYET Kendi dnda radikal Turanc hareketlerin gelitikleri 1930lu yllar boyunca Turan Cemiyeti, muhafazakar, Turancln d boyutunu ne karan tutumunu srarla srdrr. 1932 ylnda Cemiyetin 33 kurucu ye, 163 srekli, 160 ortak ve 11i de onur yesi olmak zere toplam ye says 367yi bulmutur. 869 Cemiyetin iktisat blmnn 14, eitim blmnn 17, toplumsal ubelerinin 88, halk kltr komitesinin 4, Dou Asya komitesinin 6 ve Orta Asya komitesinin 4 yesi bulunmaktadr. Cemiyet yeleri bu dnemde zellikle Finlandiya ve Estonyayla ilgili deiik Cemiyetlerin oluturulmasnda da nemli paya sahip olmulardr. Bunlardan bir tanesi Fin-Ugor Kltur Kzpont Magyar Bizottsg [ Fin-Ugor Kltr Merkezi Macar Komitesi] olmutur. Bu kuruluun btn yneticileri, ayn zamanda Turan Cemiyeti ye ve yneticileridirler. 870 Bir dier cemiyet, 15 Nisan 1934te kurulan Trk-Macar Cemiyetidir. Bu cemiyetin bakan, Turan Cemiyetinin de bakan olan Gyula Pekr olmutur. 871 1937 ylnda Macar Turan Cemiyeti yeleri, Elemer Virnyi ve Gask Dezs Macar Fin Cemiyetinin kurulu almalar ierisinde yer alrlar. 872 1932 ylnda kurulmu olan Magyar Keleti Trsasg [Macar Dou Cemiyeti]nin kuruluunda da Turan Cemiyeti yeleri etkin olurlar. Eski Macaristan babakanlarndan Sndor Simonyi Semadamn bakan olduu Cemiyette,
MOL, P 1384, 8.cs., s.144. MOL, P 1384, 9.cs., s.146-147. Bakan: Istvn Csekey, bakan yardmcs: Aladr Bn, sekreterler: Frigyes Lukinich ve Elemr Virnyi. Dezs Gask ve Alajos Paikertte yeler arasndadr. 871 Turn, 1934, I-IV, s.57. Trk-Macar Cemiyetinin ikinci bakan Tihamr Erdi-Harrach, bakan yardmcs Abdllatif, idari mdr de Jen Vegh olmulardr. Cemiyetin koruyucular ise trkiyenin Budapete Bykelisi Behi Bey ve Macaristann Ankara Bykelisi Mihly ArntyJungerthydirler. 872 MOL, P 1384, 9.cs., s.322.
870 869

275

sekreterlik grevini Turan Cemiyeti yesi Zoltn Felvinczi Takcs, Gyula Germanusla beraber stlenmitir. 873 Cemiyet, 1930lu yllar boyunca da dil kurslar ve konferanslar dzenleme iini srdrm; Turn dergisini de dzenli olarak yaynlamay baarmtr. Turan Cemiyeti 1934 ylnda Tp ubesi kurmutur. Endre Jeneyin bakanlnda ve Dezs Gasknun abalaryla kurulan ube 874, yapt kan grubu aratrmalaryla ne kmtr. Gask Dezs, amac halk akrabal aratrmalar olan Macar Kan Gruplar Cemiyetini de kurmutur. 1937 ylnda Gyula Pekrn lm zerine bakanla Jen Cholnoky getirilir.Yine bu dnemde Alajos Paikerte de ebedi onursal bakan unvannn verildii grlmektedir. 875 1940 ylnda Cemiyet yeni bir tzk hazrlamtr. 876 1941 ylnda ileri Bakanlnn onay alndktan sonra yeni tzk yrrle girmitir. Yeni tze gre Cemiyetin amac balk altnda deerlendirilmitir: 1) Akraba halklarn manevi yaamlarnn incelenmesi ve tannmas. 2) Akraba halklarn bilimsel ve sanatsal organlaryla ilikiler kurulmas. 3) Ulusumuzun gemiinin ve geleneklerini, atalarmzn byk kltrnn; Macar ulusal gemiinin onurunun doru olarak aydnla kmas, bu bilincin ulusal bilincimizi ilerletmesi ve ulusumuzu yabanclar nnde de yksek llerde temsil etmesi amacyla incelemek ve tanmaktr. Cemiyete yelik biimleri yeni tzkle birlikte be kategori olarak dzenlenmitir. Onursal yeler, kabile yeleri, kurucu yeler, srekli yeler ve

873 874

Turn, 1932, s.48. Turn, 1934, I-IV, s.56. 875 MOL, P 1384,9.cs. 876 Bu yeni tzk iin bknz.: MOL, P 1384, 10.cs.

276

genlik yeleri(Blm 9). Cemiyetin ynetim mekanizmasnda koruyucu, bakan, bakan yardmclar, mdr, ba sekreter, sekreterler, muhasebeci, denetmenler, ktphaneci, editr ve avukat yer almaktadr. (Blm 12) Cemiyetin organlar da genel kurul, ynetim kurulu, bakanlk kurulu ve komiteler olarak

belirlenmitir(Blm 13). 1930lu yllardan itibaren Turan Cemiyeti iin, ortaya km radikal Turanc unsurlarla mcadele gndemin n sralarna yerlemitir. Bata Turanl Monoteistler olmak zere, Turancln kendilerine gre, ar yorumlarna tavr alan Turan Cemiyeti, kendi Turanclk anlaylarnn bilimsel temeller zerinde ykseldiini savlayarak, dier gruplardan farkl olduunu kantlamaya alr. Turan dncesi ksmen cehaletten, ksmen dar bakl kinden sis perdesine brndler. Eitimsiz ve bilgisiz ancak devrimci eilimli bireylerin balatt aptalca abartmalar ve macerac hatalar Turan dncesine son derece byk zarar verdi. 877 szleriyle kendi grlerini ortaya koyan Turan Cemiyeti, zellikle Turanl Monoteistler konusunda son derece hassas davranr. Soyluluk ile st orta snflarn rgt olan Turan Cemiyetinin, toplumsal yapda kkl deiiklikler isteyen Turanl Monoteistlere kar tavrlarnda ne kan unsur Hristiyanlk zerinden ekillenmektedir. Turanl Monoteistlere kar gelitirilen argmanlar, Turan Cemiyetinin Bat dnyas, Hristiyanlk ve Macar toplumsal dzeni ile ilgili grlerini aka ortaya koyar. amanist eski Macar veya benzer eski Alman dini Hristiyanlktan ok daha dk seviyeli manevi kltr anlamna gelir. 878 szleriyle Hristiyanlk yanls tutumlarn aka ortaya koyan Jen Cholnoky, Turan dncesinin Turan Cemiyeti dndaki

Elnki megnyit- a Turni Trsasg 1937.december 22-n tartott vi renden kzgylsn, [22 Aralk 1937 Tarihinde Dzenlenen Turan Cemiyeti Yllk Genel Kurulunda Bakann A], Turn, Yl:XX-XXI(1937-1938), say:I-II, s.2. (Gyula Pekrn Konumas) 878 a.g.e., s.3.

877

277

baz yazarlarca toplumsal yaamn yeniden dzenlenmesinin nirengi noktas olmasna kar kar. Turan Cemiyeti iin Turan dncesinin en nemli temel unsurlarndan biri ananelerin, geleneklerin korunmas ve gelitirilmesidir. 879 Radikal Turanclkla arasna snr eken Turan Cemiyeti, kendi almalar zerine yapt deerlendirmelerde vurguyu bilimsel yan zerine kaydrmtr. Gerek, ciddi Turan hareketi aktel politika yapmak, dinsel meselelere karmak istemiyor; hayallerin, dlerin ardndan gitmiyor; son derece ciddi, ulusumuzun yaamna ait byk nemde toplumsal etkinlikler ve bilimsel aratrmalar sergilemek istiyor. 880 Politikann reddedilmesi ve bilimsel etkinliklere vurgunun yaplmasnn yan sra, 1910 ylndaki kuruluundan itibaren Cemiyet belgelerinde ve Cemiyetin nemli isimlerinin szlerinde ne karlm olan iktisadi yan da reddedilir bu dnemde. Cemiyetimizin amac ne politik, ne iktisadidir. Cemiyetimiz ilk elde bilimsel cemiyettir ve amac Turan halklarnn corafyalarnn, tarihlerinin, demografilerinin, kltrlerinin glce bilinmesi ve tantlmasdr. 881 Akraba halklarla dostluk ilikilerinin kurulmas da Cemiyetin amalar arasndadr. Cemiyetin bu dnemdeki bakan olan Jen Cholnoky, 1940 ylnda Cemiyetin amalarn Turan Cemiyeti bilimsel cemiyet... [Amac] ngiliz Asiatic Societynin amacyla hemen hemen ayn. Cemiyetin amac Macarlarn kkeninin ve akrabalnn bilimsel olarak aratrmas ve ilgili sonularn tantlmas... olarak aklamaktadr. 882 Cholnoky, ilgilendikleri alanlar corafya, demografi, dilbilim, arkeoloji, arkeoloji ve tarih olarak belirlemektedir. Cemiyetin ilgilendii konular
a.g.e.,s.3. Jen Cholnoky(Bakan vekili), Elnki megnyit- a Turni Trsasg 1938 mrcius 24-n tartott kzgylsen elmondta, [24 Mart 1938 tarihinde dzenlenen Turan Cemiyeti Genel Kurulunda sylenmi Bakann Al], Turn, Yl: XX-XXI(1937-38), Say: III-IV,s.41. 881 Gyula Pekr, Turn,Yl:XX-XXI(1937-38), Say:I-II, s.9. 882 Jen Cholnoky, A Turni Trsasg feladatai, Budapete, Nprokonsgi Dolgozatok 5., A Turni Trsasg kiadasa, 1940, s.3.
880 879

278

arasnda dilbilim de saylmakla beraber, ayn Cholnokynin, 9 Mart 1938 ylnda yazd bir mektupta Cemiyetin dilbilim sorunlaryla uramad

kaydedilmektedir. 883 Cholnoky, Macarlarn Turanl olduklarnn kantn, Avrupaya g etmi olan Macarlarn gebe obanlar olmalarnda bulmaktadr. 884 Turan Cemiyetinin de, 1930larda btn Avrupada ykselen rk eilimlerden etkilenmi olduu sylenebilir. Kan gruplar aratrmas yapan Tp ubesi kurmu; Turn dergisinde fiziksel zelliklerden rksal tanmlamalar yapan yazlar yer bulmaya balamtr. Ancak rka gsterilen ilginin kan rkl biimine dnmedii sylenmelidir. Alajos Paikerte gre Macarlarn kannda , Turanl unsurlar kadar Aryan ve Sami unsurlar da bulunmaktadr. Saf kanl rklar olamayaca gibi, saf rk kltrleri de yoktur. ...mutlak saf rk kltrleri hibir yerde yoktur ve hibir yerde olmadlar da; benzer biimde saf rklar yoktur ve hibir zaman olmadlar, nk rklar srekli karrlar. 885 Dolaysyla Turan kltrne vurgu yaplarak Bat kltrnden kopulmaya allmas da anlamszdr. Bu iki kltrn eleri Macarlkta birlikte var olmaktadrlar. Biz Macarlar, burada Avrupann ortasnda 1000 yldan daha fazla bir sreden beri, Batl uluslardan ok sayda kltrel ve son derece ok rki unsurlar aldk. 886 Bu niteliklerinden dolay Macarlarn grevi bu iki kltr birbirine balamak olarak belirlenmektedir. zellikle biz Macarlarn grevi, Dou ve Bat arasndaki anlay ve kardee

MOL, P1384, 10.cs., s.297. Jen Cholnoky, A Turni Trsasg feladatai ,s.3. 885 Alajos Paikert, Turni mult, turni jv,[Turan Gemii, Turan Gelecei], Turn, Yl:XIX (1936), I-IV, s.8. 886 a.g.e., s.9.
884

883

279

birlikte almay srekli gelitirmek ve derinletirmek kendi ulusumuzun olduu kadar, Dou ve Batnn uluslar yararna da. 887 Turan Cemiyeti snrl da olsa kurumsal dzeyde Trkiye ile iliki ierisinde olan tek Macar Turanc grubu olarak kalmaya devam etmitir. Trkiye Babakan smet Paann 1931 ylnda Budapeteye gerekletirdii resmi ziyaret srasnda Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki dostlua vurgu yapmas 888, Macar Turanclarn, Turancl bandan itibaren reddetmi olan Trkiye Cumhuriyeti konusunda biraz daha mitsizlie sevk etmi olsa gerektir. Cemiyetin ynetim kurulu yelerinden Nndor Fettich ve yine Cemiyet yelerinden Gyula Moravcsik, II.Trk Tarih Kongresine katlarak bildiriler sunmulardr. 889 25 Mart 1936 tarihinde Trkiyenin Budapete Bykelisi Erkin Behiin Turan Cemiyeti, Macar-Trk Cemiyeti, Trk-Macar Ticaret Kamaras onuruna verdii aya Afet nan da katlmtr. 890 Yine ayn yln Aralk aynda dzenlenen Cemiyetin 25.Yl Kutlamasna Erkin Behi, Bykelilik sekreteri Osman Cevad, askeri atae A. Kmi ve elbette ki Abdllatif Efendi de katlmlardr. 891 Milletvekili Muhittin Birgen de 1939 ylnda Turan Cemiyetini ziyaret etmitir. 892 Cemiyet arivinde yer alan bir belgede 1930lu yllarn ikinci yarsnda onur yeleri arasnda Ahmed Zeki Velidi, Erkin Behi, Hamdullah Suphi Tanrver
a.g.e., s.9. T.C. Babakanlk Devlet Arivleri , Muamelat Umum Mdrl Katolou, 030.10.00-248..676.11 889 Nandor Fettich, Hunlar zamanna ait olup Szeged-Nagyszkssta bulunan Prens Mezar hafriyatnda bulunan eya, kinci Trk Tarih Kongresi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, IX.seri: No:2, stanbul, Kenan Matbaas, ss.320-328. Gyula Moravcsik, Trkln Tetkiki Bakmndan Bizantolojinin ehemmiyeti, a.g.k., ss.483-498. 890 Turn, 1936, s.84. 891 Turn, 1936, I-IV, s.16. Reit Saffet Atabinen ve Tayyip Gkbilgin de kutlama mesajlar yollamlardr.[Turn, 1936, I-IV, s.149] 892 Turn, 1939, IV-V, s.151.
888 887

280

isimlerine, kurucu yeler arasnda da Ahmed Nadir Bey ve srekli yeler ierisinde de Abdllatif isimlerine rastlanmaktadr. 893

2. 1939-1945 YILLARI ARASINDA MACAR TURANCI HAREKET


Henz II. Dnya Sava balamadan Macaristann Trianonla kaybettii topraklardan bir ksmn Almanlarn yardmyla ve savasz geri almas, 1940da Erdelin bir parasn Romanyadan geri almay baarmas, Macar Turanclarn byk mitlere sevk etmitir. Macar Turanclarn mitlendiren bir baka gelime de Turanlln gl devleti Japonyann, bu kez I. Dnya Savanda olduu gibi kar tarafta deil, Macaristann olduu tarafta savaa girmi olmasdr. a) TURANIN GNE: JAPONYA Japonya, Macar Turancl asndan her zaman nemli bir lke konumunda olmutur. Japonyaya deer verilmesinin nedeni, ekonomik bakmdan gl olmasnda yatmaktadr. Macar turanclar bu durumda Japonya ile Turan dnyasnn nderliini paylamaya bile raz olmulard. I. Dnya Savanda Japonyann Macar Turanclarnn beklentilerinin ve arzularnn tersine kar cephede yer alm olmas, Macar Turanclnda hayal krkl yaratan bir unsur olmusa da, Turancla sempati ile bakan yazarlardan bazlar bu durumu dahi Turancln yararna yorumlamaktan kanmamlardr. 894 Japonyaya asl ilgi 1920lerle beraber balamtr. Bu durumun ortaya knda Turan dncesinin Japonyada da yank bulmaya balamasnn ve buna paralel olarak benzer rgtlenmelerin bu lkede de gerekletirilmi olmasnn etkili olduu
MOL, P 1384, 9.cs., s.148-150. Belgede tarih yoktur. Gusztv Hertl, A turni npek politikai szerepe, Magyar Figyel, Yl:6, Cilt:1,1916, s.113-114. Hertl, ngiltere ve Fransann dnya egemenliinin sava sonrasnda Japonya tarafndan ele geirileceini; dolaysyla bu iki devletin Japonyay kendi yanlarnda savaa sokmak ile kendi sonlarn hazrladklarn ileri srmektedir.
894 893

281

dnlebilir. Japonyada 1921 ylnda Tsuran Minzoku Dmei ( Turan Halklar Birlii) kurulmutur. 895 Macaristan Turan Birlii yesi olan Benedek BarthosiBaloghun Japonya yolculuu srasndaki abalar sonucunda oluturulan Birlikin kurucu toplantsna binden fazla kiinin katlm salanm, in ve Bakr delegasyonlarn da toplantda yer almlardr. 896 1924 ylnda Magyar-Japni Trsasg kurulur. Bu cemiyetin kuruluunda Istvn Mezey, Antal Szentgli ve Zoltn Felvinczi Takcsn adlar n plana kmaktadr. 897 Cemiyetin bakanln Szentgli, mdrln ise Mezey stlenmilerdir. 898 Turan Cemiyeti, 1927 ylnda Japonu srekli yeliine kabul eder. 899 Turan Cemiyetinin Japonya zerine konferanslar 1925 ylndan itibaren younlar. Cemiyet 1927 ylnda ilk dil kursunu aarken Japoncaya da yer verir. 1930lu yllar Japonyann d politikada revizyonist ynelimlerini aka ortaya koymaya balamtr. Bu yllarn banda bir baka Turanc rgt daha oluturulmutur. Nippon Tsuran Kykai (Japon Turan Cemiyeti) adyla kurulan bu organ Turan Halklar Birliinin yan sra etkinlik srdrmtr. 900 Japonya, 1931 ylnda Manuryaya saldrr ve 1932 ylnda blgeyi btnyle denetimi altna almay baarr. Elbette bu olay, Macar Turanc hareketi asndan ilgin bir durum yaratmtr. ki Turan halk, inliler ve Japonlar, arasndaki bu atmal durumu aklayabilecek argmanlar gelitirmek zordur. Bu durumda Macar Turanclar

Lszl Re, Vzlatos trtnete, s.33. Re, bu kuruluun adn Japon Turan Birlii [Japani turn Szvetsg] olarak verirken bir baka kaynakta Turan Halklar Birlii olarak gemektedir. Japanese Racial Movements, The History of Japanese http://www.nsjap.com/axis/history.html (15.02.2003) 896 Turn, 1921, s.61. 897 Macar-Japon Cemiyetinin kurulu toplantsna ait davetiyenin altnda bu ismin imzas vardr.(MOL, P 1384, 5.cs., s.540.) 898 Turn, I-II, s.62. 899 Bunlar Aibara Szuszumu, Imaoka Dsuicsiro, Kazsu Nakamuradrlar. Turn, 1927, III-IV, s.119. Aibara szuszumu, 1929 ylnda onursal yelie de seilecektir. (Turn, 1929, I-IV, s.61.) 900 Japanese Racial Movements, The History of Japanese http://www.nsjap.com/axis/history.html (15.02.2003). Japonyada kurulmu bulunan Turanc rgtlere ilikin bilgimiz ne yazk k snrldr.

895

282

genelde yorumsuz kalmay yelerler. Bunun bir istisnasn Frigyes Pndr oluturur. Ona gre Japonya bir milyarlk Asyal Turan halknn nderi ve yol gstericisidir.(s.23) Hatta Frigyes, Trkiyeyi darda brakarak, olaslkla resmi Trk politikasnn revizyonizm ve Turanclktan uzak olmas nedeniyle, Japonya ve Macaristann Turan fikrinin merkezleri olduunu savlar.(s.20) Japonyann II. Dnya Savana giderken Almanya ve talya ile mttefik olmas, sava srasnda da bu kez Macaristann da dahil olduu tarafta yer almas, Macar Turan hareketinde Japonyann ba neme sahip lke konumunu kazanmasn salar. Turn 1941 saylarndan birisini btnyle Japonyaya ayrrken; Turanl Monoteistler grubundan Sandor Hajnczy Turan halklarnn her birinin Gne lkesiyle zdelemeleri gerei zerine vurgu yapmaktan kendini alamaz.901 Macar hkmetinin de 1942 ylnn Mays-Aralk dnemi iin Turan Cemiyetine i kamuoyunda Japon ve Fin propagandas yaplmas amacna ynelik olarak 6000 peng gnderdii grlmektedir. Turan Cemiyeti bu parann bir ksmyla Japonya zerine drt kitap yaynlamtr. 902 b) MDN YKSEL Sava srasnda Macaristann, Almanya, talya, Japonyann yan sra Bulgaristan ve Finlandiyann olduu tarafta savaa katlmalar, I. Dnya Savanda olduu gibi, Turan Birlii kurma ve bu yolla Byk Macaristana ulama hlyalarn da yeniden alevlendirmitir. Turanc ideolojiye bal gruplar ierisinde Turan Cemiyeti ve Turan Birlii etkinliklerini srdrrken, Turanl Monoteistlerin yayn

901 902

Sandor Hajnczy, zsia bredse, A Cl, Y:III(XXXII), 1942 Ocak, s.1. Bu kitaplar Jen Cholnoky: Japn a felkel nap orszga vitz Ivn Nagy, Suomi az ezer t orszga Gbor Orsy, Jpan-magyar testverisg Alajos Mcs, Mit kell tudni a Japniakrl (MOL, P 1384, 11.cs, s.498)

283

organ Turni Roham 1939 sonrasnda yaymlanamam, Turanl Monoteistler etkinliklerini srdrememi grnmektedirler. Bununla birlikte Turanl Monoteistler grubuna bal yazarlar deiik dergilerde grlerini ifadelendirme olana bulmulardr. Liderleri Zoltn Bencsinin Turni Gondolat[Turan dncesi] isimli bror de, ileri Bakanlnn izniyle 1941 ylnda yaynlanmtr. Bu dnemde Turan Cemiyeti, 1930lu yllardaki izgisini olduu gibi srdrmeyi yelemi; siyasal ierikli yazlardan daha ok bilimsel nitelii ar basan makalelere yer verilmitir. A Cl dergisi, 1.Dnya Sava srasnda ve 1920li yllarda olduu gibi, bu dnemde de siyasal ierikli Turanclk yanls yazlarn yer ald platformu oluturmutur. Lajos Mhelyin editrlnde kan niteliini de tamamen aa vurmaya balamtr. 903 Dnemin Macar Turanclnda, bir nceki blmde sz edilen yaklamlara ek olarak yeni bir kavramn kullanm alanna girdii grlmektedir. Nazilerden alnma yaam sahas terimi, Turanllatrlarak Macar Turanclnda kendisine yer bulmutur. (1)TURAN YAAM SAHASI- LEBENSRAUM Turan Cemiyetinin nemli isimlerinden Elemer Virnyi, Turancln temel unsurlarndan Trkleri darda brakarak, Fin-Ugor halklarna dikkat ektii yazsnda, bir Fin-ugor yaam sahas dncesini ortaya atar. Virnyi, Avrupann Danzig- Viyana- Fiume izgisinin dousuna den blgesini iaret ederek, bu blgeyi Fin-Ugor halklarnn yaam sahas olarak ilan eder. ...Fin-Ugor halklarnn yaam sahalar: Karpat havzas, Karadenizin kuzeydou kylar, Kuzey Buz Denizi
903

dergi bu dnemde, rk

Bu dnemde dergi kapanda rk olduunu belirten bir ibareyle yaynlanmtr.

284

ve Pejpusz-Valdj evreleri, Volga-Ural blgesi, Sibiryann kuzey-bat blgesi, halklarn iktisadi mutluluklarn aradklar, ksmen eskiden igalimiz altnda olduu iin, ksmen de emek ve sava bedeli olarak hakkmzn olduu yerler 904 belirlemesini yapan Virnyinin Trkleri neden Turanc ideolojinin darsnda grdne verilecek yant, Trkiye Cumhuriyetinin sava srasndaki tarafsz kalma tutumunda aramak gereklidir. Dnemin tek bamsz Trk devletinin srarla sava d kalmak istemesi, 1920lerden itibaren ilgilerini Finlandiya ve Estonyaya ynelten, zellikle Macar Turan Cemiyeti yelerini Trklerden Turanclk konusunda mitlerini kesme noktasna getirmi olsa gerektir. Bir baka unsur da Trkiyede 1930lu yllarda ortaya km olan Turanc Trk akmn Macarlarn Turanclna sempati duymamalardr. Turn dergisinde 1920lerden itibaren giderek azald grlen Trkiye ilgisinin, 1939-1944 dneminde en alt dzeyine inmesi de bu durumun kant olarak grlebilir. Turn dergisinin 1941 ylndaki ilk says Japonya, ikinci says Bulgaristan zel saylar olarak dzenlenmiken ve bu iki say haricindekilerde de Finlandiya ve Estonya zerine younlalm olduu halde, ne Trkiye zel says ne de Trkiye zerine yazlarn ska yer ald saylar karlmtr. Hatta derginin baz saylarnda Haberler blmnde dahi Trkiyeye yer verilmedii grlmektedir. Virnyinin yazsnda Dou Avrupaya ynelik revizyonist istemler de yaam sahas kavramna destek yaplmtr. On dokuzuncu yzyl Avrupas bundan byle yok.. Toplumsal rgtleni, kamusal eitimin nitelii ve dzeyi, iktisadi hayatn dzeni, devletlerin i ileri ve d ilikilerinin kurulmas, ayrca grnm farkl olacak, imdiye dek allagelmi biimlerden farkl. 905 Virnyi, II. Dnya
904 905

Elemr Virnyi, A Finn-Ugor npek lettere, Budapete, Stdium Sajtvllalat, [1942] s.51. a.g.e., s.21.

285

Savann Dou Avrupaya ve hatta tm Avrupa ktasna getirecei yeni dzende de Fin-Ugor halklarna den grevleri bu erevede biimlendirir. 906 Virnyi, Kuzeyli rktalara Macar genlerinin gnderilmesi gereinden de sz eder. 907Ayn dnemde Turan Cemiyetinin Turan halklar kavramnn ieriinin de deitii; inlilerin kavramn darsnda brakldklar kaydedilmelidir. Cemiyetin nemli isimlerinden Bn Aladr, Turan halklarn Fin-Ugor ve Altay alt-gruplarna ayrarak, 19.800.000i Fin-Ugor, 130.000.000 milyonu da Altay gruplarna ait olmak zere Turan halk ailesini 150.000.000 milyonluk bir kitle olarak tanmlar. 908 Benzer biimde, Turn dergisine yazan bir baka yazar, Jzsef Barcsi yaklak 165 milyonluk Turan halk ailesinden sz eder. 909 1930lu yllarda Turanl Monoteistler hareketi ierisinde yer alm olan Sndor Hajnczy de Turan yaam sahas terimini, 1940l yllarda kullanan yazarlardan biridir. Turan halklarnn yaad blge Turan yaam sahas...Turan ve Alman yaam sahalar gelecek on yllarda, hatta yzyllarda birbirleriyle snrda olacaklar. Turan yaam sahas Pasifikten Hint Okyanusuna ve Lajtaya, oradan Adriyatike ve Karadenize yayld ve yaylyor. 910 Hajnczynin yaklamn, Turan Cemiyeti yazarlarnn 500-600 milyonluk Turan ailesinden 150-160 milyonluk Turanlla dnen anlayndan farkldr. Hajnoczyde halen sz konusu olan 500600 milyonluk Turan halk ailesidir. Ruslarn yan sra Anglosaksonlar da dman kategorisine dahil edilmilerdir. Anglosaksonlar ve Ruslar Turan yaam sahasnn kann emenler. Bunlar bize en byk zarar verenler. Bu iki rk, Macarln Karpat

a.g.e., s.52. a.g.e., s.10-11. 908 Aladr Bn, A Turni Npek [Turan Halklar], Turn, 1940, say:2. 909 Jzsef Barcsi, A Szrke ordas [Bozkurt], Turn, 1942, III.say. Barcsinin hesaplamasnda ilgin olan nokta Grclerin de Turan halklar arasna dahil edilmeleridir. 910 Sndor Hajnczy, zsia bredse[Asyann Uyan], A Cl,Yl:III(XXXII), 1942 Ocak, s.4.
907

906

286

havzasnda gemite bzlmesine ve yalnzlna katkda bulunduklar sylenebilir. Turan Akn zerimizdeki zorlu Rus-Anglosakson basksn da ikiye blecek ve yaylmac arzularn sonsuza dek pe atacaktr. 911 Btn bu Turan yaam sahas grlerinin 1942 ylnda ortaya atldklar dikkate alnrsa, Almanlarn Ruslara kar giritikleri saldrnn Rusyann zlmesiyle sonulanacana Macar Turanclarnn samimiyetle inandklar, bu inancn onlar Almanlardan alnma yaam sahas kavramna gtrdn sylemek yanl olmayacaktr. Ancak kanmca, Nazi yaam sahas kavram ile yukarda rnekleri verilen Macar Turanclarnn yaam sahas kavray arasnda farklar var olduunu sylemek de olanakldr. Turan yaam sahas, Turan halklarnn yaadklar blgeler olarak tanmland biimiyle, Nazilerin ein volk ein Reich ilkesini daha ok andrmaktadr. Oysa ki, btn Almanlar birletirme idealinin byk lde gerekletiren Nazi iktidar iin yaam sahas bu birlemi Almanln tesinde anlamlar iermektedir. Bu balamda Turan ve Alman yaam sahalarnn gelecekte komu olacaklarn yazan Hajnczynin Nazi yaam sahasn, tam olarak kavramaktan uzak olduu da ileri srlebilir. Turan Cemiyetine bal yazarlarn ve Turanl Monoteistlerin nemli isimlerinden Hajnczynin yan sra yaam sahas kavram Macaristan Turan Birliinin de literattrne ayn dnemde dahil olur. Turan Birliinin kullanmnda yaam sahas terimi, Nazilerin kullanmna daha yakn durmaktadr. Eski krallmz altnda olduu gibi btn Tuna vadisinde Turan yaam sahas istiyoruz. 912 szlerinde ifadesini bulan zlem, Macar olsun olmasn btn blge

911

Sndor Hajnczy, A Turni lettr [Turan Yaam Sahas],A Cl, Yl:III(XXXII), 1942 Mays, s.77-78. 912 Kt nnepi Beszd, (Lajos Kdrn Dobrucann gney blmnn yeniden Macaristana katlmas zerine dzenlenen kutlamada 29 Eyll 1940 tarihinde yapt konuma],Rpiveink, s.16.

287

halklar zerinde egemenlik kurulmas istemini yanstmaktadr. Macarlk, Bulgar kardelerimizle beraber Tuna havzasnda nder olsun. 913 Bu nderliin temeli de gerek kansal balarn olduu iddiasna, gerekse de tarihten gelen bir takm haklarn varlna dayandrlmaya allr. (2) TURAN CEMYET ETKNLKLER VE TRKYE 1942 ylna gelindiinde Turan Cemiyetinin ye says 28i kurucu, 35i onur, 242si kabile, 164 de srekli olmak zere toplam 469a ulamtr. 914 Turan Cemiyetinin nemli isimleri 1943 ylnda Magyar-Trk Trsasgn kuruluuna katlmlardr. 30 Nisan 1943 tarihinde kurulu toplants gerekletirilen Cemiyetin bakan Mihly Andrssy olurken, Jen Cholnoky de e bakandan biri olur. Ba sekreter ise Jen Veghtir. 915 Macar devletinin Turan Cemiyetine yardmlar da devam etmitir. 916Bu arada Turan Cemiyetinin Ulusal Savunma ve Propaganda Bakanl ile ilikiye getii, ald destekle tarada konferanslar dzenledii grlmektedir. 1942 ylnda Debrecen, Miskolc, Mohcs, Kecsemt, Nagyvrad gibi kentlerin de aralarnda olduu yerlerde toplam 11 konferans dzenlenmesi baarlmtr. 1943 yl iin planlanan 34 konferans iin Cemiyet, maddi yardm olarak 10000 peng istemektedir. 917 10 Ocak 1941 tarihinde Turan Cemiyetinin Genel Kuruluna katlan Trkiyenin Budapete bykelisi Ruen Erefle Macar-Trk renci deiiminin

ayn yerde. Turn, 1942, II, s.85. Bir nceki yln ye says da toplam 423tr. 915 Turn, 1943, I, s.41. 916 MOL, P 1384, 10cs./ Turan Cemiyeti mdr Gbor Gergelyffynin 1941 Genel Kuruluna sunduu raporda Babakanln 8000 penglk yardmnn 999 pengye karld bilgisi verilmektedir. 917 MOL, P 1384, 11.cs., 5.ttel, s.496. Ulusal Savunma ve Propaganda Bakan Istvn Antala sunulan rapor. Bu erevede gelen yardmlarn byk ksm ayn zamanda yukarda sz edilen Japonya zerine kitaplarn yaym iin harcanmtr.
914

913

288

yeniden balatlmas iin uzlamaya varlmsa da, bunu gerekletirmek sava dolaysyla olanakl olmamtr. 918 (3) GNEN SN Savan balamas ile birlikte Turan gerekletirebileceklerine olan gvenlerini tazelemi Macar Turanclar, 1943 ylndan itibaren yava yava mitlerini yitirmilerdir. Sava srasnda Turan Cemiyetinin yan sra Macaristan Turan Birlii de etkinliklerini srdrme olana bulmutu. 1943 ylna kadar Turni Fzetek serisi devam etmi, 1944 ylnda Nemzeti Figyel dergisi Turan Birliinin grlerini ifade ettii yayn organ olmutur. 24 Haziran 1940 tarihindeki Genel Kurul sonrasnda oluan Macaristan Turan Birlii ynetiminde Antal Szentgli Babu, Lszl Trmezei lider, Lszl Re ef grevlerinde bulunmulardr. 60 kiilik Byk ura ierisinde Gyngyi Bkssy, Ferenc Zajti gibi isimlerin yan sra Abdllatif ismine de rastlanmaktadr. 919 Daha sonralar Szentglinin yerine Mikls Majthenyi babulua getirilir. Macaristan Turan Birlii bu dnemde konferanslarn srdrr. Turan Cemiyeti ile Turan Birlii arasnda 1920-22 yllar arasnda olduu gibi kurulan yaknlk sonucunda konferanslar yeniden birlikte dzenlenmeye balanr. Macaristan Turan Birlii, rk rgtlenmelerle de yakn iliki ierisine girer. Magyar Fajvdk Orszgos Szvetsge [Macar Irklar Ulusal Birlii] gibi rgtler birlikte alma isteklerini Birlike iletirler. 920 1944 ylna gelindiinde dahi Macaristan Turan Birliinin lideri Trmezei midini yitirmemitir. Bununla birlikte Trmezei, Alman kart yann aka ortaya koymaya da balamtr. Turanclk yzeysel yaklamlarda, propaganda

918 919

MOL, P 1384, 10.cs., s.733. MOL, P 1366, s.36. 920 MOL, P 1366, s.33 ve 34.

289

sloganlarnda kaotik grnyor. Bir izgide- bata dinsel- Alman rksal delilik, barbarlk ve modern paganlk(beyaz at ryas)n ikiz kardei, kopyas veya hibrid ithal mal olarak rol oynad. kinci izgide tam olarak bunun zdd: Turanllk rksal, vurgulu bir isyan ve bunda Alman, ayrca ulusal sosyalist, faist kart grnm ald. nc olarak da, Turanllk, ilkesel atmalar zamannda ulusal sosyalizme ve faizme saldrd. 921 Bu faizmi, nasyonal sosyalizmi reddedi ve Alman taklidi saylan dinsel ierikli Turancla kar klmas olgusu, TuranCermen sava birlikteliinin reddine kadar vardrlmaz. Macarlk, olabildiince en ansl biimde Berlin-Tokyo mihverinde yer alyor. 922 ynl deerlendirmeler, Turan dnyasnn Almanlarla birlikte Rusyann sonunu getireceine duyulan inanc yanstmaktadrlar. 923 Irkn baat figr olduu zamanlarda Macarla den grevler de, Yahudilerin, Anglosaksonlarn, Slavlarn, pltokrasinin, liberalizmin sonunun getirilmesine almaktr. 924 Trmezei, Macarln Dou-Bat ikilemini de Macarln iki dnya arasndaki kpr niteliini ne kararak zer. Macarln Avrupal m, Asyal m olduu sorusu Lnchdin Budal m, Peteli mi olduu sorusu gibidir. Lnchd 925 Budapetelidir. Macarlk- bin yllk jeopolitik durumuna gre- Avrasyaldr. 926 Oysa ayn Trmezei, 1938 ylnda Macarlk Asyaldr, Douludur. Beiimiz, evimiz,

Lszl Trmezei, Turnisg s a magyar llam vezets, Nemzeti Figyel, Yl:18, say: 25, 18 Haziran 1944, s.3. 922 ayn yerde. 923 Turan halklarnn yeri Almanyann taraf. Bu sava geni steplerin bask altndaki Turan kabilelerine zgrlk ve daha iyi bir gelecek getirebilir. (Zoltn Szkevalvy Musznay, Az orosz trsgek rendezse s a Turni krds, A Cl, 1942, s.5-6.) 924 Lszl Trmezei, Turnisg s a magyar llam vezets, Nemzeti Figyel, Yl:18, say: 25, 18 Haziran 1944, s.4. 925 Tuna zerinde Buda ve Peteyi balayan ilk kpr. 1840 ylnda yaplmtr. Szchenyi Kprs adyla da bilinir. 926 Lszl Trmezei, Turnisg s a magyar llam vezets, Nemzeti Figyel, Yl:18, say: 25, 18 Haziran 1944,s.3.

921

290

yurdumuz Asya. Macarlk rk, kkeni, menei, ruhu, gelenekleri, kltr, akrabalk ilikilerine gre Asyaldr. grn ifadelendiriyordu. 927 Ancak 1944 yl sonlarnda gittike zayflayan mitler, 1945 Ocak ve ubat aylarnda Budapetenin de Kzl Ordu tarafndan ele geirilmesiyle sona erer. 1939da ihtiamla parldayan Gne, Macar Turanclar iin, batmak bir yana, snmtr.

B. TRKYEDE TURANCILIK: 1931-1944


1931 yl Cumhuriyet Trkiyesinde temel dnm noktalarndan birini oluturmutur. Bu yl gerekletirilen Cumhuriyet Halk Frkas Kongresi ile Cumhuriyet dncesinin halka mal edilmesi ve Cumhuriyet devrimlerine kar her hangi bir muhalif hareketin ortaya kmasnn engellenebilmesi amacyla daha otoriter bir ynetime gei sreci balamtr. Bunun temel nedeni, Taner Timurun belirttii gibi, Kurumsal reformlar tamamlanm devrim bu anlamda bitmi, fakat bunlarn gerei ve felsefesi halka mal edilememiti[r]. 928 1929 ylnda Amerikada patlayan ve ksa sre ierisinde Avrupay ve Avrupa ile ticari ilikileri olan Trkiyeyi de etkisi altna alan ekonomik bunalmnn da etkisiyle, halkn ynetime kar honutsuzluu, Serbest Cumhuriyet Frkasna gsterilen ilgide somutlamt. Serbest Cumhuriyet Frkas kurulduktan ay sonra, kurucusu Fethi (Okyar) Bey tarafndan kapatlmak zorunda kalmtr. 1930un son aylarnda patlayan Menemen syan da Cumhuriyet ilkelerinin halkn en azndan bir ksm tarafndan benimsenmediinin ak gstergelerinden birini oluturmutur. Bu durumda

927 928

Trmezei Lszl, A Magyarorszgi Turn Szvetsg allspontja a fajisg krdseiben, 1938, s.13. Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, 3.Bask, Ankara, mge, Eyll 1994. s.263.

291

Cumhuriyeti ve ulus-devlet anlayn yerletirmek amacyla Cumhuriyet Halk Frkasnn yeni bir ideolojik atlma girimesi gerekmekteydi. 929 Bu ideolojik atlmn temel ayaklarndan birini de tarih ve dil almalar oluturmutur. Ancak bu devrimin temelini salamlatrma hamlesi gereklemeden nce btn toplumsal yaamn denetim altna alnmas, ideolojik atlmn srati ve salaml asndan nem oluturuyordu. Bu erevede, 1920li yllarn ikinci yarsndan itibaren cumhuriyet ynetiminin denetimi altna girmi olan Trk Ocaklarnn kapatlmas da gndeme gelmitir. Trk Ocaklarnn kapatlmak istenmesinin ardnda yatan nedenler deiik yazarlar tarafndan farkl biimlerde ifade edilmektedir. Nedenlerden biri olarak Trk Ocaklar ierisinde pantrk eilimlerin halen varln srdrmesi gsterilmekle beraber, asl nedenin Cumhuriyet Halk Frkasnn kendi iktidarna kar rakip olabilecek derecede yaygn bir rgtlenmeye ve otuz binlere ulaan ye saysna sahip bir yapy istememesi olduunu sylemek yanl olmasa gerektir. 930 Trk Ocaklarnn kapatlmasna karar verilince Mustafa Kemalin ankayadaki toplantsna Hamdullah Suphi davet edilmitir. Sadri Maksudi, Reit Galip, Vasf (nar) Bey gibi isimlerin de bulunduu toplantda srasyla sz alan Vasf Bey ve Reit Galip Trk Ocaklarnn grevinin artk hkmetin zerinde olduunu, dolaysyla Trk Ocaklarnn grevini tamamlam olduklarn belirtmilerdir.931 Hamdullah Suphinin itirazlar fayda salamam, Trk Ocaklarnn Cumhuriyet
Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev.. Fatmagl Berktay, 2.Bask, stanbul, Kaynak Yaynlar, ubat 1986, s.227. 930 Bandrma Trk Oca, belediye seimleri iin Cumhuriyet Halk Frkas adaylarna kar liste oluturmutu ki, bu durum Ocaklarnn kapanmasna giden yolda Ocaklar aleyhinde kullanlacak olgulardan birini oluturmutur. (Ulu demirin verdii bu bilgi iin bknz.: Mustafa Baydar, Hamdi Suphi Tanrver ve Anlar, stanbul, Mente Kitabevei, 1968, s.73. 931 Ulu demire gre, Hamdullah Suphi ile Reit Galip arasndaki atmann balca nedeni Trk Ocann edebi bir kulp olmaktan kp halka inememesi, halkn dertlerine eilememesidir. ( Ulu demir, Yllarn inden, Makaleler, Anlar, ncelemeler, 2. Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1991, s.373.)
929

292

Halk Frkasna katlmalar ynl dzenlenen tutanaa Hamdullah Suphi de imzasn koymak zorunda kalmtr. 932 10 Nisan 1931 gn toplanan Trk Ocaklar Olaanst Kurultay Cumhuriyet Halk Frkasna iltihak karar almtr. 933 Trk Ocaklarnn kapatlmasnn ardndan, bu karar pek de iine sindiremedii anlalan Hamdullah Suphi de Bkree eli olarak atanmtr. Cumhuriyetin kurulmas ile beraber , Anadolu topraklar zerinde ve onunla snrl bir Trk ulusu kurma abas 1920li yllarda Osmanl dnemi ttihat Trklnn etkisi altnda kalm, ne karlan semboller Trklerin eski tarihlerinden devirilmeye devam edilmi; Ergenekon gibi destanlar ne karlm, Bozkurt resmi tayan pullar ve banknotlar baslmtr. 934 Trkoloji almalarna younluk kazandrlmas yine bu dnemde gereklemitir. 1924 ylnda Fuad Kprlnn banda olduu Trkiyat Enstits kurulmu; 1926 Bak Trkoloji Kongresine Fuad Kprl ve Hseyinzade Ali Bey gnderilmi, Rusya kkenli Trkler vatandala alnarak, tarih ve dil almalarnda kendilerine grevler verilmitir. Bunlar ierisinde Tatar Sadri Maksudi, Bakurt Zeki Velidi, Bakurt Abdlkadir (nan), Tatar Abdullah Battal (Taymas), Tatar Akdes Nimet Kurat ve Tatar Zakir Akdiri (Ugan) dikkati ekiyordu. 935 Bu isimlere 1920 ylnda Trkiyeye gelmi olan Azeri Caferolu Ahmed ve Osmanl mparatorluuna daha nce g etmi olan, ama Macaristandaki yksek renimini Turan Cemiyeti

Burhaneddin Develiolu, Trk Yurdu, Cilt: 6, No:2 (ubat 1967- Hamdullah Suphi Tanrver zel Says), s.15-16. 933 Fsun stel, Trk Ocaklar, s.382. 934 Taner Timur, Bat deolojisi, Irklk ve Ulusal Kimlik Sorunumuz, Yapt, Say:5(50),(HaziranTemmuz 1984), s.27. 935 Gn Soysal, Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt 4: Milliyetilik, s.485.

932

293

koruyuculuunda eklenebilir. 936

Tatar

kontenjanndan

yapm

olan

Hamid

Zbeyir

de

Bamsz Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas, Sovyetler Birliinden kamak zorunda kalan siyasi etkinlik yrten deiik Trk gruplara bal isimler iin de bir mii kayna olmutur. Mehmet Emin Resulzade, dil-Ural Hareketi lideri Ayaz shaki gibi isimler de Trkiye gelmilerdi. Bununla birlite Rusya Trkleri ierisinde yalnzca Azerbaycanllar ve Trkistanllar siyasi merkezlerini stanbulda

bulunduruyorlard. 937 1927 ylnda Trk Ocaklarnn etkinlik alan Trkiye Cumhuriyeti snrlarna ekilirken, Yeni Kafkasya dergisinin yayn durduruluyor; yine ayn yl Polonya hkmetinin davetini kabul eden Ayaz shaki Trkiyeden ayrlarak Varovadan dil Ural hareketini ynetmeye balyordu. 938 1920li yllarda olduu gibi 1930lu yllarda da Trkiye Cumhuriyeti irredantist politikalardan yana olmam; temel amac bata komu lkeler olmak zere, dier devletlerle dostluk temeline dayal ilikiler yrtmeyi hedeflemitir. Pantrkist hedefler Cumhuriyet Halk Frkasnn 1931 Programnda izilen vatan tanm ile bir kez daha mahkum edilmiti. Cumhuriyet Halk Frkasnn 1931 Programnn birinci ksmnda yer alan 1- Vatan, Trk milletinin eski ve yksek tarihi ve topraklarnn derinliklerinde mevcudiyetlerini muhafaza eden eserleri ile yaad bugnk siyas snrlarmz iindeki yurttur. 939 tanmlamas Anadolu topraklarn Trklerin vatan olarak tescil ediyordu. Ayn yl Cumhuriyet Halk Frkasnn radikal dnceleri ile tannan Genel Sekreteri Recep Bey, yapt bir konumada

936 937

Hamid Zbeyir, 1925 ylnda Zeki Velidi ile birlikte vatandala alnmtr. A. Ahad Andican, Trkistan Mcadelesi, s.360. 938 a.g.e., s.360-361. 939 CHF Nizamnamesi ve Program(1931), Ankara, TBMM Matbaas, 1931, s.29.

294

Frka esaslarnda millet, ancak vatandalarn tekil ettii siyas snrlarmz iindeki yurt) olarak tarif edilmesine gre frkamzn anlad milliyetiliin siyas mukadderatlar bizden ayr olan ktlelerle mnasebeti yoktur. Ayr ayr dinlere sahip olan ve vatanmzn hudutlar harcinde yeryer ya mstakil devletler kurmu ve yahut baka devletlerin tebaas vaziyetinde bulunmu olan Trkler hakknda scak bir sevgi ile mebu alkamz muhafaza ederiz. Ancak gittike inkaf eden tarih hakikatlerle aramzdaki kan karabetini ve tarih karabetini bugnk siyasi itigalimizin dnda bir ilim mevzuu telkki ederiz. 940 szleriyle d Trkler ile Trkiye Cumhuriyeti arasndaki ilikileri silik bir kltrel anlayla snrlandryordu. Yine ayn yl ileri Bakannn szl istei zerine Bakanlar Kurulu ald bir karar ile Komu ve dost hkmetler aleyhine neriyatta bulunan Yeni Kafkas, Odlu Yurd, Bildiri ve Azeri Trk adl gazete ve dergilerin kapatlmasna karar veriyordu. 941 Mehmed Emin Resulzade de bu dnemde Trkiye snrlar dna karlmtr. 942 Pantrkl kararl bir biimde reddeden Cumhuriyet ynetimi, ulusdevletin ina srecinde Trkle yaslanmak durumunda kalyordu. Ulus-devlete temel olmak zere Trk Ulusunun ina sreci zaman zaman rk vurgusunu da beraberinde getiriyordu. Mustafa Kemalin ve Cumhuriyetin lider kadrolarnn baz konumalarnda rk olarak nitelendirilebilecek unsurlar ne karlyor, Trk rknn gzellii vurgulanyor, Trk rknn anl tarihi gndeme getiriliyordu. 1930lu yllarda bu rk

Recep Beyin Verdii Konferans, Cumhuriyet, 19 Terinievvel 1931, s.5 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02-22.59.13/ 17.8.1931 tarih ve 11631 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesi. Ayrca bu belgenin eki olan ve 18.86.112.1931 yer numarasnda bulunan yazmalara da baklabilir. Aslnda bu dergiler ierisinde yer alan Yeni Kafkas dergisi 1927 ylnda Bakanlar kurulu tarafndan kapatlmt. (T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.01-026.54.13.) Yeni Kafkasn 1927 ylndan sonra yaynlandna dair her hangi bir bilgi ya da kayt yoktur. 942 Gn Soysal, Rusya Kkenli Aydnlarn Cumhuriyet Dnemi Trk Milliyetiliinin nsna Katks, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Cilt:4, Milliyetilik, ed.: Tanl Bora, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.493.
941

940

295

vurgusu daha da belirgin hale gelmeye balad. Askeri okullara ve baka kurumlara girite Trk rkndan olma artnn ne srlmesi, iskan ile ilgili olarak karlan kararname ve yasalarda Trk rk vurgusunun artmas da bu dnemde gzlemleniyordu. Ayn dnemde Turan kavramnn da devletin resmi belgelerinde boy gstermesi olgusunu da belirlemek gerekir. Trk Tarih Tezinde Trk tarihi Orta Asya ile balantl olarak kurgulanm 943; 1934 tarihli skan Kanununun Esbab Mucibe Layihasnn giri cmlesi Cihan tarihinde byk muhaceret sellerini ve akntlarn yapan rklarn banda Trkler ve Turan kavimler olduu

malmdur.iftiliin ve demirciliin babas olan ve kaplad her ktaya medeniyet gtren Trk...ten 944 sz eder biimde dzenlenmiti. Ulus-devlete Anadoluda temel arama abalar da, rk antropolojinin yntemleri ile salanmaya allyordu. 945 Bununla birlikte rka yaplan bu vurgunun hibir zaman saf kana dayal bir rklk biimini almad da eklenebilir. Irk szcyle anlalann genelde Trk kltrne ballk olmas balamnda kapsayc bir milliyetiliin varlndan sz edilebilir. Bir anlamda Cumhuriyet ynetimi, teritoryal bir ulusuluu, etnik yntem ve sylemlerle harmanlayarak kurmak gibi, karmak ve kark bir yntemi benimsemek durumunda kalmtr. 946 Ksaca Cumhuriyet,

Fsun stel, Trk kltrnn kaynaklarn Orta Asyaya gnderme yaparak arama abalarnn bile Anadolu zerinden gelitirildiini belirtmektedir.(Fsun stel, Trk Milliyetiliinde Anadolu Metaforu, Tarih ve Toplum, Cilt: XIX, Say: 109 (Ocak 1993), s.55.) 944 TBMM Zabt Ceridesi, Devre.IV, Cilt:23, tima:3 (65.inikat), 7.VI.1934. skan Kanununun Esbab Mucibe Layihas, Trk Tarih Tezinin bu dnemde ne kadar etkili olduunun gstergelerinden biridir. Trk Tarih Tezinde ileri srlen belli bal btn noktalar bu layihada da kendilerini gstermektedir. 945 Savi Aydn, Cumhuriyetin deolojik ekillenmesinde Antropolojinin Rol: Irk Paradigmann Ykselii ve D, Modern trkiyede Siyas Dnce, Cilt 2: Kemalizm, ed.: Ahmet nsel, 2. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 2002,s.365. 946 ...Cumhuriyetin ulus yaratma projesi, kafas olduka kark bir projedir ve bu nedenle farkl paradihmalar yer yer birbirinin iine girmitir...uygarla ortak olmakl tasarlanan ulusun gemii, bu ortakla ilikin olara, Bat (Anglo-sakson ve Fransz) dnyasnda akredite kantlardan yoksun olduu iin, Cumhuriyet ister istemez Alman tarz bir kltr anlaynn etkisi altnda kendisine antropolojik ve arkeolojik bir gemi (bir urgeschichte) ina etmeye girimitir.(a.g.e., s.354-355.)

943

296

pantrkl reddetmekle beraber Trkle sahip kyordu. Trk rk vurgusunun artmas, Trk rkna dnk vgler ulus-devlet kurulmas srecinde ulus bilincine sahip olmayan bir kitleye bu bilinci tamak gibi bir ilevi de yerine getiriyordu. Bununla birlikte bu dnemde ortaya konulan tarih anlaynn ve rka yaplan vurgunun artmasnn, kana dayal bir rkl tetiklemi olduu da dnlmesi gereken bir olgudur. Bu balamda tarih ve dil almalar ulusal bilincin gelitirilmesinin en etkili yollarndan biri olarak deerlendirilmilerdir. Bu erevede 1930lu yllarn hemen banda Cumhuriyetin gereksinimleri dorultusunda, Rusya gmeni Trklerin de katld yeni bir tarih anlaynn gelitirilmesine hz verilmitir. 1930 ylnda Trk Ocaklar bnyesinde Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin oluturulmas, bu yolda atlan bir ilk adm olmu; 1931 ylnda Trk Ocaklarnn kapatlmasnn ardndan yine Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti adyla ancak bu kez tzel kiilii olan bir yapnn kurulmas yeni tarih anlaynn inas srecinde dnm noktasn tekil etmitir.

1. TRK TURANCILARININ VAR OLMA ABASI


Trk Ocaklarnn kapatlmas ile rgtsel olarak dank hale gelen Turanc dnceye bal isimler pantrkl reddeden Cumhuriyet ynetimine kar kendi dncelerini srdrmeye almlardr. Cumhuriyetin milliyetilik anlaynn kendisini Anadolu topraklar ile snrlayan tavr Turanc Trkler tarafndan benimsenmemitir. te yandan Cumhuriyetin Anadoluyu Trk vatan olarak tarih ierisinde kurma abasnn yntemleri de Turanc Trklerin anlay ile

Bu noktada antony smithin, her milletin kuruluunda etnik ve sivil unsurlarn rol oynad ynl gr de dikkate alnmaldr.

297

uyumamaktadr. Bu nedenle tarih, bu dnemde Turanc Trk hareket ile Cumhuriyet anlay arasndaki en temel atma alan olarak ortaya kmtr. a)TRK TARH TEZ Mustafa Celleddin Paann eserinde ilk belirtileri grlen Trklerin belli bal btn uygarlklarn kurucusu olduu ynl yaklam, Merutiyet dnemi Trklnde de kendisini gsterdikten sonra, Cumhuriyet ynetimi tarafndan olgunlatrlarak kapsaml bir tarih tezine dntrlmtr. Cumhuriyet daha ilan edilmeden nce Matbuat ve stihbarat Matbaas tarafndan baslan Pontus Meselesi adl kitabn mukademesinde Anadolu Trktr balkl birinci altblmde, Irakta Smerler ile Filistin ve Anadoluda Hititlerin Turani ve Trk kkenlerden geldikleri ileri srlyordu. 947 Rza Nur 1924 ylnda Trk Yurdunda yaynlanan makalesinde

Mezopotamya ve Anadoluda Turan halklarnn varln 4000 yl ncesine gtrmektedir. Trklerin Mezopotamya, Irak ve Anadoluya gelmeleri 9 veya 12 asr evvelinden de deildir. Milattan 4.000 yl evvelinden beri yani tarihin zabtedebildii zamandan beri bu yerlerin ve Kafkasyann ahalisinin Turanllar olduu De Morgan gibi tarih ve asar- atika ilmi aleminde en ehliyetdar saylan zatlar sylemektedirler. Hakikaten buralarda Urartu, Elam, Smer, Tobal Hitit, Kumak gibi Turanl milletlerin vcudunu biliyoruz. 948 Ziya Gkalp de 1923 ylnda Yeni Gn gazetesinde yaynlanan bir yazsnda adeta Trk Tarih Tezinin erken bir deklarasyonunu yapmaktadr. te bugnn ilimleri ve hikmetleri Garp Medeniyeti dediimiz eyden ibarettir. Garp medeniyeti kadm Akdeniz

Mete Tunay, T.C. Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas, s.300. Rza Nur, Devletimizin Mahiyeti ve Mill Ad, Trk Yurdu, Cilt:15-1, Say:163-2 (Terinisani 1340- Kasm 1924). [evrimyaz metin: Trk Yurdu, Ttibay Yaynlar, Cilt: 8(15) s.52.]
948

947

298

Medeniyetinin devamdr. lk messisleri Smerler, Alanlar, Vanikler, Komuklar, Hititler, skitler, Hiksoslar, Komanlar gibi Turan milletlerdir. 949 Yine de Gkalpn yaklam, Trk Tarih Tezinden Aryan-Turan (veya Trk) rk birlikteliini kabul etmemesi balamnda temelde farkllamaktadr. Bu balamda anlmas gereken bir baka isim de Yusuf Ziya (zer)dir.Yusuf Ziya zer Trk Hukuk Tarihi formalarnda eski Yunanllarn, Hammurabinin Trk olduunu savlayarak Trk Tarih Tezine doru giden yolu balatm olur. Yusuf Ziyann savlarna itiraz Fuad Kprlden gelecektir. 950 Yusuf Ziya, daha sonraki tarihlerde kaleme ald riler-Turaniler ve Samiler-Turaniler adl almalarnda Hint-Avrupa dillerinin olduu kadarSami dilleri ve rklarnn da Turan rknn altdallar olduunu ileri srmekten kanmamtr. 951 Reit Saffet (Atabinen) de Trk Ocaklar lim ve Sanat Heyeti tarafndan yaynlanan ve daha ncesinde bir ksm Trk Yurdunda da yaynlanm olan almasnda yalnzca Smerlerin Trk-Mool rkna mensubiyetlerini ileri srmekle kalmyor; Amerikan yerlilerinin dillerinde Trkeyi andrr kelimeler, adetlerinde mahabetler buluyor 952, Aryanlarn vatannn Turan olduunu yazyor 953, Trklerin Aryan olduklarn ileri sryordu. 954 Cumhuriyet ynetimi ulusun inas srecinde bu tezleri kapsaml bir tarih anlay haline dntrd. Trk Tarih Tezinin ilk ayrntl aklamalarndan biri Afet (nan) Hanmdan Trk Ocaklarnn 1930 kurultaynda gelmitir. Afet Hanm
Ziya Gkalp, nklplk ve Muhafazakrlk, Makaleler IX, haz.: evket Beysanolu, Kltr Bakanl Yaynlar Ziya Gkalp Serisi, stanbul, 1980, s.40-41.(Makale Yeni Gnn 17 Mays 1339 tarihli 1180-803. saysnda bamakale olarak yaynlanmtr.) 950 Tunay, T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas, s.300. 951 Yusuf Ziya, Arier und Turanier, stanbul, 1932, Zellith, ss.456 ve Yusuf Ziya, Dil Tetkiklerinden Samiler-Turaniler, Cilt:2, Birinci Ksm, Marifet Matbaas, 1934. Bu ikinci eserin nsznde Arier und Turanier adl eserin Trkesinin de yaknda kaca haberi verilmekle birlikte, anlalan bu gereklememitir. 952 Reit Saffet, Trklk ve Trklk zleri, 1inc Kitap, Ankara, Trk Ocaklar lim ve Sanat Heyeti Neriyat, 1930, s.120. 953 a.g.e., s.153. 954 a.g.e., s.165.
949

299

konumasnn Trk, medeniyettir; Trk tarihtir. szleriyle balad blmnde, Macar Turanclarnn btn medeniyeti Turan halklarna mal etmelerine benzer biimde, Turan szcn Trk ile deitirerek btn uygarlklarn kaynana Trkl yerletiriyordu.

Beeriyetin en yksek ve ilk medeni kavmi, vatan Altaylar ve Orta Asya olan Trklerdir. in medeniyetinin esasn kuran Trklerdir. Mezopotamyada, randa milttan en aa 7,000 sene evvel beeriyetin ilk medeniyetini kuran ve beeriyete ilk tarih devrini aan (Sumer), (Akat), (Alam) isimleri verilmekte olan Trklerdir. Msrda Deltann (Otokton) sakinleri ve Msr medeniyetinin kurucular Trklerdir....(Grek) namn alan (Doryen)lerin yeni leme, (Hitit), Hatt diye tanttklar Anadolunun (Otokton) ehalisi, ilk ve hakiki sahipleri, atalar, Etileri, balarnda bulunan Trklerdir. 955 Afet Hanm tezlerine destei de yabanc bilim adamlarnda bulmaktadr. 956 Bununla birlikte Trk Tarih Tezinin asl tartmalar yaratacak olan Trklerin Aryanlarla rksal birliktelii bu konumada yer almamtr. Hatta Afet Hanmn ifadelerinden bylesi bir rk birlikteliine kar olduu sonucuna bile varlabilir. Bu noktada Cumhuriyetin yalnzca Trk ulusunun inas ile deil, ayn zamanda bu ulusu Anadolu topraklarnn tarihiyle harmanlayarak oluturmak gibi bir yk de zerine ald belirtilebilir. 957 Bylelikle hem ulus-devlete salam bir tarihsel temel, hem Anadolunun Trk olduunun kantlanmas gerekletirilecekti. Ayn zamanda Bat uygarlnn Trklerden kaynaklandrlmas, hars-medeniyet
Trk Ocaklarnn Altnc Kurultay, Trk Yurdu, Say:29-223, Mays 1930, s.89 Afet Hanmn verdii iki isimden birisi Franois Lenormanddr. Lenoprmandn, bu almann I.blmnde de sz edilen 1872 tarihli eseri Trk Tarih Kurumu Ktphanesinde bulunabilir. Dier bilim adam ise Belikal Ch.Steur. 957 Afet Hanmn konumasnn bir blmndeki ifadelerden bu adan son derece dikkat ekicidir. Bu Trkler, bugn dahi vatanmz olan Anadoluda kuvvetli devlet kuran Etilerimizle yani atalarmzla konfederasiyon yaptlar.(a.g.k., s.90.)
956 955

300

ayrmn benimsemeyerek Bat deerlerini bir btn olarak kabulnden yana olan Cumhuriyet ynetimi asndan Batnn Trklere yabanc olmadnn kantlanmas gibi bir ilevi de yerine getirecekti. Doan Avcolunun syleyiiyle Trk Tarih Tezi ...Milli Misak snrlar iindeki Trkiye halk tarihini kurmay amalar. 958 Bunu yaparken de tpk Mustafa Celaleddin Paann yapt gibi, Trklerle Aryanlarn kkensel birliini kantlamaya ynelik almalarla da desteklenir.959 Trk Tarih Tezi, rkl ayrc olmak yerine birletirici bir boyut olarak kullanma eilimi ierisinde olmu ve dikkatleri Trkiye corafyas zerinde

younlatrmtr. 960 Aryanlarla kurulmaya allan rksal birliktelik niteliiyle de 1930lu yllarn Turanc Trklerinin iddetle reddettikleri bir tezi oluturur. b) TURANCI TRKLN KISA BAHARI Trk Ocaklarnn 1920li yllarn ikinci yarsndan itibaren giderek Cumhuriyet Halk Frkas kontrolne girerek pantrklkten uzaklamaya balamas ve sonunda kapatlmas Turanc Trkln dank hale gelmesine yol amt. Her ne kadar Trk Ocaklar pantrklkten uzaklaarak C.H.F. izgisinde bir milliyetilie doru ynlendirilmise de, Turancl benimseyenler iin ortak bir platform salama ilevini devam ettiriyordu. Trk Ocaklarnn kapatlmas ve Trk Yurdunun yaynnn durdurulmasna kar ilk yant Trk Ocakl olan Hseyin Nihal (Atsz) tarafndan karlmaya balanlan Atsz Mecmua olmutur. 961 1931 ylnda Trk Ocaklarnn olaanst kongresi ile CHFye katlma karar almasnn
Doan Avcolu, Trklerin Tarihi, Birinci Kitap, stanbul, Tekin Yaynevi, 1985, s.29. Afet nann,64.000 kiinin kafatas llerini alarak ulat sonu Trklerin brakisefal kafatasna sahip olduklar; yine brakisefal Aryanlarla ortak kkene sahip olduklardr. ( Afet nan, Trkiye Halknn Antropolojik Karakterleri ve Trkiye Tarihi, Trk Irknn Vatan Anadolu, Ankara, TTK, 1947. ) 960 Mete Tunay, T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas, s.300. 961 Atsz Mecmuann yaynlanmaya balad 1931 ylnda Fuat kr (Dilbilen)in Turan temasn ne karan iirlerinin yer ald kitab da yaynlanmtr.( Fuat kr, Turan ve Trkler, stanbul, Resimli Ay Matbaas, 1931,ss.78)
959 958

301

zerinden yaklak bir ay gemiken karlmaya balanan Atsz Mecmua, Nihal Atszn yan sra Ahmet Zeki Velidi, Abdlkadir (nan), Nihat Sami (Banarl), Caferolu Ahmet, Orhan aik (Gkyay), Mahmut Ragp (Ksemihal), Abdlbaki (Glpnarl), M.akir (lktar), Sabahattin Ali, Pertev Naili, Ali hsan (Sabis) gibi isimlerin de katkda bulunduklar bir dergi olmutur. Kprlzade Mehmed Fuadn da Atsz Mecmuada zaman zaman yazd grlmektedir. Atsz Mecmua, Trk Ocaklarnn kapatld bir dnemde doan boluu bir anlamda dourmu; pantrk ve rk eilimler ok belirgin olmamakla beraber, Turanc Trklerin Cumhuriyet milliyetilii ile uyumayan dnceleriyle varlklarn srdrdklerinin ak kant olmu, bir anlamda Turanc Trkle moral ve ivme kazandrmtr. Bu dnemde Turanc Trk dnce sahipleri ile Cumhuriyet ynetimi arasndaki ayrlk, Trk Tarih Tezi zerinden gelimitir. Daha I.Trk Tarih kongresi toplanmadan nce Atsz Mecmuann ilk saysnda Nihal Atsz, Trk Tarih Tezini eletiren Trkler Hangi Irktandr? balkl yazsn kaleme almtr. Nihal Atsz, gazete ve dergilerde kan Trklerin Aryanlarla olan rksal ballklarn ne sren tezlere kar kar. Trklerin Aryani rkndan olduu hakkndaki yanl dncelerin niin kabul edilmek istendiini bilmiyoruz. Sanrz ki, Moollarn vahi ve barbar, Aryanilerin ise medeni olduu hakkndaki eskimi telekkiler buna sebep oldu. 962 szleriyle, Turanc Trkle sempati ile bakanlarn Trk Tarih Tezini esas olarak hangi noktada reddettiklerini ortaya koymutur. Ayn yazda Nihal Atsz, rk tutumunun rneklerini vermekten de kanmamtr. Vahi Moollarla akraba olmamak iin ...ingenelerin de mensup olduu Aryani rkna girmek hislerimizi daha ok incitmez mi? 963 ifadesi Atszn rk hassasiyetlerini gsteren bir ifadedir.
962 963

H.Nihl, Trkler Hangi Irktandr?, Atsz Mecmua, Say.1 (15 Mays 1931), s.6 ayn yerde.

302

Atsz, Hititleri Trk olarak deerlendiren savlara da itiraz eder. Aslnda Atsz, Hititlerin Trk olduklar savlarnn neden gelitirildikleri ak bir biimde grmektedir. ...Trklerin Anadoludaki eskiliklerini isbat etmek ve bir veraset hakk bulmak... 964 olarak bu tezin amacn iyi kavradn gsteren Atsz bilimsel olarak bunun doru olmad dncesindedir. Ona gre ...Trkler iin yabanc kavmlarn medeniyetine sahip kmaya lzum yoktur. 965 Trk Tarih Tezi zerindeki asl byk tartma I.Trk Tarih Kongresi srasnda yaanmtr. Zeki Velidi, Sadri Maksudi ve Reit Galip arasnda meydana gelen tartmalar, Zeki Velidinin Trk Tarih Tezinin bir anlamda belkemii saylabilecek olan, gler yoluyla Orta Asyadan uygarln yayln aklamak zere gelitirilmi bulunan Orta Asyada kuraklk tezlerine kar itirazlar ykseltmesi neden olmutur. 966 Tartma, kuraklk zerinden gelitirilmekle beraber, asl sorunun daha derinlerde olduu anlalmaktadr. 967 Kuraklk tezlerine kar karak Zeki Velidinin ortaya koymak istediinin, Trk Tarih Tezinde belirginleen Trklerin Batya g ederek Anadolu ve Avrupadaki tm toplum ve kltrleri etkilemi olduu yolundaki sav rtmeye almasnda aramak gereklidir. 968 Bu etkileme

ayn yerde. a.g.m., s.7. 966 Bu tartmalar iin Birinci Trk Tarih Kongresi, Konferanslar Mnakaalar, T.C. Maarif Vekleti, s.167-193 ve s.369-400 arasna baklabilir. 967 Sadri Maksud ve tartmaya karan emsettin (Gnaltay) Bey, tartmann ieriini bir kenara brakarak, Togann kiiliine ynelik eletirileri ve gemite yaananlar gndeme getirmekten kanmamlardr. 968 Bra Ersanl Behar, ktidar ve Tarih, Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937), 2. Bask, stanbul, Afa Yaynlar, 1996, s.123. Oysa Togan, Umum Trk Tarihine Giri adl eserinde Trklerin gler yoluyla dnyann drt bir yanndaki kltrlerle ilikisine vurgu yapyordu. nasya, Msr, Hindistan, Mezopotamya, in ve hatta Orta Amerika medeniyetlerinin Trklerle ban gsteriyordu.Togan, Smer ve Elam gibi uygarlklar dorudan Trk olarak deil de, ilerinde Trklerin de kart bir halita olarak tanmlamaktan yanayd. (A. Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri, Cild 1, En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, stanbul, smail Akgn Matbaas, 1946, s.8-18.) Etienne Copeauxa gre, 1928de ilk kez ders notlar biiminde baslan bu eserin yukardaki aklamalar ieren Trk Tarihinin Eski Devirleri balkl birinci blm Kemalist tarih tezinin de dorudan kaynadr.(Etienne Copeaux, Tarih Ders Kitaplarnda (1931-1993) Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, ev.: Ali Berktay, 2. Bask, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Mart 2000,
965

964

303

savn rtmekten de te, Orta Asyada tarih zamanlarnda kuraklk ve dolaysyla gn iddia edildii kadar olmamas, Trk Tarih Tezinde ileri srlen eski uygarlklarn Trk kkenini de reddetmek anlamna gelmekteydi. 969 Tartma Kongrede kalmam, Nihal Atsz ve arkadalar Reit Galibe ektikleri telgrafla hocalar Zeki Velidinin yannda yer almlardr. 970 Zeki Velidi ise Kongredeki tartmalar sonrasnda Darlfnndaki grevinden ve Trkiyeden ayrlmak zorunda kalmtr. 971 Zeki Velidiyi destekleyen telgraf sonrasnda Nihal Atszn da niversiteden uzaklatrlmas gndeme gelmise de, grevini bir sre daha srdrmtr. 972 Atsz, niversite zerine eletirilerini Atsz Mecmuann 17. saysnda sert bir biimde dile getirmesi zerine Edebiyat Fakltesi dekan ile yaanan kavgann 973 ardndan 13 Mart 1933de asistanlk grevinden uzaklatrlarak Malatya Ortaokuluna Trke

s.28-29.) Copeaux, I.Trk Tarih Kongresinde bilimsel dncenin deil, milliyetiliin rol oynadn belirttikten sonra ...oysa 1938de Trkiyeye dndkten sonra Velidi milliyetilik akmna katlacaktr...deerlendirmesi (s.48) ile Kemalist milliyetilik ile Zeki Velidinin de ierisinde yer ald Turanc Trk milliyetilik arasndaki fark yakalayamam grnmektedir. 969 A. Ahat Andican, Trkistan Mcadelesi, s.374-375. 970 Osman F. Sertkaya, Hseyin Nihl ATSIZ, Hayat ve Eserleri, Atsz Armaan, stanbul, tken Yaynevi, 1976, .VI-VII. Telgraf ekenler arasnda Pertev Naili ve atszn ikinci ei Bedriye Hanm da vardrlar. 971 Togan, Darlfnundan ayrlmasn, Viyana niversitesinde yapmak istedii alma iin izin isteinin Darlfnun ynetimi tarafndan onaylanmamas zerine I.Trk Tarih Kongresi ncesinde planladn yazmaktadr. (Ahmet-Zeki Vald, On Yedi Kumalt ehri ve Sadri Maksudi Bey, stanbul, Brhaneddin Matbaas, 1934, s.5-6.) Ancak Tunay ve zenin de hakl olarak belirttikleri gibi, Togann Darlfnundan ve Trkiyeden ayrlmasna Tarih Kongresindeki bu knn neden olduu aktr.(Mete Tunay- Haldun zen, 1933 Darlfnun Tasfiyesi veya Bir Tek-Parti Politikacsnn nlenemez Ykselii ve D, Tarih ve Toplum, Cilt:II, Say:10(Ekim 1984), s.11.)Togan, ancak Mustafa Kemalin lm sonrasnda Trkiyeye dnebilecektir. 972 Osman F. Sertkaya, Hseyin Nihl Atsz, Hayat ve Eserleri, Atsz Armaan, haz.: Erol Gngr ve dierleri, stanbul, tken Yaynevi, 1976, s.VII: 973 Bu kavga bir soru nergesiyle T.B.M.M.ye de tanm, Manisa milletvekili Refik evket Bey Hkmetten Edebiyat Fakltesi talebesi tarafndan stanbulda Tokatliyanda btn mderrislere verilen ay ziyafetinde asistan Nihal Bey, Edebiyat Fakltesi Reisi Muzaffer Beyi dm, doru mudur? biiminde szl soru nergesi vermitir.(T.C.Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Babakanlk Muamelat Genel mdrl Katalou, 030.10-8.49.2.)

304

retmeni olarak atanmtr. Atsz Mecmua ise 17. says sonrasnda yayn hayatna devam edememitir. 974 Rusya gmeni Trklerin kardklar dergiler 1931 ylnda kapatlm olmakla beraber, Rusya gmeni Trklerin etkinlikleri devam etmitir. Trkistan Trk Genler Birlii, Azerbaycan Talebeler Birlii ve Zeki Velidinin banda olduu Trkistan renme Dernei gibi rgtlenmeler etkinliklerini

srdrrken 975, 1933 ylnda Muharrem Feyzi Togayn bakanlnda Turan Neri Maarif ve Yardm Cemiyeti kurulmutur. 976 Turan Cemiyeti olarak da anlan rgt stanbulda bir Turan balosu dzenlemi, Cumhuriyetin Onuncu yln da yapt bir toplantyla kutlamtr. 977 Rusya gmeni Trklerden biri olan Azeri Caferolu Ahmed, 1932 ylnda Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisini yaynlamaya balamtr. Caferolu Ahmetin yan sra, Trkiyeye g etmi olan hemen hemen btn nemli Rusya gmenleri yazlaryla dergiye katk sunmulardr. Zeki Velidi, Abdullah Battal (Taymas), Abdlkadir (nan), Akdes Nimet Kurat, Ayaz shaki, Cafer Seydahmet Krmer, Mehmed Emin Resulzade gibi isimlerin yazd Azerbaycan Yurt Bilgisi bu zelliiyle bir ilktir. 978 Bu arada Trkiye dnda da yine Rusya gmeni Trkler yayn etkinliklerini srdrmekteydiler. Berlinde Azerilerin stiklli, Pariste Mustafa
Atsz Mecmuann 17.says 25 Eyll 1932 tarihlidir. Atszn asistanlk grevinden alnmasndan yaklak alt ay nce yaynna son verilmitir. Devlet arivlerinde yer alan bir belgede ileri Bakan kr Kaya, Atsz Mecmuann kapanmasnn nedenini Zeki Velidinin Trkiyeden ayrlmasnda bulmaktadr. kr Kaya, Atsz Mecmuann Zeki Velidi ve Cafer Ahmet Beyler tarafndan kurulduunu da ileri srmektedir. (T.C. Babakanlk Devlet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, yer no: 18.85.99.1943. Bu deerlendirmeler Orhun dergisinin kapatlmas istemi srasnda dile getirilmektedir.) Atsz Mecmuann bu son saysnda Nihal Atszn Yollarn sonu adl iiri de yaynlanmtr. 975 Atsz Mecmuada yer alan bilgiye gre Trkistan renme Dernei , Zeki Velidi Beyin reislii altnda drt yldan beri bilimsel toplantlar dzenlemektedir.(Atsz Mecmua, Say:1, s.20). 976 Gn Soysal, Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt:4,Milliyetilik, s.490 977 Turan Balosu, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Cilt:2, s.144 ve Turan Cemiyetinde, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Cilt:2, s.421. 978 Gn Soysal, Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt 4: Milliyetilik, s.495
974

305

okayolunun denetiminde Trkistanllarn Ya Trkistan, Romanyada Krm Trklerinin Emeli, Varovada Kafkasya Dallar, yine Berlinde Ayaz shaki ynetiminde dil-Ural Trklerinin Yeni Milli Yolu, Pariste Promethe 979 yaynlanmaktayd. Bu yayn etkinliklerinden biri de Finlandiyada 1931 ylndan itibaren yaynlanmaya balayan Yeni Turan adndaki dergi olmutur. Azeri Trkleri tarafndan yaynlanan Yeni Turann Finlandiya Turan Oca adl kuruluun yayn organ olduu anlalmaktadr. 980 Derginin ba muharriri Finlandiya Turan Oca reisi de olan Mehmet Sadk [Aran]dr. 981 nce Finlandiyann Tampere kentinde yaynlanan dergi, daha sonra Helsinkiye tanm; bu iki ehirde Turan konferanslar da dzenlemitir. 982 Trk dergilerin asl ykselii 1933 ylnda gereklemitir. Bu yl Nisan aynda zmirde sahibinin Osman Senayi, bamuharrir ve umumi neriat mdrnn Cevat Rfat (Atlhan) olduu nklap adl dergi yayn hayatna balamtr. Dergi kmaya balad andan itibaren kana dayal bir rklk anlayn benimsemi, giderek bu rklk Yahudi kartlnda somutlaarak keskinlemitir. Beinci saysndan itibaren Milli nklap adn alan dergi, bu tarihten balayarak takn
1926 ylnda Varovada Ukrayna, Kuzey Kafkasya, Grcistan, Azerbaycan gmenleri tarafndan kurulan Promete hareketine, 1927 ylndan itibaren Trkistan Milli Birlik Hareketi de katlmtr. rgt 1926dan itibaren Promethe adl dergiyi yaynlamaya balamt. ( A. Ahat Andican, Trkistan Mcadelesi, s.235-255.) 980 Azerbaycan Yurt Bilgisi, Cilt:2, s.143 ve s.311. Atsz Mecmua, Say:9, s.236. 981 Landau, dergiyi Abdullah Ahsann kardn bildirmektedir.(Jacob Landau, Pan-Turkism, s.81) Ancak Yeni Turandan sz eden btn yayn organlarnda Mehmet Sadkn ad gemektedir. (Turn, 1932, I-IV, s.47 ve Azerbaycan Yurt Bilgisi, Cilt:2, s.311.) ayrca Macar Turan Cemiyetinden Mehmet Sadka gnderilen 9 Aralk 1931 tarih ve 872/931 tarihli mektup. MOL, P Szekcio, 1384, 7.cs-1931. Landau derginin birka saysnn stanbulda Hakk Tark Us Ktphanesinde bulunduunu da yazmaktadr. Ne yazk ki bu ktphane kapal olduundan defalarca denememe ramen bu dergiye ulamak olanakl olmamtr. 982 Turn, 1933, s.59. 1935 ylnda Finlandiyada bir de Finlandiya Trkleri Birlii adl bir rgt oluturulmutur. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, C.H.P. Katalou, 490.0/.605.93.3 Bu dnemde Bulgaristan Trklerinin kurmu olduklar spor klpleri de Turan ad altnda birletirilmilerdi. Bu Turan Genlik ve Spor Cemiyetleri birlii iin bknz.. Tunal Ali hsn, Bulgaristanda (Trk Spor birlii) Nasl dodu ve Nasl Turan oldu?, stanbul, Vakit Matbaas, 1933 ve Ahmet Cebeci, Balkanlarda Trklk Hareketleri, Trk Kltr, Yl:XXVII, Say: 311 (mart 1989),s.137-138.
979

306

milliyetperver ifadesini de alt balk olarak benimsemi; altnc saysndan itibaren de balna Ayl Kurt semboln eklemitir. Altnc saysndan sonra stanbula tanan Milli nklap, Yahudi kartlnn Trkiyede bu kadar aka savunulduu ilk dergi olma zelliine sahip olmu; d Trkler ile ilgilenmekle beraber dergiye rengini veren unsur bu Yahudi kartl olarak ortaya kmtr. Trkln, Cumhuriyet ynetiminin milliyetilik tanmyla ok da uyumayacak biimde benimsendii bir baka dergi de 1933 ylnn Mays aynda stanbulda yaynlanmaya balanan Dou adl dergi olmutur. Sahibi olarak M.Sabrinin, neriyat mdr olarak Seyfettin erifin grnd dergi dikkatlerini Trkiye zerine yneltmi, pantrklk eilimi silik kalmtr. Bununla birlikte dergi yazarlarnn rk, yabanc dman dnceleri benimsedikleri grlmektedir. Dergide dikkat eken bir baka unsur da slamiyete ve Osmanlya yneltilen eletiriler ve bu ikisinin Trklk zerindeki olumsuz etkileri olmutur. Bu iki dergiyi Milli Trk Talebe Birliinin Birlik isimli dergisi izlemitir. Milli Trk Talebe Birlii 1929 ylnn ilk aylarnda kurulmutur. 983 Milli Trk Talebe Birlii, her ikisi de 1933 ylnda meydana gelen Vagon-Li ve Razgrad olaylarnda sergiledii tutum ve dzenledii gsterilerle milliyetiliin dnemdeki en yaygn ve etkili rgt haline gelmitir. 984 Milli Trk Talebe Birliinin 2 Temmuz 1933 tarihinde ilk saysn yaynlad Birlik adl dergisi, rk ve Turanc bir Trklk anlay zerine ina edilmi bir yayn politikas izlemi; milliyeti yayn

lhan Darendeliolu, Trkiyede Milliyetilik Hareketleri, Toker Yaynlar, 1968, s.58. Mahmut Gololu, 1933 yln Trkiye Cumhuriyeti tarihinde milliyeti genlik hareketlerinin younluk kazand bir dnem olarak niteleyerek, bu genlik hareketlerinin nderliini de MTBBnin yaptn belirtmektedir. ( Mahmut Gololu, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), Ankara, Kalite Matbaas, 1974,s.91-92.)
984

983

307

organlar ierisinde en etkili ve yaygn olanlarndan biri olmutur. 985 Derginin ilk saysnda Almanyadaki Nazi rejiminin kitap imhas zerine yer alan deerlendirme ilgintir. Hitlerin binlerce kitab yaktrmas bir vahet eseri midir? Katiyen..Bu hareket medeniyetin veya ilmin, belki de edebiyatn zararna olabilir. Fakat bu hareket Alman mill ruhunun faidesinedir. 986 Dergi pantrk eilimler

gstermekten de kanmamtr. 13.saysnda yer alan Dncelerimiz adl yazda milletin tanm ierisinde kltr ve lk birliklerinin yan sra kan birliine de yer verilmi, pantrk millet anlay izilmitir. Bize gre Millet: Kan bir, kltr bir, lks bir insanlarn topluluu! Bizim iin milliyet snr tanmaz! Bu dnce zn tarih inklbmzdan alyor! Kazan Trk, Krm, Kgar, Semerkant ve Bak Trk snrlarmz iinde yaamyan, fakat bizden olanlardr. 987 Bu cmlede tarih inklabndan sz edilmesine ramen, bir baka yazda yer alan Anadoluda vesayet arayanlara, Roma kaplarnda Trk atlarnn izlerini aramalarn tavsiye ederiz.988 szleri Trk Tarih Tezine ak bir kar k barndrmaktadr. Daha ncesinde Atsz Mecmuann da benimsemi olduu Ben Sen yokuz...Biz varz slogann kullanan dergi militarizme, rkla, yabanc dmanlna, komnizm kartlna yapt vurguyla Atsz Mecmuadan sonra ve belki de ondan daha fazla olarak gelecekteki Turanc Trk izgideki yayn organlarnn habercisi olmutur. Milli Trk Talebe Birlii 1933 Mays Kongresinde Birlik armasna kurt sembolnn eklenmesi karar da almtr. 989 Birlikin son says 4 Austos 1934 tarihinde
985

Birlik dergisi zerine Gololunun yorumu u biimdedir: Bu srada Bozkurtlu (Birlik) dergisi, genliin mill duygularn okunca dile getiriyor ve ylesine oturuyordu ki; niversiteli renciler kadar liseli renciler de dergiyi kaparak alyor, hatt kck harlklarn bu uurda kullanyor, okuyor, duygulanyor, cesaretleniyor, vnyorlard. ( Mahmut Gololu, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938) s.95.) 986 Birlik, say:1 (2 Temmuz 1933), s.3. 987 Dncelerimiz, Birlik, Say:13 (2 Temmuz 1934), s.5. 988 Birlik, Say:11 (11 Mays 1934), s.4. 989 Birlik, say:1 s.6 ve say:4 ( 5 Birinciterin 1933), s.6.

308

yaynlanmtr. bilinmektedir. 990

Bundan

sonra

Milli

Birlik

adyla

bir

dergi

yaynland

26 Kasm 1934te Trk Irk Siyasi Gazete ibaresi ve Ayl Kurt Sembol ile Ulusal Birlik adnda yeni bir derginin yaynlanmaya baland grlmektedir. 991 Sahibi ve ba muharririnin Enver Safter olarak grnd Ulusal Birlikin, Milli Trk Talebe Birlii ile organik bir ba grlmemekle beraber, genellikle niversite rencilerinin yazd bir dergi zelliindedir. lk saysna ek olarak kard ve gazetenin amalarnn akland brorde Trkclk, rkclk ve koyu yurdculuk Ulusal Birlikin ilkeleri olarak gsterilmitir. 992 Yahudi kartl ile tannan Cevat Rfat da dergide yazan isimlerden olmutur. 1933 ylnda Turanc Trkln asl dergisi, Turanc Trkln nder isimlerinden biri tarafndan yaynlanmaya balamtr. Ayn yl anakkaleye yapt geziyi, anakkaleye Yry adyla rk ve Turanc bir manifestoya dntrp yaynlam olan 993 Nihal Atsz, Edirnede Orhun adl dergisini karmtr. 994 5 Kasm 1933de ilk says yaynlanan Orhun rk, Turanc Trklkte bir dnm noktas olmutur. Atsz Mecmuaya oranla siyasal yan daha belirginlemi olan Orhunda Nihal Atszn Darlfnun Yksek Muallim Mektebinden arkadalar olan Orhan aik (Gkyay), Nihat Sami (Banarl), Pertev Naili (Boratav) gibi isimlerin yan sra Ali hsan (Sabis), Fethi (Tevetolu), Fevziye Abdullah (Tansel) de yer almlard. Atsz, Orhunda da Trk Tarih Tezine ve Trk Tarih Kurumu tarafndan

Ancak bu derginin saylarna ulamak olanakl olmamtr. Dergi rkibaresini kullanan, dnemin tek dergisidir. 992 Ulusal Birlik, Ulusal Birlik, Yl:1, Say:1 ilavesi, 22 Ekim 1934, s.1(Ulusal Birlikin ilk says 26 Kasm 1934te kmtr. Bu brorn tarihi ise 22 Kasm olarak grnmektedir.) 993 Nihal Atsz, anakkaleye Yry, stanbul, Arkada Matbaas, 1933, s.55+9resim. 994 Orhunun basm yeri ise stanbuldur.
991

990

309

yaynlanarak liselerde ders kitab olarak okutulan drt ciltlik tarih kitaplarn eletirince 28 Aralk 1932de Bakanlk emrine alnmtr. 995 1933 ylnda yayn hayatna balayan bir baka dergi deHfz Ouz Bekatann r olmutur. r, milliyetilie bal olmakla beraber, rklk ve Turanclk yanlar son derece silik kalm; bu niteliiyle de 1948e kadar kesintisiz olarak varln srdrmeyi baarmtr. c) YOLLARIN -BR SRELNE- SONU 1933 ylnda Turanc harekette grlen bu canlan, Trk Hkmetinin de harekete gemesine neden olur. Balkan Antantnn da imzaland bu yl Turanc ve Cumhuriyetin milliyetilik anlaynn dnda dncelere sahip olarak grlen yayn organlar birer birer kapatlrlar. nce 7 Temmuz 1934 tarihinde Milli nklap, neriyat ile memleket iinde ve dnda fena bir cereyan husule getirmek ve mill vahdeti bozmak gayesini takip ettii anlaldndan Bakanlar Kurulu tarafndan kapatlr. 996 Milli nklap, Dahiliye Vekili kr Kaya tarafndan ...Hitlercilik propaandas yaparak, Hitler propaanda tekiltile alkadar... szleriyle

tanmlanmtr. 997 Milli nklapn kapanmasndan bir hafta sonra bu kez Orhunun kapatlmas gndeme gelmitir. Orhunun kapatlmas isteini Bakanlar Kuruluna getiren yine ileri Bakan kr Kaya olmutur. kr Kaya imzas ve 14 Temmuz 1934 tarihiyle cra Vekilleri Heyetine gnderilen yazda Orhunun Milli nklap ile iliki ierisinde olmas, Milli nklapn Orhunun baz yazlarn iktibas etmesi,

Osman Sertkaya, Atsz Armaan, s.IX. T.C. Babakanlk Devlet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02-46.48.2/7.7.1934 tarih ve 2/962 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesi 997 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, yer no: 18.85.99.1943. Kaya, bu ifadeleri Orhun ile ilgili yapt deerlendirme srasnda kullanmaktadr.
996

995

310

...Turanclk iddiasile memleketin haric politikasn tevi edici mahiyette neriyatta bulunmas, Adsz mecmuann devam olmas gibi nedenler

sralandktan sonra, derginin 21 Mart 1934 tarihli nshasnda beeriyetin rehperliini ancak Almanlarla skandinavyallarn yapabilecei cmlesinin

kullanld 998 ve Trk byklerinin de faaliyetlerini kltmek amac izlendii belirtilerek kapatlmas istenmitir. 999 Bu istek zerine Bakanlar Kurulu 14.7.1934 tarihinde Orhunun kapatlmasna karar vermitir. 1000 Yln son aylarnda ise kapatlma sras Ulusal Birlike gelmitir. kr Kaya Ulusal Birlikin 26 Kasm 1934te yaynlanan ilk saysnn hemen ertesi gn, Bavekalete bavurarak gazetenin kapatlmasn ister. kr Kaya 27 Sonterin 1934 tarihini tayan Baveklet Yksek Makamna hitaben yazlm olan yazsnda Ulusal Birliki daha nce kapatlm olan Orhun, Mill Birlik ve Mill nklap dergilerinin fikir ve meslek olarak bir devam olarak nitelendirmi; ekil ve yazlar bakmndan Mill Birlikin bir rnei olarak gstermitir. 1001 kr Kaya, Ulusal Birlikin de tpk Mill Birlik gibi ilk saysndan itibaren niversite rencilerini tahrik edici niteliini gsterdiini; bundan baka gazetenin asl gze batan tarafn kendisini Mstakil ve rk olarak tanmlamasnda bulmaktadr. kr Kayann Ulusal Birlik zerine yapt deerlendirmeler Cumhuriyetin ileri Bakannn rk sorununa baknn rneklerini oluturmaktadr. kr Kaya,
Atzszn tam ifadeleri Komnistlere verilecek cevap udur: Trkiyede servet hakszl ve gayrmeru surette kazanan zenginler varsa bunu dzeltmenin yolu komnizm deildir. Komnizm ileri bir hamle ise bu hamleye geri, kaba ve ahmak mujik klavuzluk edemez. Beeriyetin rehperliini almanlar ve skandinavlar gibi en ileri milletler iddia ederlerse hak kazanabilirler. Fakar Ruslar, asla! biimindedir. [ Atsz, Komnist, Yahudi ve Dalkavuk, Orhun, Say: 5 (21 Mart 1934), s.4-5.] 999 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, yer no: 18.85.99.1943. kr Kaya, Orhunun kapatlmas isteine destek olmak zere Orhunun 25 Mays 1934 tarihli 7. saysnda yaynlanan Ali hsan Paann Recep Pekere yantn ieren yaznn ve Milli nklapta Orhundan iktibas edilerek yaynlanan anti-semitik bir yaznn rneklerini eklemitir. 1000 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02- 47.51.4/ 14.7.1934 tarih ve 2/1024 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesi 1001 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, yer no: 18.66.162.1934
998

311

...evvelce Mill

nklp adndaki mecmuasile yabanc yardmlara dayanarak

Nasyonal Sosyalizm ve Yahudi aleyhtarl yapan ve Trkiyede i siyasay tevi edici neriyatta bulunan... szleriyle tanmlad keskin yahudi kart Cevat Rfatn Ulusal Birlikte yazyor olmasn da gazetenin rk grlerinin kant olarak sunmaktadr. kr Kaya Mstakil bir gazetenin Trkiyede neredilmesinde siyasa ve kanun bakmndan mahzur tasavvur edilemezse de Trkiyede rklk esasn ileri srmek tekilt esasiye kanununun ve inklap prensiplerinin zddna bir siyasann kurulmasn istemek demektir. Halbuki memlekette rklk esasna dayanan bir siyasann memleketin i politika bakmndan mahzurlar saylamayacak kadar oktur. deerlendirmesinde bulunmaktadr. Bakanlar Kurulu kr Kayann isteine uyarak, Ulusal Birliki yl sreyle memleketin i siyasasna aykr yazlar yazmakta olduu anlaldndan kapatmtr. 1002 1933 ylndaki Razgrad olaylarndan dolay kapatlmas gndeme gelen Milli Trk Talebe Birliinin 1003 etkinliklerinin son bulmas iin Hkmetin harekete gemesi ars bu kez stanbul niversitesi rektrnden gelmitir. stanbul niversitesi Rektr M.Cemil Bey, smet Paaya hitaben yazd bir mektubu ile Milli Trk Talebe Birliinin kapatlmasn ister.
1004

M. Cemilin verdii bilgiye

gre Vali ve Frka dare Reisi de kendisi gibi dnmektedirler. 1005


T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.0250.81.7/2.12.1934 tarih ve 2/1631 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesi. Bu kararnamede Ulusal Birlikin 16 Kasmdan itibaren karld belirtilmekle beraber dorusu 26 Kasm olacaktr. Bu kapatlma kararna ramen Ulusal Birlikin 10.12.1934 tarihli says da yaynlanmtr. 1003 Mahmut Gololu, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), s.94. 1004 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Muamelat Umum Mdrl Katalou, 030.10117.817.7./ 10.11.1934 tarihli mektup. MTTBnin kapatlmas 1933 ylnda Razgrad Protestosu sonrasnda da gndeme gelmitir. Hkmet yaynlad bir bildiri ile Razgrad protestosunu kanuna aykr ve lke dzenini bozucu bir eylem olarak ilan etmi, MTTBnin kanunen ortadan kaldrlmasna karar verildiini duyurmusa da, bu dnem de bu kapatlma gereklememitir. ( Mahmut Gololu, Tek-Partili Cumhuriyet (1931-1938),s.94-95.) 1005 Bu istein sonucu hakknda bilgi elde edilememitir. Reha Ouz Trkkan, anlarnda MTTBnin 1936 ylnda Hatayn anavatana katlmas iin yapt izinsiz gsteri sonrasnda kapatldn yazmaktadr. ( Reha Ouz Trkkan, Tabutluktan Gurbete, Boazii Yaynlar, s.151.)
1002

312

I. Trk Tarih Kongresinde Zeki Velidinin bana gelenlerin bir benzeri bu kez 1934 ylndaki II.Trk Dil Kurultaynda Caferolu Ahmedin bana gelmi; Kongrede bir takm eletiriler ynelten Caferolu Ahmed, niversitedeki grevinden uzaklatrlmtr. 1006 Yaynlamakta olduu Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisi de 1934 ylndan itibaren kmamaya balamtr. Yurt iinden yayn yapan dergilere kar alnan bu nlemleri, Avrupann deiik kentlerinde karlan dergilerin yurda sokulmasnn yasaklanmas izler. 1.10.1934de Berlinde yaynlanan Ya Trkistann, 27.10.1934de imali Kafkasyann, 11.12.1934de Berlinde yaynlanan Yana Milli Yolun, 20.12.1934de Berlinde yaynlanan Kurtuluun ve yine ayn tarihte Fransada yaynlanan Trkistan dergisinin Trkiyeye girileri yasaklanr. Ya Trkistann yasaklama kararnda Hkmetimizle Sovyet Hkmetinin mnasebet ve alakas aleyhinde yazlar ihtiva etmekte olduu anlalan... ifadeleri yer almaktadr. 1007 Benzer ifadeler dier kararlarda da bulunmaktadr. Turanclk zerine gsterilen bu hassasiyet ilerleyen srete de devam etmi, yasaklama kararlar birbirini izlemitir. 17.2.1935de Pariste yaynlanan

Promethenin, 11.5. 1935de Romanyada yaynlanan Emel dergisinin, 20.4.1936 tarihinde Mukdende Trk Tatarlar tarafndan yaynlanan Milli Bayrak

gazetesinin 1008, 2.11.1937de Berlinde Mehmed Emin Resulzade tarafndan

Yersiz Szler, Akam, 20 Austos 1934, s.2 (Anadolu Ajans kaynakl haber) ayn haberi yine Anadolu Ajansna dayanarak veren Sakarya Gazetesinin yazdna gre, Caferolu Ahmet Beyin Trk ve Rus dilleri arasndaki ilikiye dair olan tebrie sey ve gayri muvafak szler kartrmas zerine Mustafa Kemal salonu terk etmi, Kurultay bakan olan Kazm Paada Caferolu Ahmet Beyin szlerine devam etmesini engellemitir.(Bir Doent vazifesine nihayet verildi, Sakarya, 21 Austos 1934, s.1) 1007 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.19.01.0248.66.11/1.10.1934 tarih ve 2/1333 sayl Bakanlar kurulu Kararnamesi. 1008 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.0264.31.9/20.4.1936 tarih ve 2/4424 sayl Bakanlar kurulu Kararnamesi. ileri Bakan kr Kayann Babakanla yazd ve Milli Bayrak gazetesinin kapatlmas istemiyle ilgili yazda Milli Bayrak

1006

313

karlan Hakikat dergisinin yurda sokulmas Bakanlar Kurulu kararlar ile yasaklanmtr. Yurda giri yasa yalnzca dergi ve gazetelerle snrl kalmam, Mehmed Emin Resulzadenin Lehe Azerbejdzan adl kitab ile Mehmed Zade Mirza Balann Berlinde baslan Milli Azerbaycan Hareketi adl eserleri de srasyla 26.10.1938 ve 12.9.1938 tarihlerinde yurda girileri yasak olan yaynlar kategorisi ierisine alnmlardr. lke ierisinde de benzer nitelikli yasaklamalar bu kez kitaplar zerinde uygulanmaktadr. Mehmet Sadk (Aran) tarafndan yazlan 1935 tarihli Ergenekon Yollar adl eser mnderecat d siyasamza aykr grldnden ileri Bakanl tarafndan toplattrlm 1009; daha sonra Bakanlar Kurulu tarafndan da toplattrlmas ve yasaklanmas ynnde karar alnmtr. 1010 Bunu Cevat Rfatn Yahudi kart ierikli Suzi Liberman ve neli F adl kitaplar ile Kafkas Almanann toplattrlmalar ve satlarnn yasaklanmalar izlemitir. Bununla birlikte Trkiyeli Turanclar bror, iir ve bilimsel incelemeleri basmak olanan bulmulardr. Bu snrl yayn etkinlii de Atszn Ayl Kurt yaynlar araclyla gerekletirilmitir. 1011

gazetesi dost Sovyet hkmeti aleyhinde iddetli neriyatda bulunmakta ve ayn zamanda devaml bir din propagandas yapmakta olduundan toplattrlmas ve yurda giriinin yasaklanmas istenmektedir. (T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, yer no: 18.86.216.1936./15 Nisan 1936 tarih ve 506 sayl belge.) 1009 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, yer no: 18.26.239.1936/ 8 austos 1936 tarihli belge. Belgenin zerinde el yazsyla Kitap Riyaseticumhurdan gelmedi.12.9.936 ibaresi de yer almaktadr ki, kitab Mustafa Kemalin bizzat inceledii sonucunu karabiliriz. 1010 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02.68.76.9/12.9.1936 tarih ve 2/5330 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesi. 1011 Ayl Kurt Yaynlar 1933den 1943e kadar on kk boy, sekiz byk boy olmak zere toplam on sekiz kitap basmay baarmtr. Kk boy olarak: Atsz, Sart Bana Cevap (1933); Atsz, anakkaleye Yry (1933); Atsza Yolda, Yarn Turan Benimdir (1934); Atsza Yolda, Bir Bayrak Altna (1936); Atsz, 900nc Yl Dnm (1941); Atsz, Dalkavuklar Gecesi (1941); Tevetolu, Trkle Kurban, (1943); Atsz, Hesap Byle Verilir (1943); Atsz, En Sinsi Tehlike (1943); Nejdet Sanar, Irkmzn Kahramanlar (1943)

314

1934 ylnda balatlan ve ilerleyen yllarda da sren bu kapsaml kapatma ve yasaklama kararlar Mustafa Kemalin Turanclk konusundaki hassasiyetinin en nemli gstergelerinden birini oluturmutur. 1933de grlen ve ksa srede Hkmet tarafndan engellenen canlanma haricinde 1930lu yllarda Mustafa Kemalin salnda Turancla eilimli ve Sovyetler Birlii ile iyi ilikilerin gerilmesine yol aacak olan hibir giriime olanak tannmadn sylemek yerinde olacaktr.

2. KNC DNYA SAVAINA GDERKEN VE SAVA SIRASINDA TURANCI TRKLK


1934 ylnda hkmetin basksyla karlaan ve dergi yaynlama olanaklar elinden alnan Turanc Trk hareket drt yl sonra yeniden ivme kazanmaya balamtr. Turanc harekete canllk kazandran, Nihal Atsz, Zeki Velidi gibi Trkln kdemli isimleri deil, Cumhuriyetin eitim kurumlarnda yetimi gen kuaklar olmutur. Bu noktada, Gnay Gksu zdoann yerinde saptad gibi Turanc Trkln yayld alanlar okullar olmutur. 1012 Okullar araclyla Turanc dncelerin yaygnlamas iki yolla gereklemitir. Birincisi Turanc Trkle sempati ile yaklaan retmenler eliyle, dieri de bu dnemde okullarda okutulan tarih anlaynn Trklerin tarihini Anadolu ile balarken dahi, Orta Asya

Byk boy olarak da Atsz, Edirneli Nazmi;Atsz, Trk Tarihi zerinde Toplamalar; Tolunay Atsz, Krmn Osmanl mparatorluuna Eklenmesi Meselesi; Fahriye Ark, Nernin Hayat ve Eserleri; O.aik Gkyay, Dede Korkut; Atsz, Dokuz Boy Trkler ve Osmanl Sultanlar; Nejdet Sanar, Tarihte Trk-talyan Savalar (1943) ;Atsz, Trk Edebiyat Tarihi.( Bu bilgiler Orhun, Say:15 (1 Mart 1944), n kapak iinden alnmtr.) Bu kitaplarn hepsinde Ayl Kurt Yaynlar ibaresi bulunmamakla beraber, bir Ayl Kurt sembol yer almaktadr. 1012 zdoan, Turandan Bozkurta, s.216.Reha Ouz Trkkan kendisi ile yaptm grmede Ergenekon karken Turanc hareketin durumunu 5-10 profesr, 15-20 retmen, birkayz renci szckleri ile tanmlamay yelemitir.

315

zerinden bunu gerekletirme abasdr. 1013 Turanc Trk dnceleri benimsemi olanlarn byk ounluu retmendir. Nihal Atsz, ei Bedriye Atsz, kardei Necdet Sancar, Necdet Sancarn ei Reide Sancar, Orhan aik Gkyay, Nihat Sami Banarl, Arif Nihat Asya retmendirler. Bu isimlere Gazi Eitim Enstitsnde uzun yllar grev yapm olan Hseyin Namk Orkunu, Profesr Abdlkadir nan ve 1932ye kadar Darlfununda grev alm olan, 1939da bu grevine geri dnen Zeki Velidiyi de eklemek gerekir. Ayrca Turancl benimsemeyen, ancak son derece Trk bir retmen kuann da bu dnemlerde okullarda grev yapt anlalmaktadr. 1014 1938 ylnda Mustafa Kemal Atatrkn lm sonrasnda smet nnnn eski krgnlklar giderme abas dorultusunda, uzun yllarn yurt dnda geirmi bir ok muhalif isim, bu arada Turancla bal olan Rza Nur ve Zeki Velidinin de Trkiyeye dnmesi Turanc dnn uyannda etkili olan dier bir unsur olarak deerlendirilebilir. Aslnda Zeki Velidi Togann Trkiyeye dnme abalar 1937nin son aylarnda younlamtr. 20 Aralk ve 21 Aralk 1937 tarihlerinde ileri Bakan ve C.H.P. Genel Sekreteri kr Kayaya yazd iki ayr mektubunun da konusu Trkiyeye dnebilmesi iin izin verilmesidir. Togan, ilk mektubunda Almanyada almann kendisine ar geldiini, Trkiyeye dnp yeniden kendi vatan evlatlarn retme isteini dile getirmi; kr Kayadan ...byk Atatrk nezdlerinde tavassut ltufkarlnda bulunsanzla: beni vatanda, vatan evlad arasnda
smail Hmi Dnimend bu durumu 4 ciltlik Tarih kitabnn 1.cildinde milliyet mefhumu, rk, dil, hars=kltr, tarih birlii esaslarna mstenid geni bir Turanclk prensipiyle izah edilir. szleriyle nitelemeyi yelemitir. ( smil Hmi Dnimend, Trklk Meseleleri, kinci Bask,stanbul, istanbul Kitabevi, 1976, s.7) 1014 Turanclk davas sessiz sessiz yryor. Bunda muallimlerin byk pay vardr. Nihal Atszdan Nejdet Sanara yazlan 12 ubat 1939 tarihli mektup. Son Tahkikat Karar, Ayn Tarihi, 1944 Eyll, s.35.
1013

316

altrmazlarm? ricasnda bulunmaktadr. 1015 Togan mektubunun devamnda, hazrlad eserlerin olduundan sz ederek Atattrk ve siz Trk bykleri imkan verir ve tensip buyurursanz ben bunlar maydana kara bilirdim. Milli tarih sahasndaki hususi kanatlarm muvafk grlmedii takdirde onlar tay ederim... szleriyle I. Tarih Kongresi srasnda ve sonrasnda tartmalara neden olarak kendisinin Darlfnundan ve Trkiyeden ayrlmasna yol aan grlerini deitirmeye hazr olduunu bildirmektedir. Togann mektubunun geri kalan ksm ise kendisinin Atatrke ne kadar bal olduunu kantlamak iin kaleme alnm satrlardan olumaktadr. Togan, mektubuna bir de yaynlanmam almalarnn bir listesini de eklemitir. Togann ikinci mektubu da yine Trkiyeye gelme isteini dile getirmektedir. Ancak bu kez Togann gelme isteminin gerekesi farkldr. Bu ikinci mektup, Kazan Tatarlar ile Bakurtlar arasndaki gerilimi de yanstmas bakmndan nemlidir. 1016 Togan, kendisi gibi Almanyada yaamakta olan Ayaz shakinin , Bakurtlara ve zellikle kendisine ynelik dmanca tutumlarn dile getirmektedir. Togan mektubunun bir yerinde bu zmrenin elebalarndan Sadri Maksudinn Trkiyede bana kar neler yaptn her kez bilir. szyle de 1932 Tarih Kongresi ve sonrasnda kendisine dnk eletirileri hatrlatmaktadr. Togana gre, Ayaz shaki, kendisini, Sosyal Demokrat ajan olarak Nazilere ikayet etmektedir. Bu durumda Togan, cannn tehlike altnda olduunu belirterek Trkiyeye dnebilmesi

T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Cumhuriyet Halk Partisi Katalou, 490.01-611.120.2/ Zeki Velidi Togandan kr Kayaya 20 Aralk 1937 tarihli mektup. Bu mektup, Zeki Velidinin anlarndaki, kendi istei ile Darlfnundan ayrld biimindeki deerlendirmelerin de doru olmadn gstermektedir. 1016 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Cumhuriyet Halk Partisi Katalou, 490.01-611.120.1/ 21 Aralk 1937 tarihli Zeki Velididen kr Kayaya yazlm mektup.

1015

317

iin izin istemektedir. Bu istemlere ramen Togann Trkiyeye dnebilmesi, ancak Atatrkn lm sonrasndadr. Gen kuak ierisinde de en nemli isim kukusuz ki, 1920 doumlu Reha Ouz Trkkan olmutur. 1939 ylnda Tapu-Kadastro Genel Mdrlne getirilecek olan Halit Ziya Trkkann olu olan Reha Ouzun milliyeti dnceyle tanmas Behet Kemal alar ve Mkrimin Halil Ynan gibi isimlerin retmenlik yapt Kabata Erkek Lisesinde balam; Galatasarayda devam etmi ve babasnn grevi nedeniyle geldikleri Ankarada devam ettii, Fevziye Abdullah Tansel 1017 ve Enver Behnan apolyo gibi retmenleriyle karlaaca Ankara Gazi Lisesinde olgunlamtr. 1018 Gazi Lisesinde karlan Lisemiz ve Filiz adl dergilerde dncelerinin ilk rnlerini vermeye balayan Trkkan, Filizde yaynlad lk ve Hayat adl yazsnda savunduu gerek mutluluun insann kendisini bir lkye adamas ile gerekleebilecei; bu lknn de yurt ve millet sevgisi olmas ynndeki dnceleri 1019 ile dnemin Ulus yazarlarndan Hasan li Ycelin de taktirlerini kazanmtr. 1020 Ancak ksa zaman ierisinde yurt ve millet sevgisi yerini Trk rknn stnl dncesine brakmtr. 1021 Vard rk dncelerin

Fevziye Abdullah Tansel (1912-1988): Edebiyat Fakltesi Edebiyat ubesi ve Yksek Mualim Mektebini bitirdikten sonra 1936 ylnda retmenlie balamtr. 1936-1941 yllar arasnda Halkevleri dergisi lknn imtiyaz sahibi ve yaz ileri mdrl grevlerinde bulunmutur. 1960 ylnda Trk Ocaklar Merkez dare Heyeti ve Hars Heyeti yesi olmutur. Trk dili ve edebiyat zerine ok sayda eser vermi, deiik okullarda edebiyat retmenlii grevlerinde bulunmutur. smet binark, Memleketimizin Ac Kayb Fevziye Abdullah Tansel, Trk Kltr, Yl: XXVI, Say:305, Eyll 1988, s.610-612. 1018 Gksu zdoan, Trkkann Hseyin Namk Orkunun tarih derslerini izledikleri Gazi Lisesinde mezun olduunu yazmaktadr.. (Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.210-211. ) Oysa ki Orkun, Gazi Lisesinde deil, Gazi Eitim Enstitsnde tarih dersleri vermektedir. 1019 R.Ouz Trkkan, lk ve Hayat(Trk Genliine), Filiz, Yl:2[1], Say:1 (15.1.1938), s.15. Baka bir yazmda Filiz yerine Lisemiz bu yaznn yaynland yer olarak yazlmtr. (Nizam nen, Reha Ouz Trkkan, Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt:4 Milliyetilik, ed.:Tanl Bora, s.362.) Dorusu burada verildii gibi Filiz olacaktr. (Nizam nen, Reha Ouz Trkkan, Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt:4 Milliyetilik, ed.:Tanl Bora, s.362.) 1020 Hasan li Ycel, lk ve Hayat, Ulus, 5 Mart 1938 1021 Filizde yaynlanan Trk! Trk! Gene Trk! Savata, bilgide, medeniyette, ruhta, dnde, bugnde, daima Trk en stnmz! Daima Trk, balarn koparp atan bir dev gibi, dehetli

1017

318

etkisiyle karmaya balad Ergenekon, Reha Ouz Trkkan Turanc Trk hareket ierisinde nemli figrlerden biri haline getirmitir. Tam Mustafa Kemal Atatrkn ld gn kan Ergenekon, Trkkann Turanc Trk sahnedeki yerini almasn salamtr (10.11.1938). 1022 Derginin sahibi olarak Trkkann yakn arkada Cihat Sava Fer, umumi neriyat evirgeni olarak da Fevziye Abdullah Tansel grnmektedir. Ergenekona damgasn vuran, daha ilk saysndan itibaren keskin bir rklk olmutur. Kapanda baln zerinde kullanlan Her eyin stnde Trk rk ibaresi Trkkann bundan sonra karaca btn dergilerin de ba slogan olacaktr. Aslnda derginin 1. says Trkkann yokluunda kmt. Babasnn grevi gerei yapt Avrupa gezisine katlan Trkkan, Almanya ve talyaya da gitmi, Alman Nazizmini ve talyan faizmini yakndan tanma olana bulmutur. Ergenekonda zellikle Nasyonal sosyalizmi eletiren yazlarn da bu gezi sonrasnda kaleme almtr. Ergenekonda yaynlanan bu nasyonal-sosyalizm, faizm ve Almanya kart yazlar Hkmetin tepkisini ekmitir. Trkkan, hkmetin bu basks zerine Ergenekonun ikinci saysnda Beni haykrtmyorlar! Kardelerim..Susmak, belki de faizmi yaymaktan daha byk alaklktr! 1023 szleriyle protesto etmitir. Trkiyenin d siyaseti o dnemde denge unsurunu n plana karan bir yaklama sahipti. Bu nedenle Sovyetler Birliini olduu kadar baka lkeleri ve Almanyay da rahatsz edebilecek trden yazlarn yaynlanmas

efendimiz! szleri Trkkann gelecekteki izgisinin iaretleri olmulardr. (R.Ouz Trkkan, Ruh mu Bilgi mi?, Filiz, Yl:1, Say:4 (15.4.1938), s.9) 1022 Bu tarihten tam on iki gn nce de kapanda kurt sembol ile, daha nce kan Birlik, Milli Birlik, Ulusal Birlik izgisinin yumuatlm bir devam olduu ve niversiteliler tarafndan karld anlalan Yeni Birlik yaynna balamtr. Yeni Birlik, say:1, 29.10.1938. 1023 R. Oguz Trkkan, Faizm Tehlikedir!, Ergenekon, Yl:1, Say:2, (10.12.1938), s.2.

319

Hkmet evrelerinin houna gitmemitir. Toplam drt say kabilen Ergenekon, drdnc saysnn toplatlmasndan sonra kapatlmtr. 1024 Trkkan, Ergenekonun kapatlmasnn ardndan bu kez Bozkurt dergisini yaynlamaya balamtr. lk says Mays 1939da yaynlanan Bozkurtun sahibi olarak Mustafa Kzlsu, umumi neriyat evirgeni olarak da V.V Akan isimleri grlmekteyse de dergi Trkkann kontrolndedir. Her Irkn stnde Trk rk ibaresi de, tpk Ergenekonda olduu gibi Bozkurtun kapandaki yerini almt. Bozkurt da daha ikinci saysndan sonra kapatlm 1025, uzunca bir aradan sonra kald yerden, yani 3. saysndan itibaren tekrar yaynlanmtr. Trkkan Turanc Trk hareket ierisinde ne karan bir baka yan da rgtlenmeye verdii nemde yatmaktadr. Daha Gazi Lisesinin son snfnda okurken bir takm rgtlenme denemelerine giritii anlalan Trkkann asl ses getiren abas 1939da kurduu Kitap Sevenler Kurumu olmutur. Dahiliye Vekaletinin 11.10.1939 tarih ve 55848 sayl izni ile kurulan Kitaplar Sevenler Kurumunun umumi katipliini Reha Ouz Trkkan stlenmitir. 1026 Zamann Adliye Vekili Fethi Okyar Fahri Bakan olmutur. 1027 Kitap Sevenler Kurumunda idare heyeti bakan Mehmet Sadk Aran, 2. bakan ve muhasebeci Milli Ktphane

Ktphanelerde bulunan Ergenekon kolleksiyonlar toplam saydr. Bu nedenle olsa gerek Ergenekonun toplam say olarak yaynland kabul edilmekteyse de, drdnc say Trkkann kendi zel arivinde bulunmaktadr. Trkkan, anlarnda ergenekonun kapatlmasna bu Alman kart yazlarn neden olduunu ileri srmektedir. (Trkkan, Tabutluktan Gurbete, s.452.) 1025 Devlet arivlerinde Bozkurtun bu kapatlmas ile ilgili belgelere ulalamamtr. Trkkann verdii bilgiye gre kapatlma, dergideki bir dizgi hatasndan kaynaklanmtr. 1026 Reha Ouz Trkkan, Kitap Sevenler Kurumu, iinde, Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Ankara, Kitap Sevenler Kurumu, s.1. Kurum tarafndan baslan bu ilk kitabn balangcnda verilen bu bilgilere ramen Trkkann anlarnda (Reha Ouz Trkkan, Tabutluktan Gurbete, Boazii Yaynlar, s.254-255.) ve Darendeliounda (lhan Darendeliolu, Trkiyede Milliyetilik Hareketleri, Toker Yaynlar, 1968, s.94.) kurumun kurulu tarihi olarak 1940, bakan olarak da Reha Ouz Trkkann ad verilmektedir. Bozkurtun Mays-Temmuz 1940 tarihini tayan 4. saysnda da Kurumun 11.10.1939 tarihinde kurulduu yazlmaktadr.(s.105) 1027 Trkkan, gelebilecek tepkileri azaltmak amacyla kendi adnn ne karlmasn istemediini ve yine ayn nedenden dolay da babasnn yakn arkada olan Fethi Okyar fahri bakanla getirdiini belirtmitir.

1024

320

Mdr Nebil Buharal olmulardr. Prof. evket Rait Hatibolu, Prof. Abdlkadir nan, Zeki Velidi Togan, Mahmut Esat Bozkurt, Necibali Kka gibi isimler de kurum ile iliki ierisinde olmulardr. 1028 Kitap Sevenler Kurumu, Ziya Gkalpin Trkln Esaslarn ve Ahmet Hikmet Mftolunun alayanlarn yeni harflerle basmtr. 1029 Ancak Trkkann temkinli tutumuna ramen Kitap Sevenler Kurumu 27 Nisan 1940 tarihinde Halkevlerine katlmaya zorlanmtr. 1030 Trkkann rgtlenme ve yayn etkinlikleri devam ederken Turanc Trkle bir baka katk, yine eitimini Cumhuriyet dneminde alm olan Fethi Tevetolundan gelmitir. Aslnda 1916 stanbul doumlu olan Tevetolunun Turanc Trk sahneye k daha ncesine, 1933-1934 yllarndaki greceli canlanma dnemine denk dmektedir. lk yazn denemelerini bir dnem kapandaki Ayl Kurt ile yayn yapan Kastamonu Lise Mecmuasnda 1031 yaynlad yazlaryla ortaya koyan Tevetolunun dnsel geliiminde Nihal Atsza duyduu byk hayranlk etkili olmutur. 1032 Atszn anakkaleye yapt gezide de yer ald anlalan Tevetolu 1033, A.Fethi, M.Meng, Meng Atszayolda ya da sadece Atszayolda gibi takma isimlerle yazd iirlerinin Atsz Mecmuada ve Orhunda yaynlanmas ile Turanc Trk sahnenin nemli aktrlerinden biri olma yolunda admlar atm, Bir Bayrak Altna ve Yarn Turan
Kitap Sevenler Kurumu zerine burada verilen bilgiler, Kurumun yaynlad ilk kitabn [Trkln Esaslar] giriinde Reha Ouz Trkkann verdii bilgilerden derlenmitir. 1029 Geni kapsaml bir yayn etkinlii dnlmse de bu gerekletirilememitir. Kurumun yayn program ve bu programn ilkeleri iin Trkln Esaslar kitabnn arkasna baklmaldr. 1030 Hatta Trkkan, kendisi ile yaptm grmede Kitap Sevenler Kurumunun Halkevlerine iltihak ettii kararn radyodan rendiini sylemitir. Anlarnda ise bu konuda elikili ifadeleri vardr. 1031 Fethi Tevetolu, Kastamonu Lise Mecmuasnn 1931-1934 yllar arasndaki yaynn kendisinin ynettiini yazmaktadr. ( Fethi Tevetolu, Trk Dergiler X, Trk Kltr, Yl:XXVII, Say: 311(Mart 1989), s.181.) Orhun dergisi de okunmas gereken dergiler ierisinde Kastamonu Lise Mecmuasn da saymaktadr. Kastamonu Lise Mecmuasnn baz saylar Milli Ktphanede grlebilir. 1032 Fethi Tevetolunun kz Filiz Tevetolunun verdii bilgiye gre bu hayranlk o boyutlara varmtr ki, Fethi Tevetolu takma ad olarak kulland Atszyolda soyad kanunu ilk ktnda, kendisine soyad olarak da almtr. 1033 Nihal Atsz, anakkaleye Yry, s.5 ve s.10.
1028

321

Benimdir adlaryla yaynlad iir kitaplaryla Turancln yayclarndan biri olmutur. 1034 Tevetolu Turanc Trk hareket ierisindeki asl yerini 1939 ylnda stanbulda yaynlamaya balad Kopuz adl dergisi ile almtr. Tevetolunun subay olmasndan dolay derginin sahibi ve neriyat mdr olarak Kastamonu Lisesinden snf arkada olan Cemal Tiginin ismi grlmektedir. lk says 15 Nisan 1939da yaynlanan Kopuzda Fethi Tevetolunun yan sra Rza Nur, Nihal Atsz, Nejdet Sancar, hsan Unaner, Fikret rgp, Hseyin Namk Orkun, Abdlkadir nan, Cemal Tigin, Osman Turan, Fethi Ycel, Besim Atalay, Adnan Cahit tken gibi isimler yazlaryla katk yapmlardr. 1035 ...Trk genlerinin Mill sanat etrafndaki ve Trklk yolundaki topluluu 1036 olarak tanmlanan Kopuz siyasal bir nitelikten daha ok, edebiyat ve sanata arlk veren bir zellik gstermitir. 1037 3000e ulaan tiraj ve 800 abonesi ile Kopuzun etkili bir dergi olduunu, zellikle Nihal Atsza yakn olan isimler iin bir toplanma merkezi olduunu sylemek gerekir. 1939 ylnda yaynlanmaya balayan bir baka dergi de smail Hami Danimendin Trklk adl dergisidir. Hseyin Namk Orkun, akir lktar, Osman Turan ve Ahmet Caferolu isimlerin de yazd derginin ilk saysnda derginin nitelii rk, dilci, kltrc ve vatancdr. 1038 biiminde tanmlanmtr. Dolaysyla Trklk, rk olmakla beraber pantrk deildir. Irk nitelii ise

Atsza Yolda [Fethi Tevetolu], Yarn Turan Benimdir!, stanbul, Arkada Matbaas, 1934, ss.32. Atsza Yolda, Bir Bayrak Altna, stanbul, Arkada Matbaas, 1936. zdoan, bu iir kitaplarnn ilk basklarnn srasyla 1933 ve 1934 olduunu yazmaktadr. (zdoan, s.242) 1035 Kopuzun 5.saysnda Rfat Ilgazn Kelebek adl iiri de yaynlanmtr. 1036 Kopuzu karrken, 9 Nisan 1939da baslan bror. Kopuz, Yl:1, Say:: 1nin banda yer almaktadr. 1037 Tevetolu, Derginin yaymn sekteye uratmamak iin ok dikkatli olmam; yazlarda asl y[p]olitikaya kamamam gerekiyordu. te KOPUZun bu balang dneminde edeb inceleme ve aratrmalara arlk vermesi, bu mecburiyetten kaynaklanyordu. yorumunu yapmaktadr. (Fethi Tevetolu, Trk Kltr, Yl:XXVII, Say: 311(Mart 1989), s.181. 1038 Mesleimiz, Trklk, Say:1, s.4.

1034

322

dnemin Turanc Trk dnnden temelde ayrlmaktadr. Bu dnemde smail Hami Danimend ile Reha Ouz Trkkan arasnda rk konusundaki farkl yaklamlardan dolay bir de polemik yaanmtr. smail Hami Danimendin Trklkde kaleme ald yazlarda rk corafi messire balamas, Trklerin de Aryan rkna dahil olduunu ileri srmesi Trkkann Danimende sert saldrlarna yol amtr. 1039 1939 yl farkl Turanc Trk gruplarn yeniden dergiler etrafnda yayn etkinliklerine giritikleri bir dnemi iaretler. Trkkan, 1940 ylnda kaleme ald Trkle Giri adl eserinde Trklk hareketinin, bu dnemde drde blnm olduunu yazmtr. Trkkana gre birinci grubu, Trk Birlii lksn benimsemi ve H.Hsn Erkilet, Cafer Seydahmet Krmer, Zeki Velidi Togan, Abdlkadir nan, Mehmet Sadk Aran ve Hseyin Namk Orkunun oluturduu Turanclar grubudur. kinci grup, Trkkann kendi ierisinde d Trkleri sevmeyen ve d Trkleri seven olarak ayrd Anadoluculardan olumaktadr. Atsz, Peyami Safa, Besim Atalay, Hamdullah Subhi, Mahmut Esat Bozkurt, Hayrettin Karan ve r dergisi ekibinin de ierisinde yer ald nc grup. Ve Trkkann Tam Trkler olarak

nitelendirdii Ergenekon-Bozkurtular da drdnc grubu oluturmaktadr. Trkkan, Atsz nitelendirirken uruku, milliyeti, cemiyeti ve sava vasflarn yelemektedir. 1040 Bu dnemde zmirde Kzl Elma adyla bir derginin de yayn hazrlklarnn yapld grlmektedir. 1041 Ancak bu dergi yaynlanamamtr.

R.Ouz Trkkan, Irklar ve Trkleri Balmumu Sanan smail Hami Danimende Cevap, Irk Muhite Tbi midir?, stanbul, Ekonomi- Reklm Matbaas, 1939, ss.24 1040 Reha Ouz Trkkan,Trkle Giri, Trk Milliyetiliinin zerinde duraca meseleler, stanbul, 1940, s.78. 1041 Atsz, zmirde baz genlerin Kzl Elma adyla bir dergi yaynlama abalarndan sz ederken (Nihal Atsz- Hamdi Sadi zbek, Hesap Byle Verilir, stanbul, Ayl kurt Yaynlar Kk boy:3,

1039

323

a) HKMETN KONTROLL ZN kinci saysndan sonra kapatlan Bozkurt, Mays 1940 tarihinden itibaren nc saysyla yaynna devam etme olana bulmutur. Bozkurtun yaz kadrosunda bu dnemde Reha Ouz Trkkann yan sra Nihal Atsz, Nejdet Sancar, Hseyin Namk Orkun, Fethi Tevetolu, Hamdi Sadi zbek Cemal Ouz cal, Abdlkadir nan, Nurullah Barman, Peyami Safa, Zeki Velidi Togan, Sami Karayel, smet Rasin, Orhan Seyfi Orhon isimleri bulunmaktadr. Sekizinci saydan itibaren sahibi olarak smet Rasin, umumi neriyat evirgeni olarak da Sami Karayelin adlar bulunmaktadr. Bozkurt, Aralk 1940 tarihli 9. saysndan sonra Bakanlar Kurulunun 13 Ocak 1941 tarihli karar ile ...memleketin umum siyasetine dokunur zararl yazlar tad anlaldndan geici olarak kapatlmtr. 1042 Nihal Atszn

kaleme ald 900nc Yldnm adl bror de, Selim Sarperin devletin harici siyasetine aykr olduu gerekesiyle toplattrlmas istei 1043 zerine Bakanlar Kurulu tarafndan memleketin siyasetine dokunur yazlar tad anlaldndan toplattrlmtr. 1044 Ayrca Reha Ouz Trkkann yazm olduu Trkle Giri adl kitap ta , Sovyetler Birlii Bykeliliinin Dileri Bakanlna bavurmas zerine Matbuat Umum Mdrlnn harici mnasebetlerin nezaket kesbettii u anda komu bir devleti rencide edecek olan bu kitabn toplattrlmas isteini

Arkada Basmevi, 1943, s.9.) Bozkurtun Mays 1939 tarihli 1. saysnda ve Haziran 1939 tarihli ikinci saysnda Kzl Elma dergisinin yaknda kaca haberi verilmektedir. 1042 T.C. Babakanlk Devlet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.10.01.02/93.122.9/ 13 II.Kanun 1941 tarih ve 2/14994 sayl Kararname 1043 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 18.86.380.1941. 1044 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, 030.18.01.02/93.123.3/ 13 Ocak 1941 tarih ve 2/15008 sayl Bakanlar kurulu kararnamesi. Atsz a gre bu brorn toplattrlmasnn nedeni Bulgarlar aleyhinde bir iki kelime olmasdr. ( Nihal Atsz, Trkle Kar Hal Seferi, s.252.)

324

Bakanlar Kuruluna iletmesi sonucunda 1045; Bakanlar Kurulu tarafndan 14 ubat 1941 tarihli karar ile toplattrlmtr. 1046 Matbuat Umum Mdrlne 7.4.1941 tarihinde Bozkurtun yaynna izin verilmesi iin bavurulmu, bavuru dilekesinde Vekiller Heyeti kararile muvakkaten 3 ay evvel ttil edilen Bozkurt mecmuas, bugnk ahvalde vatanperver Genlik ktlesi zerinde ok messir ve faydal neriyat yapabileceinden, mill eflerimizin yksek direktiflerinden dar kmadan neriyat yapacamz vdeder; yeniden intiarna msaade edilmesi hususuna dellet buyurmanz mill ve mterek mefkremiz icab sayglarmzla rica ederiz. 1047 ifadeleriyle adeta, hkmete onun direktiflerinden km olduu iin kapatlmaktan dolay bir tr zr dilenmitir. Bunun zerine Matbuat Umum Mdr Selim Sarperin de olumlu gr bildirmesiyle Bakanlar Kurulu 1941 Nisan aynda Bozkurtun yeniden

yaynlanmasna izin vermitir. 1048 Bu izin zerine Bozkurtun yeniden k Haziran 1941 tarihini bulmutur. 1049 Yine Nihal Atsz ve Nejdet Sancar gibi isimler de yer almlardr. Ancak Bozkurtun yayn yaam bu kez de sadece iki say srebilmitir. Temmuz 1941 tarihinde kapakta yaynlanan Trk illeri haritas dolaysyla Bozkurt bir kez daha muvakkaten kapatlmtr. Kapatlma nedeni devletin haric siyasetine dokunur mahiyette grlmesidir. 1050 Bozkurt dergisi ile Matbuat Umum Mdrl ve Hkmet arasnda kurulan ve kapatma-ama kararlarnn birbirini
T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, yer no:18.86.382.1941/ 7.2.1941 tarih ve 668-661 sayl Matbuat umum Mdr Yardmcs ekib Engineri imzal belge. 1046 T.C. Babakanlk Devlet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02.94.12.3. 1047 T.C. Babakanlk Devlet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, yer no:18.86.387.1941/7.IV.1941 tarihli dileke. Dilekedeki imza okunamamakla birlikte Reha Ouz Trkkana ait olduu dnlebilir. ( talikler bana aittir.) 1048 T.C. Babakanlk Devlet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.10.01.02/94.35.10/ 28 nisan 1941 tarih ve 2/15675 sayl Kararname. 1049 Temmuz 1941 tarihli 11. sayda sahibi ve umumi neriyat evirgeni olarak Sami Karayelin ad vardr. 1050 T.C. Babakanlk Devlet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.10.01.02/95.65.14/ 26 Temmuz 1941 tarih ve 2/16289 sayl Kararname
1045

325

izledii bu dnemde Cumhuriyet ynetiminin Sovyetler Birlii unsurunu gz ard etmedii, bununla birlikte dorudan Sovyetler Birliine ynelmedii srece rk bir izgideki yayn organna izin verebileceini gstermektedir. Hkmet ve Bozkurt arasndaki iliki hakknda sylenmesi gereken bir baka nokta da Bozkurta verilen reklamlar olmaldr. Ergenekona da 3. saysnda reklam vermi olan Bankas, Bozkurtun ilk saysna verdii tam sayfa reklamla da bir anlamda Bozkurtun yaynlanmasn finanse etmitir. Bir kapatlp bir alan Bozkurtta Bankas reklamlar zaman zaman devam etmi, Ziraat Bankas ve Trk Hava Kurumunun reklamlarna da rastlanmtr. 1051 Bu durumda Hkmetin bir yandan kapatt bir dergiyi, kendisine bal kurulular araclyla zaman zaman desteklemesi ortaya ilgin bir durum karmtr. 1941 yl Austos ay ierisinde Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Orta naralt dergisini yaynlamaya balamlardr. Hseyin Hsn Erkilet, smail Hakk Akansel gibi isimlerin yan sra zaman zaman Nihal Atsz, Nejdet Sanar gibi isimler de naraltnda yazmlardr. Gaspral smailin Dilde, fikirde, ide Birlik slogann benimseyen naraltnn, derginin adnn da esinlenildii Ziya Gkalp tarz bir milliyetilik anlayn ne karmas ile dier dergiler arasnda lml bir izgiyi temsil ettii kabul edilebilir. Temmuzda kapatlan Bozkurt, Matbuat Umum Mdr Selim Sarperin cezas kfi grlerek yeniden almas iin Bakanlar Kuruluna gr bildirmesi

Reha Ouz Trkkan, bu reklamlar yksek brokrat babasnn arkadalar sayesinde alabildiklerini sylemise de, tek-parti dneminde bylesi bir ilikinin varlndan daha ok, devlet ynetimi ierisinde Trkkann izgisine yakn dncede insanlarn olduuna yormak daha akla yakndr. Ayrca benzer reklamlar Kopuz dergisinde de yer almlardr.

1051

326

zerine Aralk 1941de 12.saysn karmay baarmtr. 1052 Ancak bu kez de stanbul Skynetim Komutanl Bozkurtun kapatlmasna karar vermitir. 1053 b) 1942: MDN YILI Daha nceki I. Dnya Savanda olduu gibi Almanya, II. Dnya Savanda da savataki rakibi Rusya karsnda pantrkizmden mit beslemeye devam etmitir. Trkiyede baz Turanc Trklerle iliki ierisine giren Almanyann

etkinliklerinden biri de Trk Hkmetini kendisi yannda savaa sokmak biiminde gelimitir. Almanyann Sovyetler Birliine saldrs ve ksa zamanda Rusyann ilerine girmesi Trkiyedeki Turanc hareketlerin de ivme kazanmasnn balca nedenlerinden birini oluturmutur. 1054 1939da Alman Nazizmine kar kan Reha Ouz Trkkan, 1941 Temmuzunda kapanda Trk Budunu haritas yaynlamakla kalmyor, Trkiyenin savaa girmesi iin smet nnye aadaki szlerle arda bulunmaktan kendini alamyordu. Ey tarihin bu byk gn iin setii NN! Trkln mukkaddes istiklli iin kanmz dkmeye hazrz! Btn Trklk senin iaretini bekliyor! 1055 1941 yaznda Sovyetler Birliine saldran Almanya 1942 ilkbaharnda yeni bir hamlede bulunarak Krm ve Kafkasyay eline geirmiti. Sonunda iki ordu 22

T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, yer no: 18.85.94.1941/20.11.1941 tarih ve 6893-7993 sayl Selim Sarper imzal belge. Bakanlar Kurulunun Bozkurtun yeniden karlmasna izin vermesi iin Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02.96.97.14/27.Kasm 1941 tarih ve 2/16930 sayl Bakanlar kurulu Kararnamesi 1053 Birinci Kanun 1941 tarihli Bozkurtun 12. saysnn arka kapak iinde yer alan bilgi. Anlalan bu say daha yaynlanmadan nce kapatlmas karar kendilerine iletilmitir. 1054 Nihal Atszn Almanlarn Sovyetler Birliine saldrs hakkndaki dnceleri u biimdedir: Almanlar Rusyaya saldrncaya kadar onlara zel bir sempatim yoktu. Snrlarmza dayanmlard. arpabilirdik. Fakat 22 haziran 1941de Almanlar sanki Trk oldu. Onlar Rusya iinde alakl ilerler ve Moskof srlerini tmen tmen, ordu ordu yok ederken btn Trkler gibi benim ruhum da ad oluyordu. ( Nihal Atsz, Trkle Kar Hal Seferi, s.108) 1055 Bozkurt [Reha Ouz Trkkan], Trklk Bekliyor, Bozkurt, Say:11 (Temmuz 1941), s.249.

1052

327

Austos 1942 tarihinde Stalingradda kar karya gelmilerdi.Almanyann Sovyetler Birliine kar giritii geni apl hareketin meydana geldii 1942 bahar aylarnda Turanc Trk dergiler de birbiri ard sra yayn hayatna girmilerdir. Bunlardan ilki yaynna Mart 1942den itibaren devam eden Bozkurt olmutur. Anlalan, stanbul Skynetim Komutanl Bozkurt hakkndaki kapatma kararn bu dnem kaldrmtr. Kurucusu olarak Reha Ouz Trkkan, sahibi olarak A. Nurullah Barman ve neriyat mdr olarak da M.Sami Karayel isimleri grlmektedir. Yaz kadrosunda Ali hsan Sabis, Besim Atalay, Mehmet Sadk Aran, Zeki Velidi Togan, zzet Yolalan, Altemur Kl, Abdlkadir nan, Osman Turan, Cihat Sava Fer, Yusuf Kadgil, Hamdi Sadi zbek, Cemal Ouz cal bulunmaktadr. Dikkat eken nokta Bozkurt kapatlmadan nce dergiye yaz veren Nihal Atsz ve kardei Nejdet Sanarn artk yazmamasdr. 26 Nisan tarihinde Hep Trklk iin alayan adl dergi stanbulda yaynlanmaya balamtr. Sahibinin Zekariya aml, neriyat mdrnn Nimet yken olduu alayan, Mehmet Sadk Aran, Nurullah Barman, Halit Bayr gibi belli bal btn Turanc Trk dergilerde yazan isimlerin dz yazlaryla, Yusuf Kadgilin iirleriyle yer ald ilk saysnda derginin niteliini Trklk ve Trklk olarak tanmlamay yelemitir. Bu yolda alayan edebiyat ve sanat alannda Trklk iin alacan aklamaktadr. 1056 Almanyann Krm ele geirerek Kafkasyaya girmeye balad 1942 ylnn Mays aynda iki Trk dergi birden yayn hayatna balar. Bunlardan ilki Hseyin Avni Gktrkn sahibi, Remzi Ouz Arkn umumi neriyat mdr olduu, rka vurgu yapmakla birlikte Anadolucu izgideki Millet dergisi olmutur.
Zekariya aml, aglayann Amentusu, alayan, Yl:1, Say:1 (26.4.1942), s.1. alayann bu ilk saysndan sonra yaynlanp yaynlanmad belirlenememitir. Bu ilk say Milli Ktphanede grlebilir.
1056

328

Yine Mays 1942de Tanrda adyla bir baka dergi daha yaynlanmaya balamtr. Rza Nurun kard Tanrda, 5000e ulaan tiraj ve Rza Nurun yan sra Nihal Atsz, Necdet Sanar, smail Hakk Akansel, Hasan Ferid Cansever, Fethi Tevetolu, Hseyin Namk Orkun gibi isimlerin katlmyla etkili bir dergi olarak yaynn srdrmtr. Eyll 1942ye kadar toplam 18 says yaynlanan Tanrda, Rza Nurun lm zerine kapanmtr. 1942 ylnda yayn hayatna balayan bir baka dergi de Ahmet Caferolunun Trk Amac adl dergisi olmutur. Trk Kltr Birlii Mveccihi ibaresi ile kan Trk Amac, Caferolunun 1932-1934 yllar arasnda yaynlad Azerbaycan Yurt Bilgisine oranla daha politik nitelik tamtr. Trk Amacnn yaz kadrosunda Caferolunun yan sra Kadircan Kafl, Muharrem Feyzi Togay, Ali Genceli, Fuad Kprl, Sdeddin Bulu, Fahrettin elik, A.Z. Soysal gibi isimler yer almtr. lk saysnda yer alan ...Trk Amacnn demesi lzm gelen en byk borlardan biri de, muhtelif corafi sahalara ayrlan btn rktalarn birbirine tantmak ve tantrmaktr. szleri kltrel dzeyde bir pantrkln izlerini tamaktadr. 1057 Bu dnemde bir yasaklama karar da Sanan Azer (M.Sadk Aran) tarafndan yazlm olan ran Trkleri adl kitaba getirilmitir. 1058 Bu yasaklama karar daha ncsinde Atszn Bulgarlar aleyhine olumsuz ifadeler tayan ve toplatlan 900nc Yldnm adl bror de anmsandnda, Trkiye Cumhuriyetinin tek kaygsnn Sovyet dostluu olmadnn; btn komularn dikkate aldnn gstergelerinden

Birka Sz, Trk Amac, Yl:1, say:1, (Temmuz 1942), s.1 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02-99.56.2/ 27 Haziran 1942 tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesi.
1058

1057

329

birini oluturmaktadr. Bu arada AlmanyaDa toplanacak bir kongreye Almanlarn katlmasn istedikleri Zeki Velidi Togana da gerekli izin verilmemitir. 1059 Bu arada Refik Saydamn lm zerine hkmeti kurmakla grevlendirilen kr Saracolunun 5 Austos tarihinde hkmet programn aklarken sarf ettii szler de kana dayal bir rkl kabul edenler iin umut verici gelimelerden biri olmutur. 1060 Saracolu, Trkiye Byk Millet Meclisindeki konumasnda Biz Trkz, Trkyz ve daima Trk kalacaz. Bizim iin Trklk bir kan meselesi olduu kadar ve lakal o kadar bir vicdan meselesidir. Biz azalan ve azaltan Trk deil, oalan ve oaltan Trkyz ve her vakit bu istikamette alacaz. 1061 Ayn Saracolu bu konumann zerinden yaklak on bir gn getikten sonra New York Times gazetesine verdii demete pantrkist hedefleri reddederek, kendimizi sadece vatanmza adyoruz ifadelerini kullanm 1062, 27 Austosda von Papene Trkiyenin Rusyann kn arzuladn

bildiriyordu. 1063 10 Ekimde Alman dilerinde grevli olan Clodiusa ise, Trkiyenin SSCBde yaayan 40 milyon Trk kkenlinin geleceine ilgisiz kalamayacan bildiriyordu. 1064 1 Eyll 1942de bu kez Hasan Ferid Cansever, Trk Yurdunu karmaya balamtr. Zeki Velidi Togan, Halim Sabit bay, Fndkolu Z. Fahri, Emin

T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, 030.10/ 229.542.9/ 30.6.1942 tarih ve 4-5845 sayl kr Saraolu imzal Babakanla sunulan yaz. 1060 Babakan Saracolunun parlak cmleleri sylemesinden sonra hi phesiz Trklerin mnev gc artmt. ( Nihal Atsz,Trkle Kar Hal Seferi, s.300.) 1061 TBMM Zabt Ceridesi, Cilt:27, tima:3,(5.8.1942), s.24-25. 1062 Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt 2:1941-1960, 3. Bask, stanbul, Yap-Kredi Yaynlar, Mays 2002, s.22. 1063 Charles W. Hostler, The Middle East Journal, Cilt:12, Yaz 1958, Nu. 3, s.267. 1064 Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt 2:1941-1960, s.22. 1944 de yarglanan isimler ierisinde bulunan Alparslan Trkein Saraolu dnemi iin deerlendirmesi, Turanc dnn bu dneme bakn zetlemektedir. ktidardaki Babakan kr Saraolunun milliyet anlayndaki rklk dozuna ancak Hitlerin nasyonalizmindeki cermen rkl dozu denk gelebilirdi. ( Alparslan Trke, 1944 Milliyetilik Olay, s.23.)

1059

330

lgener, Abdullah Taymas, Mustafa Hakk Akansel, Hseyin Namk Orkun, Mehmed Halid Bayr, Osman Turan, Mirza Bala, Ayaz shaki, Ali Nzhet Gkselolu gibi isimlerin yaz kadrosunda yer ald Trk Yurdunun bu serisi lkmz, Trkle, onun ykseliine hizmet etmektir. 1065 ifadeleriyle yayn hayatna balamtr. Hasan Ferid Canseverin ynetimindeki dergi koyu rk bir izgide olmam, pantrklk de derginin belirleyici zellii konumuna gelmemitir. Dergi, daha ok folklora arlk veren bir grnt izmitir. Derginin dikkat eken bir yan da derginin ad olan Trk Yurdu ifadesinin Latin alfabesiyle yazlan eklinin hemen altnda Orhun alfabesi ile yazlm biiminin de yer almasdr. Trk dergilerin oalmas yalnzca stanbul ve Ankara ile snrl kalmam; Anadolunun deiik kentlerinde dergi etkinlikleri grlmtr. 1942 ylnn Ekiminde Zonguldakta yaynlanmaya balanan Byk lk Gazetesi Douda Trk dergiler kervanna katlmtr. 1932 Trk Dil

Kongresine de delege olarak katlan, 1930lu yllarn sonu 1940l yllarn banda C.H.P. Zonguldak dare Heyeti Reislii grevinde de bulunmu olan 1066 Akn Tahir Karauuzun kard Dou yaz kadrosunda Abdlkadir Karahan, Ahmet Naim ladr, Aka Gndz, Cafer Seyit Ahmed Krmer, Fuad Edib Baks, Mehmet Emin Eriirgil, O.aik Gkyay, Ziya zkaynak, Orhon Seyfi Orhon, Yusuf Ziya Orta Hseyin Namk Orkun isimleri yer almaktadr. Zonguldakta yaynlanan bir baka dergi Kara nci de giderek Trk bir izgiye doru evrilmitir. Nisan 1941 tarihinde ilk says kan Kara nci, 7.saysndan itibaren Trk bir nitelik kazanmaya
nsz, Trk Yurdu, Cilt:XXVI, Say:1, (1 Eyll 1942), s.1. Babakanlk arivlerinde bulunan 29.12.1939 tarihli C.H.P Genel sekreterliine sunulmu Zonguldak ili raporlarnn altnda C.H.P. dare Heyeti Reisi olarak Akn Karauuzun imzas bulunmaktadr. ( T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Cumhuriyet Halk Partisi Katalou, 490.01721.465.1) Karauuzun hangi tarihler arasnda bu grevi srdrd belirlenememitir.
1066 1065

331

balam, bu saysnda Hseyin Namk Orkun Trkle Dair makalesini yaynlam, derginin 1 Aralk 1942 tarihli says Trk, Edebiyat ve Kltr

Mecmuas ibaresi ile yaynlanmtr. Kara ncinin bu onuncu saysndan sonra bir sre yayna ara verdii grlmektedir. 1 Temmuz 1942de Kara nci yeniden yayn hayatna balamtr. Bu sayda Tekrar karken adl yazda derginin Trk grleri aka ortaya konulmutur. Evet, adlarmzdan balyarak her eyde Trklk. Renkte, giyimde, sste, yiyite, iite zevkte alta, bir kelime ile yaayta, hatt kltrde Trklk. Hatt ar Trklk 1067 Ve nihayet 5 Kasm 1942de Trkkann Gk-Brs de yaynna balar. Trkkann Gk-Br adnda bir dergi yaynlamas Nihal Atsz ile olan mcadelesi sonucunda kurmu ve uzun zaman ynetmi olduu Bozkurtu Nihal Atsz grubuna kaptrm olmasdr. 1068 c) TURANCILAR ARASI GERLM 1938 ylnda Trkkann Ergenekonu yaynlamaya balamas ile birlikte Turanc Trk sahnede daha gen kuaklar da ortaya kmlard. Trkkan, Ergenekonu karmaya balamadan nce Atsz da dergi kadrosu ierisine katmaya, hatta kurmu olduu gizli rgte katlmaya armsa da Atszdan bekledii yant alamamt. Ergenekonun kapatlmasnn ardndan yine Trkkan tarafndan

karlmaya balanan Bozkurtun ilk iki saysndan sonra kapatlmasnn ardndan yeniden yaynlanmaya balad dnemde, Trkkan ile Atsz arasndaki buzlar Togan

Tekrar karken: Her eyde Trklk, Kara nci, say:11, 1 Temmuz 1942. Kara ncinin bu says Trk Yurdu dergisinde de memnuniyetle karlanmtr.(Yeni Neriyat: Karainci, Trk Yurdu, Cilt:XXVI, Say:2, (15 Eyll 1942), s.64. Tanrda da btn okuyucularna Kara nciyi okumalarn tlemektedir. (Tanrda, Yl:1, Say:16, (21 Austos 1942), Kapak.. 1068 Bozkurtun bu dnemdeki 5. saysnn ilk sayfasnda Dikkat1 bal altnda R.Ouz Trkkan ve Cihat Sava Ferin dergiden uzaklatrldklar, dolaysyla da dergi hakknda her hangi bir yetkilerinin kalmad duyurulmutur.

1067

332

gibi isimlerin araya girmesi ile bir lde giderilmi, Nihal Atsz ve Nejdet Sanar da Bozkurtta yazmaya balamlard. Ancak Trkkan ile Atsz arasndaki ipler 1942 ylnda koptu. Trkkana gre bu kopuun nedeni, Atszn yazd yazlar dolaysyla Bozkurtun sk sk kapatlmasnn nne geebilmek iin, kendisinin Atszn yazlarn denetleme isteinin Atszn sert tepkisine yol am olmasdr. 1069 Balangta Trkkann yannda yer alan Sami Karayel ve Nurullah Barman gibi Bozkurtun sahibi ve umumi neriyat mdr olan isimlerin saf deitirmesi sonucunda, Trkkan ve yakn arkada Cihat Sava Fer, Bozkurt kadrosundan tasfiye edilmiler; Bozkurt Atszn kontrolne girmitir. Trkkan, Bozkurtu elinden kaptrnca bu kez Gk-Br adl dergisini yaynlamaya balamtr.Gk-Brnn ilk saysnda Trkkan grubu, Cihat Sava Fer imzasyla Hesap Veriyoruz adl bir yaz yaynlam, Atsz buna, Hamdi Sadi zbek ile beraber yazd Hesap Byle Verilir adl brorle yant vermitir ki tarafn birbirini sulamas Trkkann Kuyruk Acs adl bror ile devam eder. 1070. Trkkan ve Atsz arasnda rk, Trk rknn kapsam, Hititlerin Trkl gibi noktalarda gr ayrlklar olmakla beraber asl sorun, zdoann da belirttii gibi Trk hareketin liderlii sorunuydu. 1071 Atsz, Turanc Trkln duayeniydi. Trkkan ise, 1938-39daki canlanmann ve Turanc Trkln ateleyicisi
Trkkan ayrca Atszn Dalkavuklar Gecesi adyla Mustafa Kemali hicveden eserini Bozkurt yayn olarak yaynlamak istemesinin, kendisinin de buna izin vermemesinin ipleri tamamen kopardn sylemitir. Gerekten de Bozkurtun 11. saysnda Bozkurt yayn olarak kacak kitaplar ierisinde Atszn ??? Romanck adl eseri de gsterilmektedir. Dalkavuklar Gecesi romanck biiminde 1941da baka bir yayn evinden kacaktr. 1070 Trkkan ve Atsz gruplarnn aras o denli almtr ki uzun yllar bu krgnlk devam etmitir. 1940l yllarda Trkkan ...psikopat bir delikanl olarak tanmlayan Atsza yakn isimlerden Fethi Tevetolu ( Kopuz, Say:7,1943,s.165. [Tevetolundan Nihal Atsza 29 Haziran 1943 tarihli mektup.] ) , Trk dergiler zerine kaleme ald bir seri makalede Trkkann Ergenekon ve GkBrsne yer vermemi; Bozkurta da olaslkla Atsz ve kendisi de bir sre yazd iin yer ayrmtr. 1071 zdoan, liderlik mcadelesini belirlemekte; buna ek olarak trkkan ve Atsz arasnda rk anlaylarnda ok fark olduunu yazmaktadr.( Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.235-236.
1069

333

konumundayd. Atsz uzun yllar dergi karmadan sessiz kalrken, Trkkan birbiri ard sra dergiler ve brorler yaynlyordu. Atsz, kendisinin nder rolne her hangi bir kstlama getirilmesine, hele hele bunun gen bir Trk tarafndan yaplmasn kabul etmiyordu. Atszn, Bozkurt kendi kontrolne getikten sonra, bu dergide yaynlanan yazsnda Trklk, Trk rknn ruhunda, kannda, beyninde yayan hayat prensiplerinin fikir haline gelmi bir eklidir. Bundan dolay da sra ve sayg esaslarn ihmal edemez. Trklerin daha eski trklere sayg gstermesi bunun iin arttr. Sray, saygy gzetmeden rtkanlk edenler, hele daha eskileri batrarak kendisini ykseltmek hayali ardnda koanlar Trk deil, Trk deil, alelde insan bile olamazlar. 1072 szleri Trkkan ile arasnda temel elikinin liderlik kaygs olduunu gzler nne sermektedir. Tartma bu noktada da kalmayarak, yaynladklar brorlerde her ikisi de birbiri iin Trk olmadklar savlarn ileri srmekten ekinmemilerdir. Atszn Kimisi de kendi ahsndan baka bir ey dnmiyen bir dalaverac veya irkin ehresinden Trk olmad anlalan bir gayritrk olduu halde Trklk rol yapar. 1073 szlerine ve Trkkann tip olarak Ermenilere benzedii iddiasna 1074, Trkkan da Nihlin kafatas dolikosefal 1075 szleriyle yant vererek, Atszn brakisefal olan Trk rkna mensup olmadn iaret etmi olur. Bu tr saldrlarn temel hedefini, kana dayal bir rk hareketin liderinin Trk olmamas dnlemeyeceine gre, birbirlerini bu yolla gzden drme abas olmutur.

Atsz, Trklkte Ahlk, Bozkurt, Say:5 (11 Haziran 1943), s.83. Atsz, Trklkte Ahlk, Bozkurt, say:5, s.99 (Yaznn devam). 1074 Kopuzda yaynlanan Fethi Tevetoluna yazd bir mektubunda, Atsz, Kendisine Trkkan diyen Ermenikann... ifadesini kullanmaktan kanmamtr.( Kopuz, Say:7,1943,s.165.[Atszdan Tevetoluna 9 Temmuz 1943 tarihkli mektup] 1075 Reha Ouz Trkkan, Kuyruk Acs, stanbul, Bozkurtu Yayn, Stad Matbaas, 1943, s.44.
1073

1072

334

Gk-Brde yaynlanan Hesap byle Verilir adl yazda naralt grubu da Trkkan ve arkadalarnn saldrsndan paylarn almlardr. d) TURANCI TRK DNCENN UNSURLARI 1930larda ortaya kan ve II. Dnya Sava koullarnda genileyen Turanc Trk hareketin ana hatlar ile genel dnce yapsnn dayand unsurlar rklk ve Turanclk olarak ortaya kmaktadr. Bu iki unsurun doal uzants olan militarizm, Yahudi Kartl, komnizm kartl, otoriter hatta totaliter ynetim taraftarl gibi dnceler de ideolojinin tamamlayc paralar olmulardr. 1076 Turanc Trk hareketin ideolojik unsurlarnn kendi ilerinde deiik

bileenleri olduu gibi, Turanc Trk hareket ierisinde de farkl yaklamlarn varl sz konusudur. Turanc Trk dncenin, Trkiye snrlar ierisinde nerdii grlerin bir ksm, Cumhuriyet ynetiminin amalar ile uyumaktadr. Dilde Trkelemeye yaplan vurgu, yabanc okullara kar alnan tavr 1077, milli iktisat konusunda gsterilen hassasiyet ve bu balamda Varlk Vergisinin yannda yer al, yerli mal kullanmaya yaplan ar Trkl benimseyen Cumhuriyet ynetiminin anlay ile uyum ierisinde olmasna ramen, harekete asl rengini veren unsurlarn, en bata da pantrkzlemlerin Kemalist anlayla temel bir kartlk iinde oluturulduu

Mehmet Ali Aaoullar bu dnem hareketin drt ana unsurunu Turanclk, rklk, militarizm ve anti-komnizmde bulurken (Mehmet Ali Aaoullar, Gei Srecinde Trkiye, s.210-211.); Orhan Gazi Ertekin, bu dncenin unsurlarn eitsizlikilik, militarizm, irredantizm, anti-komnizm, zenofobia, rklk-turanclk olarak belirlemektedir. ( Orhan Gazi Ertekin, Cumhuriyet Dneminde Trkln atallanan Yollar, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Cilt 4: Milliyetilik, ed.: Tanl Bora, stanbul, letiim, 2002, s.371-379.) 1077 Nihal Atsz, 1931de yabanc okullara kar karken bu okullarn zararlarn ...Trk ocuklar hristiyan olmasa bile dehetli bir insaniyetperver(?) olur. Ve artk onun iin milliyet denilen ey lzumsuz, irkin, iptida bir telekkidir.(Irkl Ata [Nihal Atsz], Atsz Mecmua, Yl:1, Say:4 (15 Austos 1931), s.80) szleriyle aklamaktadr. Oysa ayn Atsz, 17 Haziran 1969da yazd bir mektubunda olu iin u Alman veya Avusturya liselerinden birini kazansa ne gzel olacak. diyebilmektedir. ( Ycel Hacalolu, Atszn Mektuplar, stanbul, Orkun Yaynlar, [2001] s.113.)

1076

335

sylenmelidir. Bu unsurlar ierisinde de ynetimin en byk tepkisini eken, hi kukusuz Turanclk olmutur.. (1) TURANCILIK Dnemin Trk hareketine belirleyici niteliini kazandran ve ona adn veren unsurlarn banda pantrkist istemler gelmektedir. Dergilerinde ve yaynladklar almalarnda d Trkler konusuna youn ilgi gsteren dnemin Trkleri, kendi dnsel yaplarnn temeline Trklerin Birlii ilkesini yerletirmilerdir. Aralarnda pantrkln ierii ve ncelii gibi noktalarda farklar tamakla birlikte, Trk olarak adlandrlan halklarn birlikteliin salanmas ortak paydalardan birini oluturmutur. Milletin tanmnda rk ba keye yerletiren Turanc Trk dn sahipleri iin, Turanclk, kan rklna dayal bu dnn doal bir uzants olarak biimlendirilmitir. Nihal Atsz Trklerin birlemesini, varlklarnn devam iin gerekli unsur olarak deerlendirmektedir.Ona gre Birlik gereklemeden 14 milyonluk

Trkiyenin, 13 milyonluk Trkistann, milyonluk Azerbaycann, 300 binlik Krmn, yz milyonluk milletlerin olutuu bir dnyada tek bana yaayabilmeleri olanakl deildir. 1078 Atszn dnnde Trklerin Dnya zerinde var olmaya devam edebilmeleri bu birliin gereklemesine baldr. Bunun yan sra Trklerin birlii tarihi bir zaruret olarak da deerlendirilmektedir. Atsz Kanatimce Trk milleti 30-40 yla kadar ya Garbi Trakyadan Yakutistana kadar birleecek, yahut da yer yznden kalkacaktr. 1079 Bu durumda Trkl kurtaracak ve ykseltecek olan

1078 1079

H.Nhl, okayolu Mustafa Beye son cevap, Atsz Mecmua, Yl:2, Say:17, s.164 ayn yerde.

336

tek yol Turanclk biiminde grlmektedir. 1080 Atszn savunmac bir anlayla izdii bu Turanclk tanm, savunmac izginin tesine geen zlemleriyle iie gemitir. Yaamak iin birlemek zorunda olan Trkler, birletikten sonra, bu kez cihan hakimiyeti lksne giden yola girmi olacaklardr. Atsz, milli lklerde aamal bir programn varln kabul eder. Bu aamalardan ilkini bamszl kazanmak, ikincisini, esir yaayan kardeleri kurtarmak ve ncsn de Fthat ve emperyalizm oluturur. 1081 Atsza gre Kurtulu Sava ile ilk aama geilmi, Trkler ikinci aama dzeyine gelmilerdir. Bu durumda milli lknn ilk srasn Trklerin Birlii lksne vermek gereklidir. 1082 Bundan sonra gelecek aama ise tm dnyay Trk egemenlii altna sokmak, bir anlamda Trkletirmek olacaktr. 1083 Atszn anlaynda bu dnemde kltrel Trklk unsurlarnn, siyasal birlemeye doru giden yolda bir temel olarak deerlendirilmesinin olmad sylenebilir. Atszn anlay, daha ok siyasal birliktelie yaplan vurgu zerinden ekillenmektedir. 1084 Atszn 1930lu yllarn ilk yarsnda Trkiyeyi Byk Trkle giden yolda bir durak olarak alglad, daha ncesinde baka yazarlar tarafndan da ilenen, Trkiyenin kurulmasnn Turanclk yolunda bir n aama olduu ynl dnceleri

Nihal Atsz, anakkaleye Yry, s.9 Atsz, Yirminci Asrda Trk Meselesi I, Trk Birlii, Orhun, Say:8 (23 Haziran 1934), s.143. Atsz, lkler Taaruzdir, Orhun, Say: 14 (1 ubat 1943), s.23. 1082 Mill lkmzn bu ilk maddesini Btn Trkler Birleecektir diye ifade edebiliriz. (Atsz, Orhun, Say:8 (23 Haziran 1934), s.144.) 1083 Atsz, 1933de Orhunu karrken Trke den grevi de bu erevede aklamay yelemitir.. Trk bir vazife iin yaratlmtr. Bu vazife, kinat Trkletii zaman biter.(Orhun, Orhun, Say:1 (5 kinci terin 1933), s.1) 1084 Nihal Atsz, 1973 ylnda yazd bir yazsnda bu durumu olanca akl ile dile getirmi; siyasal birlikteliin kltrel birliktelie ncel olduunu vurgulamtr. ( Nihal Atsz, Turanclk lks, Ala Matbaas, 1978, s.9) Turanc hareketin nemli isimlerinden Hseyin Namk Orkun ise bir yazsnda kendilerinin siyasetle ilgilerinin olmadn aklyordu. ( [Hseyin Namk Orkun], Genlik Dergisine, Bozkurt,Say:7 (Birinci terin 1940), s.172)
1081

1080

337

benimsedii anlalmaktadr. Orhunun ilk saysna yazd aadaki szler bunun kantlarndan birini oluturmaktadr.
ORHUN dan gelen yol Turfan dan geerek Ankara ya uryan yoldur. Ankara, adalar Denizinden Altayn tesine kadar uzanan ulu bir varln ksaltlm ifadesidir... Bu yolun arkasnda byk bir ezeliyet, nnde yce bir ebediyet vardr. Bu ebediyet bir ktr: Ankaradan balar, btn Orta Asyay, oradan da cihan aydnlatr. 1085

Atsz Mecmuann ilk saylarnda Anadoluyu, zerinde allacak saha olarak gstermesine ramen 1086, yine bu dnemde Anadoluculuu ve Trkiyecilii kesin bir dille reddetmekten de kanmamtr. 1087 Atszn, Turanclk konusunda Trkiyeyi, en azndan bir sreliine bir balang noktas olarak alan dncesi, daha ak ve net biimlendirilmitir. Turanc Trk sahneye 1938 ylnda kan Reha Ouz Trkkana gre Turancla giden yol aamaldr. nceliin Trkiye zerinde younlamas Turancln gerekleebilmesinin de n arttdr. nce Trkiye! Trkiye kurtulmadan, kalknmadan ve her bakmdan kuvvetli olmadan, hibir d hareket olamaz Ancak Trkiye ykseldikten sonradr ki dier rkdalarmzn imdadna koabiliriz... 1088 Bu durumda tek bamsz Trk Devleti olan Trkiye Cumhuriyeti, Turancln taycs ve yrtcs olarak kurgulanm grnmektedir.1089
1085 1086

biimiyle Trkkan tarafndan

Atsz, Orhun, Say:1, s.1 Bozkurt [Nihal Atsz], Bir ku bak, Atsz Mecmua, Yl:1, Say:1( 15 Mays 1931), s.3. 1087 Nihal Atsz, Sart Bana Cevap- Yerli doktorlar olmad iin len merhum Atsz Mecmua mdrnden, ecnebi doktorlar sayesinde yayan Ya Trkistan Mdrne, stanbul, Arkada Basmevi, 1933, s.5. 1088 R. Ouz Trkkan, lk ve Hayat, Bozkurt, Say:4, s.108. 1089 Nihad Sami Banarl Orhunda yaynlanan makalesinde ilgin bir yaklam ortaya koymutur. ...dorudan doruya ona atlacak olan Turan mefkresi urunda yorulmak ve lmek beyhudedir. nk Turann bir hakikat olmas her eyden nce Trkiyenin bymesi ile olur. O kadar ki Trkiye hatta kendi hudutlar dahilinde de Turan olabilir. nk bymek, her zaman genilemek mnsnda deildir. Mukaddes vatan topraklar zerinde ykselmek de bymektir. ( Nihad Sami Banarl, Byk lkler ve Kk dealistler, Orhun, say:11 ( 1 kinciterin 1943), s.3.)

338

Dolaysyla bylesi zorlu bir grevi yklenecek olan Trkiyenin bu grevin arln kaldrabilecek duruma getirilmesi gereklidir. Trkkana gre, Trkiye olmadan Trk Birlii gerekleemeyecei gibi, Trkiyesiz birlik hareketi de emperyalist yabanc Devletler elinde bir oyuncak olmaktan kurtulamayacaktr.1090 Bu grleriyle Trkkan, Ziya Gkalpin 1923 ylndaki dncelerini hatrlatan biimde Turancl uzak lk olarak tanmlar. ...hereyden nce ve bir an evvel Turan, sonra Trkiye! Diye baran Turanclar... hayalperest oluyorlar. 1091 szleriyle grlerini netletirir. Gkbrnn 1. saysnda yaynlanan Trkle Baklar adl makalesinde, nl izimleri ile anlatt grleri ierisinde en ne Temiz Kan (Irk) ve Milliyet davalarn koyan Trkkana gre Byk Trk Birlii lks, ahlak, genlik ve eitim, aile ve kadn, ky, sanayi, dil, bilim, idare gibi Trkiyeyi glendirecek unsurlarn ardndan gelmektedir. 1092 Bununla birlikte Trkkan da, Trkl Anadoluculua indirgemez. Ona gre gerek Trklk tektir ve O da ancak Trk Trk sayan ve btn Trkleri kucaklayan muazzam lkdr. 1093 Bu durumda Trkiyenin glenmesi, Turancln gereklemesinin bir ilk adm; Trkiye, Turana giden yolda bir ara durak olarak biimlendirilmi olmaktadr. Atszn kademeli milli lksnn 3. aya olan emperyalizm ve ftuhat, Trkkanda da hkimiyet ve stnlk telakkisi biiminde yer almtr. 1094 1931de Atsz Mecmua ile balayan, Orhun, Ergenekon, Kopuz, Bozkurt, naralt, Tanrda, Trk Yurdu, Gk-Br, Trk Amac gibi dergilerle devam eden yayn etkinlikleri ve yaynlanan kitap, bror gibi eserlerde d Trkler sorunu ele
R.Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.113. a.g.e., s.113-114. 1092 R. Ouz Trkkan, Trkle Baklar,Gk-Br, Yl:1, Cilt:1, Say:1 (5 Sonterin 1942), s.3. 1093 R. Ouz Trkkan, Milliyetilik Yolunda, s.11. 1094 R.Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.95. Trkkann tima prensiplerinin altncs olan Savalk bal altnda deerlendirilen bu hakimiyet ve stnlk telakkisi Trkkan a gre imdilik tehlikeli, kuvvetlenip birliimizi yapncaya kadar gnlmzde- saklyaca[mz]. Bir duygu olmak durumundadr.
1091 1090

339

alnan balca konulardan birini oluturmu; d Trkler zerine ok sayda inceleme ve yaz yaynlanm, kltrel ve/veya siyasal anlamda pantrklk yaplmaya allmtr. Hkmetin bu dergiler ve yazarlar zerindeki basks da genellikle bu Turanc yan zerinde younlam; bir ok defalar bu nedenle dergiler kapatlm, yaynlar toplanmtr. Dnemin Turanc Trk hareketi ierisinde de Turan birlii, pantrkizm biiminde alglanm 1095; Turan halklarndan olduu kabul edilen dier halklar birlik projelerinin kapsam dnda braklmlardr. Osmanl Trk hareketinde olduu gibi, Macarlar ve dier halklarn Trklerle kkensel ortakl konusunda genel olarak her hangi bir sorun yine yoktur. Hatta, 1938 ylnda Turani Kavimler ve Tarihlerinin Esas Hatlar adl almasn kaleme alm olan Muharrem Feyzi Togay, Macarlar Trk olarak gstermekten kanmaz bile. Bu konuda farkl yaklam Nihal Atszdan gelmektedir.Atsz, Trk Edebiyat Tarihinde, Turan kavramn, Ural-Altay grubunun btnn kapsayan biimde kullanmak yerine, yalnzca Trk, Mool, Manu halklarndan oluan Altay grubu iin kullanmay yelemitir. 1096 Bu rk akrabalar olan Macarlar, Finliler gibi unsurlar Trkiyede Turanclk ideolojinin dnda braklmaya devam edilmilerdir. Yaynlad dergilerinde Macarlar ve Finliler gibi unsurlar da Tur uruuna dahil etmekten kanmayan Trkkan dahi, bu halklarn ayr milletler olduunu kabul etmek durumunda kalmtr. uras hemen eklenmelidir ki, rk milletin tanmnda ba keye oturtan Trkkan, Macarlar ve Finlileri dlamak
1095

Buna ynelik itirazlardan biri Zeki Velidi Togandan gelmitir. Togan, panturanizmi, Trk, Mool ve Fin-Ugor kavimlerinin ittifak; pantrkizmi ise yalnz Trk unsurlarn siyasi ittihad olarak tanmlayarak; Turan kelimesinin anlam kaymasna, Trk kelimesini yalnzca Ouz zmresine uygulayan ve Trkiye ile hariteki Trklerin hepsini kapsamak zere Turan kavramn kullanan Ziya Gkalpin yol atn ileri srerek; Macarlarn, Turan kelimesini Ural-Altay kavimleri manasnda kullanyor olmalarn doru bulmaktadr. (A. Zeki Velidi Togan, Bugnk Trkili, s.560 ve s.561, dn.:305) 1096 Nihal Atsz, Trk Edebiyat Tarihi, en eski alardan balyarak Byk Selkllerin sonuna kadar, kinci basm, stanbul, Ayl Kurt Yaynlar Byk boy:3, k Basmevi, s.3.

340

iin bu kez, milletin tanmnda yalnzca rkn yeterli olmadn, kltrn de belirleyici olduunu kabul etmek durumunda kalmtr. 1097 Ona gre, Macarlar ve Finliler gibi halklarla evlenmek dahi kann zelliklerini bozacandan dolay gereklememelidir. 1098 Bu durumda Macarlara ve dier rktalara, Turan ierisinde yer yoktur. ...btn Trkler, Byk Trk Budunu halinde birlemelidirler. Macarlar ve dierleri bu lknn dndadr. 1099 Tek-parti dnemi Turanc Trk hareketinin Macar Turanclaryla deiik dzeylerde balantlar olduu anlalmaktadr. Zeki Velidi Togan, 1925 ylnda Trkiyeye gelmeden nce urad Macaristanda Macar Turanclnn radikal unsurlarndan Benedek Barthosi Balogh ve Istvan Gyrffy ile tanma olana bulmu; Turan Cemiyetinde bir de konferans vermitir. 1100 Togan, Turan Cemiyeti onursal yesi de olmutur. 1929 ylnda da Togan, Macaristan Turan Cemiyetinde bir konferans da vermitir. 1101 Togann, Macar Turanclar ile ilikileri, Macaristana yerlemi olan arkada Bakurt Alimcan Tagan 1102 araclyla kurduu

anlalmaktadr. Levente adl Macar dergisinin 20 Aralk 1931 tarihli Turan zel
Gene Trklerle ayn soydan olan, hatta bugn bile Tur kan nisbetleri Trklerinkine yakn Turan kavimler ( Macarlar, Finler, Grcler, Japonlar) tarihleri, dilleri, det ve ananeleri (nisbeten) ve dinleri Trklerinkinden ayr olduu iin, Trk milletinden deildirler. Herbiri ayr millettir.Reha Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.109. 1098 R.Ouz Trkkan, Trklk deyince ne anlarz? Tarif ve Prensipler, Bozkurt, Yl:2, Say.4 ( Mays-Temmuz 1940), s.89-90. Bununla birlikte Trkkan, bu halklarla yakn ilikiler gelitirilmesinden yanadr. 1099 R.Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.11. 1100 Togann bu seyahat srasnda yannda Abdlkadir nan da bulunmaktadr. Ayrca Hseyin Namk Orkun ve Alimcan Tagan da Togan ve Abdlkadir nan Macar Turanclar ile birlikte karlamlardr. (Zeki Velidi Togan , Htralar, Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Mill Varlk ve Kltr Mcadeleleri, stanbul, Hikmet Gazetecilik Ltd.,1969, s.596-597.) 1101 Turn, Yl:XII, I-IV, s.60. Togann konferans Rusya Mslmanlarnn durumlar zerindedir. 1102 Alimcan Tagan: Rus dili retmenlii eitimi aldktan sonra arn ordusuna girerek kurmay yzbala kadar ykselmi; valilik gibi grevlerde bulunmu, Rus Devrimi srasnda Kolakn ordusunda grev yapm; Savan ardndan nce Manuryaya, oradan Japonyaya gemitir. Macaristann Japonya bykelisi araclyla Macaristana gelmi; Budapetede iktisat doktorasn tamamlamtr. Budapetede Etnografya Mzesi Dou Blm mdrl grevinde bulunmutur. Zeki Velidi Togan ile birlikte Avrupada geziler yapmtr. 1944 ylnda Almanyaya kam, Hamburg niversitesinde Trke okutmanl grevini stlenmitir. 1948 ylnda lmtr. (Bu bilgiler Zeki Velidi Togan, Htralar, s.203 ve Levente, Yl:X, Say: 22-24 (Turan zel Says), s.493ten alnmtr.)
1097

341

saysnda hem Togann, hem de Alimcan Tagann makaleleri yer almtr. Togan, Leventede yaynlanan makalesinde, Trk lkelerinde Macarlarn iskan edilmesine samimiyetle taraftar olduunu; Macarlarn Trk lkelerine yerlemesinin gelecekteki ortak kltrn temellerinin atlmas iin nemli faydalar olacan

dnmektedir. 1103 Tek-parti dnemi Turanc hareketi ierisinde Macar Turancl ile en yakn balara sahip olan kii, eitimini Macaristanda alm olan, Macar Turan Cemiyeti yesi de bulunan Hseyin Namk Orkun olmutur. 1905 ylnda stanbulda doan Hseyin Namk Orkun, niversite eitimi sonrasnda lisans st almalarda bulunmak iin gittii Macaristanda Macar Turanclar ile yakn ilikiler ierisinde olmu, Turn ve baka yayn organlarnda yazlar yaynlamtr. Trkiyeye dnnde Macaristanda ald Trkoloji eitiminin kendisine salad birikimi ile Trk tarihi zerine ok sayda eser vermitir. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti yesi de olan Orkun, I.,II. ve III. Tarih Kongrelerinde bulunmu, I.Trk Tarih Kongresinde de Mustafa Kemalin Macarca tercmanln da stlenmitir. Cumhuriyet dneminde Macar Turancln kamuoyuna tantan da yine Hseyin Namk olacaktr. Macaristanda bulunduu yllarda Macar Turanclar ile yakn ilikiler gelitirmi olan Hseyin Namkn Macar Turancl zerine aada yer alan szleri Trkiye Turanclnn Macaristandaki harekete bak asn zetlemesi bakmndan tipiktir.
Macarlarn Turanizmi cidd olmaktan ziyade u iddiann mahsuldr: Bu gn Ural-Altay kavimleri arasnda en A. Zeki Velidi, Mit vrnak tlnk a turni npek, Levente, Yl:10, Say:22-24 (20 Aralk 1931), s.508. Togann verdii bilgiye gre, Macaristan Babakan Kont Bthlenin Ankara ziyaretinde de, Macarlarn Anadoluda iskanlar da gndeme gelmitir. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivlerinde de 120 Macar ifti ailesinin Anadoluya yerleme isteinin Bakanlar Kurulu tarafndan kabul edilmediine dair bir belge yer almaktadr. (T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou, 030.18.01-014.43.14/ 12 Temmuz 1341(1925) tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesi..)
1103

342

meden mevkii Macarlar igal etmektedir. Binaenaleyh btn bu kavimlere rehber olarak bir siyas organ vcude getirmek te Macarlara der...Turan arazisine ne Macarlar ne de Ural kavimleri asl ayak basm deillerdir...Turan Ural-Altay kavimlerinden hi birisinin mal deildir. O yalnz ve yalnz Trkndr. 1104

Macaristan yllar arasnda Macaristan Turan Birlii ile ilikiler ierisinde bulunmu bir baka isim olan Hamid Zbeyir Koay Trkiyeye geldikten sonra, Turanclkla ilgisini kesmi grnmektedir. Bununla birlikte Trk Yurdunun 1930 tarihli saylarnda Macar Turan hareketi zerine yazlar genelde Hamid Zbeyir tarafndan kaleme alnm ya da evrilmitir. Trkiye Cumhuriyeti ile Macar Turan Hareketi arasndaki ilikilerde, bu dnemde ne kan unsur, kurulmaya allan Trk Tarih Tezi iin Macar bilim adamlarndan yararlanma abas ierisinde ekillenmitir. Macaristan Turan Birliinin nemli isimlerinden Ferenc Zajti 1105, Mustafa Kemalin davetlisi olarak, Trk Tarih Kurumunda almak zere Trkiyeye gelmi 1106, I. ve II. Trk Tarih kongrelerinde yer almtr. Hkmetin bu dnemde, Turan Cemiyetinin etkinlikleri arasnda Trkiyeyi dorudan ilgilendirdiini ya da tarih almna katk salayacan dnd bilimsel abalarn takip ettii de gzlenmektedir. 1107 1939 ylnda Macarlarn yan sra Turan kavimlerinden bir bakas daha Trkiyede gndeme gelmitir. Sovyetler Birliinin lkelerine ynelik saldrsna

Hseyin Namk Orkun, Turan Sznn Asl, Bozkurt, Yl:2, Say.4 (Mays-Temmuz 1940), s.93. 1105 Zajtinin Turan Birlii yeniden canlandrlmadan nce Turan Cemiyetinin Orta Asya Komitesi yesi olduu da bilinmektedir.(Jelents 1918-28, s.20.) 1106 Tarihi profesr dil sadelii iin ne tavsiye ediyor, Milliyet, 8 Terinievvel 1932, s.3. Pr. Zajti Ferenez, Milliyet, 9 Terinievvel 1932, s.1. 1107 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Muamelat Umum Mdrl Katalou, 030.10229.541.14./ 19.12. 1934 tarih ve 26100-672 sayl Dileri Bakanlndan Babakanla gnderilen Macar Turan Cemiyetinde Gyula Germanusun verdii slamiyette Trklerin Rol konulu konferans hakknda bilgi. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Muamelat Umum Mdrl Katalou, 030.10- 232.265.4/ 24.11.1932 tarih ve 22766-903 sayl Dileri Bakanlndan Babakanla Cumhuriyet Bayram dolaysyla Turan Cemiyeti tarafndan dzenlenen kutlama hakknda bilgi.

1104

343

kar, uzun ve etin bir direni sergileyen Finliler, gsterdikleri bu direnle Trkiyede de ilgi oda olmulardr. 1108 Cumhuriyet ve Son Posta gibi gnlk gazetelerde Finlandiya ve Finliler zerine yazlar yine Turanc Trk dnceye yakn Muharrem Feyzi Togay, Hseyin Namk Orkun gibi isimler tarafndan kaleme alnmlardr. 1109 Yine Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan bir baka makale konumuz asndan bal itibariyle dikkati ekmektedir. Finler ve Turan fikri adn tayan ve H.Bilecen imzasn tayan yazda Finlilerin ve Estonyallarn Turan kkenli olduklar belirtilmektedir. Yazar, Finlilerin direnii zerine Macar parlamentosunda mebuslar Yaasn Finlandiya diye barrken byk bir dnce birliine tercman oluyorlard. szleri ile Turan dncesinin etkisine iaret etmektedir. Yazara gre Turan dncesinin ve Turan halklar arasndaki kardelik balarn ilk ortaya koyanlar Macarlar olmulardr. Hatta Macarlarla Trkler arasndaki kan kardeliine ve Turanclk dncesine ait ilk yazlar Trkiyede Macarlarn etkisi ile ortaya kmtr. 1110 Reha Ouz Trkkan da 1939 ylnda yapt Avrupa gezisinin Macaristan ayanda Macar Turanclar ile tanma frsat bulmutur. 1111 Bu ilgi ve ilikilere ramen yine de bu halklar siyasal Turanclk projelerinin dnda deerlendirilmeye devam etmilerdir.

Nurullah Barman, Bozkurtun 5. saysnda yaynlanan ve kendisinin evirdii Henri Danjounun Fin Kahramanlndan Sahneler yazsna yazd nszde Finlilerin direniini Tur kannn zelliklerine balayarak ululamaktan kanmamtr. Fin Sava, Xxnci asrda dastn bir hdisedir, Ei ancak Turalarda bulunan bir epopedir. (Bozkurt, Say.5 ( Austos 1940), s.121) 1109 M.F.T., Finlandiya ve Uygur Finleri, Cumhuriyet, 4 Birincikanun 1939, s.3. Hseyin Namk Orkun, lmi Tetkikler: Finlerin trkolojiye hizmetleri, Cumhuriyet, 10 kincikanun 1940, s.3. Son Posta bayazar Muhittin Birgen de Finlilerin gsterdikleri direnci Turan ocuklarnn mukavemet kabiliyetinin delili olarak sunmaktadr. ( Muhittin Birgen, FinlndiyeSovyet Muharebesi, Son Posta, 1 Birinci kanun 1939, s.2.) 1110 H.Bilecen, Finler ve Turan Fikri, Cumhuriyet, 3 Birincikanun 1939, s.5. 1111 Reha Ouz Trkkan ile yaplan grme. Trkkan, adn hatrlayamad Macar Turancsnn evinde misafir olduunu da kaydetmitir.

1108

344

(2) IRK ZERNE NA EDLM TRK TANIMI Kemalizmin millet kategorisini kltre arlk vererek kurma istei, Turanc Trk hareket tarafndan iddetle reddedilmi; hareketin nderleri milletin tanmnda rk vurgusunu ne karmaya almlardr. Irka milletin tanmnda ba roln verilmesi, Turancln da temelini oluturmakla beraber, irredantizm, bu rkln yalnzca bir boyutunu oluturmu; lke snrlar ierisinde de Trk olarak nitelendirilmeyen halklara dnk dlayc politikalarn da en temel unsuru olmutur. Trkkann, Irklk,...(Trk Birlii) prensibi deildir. Irklk, Trk milleti iinde rka ve kanca Trk olmayanlara yer vermemek prensibidir,...1112 szlerinde ifadesini bulan anlay Cumhuriyetin ulus-devlet anlayna ak bir kar k nitelii tamaktadr. Mustafa Kemalin Ne Mutlu Trkm Diyene sznde anlatlan kltrel bir Trklk anlayn benimsemediklerini bu sz Trkm, ne mutlu bana 1113 ya da Ne Mutlu Trk Yaratlanlara 1114 biiminde deitirerek Trkl rka dayandranlar, Kemalizmin ulus-devlet kurma abalarn da reddetmi olmaktadrlar. 1115 Nihal Atsz 1933de Trk milletinin esas dil deil, rk ve kan olmaldr. gryle, Trke konumann Trk saylmak iin yeterli olamayacan ileri srm 1116, daha sonraki bir yazsnda da Trk olabilmenin ilk artn kan a balamaktan kanmamtr. 1117 Onun iin milletin kurucu unsuru kan a dayal rk

Reha Kurtulu [R.O.Trkkan], Hl Akllanmam, Bozkurt, Say:11 (Temmuz 1941), s.273. R. Ouz Trkkan, Trk Analar Sizden Bekliyoruz, Bozkurt, Yl:1, Say:1 ( Mays 1939), s.6. 1114 Fethi Tevet, hsan Borann iirleri, Kopuz, Say:7-8 ( 15 Birincikanun 1939), s.252. 1115 Bununla birlikte bu dnemde C.H.P.ye yakn isimler ierisinde dahi bir rk anlaynn milletin temeline yerkletirildii grlmektedir. Bu konuda Agop Dilaar, Alpin Irk, Trk Etnisi ve Hatay Halk, C.H.P. Konferanslar Serisi Kitap:19, 1940a baklabilir. Dilaar, lisan ve mezhebin yeterli olmadn(s.4); Kemalist Trkln hem somatik hem de tabii toplulua, yani hem rka hem de etni esaslarna dayandn belirtmekte(s.7), etni, rk+ kltr olarak tanmlamaktadr.(s.11) 1116 Hseyin Nihal, anakkaleye Yry, s.7. 1117 Atsz, Yirminci asrda Trk Meselesi II- Trk Irk = Trk Milleti, Orhun, say:9, (16 Temmuz 1934), s.160.
1113

1112

345

olmaktadr. Dil , dilek birlii gibi unsurlar, ancak bunun tamamlaycs olabilirler. Atszn bu tutumu, Rza Nur ve Reha Ouz Trkkan gibi isimler tarafndan da benimsenmitir. Rza Nurun Milliyet asla kltr meselesi deildir. Milliyet rk, kan meselesidir. Dil, zihniyet, edebiyat ve emsali gibi kltr unsurlar milliyet binasnn ikinci derece malzemeleridir. 1118 ifadesi bu grn en ak anlatmlarndan birini oluturmutur. Trkkan ynetiminde yaynlanan Bozkurtta smet Rasin de dili, milletin oluumunda ikinci derece role sahip olarak gsterir. Milleti asl tanmlayan unsur kandr. 1119 Trkkann Trk tanm da bu ereveye uygundur. Trkkan dilin nemini kabul etmekte, ancak rkn ve kann birincil derecede nemli olduunu ileri srmektedir. 1120 Ona gre Trk, Tur uruuna mensup, Trk dilini konuan, Trk harsn tayan ve tarihte (Trk) olarak bilinen topluluun addr. 1121 Bu tanmda da grlen Tur uruu kavram Trkkann dnnn nemli kavramlarndan birini oluturmaktadr. Trkkan, millet ve rk kategorilerinin zde olmadklarn ileri srmtr. Ona gre rk, daha kapsayc olan millet unsurunun ierisinde deerlendirilmelidir. 1122 Ona gre milletin ad Trk, rkn ad Turdur. 1123 Tur

rknn oran kannda en yksek bulunan millet de Trk milletidir. Dolaysyla Trk milleti, Tur rknn gerek temsilcisi olmaktadr. Trkkann, bu karmak grnen formlasyonu ile zmeye alt sorun, Anadolu gibi bir corafyada rksal aidiyetin belirlenmesinin gldr. Bu durumda Trkkann kabul ettii bir baka
1118 1119

Rza Nur, Trk Nasyonalizmi, Tanrda, Cilt:1, No:1, (8 Mays 1942), s.4. smet Rasin, Dil iimize toplu bir bak, Bozkurt, Yl:2, Say:7 ( Birinciterin 1940), s.160. 1120 R.O.T., Irklk aleyhdarlariyle Mnakaalar, III. Irkn Millet Terkibinde Rol, Bozkurt, Cilt:1, Yl:3, Say:12 ( Birincikanun 1941), s.291. 1121 R.Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.146. Fethi Tevetoluna gre de kan ve kltr birlikte gereklidir. Bir insan sevmekte, Trk kabul etmekte undan ileri art yoktur: Trk yaratlm ve Trk kltr alm olmak...(Kopuz, 1943, s.1, s.9.) 1122 R.Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.130. 1123 Tur rknn Gkalptede olduu hatrlanmaldr. Ancak Gkalpe gre Turlar, Trklerdir.

346

gerek de rklarn karm olmasdr. 1124 Trkkan, bu karma gereini kabul ederek, soyca Trk olmamakla beraber 4-5 gbekten beri kanca ve duyguca Trkleenleri Trk milletinden saymak yanlsdr. 1125 Nihal Atsz da ise Trk milletiTur uruu ayrm yoktur. Ona gre Trk milleti, Trk rknn zdeidir. 1126 Trklk prensiplerinin bana uruu yerletiren Trkkana gre maddi ve manevi olmak zere bir ok rsi zellikleri tayan temel rk vardr. Bunlar Tur Uruu, Kumral uruu ve Zenci uruudur. Bu rklarn ayrt edici zellikleri yalnzca fizyolojik ve biyolojik dzeyde deildir. 1127 Trkkan, rkn be zellii olduunu belirler 1128: Tarihi esas: O milletin tarihte ilk grnndeki rki zellikleri, dili, kltr ve en nemlisi olarak da ayrld kk. Karma esas Fizyolojik esas: Kan, kafa, burun,tip, san ekli, san rengi, boy, derinin rengi, gzn rengi, karakteristik vasflar. Psikolojik esas: Karakter, zeka, his, miza, zihniyet.

Her milletin kan karmtr. Saf kaldklarn iddia eden birok urukular, uruun varln inkr edenler kadar hayalperest insanlardr. (a.g.e., s.131) 1125 a.g.e., s.109. Bir baka almada da 3 baba, iki ana batn yeterli saylmaktadr.( Byk Trkiyede Genlik Tekilat, s.18) 1126 Atszn .anakkale zaferini...Trk Milleti deil TRK IRKI kazanmt (Nihal Atsz; anakkaleye Yry, s.4) szlerini Atszn millet ve rk kavram arasnda ayrma gittii yolunda yorumlamak yerine, Cumhuriyetin millet kavramna kar knn bir ifadesi olarak deerlendirmek doru olacaktr. 1127 R.Ouz Trkkan, Bir tirazn Cevab: Grclerin Irk Hakknda, Bozkurt, Yl:2, Say:5 ( Austos 1940), s.116. Trkkan, eskiden Turani, Ural-Altay, Trk-Tatar, fin-Ugor olarak adlandrlan kendisinin Tur uruu olarak adlandrd rkn zelliklerini fizyolojik niteliklerin yan sra byk bir maddi kuvvet ve dayankllk, ince zek, analitik ve sentetik akl, medeni kabiliyet, fevkalde mnkesif bir sava Ruh, uurlu ve mthi bir cesaret, stnlk duygusu, cihangirlik ve fethetme temayl gibi manevi niteliklerle de tanmlamtr. Eskiden Nordik rk ad verilen, Trkkann Kumral uruu dedii rkn zellikleri de zek vasat, meden kabiliyet bat, fakat devaml, sentetik akl, sanata kabiliyetli, sava Ruh, Yaylma ve fethetme temayl olarak belirlerken; en aa rk olarak grd eskiden Negroid denilen kendisin Zenci uruu olarak adlandrd rkn fizyolojik zelliklerinin yan sra zek vasattan aa, meden kabiliyet vasattan ok aa, tarihte silik roll biimde bir takm manevi rk zelliklerinin de olduunu ileri srer. 1128 Reha Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.132-133.

1124

347

Kltrel esas Bu esaslar ierisinde barndran rkn temel karakteristii kandr. 1129 Yani

bu esaslarn hepsi kana ikindir.1130 klime, yaay tarzna veya evreye baml olmayan kan ancak, rk karmas sonucu bozulabilir. 1131 Irkn zellikleri ierisinde fizyolojik esas dnda da bir takm unsurlarn var olduunu belirleyen Trkkan, yine de rklarn ayrt edici zelliklerini biyolojik ve fizyolojik yapda aramaya devam eder. lkin milletin fertlerini leceiz; fakat ferdin uruunu (rkn) anlamak iin deil, mensup olduu milletin uruunu ve uruk evsafn tayin iindir. 1132 Bu lm iin uygulanacak yntem fizyolojik ve biyolojik esaslar zerinden yrtlecei aktr. Benzer biimde Nihal Atsz asndan da antropolojik ve fiziksel nitelikler rklarn belirlenmesinde bavurulacak en nemli unsurlar arasnda gelmektedir. Atsz, Hititlerin Trkiye Trklerinin atalar olarak gsterilmesine kar karken Ksa boylu, ksa boyunlu, gr ve kvrck sa ve sakall, biimsiz Hattilerin bizimle nasl bir iliii olabilir? 1133 sorusunu sormaktan kendini alamaz. 1134 Bununla birlikte

R. Ouz Trkkan,Irk Muhite Tabi midir?, s.20. Mustafa Hakk Akansel de bu durumu irsiyetin tesiri o kadar amanszdr ki, her fert, ana rahminde, btn rknn evvelce geirdii btn safhalardan gemee mecburdur. Szleri ile anlatmaktadr. (Mustafa Hakk Akansel, Trkn Kitab, stanbul, akbaba Yaynlar, s.18) 1131 Reha Ouz Trkkan, Irklar ve Trkleri Balmumum Sanan smail Hami Danimende Cevap, Irk Muhite Tabi midir?, s.21-22. Rza Nur ise, iklim ve corafyann rk zerinde etkili olduu grndedir. Trkn fizik, pisikolojik, sosiyal ve trihi bnye, meziyyet, hslet ve vukutn mtala etmek iin evvel bu noktay, bu mntkann coraf ve iklim evsfn nazar dikkate almak lzmdr. nki Trk Trk eden bu mntka ve iklimdir. ( Rza Nur, Trk Mntkas (1) Trihde Trkn genilemesi, genileme yollar, bu genilemeye kar konan engeller, Tanrda, Cilt:1, No:2 (15 Mays 1942), s.3.) 1132 Reha Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.130. 1133 Atsz, Trk Tarihine Bakmz nasl olmaldr?, naralt, Say:1, s.6. 1134 Bu noktada Turanc Trklerin kafatas llerini rkn tek belirleyici umsuru olarak deerlendirmedikleri kaydedilmelidir. Trk Tarih Tezini tamamlayanvce Trklerin brakisefal olmalar balamnda Aryanlarla kkensel birliktelii olduunu savlayan tezlere kar eletirileri; Trklerin brakisefallikleri zerinden yaplmamaktadr. Turanc Trklere gre de Trkler brakisefaldirler.
1130

1129

348

Atszda Trkkanda olduu gibi bu fizyolojik ve antropolojik zellikler ok n planda deildir. Atsz ile Trkkan arasndaki rk konusundaki fark, Trkkann daha ok antropolojik almalarda emeini younlatrmasndadr. Bununla beraber onun da Atsz gibi, kan maddi olduu kadar manevi deerlerin de taycs olarak grd anlalmaktadr. 1135 Bununla birlikte her ikisi de rkn saflnn korunmasndan yanadrlar. Orhunda yaynlanan bir yazda Yaayanlar ve yaamaa hak kazananlar temiz ve saf bir kana sahip olanlardr. 1136 ifadesi bu anlayn en ak kantlarndan birini oluturmaktadr. Irk karmasnn, rkn niteliklerini bozacan dnmektedirler. Irkn zelliklerinin korunmas Turanc Trk dncenin en deer verdii olgulardan birini oluturmutur.
1137

Trklerin bana gelenlerin de rkn karmas

sonucu olduu dncesiyle, rk karmalarnn nne geilmesi gerektiini dnmektedirler. Bu nedenle yabanclarla evlenmek Turanc Trklerin iddetle reddettikleri bir olgudur. Bu konuda en sert tavrlardan birini gsteren Fethi Tevetoluna gre bu tr evliliklerden ortaya rk pii kacaktr. 1138 Kann saflnn rk karmalar ile bozulacan dndnden dolay Atsz 1139, Trkiye

1946 gibi biraz daha ge bir tarihte, dncelerini yumuatt kitabnda dahi Trkkan, Bu madd ve manev hususiyetler kan verasetiyle nesilden nesile intikal ettiinden ve yabanc rklarla karmalar bunlar bozacandan, hafifleteceinden, Trk milliyetisi, sevdii bu hususiyetleri korumak devini de benimser. szlerini kullanmaktadr. (Reha Ouz Trkkan, leri Trklk ve Partiler, stanbul, Rafet Zaimler, 1946, s.90.) 1136 .Bedii, Irklar(=Rasistler) Karsnda Biyolojik Haile, Orhun, Say:1(5 kinci terin 1933), s.12. 1137 Trkkan, bu nedenle ...muzir zrriyetin kesilmesine taraftardr. ( Vefik Vassaf Akkan [Reha Ouz Trkkan], Irk Hfzsshhas, Kemiyet ve Keyfiyet, Bozkurt, Yl:1, Say:2 (Haziran 1939), s.40) 1138 Tevetolu, Trk Gryle Evlenmek i I, Kopuz, Cilt:1, Say:11 ( 11 Mart 1944),s.243. 1139 Atszn Karmam kan davas yalnz hayvanlar deil, insanlar iin de vardr. Hayvanlarn en asil ve deerlileri halis kanl olanlar olduu gibi insanlarn en asilleri en saf kanl olanlardr. ( Atsz, En Sinsi Tehlike, s.7.)szleri, adeta, secere aramann atlar iin uygun olabileceini, ancak insanlar iin bunun sz konusu olmadn dnen Gkalpe yant nitelii tamaktadr.

1135

349

Cumhuriyeti

snrlar

ierisinde

Trk

olmadn

dnd

unsurlarn

asimilasyonuna iddetle kar kar. 1140 ster fizyolojik dzeyde, isterse kuaktan kuaa aktarlan deerlerin temsilcisi olarak olsun kana yaplan vurgu, Trk rknn stnl dncesi ile birlikte beraberinde dzeyi son derece yksek bir teki dmanln da beraberinde getirmektedir. Bu dmanlk iki dzeyde belirlenebilir. Birincisi Trkiye snrlar ierisinde yaayan gayri mslim ve mslman olan, ancak kan a gre Trk kabul edilmeyen halklara kar gsterilmektedir. Atsz Trk topraklarnda yaamak hakk yalnz Trkn olmaldr. szlerini yalnzca aznlk kabul edilen gayrimslimlere dnk olarak deil, mslman olan ama Trk olmayan topluluklara kar da yneltmi olmaktadr. Rum, Ermeni ve zellikle Yahudilere kar yneltilen bu tavr Araplara, Acemlere, Zencilere, Hintlilere, Ruslara ve giderek de btn teki halklar kapsayacak biimde geni bir kar tutum al iaret etmektedir. 1141 Bizim rklmz ... btn milletlere kardr. 1142 szlerini sarf eden Atsz ve dier Turanc Trkler iin insanlar arasnda aa ve yukar rklarn varl gerek kabul edilmektedir. 1143

...biz onlarn[ yahudilerin] Trkleeceklerini asla ummadmz gibi bunu istemeyiz de. amur ne kadar frna verilse demir olmyaca gibi yahudi de ne kadar yrtnsa Trk olamaz. Trklk bir imtiyazdr, her kula, bilhassa yahudi gibi kullara nasip olmaz. (Atsz, Musann Necip(!) Evltlar Bilsinler ki:, Orhun, Say:7 ( 23 Mays 1934), s.140) ingeneleri Trkletirmek , aramza katmak ve Trk kannn safln bozmak cinayettir. (Nihal Atsz, anakkaleye Yry, s.7.) 1141 Bu tr rkln en ak ifadelerinden biri 19 Mays kutlamalarndan sz eden Trkkan tarafndan izilmitir. ...ikinci fec nokta, saflar arasnda birer kara leke tekil eden zenci, Habe ve Afgan talebeleriydi!... Haydi dier yabanc soylular-beyaz olduklar iin- pek ayrt edemedik; fakat gne altnda parlayan bu karalar, kutlu gne hi yakmayan bir zihniyeti ifade ediyordu. (R.O.T., Beendiklerimiz ve Beenmediklerimiz, Bozkurt, Yl:3,Say:11 ( Temmuz 1941), s.275. 1142 Nihal Atsz, En Sinsi Tehlike, Ayl Kurt Yaynlar Kk Boy:4, stanbul, Numne Matbaas, 1943, s.50. Atsz, bu szlerle yalnzca Yahudilie kar olan Alman rklndan farklarn belirtmi olduunu dnmektedir. 1143 Zaten bu sar ve ibih zenci halk, nihayet, ne de olsa birtakm zavalllardr. Biyolojikman az tekml etmilerdir. (Mustafa Hakk Akansel, Trkn kitab, s.31.)

1140

350

Bu yabanclara kar gelitirilecek tavr da, rkln dzeyine gre etnik temizlikten asimilasyon nerilerine kadar eitlenmektedir. Nihal Atsz, bu kanca yabanc olanlarn asimilasyonuna iddetle kar kmaktadr. Ona gre bylesi bir yntem Trk kannn zelliklerini bozmaktan baka bir ie yaramayacaktr. Bu durumda etnik temizlik nermekten de geri kalmaz. ...bu soysuzlar artk aramzda istemiyoruz. Trk bnyesini mikroptan temizleyecek en gzel tedavi usul: Katliam!... 1144 Trkkan da Trk milleti iinde Tur uruundan olmayanlarn milletin tefekkrnde, hayatnda ve idaresinde yeri olmamas gryle, asimilasyona taraftar olmadn gsterir. Hatta Trk kan tamayan unsurlar milli snrlar dna atmaktan yanadr. 1145 Ynetmek hakk Tur uruuna mensup olanlarn olmaldr. Trk olmayan unsurlar zerinde daha deiik bir tutuma sahip olan Fethi Tevetou ise, gayrimslim-mslim ayrm yaparak; soy, dil, tarih, gelenek, grenek ve din bakmndan bizden olmyan hakiki ekaliyetlerin... toplumsal yaamdan ve kurumlardan dlanmalar gereini vurgularken, mslman olan, ama Trk olmayan unsurlarn asimilasyonunu nerir. 1146 naralt dergisi ise, rklk ve aznlklar konusunda, genelde bu sert yaklam reddederek, Kemalist anlaya daha yakn bir izgide durmay yelemitir. Akbabada yaynlanan yazsnda Osmanl mparatorluunun bana yarm Trklerin bela olduklarn syleyen ve ntitat devrinin asl almeti farikas bir kan bozukluudur 1147 ifadelerini kullanmaktan kanmam olan Orhan Seyfi Orhon, Orhunun Trklk anketine verdii yantta da Trkln unsuru olarak kltr
Nihal Atsz, anakkaleye Yry, s.16. R.Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.85. 1146 Tevet, Hemehricilik Zihniyeti, Kopuz, Cilt:1, Say:10 81 ubat 1944), s.218. 1147 Orhon Seyfi Orhon, Irk Meselesi, Dikkat Etmeli,Bozkurt, Yl:2, Say:7 ( Birinciterin 1940), s.167.(Bu yaz Akbabadan alnmtr.)
1145 1144

351

ve vicdan ile din olgusundan baka soyu da saym olmasna ramen 1148, naraltnda yazd yazlarnda, kan rkln reddeder. Trkler, ne rkdrlar, ne Yahudi dman, ne de emperyalist. Mill hkmetin teekklnden sonra Trkiyede bir rk meselesi kalmamtr. Trkler siyas rkl son derece tehlikeli grrler. Ve onda mill birliibozan bir nifak kokusu duyarlar...Bizim anladmz Trklk bir Hars Trkldr. 1149 Hseyin Emir Erkilet de kana dayal rkl reddetmekle beraber, pantrk grlerini kltr zerinden ekillendirir. Ona gre ...Trkiye devletinin imdiki siyas hudutlar iinde ve dnda Irk, kan ve hars cihetlerile kendini Trk hisseden ve rk dnda Trkl benimseyen her ferdin Trk milletinden addedilmesi pek l mmkndr ve baka da are yoktur. 1150 Bununla birlikte Orhon, vatandalk ban Trk olmak iin yeterli saymaz 1151, naraltnda yaynlanan baz yazlarda da aznlk dmanln ne karr. 1152 Kana dayal bir rklk anlayn benimsemeyen naralt dergisi pantrkle eilimlidir. Yusuf Ziya Orta Trk kltrn, artk Domani yaylndan alp Misak Mill snrlar iine hapsedemeyiz. szleri ile kltrel dzeyde bir pantrkl iaret ederken, O.Seyfi Orhon da pantrkl bir ideal olarak sunmaktan ekinmemitir. Orhon, kk vatanseverlik- byk vatanseverlik ayrm yaptkran sonra kendisinin gerek vatan olarak Byk Vatan yelediini,
Orhun, Say:13 ( 1 kincikanun 1944), s.19 Orhan Seyfi Orhon, Trkle Aykr eyler, naralt, Say:71( 30 kinci kanun 1943), s.3. Irk imiler! Siyas rklktan daha sama bir ey tasavvur etmiyorum. Btn tarih boyunca bizim kadar ihtilt etmi bir millette nasl kan tasfiyesine kalklabilir? ( Orhan Seyfi Orhon, Anlyamyorum, naralt, Say:95, s.3) 1150 H.E. Erkilet, Devlet, mmet ve Millet, naralt, Say:8( 27 Eyll 1941), s.4. 1151 Orhan Seyfi Orhon, Ahmet Emin Yalmann hakk var, fakat...,naralt, Cilt:3, Say.73 (13 ubat 1943), s.3. 1152 Bozuk mal ve kalitesiz hizmet retimi ile ilgili syledii szler kayda deerdir. Karnza, bir Trk deil, ancak bir Trk vatanda kabilir! Trk sanayisinin, Trk ticaretinin kaplar, Trkten gayriye aldndanberi, mill pazara, mill ahlk kemiren bir kurt girmitir. (Yusuf Ziya Orta, Kurt,naralt, Say:19 (Birincikanun 1941), 3.)
1149 1148

352

alman ve talyan rnekleri zerinden aklar: Bugn Doyland btn Alman rknn yaad yerdir; talya da talyanlarn! Hakik vatan ve milliyetseverlik budur ite! 1153 Bununla birlikte, Orhon, Gkalpin mefkure kavramn anmsatan biimde, pantrk birlik kurma amac ile, realist olmas gerekli devlet siyasetinin birbirinden ayrlmas gereini de kabul etmitir. nk, O, belki de asla hakikat olamyacak uzak bir cennetin hasretidir. 1154 Trk Yurdunu yaynlayan Hasan Ferid Cansever de kan rkl gdlmesine kardr. zdoann iaret ettii gibi,Trk Yurdu dergisi, rka vurgu yapmakszn, ortak tarihsel kkeni btn Trk halklar iin etnik bir zellik olarak kurgulamasyla rk olmayan biimde pantrkyd. 1155 Aslnda Canseverin tercihi su katlmadk bir Trklkten yana olmasna ramen, Biz, milletimize garazsz ve niha olarak iltihak eden herkesi bizden sayarz. 1156 szyle de anlatmak istedii gibi, kltrel Trkl benimsemekteydi. Kendilerini rk olarak tanmlamaktan kanmayan Turanc Trk dnce sahiplerinin, stn rk anlaylarna elik eden baka bir unsur da militarizme yaplan vurguda yatmaktadr. En ak ifadesini Trkkann Trkten gayri btn milletleri ez 1157 slogannda ifadesini bulan rklklar gerei savalk n plana karlmtr. Sava kanlmaz bir doa yasas biiminde alglayan Turanc Trklerin dncesinde savaseverlik ya da savaataparlk ana eksenlerden biri konumuna ykselmitir. 1158 Atszn Ey sava!..Sen ac ve korkun..kanl ve
1153

Orhan Seyfi Orhon, Byk vatanseverlik, Kk vatanseverlik, naralt, Say:2 ( 16 Austos 1941), s.3. 1154 a.g.m., s.3. Orhon, baka bir yazsnda da Trklk dncesine hayal unsurlarnn karm olduunu da kabul eder. (Orhan Seyfi orhon, Hayal, naralt, Say:9 ( 2 Birinciterin 1941), s.3. 1155 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.245. 1156 nsz, Trk Yurdu, Cilt:XXVI, say:1, (1 Eyll 1942), s.1. 1157 R. Ouz Trkkan, Trk Analar Sizden Bekliyoruz!, Bozkurt, Yl:1, Say:1 (Mays 1939), s.6. 1158 Sava, gayrikabili itinap bir zarurettir. (R.Ouz Trkkan Savalk, Sava Bir Felket midir?, Bozkurt, Yl:2, Say:6(Eyll 1940), s.132.)

353

berbat..irkin ve ypratcsn..Fakat sen byk ve azametlisin..Bunun iindir ki insanlar sana ebediyen tapnacaklardr. 1159 szlerinde en belirgin rneklerinden biri grlen bu savaataparlkn merulatrlma yollarndan biri de Trklerin ordu millet olarak gsterilmesinde ortaya kmtr. Trkln, Trk olmann ayrt edici zelliklerinden biri olarak kurgulanan savalk 1160, Trklerin birlikteliine ve dnya hakimiyetine giden yolda gerekli unsur olarak deerlendirilmitir. Trkkan, savan Trklerin hayatndaki yerini, hem bir tabiat kanunu olan savan kanlmazl ile, hem de Trklerin birlii lks iin gereklilii ile aklamak yolunu tercih etmitir. Biz , esarette inliyen bu 45 milyon Trk, yalvarmalar ve ricalarla kurtarmyacaz. Biz 60 milyonluk Byk Trk Birliini mukavelelerle, gz yalariyle, sul vaadleriyle deil, kanla ve klla, topla ve tfekle, tankla ve uakla...yani ulu ve kutlu savala elde edeceiz: Hak verilmez, alnr! 1161 Bu durumda yarnn Trk gencinin, Trklerin tarihten gelen savalk zelliklerini muhafaza etmesi, hatta bu tarihsel miras daha da ileri gtrmesi gerekmektedir. Yine Trkkann ifadesi ile ...Trk Genci, yarnn kutlu savalarnda, atalar Hunlardan daha korkun, Gk-Trklerden daha mthi, Cengizin askerlerinden daha yenilmez ve Osmanllardan daha heybetli bir savadr.Yarnn sava Tanrs, ite bu Trk gencidir! 1162

Atsz, s.6, s.142) Asker ruh, hayatn ve cemiyetin her yerinde hkimdi. Savata lmekten gurur duyarlar, yatakta lmekten korkarlard.(Atsz, Trk Ahlk, naralt, Say:7 ( 20 eyll 1941),s.7) Trk rknn en byk vasf en sava oluudur.( Tevetolu, Mill Kin, Kopuz, Cilt:1, Say:2 (Haziran 1943),s. 1) Trk rk, dnyann en cesur, en cenki rkdr. Harbden ylmaz; harb, hak tarafndan, Trkn kahramanln gstermek iin icadedilmi dense yeridir. (Mustafa Hakk Akansel, Trkn Kitab,stanbul, Akbaba Yaynlar,1943, s.34) 1161 R.Ouz Trkkan, Savalk, Sava Bir Felket midir?, Bozkurt, Yl:2, Say:6 ( Eyll 1940), s.133. 1162 R.Ouz Trkkan, Yarnn Genci, Gk-Br, Say:6 (1.1.1943), s.70.
1160

1159

354

(3) SLAMYET VE AMANZM Her trl yabanc etkinin rkn zelliklerini bozaca dncesinde olan Turanc Trklerin dine bak da bu erevede ekillenmektedir. Atsz 1933 ylnda Ey Trk Genlii! sen Arap Muhammedin mezarn ngiliz altnlar iin Trk esirlerini buazlyan kahpe araplara braktktan sonra senin kaben anakkale, Sakarya ve Dumlupnar deil midir? 1163 sorusunu ynelterek slamiyetin Trklk iin balayc bir deeri olmadn gstermeye almaktadr. Aslnda Araplara kar gsterilen husumetin iki nedeni vardr. Birincisi yukardaki metinde de grld gibi I. Dnya Sava srasnda Araplarn Osmanl Devletine kar isyan etmeleridir. Ancak Turanc Trk dnn ileyi mekanizmas ierisinde bundan ok daha nemli baka bir neden daha vardr ki, bu da slamiyetin Arap etkisiyle Trkln rki zelliklerinin zedelenmesidir. 1164 Ayrca rk haricinde hibir birlik esi

tanmayan Turanclar iin slam enternasyonalizmi Trklerin rksal kkenlerini unutmalarna yol amas balamnda olumsuzlanan bir olgu oluturuyordu. 1165 Turanclarn, z Trk dini saylan aman inanlara, slamiyetten daha yakn olduunu sylemek yanl olmasa gerektir. aman inanlara yakn olduu dnlebilecek isimlerden biri olan Hseyin Namk Orkun 1166, dinin Trkln ayrlmaz bir zellii olmadn vurgularken, slamiyetin Trklk iin olmazsa olmaz koul olmadn st kapal olarak da belirtmi olmaktadr. Orkuna gre Trk din

Nihal Atsz, anakkaleye Yry, s.2. ...islamiyeti bsbtn baka sebeplerle (ekseriya iktisadi) kabul eden Trkler milli benliklerini kaybetmek derecesine geldiler.( H. Nihl, Ayn tarih yanlla dyor muyuz?, Atsz Mecmua, Yl:1, Say:11 (15 Mart 1932), s.281) 1165 zdoan, s.46. Trkkann slam enternasyonalizmi, rkmz unutmamza sebep oldu. Szleri bu dnn tipik ifadeleridir. ( Ergenekoncu [Reha Ouz Trkkan], Dil: Trk Tarihinde Dil Davas I, Bozkurt, Yl:1, Say:1, (Mays 1939), s.11. 1166 Hseyin Namk Orkunun kz Konuy Mergen babasnn aman inanlara daha yakn olduunu belirtmitir.
1164

1163

355

deitirir; fakat anane ve ahlakn asla... 1167 Turanc Trk dnce sahipleri ok aka amanizmi savunmamakla birlikte, slamiyeti Trkletirmek gibi bir amac dile getirmekten de geri kalmamlardr. slamiyetin kutsalllk ieren kavramlarn Trkletirmeye almlar, zaman zaman bu kavramlar, eski Trk inancna ait olanlarla deitirmilerdir. slamiyete en ok deer veren isimler ierisinde yer alan Rza Nur, Tanrdada yaynlanan Ouz kagann duasna balarken Ulu Tanr! Gzel Tanr! Gk Tanr! Trk Tanr! 1168 yakaryla balamay yelemitir. Orkun ise Trklerin, bir ok dine girdiklerini, ancak temel Gk Tanr inancn deitirmediklerini ileri srer. Hatta ...Trkn de mterek bir Tanrs olduunu ve buna Trk Tanrs ad verildiini 1169 yazarak, slamiyetin Allah kavramndan farkl bir anlay ortaya koymutur. Bu erevede Trkkan iin de dinin Trkletirilmesi yaplmas gereken ilerin banda gelmektedir. 1170 Trkkan, slamiyetin Trkletirilmesi iine dergilerinde yaynlad Trke Kuran sureleri ile balamtr. Trkkann, milliyetilikle slamiyeti uyumlulatrma abasnn bir baka boyutu da, slamiyetin Trkle mal olduunu ileri srerek, onu Trkln ayrlmaz bir paras olarak gsterme eilimidir. Aslnda Trkkann grlerinin, giderek, toplumdaki slamiyet gereini tanma biimi aldn sylemek yanl olmasa gerektir. 1944 ylnda Trk milliyetisi, Trk- slm dinini sever... 1171 szlerini bu erevede deerlendirmek gereklidir. Oysa ki bu Milliyetilik Yolunda kitabna alnan bu yaz ilk kez Bozkurtun 12 Mart 1942 tarihli 2(14). saysnda
Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi, s.24. Rza Nur, Oguz kagann duas,, Tanrda, Cilt:1, No:3, (Mays 1942), s.3. 1169 Hseyin Namk Orkun, Milliyet deali ve Topyekn Milli Terbiye, naralt, Say:71, (30 ikinci kanun), s.6. Orkun bu ifadeyi, Fikret Kanatn lahlarn iinde en ziyade milli olan Yahovadr. deerlendirmesine kar yapmaktadr. 1170 R.Ouz Trkkan, Milliyetilie doru, Gk-Br, Say:4 ( 1.1.1943), s.6. 1171 R. Ouz Trkkan, Milliyetilik Yolunda, s.31.
1168 1167

356

yaynlandnda bu ifade Trk milliyetisi Trk dinini sever... biiminde yer almtr. 1172 Yine ayn yazda bu ifadelerden nce Trkkan, Trk milliyetisinin Trk yurdunu, topran, Trkelinin tan, toptran, dan denizini, gn rman, ovasn ormann eski amanist Trkler gibi sevdii yazmaktadr. 1173 Turanclarn bu dnemde slamiyet kart yanlarn aka ortaya koymak yerine dolambal yollar semelerinin nedeni Trk toplumunun dinsel geleneklerine bal toplum yaps ile ilintili olsa gerektir. slamiyete kar zaman zaman tavr al, naralt dergisinde ve Turanc Trk dncenin nemli isimlerinden Fethi Tevetolunda yoktur. Onlarn dnnde slamiyet, toplumu bir arada tutan balardan birdir. Bununla birlikte onlar da dinin Trkletirilmesi gereini kabul etmektedirler. (4) KYLCLK Dnemin Turanc hareketinde dikkat eken baka bir yan Atsz Mecmuadan itibaren hemen btn dergilerinde kylle yaplan vurgu olmutur. Ancak kylln ne karlmas, Osmanl dneminde halklk dncesinin etkisiyle Trk kylsnn deerlerini ykselten Osmanl Trklerinden temelde farkl bir yaklamn sonucudur. 1174 Cumhuriyet dnemi Turanc Trkl, kyle ynelmekle, rka dayal dncelerinin dayanaklarndan birini ortaya koyma abasndadr. Batc ve modernlemeci aydnn kltrn kendi rk dnceleri erevesinde mahkum eden Turanc Trkler 1175, bu dejenere olmu, Trkl kaybetmi aydn kitlesinin karsna, saf Trkln koruduunu dndkleri

1172 1173

R.Ouz Trkkan, 1.Milliyetilik(Milliyetiliin artlar), Bozkurt, Cilt:2, Say:2/14, s.31. R. Ouz Trkkan, Milliyetilik Yolunda, s.31. Bozkurt, s.31. 1174 zdoan, 1175 ...Trkiyede imhas vacip olan yegne unsur mnevverlerdir. ( Atsz Mecmua, Say:17, s.101.)

357

Anadolu Trk kylsn kartmaya almlardr.

1176

Kylye yaplan bu vurgu,

kozmopolit, yani bir anlamda rk bozulmasna uram olan kentlerin ve kent aydnlarnn Turanc dn iin deersizlii zerinden ekillenmektedir. Bozkurtta yaynlanan Ziraat Bakanl neriyat mdr Nusret Kymenin aada yer alan szleri Turanc Trk dn ierisinde kent-ky ayrmnn rk bak asndan nasl deerlendirildiinin en gzel rneklerinden birini oluturmaktadr. Trl kan ve kltrlerin eritilerek byk Trk ktlesi iine katlmas iin izabe kazanlar mevkiinde olan kozmopolit ehirler Trk milletini kltrnn ve kannn saflile barndran kylerin hkimi deil, hadimidir. 1177 Bir anlamda, kyllk, rkn bozulmam halinin sembol olarak

grlmektedir. Bu noktada Turanc Trk dnn muhafazakar, deiim yerine gelenei ne karan tutumunu da grmek olanakldr. Bu erevede ananaye sadakat, Trkn en byk zelliklerinden biri olarak gsterilmitir. 1178 (5) DEVLET - TOPLUM - BREY Ancak kyle yaplan bu vurgu, siyasal sistemde eitliki bir yap ngren halklk dncesinin ok uzandadr. Amaladklar toplum dzeninin temelini, tpk rklar arasnda olduu gibi, bireyler arasnda da var olduuna inandklar eitliksizliki temele dayandrmlardr.Irklar arasnda eitlik olmadn dnen Turanc Trklerin, bu eitliksizliki grleri toplum ierisinde de benimsedikleri
Grbz grnen meden szde Trk aydn koftur, rktr: Trk kltrn bozmu, (Trk ruhu)nu zayflatmtr. elimsiz grnen chil Trk kyls pektir, salamdr: Trk kltrn korumu, deimeyen gelenek ve greneiyle (Trk ruhu)nu salamtr. (Tevetolu, Amacmz: Trke Fayda!, Kopuz, Cilt:1, Say:1 (Mays 1943), s.1) Btn grdmz Trk kye ve yayla ahalisinde burdaki eski gayri Trk anasrla karma almeti olacak hibir hususiyete tedadf edilmiyor. ( Ahmed Zeki Velidi, Seyahat notlar- hatra defterinden, Atsz Mecmua, Yl:1, Say:6 (15 Birinciterin 1931),s.140.) Togana bu seyahati srasnda elik eden Pertev Naili olmutur. 1177 Nusret Kymen, Kyclk lks, Trklk lksdr, Bozkurt, Yl:2, Say:3 (Mays-Haziran 1940), s.66. 1178 Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi, s.15-29.
1176

358

anlalmaktadr. Nasl ki rklar aras eitsizlik bir doa yasasdr, insanlar arasnda da eitlik olmamas ayn yasann sonucudur. 1179 Bu eitliksizci yap ierisinde bireyin yeri hemen hi yoktur. Ziya Gkalpten deitirerek aldklar Ben, sen, o Yok; Biz Varz slogannda ifadesini bulan anlayta, temel olan toplum ve rktr. Birey ancak, bunlarn ierisinde ve varln bu kategorilerin ierisinde erimi olarak vardr.1180 Trkkann Sen l ki o yaasn! ok lzmsa, sen yaa ki o da yaasn! Fakat yaayn senin deil Trklndr. 1181 ifadesi bireyin tek anlamnn toplum, millet ya da rk iinde olabileceinin dnldn gstermektedir. Eitliksizci ve bireyi yok sayan anlay, otoriter ynetim istemleri ierisinde daha da belirginlemektedir. Trkkann eer devleti idare iine herkii karsayd, eer ok da yay vazifesini grmiye kalksayd, hibir deiiklik, hibir tekml olmam olurdu. szleriyle izdii bir tr organizmac toplum anlaynn doal sonucu ynetimin oligarik bir yapya brnmesini savunmak biiminde

belirmektedir. Turanc Trkler, ideolojilerinin btn teki unsurlarnda olduu gibi, eitliksizci devlet-toplum-birey modellerinin kklerini de Trk tarihinin sayfalar arasnda bulmulardr. zellikle Hseyin Namk Orkunun almalarnda eski Trk toplumunun eitlie dayanmayan, aristokratik yaps ortaya konulmaya allyor; bu yolla demokrasi, parlamentarizm gibi dncelerin Trk rknn zellikleri arasnda

...tabiat... her insan birbirinden gayri msavi yaratmtr. ( R.Ouz Trkkan, Drt timai Mesele, s.16) 1180 Irkn sev, rkn iin yaa, rkn iin l!(R.O.Trkkan, Trk Analar Sizden Bekliyoruz, Bozkurt, Yl:1, Say:1 (Mays 1939), s.6) 1181 ayn yerde.

1179

359

yer almad, bu gibi Batl dncelerin Trklerin yapsna uymadklar gsterilmeye allyordu. 1182 Turanc Trklerin nerdikleri toplumsal-siyasal sitemin faizmden

etkilendii grlmektedir. Bununla birlikte btn Turanc Trkler bunu srarla reddetmilerdir. Reha Ouz Trkkan daha 1938 ylnda faizmi ve nasyonalsosyalizmi, komnizm ile birlikte tehlike olarak gstermitir. Trkiyede, faizmi- ve bilhassa NASYONAL SOSYALZMi- taklide kalkmak, fevkalde tehlikeli ve hainane bir teebstr. Hatta Nasyonal-Sosyalizm, bizim iin, komnizmden daha yakn ve daha korkun bir tehlikedir. 1183 Trkkann, nasyonal sosyalizmi ve faizmi bu kadar iddetli reddetmesinin ardnda yatan, faizmi bir sosyal-siyasal sistem olarak grmekten daha ok onu Almanya ve Almanyann yaylmac emelleri biiminde deerlendirmesi etkilidir. Nasl ki komnizm, Rusya anlamna geliyorsa, faizm ve Nasyonal Sosyalizm de talya ve Almanya anlamna gelmektedir. Ona gre nasyonal sosyalizmi ya da Alman rkln taklit etmek demek, alman taraftar olmak ile e anlamldr. deolojinin unsurlarnn benzemesi onun iin bir anlam ifade etmemektedir. smail Hami Danimend ile polemik yaparken sarf ettii aadaki szler bunun gzel bir kantn oluturur. Irklara Alman taklitisi diyorlar. Biz de rkyz, fakat Alman taklitisi deiliz: bilakis Alman rasismini en sama bulanlar biziz. Fakat smail Hminin rkl, dorudan doruya Alman taklididir. Trkleri, Cermen soyundan gstermek iin mnasebetsiz ve temelsiz bir gayrettir. Nordik1182

Baz yabanc limler trk sosyetesinin tamamile demokrat bir mahiyette olduunu ileri srmekte iseler de tarih vesikalar bunun aksini gstermektedir. Yedi cedde verilen byk ehemmiyet, asl sllelerin imtiyaz sahibi olmalar,..., trklerin tamamen aristokratik bir sosyeteye malik olduklarn gstermektedir. (Hseyin Namk Orkun, Mill benlik, naralt, Say:2 (16 austos 1941),s.6) Trkkan da itimai prensiplerinin yedincisi olarak benimsedii Disiplinli demokrasi ad altnda benzer grleri dile getiriyor; Kuvvetli ve otoriter devlet, en geni salhiyetli ef-nder, Trk tarihinin en briz vasfdr. (Trkle Giri, s.96), szleri ile Orkunun yapmaya altn destekliyordu. Atsz iin de Trk devletleri aristokratik idiler. (Nihal Atsz, Trk Edebiyat Tarihi, s.8.) 1183 R.Oguz Trkkan, Faizm Tehlikedir!, Ergenekon, Say:2 (10.XII.1938), s.2.

360

Aryen nazariyelerinin boluunu ve samaln anlamyan Danimend, Trkleri, Alman rkndan olarak gstermek istiyor. Beyhude gayret. 1184 Bu szlerden anlalan Trkkana gre, Alman faizminden veya rklndan etkilenmenin gstergesi Cermenlerin rk stnln savunmaktr. Oysa ki Turanc Trkler Trk rknn stnln savunmaktadrlar. Bu noktada da takliti olmadklarn ileri srmektedirler. Irklk konusundaki bu zgnlk iddiasnn rkln Trkkann kendisi de fark etmi olacak ki, bir baka yazsnda Trklk ile faizmin farklarn gstermeye alarak bu grn kuvvetlendirmeye almtr. 1185 Trkkana gre faizmde diktatr-ef, Trklkte ise hrriyeti-disiplinli devlet vardr. Bununla birlikte Trkkan, hrriyeti-disiplinli devlet anlaynda, son kararn nderin olduunu kabul eder. Bir ikinci fark, faizmin, mfrit cemiyeti olmas ile Trkln ahsiyeti ve nansl cemiyeti olmas arasnda bulur. Trkl Fert yok, Cemiyet Var slogann yalnz ferdin cemiyet ile ters olan menfaat ve haklar iin sz konusu olduunu yazar. Elbette bu cemiyetin karlarnn kimin tarafndan belirlendii sorusu havada kald oranda, bylesi bir ayrmn da pek bir anlam olmamaktdr. Devlet-toplum-birey anlaylarnda, bireyin yerinin yalnzca dier ikisi ierisinde anlam kazanabilecei, bireyin dier ikisi yannda hibir deerinin olmadnn vurgulanmas aka faizmin devlet-toplum modelinin izlerini tamaktadr. Trkkana gre faizmin davas dtadr. Oysa ki Turanc Trkln bir i kalknma davas da vardr. Bu itirazn anlamszl da ortadadr. Trkkann kendisi

Ouz Trkkan, Trklerle Hint - Avrupallarn mene birlii kitab hakknda, Yeni Trk, Say:38(1939), s.486. 1185 Reha Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.32-34.

1184

361

Trkiyeye ncelik verilmesini savunurken dahi bunu irredantist bir d politika izlemenin n koulu olarak benimsemekteydi. 1186 Trkkan, onlar [faistler] emperyalisttir....Trkler Trk Birliini

dnrler. szleri ile bir baka fark daha yakaladn dnmekle birlikte, yukarda gsterilmeye alld gibi, Trk birlii projesi, Trk emperyalizmi yaratmann da aralarndan biri olarak dnlmektedir. Trkkan, son bir fark da nfus fazlal ve nfus azlnda bulmaktadr. Faizmi Komnizme kar itima bir panzehir olarak tanmlayan 1187 Atsz ise, kendisinin faizm ile ilgili olmadn benzer bir yntemle ortaya koymaya alr. Atsz, Atsz Mecmuann 17. ve son saysnda 9 ilkeden oluan bir program yaynlamt. Bu programn ilkeleri:
1. Btn Trkler bir devlet halinde, bir bayrak altnda toplanacaklardr. 2. Trk tresine, ilme, tekmle mugayir hibir messese Trkeli snrlar iinde yayamyacaktr. 3. Terbiye ilminin msaade ettii en kk yatan itibaren btn Trk ocuklar Trkelinin yat mekteplerine girerek mill- asker terbiye alacaklardr. 4. Sinema ve tiyatrolar halk mektepleri olduundan mektepler gibi konturola tbi olacaktr. 5. Trkln milliyet, hars ve ahlkna zararl neriyat menedilecektir. 6. Byk iler ve byk sermayeler devletin elinde olacaktr. 7. lmin mill gayeleri olacak ve ancak Trklk iin alan ilimler Trk ilmi olacaktr. 8. Serbest doktorluk ve avukatlk kalkacak, bunlar ancak devlet memuriyeti halini alacaktr. 9. Mirasa cemiyet te itirak edecektir. 1188

Ayrca Trkkann Yarnn Trk genci, iri yapl, geni omuzlu, kanl canl, din ve grbz bir delikanl ( R.Ouz trkkan, Yarnn Genci,Gkbr, Say:6 81.II.1943, s.3.) tanmnn da faizmden etkilenmesine rnek olarak rahatlkla verilebilir grndeyim. 1187 Nihal Atsz, En Sinsi Tehlike, s.40. 1188 Kurtulmam trkeli,Atsz Mecmua, Yl:2,Say:17(25 eyll 1932), s.173.

1186

362

Bu dokuz maddelik tasarnn totaliter bir rejim iin taslak nitelii tad ortadadr. Adeta Atsz, faizmin ksa programn bu dokuz maddede zetlemi grnmektedir. Buna ramen Atsz, bu program 1925 ylnda arkadalar ile hazrladklarn, bunu hazrladklar zaman Hitlerin adn bilenin dahi olmadn belirterek kendisinin faistlikle ilgisi olmadn iddia eder.
1189

Atszn yaklam

da Trkkannkinden farkl deildir. Onun da aklna faizm denilince yalnzca Almanya gelmektedir ve Almanyada faizm egemen olmadan nce kendisi programn gelitirdii iin faist olmadn savlamaktadr. Bu noktada eklenmesi gereken bir baka nokta da zellikle lml saylabilecek Trk gruplarn II. Dnya Sava yllarnda Almanya ile yakn ilikiler iine girmeleri olgusudur. Zeki Velidi Togan, Enver Paann kardei Nuri Kllgil ve Hseyin Emir Erkilet gibi isimler zerinden gelitirilen bu ilikilerin amac da Trkiyenin Almanyann yannda savaa girmesini salamak biiminde

ekillenmektedir. 1190 Turanc Trkln mfrit yazarlarnn faizm ve nasyonal sosyalizm balantlarn reddetmelerine ramen, yukarda grleri zetlenmeye allan Turanc Trk hareketin dnsel yapsnn btn unsurlar faizm ve nasyonal sosyalizm ile yakndan ilikilidir. deolojinin eleri asndan tam bir rtmenin olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Aralarnda belirlenebilecek tek fark nasyonal sosyalizmdeki Alman vurgusunun yerine Trkln geirilmi olmasdr. Elbette, btn ideolojik benzerliklerine ramen, faizmi reddeden anlay, bir dar kavrayn rn olmaktan te, Turanc Trkler iin kendi dnsel yaplarnn

Nihal Atsz, En Sinsi Tehlike, s.52. Almanya ve Trk hareketin baz unsurlar arasndaki ilikiler iin Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945) Cilt 1, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s.660-695. Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, EK 5, EK 6, Ek 7, s.311-323. arasna baklabilir.
1190

1189

363

tutarll sorunu haline de gelmitir. zgnlk iddias tayan bir ideolojinin, Avrupa devletlerinden her hangi birinin ideolojisi ile kendi dncelerinin benzerliini kabul etmelerini beklemek anlamszdr. Bu zgnlk savlarnda Turanc Trklerin bavuracaklar en nemli alan tarih olmaktadr. (6) IRKILIIN VE TURANCILIIN KURULDUU ALAN: TARH Bu balamda tarih, Turanc Trk dncenin kurulduu balca alan oluturmaktadr. Kendi dncelerinin unsurlarn Trk tarihinin derinliklerinde bularak, tarihi, bir yandan kendi dnce yaplar ierisinde tutarllk salamaya dnk bir ara haline getirmeye alyorlar, dier yandan da tarih araclyla kendi dncelerine tarihsel temel kazandrm oluyorlard. Tarih ilim deildir...tarih lzmdr. Tarihin en byk faydas mill terbiye ve siyaset sahasndadr. 1191 szleri ile tarihi bilimsel bir etkinlik alanndan daha ok, bir ideolojik eylemlilik alan olarak tanmlayan Atsz, tarihin yntemini de yine bilimsel kayglar zerine deil, Turanc Trk dnceye uygunluk temelinde aklamtr 1192. Bugn milliyeti olduumuz ve byk Trk birliine gittiimiz iin de tarihimize vereceimiz sistem dileklerimize uygun olmal, bize yalnz maziyi en parlak ekilde gstermekle kalmyarak ilerisi iin de bir yol izmelidir. 1193 lksel bir tarih anlayna sahip olan Atsz maddeci tarih yorumlarn da yahudilemeye balamaktan kanmamtr. 1194

Nihal Atsz, Trk Tarihi zerinde Toplamalar, s.I. Suut Kemalin Orhunda yer alan szleri Trklerin bilimsel bir tarih anlayna bak asn zetlemek asndan son derece yerindedir. ...eer gnein arz etrafnda dn Trk ruhuna kuvvet verecekse onu hakikat olarak tanyacaz. (Suut Kemal, Mill Pragmatizm, Orhun, Say:1 ( 5 kinciterin 1933), s.1) 1193 Nihal Atsz, Trk Tarihi zerinde Toplamalar, s.II. 1194 ...tarihi iktisadi ve maddeci bir gzle grmek cereyan da son yllarn yahudileme cereyannn bu sahadaki tecellsidir. (ayn yerde)
1192

1191

364

Atszn szleriyle tmarhane metodlarna gre kurulmak istenen Trk Tarihi 1195, Trkleri btn kltrlerin temeline yerletirmesi, bu anlamda da zellikle Avrupal halklarla kkensel balar kurmaya almas balamnda, Turanc Trk dnn otonom bir Trk rk tanmlanmas amacna hizmet etmiyordu. Atszn ...herkes Trk olduktan sonra Trklk bir imtiyaz olmaktan kt iin milliyet duygusu zayflyor. 1196 biiminde somutlaan Trk Tarih Tezinden ikayeti, Turanc Trkln, bu teze bu kadar iddetli olarak kar kmasnn nedenlerini ortaya koymaktadr.zellikle cmlenin ilk ksmnda yer alan Trklkn ayrt edici zelliinin kalmayaca ynl belirleme, kan rklna dayal olmasndan dolay dlayc nitelie sahip bir dncenin temellerinin, Trk Tarih Tezi tarafndan ortadan kaldrlyor olmasna dnktr. Zeki Velidi Togan da, gler yoluyla Trkleri dnyann drt bir yanna gtrd almasnda , Trk mill tipinin, Uzakdou tipi yahut Aryan tipi olmayap kendine mahsus hususiyetlere mlik bir mutavasst tip olduu; hi phe gtrmez ekilde sabit bir hakikat... deerlendirmesi yapmas dikkat ekmektedir.1197 Dolaysyla da Trk Tarih Tezi, daha ok Trklerle Avrupallar arasnda kurmaya alt rksal yaknlk nedeniyle Turanc Trklerin Kemalist milliyetilik anlay ile yaadklar kopuun temel talarndan birini oluturmutur. Bununla birlikte, Turanc Trk dn ierisinde Trk Tarih Tezine yaklam noktasnda bir takm farklarn da olduu grlmektedir. Trkkan, Smerlerin Trklklerini ileri srerken 1198 Atsz ile ters dm oluyordu.
1195 1196

Atsz, Trk Tarihine Bakmz nasl olmaldr?, naralt, Say:1 ( Austos 1941), s.7. Atsz, naralt, Say:1, s.6. Trkkan da benzer dnceleri 1947 ylnda ortaya koymutur. Ders kitaplarnda, tarihte ad geen her kavme Trk ad yaptrlmak suretiyle Trkl kalptan mahrum, insan mnasna gelir bir ey yaptlar, stelik hakik Trk topluluklarna ve Trk eseri olan medeniyetlere kar genlikte phe uyandrdlar. ( R.Ouz Trkkan, leri Trklk ve Partiler, s.63. 1197 Zeki Velidi Togan, Umum Trk Tarihine Giri, s.10. 1198 Bylece her sahada rk stnlklerini terennm eden Sumer Trkleri, Trkle 6000 yllk bir mzinin temellerini kurmulardr. (Reha Ouz Trkkan, Trkle Giri, s.45)

365

Ancak o da Trklerin Aryanlarla bir rk birliktelii oluturduu ynl dnceye kar kyordu. Trkkann Smerler ve Hititler gibi halklar da Trk rkna dahil olarak grmesine ramen, yin de Trk Tarih Tezine kar kt grlmektedir. Trkkann, bu kabullerine ramen, Gne-dil Teorisini ilm bir tez deil, gln bir mbal 1199 olarak deerlendirmesinde; Trk Tarih Tezini Bizde bir takm yalanc limler, (Trk tezi) diyerekten mill ve rk tarihimizi bozmakla megul oluyorlar. Yalanla, mugaltayla, mbala ile, bir takm gln nazariyelere giriiyor ve bizim olmyan tarihleri bizim gibi gsteriyorlar. Bizim kan tamayan uluslar Trk diye gsteriyorlar. 1200 szleriyle reddetmesinde etkili olan unsurun Trk Tarih Tezini tamamlayan Trklerle Avrupallarn rksal yaknlklar grn ileri srmesi olduu phesizdir. Trkkan, . H. Danimendin Trklerle Hint-Avrupallarn Mene Birlii eserine yant verirken, Danimendin almasn, Trkleri, Cermen soyundan gstermek iin mnasebetsiz ve temelsiz bir gayret olarak

deerlendirmektedir. 1201 Bu balamda Trkkann, Osmanl dnemi Trklerinin grne benzer bir anlaya sahip olduunu, Atszn ise Trk Tarih Tezi ile amalanan daha iyi kavradn, tarih formasyonunun da Trkkandan ok daha ileri olmas nedeniyle Smerler, Hititler gibi halklarn Trk saylmalarnn sonularn daha iyi grebildiini sylemek yanl olmayacaktr. Tarihin Turanc Trk dnn gereklilikleri dorultusunda

ynlendirilmesinin ana temalarndan birini pantrkln ve rkln kkenlerinin


Ergenekoncu [R.O. Trkkan], Trk Tarihinde Dil Davas, Bozkurt, Yl:1, Say:1( Mays 1939), s.14. 1200 R.Kurtulu[R.O.Trkkan], Ayn Yazlar, Hdiseleri, Bozkurt, Yl:1, Say:2(Haziran 1939), s.54. 1201 Ouz Trkkan, smail Hmi ve lim, Trklerle Hint-Avrupallarn mene birlii kitab hakknda, Yeni Trk, Say:49, kinci Terin 1939, s.486.) lgin olan nokta bu eletirinin Yeni Trk gibi bir Halkevleri dergisinde yaynlanm olmasdr. Trkkan, bu yazsnn devamnn Yeni Trkn sonraki saylarnda yaynlanacan da bildirmi olmasna ramen, devam Yeni Trkte gelmemitir.
1199

366

Trk tarihi ierisinde kurgulanmas oluturmaktadr. Bu yntemle ulalmak istenilen amacn ikili bir boyutu olduu grlmektedir. Bu boyutlardan birincisi, Turanc Trklerin kendi ideolojik nermelerini btn Trkle ya da Trk rkna mal etmek; rklk, otoriter ynetim gibi eleri Trk rknn kltrel kan zellikleri ierisinde dahil edebilmektir. Pantrkln gerekletii altn an da Trk tarihi ierisinde ve Orta Asyada kurulmas da bu yolla gerekletirilmi olmaktadr. Hemen btn Turanc Trk dnce sahipleri Trkl Hunlara ve Gktrklere kadar geri gtrmektedir. Rza Nur, Atsz, Tevetolu, Caferolu, Orkun gibi isimler modern anlamda milliyetilik anlayn milattan nceki Trk toplumlarnda bulurlarken 1202, Trkkan rkln kklerini de eski Trklere mal etmekten kanmamtr. Bu noktada, Turanc Trkln orjinallik savlar biimindeki ikinci boyutun da devreye girdii grlmektedir. 1203 Bu yolla, sosyalizm, barseverlik, liberalizm, parlamentarizm gibi dnceleri Avrupa kkenli olmalarndan dolay da reddeden Turanc Trkler asndan kendi dncelerinin Avrupa kaynakl olmadn gstererek dncelerinin i tutarlln salamak ve zellikle Alman rklndan etkilendikleri yollu sulamalara kar bir savunma mekanizmas

Orkun, lk milliyetiler Gk Trkler ( Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi, s.41) atsz Trkln tarihini yazmaya kalkarsak, ihtimalki, milttan nceki asrlara kadar gitmee mecbur kalrz. (Atsz, Trklkte Ahlk, Bozkurt, Say:5 ( 11 Haziran 1942), s.83) Rza Nur, lk Trkleri Hun ( Hiynug-Nu)larda, Gktrklerde aramalyz. ( Rza Nur, Trk Nasyonalizmi, Tanrda,Cilt:1, No:1 (( Mays 1942), s.5) Tevetolu, Trklerin 12-13 asr nce bu gnk mnda nasl bir Nationalism e sahib olduklarn gsteren ahane vesikalardr. ( Tevetolu, Mill Trk destan:1 Kr adn Sofrasnda, Kopuz, Cilt:1, Say:4 (15 Temmuz 1939), s.138-139) Buna benzer grlerin Ahmet Caferolu tarafndan C.H.P bnyesinde dile getirilmesi de ilgintir.. Caferolu, Metede siyasi Trklk eilimleri bulmakta, ilk Trk devletlerinden Tukiyu Trklerinde Trklk ve Trklk dncesinin salam esaslara balandn ne srmektedir. ( Ahmet Caferolu, Tarihte Trklk ve Onun iin alanlar, C.H.P. Konferanslar Serisi Kitap:16, 1940, s.3-4.) 1203 Trkkann, 1946da sarf ettii szler konunun anlalmas asndan nemlidir. dettir, bir millete herhangi bir fikir kabul ettirilmek istendi mi, onun yerli olduu, tarihte kkleri bulunduu isbata allr. (Reha Ouz Trkkan, leri Trklk ve Partiler, s.78.)

1202

367

gelitirebilmek

olanakl olmaktadr. 1204 Trkkann O Trk [Mete], XX asr

sosyologlarndan daha esasl dnd. Gobinodan evvel, Lapujdan ve Ammondan nce, tarihi rklarn yarattn anlad, Hitler ve Rozenbergden ok evvel, bir rk siyaseti takip etti ve baard! 1205 deerlendirmesi ve Irklk zerine devlet kuran ilk rk, dnyada, Trklerdir! 1206 kefi ile ulamak istedii amac bu erevede deerlendirmek gerekmektedir. Bu ilk rk Trk devleti, ayn zamanda Turan Birliini de gerekletirmitir. 1207 Tarihe bak noktasnda Turanc Trkln, Kemalist dnle baka bir temel ayrlk noktas da devletin sreklilii tezinin ileri srlmesiyle ortaya kmtr. Cumhuriyetin kendisini Osmanl Devletinden ayr bir siyasal oluum olarak gren tutumunun yerine, Rza Nurun 1924 ylnda ortaya att ve Nihal Atszn derinletirdii devletin 900 yllk gemie sahip olduu; deienin devletler deil, hanedanlar olduu, bu anlamda da Trkiye devletinin tarihinin Seluklular ile balatlmas gerektii ynl tezin, devletin srekliliini ne karmak iin kullanlan argmanlardan biri olduu gibi, Trk tarihinin kesintisiz bir sre olarak gndeme

naralt gibi Trkln yayn organlarndan biri konumundaki dergide yaynlanan bir yazda dahi Bizde son zamanlarda matbuatta da kendini gsteren rk telkkisine ve rkla gelince bunun yabanc rejim umdelerini taklitten ve Trk tarihini ve milliyetiliini anlamamaktan ileri geldiini sylemek yersiz deildir. O kadar ki bunlar Almanlarn mehur Deutschland ber Alles cmlesini bile bize tatbik ederek bir aforizma yapmlar ve yksek perdeden barmlardr. ifadelerini ieren yazlar yaynlanyordu. (Nurettin Ardolu, Tarih Trk Irk ve Muahhar Tahavlleri, naralt,Cilt:3, Say:62 (28 kinciterin 1942), s.6) 1205 Reha Kurtulu [R.O.Trkkan], Trkler ve Panturanizm, Ergenekon,Yl:1, Say:3 (10.1.1939), s.23. 1206 a.g.m., s.24. 1207 Nejdet Sanar, Trklerin milli lksn tarihte ilk kez gerekletirme onurunu Meteye verirken ( Nejdet Sanar, Irkmzn Kahramanlar, Ayl Kurt Yaynlar Kk Boy:5, stanbul, Nmune Basmevi, 1943, s.9); Orkun, dil birliini bugne kadar ak bir ekilde muhafaza eden Trklerin tabi en eski devirlerde siyas bir vahdeti de mevcut idi. Bu vahdet Trklerin z yurdu olan Turanda kurulmutu. deerlendirmesini yapmaktadr. ( Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi, s.13.)

1204

368

getirilmesi balamnda Trkln sreklilii mekanizmasn da kurmaya hizmet ettii dnlebilir. 1208 Tarihin lkc biimde, ideolojinin gereklilikleri dorultusunda ilenmesinin nemli ayaklarndan birini de destanlar gibi mitolojik unsurlarn n plana geirilmesi oluturmutur. Buna elik eden bir baka nokta da Mete, Kr ad gibi efsanevi kiiliklerin tarihsel gereklik gibi sunulmas; tarihin Trk halknn tarihinden daha ok, Trk rknn kahramanlarnn hikayeleri biiminde ilenmesi sonucunu beraberinde getirmitir. 1209 (7) KOMNZM KARITLII Dnemin Turanc Trk dnne damgasn vuran yanlardan biri de keskin bir komnizm kartl olmutur. ster rklar aras, isterse de bireyler aras eitlik fikrini reddeden Turanc Trk hareketin yazarlar komnizmle kar karlarken bunu rk dnceleriyle ve zellikle Yahudi kartlklar ile birletirmeye de zel bir nem vermilerdir. Komnizme kar klar, genellikle sulandrma ve hakaret dzeyinde seyretmi, her renkten solcular da komnist kategorisine sokmakta bir saknca grmemilerdir. 1210

Atsz, Trk Tarihi zerinde Toplamalar, Orhun, Say:1(5 kinciterin 1933), s.4. Nihal Atsz, 900nc Yl Dnm(1040-1940), stanbul, arkada Basmevi, 1940, s.2; Nihal Atsz, XVInc asr airlerinden Edirneli Nazm nin eseri ve bu eserin Trk dili ve kltr bakmndan ehemmiyeti, stanbul, Arkada Matbaas, 1934, s. 1 Trkkann gr de ayndr. Tarihin gsterdii hakikate gre devletimiz 1040 ylnda Horasanda kurulmu...milletimizin ve rkmzn tarihi 25 asrlktr. Bozkurt, Say:9, s.201. 1209 Atsza gre Tarihi kahramanlar silmekle o milleti silmek arasnda fark yoktur. (Tanrda, s.10, s.8) 1210 Atszn ei Bedriye Atsza gre, Nihal Atszn komnizme ve solculua kar tepkisi dnsel dzeyde olmaktan daha ok, Rus arl ile bir tuttuu Sovyetler Birlii kartlna dayanmaktayd. (Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.183, dn.:5. zdoann, Bedriye Atsz ile yapt grmeden.)

1208

369

Atsz, Gebe olduu zamanlarda bile toprak mlkiyetini tanyan Trk Milleti komnist olamaz. 1211 deerlendirmesiyle Trklerin komnizmi

benimsemeyeceklerine tarihsel bir kant sunarken, Trkkan istihsalde, istihlakte, mallarda, parada, evde ve kadnda msavat 1212 olarak nitelendirdii komnizmi iddetle reddeder. zellikle Faris Erkman imzasn tayan En Byk Tehlike adl brorn yaynland 1943 ylnda Trkkan, hemen btn yazn etkinliklerini komnizm kartlna ayrmtr. Solcular ve Kzllar, Trkiyedeki Kzl Faaliyetler gibi brorlerinde o aralar kavgal olduu Nihal Atsz ile, Trk komnistlerinin yaps zerinde tam bir gr birlii ierisindedir. Atsz, komnistlerin halis kanl Trklerden ktn o ana dek grmediini ve Bunlar(n) daima kan bozuk, st bozuk, yeri yurdu belli belirsiz, soyu sopu pheli ve Trk olmyan kimseler 1213 olduunu ileri srerken, Trkkan da ayn gre katldn gstermekten geri kalmamaktadr. Bizdeki komnistler iyi aratrldnda, onda dokuzunun Selanik Yahudi dnmesi, Arnavut, erkez, Arap..v.s. olduklar meydana kmaktadr. 1214 Komnizm kartlklarna siyasal-sosyal bir renk vermekten daha ok rklklar ile temel kazandrma abas ierisinde olan Turanc Trkler iin komnizm kartlklarn, Yahudi kartlklar ile birletirmek de zel neme sahip olmutur. Alman komnizminin nderleri Liebnecht ve Luxemburg ile 1919da Macaristanda ay sren Sovyet ynetiminin lideri Bela Kunun Yahudi asll olmalar ne karlarak, yahudilikle komnizm arasnda balar kurarlar. Hatta

Nihal Atsz, En Sinsi Tehlike, s.7. Reha Ouz Trkkan, Drt timai Mesele, Ahlk_ Msavat- Hak- Milli Menfaat, stanbul, Bozkurt Yayn, 1941, s.18. 1213 Nihal Atsz, En Sinsi Tehlike, s.6. 1214 R.Ouz Trkkan, Trkiyede Kzl Faaliyetler Hakknda Vesikal Rapor, Bozkurtu Yayn, 1943, s.2. Trkkan, 183 Kzllk listede yer alan isimlerden yalnzca %14.64n Trklerin ve cinsi belirsizlerin oluturduunu ileri srmektedir.(s.6)
1212

1211

370

kendilerine kar en sert tavr alan yayn organlarndan biri olan Tan Gazetesini siyonist olarak nitelendirmekten kanmayacaklardr. 1215 e) 1943: ZOR YILLARA DORU 1942 ylndaki byk canlan 1943 ylna geldiinde yerini hayal krklna brakmak zeredir. kmesi beklenen Sovyetler Birlii kmemi, aksine Alman ordularn durdurmay baarm ve kar saldrya gemitir. Sava kazanacak tarafn giderek belirginletii bu dnemde Trkiye iin her zaman var olmu olan Sovyetler Birlii hassasiyeti de giderek daha yukarlara kacaktr. Bu durumda 1942 ylnda yaynlarn pek bir zorlukla karlamadan srdren Turanc Trk evreler 1943 ylyla birlikte yeniden yasaklamalarla karlaacaklardr. Tabii bu dnemde de bir yandan yasaklamalar, bir yandan da izinler srecektir. Anlalan henz daha Trk hkmeti Turanc Trk hareketi tamamen ortadan kaldrmak konusunda kararsz kalmaktadr. 1943 yl yine bir d siyasa gereinden dolay bir Turancnn eserinin yasaklanmas ile balar. Ancak bu kez d siyasaya aykrlk Sovyetler Birlii ile ilgili deildir. Necdet Sanar tarafndan yazlm olan Tarihte Trk-talyan Savalar adl kitabn datlmasnn yasaklanmas ve kitabn toplattrlmas Dileri Bakanlnn istei zerine Bakanlar Kurulu tarafndan 23 Ocak 1943 tarihinde kararlatrlr 1216. Bu yasaklama kararnda istem Matbuat Umum Mdrlnden deil, Dileri Bakanlndan gelmitir. 1217 Ocak ay ierisinde Hasan Ferit Canseverin Trk

Bozkurtular, TAN Cevap stiyormu!, Bozkurt, Yl:3, Cilt:2, Say:3/15, s.50. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02-100.119.15/23 Ocak 1943 tarih ve 2/19349 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesi. 1217 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri Bakanlar kurulu Katalou, yer no. 18.86.407.1943/22 Ocak 1943 tarih v e 928-28 sayl Numan Menemenciolu imzal belge.
1216

1215

371

Yurdu dergisinin yayn durdurulur. 1218 Ahmet Caferolunun Trk Amac da ubat 1943de 8. saysndan itibaren yasaklanr. 1219 Bu arada Turanc Trkle sert eletiriler ynelten bir bror yaynlanr. Aslnda Turanc Trkle dnk tepkiler II. Dnya Savann balamas ile birlikte Admlar, Yurt ve Dnya, Tan gibi yayn organlar tarafndan sk sk gndeme getirilmekteydi. 1943 ylnda Faris Erkman imzasn tayan En Byk Tehlike adl bror 1220, Turanc Trkl Alman tipi rkl taklit etmekle sulamakla kalmyor, Turanc Trkleri bizzat Alman hayranl ve Alman Altnc Kolu ile ilikili olarak da sunuyordu. Bror Turanc Trklerin byk tepkisini ekmitir. Atsz, En Sinsi Tehlike 1221; Trkkan, Asl Tehlike; Orhan Seyfi Orhon Maskeler Aa 1222 isimli brorleri ile yant verirler. Haziran aynda Bakanlar Kurulu, komu bir devlet ile ilgili olarak bir yasaklama karar daha alr. M. Necmettin Deliorman, Arif Necip Kaskat ve Gltekin Arda tarafndan yazlan Bulgaryadaki 1.300.000 Trk adl bror, 18 Haziran 1943 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile sattan yasaklanr. 1223 Baz gnlk basn organlarnn da tepkiyle karladklar En Byk Tehlike adl bror, Sinop milletvekili Cevdet Kerim nceday tarafndan Trkiye Byk

Tevetolu, zamann iktidarnca kat tahsis edilmemesi zerine etkinlii baltalanan Trk Yurdunun Ocak 1943de Cansever tarafldan yaynn durdurulduubu yazmaktadr. ( Fethi Tevetolu, Trk Dergiler IV, Trk Kltr, Yl:XXVI, Say: 3000, s.234 (40). 1219 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.172. 1220 F.Erkman, En Byk Tehlike! Milli Trk dvasna aykr bir cereyann iyz..., Galata, Akgn Matbaas, 1943, ss.36. Brorn Trkiye Komnist Partisinin legal basn komitesi tarafndan hazrland; redaksiyon ve yeniden yazm ilerinin ise Reat Fuat Baraner tarafndan gerekletirildii bilinmektedir.( Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, Cilt:6, stanbul, letiim Yaynlar, 1988, EK blm s.454. 1221 Nihal Atsz, En Sinsi Tehlike; A. Ferhan Ouzkan [R. Ouz Trkkan] Zeynel lhan [C. Sava Fer], Asl Tehlike, stanbul, Nmune Matbaas, 1943; O.S.O, Maskeler Aa! En Byk Tehlikenin yz, nar Yayn, 1943. Bir yant de Eskiehirden gelmitir.Abdlkadir Grol, Benim de fadem Var!... Kzl Bellara Cevap Ve Mill Dertlerimizden Bir Ka, Eskiehir, Gzeli Matbaas, 1943. 1222 Orhan Seyfi Orhon, Maskeler Aa! En Byk Tehlikenin yz, stanbul, nar Yayn, 1943, ss.32. 1223 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02- 102.44.17.

1218

372

Millet Meclisine de tanmtr. ncedaynn sorusuna yant veren Dileri Bakan Numan Menemenciolu brorn iddetle takip edileceini bildirdikten sonra, Bizim Trkiye hudutlar haricinde kalan Trklere yalnz refah ve saadet temennimiz vardr. Bunun yannda btn siyasetimiz, btn Trklmz, bu vatann snrlar iine girmi olan Trklere ait ve onlara mnhasrdr. szleri ile Trkiye Cumhuriyetinin pantrkl reddettiini bir kez daha aklamtr. 1224 Bahar aylarnn sonuna doru Reha Ouz Trkkann bu dnem ierisinde kard son dergi olan Gk-Brde kapanan dergiler kervanna katlmtr. Matbuat Umum Mdr Selim Sarper, Gk-Brnn 20 Mays 1943 tarihli 13. saysnda Reha Ouz Trkkan imzas ile yaynlanan Byk Trklk makalesinden dolay kapatlmas iin Babakanla bavurur. Sarper, makalede yer alan Sovyet kart deerlendirmelerin Sovyet mehafili tarafndan komante edilmeksizin mufassalan Moskovaya iletildiini de ekler. Ayrca yine bu sayda er Sabahattin Turay imzal bir okuyucumuzun dilei adl yaznn da umumi siyasete aykr olduunu bildirerek Gk-Brnn kapatlmasn ister. 1225 Gk-Br, Skynetim Komutanl tarafndan zaten kapatlm olduundan, Sarperin bu isteine kar Babakanln yapaca bir ey de yoktur. 1226 Gk-Brnn kapand Mays aynda bir baka Turanc Trk dergi yayn hayatna balar. stemen Fethi Tevetolunun Samsunda karmaya balad Kopuzun sahibi olarak Fethi Tevetolunun kars Glcan Tevetolu, neriyat mdr olarak da Feridun Ankara isimleri yer almaktadr. Tevetolunun yan sra

TBMM Zabt Ceridesi, Cilt:4, Ankara, 1943, tima:44, 5.7.1943, C:1, s.14. T.C. Babakanlk Devlet Arivleri, Babakanlk zel Muamelat Umum Mdrl Katalou, 030.10-85.561.2/3.6.1943 tarihili Selim Sarper imzal belge. 1226 Ad geen belge zerinde 21.7.1943 tarihi dlerek el yazsyla Gk-Brnn skynetim Komutanl tarafndan kapatld, bundan dolay imdilik yaplacak bir ey olmad ynl bir not yer almaktadr..
1225

1224

373

Atsz, Sanar, Akansel, Bayr, Ylanlolu smail Hakk, hsan Unaner, Abdlkadir nan, H. Namk Orkun, A. Mnir Hayman, smet Rasin Tmtrk, Peyami Safa gibi isimler yazmlardr. lk saysnn kapanda Saracolunun Biz Trkz, Trkcyz ve daima Trkc kalacaz. szlerini veren Kopuzun Samsunda kan saylarnda, 1939da stanbulda yaynlanan Kopuz saylarna oranla siyasal yann ok daha belirginletii sylenebilir. Irk ve Turanc yan aka ortaya konulmaya

balanmtr. Kopuzda da daha ncesinde Ergenekon ve Bozkurtta olduu gibi Bankas, Ziraat Bankas, Milli piyango reklamlar yer almtr. Bu dnemde Nihal Atsz da kapanan Bozkurtun yerine yeni bir dergi karma hazrlklarna girimitir. Atsz nce Rza Nurun lmyle kapanan Tanrda yeniden karmak istemi, bu yolda giriimlerde bulunmutur. 1227 Ancak Tanrda iin izin verilmesinin uzamas zerine Atsz, kardei Necdet Sanarn ei Reide Sanarn sahibi ve mdr grnd Trk Saz isimli dergiyi Balkesirde yaynlamaya balar. 1228 lk says 15 Mays 1943de kan Trk Saznda Atszn yan sra, Mustafa Hakk Akansel, Besim Atalay, Zeki Velidi Togan, Mehmed Halid Bayr, akirolu Canip Stk yer alrlar. 1229 Orhan aik Gkyay ve Abdlkadir nann da yaptklar evirilerle katldklar Trk Saznn mr ok ksa olur. Daha ilk says piyasaya kmadan Matbuat Umum Mdrl gnderdii bir telgrafla derginin piyasaya karlmasn engeller. Bu engellemenin nedeni Reide Sanarn kimya retmeni olmas nedeniyle ancak mesleki dergi karabilecek olmas ve gazetelere verilen ilanlarda Trk Saznn Atsz Mecmuann devam olarak

15 Kanunuisani 1943 tarihli Nihal Atszdan Arif Trkdoana yazlan mektupta Atsz, Tanrda yeniden karmak iin bir buuk ay nce gerekli mracaatlar yaptn bildirmektedir. (Ycel Halacolu, Atszn Mektuplar, stanbul, Orkun Yaynlar, [t.y.], s.53.) 1228 Reide Sanar, Balkesir Lisesinde grevlidir. 1229 Samsunda kan Kopuz dergisinin ilk saysnda Trk Saznn karde dergi olduu yazlmakta ve okuyucular Kopuz ile birlikte Trk Saz almaya arlmaktadr.

1227

374

gsterilmesi,

kapatlm

bir

derginin

devam

olarak

baka

bir

derginin

yaynlanamayaca ne srlmtr. 1230 Bu arada Atsz, Hazirann banda Orhunu yeniden yaynlamak iin Matbuat Umum Mdrlne bavurmutur. 1231 Selim Sarperin de bu istei uygun grmesiyle Bakanlar Kurulu 22 Haziran 1943de Orhunun on yllk bir aradan sonra yeniden yaynlanmasna izin verir. 1232 Atszn Orhunu yeniden yaynlamasna izin verilirken, Reha Ouz Trkkann Kzl Faaliyet ve Solcular ve Kzllar adl brorleri de Eyll ay ierisinde toplatlrlar. Bu tr brorlerin toplattrlmas yine d siyasa gerekleri ile aklanmakla beraber artk Turanclk tek neden deildir. Trkiye Cumhuriyeti, komnizme kar yaynlarn da anlalan Sovyetler Birlii ile ilikileri bozacan dnmeye balamtr. Bir baka yasaklama karar da 1942 ylnda len Rza Nurun Kahirede 1932-1938 yllar arasnda karm olduu Trkbilik Revsnn 1 ubat 1938 tarihli 8. saysnn Trkiyede datmnn yasaklanmas biiminde

gereklemitir. 1233 Bu yasaklamalar dnda Dou, naralt, Orhun, Kopuz gibi dergiler yaynlarn 1944e kadar srdrmeyi baaracaklardr. Turanc Trklerin de bir takm rgtlenme abas ierisinde olduklar anlalmaktadr. Bu rgtlenme etkinlikleri yine Reha Ouz Trkkan ve arkadalarndan gelmektedir. Kitap Sevenler
3.6.1943 tarihli Nihal Atszdan Mesud Komana yazlm mektup.(a.g.e., s.56-57). Atsz Arif Trkdoana yazd bir baka mektubunda da stanbul ve Ankarada Trk Saznn satnn yasak olduunu, ancak Balkesir Valiliinin derginin yaynn yasalara uygun bulduunu, Balkesir ve dier yerlerde satlabildiini, bununla birlikte stanbul ve Ankarada satlamayan Trk Saznn karlamayacan yazar.(a.g.e., s.58-59) Trk Saznn bu tek says Milli Ktphanede grlebilir. 1231 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri Bakanlar Kurulu Katalou, yer no:18.85.99.1943/ 4.6.1943 tarihli Atsz imzal dileke 1232 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02-102.45.16/ 22.6.1943 tarih ve 2/20150 sayl Bakanlar kurulu Kararnamesi. Bu arada Atsza Tanrda karma izni de verilmitir.(Ycel Halacolu, Atszn Mektuplar, s.59.) 1233 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, Bakanlar Kurulu Katalou, 030.18.01.02- 104.5.11/ 16.12.1943 tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesi.
1230

375

Kurumunun Halkevlerine katlmasndan sonra Bozkurtu Gremi ad verilen rgt yeniden diriltme abalar ierisine bu kez Turanc Trkln kdemli isimlerinden Zeki Velidi Togann da dahil olduu anlalmaktadr.Ancak bu rgtlenmenin clz kaldn sylemek de olanakldr. f) BOZKURTLARIN LM 1944 ylna gelindiinde artk II. Dnya Savann gidiat belli olmutu. Almanyann kaybedecei, Sovyetler Birliinin kazanan tarafta olaca hemen hemen kesinlemiti. Sovyet ordular Stalingrad kuatmasn baaryla atlatm, Stalingrad kuatan Alman ordularn esir alm, Almanlar gerisin geriye itmeye balamt. Trkiye iin bu dnemde Sovyetlerle iyi ilikilerin korunmas hayati nem kazanmt. Trkiye byk komusuna gven verecek bir takm iler baarmalyd. Sovyetler Birliine dman gruplarn tamamen susturulmasnn zaman gelmiti artk. Hkmetin bekledii frsat da yine Turanclar tarafndan ve Turanc hareketin en sivri dilli kalemi olan Nihal Atsz tarafndan verilmitir. Nihal Atsz Orhunun 1 Mart ve 1 Nisan tarihli saylarnda Babakan kr Saracoluna hitaben iki ak mektup yaynlayarak zellikle Milli Eitim Bakanl ve niversitelerde var olan komnist devlet grevlilerini ihbar ediyor ve gereinin yaplmasn istiyordu. Bu ak mektuplar zerine Bakanlar Kurulu 6 Nisan 1944 tarihinde Orhunun 1 Nisan tarihli 16. saysnn toplattrlmasna ve Orhunun kapatlmasna karar vermitir. Nihal Atsz da Boazii Lisesindeki retmenlik grevinden alnmtr Atszn mektuplarnda ihbar ettii isimlerden biri olan Sabahattin Ali, Nihal Atsza kar hakaret davas amtr. Davann grlmesi srasnda, zellikle ikinci durumann yapld 3 Mays 1944 gn ou niversite rencisi binlerce kiinin katld,

376

Atsz destekleyen, Sabahattin Aliye kar kan, komnizm kart bir gsteri dzenlenmitir.. Nihal Atsz- Sabahattin Ali arasndaki dava 9 Mays gn karara balanmtr. Ancak Hkmet Turanc hareketin sonunun getirilmesi gerektiine inanmaktayd. 3 Mays gn yaplan gsteri de bu kannn glenmesine yol amt. Hasan Ali Ycel bakanlndaki bir kurul tarafndan dzenlenmi ve 47 kiinin rk-Turanc olarak nitelendirildii rapor ileri Bakanl araclyla stanbul Skynetim komutanlna gnderilmitir. 1234 Bu listede Nihal Atsz, kars Bedriye Atsz, Reha Ouz Trkkan, Necdet Sanar, Nurullah Barman, Mustafa Hakk Akansel, M.akir lktar, Yusuf Kadgil, Cemal Ouz cal, smet Rasin Orhan aik Gkyay, Zeki Sofuolu,, Hseyin Namk Orkun, Hamdi Sadi zbek, Nihad Sami Banarl, Fethi Tevetolu, Hsn Emir Erkilet gibi isimlerin yan sra Rusya gmeni Trklerden Zeki Velidi Togan, Abdlkadir nan, Akdes Nimet Kurat, Kadircan Kafl, Azerbaycan Yurt Bilgisi ve Trk Amac dergilerini karm olan Ahmet Caferolu, Cafer Seydahmet Krmer, Muharrem Feyzi Togay, Azeri Mahmet Altunbay, Sanan Azer (Mehmet Sadk Aran) de yer almlardr. Ayrca Milli Ktphane mdr Nebil Buharal, Millet dergisi sahibi Hseyin Avni Gktrk, Zonguldakta Dou gazetesini karan Tahir Akn Karauuz gibi isimler de bulunmaktadrlar. Bu liste dorultusunda tutuklamalar gerekletirilmeye baland. 47 kiilik listede yer almayan on kiinin de eklenmesiyle 1235 toplam 57 kii gzaltna

Mahmut Gololu, Mill ef Dnemi (1939-1945), Ankara, Kalite Matbaas, 1974, s.249. Mustafa Mftolu, ankayada Kbus (3 Mays 1944), stanbul, Yamur Yaynevi, 1974, s.11-12. 1235 Bu on kii Hasan Ferit Cansever, Fazl Hisarcakl, Alparslan Trke, Cihat Sava Fer, Muzaffer Eri, Cebbar enel, Fehiman Atlan, Hikmet Tanyu, Said Bilgi, Saim Bayrak.

1234

377

alnd 1236; bunlardan 23 hakknda dava ald. Rusya gmeni Trkler ierisinde yalnzca Zeki Velidi Togan yarglananlar arasndayd. Ayrca Ali hsan Sabis, Hsn Emir Erkilet gibi generaller yarglama aamasnn dnda tutulmulard. Yarglanan sanklardan on tanesi eitli cezalar aldlar. 1944 Irklk-Turanclk Davas adyla bilinen yarglamalar ayn zamanda byk bir basn kampanyas ile birlikte yrtld. ok sayda gazeteci yazlarnda rkl ve Turancl yerdiler. Turanc hareketin Trkiyede sonu gelmi grnyordu. Ancak II. Dnya Sava sonrasnda Souk Savan balamas ve Trkiyenin scak savaa girmemesine ramen bu souk savata yer almas, ald bu yerin de Sovyetler Birliinin karsnda olmas Irklk-Turanclk Davas ile len Bozkurtlar yeniden diriltecektir. Aldklar cezalar Askeri Yargtay tarafndan bozulup serbest kaldklar gibi, ksa zaman ierisinde bu kez eskisinden ok daha gl bir biimde yayn organlarna kavuacaklar, devletin destei ile grlerini yayma olana bulacaklardr.

Son Tahkikat Karar, Ayn Tarihi, 30 Eyll 1944, s.28-29; Mustafa Mftolu, ankayada Kabus, s.100-101; Mahmut Gololu, Milli ef Dnemi (1939-1945), s.253; Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.303, EK 1.

1236

378

SONU
Ondokuzuncu yzyln sonlarnda gelimeye balayan, Yirminci yzyln balarndan itibaren de aa kan Macar ve Trk Turanc hareketlerinin, genel dnsel yaplarnn zerinde ykseldii unsurlar arasnda bir takm benzerlikler kurulabilecei gibi, bu unsurlarn ilerinin doldurulma tarzlar bakmndan nemli farklar da bulunabilir. Bunun yan sra Macar Turanclnn 1930lu yllarda e zamanl olarak var olan deiik hareketleri, Trk Turanclnn Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerindeki dnsel yaplar ve Cumhuriyet dnemi Turanc Trklnn deiik gruplar arasnda, amalarn gereksinimlerinin farkllamas dorultusunda, bir takm kart motiflerin varl da dikkati ekmektedir. Benzer olan unsurlarn banda her iki lkedeki hareketin ortaya knda etkili olan Slav korkusu/tehdidi ilk sray almaktadr. Osmanl lkesinde tehdidin dorudan kaynan Rusya ve onun yaylmac zlemleri oluturmutur. Hatta Rusya Trklerinde bu tedirginlik Rus arlnn Ruslatrma politikalarna bal olarak gerek bir var olma mcadelesine dnmtr. Macaristann Slav korkusu/ tehdidi alglamasnda ise Rusya dolayl bir etkide bulunmu; bu algnn olumasnda I. Dnya Sava ncesinde Macar Krallnn egemenliinde olan Slav halklarn istemleri, I. Dnya Sava sonrasnda ise Macaristana komu olarak ortaya kan bamsz Slav devletlerinin varl dorudan etkili olmutur. Bununla birlikte panturanc dncenin, bu varln srdrme biimindeki birinci boyutu ile i ie gemi ikinci bir boyutu daha vardr. Bu ikinci boyut yaylmac bir dnce biiminde ortaya kmaktadr. Kukusuz bu ikinci boyut,

379

varl srdrmenin bir koulu olarak sunulmakla birlikte, aslnda emperyal amalarn da bir ifadesidir. Ekonomik olarak daha ileri olan Macaristanda ortaya kan Turanc hareketlerin hemen tamamnda, yaylmaclk biimindeki boyut, zaman zaman ilk boyutun dahi zerinde bir neme sahip olmutur. Osmanl Devletinin k srecinde ortaya kan Trk Turanclnda ise yaylmaclk biimindeki boyut daha geri planda kalmtr. Uygulanan ekonomik politikalar sonucunda bir orta snfn belirdii bamsz Trkiye Cumhuriyeti ierisinde 1930lu ve 40l yllardaki Turanc Trk harekette ise savunma boyutlu Turanclk anlay tamamen siliklemi, btnyle yaylmac bir Turanclk anlay bu dnemdeki harekete damgasn vurmutur. Bu noktada her iki lkedeki Turanc hareketlerin tasarladklar birlik projeleri arasndaki farklardan da sz etmek gereklidir. Macar Turan hareketinin btn gruplarnda Ural-Altay dil ailesine mensup ve hatta bu dil ailesine mensubiyetleri tartmal olan ya da reddedilen halklarn birliktelii hedef alnmtr. Devnyden Tokyoya slogannn da gsterdii gibi, bu birlik tasarm, ok geni bir corafyay, kltrleri, tarihleri, dinsel inanlar birbirinden tamamen farkl halklar iermektedir. Bu durum Macar Turanclarnn birlik tasarmlarnn dzeyini de etkilemitir. Turanl Monoteistler hari, Macar Turan hareketinin dnnde, Turan halklarnn birliktelii, daha ok ngiliz Uluslar Topluluu benzeri bir rgtlenme veya son derece gevek bir konfederasyon modeli erevesinde tasarlanmtr. Dilleri, dinleri, kltrleri birbirinden tamamen farkl halklarn birlikteliinin ne srlmesi Macar Turan hareketinin Macar emperyalizminin bir uzants olduunu da gsterir. Temel ama, bu geni corafyada, Macar ekonomik karlarnn gelitirilmesi olduundan, kltrel ve dinsel farklar nemli deildir. Macar Turan hareketinin btn kardelik

380

ya da rktalk syleminin ardnda yatan, bu ama tarafndan ekillendirilmitir. Macar Turanclarnn gznde bu kardeler ya da rktalar, Macar smrsnn nesnelerinden te bir anlam tamamaktadrlar. Bunun en iyi gstergelerinden biri de Macar Turanclarnn altn a mitinin ieriini dolduru tarznda bulunabilir. Trk Turancl, tasarlanan kltrel veya siyasal birliin tarihsel dayana olarak, Turann altn an Orta Asyada, Metenin, Cengizin imparatorluklarnda bulmasna ramen; Macar Turancl, Macar milliyetiliinin dier trleri gibi, Turan altn an, Turanda deil; Orta Avrupada, Byk Turan Birlii biiminde deil, Byk Macar Krall olarak bulmaktadr. Aslnda Macar Turanclnn, mitlere dayanarak kurmaya alt tarih erevesi, Turan halknn ya da rknn deil, Macar ulusunun dou, k ve yeniden dou mitlerini iermektedir. Onlar iin temel ama Atillann Macar ve Trkleri ieren ve ikincilerin hakimiyetindeki imparatorluunun byklne ulamak deil; Kral Istvnn ya da Hollos Mtysn zamanndaki l Macar Kralln yeniden ina etmektir. Atillay bir sembol olarak ne karan ve Turan haklar arasnda siyasal birlik topyalar gelitiren Turanl Monoteistler iin de durum ayndr. Bu durumda Trk Turanclarnn, kendi birlik projelerinden Macarlar ve dierlerini dlamalarnn nedeni de bulunabilir. Macar Turan hareketi, nasl ki Turan dnyasnn nderlik roln Macarlara veriyorsa ve Turancl Macar karlarn gerekletirmenin arac olarak gryorsa, Osmanl ve Cumhuriyet dneminde ortaya kan panturanc yaklamlar da kendi halklarnn (yani Anadolu Trklnn) ve kendi devletlerinin nderliini arzulamaktadr. Benzer biimde Kazan Tatarlar panturan projeleri gelitirmeye baladklarnda, bu projenin gelitirilmesinin nedenlerinden bir tanesini de kendi iktisadi karlarn koruyabilmek dncesi

381

oluturuyordu. Bu durumda sosyal ve ekonomik adan kendilerinden gl bir unsuru, birlik projelerine dahil etmek, nderlik rolnn kaptrlmas anlamna da gelebilirdi. Bir baka neden de Trk olarak deerlendirilen halklarn niceliksel yaplarnn byk ve gl bir devlet kurmak iin yeterli saylmas olabilir. Onlara gre yz milyon Trkn tek bir at altnda birlemesi kuvvetli bir devletin oluturulabilmesi iin yeterli saylmtr. Oysa ki, Macar Turanclar iin dnya zerinde says on milyonu gemeyen Macarlk dnyas zerinden gl, emperyal bir devletin kurulmas sz konusu deildir. Btn bunlardan daha nemli olan bir baka nedenin varl da belirlenebilir. Bu ba neden Trkler ile Macarlar ve dierleri arasnda dil, kltr ve din farknda bulunabilir. Kltrn eleri ve zellikle kltrn en nemli paralarndan biri olan din konusunda aralarnda byk farklar bulunan halklarn birlemesi hedefinin, tasarlanan kltrel ya da siyasal birlik projelerine temel yaplmas hemen hemen olanakszdr. Bu noktada deiik dil, kltr ve din zelliklerine sahip halklar Turan ats altnda birletirmeyi savunan Macar Turanclarnn gevek birlik zlemlerine karlk, Trk Turanclarnn ister kltrel, ister siyasal birlik tasarmlarnda btnleme dzeyinin daha yksek olarak dnlm olmas durumu dikkate alnmaldr. Bu noktada her iki lkedeki hareket arasnda rk ve ulus kategorilerinin birbirleri ile ilikilerinin deiik kurulmasnn biimindeki farkllktan da sz etmek gereklidir. Macar Turancl ortaya ktnda Macar ulusu kategorisi halihazrda olumutu. Bu durumda Macar Turancl iin Turan rk kategorisinin oluturulmas gerekliydi. Onlar iin bir Macar ulusu, bir de Turan rk sz

konusuydu. Macar ulusu, Turan rkna mensup olarak deerlendirilmekle beraber, ulus ve rk kavramlar zde deillerdi. Osmanl dnemi Trklerinin temel

382

abalarndan bir tanesi ise Trk ulusu kategorisini ina edebilmek biiminde ekillenmiti. Trk ulusu kategorisini ina etmeye abalarlarken, Osmanl snrlar ile yetinmek gibi bir niyetleri de bulunmamaktayd. Osmanl Trkleri iin Anadolu Trkleri ve Osmanl snrlar dnda yaayan Kazaklar, zbekler, Trkmenler, Krgzlar gibi halklar ayn ulusun paralarn oluturmaktaydlar. Cumhuriyet dnemi Turanc Trk hareketi de ayn yaklam benimsemitir. Turanc Trkler iin byk lde rk ve ulus zde kavramlar olarak deerlendirilmeye ve gsterilmeye allmtr. Dolaysyla Macar Turanclarnn birlik tasarmlarnda yer almas dnlen halklar tek bir ulusun paralar olarak dnlm deillerken, Trk Turanclarnn birlik dlerinde yer almas arzulananlar ayn ulusun paralar olarak ortaya konmulardr. Bu nokta her iki lkedeki hareket arasndaki hem kurulmas istenen birliin kapsam ve dzeyi ile ilgili hem de yaylmac/emperyalist zlemlerin birlik iine veya dna younlamas eklindeki farkllklarn anlalmas iin anahtar konumundadr. Macar Turanclarnn yaylmac/emperyalist zlemleri birlik ierisine dahil olmas arzulanan halklara kar ok daha ak bir nitelie sahipken, Trk Turanclarnn syleminde yaylmac/ emperyalist zlemler daha ok birlik dna younlam gzkmektedir. Bu farkn nedeni de yukarda aklanmaya alld gibi Trk Turanclarnn birlik tasarmlarnda yer alan halklar tek bir ulus olarak grmelerinde bulunabilir. Bununla birlikte Kazaklar, Trkmenleri, zbekleri, Azerileri, Anadolu Trklerini ve benzeri halklar tek bir ulus olarak gren yaklam Bat/Trkiye Trklerinin milliyetiliinin bir sonucudur. Bu erevede de bu tek ulus olarak deerlendirilen halklarn nderlii de, Trk Turanclarna gre

Bat/TrkiyeTrklerinde olacaktr. izilen bu birlik tasarmnn Bat/Trkiye

383

Trklerinin

milliyetiliinin

yaylmac/emperyalist

zlemlerine

dayandn

sylemek yanl olmasa gerektir. Birlik projelerinden Macarlar ve dierlerini dlayan Trk Turanclar iin, kurulmas istenen birliin kltrel ya da siyasal boyutlar iermesi, dnemin i ve d koullarna gre farkllklar gstermitir Osmanl dnemi Trklerinin birlik tasarm I. Dnya Savana kadar kltrel dzeyle kendini snrlamtr. Bu kltrel dzey ile kendini snrlama, Osmanl Trklerinin ierisinde bulunduklar zor koullarn ayrdnda olarak siyasal birliin gerekleme ansn, bu dnem iin dk bulmalarnn olduu kadar, birlemesi istenilen halklarn bilin dzeylerini de yeterli grmemelerinin bir sonucudur. Hem bu bilin dzeyinin ykseltilmesi, hem de var olan kltrel, bunlarn ierisinde de en nemlisi olan dilsel farkllklarn giderilmesi balamnda kltrel pantrklk gelecekteki siyasal birlikteliin temeli olarak deerlendirilmitir. Bununla birlikte, I. Dnya Sava srasnda ve zellikle Rus arlnn knn ardndan siyasal anlamda birlik zlemlerinin de ykseldii, irredantist eilimlerin kuvvetlendii grlmektedir. Cumhuriyet dneminde ortaya kan Turanc Trklk ise, kendisini bandan itibaren kltrel dzey ile snrlamamas, siyasal birlemeyi kendi dncesinin temeli yapmas balamnda yaylmacln n planda olduu bir hareket olmutur. Her iki lkedeki hareket iin de dil ve tarih alanlar ideolojik yapnn biimlenmesinde belirleyicidir. Bu anlamda da btn dnemler iin her iki lkedeki Turanc hareketlerin temel argmanlarn romantik milliyetilik anlayndan devirdiklerini sylemek yanl olmasa gerektir. Dil, kurulmak istenilen Turan veya Trk rk kategorilerinin de zerinde ykseltilmeye alld alan olarak biimlendirilmitir. Kukusuz temel alnan diller aras akrabalk ilikilerinin dzeyi

384

de, Macar Turanclarnn Ural-Altay dil ailesini, Trk Turanclarnn ise bu dil ailesinin Altay kolunun yalnzca Trk dilleri blmn kendi hareketlerine destek almalar dorultusunda birbirinden farkllamaktadr. Bu farkllama temelinde Macar Turanclnn Turan rk kategorisi ve bu kategoriyi kurarken kulland motiflerin ultra romantik milliyetiliin en parlak rneini oluturduunu ileri srmek yanl olmasa gerektir. Dil zerinden gelitirilmeye allan Turan veya Trk rk kategorileri beraberlerinde rkl da getirmilerdir. Ancak rka yaplan vurgu ve rkln dzeyi Macar ve Trk Turanclarnn deiik gruplarnda farkl biimler almtr. Macar Turan hareketinin ana izgisini oluturan Turan Cemiyeti, saf kana dayal dlayc bir rklk anlayna kaymamtr. Bunun nedenini btn Tuna Havzas ve Balkanlarn egemeni olmak biimindeki yaylmac dnte bulmak olanakldr. Bu durumda kanca Turanl ama kltrce Slavlam Bulgarlar haricinde, Balkanlar ve Orta Avrupada Turanllk ile ilgisi olmayan halklarn yaadklar blgeler zerinde I. Dnya Sava ncesi hakimiyeti korumak, sava sonrasnda yeniden Macar devleti ierisine almak biiminde gelien dnce ile saf Macar kannn ya da Turan kannn korunmasnn hedeflenmesi dncesi badamayan unsurlar olarak deerlendirilmi olsa gerektir. Bu durumun sonucu, temel hedefi Turanl olmayan halklarn asimilasyonu ve -Macarlatrma anlamna gelmek zereTuranllatrlmalar biiminde ortaya kan kapsayc bir anlay olmutur. Dolaysyla Turan Cemiyeti iin baka kanlarn karmas ile bozulacak stn bir Turan kan yoktur. Macaristan Krall ierisinde ya da darsnda yaayan dier halklar ve zellikle de Slav olanlar zerinde Macar hakimiyetinin kurulmas stn rk anlay ile deil, var olduu savlanan tarihsel haklar zerinden gelitirilmeye

385

allmtr. Turan Cemiyetinin Trk ve Tatarlarn yan sra Turanllk ile bir ilgileri olmayan Srp, Arnavut, Bonak genlerinin de Macaristanda eitim almalarn salamasn buna kant olarak gstermek olanakldr. Bu durumda Turan rk kategorisi zerinden yryen Turanclk anlaynn, Macar yaylmaclnn hedefleri dorultusunda, Trk ve dier Turanl halklara yaklamda kullanlabilecek bir d politika arac olarak biimlendirildiini sylemek yanl olmasa gerektir. Benzer biimde her trl birlik projesini yalnzca Trk halklar zerine ina eden Trk Turanclar, Yusuf Akura ve Zeki Velidi Togan rneklerinde aka grld gibi, Macarlara dnk olarak yaptklar konuma ve yazdklar makalelerde Macarlar da kapsayan bir kltrel Turanclk anlayn Macar Turan hareketinin argmanlarna yaklaarak ne srmlerdir. Turan Cemiyetine oranla 1930lu yllarda yeniden ortaya kt dnemde rka daha fazla vurgu yapan Macaristan Turan Birlii de yaylmac istemlerle, rkl daha deiik bir yoldan badatrmak zere savlar gelitirmek zorunda kalmtr. Turan Birliinin bulduu zm, Slav olarak adlandrlan halklarn, aslnda Turan kanl olduklarn kefetmek olmutur. Irklk ile ilgili hatrlanmas gereken bir baka olgu da Macar Turan Cemiyetinin Yahudi kart tavrlar iine girmemesi, hatta yeleri arasnda Yahudilerin de bulunmasdr. Buna karlk Turan Birlii Yahudi kartdr. Turanl Monoteistlerin yaklam ise, eliik tutumlarn varlna ramen, genelde, dlayc rklk zellikleri gstermektedir. Osmanl Trkleri devlet snrlar ile ulusu bir tutmadan ulus kategorisini oluturmaya alrlarken devleti kurtarmak biimindeki en temel amalarndan da vaz gememilerdir. Bu durumda kana dayal dlayc bir rklk anlay onlarn devleti kurtarma abasna uygun dmemekteydi. Bu durumda onlar, Osmanl

386

snrlar iinde ve dnda tek bir ulus olarak grdkleri halklarn yaptrc esi olarak kltr benimsemilerdir. Cumhuriyet dnemi Turanc-Trkleri, Osmanl dnemi Trklerinin devlet snrlar ile ulusu bir tutmayan anlaylarn paylamalarna ramen, bu ulus kategorisini zerinde ina etmeye altklar unsur asndan onlardan byk farkllk ierisindedirler. Turanc Trkler, zellikle Atsz ve Trkkana bal olan gruplar, Turanc dnceyi srdrebilmek iin Cumhuriyetin devlet snrlar ile ulusu bir tutan, bu devlet snrlar ierisinde de ulusu kltre arlk vererek kurmaya alan tutumunu reddetmek durumundaydlar. Bu noktada onlar Trkiye snrlar iinde ve dnda paralar olduu dndkleri ulusu kana dayal olarak ina etme abas ierisine girmilerdir. Saf kan anlay dncelerinin temeline yerletiren Turanc Trkler, bu anlay dorultusunda dlayc bir rkl gndeme getirmilerdir. Bu dlayc rklk, lke ierisinde Trk olarak grlmeyen halklara kar olduu kadar, dier ulus ve halklara kar da saldrgan bir politikann savunulmasnn da temeli olmutur. Her iki lkedeki Turanc hareketlerin ie dnk tutum allarnda da byk farklar bulunmaktadr. Macar Turan hareketinin iki nemli rgt Macar Turan Cemiyeti ve Macaristan Turan Birliinin Macaristanda var olan i siyasal-sosyal dzene ilikin temel bir itirazlar yoktur. zellikle Turan Cemiyeti iin, Turanclk, i politika ile ilgili bir konu deildir. Bu noktada her iki hareket arasndaki bir baka fark Turan kltrnn deerlerini aradklar toplumsal snf ve katmanlarla ilikili olarak ortaya kmaktadr. Macar Turanclar iin bu deerler aristokratik niteliklidir. Osmanl Trkleri ve Cumhuriyet dnemi Turanc Trkleri ise Trk kylsne vurgu

387

yapmaktadrlar. Ancak bu iki dnemdeki anlay arasnda da byk bir fark vardr. Osmanl Trkleri kyll ne karrken, daha zgrlk ve siyasal eitliki bir sosyal-siyasal yap zlemine de temel buluyorlard. Cumhuriyet dnemi Turanc Trkl ise Trk rknn ayrt edici zelliklerini Trk kylsnde ararken, tarihte bulduklar aristokratik deerler zerine toplum-siyaset modellerini gelitirmek yolunu semilerdir. Dolaysyla zlemini duyduklar devlet-toplum-birey modelini eitliki olmayan bir temel zerinde ykseltmeyi yelemilerdir. Bu adan bakldnda 1930lu ve 40l yllarn Turanc Trkl ile eitlie dayanmayan toplum modellerini benimsemi olan Macar Turancl arasnda bir takm benzerlikler kurmak olanakldr. e dnk olmayan Macar Turanclnn ana izgisinin dn tarzndan farkllaan Turanl Monoteistler, Hristiyanlk kartlndan yola karak, Macaristanda var olan sac nitelikli i dzene daha sadan eletiriler getirmilerdir. Bu bakmdan Macar Turan hareketi ierisinde de Turanl Monoteistlerin gerek faizmden daha ok etkilenmeleri ve gerekse de zellikle lke iindeki dinsel inana kar tavr gelitirmeleri balamnda, Turanc Trklk ile ideolojik yap bakmndan daha ok benzetii ileri srlebilir. e dnk tutum alta kltre yaklam sorunu da karlatrma yaplabilecek alanlardan biri olarak karmza kmaktadr. Avrupa kltrne yaklam erevesinde, her iki lkedeki hareket arasnda bir takm farklar ve benzerlik bulmak olanakldr. Macar Turanclarnn bir ksm iin Bat ve Dou kltrlerinin sentezi bizzat Macarln kendisidir. Dolaysyla Batnn karsna Dou kltrnn kartlmas sz konusu deildir. Bununla birlikte Macar Turanclarnn dier bir ksm iin Bat teknii gereklidir; ancak Macarlar Doulu kltrlerine geri dnmelidirler. Bu bak asnn Osmanl dnemi Trk hareketinde de yanklar

388

bulunabilir. zellikle Ziya Gkalp, uygarlk-kltr ayrm ile bu anlaya yaklamtr. Cumhuriyet dnemi Turanc Trk hareketinde de Bat tekniinin alnmas Trklerin glenmesinin yolu olarak grlmekte; buna karlk kltrde Trklerin kendi z benliklerine dnmesi vurgulanmaktadr. Bu durumda kltrn nemli bir paras olan din karsnda, Turanc hareketlerin konumlar da nemlidir. Macar Turan hareketi, bata Trkler olmak zere, farkl dinlere mensup halklar kendisine hedef kitle olarak belirlediinden, Hristiyanlk vurgusu hemen hi olmamtr. Bununla birlikte Turanl Monoteist hareketine kar klrken Hristiyan kltrnn de Macar kltrnn ayrlmaz paras olduu gr dillendirilmeye balanmtr. Turanl Monoteistler pagan inanlara geri dnlmesini savunduklar oranda, dinsel anlamda, Turan halklar aras birlik anlayna da yaknlam olurlar. Bununla birlikte Osmanl Trkleri iin slam, pantrkist projeye destek olarak alglanm ve bu ynde kullanlmaya allmtr. Cumhuriyet dnemi Turanc Trklk hareketinde ise, yine farkl dnceler olmakla beraber, yabanc bir kltrn rn olarak grlen slamiyetin benimsenmedii, bununla birlikte Turanl Monoteistlerin Hristiyanla kar aldklar tavr kadar ak biimde bu kartln ortaya konulmad grlmektedir. slamiyete dnk eletiriler, Atszn birka sz haricinde, genellikle st kapal ve dolayl olarak dile getirilmi; slamiyetin toplum ierisindeki etkisini grdkleri oranda da onu kendi rk dnceleri ile badatrma yollar bulmaya almlardr. Macar ve Trk Turanc hareketlerinin incelenen dnem boyunca ve btn gruplar asndan ortak olan noktas komnizm kartlnda somutlamtr. Her iki lkedeki hareketler iin bu komnizm kartl ideolojik yapnn bir gereidir.

389

Ayrca bu komnizm kartl, Turanc harekette ikin olan Rus kartl ile de kolayca uyum salam; komnizm bir anlamda Rusya anlamna gelmitir. Turanc hareketlerin kaderi zerinde, bu hareketlerin ilerinde doduu devletin i ve d politikas ile uyumlu olup olmamalar da belirleyici neme sahip olmutur. Macar Devleti I. Dnya Savana kadar muhafazakar zellikler gsterirken; sava sonras dnemde bu muhafazakarl i politikada srdrm, ancak dta revizyonist politikalardan yana tutum almtr. Bu erevede Macar Turan Cemiyeti savunduu grleri ile bandan itibaren Macar Devletinin istemleri ile uyum ierisinde olmu; 1919 ylndaki ksa Sovyet iktidar dnemi hari, temel bir sorun yaamamtr. Macaristan Turan Birliinin 1920li yllarda blnmesi ve dalmas Birlik ierisindeki i politikaya dair grlerin farkllnn da bir sonucudur. Benzer biimde varolan i sosyal-siyasal dzene, daha sadan eletiriler getiren Turanl Monoteistlerin karlatklar zorluklar da bununla ilintilidir. Osmanl Trkleri de ancak II. Merutiyet ortamnda, Trkl benimsemi ttihat ve Terakkinin hakimiyet kurduu dnemde rahat hareket edebilme olana bulmular, rgtlenebilmiler ve yaynlar karabilmilerdir. Trkiye Cumhuriyeti ise ulus-devlet kurma abalarna younlat dnemde ite deiim yanls, dta statkodan yana bir tavr almtr. Bu nedenle zellikle Mustafa Kemal dneminde Turanc Trk hareketin etkinlikleri snrl kalm; yurt ierisinde yaynlanan dergiler kapatld gibi, yurt dnda yaynlananlarn da yurda girii yasaklanmtr. Turanc Trk yayn organlarnn sk sk Rusya dostluu/ekincesi ile kapatlmalar, basite Rusyadan duyulan tedirginlik ile aklanamaz. Burada Cumhuriyetin milliyetilik anlay ile Turanc Trkln milliyetilik anlaylar

390

arasndaki temel fark bulunmaktadr. Sovyet Rusyadan ya da dier devletlerden duyulan tedirginlik, aslnda ulus-devletin gvenliinin her eyin nnde geldiinin gstergelerinden birini oluturur. Cumhuriyet iin temel hedef ulus-devletin varln srdrmesidir. Mustafa Kemalin lm sonrasnda Trk hkmeti ile Turanc hareket arasndaki ilikiler daha karmak bir nitelie brnmtr. Bu dnemde Cumhuriyet yneticilerinin en azndan bir ksmnda d Trkler ilgisinin artm olmas nedeniyle Turanc Trklerin dergileri, yine ska kapatlmakla beraber Mustafa Kemal dnemine gre, daha uzun soluklu olmay baarmlardr. Turanclk, bugne kadar, dier kardeleri, panslavizm ve pancermenizm gibi, gerekleme olana bulamamtr. Bugn Macaristanda sosyalist ynetimin knn ardnda Turan birlii hedefleri, Macaristan ii kk bir grup ile diasporadaki Macarlarn yine kk bir ksm tarafndan savunulan tamamen marjinal bir hareket grntsndedir. Bununla birlikte Macaristan yzn bir baka pan harekete evirmi durumdadr. Macarlar iin gelecek Turan birliinde deil, Avrupa Birliinde grlmektedir. Sovyetler Birliinin zlmesi sonrasnda Orta Asya devletlerinin bamszlklarna kavumas sonras Trkiyede yeniden parlayan Turan umutlar da aradan geen on yldan fazla srede giderek snmeye balamtr. Bu durum tpk I. Dnya Sava sonrasnda bamsz Slav devletlerinin saysnn artmasna ramen bir panslav birlii kurulamamasna benzemektedir. Hatta ek ve Slovaklarn, kk anlamda panslav birlii rnei saylabilecek olan ekoslovakya ierisinde birletirilmeleri de 1990l yllarla birlikte ortadan kalmtr. Tarihsel, kltrel, siyasal ve ekonomik bir geerlilii olmayan, bir takm rk veya dil kategorileri zerinden gelitirilmeye allacak pan-milliyeti hibir hareketin gerekleme ans bulunmamaktadr. Henz ulus-devletler dnemi

391

kapanmamtr. Irk ve dil kardelii zerinden deil de baka unsurlar zerinden ykselen milletlerin karlar, gerektiinde kendi kardeleri ile dahi

atabilmektedir. Ulus-devlet ve ulusuluk anlaynn gelecekte ortadan kalkmas da pan-milliyeti dncelerin btnyle silinmesi sonucunu beraberinde getirebilir.

392

EKLER
EK 1: MACAR BYOGRAFLER
Balogh, Benedek Barthosi ( Lcfalva 4 Nisan 1870- Budapete, 3 ubat 1945): Manu- Tunguz aratrmacs, retmen. 1908-9 ve 1914 yllarnda yapt Uzak Dou gezilerinde Amurun aa blgelerindeki halklar arasnda dilsel ve demografik materyaller toplad.1920li ve 1930lu yllarda Macaristandaki Turan hareketinin nemli isimlerinden biri oldu.

Bn, Aladr (Vrpalota, 3 Kasm 1871- Budapete, 26 Eyll 1960): Edebiyat tarihisi, air, sanat evirmeni, lise retmeni ve demografi aratrmacs. Cizvit eitimini yarda brakarak, Budapete niversitesinde doktor unvann ald. Fin ve Eston dillerinden yapt eviriler ierisinde Kanteletar(1902) ve Kalevipoeg(1929) en nemlilerini oluturmutur.1897-1900 arasnda Temesvr, 1901de 1934 ylnda emekli olana kadar lise retmenlii ve mdrl yapt. 1915den itibaren Sz.Istvn Akademia ve Cemiyeti 2. bakan Bnffy, Kont Miklos (Kolozsvr, 30 Aralk 1874- Budapete, 6 Haziran 1950): Koloszvr ve Budapetede niversite eitimini tamamlad. 1901den itibaren milletvekili. Siyasal hayatnn ilerleyen srelerinde Ulusal Partisine ye oldu. 1913-1918 yllar arasnda Devlet Tiyatrolar ba mfettii. Nisan- Aralk 1922 tarihleri arasnda Bethlen Hkmetinde Dileri Bakan. 1923-27 yllar arasnda Gzel Sanatlar Konseyi bakan. 1926da Erdele dnd ve Erdel Macar edebiyatnda nemli rol oynad. 1939da faist eilimli Ulusal Yeniden Dou Cephesi ierisinde yer alan Macar Halk Komn lideri oldu. Csekey, Istvn ( Szolnok 2 ubat 1889- Pcs, 17 Austos 1963): Hukuk yazar, niversite retim grevlisi. Petfi Trsasg yesi. Turan

393

1907-12

arasnda

Kolozsvr,

Strassburg,

Heidelberg

ve

Berlin

niversitelerinde hukuk eitimi ald. 1913 ylnda Hukuk doktorasn tamamlad. 1919da Budapete niversitesinde Privatdozent oldu. 1912de Kecskemet Hukuk Akdemisinde grev ald. 1923den itibaren Estonyann Tatu kentinde niversite grevlisi olarak almaya balad. 1931-40 ve 1945-46 yllarnda Szeged, 1940-45 yllar arasnda Kolozsvr, 1946-1951 yllar arasnda da Pecs niversiteleri hukuk blmlerinde retim grevliliine devam etti.

Cholnoky, Jen ( Veszprm, 23 Temmuz 1870- Budapete, 5 Temmuz 1950): Corafyac.Budapete Teknik niversitesinde ald eitim sonrasnda, 1894de Budapete niversitesi Corafya blmnde dnyaca nl Macar corafyac ve jeolou Lajos Lczynin asistan oldu. 1896da ine gitti ve iki yln orada geirdi. 1903de Budapete niversitesinde Privatdozent oldu. 1905 ylnda Kolozsvr niversitesinde, 1921 ylndan emekli olaca 1940 ylnda kadar Budapete niversitesinde Fiziki Corafya retim yesi olarak grev yapt.1914ten itibaren Corafya Cemiyetinde bakanla seildi.. Doay Koruma urasnn da bakanln yapt.1920de Macar Bilimler Akademisi yeliine seildi. 1949da Akademinin Deerlendirme jrisi yeliine getirildi., 1989da, lmnden 49 yl sonra yeniden yelie seilmitir. Magyarorszgi Turni Szvetsgin kurucusu olmu, ksa sre sonra Turan Cemiyetine geri dnm ve Pekr Gyulann lmnden sonra da bu cemiyete bakan olmutur.

Dmtr, Mihly ( Binc, 1 Ekim 1875- Fajsz, 2 ubat 1962)- Halk Partisine mensup politikac, bakan, avukat. 1905 ylnda milletvekili oldu. kinci Szeged kar devrimci hkmetinde Salk Bakan oldu. Ayn zamanda Din ve Eitim Bakanln da ynetti. 19 Nisan- 19 Temmuz 1920 tarihleri arasnda SimonyiSemadam hkmetinde Dileri Bakanl yapt. 1922 sonrasnda aktif politikadan ekildi.

394

Erdi, Bla Harrach ( Szszrgen, 16 nisan 1846- Budapete, 5 Mays 1936): Dilbilimci, corafyac. Budapete niversitesinde dou dilleri eitimi ald. Vmbry sayesinde stanbulda eitimini srdrd. Anadolu, Msr ve Balkan lkelerine seyahatler gerekletirdi. 1870de lkesine geri dnd ve nce retmenlik sertifikas; 1875 ylnda ise Trk ve Fars dillerinde doktora nvann ald. Deiik okullarda rtmenlik grevini srdrd. Toplam 15 dili renmitir. mer Hayyam, Firdevsi evirileri yapt. 1875den itibaren Corafya Cemiyeti Sekreteri, 1893-1904 yllar arasnda da ayn Cemiyetin bakanl grevlerini yrtt. Eserleri: Mikes Kelemen Biyografisi ( Pozsony- Bp., 1885); Sicilya ve Malta Adalarna Yolculuum ( Bp., 1895). Kismarthy-Lechner, Jen (Budapete, 23 Austos 1878- Budapete, 26 ubat 1962): Mimar, mimarlk tarihi yazar. renimini Budapetede bitirdi. 1915 ylnda mimarlk doktorasn ald. 1928den itibaren Gzel Sanatlar Yksek okulu retim grevli olarak alt.

Marki, Sndor ( Ktegyhza, 27 Mart 1853- Gdll, 1 Temmuz 1925): Tarih yazar, niversite retim grevlisi, Macar Bilimler Akademisi yesi. Lise retmenlii ile balad eitmenlik kariyerine 1892den itibaren Kolozsvr niversitesinde devam etti. ok sayda eser verdi. Eserleri: Sarkad Tarihi( Bp., 1877); Dzsa Gyrgy ve Devrim ( Bp., 1883); 1848-49 Bamszlk sava tarihi ( Bp., 1898); Macar orta alar ( Bp., 1914). Mszros, Gyula ( Szakcs, 28 Mart 1883- New York, 1957): Etnograf, Trkolog, niversite retim grevlisi. 1904-6 yllar arasnda stanbulda Trke eitimi ald. 1906dan itibaren bir buuk yln Volga krsalndaki Cuvalar ve Tatarlar arasnda folklor malzemeleri toplamakla geirdi. 1909da Budapete niversitesinde Trk-Tatar dilleri doktoru nvann ald. 1909-1915 yllar arasnda Macar Ulusal Mzesi demografi

395

blmnde alt. 1909da Bakurdistana ve 1910da Anadoluya etnografik almalar amacyla geziler dzenledi. 1916dan I. Dnya Sava sonuna kadar stanbul Darlfnununun Macar blmn ynetti. 1920li yllarn ikinci yarsnda Ankara Etnografya Mzesinde ynetici olarak grev ald. 1932de Macaristana geri dnerek Antlar Ulusal Komitesinde almaya balad. 1943-44 aras Ujvidek Dou Ticaret Akademisinde retmenlik yapt. 1951den itibaren yaamnn geri kalannn New Yorkda geirdi. Eserleri: Cuva Halk Ozanlar Derlemesi ( I.-II, Bp., 1909-1912) Trk airleri ( eviriler, Bp., 1910); Magna-Ungaria, Bakr- Macar Meselesi ( Bp., 1910); Boazii Kysnda ( Bp., 1911); Die Pakhy- sprache ( Chicago, 1934). Nagy, Lajos Sassi ( 1862-1942): retmen. 1894-1908 yllar arasnda Szeged Ticaret Mektebinde, daha sonra Budapetede retmenlik yapt. Paikert, Alajos (Nagyszobat, 31 Mays 1866- Budapete, 30 Temmuz 1948): Ekonomi yazar.Budapete niversitesinde hukuk eitimi ald. 1891-1895 arasnda Ulusal Tarm Birlii sekreterlii, 1894-1897 arasnda Macar Tarm Ekonomisi Dergisinin editrln yapt. 1895-96da Tarm Mzesinin kurucusu ve 1923den itibaren mdr. 1910da Turan Cemiyetinin kurulma aamasnda fikir babaln yapmtr. 1930da mstearken emekli olmutur. Pekr, Gyula (Debrecen, 8 Kasm1867- Budapete, 19 Austos 1937): Yazar, gazeteci, milletvekili ve bakan. Eitimini Budapete, Paris ve Viyanada tamamlad. almalarn edebiyat alannda younlatrd. 1901den itibaren Petfi Trsasg yesi, 1920den itibaren de bu cemiyetin bakan oldu. 1911den itibaren Macar Bilimler Akademisinin fahri yeliine seildi. 1901-1918 ve 1918-1935 yllar arasnda ksa aralklar hari, Keresztny Nemzeti Egyesls (Hristiyan Ulusal Birlii) Partisi ve Nemzeti Egysg Prtja ( Ulusal Birlik Partisi) milletvekili olarak parlamentoda bulundu. Bla Kunun Sovyet iktidar srasnda Beyaz Ev adl rgt oluturdu. Austos 1919- Haziran 1921 tarihleri arasnda Kltr Bakanl Mstear grevinde kald. 27 Austos 1919- 24 Kasm 1919 tarihlerinde ayrca, sandalyesiz bakan oldu.

396

Pekr sava sonras dnemde Turan Cemiyeti bakan olmutur ve lnceye kadar bu grevi srdrmtr. Prhle, Vilmos (Ftelek, 29 Ekim 1871-Berchtesgaden (Almanya), 2 Ekim1946): Dilci ve arkiyat. Lise retmeni. Eitimini Budapete niversitesinde tamamladktan sonra, ayn niversiteden Trk dili ve edebiyat alannda doktora derecesi ald. ngilizce, Franszca, Almancann yan sra Yunanca, Latince, Fince, svee, Farsa ve Japonca dilleri zerinde de alt.Bir sre lise retmeni olarak altktan sonra 1908den itibaren Koloszvar niversitesi Trk-Tatar dilleri Privatdozenti oldu. 1919dan itibaren Debrecen, 1923-1943 arasnda Budapete niversitesi Dou Asya dilleri retim eleman. Anadoluya ve Rusyann Trklerin yaad yerlerine yapt seyahatlerinde Bakr, Tatar ve Karaay-Balkr dilleri ve edebiyatlarna ait nemli bilgiler derlemitir. Ayrca Japonyaya da gitmitir.1920-22 arasnda Debrencende toplanan Ulusal Meclisin yesi. Etelkz Birlii ve Dirilen Macarlar Birliinin ynetici yesi. Szchenyi, Kont Bla (3 ubat 1837 Pete- 2 Aralk 1918 Budapete): Macar Reform ann balatcs olan Istvn Szchenyinin olu. Corafya ve jeoloji aratrmacs. Berlin ve Bonnda eitim ald. 1855-57 yllar arasnda ngiltere, Fransa ve talya yolculuklarn gerekletirdi. 1858de bu kez Balkanlar ve Yunanistana gitti. 1865-1870 yllar arasnda deiik defalar Afrikada bulundu. 1877de Byk Asya Seyahatine balad. Szchenyiye bu seyahati srasnda nl jeolog Lajos Lczy, dilbilimci Gbor Balint, topograf Gusztv Kreimer elik etti. 1878 ylnda Skkm, Bhutan ve Tibet snrna ulat.Orta Java blgesinde volkanik blgesinde aratrmalar yapt. Bu seyahatin sonularnn derlenmesi 1900 ylna kadar srd. 1901den itibaren Koronar, 1904ten itibaren Corafya Cemiyeti Onursal Bakan. Eserleri: Amerika yolculuum (Pete, 1863); Kont Bla Szchenyinin Dou Asya Yolculuunun Bilimsel Sonucu 1877-1880 ( Lczy Lajos ile beraber, 1890-97/ I-III cilt)

397

Szentgli, Antal Kellner (Baja, 1868- Budapete, 26 Austos 1945): Mhendis. Budapete Teknik niversitesini bitirdikten sonra, Uzak Dou ve Manuryada alt. 1905de Vladivostoka dnerek ticaret ile urat. 1913de Budapeteye dnd ve Bakent Toplumsal alma Konseyi bakan yardmcs oldu. 1921 de istifa edene kadar bu grevde kald. Macar Mhendis ve Mimarlar Birlii bakan yardmcl grevi de yapt. Bir ok sa grl kuruluta alt.

Takcs, eleman.

Zoltn

Felvinczi ( Nagysomkut 1880- Budapest 1964): Sanat tarihisi, niversite retim Hukuk eitimine devam ederken, dier yandan da Budapete, Mnih ve Nagybnyada resim eitimi ald. Mnih, Budapete ve Berlinde sanat tarihi eitimini tamamlad. Budapetede sanat tarihi doktorasn bitirdi. 1905 ylndan itibaren Ulusal Sanat Galerisinde ve ardndan da Gzel Sanatlar Mzesinde alt. Pter Vayn yannda ark sanatyla tant. Ferenc Hoppun kolleksiyonlarna dayanarak Dou Asya Sanat Mzesini kurdu ve 1948e kadar bu mzenin mdrln stlendi. 1925de Pecs niversitesinden Privatdozent nvann kazand. 1939da Szeged, 1940-46 yllar arasnda Kolozsvr, 1947-50 arasnda Szeged niversitelerinde alt. Uzun yllar Pester Lloyd ve Der Cicerone dergilerinin sanat eletirmenliini yrtt. Eserleri: Drer ( Bp., 1909), Dou Sanat Sergisi ( Kolozsvr, 1942), Dou Sanat (Bp., 1943), Some Premises of Islamic Ornamental System( Bp., 1944)

398

Teleki, Kont Pl ( 1 Kasm 1879 Budapete- 3 Nisan 1941, Budapete): siyaseti, babakan, corafya profesr, Macar Bilimler Akademisi yesi. Budapete niversitesinde siyaset bilimi doktorasn bitirdikten sonra, ayn niversitenin corafya blm asistan oldu. 1905-1910 ve 1915-1918 yllar arasnda Alkotmny Partiden milletvekili olarak parlamentoya girdi. 1909-1913 yllar arasnda Corafya Enstits mdrl, 1910-1923 yllar arasnda Macar Corafya Cemiyeti basekreteri ve sonrasnda da bakan oldu. Macaristandaki Bla Kunun Sovyet rejimi srasnda Viyanada AntiBolevik Komiteyi rgtledi. Sovyet ynetimi kartlarnn Szegedde oluturduu hkmette Kltr ve Dileri Bakanl yapt. Sovyet rejiminin yklmasnn ardndan 19 Nisan 1920de Dileri Bakan, 19 Temmuz 1920de de babakan oldu. Paris Bar Konferansnda Macar delegasyonunda yer ald. 13 Nisan 1921de siyasetten bir sreliine ekildi. ngiltere ile Trkiye arasndaki Musul meselesinde Milletler Cemiyeti grevlisi olarak grev yapt. Sosyoloji Enstits ve Siyaset Bilimi Enstitsn kurdu(1926). 1927de Macar revizyonist Ligasnn oluumuna katld. 1938de Macar evre ve Halk Aratrmalar Enstitsn oluturdu. 16 ubat 1939da yeniden babakanla getirildi. Almanyann Yugoslavyaya saldrsna Macaristann katlmasna kar kmasna ramen Macar diktatr Hortynin bu saldrdan yana olmas, Telekinin 3 Nisan 1941de babakanlk grevini srdrrken intihar etmesine neden oldu. Turchnyi, Tihamr ( Jszberny 19 Mays 1874- Budapete, 24 Nisan 1930): 1901 ylnda Latin Tarihi retmenlii belgesi kazand. Nyitr, Lugos ve Budapetede lise retmenlii yapt. Eserleri: Moha Yenilgisi ncesi Dnemde Krass-Szrny Blgesinin Demografik verileri ( Lugos, 1902); Krasso- Szrny Blgesi Tarihi (I., Lugos, 1905); Tatar Akn ncesi Macar Manastrlarnn ktisadi Veriler( Lugos, 1909). Vmbry, rmin (Dunaszerdahly, 19 Mart 1832- Budapete, 15 Eyll 1913): Yahudi asll Macar dou bilimcisi. Pozsony ve Budapetede eitim alm; ancak daha ok kendi kendisini

399

yetitirmitir. 1857 ylnda Baron Jzsef Etvsn yardm ile stanbula gitmeyi baarm; burada Osmanl aydnlaryla ve Sultan II. Abdlhamit ile iliki ierisinde olmutur. 1861 ylnda Orta Asyaya sahte bir dervi klnda yapm olduu seyahat Trkeye de evrilmitir. ok sayda eser vermi olan ve on iki dil bilen Vmbry, Avrupada Trkolojinin en nemli isimlerinden biri saylmtr.

Vikr, Bla ( Hetes, 1 Nisan 1859- Dunavecse, 22 Eyll 1945): Folklor uzman ve sanat evirmeni. 1877-1884 yllar arasnda Budapete niversitesinde dilbilim ve edebiyat eitimi ald. 1896dan itibaren Macar Demografi Cemiyetinin basekreteri seildi. Almanca, ngilizce, Estonca, Norvee, Fince ve Grcceden yapt evirileri ile hakl bir ne kavutu. zellikle 1892de balad, 1909da yaynlanan Fin Ulusal Destan Kalevalann Macarcaya gerekletirdii ilk evirisi almalar ierisinde en nemlisi olarak kabul edilir. 1917de bu kez Grc Ulusal Destan Rusztavelinin evirisini yapmtr. . 1911den itibaren Macar Bilimler Akademisinin fahri yesi. 1920de La Fontaine Edebiyat Derneinin kurucusu ve bakan oldu. Lafontainein tm masallarnn Macarcaya evirisini yapt( Bp., 1926)

Zajti, Ferenc ( j fehrt 5 Mart 1886- Budapete, 29 Haziran 1961): Yazar, ressam. 1905-6 yllarnda Mnihte resim eitimi ald. Sonrasnda teoloji eitimini tamamlad. 1907-1926 yllar arasnda Budapete ehir Konseyinde alt. 1946ya kadar Bakent Ktphanesi ark Kolleksiyonu Mdrln yapt. 1929 ylnda Hindistana gitti. 1930-32 yllar arasnda stanbul ve Ankarada Macar-Trk ilikileri zerine alt. Eserleri: Zarathustra Zend-Avest evirisi( Bp., 1919), Avesta-Ktphanesi (Bp., 1925);Eski Macarlarn Dinsel nanlar ( Bp., 1928); Hun-Macar eski Tarihi ( Bp., 1928); Macar binyllar - skit-Hun- Macar Irk Birliktelii, (Bp., 1943).

400

Zempleni, rpd Imrey ( Tllya, 11 Haziran 1865Budapete, 13 Ekim 1919): air, sanat evirmeni. Budapete niversitesinde felsefe eitimi ald. 1902den itibaren Petfi Trsasg yesi oldu. Ayn dernein 1906-7 yllarnda ikinci bakanln yapt. Sanat evirmeni olarak nemli katklar salad. Vigny, Leconte de Lisle, Maupassant, Verlaine, Carducci, Stecchetti, Fogazzaroyu Macar diline kazandrd. 1910 ylnda kard Turni Dalok, Zempleniyi Macar Turanc hareketinin peygamberi konumuna ykseltti.

401

EK 2: TURN DERGSNN NDEKLER

TURN Turan Cemiyeti (Macar Asya Cemiyeti) Dergisi 1913/1 Editr: Alajos Paikert
1913/1 Turan Kont Pl Teleki- Giri Paikert Alajos- Asyann Gelecei Mihly Kmosk - Smerler Rezs Milleker - Anadolunun Ekonomik likileri Asya Gramerine dair Aratrmalar 1913/2 Alajos Paikert- Armin Vambery,1832-1913 rpd Zmpleni- Vamberynin lm rmin Vmbry -Asyada Muhammedilerin Uyan Gyrgy Wegener(Berlin)- inin Uyan (ev. Gyula Seres.) Antal Penigey- Dounun Ekonomik Fethi Jen Tth- Hint-Turani Halklarn Eski Sanatlar zerine Kroly Lendvay- Asya ve Modern Macar Mimarisi Dezs Szegh -Makedon Bulgarlar

1913/3 Mihly Kmosk- Smerler 2 Imre Timk- Aral-Kaspi Ovas Turan Halklar Jen F.Tth- Himalayalardaki Turani Kabileler Zoltn F. Takcs- Uzak Dou Sanatndaki Etkileimler Rezs Milleker- Tibet ve Asyal Byk Gler

402

TURN- 1917 MACAR DOU KLTR MERKEZ (TURAN CEMYET) BLDRGES Editr: Bla Vikr
1917/1- Ocak 1917/2- ubat Gyula Pekr-Turan almas Ferencz Herczeg -Turan Hikayesi Kont Bla- Szechenyi Eskileri Hatrlayalm Jen Cholnoky- Macar Havzasnn Balkanla likisi Kont Pl Teleki- evre ve Irk Gyula Rohanyi- Bulgarlar zerine Zoltn F.Takcs- Bir Szeged Betepe Hun Gyula Donner- Trkiyede ktisadi Kltr almas Sndor BalaBnoff- Boteff, Gen Bulgar Kahraman Kalnts zerine Gyula Rohanyi- Bulgarlar zerine(Birinci Ksa Bildiri: Imre Sebk- Burjt At-Kurban Tebli) Pl Fayer- Bulgar D Ticaret statistiklerTantm: eviri: Avar Halk iiri- Bla Vikr Ksa Bildiriler: Une tribu turgue inconnue(resimlerle) Vikr George- Csongor et tnde, musique de Tantmlar: Leon Weiner Lemminkains Tod.- Zmpleni rpd- Max Bak: Mslman Sava Esirleri Bujdossy Finlandiyann Kaderi 1917/3-MART 1917/4-5/ Nisan-Mays Henrik Marczali Gelecekteki Tarih Lajos Szdecky-Kardoss- Macarlarn Akrabas Yazmnn Balca Grevleri olan KafkasyadakiHalklar Gyula Rohanyi -Bulgarlar zerine (Son Paikert v. Alois -Der Turanische Gedanke Bla Psta- Mslman Sanatnn Erdeldeki Tebli) Mihly Lenhossk- Antropologische Etkilerinin rnekleri untersuchen an russischen kriegsgefangenen Rezs Milleker- Anadolunun Bakr ZenginliiA.H.-Une pope gorgienne finnisch- ugrisher Nationalitat Kont Istvn Zichy -Honfoglalas Dnemi Ok Ksa Bildiriler: Pter Hajs -Szeged Balkan Akademisi Sadaklar ve Dou likileri Tantm Ksa Bildiriler: Kraliyet Sergisi Tantmlar Bak: Nuradin Pridonun lkesi-ev: Bla Bak Vikr; Mihly Zichynin resimleriyle Gyula Mszros -Konstantinapolisten Mektup Dr.Gragger -Turan arklar zerine 1917/ 6-7/ Haziran-Eyll 1917/ 8-9/ Ekim-Kasm Henrik Marczali- Macar Tarih-ncesi Ferenc Fodor -Turani Devletlerin Gelecek Kaytlarnn Histografyas Barnn Corafyas,I Jen Cholnoky -in Kltrnn Kaynaklar Baron Ferenc Nopcsa -Kuzey Arnavutluk Nfus Lajos Szdeczky-Kardoss -Macarlarn statistiklerine Katk,II. Dr.Mihly Lenhossk -Balkan Antropolojisi Akrabas olan Kafkasyadaki Halklar,II Baron Ferenc Nopcsa- Kuzey Arnavutluk Lajos Szdeczky-Kardoss Macarlarn Akrabas Nfus statistiklerine Katklar,I Olan Kafkasyadaki Halklar,III Ksa Bildiriler: Gza Supka -Archaologische Imre Sebk -Kutsal Beyaz At,I Ksa Bildiriler: Bla Vikr Cuva-LfRandbemerkungen zu J.v.Rohony is studie Bla Vikr -Szampo ber die Bulgarien Tantmlar Tantmlar Deerlendirme eviri: Enis Behi- Turan Kzlar ( ev.:Bla Vikr) eviri: Hseyinzade Ali -Macar G.Y -Philharmoni Kardelerimize (ev.Gyula Mszros). 1917/10/Aralk rpd Zmpleni -Turan Birlii Imre Sebk -Kutsal Beyaz At,II Fodor Ferenc-Turan Devletlerin Gelecek Barlarnn Corafyas,II Laszlo Markus -Toroczkai Wigand Edwardn Kitaplar Ksa Bildiriler: Janos Josa- Cuva lof K.B.Wiklund- Fin,FinlandiyaTantmlar Bak: Besser Ists Zuhaus(betsetzt von Hans stamme) rpd Zmpleni- Das Reich Tschinimatschia (ev.: Max Bujdossy

403

TRN- 1918 Dou Avrupa, n- ve Orta Asya Aratrmalar in DergiMacar Dou Kltr Merkezi(Turan Cemiyeti) Gazetesi Editrler: Kont Pl Teleki(Baeditr) Kont Mikls Bnffy, Gyula Prinz, Bla Vikr, Gyula Nmeth, Zoltn F. Takcs, Kont Istvn Zichy
1918/1-2/Ocak-ubat 1918/3/Mart Jules Szekf- Tableau de la domination Editrlerin nsz Dr.A.v. Le Cog- Die vierte deutsche TurfanTurque en hongrie Jzsef Nmeth -Macaristan ve Srbistann Expedition Jen Cholnoky -Turan Corafi likileri Kont Pl Teleki -Turani Corafi Kavramdr Budapetedeki ark ktphaneleri Teleki/Cholnoky -Turan-ein Tantmlar LandschaftsbegriffW.Bng -Zu den trkischen Zeitbestimmungen Tantmlar 1918/4/Nisan 1918/5/Mays Eugen Oberhummer -Der Name Turan Zoltn F. Takcs- Huns et Chinois[Hunlar ve Zoltn Gombocz -ber den Volksnamen inliler] Ferencz Luttor -Eli Hana Ait Bilgiler Beseny Bekir Stk -Rusya Tatarlarnn Kltrel Wilhem Bng -Beitrage zurtrkischen abalar Wortforsung stanbul Macar Bilim Akademisinin Bildirileri Tantmlar 1918/8/Ekim 1918/6-7/Haziran-Eyll A.v. Le Coq -Ein spatantiker aus Chotan A.v.Le Coq -Handschriftliche uigurische A.Hermann -Die Herkunft der ungarn Urkenden aus Turfan Mihly Kmosk -Bir Arap Kroniine gre I. Mrki Sndor -Trkln Hikayesi ve Macar Sultan Selimin Saltanat Bilimi Horvath Jen- Hindistan Yolu Hegemonyas Ervin de Plasi- Question de la terre dans la stanbul Macar Bilim Akademisi Bildirileri zone des Steppes Tantmlar Tantmlar 1918/9-10/Kasm-Aralk Turan Okuyucularna W.Bng -Beitrage zur trkischen Wortforschung Klman Lambrecht -Ukraynada renim A.Rejt -Untersuchungresultate von Urkundenpapieren alter und neuer Zeit air Sikiri -Bosnadaki Dergahlar ve Ermi Mezarlar Zoltn F.Takcs- Dr.Andrs Jsa Tantmlar

TURN- 1921 Hazrlayanlar: Dr.Aladr Bn- Dr. Vilmos Prhle


Gyula Pekr -Okuyucularmza Aladr Bn- Fin Tarihi arklar Zoltn F.Takcs- Bizdeki Sinoloji Sorunu Aladr Bn- Jnos Aho Gza Feher- Bulgar Halknn Proto-tarihi. Finnofil: Birinci Fin-Ugor Eitim Kongresinin Turani likileri

Helsinkide Macar Sergisi ve Kutlama Gsterisi


Ksa Bildiriler- Edebiyat Ek: Turan Cemiyeti almas 1918-1921

404

TURN-1922
I.Tezler-Tartmalar Aladr Bn- Karjalann lm-Kalm Sava Jen Horvath -ngiliz-Trk Sorunu Jen Lechner -Turani Halklarn Sanat Sndor Marki -Turani Halklarn Tarihi Sndor Marki -Turani Halklarn Tarihiyle likiler Sndor Marki -Petfi- lk Turanc Lirik Lipt Mosonyi -Yenieri Tarihi Sebestyn Irn Nmetn- Uzak Dou Alajos Paikert - Turan Fikri Alajos Paikert - Mustafa Kemal Paa Gyula Pekr- Petfi III.Ksa Bildiriler Hamid Zbeyir- Halk Geleneklerinin Modern Tatar Edebiyatna Etkisi Irn Sebestyn- Norve Laponlar Uyanyor Fin- Eston ve Macar Kltrel likiler Toplants Budapetede Fin Konseri Budapetede Estonyal Sanat Bayan Enis Behi Beyin Ayrl Kuzeyli Akrabalarmzdaki Petfi Kutlamalar Trk Delegasyonu Kutlamas Abdllatif -Gl Babann Hayat Elemr Virnyi- Estonya Gzlemleri Jen Szcsi- Petserideki Szetu Halk arklar Bayram II.iirler Aladr Bn -Kalevfi Halkna Kreutzwald -Bamszla Doru (ev.Aladr Bn) Gza Lamprth- Balatondan Regs ark Petri Mr - Turan Soneleri Schrowe- Macar Halkn Selamlyorum (ev.:Somkuti) Gyula Vrtesy - Dans

IV.Edebiyat Pinter Jen -Macar Edebiyat Tarihine Dair El Kitab n Bilgiler(Munkcsi) Benedek Jancs -Szekler Juulius Mark Kaarle Krohn- Kalevalakysymyksi Albert Hmlinen- Ihmisruumiin substanssi Andor Kozma- Turn Vogul Kahramanlk iirleri ve Kahraman Yaamlar(Munkcsi kitab) K.Tagnyi - Lebende Reichtsgewohnheiten und ihre Sammlung in Ungarn Der Prozess Talaat Pascha Vilmos Prhle- Dou zerine Lajos Marzs- Memoir sur la thrace Turan Halk arklar

405

TURN- 1923 Turan Cemiyeti Dergisi Hazrlayanlar: Dr.Aladr Bn- Dr.Vilmos Prhle
1923/I-II Sndor Marki- Turan Halklarnn Bugn ve Yarn Aladr Bn- Petfi ve Karde Halklarn iiri Erdbnyei Jzsef Nmeth- Turan Halklarnn Ziraati Ksa Bildiriler: Aino Kalla Budapetede Krm Tatarlarnn Durumu ve abalar Edebiyat: Fin Edebiyatnda Petfi- Ungarische Jahrbucher- Apera sur lhistoire la littrature et la politique de lAzerbeidjan, par beidjan- Par Edmond Hippeau- Asyadaki Volkanlar 1923/III-IV Gyula Moravcsik- Bizans ve Turani Halklar Aarni Penttil- Fin niversite rencilerinin Ulusal Hareketleri

TURN- 1924
Sndor Marki- Dizabul Halk(Trklerin ilk mparatorluu) Aladr Bn -Kalevalann Deeri ve nemi Mikls Kann -Estorgonda Halk Eitimi ve Okul Jen Vgh -Konstantinapolis zlenimleri Ksa Bildiriler: Finlandiyada Jokar ve Madach BayramMacar Nippon CemiyetiMacaristana Trk Genlerinin Okul GezisiKalevala Gecesi

TURN- 1925/I-IV Turan Cemiyeti Dergisi


Hazrlayanlar: Dr.Aladr Bn- Dr.Vilmos Prhle Alajos Paikert -Turan Fikrinin Politikayla likisi Linde Bernhard- Estonya Edebi Hikayeciliinin Ana Hatlar Erdbnyei Jzsef Nmeth- Balkanlarda Turani Halklarn Rol Aladr Bn -Rusya Fin-ugor Halklarnn Bugnk Durumu 1919daki nkerilerin Bamszlk Sava Koskenniemi iirlerinden (ev.: Somkuti)

406

TURN- 1926 Turan Cemiyeti Dergisi


Yayn Kurulu: Gyula Pekr (Baeditr)- Jen Cholnoky (Editr)-

Aladr Bn (Sorumlu editr)


I.Bilimsel Bildiriler Aladr Bn-Fin Edebiyatnn Dnya Edebiyatndaki nemi Jen Cholnoky Beer Kltr Tarihinde Pirin retiminin nemi- Gebe obanlar zerine Bernhard Linde- Estonya Tiyatrosu Sndor Marki -Macaristanda Moollar Gyula Moravcsik -Rus Ovasnda Trk G Pter Mricz -Trkiyenin Bugnk Dnya Politikasndaki Durumu Pter Mricz Trkiyenin Dnm II. iirler Aladr Bn Kalevipoegden Blm rpd Zmpleninin Brakt iirlerden I-II III.Ksa Bildiriler: Aladr Bn -Eino Jen Istvn Csekeyin Konferans Kalevipoeg Kutlamalar Gabor Partli -Bizim Turanclmz L.D.-Tallin Seramik Okulu Moha anma Gn Turanclkta Estonyal subaylar Kuzeyli Akrabalarmzdaki Macar temsilciler inin endstriyel Geliimi-K.K. IV.Edebiyat: Kozma Andor -Honfoglals Aladr Bn -Unkari ehen ja tynkn Gyula Sebestyn - Gesta Hungarorum Aladr Bn- Eesti rahvalaulud Barathosi Benedek Balogh- Yaratl zerine Turan Efsaneleri ve Mitleri L.Erdlyi- Macar Dil almalar Gyula Madai- Macar Resurrection, Bucsy kas Austerlitz V.- Finlandiya Boyunca Kuzey Kutup Dairesine Seyahatim lipilasleht Fin dilinde Macar Halk arklar Sven Hedin- Pekinden Moskovaya Askeri Tarih Bildirileri Talinin II.Fin-Ugor Kltr Kongresi Protokol Pl Mricz- Gizemli Alfld Ungarische Jahrbcher Aladr Bn-Yanan Rusya. - Huszar Kroly Moha An-Kitab Andor Kozma- Turan Turan Ruhlu Ders Kitab Revue des tudes hongr. Et finno-ougr Eesti rahva mau seumi aastaraamat Simsag-Turan dncesinin pratik deeri B.Linde- Aug.Kitzberg Yeni Fince Petfi evirisi En son St.Istvn kitaplar Etnografya F.E- LAzerbaidjan Aylk Dergi. Pter Mricz -Krsi Csoma Arivi M.Haltenberg- Landeskunde von eesti.B Kahraman Jnos Petfi - Fince

407

TURN-1927 Turan Cemiyeti Dergisi


Yayn Kurulu: Gyula Pekr(Baeditr)- Jen Cholnoky(Editr)-

Aladr Bn(Sorumlu editr)


IV.Edebiyat Kaarle Krohn -De Fokloristische arbeitsmethode J.J.Modi- Hunlar zerine- Hunlarn Dini Neydi? Pllas, Almanach estn. Dichtung u. Kunst Felix Avedik -Kuzeyli Akrabalarmzn ve Dostlarmzn Yannda Kalevalan vuosikirja O.Koritsanszky- Gneydoulu Dert ortaklarmza Gezi Jzsef Kelen- Solnok ve Jazssagdaki Kzllar Kalman Murgacsnin 2.mzik Kitab Apollo, Mzik Sanat dergisi Elemr Virnyinin sanat Hseyin Namkn makalesi Estonya zerine Bir ngiliz Bror II.iirler Csoma Krsi Arkivi II.3. say Aladr Bn -Fin arklar(eviri) Suomalainen Suomi Bamsz Fin Ulusuna Doru Revue des etudes hongroises et finnoEino Leino -Ninivenin ocuklar (ev.: ougriennes Somkuti) Gne I III.Ksa Bildiriler Fin-Estonya Gecesi ve rpd Zmpleninin Dr. Bla Kourig- Yeni Rusya Maddison- Die Nationale minderheiten Hatras Estlands Aladr Bn- Kom Halknn Gelimesine Dair A.Pullerits -The Estonian Year-Book 1927 En Son Bilgiler Aladr Bn- Tallinindeki Turan Konferanslar Petfi Derneinin 50.yl M.J.Eisen -Eesti vana usk Aladr Bn -Gerek Fin Hareketi Festschrift zum 70.geburstage Prof.Eisens Lszl Farkas -stanbula renci nceleme Cholnoky -Corafi ve statistiki Atlas Gezisi Benedek Barathosi Balogh- Szuomi-szti Pter Mricz -Bulgarlarn Kkeni Sndor Takcs- Trk gali Zamanndan Pragda Fin-Estonya konferanslar Trk gali Dnemine ait belgeler B .- Mannerheim Gn. Pter Mricz -Japonyann Ekonomik Durumu Suomen Kansan aikakirirjat H.M.:Dr. Kogutowicz K.-Macaristann Petfi Derneinde Setala E.nin Tantm Demografik Haritas Aladr Bn -Bizdeki Fin Bilim Adamlar Keleti Szemle- Magyar Szemle- Nemzeti Figyel I.Bilimsel Makaleler Aladr Bn- Estonyadan Antsal Sanat Dezs -Bozoky Busid Jen Cholnoky -Asya lnde Neden Bu Kadar ok Harabe Var? Istvn Csekey -Rusyann Eski Bakentlerinden Birinde Gyula Germanus -ada Trk Edebiyatndan Sndor Marki -Jaszau, charta, aranybulla Emil Setala -Fin Halk iirinde Hamlet Figr Spectator -Fin Ekonomi rencileri Grubunun Ziyareti K.G.Vahamaki- inde Yeni Dnem Elemr Virnyi -Moha Felaketine Dair Estonya Ulusal Bellei

408

TURN 1928/I-IV Turan Cemiyeti Dergisi


Yayn Kurulu: Gyula Pekr (Baeditr) - Jen Cholnoky(Editr)-

Aladr Bn (Sorumlu editr)


I.Bilimsel Makaleler Aladr Bn- Finlandiya Devletinin Oluumu Dezs P. Bozoky- in Halknn Kaderi Pter Mricz- Trkiye Ekonomisnin Gelecei Alajos Paikert -Turfan Jen Vegh -Yeni Trklk okusu IV.Edebiyat Macar dilinde Kalevipoeg Finler, Estonyallar; Macarlarn karde halklar Istvn Csekey -Estonyal YazarlarIstvn Csekeyin son eseri Suomen suku V.Ridaa: Eesti kirjanduse ajalugu koolidele Eesti rahva muuseumi aastaraamat Macar corafya almana Macar dilinde Larin Kysti Petfinin Eston diline evirileri A.O. Vaisanen- Kantele-ja jouhikkosavelmia Benedek Barathosi-Balogh -Japonya Gezileri Kalevalaseuran vuosirkirja Eesti rahvariiete album A.O.Vaisanen- Das Zupfinstrument gusli bei den Wolgavlkern Eesti rahvatantsud Revue des Etudes Hongroises et FinnoOugriemes Jzsef Szinnyei says Macar mzii Eesti Him

II.Fin-UgorKltr Kongresi

II.iirler K.E.St -Macar lkesine Girerken (ev.: Aladr Bn) Aladr Bn- Estonyaya Doru

III.Ksa Bildiriler Fin ve Estonya Temsilcilerinin Budapete ziyareti Pragdaki Estonya Kutlamas

TURN-1929 Turan Cemiyeti Dergisi


Yayn Kurulu: Gyula Pekr(Baeditr)- Jen Cholnoky(Editr)-

Aladr Bn(Sorumlu editr)


Jen Cholnoky -Geliim Tarihinde Vaha Yaamnn nemi Bla Vikr -Son aman Pter Mricz- Bugnk Trkiye Aladr Bn -Gemite ve Gnmzde Eston- Macar likileri V.A.Koskenniemi -Talar (Finceden ev.: Aladr Bn) Uno v.Schrome -Gelin (Finceden ev.: Somkuti) Jzsef Nmeth Erdbenyei -Bat Trkistan ve Halklar Ksa Bildiriler: Fin-Ugor Kardelik Gn(ev.: Y.Boros olga) Macar Revizyonunun Hizmetinde Japonlar

409

TURN-1930
Turan Cemiyeti Dergisi Yayn Kurulu: Gyula Pekr(Baeditr)- Jen Cholnoky(Editr)Aladr Bn(Sorumlu editr) Gyula Pekr -Bugnk Batda Attilann Halk-Pont labbe ve Eifischthal Alajos Paikert -Douda Macar Potansiyeli Aladr Bn -Kont Kuno Klebelsberin Kuzey Yolu Pter Mricz -Trkiyede Faizm ve Turanizm Bla Vikr - Finlandiyaya K Yolculuu- Seyahat Gnlmden Birka Sayfa Hseyin Namk Bey- Trk- Macar Kardelii Meselesi Istvn Sonkoly -Fin arklarnda Folklorik eler Kaarli Stalte -Macaristana Milli Mar (Finceden ev.: Aladr Bn) Kaarli Stalte -Vatanm (Livceden ev.: Aladr Bn) Ksa Bildiriler: Pter Mricz -Ankarada Seyahat Mektubu Pter Pldn vefat Japonyada okul eitimi Frigyes Lukinisch -Fransann Ari diller ncesi dili Turanidir( Leon Cahunun Konferans)Istvn Mezey -Uzak Douda Macar almas

TURN-1931
Turan Cemiyeti ( Macar Halk Akrabal Dernei) Dergisi Yayn Kurulu: Gyula Pekr(Baeditr)- Jen Cholnoky(Editr)Aladr Bn(Sorumlu editr) Jen Cholnoky -Kta Avrupas Neden Farkl? Pter Mricz Trkiyenin Dou Blgesinde Tarm ve Ulam Aladr Bn -IV.Fin-Ugor Kltr Kongresi Arvi Jarventaus- Macar Halkna Selam (Finceden ev.: Aladr Bn) K.E.St -Kahramanlarn Acs (Estonyacadan ev.: Aladr Bn) T.T. Karanko- Karde Halklara Selam (IV.Fin-Ugor Kongresine) (Finceden ev.: Aladr Bn) Thorockai Wigand Ede- Akseli Gallen-Kalela Ksa Bildiriler: Liv meselesine dair birka sz Hamit Zbeyirin Trk-Macar Kardelii zerine Makalesi(Trk Yurdu 1930 Kasm says) (ev.: Pter Mricz) Istvn Sonkoly- Yurdumuzda Turan Mzeciliinin Geliimi

TURN-1933/ I-IV
Turan Cemiyeti ( Macar Halk Akrabal Dernei) Dergisi Yayn Kurulu: Gyula Pekr(Baeditr)- Jen Cholnoky(Editr)Aladr Bn(Sorumlu editr) Jen Cholnoky - nsann Kltr Tarihinde Orta Asya Gebelerinin Rol Pter Mricz - Gazi Mustafa Kemal ve Trk Cumhuriyetinin Kuruluu (30 Ekim 1933 tarihindeki kutlamada verilen konferans) Aladr Bn- Fin Halk arklarnda A.Jarventaus- Petfi ( Fince orijinalinden: Kroly Szsz) Liv arklar ( ev.: Frigyes Lukinisc) Istvn Ruggonfalvi Kiss- Istvn Bthorynin ansD.B- Gyula Gmbsn Dou Seyahati ve Tekirda Kutlamas Dezs Gask -Macar ve Fin Tberklozla Mcadelesi Bla Leffler(Stockholm)- Attila, sve Kral Kk Sunular Aladr Bn- Kaarle Kohn Pter Mricz -Gaspral smail Bey, Pantrkizmin Havarisi Elek Reisman- Fin-Ugor Halk Kardeliini Hareketinin Gereklii

410

TURN-1934/ I-IV
Turan Cemiyeti ( Macar Halk Akrabal Dernei) Dergisi Yayn Kurulu: Gyula Pekr(Baeditr)- Jen Cholnoky(Editr)Aladr Bn(Sorumlu editr) Aladr Bn -Asyann Uyan Jen Cholnoky -Japonya ve AvrupaAladr Bn -Fin ve Macar Ulus Kardelik Bilinci Seher ve afak(iir) Pter Mricz, Yurtdnda Yaayan Tatarlar Endre Jeney -Turan Halklarnda Kan Grubu Aratrmas Sonular Kk Sunular Dezs Gask -Estonya Denizi ve Kaplcalar

TURN-1935/I-IV
Turan Cemiyeti ( Macar Halk Akrabal Dernei) Dergisi Yayn Kurulu: Gyula Pekr(Baeditr)- Jen Cholnoky(Editr)Aladr Bn(Sorumlu editr) Aladr Bn -100 yllk Kalevala Jen Cholnoky -Julianus Arkada Elemr Virnyi -Edebiyatta Fin-Ugor Halkkardelii Fikri Gyula Germanus- slamda Trklerin Rol. Aladr Bn -Rkczi(iir) Gza Vlyi Nagy -Turan Ninnisi(iir)Otto Manninen-Ebedi G(iir) (Finceden ev.: Jzsef Farag) Vitz Ivn Nagy- Finlandiya ve Estonyayla Kltrel likilerimiz Aladr Bn - Byk Kaybmz Kk Sunular Aladr Bn -Kontelatarn Macarca evirisi Istvn Mezey -1935de Macar-Japon likileri Dezsne Magyar -Fin Kadn Hareketi Frigyes Lukinich- 400 Yllk Estonya Kitab

TURN- 1936/I-IV(KUTLAMA SAYISI)


Turan Cemiyeti ( Macar Halk Akrabal Dernei) Dergisi Yayn Kurulu: Gyula Pekr(Baeditr)- Jen Cholnoky(Editr)Aladr Bn(Sorumlu editr) Turan Cemiyetinin 25.Yl Jbilesi Alajos Paikert -Turan Halklarnn Dnya Vazifesi Jen Cholnoky- Orta Asya Gebeleri Aladr Bn- V.Fin-Ugor Kltr Kongresi Tarihi

V.Fin-Ugor Kltr Kongresi Alndan iirler


Jzsef Megyeri -inde Yeni-hayat Hareketi Vitez Ivn Nagy -Kuzey Akrabalarmz zerine Ders Kitab Istvn Mezey- Macar-Japon Kltr etkileimleri Frigyes Lukinich -Halk Akrabal Dncesinin Yaylmas Ede. Th. Wigand -Turan Ebedi Yldzlar Kk Sunular Aladr Bn -Fin Bamszlk Gn ve P.E. Svinhufuud Aladr Bn -Estonyada Ulusal simlerin Ykselii Tivadar Galnthay Glock -Trkiyenin Politikas Frigyes Lukinich -Fejer blgesinde halkkardelii fikri grevinde yetikinlerin eitimi Istvn Sonkoly- Mari halk arklar zerine

411

1937-1938/I-II

TURN 1937-1938 Turan Cemiyeti Dergisi Editr: Jen Cholnoky 1937-38/ III-IV
Bakann a- Jen Cholnoky/24 Mart 1938de yaplan Genel Kurulda yaplan konuma Finlandiya ve Estonyadaki Kadn Hareketi- Vilma Mnyokynin 18 Mart 1938deki konferans Lszl Bendefy -Bronza Dklm Julinus Jzsef Geleta- Gobi lnden Gri Gerekler

Bakann a- Jen Cholnoky/22 Aralk 1937de yaplan Olaan Genel Kurulda yaplan konuma Istvn Csekey- 20 yllk Estonyann Yeni Anayasas Jzsef Geleta -Gobi lnden Gri Gerekler

1937-38/V-VI
Hman Blint- Kral Sen Istvn Jen Habn -Japon Tarihinin Ana Hatlar Ubul Kllay -Turan Halklarnn Kltrnde Eski Dou Unsurlar

1937-38/VII-X
Andor Medriczky- Kemal Atatrk; Komutan, Devlet Adam ve nsan Lszlo Bendefy- Aeneas sylvius piccolomoninin Macarlar.

Edebiyat.
Tayyar Cafer-LUltra-popularisme(philosophie de Kemal Atatrk)G.J.Schanzlin -The Turk in history and Geography

1939 /I-III

TURN 1939 Macar Halk Akrabal Mecmuas Turan Cemiyeti Dergisi Editr: Jen Cholnoky ve Elemr Virnyi 1939/ IV-V
Elemr Virnyi- Arvi Jarventaus V.A.Koskenniemi -Ormanda Gz Akam(Finceden eviren: Somkuti) Istvn Csekey- Sofya niversitesinin 50.Yldnm Vilma Mnyoky- Eston Kadnlarn Yurtsever rgt Kaarlo Sarkia -Nocturne (Finceden ev.: Gza Kpes) Vogul rmcekadam ve Macar csodaszarvas [efsanevi geyik] Marie Under- Orgonavirgzs (Esteden ev.: Gza Kpes) Marie Under -Kuzey Gecesi (Esteden ev.: Gza Kpes) Jzsef Farag- Eino Leino, Fin Petfisi II Jzsef Megyeri- Li-kiye gre Eski in Adetleri

Hazrlayanlar: Jen Cholnoky- Elemr Virnyi Bakamz ve Yaplacak ler L.Onerva- nsannkaderi (Finceden ev.: G. Tarczay) vitz Ivn Nagy -Macar-Fin Kltr Antlamas Istvn Csekey -Estonya Ne retiyor?(Eston devletinin Kuruluunun 21. Ylnda Turan Cemiyetinde dzenlenen Konferans)Vilma Mnyoky- Fin Milisleri ve Lotta Svard Dernei Jzsef Farag -Eino Leino, Fin Petfisi Jzsef Bdey- Bulgar Kltrnn Oluumu Istvn Mezey- Prens Teh-Wang- Asyann Mussolinisi

412

1939/VI
Elemr Virnyi- nc- Antal Regulynin 100 Yl Henrik Visnapuu- Kuzeyli Beklenen (Esteden ev.: Gza Kpes ve Elemr Virnyi) Aladr Bn -rpd Zmpleniyi Hatrlamak Marcell Jankovics- Kuzey Is Ubul Kllay - Boynuzlu Ostyak ve Amerikan Tasvir Yntemi ve Bunun Dinsel TemeliJen Cholnoky- Bakann A( Turan Cemiyeti 27 Ekim 1939da Dzenlenen Trk Ulusal Bayramnda) Andor Medriczky- Kemal Atatrkn Kaderi vitz Bla Horvth- Turan Fikri ve Trk-Macar likileri Son Yzylda Victor Kepe- Hunlar ve Macarlar zerine in kroniklerinin kaytlar Jzsef Bdey- Otec Paisziy, Bulgar Bamszlnn Hebercisi Lszl Bendefy- Magyer, Jeretny Prensinin Bakenti Uuno Kailas- Rzgardaki Krfezler (ev.: Gizella Tarczay

1940-I

TURN/1940 Macar Halk Akrabal Mecmuas Turan Cemiyeti Dergisi Editr: Jen Cholnoky ve Elemr Virnyi 1940/II

Jen Cholnoky- Turan Cemiyetinin Grevleri Ervin Baktay -Csodaszarvas Hikayesi- Antik Gnemitosu Novk Jzsef Lajos Torbgyi -Tarihteki Szekrvr Lszl Bendefy -Magyer- Jeretny Prensinin Bakenti Istvn Sonkoly- Vogul ve Ostyak Mzii Eino Leino -Kivi Elek (Finceden ev.: somkuti) Elemr Virnyi, Pro Finlandiya 1899 Tibor Marconnag- Fin Mcevheri

Aladr Bn- Turan Halklar Jzsef Farag- Runeberg, Fin Vrsmartysi Jzsef Farag -Kan Bat Lemminkeynen Anyja(Tiyatro oyunu) Bla Vikr- Eston Harry Jannsen MacaristandaSndor Pusztaszeri -Kalbim Kuzeye ekiyor vitz Bla Horvth- Bulgar Lirik iiri Ern Kovcs Karap- Trkistandaki Turanl Akrabalarmzla likilerim Isoyuki Hotta- Japonyann Yabanc lkelerle Elemr Virnyi- Ildayan Amatrlk Kltrel likileri Katri Kala -Kadeh(Finceden ev.: Jzsej Farag) veya 100 Yllk Kanteletar Flix Oinas -Anton Hansen-Tammsaare Raun Alo -50 yandaki Julius Mark

1940/III
Elemr Virnyi- 100 Yln Perspektifinden Kalevala Jakab Vnczky -Schenk Turul ahini Lszl Bendefy -Csegem Vadisi skit Geyii Gyrgy Plos -Modern Japonya Ilmari Kianto- Huaacm ve Ben ( Finceden ev.: Jzsef Farag) Jzsef Megyeri -inin Yeniden Kuruluunda Sun-Yat-Senin Rol vitz Tibor Klaniczay -Fin-Ugor Halk Kardelii Dncesi V.A.Koskenniemi -Karjula (Finceden ev.: Aladr Bn)

413

TURN 1941
Macar Halk Akrabal Mecmuas Turan Cemiyeti Dergisi Baeditr: Jen Cholnoky Editr:Elemr Virnyi 1941/I(Japonya Says) 1941/ II(Bulgaristan Says) Alajos Paikert -Kont Pl Teleki Baeditr: Jen Cholnoky Jen Cholnoky -Bulgar Milli Bayram zerine Editr: Elemr Virnyi Jen Cholnoky- Japon Corafyas Lzr Cvetkov -Makedonya ve Trakya zerinde Sndor Zzuffa -Tarihi Perspektiften Japon Bulgarlarn Hakk Zoltn Szildy -Bulgar- Macar Halk Akrabal Askerinin Kkeni Istvn Mezey -Japon Askeri Jzsef Klmn Bdey -Bulgar Halk arklarnn Istvn Benk -2600 Yllk Japon Devleti Macar Kahramanlar Jzsef Somogyi- Bakaldran Dou lkesinin Yolu Tibor Ambrus- Bulgar Mzii Istvn Sonkoly -Japon mziinin Ana Hatlar Istvn Sfrn- Ulusal Macar-Bulgar Cemiyetini Kurduk Macar- Japon likileri 1941/III Vilma Mnyoky -Karjala- Fin Erdelyi Eino Leino, Dalgalar zerinde Yayoruz (Finceden ev.: Jzsef Farag) Elemr Virnyi- Ondokuzuncu Yzylda Estonya Halk Kltr abalar Sndor Pusztaszeri -Bir Macar iftlik Okulunda Halk Kardelii Fikri Andor Medriczky- Trkiyenin ve Avrupann Yeni likilerinin kurulmasnda Kemalizmin Anlam? Otto Manninen- Bir (Finceden ev.: Jzsef Farag) Jzsef Somogyi- Buda Trk Kalntlar Ivan Vozov -Tuna Ayaklanmas zerine ark (Bulgarcadan ev.: Gizella Tarczay) Jzsef Somogyi -800 Yllk Tariel, Grc Ulusal Destan Larin Kysti- Bahar Dalgalar (Finceden ev.: Somkuti) Lszl Trk -Turan Cemiyeti ve Macar-Japon likileri Sndor Zsuffa- Balrahajtsn Ansna Betti Alver -Tiyatro (Esteden ev.: Gza Kpes)

TURN /1942
Macar Halk Akrabal Mecmuas Turan Cemiyeti Dergisi Baeditr: Jen Cholnoky Editr:Elemr Virnyi 1942/I 1942/2 Mihly Baja- Csoma Sndor Krsi, lmnn Baeditr: Jen Cholnoky Editr: Elemr Virnyi 100.Yldnm Alajos Paikert -Dergimizin XXV. Yl Betti Alver-Museye (Estoncadan ev. Gza Kpes) Jen Cholnoky- Turan Cemiyeti ve Dnya Jen Chonoky- Csoma Sndor Krsinin Ans Istvn Mezey- Japonyada Csoma Krsi Klt Sava Larin Kysti- Ijahaj (Finceden ev.: Somkuti) Jen Cholnoky- Csoma Sandor Krsinin Tibet Jen Cholnoky -Sndor Krsi Csoma Dilbilgisi Szkelyudu Arhelyt Artur Kannisto- Mannerheim Tbornagy ve Fin-Ugor Gttingende Katri Vala -Duac Cemiyeti Artur Kannisto Finlandiyadan Yeni Yl Selam Pl A. Balogh- Fin Mzii Lszl Bendefy- Ortaa Ktflerinde Elemr Virnyi- Zszls Meeme Paapn lm Dolaysyla Lszl Bendefy- Turan ve Iran Savana dair iki Bulgar-Trk Asalet Unvanlar Bla Vikr -Kalevaladan Panter Klkl Atlara Macaristan Hatras Jen Cholnoky -Japon, Japoni Erkko Juhana Henrik, Tatlm, Trk Syle (Finceden ev.: Somkuti) Bla Vikr- Turani Sesler- Elemr Virnyiye Jen Cholnoky- Japonya, Japoni Kzmr Nagy, Macaristan Turan Birliinin almas

414

1942/ III/EKM Lszl kechkemthi Pethes- vitz Nagybnyai Istvn Horthy Yurtta ve Yurtdnda Csoma Krsinin Ans Macar Aratrmac Csoma Sndor Krsinin zinde- Dr. Jen Tothun Anlar Jzsef Barcsi, Bozkurt Ern Karap Kovcs- Irki nkaf ve Irki zellikler Gyula Mt- Trk- Japonya Betti Alver- Gyngr Adas (Estoncadan ev.: Geza Kpes) Sndor Zsuffa- in ve Japonya Karlatrmas V.A. Koskenniemi- Yazn Ortasnda (Finceden ev.: somkuti) Istvn Sfrn- Turan Cephesi

1942/IV/ARALIK Elemr Virnyi- 25 Yandaki Fin Cumhuriyeti, 6.12.19176.12.1942 Vain Hakkila- Halk akrabal Gnnde Macaristana FiN Selam Alajos Paikert, Fin-Ugor Halk Kardelii Gn Istvn Pogny- Hindistanda Csoma Klt Jzsef Khalmy- Gyula Pekrn Ansna Tams Karsa- Ural Dil Akrabalarmzn Korunmas G.N.- sovyet igali Srasnda Estonya Vrsmartynin iirinde Kumamenti Macaristan Sndor Zsuffa- Japon Subay Kllar (asker) Leino Kasimir- Kn ( Finceden ev.. Somkuti) Rzsa Bdis, Japon edebiyat zerine Jen Cholnoky, Japon, Japonya Meselesinde Son Sz Elemr Virnyi- Dilin Yerinde Kullanm, Dilin Doru Kullanm ve Saf Macarlk

1943/I/ Haziran

TURN /1943 Macar Halk Akrabal Mecmuas Turan Cemiyeti Dergisi Editr: Jen Cholnoky 1943/II/ Aralk
Jen Cholnoky- Macarlarn Kkeni Jnos Bn- Trk Mziinin Ses Dzeni Lajos Kvr- inde Bir Eski Sava Esirinin Deneyimleri Sndor Zsuffa- Turancln Taraftarlar ve Kartlar Alajos Paikert- Dul Kurtz Gusztvnnin anlarna Dair Alajos Paikert, Turan Cemiyeti Onursal Bakannn Konumas ( Fin-Ugor Kutlamasnda- 20 Kasm 1942) Elemr Virnyi- Gyula Zolnainin Birka Yanl

Jen Cholnoky- Macarlarn Kkeni Jen Cholnoky- Csoma Sndor Krsinin Heykelinin Yerletirilmesi

Papa XXII. Jnosun Jeretamir Kafkas Macar Prensine Mektubu


Hseyin Namk Orkun- Bugnk Trkolojinin Unsurlar ( naralt, Say 4 ( 30 Austos 1941den iktibas) Jen Cholnoky- Kuzeyli Akrabalarmza (Turan Cemiyeti Kutlama Toplantsn Bakann A) Buhran Dnemlerinde Fin Genlii Istvn Sonkoly- Zoltn Kodlynin Eserlerinde Halk Kardelii Dncesi Enis Behi Bey- Tuna Kenarnda (ev.: Bla Vikr)

TURN 1944/1-2. Macar Halk Akrabal Mecmuas Turan Cemiyeti Dergisi Editr: Jen Cholnoky
Jen Cholnoky- anl Trk Ulusuna Selam Kroly Steinwalter- Attilann Saray Ne Taraftayd? Valamo, Finlandiyann Son Adas

415

Ek 3: Turan Cemiyeti Konferanslar


1913 Abdul Baha Abbas(ran)- Uluslar Ve Dinler Aras Bar zerine Chiba Shuko- Japonyann Modern Devlet Dnm Lajos Sassi Nagy- Turanl Halklarn Ekonomik Birliktelii Jzsef Strzygowski- lk Binylda Asya Sanat Imre Timk: Aral- Hazar Ovasndaki Turanl Halklar Jen Tth: Pencap Halklarnn Sanat Dr. Imre Sebk- Turan Topranda(Baykal Gl, Buryan, Moolistan) Dr. Jen Kovcs- Kafkasya Jen Tth- Himayalarn Turanl Halklar Dr. Zoltan Taktcs- Uzak Dou Sanatnda Etkileim Dr. Jen Kovcs- Tatarlar Arasnda( Kafkasya, Ermenistan, Azerbaycan) 1916 Jen Cholnoky- inin Eski Ekonomik Kltr 1917 Henrik Marczali, Macar Tarihyazm Hamdullah Suphi Bey- Son On Ylda Trk Toplumunun Geliimi zerine Dr.Cholnoky Jen- Turn Dr. Cholnoky Jen- Turanlkn skan Dr. Mihly Kmosk- Smer Halknn Tarihi Dr. Gyula Nmeth- Smerler Ve Trkler Dr. Mihly Kmosko- Smer Sanatnn Etkileri 1918 Dr. Zoltn Felvinci Takcs- Hunlar Ve inliler I Dr. Zoltn Felvinci Takcs- Hunlar Ve inliler II Dr. Sndor Marki- Trkln Tarihi Henrik Paasonen- Finlandiyann Yeniden Douu Bla Vikr- Finlandiya Ve Halk Hseyin Himmet Bey(Kahireli Doktor)- ber Die Orientalische Frage J. Ernyey- Srp Ethnos rgt Hug Grothe- Trk-Asya Halklar( Alman Dilinde Anadolu Aratrmas) 1922 Alajos Paikert- Turan Fikri Dr.Jen Cholnoky- Turan Corafyas Dr. Sndor Mrki- Turanl Halklarn Tarihi Jen Lechner- Turan Halklarnn Sanat I Jen Lechner- Turan Halklarnn Sanat I Jzsef Huszka- Turanl Halklarn Ssleme Sanat Tihamr Turchnyi- Turani Sava Sndor Marki -Turanl Halklarn Tarihindeki likiler Dr. Jozsef Nmeth, Turanl Halklarn Tarm

416

Mihly Bauer-Udvary- Turanl Halklarn Ticareti Imre Timk- Turanl Halklarn Sanayisi Ve Madencilii Vilmos Prhle- Turanl Halklarn Edebiyat Ve iiri I Vilmos Prhle- Turanl Halklarn Edebiyat Ve iiri I Gyula Pekr- Turanl Halklarn Kyafetleri Antal Szentgli- Turanl Halklarn Mzii 1923 Vilmos Prhle- Trk Halknn Bamszlk Sava Dr. Gza Fehr- Bulgar- Macar likileri Jen Cholnoky- Anadoludaki Trkiye Jen Cholnoky- Eski Rus mparatorluunda Trklerin lkesi Hamid Zbeyir- Tatarlarn Mcadelesi Ve Kltrel abalar Sandor Mrki- Dizabul Halk Gyula Moravcsik- Bizans Ve Turanl Halklar Lajos Fekete- Osmanl Trk Kadnlar zerine Jen Lechner- Turanl Halklarn Sanat Dr. Tihamr Turchnyi- Trk- Macar likileri Ervin Plosi- Turancln Ekonomik Temeli Dr. Ern Kovcs- Karap- Douda Turanl Birliktelik Bilinci Jzsef Cserp- Turanllarn Byk G Jen Cholnoky- Japonya zerine Jen Lechner- Sanat Tarihinde Turanl Halklarn Rol Istvan Nagy- Macar Genlii Ve Turan Sorunu Dr. Tihamr Turchnyi- Eski Bulgarlar zerine Dr. Gyula Mszros- Trk Edebiyat zerine 1925 Aladr Bn- Estonya ve Halk Zoltn F. Takcs- Hunlarn eski Sanat Kroly Csnyi- Dou Hallarnn Stili Aladr Pch- Turan likilerinin Geliimi zerine Tihamer Turchnyi- Turan Halklarnn Toplumsal ve Siyasi rgtlenii Robert Kertsz- Japon Mimarisi Jen Vgh- Trkiye Yolculuu Jen Lechner- Macar Folklorunda Turan Ruhu Sndor Mrki- Macaristanda Moollar (Okuyan Aladr Bn) 1926 Alajos Paikert- Turan Dncesinin Siyasal Balantlar zerine Jen Cholnoky- Turanl Halklarn Corafi Konumlan zerine Istvn Dessewffy- Turanl Halklarn Karakteristik zellikleri zerine Ottmr Sgody- Turan Mzii zerine 1927 Dr. Jen Lechner- Macar Mimarisinde Dou Etkisi Ve Trk Antlar Jzsef Erdbernyi Nmeth- Bizans Ve stanbul Imaoka Dsuicsiro- Japon Halknn Yaam Bel Horvth- Dnya Sava ncesi Trkiye

417

Pl Krisztinkovich Kovcs- Panasya Hareketi zerine 1928 Jen Cholnoky- Gabi l zerine Tihamr Turchnyi- Macarlarn Kkeni ve Tarihi Yurtlar zerine Zoltn F. Takcs- Hunlar ve Alanlar ve rani Helenizm Gyula Pekr- En Yeni in Kaynaklarna Gre Hunlarn Kadim Tarihi Aladr Bn- Estonya Halk Alajos Paikert- Turfn 1929 Gyula Pkar- Mustafa Kemalin En Yeni Reform Planlar zerine Jen Vgh- Yeni Trklk Ruhu Dr. Dezs Bozky- Dou Asya Halklarnn lm Ve Cenaze Adetleri Dr. Tihamr Turchnyi- Eski Hunlarn Kltrel Temelleri Dr. Tihamr Turchnyi- in mparatorluunun Kuruluunda Turanl Halklarn Rol Benedek Barthosi Balogh- Szachalin Halknn Yaam Alajos Paikert- Finlandiya Devletinin Kuruluu Erzsebet Komythy- Trk Kadn Sorunu Zoltn Pzmny- Uzak Dou zerine almalar Dr. Jen Cholnoky- l Olgular Aladr Bn- Eston Edebiyatnn Dnya Edebiyatndaki Deeri Pter Mricz- Trkiyede Faizm ve Turanclk Vilmos Prhle- Konfys Jzsef Nmeth- Bat Trkistan Ve Halk Hseyin Namk- Trk-Macar Akrabal Jen Cholnoky- Krsi Csoma zerine Ahmet Zeki Velidi- Rusya Mslmanlarnn Bugnk Durumu (Trsadalmi Egyesletek Szvetsge ile beraber) 1930 Istvn Csekey- Estonyann Kamusal Eitiminin Verileri Tivadar Galanthay Glock- Smer Meselesinin Bugnk Durumu Antal Rthly- Trkiyede ki Yl Alimcan Tagn- Krgz Halknn Kkeni Tihamr Turchnyi- Csau Dneminde in Tarm Gyula Pekr- Attila Pter Mricz- Trkiyenin Dou Blmnde Tarm ve Ulam Tivadar Galanthay Glock- Macar Kunik Yazsnn Tarihi Deeri Alajos Paikert- Macar Genlerinin Yurtdnda Yerletirilmeleri zerine Aladr Bn- Eston Sanat zerine Undi Mariska- Macar Dokumaclnn Asya Balants Istvn Mezey- Macar-Japon likileri 1931 Jen Cholnoky- Japonya Jzsef Farag- Finlandiyann Toplumsal Yaps Jzsef Nmeth- Balkanlardaki Kk Turan Yerleimleri Gyula Pekr- Attilann Oullar

418

1932 Aladr Bn- Fin-Ugor Halk Ailesi Gyula Weres- Jarventaus Arvid zerine Pter Mricz- Yeni Trk Tarih Yazm Hareketi Tivadar Galnthay Glock- Sakarya Sava Vilmos Prhle- Attila Klt Ve Macar Ulusal Bilinci Ern Kovcs-Karap- Sanat Inda Tarihsel Kahramanlmz Aladr Bn- Fin Ulusunun Geliimi Jzsef Farag- Fin Ve Lapon Halklarnn Dilsel Ve Demografik likileri 1933 Jen Cholnoky- Julianus Arkada Jen Cholnoky- Uygarlk Tarihinde Orta Asyann oban Halklarnn nemi zerine Istvn Mezey- Manurya zerine 1935 Gyula Germanus- slamda Trklerin Rol Istvn Mezey- Japonya Ve Turan Hareketi 1936 Tivadar cs- Kont Mric Benyovszkynin Dou Asya Seyahati Alimcan Tagn- Rusya Turan Halklarnn Demografik ve Kltrel Tantm 1937-38 Aladr Bn: Gyula Pekrn Edebi Deeri Elemr Virnyi: Turan Ryalarnn lm valyeleri Vitz Istvn Nagy- Fin-Ugor Halklarnn Says Ve D Temsilcilerimizin Grevleri Miklos Szhneider- Trkiyede Halk Kltrnn Ykselii Istvn Mezey- Kemal Atatrk Ve Yeni Trkiye Tivadar Galnthay- Bugnk Bulgaristan Frigiyes Lukinich- Bulgar- Macar likileri Aladr Bn- 20 Yllk Estonya Alajos Paikert- Cengiz Kaann Hayatndan Dersler Jzsef Megyeri- Kozmolojilerin Dnyasnda inin Kkeni Istvn Csekey- Yirmi Yllk Estonya Elemr Virnyi- Modern Eston Edebiyat Frigyes Lukinich- Finladiya ve Estonyada Macarlar Antal Srenyi- Akraba Halklarn Mzii Istvn Sonkoly- Akraba Halklarn Mziinden Melodiler Jzsef Somogyi- Budapetedeki Japon Sanat Zenginlikleri( Hopp Ferenc Mzesi) Zoltn F. Takcz- Japonyada Ne Grdm? Lszl Bendeffy- Julnus Arkada zerine Istvn Mezey-Uzak Dou Sorunu ( Macar-Nippon Cemiyeti, Turan Cemiyeti, Macar ark Cemiyetinin Ortak Konferans) Dezs Gasko- Finlandiya Ve Estonya Kaplcalar

419

EK 4:BARTHOS TURAN KTAPLARI


1) Dnyann Yaratl zerine Turan Hikayeleri ve Efsaneleri 2) Manu Halklar Arasnda Gezinti 3) inin Ruhu 4) Szuomi- Eszti/ Fin- Eston Karde lkelerinde 5) Trk Kardelerimizin Tarihinden Taslaklar 6) Japonyada Gezinti 7) Smerler, skitler, Antik Turanllar 8) Kore, afan lkesi 9) in Sularnda 10) Japonya, Doan Gnein lkesi 11) Moollar- Buryatlar 12) Hunlarn Dnya mparatorluu 13) Gney Turanllar/ Hintliler, tibet, n-Asya 14) Hunlarn Takipileri, 15) Kk Fin-Ugor Kandalarmz 16) Bakurtlar- Tatarlar 17) Macar Ulusunun Gerek Tarihi III 18) Kk Trki Kandalarmz.

EK 5: LSZL TRMEZENN TURN FZETEK SERS


I. Seri/ 1. Gyngyi Bkssy, Kan Gruplar Aratrmasnn Irksal nemi, 1937. 2.-3. Yeni Tarihsel Grevimiz: Turanllk 4. Nyilas * ve Nyilas Olmayan Macarlara 5.-7. Macaristan Turan Birlii, Ksa Tarihesi, Tz Ve Genel Tantm 8. Turan Propanda Brorleri Kolleksiyonu.1/ Turan Propanganda 1.10. Say 10.-11. Tuna Vadisi Mitleri, 1941 12. Japon Turan Birlii Turan Demografik Haritasnn Tantm, 1943 II. Seri/ 1. Lszl Trmezei, Sisteki Kuzular. 1910-1937, 1938. 2. Gyngyi Bkssy: Tur-An-Ki. Boldogasszony Tornya, 1938.

Macar Nazileri anlamnda.

420

EK 6: TRN 1918 SAYI:1-2, EDTRLER MZALI YAZI


Dergimiz nne iki ama koyuyor. Bir tanesi Macarln eski tarihiyle, doudaki karlaryla ilgili bilimsel sorunlarn tartlmas. Macarln karlar, uzun yllardan bu yana, kendisini, Macar bilim dnyasnn giderek daha hassas duygularla dahil olduu aratrmalarna tutkuyla balamtr. Buradan hareketle, Macar dil bilimi, evrensel olarak, nem kazanmtr. Bunlar snrlarmz dna taan Macar tarih bilimi ve demografi aratrmalar izledi. Dergimiz bu temelde ilerlemek, gelimek istiyor. lgiyle izlenip, zenle kamuoyunun dikkatine sunulmak iin roman, eitim, sanat, edebiyat tarihi, corafya, toplum ve rk bilimleri evrelerinde yrtlen almalarla organik ilikiler kurulacaktr. Paralel yollarda ilerleyen eitli alma evrelerini amalarmz etrafnda ve dergimizin prizmasnda birletirecek olan eski tarih aratrmalarmzn yneldii ve Szechnyinin vurgulad iktisadi, kltrel ve siyasal ynelimlerimizin gerekliliklerinin tannmas asndan ilgilerimizi ekmi ve ekecek olan blge: Dou Balkan, n ve Asya ile Gney Rusya dzlkleridir. Deiik bilim alanlarnda faaliyet gsteren aratrmaclarn ve rencilerin paralel alma evrelerinde yaptklar almalarnn ve ulalan sonularn kavranlmasn kolaylatrmak da zel grevimiz olarak ele alnacaktr. kinci vazifemiz olabildiince geni evrelerde bu aratrma ve abalara kar ilgi uyandrmak, bilgiyi yaymak ve derinletirmek olacaktr. Macar Dou kltr Merkezi bu amalara hizmet eder; ayn biimde yayn organ Turn da ayn hedefler dorultusunda alr. Bu ad, ilgimizin ve almalarmzn yneldii blgenin kalbinin addr. Yzyllardan beri Bat Asyann kh kk, kh byk bir blgesi olarak, allagelen tanmyla Pamir, ran ve Hazar denizi aras ovay iaretler. Bir zamanlar Perslerin ve Araplarn verimli, gelikin topraklarna kart dzlkler anlamn tard. Turan, ovann, Asyann llerle belirlenmi iklim alkantlarnn etkisi altnda uzanan steplerin addr. Bizim amzdan, bizimle ilgili kltrlerin ve unsurlarn oluumunun ynnn bal olduu bu evre, tek bir szckle ifade edilebilir. Komu ve bitiik kltrlerle etkileim ierisinde

421

deerlendirilebilir. Ama bundan dolay halklarn ve dillerin Turanl olarak adlandrlamayacak olmas anlamnda kltrlerin taycs olarak adlandrlamaz. Turan bizim iin corafi kavramdr. Bilimsel anlamda ok sorunlu olan Max Mllerin Turan deildir. Ve politik amalar da yoktur. Macar bilimselliinin geleneksel izlerini takip etmek istiyoruz; Dou halklar aratrmacs bilim adamlarn yaratc bir sentezde birletirecek bir platform kurmaya alyoruz. Ancak bugnn gerekliliklerini de unutmak istemiyoruz. Bugnn artlarnn , glerinin ve abalarnn bilgisini yayacaz ve derinletireceiz. Grevimiz gelecein kltrel ve ekonomik almalarnn ciddi llerdeki temele dayanmasna yardm etmektir. Ba meselemiz, bizimle alakal bilimsel aratrmalarn halihazrdaki durumlarndan ve kltrel hareketlerden srekli olarak, olanakla lsnde eksiksiz grntler vermektir. zel detaylaryla Macar, Trk, Rus ve Bulgar dilinin edebiyatn tantmak olacaktr. Grevimizin zor olduunun tamamen bilincindeyiz. Btn meslektalarmzn, bizimle ilgili bilimlerde faaliyet gsterenlerin ve zellikle de gelecekteki lkelerin manevi nderlerinin destei olmadan altndan kalkamayz. Onlardan, g birlii konusunda yardm istiyoruz. Editrler

422

EK 7: YUSUF AKURA MACARLARIN VE TRKLERN TURANLIKTAK GREV*


stad Vambery Trk halklar zerine yapt bir almasnda unlar syler: Bir zamanlar dnyaya ba ediren bu byk ve kahraman halk, bugn gzlerimizin nnde geni Asyada sessizce uyuyor. Bu kahraman halkn yaad devasa blge ise Turandr. Vamberynin, tarihsel yurttan ok uzaklara savrulmu karde ulusun bir mensubu olarak, bu bereketli stepleri, altnla cilalanm rmaklar, balar gklere eren tepeleri dolat zamanlarda bu kahraman halk Asyada herhalde sessizce uyuyordu ve gerekten de dlere dalmt. Ama hali hazrda birka on yl nce bu uyuklayan byk halk denizi uyanmaya balad ve giderek de daha fazla olarak hareketlenmenin iaretlerini veriyor. Volga kylarnda, Kafkasyann gney bayrlarnda eski Sogdiana blgesinde yaayan Turanl halklar halihazrda ulusal bilice uyandlar. Bu ulusal bilin btn Turanl halklar arasnda, ilk nce en Batda yaayan iki Turanl halktan alnarak geliti: Macarlar ve Trkler. Avrupa halklar atalarnn bir zamanlar yaadklar yerleri, rksal ve dilsel olarak nereye ait olduklar sorularn aratrmaya baladklarnda da, bu bilimsel abalardan hareketle Macarlar da kendi eski tarihlerinin kefini, bunun yan sra da deerli almalar yrttler. Macar rneinden ve yol gstericiliinden cokuya kaplan Trkler de srekli gelierek kendi rklarna ait tarihi, filolojik ve etnografik bilimlerle ilgilenmeye baladlar. Daha ileri giderek bu bilimsel akm kuzeyde ve douda yaayan Trk rk dairesi halklarn da etkisi altna ald. Volga kylarnda dil ve folklor aratrmalarn da bir Macar aratrmac hareketlendirdi ve nemli llerde ynlendirerek etkiledi.

423

Dr. Gyula Mszros Kazan, Simbirsk, Ufa ve Orenburg genliinde ulusal tarih aratrmalarnn aratrlmas ynl bir arzunun ortaya kmas bakmndan son derece faydal bir i grd; tpk Osmanl Trklerini Turan tarihinin incelenmesine tevik eden dr. Imre Karacson gibi. Bu arada kuzeyliler de gneyli Osmanl Trk kardelerinin tarih ve dil sorunlaryla ilgilenmeye baladlar. Bugnlerde Turan blgesinin ulusal zenginliklerinden sz etmek istersek ilk elde Osmanl Trklerine ve Macarlara teekkr etmeliyiz. Turanda muayyen Turani abalar yararna imdiye kadar ne Macarlar ne de Trkler dzenli ve bilimsel almalar ortaya koymadlar. Ancak bu byk Turan halk ailesi hakl olarak, gelikin kltre sahip, daha gl, daha bamsz olan evlatlarndan daha fazla hizmet grmeyi bekliyor. Trklerin ve Macarlarn Turan karsndaki tarihi grevleri, hatta ortak vazifeleri vardr. Turanlktan bir adm nde olan Slavln en gelimi ulusu, dier rktalarna kar olan tarihi grevini dzenli ve sistematik olarak yerine getirmekten dolay gururlanyor. Kuzey Slavlar kltrel ve politik anlamda Gney Slavlarn hemen hemen hayata dndrdler. Ve buna karlk mezarlarndan dirilen veya uykularndan srayan karde uluslar, bu aamaya ulatklar anda, teekkr ifadelerinin hediyelerini vermekte bir an bile tereddt etmediler. Bir yandan en kk Slav devletleri en byk Slav imparatorluunun ekonomik, ticari ilerlemesine, kk boyutlarda olamamak zere, katlrlarken; dier yandan da rusyann yakn dou politikasnda en aktif yardmclar Srbistan ve Karada olmadlar m...? Turann en ileri iki ulusu geen yzyln balarna kadar veya belki de ortalarna kadar karde birlikteliinden fazla haberdar deillerdi. Bundan nceki yzyllarda ise ulusal bilin eksikliinin etkisiyle, rksal nefrete boyun eerek

424

savalarda birbirlerinin karsna dikildiler. Ama Turanllarn en byk tarihi ve rki hatas, bakalarnn faydas iin kendilerini harap etmelerinde ve kendi kanlarn dkmelerinde yatmaz m? Tarihsel kaderin binlerce yl evvel birbirinden ayrd ve birbirlerinin karsna dinsel kltr ncleri olarak diktii Trkler ve Macarlar, daha sonralar Tuna kylarnda karlatklarnda, birbirlerini tanmyorlard. Kollarn aarak birbirlerine doru gidecekleri yerde, kllarn ekerek birbirlerine kar savaa giritiler... Bu karanlk ve kanl gemi bugn gemite kald. Trkler ve Macarlar, kardelik gemilerini biliyor ve hissediyor. Ama ayn zamanda bu iki byk kardein kk akrabalar karsnda demeleri gereken bor ve devleri zerinde dnmelerinin de vakti geldi. Ve bu ortak devlerden konutuumuz vakit, her eyden nce de Trkln ve Macarln zel yetilerini saymamz gerek: Osmanl Trkleri dil ve din ilerinde Turanl halklarn byk ksmna en yakn durmaktadrlar ve bunun sonucu olarak da akraba halklarla kolay ilikiler kurabilirler; Macarlara gelince onlar ok daha ilerideler, zenginler ve bamszlar tpk Osmanl Trkleri gibi ve bundan dolay her ortak kar giriiminin ncleri ve balatclar olabilirler. Ortaklaa tamamlamaldrlar. Ortak grevler Turanl halklar arasnda bugnlerde sadece kltrel ve ekonomik alanlarla snrldr. Turan her eyden te ve nce zamanmzn bilim adamlarnn mlkiyetine ve yzylmzn ekonomik sistemlerinin retilmesine referans vermelidir. Turan kltrde ve iktisatta yaamay ve yaam isteini ifade eder. birbirlerine balanmal ve karlkl olarak birbirlerini

425

Macaristann ve Macarln sadece Osmanl Trklerine deil, btn Turan halklarna kar da, dnceme gre, en bata gelen ve en doal grevi, Trkiyede kltrel ve iktisadi ilevlerin her bakmdan ykseltilmesini salamak olmaldr. Ne var ki bu neticeye ulamak Macar ve Trk bilim ve ekonomi evreleri arasnda srekli ilikilerin kurulmasn ve bu ilikilerin baars iin organizasyonlarn rgtlenmesini gerektirir. Bylesi yakn ilikiler ierisinde kalarak, iyi dnlm bir programla oluturulmu, yetkin, ciddi ve krlmaz Cemiyet Turann gelecekteki btn giriimlerini geni lde kolaylatrabilir. Bu cemiyetin dnceme gre bata gelen grevi, Turann btn meselelerini bilimsel temelde incelemek ve aratrmaktr. nk sadece bylesi ciddi ve analitik aratrmalar temelinde btn turan halklar arasnda Macarlar ve Trkleri bekleyen bu ortak grevler belirlenebilir ve ortaya konulabilir.

426

EK 8: A.ZEK VELD TOGANIN MACAR DERGS LEVENTEDE IKAN MAKALES-TURAN HALKLARI BZDEN NE BEKLYOR?
Sevgili arkadam Levente dergisi editr, beni, Turan halklarnn Macar kardelerimizden beklentileri sorusuna yant vermeye ard. Turan sfat, benim dnceme gre Ural-Altay anlamna geldiinden in ve Japon halklarn Turan halklar arasnda saymyorum. Dolaysyla bana yneltilen soruya yalnzca Trk halklar ve Macar halk arasndaki ilikiler asndan bakyorum. Trk sz ile Avrupa ve Asyann btn Trk halklarn, trk sz ile yalnzca Osmanl Trklerini iaret ediyorum. Bu sorunla yalnzca Trk ve Macar ilikileri bak asndan ilgilenmemin nedeni, yalnzca iki halkn tarihinin uzman olduum ve btn yaamlarn tanmam deil, ayn zamanda Macar-Turan teorisine ait amel meselelerin neredeyse her zaman Macar-Trk ilikilerine ait olmas, dahas, Macarlar, bir Fin-Ugor dilinde konumalarna ve bir ok Dou Avrupa halkyla ilikide bulunmu olmalarna ramen, yaayan Turan kltrnden dolay, bence, Turanln Trk-Mool dalna, Fin-Ugor dalndan daha yakn olmalardr. Genel olarak Macar ulusunun oluumunda Trk kabilelerin byk rol oynadklarn sylemek olanakldr. Macarlar Gney Rusyada bulunduklar dnemde, Trk ve Onogur (ungar) olarak adlandrlmlard. Bu isimleri egemen Trk ve Onogur kabilelerden almlard. Bu zamanda, yurt kuran Macar kabilelerinden yalnzca ikisi Fin-Ugordu; dierleri, niversite hocas Gyula Nmethin ortaya koyduu gibi, Trktler. Eer Trk kabileler ounlukta idiyseler, Fin-Ugor kabilelerinin ierisinde nasl oldu da eridiler? sorusu sorulabilir. Bu byk olaslk ve bir ok rnek

427

grebiliriz. Bir Trk kabilesi, Trk olmayan bir halka katlr ve oka bu katlan Trk kabile bu halkn egemeni olur. Trk kabile sayca, Trk olmayandan az olduunda erir ve dilini kaybeder. Belli bir sre sonra, bir baka Trk kabilesi onlara katlr, yeniden ilerinde erir ve bu yolla, kademeli olarak katlan Trk kabileler yava yava erir ve hakim halk olurlar. Byleleri Afganistanda Hazar halk, Hala halk, Kuzey inde Dngenler ve benzer dier kabileler. Bunlar kken olarak Trk halklar, ancak ayn zamanda deiller de; srekli birbiri ard sra geldiklerinden, yerli halklar ierisinde erimilerdir. Bugn Hazar halk Pers; Halaclar Afgan, Dngenler in dilinde konuuyorlar. Byle erimi Trk halklar arasnda kkensel olarak alc olan in, ran ve Afgan kabileleri tamamen erimilerdir; bununla birlikte, te yandan bugn hali hazrda alametleri [bu Trk kabilelerin] dillerinin yaadn

gstermiyor. Macarlarla da benzer olmutur. Trkler srekli olarak Macar halkna katlmlar, dillerini brakmlar; ancak Fin-Ugor kann basklamlardr. Bu yolla dilsel olarak Fin-Ugor; dier taraftan kanca Trktrler. Gnmze dek korunmu tarihi Macar kltrnn Trk unsurlar sadece aristokratik Trk tabakalarnn bize kalan Macarlkla karm miras deil, ayn zamanda srekli ve azar azar gelerek Macarlara karan ve bugnk Macarln yapsnda saysal olarak az grnen Fin-Ugor tabakalarn zerinde olan Trk ynlarn mirasdr. Tuna Bulgarlar Slav diline getikleri gibi, ayn biimde Macarln ierisinde erimi olan Trkler de Fin-Ugor dilini benimsediler. Ve imdi kken meselesine geri dnelim. Sorunun pratik yann inceleyerek, Baltk Finleri istisna, Kuzey Asya Fin halklar, ve Dou Asya Mool ve Manu halklar ile Macarlar arasnda benzer

428

ilikiler kurmann olanakszlna ularz. Gelecekte bylesi ciddi ilikiler kurulmas sadece Trk ve Macar halklar arasnda gerekleebilir. Bu Trk halklara Anadolu, Kafkas ve Trkistan Trkleri dahildir. Macarlar bu halklara nasl yardm edebilirler? Bu soruyla ciddi anlamda en nce ilgilenenler arasnda, 1915-17 yllar arasnda Rusya Trk halklarndan komite oluturan ve bir-iki kez Budapeteye gelen Azerbaycanl alim Hseyinzade Ali Bey, hatrlanabilir. Kont Istvn Tisza, Mikls Szemere ve baka kiilerle bu konu zerinde gr al-verii yapm;. A Klgy-Hadgy adl dergide, Rusya Trk halklarnn siyasal etkinlikleri zerine makale yazmtr. Msrda, 1904de, Turan adyla Macarlar tantlmtr. Hatta daha ncesinde Buharal eyk-l-slam ve Vmbry ortaklaa bir szlk derlemilerdir. Seyh-lisslam, Macarlar, gelimi kardeler olarak niteler. Macar-Trk kardelik ilikilerinde gelecee bakarak kltrel ereve ierisinde ciddi ilikiler dnm olan rahmetli Ahmet Hikmet Bey, Osmanl Trkleri arasnda Macar-Trk ilikileriyle ok megul olmutur. Macarlarn Trk devletlerinden gelii ve meguliyetleriyle ilgili dnceler ilk nce 1917 ylnda Rus devrimi srasnda, maysta, Moskovada btn Rusya Mslmanlarnn toplantsnda ve ayn yln son baharnda Orenburgda dzenlenen hkmet toplantsnda, otonomistler ve unitaristler arasnda meydana gelen tartmalar temelinde duyuldu. Rusya Trklerinin gelimi unsurlar arasnda yer alan Azerbaycanllar, Trkistanllar, Krgzlar ve Bakurtlar otonomisttiler; Kazan Tatarlnn gelimi unsurlarnn byk ksm ise unitarist ya da Rusya ile bir cumhuriyet ierisinde birlemek isteyenlerden oluuyordu. Bamszlk isteyenlerin nc savas bu satrlarn yazaryd. Dier taraf, Rusya Trklerinin bamsz

429

topraklarda, kendilerini ynetmeyi baaramayaca, nk Franszca ve dier dilleri bilen diplomatlarnn, yeterli sayda subaylarnn, demiryollarnn, telgrafn ve dier teknik kurumlarn ynetimi iin gerekli teknik elemanlarn yokluunu grlerine temel yapyorlard. Bunun karsnda bamszlklar, eer bizde yeterli teknik eleman yoksa, seve seve bu ii stlenecek ve yerli halklardan da teknik eleman yetitirecek Macarlarda, Polonya Mslmanlarnda ve dier bamsz halklarda yeterince var olduunu dile getiriyorlard. Trk devletlerinde Macarlar istihdam etmek isteyenler, gzler nne serdiler ki, Macarlar Trklerle genel olarak bir kltre ait olarak, Trklerle abucak uyuup Trk dilini de abucak renerek, siyasal, bilimsel, kltrel ve teknik ilerde Trkle byk yarar salayacaklardr. Avrupa dillerini bilen Macarlar siyasi alanda yararlarn yalnzca Rusya Trklerinde ne karabilirler; nk Osmanl Trklerinde de bu tip adamlar bulunmaktadr. 1920de benim de katlmmla, ulusal sosyalist parti program yazlrken, dier karde halklar zerine olduu gibi Macarlar zerine de, , onlarn da Trkistana iskanlarnn uygun olaca gr seslendirildi.. Daha sonra Erok (Sosyalist) adn alan bu parti ve programnda Rus iskanlaryla ilgili mcadelelere sra geldiinde Trkistanda kurulacak yeni kanallar boyunca fethedilmi yeni blgelerin gelecekte iskanlarnda Macarlar da dikkate alnd. Programn szcklerinde (5-6. sayfa) partinin programnda iktisat alannda yaplacak iler arasnda aadakiler yer ald: Ruslarn devaml iskanlarnn bitmesi, ahalinin younluunun artmas, kentlere ve yeniden dzenlenen blgelere Trkistanllarla akraba veya Avrupa ve Asyann emperyalist olmayan lkelerinden uygun, -rnek olarak Tatarlar ve Hindular gibi- halklarn yerletirilmesi yoluyla ahalinin younluunun artmas. ok iyi hatrlyorum ki,

430

Macar szc de ilk metinde vard, sadece sonradan emperyalist olmayan dou halklar tamlamas ierisinde yer ald. Azerbaycan ve Trkistanda Macar yerleimcileri iskanla ilgili sorunda propaganda balamadan nce Rusyada durum deiti ve Sovyet dzeni egemen oldu. Duydum ki, Babakan Kont Bethlen Ankarada iken, yanndaki birka kii Macarlarn Trkiyede iskanndan sz etmiler, hatta gelecekte Macar yerleimcilerin Trklerle kuraca ilikiyi de konumular. Mesela yle ahsiyetler varm ki, Trkiyeye iskan edilecek Macar yerleimcilerin Trkletirilmesinin koullar zerine konumular. Dnceme gre, Turan ve Trk halklar arasnda karlkl birleme, sadece gelecekteki kltrel etkilenme araclyla ne kabilir; bu sorunun bylesi kaba biimde ykseltilmesi sadece sz konusu meseleyi zorlatrr.. rnek olarak Trkistanda, Macarlar, Moollar, Kalmuklar hatta Krgzlar, zbekler, Trkomanlar ve Tatarlar gibi, ylesi Turan halklar var ki ortak ulusal dil birlii sorununda, bunun her ne kadar ideal bir yn varsa da, hibiri dierlerinin nne geme hakkna sahip deildir. Bu halklar arasnda kentlileecek ve ounluu salayarak kltrde de ynlendirici olacaklar doal olarak kendiliklerinden dierleri karsnda stn duruma geeceklerdir. Bu kademeli olarak, uzun zaman zarfnda gerekleebilir. Ben kiisel olarak, Trkiye; Azerbaycan ve Trkistanda Macar yerleimlerinin kurulmasn ok isterim. Bu yerleimlerin, bugnk modern Macar kltrnn yayclarnn, Trklerle birlikte gelecek ortak manevi kltrlerinin yaratcs olmalar gerekir. Macar yerleimcileri Trk devletlerinde, yalnzca siyasi ve teknik bakmdan deil, ayn zamanda dil farknn korunmasyla birlikte, kltrel alanda da ortak alma yolunu gstereceklerdir. Gnmzde daha iyi aa kyor

431

ki, Macarlarn ve Trklerin bal bana tarihi ortak kltrleri var. Eer imdi Trk okullarnda, akademilerinde, mzelerinde, ktphanelerinde, tiyatro ve mzik alanlarnda Macar manevi gc, Trklerle birlikte iletilebilirse, eski (tarihsel) kltr o zaman tamamen baka, bamsz yeni yola girebilir Trk halklar arasnda gerek Avrupai tarzda dnebilen ve Avrupa etkinliklerini retebilecek, tehlikesiz unsur, Macarlardr. Bu sorun bugn sadece Trkiyede gncel biim alabilir. Rusya Trkleri sorunu gelecein meselesi. Bununla birlikte bu gelecek, geni olanaklar nmze ayor. Hibir zaman bir halk kendi gelecek planlarn, sadece mevcut koullar temelinde kuramaz. u anda Azerbaycan ve Trkistan Rus basks altnda olmalarna ramen, bununla birlikte bugnden balayarak, bu devletlerin kurtulmas durumunda Macarlarn oradaki Trklerle nasl iliki kurmas gerektiini dnmeleri gerekir. Bunu btn Macar ve btn Trk aydnlarnn bilmesi gerekir. nceden buna hazrlanmak gerekir. Eer gemi zamanda Macarca dnen Macarlar, bunu dnm olsalard, dnya sava ncesi bu dnceler esirlie den Macarlarn kafasna oturtulmu olur, o zaman da Macar esirler Rusya Trkleri arasnda ok gzel iler grm olurlard. Ancak o zamanlar ne Macarlar Trkleri, ne de onlar Macarlar tanyorlard, geleceklerinde byk acl olaylar yaanacak olan. 1918de ekler Macarlarn dman olduklarnda Kzllara katldlar ve Kzllarla birlikte bamszlklar iin savaan Trk savalara kar Fergana ve Bakurdistan krsalnda savatlar. Bu savalar sresince olmamalar gereken bir dolu ac olay oldu ki.. Ferganada Kokand otonom hkmeti karsnda bir Macar subay savat. Bu Macar 1929da bana kalbinde Turanln uyandn, onun kendi kardelerine kar savatn syledi.

432

Azerbaycan ve Trkistan devletlerinin corafi ve tarihi, iktisadi ve siyasi durumlar, oradaki Trklerin kltrel yaplar zerine ayrntl kitaplarn

yaynlanmas gerekiyor. Macar entellektellerinin bugn grevi, Trkiye, Azerbaycan ve Trkistana gelecek Macar yerleimcileri gelecekteki grevleri iin yetitirmek, Trk entellektellerinki ise halklar Macar yerleimcilerin kabulne hazrlamaktr.

433

EK 9: YUSUF AKURA VE H. NAMIK ORKUNUN MACAR TURAN CEMYETNE YAZDIKLARI MEKTUP*

434

EK10 : A. ZEK VELD TOGANIN LER BAKANI KR KAYAYA YAZDII 20.12.1937 TARHL MEKTUP*

435

436

437

438

439

EK 11: A.ZEK VELD TOGANIN LER BAKANI KR KAYAYA YAZDII 21.12.1937 TARHL MEKTUP*

440

441

442

443

EK 12: TURAN ATLISI

Aquileia Katedralinde bulunan 11. yzyl freski (Kings and Queens of Hungary, Princes of Transylvania, Macaristan, 2000, s.2den alnmtr.)

Topkap Saray Kitaplnda bulunan resim. (Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 6, 1970, s.1601den alnmtr.)

Macaristan Turan Birliinin Sembol

Kopuz ve Orhun dergilerinde de yer alan sembol.

444

KAYNAKA:
MACARSTAN ARV: Turan Cemiyeti Arivi Macar Ulusal Arivleri, P Szekcio,: 1384/ 14 paket + 1 cilt= 1,90m. raf uzunluu (9300 sayfadan fazla dkman). Macaristan Turan Birlii Macar Ulusal Arivleri, P Szekcio, 1366/toplam iki blm= 0,01m. raf uzunluu.(61 belge.) Turanl Monoteistler OL-K 149-1936-7-12372/ 176.cs OL-K 149-1937-7-9039/ 185. cs. (3 belge) DERGLER Levente, Turni Say [ Turan says], Bp., 20 aralk 1931. Turn, 1910-1944. Turni Np[Turanl Halk], Miskolc, 1933.XII.24-1934.IX.24. Turni Roham[Turan Frtnas], Budapest, 1934.IX.30- 1939.VII.25. KTAP, BROR VE MAKALELER A Turni- Szlv Parasztllam,Magyar Szemle, VI, 1929, s.91-92. A Turanitisz nev betegsgrl, Magyar-let, Yl: VI., Say: 9.(1941 Eyll), s.11-14.

445

A Magyarsg Kelet fel tekint, Kelet, Yl: IV, 5-8.say( 1937 Temmuz-Eyll)s.34. A trsasg szervezete, Jelents a Turni Trsasg 1918-28.vi mkdsrl- Az 1928. prilis 24=iki kzgylsen elhangzott beszdek s jelentsek s a tisztikar s a tagok nvsora, y.y, t.y, s.19-23. A turni npek szma, Fldrajzi Kzlemnyek, XLIV. Cilt, IV-V. Say, 1916, s.281-283. A Turni Trsasg alakulo kzglse, Ethnographia, Yl: XXI,1910, Say:VI., s.377-378. Budapete Trkoloji Krss Kuruluunun Yznc Yldnm, Trk Kltr, Yl: IX, Say: 98 ( Aralk 1970), s. 179-183. Olvasinkhoz Krsi-Csoma Arkhivium, Cilt:1, Say:1 (1 Nisan 1921), ss.98-99. Szsz Zoltn s a Turnizmus, Magyar Jv, 9 Nisan 1922, s.3. Turniak Budapesten- si fajrokonaik mozgalma-, Budapesti Hirlap, 12 Aralk 1915, s.10. Turnizmus s Eurzia, Elrs, Yl:II, Say:35 (31 Austos 1929), s.14-15. Eladas a Turn Szvetsgben, Nptank Lapja, Yl: 55, Say: 1-3 ( 19 Ocak 1922), s.53. Hungarian Nationalism, Encyclopedia of Nationalism, Cilt 2, Academic Press, 2001, s.221. Szeged s a turnizmus, Szegedi Hirado, 14 Aralk 1915,, s.4-5. Trekvseink, Keleti Szemle, Yl :I.,1900, Say: 1., s.1. Turni Trkp, Nemzeti Figyel, 18. Yl, 26.Say, 25 Haziran 1944, s.2. Turni nnep, Nptanitk Lapja, Yl:53, Say: 21-24 (10 Temmuz 1920), s.28.

446

Turnizmus s eurzia, ,Elrs, II. Yl, 35.Say, 31 Austos 1929, s.14-15. A Japni Turn Szvetsg Turn nprajzi trkpenek ismertetse, Turn Fzetek I.dizi- 12. Say, haz.: Lszl Trmezei, Budapete, Macaristan Turan birlii Yayn, 16 sayfa. A Turn Cm Folyirat 1913, 1917-1918, 1921-1944 Finn-Ugor mutatja, derleyen ve nsz yazan Emese Egey, hazrlayan ve sonsz yazan: Enik Szj, Budapest, Tinta Knvy, 2002 A Turni Egyistenhivk Egyszer Istentiszteletnek SZERTARTSA, derleyen ve ksmen yazan: BATU, Budapest, 1936, 24 sayfa. A Turni Trsasg Alapszablyai, 1910, 11. sayfa. A Turni Trsasg Eddigi s Jvend Mkdse. I. Megnyit Beszd (Az 1914. vi Janur HO 31-iki kzgylsre- Tartotta: Grf Teleki Pl Dr. A Trsasg elnke/II. Jelents s Elterjeszts (Az 1914. vi Janur HO 31-iki kzgyls Rszere)-Irta: Paikert Alajos. Trsasg gyvezet Alelnke, y.y., t.y., 9 sayfa. A Turni Vadszok Orszgos Egyesletnek Alapszablyai, Budapete, Kirlyi Magyar Egyetemi Nyomda,1930. A.N., A Turni Gondolat s a Magyar Jv, Nemzeti Figyel, Say: 19, 7 Mays 1944, s.5. Agoston, Gbor, Siyaset ve Histografi: Macaristanda Trk ve Balkan almalarnn Geliimi ve stanbuldaki Macar Aratrma Enstits, Trkler Ansiklopedisi, Cilt:15, Ankara Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s.92-98. Akuraolu, Yusuf, Magyarok s trkk szerepe a turnsgban, A Cl, 1914, Say:2, 20 ubat, s.81-84

447

Andrew L.Simon, Made in Hungary, U.S.A., Simon Publications, 1998, s.29. Avar, Gyula,Mirt veszedelem a turnizmus?,, Vigilia, 1935, I.Cilt, s.178-186. zrl (pseu.), Trn nevben, politika rmes szban, Budapete, Fichner U. s Fiai knyvnyomda, [1913]. B[kssy],Gy[nygi]., A turni eszme, Budapete, 1920. Balogh, Albin, A turni eszme s a kzpiskola,, Orszgos Kzpiskolai Tanregyesleti Kzlny, XLIX. Yl, 10.Say (1916 Nisan), s.414-417. Bn, Aladr, Jelents a Finn-szt intzetrl s a Turnrl, Jelents a Turni Trsasg 1918-28.vi mkdsrl- Az 1928. prilis 24=iki kzgylsen elhangzott beszdek s jelentsek s a tisztikar s a tagok nvsora, y.y, t.y, s.14-18. Barthosi Balogh, Benedek, Turni Regek s Turni Mondk a vilag teremtserl, Barthosi Turni Knyvei I, Budapete, Held irodalmi s nyomdavllalat, 1926 Baross, Jnos, Turni Nyomok,, Nemzeti Ujsg, 24 Aralk 1922, s.14. Batav, erif, Tarihte Trk-Macar Mnasebetleri ve Macar-Trk Akrabal, Tarih ve Toplum, Cilt: 36, Say: 215 (Kasm 2001- Macaristan zel Says), s.5965(315-321) Bencsi, Zoltn, Koppany-e vagy Istvn? , Budapest, Gyarmati F.ny., 1939, 64sayfa. Bencsi, Zoltn, Turni Gondolat, Ndudvary Mihly Petfi nyomda, Gyoma, [1942], 15[1] sayfa. Bencsi, Zoltn, tmutat- Turni Egyistenhivk Szmra, Az jjledt si Valls Tanitsairl, Budapest, [1936], 32 sayfa.

448

Benisch, Arthur, gyvezet-igazgati jelents a Magyar Keleti Kulturkzpont nevelsi actijrl, Jelents A Magyar Keleti Kulturkzpont ( Turni Trsasg) Kt vi mkdsrl- Az 1918 mjus 24-i kzgylsen tartott elnki megnyit s eladott gyvezet igazgatOi s titkri jelentsek, Budapest, 1918, s.12-23. Berei Nagy, Elek, A Magyar Trsadalom Turnizlsa, Budapest, Frter s Trsa knyvnyomda , 1933, 93+[1] sayfa. Berend ,T.Ivan ve Szuhay, Mikls , A Tks Gazdasg Trtnete

Magyarorszgon 1848-1944, Kossuth Knyvkiad, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad, 1973, 382 sayfa. Berend T. Istvn- Rnki, Gyrgy, A magyar gazdasg szz ve, Budapete, Kossuth Knyvkiado, 1971. Berend, T. Ivn- Rnki, Gyrgy, A Magyarorszg gazdasgi az els vilghbor utn 1919-1926, Budapete, Akadmiai Kido, 1966. Borsutud, Turni Eszme s Eurzia, Elrs, II.Yl 44.Say, 2 Kasm 1929, s.12-13. Borsutud, Turni kultrpolitika, Elrs, II. Yl, 31. Say, 3 Austos 1929, s.12. Cpek, Thomas, The Slovaks of Hungary- Slavs and Panslavism, New York, The Knickerbocker Press, 1906, 214+xvi sayfa. Cholnoky, Jen, Vmbry rmin, Fldrajzi Kzlemnyek, Cilt: XLI, Fzet: X, 1913, s.553-557. Cholnoky, Jen, A Magyarorszgi Turn Szvetsg, Budapete, 1922. Cholnoky, Jen, a Turni Trsasg Feladatai, Budapete, Turan Cemiyeti Yayn, 1940. Csirks, Ferenc, Defender of Three Empires, rmin Vmbry and the Eastern Question, Mves semmisegek Elaborate trifles, Tanulmnyok Ruttkay

449

Klmn 80. szletsnapjra, haz.: Gbor Ittzs ve Andrs Kisry, Piliscsaba, Pazmny Pter Katolkus Egyetem, 2002, s.454-475. Dek, Istvn, Hungary, The European Right, a Historical Profile, ed. Hans Rogger ve Eugen Weber, Berkeley ve Los Angeles: University of California Press, London: Cambridge University Press, 1966, s.364-407. Demirkan, Tark, Macar Turanclar, yayma hazrlayan: Ayen Anadol, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000. Dessewffy, Istvn, A Turni Gondolat, A Cl, Yl :XVII,1927 Mays, s.139-146. Elemr S. Novoszeleczky, Kis Turn ismertet, jpest, Grafika Nyomdavllalat, 1941. Eren, Hasan, Gemiine Bakan Yalnz Bir Ulus: Macarlar, Tarih ve Toplum, , Cilt:36, say:215 (Kasm 2001-Macaristan zel Says), s.76-85(332-341). F.S., Turni Npek kzssge,, Nemzeti Figyel, Yl:18, Say: 27 (2 Temmuz 1944), s.4. Fodor, Ferenc, A Turni llamok s a Tenger, A Tenger, VII.Yl, 1917, II. Fzet, s.69-77. Germanus, Gyula, A turnizmus a vilghborban, Pesti Naplo, 27 Haziran 1915, s.11-12. Germanus, Gyula, Magyar lmodozok- A turnizmus tvhite, Pesti Naplo, 4 Temmuz 1915, s.19-20. Germanus, Gyula, Turnizmus s a Trtnelem,, Trtneti Szemle, 1917, VI. Yl,s.380-384. Germanus, Gyula, Turn, Budapete, 1916. Germanus, Julius [Gyula], Turk Darnay, Keleti Szemle, X:1909, s.341-344.

450

Goldziher, Ignc, Tnyek s Tank, Napl, Almancadan Macarcaya ev:: Sndorn Scheiber- Lvia Bernth, Magvet knyvkiad, 1984. Gmbs, Mikls, Turni Krds, , Raubitschek Izrnl, Bonyhd, 10 sayfa. Gyry, Jnos, Turnizmus utn Exotizmus,, Magyar Szemle, XXVI Cilt, 3.(103.) Say (1936 Mart) , s.276-278. Gyrgy, Balzs, Nacionalizmus s Turnizmus, Vilagossg, 1966/3, s.162-166. Hajnczy, Sndor, A Turni lettr,, A Cl, III.(XXXII.) Yl, 1942 Mays, s.77-81. Hajnczy, Sndor, zsia bredse( A Nagyzsiai Hbor s a Turni lettr), A Cl, III.(XXXII.) Yl, 1942 Ocak, s.1-4. Hank, Pter, Vzlatok a szzadel magyar trsadalmrl,, Trtnelmi Szemle, V.Yl , 2.Say (5.Yl, 2.say), 1962. Hermann, Prof. Antony, The Ethnography of the Population, The Millenium of Hungary and Its People, der: Joseph de Jekefalussy, Budapete, Pesti knyvnyomda, 1897, s.390-411. Hertl, Gusztv, A Turni Npek Politikai Szerepe, Magyar Figyel, 1916, 6/1, s.112-120. Horvth, Bla, Anadolu 1913, ev.: Tark Demirkan, stanbul, Tarih Vakf yurt yaynlar, 2. Bask[1.Bask 1996], 1997. Jekelfalussy, Joseph de, The Relations of the Nationalities, iinde , The Millenium of Hungary and Its People, ed.: Joseph de Jekefalussy, Budapete, Pesti Knyvnyomda, 1897, s.412-464. Kdr, Lajos, A Magyarorszgi Turn Szvetsg alapszablyai, A Magyarorszgi Turn Szvetsg vzlatos trtnete, alapszablya s ltalnos ismertetse,

451

Turn Fzetek, I.seri.,5.-7.Say, Szerkeszti[Hazrlayan]: Trmezei, Lszl, Budapest, Re Lszl knyvkiad s terjeszt vllalat, 1938, s.21-27. Katus, Lajos, Economic Growth in Hungary during the age of Dualism (18671913), A Quantative Analysis, iinde, Social Economic Researches on the History of East-Central Europe, Akadmiai Kiad, E. Pamlnyi(ed.), Bp., 1970, s.35-127. Katus, Lajos, Social-Economic Researches on the History of East-Central Europe, s.108-109, Tablo 40-41.] Keresztury, Dezs, Kelet s Nyugat Kztt- a Magyar Lt Ketts Szemllete, Magyar Szemle, XXI, 1934 Haziran, XXI. Cilt, 2.(82.) Say, s.142-154. Kessler, Joseph A., Turanism and Pan-Turanism in Hungary : 1890-1945 (yaynlanmam doktora tezi), University of California, Berkeley, University Microfilms Inc., Ann Arbor, Michigan, 1867. Kis Turan Ismertet, jpest, Grafika Nyomdavllalat, 1941, 7 sayfa. Kreskai, Mikls, Yurd Kurma Hakknda, ev.: M. Tayyib Gkbilgin, Trkiyat Mecmuas XVIIden ayr basm, stanbul, 1972. Kunos, Ignac, Irn s Turn, Magyar Figyel, 1914, 4/4, s.199. Lszl, Gyula, The Magyars, Their Life and Civilisation, Macaristan, 1996, s.193196. Lechner, Jen, A turni npek mvszete, [Budapete], Turan Cemiyeti Yayn, [1922].. Magyarorszg gazdasgtrtnete a honfoglalstol a 20. szazd kzepig, 3. gzden geirilmi bask, Budapete, Aulo kiado, 1998.

452

Mrki, Sndor, A turni npek trtnete, Budapete, Turan Cemiyeti Yaynlar, Bethlen-nyomda. Mrki, Sndor, Az -s Kzpkor trtnete, Budapete, Athenaeum, 1910. Marzs, Lajos, Jelents, Jelents A Magyar Keleti Kulturkzpont ( Turni Trsasg) Kt vi mkdsrl- Az 1918 mjus 24-i kzgylsen tartott elnki megnyit s eladott gyvezet igazgatOi s titkri jelentsek, Budapest, 1918, s.24-35. Marzs, Lajos, Jelents, Jelents a Turni Trsasg 1918-28.vi mkdsrlAz 1928. prilis 24=iki kzgylsen elhangzott beszdek s jelentsek s a tisztikar s a tagok nvsora, y.y, t.y, s.10-14. Medveczky, Kroly, Trk Ifjak Magyarorszgon, A Cl, VIII, 1917 [ 1917 II.Say 20 Kasm], s.686-689. Mhely, Lajos, A Turni Eszmny, Budapete, 1938, 25 sayfa. ( A Cl 1938 Haziran saysndan ayr basm) Mszros, Gyula, bred Turn A Cl, VI: Yl, 12. Say, 20 Aralk 1915, s.719-723. Mezey, Istvn, A Vilghbor s Turnsg, A Cl, VI. Yl, 6.Say, 1915, 20 Junius, s.393. Mricz, Pter, Jelents a Turni Trsasg Trk Intzetnek mkdsrl, Jelents a Turni Trsasg 1918-28.vi mkdsrl- Az 1928. prilis 24=iki kzgylsen elhangzott beszdek s jelentsek s a tisztikar s a tagok nvsora, y.y, t.y, s.18-19. Mricz, Pter, gyvezet alelnk jelentse, Jelents a Turni Trsasg 191828.vi mkdsrl- Az 1928. prilis 24=iki kzgylsen elhangzott beszdek s jelentsek s a tisztikar s a tagok nvsora, y.y, t.y, s.5-10.

453

Muzsnay, Zoltn Szkefalvy, Az orosz trsgek rendezse s a turni krds, A Cl, Yl:III(XXXII), 1942 Ocak, s.5-7. Nagy, va Kincses, A turni gondolat, strtnet s Nemzettudat 1919-1931, haz.: va Kincses Nagy, Magyar strtneti Knyvtr, Szeged, 1991, s.44-49. Nagy, Gza, Turnok s rjk Ethnographia, XIII. Yl, 1902 Ocak, 1. say, s.1-11. Nagy, Jzsef, Turnzsia ujjszletik!, Budapete, 1940. Nagy, Lajos Sassi, A Balkn- llamok s a Turnizmus j Vilgeszme-, A Cl, VI. Yl, 8.Say, 20 Austos 1915, s.482-486. Nagy, Lajos Sassi, A Turni npek Gazdasgi sszekttetse, A Cl, V.Yl, 3.Say, 20 Mart 1914, s.161-172. Nagy, Sassi Lajos, A turnizmus, mint nemzeti s nevelsi idel, Magyar Paedagogia, 24, 1915 ( Ocak-ubat, 1.-2. Say) s.74-75.Nagy, Lajos Sassi, A turnizmus jvje, Orszgos kzpiskolai Tanregyesleti kzlny, XLVII. Yl, , 9.Say (1915 Mays), s. 397-389. Nagy, Sassi Lajos, Tmads a Turnizmus Ellen,,A Cl, VI. Yl, 7. Say, 20 Temmuz 1915,s.444-448. Nagy, Sassi Lajos, A Magyar-Trk-Balkn Gazdasgi sszekttets, Lblovitz Zsigmond ,[1909]. Nagy, Sassi Lajos, A turnizmus mint Nemzeti, Faji, s aVilageszme, Budapete, 1918. Nagy, vitz Ivn, Suomi, Az ezer t orszga, Turni knyvtr, Turan Cemiyeti Yayn, [t.y.], 32 sayfa. Nmeth, Gyula, Grf Teleki Pl, Trkk s Magyarok, II. Oszmn Trkk MTAK, Bp., 1990,s.267-274.

454

Nmeth, Gyula, Turn, Magyar Nyelv, 1921, s.109. Nyry, Albert, Turni Mozgalom Oroszorszag Ellen, Budapesti Hirlap, 11 Aralk 1915, s.8-9. Nyry, Albert, Magyarorszg Szerepe a Turnsgban,, A Cl, V.Yl, 1914, 2.Say, ubat,s.1-8. ke, Mim Kemal, Vambery, Belgelerle Bir Devletleraras Casusun Yaam yks, stanbul, Bilge Yaynclk, 1985. ztrk, Cemil, Macarlarla Akraba myz?, Tarih ve Toplum, Eyll 1992, Say:105, s.182 . Paikert, Alajos, Jelents s Elterjesztes, A Turni Tarsasg Eddigi s Jvend Mkdse,I.Megnyit Beszd, II. Jelents s elterjeszts, [1914],s.5-9. Paikert, Alajos, A turni eszme, Budapete, Turan Cemiyeti Yayn, Bethlen nyomda, [1922], 13 sayfa. Paikert, Alajos, A turni gondolat politikai vonatkozasai, Pcs, Turan Cemiyeti Yaynlar, Dunntl R.-T. Egyetemi Nyomdja, 8 sayfa. Pekr, Gyula, Elnki megnyit, Jelents A Magyar Keleti Kulturkzpont ( Turni Trsasg) Kt vi mkdsrl- Az 1918 mjus 24-i kzgylsen tartott elnki megnyit s eladott gyvezet igazgatoi s titkri jelentsek, Budapest, 1918, s.3-11. Philofennus[pseu.], A turni nyelvcsaldrl,, Magyar Nyelvr, XLIII.Yl,1914, 43, s.231-232. Pndr, Frigyes, A turnizmus ismertetse, Budapete, Neuwald ny.,1936, 24 sayfa.

455

Pulszky, Ferencz, Iran s Turan, Athenum, Yl:3,Say:18 (1 Eyll 1839), s.273279. R.K., Az Orthodox Turanizmus, Magyar Szemle, XXX, Mays-Austos 1937,., s.182-185. Raith Tivadar, A Turni-Szlav Parasztllam, Magyar Szemle,, 1929, VI, s.92. Szekfnn yazsna yant olarak Tivadarn gnderdii mektup Re, Lszl, A Magyarorszagi Turn Szvetsg ltalnos ismertetse, A Magyarorszgi Turn Szvetsg vzlatos trtnete, alapszablya s ltalnos ismertetse, Turn Fzetek, I.seri.,5.-7.Say, Szerkeszti[Hazrlayan]: Trmezei, Lszl, Budapest, Re Lszl knyvkiad s terjeszt vllalat, 1938, s.28-50. Sebestyn, Gyula, Turni Trsasg Ethnographia, XXI. Yl, 6.say, 1910, s.321-326. Simsay, Lajos, Turni Eszme Gyakorlati rtke,, Magyar Katonai Kzlny, XIV. Yl, 1926, 7.-8.Say, s.530-542. Sugar, Peter F. External and Domestic Roots of Eastern European Nationalism, Nationalism in Eastern Europe, ed.: Peter F. Sugar- Ivo J. Lederer, 2. Bask, Seattle- londra, University of Washington Press, 1971, s.7-54. Szasz, Zoltan, Turnizmus, Nyugat, 1916, Temmuz- eyll, s.267-275. Szsz, Zoltn, Turnizmus, Pesti Hirlap, november 12 [XXXVII. Yl, 315.(12887.) Say], s.3-5. Szkely, Gyrgy, Magyar-Trk-Japn vrkzssg, Nemzeti Figyel, 18. Yl, 24. Say, Haziran 111944, s.5. Szekf, Gyula, ATurni-Szlv Parasztllam, Magyar Szemle, V, 1929, s.30-37. Szpvizi Bals, Bla, Az smagyar valls s t nagy valls- els rsz: Az smagyar valls hit s erklcstana, Turni Fzetek, 2.fzet, Gdll, 1925, 91 sayfa.

456

Szpvizi Bals, Bla, Az

smagyar valls s t nagy valls-bevezetse, Turni

Fzetek, 1. fzet, Gdll, 1925, 32 sayfa. Szilgyi, dm, Turn, Magyar Nyelvr, XLV. v, 15 Janur 1916, V.-VI. Fzet, s.237-239. Szkefalvy Muzsnay, Zoltn, Az Orosz Trsgek Rendezse s a Turni Krds,, A Cl, III.(XXXII.) Yl, 1942 Ocak, s.5-7. Takcs, Zoltn Felvinczi, A turni krdshez.- vlasz dr. Germanus Gyulnak, Magyar Figyel, 1916, 6/3, s.161-173. Takcs, Zoltn Felvinczi, Pnslvizmus s Turnizmus, Nyugat, Temmuz-Ekim 1914, s.264-266. Takcs, Zoltn Felvinczi, Turni Trsasg,Nyugat, 1914, Yl:7, Cilt:I, s.285-287. Takcs, Zoltn Felvinczi, Turnizmus, Nyugat, 1914, IV, s.629-635. Takcs, Zoltn Felvinczi, Turnizmus,Nyugat, 1916, Yl: 9., Cilt:1, 62-64. Tarih Boyunca Trklk Macaristanda Turanclk, http://www.orkun.com.tr/ asp/yazi.asp?Makale_no=479 [10.07.2003] Teleki, Pl, 31 Ocak 1914 Tarihli Genel Kurulda Yapt A Konumas, A Turni Tarsasg Eddigi s Jvend Mkdse, I.Megnyit Beszd, II. Jelents s elterjeszts, [1914], s.3-4. Teleki, Pl, Elnki megnyit, Krsi Csoma- Archivum, 1 Nisan1925, s.349-355. Turni nekek, editr: Zoltn Bencsi, Budapete, Gyarmati Ferenc Knyvnyomtat, Turchny, Tihamer, A Turni Mozgalom, Budapest, Sajttanfolyam Kisrleti Nyomdja, [1922]. Turchnyi, Tihamer, A turni mozgalom, Nptanitk Lapja, 55. Yl, 18-20.Say, 18 Mays 1922, s.1-4.

457

Trmezei, L., Bkssy, G., Kdar, L., Lszl, S., Uj Trtnelmi Hivatasunk: A Turnisg,Turn Fzetek, I.s.,2.-3.Say, Szerkeszti[Hazrlayan]: Trmezei, Lszl, Budapest, Lcsey Ferenc antibolsevista knyesboltja, 1937. Trmezei, Lszl , Turnisg s magyar nevelsgy, Nemzeti Figyel, 18. Yl, 28.Say, 1944 Temmuz 9, s.5 ve 1944 Temmuz 16, s.5. Trmezei, Lszl, Turnisg s magyar llamvezets, Nemzeti Figyel, 18.Yl, 25.Say, 1944 Haziran 18, s.3 ve 27.Say, 1944 Temmuz 2 , s.3-4. Trmezei, Lszl, A Magyarorszgi Turn Szvetsg vzlatos trtnete, A Magyarorszgi Turn Szvetsg vzlatos trtnete, alapszablya s ltalnos ismertetse, Turn Fzetek, I.seri.,5.-7.Say, Szerkeszti[Hazrlayan]: Trmezei, Lszl, Budapest, Re Lszl knyvkiad s terjeszt vllalat, 1938, s.1-20. Trmezei, Lszl, A turnisg szerepe iskolai s trsadalmi nevelsnkben, A Cl, Yl: III (XXXII), 1942 Mays, s.79-81. Trmezei, Lszl, A Magyarorszgi Turn Szvetsg Allaspontja a Fajisg krdseiben, Budapest, 1938. Trmezei, Lszl, A Turn Sajtiroda s Trtnete, Budapete, 1935. Trmezei, Lszl, A Turni Gondolat s a Magyar Propaganda, ( Nemzeti Figyel 28 Mays 1944 saysndan ayr bask) Budapest, Bethnia nyomda. Trmezei, Lszl, A Turnisg Alapvaza, 2 cilt, Budapete, 1931-1936,. Trmezei, Lszl, A turnisg s vlfajai, Budapete, Held Janos Knyvnyomda, 1933, 47 sayfa. Trmezei, Lszl, A turnisg szerepe iskolai s trsadalmi nevelsnkben, Budapete, Mernkk ny., 1942.. Trmezei, Lszl, A Turnizmus Gyakorlati rteke, Budapest, 1933.

458

Virnyi, Elemer, A Finn-Ugor Npek lettere, Stdium Sajtvllalat RT. Kiadsa, Budapest,[1942], 203[1] sayfa. Winternitz, Judith, The Turanian Hypothesis and Magyar Nationalism in the Nineteenth Century, Culture and Nationalism in Nineteenth Century, ed.: Roland Sussex and J.C. Eade, Australian National University, Ohio, Slavica Publishers, Inc., ss.143-158. Zempleni, rpd, Turni Dalok, mondai s trtnelmi hs-nekek, Budapete, Franklin- Trsulat, 1910, 256 sayfa. Zempleni, rpd, Turni Dalok[ Turan arklar], Budapete, Franklin-Trsulat Magyar irodalmi intzet s knyvnyomda, 1910, 256 sayfa. Zimnyi, Gyrgy, Turnizmus, Kelet, V.Yl, 3-5.Say, 1938 Haziran, s.1-2. Zolnai, Gyula, Magyar Keleti Mveltsgi Kzpont, Magyar Nyelvr, Yl: XIV, Fzet: VII-VIII, (Eyll-Ekim 1916), s.273-280. GENEL BAVURU KAYNAKLARI 19. Szzadi magyar trtnelem 1790-1918, editr: Andrs Gergely, Budapete, Korona Kiad, 1998, ss.484. 1910 NpSzmlals, Magyar Statisztikai kzlemnyek, Cilt:42. 20. Szzadi magyar trtnelem, hazrlayanlar: Ferenc Plskei, Jen Gergely, Lajos Izsk, 2. Bask,Budapete, Korona Kiad, 2001 Britannica Hungarica, 15. bask, 1998. Encyclopaedia Hungarica, Hungarian Ethnic Lexicon Foundation, 1996 Magyar letrajz Lexkon 10001990 Javtott, tdolgozott kiads

Fszerkeszt: Kenyeres gnes Magyar Nagy Lexicon, 2000.

459

Magyarorszg Tzsti Nv-s czmtra Rvai Nagy Lexikona, Budapet, 1925. TRKYE ARV T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri DERGLER Trk Yurdu Atsz Mecmua Orhun Dou Birlik nklap Milli nklap Ergenekon Kopuz Bozkurt naralt Trk Amac Tanrda Trk Yurdu(1942) Dou Kara nci alayan(Tek say)

460

Kopuz Trk Saz (Tek Say) Orhun KTAP, BROR VE MAKALELER [Toynbee,A.J.], The Militant Turk, The Times,Londra, 3,5 ve 7 ocak 1918 (anonim olarak baslmtr.) Bir Doent vazifesine nihayet verildi, Sakarya, 21 Austos 1934, s.1. Irklk ve Turanclk tahrikat yapanlar hakknda Hkmetin teblii, Ayn Tarihi, 1944 Mays, s.21-29.. Mesleimiz, Trklk, Say:1, s.4. Recep Beyin Verdii Konferans, Cumhuriyet, 19 Terinievvel 1931, s.5 Son Tahkikat Karar, Ayn Tarihi, 1944 Eyll, s.28-56. Yersiz Szler, Akam, 20 Austos 1934, s.2. 3 Mays Trklk Gn Antolojisi, Birinci Cilt, Ankara, Trk Milliyetiler Birlii Ankara Oca Yaynlar, retmenler Matbaas, 1967, 128 sayfa. 80 sayfa. Advar, Halide Edip, Yeni Turan, 3. Bask, stanbul, Atlas Kitabevi, Bahar Matbaas, 1967. Aaoullar, Mehmet Ali, Ar Milliyeti Sa, Gei Srecinde Trkiye, der.rvin Cemil Schick- Erturul Ahmet Tonak, st., Belge yaynlar, Aralk 1990, s.189-236. Ahmad, Feroz, ttihatlktan Kemalizme, ev.. Fatmagl Berktay, 2.Bask, stanbul, Kaynak Yaynlar, ubat 1986.

461

Akansel, Mustafa Hakk, Japon Mucizesi, stanbul, naralt Yayn, Halk Basmevi, 1943. Akansel, Mustafa Hakk, Trkn Kitab, stanbul, Akbaba Yaynlar, 1943. Akansel, Mustafa Hakk, Yurt in, Ankara, Kyhocas Matbaas, 1933. Akura, Yusuf, Tarz- Siyaset, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 2. Bask, 1987. Akura, Yusuf, Yeni Trk Devletinin ncleri-1928 Yl Yazlar- yayna haz.: Nejat Seferciolu, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 2000. Akn, Rdvan, Osmanl mparatorluunun Dalma Devri ve Trklk Hareketleri, 1908-1918, stanbul, Der Yaynlar, 2002. Akman, Ayhan, Milliyetilik Kuramnda Etnik/Sivil Milliyetilik Kartl, Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt:4 Milliyetilik, ed.:Tanl Bora, s.81-90. Akin, Sina, Trk Ulusuluu, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:7, ss.1941-1944. Akin, Sina, Siyasal Tarih, Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1600-1908, yayn yn.: Sina Akin, Cem Yaynevi, Austos 1993. Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul, Remzi Kitabevi, 1987, 319 sayfa. Andican, A Ahat, Cedidizmden Bamszla Harite Trkistan Mcadelesi, stanbul, Emre Yaynlar, 2003, 942 sayfa. Arai, Masami, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev.: Tansel Demirel, redaksiyon: Ycel Demirel, stanbul, letiim Yaynlar, Ekim 1994. Arkan, Zeki, Mill Cereyanlar, Tarih ve Toplum, Haziran 1992, Say: 102, ss. 16(336)- 18(338)

462

Arnakis, G.G., Turanism: An aspect of Turkish nationalism? Balkan Studies, Selanik, I:1960,s.19-32. Atatrkn Sylev ve Demeleri I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek kurumu, 1989. Atsz, 900nc Yl Dnm (1040-1940), stanbul, Arkada Basmevi, 1940. Atsz, Nihal zbek, Hamdi Sadi, Hesap Byle Verilir, stanbul, Ayl kurt Yaynlar Kk boy:3, Arkada Basmevi, 1943. Atsz, Nihal, anakkaleye Yry, stanbul, Arkada Matbaas, 1933. Atsz, Nihal, Dalkavuklar Gecesi, stanbul,ayl Kurt Yaynlar Kk Boy:1, arkada Matbaas, 1941. Atsz, Nihal, En Sinsi Tehlike, Ayl Kurt Yaynlar Kk Boy:4, stanbul, Numne Matbaas, 1943.[ Komnist Don Kiotu Proleter Burjuva Nzm Hikmetof Yoldaa(1935), imizdeki eytanlar (1940), En Sinsi Tehlike (1943), Rejim (1941) ] Atsz, Nihal, Sart Bana Cevap- Yerli doktorlar olmad iin len merhum Atsz Mecmua Mdrnden, ecnebi doktorlar sayesinde yayan Ya Trkistan mdrne, stanbul, Arkada Matbaas, 1933. Atsz, Nihal, Turanclk lks, Ala Matbaas, 1978. Atsz, Nihal, Trk Edebiyat Tarihi, en eski alardan balyarak Byk Selkllerin sonuna kadar, kinci basm, stanbul, Ayl Kurt Yaynlar Byk boy:3, Ik Basmevi, 1943. Atsz, Nihal, Trk Tarihi zerinde Toplamalar, Birinci Blm, stanbul, Arkada Basmevi, 1935.

463

Atsz, Nihal, Trkle Kar Hal Seferi ve ektiklerimiz, stanbul, rfan Yaynevi, 1992. (anakkaleye Yry adl eseriyle birlikte baslmtr.) Atsz, Nihal, Bozkurtlarn lm, 2. Bask, stanbul, rfan Yaynevi, 1998. Atsz, Nihal, Bozkurtlar Diriliyor, 2. Bask, stanbul, rfan Yaynevi, 1998. Atsza Yolda [Fethi Tevetolu], Yarn Turan Benimdir!, stanbul, Arkada Matbaas, 1934. Atsza Yolda[Fethi Tevetolu], Bir Bayrak Altna, stanbul, Arkada Matbaas, 1936. Avcolu, Doan, Trklerin Tarihi, Birinci Kitap, stanbul, Tekin Yaynevi, 1985. Aydn, Savi, Cumhuriyetin deolojik ekillenmesinde Antropolojinin Rol: Irk Paradigmann Ykselii ve k, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Cilt 2: Kemalizm, 2. Bask, stanbul, letiim, 2002, s.344-369. Aydn, Savi, Modernleme ve Milliyetilik, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1993. Ayn, Faruk, Cumhuriyet dneminde Trklk Hareketleri (1931-1945), H.. AT Enstits, Ankara, 1998. (Yaynlanmam Doktora Tezi) Balcolu, Mustafa, Tekilat- Mahsusadan Cumhuriyete, Ankara, Nobel Yayn datm, 2001 Nisan , 321 sayfa. Barman, A. Nurullah, Byk Trkiyede Genlik Tekilat, stanbul, arkada Basmevi, 1941, 47 sayfa. Bayat, Ali Haydar, Hseyinzde Ali Bey, Ankara, Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Bakanl, 1998. Baydar, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, stanbul, Mente Kitabevi, 1968, 392 sayfa.

464

Baysun, Abdullah Recep, Trkistan stikll Hareketleri ve Enver Paa, haz.: Erol Cihangir, stanbul, Turan Kltr Vakf, 2002. Behar, Bra Ersanl, ktidar ve Tarih, Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937), 2. Bask, stanbul, Afa Yaynlar, 1996. Berkes, Niyazi, Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, 2. Basm, stanbul, Kaynak Yaynlar, Austos 2002. Berktay, Halil, Cumhuriyet deolojisi ve Fuad Kprl, stanbul, Kaynak Yaynlar, Mays 1983. Bilecen, H., Finler ve Turan Fikri, Cumhuriyet, 3 Birincikanun 1939, s.5. Binark, smet, Memeleketimizin Ac Kayb Fevziye Abdullah Tansel, Trk Kltr, Yl:XXVI, say:303 (Eyll 1988), ss.610(94)-612(96). Birinci Trk Tarih Kongresi, Konferanslar Mnakaalar, T.C. Maarif Vekleti. Bora, Tanl, Trk Sann Hli, Milliyetilik, Muhafazakrlk, slmclk, stanbul, Birikim, 1998. Boratav, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985, 4.Bask, Gerek Yaynevi, 1993. Caferolu, Ahmet, Tarihte Trklk ve Onun iin alanlar, C.H.P. Konferanslar Serisi Kitap:16, 1940, s.3-4. Candar, A. Avni Ali, Trkln Kkleri ve Yayl, stanbul, Necmi stikbal Matbaas, 1934, 64 sayfa. CHF Nizamnamesi ve Program(1931), Ankara, TBMM Matbaas, 1931. Copeaux, Etienne, Tarih Ders Kitaplarnda (1931-1993), Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, eviri: Ali Berktay, 2. Bask, stanbul, Tarih Vakf yurt Yaynlar, Mart 2000.

465

Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 1: 1923-1940 ve Cilt 2: 1940-1960, yayn kurulu: Hasan Ersel, Ahmet Kuya, Ahmet Oktay, Mete Tunay, nc Basm, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, Mays 2002. Cmhuriyet Halk Frkas Nizamnamesi, 15 Terinievvel 1927 de inikat eden C.H.F. Byk kongrasnn 22 terinievvel tarihli itimanda mzakere ve kabul edilmitir., Hakimiyeti Milliye Matbaas, 1931. elik, Hseyin, Ali Savi ve Dnemi, stanbul, letiim Yaynlar, Kasm 1994. olak, Melek, 19.Yzyl Sonu- 20. Yzyl Balarnda Trk-Macar Yaknlamas, Toplumsal Tarih, Cilt:15, Say:89, Mays 2001, s.5-10. Danimend, smail Hami, Trklk Meseleleri, kinci Bask, stanbul Kitabevi, 1976. Darendeliolu, lhan, Trk Milliyetilii Tarihinde Byk Kavga, stanbul, Oymak Yaynlar, 1976. Darendeliolu, lhan, Trkiyede Milliyetilik Hareketleri, Toker Yaynlar, 1968. Develiolu, Burhaneddin, Hamdullah Suphi Tanrver ile 55 Sene, Trk Yurdu, s.10-17. Dilbilen, Fuat kr, Trk Birlii- Trk Hazneleri, Corafya, Tarih iirleri, stanbul, Maarif Kitaphanesi, 1940. Dursun, Tuncay, Tek Parti Dnemindeki Cumhuriyet Halk Partisi Byk Kurultaylar, Ankara, T.C.Kltr Bakanl Yayn, 2002. Eren, Hasan, Trklk Bilimi Szl, I.Yabanc Trkologlar, Ankara, TDK Yaynlar, 1998.

466

Ertekin, Orhan Gazi, Cumhuriyet Dneminde Trkln atallanan Yollar, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Cilt 4: Milliyetilik, ed.: Tanl Bora, stanbul, letiim, 2002, s.345-387. Ertrk, Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, haz.: Nafiz Kansu, stanbul, Nurgk Matbaas, 1957. Fuat kr [Dilbilen], Turan ve Trkler, stanbul, Resimli Ay Matbaas, 1931,s.78) Georgeon, Franois, Trk Milliyetiliinin Kkenleri- Yusuf Akura- (18761935), ev.: Alev Er, Ankara, Yurt Yaynlar, 1986. Germany and the Turanian Movement,(y.y),(y.y),1918,3s. Gololu, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara, Banur Matbaas, 1972. Gololu, Mahmut, Milli ef Dnemi, (1939-1945), Ankara, Kalite Matbaas, 1974. Gltepe, Necati, Turan, Turanclk Tarihinin Kaynaklar, stanbul, Turan Kltr Vakf, Ekim 1999. Grol, Abdlkadir, Benim de fadem Var!... Kzl Bellara Cevap ve Mill Dertlerimizden Bir Ka, Eskiehir, Gzeli Matbaas, 1943. Hacalolu, Ycel, Atszn Mektuplar, stanbul, Orkun Yaynlar, [2001] Haceminolu, Necmettin, Ziya Gkalpte Turan Fikri, stanbul, Edebiyat Fakltesi Matbaas, 1981, s.215-227.( Trk Dili ve Edebiyat, XXIIIden ayr basm) Haniolu, kr, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889-1902) Cilt:1, stanbul, letiim Yaynlar.

467

Heyd, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism, The Life and Teachings of Ziya Gkalp, Great britain, Luzac&Company LTD and The Harvill Press LTD., 1950. Hezarfen, Ahmet, Bulgaristanda Trk Spor Birlii Turan, Tarih ve Toplum, Say:104 8Austos 1992), s. 39(103)- 48(112). Hostler, Charles Warren, The Turks and Soviet Central Asia, Middle East Journal, Vol:12, Yaz 1958, Nu.3, s.261-269. Hostler, Charles Warren, Turkism and the Soviets, The Turks of the World and Their Political Objectives, London.George Allen&Unwin Ltd., New York: Frederick A.Praeger INC, 1957. Hlag, Metin, ngiliz Belgelerinde Yeni Trkiyenin Pan-Turan ve Pan-slm Politikas ile lgili Bir Rapor, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Yl:8, Say:92 (Austos 1994), s.49-55. Irklk-Turanclk,Adana, Maarif Basmevi,1944. demir, Ulu, Yllarn inden, 2. Bask, Ankara, TTK, 1991. kinci Trk Tarih Kongresi, stanbul, TTK Yayn, Kenan Matbaas, 1943. nan, Afet, Trkiye Halknn Antropolojik Karakteri ve Trkiye Tarihi, Trk rknn Vatan Anadolu, Ankara, TTK, 1947, 203 sayfa+4 tablo. Jansky, H., Dickson, M., Uluay, ., Zeki Velidi Togan and His Works, stanbul, Maarif Basmevi, 1955. Kafesolu, brahim, Ziya Gkalpde Tarihilik, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1985(Belleten, Cilt: XLVIII, say:189-190(Ocak-Nisan 1984 dan ayr basm), s.241-248.

468

Kahn, Leon (Lon Cahun), Fransada Ar dillere takkadm etmi olan lehenin Turan menei, ter.: Ruen eref, stanbul, Cumhuriyet Matbaas, 1930, s.36. Karaka, Mehmet, Trk Ulusuluunun nas, Ankara, Vadi Yaynlar, ubat 2000. Kaymaz, Nejat Trk Tarih Gr, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1977. Koak, Cemil, Trkiyede Mill ef Dnemi ( 1938-1945), 2 cilt, stanbul, letiim, 1996.(Birinci Bask: Ankara, Yurt Yaynlar, 1986) Kohn, Hans, Trk Milliyetilii, ev.: etinkaya Ali, Nairi: brahim Hilmi,st., Hilmi Kitabevi, 1944. Kosmin, V., Rusyann Mukadderat, (y.y.), (y.y.), (t.y.) Kuran, Ahmed Bedev, nklap Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul, Tan Matbaas, 1948. Kushner, David, The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908, Great britain and USA, Farnk cass and Company ltd., 1977. Landau, Jacob M., Pan-Trkism , from Irredentism to Cooperation, Bloomington ve Indianapolis, Indiana Un. Press, 1995 ( kinci gzden geirilmi ve gncelletirilmi bask), 275 sayfa. Landau, Jacob M., Tekinalp, Bir Trk Yurtseveri (1883-1962), stanbul, letiim Yaynlar, 1996. Levend, Agh Srr, Yakn Tarihimizin Fikir Cephesi- Trk Ocaklarndan Halkevlerine, Ulus, 17.01.1951, s.2. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1996

469

M.F.T. [Muharrem Feyzi Togay], Finlandiya ve Uygur Finleri, Cumhuriyet, 4 Birincikanun 1939, s.3. Meram, Ali Kemal, Trklk ve Trklk Mcadeleleri Tarihi, st., skender Matbaas, 1969. Muhammeddin, Rafael, Trkln Douu ve Geliimi, stanbul, Trk dnyas Aratrmalar Vakf, 1998, 183 sayfa. Mustafa Kemal, Eskiehir-zmit Konumalar(1923), stanbul, Kaynak Yaynlar, Haziran 1993. Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt:II, 1920-1927, stanbul, Trk Devrim Tarihi Enstits, Mill Eitim Basmevi. Mftolu, Mustafa, ankayada Kabus, 3 Mays 1944, stanbul, Yamur Yaynevi, 1974. Oba, Ali Engin, Trk Milliyetiliinin Douu, Ankara, mge Yaynevi, Ocak 1995. Ouzkan, A. Ferhan- Zeyneli, lhan [Reha Ouz Trkkan- Cihat Sava Fer], Asl Tehlike, stanbul, Nmune Matbaas, 1943, 32 sayfa. Oran, Baskn, Trk D Politikasnn Teori ve Pratii, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 19191980, editr: Baskn Oran, stanbul, letiim Yaynlar. Orhon, Orhan Seyfi, Dn, Bugn, Yarn, stanbul, nar Yayn, Cumhuriyet Matbaas, 1943. Orhon, Orhan Seyfi, Maarif Vekili Hasan li Ycele Ak Mektup, stanbul, lk Basmevi, 1944. Orhon, Orhan Seyfi, Maskeler Aa! En Byk Tehlikenin yz, stanbul, nar Yayn, 1943.

470

Orkun, Hseyin Namk, Dnya Dillerinin Tasnifi, Yeni Trk, Say:81(Eyll 1939), s.345-347; Say:82(Birinciterin 1939), s.400-405; Say:83(kinciterin 1939), s.458-461. Orkun, Hseyin Namk, lmi Tetkikler: Finlerin trkolojiye hizmetleri, Cumhuriyet, 10 kincikanun 1940, s.3. Orkun, Hseyin Namk, Eski Trk Yaztlar, I, stanbul, Devlet Basmevi,T.D.K., 1936. Orkun, Hseyin Namk, Trk dnyas, stanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphenesi,1932. Orkun, Hseyin Namk, Trk efsaneleri, stanbul, nar Yaynlar, Cumhuriyet Matbaas, 1943. Orkun, Hseyin Namk, Trk Hukuku Tarihi, aratrmalar ve Dnceler, Ankara, T.C. Adliye Vekillii, Kyhocas Matbaas, 1935. Orkun, Hseyin Namk, Trk Tarihi(I-IV), Ankara, Akba Kitabevi, 1946. Orkun, Hseyin Namk, Trkln Tarihi, kinci Bask ( Birinci Bask 1944),Ankara, Kmen Yaynlar, 1977, 114 sayfa. Orkun, Hseyin Namk, Yeryznde Trkler, stanbul, naralt Yayn, Kenan Matbaas, 1943. Ortayl, lber, arlk Rusyasnda Trklk Hareketleri ve Gaspral smail Bey, Ankara, milliyeti Trk Kadnlar Dernei Yaynlar, Anadolu Matbaas, 1968, 23 sayfa. Osmanl Devleti ile Kafkasya, Trkistan ve Krm Hanlklar Arasndaki Mnsebetlere Dir Ariv Belgeleri, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn nu:3, Ankara, Haziran 1992.

471

n, Sleyman Seyfi, Modernleme, Milliyetilik ve Trkiye, stanbul, Balam Yaynlar, Nisan 1995, 260 sayfa. mer Seyfettin, Trklk zerine Yazlar, Bilgi Yaynevi, Aralk 1993. nen, Nizam, Reha Ouz Trkkan, Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt:4 Milliyetilik, ed.:Tanl Bora, stanbul, letiim, 2002, s.362-369. zcan, Azmi, zbekler Tekkesi Postniini Buharal eyh Sleyman Efendi bir Double Agent m idi?, Tarih ve Toplum, Nisan 1992, Say:100, s.1216(204-208). zcan, mer, Macar Turanclar Hakknda, (kitap eletirisi), Toplumsal Tarih, Cilt:16, Say:94 (Eyll 2001), s.60-64. zdoan, Gnay Gksu, Dnyada ve Trkiyede Turanclk, Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt:4 Milliyetilik, ed.:Tanl Bora, stanbul, letiim, 2002 , s.388-405. zdoan, Gnay Gksu, Turandan Bozkurta, Tek Parti Dneminde Trklk ( 1931-1946), ngilizceden ev.: smail Kaplan, stanbul, letiim, 2001, 352 sayfa. Paksoy, H. Blent, Pan Adl ki Kurgusal Yaratk: uydurma Belgelerin Trkler Zararna Kullanlmalar, Avrasya Etdleri, Cilt:1, Say:2 (Yaz 1994), s.62-71. Parla, Taha, Trkiyede Siyasal Kltrn Resm Kaynaklar, Cilt 3: Kemalist Tek-Parti deolojisi ve CHPnin Alt Oku, stanbul, letiim Yaynlar, Kasm 1992. Parla, Taha, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, yayna haz.: Fsun stel- Sabir Ycesoy, stanbul, 2. Bask,letiim, Ocak 1993.

472

Reit Saffet [Atabinen], Trklk ve Trklk zleri, 1inc Kitap, Ankara, Trk Ocaklar lim ve Sanat Heyeti Neriyat, 1930. Rza Nur, Hucumlara Cevaplar, stanbul, Matbaai Ebzziya, 1941. Rza Nur, Trk Tarihi, Birinci Cilt, haz.: E. Kl, stanbul, Toker Yaynlar, 2.bask, 1982. Sadq, Muhammed, Trklk Cereyan- Trk Milliyetiliinin Eiinde (19081918), Ankara, s.5-20.( Trk Kltr Aratrmalar, Yl:III-IV-V, 1966-68den ayr basm) Sakal, Fahri, Aaolu Ahmed Bey, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1999. Sanar, Nejdet, Hasan li ile Hesaplama, stanbul, Ayl Kurt Yaynlar Kk boy:6, Il Matbaas, 1947. Sanar, Nejdet, Irkmzn Kahramanlar, stanbul, Ayl Kurt Yaynlar Kk Boy.5, Nmune Basmevi, 1943. Sanar, Nejdet, Trklk zerine Makaleler, 3.Bask,st., Kamer Yaynlar, 1995, 235s. Sertkaya, Osman F., Hseyin Nihl ATSIZ, Hayat ve Eserleri, Atsz Armaan, stanbul, tken Yaynevi, 1976. Soysal, A. Gn, Rusya Kkenli Aydnlarn Cumhuriyet Dnemi Trk Milliyetiliinin nsna Katklar, Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt:4 Milliyetilik, ed.:Tanl Bora, s.483-504. Stoddard, T. Lothrop, Pan-Turanism, The American Political Science Review, Cilt: XI, ubat 1917, No:1, s.12-23. aylan, Gencay, Milliyetilik deolojisi ve Trk Milliyetilii, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:7, ss.1945-1949. erif, Muzaffer, Irk Psikolojisi, stanbul, niversite Kitabevi, 1943.

473

Tanrver, Hamdullah Suphi, Da yolu(I) ve (II), haz.: Fethi Tevetolu, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar,2. Bask, 2000. Tansel, Fevziye Abdullah, Ziya Gkalp Klliyat-1, iirler ve Halk Masallar, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1989. Tansel, Fevziye, Niyazi Berkes: Turkish Nationalism and Western Civilisation (kitap eletirisi), Belleten, Cilt:XXIV, Say:93-96, (1960) ss.669-679. Tanyu, Arif Hikmet, Trklk ve Gerek Demokrasi, 8y.y.:yayl.y.), st.,Il Basmevi. Tanyu, Hikmet, Trk Genliinin Kkreyii, Ankara, Altnk Yayn nu:3, Kanaat Basmevi, 1947. Tanyu, Hikmet, Trklk Davas ve Trkiyede kenceler, Kayseri, Erciyes Matbaas, 1950. Tekin Alp, Trklk ve Pan-Trklk lks, ngilizceden ev: Natali Medina, Jacop Landau, Tekinalp- Bir Trk yurtseveri(1883-1961), stanbul, letiim Yaynlar, 1996. Tevetolu, Fethi, Byk Trk Mftolu Ahmed Hikmed, Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1951. Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler I, Trk Kltr, Yl: XXV, Say:296, s.723(15)-731(23). Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler II, Trk Kltr, Yl: XXVI, Say:298, s.84(20)-91(27). Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler III, Trk Kltr, Yl: XXVI, Say:299, s.146(16)-155(23).

474

Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler IV, Trk Kltr, Yl: XXVI, Say:300, s.233(39)-239(45). Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler V, Trk Kltr, Yl: XXVI, Say:301, s.291(33)-297(39). Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler VI, Trk Kltr, Yl: XXVI, Say:303, s.436(50)-439(53). Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler VII, Trk Kltr, Yl: XXVI, Say:304, s.499(47)-505(53). Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler VIII, Trk Kltr, Yl: XXVI, Say:306, s.648(34)-653(39). Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler IX, Trk Kltr, Yl: XXVI, Say:308, s.792(42)-799(49). Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler X, Trk Kltr, Yl: XXVII, Say:311, s.181(53)-188(60). Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler XI, Trk Kltr, Yl: XXVII, Say:318, s.626(50)-629(53). Tevetolu, Fethi, Trk Dergiler XII, Trk Kltr, Yl: XXVIII, Say:321, s.24-31. Timur, Taner, Bat, Irklk, Ulusal Kimliimiz, Yapt, Say:5, Haziran-Temmuz 1984. Timur, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, 3.Bask, Ankara, mge, Eyll 1994. Togan, A. Zeki Velid, Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, Cilt 1: Bat ve Kuzey Trkistan, stanbul, Arkada, ibrahim Horoz ve Gven Basmevleri, 1942-1947.

475

Togan, Ahmet-Zeki Vald, On Yedi Kumalt ehri ve Sadri Maksudi Bey, stanbul, Brhaneddin Matbaas, 1934. Togan, Zeki Velidi , Htralar, Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Mill Varlk ve Kltr Mcadeleleri, stanbul, Hikmet Gazetecilik Ltd.,1969. Togan, Zeki Velidi, Trkili Haritas ve Ona ait zahlar, stanbul, Aleddin Kral Basmevi, 1943. Togay, Muharrem Feyzi, Turan Kavimler ve Siyas Tarihlerinin Esas Hatlar, Trkistan Trk Genler Birlii Yayn No:6, Osmnabey Matbaas, 1938. Toprak, Zafer, Fikir Dergiciliinin Yz Yl, Trkiyede Dergiler ve Ansiklopediler(1849-1984), stanbul, Geli,m Yaynlar, 1984, ss.13-54. Tunal Ali Hsn, Bulgaristanda (Trk Spor Birlii) nasl dodu ve Nasl Turan oldu?, Vakit Matbaas, 1933, 68 sayfa. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:1 kinci Merutiyet Dnemi, 2. Bask, stanbul, Hrriyet Yaynlar, Ocak 1988. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, stanbul, 1952, tpk basm: stanbul Arba Yaynlar, Kasm 1995. Tuncer, Hseyin ve dierleri, Trk Ocaklar Tarihi Aklamal kronoloji, 19121997, 1.Cilt, Ankara, Trk Ocaklar Genel Merkezi, 1998. Tuncer, Hseyin, Trk Yurdu zerine bir nceleme, Ankara, kltr Bakanl Yayn, 1990, 547 sayfa. Tunay, Mete zen, Haldun, 1933 Darlfnun Tasfiyesi veya Bir Tek-Parti Politikacsnn nlenemez Ykselii ve D, Tarih ve Toplum, Cilt:II, Say:10(Ekim 1984), s.11.)

476

Tunay, Mete, T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin kurulmas, 3.bask, stanbul, Cem Yaynevi, 1981. Trke, Alparslan, 1944 Milliyetilik Olay, stanbul, Yaylack Matbaas, 1968. Trkkan, Ouz, Trklerle Hint - Avrupallarn mene birlii kitab hakknda, Yeni Trk, Say:38(1939), s.483-487. Trkkan, R.Ouz, Ruh mu Bilgi mi?, Filiz, Yl:1, Say:4 (15.4.1938), s.9 Trkkan, R.Ouz, lk ve Hayat(Trk Genliine), Filiz, Yl:2[1], Say:1 (15.1.1938), s.15. Trkkan, R.Ouz, Irklar ve Trkleri Balmumu Sanan smail Hami Danimende Cevap, Irk Muhite Tbi midir?, stanbul, Ekonomi- Reklm Matbaas, 1939. Trkkan, R.Ouz, Trkiyede Kzl Faaliyetler Hakknda Vesikal Rapor, Bozkurtu Yayn, 1943. Trkkan, Reha Ouz, Kitap Sevenler Kurumu, iinde, Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul, Kitap Sevenler Kurumu Yayn, arkada Matbaas, 1940, s.3-4 Trkkan, Reha Ouz, Drt timai Mesele, Ahlk- Msavat- Hak- Milli Menfaat, stanbul, Bozkurt Yayn, 1941. Trkkan, Reha Ouz, leri Trklk ve Partiler, stanbul, Rafet Zaimler, 1946. Trkkan, Reha Ouz, Kuyruk Acs, stanbul, Bozkurtu Yayn, Stad Matbaas, 1943. Trkkan, Reha Ouz, Milliyetilik Yolunda, Ergenekon- Bozkurt -Gkbr (Yeni ve Eski Yazlar), Mftolu Yaynevi, 1944. Trkkan, Reha Ouz, Solcular ve Kzllar, stanbul, Bozkutu Yayn, 1943. Trkkan, Reha Ouz, Tabutluktan Gurbete, stanbul, Boazii Yaynlar.

477

Trkkan, Reha Ouz,Trkle Giri, Trk Milliyetiliinin zerinde duraca meseleler, stanbul, 1940. Ulusoy;Aziz, Tan ve Turan Oluyum Ben: iirler, st., Bozkurt Matbaas, 1936. Uzun, Mehmet, Trk Yurdu ve Trk Ocaklar Literatrnde Unutulan Trk Yurdu Dergileri, Tarih ve Toplum, Cilt.24, Say:143, Kasm 1998. Uzun, Turgay, Trkiye dndaki Aydnlarn Trk Milliyetiliine Katklar, Trk Yurdu, Cilt:12, Say:161 (Ocak 2002), s.13-24. lken, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi II-, 4. Bask, stanbul, lken Yaynlar, 1994. stel, Fsun, Trk Milliyetiliinde Anadolu Metaforu, Tarih ve Toplum, Ocak 1993, Say:109, s.51-55. stel, Fsun, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii; Trk Ocaklar (1912-1931), stanbul, letiim Yaynlar, 1997. Yahya Kemal, Siyas ve Edeb Portreler, stanbul,Yahya Kemal Enstits ve stanbul Fetih Cemiyeti, 1968. Yaylalgil, A. Mnir Haymana, Hali hazrn Trk topluluklar ve Pan-Trkle Dair, st., Arkada Basmevi, 1937. Yaylalgil, A. Mnir Haymana, Trkleri, Unutmiyalm!, nk: Onlar, buna lykdr, Necib sm, stanbul, Arsebk Basmevi, 1942. Yldz, Ahmet, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, Trk Ulusal Kimliinin EtnoSekler Snrlar (1919-1938), stanbul, letiim Yaynlar, 2001. Yusuf Ziya [zer], Samiler-Turaniler Cilt:2, birinci ksm, stanbul, Marifet Matbaas, 1934.

478

Yusufolu, Hicran, Osmanl-Macar likileri, Tarih ve Toplum, Cilt:36, Say: 215 (Kasm 2001-Macaristan zel Says), Ycel, Hasan Ali, lk ve Hayat, Ulus, 5 Mart 1938, s.2. Zenkovsky, Serge, Pan-Turkism and Islam in Russia, Massachussetts, Harvard University Press, 1960. Ziya Gkalp, Makaleler I, hazrlayan: evket Beysanolu, stanbul, Kltr Bakanl Ziya Gkalp Yaynlar:12, 1976. Ziya Gkalp, Makaleler II, haz.: Sleyman Hayri Bolay, Kltr Bakanl Yaynlar Ziya Gkalp dizisi:21, ubat 1982 Ziya Gkalp, Makaleler III, haz.: M. Orhan Durusoy, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar:283, 1977. Ziya Gkalp, Makaleler IV, haz.: Ferit Ragp Tuncer, Kltr Bakanl Ziya Gkalp Serisi, seri:II, No:14, Ankara, 1977. Ziya Gkalp, Makaleler VII, haz.: M. Abdlhalk ay, Kltr Bakanl Yaynlar Ziya Gkalp Serisi:17. Ziya Gkalp, Makaleler VIII, haz.: Ferit Ragp Tuncer, Kltr Bakanl Yaynlar Ziya Gkalp Serisi:18. Ziya Gkalp, Makaleler IX, haz.: evket Beysanolu, Kltr Bakanl Yaynlar Ziya Gkalp Serisi, stanbul, 1980. Ziya Gkalp, Trk Devletinin Tekml, haz.: Kzm Yaar Kopraman, Kltr Bakanl Ziya Gkalp Dizisi:10, Ankara, Kasm 1981. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul, Varlk Yaynlar, ubat 1952. Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Ankara, Serdengeti Neriyat, 1960.

479

Zrcher, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul, letiim, 1995. GENEL KAYNAKLAR A Manual on the Turanians and Pan-Turanianism, Geographical Section of the Naval Intelligence Division, London, H.M. Stationery Off., 1920. Anderson, Benedict, Hayali Cemaatler, Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, ev.: skender Savar, 2. Basm, stanbul, Metis Yaynlar, Ekim 1995. Balibar, Etienne, Wallerstein, Immanuel, Irk, Ulus, Snf, Belirsiz Kimlikler, 2. Bask, stanbul, Metis Yaynlar, Ekim 1995. Barber, Laurie, Checkmate at the Russian frontier: The Russia-Japanese Conflict Before Pearl Harbor, http://www.waikato.ac.nz/wfass/subjects/history/

waimilhist/1997/wmh3.html [18.07.2003] Czaplicka, Marie Antoinette, The Turks of Central Asia in History and at the present day: an ethnological inquiry into the Pan-Turanian problem, and bibliographical material releting to the early Turks and the present Turks of Central Asia, Oxford, Clarendon Press,1918. Ergin, Muharrem, Trk Dil Bilgisi, 20. Bask, stanbul, Bayrak

Basm/Yayn/Tantm, 1993. Ethnographical Map of Turanians, Buenos Aires, universidad del Salvador, 1967.(harita) Firdevsi, ehname, Cilt I-II, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1945-1947. Frechtling, Louis E., Anglo-Russian Rivalry in Eastern Turkistan, 1863-1881 Royal Central Asian Journal, Cilt: XXVI, Blm: III (Temmuz 1939), s.471-489. Grossby, Steven, Herders Theory of Nation, Encyclopedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi, danman ed.: Antony D. Smith, 2000, s.121-124.

480

Hayit, Baymirza, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara, TTK, 1995. Hobsbawn, E. J., Milletler ve Milliyetilik, ev.: Osman Aknhay, 2. Basm, stanbul, Ayrnt Yaynlar, Nisan 1995. Hungarian Ethnic Cleansing(Magyarization) http://www.slovakia.org/historymagyarization.htm[26.07.2003] Hutchinson, John, Cultural Nationalism, The Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi, danman editr: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.40-43. ngiliz Gizli Servisi MI5e Gre Turanllar ve Pan-Turanizm, ev.: enol Durgun- Gonca Bayraktar, stanbul, Yesevi Yaynlar, 1999. Japanese Racial Movement The History of Japanese http://www.nsjap.com/
axis/history.html (15.02.2003)

Jzsi, Oscar, The Dissolution of the Habsburg Monarchy, Chicago, The University of Chicago press, 1930, xxiv+488 s. Johnson, Lonnie R., Eastern Europe, Encyclopaedia of Nationalism Cilt 1, San Diego, Academic Press, s.165-180. Kazemzadeh, F., Pan-Movements, International Encyclopedia of the Social Siences, Cilt: 11,s.365-370. Kohn, Hans, Pan Movements, Encyclopaedia of the Social Sciences, Cilt:2, s.544-553. Kohn, Hans, Nationalism, Its Meaning and History, Princeton, D. Van Nostrand Company INC., 1955.

481

Kohn, Hans, Pan-Slavism, Its History and Ideology, Indiana, Notre Dame Press, 1953. Kostya, Sndor, Pan-Slavism, ed.: Anne Fay Atzel, (A.B.D.)Danubian Press, 1981, Kurat, Akdes Nimet, Panslavizm, Ankara, TTK, 1953 ( A.. DTCF Dergisi, Cilt XI, 2-4 (Haziran-Eyll-Aralk), s.241-278den ayr basm) Lszl, Gyula, The Magyars, Their Life and Civilisation, Macaristan, 1996. Laven, David, Habsburg Empire and Nationalism, Encyclopaedia of Nationalism, Athena S. Leoussi, danman editr: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.119-121 Lenormand, Franois, La Langue Primitive de la Chalde et Les Idiomes Touraniens, Paris, Maisonneuve& Ce diteurs, 1875. Life in Russian Trkestan, and Germanys menace to India, [Miss Annette Meakin tarafndan Central Asian Societyde verilen konferans ve tartmalar], Journal of Central Asian Society, Cilt: VI, 1919, Part I ve II, s.3-11. Macartney, C.A, Hungary: A Short History, http://www.historicaltextarchive.com/ books.php?op=viewbook&bookid=5&cid=8[26.07.2003] Minorsky, V.,Turan, The Encyclopedia of Islam, Cilt:IV, Londra: Luzac CO., Leyden: Late E.J.Brill Ltd., 1934,s.878-884. Mller, F. Max, The Science of Language Cilt:1, 6. bask, Londra, Longmans, Green and Co., 1871, 481+xviii. Pears, Edward, Turkey, Islam and Turanianism, The Contemporary Review, Londra, CXIV: Ekim 1918,s.1-379 Poulton, Hugh, Top Hat, Grey Wolf and Crescent, New York, New York University Press, 1997.

482

Ratner, N.D., Pan_Slavism in Austria-Hungary, Great Soviet Encyclopedia, Cilt 1, 3. basknn evirisi, New York, Mac Millan INC., 1970, s.655. Rtz, Klmn, A pnslvizmus trtnete, Budapete, Athenaeum, [1941.] Ritter, H., Firdevs, slam Ansiklopedisi, Cilt:4, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1945, s.643-649. Roux, Jean-Paul, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, ev.: Lale Arslan, stanbul, Kabalc Yaynevi, ubat 2001. Sabol, Steven, Orta Asyada Rus-ngiliz Rekabeti, Trkler Ansiklopedisi, Cilt:18, s. 587-595. Schpflin, George, Ethnic and Civic Nationalism(Hans Kohna Typology), s.6061. Seton-Watson, Hugh, Nations & States, an inquiry into the origins of nations and the politics of nationalism, London, Methuen&Co.Ltd., 1977. Smith, Antony D. Ethnic and Territorial Nationalism Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi, danman editr: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000, s.62-64. Smith, Antony D., Mill Kimlik, 2. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1999, 290 s. Smith, Antony D., Uluslarn Etnik Kkeni, ev.: Sonay Bayramolu- Hlya Kendir, Ankara, Dost, 2002, 366 s. Snow, Philip, Nomonhan, the Unknown Victory, History Today, Temmuz 1990, s.22-28. Snyder, Louis Leo, Encyclopedia of Nationalism, New York, Paragon House, 1990. Stoddard, T.L.,Pan-Turanism,American Political Science Review, XI(I):Feb 1917,s.12-23.

483

enel, Alaeddin, Irk ve Irklk Dncesi, Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, 1993,174s. een, Ramazan, slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, 2. Bask, Ankara, TTK, 2001. Tekin, Talat, Enver Celalettin Paann Etimolojileri, Tarih ve Toplum, Cilt:2, s.66-70. Tekin, Talat, Trkoloji Eletirileri, Ankara, Doruk Yaynlar, Mart 1994. The Rise of the Turks: the Pan-Turanian Movement, Historical Section of the Foreign Office, Londra, 1919. Usher, Roland, G., Pan-Germanism, from Its Inception to the Outbreak of the War, Boston, Houghton Mifflin Company, 1915, 391 s. Vmbry, rmin, Vzlatai Kzep-zsiabl, ujabb adalkok az Oxusmellki orszgok npismereti trsadalmi s politikai viszonyahoz, Pete, Rth Mr, 1868. Wertheimer, Mildered S., The Pan-German League 1890-1914, New york, Octagon Books, 1971, 256 s. Wheeler, W.E., The Control of Land Routes: Russian Railways in Central Asia, Journal of the Royal Central Asian Society, Cilt: XXI, Blm: IV( ekim 1934), s.585-608.

484

ZET
Ayn kavram zerinde ykselen Macar ve Trk Turanc hareketleri arasnda bir takm farklar belirlenebilecei gibi, her hareketin kendi ierisinde de farkl dnemlerde farkl eilimler ve ayn nemlerde bir dizi ayrlk zerine ina edilmi farkl rgtler ortaya kmtr. Macar ve incelenen btn dnemlerdeki Trk Turanc hareketi arasndaki temel ayrlk, kltrel ya da siyasal dzeyde birlii hedeflenen halklarn birbirinden temelde farkl olarak dnlmesidir. Macar Turanclar, Macaristandan Japonyaya kadar uzanan bir corafyada dilbilimcilerin Fin-Ugor ve Trk- Tatar olarak snflandrdklar dilleri konuan halklarn birlikteliini kendilerine temel hedef olarak koyarken; Trk Turanclar yalnzca Trk halklar olarak deerlendirilen gruplarla ilgilenmilerdir. Her iki lkedeki panturanc hareket iinrk olgusu temel nemde olmusa da, rka yaplan vurgu, Turancl sahiplenen gruplarn ihtiyalar dorultusunda kapsayc bir rklk anlay ile kana dayal dlayc bir rklk arasnda farkllklar gstermitir. Bu adan dlama yerine kapsamay tercih eden Macar turanclnn 1910-1944 yllar arasndaki temel izgisini oluturan turan Cemiyeti ile Osmanl dnemi Turanclnn benzer zellikler gsterdii grlmektedir. 1930lu yllarda Turan Cemiyetinin yan sra ortaya kan Macaristan2daki Turanc gruplarda rka yaplan vurgunun artmas ve yine ayn yllarda Trkiyede kan rklna dair gruplarn belirmesinde Almanyada Nazizmin iktidara gelmesinin byk pay olmutur.

485

Her

iki

lkede

ortaya

kan

Turanclk

hareketlerinin

kendilerini

merulatrma yolu da byk lde Rus korkusu/dmanl olmutur. Rus arlnn yklmasnn ardndan da bu korku devam etmi; her iki hareket de komnizm kartln Rus kartl ile birletirmekte zorlanmamlardr. Osmanl dnemi hari, her iki lkedeki hareket de otoriter ynetimlerden yana tavr almlardr. Varolan siyasal rejime daha sadan eletiriler getirilen Turanl Monoteistler haricinde, Macar Turan hareketi tarafndan iki Dnya Sava aras dnemde Macaristanda varolan muhafazakar ynetime kar herhangi bir itiraz yaplmazken bu nedenle ortaya km olan Trk Turanc hareketide otoriter, hatta totoliter bir siyasal modeli benimsemitir. Pan-milliyeti hareketlerin emperyalist nitelii Macar Turan hareketinde son derece aktr. Trk Turanc hareketinin syleminde ise yaylmac/emperyalist yan birlik ierisinde halklardan ziyade, birlik dna yneltilmi grnmektedir. Ancak bu olgu birlik ierisine dnk emperyalist niyetlerin olmad anlamna da gelmemektedir. Sonuta her iki pan hareket de, dier pan-hareketler gibi, bugne kadar gerekleme olana bulamamlardr.

486

Summary
Both the Hungarian and the Turkish Turanian movements emerged as heterogeneous formations themselves, having different forms and representative groups at the same time, but they also changed with the elapse of time. The essential difference between Hungarian Turanianists and their Turkish counterparts is that the people they wished to unite culturally or perhaps, politically, were essentially different. While the ultimate goal of Hungarian Turanianists was to unite the peoples living in the vast terrains that extended from Hungary to Japan and being classified as Finno-Ugric, Turk or Tatar, Turkish Turanianists were exclusively concerned with peoples considered Turkish. Although both movements put a strong emphasise on race, there were essential differences in the assimilatory understanding of Turanianism of some representatives vis--vis the strongly blood orientated discriminatory attitudes of others. From this aspect there is a remarkable similarity between the assimilatory programme of the most important Hungarian panTuranianist movement, the Hungarian Turanian Society of 1910-1944 and Ottoman Turanianism; while German Nazism played a key role in the increasing racism of both later Hungarian Turanian groups emerging in the 1930s and the contemporaneous movements in Turkey. Russophobia was seminal in the efforts of both Hungarian and Turkish Turanianism to attain legitimacy. This anti-Russian sentiment, however, continued well into the times following the collapse of tsarism, as the leading Turanianists did not hesitate to merge their anti-Communism with anti-Russian views. Except for Ottoman Turkists, both movements favoured authoritarian political systems. The

487

Conservative, irredentist Hungarian political framework between the two world wars provided a highly favourable atmosphere to Hungarian Turanianism, which naturally proved to be a strong supporter of the regime, with the odd exception provided by the so-called Turanian Monotheists, who were adamant extreme conservative critics of the system. Their Turkish contemporaries went even further in endorsing totalitarian political ideals. The general imperialistic character of pan-movements is evident in the case of Hungarian Turanianism, while this feature was generally directed towards the peoples that would not be included in the unity projects by the Turkish Turanianists. Nevertheless it can not be told that in the Turkish Turanianism there was no imperialistic aims towards the peoples included in the unity projects. There were also differences as to the understanding of the nature of unity to be reached among the different Turanian peoples. Ottoman Turkists having entertained cultural and for a short time political unity as well, the Turanian Turkists of the Republican period were clearly dreaming about political unity. Hungarian Turanianists however, were thinking in neither linguistic nor cultural terms, their ideal being a Commonwealth-like solidarity of the Turanian people. Similarly to other pan-movements, neither movement has been able to realise its vision.

488

You might also like