1.

KOMPLEKS DDLR
dd analy riyaziyyatn ilkin anlaylarndan biri olub, vvlc natural
ddlr sonra tam, rasional v irrasional ddlr yaranmaqla hqiqi ddlr
oxluuna qdr glib atmdr. Qeyd edk ki, bu ddlrin hr birinin yaranmas
praktiki msllrin hlli il laqdar olub, tarixin myyn dvrlrin aiddir.
Lakin 0 1
2
= + x kimi sad bir tnliyin hqiqi ddlr oxluunda hllinin
olmamas yeni ddlrin yaradlmas zrurtini ortaya xard. Bu ddlr
kompleks ddlrdir. Kompleks ddlrin qurulmasnda gzlniln prinsip ondan
ibartdir ki, kompleks ddlr hqiqi ddlr oxluunu da z daxilind
saxlamaqla onlarn malik olduu btn sas xasslr malik olsun v bu oxluqda
yuxarda gstriln tnliyin hlli olsun.
Nizam il gtrlm bir ct hqiqi ddl tyin olunan R b a b a e = , ) , ( o
killi ddlr oxluuna baxaq. Bu coxlua kompleks ddlr oxluu deyilir.
Tutaq ki, R d c d c e = , ) , ( | . o v | kompleks ddlri yalnz v yalnz o
zaman brabr hesab olunur ki, d b c a = = , olsun. Bu oxluqda cm v vurma
mllrini aadak qaydada tyin edk.
) , ( b a = o v ) , ( d c = | kompleks ddlrinin cmi ) , ( d b c a + + = + | o
ddin, hasili is ) , ( bc ad bd ac + = | o ddin deyilir. Asanlqla yoxlamaq
olar ki, bu iki ml hqiqi ddlr zrind tyin olunmu cm v vurma
mllrinin malik olduu btn sas xasslr malikdir. " 0 " kompleks ddi
) 0 , 0 ( 0 = kimi tyin olunur. Bu iki mlin kmyil xma v blm mllrini d
tyin etmk olar.
o ddi il | ddinin frqi el ) , ( y x = ddin deyilir ki, onu | il
topladqda o -ya brabr olsun. Yni, o | = + olsun. Onda
b y d a x c
b a y d x c
b a y x d c
= + = +
= + +
= +
,
) , ( ) , (
) , ( ) , ( ) , (

brabrliyindn xr ki,
)
`

=
=
d b y
c a x
, buradan ) , ( d b c a = = | o olur.
Tutaq ki, 0 = | , yni 0
2 2
= + d c .
|
o
kompleks ddi el ) , ( y x = ddin deyilir ki, | -n -ya vurduqda o -
ya brabr olsun: | o = . Buradan

) , ( ) , (
), , )( , ( ) , (
dx cy dy cx b a
y x d c b a
+ =
=

Kompleks ddlrin brabrliyindn

)
`

= +
=
b cy dx
a dy cx
alrq. Buradan

2 2
d c
b d c a
x
+
+
= ,
2 2
d c
d a c b
y
+

= .
Bellikl,
|
.
|

\
|
+

+
+
= =
2 2 2 2
,
d c
d a c b
d c
b d c a

|
o
.
gr ) 0 , 1 ( = o gtrsk, |
.
|

\
|
+

+
=
2 2 2 2
,
1
d c
d
d c
c
|
olar.
Hr bir a hqiqi dd ) 0 , (a klind yazlm, kompleks dd kimi baxa
bilrik. Asanlqla grmk olar ki, bu killi kompleks ddlr zrind toplama,
xma, vurma v blm mllri hqiqi ddlr zrind aparlan mllrdn
yalnz yazl il frqlnir. Msln, ) 0 , ( ), 0 , ( b a ) 0 , ( ) 0 , ( ) 0 , ( ), 0 , ( b a b a b a = +
Ona gr d biz hqiqi ddlr oxluuna kompleks ddlr oxluunun alt
oxluu kimi baxa bilrik.
Gstrk ki, kompleks ddlr oxluunda 0 1
2
= + x tnliyinin hlli var.
) 1 , 0 ( = x kompleks ddinin bu tnliyin kk olduunu gstrk. Aydndr ki,
) 0 , 1 ( ) 1 , 0 ( ) 1 , 0 (
2
= = = x x x .
Ona gr d, ) 0 , 0 ( ) 0 , 1 ( ) 0 , 1 ( = + .
Bellikl, baxlan tnliyin komplekslr oxluqda hlli var. ) 1 , 0 ( = i
kompleks ddin xyali vahid deyilir. Bundan istifad edrk ) , ( b a kompleks
ddini aadak kild yazaq:
b i a b i a b a b a b a + = + = + = + = ) 0 , ( ) 0 , ( ) 0 , )( 1 , 0 ( ) 0 , ( ) , 0 ( ) 0 , ( ) , (
b i a b a + = ) , ( yazl kompleks ddin cbri kild yazl adlanr.
b i a + = o yazlndak a, kompleks ddin hqiqi hisssi, b i is xyali hisssi
adlanr.
Kompleks ddlrin vurulma qaydasndan istifad etsk, grrik ki,
1 , , 1
4 3 2
= = = i i i i . Bundan istifad edrk i -nin ixtiyari natural qvvtini
hesablamaq olar.
Kompleks ddlrin cbri kild yazl, bu ddlr zrind hesab
mllrini daha asan kild yerin yetirmy imkan verir. Msln,
d i c b i a + = + = | o , olarsa,
) ( ) ( ) ( ) ( d b i c a d i c b i a + + = + + = + + + | o
) ( ) ( ) ( ) ( c b d a i d b c a d i c b i a + + = + + = | o
2 2
) ( ) (
) ( ) (
) ( ) (
d c
ad bc i d b c a
d i c d i c
d i c b i a
d i c
b i a
+
+ +
=
+
+
=
+
+
=
|
o

y

x
M
O
x
) , ( b a = o

a
b
a
olar.
Asanlqla grmk olar ki, hr bir ) , ( b a = o kompleks ddin zrind
dzbucaql Dekart koordinat sistemi seilmi mstvinin myyn bir nqtsini
qar qoymaq olar v bu qarqoyma qarlql birqiymtlidir. Bel uyunluq
yaradlm mstviy kompleks mstvi deyilir.
Tutaq ki, mstvi zrind dzbucaql Dekart koordinat sistemi verilmidir.
) , ( b a = o kompleks ddin uyun gln
nqtni bu mstvi zrind qeyd edk.
= OM OX oxunun OM uzrin dmsi
n lazm gln v saat qrbinin ksin
ynlmi kiik frlanma bucan il iar
edk. Onda asanlqla grmk olar ki,
)
`

=
=


sin
cos
b
a

Bunlar o kompleks ddinin cbri kild
yazlnda nzr alsaq,
) sin (cos o i b i a + = + = olar.
o -nn bu kild yazl onun
triqonometrik kli adlanr. -ya kompleks ddin modulu, -y is arqumenti
deyilir v o o arg , mod = = kimi iar edilir. Aydndr ki,
2 2
b a + = ,

a
b
tg = .
Qeyd edk ki, mstvi nqtlri il kompleks ddlr arasndak
birqiymtliliyi tmin etmk n zrin t 2 0 < s rtini qoymaq olar.
b i a = o kompleks ddin o kompleks ddinin qomas deyilir.
Triqonometrik kild verilmi kompleks ddlr zrind vurma v blm
mllrini daha asan yerin yetirmk olar.
Tutaq ki, ) sin (cos
1 1 1 1
o i + = , ) sin (cos
2 2 2 2
o i + = . Onda
)] sin( ) [cos( )] cos sin sin (cos
) sin sin cos [(cos ) sin )(cos sin (cos
2 1 2 1 2 1 2 1 2 1
2 1 2 1 2 1 2 2 1 1 2 1 2 1

o o
+ + + = + +
+ = + + =
i i
i i


Grndy kimi triqonometrik kild verilmi iki kompleks ddinin hasilinin
modulu onlarn modullar hasilin, arqumenti is arqumentlrin cmin brabrdir.
xsusi halda alrq ki, ) sin (cos o n i n
n n
+ = . 2 = n olduqda,
) sin sin cos 2 (cos ) 2 sin 2 (cos )] sin (cos [
2 2 2 2 2
+ = + = + i i i .
Buradan ikiqat arqumentin dsturlarn alrq:

2 2
sin cos 2 cos = ,
cos sin 2 2 sin = .
2
1
o
o
kompleks ddinin modulunun
2
1

-y, arqumentinin is
2 1
-y brabr
olduunu analoji qayada gstrmk olar:
2
1
2
1
mod

o
o
=
|
|
.
|

\
|
,
2 1
2
1
arg
o
o
=
|
|
.
|

\
|
.
Tutaq ki, ) sin (cos o i + = v ) sin (cos u u | i r + = kompleks ddlri
verilmidir.
gr | o =
n
olarsa (n-natural dddir), onda o ddin | ddinin n
drcdn kk deyilir. o v | -nn qiymtlrini nzr alsaq, aadak
brabrliyi ala bilrik:
) sin (cos ) sin (cos u u i r n i n
n
+ = + ,
n
n
n
r
r n
r n
=

=
=

u
u
sin sin
cos cos
,
k n t u 2 + = ,
n
k t u

2 +
= .
Gstrmk olar ki, n aldmz sonsuz sayda qiymtdn yalnz n saydas
mxtlifdir: 1 ..., 2 , 1 , 0 ,
2
=
+
= n k
n
k
k
t u
.
Qalanlar is bu qiymtlrdn biri il st-st dr.Bellikl, hr bir kompleks
ddin n drcdn n sayda kk var v hmin kklr aadak dsturlarla tplr:
|
.
|

\
|
+
+
+
=
n
k
i
n
k
r
n
n
t u t u
|
2
sin
2
cos , 1 ..., 2 , 1 , 0 = n k .
Xsusi halda 1 = | olarsa, 0 , 1 = = u r olar. Onda
1 ,..., 1 , 0 ,
2
sin
2
cos 1 = + = n k
n
k
i
n
k
n
t t
.
Bu ddlr vahidin n drcdn kklri deyilir.
2. YKSK TRTBL MATRSLR
ddlrdn dzldilmi m sayda stiri v n sayda stunu olan dzbucaql
cdvl n m ll matris deyilir. Matrisi ml gtirn ddlr onun
elementlri deyilir. n m ll matris
|
|
|
|
|
.
|

\
|
mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11
v ya
mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

kimi iar olunur.
ox vaxt qsa olmaq n matrislri Z C B A ,..., , , hrflri il d iar edirlr:
) (
j i
a A= , m i , 1 = , n j , 1 = v ya
j i
a A= , m i ,..., 1 = , n j ,..., 1 =
Matrisin hr bir elementi iki indeksl tyin olunur. Onlardan birincisi bu elementin
yerldiyi stirin nmrsini, ikincisi is yerldiyi stunun nmrsini gstrir.
in i i
a a a ,..., ,
2 1
i -nmrli stir,
nj j j
a a a ,..., ,
2 1
is j -nmrli stunun elementlridir.
gr n m= olarsa, bel matris n trtibli matris deyilir. n trtibli matris
n
nn
a a a ,..., ,
22 11
ba diaqonal elementlri,
1 1 2 1 1
,..., ,
n n n n
a a a is ikinci ba
diaqonal v ya lav ba diaqonal elementlri adlanr. gr matrisin btn
elementlri sfra brabr olarsa, ona sfr matris deyilir. n trtibli matrisin
diaqonaldan bir trfd yerln btn elementlri sfra brabr olarsa, ona
bucaq matris, diaqonaldan knarda yerln btn elementlr sfra brabr
olarsa, ona diaqonal matris deyilir.
Matrislr zrind xtti mllr dedikd matrislrin toplanmas v matrisin
dd vurulmas mllri baa dlr.
Matrislrin toplanmas mli eyni ll matrislr n tyin olunur.
Tutaq ki,
) (
j i
a A= , ) (
j i
b B = , m i , 1 = , n j , 1 = .
Bu iki matrisin cmi, elementlri
j i j i j i
b a c + = , ( m i , 1 = , n j , 1 = ) dsturu
il tyin olunan
j i
c C = matrisin deyilir. B A C + = kimi iar olunur.
Matrislrin toplanmas mli yerdyim v qrupladrma xasslrn
malikdir:
1. A B B A + = + ,
2. ) ( ) ( C B A C B A + + = + +
gr B, n m ll sfr matris olarsa, onda A B A = + .
Tutaq ki, A matrisi verilmidir. Bu matrisin ddin hasili elementlri
j i j i
a b = , ( m i , 1 = , n j , 1 = ) y brabr olan ) (
j i
b B = matrisin deyilir v
A B = kimi iar olunur.
Matrisin dd vurma mli aadak xasslr malikdir:
1. B A B A + = + ) (
2. A A A A | | | + = + = + ) ( ) (
3. ) ( ) ( A A | o | o =
Matrislr zrind tyin olunmu mllrdn biri d matrislrin vurulmas
mlidir. Qeyd edk ki, bu ml ixtiyari iki matris n tyin edilmir.
Tutaq ki, A n m ll, B is p n ll matrisdir. Bu halda A
matrisinin B matrisin hasilini tyin etmk olar.
A matrisinn B matrisin hasili elementlri
p k m i b a c
n
k j
k i j i k i
, 1 , , 1 , = = =

=

brabrliklriltyin olunan ) (
k i
c C = matrisin deyilir v B A C = , kimi
yazlr. Matrislrin vurulmas mli aadak xasslr malikdir.
1. C AB BC A ) ( ) ( =
2. AC AB C B A + = + ) (
3. BC AC C B A + = + ) (
Matrislrin vurulmas mli yerdyim xasssin malik deyil:
BA AB=
Bu onunla izah olunur ki, p m= olduqda B matrisini A -ya vurmaq mmkn
deyil. Htta p m= olduqda bel B A matrisi m m , A B matrisi is n n
ll matris olur. Ona gr d, n m= olduqda AB v BA mxtlif ll
matrislr olduundan onlarn brabrliyindn danmaq olmaz. Qeyd edk ki, iki
matris o zaman brabr matrislr adlanr ki, onlarn trtiblri eyni olmaqla, uyun
elementlri brabr olsun. gr A v B-nin hr biri n trtibli matris olarsa, htta
bu halda da BA AB= olduunu hr zaman demk olmaz.
Msln,
|
|
.
|

\
|
=
0 0
1 0
A ,
|
|
.
|

\
|
=
0 1
0 0
B gtrsk,
|
|
.
|

\
|
=
0 0
0 1
B A ,
|
|
.
|

\
|
=
1 0
0 0
A B

Grndy kimi BA AB= .
Btn diaqonal elementlri vahid brabr olan matris vahid matris deyilir:
|
|
|
.
|

\
|
=
1 0 ... 0 0
0 0 ... 1 0
0 0 ... 0 1
E
Qeyd edk ki, B diaqonal matris olduqda, yni
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=
nn
b
b
b
B
... 0 0
0 ... ... ...
0 ... 0
0 ... 0
22
11

olduqda, b b b b
n n
= = = = ...
22 11
olarsa, onda BA AB= brabrliyi dnilir. Xsusi
halda A EA AE = = .
gr B n trtibli sfr matris olarsa, onda
0 0 0 = = A A
olar. Matrislrin vurulmas n C AB BC A ) ( ) ( = qrupladrma xasssi d
dorudur.

n -TRTBL DETERMNANT
Tutaq ki, n trtibli
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=
nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a
A
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

matrisi verilmidir.
1 = n olduqda ) (
11
a A = matrisinin determinant
11
a ddin deyilir.
2 = n olduqda
|
|
.
|

\
|
=
22 21
12 11
a a
a a
A
iki trtibli matrisin determinant, analitik hndsdn mlum olduu kimi,
21 12 22 11
a a a a ddin deyilir. A matrisinin determinantn A , det A v ya
22 21
12 11
a a
a a
kimi iar edcyik. Bellikl,
21 12 22 11
22 21
12 11
det a a a a
a a
a a
A = = A = .
trtibli matrisin determinantn da biz analitik hndsd tyin etmidik.
Grndy kimi baxlan hallarn hr birind verilmi matris onun ddi
xarakteristikas olan v determinant adlanan myyn bir ddi qar qoyuruq.
Tutaq ki, biz artq 1 n trtibli determinant tyin etmiik. n trtibli A
matrisinin determinant aadak qaydada tyin olunan dd deycyik:

=
+
= = = A
n
j
j j
j
nn n n
n
n
M a
a a a
a a a
a a a
A
1
1
1
1
2 1
2 22 21
1 12 11
) 1 (
...
... ... ... ...
...
...
det (1)
burada
1
j
M A matrisinin 1-ci stirini v j nmrli stununu atdqdan sonra qalan
elementlrdn dzldilmi 1 n trtibli determinantdr. Grndy kimi biz n
trtibli determinant 1 n trtibli determinantn kmyi il tyin etdik. vvlki
mhakimlrdn aydndr ki, ikitrtibli determinanta gr trtibli, trtibliy
gr drdtrtibli v bu qaydaya il 1 n trtibli determinantlara gr (1)
dsturundan istifad etmkl n trtibli determinant tyin ed bilrik. Qeyd edk
ki, A iki trtibli matris olduqda (1) dsturu il tyin olunan
21 12 22 11
1
2 12
1
1 11
22 21
12 11
det a a a a M a M a
a a
a a
A = = =
ddi 2 trtibli determinanta vvl verdiyimiz trifl il st-st dr. A
matrisinin ixtiyari
ij
a elementini gtrk. Bu elementin yerldiyi stir v stun
elementlrini atdqdan sonra qalan elementlrdn dzldilmi 1 n trtibli
determinant
i
j
M il iar edk. Bu determinanta
ij
a elementinin tamamlayc
minoru v ya sadc olaraq minor,
i
j
j i
M
+
) 1 ( ddin is
ij
a elementinin cbri
tamamlayc deyilir. Dediklrimizi nzr alsaq n trtibli determinanta aadak
trifi ver bilrik.
Trif 1. n trtibli A matrisinin determinant bu matrisin birinci stir
elementlrinin z cbri tamamlayclarnn hasillri cmin brabrdir.
sbat etmk olar ki, n trtibli determinantn istniln 2 > i nmrli stir
elementlri n aadak brabrlik dorudur:

=
+
= = = A
n
j
i
j ij
j i
nn n n
n
n
M a
a a a
a a a
a a a
A
1
2 1
2 22 21
1 12 11
) 1 (
...
... ... ... ...
...
...
det (2)
(2) dsturu n trtibli determinantn i nmrli stir elementlrin gr ayrl
adlanr. (2) dsturuna analoji olaraq aadak dsturu da isbat etmk olar:

=
+
= = = A
n
i
i
j ij
j i
nn n n
n
n
M a
a a a
a a a
a a a
A
1
2 1
2 22 21
1 12 11
) 1 (
...
... ... ... ...
...
...
det (3)
(3) dsturu n trtibli determinantn ixtiyari j nmrli stun elementlrin gr
ayrl adlanr. Dediklrimizdn aydndr ki, n trtibli determinantn stirlri v
stunlar eyni hquqludur.
3. DETERMNANTIN BLAVAST ELEMENTLRL FADS

Yuxarda biz n trtibli determinant trifini verdik v onun ixtiyari stir v
stuna gr ayrlnn bu trif ekvivalent olduunu qeyd etdik. ndi is
determinantn bilavasit elementlri il ifadsini yazaq.
Bunun n vvlc bzi kmki anlaylarla tan olaq. Tutaq ki,
n
o o o ,..., ,
2 1
-lrdn hr biri n ,..., 2 , 1 ddlrindn birin brabr olan qiymt alr v
onlar irisind tkrar olunan yoxdur.
n
o o o ,..., ,
2 1
bu halda, n ,..., 2 , 1 ddlrindn
dzldilmi yerdyim adlanr. Tutaq ki,
n
o o o ,..., ,
2 1
hr hans yerdyimdir.
Bu ddlrdn
j i
o o killi ctlri dzldk. gr
j i
o o ctnd j i < olduqda
j i
o o > olarsa, onda bel ct nizamsz ct deyilir.
n
o o o ,..., ,
2 1
ddlrindn
dzldilmi btn nizamsz ctlrin sayn ) ,..., , (
2 1 n
N o o o il iar edk.
Teorem 1. Tutaq ki, n trtibli
nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11
= A
determinant verilmidir Onda bu determinant n aadak brabrlik dorudur:
n
N
n
n
n
a a a A
o o o
o o o
o o o
,..., , ) 1 ( det
2 1
) ,..., , (
,..., ,
2 1
2 1
2 1

= A = , (1)
burada cmlm btn mmkn olan
n
o o o ,..., ,
2 1
yerdyimlri zr aparlr.
Qeyd edk ki, onlarn say ! n -a brabrdir.
sbat. (1) dsturunu riyazi induksiya sulu il isbat edk.
Tutaq ki, 2 = n . Bu halda aydndr ki, iki yerdyimni dzltmk olar: 1,2
v 2,1. Onda 0 ) 2 , 1 ( = N , 1 ) 1 , 2 ( = N v (1) dsturuna gr
21 12 22 11
a a a a = A .
Aydndr ki, bu 2-trtibli determinantn trifi il st-st dr.
Tutaq ki, 2 > n . Frz edk ki, biz artq 1 n trtibli determinantlar n (1)
dsturunun doru olduunu bilirik. n trtibli determinantlar n d bu dsturun
doru olduunu gstrk. Bunun n n trtibli determinantn birinci stununa
gr ayrln yazaq:

=
+
= A
n
M a
1
1
1
1
1
1 1
1
) 1 (
o
o o
o
(2)
(2) brabrliyindki
1
1
o
M determinantlarnn hr biri 1 n trtibli olduundan
onlar n (1) dsturunu yaza bilrik:
n
N
n
n
n
a a a M
o o o
o o o
o o o
o
,..., , ) 1 (
3 2
) ,..., , (
,..., ,
1
3 2
3 2
3 2
1

= (3)
(3) brabrliyini (2) d nzr alsaq, aadak brabrliyi yaza bilrik
n
N
n
n
n
a a a
o o o
o o o o
o o o
,..., , ) 1 (
2 1
) ,..., , ( 1
,..., ,
2 1
3 2 1
2 1
+ +

= A (4)
Qeyd edk ki,
n
o o o ,..., ,
2 1
yerdyimsindn v
n
o o o ,..., ,
3 2
yerdyimsindn
dzltdiyimiz ctlri mqayis etsk, grrik ki, birincidn dzldilmi ctlr
ikincidn dzldilmi ctlrdn
n
o o o o o o
1 3 1 2 1
,..., , ctlri qdr frqlnir. Bu
ctlr irisind is nizamsz ctlrin say 1
1
o - brabrdir. Bunu nzr alsaq
aadak brabrliyi yaza bilrik:
2 ) ,..., , ( 1 1 ) ,..., , ( ) ,..., , (
3 2 1 1 3 2 2 1
+ + = + =
n n n
N N N o o o o o o o o o o o
Bu brabrliyi nzr alsaq, (4) dsturunun (1) dsturu il st-st ddyn
grrik. Bununla da n trtibli determinantn bilavasit elementlri il ifadsini
gstrn (1) dsturunu isbat etmi olduq.
Tutaq ki, n trtibli determinant verilmidir. Frz edk ki, n k, -dn kiik olan
ixtiyari natural dd,
k
i i o ,..., ,
2 1
is n i i
k
s < < < s o ... 1
2 1
brabrsizliklrini
dyn ixtiyari stirlrdir. Bu determinantnn n j j j
k
s < < < s ... 1
2 1

brabrsizliyini dyn k sayda stunlarn gtrk.
k
i i i ,..., ,
2 1
stirlri il
k
j j j ,..., ,
2 1
stunlarnn ksimsind yerln elementlrdn dzldilmi
determinant
k
k
i i i
j j j
M
,..., ,
,..., ,
2 1
2 1
il, bu stir v stunlar atdqdan sonra qalan
elementlrdn dzldilmi k n trtibli determinant is
k
k
i i i
j j j
M
,..., ,
,..., ,
2 1
2 1
il iar edk.
Teorem2(Laplas teoremi). n trtibli determinant n aadak brabrlik
dorudur:

k
k
k
k
k
k k
i i i
j j j
i i i
j j j
j j j
j j j i i i
M M
,..., ,
,..., ,
,..., ,
,..., ,
,..., ,
... ...
2 1
2 1
2 1
2 1
2 1
2 1 2 1
) 1 (

+ + + + + + +
= A , (5)
burada cmlm n j j j
k
s < < < s ... 1
2 1
brabrsizliklrini dyn btn
k
j j j ,..., ,
2 1
indekslri zr aparlr. Qeyd edk ki, Laplas teoremi yksk trtib
determinantlar aa trtib determinantlara gtirmkl hesablamaa imkan verir.

n TRTBL DETERMNANTIN XASSLR
Tutaq ki, n trtibli determinant verilmidir. Bu determinantn btn stirlri
il onun uyun stunlarnn yerini dyidirilmsi mliyyat determinantn
transponir edilmsi adlanr. Eyni mliyyat matrislr zrind d aparlr. A
matrisini transponir etdikdn sonra alnan matrisi A' v ya
T
A kimi iar
edcyik. n trtibli determinanta verdiyimiz trif v onun ixtiyari stir v stuna
gr yazdmz ayrllar aadak xasslrin doru olduunu gstrmy imkan
verir.
I. n trtibli determinant transponir etdikd onun qiymti dyimir. Bu xass onu
gstrir ki, n trtibli determinantn stirlri n doru olan hr bir xass onun
stunlar n d dorudur. Ona gr d, biz determinantn btn xasslrini
onun stirlri n qeyd edcyik.
II.Determinantn ixtiyar iki stirinin yerini dyidikd onun iarsi ksin dyimir.
sbat. Bu xassni isbat etmk n Laplas teoremindn istifad edcyik.
Frz edk ki, n trtibli determinantn ixtiyari iki
1
i v
2
i nmrli stirlrinin
yerini dyimiik. n trtibli determinantn bu iki stirin Laplas teoremini ttbiq
etsk,
2 1
2 1
2 1
2 1
2 1
2 1 2 1
,
,
,
,
,
) 1 ( det
i i
j j
i i
j j
j j
j j i i
M M A

+ + +
= (1)
Tutaq ki,
22 21
12 11
a a
a a
determinant verilmidir. Asanlqla grmk olar ki, bu
determinantn 2 strinin yerini dyidikd onun iarsi ksin dyiir:
21 12 22 11
22 21
12 11
a a a a
a a
a a
=
) (
21 12 22 11
12 11
22 21
a a a a
a a
a a
= .
Bunu nzr alsaq, dey bilrik ki,
1
i v
2
i nmrli stirlrin yerini
dyidikd
1 2
2 1
2 1
2 1
,
,
,
,
i i
j j
i i
j j
M M = .
2 1
2 1
,
,
i i
j j
M determinantna gldikd is
1
i v
2
i stirlri
silindiyi n onlarn iarsinin v qiymtinin bu stirlrdn he bir asll
yoxdur. Bu is o demkdir ki,
1
i v
2
i nmrli stirlrin elementlrinin yerini
dyidikd determinantn iarsi ksin dyiir.
Tutaq ki,determinantn stirlri , ) ,..., , (
2 1 n
a a a ), ,..., , (
2 1 n
b b b ..., ) ,..., , (
2 1 n
c c c
elementlrindn ibartdir. gr bu determinantn i nmrli stir elementlri n
i i i i
c b a a + + + = ...
1

brabrliyi doru olarsa, onda deycyik ki, determinantn i nmrli stiri
yuxarda gstrdiyimiz stirlrin xtti kombinasiyasdr.
III. gr n trtibli determinantnn i nmrli stiri ) ,..., , (
2 1 n
a a a v ) ,..., , (
2 1 n
b b b
stirlrinin ) , 1 ( ,
1
n i b a a
i i i
= + = killi xtti kombinasiyas olarsa, onda bu
determinantn qiymti
2 1
det A + A = A
bel ki,
1
A v
2
A i nmrli stiri uyun olaraq ) ,..., , (
2 1 n
a a a v ) ,..., , (
2 1 n
b b b
olmaqla qalan btn stirlri detA-nn stirlri il st-st dn n trtibli
determinantlardr.
Bu xassni isbat etmk n n trtibli determinantn i nmrli strin gr
ayrln yazmaq kifaytdir.
n trtibli determinantn qeyd etdiyimiz bu 3 xasssindn istifad edrk
aadak xasslri d isbat etmk olar:
IV. Determinantn iki stiri eyni olarsa, onun qiymti sfra brabrdir.
sbat. Tutaq ki,
1
i v
2
i stirlri eyni elementlrdn ibartdir. Bu determinantn
qiymtini A il iar edk. Aydndr ki.
1
i v
2
i stirlrinin yerini dyisk I
xassy gr onun qiymti A -ya brabr olar. Digr trfdn
1
i v
2
i stirlri
eyni olduundan onun qiymti dyimz. Bellikl
A = A , 0 2 = A , 0 = A .
V. Determinantn hr hans stiri yalnz sfrlardan ibart olarsa, onun qiymti sfra
brabr olar.
Bu xassni isbat etmk n determinantn hmin stir ayrln yazmaq
kifaytdir.
VI. Determinant hr hans ddin vurmaq, onun stirlrindn hr hans birinin
btn elementlrinin ddin vurulmasna ekvivalentdir.
Bu xassnin isbat III xassdn 0 = gtrmkl alnr.
VII. Determinantn iki stiri mtnasib olarsa, yni bu iki stirin uyun elementrinin
nisbti eyni olarsa, onda determinantn qiymti sifra brabrdir.
Dorudan da, gr =
i
i
b
a
olarsa, onda
i i
b a = yazb vvlc VI, sonra is IV
xassni ttbiq etmk kifaytdir.
VIII. Determinantn hr hans strinin btn elementlrini eyni bir dd vurub, onun
baqa bir strinin uyun elementlri zrin lav etsk, determinantn qiymti
dyimz.
Bu xassnin d isbat III xassdn alnr.
IX. Determinantn hr hans stir elementlrinin z cbri tamamlayclarna hasillri
cmi determinantn qiymtin, baqa bir stirin uyun elementlrinin cbri
tamamalayclarna hasillri cmi is sfra brabrdir.
Bu xassni isbat etmk n n trtibli determinantn gtrdymz stir gr
ayrln yazmaq kifaytdir.
Tutaq ki, A v B n trtibli matrislrdir. Bu matrislrin hasili v cminin
determinant n aadak xasslri isbat etmk olar:
1. B A B A det det ) ( det =
2. A v B matrislrinin cminin determinant, stirlrinin bir hisssi A -nn
stirlrindn, qalanlar is B -nin stirlrindn ibart olmaqla dzldilmsi
mmkn olan btn n trtibli determinantlarn cmin brabrdir.


4. Trs matris v onun taplmas
Tutaq ki, A n trtibli matrisdir:
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=
nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a
A
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

Trif 1.gr n trtibli el B matrisi varsa ki, E B A = ( E - n trtibli vahid
matrisdir) brabrliyi dnilsin, onda B matrisin Amateisinn sa trsi deyilir.
Trif 2. gr n trtibli el C matrisi varsa ki, E CA= brabrliyi dnilsin,
onda Cmatrisin Amatrisinn sol trsi deyilir.
Tutaq ki, A matrisinin hm sa, hm d sol trsi var. Onda
B B E B A C B A C E C C = = = = = ) ( ) (
Bellikl matrisin hm sa, hm d sol trs varsa, onlar biri-birin brabrdir. Bu
halda deycyik ki, A matrisinin trsi var v onu
1
A kimi iar edcyik.
Teorem. n trtibli A matrisinin trsinin olmas n zruri v kafi rt
0 det = A olmasdr.
sbat. Zrurilik Tutaq ki, A matrisinin trsi var. Bu o demkdir ki,
E A A A A = =
1 1
.
Matrislr hasilinin determinantnin mlum xasssin gr
A A A A det det ) det(
1 1
=

.
Digr trfdn 1 det ) det(
1
= =

E A A olduu n, 0 det = A olur.

Kafilik. Tutaq ki, 0 det = A .
1
A il aadak matrisi iar edk
|
|
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=

A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
nn n n
n
n
det
...
det det
... ... ... ...
det
...
det det
det
...
det det
2 1
2 22 21
1 12 11
1
,
burada
ij
A A matrisindki
ij
a elementinin cbri tamamlaycsdr.
Matrislrin vurulma qaydasndan v determinantlarn cbri IX xasssindn istifad
etsk, asanlqla gstrmk olar ki,
E A A A A = =
1 1
.
Sonuncu brabrliklr gstrir ki,
1
A matrisi A matrisinin trsidir.
Bellikl biz 0 det = A olduqda, hm A matrisinin trsinin varln, hm d onun
taplma qaydasn gstrmi olduq.
Qeyd edk ki, A matrisinin trsinin taplmas n ikinci bir sul, elementar
evirmlr suludur.
Matrisin stirlri (stunlar) zrind aparlan aadak cevirmlr
elementar cevirmlr adlanr:
1.sniln iki stirin (stunun) yerinin dyidirilmsi.
2.Hr hans stirin (stunun) btn elementlrini sfrdan farqli dd
vurmaq.
3.Hr hans stir (stun) elementlrini eyni bir dd vurub, baqa bir stirin
(stunun) uyun elementlri zrin lav etmk.
Qeyd edk ki, elementar evirmlrin kmyil d matrisin trsini tapmaq
n elementar evirmlrin (yalnz stirlr v ya yalnz stunlar zrind
aparmaqla) kmyil verilml matrisi vahid matris gtirmk v eyni cevirmlri
vahid matris zrind aparmaq lazmdir. Sonda alnan matris verilmi matrisin trsi
olur.

BAZS MNOR HAQQINDA TEOREM
Tutaq ki,
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=
mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
A
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

n m ll matrisdir. gr A matrisinin btn elementlri sfra brabr deyils,
onda aadak iki xassy malik olan r natural ddi var:
1) A matrisinin r trtibli minorlarndan he olmazsa biri sfrdan frqlidir
2) 1 + r trtibli btn minorlar sfra brabrdir.
Bu rti dyn r ddin A matrisinin ranq deyilir v A rang r = kimi iar
edilir. Sfrdan frqli hmin minor is bazis minor adlanr. Aydndr ki, eyni bir
matrisd birdn ox sayda bazis minor ola bilr. Bazis minor haqqnda teorem
kemzdn vvl determinantn (matrisin) stirlrin xtti asll haqqnda
aadaklar qeyd edk.
Tutaq ki, ) ,..., , (
2 1 n
a a a A =
) ,..., , (
2 1 n
b b b B =
.
) ,..., , (
2 1 n
c c c C =
stirlri verilmidir. Bunlarn hr birin n 1 trtibli matris kimi baxmaq olar.
Matrislrin toplanmas v dd vurulmas qaydasndan istifad edrk aadak
n 1 trtibli matrisi dzldk
C B A + + + ...
Bu stir B A, ,..., C stirlrinin xtti kombinasyas deyilir.
Tutaq ki,
0 ... = + + + C B A (1)
gr (1) brabrliyi ,..., , ddlrindn he olmazsa birinin sfrdan
frqli qiymtind dnilrs, onda C B A ,..., , stirlri xtti asl adanr.
gr (1) brabrliyi 0 ,..., 0 , 0 = = = dnrs, onda C B A ,..., , stirlri
xtti asl olmayan adlanr. Analitik hndsd vektorlar n isbat etdiyimiz
teorem analoji olaraq aadak teoremi isbat etmk olar.
Teorem. C B A ,..., , stirlrinin xtti asl olmas n zruri v kafi rt
onlardan birinin qalanlarnn xtti kombinasiyas klind gstril bilmsidir.
Teorem (Bazis minor haqqnda). Bazis minor stirlri (stunlar) xtti asl
deyil v matrisin ixtiyari stirini (stunu) bazis minor stirlrinin (stunlarnn)
xtti kombinasiyas klind gstrmk olar.
sbat. Teoremi stirlr n isbat edk.Tutaq ki, bazis minor stirlri xtti
asldr. Onda bu stirlrdn birini qalanlarnn xtti kombinasiyas klind
gstrmk olar. Biz hmin stirdn bu xtti kombinasiyasn xsaq (determinantn
xasssin gr) yalnz sfrlardan ibart olan stir alarq. Bildiyimiz kimi bel
determinantn qiymti sfra brabr olar. Bu is bazis minorun sfrdan frqli
olmas rtin ziddir. Ona gr d, dey bilrik ki, bazis minor stirlri xtti asl
deyil. ndi is gstrk ki, A matrisinin istniln stirini bazis minor stirlrinin
xtti kombinasiyas klind gstrmk olar.
mumiliyi pozmadan hesab edcyik ki, bazis minor A matrisind yuxar
sol kncd yerlir, gr bel olmazsa, strilrin v stunlarn yerini dyimkl
buna nail ola bilrik. (bu prosesd 0 det = A xasssi saxlanlr). Aadak 1 + r
trtibli minora baxaq:

Aydndr ki, r j s v ya r k s olduqda, bu determinantn qiymti sfra brabrdir.
Cnki bu halda ya determinantn iki stiri, ya da iki stunu st-st dr. gr
r j > v ya r k > olarsa, bazis minorun trtibi r - brabr olduu n
determinantn qiymti sfra brabr olar. Bellikl, m k n j s s s s 1 , 1 olduqda
j k r k k k
j r r r r r
j r
j r
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
...
...
... ... ... ... ...
...
...
2 1
2 1
2 2 22 21
1 1 12 11

m k
n j
s s
s s
1
1

bazis min.
minor
baxlan determinantn qiymti sfra brabr olar. Bu determinantn axrnc stuna
gr ayrln yazsaq,
0 ...
2 2 1 1
= + + + +
j k j k j r j r j j j j
A a A a A a A a (2)
olar.Asanlqla grmk olar ki,
j k j j
A A A ,..., ,
2 1
msallar j -dn asl deyil. Bu
msallar uyun olaraq
k
c c c ,..., ,
2 1
sabitlri il iar edk. Qeyd edk ki,
1 + r
c =
j k
A
bazis minora brabrdir. Bunu nzr alb (2) brabrliyin hr trfini
1 + r
c -
blsk aadak brabrliklri yaza bilrik:
j r
r
r
j
r
j
r
j k
a
c
c
a
c
c
a
c
c
a
1
2
1
2
1
1
1
...
+ + +
= , ) ,..., 2 , 1 ( n j = (3)
(3) brabrliklrindn grnr ki, A matrisinin k nmrli stiri bazis minor
stirlrinin xtti kombinasiyasdr.
Teorem. n trtibli determinantn sfra brabr olmas n zruri v kafi
rt onun stirlrinin (stunlarnn) xtti asl olmasdr.
sbat. Zrurilik. Tutaq ki, 0 det = A . Bu, o demkdir ki, A matrisinin bazis
minorunun trtibi n dn kiikdir v onun stirlrindn he olmazsa biri bazis
minora daxil deyil. Bazis minor haqqnda teorem gr, bu stiri bazis minor
stirlrinin xtti kombinasiyas klind gstrmk olar. gr bu xtti
kombinasiyaya qalan stirlri sfr msal il lav etsk, onda gtrdymz stir
A matrisinin qalan btn stirlrinin xtti kombinasyas olar. Bu is o demkdir
ki, A matrisinin stirlri xtti asldr.
Kafilik. Tutaq ki, A matrisinin stirlri xtti asldr. Onda stirlrdn he
olmazsa biri qalanlarnn xtti kombinasiyasdr. Bu stirdn hmin xtti
kombinasiyan xsaq, o yalnz sfrlardan ibart olar. Determinantn xasssin gr
bel determinantn qiymti sfra brabrdir. Teorem isbat edildi.
Biz bazis minor haqqnda teoremi, elc d sonuncu teoremi n trtibli
determinantn stirlri n isbat etdik. Determinantn stirlri v stunlar eyni
xasslr malik olduuna gr hmin teoremlr determinantn stunlar n d
dorudur.
5. XTT FZA
Mxtlif tbitli ,... , y x elementlrindn tkil olunmu X oxluu
aadak rtlri ddikd hqiqi xtti fza adlanr:
I. X oxluunun y x, elementin onlarn cmi adlanan v y x + kimi iar
olunan nc bir X z e elementini qar qoymaq qaydas verilsin,
II. X coxluunun x elementi v hqiqi ddin, ddinin x
elementin hasili adlanan v x kimi iar olunan ikinci bir X ye elementini
qar qoymaq qaydas verilsin.
III. Bu iki qayda aadak xasslr mlik olsun:
x y y x + = + ) 1 ( yerdyim)
2) z y x z y x + + = + + ) ( ) ( (qrupladrma)
3) x x X x X = + e e - 0 , , 0 (0-sfr elementi adlanr)
0 , , ) 4 = ' + e ' - e x x X x X x ( x x , ' -in ksi adlanr)
x x x
y x y x
x x
X x x x
| o | o
o o o
o| | o
+ = +
+ = +
=
e =
) ( ) 8
) ( ) 7
) ( ) ( ) 6
1 ) 5

Gstrmk olar ki, hqiqi ddlr oxluu ddlrin toplanmas v
vurulmas, fzada srbst vektorlar oxluu vektorlarn toplanmas v hqiqi dd
vurulmas, elc d parada ksilmz funksiyalar oxluu funksiyalarn toplanmas
v dd vurulmas mllrin gr xtti fza ml gtirir. Eyni bir oxluq bzi
mllr gr xtti fza ml gtirdiyi halda, bu oxluqda tyin olunmu baqa bir
mlr gr xtti fza ml gtirmy d bilr. Bu mxtlif sbblrdn,
msln, cm v dd vurma mllrinin nticsinin hmin oxlua daxil
olmamas v ya yuxarda qeyd etdiyimiz skkiz xassdn bzilrinin dnilmmsi
sbbindn ola bilr.
Mstvi zrind dzbucaql Dekart koordinat sistemi gtrk v X il bu
mstvi zrind yerln vektorlar oxluunu iar edk. Yuxarda qeyd
etdiyimiz kimi X oxluu vektorlarn toplanmas v hqiqi dd vurulmas
mllrin gr xtti fza ml gtirir. Lakin X il mstvid koordinat
balancndan ken hr hans dz xtt zrind yerln btn vektorlar
atdqdan sonra qalan vektorlar oxluunu iar etsk, o xtti fza olmaz. nki, X
oxluuna daxil olan ixtiyari iki vektorun cmi hmi bu oxlua daxil deyil.
gr msbt ddlr oxluunda(
+
R ) cm v dd vurma mllrini adi qaydada
tyin etmk istsk, aydndr ki, mnfi dd vurma mlinin nticsi bu oxluqa
daxil deyil. Ona gr d,
+
R bu mllr gr xtti fza ml gtirmir. Lakin
msbt ddlr oxluunda x v y ddlrinin cmi mlini onlarn adi mnada
hasili kimi, ddinin x msbt ddin hasilini is

x kimi tyin etsk, hr iki

mlin nticsi msbt ddlr oxluuna daxil olar. Gstrmk olar ki, msbt
ddlr oxluu bu iki ml gr xtti fza ml gtirir.
sbatsz olaraq aadak teoremlri verk:
Teorem 1. Xtti fzada sfr element v hr bir elementin ksi yegandir.
Teorem 2. Xtti fzann sfr elementi(u ) bu fzann x elementinin sfr
ddin hasilin, hr bir x elementinin ksi ( x' ) is bu elementin " 1 " ddin
hasilin brabrdir. Baqa szl
X x x x
X x x
e = '
e =
, ) 1 (
, 0 u

Tutaq ki, X hqiqi xtti fzadr. Bu fzaya daxil olan X z y x e ,..., ,
ddlrini gtrk. Bu elementlri R e | o ,..., , hqiqi ddlrin vurub
topladqdan sonra alnan z y x | o + + + ... elementin
X z y x e ,..., , elementlrinin xtti kombinasiyas deyilir.
Aadak brabrliy baxaq
z y x | o + + + ... = 0
gr (1) brabrliyi | o ,..., , ddlrinin yalnz sfra brabr qiymtind
dnilrs, onda z y x ,..., , elementlri xtti asl olmayan adlanr.
gr (1) brabrlyi | o ,..., , ddlrinin he olmazsa birinin sfrdan frqli
qiymtind dnilrs, onda z y x ,..., , xtti asl adlanr.
Teorem 3. z y x ,..., , elementlrinin xtti asl olmas n zruri v kafi rt
onlardan birinin qalanlarnn xtti kombinasiyas klind gstril bilmsidir.
sbat.Zrurilik. Tutaq ki, z y x ,..., , elementlri xtti asldr. Onda (1)
brabliyindki | o ,..., , msallarndan he olmazsa biri sfrdan frqlidir.
mumiliyi pozmadan hesab edk ki, 0 = o . Onda (1)-i aadak kild yaza
bilrik:
z y x
o

o
|
= ... (2)
Buradan grnr ki, x elementi z y,..., elementlrinin xtti kombinasiyasdr.
Kafilik. Tutaq ki, z y x ,..., , elementlrindn biri qalanlarnn xtti
kombinasiyasdr. Yni,
z y x + + = ...
Bu brabrliyi aadak kild yazaq:
0 ... ) 1 ( = + + + z y x
,..., ), 1 ( ddlrindn he olmazsa biri sfrdan frqli olduu n z y x ,..., ,
vektorlar xtti asldr.
Asanlqla gstrmk olar ki, " 0 " elementin daxil olduu ixtiyari vektorlar
sistemi xtti asldr. Elc d gr vektorlar sisteminin myyn hisssi xtti
aldrsa, onda bu sistem btnlkd xtti asldr.
Xtti fzaya aid glckd bizim ox istifad edcyimiz daha bir misal
gstrk:
) (
n
n
R R il nizam il gtrlm n sayda hqiqi ddl tyin olunan
( ) ) ( ,..., ,
2 1
R x
i n
e = o o o o killi elementlr oxluunu iar edk. Bu
oxluqdacm v hqiqi dd vurma mllrini aadak qaydada tyin edk:
( )
n
y | | | ,..., ,
2 1
=

( )
( )
n
n n
x
y x
o o o
| o | o | o
,..., ,
,..., ,
2 1
2 2 1 1
=
+ + + = +

Yoxlamaq olar ki,
n
R oxluu bu qaydada tyin olunmu cm v dd vurma
mllrin nzrn xtti fza ml gtirir. Baqa szl bu mllr xtti fzann
trifindki btn xasslri dyir. Aydndr ki, gr mstvi zrind dzbucaql
Dekart koordinat sistemi gtrb hr bir x vektorunun j i, bazisind
koordinatlarn
1
o v
2
o il iar etsk, yni ) , (
2 1
o o = x yazsaq, onda
2
R fzasn
alm olarq.
Qeyd edk ki, xtti fzann trifind tyin etdiyimiz hqiqi dd vurma
mli kompleks dd vurma mli il vz edilrs, bu halda alnan xtti fza
kompleks xtti fza adlanr
XTT FZADA BAZS V XTT FZANIN LS
X hqiqi xtti fzasna daxil olan X z y x e ,..., , elementlrini gtrk v
onlar hr hans ,..., , ddlrin vurub topladqdan sonra alnan
X z y x e + + + ...
elementin (vektoruna) z y x ,..., , elementlrinin xtti kombinasiyas deyilir.
Tutaq ki,
0 ... = + + + z y x (1)
gr (1) brabrliyi ,..., , ddlrindn he olmazsa birinin sfrdan
frqli qiymtind dnilrs, onda z y x ,..., , vektorlar xtti asl adlanr.
gr (1) brabrliyi yalnz 0 ... = = = = olduqda dnilrs, onda
z y x ,..., , vektorlar xtti asl olmayan adlanr.
Tutaq ki, X e e e
n
e ,..., ,
2 1
vektorlar verilmidir.
gr bu vektorlar xtti asl deyils v fzann istniln x vektorunu onlarn
xtti kombinasiyas klind gstrmk mmkndrs,
n n
e e e x o o o + + + = ...
2 2 1 1

onda
n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlar X fzasnda bazis adlanr.
n
o o o ,..., ,
2 1
ddlrin is
x vektorunun bu bazisd koordinatlar deyilir.
Gstrmk olar ki, hr bir vektorun verilmi bazisd koordinatlar yegan
qaydada tyin olunur. Tutaq ki, x vektoru n ikinci bir ayrl da mmkndr:
n n
e e e x | | | + + + = ...
2 2 1 1

Bu iki ayrldan alrq ki,
0 ) ( ... ) ( ) (
2 2 2 1 1 1
= + + +
n n n
e e e | o | o | o
vektorlar xtti asl olmad n
n n
| o | o | o = = = ..., , ,
2 2 1 1
olmaldr.
Msln,
n
R X = olarsa, onda
) 1 ,..., 0 , 0 , 0 (
.......... ..........
) 0 ,..., 0 , 1 , 0 (
) 0 ,..., 0 , 0 , 1 (
2
1
=
=
=
n
e
e
e

vektorlar bu fzada bazis ml gtirir.
gr X xtti fzasnda n sayda xtti asl olmayan vektor varsa, v 1 + n
sayda vektordan ibart olan ixtiyari vektorlar sistemi xtti asldrsa, onda X n
ll xtti fza adlanr.
gr X xtti fzasnn ls n- brabrdirs, bunu n X = dim kimi iar
edcyik. ndi is xtti fzada bazis vektorlarnn say il xtti fzann ls
arasndak laqni gstrk.
Teorem 1. n ll xtti fzada n sayda xtti asl olmayan vektor bazis
ml gtirir.
sbat. Tutaq ki, n X = dim v
n
e e e ,..., ,
2 1
X fzasna daxil olan ixtiyari
vektorlar sistemidir. X xe gtrk v
n
e e e x ,..., , ,
2 1
sistemin baxaq. Bu
vektorlarn say 1 + n - brabr olduundan onlar xtti asldr. Onda he olmazsa
biri sfrdan frqli el
n
o o o o ,..., , ,
2 1
ddlri var ki,
0 ...
2 2 1 1
= + + + +
n n
e e e x o o o o (2)
gr (2) brabrliyind 0 = o olarsa, onda
n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlar xtti asl
olmad n 0 ,..., 0 , 0
2 1
= = =
n
o o o olar. Bu is hmin ddlrdn he olmazsa
birinin sfrdan frqli olmas rtin ziddir. Ona gr d 0 = o olmaldr. Bunu
nzr alsaq,
n
n
e e e x
o
o
o
o
o
o
= ...
2
2
1
1

yaza bilrik. Bu is x vektorunun
n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlarnn xtti kombinasiyas
klind gstrilmsi demkdir. Ona gr
n
e e e ,..., ,
2 1
bazis ml gtirir.
Teorem 2. gr X xtti fzasnda n sayda vektor bazis ml gtirirs,
onda bu fzann ls n- brabrdir.
sabt. Aydndr ki, teoremi isbat etmk n 1 + n sayda vektorlardan ibart
ixtiyari sistemin xtti asl olduunu gstrmk kifaytdir. X x x x x
n n
e
+1 2 1
, ,..., ,
vektorlarn gtrk v onlarn hr birinin
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisin gr ayrln
yazaq:

n n
e a e a e a x
1 2 12 1 11 1
... + + + = ,
n n
e a e a e a x
2 2 22 1 21 2
... + + + = ,
................
n n n n n n
e a e a e a x
1 2 12 1 11
...
+ + +
+ + + = .
Bu ayrllarn msallarndan aadak matrisi dzldk:
|
|
|
|
|
.
|

\
|
+ + + n n n n
n
n
a a a
a a a
a a a
1 12 11
2 22 21
1 12 11
...
... ... ... ...
...
...

Bu matris n n + ) 1 ( ll olduuna gr onun ranq n-dn byk ola bilmz. Bu
o demkdir ki, bazis minor stirlrinin say n-dn byk deyil. Demli stirlrdn
he olmazsa biri bazis minora daxil deyil. Ona gr d, hmin stiri qalan stirlrin
xtti kombinasiyas klind gstrmk olar. Baqa szl,
n
x x x ,..., ,
2 1

vektorlarndan birini qalanlarnn xtti kombinasiyas klind gstrmk olar. Bu
is hmin vektorlarn xtti asl olmas demkdir.Teorem isbat olundu.
Qeyd edk ki, eyni bir bazisd verilmi 2 vektoru topladqda onlarn uyun
koordinatlar toplanr, vektoru dd vurduqda is onun btn koordinatlar dd
vurulur:
n
e e e ,..., ,
2 1
X fzasnda bazisdirs, onda
X y x e , n
n n
e e e x o o o + + + = ...
2 2 1 1
,
n n
e e e y | | | + + + = ...
2 2 1 1
. Onda
, ) ( ... ) (
) ... ( ) ... (
1 1 1
2 2 1 1 2 2 1 1
n n n
n n n n
e e
e e e e e e y x
| o | o
| | | o o o
+ + + + =
= + + + + + + + = +

n n n n
e e e e e x ) ( ... ) ( ) ... (
1 1 2 2 1 1
o o o o o + + = + + + = .
Biz yuxarda n ll xtti fzaya misal gstrdik. n ll fza dedikd n
sayda xtti asl olmayan vektoru olan v 1 + n sayda vektordan ibart istniln
sistemin xtti asl olduu xtti fza baa dlr.
gr xtti fzada n sayda xtti asl olmayan vektor varsa, bel fzaya
sonsuz ll xtti fza deyilir.
Msln, ] , [ b a C fzas sonsuz ll xtti fzadr. nki bu fzada
,... ,..., , , 1
4 2
t t t funksiyalar xtti asl olmayan sistem ml gtirir.
6. XTT FZALARIN ZOMORFLUU
Tutaq ki, X v X' hqiqi xtti fzalar verilib. Aadak rtlr dndikd bu
iki fza izomorf adlanr:
1. X v X' fzalarnn elementlri arasnda qarlql birqiymtli uyunluq
olsun.
2. X fzasnn ixtiyari x v y elementlrin X' fzasnn uyun olaraq x' v
y'
elementlri qar qoyulmudursa, onda y x + elementin y x ' + '
elementi v
ddi n x elementin x' elementi qar qoyulsun.
Trifdn aydndr ki, X fzasnn sfr( 0 ) elementin X' fzasnn sfr( 0' )
elementi qar durur. Dourdan da gr X xe elementin X x e ' elementi qar
qoyulmudursa, onda x 0 elementin x' 0 elementi qar durur. x = 0 0 , x' = ' 0 0
olduundan, alrq ki, X fzasnn sfr elementin X' fzasnn sfr elementi
qar durur.
Elc d, X fzasndan gtrlm z y x ,..., , elementlrin uyun olaraq
X' fzasnn z y x ' ' ' ,..., , elementlri qar qoyulmudursa, onda | o ,..., , hqiqi
ddlri n z y x | o + + + ... elementin z y x ' + + ' + ' | o ... elelementi qar
durur. Buradan xsusi halda alrq ki, z y x ,..., , elementlri xtti asl deyils, onda
onlara qar qoyulmu z y x ' ' ' ,..., , elementlri d xtti asl deyil.
Teorem. Btn n ll hqiqi xtti fzalar biri-birin izomorfdur.
sbat.Tutaq ki, n X X = ' = dim dim . X fzasnda
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisi, X'
fzasnda
n
e e e ' ' ' ,..., ,
2 1
bazisi gtrk. X xe gtrb onun bazis gr ayrln
yazaq:
n n
e e e x o o o + + + = ...
2 2 1 1

Bu x vektoruna X' fzasnda
n n
e e e x ' + + ' + ' = ' o o o ...
2 2 1 1
vektorunu qar qoyaq.
Bazis gr ayrl yegan olduundan aydndr ki, bu qarqoyma qarlql
birqiymtlidir. Asanlqla yoxlamaq olar ki, gr X y e vektoruna X y ' e '
vektoru
qar qoyulmudursa, onda y x + vektoruna y x ' + '
vektoru, n, x X e
vektoruna x' X' e vektoru qar durur. Buna gr d, X v X' fzalar
izomorfdur.
Qeyd edk ki, yuxarda gstriln btn trif v xasslr kompleks xtti
fzalar n d analoji qaydada ifad oluna bilr.
XTT ALT FZALAR
Tutaq ki, X xtti fza, L is onun alt oxluudur. Aadak iki xass
dndikd L oxluuna X xtti fzasnn xtti alt fzas v ya sadc olaraq alt
fzas deyilir:
1. L y x e , n L y x e + ,
2. ddi n L xe
Asanlqla yoxlamaq olar ki, L oxluu X fzasnda tyin olunmu cm v dd
vurma mllrin gr xtti fza ml gtirir. L alt oxluunun xtti alt fza
adlandrlmas da bununla izah olunur. Alt fzaya n sad misal olaraq yalnz sfr
elementdn ibart olan alt oxluu v X fzasnn zn gstrmk olar.
X xtti fzasnn, sonlu sayda, ixtiyari z y x ,..., , elementlrini gtrk. Bu
elementlrin btn xtti kombinasiyalar oxluunu ) ,..., , ( z y x L il iar edk.
Qeyd edk ki, X hqiqi (kompleks) xtti fza olduqda ) ,..., , ( z y x L hqiqi
(kompleks) xtti kombinasiyalar oxluu kimi baa dlr. Bu oxlua z y x ,..., ,
elementlrinin xtti rty deyilir. Yoxlamaq olar ki, ) ,..., , ( z y x L X -in alt
fzasdr. ) ,..., , ( z y x L alt fza olduundan onun lsndn danmaq olar.
vvlc qeyd edk ki, ) ,..., , ( z y x L X fzas il st-st dmrs, onda onun
ls X -in lsndn kiikdir. nki bu alt fzada xtti asl olmayan vektorlar
X fzasnn da xtti asl olmayan vektorlardr. Htta X fzasnn bazis vektorlar
mumiyytl ) ,..., , ( z y x L alt fzasna daxil olmaya da bilr. Lakin L -d
gtrlm hr bir bazisi X fzasnda bazis qdr tamamlamaq olar.
Tutaq ki, n X = dim , k L = dim n k < . L -d
k
e e e ,..., ,
2 1
bazisi gtrk.
n k < olduundan onda X - daxil olan el X e
k
e
+1
var ki, L e
k
e
+1
. Ona gr d,
1 2 1
, ,..., ,
+ k k
e e e e vektorlar xtti asl
deyil. gr n k < +1 olarsa, onda
X e
k
e -
+2
var ki, o ) , ,..., , (
1 2 1 + k k
e e e e L
xtti rtyn daxil deyil. Bunu da hmin
sistem daxil etsk,
2 1 2 1
, , ,..., ,
+ + k k k
e e e e e
vektorunu alarq. Prosesi bu qaydada
davam etdirsk, sonlu sayda addmdan
sonra X fzasnda n vektordan ibart
bazis alm olarq.
Gstrk ki, ) ,..., , ( z y x L xtti
rtynn ls z y x ,..., , vektorlar
irisind xtti asl olmayanlarn
maksimal sayna brabrdir. Tutaq ki, bu
vektorlar irisind xtti asl olmayanlarn maksimal say k -ya brabrdir. Hmin
vektorlar
k
x x x ,..., ,
2 1
il iar edk. Aydndr ki, z y x ,..., , vektorlarndan hr biri
bu vektorlarn xtti kombinasiyas klind gstril bilr. ) ,..., , ( z y x L xtti
rtyn daxil olan hr bir vektor z y x ,..., , vektorlarnn xtti kombinasiyas
olduundan, xtti rtyn hr bir vektorunun da
k
x x x ,..., ,
2 1
vektorlarnn xtti
x
i
x
j
x
x
y
L
O
x
X
kombinasiyas olduunu dey bilrik. Bu is o demkdir ki,
k
x x x ,..., ,
2 1
vektorlar
) ,..., , ( z y x L -d bazis ml gtirir. Onda mlum teorem gr xtti rtyn ls
k -ya brabr olar. Xtti rtyn ls haqqnda bu dediklrimizi nzr alaraq
matrisin ranqna aadak trifi d vermk olar:
Trif. n m ll ixtiyari A matrisinin ranq bu matrisin xtti asl
olmayan stirlrinin maksimal sayna brabrdir.
Dourdan da matrisin hr bir stirin
n
R fzasnn bir elementi kimi baxsaq,
bu elementlrin xtti rtynn ls onlar irisind xtti asl olmayanlarn
maksimal sayna brabr olar. Digr trfdn bazis minor haqqnda teorem gr
bazis minor stirlri xtti asl olmadndan v ixtiyari stiri bazis minor
stirlrinin xtti kombinasiyas klind gstrmk mmkn olduundan A
matrisinin stirlrinin xtti rty bazis minor stirlrinin xtti rty il st-st
dr. Bazis minor stirlrinin say matrisin ranqna brabr olduundan dey
bilrik ki, A matrisinin ranq da onun xtti asl olmayan stirlrinin maksimal
sayna brabrdir.
Qeyd edk ki, eyni trifi stunlar n d vermk olar.

ALT FZALARIN CM V KSMS
Tutaq ki, X xtti fza,
1
L v
2
L is onun alt fzalardr.
Trif1. X fzasnn
1
L xe ,
2
L y e olmaqla y x z + = kimi gstril biln
btn z elementlrindn ibart oxlua
1
L v
2
L alt fzalarnn cmi deyilir v
2 1
L L + kimi iaredilir.
Trif2. X fzasnn eyni zamanda hm
1
L -, hm
2
L -y daxil olan btn
elementlrindn ibart oxlua
1
L v
2
L alt fzalarnn ksimsi deyilir v
2 1
L L kimi iar edilir.
Gstrmk olar ki,
2 1
L L + v
2 1
L L oxluqlar da X fzasnn alt
fzalardr.
Teorem.
1
L v
2
L alt fzalarnn llri cmi onlarn cminin ls il
ksimsinin ls cmin brabrdir.
sbat. Tutaq ki, n X = dim , k L =
1
dim , m L =
2
dim .
1
L v
2
L -nin
ksimsini
0 2 1
L L L = il iar edk v
0
L -da
p
e e e ,..., ,
2 1
bazisi gtrk.
Aydndr ki, p L =
0
dim olar. Bu vektorlar
k p p
e e e ,..., ,
2 1 + +
vektorlar il
1
L -d,
m p
f f ,...,
1 +
vektorlar il
2
L -d bazis qdr tamamlayaq. Gstrk ki,
m p k p p
f f e e e e e ,..., , ,..., , ,..., ,
1 1 2 1 + +
vektorlar
2 1
L L + -d bazis ml gtirir. Bunun
n vvlc bu vektorlarn xtti asl olmadn isbat edk. Onlarn 0-a brabr
olan xtti kombinasiyasn gtrk:
0 ... ... ... ...
1 1 1 1 2 2 1 1
= + + + + + + + + +
+ + + + m m p p k k p p p p
f f e e e e e | | o o o (1)
(1) brabrliyini aadak kild yazaq:
m m p p k k p p p p
f f e e e e e | | o o o = + + + + + +
+ + + +
... ... ... ...
1 1 1 1 2 2 1 1

Bu brabrliyin sol trfindki vektor
1
L alt fzasna, sa trfindki vektor is
2
L
alt fzasna daxildir. Buradan bel bir nticy glirik ki, brabrliyin sa
trfindki vektor
1
L v
2
L -nin ksimsin d daxildir. Ona gr d, hmin
vektoru
0
L -da bazis ml gtirn
p
e e e ,..., ,
2 1
vektorlarnn xtti kombinasiyas
klind gstrmk olar:
p p m m p p
e c e c e c f f + + + =
+ +
... ...
2 2 1 1 1 1

Buradan alrq ki,
0 ... ...
1 1 2 2 1 1
= + + + + + +
+ + m m p p p p
f f e c e c e c
m p p
f f e e e ,..., , ,..., ,
1 2 1 +
vektorlar
2
L alt fzasnda bazis ml gtirdiyin gr
xtti asl deyil. Ona gr d, , 0 ,... 0 , 0
2 1
= = =
p
c c c 0 ,..., 0
1
= =
+ m p
. Bunlar (1)-
d nzr alb,
k p p
e e e e e ,..., , ,..., ,
1 2 1 +
vektorlarnn
1
L -d bazis ml
gtirmsindn istifad etsk, 0 ..., , 0 , 0
2 1
= = =
p
o o o , 0 ,..., 0
1
= =
+ k p
| | olduunu
dey bilrik. Yni, (1) brabrliynin btn msallar sfra brabrdir. Ona gr d,
gtrdymz vektorlar sistemi xtti asl deyil.
2 1
L L x + e gtrsk,
2 1
x x x + = ,
2 2 1 1
, L x L x e e yaza bilrik.
1
x vektorunun
1
L alt fzasndak,
2
x
vektorunun is
2
L alt fzasndak bazis gr ayrln yazsaq, x
vektoru
m p k p p
f f e e e e e ,..., , ,..., , ,..., ,
1 1 2 1 + +
vektorlarnn xtti kombinasiyas
klind gstrilmi olar. Ona gr d, hmin vektorlar
2 1
L L + -d bazis ml
gtirir. Bu is o demkdir ki,
) dim( dim dim ) dim(
2 1 2 1 2 1
L L L L p m k L L + = + = + v ya
) dim( ) dim( dim dim
2 1 2 1 2 1
L L L L L L + + = + .
7. ALT FZALARIN DZ CM
Tutaq ki,
1
L v
2
L X fzasnn alt fzalardr. gr X - daxil olan x
elementini
2 1
x x x + = ,
2 2 1 1
, L x L x e e klind gstrmk mmkndrs, v bu
ayrl yegandirs, onda deycyik ki, X xtti fzas
1
L v
2
L alt fzalarnn dz
cmi klind gstrilmidir. gr X fzas
1
L v
2
L alt fzalarnn dz cmi
klind gstrilmidirs, onda bunu
2 1
L L X = v ya
2 1
L L X + = kimi iar
edcyik.
Teorem: X fzasnn
1
L v
2
L alt fzalarnn dz cmi klind gstril
bilmsi n kafi rt
1
L v
2
L alt fzalarnn ksimsinin yalnz sfr
elementdn ibart olmas v
1
L v
2
L alt fzalarnn llri cminin X fzasnn
lsn brabr olmasdr.Yni,
} 0 {
2 1
= L L , X L L dim dim dim
2 1
= + olmasdr.
sbat. Tutaq ki, k L m L n X = = =
2 1
dim , dim , dim .
1
L -d hr hans
m
e e e ,..., ,
2 1
bazisi,
2
L -d hr hans
k
f f f ,..., ,
2 1
bazisi gtrk. Gstrk ki,
m
e e e ,..., ,
2 1
,
k
f f f ,..., ,
2 1
vektorlar X fzasnda bazis ml gtirir. vvlc bu
vektorlarn xtti asl olmadn isbat edk. Bunun n onlarn sfra brabr olan
xtti kombinasiyasna baxaq:
0 ... ...
2 2 1 1 2 2 1 1
= + + + + + + +
k k m m
f f f e e e | | | o o o (2)
Bu brabrliy aadak kild yazaq:

k k m m
f f f e e e | | | o o o = + + + ... ...
2 2 1 1 2 2 1 1

Brabrliyin sol trfindki vektor
1
L -, sa trfindki vektor is
2
L -y daxildir.
1
L v
2
L alt fzalarnn ksimsinin yalnz sfr vektordan ibart olduunu nzr
alsaq, bu vektorlarn hr birinin sfra brabr olduunu dey bilrik.
0 ... , 0 ...
2 2 1 1 2 2 1 1
= + + + = + + +
k k m m
f f f e e e | | | o o o ,
m
e e e ,..., ,
2 1
vektorlar
1
L -d,
k
f f f ,..., ,
2 1
vektorlar
2
L -d bazis ml
gtirdiyindn bu vektorlar xtti asl deyil. Ona gr d, birinci brabrlikdn
0 ..., , 0 , 0
2 1
= = =
m
o o o , ikinci brabrlikdn is 0 ,..., 0 , 0
2 1
= = =
k
| | | alarq.
Bu is gtrdymz vektorlar sisteminin xtti asl olmadn gstrir.
1
L v
2
L alt fzalarnn llri cmi X fzasnn lsn brabr olduundan
m
e e e ,..., ,
2 1
,
k
f f f ,..., ,
2 1
vektorlar X fzasnda bazis ml gtirir. X xe
gtrk,v bu vektorun bazis gr ayrln yazaq:
k k m m
k k m m
f f f x e e e x
f f f e e e x
| | | o o o
| | | o o o
+ + + = + + + =
+ + + + + + + =
... , ...
. ... ...
2 2 1 1 2 2 2 1 1 1
2 2 1 1 2 2 1 1

iar etsk,
2 1
x x x + = (
2 2 1 1
, L x L x e e ) yaza bilrik. Bellikl X fzasnn x
elementini biri
1
L -dn, digr
2
L -dn olan iki elementin cmi klind gstrmi
oluruq. Gstrrk ki, bu ayrl yegandir.
Tutaq ki, x vektoru n ikinci bir ayrl da yazmaq mmkndr. Yni,
2 1
x x x ' + ' = ,
2 2 1 1
, L x L x e ' e '

x n yazdmz bu iki ayrldan alrq ki,
0 ) ( ) (
2 2 1 1
= ' + ' x x x x v ya
) ( ) (
2 2 1 1
x x x x ' = '
.
1
L il
2
L -nin ksimsi yalnz sfr vektordan ibart olduu n
2 2 2 2
1 1 1 1
0
0
x x x x
x x x x
= ' = '
' = = '

olur. Demli, ayrl yegandir. Ona gr d dey bilrik, X fzas
1
L v
2
L alt
fzalarnn dz cmin brabrdir:
2 1
L L x = .
Teorem isbat olundu.
XTT FZADA BAZS DYDKD KOORDINATLARIN DYMS
Tutaq ki, X n ll xtti fzadr. X fzasnda ixtiyari iki
n
e e e ,..., ,
2 1
v
n
e e e ' ' ' ,..., ,
2 1
bazslrini gtrk. Onda aydndr ki, ikinci bazisin hr bir vektorunun
birinci bazis gr ayrln yazmaq olar:
n n n n n n
n n
n n
e e e e
e e e e
e e e e
o o o
o o o
o o o
+ + + = '
+ + + = '
+ + + = '
...
.......... .......... .......... ..........
...
...
2 2 1 1
2 2 22 1 21 2
1 2 12 1 11 1
(1)
Bu ayrln msallarndan aadak matrisi dzldk:
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=
nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a
A
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

A matrisin birinci bazisdn ikinci bazis keid matrisi deyilir. ndi is bu matrisin
kmyi il ikinci bazisdn birinci bazis keid matrisini tapaq. A matirisinin
j i
a
elementinin cbri tamamlaycsn
j i
A il iar edk. (1) brabrliyklrindn
birincisini
j
A
1
-y, ikincisini
j
A
2
-y,..., sonuncusunu
j n
A -y vurub trf-trf
toplasaq, aadak brabrliyi alarq:

=
+ + + = ' + + ' + '
n
i
i j n i n j i j i n j n j j
e A a A a A a e A e A e A
1
2 2 1 1 2 2 1 1
) ... ( ...
n trtibli determinantn cbri tamamlayclar n olan xasssindn istifad etsk,
dey bilrik ki, sonuncu brabrliyin sa trfind, j i = olduqda btn hdlr
sfra, j i = olduqda is
j
e hddinin msal A matrisinin determinantna brabrdir.
Ona gr d, aadak brabrliyi yaza bilrik:
n j e A e A e A e A
n j n j j j
,... 2 , 1 , ... det
2 2 1 1
= ' + + ' + ' =
Buradan
n
j n j j
j
e
A
A
e
A
A
e
A
A
e ' + + ' + ' =
det
...
det det
2
2
1
1
, . ,..., 12 n j = (2)
olur. Bu brabrliklri j -nin btn qiymtlri n yazsaq,
.
det
...
det det
. .......... .......... .......... .......... ..........
det
...
det det
det
...
det det
2
2
1
1
2
2
2 2
1
2 1
2
1
2
1 2
1
1 1
1
n
n n n n
n
n
n
n
n
e
A
A
e
A
A
e
A
A
e
e
A
A
e
A
A
e
A
A
e
e
A
A
e
A
A
e
A
A
e
' + + ' + ' =
' + + ' + ' =
' + + ' + ' =
(3)
(3) dsturlar birrinci bazis vektorlarnn ikinci bazis vektorlarna gr ayrln
verir. gr bu ayrln msallarndan matris dzltsk, grrik ki, o A matrisinin
trsin brabrdir. Bellikl, ikinici bazisdn birinci bazis keid matrisi birinci
bazisdn ikinci bazis keid matrisinin trsin brabrdir.
ndi X fzasnn ixtiyari elementinin bu iki bazisdki koordinatlar
arasndak laqni tapaq.
X xe gtrk v bu vektorun hm birinci, hm d ikinci bazis gr
ayrln yazaq:
n n n n
e e e e e e x o o o o o o + + + = ' ' + + ' ' + ' ' = ... ...
2 2 1 1 2 2 1 1

n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlarnn
n
e e e ' ' ' ,..., ,
2 1
bazisin gr yuxarda yazdmz (2)
ayrllarn nzr alsaq, aadak brabrliyi yaza bilrik:
n
n n
n
n n
n
n
n
n n
n
n n
n
n
n
n n n n
e
A
A
A
A
A
A
e
A
A
A
A
A
A
e
A
A
e
A
A
e
A
A
e
A
A
e
A
A
e
A
A
e e e e e e x
' + + + + + ' + + + =
= ' + + ' + + ' + + ' + + ' +
+ + ' = + + + = ' ' + + ' ' + ' ' =
)
det
...
det det
( ... )
det
...
det det
(
)
det
...
det
( )...
det
...
det
( ... )
det
...
det
( ... ...
2
2
1
1 1
1 12
2
11
1
1
1
2
1
12
2
1
1
11
1 2 2 1 1 2 2 1 1
o o o o o o
o o
o o o o o o o

Bazis gr ayrl yegan olduundan alrq ki,
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
n n
n
n
n
n
n
n
n
det
...
det
.. .......... .......... .......... ..........
det
...
det
det
...
det
1
1
2 1 2
1 2
1 1 1
1 1
o o o
o o o
o o o
+ + = '
+ + = '
+ + = '
(3)
Bu ayrln msallarndan aadak matrisi dzldk:
|
|
|
|
|
|
|
|
.
|

\
|
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
n n n n
n
n
det
...
det det
... ... ... ...
det
...
det det
det
...
det det
2 1
2 2 2 1 2
1 2 1 1 1

Grndy kimi bu matris A matrisinin trsinin transponir edilmiidir. Ona gr
d dey bilrik ki, x vektorunun ikinci bazisdki koordinatlar onun birinci
bazisdki koordinatlar il A matrisinin trsinin transponir edilmii vasitsi il
ifad olunur.
8. XTT TNLKLR SSTEM
Aadak tnliklr sistemin n mchullu m xtti tnliklr sistemi deyilir:

= + + +
= + + +
= + + +
m n mn m m
n n
n n
b x a x a x a
b x a x a x a
b x a x a x a
...
... .......... .......... .......... ..........
...
...
2 2 1 1
2 2 2 22 1 21
1 1 2 12 1 11
(1)
burada
n
x x x ,..., ,
2 1
axtarlan mchullar,
n m
a a a ,..., ,
22 11
mchullarn msallar,
m
b b b ,..., ,
2 1
is srbst hdlr adlanrlar. gr 0 ,..., 0 , 0
2 1
= = =
m
b b b olarsa, (1)
sistemin xtti bircins tnliklr sistemi deyilir. n m= olduqda (1) sistemi kvadrat
sistem adlanr. (1) sisteminin hlli
n
x x x ,..., ,
2 1
mchullarnn el
n n
c x c x c x = = = ,..., ,
2 2 1 1
qiymtlrin deyilir ki, bu qiymtlri (1) sisteminin hr
bir tnliyind uyun mchullarn yerin yazdqda onu doru ddi brabrliy
evirsin. gr (1) sisteminin hlli varsa, ona uyuan sistem, yoxdursa uyumayan
sistem deyilir. Uyuan sistemin yegan hlli varsa ona myyn sistem, birdn ox
sayda hlli varsa, ona qeyri-myyn sistem deyilir. (1) il laqdar olaraq
aadak msllri yrncyik:
1) sistemin uyuan olub-olmadn,
2) uyuan sistemin myyn v ya qeyri-myyn olduunu,
3) myyn sistemin yegan hllinin, qeyri-myyn sistemin is btn
hllrinin taplmasn.
(1) sisteminin mchullarnn msallarndan, mchullarndan v srbst hdlrindn
aadak matrislri dzldk:
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=
mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
A
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11
,
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=
n
x
x
x
X
.
2
1
,
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=
m
b
b
b
B
.
2
1

Qeyd edk ki, mchullarn msallarndan dzldilmi matris sistemin sas matrisi
deyilir.Bu matrislrin kmyi il (1) sistemini aadak matris tnlik klind
yazmaq olar:
B AX = (2)
Tutaq ki, A matrisinin sa trsi var. Onu
1
s
A il iar edk. Onda B A X
s
1
=
matrisi (2)-nin hllidir. nki
B EB B A A B A A AX
s s
= = = =

) ( ) (
1 1

ndi is frz edk ki, A matrisinin sol trsi var, onu
1
e
A il iar edk. Titaq
ki, (2)-nin hlli var. Bu hlli tnlikd yerin yazb alnan brabrliyin hr iki
trfini
1
e
A - vuraq. Onda,
B A AX A
e e
1 1
) (

= , B A X A A
e e
1 1
) (

= , B A EX
e
1
= , B A X
e
1
= .
Yni, A matrisinn sol trsi olduqda (2) sisteminin hlli varsa, o yegandir.
Bellikl, A -nn sa trsinin olmas bu tnliyin uyuan olmasn, sol trsinin
olmas is sistem uyuan olduqda onun myynliyini tmin edir. gr A-nn hm
sol, hm d sa trsi olarsa, onda (2)-nin yegan hlli var v B A X
1
= dsturu il
taplr.
Aadak bircins sistem baxaq:

= + + +
= + + +
= + + +
0 ...
... .......... .......... .......... ..........
0 ...
0 ...
2 2 1 1
2 2 22 1 21
1 2 12 1 11
n mn m m
n n
n n
x a x a x a
x a x a x a
x a x a x a
(3)
Aydndr ki, 0 ,..., 0 , 0
2 1
= = =
n
x x x bu sistemin hllidir.
(3) sisteminin hans halda sfrdan frqli hllinin olduunu myyn edk.
Teorem. Bircins sistemin sfrdan frqli hllinin olmas n zruri v kafi
rt mchullarn msallarndan dzldilmi matrisin ranqnn mchullarn sayndan
kiik olmasdr.

sbat.Zrurilik. Tutaq ki, (3) sisteminin sfrdan frqli hlli var. Bu hlli
n
x x x ,..., ,
2 1
il iar iar edk. Bu hlli (3) sisteminin hr bir tnliyind uyun
mchullarn yerin yazaq. Onda, alnan brabrliklr gstrir ki, he olmazsa biri
sfrdan frqli el
n
x x x ,..., ,
2 1
ddlri var ki, onlar A matrisinin uyun olaraq
birinci, ikinci v n-ci stununa vurub topladda, cmi sfra brabr olur. Baqa
szl A matrisinin stunlar xtti asldr. Bu o demkdir ki, A matrisindki bazis
minorun trtibi n-dn kiikdir yni, n r rangA < = .
Kafilik. ndi is frz edk ki, A matrisinin ranq n-dn kiikdir. Onda bazis
minor haqqnda teorem gr A matrisinin stunlarndan he olmazsa biri bazis
minora daxil deyil v onu bazis minor stunlarnn xtti kombinasiyas klind
gstrmk olar. Bazis minora daxil olmayan qalan stunlar sfr msal il bu xtti
kombinasiyaya lav etsk, dey bilrik ki, A matrisinin stunlar xtti asldr.
Ona gr d, he olmazsa biri sfrdan frqli el
n
x x x ,..., ,
2 1
ddlri var ki, (3)
brabrliyi dorudur. Baqa szl
n
x x x ,..., ,
2 1
ddlri bircins sistemin hllidir.
gr (3) kvadrat sistem olarsa, yni n m= olarsa, onda bu teoremdn
aadak ntic xr.
Ntic. Kvadrat sistemin sfrdan frqli hllinin olmas n zruri v kafi
rt onun sas matrisinin determinantnn sfra brabr olmasdr.
ndi is mumi sistemin, yni (1) sisteminin uyuan olmasn aradraq. Bu
sistemin mchullarnn msallarndan v srbst hdlrindn aadak matrisi
dzldk:
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=
m mn m m
n
n
b a a a
b a a a
b a a a
A
...
... ... ... ... ...
...
...
~
2 1
2 2 22 21
1 1 12 11

A
~
matrisin (1) sisteminin genilnmi matrisi deyilir.
Teorem (Kroneker-Kapelli). (1) ssiteminin uyuan olmas n zruri v
kafi rt, onun sas matrisinin ranqnn genilnmi matrisinin ranqna bzrabr
olmasdr.
sbat.Zrurilik. Tutaq ki, (1) sistemi uyuandr. Onda,
el
n n
c x c x c x = = = ,..., ,
2 2 1 1
ddllri var ki, aadak brabrliklr dorudur:

= + + +
= + + +
= + + +
m n mn m m
n n
n n
b c a c a c a
b c a c a c a
b c a c a c a
...
... .......... .......... .......... ..........
...
...
2 2 1 1
2 2 2 22 1 21
1 1 2 12 1 11
(4)
Tutaq ki, r A rang = . A matrisinin stunlarnn xtti rtyn L il iar
edk. A matrisinin ranq r - brabr olduundan, bazis minorun trtibi d,
matrisin xtti asl olmayan stunlarn maksimal say da r - brabrdir. Ona gr
L alt fzasnn ls d r - brabrdir. (4) brabrliklrindn grnr ki, A
matrisinin sonuncu stunu da L xtti rtyn daxildir. Ona gr d, A
~
matrisinin
stunlarnn xtti rty d L alt fzas il st-st dr. Demli, A
~
matrisinin
xtti asl olmayan stunlarnn maksimal say da r - brabrdir. Yni,
r A rang =
~
.
Kafilik. Tutaq ki, r A rang A rang = =
~
. A matrisindki bazis minor A
~

matrisi n d bazis minordur. Ona gr d. A
~
matrisinin hr bir stununu v
xsusi halda sonuncu stununu bazis minor stunlarnn xtti kombinasiyas
klind gstrmk olar. Bu xtti kombinasiyaya A matrisinin bazis minora daxil
olmayan stunlarn da sfr msal il lav etsk, A
~
matrisinin sonuncu stunu
onun vvlki stunlarnn xtti kombinasiyas klind gstrilmi olar. Bu is o
demkdir ki, el
n n
c x c x c x = = = ,..., ,
2 2 1 1
ddlri var ki, (4) brabrliklri dorudur.
Yni, bu ddlr (1) sisteminin hllidir. Baqa szl (1) sistemi uyuandr.
Bellikl, biz xtti tnliklr sistemi il laqdar olan birinci mslni tam
hll etmi olduq.
9. SISTEMN BTN HLLRNIN TAPILMASI
Tutaq ki. n mchullu n xtti tnliklr sistemi verilmidir:

= + + +
= + + +
= + + +
n n nn n n
n n
n n
b x a x a x a
b x a x a x a
b x a x a x a
...
... .......... .......... .......... ..........
...
...
2 2 1 1
2 2 2 22 1 21
1 1 2 12 1 11
(1)
Bu sistemin sas matrisinin determinantn

nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11
= A
Il iar edk. A -ya sistemin ba determinant deyilir. A determinantnda j
nmrli stunu srbst hdlrdn ibart stunla vz etdikdn sonra alnan
determinant ) , 1 ( n j
j
= A il iaredk. Bu determinantlara kmki
determinantlar deyilir. vvlc gstrk ki, 0 = A olduqda (1) sisteminin hlli
varsa, o yegandir.
Tutaq ki,
n
x x x ,..., ,
2 1
ddlri (1) sisteminin hllidir. Bu ddlri sistemin
hr bir tnliyind uyun mchullarn yerin yazsaq v alnan brabrliklrdn
birincini
j
A
1
-y, ikincini
j
A
2
-y,..., sonuncusunu
j n
A -y vurub trf-trf
toplasaq (burada
j i
A sistemin sas matrisinidki
j i
a elementinin cbri
tamamlayclardr) aadak brabrliyi alarq:
j n n j j
n
i
i j n i n j i j i
A b A b A b x A a A a A a + + + = + + +

=
... ) ... (
2 2 1 1
1
2 2 1 1
(2)
Determinantn cbri tamalayclara aid olan xasssindn istifad etsk, dey bilrik
ki, (2) brabrliyinin sol trfind j i = olduqda btn hdlr sfra, j i = olduqda
is A = + + + A a A a A a
i n j i j i
...
2 2 1 1
-ya brabrdir. Brabrliyin sa trfin gldikd
is asanlqla grmk olar ki, o
j
A determinantna brabrdir. Dediklrimizi nzr
alsaq, (2) brabrliyini aadak kild yazmaq olar:
) ,.., 2 , 1 ( n j x
j j
= A = A (3)
0 = A olduunu nzr alsaq,
) ,..., 2 , 1 ( n j x
j
j
=
A
A
= . (4)
Bellikl, 0 = A olduqda (1) sisteminin hlli varsa, bu hll (4) dsturlar vasitsil
yegan qaydada tyin olunnur. Bu dsturlara Kramer dsturlar deyilir.
ndi is 0 = A olduqda (1) sisteminin uyuan olduunu gstrk. Bunun
n sistemin genilnmi matrisin baxaq:
|
|
|
|
|
.
|

\
|
=
n n n n n
n
n
b a a a
b a a a
b a a a
A
...
... ... ... ... ...
...
...
~
2 1
2 2 22 21
1 1 12 11

Bu matrisin trtibi ) 1 ( + n n - brabr olduuna gr onun ranq n-dn byk ola
bilmz. 0 = A olmasndan alrq ki, r A rang = . Onda Kroneker-Kapelli teoremin
gr (1) sistemi uyuandr. Bellikl 0 = A olduqda (1) sisteminin yegan hlli var
v bu hll Kramer dsturlar il taplr.
Bununla da biz, kvadrat sistem n yuxarda qeyd etdiyimi btn
msllri hll etmi olduq.
0 = A olduqda (1) sisteminin myyn v ya qeyri-myyn olduunu, elc
d onun hllrinin taplmasn mumi halda yrncyik
n mchullu m xtti tnliklr sistemi uyuan olduqda, onun btn hllrini
tapaq. Frz edk ki, sas matrisd bazis minor yuxar sol kncd yerlir (gr
bel olmazsa, tnlliklrin yerini dyimkl v mchullar yenidn nmrlmkl
hmi buna nail olmaq olar) v r A rang = . Matrisin ixtiyari stiri bazis minor
stirlrinin xtti kombinasiyas olduundan dey bilrik ki, bazis minora daxil
olmayan hr bir stir uyun tnlik, bazis minor stirlrin uyun tnliyiklrin
xtti kombinasiyasdr. Ona gr d, bel tnliklri sistemdn atmaqla onu
aadak kild yaza bilrik:

= + +
= + +
= + +
+ +
+ +
+ +
n n r r r r r r r r r
n r r r r r
n r r r r r
x a x a b x a x a
x a x a b x a x a
x a x a b x a x a
... ...
.. .......... .......... .......... .......... .......... .......... ..........
... ...
... ...
1 1 1 1
2 1 1 2 2 2 1 21
1 1 1 1 1 1 1 11
(5)
Grndy kimi (5) sistemi
r
x x x ..., ,
2 1
mchullarna nzrn r mchullu xtti
tnliklr sistemidir. Bu sistemin ba determinant sfrdan frqli olduu n
n r
x x ,...,
1 +
mchullarnn hr bir qiymtind onun yegan hlli var v bu hlli
Kramer dsturlar vasitsil tapla bilr.Qeyd edk ki,
n r
x x ,...,
1 +
mchullar
ixtiyari ddi qiymtlr ala bildiyindn onlara srbst mchullar deyilir.
(5) sisteminin ba determinantn M il, onun j nmrli stununu
r i
d d d d ,..., ,..., ,
2 1
ddlri il vz etdikdn sonra alnan determinant is ) (
i j
d M
il iar etsk, (5) sisteminin hllrini aadak dsturlarla tapmaq olar:
| |
| | . , , 2 , 1 ) ( ) ( ) (
1
) ... (
1
1 1
1 1
r j a M x a M x b M
M
x a x a b M
M
x
n i j n r i j r i j
n n i r r i i j j
. = =
= + + =
+ +
+ +

gr xsusi halda sistem bircins olarsa, onda bircins sistemin hllri
aadak dsturlarla taplr:
| |
| | . , , 2 , 1 ) ( ) (
1
) (
1
1 1
1 1
r j a M x a M x
M
x a x a M
M
x
n i j n r i j r
n n i r r i j j
.

= + + =
= + + =
+ +
+ +

BRCNS SSTEMN HLLRNN XASSLR
Tutaq ki, n mchullu n xtti bircins tnliklr sistemi verilmidir. Bildiyimiz
kimi bel sistem hmi uyuandr. Bu sistemin btn hllr oxluunu R il iar
edk. Aydndr ki, bu sistemin hr bir hllin eyni zamanda
n
R fzasnn elementi
kimi d baxa bilrik. Ona gr d, R oxluu
n
R fzasnn myyn bir alt
oxluudur. Gostrk ki, R hminin
n
R fzasnn alt fzasdr. Bunun n R-
daxil olan ixtiyari iki elementin cminin v hr bir elementin ddin hasilinin
d R oxluuna daxil olduunu gstrmk kifaytdir. Baqa szl, bircins
sistemin ixtiyari iki hllinin cminin v hr bir hllinin ddin hasilinin d bu
sistemin hlli olduunu gstrmk kifaytdir.
Tutaq ki, ) ,..., , (
1 1
2
1
1 1 n
x x x X = v ) ,..., , (
2 2
2
2
1 2 n
x x x X = bircins sistemin
ixtiyari iki hllidir. Onda sistemin ) ,..., 2 , 1 ( n i i = nmrli tnliyi n aadak
brabrliklr dorudur

=
=
n
j
j j i
x a
1
1
0,

=
=
n
j
j j i
x a
1
2
0.
Onda,


= = =
= + = + = +
n
j
n
j
j j i j j i
n
j
j j j i
x a x a x x a
1 1
2 1
1
2 1
0 0 0 ) (
Yni, R X X e +
2 1
. Digr trfdn,


= =
= = =
n
j
j j i
n
j
j j i
x a x a
1
1
1
1
0 0 ) (
Ona gr d, Roxluu
n
R fzasnn alt fzasdr. R alt fza olduundan, aydndr
ki, onun lsndn danmaq olar.
sbat edk ki, sistemin sas matrisinin ranq r - brabrdirs, onda bircins sistemin
hllrinin ml gtirdiyi R alt fzas
r n
R

fzasna izomorfdur.
Bircins sistemin hllri dsturunda
n n r r r r
c x c x c x = = =
+ + + +
,..., ,
2 2 1 1
yazsaq,
| | . ,..., 2 , 1 ) ( )... ( ) (
1
2 2 1 1
r j a M c a M c a M c
M
x
n i j n r i j r r i j r j
= + + =
+ + + +
(1)
Frz edk ki. ) ,..., , ,..., , (
1 2 1 n r r
c c c c c
+
bircins sistemin hr hanssa hllidir. Bu
hll
r n
R

fzasnda ) ,..., , (
2 1 n r r
c c c
+ +
elementini qar qoyaq.
n r r
c c c , , ,
2 1
.
+ +
ddlri
ixtiyari hqiqi ddlr olduundan v bu ddlr gr sistemin hlli (1) dsturlar
vasitsil yegan qaydada tapldndan, bu qarqoyma qarlql birqiymtldir.
Digr trfdn,
r n
R

fzasnn ) ,..., , (
) 1 ( ) 1 (
2
) 1 (
1 n r
c c c
+
v ) ,..., , (
) 2 ( ) 2 (
2
) 2 (
1 n r
c c c
+
elementlrin
n
R
fzasnn uyun olaraq ) ,..., , ,..., , (
) 1 ( ) 1 ( ) 1 ( ) 1 ( ) 1 (
1 2 1 n r r
c c c c c
+
v ) ,..., , ,..., , (
) 2 ( ) 2 ( ) 2 ( ) 2 ( ) 2 (
1 2 1 n r r
c c c c c
+

elementlri qar qoyulmudursa, onda
r n
R

fzasndan gtrdymz bu iki
elementin cmin
n
R fzasnda onlara qar qoyulan elementlrin cmi,
r n
R

fzasndan gtrdymz hr bir hllin hqiqi ddin hasilin
n
R
fzasnda ona qar qoyulan elementin ddin hasili qar durur.Buradan alrq
ki, R hllr fzas
r n
R

fzasna izomorfdur. zomorf xtti fzalarn llri
brabr olduundan dey bilrk ki, r n R = dim .
gr
r n
R

fzasnda ixtiyari bazis gtrsk, R fzasnda bu bazis vektorlara
uyun gln hllr R-d bazis ml gtirr. R fzasnda bazis ml gtirn hr
bir bel hllr sistemi bircins sistemin fundamental hllr sistemiadlanr. Xsusi
halda,
r n
R

fzasndan gtrlm
) 1 ,..., 0 , 0 , 0 ( ),..., 0 ,..., 0 , 1 , 0 ( ), 0 ,..., 0 , 0 , 1 (
2 1
= = =
r n
e e e
bazisin uyun gln hllr sistemi bircins sistemin normal fundamental hllr
sistemi adlanr. A matrisinin ranq v bazis minorun yerlmsi haqqndak rtlr
daxilind bircins sistemin normal fundamental hllr sistemi aadak kimidir:
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=

+ + +
+ + +
1 ,..., 0 , 0 ,
) (
,...,
) (
,
) (
.. .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ..........
0 ,..., 1 , 0 ,
) (
,...,
) (
,
) (
0 ,..., 0 , 1 ,
) (
,...,
) (
,
) (
2 1
2 2 2 2 2
2
1 1 2 1 1
1
M
a M
M
a M
M
a M
X
M
a M
M
a M
M
a M
X
M
a M
M
a M
M
a M
X
n i r n i n i
r n
r i r r i r i
r i r r i r i

r n
X X X

,..., ,
2 1
hllri, bircins sistemin btn hllri oxluunda bazis ml
gtirdiyin gr, bircins sistemin ixtiyari X hllini bu vektorlarn xtti
kombinasiyas klind gstrmk olar:
r n r n
X C X C X C X

+ + + = ...
2 2 1 1
(3)
Bu hll bircins sistemin btn hllrini znd saxladna gr ona bircins
sistemin mumi hlli deyilir.
ndi is bircins sistemin hllri il uyun qeyri-bircins sistemin hllri
arasndak laqlri gstrk:
1. Qeyri-bircins sistemin ixtiyari iki hllinin frqi uyun bircins sistemin
hllidir.
Tutaq ki,
) 1 ( ) 1 (
1
,...,
1 n
c x c x
n
= = v
) 2 ( ) 2 (
1
,...,
1 n
c x c x
n
= = bircins sistemin
ixtiyari iki hllidir. Onda qeyri-bircins sistemin i nmrli tnliyi n aadak
brabrlik dorudur:

=
=
n
j
i j j i
b c a
1
) 1 (
v

=
=
n
j
i j j i
b c a
1
) 2 (

Ona gr d, bircins sistemin i nmrli tnliyi n

= =
= = =
n
j
n
j
i j j i j j i j j j i
bi b c a c a c c a
1 1
) 2 ( ) 1 ( ) 2 ( ) 1 (
0 ) ( .
Bununla birinci xass isbat olunur.
2. Bircins sistemin ixtiyari hlli il uyun qeyri-bircins sistemin hr hans
hllinin cmi d qeyri-bircins sistemin hllidir.
Tutaq ki,
n n
c x c x = = ,...,
1 1
qeyri-bircins sistemin hr hans hlli,
) 0 ( ) 0 (
1
,...,
1 n
c x c x
n
= = is bircins sistemin ixtiyari hllidir. Onda,

=
=
n
j
i j j i
b c a
1
v

=
=
n
j
j j i
c a
1
) 0 (
0.
Bunlar nzr alsaq, qeyri-bircins sistemin ixtiyari i nmrli tnliyi n

= =
= = + = = +
n
j
n
j
i i j j i j j i j j j i
m i b b c a c a c c a
1 1
) 0 ( ) 0 (
,..., 2 , 1 0 ) (
olar. Bu is, ikinci xassnin isbat demkdir.
Qeyri-bircins sistemin hr hans hllini
0
X -la iar edk. Gstrk ki,
0 2 2 1 1
... X X C X C X C X
r n r n
+ + + + =

(4)
qeyri-bircins sistemin mumi hllidir, burada
r n
C C C

,..., ,
2 1
ixtiyari sabitlrdir.
Yni, bu hlldn qeyri-bircins sistemin ixtiyari hllini almaq olar.
Tutaq ki, X qeyri-bircins sistemin hr hans hllidir.
0
X da qeyri-bircins
sistemin hlli olduundan, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, bu iki hllin
0
X X frqi
uyun bircins sistemin hlli olar. Onda
0
X X hllinin normal fundamental hllr
sistemin gr ayrln yazmaq olar. Yni, el
r n
C C C

,..., ,
2 1
ddlri var ki,
. ...
2 2 1 1 0 r n r n
X C X C X C X X

+ + + =
Buradan,
0 2 2 1 1
... X X C X C X C X
r n r n
+ + + + =

alnr. Bellikl, (4) dsturu qeyri-
bircins sistemin mumi hlli olur.
8. XTT TNLKLR SSTEMNN QAUS SULU L HLL
Tutaq ki, n mchullu m xtti tnliklr sistemi verilmidir:

= + + +
= + + +
= + + +
m n mn m m
n n
n n
b x a x a x a
b x a x a x a
b x a x a x a
...
... .......... .......... .......... ..........
...
...
2 2 1 1
2 2 2 22 1 21
1 1 2 12 1 11
(1)
Qaus sulunun ttbiqi il biz (1) sisteminin uyuan olub-olmadn, uyuan
sistemin myyn v ya qeyri-myynliyini, elc d myyn sistemin yegan
hllini, qeyri-myyn sistemin is btn hllrini tapa bilrik. Baqa szl desk,
Qaus sulu xtti tnliklr sistemi il laqdar olaraq btn suallara cavab tapmaa
imkan verir..
Bu sulun mahiyyti, sistemin tnliklrindn mchullar ardcl olaraq yox
etmkl, verilmi sistemin hllini tapmaqdr. Qaus sulunu ttbiq etmk
n,mumiliyi pozmadan hesab edcyik ki, (1) sistemindki 0
11
= a . gr bel
olmazsa, tnliklrin yerini dyimkl v ya mchullar yenidn nmrlmkl
buna hmi nail olmaq olar. Qeyd edk ki, tnliklrin hr hans birind
1
x
mchulunun msal 1- brabr olarsa, sonrak hesablamalar asanladrmaq n
onu birinci yerd yazmaq mqsd uyundur.
0
11
= a olduunu nzr alb, birinci tnliyi
11
21
a
a
- vurub ikinci tnlik
zrin,
11
31
a
a
- vurub nc tnlik zrin, bu qayda il davam edrk, nhayt
11
1
a
a
m
- vurub sonuncu tnlik zrin lav etsk, ikinci tnlikdn balayaraq
qalan btn hdlrdn
1
x mchulunu yox etmi olarq. Bu mliyyat nticsind
aadak iki hala rast glmk olar:
I. Alnan tnliklrdn hr hans birinin sol trfind sfr, sa trfind sfrdan
frqli dd alnsn. Bu halda (1) sisteminin hlli yoxdur.
II. Tnliklrdn hr hans birinin v ya bir nesinin hm sol, hm d sa
trfind sfr alnsn. Bel olan halda, hmin brabrliklrin hamsn
sistemdn atrq.
gr
1
x mchulunu yox etdikdn sonra birinci halla rast glmsk, onda
aldmz yeni tnliklr sistemind birinci tnliyi olduu kimi saxlamaqla yuxarda
gstrdiyimiz qaydan ikincidn balayaraq qalan btn tnliklrin ml gtirdiyi
sistem ttbiq edirik. Yni, ikinci tnlikd
2
x mchulunun msaln sfrdan frqli
gtrmkl, ncdn balayaraq btn tnliklrdn
2
x mchulunu yox edirik. Bu
qayda il davam edrk, hr df ikinci hala rast glmmk rtil, sonda, bucaq
:
0 ,..., 0 , 0
........ .......... ..........
...
...
) (
22 11
) ( ) (
2 2 2 22
1 1 2 12 1 11
= = ' =

=
' = ' + + '
= + + +
k
n n
k
n n
k
n n
n n
n n
a a a
b x a
b x a x a
b x a x a x a

v ya trapesiya

0 ,..., 0 , 0
...
... .......... .......... .......... ..........
...
...
) (
22 11
) ( ) ( ) (
2 2 2 22
1 1 2 12 1 11
= = ' =

= +
' = ' + + '
= + + +
m
j k
m
k n
m
n k j
m
j k
n n
n n
a a a
b x a x a
b x a x a
b x a x a x a

killi sistem alrq.
gr sonda bucaq killi sistem alnmdrsa, axrnc tnlikdn
n
x
mchulunun qiymtini tapb, zndn vvlki tnlikd nzr almaqla,
1 n
x
mchulunun v bu qayda il davam etmkl, nhayt birinci tnlikdn
1
x
mchulunun qiymtini taprq.
gr sonda trapesiya killi sistem alnmdrsa, bu sistemd
n j
x x ,...,
1 +

mchullarn sistemin hr bir hllind brabrliyin sa trfin keirmkl onu
bucaq killi sstem gtiririk. Bu sistemi yuxarda gstrdiyimiz qaydada hll
etmkl (1) sisteminin btn hllrini taprq.
Aydndr ki, bucaq killi sistem alndqda (1) sisteminin yegan hlli var.
Qeyd edk ki, trapesiya killi sistem alndqda brabrliyin sa trfin
keirdiyimiz mchullara srbst mchullar deyilir. Onlar ixtiyari ddi qiymtlr
ala bildiyindn, sistemin sonsuz sayda hllri var.


HQQ EVKLD FZASI
Trif 1. X hqiqi xtti fzas aadak rtlri ddikd hqiqi Evklid fzas
adlanr:
I. X fzasnn ixtiyari iki x v y elementin, onlarn skalyar hasili adlanan v
) , ( y x kimi iar olunan bir hqiqi ddi qar qoymaq qaydas verilsin,
II. bu qayda aadak xasslr malik olsun
1. ) , ( ) , ( x y y x =
2. ) , ( ) , ( ) , (
2 1 2 1
y x y x y x x + = +
3. ) , ( ) , ( y x y x = , hqiqi ddi n
4. 0 ) , ( > x x v 0 ) , ( = x x 0 = x .
Qeyd edk ki, analitik hndsd vektorlar n cos ) , ( = y x y x qaydas
il tyin etdiyimiz skalyar hasil yuxarda qeyd etdiyimiz btn xasslri dyir.
Hqiqi xtti fzalarda is skalyar hasil, bundan frqli olaraq, aksiomatik qaydada
tyin edilir. Burada hminin X fzas da hr hans konkret xtti fza olmayb,
mcrrd hqiqi xtti fzadr.
Hqiqi Evklid fzasna bzi misallar gstrk:
1) | | b a, parasnda tyin olunmu hqiqi qiymtli ksilmz funksiyalar
fzasnda ( ] , [ b a C ) skalyar hasili
}
=
b
a
dt t y t x t y t x ) ( ) ( )) ( ), ( (
dsturu il tyin etsk, bu qayda skalyar hasilin btn xasslrini dyr.
2)
n
R fzasnda ) ,..., , ( ), ,..., , (
2 1 2 1 n n
y y y y x x x x = = elementlrinin skalyar
hasilini

=
=
n
i
i i
y x y x
1
) , ( dsturu il tyin etsk, bu qayda da skalyar hasilin
btn xasslrini dyr.
Bellikl, baxlan xtti fzalarn hr biri hqiqi Evklid fzasdr.
Trif 2. X hqiqi xtti fzas aadak rtlri ddikd normalam v ya
normal xtti fza adlanr:
I. X fzasnn x elementin bu elementin normas (uzunluu) adlanan v x
kimi iar olunan bir hqiqi ddi qar qoymaq qaydas verilsin,
II. bu qayda aadadk xasslr malik olsun:
1. 0 > x v 0 = x 0 = x ,
2. x x = , -hqiqi ddi v X xe n ,
3. y x y x + s + .
Sonuncu brabrsizlik bucaq v ya Minkovski brabrsizliyi adlanr.
Qeyd edk ki, hqiqi ddin mtlq qiymti normann btn xasslrini
dyir.
Teorem 1. X hqiqi Evklid fzasnn y x, elementlri n aadak
brabrsizlik dorudur:
) , )( , ( ) , (
2
y y x x y x s (1)
sbat. Bu brabrsizliyi isbat etmk n X y x e , v hqiqi ddi
gtrk. Onda skalyar hasilin 4-c xasssin gr aadak brabrsizliyi yaza
bilrik:
0 ) , ( > y x y x (2)
Skalyar hasilin digr xasslrindn istifad edrk, (2) brabrsizliyini aadak
kimi yazmaq olar:
0 ) , ( ) , ( 2 ) , (
2
> + y y y x x x (3)
Grndy kimi (3) brabrsizliyinin sol trfi -ya nzrn hqiqi msall
kvadrat hdlidir. Bel kvadrat hdlinin sfrdan byk brabr olmas n
zruri v kafi rt
0 ) , )( , ( ) , (
2
s y y x x y x
brabrsizliyinin dnmsidir. Buradan is (1) brabrsizliyi alnr.
Qeyd edk ki, (1) brabrsizliyin Koi-Bunyakovski brabrsizliyi deyilir.
ndi is gstrk ki, hr bir hqiqi Evklid fzasn
) , ( x x x =
tyin etmkl normal fza etmk olar. Aydndr ki, bunun n tyin etdiyimiz bu
qaydann normann btn xasssini ddiyini yoxlamaq kifaytdir.
Normann 1-ci xasssinin dnmsi skalyar hasilin 4-c xasssindn alnr.
2-ci xass x x x x x x = = = ) , ( ) , (
2
brabrliyindn xr.
3-cq xassni Koi-Bunyakovski brabrsizliyinin kmyi il yoxlayaq:
( ) . 2
) , ( ) , ( 2 ) ) , ( ( ) , ( 2 )) , ( (
) , ( ) , ( 2 ) , ( ) ( ), (
2 2 2
2 2
2
2
2
y x y x y y x x
y y y x x x y y y x x x
y y y x x x y x y x y x
+ = + = + + =
= + + s + + =
= + + = + + = +

Misallar. ] , [ b a C v
n
R hqiqi Evklid fzalarnda Koi-Bunyakovski v
Minkovski brabrsizliklrini yazaq
1. ] , [ b a C fzasnda
}
=
b
a
dt t y t x y x ) ( ) ( ) , ( ,
}
=
b
a
dt t x x ) (
2
olduu n
Koi-Bunyakovski brabrsizliyi
} } }
s
|
|
.
|

\
|
b
a
b
a
b
a
dt t y dt t x dt t y t x ) ( ) ( ) ( ), (
2 2
2
,
Minkovski brabrsizliyi is ( )
} } }
+ s +
b
a
b
a
b
a
dt t y dt t x dt t y t x ) ( ) ( ) ( ) (
2 2 2

kimi olur.
2.
n
R fzasnda

=
=
n
i
i i
y x y x
1
) , ( ,

=
=
n
i
i
x x
1
2
olduu n
Koi-Bunyakovski brabrsizliyi

= = =
s |
.
|

\
|
n
i
n
i
i i
n
i
i i
y x y x
1 1
2 2
2
1
,
Minkovski brabrsizliyi is

= = =
+ s +
n
i
i
n
i
i
n
i
i i
y x y x
1
2
1
2
1
2
) (
kimi olur.
9. ORTONORMAL BAZS V ORTOQONALLADIRMA SULU
Tutaq ki, X hqiqi Evklid fzasdr. Bu fzaya daxil olan x v y
elementlri n 0 ) , ( = y x olarsa, onlara ortoqanal elementlr deyilir. gr x v
y ortoqanaldrsa, onda bu elementlr n
2
2
2
y x y x + = + , ) , ( x x x = (1)
brabrliyi dnir. Dourdan da
2
2
2
) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( y x y y x y y x x x y x y x y x + = + + + = + + = +
( 0 ) , ( , 0 ) , ( = = x y y x olduu n )
(1) brabrliyi Pifaqor teoremi adlanr. Qeyd edk ki, Pifaqor teoremi ct-ct
ortoqonal olan ixtiyari n sayda vektor n d dorudur. Yni,
n
x x x ,..., ,
2 1

vektorlar n j i x x
j i
= = , 0 ) , ( rtlri dnilrs, onda
2 2
2
2
1
2
2 1
... ...
n n
x x x x x x + + + = + + +
Tutaq ki, n ll X hqiqi Evklid fzasna daxil olan
n
e e e ,..., ,
2 1

vektorlar n

=
=
=
j i
j i
e e
j i
0
1
) , (
rtlri dnilir. Bu rtlri dyn
n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlarna X fzasnda
ortonormal bazis deyilir. Gstrk ki, onlar dourdan da bazis ml gtirir. Hmin
vektorlarn sfra brabr olan xtti kombinasiyasn gtrk:
0 ...
2 2 1 1
= + + +
n n
e e e o o o (2)
(2) brabrliyinin hr iki trfini ) ,... 2 , 1 ( n k e
k
= vektoruna skalyar vursaq,
0 ) , ( =
k k k
e e o alarq. 1 ) , ( =
k k
e e olduu n 0 =
k
o olur. Bellikl xtti
kombinasiyann btn msallar sfra brabrdir. Ona gr d,
n
e e e ,..., ,
2 1

vektorlar xtti asl deyil. Bu vektorlarn say fzann lsn brabr
olduundan mlum teorem gr onlar X fzasnda bazis ml gtirir.
ndi is gstrk ki, hr bir n ll hqiqi Evklid fzasnda ortonormal
bazis var. Bunu riyazi induksiya metodunun kmyil isbat edk.
Tutaq ki, n X = dim .Onda X fzasnda n sayda vektordan ibart bazis var.
n
f f f ,..., ,
2 1
-l bu fzada hr hans bazisi iar edk. 1 = n olduqda
) , (
1 1
1
1
f f
f
e =
gtrk. Aydndr ki, 0
1
= e v 1 ) , (
1 1
= e e . Ona gr d,
1
e vektoru birll X
fzasnda ortonormal bazis ml gtirir. Tutaq ki, m n= olduqda
m
f f f ,..., ,
2 1

vektorlarna gr
m
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal sistemini artq qurmuuq. 1 + = m n
olduqda
1 2 1
, ,..., ,
+ m m
f f f f vektorlarna gr
1 2 1
, ,..., ,
+ m m
e e e e ortonormal sistemini
quraq. Bunun n
| | ) ) , ( ... ) , ( ) , (
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
e e f e e f e e f f e
m m m m m m m m m m + + + + + +
=o (3)
gtrk. Aydndr ki, 0
1
=
+ m
o olduqda 0
1
=
+ m
e . nki 0
1
=
+ m
e olarsa, onda (3)
brabrliyindn xr ki,
1 + m
f vektoru
m
e e e ,..., ,
2 1
vektorlarnn xtti
kombinasiyasdr. Bu vektorlarn hr biri
m
f f f ,..., ,
2 1
vektorlarnn xtti
kombinasiyas olduundan alrq ki,
1 + m
f vektoru da
m
f f f ,..., ,
2 1
vektorlarnn
xtti kombinasiyasdr. Bu is
1 2 1
, ,. . . , ,
+ m m
f f f f vektorlarnn xtti asl olmamas
rtin ziddir. Ona gr d, 0
1
=
+ m
o olduqda 0
1
=
+ m
e olmaldr. Asanlqla grmk
olar ki,
1 + m
e vektoru
m
e e e ,..., ,
2 1
vektorlarnn hr birin ortoqonaldr. Bunun n
(3) brabrliyinin hr iki trfini nvb il
m
e e e ,..., ,
2 1
vektorlarna skalyar vurmaq
kifaytdir:


Aldmz
1 2 1
, ,..., ,
+ m m
e e e e sisteminin ortonormal olmas n (3) brabrliyindki
1 + m
o ddini | | ) ) , ( ... ) , ( ) , (
1 1 1 1 1 1 1 1
e e f e e f e e f f
m m m m m m m m + + + +
vektorunun
normasnn trs qiymtin brabr gtrmk kifaytdir. Dediklrimizi nzr alsaq,
n
f f f ,..., ,
2 1
bazisin gr
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazisini aadak kild qurmaq
olar:

) , (
1 1
1
1
f f
f
e = ,

) , (
2 2
2
2
g g
g
e = ,
1 1 2 2 2
) , ( e e f f g = ,

) , (
3 3
3
3
g g
g
e = ,
1 1 3 2 2 3 3 3
) , ( ) , ( e e f e e f f g = ,
............................................................................

) , (
n n
n
n
g g
g
e = ,
1 1 1 1
) , ( ... ) , ( e e f e e f f g
n n n n n n
=

.
Bellikl biz, n ll X Evklid fzasnda hm ortonormal bazisin varln, hm
d verilmi bazis gr onun qurulma qaydasn gstrmi olduq.
Qeyd edk ki, xtti fzada sonsuz sayda bazis olduundan dey bilrik ki,
hqiqi Evklid fzasnda sonsuz sayda ortonormal bazis var.
Tutaq ki,
n
e e e ,..., ,
2 1
X Evklid fzasnda ortonormal bazisdir. Onda
X y x e . n
n n
e e e x o o o + + + = ...
2 2 1 1
v
n n
e e e y | | | + + + = ...
2 2 1 1
ayrllarn
yaza bilrik. Bu iki vektorun skalyar hasilini tapaq:
n n n n n n
e e e e e e y x | o | o | o | | | o o o + + + = + + + + + + = ... ) ... , ... ( ) , (
2 2 1 1 2 2 1 1 2 2 1 1

Grndy kimi, ortonormal bazisd iki vektorun skalyar hasili onlarn uyun
koordinatlarnn hasillri cmin brabrdir.
ndi is X fzasnda hr hans
n
f f f ,..., ,
2 1
bazisi gtrk. Onda aydndr ki,
X y x e . vektorlarndan hr birinin bu bazis gr ayrllarn yaza bilrik:
n n
f x f x f x x + + + = ...
2 2 1 1

n n
f y f y f y y + + + = ...
2 2 1 1

Bu iki vektorun skalyar hasilini tapsaq:

=
= + + + + + + =
n
j i
j i j i n n n n
x x a f y f y f y f x f x f x y x
1 ,
, 2 2 1 1 2 2 1 1
) ... , ... ( ) , ( (3)
olar, burada ) , 1 , ( ) , ( n j i f f a
j i j i
= = .
| | . , , 2 , 1 , 0 ) , ( ) , ) , (
1 1 1 1
m j e f e f ej e
j m j m m m
. = = =
+ + + +
o
(3) brabrliyindn grnr ki, x v y vektorlarnn skalyar hasilinin uyun
koordinatlarn hasillri cmin brabr olmas n

=
=
=
j i
j i
f f
j i
0
1
) , (
Olmaldr. Baqa szl,
n
f f f ,..., ,
2 1
ortonormal bazis olmaldr. Bellikl, yalnz
v yalnz ortonormal bazisd iki vektorun skalyar hasili onlarn uyun
koordinatlarnn hasillri cmin brabr olur.
KOMPLEKS EVKLD FZASI
X kompleks xtti fzas aadak rtlri ddikd kompleks Evklid fzas
adlanr:
I. X fzasnn ixtiyari iki x v y elementin onlarn skalyar hasili adlanan v
) , ( y x kimi iar olunan bi kompleks ddi qar qoymaq qaydas verilsin,
II. bu qayda aadak xasslr malik olsun
1. ) , ( ) , ( x y y x = , burada ) , ( x y , ) , ( x y kompleks ddinin qomasdr,
2. ) , ( ) , ( ) , (
2 1 2 1
y x y x y x x + = + ,
3. ) , ( ) , ( y x y x = , kompleks ddi n,
4. ) , ( x x hqiqi ddddir, 0 ) , ( > x x v 0 ) , ( = x x 0 = x .
Qeyd edk ki, bu xasslrin kmyil skalyar hasilin aadak xasslrini d
gstrmk olar:
1. ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( z x y x x z x y x z y z y x + = + = + = + ,
2. ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( y x x y x y y x = = = .
Misallar.
1. ] , [ b a parasnda ksilmz olan kompleks qiymtli funksiyalar fzasnda
( )
}
=
b
a
dt t y t x t y t x ) ( ) ( ) ( ), (
qaydas il skalyar hasili tyin etsk, alnan fza kompleks Evklid fzas olar.
2. n sayda, nizam il gtrlm kompleks ddl tyin olunan
) ,..., , (
2 1 n
x o o o = killi elementlr oxluunda (burada
n
o o o ,..., ,
2 1
-lr kompleks
ddlrdir) cm v dd vurma mllrini
) ,..., , (
2 2 1 1 n n
y x | o | o | o + + + = + , ) ,..., , (
2 1 n
y | | | =
) ,..., , (
2 1 n
x o o o = , -kompleks dddir,
kimi tyin etmkl alnan xtti fzada skalyar hasili
n n
y x | o | o | o + + + = ... ) , (
2 2 1 1

qaydasil tyin etsk o, kompleks xtti fza olar.
Qeyd edfk ki, kompleks Evklid fzasnda da Koi-Bunyakovski
brabrsizliyi dorudur. Bu brabrsizlik aadak kild yazlr:
X y x e , , ) , )( , ( ) , (
2
y y x x y x s , (1)
burada ) , mod( ) , ( y x y x = .
Bu brabrsizliyi isbat etmk n X y x e , v kompleks ddi n
doru olan aadak brabrsizliy baxaq:
( ) 0 , > y x y x
Skalyar hasilin xasslrindn istifad edrk bu brabrsizliyi aadak kild
yaza bilrik:
0 ) , ( ) , ( ) , ( ) , (
2
> + y y x y y x x x .
Buradan alrq ki,
0 ) , ( ) , ( ) , ( ) , (
2
> + y y y x y x x x .
( x,y ) ddini triqonometrik kild yazsaq, ) sin (cos ) , ( ) , ( i y x y x + = olar.
Tutaq ki, ) sin (cos i t = , = t . Bunlar sonuncu brabrlikd nzr alsaq,
0 ) , ( ) , ( ) , ( ) , (
2
> + y y y x t y x t x x t v ya
0 ) , ( ) , ( 2 ) , (
2
> + y y y x t x x t (2)
Grndy kimi (2)-nin sol trfi t-y nzrn hqiqi msall kvadrat hdlidir.
Ona gr d, bu brabrsizliyin t-nin ixtiyari qiymtind dnilmsi n onun
diskriminant aadak brabrsizliyi dmlidir:
0 ) , )( , ( ) , (
2
s y y x x y x
Buradan Koi-Bunyakovski brabrsizliyi alnr.
Kompleks Evklid fzasnda da hqiqi Evklid fzasnda olduu kimi
) , ( x x x = tyin etmkl onu normal fzaya evirmk olar.
Tutaq ki, X n ll kompleks Evklid fzasdr. Bu fzada da, hqiqi fzaya
analoji olaraq, ortonormal bazis trif vermk olar. Hqiqi Evklid fzasnda
olduu kimi burada da, ortonormal bazisin varln v qurulma qaydasn
gstrmk olar.
Tutaq ki,
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazisdir. Onda, X y x e , vektorlar n
n n
e e e x o o o + + + = ...
2 2 1 1
,
n n
e e e y | | | + + + = ...
2 2 1 1
ayrllarn yazmaq olar.
Kompleks Evklid fzasnda verilmi ortonormal bazisd bu iki vektorun skalyar
hasiliaadak dsturla taplr.:
n n n n n n
e e e e e e y x | o | o | o | | | o o o + + + = + + + + + + = ... ... , ... ( ) , (
2 2 1 1 2 2 1 1 2 2 1 1
.

10. HQQ EVKLD FZALARININ ZOMORFLUU
Tutaq ki, X v X' hqiqi Evklid fzalardr. Aadak rtlr dndikd bu
iki Evklid fzas biri-birini izomorf adlanr:
1. X v X' fzalar hqiqi xtti fza kimi bir-birin izomorfdur.
2. X y x e , elementlrin uyun olaraq X y x ' e ' ', elementlri qar
qoyulmudursa, onda
X X
y x y x
'
' ' = ) , ( ) , ( ,
burada
X
y x ) , ( v
X
y x
'
' ' ) , ( il uyun olaraq X v X' fzasnda skalyar hasil iar
edilmidir.
Teorem. Btn n ll hqiqi Evklid fzalar biri-birin izomorfdur.
sbat. Teoremi isbat etmk n n ll X hqiqi Evklid fzasnn
n n
y x | o | o | o + + + = ... ) , (
2 2 1 1
( ) ,... , (
2 1 n
x o o o = ) ,..., , (
2 1 n
y | | | = ) skalyar
hasilli
n
R fzasna izomorf olduunu gstrmk kifaytdir.
X fzasnda ixtiyari
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazisi gtrk v X y x e ,
vektorlarnn bu bazis gr ayrln yazaq:

n n
e e e x o o o + + + = ...
2 2 1 1
,
n n
e e e y | | | + + + = ...
2 2 1 1

x vektoruna
n
R fzasnn ) ,... , (
2 1 n
x o o o = '
elementini, y vektoruna is
) ,..., , (
2 1 n
y | | | = '
elementini qar qoyaq. Bazis gr atrl yegan olduuna
gr bu qarqoyma qarlql birqiymtlidir. Eyni bazisd verilmi iki vektorun
toplanmas v dd vurulmas mllrinin xasslrindn istifad etsk, asanlqla
grmk olar ki, X y x e + vektoruna
n
R y x e ' + '
, X xe vektoruna is
n
R x e '
vektoru qar qoyulur. Yni, X v X' fzalar hqiqi xtti fza kimi bir-birin
izomorfdur.
Ortonormal bazisd
n n X
y x | o | o | o + + + = ... ) , (
2 2 1 1

olduunu nzr alsaq v bu brabrliyin sa trfinin
n
R
y x ) , ( ' ' - brabr
olduunu nzr alsaq, X v
n
R fzalarnn Evklid fzas kimi izomorf olduunu
dey bilrik. Bununla da teorem isbat olundu.
Analoji qaydada btn n ll kompleks evklid fzalarnn da izomorf
oduunu isbat etmk olar.
XTT OPERATORLAR
Tutaq ki, X v Y uyun olaraq m v n ll xtti fzalardr. gr X
fzasnn hr bir x elementin Y fzasnn myyn bir y elementini qar qoymaq
qaydas verilmidirs, onda deycyik ki, X fzasndan Y fzasna tsir edn
operator verilmidir v bunu ) ( x A y = v ya x A y = kimi iar edcyik.
Tutaq ki, X v Y eyni zamanda hqiqi v ya kompleks xtti fzalardr. X -
dn Y - tsir edn A operatoru aadak rtlri ddikd xtti operator adlanr:
1. X y x y A x A y x A e + = + , , ) ( ,
2. x A x A = ) ( , X x e v ddi n.
Qeyd edk ki, bu fzalar hqiqi olduqda hqiqi, kompleks olduqda is kompleks
hesab olunur.
X fzasndan Y fzasna tsir edn xtti operatorlar oxluunu ) , ( Y X L -l
iar edk. Bu oxluqda ) , ( , Y X L B A e n aadak qaydada cm v dd
vurma mllri tyin edk:
x B x A x B A + = + ) ( , X xe n,
x A x A = ) ( , ddi v X xe n.
X fzasnn hr bir elementin Y fzasnn sfr elementini qar qoyan
operatoru sfr operator adlandrb O hrfi il iar edcyik:
0 = x O , X xe .
Hr bir A operatorunun ksini A il iar edib, aadak kimi tyin edcyik:
x A x A = ) ( , X xe .
Yoxlamaq olar ki, ) , ( Y X L oxluu tyin etdiyimiz cm v dd vurma
mllrin gr, yuxarda tyin etdiyimiz sfr v ks operatorlarla birlikd xtti
fza ml gtirir.
) , ( Y X L xtti fzasna misal olaraq,
n
R fzasnda tyin olunmu n trtibli
matrislr oxluunu gstrmk olar. Bu xtti fzann ls
2
n -na brabrdir.
ndi is X xtti fzasndan X fzasna tsir edn xtti operatorlar oxluuna
baxaq. Bu fzan ) , ( X X L vzin ) (X L il iar edcyik.
x Ix =
qaydas il tsir edn I operatoruna vahid operator deyilir. ) (X L fzasnda iki
) ( , X L B A e operatorlarnin B A hasili aadak qaydada tyin edilir:
) ( ) ( x B A x AB = , X xe n.
Qeyd edk ki, mumuyytl . BA AB=
Bu ml aadak xasslr malikdir:
1. ) ( ) ( AB B A = ,
2. AC AB C B A + = + ) ( ,
3. BC AC C B A + = + ) ( ,
4. C AB BC A ) ( ) ( = .
1-ci xass operatorun dd vurulmas mlinin trifindn alnr.
2-ci xass X xe n aadak brabrliklrdn alnr:
. ) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ) (( ) (
x AC AB x AC x AB Cx A
Bx A Cx Bx A x C B A x C B A
+ = + = +
+ = + = + = +

Buradan,
AC AB C B A + = + ) ( .
Analoji qaydada digr xasslri d gstrmk olar.
Qeyd edk ki, operatorlarn hasili mlini ixtiyari sonlu sayda operator n
d tyin etmk olar. Xsusi halda,
n
A operatorunu
n
A =
_
.
n
A A A
dsturu il tyin edirlr. Aydndr ki, aadak brabrlik dorudur:
m n m n
A A A =
+

Trif. gr ) (x L Be operatoru n
I BA AB = =
olarsa, onda B operatoruna ) (x L Ae operatorunun trsi deyilir.
A operatorunun trsini adtn
1
A il iar edirlr. Aydndr ki, X xe
n x x A A =
1
. Qeyd edk ki, gr A-nn trsi varsa v 0 = x A , onda 0 = x .
Tutaq ki, ) (x L Ae . gr X x x e
2 1
, n
2 1
x x = olduqda
2 1
x A x A =
olarsa, onda deycyik ki, A operatoru X fzasnda qarlql birqiymtli tsir
edir. Gstrk ki, gr A operatoru X fzasnda qarlql birqiymtli tsir edirs,
onda bu operator X fzasn btn X fzasna krr. Baqa szl, X y e n
el X xe var ki, . Ax y = . Bunu isbat etmk n X fzasnda hr hans
n
e e e ,..., ,
2 1

bazisi gtrk. Onda X xe n
n n
e e e x o o o + + + = ...
2 2 1 1

ayrln yaza bilrik. X Ae Ae Ae
n
e ,.., ,
2 1
vektorlarna baxaq. Gstrk ki, bu
vektorlar xtti asl deyil. Bunun n onlarn sfra brabr olan xtti
kombinasiyasn gtrk:
0 ...
2 2 1 1
= + + +
n n
Ae c Ae c Ae c .
A xtti operator olduundan bu brabrliyi aadak kild yazmaq olar:
0 ) ... (
2 2 1 1
= + + +
n n
e c e c e c A .
A qarlql birqiymtli tsir etdiyindn bu brabrlikdn alrq ki,
0 ...
2 2 1 1
= + + +
n n
e c e c e c
n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlar xtti asl olmadndan 0 ,..., 0 , 0
2 1
= = =
n
c c c olmaldr.
Bellikl
n
Ae Ae Ae ,.., ,
2 1
vektorlar xtti asl deyil. Onlarn say X fzasnn
lsn brabr olduundan, bu vektorlar bazis ml gtirir. X y e gtrk.
Onda, bazis gr aadak ayrl yaza bilrik:
x A e e e A Ae Ae Ae y
n n n n
= + + + = + + + = ) ... ( ...
2 2 1 1 2 2 1 1
o o o o o o
Bellikl, X y e n X xe - vektoru var ki, y x A = . Yni, A operatoru X
fzasn btn X fzasna krr.
Aadak teorem dorudur.
Teorem. A operatorunun trsinin olmas n zruri v kafi rt onun X
fzasnda qarlql birqiymtli tsir etmsidir.
sbat. Zrurilik. Tutaq ki, A operatorunun trsi var, lakin A qarlql
birqiymtli tsir etmir.Yni, el X x x e
2 1
, v
2 1
x x = elementlri var ki,
2 1
x A x A = .
Buradan alrq ki, 0 ) (
2 1
= x x A , v A-nn trsi olduu n . 0
2 1
= x x Bu is
2 1
x x = olmasna ziddir. Ona gr d,
2 1
x A x A = olmaldr.
Kafilik. Tutaq ki, A operatoru X fzasnda qarlql birqiymtli tsir edir.
X y e gtrk. Onda, el X xe elementi var ki, y x A = . Gtrdymz bu y
elementin x elementini qar qoyan operatoru
1
A il iar edk. Onda x y A =
1
.
Yoxlamaq olar ki,
1
A operatoru X fzasnda tyin edilmi xtti operatordur v
x x A A Ax A y A = = =

) ( ) (
1 1 1
. Trif gr
1
A operatoru A operatorunun
trsidir.
Tutaq ki, X n ll xtti fzadr. ) (x L Ae gtrk v aadak iki
oxluu tyin edk:
{ }
{ } X x Ax y y imA
X x Ax x A
e = =
e = =
, |
, 0 | ker

A ker oxluuna Aoperatorunn nvsi, imAoxluuna is obraz deyilir. Asanlqla
yoxlamaq olar ki, A operatorunun hm nvsi, hm d obraz X fzasnn alt
fzalardr.
Bu alt fzalarn llri arasndak laqni gstrn aadak teoremlri
isbat edk.
Teorem1. n ll X xtti fzasnda tsir edn A xtti operatorunun
nvsinin ls il obraznn ls cmi X fzasnn lsn brabrdir. Yni,
X imA A dim ) dim( ) dim(ker = + .
sbat. Tutaq ki, . ) dim(ker k A = A operatorunun nvsind hr hans
k
e e e ,..., ,
2 1

bazisi gtrk v bu bazisi
n k k
e e e ,..., ,
2 1 + +
vektorlar il X xtti fzasnda bazis
qdr tamalayaq. Aydndr ki,
n k k
Ae Ae Ae ,..., ,
2 1 + +
vektorlar A operatorunun
obrazna daxildir. Bu vektorlarn say k n -ya brabr olduuna gr, teoremi
isbat etmk n onlarn imA-da bazis ml gtirdiyini gstrmk kifaytdir.
vvlc bu vektorlarn xtti asl olmadn gstrk. Onlarn sfra brabr xtti
kombinasiyasn gtrk:
0 ...
2 2 1 1
= + + +
+ + + + n n k k k k
Ae c Ae c Ae c ,
A xtti operator olduundan
0 ) ... (
2 2 1 1
= + + +
+ + + + n n k k k k
e c e c e c A .
Sonuncu brabrlikdn grnr ki, A e c e c e c
n n k k k k
ker ...
2 2 1 1
e + + +
+ + + +
. Ona gr
d, hmin vektoru
k
e e e ,..., ,
2 1
bazis vektorlarnn xtti kombinasiyas klind
gstrmk olur. Lakin
n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlar X fzasnda bazis ml
gtirdiyindn bu xtti kombinasiyann btn msallar sfra brabr olmaldr. O
cmldn, 0 ,..., 0 , 0
2 1
= = =
+ + n k k
c c c olmaldr. Bellikl,
n k k
Ae Ae Ae ,..., ,
2 1 + +

vektorlar xtti asl deyil.
imA ye gtrk. Onda, el X xe vektoru var ki, . Ax y = x vektorunun bazis
gr ayrln yazb brabrliyin hr iki trfin A operatoru il tsir etsk:
n n k k k k
e c e c e c e c x + + + + + =
+ +
... ...
1 1 1 1
,
n n k k
Ae c Ae c x A y + + = =
+ +
...
1 1

brabrliyini alarq. Bu gstrir ki, obrazdan gtrlm y vektorunu
n k k
Ae Ae Ae ,..., ,
2 1 + +
vektorlarnn xtti kombinasiyas klind gstrmk olar. Ona
gr, d bu vektorlar A operatorunun obraznda bazis ml gtirir. Bazis
vektorlarn say xtti fzann lsn brabr olduundan obrazn ls k n -
ya brabrdir.
Teorem2. Tutaq ki, X n ll xtti fza,
1
L v
2
L is onun alt
fzalardr. Bel ki, n L L = +
2 1
dim dim . Onda el ) (x L Ae operatoru var ki,
1
L bu
operatorun nvsi,
2
L is onun obrazdr.
sbat. Tutaq ki, k L =
1
dim . Onda, dim
2
L = k n olar.
1
L alt fzasnda hr
hans
k
e e e ,..., ,
2 1
bazisi gtrk v bu bazisi X fzasnda bazis qdr
tamamlayaq:
n k k k
e e e e e e ,..., , , ,..., ,
2 1 2 1 + +
.
Sonra is
2
L alt fzasnda hr hans
n k k
g g g ,..., ,
2 1 + +
bazisi gtrrk, aadak
qaydada A operatoru tyin edk:
n n k k
n
Ag Ae g Ae
Ae Ae Ae
= =
= = =
+ +
,...,
0 ,..., 0 , 0
1 1
2 1

X fzasnn ixtiyari
n n k k k k
e c e c e c e c x + + + + + =
+ +
... ...
1 1 1 1
vektoru n,
n n k k
g g x A o o + + =
+ +
..
1 1
.
Asanlqla yoxlamaq olar ki, bu qaydada tyin olunmu A operatoru xtti
operatordur. Aydndr ki,
1
L bu operatorun nvsi,
2
L is onun obrazdr.
Bu teoremlrdn aadak nticlr xr:
1. A operatorunun trsinin olmas n zruri v kafi rt { } X imA A = = , 0 ker
olmasdr.
2 A operatorunun trsinin olmas n zruri v kafi rt
n imA A = = ) dim( , 0 ) dim(ker olmasdr.

11. XTT OPERATORUN MATRS
Tutaq ki, X n ll xtti fza, ) (x L Ae is bu fzada tsir edn
operatordur. X fzasnda hr hans
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisi gtrk. Onda X xe
vektoru n bazis gr aadak

=
=
n
i
i i
e x
1
o (1)
ayrl yaza bilrik. Bu brabrliyin hr iki trfin A operatoru il tsir etsk,

=
=
n
i
i i
Ae Ax
1
o (2)
olar.
i
Ae elementlrinin hr biri X fzasna daxil olduundan onlarn da
gtrdymz bazis gr ayrln yaza bilrik:

=
= =
n
j
j ij i
n i e a Ae
1
) ,..., 2 , 1 ( (3)

Bu ayrln msallarndan dzldilmi
n j
n i ij
a A
, 1
, 1 1
) (
=
=
= matrisin A xtti
operatorunun
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind matrisi deyilir. gr xsusi halda A operatoru
sfr operator olarsa, onda
1
A n trtibli sfr matris, vahid operator olarsa, n trtibli
vahid matris olur.
(3) ayrllarn (2)-d nzr alsaq, aadak brabrliyi yaza bilrik:

= = = =
|
.
|

\
|
= =
n
j
j
n
i
ij i
n
j
j ij
n
i
i
e e a x A
1 1 1 1
o o o (4)

Ax y =

iar etsk, y elementinin
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind koordinatlar ) ,..., , (
2 1 n
y | | | =
olar bel ki, n j a
ij
n
i
i j
,..., 2 , 1
1
= =

=
o | . Bellikl biz n ll xtti fzada tsir edn
hr bir A xtti operatoruna qar myyn bir
1
A n trtibli matrisini qar qoymu
olduq. ndi is frz edk ki, hr hans
n j
n i ij
a A
, 1
, 1 1
) (
=
=
= matrisi v
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisi
vardr. Gstrk ki, onda X fzasnda tsir edn el yegan A xtti operatoru var
ki, onun bu bazisd matrisi
1
A dir. Bunun n A operatorunu bazis vektorlar
zrind (3) brabrliyi il, (1) brabrliyi il tyin olunan x vektoru zrind
is (4) brabrliyi il tyin edk. Bu qayda il tyin olunan A operatoru xtti
operatordur v asanlqla gstrmk olar ki, onun
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind matrisi
1
A
dir. Bu operatorun yeganliyi is bazis gr ayrln yegan olmasndan alnr.
Bellikl, biz n ll xtti fzada tsir edn xtti operatorlar oxluu il n trtibli
matrislr oxluu arasnda qarlql birqiymtli uyunluq yaratm olduq.
ndi is xtti operatorun mxtlif bazisdki matrislri arasnda laqni
tapaq. Bunun n X fzasnda iki mxtlif
n
e e e ,..., ,
2 1
v
n
e e e
~
,...,
~
,
~
2 1
bazislrini
gtrk. A xtti operatorunun birinci bazisdki matrisini
n j
n i ij
a A
, 1
, 1 1
) (
=
=
= , ikinci
bazisdki matrisini
n j
n i ij
a A
, 1
, 1 1
)
~
(
~
=
=
= iar edk. Onda

=
=
n
j
j ij i
e a Ae
1
(3) v

=
=
n
j
j ij i
e a e A
1
~ ~
~
(5)
birinci bazisdn ikinci bazis keid matrisini
n j
n i ij
U
, 1
, 1
) (
=
=
il iar edk. Onda
) , 1 (
~
1
n i e U e
n
j
j ij i
= =

=
. (6)
(6) brabrliyinin hr iki trfin A operatoru il tsir edk v (3) brabrliyini
nzr alaq,onda

= = = = =
|
|
.
|

\
|
= = =
n
k
k
n
j
jk ij
n
j
n
k
k jk ij
n
j
j ij i
e a U e a U Ae U e A
1 1 1 1 1
~
. (7)
(6) ayrllarn (5)-d nzr alsaq,

= = = = =
|
|
.
|

\
|
= = =
n
k
k
n
j
jk jk
n
j
n
k
k jk ij
n
j
j ij i
e U a e U a e a e A
1 1 1 1 1
~ ~ ~ ~ ~
(8)
(7) v (8) brabrliklrinin sol trflri bir-birin brabrdir. Ona gr d, onlarn
sa trflrini mqayis etsk v matrislrin vurulma qaydasn yada salsaq,
aadak brabrliyi yaza bilrik:
U A UA
1 1
~
= .
Buradan alrq ki,
U A U A
1
1
1
~

= v ya
1
1 1
~ ~

= U A U A (9)
(9) brabrliklri A xtti operatorunun gtrdymz iki mxtlif bazisdki
matrislri arasndak laqni gstrir.
Tutaq ki,
1
A v
1
B n trtibli matrislrdir. X xtti fzasnda hr hans
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisi gtrk. Tutaq ki,
1
A matrisin A operatoru,
1
B matrisin is B
operatoru uyun glir. Onda asanlqla gstrmk olar ki,
1 1
B A + matrisin
B A + operatoru uyun glir.
(9) brabrliklrindn istifad etsk, X fzasnda gtrlm
n
e e e
~
,...,
~
,
~
2 1

bazisind A v B operatorlarnn matrislrini
1
A v
1
B il iar etsk, onda
,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,
B A + operatorlarnn bu iki bazisdki matrislri arasnda laq aadak kimi
olar:
( )U B A U B A
1 1
1
1 1
~ ~
+ = +

.
Qeyd edk ki, (9) brabrliklrin matrislr hasilinin determinant
haqqndak mlum qaydan ttbiq etsk, alarq ki,
1
det det A A = . Bu brabrlik
gstrir ki, xtti operatorun matrisinin determinant bazisin seilmsindn asl
deyil. Ona gr d, xtti operatorun hr hans bazisdki matrisinin determinantna
bu xtti operatorun determinant deyilir. A xtti operatorunun determinantn
A det kimi iar edcyik. Aydndr ki, E A operatorunun determinant ( E
vahid operatordur) dan asl n drcli oxhdlidir. Bu oxhdliy A
operatorunun xarakteristik oxhdlisi deyilir. A operatorunun
n
e e e ,..., ,
2 1

bazisind matrisi (
ij
a ) olduundan E A operatorunun matrisi, yni A -nn
xarakteristik oxhdlisi aadak kild olar:

=
nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a
E A
...
... ... ... ...
...
...
) det(
2 1
2 22 21
1 12 11

gr bu determinant asaq, onu aadak kild yazmaq olar

=
=
n
k
k k
d E A
0
) det( .
Aydndr ki,
nn n
a a a d + + + =

...
22 11 1
yni,
n
-in drcsinin msal diaqonal
elementlrinin cmin brabrdir. Bu ddlr A operatorunun izi deyilir v
nn
a a a trA + + + = ...
22 11

Aydndr ki, A operatorunun xarakteristik oxhdlisi bazisin dyimsindn asl
deyil. Baqa szl, bazisin dyimsin nzrn invariantdr.
0 ) det( = E A tnliyin A operatorunun xarakteristik tnliyi deyilir.

XTT OPERATORUN RANQI
Tutaq ki, X n ll xtti fza, A is bu fzada tsir edn xtti
operatordur.
Trif. A operatorunun obraznn lsn bu operatorun ranq deyilir v
) dim( imA rangA = kimi iar edilir.
Teorem1. gr ) ( , X L B A e olarsa, onda
rangB rangAB rangA rangAB s s ,
sbat. Birinci brabrsizliyi isbat etmk n, qeyd edk ki, imA AB im _ ) ( .
Ona gr d, dim s ) (imAB dim ) (imA .Yni, rangA rangABs .
ndi is ikinci brabrsizliyi isbat edk. Aydndr ki, ) ker( ker AB B _ . Ona
gr d, ( ) ) ker( dim ) dim(ker AB B s . Bu brabrliyin hr iki trfini (-1)- vurub,
alnan brabrsizliyin hr iki trfin n lav etsk ) dim ( X n = , aadak
brabrsizliyi alarq:
dimX s ) dim(ker AB dimX ) dim(imX .
Teorem 1- gr sonuncu brabrsizlikdn alrq ki,
( ) ) dim( ) ( dim imB AB im s
Bu is ikinci brabrsizliyin isbat demkdir.
sbatsz olaraq aadak teoremi qeyd edk.
Teorem 2. gr ) ( , X L B A e olarsa, onda
n B rang A rang AB rang + > ) ( ) ( ) (
Qeyd etdiyimiz bu iki teoremdn aadak ntic xr:
Ntic. gr n rangA = olarsa, onda rangB AB rang = ) ( = ). (BA ranq
Baqa szl desk, A operatorunun ranq fzann lsn brabr olarsa,
onda AB hasilinin ranq B operatorlarn ranqna brabrdir.
Gstrk ki, xtti operatorun ranq onun hr hans bazisdki matrisinin ranqna
brabrdir. Tutaq ki, A operatorunun
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind matrisi
n j
n i
ij
a
, 1
, 1
) (
=
=
-dir.
Onda
j
n
j
ij i
e a Ae

=
=
1

i i
Ae g = iar etsk,
j
n
j
ij i
e a g

=
=
1
olar.
Aydndr ki, A operatorunun obraz
n
g g g ,..., ,
2 1
vektorlarnn xtti rty
il st-st dr. Bildiyimiz kimi xtti rtyn ls xtti asl olmayan
vektorlarn maksimal sayna brabrdir. Sonuncu brabrlik gstrir ki, xtti asl
olmayan vektorlarn say
ij
a matrisinin ranqna brabrdir.


12. XTT OPERATORUN MXSUS DD V MXSUS VEKTOR

Tutaq ki, X n ll xtti fza, A is bu fzada tsir edn xtti
operatordur. X L _ alt fzasn gtrk.
Trif 1. gr X xe n L Axe olarsa, onda L A operatorunun
invariant alt fzas deyilr.
nvariant alt fzaya n sad misal olaraq A operatorunun nvsini v
obrazn misal gstrmk olar.
Trif 2. gr ddi n sfrdan frqli el X xe vektoru varsa ki,
x Ax =
brabrliyi dnsin, onda -ya A operatorunun mxsusi ddi, x- is bu mxsusi
dd uyun mxsusi vektoru deyilir.
Eyni bir ddin uyun iki mxsusi vektorlarn cmi v sfrdan frqli
ixtiyari dd hasili d -ya uyun mxsusi vektordur. Ona gr d, eyni bir
mxsusi ddin uyun mxsusi vektorlarn xtti rty d A operatoru n
invariant alt fzadr.
Teorem 1. ddinin ) ( X L Ae operatorunun mxsusi ddi olmas n
zruri v kafi rt -nn xarakteristik oxhdlinin kk olmasdr.
sbat. Zrurilik. Tutaq ki, ) ( X L Ae operatorunun mxsusi ddidir.
Onda sfrdan frqli el X xe vektoru var ki, x x A = . Buradan alrq ki,
0 ) ( = x I A . Yni, I A operatorunun nvsind sfrdan frqli vektor var. Ona
gr d, ( ) 1 ) ker( dim > I A . Xtti operatorun obraz v nvsinin llri
haqqndak teorem gr dey bilrik ki, ( ) n I A im < ) ( dim . Bu is o demkdir
ki, I A operatorunun ranq n -dn kiikdir: n I A rang < ) ( . A xtti
operatorunun ranq onun hr hans bazisdki matrisinin ranqna brabr olduundan
sonuncu brabrsizlikdn alrq ki, 0 ) det( = I A . Yni, xarakteristik
oxhdlinin kkdr.
Kafilik. Tutaq ki, xarakteristik oxhdlinin kkdr. Onda
0 ) det( = I A . Bu, o demkdir ki, A operatorunun matrisinin ranq n -dn
kiikdir. Ona gr A operatorunun obraznn ls d n-dn kiik olar. Obraz v
nvnin ls haqqnda teorem gr A operatorunun nvsinin ls 1-dn
kiik deyil. Yni, 1 ) dim(ker > A .Demli, A operatorunun nvsind sfrdan frqli
he olmazsa bir x elementi var. Onda 0 ) ( = x I A v ya x x A = . Yni, x A
operatorunun mxsusi ddin uyun mxsusi vektorudur. Ona gr d,
xarakteristik oxhdlinin hr bir kk A operatorunun mxsusi ddidir.
Qeyd edk ki, xtti operatorun mxsusi ddi haqqnda isbat etdiyimiz bu
teorem kompleks xtti fzalarda dorudur. Hqiqi xtti fzalarda is xarakteristik
oxhdlinin hr bir kknn mxsusi dd olduunu mumiyytl demk olmaz.
Teorem(Cbrin sas teoremi)2. Drcsi birdn kiik olmayan hqiqi v ya
kompleks msall hr bir oxhdlinin kompleks ddlr oxluunda he olmazsa
bir kk var.
Bu teorem cbrin sas teoremi adlanr v onun isbat kompleks dyinli
funksiyalar nzriyysind verilckdir.
Xtti operatorun xarakteristik oxhdlisin bu teoremi ttbiq etsk, dey
bilrik ki, n ll kompleks xtti fzada tsir edn hr bir xtti operatorun he
olmazsa bir mxsusi ddi var.
Teorem3. A xtti operatorunun verilmi bazisd matrisinin diaqonal
klind olmas n zruri v kafi rt bazis vektorlarn A operatorun mxsusi
vektorlar olmasdr.
sbat. Zrurilik. Tutaq ki,
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind A xtti operatorunun
matrisi diaqonal klinddir:
|
|
|
|
|
.
|

\
|
n

... 0 0
... ... ... ...
0 ... 0
0 ... 0
2
1

Onda aydndr ki,
n n n
e Ae
e Ae
e Ae

=
=
=
..... ..........
2 2 2
1 1 1

Buradan grnr ki,
n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlar
n
,..., ,
2 1
mxsusi ddlrin uyun
mxsusi vektorlardr.
Kafilik. Tutaq ki,
n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlar
n
,..., ,
2 1
mxsusi ddlrin
uyun mxsusi vektorlardr. Onda







yaza bilrik. Bu ayrln msallarndan matris dzltsk onun diaqonal klind
olduunu grrik.
Teorem4. A xtti operatorunun mxtlif mxsusi ddlrin uyun mxsusi
vektorlar xtti asl deyil.
sbat. Tutaq ki,
k
,..., ,
2 1
A operatorunun mxtlif mxsusi ddlridir.
Bu mxsusi ddlr uyun mxsusi vektorlar
k
e e e ,..., ,
2 1
il iar edk. Teoremi
riyazi induksiya metodu il isbat edk.

1 = k olduqda, 0 ,
1 1 1 1
= = e e Ae olduu n
1
e vektoru xtti asl deyil.
Tutaq ki, m k = olduqda
m
e e e ,..., ,
2 1
vektorlar xtti asl deyil. 1 + = m k
n
1 2 1
, ,..., ,
+ m m
e e e e vektorunun xtti asl olmadn gstrk. Bu vektorun sfra
brabr olan xtti kombinasiyasna baxaq:
0 ...
1 1 2 2 1 1
= + + + +
+ + m m m m
e e e e o o o o (1)
(1) brabrliyinin hr iki trfin A operatoru il tsir edib,
1 2 1
, ,..., ,
+ m m
e e e e
vektorlarnn mxsusi vektorlar olduunu nzr alaq,
0 ...
1 1 1 2 2 2 1 1 1
= + + + +
+ + + m m m m m m
e e e e o o o o (2)
yaza bilrik. (1) brabrliyinin hr iki trfini
1 + m
- vurub (2) brabrliyindn
xaq ( 0
1
=
+ m
olduqda), aadak brabrliyi alarq:
0 ) ( ... ) ( ) (
1 2 1 2 2 1 1 1 1
= + + +
+ + + m m m m m m
e e e o o o .
n n n
n
n
e e e Ae
e e e Ae
e e e Ae

+ + + =
+ + + =
+ + + =

2 1
2 2 1 2
2 1 1 1
0 0
......... .......... .......... ..........
0 0
0 0
n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlar xtti asl olmadndan bu brabrliyin msallar sfra
brabr olmaldr:
0 ) (
..... .......... ..........
0 ) (
0 ) (
1
1 2 2
1 1 1
=
=
=
+
+
+
m m m
m
m
o
o
o

Mxsusi ddlr mxtlif olduundan bu brabrliklrdn alrq ki,
0 ,.., 0 , 0
2 1
= = =
m
o o o .
Bunlar (1)-d yerin yazsaq, 0
1 1
=
+ + m m
e o alarq. Buradan 0
1
=
+ m
olur. Bellikl
(1) brabrliyindki btn msallarn sfra brabr olduunu gstrdik.
Bu teoremdn bel bir ntic xr ki, gr A xtti operatorunun btn
mxsusi ddlri mxtlifdirs, onda bu mxsusi ddlr uyun mxsusi vektorlar
bazis ml gtirir. Ona gr d, hmin bazisd xtti operatorun matrisi dioqanal
klind olur.
XTT V BXTT FORMALAR
Tutaq ki, X kompleks (hqiqi) xtti fza, Y is kompleks (hqiqi) ddlr
oxluudur. X fzasndan Y coxluuna tsir edn xtti operatora xtti forma v ya
xtti funksional deyilir.
Tutaq ki, X kompleks Evklid fzas, C Y = - kompleks ddlr oxluudur.
Teorem1. X fzasndan C oxluuna tsir edn hr bir ) (x f xtti
funksional n el yegan X h e elementi var ki, ) , ( ) ( h x x f = , burada ) , ( h x , X
fzasnda skalyar hasildir.
sbat1. X fzasnda hr hans
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazisi gtrk. Onda
X xe n

n n
e e e x o o o + + + = ...
2 2 1 1
(1)
ayrln yazmaq olar. f xtti funksional olduundan
) ( ... ) ( ) ( ) (
2 2 1 1 n n
e f e f e f x f o o o + + + = (2)
( ) ) ( ,..., ) (
1 n
e f e f h = iar edk, burada ) (
i
e f , ) (
i
e f kompleks ddinin
qomasdr. Kompleks Evklid fzasnda ortonormal bazisin xasssindn istifad
etsk v
n n
e e f e e f e e f h ) ( ... ) ( ) (
2 2 1 1
+ + + = olduunu nzr alsaq (2) brabrliyini
aadak kild yazmaq olar:
( ) ) , ( ) ( ... ) ( ) ( , ... ) (
2 2 1 1 2 2 1 1
h x e e f e e f e e f e e e x f
n n n n
= + + + + + + = o o o (3)
Gstrk ki, ) , ( ) ( h x x f = brabrliyini dyn bu X he elementi yegandir.
Tutaq ki, el X h e
1
elementi d var ki, ) , ( ) (
1
h x x f = . Onda, son iki
brabrlikdn alrq ki, X x h h x e = , 0 ) , (
1
.
1
h h x = gtrsk, onda
0 ) , (
1 1
= h h h h olar. Buradan is skalyar hasilin trifin gr,
1
h h = alarq.
Bu teorem Riss teoremi adlanr. ox vaxt ona, n ll kompleks Evklid
fzasnda xtti funksionaln mumi kili haqqnda teorem d deyilir.
Qeyd edk ki, bu teorem X -hqiqi Evklid fzas, Y is hqiqi ddlr oxluu
olduqda da dorudur.
Tutaq ki, X kompleks xtti fza, ) , ( y x A is X fzasndan gtrlm hr bir
x v y - bir kompleks ddi qar qoyan funksiyadr (inikasdr). ) , ( y x A
aadak rtlri ddikd II nv bixtti forma adlanr:
1. ) , ( ) , ( ) , ( z y A z x A z y x A + = +
2. ) , ( ) , ( ) , ( z x A y x A z y x A + = +
3. ) , ( ) , ( y x A y x A =
4. ) , ( ) , ( y x A y x A =
gr X hqiqi xtti fza, ) , ( y x A is hqiqi qiymtlidirs, onda bu 4 rti
dyn funksiya I nv bixtti forma adlanr. Biz hllik II nv bixtti formalar
yrncyik.
Teorem 2. n ll kompleks Evklid fzasnda tyin olunmu II nv
) , ( y x A bixtti formas n el A ) (x L e operatoru var ki,
) , ( ) , ( Ay x y x A = (4)
sbat. Aydndr ki, hr bir qeyd olunmu y elementi n ) , ( y x A x- nzrn
xtti formadr.Onda Riss teoremin gr, el yegan h elementi var ki,
) , ( y x A ) , ( h x =
Bu y elementin h elementini qar qoyan operatoru A il iar edk: h Ay = .
Onda ) , ( ) , ( Ay x y x A = . Asanlqla yoxlamaq olar ki, A xtti operatordur. Gstrk
ki, (4) brabrliyini dyn A operatoru yegandir. Tutaq ki, ikinci bir
1
A xtti
operatoru da var ki, ) , ( ) , (
1
y A x y x A = . Bunu (4)-d nzr alsaq:
X y x Ay y A x e = , 0 ) , (
1
.
Ay y A x =
1
gtrsk, X y x Ay y A Ay y A e = , 0 ) , (
1 1
.
Skalyar hasilin drdnc xasssin gr alarq ki, Ay y A =
1
v ya .
1
A A = .
Bu teoremdn aadak ntic xr.
Ntic. Hr bir II nv ) , ( y x A bixtti formas n el ) (X L Ae operatoru
var ki, ) , ( ) , ( y Ax y x A = .
Bu brabrliyi isbat etmk n ) , ( ) , (
1
y x A x y B = iar edk. Asanlqla
grmk olar ki, ) , (
1
x y B II nv bixtti formadr v isbat etdiyimiz Teorem 2-y
gr el A xtti operatoru var ki, ) , ( ) , (
1
Ay x x y B = .Ona gr d,
) , ( ) , ( ) , ( ) , (
1
x Ay Ay x x y B y x A = = = .
X fzasnda hr hans
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisi gtrk. Onda ixtiyari
X y x e , vektorlar n

= =
= =
n
i
j j
n
i
i i
e y e x
1 1
, | o
ayrllarn yazmaq olar. ) , ( y x A bixtti formasnn bu vektorlarda qiymtini
tapaq:

= = =
= |
.
|

\
|
=
n
j i
j i j i
n
i
j j
n
i
i i
e e A e e A y x A
1 , 1 1
) , ( , ) , ( | o | o .
) , 1 , ( ), , ( n j i e e A a
j i j i
= = ddlrindn dzldilmi
n j
n i
j i
a
, 1
, , 1
) (
=
=
matrisin ) , ( y x A
bixtti formasnn
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind matrisi deyilir. Biz yuxarda isbat etdik ki,
hr bir II nv bixtt forma n el ) (X L Ae operatoru var ki, ) , ( ) , ( y Ax y x A = .
Tutaq ki,
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazisdir. Bu bazisd A xtti operatorunun
matrisini
n j
n i
j i
b
, 1
, , 1
) (
=
=
il iar edk. Bu o demkdir ki,
n n i i i
e b e b Ae + + = ...
1 1
. ) , ( y x A
bixtt formasnn matrisi il A xtti operatorunun matrisi arasnda laqni tapaq:

= =
=
= = = =
n
k
j i j k k i
n
k
j k k i j i j i j i
b e e b e e b e Ae e e A a
1 1
) , ( ) , ( ) , ( ) , (
Bellikl ) , 1 , ( n j i b a
j i j i
= = . Eyni qayda il gstrmk olar ki, ) , ( ) , ( Ay x y x A =
rtini dyn A xtti operatorunun matrisi il ) , ( y x A bixtti formasnn matrisi
arasnda aadak laq var:

= =
=
= = = =
n
k
i j k i k j
n
k
k k j i j i j i j i
b e e b e b e Ae e e e A a
1 1
) , ( ) , ( ) , ( ) , (
Qeyd edk ki, bu laq
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazis olduqda bu kilddir.
Ortonormal olmayan bazisd bu laq daha mrkkb kild ifad olunur.
13. QOMA OPERATOR V XASSLR
Tutaq ki, X n ll kompleks Evklid fzas, A is bu fzaya tsir edn
xtti operatordur. gr ) (
*
x L A e - operatoru varsa ki, X y x e , n
) , ( ) , (
*
y A x y Ax = (1)
brabrliyi dnilsin, onda
*
A operatoruna A operatorunun qomas deyilir.
Gstrk ki, ) (x L Ae operatorunun qomas da (gr varsa) xtti operatordur.
X y x e , v | o, kompleks ddlri gtrk. Onda X z e n
) , ( ) , ( ) , ( ) , (
) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( )) ( , (
* * * * *
*
y A x A z y A z x A z y A z
x A z y Az x Az y Az x Az y x Az
| o | o |
o | o | o | o
+ = + = +
+ = + = + = +
(2)
yaza bilrik. Digr trfdn,
) , ( ) ( , (
* * *
y A x A z y x A z | o | o + = + (3)
(2) v (3)-dn alrq ki,
y A x A y x A
* * *
) ( | o | o + = + .
Bu is
*
A -un xtti operator olmas demkdir.
ndi is gstrk ki, hr bir ) (x L Ae operatorunun yegan qomas var.
Tutaq ki, ) (x L Ae . Onda skalyar hasilin xasslrindn istifad etmkl
asanlqla yoxlamaq olar ki, ) , ( y x A II nv bixtti formadr. Onda isbat etdiyimiz
teorem gr ) (
*
x L A e - operatoru var ki,
) , ( ) , (
*
y A x y Ax =
Ona gr d,
*
A operatoru A operatorunun qonasdr. Qoma operatorun
aadak xasslri var:
1. I I =
*
) (
2.
* *
) ( A A =
3.
* * *
) ( B A B A + = +
4. A A =
* *
) (
5.
* * *
) ( A B AB =
Bu xasslr qoma operatorun trifindn istifad etmkl isbat olunur. Msl, 5-ci
xassni isbat edk:
) )
* *
( , ( )
* *
, ( )
*
, ( ) ), ( ( ) , ) (( y A B x y A B x y A Bx y Bx A y x AB = = = = , . , X y x e
Qoma operatorun trifin gr, .
*
) (
- -
= A B AB
gr xsusi halda
*
A A= olarsa. onda A z-zn qoma operator adlanr.
z-zn qoma operatorun kmyil hr bir A xtti operatoru n xsusi killi
ayrl yazmaq mmkndr. Tutaq ki, ) (x L Ae . Aadak iki operatoru tyin
edk:
2
*
A A
A
R
+
= ,
i
A A
A
I
2
*

=
Asanlqla gstrmk olar ki, bu operatorlarn hr biri z-zn qomadr v
I R
iA A A + = , burada
R
A v
I
A uyun olaraq A operatorunun hqiqi v xyali
hisslridir.
Teorem1. Tutaq ki, A v B z-zn qoma operatorlardr. Onda AB
hasilinin z-zn qoma olmas n zruri v kafi rt BA AB= olmasdr.
sbat.Zrurilik.Tutaq ki, AB z-zn qoma operatordur: AB AB =
*
) ( .
Onda BA A B AB AB = = =
* * *
) ( .
Kafilik. Tutaq ki, BA AB= . Onda AB B A BA AB = = =
* * * *
) ( ) ( . Yni, AB
z-zn qomadr.
Teorem 2. gr A z-zn qoma operator olarsa, onda X xe n
) , ( x Ax hqiqi dddir.
sbat. A z-zn qoma operator olduundan, X y x e , n
) , ( ) , ( ) , ( x Ay Ay x y Ax = = . Bu brabrlikd y x = gtrsk, ) , ( ) , ( x Ax x Ax = . Bu
is o demkdir ki, ) , ( x Ax hqiqi dddir.
Teorem 3. z-zn qoma operatorun btn mxsusi ddlri hqiqidir.
sbat. Tutaq ki,
*
A A= v , A operatorunun mxsusi ddidir. Onda
0 = -x var ki, x Ax = . Buradan alrq ki, ) , ( ) , ( ) , ( x x x x x Ax = = .
0 = x olduundan
) , (
) , (
x x
x Ax
=
Bu ksrin hm srti, hm d mxrci hqiqi dd olduundan da hqiqidir.
Teorem4. z-zn qoma operatorun mxtlif mxsusi ddlrin uyun
mxsusi vektorlar ortoqonaldr.
sbat. Tutaq ki,
1
v
2
A operatorunun mxtlif mxsusi ddlridir.
Onda 0 , 0
2 1
= = - x x vektorlar var ki,
2 2 2 1 1 1
, x Ax x Ax = = . Buradan alrq ki,
) , ( ) , ( ) , (
2 1 1 2 1 1 2 1
x x x x x Ax = =
) , ( ) , ( ) , (
2 1 2 2 2 1 2 1
x x x x Ax x = =
Bu iki brabrlikdn alrq ki, 0 ) , ( ) (
2 1 2 1
= x x ,
2 1
= olduu n
0 ) , (
2 1
= x x . Bu is
1
x v
2
x vektorlarnin ortoqonal olmas demkdir.
XTT OPERATORUN NORMASI
Tutaq ki, X xtti fza, A is bu fzada tsir edn xtti operatordur.
Aadak qaydada tyin olunan dd A operatorunun normas deyilir.
x A A
x 1
sup
=
= (1)
Yoxlamaq olar ki, bu qayda normann btn xasslrini dyir.
Gstrk ki, X xe n
x A x A s (2)
Dourdan da x
x
x
A Ax
|
|
.
|

\
|
= yazsaq, 1 =
x
x
olduundan alarq ki,
x A x z A x A
z
s s
=1
sup
ndi is frz edk ki, X n ll kompleks Evklid fzasdr.
Teorem1. gr A , X fzasnda tsir edn z-zn qoma xtti
operatordursa, onda
) , ( sup
1
x Ax A
x =
= . (3)
sbat. Koi-Bunyakovski brabrsizliyindn istifad etsk, aadak
brabrsizliyi yaza bilrik
X xe , ( )
2
, x A x x A x Ax s s .
Buradan, A
x
x
x
x
A s
|
|
.
|

\
|
, alrq. Ona gr d, A z Az
z
s
=
) , ( sup
1
olur.
) , ( sup
1
x Ax
x =
= iar edk. Onda sonuncu brabrlikdn grnr ki,
A s (4)
Digr trfdn, yuxarda gstrdiyimiz kimi,
2 2
, ) . ( , z z
z
z
z
z
A z Az X z s
|
|
.
|

\
|
s e (5)
Aadak brabrsizliy baxaq:
( ) ( ). 2
) ( ), ( ( ) ( ), ( ( ) , Re( 4
2 2 2 2
y x y x y x
y x y x A y x y x A y Ax
+ = + + s
s + + =s


Tutaq ki, 1 = = y x . Onda aadak brabrliyi yaza bilrik:
s s ) , Re( , 4 ) , Re( 4 y Ax y Ax (6)
x A
x A
y = gtrk. Bunu (6)-da nzr alsaq,
X x x Ax
Ax
Ax
Ax e = s s
|
|
.
|

\
|
, 1 , , , Re
Bu o demkdir ki, . sup
1
s
=
Ax
x
Buradan,
s A (7)
(4) v (7) brabrliklrindn xr ki, A = v . ) , ( sup
1
x Ax A
x =
=
Bellikl z-zn qoma operatorun normasn (3) dsturu il d tyin etmk olar.
Teorem 2. A xtti operatorunun z-zn qoma olmas n zruri v kafi
rt 0 ) , Im( = x Ax olmasdr.
sbat. Bildiyimiz kimi hr bir A xtti operatorunu aadak kild
gstrmk olar:
I R
iA A A + = ,
bel ki,
R
A v
I
A z-zn qoma operatorlardr. Onda, X xe n
) , ( ) , ( ) , ( x x A i x x A x Ax
I R
+ = .
R
A v
I
A z-zn qoma operator olduundan ) , ( x x A
R
v ) , ( x x A
I
ddlri
hqiqidir. Ona gr d, ) , ( ) , Im( ), , ( ) , Re( x x A x Ax x x A x Ax
I R
= = .Sonuncu
brabrlikdn istifad edrk vvlc teoremin zruriliyini isbat edk.
Tutaq ki, A z-zn qoma operatordur. Onda, ) , ( x Ax hqiqi dd
olduundan, 0 ) , Im( = x Ax olar.
Tutaq ki, 0 ) , Im( = x Ax . Onda 0 ) , ( = x x A
I
. Teorem 1- gr
0 ) , ( sup
1
= =
=
x x A A
I
x
I

Buradan alrq ki,
I
A O = v demli
R
A A = .
R
A z-zn qoma operator olduu
n A da z-zn qoma operatordur.
Teorem3. gr z-zn qoma A operatorunun mxsusi ddirs, onda
A operatorunun bu mxsusi dd uyun normas 1- brabr olan mxsusi
vektoru var.
sbat. mxsusi dd olduundan sfrdan frqli el X xe vektoru var ki,
x Ax = . Buradan alrq ki,
x
x
x
x
A = .
x
x
z = iar etsk, aydndr ki, 1 = z
v z z = . Teorem isbat olundu.
14. Z-ZN QOMA OPERATORUN MXSUS DDLRNN
XASSLR
Tutaq ki, X n ll kompleks Evklid fzas, A is bu fzada tsir edn
z-zn qoma operatordur.
) , ( inf
1
x x A m
x =
= , ) , ( sup
1
x x A M
x =
= iar edk. z-zn qoma operator n
X xe olduqda ) , ( x x A hqiqi dd olduundan, m v M ddlri d hqiqidir.
Digr trfdn ) , ( x x A funksiyas x- nzrn ksilmz olduundan 1 = x qapal
mhdud oxluunda znn n byk v n kiik qiymtlrini alr.
Tutaq ki, , A operatorunun mxsusi ddidir. Onda yuxarda isbat
etdiyimiz Teorem 3- gr normas 1- brabr olan el X xe vektoru var ki,
x x A = . Buradan alrq ki, ) , ( x x A = . Ona gr d, dey bilrik ki,
M m s s . Baqa szl A operatorunun mxsusi ddlri m v M ddlri
arasnda yerlir.
X xe n ) 0 , 0 ) , (( 0 ) , ( = > > x x Ax x Ax olarsa, onda A msbt (msbt
myyn) operator adlanr .
Teorem. Tutaq ki, A z-zn qoma msbt operatordur. Onda A ddi
A operatorunun n byk mxsusi ddidir.
sbat. z-zn qoma operatorun normas haqqnda isbat etdiyimiz
teorem gr
) , ( sup ) , ( sup
1 1
x Ax x Ax A
x x = =
= =
Digr trfdn ) , ( x Ax funksiyas, 1 = x oxluunda znn n byk qiymtini
aldndan, el 1 ,
0 0
= e x X x vektoru var ki, = = ) , (
0 0
Ax Ax A
Asanlqla gstrmk olar ki, A Ax =
0
. Onda alrq ki,
0 1 2 ) , ( 2 ) (
2
2
2
0
2
0 0
2
0
2
0
= + = + = A A A A x x Ax x A x I A .
Bellikl, ( 0 )
0
= x I A v ya .
0 0
x Ax = Teorem isbat olundu.
Bu teoremdn istifad edrk gstrk ki, m v M ddlri z-zn
qoma A operatorunun mxsusi ddlridir. mI A B = iar edk. Onda aydndr
ki, B z-zn qoma operatordur v X xe n
) , ( ) , ( ) , ) (( ) , ( x x m x Ax x x mI A x Bx = = .
1 = x gtrsk, alarq ki, 0 ) , ( > x Bx .Buradan alrq ki, X xe n 0 ) , ( > x Bx .
Onda B operatoruna yuxarda isbat etdiyimiz teoremi ttbiq etsk, dey bilrik ki,
B ddi B operatorunun n byk mxusi ddidir. Digr trfdn
m M m x Bx x Bx B
x x
= = =
= =
) , ( sup ) , ( sup
1 1
.
Bellikl m M ddi B operatorunun mxsusi ddidir. Ona gr 0
0
= -x
elementi var ki,
0 0
) ( x m M Bx = v ya
0 0 0 0 0 0 0 0
) ( ) ( Mx Ax mx Mx mx Ax x m M x mI A = = = .
Buradan grnr ki, M ddi A operatorunun mxsusi ddidir. ndi is A B =
iar edk. Asanlqla grmk olar ki,
) , ( sup
1
x Bx m
x =
=
Demli m ddi B operatorunun mxsusi ddidir v mx Bx mx Bx = = , .
Yni, m ddi A operatorunun mxsusi ddidir: . x Ax =
Z-ZN QOMA OPERATORUN MXSUS
VEKTORLARININ V DDLRNN BZ XASSLR
Teorem. n ll X kompleks Evklid fzasnda, tsir edn z-zn
qoma A xtti operatorunun mxsusi vektorlarndan ibart ortonormal bazis var.
sbat. Bildiyimiz kimi A operatorunun n byk mxsusi ddi var v o
aadak brabrlikl tyin olunur:
M x Ax
x
= =
=
) , ( sup
1
1

1
mxsusi ddin uyun v normas vahid brabr olan mxsusi vektoru
1
e il
iar edk. X fzasnn
1
e vektoruna ortoqanal olan ) 1 ( n ll alt fzasn
1
X -
l iar edk. Gstrk ki,
1
X A operatoru n invariant (yni, gr
X xe olarsa, onda x Axe ) alt fzadr. X xe gtrk. Onda,
( ) 0 ) , ( , ) , ( ) , (
1 1 1 1 1 1
= = = = e x e x Ae x e Ax .
Baqa szl,
1
X alt fzas A operatoru n invariant alt fzadr. Ona gr d, A
operatoruna
1
X fzasnda z-zn qoma operator kimi baxa bilrik.
1
X
fzasnda da A operatorunun n byk mxsusi ddi var. Hmin mxsusi ddi

) , ( sup
1
1
2
x Ax
e x
x

=
=
il, ona uyun normas vahid brabr olan mxsusi vektoru is
2
e il iar edk.
1
X fzasnn
2
e vektoruna ortoqonal olan ) 2 ( n ll alt fzan
2
X il iar
edk. Asanlqla gstrmk olar ki,
2
X d A operatoru n invariant alt fzadr.
Bu alt fzada A-nn n byk mxsusi ddini
3
il, ona uyun normas vahid
brabr olan mxsusi vektorunu is
3
e il iar edrk v prosesi bu qayda il
davam etdirsk, X n ll fza olduundan, sonlu sayda addmdan sonra A
operatorunun
n
e e e ,..., ,
2 1
mxsusi vektorlarndan ibart ortonormal bazis alm
olarq. Teorem isbat edildi.
Qeyd edk ki, bu mxsusi vektorlara uyun mxsusi ddlri bundan sonra,
tkrarlananlar da nzr almaqla,
n
> > > ...
2 1
artmayan sras il dzlm
hesab edcyik. Yuxarda isbat etdiyimiz teoremdn aydndr ki, A operatorunun
( 1 + m )-inci mxsusi ddini aadak brabrlikl tyin etmk olar:
) , (
) , (
max
,... 2 , 1
1
x x
x Ax
m k
k
e x
m
=

+
=

Dourddan da,
) , (
) , (
,
x x
x Ax
x
x
x
x
A =
|
|
.
|

\
|
olduundan
x
x
elementinin normas
vahid brabr olduundanvvlki brabrlik alnr.
z-zn qoma A operatorunun
m
e e e ,..., ,
2 1
mxsusi vektorlarnn xtti
rtyn
m
E il, X fzasnn m ll alt fzalar oxluunu is
m
c il iar
edk. Aydndr ki,
m m
E c e . Gstrk ki, 1 + m -ci mxsusi ddi aadak
brabrlikdn tyin etmk olar:
) , (
) , (
max min
1
x x
x Ax
E x
m
m
E
+
e
=
c
(1)
vvlc qeyd edk ki,
m
E E = olduqda,
1
) , (
) , (
max
+

=
m
E x
x x
x Ax
m
olduunu yuxarda
gstrmidik. Baqa szl, (1) brabrliyini isbat etmk n
m
E c e n
>
e e
) , (
) , (
max
x x
x Ax
m
E x c

1
) , (
) , (
max
+

=
m
E x
x x
x Ax
m

brabrsizliyini gstrmk kifaytdir.
E alt fzasnn X - qdr ortoqonal tamamlaycsn

E il iar edk.
m n E =

dim v 1 dim
1
+ =
+
m E
m
olduuna gr
X n n m m n E E
m
dim 1 1 dim dim
1
= > + = + + = +
+

olur. Alt fzalarm

llrinin cmi haqqnda teorem gr dey bilrik ki,

E v
1 + m
E alt fzalarnn
ksimsinin ls 1-dn kiik deyil ona gr d sfrdan frqli elementi znd
saxlayr. mumiliyi pozmadan hesab edcyik ki, hmin elementin normas vahid
brabrdir. Bu elementi x
~
il iar edk. Aydndr ki, 1
~
,
~
,
~
1
= e e
+

x E x E x
m
.

eE x
~
olduu n E x
~
v
1
~
+
e
m
E x olduu n bu vektorun
1 2 1
,..., ,
+ m
e e e
bazisin gr ayrln yazmaq olar:

+
=
=
1
1
~
m
k
k k
e c x
1
~
= x olduu n,
2
1
1
1
1
1
1
1
1
, )
~
,
~
(
~

+
=
+
=
+
=
+
=
= = |
.
|

\
|
= =
m
k
k
m
k
k k
m
k
k k
m
k
k k
c c c e c e c x x x
brabrliyindn alrq ki,

+
=
=
1
1
2
1
m
k
k
c .
Digr trfdn

+
=
+
=
= =
1
1
1
1
~
m
k
m
k
k k k k k
e c Ae c x A brabrliyini v
k
,..., ,
2 1

mxsusi ddlrinin
n
> > > ...
2 1
brabrsizliklrini ddiyini nzr alsaq,
1
1
1
2
1
1
1
2
1
1
1
1
, )
~
,
~
(
) , (
) , (
max
+
+
=
+
+
=
+
=
+
=

= > > |
.
|

\
|
> >

m
m
k
k m
m
k
k k
m
k
k k
m
k
k k k
E x
c c e c e c x x A
x x
x Ax

yaza bilrik. Bellikl,
1
) , (
) , (
max
+

>
m
E x
x x
x Ax
. Bu is (1) brabrliyinin isbat
demkdir.
Qeyd edk ki, (1) brabrliyi z-zn qoma operatorun mxsusi
ddlrinin minimaks xasssi adlanr.

15. Z-ZN QOMA OPERATORUN SPEKTRAL AYRILII
Tutaq ki, X n ll Evklid fzas, A is bu fzada tsir edn z-zn
qoma operatordur. Onda isbat etdiyimiz teorem gr A operatorunun mxsusi
vektorlarndan ibart ortonormal bazis var. Bu bazisi
n
e e e ,..., ,
2 1
-l, onlara uyun
mxsusi ddlri is
n
,..., ,
2 1
il iar edk. X xe vektorunun bu bazis gr
ayrln yazaq:

=
=
n
k
k k
e c x
1
.
) , (
k k
e x c = ( ) , , 2 , 1 n k . = olduuna gr

k
n
k
k
e e x x

=
=
1
) , ( . (1)
Aadak operatoru tyin edk:

k k k
e e x x P ) , ( = , ) , 1 ( n k = .
Skalyar hasilin xasssindn istifad edrk, asanlqla gstrmk olar ki, k-
nn hr bir qiymtind
k
P xtti z-zn qoma operatordur. Bu operatora
k
e
mxsusi vektorunun ml gtirdiyi mxsusi alt fzaya proyeksiyalayan operator
deyilir. Gstrk ki,
k
P operatorlar n m k P P P P
m k k k
= = = , 0 ,
2
.
Aadak brabrliy baxaq:

=
=
=
= = = = =
. , 0
, ) , (
) , )( , ( ) , ( ) ) , (( ) (
m k
m k e e x
e e e e x e P e x e e x P x P P x P P
k k
k k m m m k m m m k m k m k

Bu is yuxarda qeyd etdiyimiz brabrliklrin isbat demkdir.
(1) brabrliyinin hr iki trfin A operatoru il tsir etsk,

= = =
= = =
n
k
n
k
k k k k k k
n
k
k k
e e x e e x Ae e x x A
1 1 1
) , ( ) , ( ) , ( . (3)
Qeyd edk ki, (1) v (3) brabrliklrini aadak kild d yazmaq olar:
x P x
k
n
k

=
=
1
(4)

=
=
n
k
k k
x P x A
1
(5)
v ya
k
n
k
P I

=
=
1
(6)

=
=
n
k
k k
P A
1
(7)
(6) brabrliyin vahid operatorun, (7)-y is z-zn qoma A operatorunun
spektral ayrl deyilir.
Tutaq ki,

=
=
m
i
i
i
c P
0
) ( oxhdlisi verilmidir.

=
=
m
i
i
i
A c A P
0
) ( operatorunu
tyin edk, burada I A =
0
iar edilmidir. Asanlqla gstrmk olar ki,
i
A ( i -
msbt tam dddir) operatorunun spektral ayrl

=
=
n
k
k
i
k
i
P A
1
(8)
klinddir.Msln, ,
1

=
=
n
k
k k
P A

= = =
= = =
n
k
k k
n
i
i i
n
k
k k
P P P A A A
1
2
1 1
2
.
(8) brabrliyini ) ( A P oxhdlisinin ifadsind nzr alsaq, aadak brabrliyi
alarq:

= = = = =
= = =
n
k
k k
n
k
k
i
k
m
i
i
n
k
k
i
k
m
i
i
P P P c P c A P
1 1 1 1 1
) ( ) ( ) ( v ya

=
=
n
k
k k
P P A P
1
) ( ) ( . (9)
Qeyd edk ki, ) ( P olaraq xsusi halda A operatorunun xarakteristik
oxhdlisini d gtrmk olar. Onda aadak teorem dorudur.
Teorem(Hamelton-Kelli). Hr bir z-zn qoma operator z xarakteristik
oxhdlisinin kkdr.Yni, 0 ) det( = E A .
sbat. Tutaq ki, ) det( ) ( I A P = . Bildiyimiz kimi -nn mxsusi dd
olmas mn zruri v kafi rt onun xarakteristik oxhdlinin kk olmasdr. Ona
gr d, ) ( P xarakteristik oxhdli olduqda n k P
k
, 1 , 0 ) ( = = . Bunu (9)-da
nzr alsaq, 0 ) det( = E A olar.


KVADRATK FORMALARIN KANONK KL GTRLMS
Tutaq ki, X n ll kompleks Evklid fzas, ) , ( y x A is bu fzada tyin
olunmu ikinci nv bixtti formadr. gr X y x e , n ) , ( ) , ( x y A y x A =
olarsa, onda ) , ( y x A ermit bixtti forma adlanr.
Bildiyimiz kimi hr bir ikinci nv bixtti forma n el ) ( X L Ae
operatoru var ki,
) , ( ) , ( y Ax y x A = (1)
Teorem. ) , ( y x A bixtti formasnn ermit bixtti formas olams n zruri
v kafi rt (1) brabrliyindki A xtti operatorunun z-zn qoma olmasdr.
sbat. Zrurilik. Tutaq ki, ) , ( y x A ermit bixtti formadr. Onun n (1)
brabrliyini yazsaq, aadak brabrliyi alarq:
) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( Ay x x y A x y A y x A y Ax = = = =
Bellikl,
X y x e , n ) , ( ) , ( Ay x y Ax = . (2)
Bu is o demkdir ki,
*
A A= .
Kafilik. Tutaq ki, (1) brabrliyindki A xtti operatoru z-zn qomadr.
Onda (2) brabrliyi dorudur. Bunu nzr alsaq,
) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( x y A x y A Ax y y Ax y x A = = = = .
Yni (1) brabrliyi dorudur. Teorem isbat olundu.
Bildiyimiz kimi A operatorunun z-zn qoma olmas n zruri v kafi
rt X xe n ) , ( x Ax -in hqiqi olmasdr. Bunu nzr alsaq, isbat etdiyimiz
teoremdn aadak ntic xr.
Ntic. ) , ( y x A bixtti formasnn ermit bixtti forma olmas n zruri v
kafi rt ) , ( x Ax -in hqiqi olmasdr.
Tutaq ki, ) , ( y x A ikinci nv ermit bixtti formadr. x y = gtrmkl alnan
) , ( x Ax funksiyasna ) , ( y x A bixtti formasna uyun kvadratik forma deyilir.
Teorem. n ll X kompleks Evklid fzasnda tyin olunmu ) , ( x Ax
kvadratik formas n el
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazisi v
n
,..., ,
2 1
hqiqi
ddlri var ki, aadak brabrlik dorudur:
2
1
) , (

=
=
n
k
k k
x Ax (3)
burada
n
,..., ,
2 1
x vektorunun
k
e bazisind koordinatlardr.
sbat. ) , ( y x A ermit bixtti forma olduundan el ) (
*
X L A A e = operatoru
var ki, ) , ( ) , ( y Ax y x A = . A operatorunun mxsusi vektorlarndan ibart ortonormal
bazisi
n
e e e ,..., ,
2 1
il, bu mxsusi vektorlara uyun mxsusi ddlri is
n
,..., ,
2 1
il iar etsk ) , 1 ( n i e Ae
i i i
= = olar. x vektorunun bu bazis gr
ayrln yazb,

=
=
n
k
k k
e x
1
brabrliyin hr iki trfin A operatoru il tsir etsk:

= =
= =
n
k
k k k
n
k
k k
e Ae Ax
1 1
.
Buradan

= = = =
= = |
.
|

\
|
= =
n
k
k k
n
k
k k k
n
k
n
k
k k k k k
e e x Ax x x A
1
2
1 1 1
, ) , ( ) , ( alarq.
Teorem isbat olundu.
Teorem. Tutaq ki, X n ll kompleks xtti fza, ) , ( y x A v ) , ( y x B is
bu fzada tyin olunmu ermit bixtti formalardr. Bel ki,
0 ) , ( , , 0 > e = x x B X x x . Onda X fzasnda el
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazisi
v
n
,..., ,
2 1
hqiqi ddlri var ki, aadak brabrliklr dorudur:

=
=
n
k
k k
x x A
1
2
) , ( (4)

=
=
n
k
k
x x B
1
2
) , ( (5)
sbat. ) , ( y x B ermit bixtti forma olduu n , 0 = x olduqda 0 ) , ( > x x B
olduunu nzr alsaq, bu bixtti formann kmyil X fzasnda aadak
qaydada skalyar hasil tyin ed bilrik:
) , ( ) , ( y x B y x = (6)
Bellikl, biz X xtti fzasn Evklid fzasna evirmi olduq. ) , ( y x A ermit
bixtti forma olduundan yuxarda isbat etdiyimiz teorem gr el
n
e e e ,..., ,
2 1

ortonormal bazisi v
n
,..., ,
2 1
hqiqi ddlri var ki, (4) brabrliyi dorudur.
x vektorunun bu bazis gr ayrln yazb, onu ) , ( ) , ( x x x x B = brabrliyind
nzr alsaq, (5)brabrliyinin d doru olduunu grrik.
Bellikl, biz bir ct kvadratik forman eyni zamanda kanonik kil
gtirmi olduq.

16. UNTAR V NORMAL OPERATORLAR
Trif 1. n ll X kompleks Evklid fzasnda tsir edn U xtti
operatoru n
) , ( ) , ( , , y x Uy Ux X y x = e (1)
olarsa, onda U unitar operator adlanr.
gr (1) brabrliyind x y = gtrsk, x x U = alarq. Bu brabrlikdn
grnr ki, unitar operator elementin normasn dyimir. Bundan lav, gr
X fzasnda hr hans
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazisi gtrsk, onda (1)
brabrliyindn xr ki,
n
Ue Ue Ue ,..., ,
2 1
d ortonormal bazisdir. Baqa szl,
unitar operator ortonormal bazisi ortonormal bazis evirir.
Tutaq ki, unitar U operatorunun mxsusi ddidir. Onda normas vahid
brabr olan el X ee vektoru var ki, e Ue = . Buradan
2 2
) , ( ) , ( ) , ( ) , ( = = = = e e e e e e Ue Ue .
1 ) , ( ) , ( = = e e Ue Ue olduundan alrq ki, 1
2
= v ya 1 = . Ona gr d, dey
bilrik ki, unitar operatorun mxsusi ddlri kompleks mstvid mrkzi
koordinat balancnda, radiusu vahid brabr olan evrnin zrind yerlir.
Teorem1. ) (X L U e operatorunun unitar operator olmas n zruri v
kafi rt

1 *
=U U (2)
olmasdr.
sbat. Zrurilik. Tutaq ki, U unitar operatordur. Onda
0 ) ) ( , ( , ) , ( ) , ( , ) , ( ) , ( , ,
* *
= = = e y I U U x y x Uy U x y x Uy Ux X y x . Sonuncu
brabrlikd y I U U x ) (
*
= gtrsk, alarq ki, X y y I U U e = , 0 ) (
*
v ya
I U U =
*
(3)
Eyni qayda il gstrmk olar ki, I UU =
*
. Bu iki brabrlik gstrir ki,
1 *
=U U
Kafilik. Tutaq ki, (2) brabrliyi dorudur. Onda, I U U =
*
, I UU =
*

brabrliklri doru olar. Bunu nzr alsaq,
) , ( ) , ( ) , ( ) , ( , ,
*
y x y I x Uy U x Uy Ux X y x = = = e
Baqa szl U unitar operatordur.
Trif 2. ) (x L Ae operatoru n A A AA
* *
= olarsa, onda A normal
operator adlanr.
Aydndr ki, hr bir unitar operator hm d normal operatordur.
Lemma. A v
*
A operatorlarnn ortaq e mxsusi vektoru var v e Ae =
is onda e e A =
*
.
sbat. Bildiyimiz kimi n ll X kompleks Evklid fzasnda tsir edn A
xtti operatorunun he olmazsa bir mxsusi ddi var. Bu mxsusi ddi il, ona
uyun mxsusi vektoru is e il iar edk. ) ker( I A R

= oxluuna baxaq.
Aydndr ki, x Ax R x

= e , Gstrk ki,

R oxluu
-
A operatoru n
invariant alt fzadr. Yni,

R x A R x e e
*
, . Aadak brabrliy baxaq
) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
* * * * * *
x A x A Ax A x A A x AA x A A = = = = = .
Buradan grnr ki,

R x A e
*
. Ona gr d,
*
A -a

R fzasnda tsir edn xtti

operator kimi baxa bilrik. Aydndr ki, bu operatorun da

R fzasnda he olmazsa
bir mxsusi ddi var. Bu mxsusi dd uyun mxsusi vektoru e il iar
edk. Aadak brabrliyi yaza bilrik: e Ae = , e e A =
*
Bu iki brabrlikdn
alrq ki,
) , ( ) , ( ) , ( e e e e e Ae = = ,
) , ( ) , ( ) , (
*
e e e e e A e = = .
) , ( ) , (
*
e A e e Ae = olduundan alrq ki, 0 ) , )( ( = e e . 0 ) , ( = e e olduundan
= olur.
Teorem2. A normal operatorunun mxsusi vektorlarndan ibart ortonormal
bazis var.
sbat. Yuxarda isbat etdiyimiz lemmaya gr v A v
*
A operatorlarnn
ortaq
1
e mxsusi vektoru var. mumiliyi pozmadan bu mxsusi vektorun
uzunluunu vahid brabr hesab edcyik.
1
e - uyun mxsusi ddi
1
il iar
edk. Onda,
1 1 1
*
1 1 1
, e e A e Ae = = olur. X fzasnn
1
e - ortoqonal olan btn
elementlri oxluunu
1
X il iar edk. Gstrk ki,
1
X hm A , hm d
*
A
operatorlar n invariant alt fzadr.
1
X x e gtrk, onda 0 ) , (
1
= e x
0 ) , ( ) , ( ) , ( ) , (
1 1 1 1 1
*
1
= = = = e x e x e A x e Ax
Demli,
1
X Ax e Eyni qayda il gstr bilrik ki,
1
*
X x A e . Yni,
1
X hr iki
operator n invariant alt fzadr. Ona gr A v
*
A -a
1
X fzasnda xtti
operator kimi baxsaq, bu fzada isbat etdiyimiz lemmaya gr A v
*
A
operatorlarnn ortaq mxsusi vektoru olar. Hmin vektoru
2
e ( 1
2
= e ) il, ona
uyun mxsusi ddi is
2
il iar edk.
1
X fzasnn
2
e y ortoqonal olan
btn elementlri oxluunu
2
X il iar etsk,
2
X -nin d A v
*
A operatorlar
n invariant alt fza olduunu gstrmk olar. Bu alt fzada da A v
*
A operatorlarnn ortaq mxsusi vektoru var. Prosesi yuxardaki qaydada davam
etdirsk, A v
*
A operatorlarnn ortaq mxsusi vektorlarndan ibart
n
e e e ,..., ,
2 1

ortonormal bazisini alm olarq. sbat etdiyimiz teoremdn aadak nticlr
xr:
Ntic 1. gr A normal operatordursa, onda X fzasnda el bazis var ki,
bu bazisd A operatorunun matrisi diaqonal klinddir
Ntic 2. Unitar operatorun mxsusi vektorlarndan ibart ortonormal bazis
var.
Teorem3. n ll X kompleks Evklid fzasnda tsir edn A xtti
operatorunun mxsusi vektorlarndan ibart ortonormal bazis varsa, onda A
normal operatordur.
sbat. Tutaq ki, X n ll Evklid fzas, A is bu fzada tsir edn xtti
operatordur. A operatorunun mxsusi vektorlarndan ibart ortonormal bazisi
n
e e e ,..., ,
2 1
il iar edk. Onda

= =
= = e
n
k
k k
n
k
k k
e e x e x X x
1 1
) , ( , o (1)
yaza bilrik. Buradan alrq ki,

=
=
n
k
k k k
e e x Ax
1
) , ( (2)
*
A il aadak qaydada tsir edn operatoru tyin edk:

=
=
n
k
k k k
e e y Ay
1
) , ( , (3)
burada
k
,
k
ddinin kompleks qomasdr. Skalyar hasilin xasslrindn
istifad etmkl asanlqla yoxlamaq olar ki,
*
A xtti operatordur. Gstrk ki,
*
A
hm d A operatorunun qomasdr. Bunun n X y x e , olduqda ) , ( y Ax v
) , (
*
y A x skalyar hasillrini tapaq. Tutaq ki,

=
=
n
k
k k
e e y y
1
) , ( . Onda

= = =
= =
n
k
k k k
n
k
k k
n
k
k k k
e y e x e e y e e x y Ax
1 1 1
) , )( , ( ) ) , ( , ) , ( ( ) , ( (4)
(4) v (5) brabrliklrinin sa trflri brabr olduundan sol trflri d
brabrdir. Bu is
*
A operatorunun A operatorunun qomas olmas demkdir.
ndi is gstrk ki, A normal operatordur. Yni, A A AA
* *
= . Bunun n (2)
brabrliyinin hr iki trfin
*
A , (3) brabrliyinin hr iki trfin is A
operatoru il tsir edk. Onda
k
n
k
k k k
n
k
k k k
e e x e A e x Ax A

= =
= =
1 1
* *
) , ( ) , ( ,

= =
= =
n
k
k k k k
n
k
k k k
e e y Ae e y y AA
1 1
*
) , ( ) , ( .
Sonuncu brabrlikd x y = gtrsk, X xe n
- -
= AA A A alarq.
Bu is A-nn normal operator olmas demkdir.

17.XTT OPERATOR MATRSNN NORMAL KL
Mlumdur ki, n ll X kompleks Evklid fzasnda tsir edn z-zn
qoma operatorun mxsusi vektorlarndan ibart ortonormal bazis var v bu
bazisd A operatorunun matrisi diaqonal klindir. Biz isbat etdik ki, gr A
normal operatordursa, onda bu operatorun da mxsusi vektorlarndan ibart
ortonormal bazis var. Ona gr hmin bazisd A normal operatorunun da matrisi
diaqonal klinddir. gr A hr hans xtti operator olarsa, onda bu operatorun
mxsusi vektorlarnn bazis ml gtirdiyini mumiyytl sylmk olmaz. Lakin
bu operatorun mxsusi vektorlar bazis ml gtirirs, onda A xtti operatorunun
matrisi diaqonal klind olar. Xtti operatorun mxtlif mxsusi ddlrin
uyun mxsusi vektorlar xtti asl olmadndan dey bilrik ki, A xtti
operatorunun mxsusi ddlri mxtlifdirs, onda el bazis var ki, bu bazisd xtti
operatorun matrisi yen d diaqonal klinddir. ndi is frz edk ki, A xtti
operatorunun mxsusu ddlri irisind tkrar olunan var. Bu zaman 2 hal
mmkndr:
1. Bu operatorun mxsusi ddlrin uyun mxsusi vektorlar bazis ml
gtirir. Bu halda aydndr ki, xtti operatorun hmin bazisind matrisi diaqonal
klind olar.
2.Mxsusi ddlr uyun mxsusi vektorlar bazis ml gtirmir. Bu o
demkdir ki, tkrarlanan mxsusi ddlr uyun mxsusi vektorlarn say mxsusi
ddin tkrarlanma trtibindn kiikdir. Bu halda artq xtti operatorun matrisi
diaqonal klind olmaz.
Bellikl, ixtiyari xtti operator n mumiyytl el bazisin varln
sylmk olmaz ki, bu bazisd xtti operatorun matrisi diaqonal klind olsun.
Ona gr d, X xtti fzasnda el bazis semy alrlar ki, bu bazisd xtti
operatorun matrisi n sad kild olsun. Xtti operator matrisinin bu kli onun
normal v ya Jordan kli adlanr. Hr bir xtti operator n bel bazisin olmas
aada qeyd edcyimiz teoremdn alnr.
Tutaq ki, A n ll X kompleks xtti fzasnda tsir edn xtti
operatordur. Sfrdan frqli x vektoru n el 1 > m natural ddi varsa ki,
0 ) ( , 0 ) (
1
= =
+
x I A x I A
m m
brabrliklri dnilsin, onda x - A
operatorunun mxsusi ddin uyun m trtibdn qoma elementi deyilir. m
ddi x elementinin qomalq trtibi aadlanr. Asanlqla grmk olar ki, gr x
vektoru A operatorunun mxsusi ddin uyun m trtibdn qoma
elementidirs, onda x I A
m
) ( elementi A operatorunun mxsusi ddin
uyun vektorudur.
Teorem. n ll X kompleks Evklid fzasnda tsir edn hr bir A xtti
operatoru n el { } , , , 2 , 1 . , , 2 , 1 (
k
m
k
n m l k e . . = = n n n n
l
= + + + ...
2 1
) bazisi var
ki, bu bazisd A xtti operatoru aadak qaydada tsir edir:
) ,... 3 , 2 . ,..., 2 , 1 (
) ,..., 2 , 1 (
1
1 1
k
m
k
m
k k
m
k
k k k
n m l k e e Ae
l k e Ae
= = + =
= =

Aydndr ki, A xtti operatorunun { }
m
k
e bazisind matrisi aadak
kilddir:
|
|
|
|
|
.
|

\
|
A
A
A
l
...
2
1

burada
k
A -larn hr biri
k
n trtibli matrisdir. Yazlmayan elementlr is sfrlardan
ibart olan mvafiq trtibli matrislrdir.
k
A matrislrinin hr biri is aadak
skilddir:
|
|
|
|
|
.
|

\
|
k
k
k

... 0 0 0
... ... ... ... ...
0 ... 1 0
0 ... 0 1


HQQ XTT FZALARDA XTT OPERATORLAR
Tutaq ki, X n ll hqiqi xtti fza, A is bu fzada tsir edn
operatordur. A operatoru aadak rtlri ddikd xtti operator adlanr:
1. y A x A y x A X y x + = + e ) ( , , ,
2. X y x e , v hqiqi ddi n x A x A = ) ( .
Hqiqi xtti fzada da mxsusi dd v mxsusi vektorun trifi kompleks
fzadak trif analoji qaydada verilir. Kompleks xtti fzada isbat etdik ki, -nn
A xtti operatorunun mxsusi ddi olmas n zruri v kafi rt -nn
xarakteristik oxhdlinin kk olmasdr. Hqiqi xtti fzada da hr bir mxsusi
ddin xarakteristik oxhdlinin kk olduunu isbat etmk olar. Lakin
xarakteristik oxhdlinin hr bir kknn mxsusi dd olduunu bu dd yalnz
hqiqi dd olduqda sylmk olar. Kompleks Evklid fzasnda z-zn qoma
operatorun btn mxsusi ddlrinin hqiqi olduunu isbat etmidik. Hqiqi
Evklid fzasnda da xarakteristik oxhdlisinin btn kklri hqiqi olan myyn
sininf operatorlar tyin edcyik.Gstrcyik ki, bu sinif, z-zn qoma
operatorlardan ibartdir. vvlc X hqiqi Evklid fzasnda qoma operatora trif
verk.
Tutaq ki, A, X fzasnda tsir edn xtti operatordur. gr bu fzada tsir
edn el
-
A xtti operatoru varsa ki,
X y x e , , ) , ( ) , (
*
y A x y Ax =
brabrliyi dnsin, onda
*
A operatorua A 0peratorunn qomas deyilir.
Kompleks fzada qoma operatorun varln v yeganliyini biz Riss teoremi v
ikinci nv bixtti formann kmyil isbat etmidik. Qeyd edk ki, Riss teoremi
hqiqi Evklid fzasnda da dorudur. Yni, hqiqi Evklid fzasnda tsir edn hr
bir ) (x f xtti funksional n el yegan X he elementi var ki, ) , ( ) ( h x x f = .
X z y x e , , n hqiqi qiymtli ) , ( y x A funksiyas aadak rtlri ddikd
birinci nv bixtti forma v ya sadc olaraq bixtti forma adlanr:
1. ) , ( ) , ( ) , ( z y A z x A z y x A + = + ,
2. ) , ( ) , ( ) , ( z x A y x A z y x A + = + ,
3. ) , ( ) , ( ) , ( y x A y x A y x A = = .
Kompleks Evklid fzasnda olduu kimi isbat etmk olar ki, hr bir bixtti
forma n el yegan A xtti opeatoru var ki, ) , ( ) , ( y Ax y x A = v el
Boperatoru var ki, ) , ( ) , ( By x y x A = .
Hqiqi Evklid fzasnda ermit bixtti formann analoqu simmetrik bixtti
formadr.
gr X y x e , n ) , ( ) , ( x y A y x A = olarsa, onda ) , ( y x A simmetrik
bixtti forma adlanr.
gr ) , ( ) , ( x y A y x A = olarsa, onda ) , ( y x A p simmetrik bixtti forma
adlanr. Tutaq ki, ) , ( y x A bixtti formas verilib. Onun kmyil aadak iki
bixtti forman tyin edk:
2
) , ( ) , (
) , (
2
) , ( ) , (
) , (
2
1
x y A y x A
y x A
x y A y x A
y x A

=
+
=

Asanlqla yoxlamaq olar ki, ) , (
1
y x A simmetrik, ) , (
2
y x A is p simmetrik bixtti
formadr v ) , ( ) , ( ) , (
2 1
y x A y x A y x A + = . Bellikl, hr bir birinci nv bixtti
forman simmetrik v p simmetrik bixtti formann cmi klind gstrmk
olar. Yuxarda qeyd etdik ki, hr bir bixtti forma n hqiqi Evklid fzasnda el
A xtti operatoru var ki, ) , ( ) , ( y Ax y x A = .
Gstrk ki, ) , ( y x A bixtti formasnn simmetrik omas n zruri v kafi
rt A operatorunun z-zn qoma olmasdr. Dorudan da, ) , ( y x A simmetrik
bixtti olarsa, onda ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( Ay x x Ay x y A y x A y Ax = = = = . Bu is o
demkdir ki, A z-zn qoma operatordur. ndi is frz edk ki, A z-zn
qoma operatordur. Onda, ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( x y A x Ay Ay x y Ax y x A = = = = . Ona gr
d ) , ( y x A simmetrik bixtti formadr.


18. Hqiqi xtti fzada z-zn qoma operatorun
mxsusi ddlri

Tutaq ki, n ll X hqiqi xtti fzasnda tsir edn A xtti operatoru
verilmidir. Bu fzada hr hans
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisi gtrk. Onda X xe n

=
=
n
i
i i
e x x
1

ayrln yaza bilrik. Aydndr ki, bel ayrl ) , 1 ( n i Ae
i
= vektorlar n d
yazmaq olar:
) ,..., 2 , 1 (
1
n i e a Ae
n
i
k ik i
= =

=

Ayrln msallarndan (onlar hqiqidir) dzldilml ( )
n k
n i
ik
a
, 1
, 1
=
=
matrisin A xtti
operatorunun
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind matrisi deyilir. Qeyd edk ki, ) det( E A , A
xtti operatorunun xarakteristik oxhdlisi adlanr.
Teorem. n ll hqiqi Evklid fzasnda tsir edn z-zn qoma A
operatorunun xarakteristik oxhdlisinin btn kklri hqiqidir.
sbat. Tutaq ki, xarakteristik oxhdlinin kkdr. n mchullu aadak
xtti tnliklr sistemin baxaq:
) ,..., 2 , 1 (
1
n j a
j
n
k
k jk
= =

=
(1)
Asanlqla grmk olar ki, sistemin ba determinant A operatorunun xarakteristik
oxhdlisidir. | o i + = xarakteristik oxhdlinin kk olduundan dey bilrik
ki, bu sistemin ba determinant sfra brabrdir. Sistem bircins olduundan,
aydndr ki, onun sfrdan frqli
k k k
iy x + = hlli var, burada
k k
y x , , , | o -lar
hqiqi ddlrdir. Bunlar (1) sisteminin sol v sa trflrind nzr alb hqiqi
v xyali hisslrini ayrsaq, 2 n mchullu, n 2 sayda tnlikdn ibart olan
aadak sistemi alarq:

+ =
=

=
=
o |
| o
j j
n
k
k jk
j j
n
k
k jk
y x y a
y x x a
1
1
, n j ,..., 2 , 1 = (2)
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind koordinatlar uyun olaraq,
n
x x x ,..., ,
2 1
v
n
y y y , , ,
2 1
.
olan vektorlar x v y -l iar edk. Asanlqla grmk olar ki, bu sistemi
aadak kild d yazmaq olar:
) , ( ) , ( ) , (
) , ( ) , ( ) , (
y x x x Ay x
y y y x y Ax
o |
| o
+ =
=
(3)
A z-zn qoma operator olduundan bu iki brabrlikdn alrq ki,

| | 0 ) , ( ) , ( = + y y x x | . (4)

(1) sistemin sfrdan frqli hllini axtardmz n x v y vektorlarndan he
olmazsa biri sfrdan frqlidir. Bu is o demkdir ki, | | 0 ) , ( ) , ( = + y y x x . Ona gr
d, (4) brabrliyinin dnilmsi n 0 = | olmaldr. Bunu | o i + =
brabrliyind nzr alsaq, dey bilrik ki, hqiqi dddir. Bellikl z-zn
qoma operatorun xarakteristik oxhdlisinin btn kklri hqiqidir. ona gr d
xarakteristik oxhdlinin hr bir kk z-zn qoma operatorun mxsusi
ddidir.
Kompleks Evklid fzasnda olduu kimi hqiqi Evklid fzasnda da z-
zn qoma operatorun mxsusi vektorlarndan ibart ortonormal bazisin
olduunu gstrmk olar. Bu xass kompleks Evklid fzasndak isbat etdiyimiz
teorem analoji qaydada isbat olunur. Kompleks Evklid fzasnda yrndiyimiz
unitar operatorun hqiqi Evklid fzasnda analoqu ortoqonal operatordur.
Tutaq ki, X n ll hqiqi Evklid fzas, P is bu fzada tsir edn xtti
operatordur.
gr
X y x e , n ) , ( ) , ( y x Py Px =
olarsa, onda P ortoqonal operator adlanr.
X fzasnda hr hans
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazisi gtrk. Onda aydndr
ki,

=
=
= =
j i
j i
e e Pe Pe
j i j i
, 0
, 1
) , ( ) , (
Bu brabrliklrdn grnr ki, ortoqonal operator ortonormal bazisi ortonormal
bazis evirir.
Tutaq ki, P , n trtibli matris P' is P -nin transponir edilmiidir. gr
J P P P P = ' = ' (vahid matris) olarsa, onda P ortoqonal matris adlanr. Asanlqla
grmk olar ki, P ortoqonal matrisdirs, onda onun
ij
p elementlri n aadak
mnasibt dorudur:

=
=
=
n
k
kj ik
j i
j i
p p
1
, 0
, 1


Gstrmk olar ki, P xtti operatorunun ortonormal bazisd matrisinin
ortoqonal olmas n zruri v kafi rt bu operatorun ortoqonal olmasdr.
ndi is bir v ikill fzalarda ortoqonal operatorlar yrnk.
Tutaq ki, X birll hqiqi Evklid fzasdr. Bu fzada 0 = e v 1 = e
bazis vektorunu gtrk. Onda aydndr ki, bu fzann hr bir x vektorunu e x o =
klind gstrmk olar. Bu fzada tsir edn P ortoqonal operatoruna baxaq.
Tutaq ki,
e Pe =
onda,
), , ( ) , ( ) , (
2
e e e e Pe Pe = = buradan alrq ki, 1
2
= v ya . 1 =
e e P =
+
v e e P =

iar edk. Bellikl, bir ll hqiqi Evklid fzasnda iki

ortoqonal operator var:
x x P =
+
v x x P =

ndi is frz edk ki, X iki ll hqiqi Evklid fzasdr. Tutaq ki, P bu
fzada tsir edn ortoqonal operatordur. X fzasnda
2 1
, e e ortonormal bazisini
gtrk. P operatorunun bu bazisd matrisini
|
|
.
|

\
|
d c
b a
il iar edk. P ortoqonal
operator olduundan onun matrisi d ortoqonal matris olar. Ona gr d,
J P P P P = ' = ' brabrliklrindn


alrq.
sin , cos = = b a iar etsk, sin , cos = = c d
Bellikl, aadak ikitrtibli ortoqonal matrislri alm oluruq:
|
|
.
|

\
|

=
+


cos sin
sin cos
P v
|
|
.
|

\
|


=

cos sin
sin cos
P
Bellikl, iki ll fzada P ortoqonal operatorunun iki mxtlif matrisini
alm olduq. Bu o demkdir ki, ikill fzada iki ortoqonal operator var.
Bunlardan birinci matris uyun operatoru
+
P il, ikinci matris uyun operatoru
is

P iar edk.
+
P operatorunun
2 1
, e e bazisindki matrisindn grnr ki, bu
operator
2 1
, e e mstvisini buca qdr frladan operatordur.

P operatoru is
2 1
, e e mstvisini buca qdr frladan v sonra 180
0
ks etdirn operatordur.
gr X n ll hqiqi Evklid fzas, P is bu fzada tsir edn ortoqonal
operatordursa, onda el
n
e e e ,..., ,
2 1
ortonormal bazisi var ki, bu bazisd operatorun
matrisi aadak kilddir:
2 2 2 2 2 2
, , 0 , 0 , 1 c b d a cd ab bd ac b a = = = + = + = +
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
.
|

\
|

k k
k k




cos sin
sin cos
... 0
...
cos sin
sin cos
1
1
...
1
0 1
1 1
1 1


Bu matrisd yazlmayan btn elementlt sfra brabrdir.

19. BXTT FORMALAR
Bixtti forma anlay il mxtlif xtti fzalarda tan olsaq da, hqiqi xtti
fzada bixtti formalar haqqndak sas mlumatlar bir daha qeyd edk.
Tutaq ki, X n ll hqiqi xtti fzadr. Bu fzada tyin olunmu x v y
dyinlrindn asl hqiqi qiymtli ) , ( y x A funksiyas aadak rtlri ddikd
bixtti forma adlanr:
1. ) , ( ) , ( ) , ( z y A z x A z y x A + = + .
2. ) , ( ) , ( ) , ( z x A y x A z y x A + = +
3. X y x y x A y x A y x A e = = , ), , ( ) , ( ) , ( v hqiqi ddi n
gr X y x e , n ) , ( ) , ( x y A y x A = olarsa, ) , ( y x A simmetrik,
) , ( ) , ( x y A y x A = olarsa, p simmetrik bixtti forma adlanr. X fzasnda hr
hans
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisi gtrk. Onda, X y x e , vektorlar n bazis gr
aadak ayrllar yaza bilrik:

=
=
n
i
i i
e x
1
,

=
=
n
k
k k
e y
1
q .
) , ( y x A bixtti formasnn xv y vektorlarnda qiymtini tapaq:

= = =
= =
n
k
n
k i
k i k i k k
n
i
i i
e e A e e A y x A
1 1 , 1
) ( ) , ( ) , ( q q .
) , (
k i ik
e e A a = ) , 1 ; , 1 ( n k n i = = elementlrindn dzldilmi
|
|
|
|
|
.
|

\
|
nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

matrisin ) , ( y x A bixtti formasnn
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind matrisi deyilir. Aydndr
ki,

=
=
n
k i
k i ik
a y x A
1 ,
) , ( q . (1)
Bellikl, hr bir bixtti formaya verilmi bazisd myyn bir n trtibli
matris uyun glir.
ndi is frz edk ki, n trtibli ( )
n k
n i
ik
a
, 1
, 1
=
=
matrisi verilmidir. Bu matrisin
kmyil,
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind ) , ( y x A funksiyasn (1) dsturu il tyin edk,
burada ( )
n
,..., ,
2 1
v ( )
n
q q q ,..., ,
2 1
uyun olaraq x v y vektorlarnn
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind koordinatlardr. Asanlqla yoxlamaq olar ki, ) , ( y x A bixtti
formadr v bu bixtti formann
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind matrisi ( )
n k
n i
ik
a
, 1
, 1
=
=
dr.
Bellikl hr bir n trtibli matris d verilmi bazisd myyn bir ) , ( y x A bixtti
formas qar qoymaq olar. (1) ayrlnn yeganliyini gstrmk n (1)-d
k i
e y e x = = , gtrmk kifaytdir. Gstrmk olar ki, ) , ( y x A bixtti formas
yalnz v yalnz o zaman simmetrik (p simmetrik) olur ki, onun verilmi bazisd
matrisi simmetrik (p simmetrik) olsun. Qeyd edk ki,
ki ik
a a = olduqda (
ik
a )
simmetrik,
ki ik
a a = olduqda is (
ik
a ) p simmetrik adlanr.
ndi is bixtti formann mxtlif bazislrdki matrislri arasnda laqni
gstrk.
Tutaq ki, n ll X hqiqi xtti fzasnda
n
e e e ,..., ,
2 1
v
n
f f f ,..., ,
2 1

bazislri verilmidir. ) , ( x x A kvadratik formasnn
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind matrisini
( ) ) , 1 , ( ) ( n k i a e A
ik
= = il,
n
f f f ,..., ,
2 1
bazisind matrisini is
( ) ) , 1 , ( ) ( n k i b f A
ik
= = il iar edk. Onda

=
=
n
k i
k i ik
a x x A
1 ,
) , ( v

=
=
n
k i
k i ik
b x x A
1 ,
) , ( q q
brabrliklrini yaza bilrik. Burada ( )
n
,..., ,
2 1
x vektorunun birinci bazisd,
( )
n
q q q ,..., ,
2 1
is ikinci bazisd koordinatlardr. Aydndr ki,
n k i f f A b e e A a
k i ik k i ik
, 1 , ), , ( ), , ( = = = birinci bazisdn ikinci bazis keid
matrisini ) (
ik
c C = il iar edk. Onda

=
= =
n
k
k ik i
n i e c f
1
, 1 , (4)
Aadak brabrliy baxaq:
,
) , ( ) , ( ) , (
1
`
1 1
`
1 1
`
1
1
`
1 1
`
1
pk
n
p
n
m
mp im kp
n
p
n
m
mp im
n
m
n
p
mp kp im
n
m
n
p
p m kp im
n
m
n
p
p kp m im k i ik
c a c c a c a c c
e e A c c e c e c A f f A b
'
|
.
|

\
|
= |
.
|

\
|
= =
= = = =


= = = = = =
= = = =

burada
pk
c' =
kp
c . ) (
pk
c C ' = ' iar etsk v matrislr hsilinin trifindn istifad
etsk,
C e CA f A ' = ) ( ) ( (6)
olduunu grrik. (6) brabrliyi ) , ( y x A bixtti formasnn iki mxtlif bazisdki
matrislri arasnda laqni gstrir.
Bir bazisdn digr bazis keid matrisi qeyri-mxsusi matris olduundan (6)
dsturundan alrq ki, ) (e A v ) ( f A matrislrinin ranq bir-birin brabrdir.
Baqa szl bixtti formann matrisinin ranq bazisin seilmsindn asl deyil. Ona
gr d, bixtti formann hr hans bazisdki matrisinin ranq bu bixtti formann
znn ranq adlanr.
gr bixtti formann matrisinin ranq fzann lsn brabr olarsa, ona
qeyri-mxsusi v ya crlamayan bixtti forma, ks halda is mxsusi v ya
crlaan bixtti forma deyilr.


20. Kvadratik formalar

Tutaq ki, ) , ( y x A simmetrik bixtti formas verilmidir. x y = gtrmkl
alnan ) , ( x x A funksiyasna ) , ( y x A bixtti formasna uyun kvadratik forma
deyilir. gr verilmi bazisd

=
=
n
k i
k i ik
a y x A
1 ,
) , ( q (2)
olarsa , onda

=
=
n
k i
k i ik
a x x A
1 ,
) , ( (3)
olar. Qeyd edk ki, ) , ( y x A bixtti formasnn verilmi bazisd matrisi hminin
) , ( x x A kvadratik formasnn da matrisi adlanr.
Hr bir simmetrik bixtti forman z kvadratik formas vasitsil brpa
etmk mmkndr. Dourdan da,
) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( y y A x y A y x A x x A y x y x A + + + = + +
brabrliyind ) , ( ) , ( x y A y x A = olduunu nzr alsaq, sonuncu brabrlikdn
| | ) , ( ) , ( ) , (
2
1
) , ( y y A x x A y x y x A y x A + + =
alarq.
gr X y x e , n

=
=
n
k i
k i ik
a y x A
1 ,
) , ( q simmetrik bixtti forma olarsa,
onda uyun kvadratik forman

=
=
n
k i
k i ik
a x x A
1 ,
) , ( klind yazmaq olar. Aydndr
ki, sonuncu yazl ) , ( x x A kvadratik formasnn myyn bir bazisd yazldr.
) , ( y x A bixtti formasnn verilmi bazisd matrisi ) , ( x x A kvadratik
formasnn da hmin bazisd matrisi adlanr. Bu matris simmetrik olmaqla, onun
ranq bazisin seilmsindn asl deyil. Ona gr d, kvadratik formann hr hans
bazisd matrisinin ranqna bu kvadratik formann znn ranq deyilir. gr
kvadratik formann matrisinin ranq fzann lsn brabr olarsa, ona qeyri-
mxsusi v ya crlamayan kvadratik forma, ks halda is mxsusi v ya crlaan
kvadratik forma deyilr.
ndi is kvadratik formalarn aadak tsnifatn verk.
Tutaq ki, ) , ( x x A kvadratik formas verilmidir.
1. gr X xe v 0 = x n 0 ) , ( > x x A ) 0 ) , ( ( < x x A olarsa, ) , ( x x A msbt
myyn (mnfi myyn) kvadratik forma adlanr. Msbt myyn, mnfi
myyn kvadratik formalara myyniarli kvadratik formalar deyilir.
2. gr el X y x e , varsa ki, 0 ) , ( > x x A , 0 ) , ( < y y A brabrsizliklri dnsin,
onda ) , ( x x A iarsini dyin kvadratik forma adlanr.
3. gr X xe n 0 ) , ( > x x A v ya ( 0 ) , ( s x x A ), lakin el 0 = x vektoru
varsa ki, 0 ) , ( = x x A olsun, onda ) , ( x x A kvazimyyn iarli kvadratik
forma deyilir.
Tutaq ki, ) , ( y x A simmetrik bixtti forma, ) , ( x x A is ona uyun msbt
myyn kvadratik formadr. Onda X xtti fzasnda bu bixtti formann kmyil
) , ( ) , ( y x A y x = skalyar hasilini tyin etmk olar. Bu brabrlikl tyin olunan
qaydanin skalyar hasilin malik olduu btn xasslri ddiyini asanlqla
yoxlamaq olar.

KVADRATK FORMANIN KANONK KL GTRLMS

Mlumdur ki n ll X hqiqi xtti fzasnda tyin olunmu hr bir ) , ( x x A
kvadratik formasn verilmi bazisd

=
=
n
k i
k i ik
a x x A
1 ,
) , (
klind yazmaq olar. Lakin, el bazis ola bilr ki, bu bazisd ) , ( x x A kvadratik
formas aadak skild yazlsn:
2 2
2 2
2
1 1
... ) , (
n n
x x A + + + =
burada ( )
n
,..., ,
2 1
x vektorunun hmin bazisd koordinatlardr. ) , ( x x A
kvadratik formasnn bu kild yazl onun kanonik kili, hmin bazis is
kanonik bazis adlanr. Bellikl, kvadratik forman kanonik kil gtirmk n
verilmi bazisdn el bir bazis kemk lazmdr ki, bu bazisd kvadratik forma
kanonik kild yazlsn. Biz hqiqi xtti fzada ) , ( x x A kvadratik formasnn
kanonik kil gtirilmsi n mxtlif sullar gstrcyik.
1.Laqranj sulu. Tutaq ki, ) , ( x x A kvadratik formas
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind
aadak kilddir:

=
=
n
j i
j i ij
a x x A
1 ,
) , ( (1)
burada ( )
n
,..., ,
2 1
x vektorunun
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind koordinatlardr. Biz
hesab edcyik ki, 0 ) , ( = x x A . Bu rt daxilind aydndr ki,
ij
a msallarndan he
olmazsa biri sfrdan frqlidir. Biz hesab edcyik ki, 0
11
= a . gr 0
11
= a
olduqda ) ,..., 2 ( n i a
ii
= msallarndan he olmazsa biri sfrdan frqli olarsa, onda
bazis vektorlarn yenidn nmrlmkl hmi
11
a msaln sfrdan frqli etmk
olar. gr btn ) ,..., 2 ( n i a
ii
= msallar sfra brabr olarsa, onda myyn
vzlm vasitsil yen d
11
a msaln sfrdan frqli etmk olar. Msln,
0 =
ij
a olarsa, onda
)
`

' ' =
' + ' =

= '
+
= '
j i j
j i i
j i
j
j i
i

2
) (
2
) (

vzlmsini aparmaqla qalan koordinatlar dyimsk
'
i
-in msaln sfrdan
frqli etmk olar.
Bellikl, mumiliyi pozmadan hesab edcyik ki, 0
11
= a . Bunu nzr alb
) , ( x x A kvadratik formasn aadak kild yazarq:

=
+ + + + =
n
j i
j i ij n n
a a a a x x A
2 ,
1 1 2 1 12
2
1 11
2 ... 2 ) , ( (2)
Bu brabrliyin sa trfindki cmlm iarsindn knarda olan hdlri tam
kvadrat klind yazaq:

=
=

+
|
|
.
|

\
|
+ + + =
= +

|
|
.
|

\
|
+ + + =
n
j i
j i ij n
n
n
j i
j i ij n
n
n n
n n
n
n
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a a
a
a a
a
a
a
a
a x x A
2 ,
*
2
11
1
2
11
12
1 11
2 ,
2
11
2
2
2
2
11
2
12
1
11
1 1 1
11
13 12
3 2
2
11
1
2
11
12
2
1 11
...
... 2
... 2 ... ) , (



(3)
Bellikl, ) , ( x x A kvadratik formasn

=
+
|
|
.
|

\
|
+ + + =
n
j i
j i ij n
n
a
a
a
a
a
a x x A
2 ,
*
2
11
1
2
11
12
1 11
... ) , ( (4)
kilnd yazmaq olar.
Aadak kild vzlm aparaq:

=
=
=
+ + + =
n
n
n
a
a
a
a
q
q
q
q
2
3 2
2 2
11
1
2
11
12
1 1
...... .......... .......... .......... ..........
...
(5)
Grndy kimi bu evirmnin matrisi qeyri-mxsusi matrisdir. Bu o demkdir ki,
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisindn el bir yeni bazis kemiik ki, hmin bazisd x vektorunun
( )
n
q q q ,..., ,
2 1
koordinatlar (5) dsturlar vasitsil tyin olunur. Bellikl yeni
bazisd

=
+ =
n
j i
j i ij
a a x x A
2 ,
* 2
1 11
) , ( q q q (6)
gr (6) ifadsind btn
*
ij
a msallar sfra brabr olarsa, onda aydndr ki,
) , ( x x A kvadratik formas kanonik kil gtirilmi olur. gr onlardan he
olmazsa biri sfrdan frqli olarsa, onda yuxarda ttbiq etdiyimiz qaydan

=
n
j i
j i ij
a
2 ,
*
q q kvadratik formasna ttbiq etsk v prosesi bu qayda il davam etdirsk,
sonlu sayda addmdan sonra ) , ( x x A kvadratik formasn kanonik kl gtirmi
olarq.
Grndy kimi Laqranj sulu il kvadratik forman kanonik kil
gtirrkn, biz hr df qeyri-mxsusi koordinat evrilmsi aparrq. Bu is z
nvbsind bir bazisdn digrin kemk demkdir. Apardmz qeyri-mxsusi
evrilmlri ardcl olaraq ttbiq etmkl sonda x vektorunun kanonik formadak
bazis uyun koordinatlarn tapa bilrik. Qeyd edk ki, kvadratik formann
kanonik kild yazld bazis kanonik bazisdir


21. Yakobi sulu

Kvadratik forman Yakobi sulu il kanonik kil gtirmzdn vvl bazis
vektorlarn bucaq evirmsi il tan olaq.
Tutaq ki, nll X hqiqi xtti fzasnda
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisi verilmidir. Bu
vektorlarn kmyil aadak vektorlar tyin edk:

+ + + + =
+ + + + =
+ + =
+ =
=


n n nn n n n
j j jj j j j
e e e e f
e e e e f
e e e f
e e f
e f
1 1 2 2 1 1
1 1 2 2 1 1
2 2 32 1 31 3
2 1 21 2
1 1
...
... .......... .......... .......... .......... .......... ..........
...
o o o
o o o
o o
o
(1)
(1) brabrlyindn grnr ki, bu evirmnin msallarndan dzldilmi matris
qeyri-mxsusidir. Ona gr
n
f f f , , ,
2 1
. vektorlar da X fzasnda bazis ml
gtirir.
n
e e e ,..., ,
2 1
bazis vektorlarnn bu qeyri-mxsusi evrilmsi bucaq
evirmsi adlanr. Gstrk ki, hr bir ) , ( x x A kvadratik formas n (
n
e e e ,..., ,
2 1
-
d verilmi) bazis vektorlarn el bucaq evirmsi var ki, bu evirm nticsind
alnan yeni bazisd ) , ( x x A kvadratik formas kanonik kild yazlr. Tutaq ki,
) , ( x x A kvadratik formas
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind aadak brabrlikl tyin olunur

=
=
n
j i
j i ij
a x x A
1 ,
) , ( (2)
ij
a (
ji ij
a a = ) msallarndan aadak determinantlar dzldk:
1 12 11
1 2 22
1 1 12 11
1
22 21
12 11
2 11 1
...
... ... ... ...
... 12
...
,..., ,

= A = A = A
nn n n
n
n
n
a a a
a a a
a a a
a a
a a
a
Teorem. gr
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind verilmi ) , ( x x A kvadratik formas n
0 ,..., 0 , 0
1 2 1
= A = A = A
n

olarsa, onda bu bazis vektorlarnn el bucaq evirmsi var ki, alnm yeni
bazisd ) , ( x x A kvadratik formas kanonik kild yazlr.
sbat. Bildiyimiz kimi ) , ( x x A kvadratik formasnn
n
e e e ,..., ,
2 1

bazisindmatrisinin msallar ) , (
j i ij
e e A a = brabrliklri il tyin olunur.Yeni
n
f f f , , ,
2 1
. bazisind ) , 1 , ( ) , ( n j i f f A b
j i ij
= = iar edk. Bu bazisd kvadratik
forma kanonikkild olduundan j i = olduqda . 0 =
ij
b Sonuncu brabrlik o
demkdir ki, . , 0 ) , ( j i f f A
j i
= = Asanlqla grmk olar ki, bu brabrliklrin
dnmsi
j i f f A
j i
< = , 0 ) , ( (3)
brabrlyinin dnmsi demkdir.
Qeyd edk ki, (3) brabrliklrindn aadak brabrliklr alnr:
0 ) , ( ,..., 0 ) , ( , 0 ) , (
1 2 1
= = =
j j j j
f e A f e A f e A , n j , , 3 , 2 . = (4)
Elc d,
i
f vektorlar n yazlm ifadlrdn v ) , ( x x A kvadratik formasnn
hr bir arqumentin nzrn xtti olmasndan istifad edrk, (4)brabrliklrindn
(3) brabrliklrini alnaq olar.
j j jj j j j
e e e e f + + + + =
1 1 2 2 1 1
... o o o olduunu nzr alb, j -y qiymtlr
vermkl (4) brabrliklrini aq kild yazsaq,
ji
o msallarna gr aadak
xtti tnliklr sistemini alarq:

= + + + +
= + + + +
= + + + +



0 ...
...... .......... .......... .......... .......... .......... ..........
0 ...
0 ...
1 1 1 1 12 2 11 1
2 1 2 1 22 2 21 1
1 1 1 1 12 2 11 1
j j j j jj j j j j
j j jj j j
j j jj j j
a a a a
a a a a
a a a a
o o o
o o o
o o o
(5)
Grndy kimi (5) sisteminin ba determinant ) ,..., 3 , 2 (
1
n j
j
= A

- brabrdir.
Teoremin rtin gr bu determinatlar sfrdan frqlidirlr. Ona gr d, (5)
sisteminin yegan hlli var. Bu is o demkdir ki, ) , ( x x A kvadratik formasn
kanonik kl gtirmk n
n
e e e ,..., ,
2 1
vektorlarnn yegan bucaq evirmsi
var. ndi si bu bucaq evirmsinin
ji
o msallarn tyin edk.
i j 1
A il (
ij
a ) matrisinin 1 ,..., 2 , 1 j nmrli stirlri il j i i ,..., 1 , 1 ,..., 2 , 1 +
nmrli stunlarnn ksimsind yerln elementlrindn dzldilmi
determinant iar edk. Onda Kramer qaydasna gr
ji
o msallarn tyin etmk
n aadak dsturlar yaza bilrik:
) 1 ,..., 2 , 1 , ,..., 3 , 2 ( ) 1 (
1
1
= =
A
A
=

+
n i n j
j
i j i j
ji
o (6)
ndi is ) , ( x x A kvadratik formasn kanonik kl gtirdikdn sonra kanonik
formann msallarn tyin edk. Kanonik msallar
n
,..., ,
2 1
il iar edib (4)
dsturlarndan istifad etsk,

jj jj jj j j j j j j jj j j j
j j j j j jj j j j j j
a a a a e e e e e A
f e A f e e e e A f f A
+ + + + = + + + + =
= = + + + + = =


1 1 2 2 1 1 1 1 2 2 1 1
1 1 2 2 1 1
... ) ... , (
) , ( ) , ... ( ) , (
o o o o o o
o o o

Bellikl,
jj jj jj j j j j j
a a a a + + + + =
1 1 2 2 1 1
... o o o (7)
(7) dsturunun sa trfind
ji
o msallar n tapdmz (6) qiymtlrini nzr
alsaq, aadakn yaza bilrik:

1
1 1 1 1
) 1 (
2 12
2
1 11
1
) 1 ( ... ) 1 ( ) 1 (

+
A
A + A + + A + A
=
j
jj j jj j j
j j
j j
j
j j
j
j
a a a a

sonuncu ksrin srti
j
A determinntnn j nmrli stir elementlrin gr
ayrldr. Ona gr d,
1 11 1 1 1 1 1
1
) , ( ) , (
) ,..., 3 , 2 (
A = = = =
=
A
A
=

a e e A f f A
n j
j
j
j

Bellikl, ) , ( x x A kvadratik formasn bucaq evirmsil kanonik kil
gtirdikdn sonra kanonik formann msallar aadak dsturlarla taplr:
1 2
3
3
1
2
2 1 1
,..., , ,

A
A
=
A
A
=
A
A
= A =
n
n
n
. (8)

KVADRATK FORMALAR N TALT QANUNU
Tutaq ki, ) , ( x x A kvadratik formas hr hans yolla kanonik kil
gtirilmidir. Yni,
n k x x A
k k
s + + + =
2 2
2 2
2
1 1
... ) , (
Aadak kild vzlm aparaq:
). 0 ( ..., , ,
2 2 2 1 1 1
> = = =
p p p p
q q q
. ,...,
) 0 ,..., 0 ( ..., , ,
1 1
1 2 2 2 1 1 1
n n k k
k p k k k p p p p p p
q q
q q q
= =
< < = = =
+ +
+ + + + + + +

Bu qeyri-mxsusi evirmdn sonra ) , ( x x A kvadratik formasn aadak kild
yazmaq olar:
) ( ... ... ) , (
2 2
1
2 2
2
2
1
n k x x A
k p p
s + + =
+
q q q q q .
) , ( x x A kvadratik formasnn bu kild yazl onun normal kli adlanr.
Bellikl myyn bir qeyri mxsusi evirm vasitsil, kvadratik forman normal
kil gtirmk olar.
Teorem(Kvadratik formalar n talt qanunu). Kvadratik formann
hans yolla normal kil gtirilmsindn asl olmayaraq, onun normal kilindki
msbt v mnfi iarli hdlrin say dyimir.
sbat. Tutaq ki, ) , ( x x A kvadratik formas
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind aadak
brabrlik vasitsil verilmidir:

=
=
n
j i
j i ij
a x x A
1 ,
) , ( ,
( )
n
,..., ,
2 1
x vektorunun
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisind koordinatlardr. Bu kvadratik
norman iki mxtlif yolla normal kil gtirdikdn sonra onu aadak kimi
yazmaq olar:

) ( ... ... ) , (
2 2
1
2 2
2
2
1
n k x x A
k p p
s + + =
+
q q q q q . (2)

n k x x A
k q q
s + + =
+
2 2
1
2 2
2
2
1
... ... ) , ( , , , , , (3)
(2) v (3) brabrliklrindn grnr ki, birinci halda kvadratik formann msbt
iarli hdlrinin say p -y, ikincid is q-y brabrdir. Gstrk ki, q p = .
Tutaq ki, . q p > Bu halda isbat edk ki, sfrdan frqli el xvektoru var ki,
onun (2) v(3) normal killrin uyun bazislrdki aadak koordinatlar sfra
brabrdir:
0 ,..., 0 , 0 ,..., 0 , 0
1 2 1
= = = = =
+ k p q
q q , , , . (4)
Qeyd edk ki,
i
q v
i
, koordinatlar
n

, , 2 1
,
.
koordinatlarnn uyun olaraq,
n in i i i
a a a q + + + = ...
2 2 1 1
v
n in i i i
b b b , + + + = ...
2 2 1 1

killi qeyri mxsusi xtti evirmlri vasitsil alnmdr. Ona gr d, (4)
mnasibtlrini sistem klind yazsaq, q p > olduu n
n
,..., ,
2 1

mchullarna nzrn, n dn az sayda xtti bircins tnliklr sistemi alarq.
Bildiyimiz kimi bel sistemin hmi sfrdan frqli hlli var. Baqa szl sfrdan
frqli el xvektoru var ki, onun koordinatlar n (4) brabrliklri dorudur. Bu
brabrliklri (2) v(3)-d nzr alsaq,
2 2
2
2
1
... ) , (
p
x x A q q q + + =
2 2
2
2
1 k q q
=
+ +
.
Sonuncu brabrlik yalnz 0 ,..., 0 , 0 ,..., 0 , 0
1 2 1
= = = = =
+ k q p
q q q olduqda
dnil bilr. Bu brabrliklri (4) il birlikd gtrsk,
0 ,..., 0 , 0 ,..., 0 , 0
1 2 1
= = = = =
+ n p p
q q q q q alarq. Baqa szl, 0 = x vektorunun
myyn bazisd btn koordinatlar sfra brabrdir. Alnan ziddiyyt gstrir ki,
frziyymiz doru deyil. Yni, q p > ola bilmz. Eyni qayda il isbat etmk olar
ki, q p < ola bilmz. Demli q p = olmaldr. Teorem isbat edildi.

22. KVADRATK FORMALARIN TSNFATI
Tutaq ki, n ll X xtti fzasnda ) , ( x x A kvadratik formas verilmidir.
talt qanununa gr bu kvadratik formann hans yolla normal kil
gtirilmsindn asl olmayaraq, normal kildki msbt v mnfi iarli hdlrin
say dyimir. Kvadratik formanin normal klindki sfrdan frqli hdlrin say
onun talt indeksi adlanr. Msbt iarli hdlrin sayna onun msbt indeksi,
mnfi iarli hdlrin sayna is mnfi indeksi deyilir. Msbt v mnfi indekslrin
cmi kvadratik formann ranqna brabrdir. ) , ( x x A kvadratik formasnn talt
indeksini k, msbt indeksini p, mnfi indeksini is q il iar edcyik.
Mlumdur ki, kvadratik formalar aadak sinif blnrlr:
myyn iarli kvadratik formalar
iarsini dyin kvadratik formalar
kvazi myyn iarli kvadratik formalar
) , ( x x A kvadratik formasnn normal klindn istifad edrk, onun bu
nvdn hansna aid olduunu myyn etmy imkan vern aadak teoremlri
qeyd edk.
Teorem1. ) , ( x x A kvadratik formasnn myyn iarli olmas n zruri
v kafi rt onun msbt indeksinin (p) v ya mnfi indeksinin (q) fzann
lsn (n) brabr olmasdr.
Daha dqiq desk, msbt myyn olmas n n p = , mnfi myyn
olmas n n q = olmasdr.
sbat. Tutaq ki,
2 2
1
2 2
2
2
1
... ... ) , (
k p p
x x A q q q q q + + + =

(1)
Teoremi msbt myyn kvadratik forma n isbat edcyik, mnfi
myyn kvadratik forma n isbat analojidir.
Zrurilik. Tutaq ki, ) , ( x x A msbt myyndir. Gstrk ki, n p = Tutaq
ki, n p < . Onda sfrdan frqli ) ,..., , 0 ,..., 0 (
1 k p
x q q
+
= n p i
i
, 1 , 0 + = = q vektoru
n 0 ) , ( = x x A . Bu us ) , ( x x A kvadratik formann msbt myyn olmas
rtin ziddir.
Kafilik. Tutaq ki, n p = . Onda (1) kvadratik formas
2 2
1
... ) , (
n
x x A q q + + =
klind olar. Aydndr ki, 0 ) , ( > x x A , bel ki, gr 0 ) , ( = x x A olarsa, onda
0 , , 0 , 0
2 1
= = =
n
q q q . , yni x vektoru sfra brabrdir. Bu is ) , ( x x A kvadratik
formasnn msbt myyn olmas demkdir.
Teorem2. ) , ( x x A kvadratik formasnn iarsini dyin olmas n zruri
v kafi rt onun hm msbt, hm d mnfi indeksinin sfrdan frqli olmasdr.
sbat. Zrurilik. Tutaq ki, ) , ( x x A iarsini dyin kvadratik formadr.
Onda ) , ( x x A hm msbt, hm d mnfi iarli qiymtlr alar. Ona gr d, bu
kvadratik formann normal klind hm msbt, hm d mnfi iarli hdlr
itirak etmlidir. Bellikl, ) , ( x x A kvadratik formasnn hm msbt, hm d
mnfi indeksi sfrdan frqli olmaldr.
Kafilik. Tutaq ki, ) , ( x x A kvadratik formasnn hm msbt, hm d mnfi
indeksi sfrdan frqlidir. Yni o aadak kilddir:
2 2
1
2 2
2
2
1
... ... ) , (
k p p
x x A q q q q q + + + =
+

Aydndr ki, , 0 , , 0 , 0 , ) ,..., , 0 ,..., 0 , 0 (
2 1 1
= = = =
+ + + k p p n p
x q q q q q . vektoru
n 0 ) , ( < x x A , ( = y ) 0 , , 0 , , , ,
2 1
. .
p
q q q , 0 , , 0 , 0
2 1
= == =
p
q q q . vektoru
n 0 ) , ( > y y A . Yni ) , ( x x A kvadratik formas iarsini dyindir.
Teorem3. ) , ( x x A kvadratik formasnn kvazimsbt (kvazimnfi) iarli
olmas n zruri v kafi rt, onun msbt (mnfi) indeksinin fzann
lsndn kiik, mnfi (msbt) indeksinin is sfra brabr olmasdr.
Teoremi kvazimsbt kvadratik forma n isbat edk. kvazimnfi kvadratik
forma n analoji qaydada isbat olunur.
sbat. Zrurilik. Tutaq ki, ) , ( x x A kvazimsbt iarli kvadratik formadr.
Onda aydndr ki, n p q < = , 0 olmaldr, nki n p = olarsa, onda kvadratik forma
msbt myyn olard.
Kafilik. Tutaq ki, n p q < = , 0 . Onda aydndr ki, ) , ( x x A 0 > v sfrdan
frqli ) , , , , 0 , , 0 , 0 (
2 1 n p p
x q q q . .
+ +
= , 0 , , 0 , 0
2 1
= = =
+ + n p p
q q q . vektoru n
0 ) , ( = x x A .Yni ) , ( x x A kvazimsbt iarli kvadratik formadr.
SLVESTR LAMT
Tutaq ki, ) , ( x x A kvadratik formasnn
n
e e e ,..., ,
2 1
bazisindki matrisi
) ( ) (
ij
a e A = dir. Bu matrisin ba diaqonal minorlarn
n
A A A ,..., ,
2 1
il iar edk.
Teorem. ) , ( x x A kvadratik formasnn msbt myyn olmas n zruri
v kafi rt 0 ,..., 0 , 0
2 1
> A > A > A
n
mnfi myyn olmas n zruri v kafi rt
, 0
1
< A
n
A A ,...,
2
lrin is iarsini nvb il dyin olmasdr.
sbat. Zrurilik. vvlc gstrk ki, gr ) , ( x x A kvadratik formas
myyn iarlidirs, onda n i
i
, 1 , 0 = = A .
Tutaq ki, hr hans 0 = A
k
. Aadak xtti bircins tnliklr sistemin baxaq:

= + + +
= + + +
= + + +
0 ....
.. .......... .......... .......... ..........
0 ...
0 ...
2 2 1 1
2 2 22 1 21
1 2 12 1 11
k kk k k
k k
k k
a a a
a a a
a a a



(1)
bu sistemin ba determinant
k
A olduu n onun sfrdan frqli hlli var. Bu
hlli (1) sisteminin hr bir tnliyind uyun mchullarn yerin yazb hmin hll
uyun vektoru ) 0 ,..., 0 , 0 , ,..., (
1 k
x = il iar edk.
(1) brabrliklrindn birincisini
1
, ikincisini
2
,... axrncsn
k
ya
vurub trf-trf toplasaq,

brabrliyini alarq.
Asanlqla grmk olar ki, bu brabrliyin sol trfi ) , ( x x A kvadratik
formasnn sfrdan frqli x vektorlarundak qiymtin brabrdir. Yni 0 = x
vektorunda 0 ) , ( = x x A olur. Bu is kvadratik formann myyn iarli olmas
rtin ziddir.
Bellikl,
i
A 0 = n i , , 2 , 1 . = . Ona gr d, Yakobi sulunu ttbiq etmkl
kvadratik forman kanonik kil gtirmk olar v bu halda kanonik msallar
n j
j
j
j
,..., 3 , 2 , ,
1
1 1
=
A
A
= A =

(20
dsturlar il taplr. Bu dsturlardan grnr ki, ) , ( x x A msbt myyn
olduqda, btn 0 >
j
olduu n 0 ,..., 0 , 0
2 1
> A > A > A
n
olmaldr. ) , ( x x A
mnfi myyn olduqda btn kanonik msallar mnfi olduu n ( 0 <
j
),
0
1
< A ,
n
A A A ,..., ,
2 1
-lr is iarsini nvb il dyin olmaldrdir.
Kafilik. Teoremin rtindn xr ki, btn 0 = A
i
( ) , , 2 , 1 n i . = . Onda, yen
d Yakobi sulu il kvadratik forman kanonik kil gtirmk
olar. 0 ,..., 0 , 0
2 1
> A > A > A
n
olduqda (2) dsturlarndan 0 >
j
) , , 2 , 1 ( n j . =
olmas, yni ) , ( x x A kvadratik formasnn msbt myyn olmas alnr.gr
0
1
< A ,
n
A A A ,..., ,
2 1
-lr iarsini nvb il dyin olarsa, onda (2) dsturlarndan
0 <
j
) , , 2 , 1 ( n j . = olmas yni, ) , ( x x A kvadratik formasnn mnfi myyn
olmas alnr. Teorem isbat edildi.

0
1 ,
=

=
n
j i
k i j i
a