ANKAYA

FALH RIFKI ATAY

FALH RIFKI ATAY ANKAYA

nsz
Atatrk devri zerine hatralarm 1952de Dnya gazetesinde yaynlamtm. Bu eserin iki eksii vard: Biri Atatrk devrini bilenler iin olmak, teki de o gnlerde srasz saylabilecek baz olaylar aklamamak. imdi bu iki eksii tamamlyarak ankayay yeniden yaynlyorum. Moda, 2 Mart 1968 Falih Rfk Atay

Birinci Basknn nsz

1946, hele 1950den beri Atatrk devri, onun iinde yle byle bulunmu olanlarn, veya kendilerini olduklarndan baka trl sandrmak hevesine kaplanlarn elinde smrlp durmutur. Yaynlanan hatralarn ounda ller tank, bir azla iki kulak arasnda, hi kimsenin duymad fsldamalar belge diye kullanlmaktadr. Tarihi ise, gazete okuyucular kadar kolay avlanmaz. Tarihi, bu hatralarn dorular ile sahteleri ve zorlanmlar arasnda yanlmaktan kendisini kurtarmasn bilir. Gariptir ki grev ve sorum banda bulunanlardan belli bal hi kimse de hatralarn yazmamtr. Elimizde yalnz Atatrkn Nutuku var. Atatrk de, kzp darlr, barp gene bozuur, bazan huysuzluu, bazan keyfi tutar, bir mddet herhangi bir dedikodunun etkisi altnda hakszla kadar gider, sonra pimanlk duyar, stelik alay, akay sever, fnilii size bana benzer tabi bir insand. ahslar iin bir deimez, bir de geici vg ve yermeleri vardr. Hemen her akam ve her yerde meclisli mr srd iin, yannda bir iki defa bulunanlar, ok defa, ahslar veya olaylar zerine bu geici vg veya yermelerini duymulardr. Herkes duyduunu tarih belgesi olarak vermee kalkarsa, sanatn bilmiyen bir tarihi bu aykrlmalarn altnda phesiz pek glk eker. Atatrkle devaml birlikte bulunanlar da sevdikleri bir kimse iin onun geici vgsn, sevmedikleri iin geici yermesini ne srmektedirler. Belli bal adlar sz konusu olduu zaman, bu ahsiyetleri nasl grevlendirdiine baknz. Gerek hkmlerini ancak byle kavryabilirsiniz. nk devlet ve halk ilerinde hi luballii yoktu. Bir zamanlar akrabasndan birini Nafia Vekilliine tavsiye etmiti. Bir mddet sonra bir akam: Ben de onu su mhendisi sanrdm. Meer sudan bir mhendis imi, demiti. En yakn mnasebette olduklarnn bile devlet hizmetlerinden uzaklatrlmasna hi ses karmamtr. Hatralar okunurken yle bir duyguya da dlyor ki mesel Atatrk ilerin srrn ya sofrasnda yalnz kaldmz zaman zaman bana, ya bir gezintide ba baa bulunduunuz vakit size, yahut aralarnda bir ncs bulunmadn grerek bir bakasna anlatmtr. Mavi boncuk kimdedir? Haber vereyim ki Atatrk ne yaptn, nasl yapacan, kimlere ne yaptracan, kimleri nasl ve nerede kullanacan bilir pek hesapl bir adamd. Yapm olduklar zerinde istediiniz tenkitlerde bulunabilirsiniz. Fakat kendi varmak istediine ulamaktan baka bir ey dnmiyen, dostluklarnn, yaknlklarnn, szde srdalklarnn stnde bilhassa kendi kendine vefal bir lider olduu sz gtrmez. Tarih boyunca btn kendi gibi olanlara benzerdi. O da bal veren bir iek deil, her iein kendine gre baln almasn bilen bir ar idi. Her iein kovan peteklerinde phesiz bir pay vardr. Fakat ieklerden hibiri, eer ar olmasayd, petekteki bal yapabileceini syliyerek vnemez. Ama bu bal zehir sayanlar da bulunabilir. Otuz yl nice kimselerden: Ben olmasaydm... demee benzer szler duymuumdur. u var ki asl mesele Onun olmasnda veya olmamasnda idi. 1914te Osmanl Devletinin sz sahibi Enver yerine Mustafa Kemal olduunu, 1919da da Samsuna Mustafa Kemal yerine Enverin ayak bastn bir tasarlaynz. Trk tarihinin gidii baka trl olurdu. Byk frsatlar fni ahslara bir milletin kaderini iyiye veya ktye doru deitirmek imknn verebilir. Geenlerde bir yazma yle balamtm: Elli altm sularnda msn, uydur uydur anlat! Gemi dediimiz ey de buna dnd. Baz vnmeleri iittike ve baz hatralar okuduka iimi bir phe basyor: 2

 Acaba ben bu devrin iinde mi idim? Yoksa otuz yl sren bir rya hli mi geirdim? Benim tandm sandm Atatrk, bana milletvekillerinden biri olduum gibi gelen Meclisler, dinlemi veya okumu olmak sansna dtm hatipler ve yazarlar, acaba hepsi hayaletler mi idi? Yoksa hepsi ift idiler de ben sahte ikinciler ile beraber mi dp kalkyordum? Dorusu Shakes- pearin listeleri arasnda ya benden acayibi yoktur, yahut, eer ben gerekten o gemite yaamsam, eski devirden kalma olanlarn yzlercesini hekimler, ruhu ve aklclar, trajedi, komedi, vodvil ve rev sanatkrlar arasnda datp ilme ve sanata hizmette bulunmalyz. Bu yaz biraz mizah, biraz yerme klkl olmakla beraber tam iimin sesi idi. Ya ben kimim? Ben haddini bilen bir yaz adamym. Cumhuriyet devrine Akam gazetesinin drt sahibinden ve iki bayazarndan biri olarak girdim. Cumhuriyet Halk Partisinin iktidar devrinden Ulus gazetesinin eski bayazar olarak ktm. Otuz yl yazdm, konutum, dinledim ve grdm. Hepsi bu. Krk, bir olgunluk yadr. Daha gen olanlar braknz, bu yatakilere bile geen devre ait hangi hatram anlatsam, atklarn gryorum. Hemen hepsi: Ne olur, bunlar yazsanz... diyor. Ben de onlar yanma alp 1881den 1938e doru gemii dolatrmak istiyorum. Bu dolamada benim dinlediklerimi iitecekler, grdklerimi seyredecekler. Atatrk ve onun devrini ben nasl anladmsa yle anlatmak istiyorum. Basit de bir metodum var. Fkralar ve hatralar iinde sindire sindire anlatmak! Geri bu bir datmadr. Toplamay okuyanlara brakyorum. Bir okul tarihi deil, kendi hatralarm yazdm unutmaynz. Kulanza bir ey syliyeyim: Geen devirde ne ben istedim, ne de bana vermediler. Hi kimseden alacakl deilim. Kendi orta hlli kemde bir fikir savas idim. Sonlarna yaklaan mrm baka trl bitirmee de niyetim yok. ahslar arasndaki anlamazlklar ve rakiplikler beni ilgilendirmedii gibi, u bunu sevmedii, bu onu ekemedii, o buna gcendii iin tarih olaylarnn deimesi de lzm gelmez. Bu hatralar grdklerim ve iittiklerimdir. Grdklerimin hepsi benden. ittiklerimin ou Atatrkn azndan!

***
Birinci Dnya Harbi zerine yazdm hatralarn ad Zeytinda idi. Bu Kudste bir tepenin ad. Yedek subaylm onun stndeki Drdnc Ordu Kararghnda geirmitim. 1923ten 1938e kadar hayatmn byk bir ksm da ankayada, Atatrkn yaknlnda geti. ocukluk, genlik, askerlik ve ihtillcilik hikyelerini, eski ve yeni kknde, kendi azndan dinledim. Hkimiyet-i Milliye ve Milliyet gazetelerinde kan ilk hatralarn ben yazmmdr. Birok gnler uzun boylu ba baa kaldk. Hindenburga ait fkralar Almanya Byk Eliliinin ikyetlerine sebep olduu iin bu hatralar yarda kestik. Geri kalan notlar bende idi. lmnden sonra 19 Maysn ilk yldnmnde bu notlardan mtarekede stanbulda geirdii gnleri anlatan blmlerini toplayp bir kk kitapta yaynlamtm. Kuvay- Milliye ve devrim yllarnn birok hretlerini, gerek veya ireti ahsiyetleri ile, ankaya meclislerinde tandm. Atatrkn devlet srlarn sofrasnn stne dkt sanlmamaldr. Resm ilerini sorumlu hkmet adamlar ile grrd. Akam meclislerinde dostlar ile bulumak, olaylar ve ahslar zerine hatralarn anlatmak, tartmalarda bulunmak da eski deti idi. Onun herkesi fikir ve karakter deeri kadar srlarna yaklatran, devaml bir telkin sanatnn inceliklerini pek iyi kavrayan yaman bir politikac olduu unutulmamaldr. Son byk Makedonyal idi. Sofrasnda bulunanlar onu kendi kafalarnn iki kula ile dinlemiler, ok defa yanlmlardr. Bir emir ve nehiy zorbas deil de inandrc, balayc bir lider olmay istedii ve sevdii iin bazan yorucu, pek zeki olmyanlar artc dolak yollar semitir. Atatrkn davasna lesiye bal, fakat iini dkmekten hi ekinmiyen fikir arkadalarndan biri Recep Pekerdi. Hatralarm arasnda yle bir not var: deta akal bir konumadan sonra bahis bilmem neden bu korku meselesine geldi. Atatrk, yannda oturan Recepe: Sen benden korkmaz msn? diye sordu. Recep gld. Atatrk: Karma ge! dedi. Geti: 3

 Korkar msn, korkmaz msn, syle, dedi. Hayr, dedi, ne senin arkadalarn korkaktrlar, ne de sen korkunsun. Biz inanarak senin ideallerine balyz. Sen sevilen adamsn, korkun olamazsn. Atatrk: Gel gene yanma otur, dedi. Atatrkn anlat, ne nutuk sylemesine, ne de yaz yazmasna benzerdi. Ara sra Rumeli azna kayan tatl bir ivesi, gnl tellerine dokunan byl bir sesi, hi bezginlik vermiyen renkli bir hikye slubu vard. nsanlarda beenecek pek az ey bulmay belki ss edinen nice titiz tenkitiler, sohbet cazibesine kolayca kaplmlardr. Geen otuz yllk gemie doru ne zaman bam evirsem, o tepeyi bir trl gzden kaybedemem. ne gelir, geriye gider, yana kaar, yle olur ki ondan baka bir ey grnmez, o kadar kaplaycdr, olur ki hi olmazsa ta uzaktan glgesi vurur, fakat hatralarm o tepenin hkm veya etkisi altndan kurtaramam. Onun iin bu kitabn adn ankaya koydum. Bykleri byklkleri, kkleri kklkleri, bayalar bayalklar, zevkleri aclar, hznleri tuhaflklar ile iinden geip geldiim gemi seyredilmee deer. Grme, anlayma gvendiiniz kadar yazdklarma inanabilirsiniz. Yanlm olabilirim. Hele, tarih hafzam pek zayf olduundan, yl, ay ve olay sralarnda yanlabilirim. Zorlamak, bozmak veya deitirmek... Hayr!

***
arkllar iin ya methiye ya hicviye vardr. kbal adamlarn, ya borlusunuz, batan ayaa vmeli, ya kinlisiniz, tepeden trnaa yermelisiniz. Bu trl yazlarda airin veya nesircinin hayal ve nktelerini tatmakla kalrsnz. Fakat adam tanmazsnz. ark devlet adamlarnn hatralar da vnmekten veya savunmaktan te gemez. Atatrk vlmekten hi phesiz holanmakla beraber, mesel, Trkiyede yaynlanmasna izin verilmiyen Armstrongun Bozkurdu kendi zerine yazlm eserler arasnda en beendii idi. Bu kitabn haksz ve yanl, hatta doru da olsa yazlmasn ho bulmyacamz taraflar olsa bile, Atatrkn ahsiyet ve karakter srlarna hayli yaklaan bir taraf olmal idi. Hikyeyi birok kimseler bilir. Atatrk zmire bir gidiinde Kordon boyundaki evinin salonuna byk bir sofra kurulur. Davetliler tamam olup oturulaca vakit, sokakta biriken halkn ierisini seyrettiini istemiyen vali, perdelerin indirilmesini emreder. Atatrk der ki: Vali bey, dardaki halk acaba bizim ne yaptmz sanyor? ki itiimizden phesi yok. Fakat imdi masa stnde kadn da oynattmz ve kim bilir daha neler yaptmz zannedecekler. ki imekten baka bir ey yapmadmz grmeleri iin perdelerinizi atrnz. Szl, oyunlu ve kadnl toplantlardan biri idi. Sofrann iki trl dal vard. Ya Atatrke iyice uyku ve yorgunluk basar, arkadalarna izin verir ve yatak odasna kar, yahut, yabanc ve yar bildiklerle vedalap birka yakn arkadan alkoyard. Yemek odasnda veya eer bahar ve yaz gnleri ise, kkn bahesinde kalanlarla biraz daha vakit geirdikten sonra, hafifler ve ayrlrd. O gece baz arca sahneler geti. Gle oynaa sabahladk. Atatrk benimle birka kiiyi sona brakt. Gece stne bir hayli dedikodu yaptk. kp gideceimiz sra kendisine dedim ki: imdiye kadar sizin iin yalnz yabanclar yazd. Biz yannzdayz. Sizi ve eserinizi daha iyi tanyoruz. zin verir misiniz? Yakup Kadri ile sizin iin bir kitap hazrlasak... Ferah ve uyank bir bakla beni szd: Dn geceyi yazacak msnz? Canm efendim, bu kadar hususiyetlerinize girmeye ne lzum var? Ama bunlar yazlmazsa ben anlalmam ki... Siz de bakalarnn yazdklarn tekrarlam olursunuz. Yaptn saklamak riyakrlndan, kendi gibi, halk da kurtarmaya alt. Bir yaz ikindisi Dolmabahe Sarayndan bir motrle Kalam Krfezine kadar uzanmtk. Koy sandal dolu idi. Ortalarna sokulduk. Herkesin gz Atatrkte ve hepsi put. Ses yok, kmldan yok. Atatrk garsona: Bize bira getiriniz, dedi. Getirdiler. Kadehini kaldrarak: erefinize vatandalar... deyince kimi yan banda, kimi oturduu yerin altnda saklad iki kadehlerini: erefine paam... diye kaldrp itiler. Btn koy nee iinde alkalanp durdu. Hatralarmdan gizleme abasna dmeyiim, yalnz Atatrkn o sabahki dn tutmak iin deildir. Atatrk kadar i ve d, zel ve resm yaay birbirine karan, i ie giren, hatta birbirinden ayrlmayan belki pek az tarih adam vardr. yaay zerine hikyeler yazlmas doru deildir diye grnebilir. Fakat onu anlamak ve o an4

latmak iin bunlar, devrimlerinden veya eserlerinden herhangi birinin cansz belgeleri kadar faydal olsa gerek. Atatrk, toplam hesaplamasnda, iinde grnd btn olaylarn stnden bakar olur. Dikeni als ayanz yalyarak indirdiiniz bir da gibi, geri dnp baktnzda onun ancak ycelii altnda ezilirsiniz. Herkes gibi Atatrkn insanl itahlardan, hrslardan, heyecanlardan, gurur ve fkelerden, zaaf ve kuvvetlerden, i varln dzlerinden, ini ve klarndan yorulmutur. Eseri bu insanln derinliklerinden gelme, kaynaklarndan domadr. Atatrk ayklyarak deil, bir tabiat paras gibi, toplu ve tam ele almaldr.

***
Byk adamlar iin hayranlar, dostlar, dmanlar, hatta uaklar hatra yazmlardr. Napoleon bir akam sofrada otururken, yeni oynanan bir piyesten bahsederler. Piyeste bir de imparator rol varm. Napoleon, bu role hangi aktrn km olduunu sormu. Sonra da kendisini saraya artarak: mparator roln nasl yaptn, tekrarla da bir greyim, demi. Aktrn rol pek iyi yapm olduunu sylemee lzum yok. Fakat Napoleonun bizzat kendisi imparator! Bir imparatorun ne gibi hllerde nasl davranacan onun kadar bilmek kimin haddi? Yerinize oturunuz, der ve kalkp bu roln nasl yaplmas lzm geldii hakknda kendisi canl bir ders verir. Olay Napoleonun ua yazmtr. mparatoru daima banda tac ve altnda taht ile gstermek isteyen safdil klar iin: Anlatlmasa daha iyi olmaz myd? denecek bir hikyedir ama, bizi Napoleonun insanlna yaklatrc ve sndrc bir tad yok mu? Asl mesele ktl iyili, aal yksekli hatralar iinde bir tarih adamnn nasl kiilik baladdr. Cumhuriyetin ilk zamanlarnda memlekette Atatrk dmanln yaymak iin bilhassa husus hayatn ele alanlar pek oktu. Bunlardan biri, Kocaeli kylerinden birinde Atatrkn koynuna her gece bir bakir kz verildiini syler. Ak sakall bir ihtiyar der ki: Haydi be canm, lnceye kadar her gece bir kz verseler, Yunan askerlerinin bir gecede yaptn yapmaa mr yetmez. Sca scana zafer gnlerinde byle idi. Daha sonra, Serbest Frka denemesinde bizim ak sakallnn hafzasndan hayli kaybettiini de grdk. Falih Rfk ATAY MUSTAFA KEMAL 1881 - 1914

ocukluu ve lk Genlii
Atatrk 1881 tarihinde Selnikte Ahmet Suba Mahallesinde Sanayi Okulu karsnda orta hlli bir ahap evde dodu. Babasnn ad Ali Rza, anasnn Zbeydedir. Otuz yan geen evli kadnlara dendii zere, Zbeyde Molla Selnike birka saat uzak Saryer adl bir Yrk kyndendir. Mustafa Kemal ana tarafndan Yrktr. Ondaki Altayl tipi bundan olsa gerek. Ama asl Tesalya fethinden sonra Anadoludan gm, 1810da Vodinada Sargl bucandan Selnike gelip yerlemitir. Bu gmenin ad Feyzullahtr, soyad Hac Sofular. Kz Zbeydenin iki kardei vard. Biri Lankazada ahlk eden Hasan, ikincisi Selnik erafndan Hac Sami Beyin iftliinde Suba Hseyin. Gen yanda evlendii Ali Rza Efendi, Katerin ilesinin Pasaport Kpr denen yerinde gmrk muhafaza memuru idi. Aralarnda yirmi ya fark vard. Kzl bykl ve iri yar idi. Babasna Krmz Hafz Ahmed derlerdi. Aydnn Ske taraflarndan gelmilerdi. Memurlukta iyi geinemedii iin keresteci Cafer Efendi ile ortak olmutu. nce iyi kazanyordu. Islahhane semtindeki katl evi bu srada ald. Sonra ileri bozulunca 1887de kayptan ve skntdan aclanarak ld. Bir kz Naciyeyi daha nce kaybetmitir. arkta bym kimselere ok defa hanedanms bir ktk uydurmak istiyenler kar. Mustafa Kemal kendinden ncesine merakl ve pek bal deildi. Geri 1876da, ilk Kanun- Esasinin iln edildii gne raslyan 23 Aralkta Selnikte kurulmu Asakiri Milliye Taburundaki gnll subaylardan biri babas olarak ne srlmtr. Resmi tekilerden ayrlarak bytlmtr. stanbul hrriyetilerine yardm etmek iin toplanan bir mill kuruluta babasnn da bulunmu olmas Mustafa Kemalin houna gidecek bir eydi ama inanm mdr, sanmyorum. hatta bir gn alaylca bir dille: Bu bizim peder deildir, dedii kulama gelir. Ali Rza Efendi sa iken bu orta hlli ailenin balca kaygs ocuklarn okutup yetitirebilmekti. Mustafa yedi yana basnca ana baba arasnda anlamazlk kt. Zbeyde Mollaya gre olu ilhilerle Kasmpaa semtine yakn medrese ilkokuluna, babasna gre yeni usul eitim yapan emsi Efendi Okuluna gitmeli idi. Atatrk der ki: Nihayet babam bir kurnazlkla iin iinden kt. nce ilhi ve alayla mahalle mektebine baladm. Biraz sonra 5

emsi Efendi Okuluna yazldm. Mustafa pek kk yata ksz kald. Ailenin geinecei olmad iin anas olunu okuldan alarak Lankaya taraflarnda aabeyi Hseyin aann iftliine gittiler. Days Mustafay iftlik ilerinde yetitirmee karar verdi. Atatrk kz kardei ile beraber karga kovmak iin bakla tarlas bekilii ettiini hi unutmamtr. Devlet bakanl zamannda bir misafiri bu tarla bekilii hikyesine: Aman efendimiz... yollu, estafurullaha benzer, bir inanamazlk gstermesi zerine: Evet yledir. Ben de herkes gibi dodum, bydm. Douumda bir ayrlk varsa Trk oluumdan ibarettir, demiti. Bir halk ocuu olmakla vnrd. Mustafay yakndaki bir Rum okuluna vermei dndler. Vazgetiler. iftlik yazcs Karabet Efendinin derslerinden pek faydaland yoktu. Lankayada be alt ay kaldktan sonra bir sonbahar gn days ile ayrda dolarken Mustafay eve ardlar. Selnikte teyzesi yeniden okula yollamak iin ocuu yanna almaya karar vermiti. O zaman on yanda bulunan Mustafaya gre iftlikte kalsa daha iyi idi. Fakat ister istemez anas ile Selnike dnd. Halasnn kocas gmrk memurlarndan Hac Hseyin Efendi idi. Okul iinde bu aileye Evrenoszade Muhsin Bey yardmda bulunmutu. Atatrkten ok defa bu Muhsin Bey ailesine balln duymuumdur. 1894te Selnikte sivil rtiye (ortaokul) mektebine girdi. Fakat orta retimini burada tamamlamak ksmet olmad. Ayn zamanda mdr yardmcl eden ve kendine Kaymak Hafz denen matematik hocas Hseyin Efendi bol dayak atan sert bir kimse idi. Atatrk derdi ki: Berbat bir adamd. Ondan ok korkardm. Beni dverse ne yaparm, diye dnrdm. Nitekim snf arkadalarndan biri ile kavga ettii srada Kaymak Hafzn eline dt. nsafszca dayak yedi, kan iinde kald ve bu yzden okuldan kt. Komularndan Kadri Bey adnda bir binbann olu Ahmet asker rtiyeye gidiyordu. Onun asker esvabna imrenen Mustafa ille ayn okula girmek, sokakta grd niformal subaylar gibi olmak hevesine kapld. Anasn yoklad. Hi de asker olmas tarafls deildi. O kimseden habersiz kabul imtihanlarna girdi ve salad baar ile kendisini retim sresi drt yl olan rtiyenin nc snfna aldlar. Zbeyde Hanm olup bitene boyun emek zorunda kald. Arkadalar arasnda hemen kendini gstermiti. Matematie bilhassa merakl idi: Az bir zamanda bize bu dersi veren retmen kadar, belki daha ok bilgi edindim. Dersler stnde problemlerle urayordum. Yazl sualler hazrlyordum. Matematik hocas da yaz ile cevap verirdi. Hocamn ad Mustafa idi. Bir gn bana, olum senin de adn Mustafa benim de. Bu byle olmaz. Arada bir fark bulunmal. Bundan sonra senin adnn sonuna bir Kemal ekliyelim dedi. O gnden beri adm Mustafa Kemaldir. Hoca sert bir adamd. Snfta birinci ikinci tanmazd. Bir gn bize: Aranzda kendilerine kimler gveniyorlarsa kalksnlar, onlar mzakereci yapacam, dedi. nce durakladm. yleleri ayaa kalkt ki ben oturmay daha doru buldum. Bunlardan birinin de mzakerecilii altna girdim. Mzakere ortasnda dayanamadm, ayaa kalkarak, ben bundan daha iyi yaparm, dedim. Bunun zerine hoca beni mzakereci yapt ve eskisini benim altma koydu. ocukluk arkadalarnn anlattna gre rtiyede iken Kulekap Mahallesinde bir kzla bir ak hikyesi olmutur. Akamlar okuldan kar kmaz eve koar, esvaplarn tletir, zpzp oynyan ocuklar seyretmek bahanesi ile kz pencereden grmee gidermi. lm yatana kadar sren iyi giyinmek titizlii bu ak gnlerinden kalmtr, derler.

***
Mustafa Kemal 1898 yl banda asker rtiyesinden snfn drdncs olarak diploma ald vakit on be yanda. Anas Zbeyde Hanm kocasndan kalma dul maa ile geinemiyordu. O srada Larisadan gmen olarak gelen ttn rejisi memurlarndan otuz iki-otuz yalarndaki Ragp Beyle evlendi. O da eski karsndan iki veya ocuklu bir duldu. Ragp Bey i gvey olarak eve geldi. Mustafa Kemal bu evlenmeyi bir trl iine sindirememiti. Evi brakarak Horhor Mahallesinde oturan halas Emine Hanmn yanna gitti. Manastr asker idadisine (lise) gidinciye kadar anasnn evine pek az urad. Yeni baba vey oluna saygl idi. Birinci Dnya Savandan sonra, ileri iin kalm olduu Selnikte lm, Atatrk kendisine devaml olarak yardm etmitir. Yeni bir baba edinmek gururunun almyaca bir eydi ama, Ragp Bey iin kt bir hatras da yoktu. vey aabeyi Sreyya iin pek iyi konutuunu hatrlarm. Bilindii zere Trk kadnnn o kapallk devirlerinde Trkler arasnda cins ahlk pek bozuktu. Delikanl iin gzellik bir tehlike idi. Mustafa Kemal de altn yeleleri, henz terliyen srma byklar, pembe teni, mavi gzleri ile bir erkek gzeli idi. Bir gn kendisini Sreyya aabey arm, sustal bir ak vermi. Ne olur olmaz, rzn bununla koruyacaksn, demi. Yzba Sreyya Toyranda intihar etmitir. kinci vey kardei reji memuru Hakk Beydi. 6

Son snf imtihanlarna mmeyyiz olarak gelen Hasan Bey adnda bir kurmay, Mustafa Kemale idadi renimini nerede yapacan sormu. stanbula gitmek istediini syleyince: Hayr, demi, Manastra gidin. Daha iyi yetiirsiniz. arkada ile Manastra gitti. Kendisi lisedeki ilk zamanlarn yle anlatmt: Bana matematik ok kolay geldi. Kendimi bu derse verdim. Fakat Franszcada geri idim. lk aylk tatili geirmek zere Selnike geldiimde gizlice Fransz mektebinin husus snfna devam ettim. Franszcam ilerlettim. Bu mektep Tophanedeki Collyye des frresdi. Mustafa Kemale gre bir kurmay mutlak bir yabanc dil bilmeli idi. Arkadalar arasnda gzel konuan ve iir yazan mer Naci vard: Bir gn benden okumak iin kitap istedi. Verdiklerimden hibirini beenmemesi pek gcme gitti. Edebiyat diye bir ey olduunu o zaman rendim. iire heves ettim. Eer kitabet hocam alay emini Mehmet Asm Efendi imdadma yetimeseydi air olup kacaktm. Asm Efendi bir gn beni ard, bak olum, dedi, iiri, edebiyat brak, sen iyi bir asker olmalsn, teki hocalarn da benim fikrimde, sen Naciye bakma, hayalperest bir ocuk o, ilerde iyi bir air ve ktip olabilir, fakat iyi asker olamaz, dedi. Gerekten de hocamn dedii kt. mer Naci ok istedii halde kurmay olamad. Mustafa Kemal tarihe de merakl idi. Hocas bir milliyeti subayd. 19 uncu asrda en byk savamz 1877-78 Trkiye - Rusya Harbi olmutu. Ruslar stanbul kaplarna kadar gelmilerdi. Mustafa Kemal henz domamt. Fakat Manastr asker lisesinde o ykc bozgunun sebeplerini renmeye byk nem verdi idi. Manastr evresinde Srp ve Bulgar eteleri daa kmakta, Trk kylerini basmakta idiler. Mustafa Kemalin iine ilk defa bu lisede vatan kaygs kt. Topraklarmz stnde arlaan tehlike havasn nefesleri iinde duyduu srada 1897 Trk - Yunan Sava kt. Genliimin en heyecanl gnlerini yaadm. Kk yama bakmyarak gnlller arasna katlmak istiyordum. Genler davul zurna sesleri arasnda, ellerinde bayraklar ile cepheye kouyorlard. Aralarnda byklar henz terliyen ocuklar da var. Baz arkadalarnn anlattklarna gre o da arkadalarndan biri ile okuldan kat. Katlacaklar bir kta ararken gece vakti bir kap nne geldiler. Mustafa Kemal kap tokman vurdu. Kapy aan kadn sesini karmadan ieri ekildi. Sonra lmbay genlerin yzne tutarak: Mustafa sen burada ne aryorsun? dedi. Bu, Selnikte uzun mddet kalm, Zbeyde Hanm tanyan bir Bulgar kadn idi. Mustafay ieri alarak: Nereye gidiyorsun? dedi. Cepheye... Yunanllarla arpmaya... Kadncaz glkle Mustafa Kemali kararndan vazgeirebildi. ocukluk ve ilk genlii hikyesini bitirmeden nce Mustafa Kemalin ok onurlu olduunu syliyelim. Mahallesinde sokak oyunlarn seyreder, fakat katlmazd. O zamanki arkadalarndan birinin anlattna gre bir gn komu ocuklar birdirbir oynuyorlarm. Kendisini de armlar: Gel, sen de oyna, demiler. Mustafa: Peki, demi ve olduu yerde ayakta durmu. Ama eil ki atlyalm, demiler. Mustafa ban sallyarak: Ben eilmem. stmden byle atlyabilirseniz atlayn, diye cevap vermi. Mustafa Kemal 13 Mart 1889da Pangaltda harp okuluna girmitir. Mustafa Kemalin Atatrkl bu okulda balyacaktr. Onun iin 19 uncu yzyl sonunda iinde doup byd ortamn artlar zerine bir gz gezdirelim. Bir ocukluk arkada der ki: Bir kolaasnn kz Mjgn sevmiti. Ona verirler mi idi, phesinde iken, yolla anan, nianlan, demilerdi. Onurunu hibir eye deimedii iin, reddedilmekten, karlk grmemekten ekinirdi. Utangat. Byk yalarna kadar iki bu utangalktan syrlmasna yardm etmitir. Kadnlara yalvaranlara kzard. Hayali geniti. Saatlerce kendi bana dnd olurdu.

Ortam
Mustafa Kemal Makedonyada dodu ve byd. Makedonya on yedinci asrn sonlarna kadar Viyana kaplarna doru giden Osmanl ordularnn fetih destanlar havas iinde idi. Makedonyada yerleen Trklerin bir ad da evld- ftihan, fatihlerin ocuklardr. On yedinci yzyldan beri Bat yeniaa ulama yolundadr. Osmanl 7

mparatorluu Cermen ve Islav aknlar nnde lkeler kaybetmitir. Byk Petro Rusyay Bat medeniyet dzeni iine sokmutur. Osmanl Devleti Bat nnde bu ekiliinin ana sebepleri zerinde esasl durmamtr. Medrese ulum-i akliye denen msbet ilimlere bsbtn kaplarn kapamtr. Devlet zayfladka, eskisi gibi doyumluk ve ulufe alamyan yenieriler bsbtn disiplinden karak ikide bir kazan kaldrr, padiah indirir, vezir bodurur, yeni deyimi ile, sk sk taklb-i hkmet = hkmet devirme krizleri i huzuru bsbtn bozucu olmulardr. On sekizinci asrn ortalarndan beri kurtulmak iin Bat sistemi bir ordu ve dzen kurmay dnenler olmusa da ou seslerini bile ykseltmek cesaretini gsterememiler, Mslman halk ynlarn ve iktidarlar basks altnda tutan medreseden yetime ve gittike daha dk, daha dar kafal ve mteassp ulema takm ise herhangi bakmdan Batya benzemei ve uymay kfr sayd iin, nc Selim gibi, yenieriler yannda bir de Nizam- Cedid denen Bat sistemi ordu kuranlar da boazlanmlar (1808) ve kurduklar ordu datlmtr. Yabanc dil renmek gnah sayld iin d politika hiyanetleri Osmanl topluluundan ayrlmak istiyen ve Fenerli denen Rumlarn elinde idi. 1808de Fransz ihtilli milliyetilik ve hrriyet lksn oktan yayd iin, Avrupann kap eiindeki imparatorluk Hristiyanlar da uyanmlard. Bilindii zere Trkler, spanyollarn yapt gibi, kendi dinlerinden olmyanlar ldrmemilerdir. Bu bir yandan, slm dininin kitap ve peygamber sahibi teki dinlere kar tolrancendan, bir yandan da Mslman olmyanlar haraca baland iin Hristiyanlarn belli bal vergi kayna olmalarndan ileri gelir. Yunan isyan srasnda Avrupa Trkiyesindeki vilyetlerde sulu susuz Rum ldren bir paaya yazd mektupta sadrazam, yalnz, neden susuzlar da ldryorsun, demez, her ldrdn Hristiyanla devlete vergi kaybettirdiini unutuyor musun, der. Cermen ve Islav aknlar ve byk Bat devletlerinin basks altnda Romanya elden km, Srbistan ve Yunanistan bamszlk yolunu tutmu, devletin zaafn smren bir vali, Mehmet Ali Paa, devletine ba kaldrarak Msr hkm altna almtr. Sonunda yenierilii kinci Mahmud, kabristanlardaki mezar talarna kadar krarak kaldrm, bir yeni ordu kurmutu. Padiah tarafndan Trkiyeye arlan Prusya subaylar arasndaki Moltke 7 Nisan 1836da Beyolundan yazd mektubunda Osmanl mparatorluunun durumunu yle anlatmaktadr: Uzun zaman Avrupa ordularnn grevi, Osmanl egemenliine set ekmekti. Bugn ise Avrupa politikasnn tasas bu devletin kendi varln koruyabilmesidir. slmln Batnn byk bir ksmn hkm altnda tutacandan hakl olarak korkulduu devir geeli pek ok olmamtr. Hristiyanln asrlardan beri kk sald lkeler, havarilerin klsik topra, Korinth ve Efes, Nikomedya, skenderiye, Sinodlar ve kiliseler ehri znik, Hristiyanln beii ve sann mezar, Filistin ve Kuds, hepsi nce Mslmanlarn, sonra Trklerin ellerine gemitir. Mslmanlar Avrupann btn valyelerine kar mukaddes topraklar savunmulard. Roma mparatorluunun uzun mrne son vermek ve 1000 yldan fazla zamandan beri sa ve azizlerinin kulland Ayasofya Kilisesini cami yapmak onlara ksmet olmutur. Trkler Steiermak ve Salzburga kadar ilerlemilerdi. O zamanki Avrupann en bata gelen hkmdar bakentinden kam, nerede ise Viyanadaki Stephan Kilisesi de Bizanstaki Ayasofya gibi bir cami olacakt. O vakitler Afrika llerinden Hazar Denizine ve Hind Okyanusundan Atlantik kylarna kadar btn lkeler Osmanl padiahnn emrinde idi. Venedikle Alman imparatorlar Bab- linin hara defterine kaytl idiler. Akdeniz kylarnn drtte ona boyun emitir. Nil, Frat ve hemen hemen Tuna Trk nehirleri, Ege ve Karadeniz Trk i denizleri olmutu. Bunun zerinden iki yzyl gememitir ki ayn ulu imparatorluk gzlerimizin nnde bir dalma ve zlme tablosu olarak durmaktadr ve bu hl onun yaknda sona ereceini anlatyor gibi... Yunanistan bamszln kazanmtr. Eflak ve Srbistan Bab- linin egemenliini ancak grnte tanmaktadr. Trkler bu yerlerden srldklerini grmektedirler. Msr bir baml eyaletten fazla bir dman hkmettir. Zengin Suriye ve Kilikya, aln elli be hcum ve yetmi bin insan hayatna mal olan Girit, kl bile ekilmeden elden km ve bir asi paann mal olmutur (1). Trablusta egemenlik henz yle byle kurulmuken yeniden gene elden kmak zere. Akdeniz kylarndaki teki Mslman lkelerinin artk Bab- li ile hemen hemen hi balants yok. Eer Fransa bu lkelerden en gzelini kendisi iin alkoymakta kararsz ise bu, stanbuldaki vezirler divanndan fazla St. Jamesteki ngiliz kabinesinden ekinmekte oluundandr. Arabistanda, hatta mbarek ehirlerde, Medine ve Mekkede ok eskiden beri padiahn gerek hibir hkm yok. Hkmete bal yerlerde de padiahlarn hkmranlk hakk ou zaman snrl. Frat ve Dicle kylarndaki milletler pek az ballk gstermekte, Karadeniz ve Bosnadaki eraf padiahn iradesinden fazla kendi karlarna dkn. stanbuldan uzaktaki ehirlerin oligarik bir idare ekilleri var. yle ki hemen hemen bamsz gibi bir ey. Bylece Osmanl saltanat gerekte bir krallklar, prenslikler ve cumhuriyetler yn haline gelmitir. Bunlar uzun bir alkanlkla, Kuran birliinden baka tutan bir ey yoktur. ok eskiden beri Avrupa politikas Bab- liyi menfaatlerine aykr harplere srklemi veya geni topraklara mal olan barlara zorlamtr. Fakat devletin kendi topranda, Batnn btn ordu ve donanmasndan daha korkun grnen bir dman vard. 3 nc Selim yenierilerle savann taht ve hayatna mal olduu tek hkmdar deildi. Buna ramen onun yerine geen Mahmud II bu askere gvenmektense bir reformun tehlikesini gze al8

may ye grd. Dereler gibi kan aktarak maksadna ermitir. Padiah Trk ordusunu yok ettii iin kendini bahtiyar sanrken, Yunan yarmadasndaki ayaklanmay bastrmak iin Msr Valisi Mehmet Aliyi yardmc armak zorunda kalmtr. O zaman Hristiyan devlet, Fransa, ngiltere ve Rusya, aralarndaki geimsizlii unutarak, ilk ikisi padiahn donanmasn vurup bitirdiler. Rusyaya da Trkiyenin kalbinin yolunu atlar. Memleket ald bunca yaray iyiletirmeden Msr paas Suriyeden ilerliyerek Sultan Osmann son torunu devletinin batmas tehlikesi altnda kald. Yeni kurulmu ordu isyanclara kar koydu ise de haremden yetime generaller bu orduyu harcamlard. Sultan Mahmud Rusyay yardma ard. Tabi dman ona gemileri, paras ve askeri ile yardma geldi. O vakit dnya, 151.000 Rus askerinin padiah ve sarayn savunmak iin Boazii Asya yakasndaki tepelerde ordugh kurmas gibi garip bir olay karsnda kald. Trkler arasnda byk bir honutsuzluk ba gstermiti. Yenilikler birok menfaatleri zedelemiti. Ulema nfuzlarn kaybetme kaygs iinde idiler. lmden arta kalan binlerce yenieri ile, boulan, denize atlan veya topla vurulan binlercesinin dostlar, yaknlar her yere sokulmulard. Ermeniler yaknda uradklar zulmleri unutmamlar, Rumlar ise bata Trkleri dman ve Ruslar ise kendi dindalar saymakta idiler. Trkiye bir ordu karacak hlde deildi. Yabanc ordular imparatorluu bat uurumuna kadar srklemiler, gene yabanc ordular onu kurtarmlard. Trkler kendilerinin de bir ordular olmasn istiyorlard. Byk aba ile 70.000 kiilik bir ordu kurabildiler. Bu kuvvetin Osmanl mparatorluu lkelerini korumas iin ne kadar yetersiz olduu haritaya bir bakla hemen anlalabilir. Birok yerlere dalan byle bir kuvveti, tehlikeye urayan bir noktaya toplamya sadece mesafeler engel olur. Badattaki asker Arnavutluktaki kodradan yz elli mil uzaktadr. imdilik Trk ordusu eski ve tamamiyle sarslm bir temel zerinde yeni bir yapdr. Osmanl hkmeti bugn gvenliini ordusundan fazla yapaca anlamalarla salyabilir. Osmanl Devletinin her eyden nce dzenli bir idareye ihtiyac var. imdiki idare ile hatta bu yetmi bin kiilik zayf orduyu bile devaml olarak zor besleyebilir. Memleket fakir. Devlet gelirleri azalmtr. htiyalar karlamak iin hkmetin yapabilecei son eyler, servetlere ve miraslara el koymak, devlet hizmetlerini satmak, hediyeler koparmak, parann ayarn bozmaktr. Para ayarnn bozulmas son haddine gitmitir. Bu bel Trkiyede her memleketten fazla ardr. nk burada topraa pek az sermaye yatrlmaktadr. Servet denen ey ok defa paradan ibarettir. Trkiyede para maln kendisidir. ok yksek olan yzde yirmi resm faiz sermayelerin iletilmesi iin bir belge olmaktan ok uzaktr. Bu, sadece paray elden karmann bal olduu tehlikeyi gsterir. Burada btn zenginliklerin esas art, onlar kurtarabilmektir. Hristiyan ve Yahudi bir fabrika, bir deirmen veya bir iftlik kurmaktansa yz bin liraya bir mcevher satn almay daha iyi bulur. Eer bir hkmetin ilk artlarndan biri gven duygusu uyandrmaksa, Trk idaresi bu grevi asla yerine getirmemitir. Hristiyan ve Yahudilere yaplan hakszlklar, herhangi birinin sermayesini ancak zamanla kr getirecek ilere yatrmasna elvermez. Ticaret bir mamul eya ve ham madde deiiminden ibaret. Trk, ham maddesi kendi topranda yetien bir okka dokunmu kumaa, on okka ham ipliini verir. Tarm durumu bundan da kt. Eskiden mahsullerinin yarsn stanbula getirmek zorunda bulunan Budan, Eflak ve Msrn, bu byk zahire ambarlarnn kapanm olmasndan hayat pahall durmadan artmtr. Hkmet kendi kendine tesbit ettii fiyatlarla satn aldndan memlekette kimse tarmla uramak istemez. Zorla satn almalar bu Trkiyede, yangn ve vebann ikisi bir arada olmasndan daha byk bel. Bu yalnz refah yok etmekle kalmaz, refahn kaynaklarn da kurutur. Bylelikle hkmet, 800.000 nfuslu bir ehrin kaplarndan bir saat tede usuz bucaksz verimli topraklar ekilmeksizin dururken, buday Odesadan satn almak zorunda kalr. Bir zamanlar o kadar kuvvetli devlet yapsnn d uzuvlar kurumu, btn hayat kalbine ekilmitir. Baehrin sokaklarndaki bir ayaklanma Osmanl hkmdarlnn lm olay olabilir. Bu devlet dme srasnda durabilir ve kendini organik bakmdan yenileyebilir mi, yahut yok olmak kaderinde midir, bunu gelecek gsterecektir.

***
Bu tablo karsnda Osmanl Devletinin on dokuzuncu asrdan nasl sa kabildiine insann inanmyaca gelir. Geri Abdlmecid devrinde biri 1839da, biri 1856da reform fermanlar Hristiyanlara hukuk eitlii vererek, bilhassa Rusyann elinden sava ve imparatorluu paralama bahanesini almak, Avrupa sistemi okullar aarak, sivil idare kurarak, hkmete batkri bir kurulu vererek yeni dzen yolunda ilerlemek istemitir. Fakat asl davann devletin teokratik karakterine son vermek, din ve dnya ilerini ayrmak, ticaret ve endstri yoluna dklmek olduu bir trl anlalamam, kilise ve okul el birlii ile gelien ve ilerliyen eski reaya memleket ekonomisine hkim olmular, Trkler kendi lkelerinde bu eski reayann ve imtiyazl yabanclarn tepeden baktklar smrge yerlileri hline dmlerdir. Reform hareketlerine ramen, sivil okullar, hatta niversite, eriatlarn kontrol altnda idi. Batnn penesinden kurtulmak iin giriilen reformlar medrese ve cami asla benimsememi, halk ynlar da onlarn manev hkimiyeti altnda olduu iin, Bat medeniyetilii pek kk bir aznln mal olmutur. Daha yirminci yzyl balarnda bile ancak stanbul, Selnik ve Beyrut gibi Frenkli ve Hristiyanl ehirlerde kravatl ve Avrupa giyimli Trklere raslanrd. Taralarda sivil ve asker idare adamlar ile halk arasnda fark, smrgelerdeki 9

koloni adamlar ile yerliler arasndaki fark andrrd. Orduda okuma yazma bilmiyen kk, orta ve yksek rtbeli subaylar oktu. On dokuzuncu asrn sonlarna doru can ekien hasta adamn en zayf yeri Makedonyadr. AvusturyaMacaristan mparatorluu Selnike inmek, Yunanistan kuzeye, Srbistan gneye doru genilemek, Bulgaristan bymek ister. Srp, Bulgar ve Rum eteleri Makedonya dalarndadr. arlar onlarndr. Refah onlarndr. Trklerin bir kuru efendilii vardr. Aznlktaki aydnlar, yurtlarnda acaba ka yl daha kalabilecekleri kaygsnda. Osmanl Avrupas genlii hep bir tehlike rpertisi iinde. Bu ortam, Mslman ve Trk ocuunun vatan ve millet duygularn pek erken uyandrr. ocuk, peri ve dev masallarndan fazla, sava, g, zafer ve bozgun hikyeleri dinler. Osmanl tarihinde serhad denen ey, ileri yrylerin, daima baka yurtlara doru uzaklaan mjdecisi iken, artk geri dnlerin, gitgide bir kara haberci kld serhad, sanki btn Avrupa Trkiyesinin topraklarna yaylmtr. Eski hasretler, destan ve trkleri ile, yeni korku, phe ve rivayetleri ile, serhad, btn Makedonyann ehirleri ve kyleri iindedir. Medrese yobazlarnn manev basks altndaki halk ynlar ise kurtuluu ta yedinci asrdaki eriat artlarna kavumakta arar ve bamza ne geldi ise Kuran yolundan ayrlm olmamzdan ileri geldiini, inanarak, syler. Ayaklanp Nizam- Cedidden beri Batllama yolunda neler yaplmsa hepsini ykmak iin frsat bekler. Ordu aydnlarnda bir uyan vardr. Onlara gre de ba are saray istibdadn ykp memleketi merutiyet rejimine kavuturmaktr. te Manastr lisesini bitiren Mustafa Kemal, bu ortam iinde yetiti ve cierleri bu ortamn zehirli havas ile dolu, stanbula gitti.

Pangalt
Manastr idadisini bitiren Mustafa Kemal, 13 Mart 1889da Pangaltda harp okuluna girdi. ki ay iinde stnln tantarak snfnn avuu olmutur. Kendisi der ki: dadide iken inatla alyorduk. Snfta birinci ikinci olmak iin hepimiz gayret iinde idik. Harp okulunda matematik merakm devam etti. Fakat birinci snfta saf genlik hayallerine kapldm. Dersleri gevee aldm. Yln nasl getiinin farknda olmadm. Ancak dersler kesilince kitaplara sarldm. kinci snfa getikten sonra derslerine daha fazla sarlmtr. iiri brakmsa da iyi konumak balca hevesleri arasnda idi. Tatil saatlerinde hatiplik idmanlar yapardk. Ellerimizde saat, bu kadar zaman sen, bu kadar ben, diye yarma ve tartmalar tertiplerdik. nc snfta, hele kurmay snflarnda memleket kaygsna dt. Batyorduk, kurtulmann yolunu aramal idi. Buna ordu n ayak olacakt. Subaylar aralarnda tekiltlanmakta idiler. Bir gn genlik zntlerini yle anlatmt: Harp Akademisinde bir subay. Henz yirmi yanda. Kendisini, ne olduunu pek de anlyamad birtakm dnce ve duygulara kaptrmtr. Kskndr. syanldr. Neye ve kime kar? Sorsanz pek de cevap veremez. Bir gn arkadalarndan biri: Sen kalk borusunda hi uyanmyorsun. Nbeti subay karyolan sarsmadka kalkmyorsun. Nen var senin? diye sordu. Yataa girdikten sonra uykuya dalamyorum. Gzlerim sabahlara kadar ak. Tam uyuyacam zaman da kalk borusu almak zere. Bir gn asker hocalardan biri snfta rencilere bir mesele verdi: Sava nedir, artk biliyorsunuz, dedi, fakat bir de gerilla vardr. Bu kolay bir ey de deildir. Gerillay yapmak da bastrmak da gtr. Sonra bir misal zerine rencileri imtihana ekti. Osmanl mparatorluunun devlet merkezi stanbul. Farz ediniz ki u veya bu sebepten Boaziinin dou kys ile zmit Krfezi arasnda halk devlete isyan etmitir. imdi soruyorum: Halk byle bir isyan ne iin yapabilir? Devlet bu isyan ordusu ile nasl bastrabilir? Bu suallere en iyi cevab o uyumyan dalgn ocuk, Mustafa Kemal verdi. nk akl fikri ok zamandan beri byle hayallere sapl idi. Daha harp okulunun son snfnda yakn arkadalar ile el yazs bir dergi karmlard. Lider O, ve sorumluluun en ar yk de onun omuzlarnda idi. Kurmay snflarnda derginin yaynlanmasna devam ettiler. Akademi birinci snfnn yannda, okullarndan temen kan veterinerlerin yzba olarak orduya katlabilmek iin eitimlerini tamamladklar bir ders odas vard. Oray setiler. Veteriner temenlerin saylar azd. Aralarnda uyank genler de vard. Dergi bu odada hazrlanr, sonra gizlice elden ele geerdi. Sarayn korkun hafiyelerinden biri naslsa haber alp curnal eder. Okul nazr arlp bir gzel azar yerse de okulda byle eyler olmadn sylemekten vazgemez. Bir gn kendisi ders odasn bast, hepsini sust yakalad. Deerli bir asker deildi. Ama vicdanl ve namuslu bir kimse idi. Eer isteseydi hepsinin asker mesleinin son bulacana phe yoktu. Dergiyi 10

grmemezlikten geldi. Ne diye baka eylerle urap derslerinize almyorsunuz? demekle yetindi. Fethi, sonradan soyad Okyar, Mustafa Kemalin sonuna kadar arkadalarndan ve bir aralk babakan, ate pskrecek ve bir eli ile Sultan Hamidin oturduu Yldz Sarayn gstererek: Hep o adamn ba altndan kyor bunlar... Saray bana yklmadka rahat yok. Elime frsat geerse altna bomba koyardm, diyordu. Tuhaf bir raslamadr ki 27 Nisan 1909da Sultan Hamid tahttan indirildii vakit onu Selnike gtren muhafz bu Fethi olacakt. Snf arkada ve eski Genelkurmay Bakan Asm Gndz bana: Mustafa Kemal okulda iken Franszcasn ilerletmek iin bir yabanc hanmdan ders alrd. Sonra Paristeki hrriyetilerin gazeteleri ile, Franszca gazeteler getirir, kapal gizli odada bizlere anlatrd. Namk Kemalin Vaveyls ile Hrriyet kasidesini ben ondan dinlemitim.

***
Gen Mustafa Kemal arkadalar ile Beyolu elence yerlerine giderdi. yi giyinmeyi ve yaamay severdi. stanbula gelinceye kadar biradan baka iki kullanmamt. Bir gn arkada Ali Fuadla (Cebesoy) beraber Bykadaya gitmiler. Ne lokantada yiyip iecek, ne de otelde geceliyebilecek paralar yok. Ali Fuad bir ie rak, bir ie bira, ekmek ve yemi alp amla yrmler. Mustafa Kemal bir ie biray bitirince: imdi ne yapacam? demi. lk defa raky o akam denemi. Ba bir ho dnm. Gne batmak zere; sigara paketinin altna resimler izmi, sonra: Fuad, demi, ne iyi iki imi bu... nsann air de olas geliyor. Bu ar ve sert iki bir daha yakasn brakmamt. ocukluunu ve genliini yakndan bilen Klolu Hakk bana yazd mektupta der ki: Ailece pek yakndk. Zbeyde Mollay ikinci defa kocaya veren benim byk kaynatam eyh Rfat Efendidir. Mustafa Kemal tatillerde Selnikte slaya geldii vakit byk kaynatamn tekkesine gelir, ayin gnlerinde derviler halkasna katlarak, huuu huuu diye kan ter iinde kalncaya kadar dner dururmu. Bunu renmenin byk faydas vardr. Mustafa Kemal yalnz Rumeli folklor trklerini mat sesi ile gzel ve tatl sylemekle kalmaz, klsik alaturka musiki makamlarn da bilirdi. Kafaca Bat musikisine inanm, zevke alaturkaya bal kalmt. Devrimcilii yllarnda her ite olduu gibi zevkince deil, kafasnca giderek, mill eitimde yalnz Bat musikisi retimi yaptrmtr. Gene bu tatil gidilerinde Selnikte vals etmei de renmiti. Bir kurmay dans etmesini bilmelidir, derdi. Edebiyat ve iirde ilk rnei mer Naci olduu iin dili Namk Kemal okulu idi. Koyu Osmanlca idi. Okulda hapse atld vakit syledii bir gazel vard ki ankayann ilk yllarnda kendi azndan dinlemitim. En son msrann bir paras hatrmda kalmtr: ... ecel olsa da hals etse beni. Harp Akademisinde iken gelecek Mustafa Kemali bir Osmanl paas khince haber vermitir. Ali Fuadn babas smail Fazl Paa idi. Onun Boaziindeki yalsnda gece yatsna giderdi. Sonradan Viyanada bykelilik eden, drt dil bilen, ok okumu Ali Nizami Paa bu delikanlnn arkada tarafndan pek vldn duymu, bir gn de kendisi onunla uzun boylu konuma frsat bulmutu. Ali Fuadn anlattna gre Ali Nizami Paa, Mustafa Kemale der ki: Mustafa Kemal Efendi olum, seni venlerin yanlmadklarn anlyorum. Sen bizim gibi yalnz normal subaylk hayatna atlmyacaksn. Memleket kaderi zerine tesirli olacaksn. Szlerimi iltifat olarak alma. Sende memleket balarna gelen byk adamlarn daha genliklerinde gsterdikleri mstesna kabiliyet ve zek almetlerini gryorum. nallah yanlmam olurum.

***
1904 Aralk aynda Harp Akademisini bitirerek kurmay yzba diplomasn alan Mustafa Kemal, eer yalnz son yl alnan notlar hesap edilse idi, snfnn birincisi olurdu. Beinci olarak kmtr. Arkadalarna: ocuklar imdi her birimiz bir Osmanl paasnn yanna gideceiz. Hepsi slm lemi gafleti iindedirler. Olanca kaynaklarmz Trk Anadolu ortasnda toplamalyz, diyordu. Her eyden nce tekiltlanmal idi. Tekiltlanmak ve hareket merkezi de Makedonya olmal idi. Btn dilei Selnike gnderilmekti. Baz arkadalar ile Yenikapda bir Ermeni evinde oda tutup yerletiler. Buras fikir arkadalar ile toplant yeri idi. Namk Kemal gibi hrriyetilerin eserlerinden bir de kk ktphaneleri vard. nanlar u idi ki ilk art istibdat 11

rejimine son vermektir. Bu zorlamay da ancak ordu yapabilir. Bu toplantlarda Fethi adnda bir de sivil var. Yatacak yeri, yiyecek ekmei olmad iin yanlarna snmtr. Askerlikten kovulma. Mustafa Kemal bandan geeni yle anlatmtr: Kendisine yardm da etmeye karar vermitik. ki gn sonra kendisinden Beyazttaki bir kraathanede bulumak zere pusula aldm. Gittiim vakit yannda saraydan bir yaver grdm. Bizim odadaki arkada, smail Hakky gtrmler. Bir gn sonra ben de yakalandm. Fethi meer bir hafiye imi. Bir mddet tek bana hapis kaldm. Sonra mabeyne gtrdler. Sorgudan anladk ki gazete karmaktan, tekilt yapmaktan, apartmanda toplanp grmelerde bulunmaktan sanktk. Daha nceki arkadalar itiraf da etmiler. Birka ay tutuklu kaldktan sonra serbest brakldm. Kurtuluumuz okul mdr Rza Paann aracl ile mmkn olabilmi. Birka akam sonra bizi ard. Her eyi bildiini, bizi savunma zorunda kaldn, bundan sonra dikkatli davranmamz gerektiini syledi. Mustafa Kemal bir ara Avrupaya kamay dnd. Eer Libyada Fizana srerlerse, orada kumandan Recep Paa idi. Ondan kama kolayl grebilecekti. Aradan bir mddet daha geince Genelkurmaya ardlar. kinci veya nc orduya gndereceklerdi. kinci ordunun merkezi Edirne, ncnn Selnikti. Gidecek olanlar ya kura ekecekler, yahut aralarnda anlaacaklard. Konuup anlamalar, aralarnda bir tekilt olduu phesini uyandrd iin bir ksmn drdnc, bir ksmn da merkezi amda bulunan beinci orduya verdiler. Mustafa Kemal bu sonuncular arasnda idi. Hlbuki Selnike gelebileceini anasna yazmt. Anam beni ok bekliyecek, diye gzleri yaard.

Hrriyet Yolunda
Mustafa Kemalin askerlik ak byk, asker dehas uyankt. Fakat o tarihlerde hepinizin Mustafa Kemalin yerinde olmanz iin memleket havas ne idi, Mustafa Kemal nasl bir ordunun iine katlmtr, bunu biraz anlatmalyz. Doup byd ortam anlatmtk. imdi kurtulu iin kendini verecei memleketin ve iinde alaca ordunun durumunu gzden geirelim. Sultan Hamidin son yllarnda ben de o havann iinde idim. Biz ahir zamanlk kbusu ile gzlerimizi aardk. Bu devlet kurtulmaz, bu millet adam olmaz, Moskof ve Avusturya gvuru bizi yaamaa brakmaz, ilk genlikte hep iittiimiz szler bunlardr. stanbulda hayat denilebilecek ne varsa Hristiyanlarda ve yabanclardadr. Kapitlsyonlar, yabanclar tarafndan basklar ve gndelik mdahaleler Trk ve Mslman halkn az ok aydncalarn iyilemez bir aalk duygusu altnda ezmektedir. idare zerine evlere hibir iyi haber gelmez. Bir paalar ve konaklar snf dnda, memurlarn maalar pek azdr, ve ylda birka ay kmaz. Hrszlk, hakszlk, her trl idare ktlkleri deta gzle grlr. Saray, can havli ile eriatla sarlmtr. Medrese takm, halka bu kara kaderin tek sebebi eriattan ayrlmak olduunu telkin eder. Halk cesaretini kaybetmemitir. Biz yine yedi dvele kar koyarz ama, padiahmz kandran dinsizler ve uursuzlar olmasa, derler. Hamiyetli orta aydnlar, halk inan ile tatl su Trk dediimiz, milletlerinden de vatanlarndan da tiksinen alafranga takmn inanszl arasnda akn bir ruh hli iindedirler. Halk Mehdi bekler. Orta snf yar umutsuzluk iinde bir baka mucize bekler. st takm hibir ey beklemez. Saray ve vezirler idaresi bir idre-i maslahattan ibaret. Gn gnne i grmek. Gnlk arelerle zorluklar atlatmak. Osmanl corafyasnda kendimizin sandmz birok eyaletler, vilyetler devlete pamuk iplii ile baldr. Bulgaristan szde beyliktir. Ne Dou Rumelinin, ne Bosna-Hersekin, ne de mmtaz denen eyalet ve emaretlerin topraklar stnde Osmanl harita boyas silinmemitir. Sultan Hamidin toprak vermi grnmekten d kopar. Ama saltanat btnl kendiliinden zlmektedir. Devlet su ald bilenen, fakat henz btn heybeti ile deniz stnde grnen bir gemiye benzer. lerin ta derinlerinde, uurla inilemiyen yerlerinde, dudaklara kadar sesi gelmiyen bir sezinti vardr: Ah ben memleketten nce lsem... Memleket, bizim mrmze de yetse! Yirminci asrn krizleri henz hayallerde bile olmad iin, Avrupa, iki dvel-i muazzamalar cepheli Avrupa, kapitalist ve emperyalist Bat btn saltanat ve kudreti ile ayaktadr. Bat medeniyeti, liberalizm ve fetih devrinin altn an yaamaktadr. Bu saltanat ve kudret dnya nimetlerinin paylalmas zerinde tutunur. Afrika ve Asya milletlerinin pek ou dorudan doruya smrgedirler. Bir ksm, Osmanl mparatorluu gibi, yar smrgedirler. Byk devletlerden her biri can ekien bizim imparatorluun mirassdr. erdeki Hristiyanlar bamszlk bekler. Her aznln ve her byk devlet d bakanl kasasnda Osmanl Devletinin bllme projeleri durur. Bir ahsn verilmiyen alaca iin yabanc donanma bu imparatorluun bir adasn igal etmee kalkar. Bereket biraz arkada 1313 Yunan Harbi zaferi, Dumeke ve daha arkada Pilevne ve hele bizim batmamz, dalmamz ngilterenin iine gelmez, avuntusu vardr. Bu hava iinde zayflar ya kadere teslim olmulardr, ya artk umursamaz hle gelmilerdir. Ruhlar bu trl olmyanlar, enerji ve gurur sahipleri de bir are aray mistii iindedirler. Bir ey doabilecee, bir ey olabilecee benzer. Mercan idadisinin ikinci snfnda idim. uurlu bir anlayla olmakszn, ben de ister istemez ayn havaya kaplmtm. Beyazttaki Acem dediimiz sahaflardan, bunlarn ou Azerbaycanl Trkler idi, dilini hi de an12

lamadm Namk Kemalin el yazs ile Ryasn alp gece, isli petrol lmbasnn snk ve bulank altnda okur, arkada kalan bir eyin, bu ey nedir bilmezdim, bize ulamak iin aranp durduu vehmine kaplrdm. Evde bizden gizlenen ba baa konumalardan yarn beklemediimiz bir ey kacan dnerek uyurdum. Bu, hapistekilerin, ebed krek mahkmlarnn her sabah pencereden szan ktan umut almalarna benzer. Hayat yalnz umutsuz olmaz. Fakat bu umut, rzgrl ak havada elle korunan bir fener gibi, imdi snecee benzer, titreye titreye yanar, bir mddet btn alevini gsterir, yine titreyiler iinde rpnp durur. Bitmiyen ey de bitmemitir. Her gn akam eder, sabah buluruz. Adam sen de! diyenler de sayszdrlar. Dncelerin acsndan kurtulup soka ktnz m, yryenler, bakkaldan erzaklarn alanlar ve yeni yaptracaklar evin temelini attranlar vardr. Bir gerekten yalana deil, inallah bir yalandan geree kmsnzdr. Takunyas ile, yaln ayak, resm ceketi omzunda, cami musluundan aptest almaa giden komiser, mektepli subay olan aabeyimi Harbiye Nezareti avlusundaki dairesinde, gel bakalm evlt diye mektubunu okumaa aran alayl binba, padiah su altna dalmasndan rkt iin Halite bir kzak stnde paslanp ryen tek denizalt teknesi, bir iiden pek az farkl, gazete bile skemiyen ark subay, yamurda kamaras akan Mesudiye zrhls, yirmi kuru mlzemet maal Bab- li memuru, l-i Osman saltanatnn bu ackl yknts bazan tabileir, bazan devlet bunlarn stnde nasl durur, korkusu yeniden uykular karr. Bu bir roman, birka sayfas esneten, sonra bir sayfas merak kaldran, tekrar uyutan bir roman gibi srer, gider.

***
Tuhaftr, 1908de hrriyet ordudan gelecek! Byle bir ayaklanma, daha fazla, kt i gren saray adamlarn devirerek, idareyi bir lider-kumandana veren bir ihtill olmad idi. Hlbuki 1908de, ttihat ve Terakkiye giren kk subaylar Sultan Hamide Kanun- Esasiyi iln ettirerek merutiyet rejimini kurdurmak iin ayaklanmlard. O zamanki ordu iinde bu hareket nasl ve ne artlar iinde dodu, bunu o devrin gen bir erkn- harp subay azndan dinlemek istemitim. En iyi hikyeyi smet nnden iiteceimi biliyordum. smet Bey, zamanna yetienlerin hep beraber syledikleri zere, bulunduu okullarn ve ktalarn daima bir yldz olarak parlamtr. 1906dayz. smet Bey yirmi iki yanda erkn- harp yzbas olarak, iki yllk kta hizmeti grmek zere, Edirneye gnderilmiti. Kendisini sekizinci topu alaynn nc blne tayin ettiler. O vakit topu frkas tekilt vard. Yedinci ve sekizinci alaylar yan yana kla ordughnn bir ksmn tutmaktadrlar. Bu alaylar seri ateli toplar yeni almlardr. Yedinci alay hemen tamamiyle mektepli yzba ve mlzmlarn elinde. nny dinliyelim: Sekizinci topu alay kadrosunun byk ksm alayl idi. Klada yatyordum. Vaktimizin ou yedinci alayn mektepli subaylar ile geiyor. Bizimkilerden baka alaylarn birok toplar eski sistem. Onda sekizi alayl subay ve kumandanlarn elinde. Talim ve terbiye mektepli yzbalarn kabiliyetlerine kalmtr. Asker, umum olarak drt yllk silh altnda. Ne vakit terhis olunacaklar belli deil. Terhislerin bir gecikme sebebi de, birikmi maalarn denmesindeki zorluktur. Bu senelerde ayaklanma ile terhis olunmak hemen hemen kaide idi. Ayaklanma yle olurdu: Askerler kendi aralarnda gizlice konuurlar, karar verirler ve anszn, subaylarn ilerine almayarak ve talime kmayarak, padiaha mracaat ederler. Subaylarn asker zerindeki nfuzlar ahlk ve bilgi kuvvetlerinden gelir. Bu nfuz da, terhis ayaklanmalarnda bu subaylara ancak fena muamele grmemek imtiyazn verir. Blklerde bile at talimleri hi yaplmazd. Bin dokuz yz altda seri ateli toplarn kabul edilmesi zerine 7 nci alayda ilk defa ve bir defa at yaplmt. Edirneye gittiim vakit btn mektepli subaylar bu at talimlerinin zevki ve heyecan iinde idiler. Yedinci topu alay kadrosunun hemen tamamiyle mektepli subay oluu da, bu at talimlerinin yaplmasndaki mecburiyetten ileri gelmiti. Bu en iyi topu alaynda dahi blkten yukar harp vazifeleri talim ve terbiyesi hi dnlmezdi. Bu ihtiya unutulup gitmiti. Bir ktaya harp talim ve terbiyesini verecek olanlar, blkten yukar kumanda sahipleridir. Yzbadan yksek kumanda sahipleri iinde ise, benim bulunduum topu frkasnda, ehliyetli hi kimseyi hatrlamyorum. Almanyada tahsil gren, okulda hocalk eden, kendileri de blk kadrosu iinde yetimi bulunan imtiyazl paalar ara sra ordulara gelir, teftiler ve tatbikat yaparlard. Bu tatbikatlarda ne manevra fiei kullanlr, ne de kla dnda yatmak, tertiplenmek ve gece geirmek gibi zarur eyler yaplrd. Dnnz ki, bu topu alay o zaman ikinci ordunun en iyi ktas idi. Piyade ve svarilerde byle alaylar yoktu. Kabiliyetli subaylar adlar ile tannr ve saylrd. Bylelerinin husus bir itibarlar vard. Btn snflarda yzbadan yksek kumanda sahipleri, gece gndz, alaylarn nasl besliyecekler, subaylarnn maalarn nasl verecekler, yalnz bunlarla urarlard. Kolaasndan ordu kumandanna kadar btn amirlerde maa tedariki iin tedbir almak balca vazife, padiaha sadakat balca meziyet idi. Yanmzdaki klaya iki alayl bir svari livas gelmiti. Bu alaylar stanbulda kurulmu, en gzel Arap atlar ve en yeni tehizat ile donatlmt. Btn subaylar padiah yaveri idi. Yarsndan fazlas okuyup yazma bilmiyordu. Zannediyorum ki, iki svari alaynda biri mektepli biri mektepsiz iki binba okur yazar ve ders verebilir bir gsterite idi. Askere ve alayl subaylara, idealist mektepli mlzmlar ve yzbalar hem okuyup yazmay, hem de rakam ve metreyi retmee alrlard. Ben bizzat blkte ilk retim hocal yapardm. Subaylarma, ayrca bugnk orta retimin ok daha zayfn, klsik ve byk bir tahsil olarak vermiye alrdm. 13

Btn ordunun esvap, ayakkab gibi ihtiyalarn temin etmek muazzam mesele idi. Edirne ite bu artlar iinde bir byk asker ordught. ki piyade frkas, bir topu frkas ve bir svari frkas ile Edirne kalesinin byk kuvvetlerini barndrrd. Ordunun sefer ihtiyac, ordunun seferde kullanlmas veya seferberlii gibi meseler iin hibir fiil hazrlk yoktu. Erkn- Harbiyenin bitip tkenmez ve hibir tecrbeye dayanmyan nazar raporlar ile oyalanp giderdik. Gen mektepli subaylar iin bir terfi usul de yoktu. Kimin, ne vakit, ne sebeple terfi edecei bilinmezdi. drt senede yzba ve binba olmularn yannda, on senelik mlzmlara ve on be senelik yzbalara ok tesadf edilirdi. Gen mektepli subay, nihayet yzba kadrosu topluluuna kadar gze arpard. Daha yukar kademelere km olanlar, iinde bulunduklar kadronun seviyesine ister istemez uyarak, zaman ile, kltrlerini byk lde kaybetmilerdi. Sekizinci topu alaynn bir kumandan vard ki, mektepli olduu hlde, eer diplomas olmasa, koyup yazma bilmiyen bir alayldan ayrmanza ihtimal yoktu. Hlbuki bir orduyu sefere hazrlyacak olanlar alay kumandanlar ve daha byk kumandanlardr. Bu artlar iinde ordunun sefer terbiyesini ve sefer hazrln yapacak unsurlar hemen hemen yok gibi idi. Byk kumanda makamnda olanlarn vcut takatlar da almalarna elverili deildi. Ktalarn talim ve terbiye etmek, sefer iin yetitirmek deil, sadece yardmc talimler ve umum disiplin iin alp didinebilen amirler, hlde ve gemite, saylr ve anlrd. Bizim topu frkamzn kumandan Ferik evket Paa merhum Almanyada tahsil etmi, o zamanki kadroya gre gen denebilecek bir general idi. yi binici ve at merakls idi. Btn frkann binicilik terbiyesine bizzat rnek olur ve yaz k her gn herkesi ata bindirmee alrd. Bu bile o zaman iin byk bir faaliyetti. Silh kullanlmas, tabiye terbiyesi gibi konular, byk amirlerin bilmedikleri eylerdi. Sadece gelip gemi birka isim hatra gelirdi. Ordu bu varl ile bir sefer ordusu vasflarndan mahrumdu. Son on yl iinde yetien gen subaylar ktalarnn da, amirlerinin de btn zaaflarn biliyorlard. drd bir araya gelince bu zaaflar ele alarak ekitirmek balca zevkleri idi. Btn memleket lsnde knt kaygs, hepsinin balca ikyet ve strap konusu idi. Her ay ba tayn bedelini almak subaylar iin g bir mesele olarak kalmt. Yzba ayl 380 kurutu ve senede alt, nihayet sekiz ay alnabilirdi. Bunun da alt ayl para olarak ele geer, st krdrlrd. Ayrca nefer tayn zamlar da vard. Ay banda mteahhide krdrrdk. Krma bedelinin piyasas belli idi. Mteahhitler her ay bu piyasay yeniden tesbit ederlerdi. Mteahhidin yazhanesi, ay balarnda, kendisi ile pazarla gelen subaylarla dolard. Yzba olarak benim taynm alt mecidiye tutard. Fakat ordunun bir ksm erkn, byk kumandanlar, iltimasllar ve gzdeler maalarn her ay alrlar, tayn bedellerini de ya tam olarak ya rhanl fiyatla ele geirirlerdi. Gen mektepli subaylar deer ve bilgiyi kendilerinde, aczi ve cehaleti byklerinde grrler, stelik maalarn ve taynlarn da onlardan en az yzde krk eksik alrlard. Ordunun gen ve salhiyetsiz unsurlar ile cahil ve imtiyazl erkn arasndaki manev uurum doldurulmaz bir hlde idi. Artk hi kimse hafiyelerden korkmaz olmutu. Btn kymetli subaylar, padiahn sadk kadrosunu kendilerine ve memlekete zararl buluyorlard. Bundan baka erkn- harp tahsili grm olanlara, amel hibir tecrbeleri olmayan, zaten ktalarla kanunca ilgileri de bulunmayan kimseler gibi bakarlard. te bu artlar iinde Edirne subaylar kadrosuna girmi, yedinci ve sekizinci alaylarn mterek hayatlarna katlmtm. Manev huzurunu kaybeden yal bir mektepliler kadrosu iinde, nisbeten ok gen ve tecrbesiz, erkn- harp mesleinin imtiyaz olarak da ok erken yzba olmu bir subay olduumdan, vaziyetim pek nazik idi. Gen erkn- harp yzbas smet Bey iin de en nemli mesele, blk subayl yapmak, kltr ve insan vasflar bakmndan itibar temin etmekti. Onun gayretleri ile btn topu frkasnda yeni bir talim terbiye anlay yayld. Gen subaylarn srar ile btn topu frkasna smet Beyi tabiye retmeni setiler. Konferanslar verir, meseleler hallettirirdi. smet Bey 1907de artk gen, tecrbesiz ve kskanlan bir erkn- harp yzbas deil, arkadalarnn btn ilerini ve dertlerini bilen, ilerlemelerine yardm eden, faydal bir kimsedir. Gece gndz klada kaldmzdan ordu dndaki sivil hayat ile temasmz pek azd. Bununla beraber gen memurlarla, mlkiye mektebi mezunlar ile, her meslekte ve her yata vatanseverlerle nadir de olsa buluurduk. Umum kntnn strab sr ve mstevli bir hlde idi. Gen mlkiyeliler bizimle ayn kayglar paylayorlard. 1907 nihayetine doru memleket endiesi yeni bir istikamette belirmee balamt: Bu istikamet, kurtulu ihtiyac idi. are de Kanun- Esasinin tatbik edilmesi idi. Bunlar, gizli gizli, fakat her yerde, her toplantda konuuluyordu. Bu srada nc ordu blgesinde yabanc mfettilerle beraber Hseyin Hilmi Paa husus bir idare kurmutu. Makedonyada ve btn Bat Rumelide Bulgar, Yunan ve Srp eteleri, orduyu geceli gndzl daim bir jandarma takip vazifesi ile uratryordu. Memleketin bu ksmnda ayn dertler ve straplar, sratle, bir siyas toplan ve toparlan niteliini alyordu. Nihayet ayn ihtiyac Edirnede de duyduk.

***
14

Mustafa Kemal ama 5 ubat 1905te tayin edilmiti. Hemen gitmeli idi. Deniz yolu ile Beyruta varnca arkadalar ile bulutu. Beyrut, stanbul gibi, zmir ve Selnik gibi, Hristiyan ve yabancl olduu iin yaanabilecek drt Osmanl ehrinden biri idi. Tanzimattan beri Hristiyanlar eriat idare basksndan kurtulduklarndan tam batkri mr sryorlard. amda otuzuncu svari alayna verilen Mustafa Kemal grevinde ve hizmetlerinde rahatt. Daima gzel giyindii niformas iinde gururlu ve erefli idi. Askerine rnek bir eitim veriyordu. Ancak am taassubun hkm altndaki btn ark ehirleri gibi, bir hayat zindandr. nsan iinden knca, birka kii ile buluup imekten baka bir ey yapamaz. Mustafa Kemal de askerliini ktasnda brakp evine doru yola knca, akam ezan ile beraber snen, tnenmi kmesler hzn balayan ehir, ksz, sessiz, gurbetin btn aclarn duyuran bir hapise dnmtr. Bu l toplumu drtmek, sarsmak, paralamak, evleri boaltmak, sokaklar arklar, gller ve enlikler iine bomak ister. Kalebent toplumun zindanndan omuzlar stne ken baskdan silinmek ister. Bir akam yine evine dnyordu. Bir sokaktan geerken kulana mzka sesi geldi. Ses gelen tarafa doru yrd. Bu, pencereleri ktla kapanm bir kahve idi. Kapsn hafife aralad. Hicaz demiryolunda alan talyan iileri, karlar ve kzlar ile mandolin alyorlar, trk sylyorlar, arap iiyorlar ve oynuyorlard. Hepsi ii klnda idiler. Derin bir i ekii ile bakt. Hayat, bu ktla rtl pencerelerin arkasnda, lmba isi ve ttn duman arasndan g seilen bu insanlarn neesinde idi. Hemen girip ilerine katlacakt ama, bir esvabna bir kalabala bakt, yapamad, ertesi gn bir ii esvab satn alarak ara sra bu kahveye gelmeyi, onlarn elence ve arklarndan canlanmay det etti. Mustafa Kemale gre de her ey hrriyete kavumaya bal idi. Askerlik grevini yapmakla beraber bir yandan da siyas almalara ve telkinlere balamtr. Bir gn subay Hamidiye arsna gitmilerdi. ine ancak iki kii sabilecek bir dkknn nne geldiler. subaydan biri Mustafa Kemal, biri de Havran hareketlerini idare eden komutan... Mustafa Kemal arkadann ayanda izme pantolonu, fakat altnda izme deil de ad pabu grr. Kyafet, dzen ve temizliinde pek titizdir. Bunun sebebini sorar. Arkada: Baka pantolonum kalmad, der. Bu, almyan subaydr. Dkknn iinden nalnl bir adam, kendilerini kepengin nne koyduu iskemlelerde biraz oturmaa davet etti. Trke konuuyordu. Mustafa Kemal merak edip dkkna girince masann stnde Franszca sosyoloji, felsefe ve tp kitaplar grr. Biraz sonra anlalr ki tccar tp okulunda hrriyetilik telkinleri yapt iin ama srlmtr. Bir gece Mustafa Kemal arkada ile bu tccarn (Cumhuriyet Millet Meclislerinde uzun mddet bulunan orum Milletvekili Mustafa Cantekin) evine giderler. amn kmaz karanlk bir soka. Tccar konuma arasnda: htill yapmal... nklp yapmal... diyordu. Biraz sonra daha da alm: Ben tbbiyenin son snfnda bu lk peinde olduum iin hapiste yattm, buraya srldm. ok deerli arkadalarmz vardr. nklp yapmalyz. Hepsi inklp uruna lmekten sz ederken Mustafa Kemal: Mesele lmekte deil, lmeden idealimizi gerekletirmektedir, diyordu. Cemiyetin bir kolu Beyrutta almt. Arkadalar her gittikleri yerde cemiyetin gelimesini salyacaklard. En fazla nem verdii Makedonya idi.

***
am Mustafa Kemalin askerlik hayat zerinde de etkili olmutur. Grevi svari alaynda eitimle uramakt. Komutan alayl denen, okul grmemi subaylktan yetime idi. Mesleine pek dkn olduu iin Mustafa Kemal kendini iyice grevine verdi. Ktasnn eitiminde kazand baar ile amda bulunan kk byk rtbeli askerler arasnda tannd. Havran, Suriye vilyetinin bir sanca idi. Bu sancaktaki Drzler sk sk devlete kar ayaklanrlard. Yzba Mustafa Kemal de arkadalar ile birlikte bastrma hareketlerine katlarak ilk ate vaftizini geirmi olacakt. Onun iin ama almak, baarmakt. Hlbuki bu ayaklanmalar birtakm kimseler iin soygun frsat saylyordu. Yzba Mustafa Kemal anlamt ki Havranda sk sk mesele kmasn istiyenler ve hazrlyanlar bu vurgunculardr. Bir gn oraya gene kuvvet gnderileceini haber ald. ki odal basit bir evde oturan Mustafa Kemale arkada gelerek: Haberin var m? Gitmek zere... demiti. Kim, nereye? Bizim staj yaptmz alay Havrana... 15

Yzba Mustafa Kemal atna bindi, nce staj yapt 30 uncu svari alay komutannn yanna gitti: Alaym emir ald iin Havrana gidecekmi. Bu alayda ben bir blk komutanym. Ben de beraber gitmeli deil miyim? diye sordu. Siz staj yapyorsunuz. Blnzn asl komutan bakasdr. Hem siz kurmaysnz. Byle ilere gelemezsiniz. Onun iin rahat kalrsnz, diye dndm. Maanz gene alacaksnz. Mustafa Kemal ordu mrne (1) giderek alay komutann ikyet etmek istedi. Mr bir subayn kendine kadar geliindeki kstahla aarak yanna bile uratmad. Mustafa Kemal: Ben giderim, dedi. Ve alayna katlmya gitti. Ktalar o akam emskinde adrl ordugha son neferine kadar yerleti. Yalnz Mustafa Kemal ve yanna ald stajyer arkada akta kaldlar, nihayet bir nefer adrnda yer bulabildiler. Havranda grev yapacak olanlardan tecrbeli bir subay kendisine dedi ki: Gryorsunuz, size komutanlk vermiyecekler. Bunun sebebi vardr. Ben zel bir grevle geldim. Eer kimseye sylemiyeceinize dair namus sz verirseniz, bizimle beraber olursunuz. Mustafa Kemal hi olmazsa neler olup bittiini anlamak iin adama sz verir. Hemen ertesi gn anlyor ki Havran birtakm blgelere ayrlarak her blgeye bir kuvvet sokulmutur ve bu kuvvetin yapaca halk soymaktr. Havran halk bir veya iki gm mecidiye, bir veya birka altn lira vererek kendilerini kurtarabiliyorlard. O vakit orda bulunan subaylar ikiye ayrldlar: Soymak iin birleenler! Mustafa Kemal ikincilerin banda idi. Mustafa Kemal erkezlerin oturduu Kunaytrann yanndaki ordughta idi. Bir gn u haber geldi: Asiler ordugh basacaklar ve herkesi ldrecekler. Doru mu idi, yoksa ora halkn soymak iin bahane mi idi? Mustafa Kemal hemen karar verdi. Yanna bir arkada ile bir de emir neferi alarak, batya doru yola kt. Bir ara bir tepeye geldiler. Atlardan indiler. Mustafa Kemal tepenin stnden durumu gzden geirdi. Gece vakti baskn yapabilecek bir topluluk grd. Tam o srada kardakiler de Mustafa Kemali seerek atl kuvvetleri ile hcuma getiler. Mustafa Kemal soukkanlln bozmyarak arkadana: Atna bin, arkamdan gel, dedi. Hcum edenleri artc zikzaklar yaparak drt nala ordugha dndler. Mustafa Kemal dmann durumu ne olduunu anlatt. Artk onun szn dinliyorlard. Sylediklerine gre tedbir aldlar. Baskn olmad. Bir gn Kunaytra dousunda bir kye gitti. erkezler onu ve yanndakileri soygunculardan sanarak iyi karlamadlar. Bir mddet sonra anladlar ki bunlar dertlerini dinlemeye, kendilerine iyilik etmee gelmiler. Hemen aldlar. Ky ileri gelenlerinden biri dedi ki: Siz ne derseniz yaparz. Fakat bizi ezen devletin istediini yapmayz. Bir gn de bu kye hcum eden bir kolaas ile kuvvetlerini kyller kuatmlar, ldrmek zere idiler. Mustafa Kemal biraz arkada idi. Tam vaktinde yetiti. Kyller etrafn alp kolaasn ona baladlar. Kta bandakiler yine hayli para vurmulard. Ona da bir pay vermek istiyorlard. Onun iin ise ya erefle gelecek zamanlara doru gitmek, yahut o yata lekelenmek vard. Menfaat karsnda klenlerden, byk yetimez. Doyum pay alp almamaktan kararsz bir arkadana sordu: Bugnn adam m olmak istiyorsun, yoksa yarnn m? Elbette yarnn. yle ise elbette pay alamazsn. Gene bir gn kendiliinden yatan bir olay zerine zafer havadisi uydurmak istiyen jandarma komutanna: Fakat onlar biz pskrtmedik, kendileri gittiler, demesi zerine jandarma komutan: Sen henz cahilsin. Padiahmz anlamamsn, dedi. Ben cahil olabilirim ama, padiahmz cahil olmamaldr, sizlerin de ne olduklarnz bilmelidir, demiti.

***
amda diledii ortam bulabilmesine imkn yoktu. Bir aresini bulup Selnike gitmeli idi. amda svari stajn bitirmi, Yafada piyade stajna gidecekti. Ortada kumandann olu arkada olduu iin, onun yardm ile bir izin tezkeresi kopard. Ancak bu tezkere ile zmirden teye geilemezdi. Fakat O Selnike gitmekte kararl idi. Orada grevli arkadalarna birer mektup da yazmt. Biri merkez komutan yardmcs, biri de topu mfettiinin tand idi. 16

Mustafa Kemal Yafadan gizlice Msra gitti ve orada pek az kalarak vapurla Pireye geldi. Selnike giden Yunan bandral bir baka vapura bindi. Bir arkada kendisini karlamaya geldi. Gmrk ve polis kordonundan kolaylkla getiler. Doru evine gitti. Anas anszn olunu grnce aakald. yi dnceli bir hanmd: Ne cesaretle buraya geldin? Hem nasl geldin? Padiahmzn emrine kar koymu olmaz msn? diye merakla sordu. zlme anne, benim buraya gelmem lzmd. Onun iin geldim. Padiahmzn ne olduunu da pek imdi deil ama, yaknda grrsn. Birka gn evde sakland, gizlice topu mfettii kr Paann evine gitti, biraz glkle karsna kt, durumu anlatt. Ona amdan mektup da yazmt: Ben bir ey yapamam. Ancak senin yaptklarna ses karmam, senden yalnz bir ricam var: Beni yakma! O gece sabaha kadar uyuyamad. Sabaha kar kararn verdi. Kendisine Manastr idadisine gitmeyi t veren Subay Hasan Bey imdi kurmay albayd. niformasn giyip onu grmek zere 3 nc ordu merkezine giderek orada yakndan tand bu kurmay albayn gelmesini bekledi. Geldiini grnce nne geerek: Beni tanmadnz m? diye sordu. Tanyamadm ocuum. Mustafa Kemal kendini tantt: Ben Selnik rtiyesinde iken mmeyyizlie gelmitiniz. stanbula gidecekken beni Manastr idadisine gnderdiniz. Albay hatrasn toplad ve tand. Daireye girdiler. Mustafa her eyi olduu gibi anlatt. Albay: Sen her eyi ykp buraya gelmisin. Ben ne yapabilirim, senin iin? dedi. Ben milletime daha fazla faydal olabilmek iin her eyi gze aldm. Bana yardm etmezseniz hayatm da mesleim de tehlikeye girer, dedi. Hasan Bey, Mustafa Kemale yardm elini uzatt. Memlekette devrim olmasn istiyen, bu uurda alanlar destekliyen bir vatanseverdi. Selnikte drt tebdili hava raporu almtr. Vatan ve Hrriyet cemiyetini o gnlerde kurdu. Bu kurulu toplantsnda bulunan arkadalarndan biri diyor ki: Grmeyi Mustafa Kemal at. Memleketin umum durumunu, Rumelinin iinde bulunduu artlar, saray idaresini anlatt. Hrriyet olmyan yerde lm ve batmak vardr, tarih biz ocuklarndan grev beklemektedir. Despotlukla savaacaz, buraya da onun iin geldim, sizden de fedakrlk bekliyorum, dedi. Sonra masaya konan tabancay birer birer perek onun zerine yemin ettiler. Bu srada stanbuldan amda beinci orduya bir emir geldi. Mustafa Kemalin nerede olduu soruluyordu. Komutann olu Yafadaki arkadalarna mektup yollad, Yafada olduunu bildireceklerdi. Tutulmas iin Selnike de emir verilmiti. 3 nc ordu salk brosu raporu tanmak istemiyordu. Raporu veren de, ben hangi ordudan olduunu bilmiyorum, diyordu. Yafadan stanbula giden habere gre Mustafa Kemal Msr snrnda Birussubada ktasnn banda idi. Soruturma iin giden subay da ayn bilgiyi verdi. Mustafa Kemal gene gizlice 15 Temmuz 1906da Yafaya dnd ve her ey unutuldu.

***
Artk Selnikte ttihat ve Terakki Cemiyeti de kurulmutu. inde Talt (sonradan parti lideri, ileri Bakan ve Babakan), Mithat kr (sonradan milletvekili ve parti umum ktibi) vard. Talt Edirne postahanesinde memur iken Selnike srlmt. Mustafa Kemalin Vatan ve Hrriyet cemiyetindeki arkadalar da ttihat ve Terakki Cemiyetine gemekte idiler. Toplantlarda askerlerden Enver (sonradan Harbiye Nazr ve Birinci Dnya Savanda bakomutan) ilk hazr bulunanlardand. Cemiyetin Paristeki merkezi ile Selniktekiler arasnda anlamazlklar vard. Pariste yetkili bir temsilci bekleniyordu. Herkes bir asker ayaklanmas ile Kanun- Esasiyi yrrle koydurmak davasnda oydat: Pekiy ya sonra? Bu soru zerine duran bile yoktu. Sonras kolay, der, geerlerdi. Hareket lidersizdi. Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu artlara gre, saray idaresi ykldktan sonra, neler yaplaca zerine program deil, grme bile yoktu. 17

Mustafa Kemal amda staja gitmezden nce Beyruttaki toplantlarda bile arkadalar ile konumasnda: Asl mesele yklmak zere bulunan imparatorluktan bir Trk devleti kmaktr, diyordu. Stajn tamamladktan sonra 25 Haziran 1907de kolaas rtbesine ykselip 5 inci ordu kurmay dairesinde alan Mustafa Kemal 27 Eyll 1907de nc orduya tayin edilmitir. Hemen harekete geerek Selnikte kalmas iin arkadalarndan almalarn istedi. Ordu merkezi Manastrda idi. Kendisini oraya yollamak istediler. Selnikte daha yksek makam olmak zere mrlk ve onun Kurmay Heyeti vard. Mustafa Kemal ordu mrn grd ve o gnlerde bir rnek alay tefti edenler arasnda bulundu. Kendisinin mrlk Kurmay Heyetinde deerli bir subay olacan anlyarak Selnikte alkoydular. Ayrca Selnik - skp demiryolu mfettiliini verdiler ki devrime yakn zamanlarda skp ve Selnik gibi en hareketli merkezler arasnda gidip gelmek ok iine yaramtr. Vatan ve Hrriyet ttihat ve Terakki ile kaynaarak 27 Eyll 1907de, iki cemiyet birlemiti. Mustafa Kemal bir eyden kaygl idi. Merutiyet rejimi kurulduktan sonra ne yaplacakt? Ona gre gizli cemiyet ve siyas parti haline gelmeli ve iktidar ele almal idi. imdiden hazrlkl ve programl olmal idi. Olmazsa ikinci merutiyet de, ona gre, birincisi gibi ifls edecekti. Mustafa Kemal ac ve sert tenkiti olduu kadar ak konuucu idi. Daha o zaman, 1907de arkadalarna u fikrini sylemekten ekinmemitir: Khneleen ve hayatlln kaybeden Osmanl mparatorluu gvdesi zerine devlet oturtulamaz. Ancak Trk ounluu topra zerine oturtulabilir. Byk devletlere bir likidasyon yaptrmaktansa, ihtill idaresi bunu kendi yapmaldr. Merutiyet hrriyetleri gerekleince btn milliyet davalar ortaya kacakt. Avrupa Trkiyesinde Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan, Karada ve Selnike inmek istiyen Avusturya - Macaristan imparatorluu ile evrilmitik. Srp, Yunan ve Bulgar aznlklar bizim topraklarda idi. Hepsi birer para kopararak anavatan saydklar topraklara katlmak istiyeceklerdi. Tek devlete bal olanlar Trklerdi. Onlar da yoksul ve zayf idiler. Araplara da ayrlma fikri alanmt. mparatorluun paylalmasna oktan karar verilmiti. Yalnz biz Trkler ezilecektik. mparatorluun ykntlar altnda biz kalacaktk. Hristiyanlar ayrlacaklar, Trkler ve Araplar ayr ayr devletlerin smrgeleri olacaklard. Mill bir snrlanma gerekti. Avrupa yakasnda Bat ve Dou Trakya bizde kalmal idi. Edirne vilyetinin kuzey snrlar genilemeli, Arnavutluk bamsz olmal, Avusturya - Macaristan, Srbistan, Bulgaristan ve Yunanistan stanbulda bir konferansa arlmal idi. Dava milliyet prensiplerine gre zlmeli, Anadolu kylarna yakn adalar bizim olmal, yabanclara kalan Avrupa Trkiyesi topraklar ile bize kalanlar arasnda nfus deiimi yaplmal, Anadolu gneyinde ise Hatay, Halep ve Musul bizde kalmak zere gerisi Araplara braklmal idi. ttihat ve Terakki ise tam bir kaytszlk iindedir. leriyi gren yok. Hi kimse toprak fedakrl istemez. Mustafa Kemal gibi dnmek vatan hainliidir. Mustafa Kemal artk ttihat ve Terakki toplantlarna katlmaktadr. Akamlar sonradan Hrriyet ad konan meydandaki gazinolarda arkadalar ile ier ve konuur. Balca tartma konusu merutiyet sonrasdr. Gen subaylarn ou da bu gazinolara geldii iin Mustafa Kemal byk bir aba iindedir. Gittikleri belli bal gazinolarn adlar Olimpos Palas, Kristal ve Yonyodur. Bir gn ttihat ve Terakkinin bir gizli toplantsnda fikirlerini aka ortaya koymak frsatn buldu. Merkez ounluu onun bu tenkitlerini bir ayrlk gibi sayarak kendisini toplantlara artk pek armaz olmulardr. Mustafa Kemali umum rehberlik grevi ile skp merkezine verdiler. lerinden Mustafa Kemalin pek ileri gittiini syliyenler ve bunu ona iittirenler olmutu. Ordudan, saray zorlayc hareketlerde kullanmak iin birka kii semek lzmd. Bunlar ilerde hrriyet kahramanl hreti kazanacaklard. En ok ilerine gelen Enverdi. dealist, cesaretli, toy ve kibirli bir subayd. Mustafa Kemal durumu kavramt. Bir akam Olimposta toplanmlard. Aralarnda Fethi (Okyar) ve Ali Fuad (Cebesoy) da vardr. Konu dnd dolat, ran olaylarna geldi. randa hrriyet savana atlanlar byk baar kazanmlar, Muzafferiddin ah parlmentoyu amak zorunda kalmt. Venizelos da Giritte aday Yunanistana katmak iin savata idi. Ali Fethi: Bizde neden byle adamlar kmaz? diye fkeli bir k yapt. Masada bir susma. Mustafa Kemal derin bir dnceye dalmt. Biri neden sonra ona dnd: Ben senin ne dndn biliyorum: Neden ben kmayaym, diyorsun. Mustafa Kemal birden atld: Evet byle dnyorum. Neden bir Mustafa Kemal kmamal? Pek de cidd idi. Yksek sesle sylemiti. Biraz sonra, belki de ekinerek, masada bulunanlardan ou ayrlp gittiler. Evet neden bir Ali Fethi, bir Mustafa Kemal kmaz? 18

Fethi: Biraz da Yonyoya gidelim, dedi. Maksad bahsi deitirmekti. Konu orada da ayn... Fethi: ok iyi sylyorsun ama, bir para da elenerek... Politikay braksak... diyordu. Mustafa Kemal durmadan konumak istiyordu: Hem ihtillden sz ederiz, hem stanbul basks altnda korkuyoruz. Sonra da randaki, Giritteki hareketlere imreniyoruz. Ben ba olabilirim, diye biri ortaya knca herkes susuyor. Yok yle ey. Hemen toplanmal, karar vermeliyiz. Hikyenin altn Cebesoydan dinlemitim: Fethi, Yonyodan bir kadnl dansl bir yere gitmei teklif eder. de gitmiler. Fethi zevkine dalmtr. Mustafa Kemal, Ali Fuad gene brakmaz: Niin kmamal? Bu millet Yunanllardan da m canszdr, ranllardan da m dktr? Giderek sabahlamlardr. Ortalk aarmak zere. Erkenden grevleri banda bulunacaklar. Fethi kendi evine dner. Ali Fuadn evi uzakadr. Mustafa Kemal: Sen bize gel. Anam bir eyler hazrlamtr. Kahvalt eder, ykanp tra olur, daireye gideriz, der. Anas pek sevdii olunu bekliyerek sanki hi uyumamtr. Vurulur vurulmaz kapy aar: Bu kadar ge kaldna gre iyi elenmisinizdir... Oh... Oh... Ne iyi ettiniz, der. Ali Fuad: Aman teyze sormayn. Fethi Beyle beraberdik. Fethi ile mi? Akll ocuktur o... Olun birahanede bir bahis tutturdu, bir trl arkas gelmez, Fethi haydi gidelim de elenelim, dedi. Ya... Fethi yledir, aklldr. Gittik ama, olunun bahsinden kurtulursan kurtul, gene konutuk, durduk. Fethi ne yapt? O elenecek bir ey buldu... Dedim ya... Aklldr Fethi... Daima sofrasnn ba idi. Kendine alabildiine gvendii ve byk sergzetler iin bir ruh hazrl iinde bulunduu grlr hlde idi. Bir akam sofrasndaki arkadalarna makam datrken Nuriye (Conker): Seni de bavekil yapacam, der. O birader, beni bavekil yapmak iin sen ne olacaksn? Bir adam bavekil yapabilecek adam! Bu fkray cumhurbakanl devrinde Nuri Conker bir iki defa anlatmt. Mustafa Kemal iin iki, kadn, buluma, elence, hepsi kafasndan gnlnden bir trl kopup ayrlmyan byk kaygnn ve bir ey yapmak, bir ey yapabilecek otoriteyi avucu iine almak hrsnn glgesi altnda idi. Onu dinlemiyecekler ve lider de yapmyacaklard. 1908 - 1914

Merutiyet
Hrriyet iin ayaklanma artk nlenemiyecek olgunlukta idi. Mustafa Kemalin kaygs ondan sonras iindi. Hl bir kuvvetli tekilt ve bir program ve ihtilli temsil edecek bir lider de yoktu. Serezdeki bir hrriyetiyi stanbula haber vermilerdi. Soruturma yapmak zere yollanan Yarbay Nazm, Enverin enitesi idi. ldrmeye karar verdiler. lk vurulan odur. 7 Temmuz 1908de daa kan Niyazi ve arkadalarn yakalamak iin stanbuldan gelen emsi Paa Manastr telgrafhanesinden kt srada Temen Atf tarafndan ldrlmtr. Kavakl Fevzi (akmak) da emsi Paa ile birlikte idi. Tuhaftr ki ayn Fevzi, paa olarak, saray hesabna Mustafa Kemali tutup stanbula gtrmek iin Kuvay- Milliyenin ilk zamanlarnda Anadoluya gelecek ve General Kzm Karabekirin yardmn istiyecektir. Niyaziden sonra Kolaas Eyp Sabri, Yzba Bekir ve daha baz subaylar birlikleri ile ayaklanmya katlmlard. En sonra daa kan Enverdir. Fakat ilk hrriyet trklerinde de yalnz Niyazi ve Enverin, ara sra da Fethinin ad geer. Bilinen artlar iinde en sonu Kanun- Esasi yeniden yrrle konmu, merutiyet iln edilmitir. Merutiyet iln olunduktan sonra Mustafa Kemalin btn korkular kt. ttihat ve Terakki orduya dayanan bir gizli komite niteliinde kalp, devlet idaresini Sait ve Kmil paalar gibi eski Osmanl ihtiyarlarna brakt. Sanki 19

seimler olup, Millet Meclisi toplannca her ey hemen yoluna girecekti. Aslnda ise Adriyatik kylarndan Fars Krfezine doru btn imparatorluun eriat cahil Mslman halk halifeye bal idi. Uyank Hristiyan aznlklarn da imparatorluu paralyarak kendilerinin saydklar blgelerle ana vatanlarna katlmaktan baka dndkleri yoktu. ttihatlar fedayileri stanbulda ilk muhalifleri, polis korurluu altnda, ldrme yolunu tutmulard. Mustafa Kemalin dndnn tam aksine, ihtillciler halk kazanmak iin, oktan kaybettiimiz Giriti Yunanistana vermemek, Bosna-Herseki Avusturya-Macaristan mparatorluundan geri almak, Bulgaristann bamszln tanmamak gibi bir irredantizm edebiyat tutturmulard. Ben okulda iken sokak gsterilerinde Budin (Budapete) trkleri bile okuduumuzu hatrlarm. Hrriyet trklerinden birinin msra u idi: Alalm dmandan eski yerleri! Ordu politika bata iinde idi. Temen yarbaya selm vermez olmutu. Talt (sonradan Sadrazam Talt Paa...): Vallahi ben de atm, kaldm, diyordu. Mustafa Kemal: Orduyu hemen politikadan ekmelidir. Bu yaplmazsa ordu bir kuvvet olmaktan kar, diye direniyordu. Mustafa Kemalin tenkitleri sertti. Enver bir gn Yzba Hafz Hakkya (sonradan Genelkurmay Bakan ve ark cephesinde Ruslarla dvrken len ordu komutan): Mustafa Kemal fazla ileri gidiyor. Buna bir are bulalm, demiti. Bir gece gene Hrriyet meydanndaki gazinolardan birinde tenkitlerde bulunurken, ttihat subaylardan biri: Hrriyet mademki bizim eserimizdir, onu korumak da bize der, dedi. Bir bakas: Ne Sultan Hamide, ne vezirlerine gvenilmez, biz muhafz kalmayz, diye ayn fikire katld. Mustafa Kemal politika iine giren bir ordunun sava gcn kaybedeceini misaller vererek anlatyordu. Fethi susuyordu: Mustafa Kemal Bey, belki pek doru sylyorsunuz. Fakat hrriyeti kaldrmak istiyenlere kar ne yaparsnz? Cepheye gider gibi zerlerine yrrm. Yonyoya gittiler, gazino subaylarla dolu idi. Fethi, Mustafa Kemale imdilik sert tenkitlerden vazgemesini tavsiye etti: Arkadalar iyi karlamyor, dedi. Mustafa Kemal: Bunu senden beklemiyordum. Ve sonra: Memleket mehul bir akbete doru srklenmektedir, dedi. stanbulda Meclis almtr. Enver, Fethi ve kalburst subaylar ataemiliterlik almlardr. Mustafa Kemali Selnikten uzaklatrmak lzm. Enver, bu fikrini Talta da sylemitir. 1908 sonlarnda umum merkez kendisine, ayaklanmalar olduu iin, Trablus-Garpa gitmek grevini verir. Mustafa Kemal, bu ayaklanma blgesine gidecek. Geni lde yetkisi var. Bakana sebebini sorar, sana gvencimiz, cevabn verir. Bir vapura atlayp gider. Ayaklanan derebeyleri Mustafa Kemali ilk gemi ile geri gndermek kararn vermiler. abuka harekete geer, kargaal bastrr, devlet otoritesini yerletirir. Bu ayaklananlar merutiyetten sonra yalnz kazanlarn kaybetmek korkusuna den eyhler ve nfuzlu kimselerdi. Mustafa Kemal 1909 Ocanda Selnike dner. Doru cemiyete giderek toplant halindeki yelerin yzlerine bakp: te geldim, der. Bazlar utantan balarn eerler.

***
31 Mart 1909da stanbulda bir eriatlk ayaklanmas olmutur. Kara ve deniz askerleri, subaylarn kovarak ve bazlarn ldrerek medrese hocalarn da saflarna katarak bakenti nfuzlar altna geirdiler. n ayak olanlar Selnikten getirilme avc taburu avu ve erleri idi. Mektepli subay istemiyoruz, diyorlard. Sngleri ile Meclise girip: eriat kanunlar karacaksnz, diye baryorlard. ttihat Meclis Bakan Ahmet Rza Beye benzeterek Adliye Nazrn, Taninin ttihat bayazar ve stanbul Milletvekili Hseyin Cahide (Yaln) benzeterek Layikiyya milletvekilini ldrdler. Hepsi mukaddes halife Sultan Hamide bal idi. Trk ve Mslman halk ynlarnn 20

ounluu batan beri halifeci ve padiah idi. Ayaklanma Anadoluya hemen bulat. Her tarafa yaylmak yolunda idi. Ayaklanmay bastrmak zere Selnikten stanbula yryen birliklere Hareket Ordusu adn veren Mustafa Kemaldir. Hsn Paa komutasndaki bu birliklere Edirneden evket Turgut Paa komutasndaki birlikler de katlmt. Kendisi der ki: stanbul halkna bir bildiri yazmak lzm geldi. Bunu ben yazdm. Sonra eliler iin ikinci bir bildiri yazdk. Bunun imzas stne ne konulmak doru olacan dndk. Baz arkadalar Hrriyet Ordusu dediler. Hlbuki btn ordu hrriyet ordusu durumunda idi. Hrriyet ordusunun operasyon kuvvetleri denmek teklifine kar ben operasyon kelimesini Trkeye evirmeyi uygun grerek Hareket Ordusu deyimini kullandm. Enver ve arkadalar Avrupadan koup gelmilerdi. Hareket Ordusunun bana da Mahmut evket Paa geerek, birka gn iinde Selnikten gelenler ve bunlar arasnda Mustafa Kemal glgede kalmtr. Zafer gene ttihat ve Terakkinin ve onun tuttuu askerlerindi. Bilindii zere Yeilkyde toplanan Mill Meclis eyhlislmdan fetva alarak Sultan Hamidi tahtndan indirmi ve onun yerine Sultan Read halife ve padiah yapmtr. Mustafa Kemal Selnike dnd. Politika ile, gelecek parti kongresine kadar ilgisini keserek kendini askerlie verdi. Tatbikatlara, manevralara katlmakta, asker kulpte konferanslar vermekte idi. Bu arada Trkiye hizmetinde bulunan Mareal von der Gol garnizon tatbikat yaptrmak zere Selnike gelecektir. Byk komutanlk kurmaynda talim ve terbiye masas efi olan Mustafa Kemal, mareal gelmezden nce, Selnik evresinde tatbikini uygun grd bir meseleyi hazrlamaktadr. Paalara bunu haber verince hepsi arr: Gol buraya bizden ders almak iin deil, bize ders vermek iin geliyor, derler. Mustafa Kemal: Trk kurmay ve kumanda heyetinin, kendi vatanlarn nasl savunmak lzm geldiini gsterebilmeleri elbette nemlidir. Biz de buraya yorgun gelecek olan mareale fazla klfet de yklememi oluruz, cevabn verir. Mareal Selnikte Splandit Palastadr. O gnn gecesinde Mustafa Kemale marealin yanna gitmek zere bir davet gelir, kendini karlyan kurmay bakan Mustafa Kemale mjdeyi verir. Mareal plnn ok beenmitir. Ancak baz aklamalarda bulunmas iin kendisini davet etmitir. Masa stnde byk bir harita var. Sonunda Mustafa Kemal plnnn uygulanmasna karar verilmitir. Ertesi gn Vardar Nehri evresinde tatbikat balam, Mustafa Kemal marealin yannda bulunmu, topraa yabanc olan mareale yardm etmiti.

***
1909 ttihat ve Terakki kongresine Bingazi delegesi olarak katlmtr. Cumhuriyet devrinin uzun mddet d bakan Tevfik Rt Aras hatralarn anlatrken diyor ki: Selnikte toplanan kongre olup bitenleri gzden geirerek yeni bir alma yolu izecekti. Toplant Ramazan ayna rasladndan akam yemeinden hayli sonra buluuyorduk. Kongreye ben umum ktip seilmitim. Bakanlk grevi iin her toplantda yeni bir ye seilirdi. Kongreye katlanlardan kii bir iki toplantdan sonra herkesin dikkatini ekmiti. Biri sonradan stanbul temsilcisi olan Kara Kemal, ikincisi Ziya Gkalpt. Fakat btn kongrenin dikkatini devaml olarak stnde toplyan Mustafa Kemaldir. Cemiyet onu zaten tanyordu. Ancak ortaya att tez kongrenin balca urama konusu olmutu. Merkezcilerden birtakm ona kar idi. Grmeler ok sert geiyordu. Mustafa Kemal diyordu ki: Askerler cemiyet iinde kaldka ne partimiz, ne de ordumuz olacaktr. Subaylarnn ou cemiyetten olan nc ordu modern bir ordu saylamaz. Orduya dayanan cemiyet de millet iinde kk salmamtr. Cemiyet iinde kalmak istiyenleri ordudan karalm. Bundan sonras iin de kanun hkmler koyalm. etin tartmalardan sonra, ordu iindeki arkadalarmzn da ne dndklerini bilelim, dediler, kongreden bir heyet Edirnede ikinci orduya gitti. Getirdii bilgilere gre hepsi Mustafa Kemalin dncesinde idi. Kongre byk bir ounlukla Mustafa Kemalin teklifini kabul etti. Mustafa Kemalin kongredeki bu almalarn ilerine sindiremiyen ve orduyu brakmak istemiyen komite takm onu ldrmeye karar verdi. lk teklif fedayilerden Yakup Cemil ve Hsrev Samiye yaplmtr. kisi de Mustafa Kemali sevdikleri iin reddetmiler, Yakup Cemil stelik Mustafa Kemale tedbirli olmasn sylemitir. Ondan sonra ayn grevi Enverin amcas Halil (sonradan ordu komutan) ve Abdlkadir (sonradan Kuvay- Milliye devrinde Ankara valisi ve zmir stikll Mahkemesi karar ile idam olunan) stlerine almlardr. Mustafa Kemal geceleri, parma silhn tetiinde, keleri aktan dolaarak, her an vuruacakm gibi evine giderdi. Bir gidiinde evin ileri kesinde ikisinin de glgesini grm ve hemen silhna davranmt. Aradan yirmi, yirmi be yl getikten sonra Halil Paay Cumhurbakan Atatrkn sofrasnda hanm ile birlikte grmtm. Halil Paa ilk merutiyet yllarnda, ttihatlarn fedayilerinden idi. stanbulda emsettin Paay o ldrmtr. Hikyeyi Kl Aliden dinlemitim. Kl Alinin asl ad Asaftr. O vakitler kanun zabiti denen merkez komutanl subaylarndand. Bir gn kendisine emsettin Paay gecenin ge bir saatinde, Divanyolu ve Caalolu stnden Bab- liye doru gtrmesini sylemiler. Bu suikastlarda usul, her taraf polis emberi iine almak ve katili korkusuzca ldrmekte serbest bulundurmakt. Emniyet Sand dairesinin bulunduu so21

kakta, birdenbire Halil, Kl Ali ile paann karsna kyor. Bir tabanca kurunu ile emsettin Paa yere dyor. Sonralar Halil, Kl Aliye demi ki: Vakay ahitsiz brakmak iin seni de ldrmeli idim. Fakat grdm ki gen bir subaysn, kyamadm. Sofrada konudan konuya sz Selnik olayna geldi. Artk yalanan ve bir geimlik aramak iin Ankaraya gelen Halil Paa, Atatrke de: Sizi sevdiim ve sakndm iin o vazifeyi almtm, demesine Atatrk pek kzd ve kt idi. nk elinden gelse ldreceine phe yoktu. Fakat ertesi gn kendisine bir idare meclisi yelii de verdirmitir. ttihatlarn ihtiyac, bal ve kapal kafalara, fakat kendine bal ve kendi duvarlar iine kapal insanlara idi. Mustafa Kemal ferman dinlemeyen biri idi. Mustafa Kemal ttihatlara gre artk itii iin sarhoun biri, durmadan arkadalar ile olup bitenleri tenkit ettii iin frsatnn biri, zevkine dkn olduu iin belki de ahlkszn biri, askerlikte deeri varsa da ne verilse doyurulmas imkn olmyan harisin biri idi. Mustafa Kemal talyann Libyaya saldr zerine Afrikada Trkiye topraklar iin arpmya gidinceye kadar ordu iinde alt. Yenilenen tekiltta Selnik kolordusu Kurmay Heyetine kk rtbede bir subay olarak girmitir. Henz kolaas idi. En ok urat ordu eitimi idi. Kprl taraflarnda Cumalda svari alaylar arasndaki tatbikat talimlerini denetlemek iin giden ordu kurmay bakan Ali Rza Paann yannda idi. Yllardan beri bir svari tugaynn topland grlmemiti. Grlmiyen baka bir ey de ordu komutanlarnn kurmay bakanlar ile manevralarda bulunuu idi. Mustafa Kemal grd yanllar zerine ar tenkitler yapt. Bir mektubunda diyordu ki: Cumal manevralarnda rtbem ve yetkim elverili olmad hlde ar yanllar karsnda dayanamadm. Paay subaylar yannda tenkit ettim. Ho grmedi, ama gcenmedi de! Hareketim belki disipline aykr idi. Fakat Almanyada alan bu paa da komutanlk sanatn edinmezse tekiler ne yapacaklar? Tmen komutanlarnn grevlerinden haberleri yok! Mustafa Kemal, Cumal ordughn zlemekte olduu askerlik hayatnn balangc saymtr. On gnn hatras olarak tuttuu notlar bastrp Asker hediyesi asker olanlarca makbule geer, diyerek silh arkadalarna datmtr. Mustafa Kemalin bundan baka Takmn Muharebe Talimi, Bln Muharebe Talimi adl General Litzmondan evirme iki eseri daha vardr. Biri 1909, biri 1910 tarihlidir. Mustafa Kemalin Cumalda ar tenkit ettii komutan Hasan Tahsin Paadr. Bu adam Balkan Savanda Selniki 60 bin askeri ile birlikte Yunanllara teslim edecektir. O tarihlerde kendisini yakndan tanyan Klolu Hakk, bana yazd mektubunda yle der: Toplantlarda en ok o konuurdu. Biz dinlerdik. Eskiden mir-i kelam dedikleri gzel syleyicilerdendi. Ama neye yarar ki rtbesi kolaas idi. ttihatlar onun yerine Enveri tutmulard. nk Enver daha nce Makedonyada bulunmu, Bulgar etecileri ile savam, yararlk gstermi ve ad kmt. Fakat byk asker birlikler ynetecek yeterlikte olmad Birinci Dnya Harbinde apak grlmtr. ttihatlar Enver yerine Mustafa Kemali tutsalard iin rengi ok deieceini sanyorum. Mustafa Kemal daha Suriyede iken ben gizli gizli ttihat ve Terakkiye girmitim. Askerlerin bu gibi ilere karmasna kar idim, ama son kurtulu aresini de bunda grmtm. Kolaas Mustafa Kemal de ttihat oldu ise de Selnikteki cemiyet kodamanlar onu ne sevdiler, ne de ekebildiler. nk hepsinden yksekti. Onu ykseltmek, kendilerini kltmek ve silik duruma drmek olacakt. Mustafa Kemal hepsini tenkit ederdi. Bir defa bir Rum tiyatrosunda yaplan cemiyet toplantsnda sz ald ve hepsini hi etti. Ondan sonra Mustafa Kemalin notunu verdiler. Onu ldrmek de istedikleri duyulmutu. Mukadderat denen bir ey var m, yok mu bilinmez. Fakat Mustafa Kemali yok etmek istiyenler, o hayatta iken memleket dnda birer birer ldrlmler, birtakm da suikast yznden aslmlardr. Mustafa Kemalde dinmiyen bir ykselme hrs vard. Nereye kadar ykselecekti? Belki hkmdarla kadar! Mustafa Kemalin asker kabiliyetini Selnikte kn harita ve yazn da arazi zerinde idare ettii harp oyununda grmtm. Kolorduda ok deerli subaylar vard. Komutan da Ferik Tahsin Paa idi. Byk genelkurmayn emrettii bir harp oyununun idaresini hibiri stne alamad. Mustafa Kemal, ben yaparm, dedi. stne ald ve byk baar ile yapt. Baars tekileri daha ok rktt. Oyunun ikisinde de bulundum. Yalnz askerlikteki yeterliini deil, yksek bnye dayann da grdm. Akamst karargha geldiimiz vakit birka kii ile iki masas kurulur, gece yarsna kadar iilir, herkes yorgun ve bitik yatana ekilip gider, Mustafa Kemal tek bana kalp bir yandan ikisine devam eder, br yandan ertesi gn herkese verecei grevleri hazrlayarak pek az uyur, en nce toplant yerine gelir, hepimize grevlerimizi yazl olarak verir ve hemen hareket balard. Hareket sonundaki tenkitleri ne kadar canl idi. Bir kurmay albay bir defa ylesine halad ki adamcaz eridi: Bileinizde saat, belinizde harita antanz ve pergeliniz vardr. Bunlar kullanmak hatrnza gelmedi mi? Yarn harp meydannda byle mi hareket edeceksiniz? Yok olmutur o birlik! Arazi zerindeki bu tatbikat bir ay srd. Serezde balayp Cuma-i Balada bitti. Kolordu Kurmay Bakan Yarbay Selhattin bir puttu sanki! Ama Mustafa Kemal bir hayli daha kolaaslkta kald. Glklerden bkp usand da olmutur, sanyorum. Akamlar evine giderken kolordu karargh yolumun s22

tnde olduu iin arada bir attan iner, Mustafa Kemalin yanna gider, lf atardk. Bir defasnda onu yapyalnz buldum. Nuri (Conker) ve zzettin (allar) gitmilerdi. Beni dosta karlad: Siz yle buyurunuz, benim bitirilmesi gereken bir iim var, sonra beraber karz, dedi. ok srmedi, birlikte ktk. ki yolun kavandaki bir emenin yannda birden durdu: Hakk Bey ben askerlikten ekileceim, bir yere mutasarrf olup gideceim, dedi. Dona kaldm: Aklnz m kaybettiniz? Olacak i mi bu? Ben ahsnzda byk bir kumandan grmekteyim, deyince, kaba bir kfr savurarak: Ben bu heriflerle anlaamyorum, onlarla yapamyacam, dedi. Biraz sabrl olun. Onlarn mrleri uzun deildir. Her ey dzelecek, cevabn verdim. Beyazkale bahesine girdik. erken hep ayn szleri tekrarladm: Byle bir ey yapmyacanz syleyin de evime rahat gideyim, dedim. Gld. Yllar sonra Anafartalar zaferi olunca ona Bigadan bir telgraf ektim ve yle dedim: Kehanetimin bu kadar abuk kacan tahmin etmezdim. Zaferinizi tebrik ederim. Artk ordudan ayrlmtm. Emekli idim. Bana telgrafla cevap verdi, teekkr etti ve kararghna davet ederek, Akbaa knca bana telefon et, otomobilimi gnderir, sizi aldrrm, diyordu. ok sevindim. En iyisinden iki binlik rak ve birok meze hazrladm. Bir arabaya atlaynca anakkalenin yolunu tuttum. Ama felek yar olmad, dmann att bir bombadan ayam yaraland. Bigaya dndm. Ona emanetleri gnderdim. Bir mektubunu aldm.

***
Bu sralarda Arnavutlukta ayaklanmalar vardr. Bir trl yattrlmaz. ki komutan birbirlerini kskanmlardr. Birinin yapt tekine uymaz. stanbuldan Harbiye Nazr Mahmut evket Paann gnderilmesi lzm gelir. Mustafa Kemal Selnikte Kurmay Heyetindeki grevindedir. Sanki bir gn bu ii zmek ona decekmi gibi de Arnavutluktaki hareketleri inceleyip durur. Her ey kt gitmektedir. Asker ilova Boazn bir trl geemez. Hatta Cafer Tayyar (sonra general) ilova Boazn gemek iin ald emire: taat varsa da takat yok, diye o vakit azdan aza dolaan cevab verir. Balangta ayaklanmay ne kadar hafife aldklarn gsteren bir fkray o vakit orada hizmette bulunan Aziz Samihten dinlemitim. Komutan: Tel etmeyin ocuklar, demiti, bunlar bir somun ekmei, biraz kalkandelen dolmas, birka da fiekle gelirler. Birka gn sonra iki bini ekmek ve fiek almak iin dner, yars geri gelir. Sonra bini gider, yars dner. Geri kalanlar da ben be altna satn alrm. Mahmut evket Paa komutay almaya geldii iin yannda kurmay yoktu. Selnikte kendisine Mustafa Kemali verdiler. Daha trene binince, Harbiye Nazrnn geldii belli olmas iin, emir yadrma istei belirir. Mustafa Kemal: Aceleye lzum yok, bir defa durumu anlyalm, der, nne geer. skpte komutan evket Turgut Paay telgraf bana arrlar. Nerede hangi kuvveti olduundan haberi yok. Kurmay bakan da yle. Kurmay Heyetinden Kzm Karabekir gelir. O da karanlkta. Fakat kar taraftan konuann yalnz Kolaas Mustafa Kemal oluu hepsini ileden karr. Hele pek kskan olduu iin Kzm Karabekir ifrit kesilmitir. Mustafa Kemal, Mahmut evket Paaya: Durumu gryorsunuz. Eer muvaffak olmak isterseniz, Selnikten baz arkadalar getireceiz, diyor. Nuri, zzettin gibi yaknlarndan bir takm kendilerine katlmtr. Mustafa Kemal kendini anlyan bu arkadalar kuvvetlere datmtr. Bastrma hareketi baar ile sona ermitir. Geilemiyen boazda kimsenin burnu bile kanamaz. Baar Mahmut evket Paanndr, ama hareketi Mustafa Kemal ve arkadalar idare etmilerdir. Bir veya yukar rtbede olanlar bunu ekememilerdir. Mahmut evket Paadan Selnikten getirdiklerinin orada braklmamasn istemiler. Maksat hepsini rtbelerinin yerine oturtmak ve stlerinden, yahut yan yana bakmak. Mustafa Kemal yalnz kendi gitmekle kalmaz, arkadalarn da gtrr. Son akam kurmaylarn sofrasnda: Kalrm, ama hepinize kumanda etmek iin kalrm, eer isterseniz... Mustafa Kemal 1910da bir ara Fransada Picardi manevralarna gitti. Topu Rza Paa ve Ali Fethi ile beraberdi. Her akam harita zerinde ertesi gnk hareketler zerine tahminlerde bulunulurmu. Mustafa Kemal sklgan mizal idi. yice alp konuabilmesi iin bu sklganl giderecek kadar sinirlenmeli, ya bir grev heyecan domal, yahut iki ile silkinmeli idi. Franszcas da serbeste konuabilecek kadar kuvvetli olmamt. Mustafa Kemal kalpakl Osmanl subaylarn kendilerinden bile saymyan, parlak niformal, iddial ve gururlu yabanclara biraz rkerek yaklam, yava yava farkna varm ki biroklar hayli basittirler. tici ve uzaklatrc dekorun altndaki zaaf sezince kendine cesaret geldi. Bir defasnda arka arkaya iki konyak ierek haritaya yaklat. Biraz kendi, biraz arkada yardm ile ertesi gnk hareketler zerine tahminlerini syledi ve hareketleri takip etmek iin en iyi yerin onlar tarafndan seilen yer olmadn ileri srd. Yukardan yle baktlar ve daldlar. Ertesi gn 23

Mustafa Kemal hak kazand. Sofrada yanna bir miralay dt. Bir aralk ona dedi ki: Dn akam sizin dediiniz herkesinkinden doru idi, fakat... Bir ey sylemekle sylememek arasnda duraklama geirdikten sonra Mustafa Kemalin ban gstererek: Ne diye bu tuhaf bal giyersiniz, banzda bu olduka kafanza kimse itibar etmez, der. Tenkitlerini ho grmiyen stlerince Selnikte 38 inci piyade alay komutanlna tayin edilmesi de mesleinde cidd bir adm olmutur. Hikyeyi o zaman o ayn alayn birinci taburunun nc blnde takm komutan bulunan Ziya Kltan dinliyelim: Alay komutan Miralay (Albay) Sadettin Bey gzlerinden rahatsz olduu iin izin almt. Ayn gnn akam kolordunun gnlk emrinde beinci kolordudan Kurmay Kolaas Mustafa Kemal Beyin alay komutanl vekilliine tayin edilmi olduu bildiriliyordu. O vakit ki alaylar drt taburlu idi. Bu alayn tabur komutan binba rtbesindedir. Tabi bir kurmay kolaasnn byle bir alay komutanlna getirilmesi btn komutanlar artmtr. Bir gn sonra alay komutan vekilinin alay teslim almak zere gelecei haber verildi. Alay kla meydannda tefti durumuna girdi. Biraz sonra beyaz ata binmi, uzunca boylu, gr, dik bykl ve keskin bakl kurmay kolaas geldi. Usul gerei en kdemli tabur komutan tekmil haberi verir. Mustafa Kemal Bey alaya yaklanca gr bir sesle: Merhaba asker, dedi. O tarihlerde yoklama ve teftilerde komutanlar askere: Selmn aleykm... derler, asker de: Aleykm selm... diye cevap verirdi. Almad bu tek kelimelik selm karsnda asker biraz irkildikten sonra ayn kelime ile cevap verdi. te o tarihten sonradr ki orduya bu tek kelime ile selm usul girmitir. Mustafa Kemal iki saat gibi ksa bir sre iinde btn blk komutanlarn, blklere basit tatbikat yaptrarak, imtihandan geirmi. Baar gsteremiyenleri hemen Selnikteki talimgha yollyarak yeni asker usulleri renmelerini salam. Ksa zamanda 38 inci alay kolordu iinde rnek hle getirmi. Herkese anlalm ki bu 28 veya 29 yandaki kolaas, rtbelerin basit snrlar iinde kalacak ve llecek bir kimse deildir. Bir gece tatbikatndan sonra Selnikin dousunda bulunan Karaburuna doru yry yapyorlard. Mustafa Kemal alayn banda idi. Ufuk aarm, gne domak zere... Birden: ocuklar, dedi, nerede ise afak skecek. Yllarca bu vatann ufuklarnda parlak bir gnein domasn bekledim. Bakalm bu sabaha... Gne dodu. Fakat geceden kalma bulutlar prltsn glgeliyordu. Mustafa Kemal: Hayr, hayr! Beklediim bu kara bulutlarla rtl gne deildir. Ben bulutsuz, glgesiz bir gnein domasn bekliyorum ve bekliyeceim. Selnikte bulunan btn garnizon birlikleri alayn tatbikatna kendiliklerinden katlmakta idiler. Verdii konferanslara baka subaylar da geliyordu. deta btn subaylar onun evresinde ve ekicilii altnda idi. Bu durumdan holanmyan nc ordu mfettii kendisini Selnikten uzaklatrmak iin stanbulda Genelkurmay Bakanl Dairesine tayin ettirmitir (13 Eyll 1911). Fakat talyanlar 27 Eyll 1911de Libyaya saldrdklarnda Mustafa Kemal stanbula deil, Afrikaya gidecekti.

***
Balkan Savanda donanmamz yenildii vakit banda bulunduu Hamidiye kruvazr ile denize alarak Yunan kylarn dven, bir hayli zaman yakalanmakszn Akdeniz dousunu korkusu altnda tutan Rauf (Orbay) ki Birinci Dnya Savandan sonra zzet Paa kabinesinde Bahriye Nazr olmu, Mondros Mtarekesi heyetine bakanlk, daha sonra Ankarada Mustafa Kemale babakanlk etmitir, saltanat rejimine bal ve geleneki olduundan Cumhuriyet devrinde Atatrkten ayrlm ve onunla dargn olarak lmtr, kltr kt, dnya gr dar, fakat namuslu bir adamd. Nitekim Atatrk ldkten yllarca sonra Kuvay- Milliye devrinin Kzm Karabekir, Refet Bele ve Ali Fuad (Cebesoy) gibi byk tannmlar ile bir toplantda: Hibirimiz olmasaydk Kurtulu Savan Atatrk gene baarrd. Ama o olmasayd hibirimiz onun yaptn yapamazdk, demek drstln gstermitir. Mustafa Kemalin Libya sergzeti zerine onun hatralarnda aydnlatc bilgiler vardr. Rauf Orbay, Mustafa Kemali kendisinin de gnll olarak katld Hareket Ordusu stanbul kaplarna geldii vakit Mahmut evket Paa kararghnda tanmt. Mustafa Kemal, 31 Martta birinci ordu ayaklanmas sebeplerini yle anlatmt: ttihat ve Terakki reisleri hkmet kuvvetini meruluk prensiplerine aykr olarak, ahslarnda toplamlar ve serbest seimle gelen bir millet meclisi yerine asker kuvvetine dayanarak zor ve iddet kullanmlardr. Bu fikrimi ttihat arkadalarma syledim, durdum, fakat anlatamadm. Biraz sonra Harp Divannda grev alan Rauf Bey yarglama srasnda Mustafa Kemale hak verdiini ve artk tti24

hat ahsiyetlere eski yaknln kaybettiini de syler. Hatralarn anlatt srada ben Atatrke sormutum: Afrikaya gidip talyanlarla dvmek faydaszd. Bir baar umuyor mu idiniz? Hayr... Fakat Enver ve arkadalar gideceklerdi. Halk gitmiyenleri vatanseverlik grevini yapmam sayacakt. Sizin kahramanlnz lfta, diyecek olanlar da oktu. Selnikte sefere hazrland srasnda arkadalarna: Trablus dnnde gene buralara gelebilecek miyim? Selniki Trk elinde grebilecek miyim? diye hayflanyordu. Arnavutluk hareketleri srasnda kurmay bakanl ettii Harbiye Nazr Mahmut evket Paaya da ordu zerine fikirlerini sylemi, sonra: Paann da cemiyete sz geirebildii yok... demiti. talyaya gemek zere Msra gitti. Yannda ttihat ve Terakki Cemiyetinin miting hatipliini yapan mer Naci ile fedayi subaylardan Sabancal Hakk ve Yakup Cemil birlikte idi. Bunlar hem orduda, hem politikada idiler. Mustafa Kemal iin hibir zaman anlamad Enverle ibirlii yapmak da bir fedakrlkt. Rauf Bey bu subaylar yannda grmesine atn sylemesi zerine Mustafa Kemal: mer Naci ile eski dostluum var. Konumaktan holanrm. Ama hibiri ile fikir birliim yok. Ne yaparsnz, zorlayc hller beni yol arkadalna mecbur etti, cevabn verdi. Yllar sonra bana, yetime yolunda Libyada savanda ikinci imtihann verdiini anlatmt: Orada subay sfatl haydutlar vard. Elleri tabancalarnda idi. Fedayi ve kabaday. Bunlar kznca ldrmekle tannmlard. Benim iin ya lmek, ya bunlara emretmek lzmd. Silhma tutundum. adr altnda iddet gsterdim. Sert davrandm. Emirlerimi kendilerine geirdim. En sonunda hepsine hkmettim. lk att zar kendi hayat idi. Byle ttihat fedayilerinin kendi lgatinde karl kasapt. Okurlarm birinci ve nc imtihanlarnn ne olduunu merak edeceklerdir. Sras deilse de kendinden aldm gibi anlataym: Birinci imtihan Harbiyede ve subay olduum sralarda bamdan geenlerdi. nc imtihan, Dnya Harbinde beni Dou cephesine gnderdiler. Her ey bozuk. Ordu bitkin. Kendi erefimi ve orduyu kurtarmak lzm. Uzun bir savama ile baardm. Bu tecrbeler bana sabr, bir fikre balanmay ve o fikirde durmay ve sonra da insanlar retmitir. Sonra baklar prldyarak: Bir gerei de renmi oldum: Tehlike insandan kaar! Enver Libyada Bingazi blgesinin sivil ve asker idaresini stne almt. Enver, ttihat liderler srasnda idi. Aralarnda anlamazlklar kacana phe etmiyen Rauf Bey bu phesini kendisine sezdirince Mustafa Kemal: Karnzda dman var. talya ordular ile arpmak iin yoktan kuvvet var etmek lzm. Bir de siyas fikirler yznden ayrla dersek sonu bozgundur, dedi. Rauf Beyin belki Bingazi blgesine gitmemekliiniz doru olmaz, demesi zerine de: Bana verilecek asker grevleri yerine getirmek ve siyas tartmalardan kanmak kararndaym. Vakit geirmeden dmanla vurumaya gidiyorum. Herhangi bir sebeple bunu yapamyacak olursam dnmei baka herhangi bir davranta bulunmaktan daha doru bulurum, cevabn verdi. Mustafa Kemal nce Tobruka gitti ve burada komutan bulunan Ethem Paann kurmayln stne ald. Tobruktaki talyan kuvvetlerine kar saldra geti. 9 Ocak Tobruk Sava o erevede ilk sava ve ilk baar olmutur. Daha sonra Derneye giderek oradaki kuvvetlerin komutasn ele ald. Sonuna kadar Derne blgesi komutanln baar ile yapan Mustafa Kemalin gsterdii yksek kabiliyet oradaki muhaliflerinin de dikkatini ekti. Mustafa Kemal 25/26 Nisan 328 (1912) tarihi ile ve Derne Osmanl kuvvetleri komutan imzas ile yazd bir mektupta der ki: Bilirsin, ben askerliin her eyden fazla sanatkrln severim. Burada sanatn btn gereklerini uygulyacak kadar zaman ve bu zamanla edinilebilecek vastalar olursa, ite o vakit milletin istedii hizmeti yapm olacaz. Hayatmn bugnne kadar orduya faydal bir kimse olmaktan baka vicdanmda bir emel beslemedim. nk vatan korumak ve milleti mesut etmek iin, her eyden nce ordumuzun eski Trk ordusu olduunu dnyaya bir daha gstermek lzm olduuna oktan inanmmdr. Bu inan yznden, ihtimal, ifrat grnmmdr. Fakat zaman saf ve temiz kafalardan kan hakikatleri -kabul edilmese de- bir gn uygulandrr. Bu gece Derne kuvvetlerimizin btn kumandanlar ve subaylar ile bir akam elencesi tertip etmitik. Mektubumu adrma dnmde yazyorum. Bu gzel kalpli, kahraman bakl arkadalarmn, bu kk rtbeli, fakat dman titreten byk kumandanlarn gzlerinde vatan iin lmek akn okuyorum. imde byk bir sevin ve gurur ile kendilerine Vatan mutlak selmet bulacak, millet mutlak mesut olacaktr. nk kendi selmetini, kendi saadetini, memleketin ve milletin selmeti iin feda edebilen vatan 25

evltlar oktur. Zaman getike Mustafa Kemale bal olanlarla Enveri tutanlar arasnda srtmeler kendini gstermi ve azmak zere iken, Balkan Sava kmas zerine, iki komutan da vatana dnmlerdir. 1911de Bingazi Savanda bulunan bir Fransz muhabiri Enverle Mustafa Kemal arasnda u kyaslamay yapmtr: Enver byk plnlardan, byk fikirlerden abuk umutlanr, canlanrd. Teferruatla uramazd. Mustafa Kemal realistti. Parlak projeler, gz kamatrc her ey onda bir gvensizlik yaratrd. Byk fikirler onu sihirlemezdi. Onun amalar snrl idi. nce hesap ve uzun yarglamadan sonra karar verirdi. Takrib = yaklaa ve umum ile yetinmez, salam esaslar ve rakam isterdi. Hekimlerimizden biri de kendisini bir l kararghnda nasl tandn yle anlatmtr: Komutan hasta, yataktadr, sizi yle kabul edecek, dediler. Mustafa Kemal Bey adrda portatif karyolasnda oturuyordu. Eyas bir portatif masa, iki iskemle, bir de yere serilmi kurt postundan ibaret. Bir gznde kan var. Sk nefes almakta. Elini skarken atei olduunu da hissettim. Pek glkle bir hastanede birka gn tedavi olmaya gnderebildik.

***
Balkan Savandan nce ttihat ve Terakki i kargaalk ve honutsuzluk yznden iktidar muhaliflerine brakmt. Her trl gcenmilerin, bu arada ayrlk Arnavut, Rum, Bulgar, Srp ve Arap politikaclarnn kendileri ile ibirlii ettikleri muhalifler, ilerinde bulunan fesat ve Trk olmyan arka niyetli kimselerin kkrtmas ile Trakyadaki orduyu terhis ettiler. Harbiye Nazr iken Mahmut evket Paa bu kuvvetleri iyice silhlamt. Yunanistan, Srbistan, Karada ve Bulgaristan ellerine geen frsat karmyarak saldra getiler. Hkmet ve ordu akna dnd. Koca devletin yklacana hi ihtimal vermiyen, bilkis Balkanl ordularn yenileceini sanan byk devletler, statkonun bozulmasna izin vermiyeceklerini bildirmilerdi. Oysa birka hafta iinde her yerde yenildik. Avrupa Trkiyesini kaybettik. Bulgar ordusu atalcaya geldi, dayand. Hi unutmam, Manastr dt vakit hece vezninde bir iir yazmya balamtm. Ben iiri bitirinceye kadar Edirne dt. Hece says uyduu iin adn Edirneye evirdim. Bu iirim Tanin gazetesinin ilk sayfasnda kt. Artk Edirneyi de Bulgarlara brakmay kabul ederek bar yapmya karar vermitik. Byk devletler biz yenilince statko antlarn unutmulard. Mustafa Kemal 24 Ekim 1912de stanbula dnmek zere iken Msrda Avrupa Trkiyesini kaybettiimiz ve Bulgar ordusunun stanbul kaplarna geldiini duydu. Avrupa yolu ile Romanya stnden stanbula geldi. Makedonya ve Selnik artk dman elinde idi. Bab- li caddesinde Meserret kraathanesinde birka asker arkadana raslamt. stemiye istemiye yanlarna gitti. Selnikten sz aarak: Nasl braktnz? Selniki bu kadar ucuz nasl dmana teslim ettiniz, diyordu. O byle bir felketin geleceini bildii iin ordunun politikadan ekilerek onu karlamaya hazrlanmasn istiyordu. Gerekten dedii gibi alsayd Rumeli elden gitmezdi. Bunun belgesi udur ki byk devletler Osmanl Devletinin Balkanllar yeneceklerine inandklar iin statkoyu ortaya atmlard. Mustafa Kemali Gelibolu yarmadasn korumak zere Bolayrda toplanan Akdeniz Boaz Kuvvetleri Harekt ubesi Mdrlne tayin ettiler (25 Kasm 1912). Kurmay Bakan Fethi (Okyar) idi. Rauf Orbay hatralarnda diyor ki: Bulgarlar atalca savunma hattn aamaynca Gelibolu Yarmadasna doru saldr hazrlklarna balamlard. Biz de yarmaday Bolayr tarafndan savunmak iin Ferik Fahri Paa komutasnda bir kolordu gndermitik. Bu kolordunun kurmay bakanlna Trablustan dnen Ali Fethi Bey, Harekt ubesi Mdrlne de Derneden dnen Mustafa Kemal Bey tayin edilmilerdi. Kolordu karargh Maydosta idi. Donanma da Maydos karsnda bulunuyordu. Vakit bulduka Maydosa gider, ikisini de ziyaret ederdim. Bazan donanma kumandanl adna onlarla asker grmeler yapardm. Bu arada bir defa donanma korumas altnda denizden asker kararak yaplacak bir saldrya kar yarmadann nasl savunulabileceini inceliyen kolordu Kurmay Heyeti grmelerinde hazr bulundum. Yarmadann bat kysnda asker karmaya elverili kumsallar istihkmlanrsa karmaya engel olacaklarn ileri srenlere Mustafa Kemal Beyin kar koyduunu iyiden iyiye hatrlyorum. Mustafa Kemal Bey dmann donanma atei altnda karaya kabileceini kabul etmek gerektiini, savunma tertiplerinin ancak bundan sonra alnmas doru olacan sylyor ve bu fikrine kar olanlara sinirlenerek: stediiniz kadar tel rg engelleri koyunuz. Paralar karm. Karada ilerlemekliimi nliyecek stn kuvvet yoksa yarmaday pekl ele geiririm, diyordu. Mustafa Kemal Bey, Bingazi blgesinde talyanlarn donanma koruluu ile karaya asker karmalarndan ders almt. Oradaki kurmay subaylar arasnda donanma top ateinin tesiri hakknda doru ve pratik fikri olduunu grdm ilk ahsiyet Mustafa Kemal Beydir. Balkan Harbinde bunu bilmemek yznden baarszla uradmz bilindii hlde ne yazk ki fikirlerini dzeltmiyenlere Birinci Dnya Savanda da rasladm. O gnlerde Fahri Paa kolordusuna kar Eskmil tepesine dayanan bir Bulgar tmeni bulunuyordu. Bu srada Marmarann Rumeli kysnda bir noktaya kuvvet kararak atalcadaki Bulgar ordusunun ekilme hattn kesip ve onu iki ate arasnda brakarak yenilgiye uratmak iin hazrlklar yaplmakta idi. Bu maksatla Ferik Hurit Paa komutasnda bir 26

kolordu kurulmu, kurmay bakanlna da Yarbay Enver Bey tayin edilmiti. Ben dman kylarna akn etmek iin Akdenize aldm vakit pln uygulanm, fakat baar elde edilmemitir. ki kolordunun hareketlerini idare eden Enver Beyle Ali Fethi ve Mustafa Kemal beyler arasnda anlamazlk karak orduda ikilik kendini gstermiti. Bu arada Balkanl mttefikler birbirlerine girdiler ve Srbistan, Yunanistan, Romanya birleerek Bulgaristana hcum ettiler ve onlar kolayca yendiler. imdi frsattan faydalanarak Trakya stne yrmek ve hi olmazsa Edirneyi geri almak lzmd. Hlbuki Edirneyi Bulgaristana vermitik. Byk devletler, hele Rusya ne de teki devletler geri almaklmza engel olacaklard. Byle bir tehlikeyi gze almak iin hkmeti devirmek, Bab- liyi basmak, belki Harbiye Nazrn ldrmek gerekecekti. Hkmeti devirme hareketinden nce Talt Bey Geliboluya gelerek Mustafa Kemali grm, sonra birlikte Fethi Beyin yanna gitmiler. Talt kendilerine gene birlikte almay teklif etti. Mustafa Kemal bir aralk: Siz partinin bandan ekilecek misiniz? diye sordu. Niin? Beni ldrmek mi istiyorsunuz? Hayr, biz size layk olduunuz yeri vereceiz. Talt stanbula dndkten sonra Ali Fethi stanbulda nemli bir vaka olacandan hemen gelmesini istiyen bir telgraf ald. Gitti. Yapacaklarn haber verdiler. Nazm Paay ldrme kararna isyan etti. Yapmyacaklarn vadettiler, dnd. Mustafa Kemal: Fakat dndklerini yapacaklar, dedi. Nitekim dedii kt. Bab- li basknclarnn banda Enver vard. ttihatlar iktidara gelince orduyu yrttler. Enver bir kou Edirneye giderek, savasz kansz bir kahramanlk daha elde etti. Bir mddet sonra Enver hem paa hem Harbiye Nazr olacakt. 4 Ocak 1914 tarihli gazetelerde, Bingazideki hizmetlerinden dolay zam olunan sene kdemli miralayla (yarbay) ve Balkan Harbindeki fedakrlna mkfaten sene daha zam ile mirlivala (tmgeneral) terfi eden Enver Paa Harbiye Nezaretine tayin edilmitir, haberi kt. 1908de Talt onu ileri srmt. Enver dzenli yetimemitir. Alay, liva, tmen gibi birliklere sra ile kumanda etmemitir. Makedonyada ete kovalam, Trablusta ete bal yapm ve Balkan Harbinde Bolayrda birdenbire bir kolorduyu karaya karmak istemi ve bozulmutu. Harpte de bir orduya kumanda etmiye kalkarak Sarkam bozgununa uryacakt. Mustafa Kemal bana demiti ki: Bu yetimezlik yznden de emir verirken, verdii emirlerin yaplabilip yaplamyacan bilemezdi. ttihatlar Fethiyi de Mustafa Kemali de artk yadrgyorlard. Enverin Harbiye Nazrln orduda iine sindiremiyecekler arasnda Fethinin de bulunacana phe yoktu. Onu askerlikten alarak parti umum ktibi yapmay dndler. Fethinin bu grevi pek istedii yoktu. Fethinin evine yerleen Mustafa Kemal belki bu yoldan bir eyler yaplabilecei umuduna kaplarak kabul etmesinde srar etti. Fethi umum ktip olunca ilk i olarak ttihat fedayilerinin maalarn kesti. Onun komitecilikle hi ilgisi yoktu. Btn fedayi takm ve onlar tutanlar aleyhine birletiler. Ne yapacakmm, partinin parasn onlara m yedirecekmiim? diyordu. Kongre yaklat srada Fethi ve Mustafa Kemal bir nutuk hazrladlar. Nutkun umum ktip tarafndan sylenmesi tabi bir eydi. Fethinin neler syliyeceinden phelenenler bir oyun tertip etmiler. kr Bey (sonra Maarif Nazr ve suikast) tarafndan sylenmek zere bir nutuk hazrlanm. Toplant alnca Fethi Bey daha yerinden kmldamadan kr Bey krsye km. Merkezi Umumnin resm nutkunu ekmi. Bir gn o ve Mustafa Kemal otururlarken Talt geldi: Birka szm var, diye Fethiyi odadan kard. Fethi dnd vakit kendisine Sofya eliliini teklif ettiini haber verdi. Mustafa Kemal: Kabul ettin mi? dedi. Evet, nk durum ok nemli imi. Cemal Paa ile de grmler. O beni sever, bilirsin. kisi birlikte Cemal Paaya gittiler. ok nemli. Hatta sen de beraber git. Ataemiliter olursun. Hem hizmet edersin, hem faydasz didimelerle ypranmazsn, dedi. Mustafa Kemal byk iler grmek istiyen insanlar iin sabrl olmak, bouna olaylar zorlamamak, frsat kollamak gerektiini bildirdi. Bu gibi insanlar tel ve acele ile kmazlara saplanmamaldrlar. Askerlikte ok zaman rtbeleri ok stn, ikinci snf kimselerin arkasnda kalmay bilerek baarlar kazanmt. Kendini ortaya atmay, trl hrslar arasnda bunalp kalmamay renmi ve denemiti. Bir kimse, lmedike daima vakti vardr. Mustafa Kemal kenara ekilmeyi bildi. Ataemiliterlik grevi ile Sofyaya gitti. O her iinde cidd idi. Ataemiliterlik ilerine de kendini verdi. O kadar ki bir mddet sonra Bkre, Belgrat ve etine ataemiliterlik grevlerini de kendisine verdiler. 27

1914-1918

Birinci Dnya Harbi

Benim Mustafa Kemali tanym Balkan Sava sonlarnda idi. 1913 Austosundayz. Tanin gazetesinde devaml gazetecilie balamtm. Edirneyi Bulgarlardan geri almtk. Veliaht Yusuf zzettin Efendinin Trakyaya giderek ordu ve halk ile temaslarda bulunmasna karar verilmi. Hem bu yolculuk zerine haberler gndermek hem de Trakya iin rportajlar yapmak grevi ile ben de Tanin muhabiri olarak ayn trende gitmek iin stanbul muhafzlndan izin almtm. Enver Beyi, ilk defa snf arkada Salhaddin Adil Beyin tavsiyesi ile orada tandm. Enver Bey binba idi, ama kumandan var myd, kimdi, imdi bile bilmiyorum. Hurit Paasna hi raslamadm. Asl rtbesi hrriyet kahraman ve mttefiklerinin saldrna urad iin askerlerini ekip gtren Bulgarlarn boaltt ehre ilk giren olduu iin o srada Edirnenin de fatihi idi. Ordu, ttihat ve Terakki Cemiyetinin gene de asl kuvveti idi. K byn stne geiren askerlik d nemiler hiyerariyi altst ettii zaman, bir ordu bu disiplinsizlie nasl dayanabilir? Nitekim ilk merutiyet yllarnda generaller, yzbalarn oynatt mankenler gibi grnmtr. Politika ile uraan ordunun, bir despotluu ykmakta ve milleti hrriyete kavuturmakta samim de olsa, nihayet hrriyet rejimini diktatrle srkleyip gtreceine, sanki tarihin ihtiyac varm gibi bir misal de biz hazrlyorduk. Bir mddet sonra orduyu genletirme davas ortaya atlacakt. Genleen ordunun bana Enver geecekti. Ordunun bana geen Enver, Harbiye Nazr Enver Paa ksa zamanda rejimin balca otoritesi olacakt. Daha o vakit kahramanlk kskanl ordunun, stma gibi, sk sk nbet yapan bir hastal idi. Kendisini ilk grdm gn Bulgaristan snrnda bir kyden hemen gelmiti. Bulgarlar kyde kz aradklar vakit onlara kzl evleri gsteren bir ihtiyar gstermiler. Glerek: Dayanamadm, tabancamla ldrdm, diyordu. Ne kadar da sevimliye benzer bir d yz vard. Bir gn Vali Hac dil Bey bir teftie kacan, beni de beraber alacan haber verdi. Tanin gazetesine mektuplar yollayacama seviniyordum. nce Dimetokaya gidecektik. Buras, galiba bir kolordu merkezi idi. Sonradan anladma gre, Hac dil Beyin bir grevi de Enverle bu kolordu arasndaki bir anlamazl yattrmak, bir soukluu gidermekti. Olay u imi: Mttefikleri ile harbe tutuan Bulgarlarn Edirnede dayanma imknlar yoktu. Yrye karar verdikten sonra, durum yle imi ki, ehre Fahri Paa kuvvetleri girmeli imi. Hlbuki Enver, svarilerini koturarak Edirneye varm ve gazetelerin gndelik kahraman olmu. Fahri Paann yannda Enverin iki rakibi varm: Fethi Bey, Mustafa Kemal Bey! Biri kurmay bakan, teki harekt ubesi mdr imi. Bunlar Envere kzmlar. Hlbuki de ttihat ve Terakkinin ileri gelen asker yelerinden imiler. Hac dil Bey, o buhranl gnlerde bu ordu genci arasndaki dargnln derinlemesini nlemek iin alacakm. Tanin gazetesine yolladm 1 Austos tarihli mektupta u cmle var: Yar yolu gemitik ki Fahri Paa, Erkn- Harbi Mustafa Kemal Bey ve kaymakam karlamaa geldiler. Akam karanlnda bir eraf evinin byk salonunda toplanmlard. Fahri Paa ve Fethi Bey sedirde idiler. Eyice sarn gen bir zabit bu sedirin karsndaki duvarn dibinde bir iskemleye oturdu. Yakkl, temiz giyimli, keskin bakl, gururlu, btn dikkatleri stne eken bu subayn pek sze kart yoktu. Fakat seziliyordu ki bu olup bitenlerde onun rtbesinden stn bir nemi vardr. Sonra, aralarnda vali ile neler grtklerini, nasl bir karara vardklarn bilmiyorum. Bir gazete muhabiri idim. Byle politika ilerinden kendisine bahsedilecek mevkide deildim. Bu toplant benim stmde derin bir tesir brakt. Mustafa Kemal ba klhl, gs fiekli, omzu tfekli fedayi komiteciler klnda bir subay deildi. tibar, olsa olsa baka deerlerden ileri gelmeli idi. Mustafa Kemal adn, daha sonra Birinci Dnya Harbinin pek karanlk gnlerinde duydum. Kalbmzla Suriyede, canmz ve nefesimizle stanbulda idik. anakkale sklp dman stanbula girecek miydi? Byle bir faciann ryasn grrz diye uyumaktan korkardk. Mustafa Kemalin ismi, o vakit stanbulun kurtulu hikyesine kart idi. Enverin rakibi olduu sylendiinden ve ad saklanmak istendiinden onu bsbtn benimsemitik. Bir sr gibi gizli gizli yaylp ilere sinen hreti, Enveri sevmiyen ve ona artk gvenmiyen gen subaylarn dillerinde destand. Bir aralk Harp Mecmuasnda Ruen Erefle konumas yaynland vakit, Enverin veya ona yaranmak isteyenlerin emri ile bask durdurulmu, Mustafa Kemalin resmi karlarak yerine Liman von Sandersin resmi konmu olduunu duyuyorduk. Enverci subaylarn da onun zerine hikyeleri vard. Mesel Doktor Nazm ve bir nfuzlu ttihat aralarnda konumakta imiler. Enver Paa birdenbire ieri girince susmular. Bakumandan merakla: Her hlde bana dair bir eyden bahsediyordunuz. Syleyin bana, demi. Mustafa Kemalin niin terfi ettirilmediini konuuyorduk, cevabn vermiler. Enver: 28

 te, demi ve cebinden anakkale kahramann generallik rtbesine karan tezkeresini gstermi. Sonra unu ilve etmi: Ama biliniz ki onu paa yapsanz padiah, padiah yapsanz Allah olmak ister. Bir aralk ben drdnc ordu kararghnda iken Suriyeye geldi. Kararghta gen subaylardan rendiimize gre kendisine Medine kumandanln teklif etmiler. O bu teklifi kabul etmedikten baka, oradaki kuvvetleri de Filistin cephesine ekmesini tavsiye etmi. Doru mudur, deil midir, sonradan anlamak bile istemedim. Fakat gen karargh kurmaylarnn: Tam asker... te hakik asker... diye aralarnda konutuklarn hatrlyorum. Harbin asker politikasnn da, harpteki i politikann da aleyhinde imi. Bunlarn hikyelerini kitabmda sras gelince anlatacam. stanbula dndmde kendisini k bir asker makferlan ile Lebon ekerlemecisinden karken grmtm. Btn parlakl stnde, benzerlerinden yalnz tabi olarak ayr deil, istiyerek ve zenerek ayrl edinmek istedii de belli idi. stanbulda biraz daha bilgi edinmitim, ne Almanc, ne ngiliz veya Franszc idi. ttihatlara sorarsanz lzumundan fazla kendici idi. Gururlu ve tenkiti olarak tannmt. Sevilen veya saknlan, fakat bir trl kaytsz kalnamyan, gergin yaya oku takmak gibi, onun hrsn da iktidara yaklatrmak tehlikeli saylan bir adamd. Harbin sonlarna doru Ruen Erefin Pangalt taraflarndaki apartmannda bir fotorafn grmtm. Resimdeki paa esvab pek ssl ve resm idi. Enli bir nian kurdels ile, nemi ve duman stnde ts ile, bu esvab Mercan yokuundaki (1) cameknlardan birine daha fazla yaktryordum. Onu bir siper klnda grmek istiyordum. Fotorafn altndaki uzun ithaf yazs, beyanname gibi bir eydi. Bu yaz benim zerimde Ruen Erefe bir hatra olmaktan fazla, onun evine gelecek btn genlere bir seslenme olmak etkisi brakt idi. slp, Namk Kemal zevkinde ve enisinde idi. ttihat tenkitlerini de bir trl iimden atamadm iin, bu resimde balyan zen, inandran phelendiren, eken brakan, scak m souk mu, insann dokunaca gelen bir ahsiyet esrarl bulmutum. Dorusu askerden de yorulmutuk. Enverin yerine bir adam aramyorduk. Bizi Enverden de onun yerine geeceklerden de kurtaracak, bir trl tarif edemediimiz bir memleket art aryorduk. harp, de birbirinden beter harp, vatan para para eden harp, destanlara elaman dedirmiti. Her trl kahramandan korkuyorduk. Fakat Birinci Dnya Sava bozgunundan sonra denizden dman donanmas ve Yunan zrhls Averof, karadan Franchet dFesperey stanbula girdiinden, vatan ve sancak ayaklar altna dtnden, padiahla vezirleri Afrikadaki kabile eyhleri gibi aalatklarndan beri, Mustafa Kemale Pera Palasn alt kat salon penceresinde veya caddede rasladm vakit: Acaba? derdim. Yalnz balaycl, ekicilii ve inandrcl kalmt. Ama ne yapacakt? Nerede ve nasl yapabilirdi? Ne vakit, en uzaktan bile grsem, bir yerde toparlanmak bilmiyen o manev zl iinde, donuk, arsz, fakat hi iradesini kaybetmiyen bir bak vard. O gnlerdeki hayatn bana ok sonra ankayann eski kknde anlatt. Kitabmda okuyacaksnz.

***
Sofyaya dnyoruz. Mustafa Kemal Bulgaristan bakentine geldii vakit, eli Fethi Bey arkada ya, nasl olsa ev buluncaya kadar kendini misafir eder diye elilie eyalar ile gider. Valizlerini kapda brakarak yukar kar. Fethi Bey hnez bekrdr. Bir mddet konutuktan sonra Fethi Bey: Biraz ehri dolaalm. Hava da alm oluruz, der. nerler. Eli kap nndeki valizleri grnce: Ne olacak bunlar? diye sormas zerine pek sklan Mustafa Kemal: Otele gtreceim, der ve karlar. Fethi Bey hasisti. Hlbuki Mustafa Kemal Ankarada Kuvay- Milliyeye Meclis Bakan ve sonra Cumhurbakan olunca, Fethi ne zaman gelse ailesi ile beraber kendi evinin bahesindeki ufak kkte yatrp kaldrrd. Mustafa Kemal Sofyada Franszcasn ilerletti. Hoca tuttu ve alt. Pek ekici, iyi giyinen, dans eden, ien elenen bir erkek gzeli de olduu iin toplant yldzlar arasnda idi. ok eitli zevkleri olduu iin fikir arkadalar, olay ve elence arkadalar, birbirinden pek farkl idi. mrnn sonuna kadar da byle kalmtr. Bir deimez hli toplant havasna o hkim olmal idi. Hrs ve gururu phesiz, hele itii vakitler, krc denecek kadar sert ve yalnd. Ordu ve politikada kendinden stn grd yoktu. Dorusu bu da doru idi. Sofyaya gidinceye kadar daima hakl kmt. Hibir huyu ve davran ttihat lsne gre deildi. O devirde y a a m a, ve onun zevklerini yaratan eyler, kadn, iki, ak elence, dans, flrt, hepsi ayr ayr gnahtr. Hi olmazsa gizli olmaldr. 29

Kimse grmemeli ve duymamaldr. Mustafa Kemalin huyu da gizlilii gurur ezici bulmas idi. Ahlkn softaca da halka da anlalma ve zorlanma sk ve basksna kar idi. stanbulda Madame Corinne denen bir dulla ilikileri olmutur. Sofyadan ona Franszca mektuplar yazmtr. Bu mektuplar ayn zamanda Franszca exersiseleri saylabilir. Birinde iini yle dker: K Sofyada etindir. Mevsimin elenceleri elilikte geirilen geceler, meslekdalar arasnda kk toplantlar, bazan da kt oyunlar... Beni ok elendirmiyen ve hi houma gitmiyen bir hayat... Umarm ki senin elenceleri hi eksik olmyan stanbulda daha ho geen bir hayatn var. Fakat mektup birdenbire parlayverir: Benim ihtiraslarm, hem de pek byk ihtiraslarm var. Fakat ben bu ihtiraslarmn gereklemesini vatanma byk faydalar dokunacak, bana da yeterlikle yapabileceim bir grevin canl i rahatln verecek byk fikri baarmakta aryorum. Btn hayatmn prensibi bu olmutur. Onu ok gen yamda edindim ve son nefesime kadar ona bal kalacam. Enver bir gn kendisine: Ne istiyorsun Kemal? diye sormas zerine: Byk kuvvetlere kumanda etmek istiyorum, demiti. Bu Bayan Corinnein Harbiye okulu karsndaki evinde mzik toplantlar yaplrd. stanbulun sanat veya Bat eitimli kimseleri bir araya gelirdi. Mustafa Kemal general olduktan sonra da sava srasnda bu evin elencelerine katlmt.

***
Birinci Dnya Savana yaklayoruz. Almanya Generali von Sandersin bakanl altnda Trkiyeye bir asker slahat heyeti gnderilmitir. anakkale ve stanbul boazlarn nfuzu altna tutan bir durumda olduu iin ngiltere, Rusya ve Fransa protesto etmilerdir. Enver Almancdr: Ona gre bu devlet yenilemez. Mustafa Kemale gre Trkiye iin harbe girmemek bir lm-kalm meselesidir. ngiltere, Fransa ve Rusya Trkiyenin tarafsz kalmasn ister. Enver buna kar Yunan topraklarndan taviz ister. Yapamayz. Fakat sizin toprak btnlnz garanti ederiz. Memleketinizdeki Alman demiryollarna da el koyunuz. Size bunu hak olarak tanrz, derler. Enver, ordu benim emrimdedir, benim istediimden baka trl olmaz, direniindedir. Merutiyet Trkiyesinde iki eit emperyalizm ideolojisi ba gstermiti: Pan-slmizm, Pan-Turanizm. Enver Pan-slmisttir. Halifenin fetvasn alnca btn Mslmanlar ayaklandrabileceini sanmaktadr. Kayzer Wilhamde bu hayale az ok bel balamtr. Gben ve Breslauv Alman sava gemileri anakkale Boazndan geerek stanbula gelmilerdir. Gemiler szde bize satlmtr ama, amiral de, subaylar da, erler de Alman kalmtr. Yalnz kasketlerini fesle deitirmilerdir. Harbe girersek dou snrmzda Rusya var: Denizden asker gnderemeyiz. Karadan yol yok. Demiryolunun son istasyonu Ankara. ngilizler Msrda Mezapotamyaya asker karacaklar. Bizim Badat demiryolu henz ne Torosu, ne Amanuslar am deildir. Halep-Hicaz demiryolu dar hattr. Bu artlar iinde savaa girmek, nasl olsa pek ksa zamanda Almanlar dmanlarn yenecekler, biz ufak tefek fedakrlmzn byk karlklarn toplayacaz, diye dnmektir. Sadrazamla kadar kan Talt Paa, biz varlmz iki byk devletler takmndan birine balamakla koruyacamz inancnda idik, Almanlar ittifaklarna alnca girdik, artlar da yanlarnda savamamz olduu iin harbi gze aldk, der. Trkiye asker deil, bir sivil aydnn da kolayca karar verecei zere, kendisine saldrlmadka eline tfek almamas gereken bir durumda idi. Enverin tek dayana Alman zaferi idi. Nitekim iki Alman harp gemisi Karedenize karak, sadrazam ve nazrlarn haberi olmakszn, Odesay bombardman etmi, sava bir olup bitti haline getirmitir. Mustafa Kemal bu ara bir de kaza atlatm. Bir gn kendisine ataemiliterlerin bal olduu dairenin bandaki Almandan bir tezkere gelir. Mustafa Kemal Sofyada oturmal, ordan btn Balkan merkezlerindeki ataemiliterlik ilerine bakmal imi. Teklif sama idi. Sert bir cevap verdi. stanbulda oturaym, oradan btn merkezlerdeki ilere bakaym... diye. Hlbuki o srada orduyu pek sk bir disiplin altnda tutmak ve Alman idaresine itaat ettirmek iin en iddetli tedbir almya karar vermilerdi. Daire bakan ilk ar cezay Mustafa Kemale uygulamak istedi. Enver Paa: lk tecrbeyi Mustafa Kemalde yapmaynz! dedikten sonra, Almann yanndaki Osmanl kurmayn ararak: Durum kt olacakt. Yaz, byle yapmasn! demi. Mustafa Kemal bu ac gnlerdeki hatralarn bana yle anlatmt: Ben Kaymakam Mustafa Kemal Sofyada ataemiliter bulunuyordum. Harp kt. Alman asker slahat bakan Liman von Sandersin anakkaleyi savunacak ordunun bana getiini de henz bilmiyordum. Osmanl ordusunda hemen seferberlik yaplmas bile dnlecek bir mesele iken devletin Karadenizde hl bugn bile nasl gemi olduunu renemediim bir olay zerine harbe girilmi olmasndan ikyeti idim. Bu ikyetlerim o vakit ne kadar manasz saylmt. nk ben yalnz ikyeti olduumu sylemiyordum. Almanlarla beraber olanlar yenileceklerdir, diyordum. Bu szlerim ise gerekten ok elverisiz bir zamana raslyordu. nk Alman kuvvetleri dev admlarla Paris zerine yrmekte idiler. Trkiyeyi, bilerek veya bilmiyerek, aldatmak iin enelerini iletenlerin, doru bir i yapmak neesi ile 30

sarho olduklar gnlerde, bir Sofya ataemiliteri kmtr. stanbulda baz kimselere sayfalar dolusu tenkitler yapmakta, yaln bir i yapldn sylemektedir, bu adam delinin biri deil de nedir? Bir ara Taltla smail Cambulet Bulgarlar harbe girmeye kandrmak iin Sofyaya gelmiler, grmlerdi. Mustafa Kemali yanlarna bile almadlar. Dev gibi admlarla ilerleyen Alman kuvvetleri sonunda Paris nnde takld, kald. Btn memleketin bence ak bir felkete atlm olduunu grdkten ve btn Trk ordusunun bu felketi, her ne pahasna, nlemek iin kann dkmee hazrlanmasndan baka are kalmadn anladktan sonra benim hl Sofyada kordiplomatik iinde rahat salon hayat geirmekliime imkn olabilir mi idi? Bakumandanlk vekilliine ba vurdum. Ordu iinde rtbeme uygun herhangi bir grev istedim. Bakumandan vekili tarafndan ok nazik bir cevap geldi: Sizin iin orduda daima bir grev vardr. Fakat Sofya ataemiliterliinde kalmanz ok nemli sayld iindir ki sizi orada brakyoruz. Cevap verdim: Vatanmn savunmas ile ilgili fiili grevlerden daha nemli bir grev olamaz. Arkadalarm sava meydanlarnda ate hatlarnda bulunurken ben Sofyada ataemiliterlik yapamam. Eer birinci snf subay olmak deerinde deilsem, inancnz bu ise ltfen ak syleyeniz. Uzun mddet cevap gelmedi. O gnlerde neler ektiimi anlatamam. Gerekirse bir er gibi, herhangi bir cepheye katlmaya karar vermitim. Onun iin Sofyadaki evimin eyalarn, Fethi Bey arkadamla anlaarak, elilie tattm. Hemen hareket edebilmek zere kk bir bavul hazrladm. Artk evi de brakmak zere iken smail Hakk imzal bir telgraf aldm. mzann stnde Harbiye Nazr Vekili yazl idi. Ondokuzuncu tmen kumandanlna tayin buyruldunuz. Hemen stanbula hareket ediniz. Ben bu telgraf aldm vakit Bakumandan Vekili Enver Paa Sarkam Savan yapyordu. Levazmat- Umumiyye Reisi smail Hakk Paa da bu ilerinde ona vekillik ediyordu. Sarkam, Birinci Dnya Harbinde Trkiyenin urad en kanl bozgunlardan biridir. Alay, tmen, kolordu ve ordu kumandanlklarndan hibirini yapmadan bakumandanla kan Enver, ark ordumuzu kar k iinde Kafkas topraklar iine atm ve eritmitir. Ben bu kitapta asker tenkitilerin ileri ile ilgilenecek deilim. Fakat Sarkam bozgununun o vakit ordu iinde nasl kt tepkiler uyandrdn hatrlarm. leri srlen tek zr u idi: Harp bir btndr. Hindenburg Rus ordusu ile arprken, Asya Rusyasndan o cepheye giden kuvvetlerden bir ksmn stmze ekmek de bizim grevimizdi. Sonralar Sarkam Savana katlan bir hekimin gn gnne tuttuu notlar okumutum. Bir Rus albayn esir almz. Esir albay cepheye doru giden stsz basz zavall askerlerimizi grnce: Yahu bunlar souktan lmiye gtryorsunuz, diye acm. Ayn gndemler arasnda Enver Paann bir de gndelik emrini okumutum. Aa yukar: Evet askerimizin giyecek yiyecek ve malzeme eksiklerini biliyorum, ama onun yiitlii ve manev gc btn bu eksiklerin yerine geer. Yllar sonra CHP umum ktibi Saffet Arkandan dinlemitim. Kuvay- Milliye devrinde Ali Fuad Cebesoy Moskovada bykeli iken yannda ataemiliterlik eden Arkan, bir ara Moskovaya gelen Enver Paaya: Paa hazretleri biz Sarkam meselesini bir trl kavryamamtk, demesi zerine ksaca: Zaten alktan leceklerdi. Cephede dman da ldrerek ldler, cevabn vermi. Bu bozgun Orta Anadoluya doru btn vatan kaplarn Rus ordularna amt. Mustafa Kemal, Sofyadan stanbula geldii vakit Enver Paa da Sarkamtan dnmt. nce kendisini grmek zere makamna gitti: Biraz sonra Enver Paa ile kar karya bulunuyorduk. Enver biraz zayflam, rengi solmu bir hlde idi. Sze ben baladm: Biraz yoruldun, dedim. Yok, o kadar deil, dedi. Ne oldu? arptk, o kadar... imdiki durum nedir? ok iyidir, dedi. Kendisini zmek istemedim. Konumay grevim zerine evirdim: Teekkr ederim, beni numaras ondokuzuncu olan tmene kumandan tayin etmisiniz. Bu tmen nerededir? Ha, evet... Belki bunun iin Erkn- Harbiye (Kurmay Heyeti) ile grseniz daha iyi bilgi edinirsiniz. Enveri ok yorgun ve kafas ilerinde gryordum. Sz uzatmadm. Pekiy, o hlde fazla rahatsz etmiyeyim, dedim. Bakumandanlk Erkn- Harbiyesine gittim. Gerekenlere kendimi yle tantyordum: Ondokuzuncu Tmen Kumandan Mustafa Kemal... Hepsi ayordu. Byle bir tmenin var olduundan haberi olana raslamadm. Sonunda bir akllcas dedi ki: 31

 Belki byle bir tmen Liman von Sandersin ordusunda bulunmaktadr. Bir defa onu grseniz... Von Sandersin Kurmay Bakan Kzm Beyin brosuna giderek durumu anlattm. Kzm Bey: Bizim dislokasyonumuzda byle bir tmen yoktur. Fakat olabilir ki Geliboluda bulunan nc kolordu yapmakta olduunu bildiimiz baz yeni tekilt arasnda yeni bir tmen kurmay tasarlamtr. Bir defa oraya kadar gitseniz. Kzm Bey: Bununla beraber hareketinizden nce sizi kumandan paaya tantaym, dedi. Sofya ataemiliterliinden geldiimi de renen Liman von Sanders Paa beni byk nezaketle kabul etti. Kibar bir tavrla: Bulgarlar hl harbe girmiyecekler midir? diye sordu. Benim grdme gre henz girmiyecekler. Niin? Benim anladma gre Bulgarlar iki ihtimalden biri anlalmazdan nce harbe girmezler. Biri Almanyann baar kazanabileceine inandrc deliller grmedike. kincisi harp kendi topraklarna temas etmedike. Cevabm generali birdenbire fkelendirdi. Sa yumruunu skarak ve yukar kaldrarak, nce gld, sonra: Bulgarlarn Alman baarsna gvenleri yok mu? diye sordu. Soukkanl cevap verdim: Hayr, ekselans, dedim. Biraz daha fkelenen Liman von Sanders Paa, yz kpkrmz olarak: Niin? dedi. Bu soru ile ne demek istediini anlyamamtm. Yzne baktm. Aklad: Nasl olur, Alman baarsna kar gvensizlik? Nasl olur bu? yle efendim, dedim. Yzme dikkatle bakt: Sizin fikriniz nedir? Cevap vermek mi, vermemek mi lzm geldiinde bir an irkildim. Fakat havada bir kumandan durumunda bulunan ben ne duyguda olabilirdim. Bu ilerde kendi grm oktan gerekenlere yazmtm. Aksine bir ey syliyemezdim. Sofyadan ayrlrken Harbiye Nazr General Liyapefin grn renmitim. Trk vatannn Boazlarn savunma grevi alm bulunan Liman von Sanderse ne diyebilirdim? Bir an vicdan yoklamasndan sonra cevap verdim: Bulgar dndklerinde hakl gryorum. Hemen ayaa kalkt ve bana izin verdi. Bu arada Mustafa Kemalin ciddye almad bir teklif daha olmutur: Enver Paa bana Hindistana doru sefer yapmak isteyip istemediimi sordu. Emrime alay vereceklerdi. randan halk ayaklandra ayaklandra Hindistana kadar gidecektim. Ben o kadar kahraman deilim, dedim. Talt Paa niin bu grevi kabul etmediimi sorduu zaman da: Bize bir harita getirsinler, dedim. Durumu gsterdikten sonra da, Hem niin alay? Tek bir adam gnderin, yeter. Nasl olsa kendi kuvvetini kendi yapmya mahkm deil midir? Bu fedayilii stne almal idin. Eer byle bir eye imkn olsayd, sizin emrinizi beklemezdim. Kendim gider, kuvvetler bulur, Hindistan fetheder, ve imparator olurdum, cevabn verdim. Bu hatray yazmaktaki maksadm, Mustafa Kemalle baa ba yara kanlardan Rauf Orbayla bir karlatrma yapmak iindir. Rauf Orbay hatralarnda der ki: Harp balarnda stanbula dndm vakit artk btn ilere hkim durumda olduu hemen sezilen Enver Paay makamnda ziyaret ettim. Rauf Bey, dedi, ne yapalm ite byle oldu. Bu grev de bize dt. Yoksa padiahn, corafya durumu bakmndan nemini dnerek Afganistanla ilikiler kurmak ve Afgan ordusuna bir dzen vermek iin Afgan Emirine yollamak zere olduu heyetin banda bulunmay daha fazla isterdim. O sonra gzlerimin iine bakarak dpedz: Sen gitmez misin? dedi. Afganistan denen yerin adndan baka nesini biliyoruz paam? Haritadaki yerini bile gzmn nne geti32

remiyorum. Nereden, nasl gidilir, bilmiyorum. Amerika yolu ile mi gitsem acaba? Enver Paa bu ie ok nem verdiini gsterir bir tutumla: Bahis konusu, Afganistan ngiltereye kar harbe girmiye hazrlamak. Siz merak etmeyin. Irak ve evresi kumandan Cevat Paaya gereken direktifler verilmitir. Her ey hazrlanmtr. Siz nce onu grn, yeter. Bu ii asl dnenin Almanya imparatoru olduunu da rendim. Afganistana hem bir asker heyet, hem bir tabur askerle nasl gidilebileceine aklm ermiyordu ama, grevi kabul ettim ve imparatorun adam von vas Mussla ve heyetle yola ktk. Cevat Paa bana: Sizi eyh Hazal gtrecek, deyince gene ardm. nk bu eyhin ngiliz ajanlarndan biri olduunu iitmitim. Enver Paa ile haberleerek Tahran Bykelisi ile temas ettim. Her ne ise Rauf Orbay snr geer ama hibir zaman uzaklamak ihtimali olmadn grr. Enver Paa da sonunda, imdilik bulunduun yerde kal, Gney-ran bakumandansn, o taraflar airetlerle savunarak ngilizleri harcyacaksn, der. rann kuzeyi Ruslarn, gneyi ngilizlerin elinde idi. Sergzet abuk sona erer. Eer Mustafa Kemale eski arkada Cemal Paann Msr fatihlii de teklif edilseydi reddedeceine phe yoktu. Yalnz o hayal iinde ve sergzet peinde deildi.

***
Biz bu eserde gerek byk harp, gerek Kurtulu Sava zerine askerce tenkitler veya incelemeler yapacak deiliz. Sadece Mustafa Kemalin bu savalardaki durumunu ve hizmetlerini belirtmekle yetineceiz. Politika dndaki Trkiye aydnlar ve halk Mustafa Kemali ilk defa Anafartalar kahraman olarak tanmtr. 1915te stanbulun kurtuluunu byk lde ona borlu olduunu renmitir. Bu tannma Mustafa Kemali vatan kurtarclna ve temeli devrimler zerine dayanan yeni devletin kuruculuuna kadar gtrmtr. Onun iin anakkale blm stnde biraz genie durmak istiyoruz. Tekirdada bir ay uraarak tmenini kendi hazrlyan Mustafa Kemal komutas altndaki kuvvetlerle Gelibolu Yarmadasnda Maydos blgesine geti (25 ubat 1915). Henz dman anakkaleye saldrmamtr. Trk kuvvetleri bir saldr olursa ona kar tedbirler almaktadr. Dman, Ege Denizinden bir karma yaparsa en ksa yoldan Marmara Denizine nasl ulaabilir? Kestirme iki kara yolu vardr: Biri Bolayr yaknndaki drt buuk kilometrelik blge. kincisi Kabatepe ile Maydos arasndaki yedi buuk kilometrelik blge. Birincisi glklerle dolu. kincisi dmann daha kolayna gelecekti. Trk komutanlar bu fikirde idiler. Mustafa Kemalin de dnd bu idi. Almanlar birinci ihtimale saplanmlard. Yarmadada savunma yaplamyaca kans ile byk yedek kuvvetleri Bolayr ve evresine ymak istemilerdi. Trk komuta heyeti ise daha balangta dman yarmada kylarnda karlamak zere hazrlanmlard. Baz yaya alaylar ile kyda gzetleme yapan kuvvetler de Mustafa Kemalin emrine verilmiti. Ona gre dman ya Kabatepe, ya Seddlbahir taraflarndan karaya kacana gre, alaylarn byle kydan savunulabilecek yolda yerletirerek, geceli gndzl tatbikatla birliklerini apmya hazrlyordu. Dman 18 Mart donanma saldrsnda baarszla uramas zerine karadan zorlama yapmak zere Boaz dndaki adalarda ynak yapmya koyulmutu. Bu haber alndktan sonra 22 Mart 1915te anakkele blgesinde beinci ordu kurulmutur. Btn kuvvetler ordu emrinde idi. Ordu on beinci kolorduyu Maydos evresinde brakarak 19 uncu tmeni 19 Nisanda yedek olarak Bigaya geldi. 25 Nisan 1915te tanyeri aarrken Arburnu ve Seddlbahir blgesine ilk dman birlikleri kt. Arburnuna kan kuvvet gzetleme taburunu pskrterek, sonradan Kemalyeri ad verilen yere kadar ilerledi. Burada arkadan koup gelen 27 nci Trk alay ile karlat. Dman karmasn haber alan Mustafa Kemal, Conkbayr ynnde yryen dmana kar ordudan emir almay beklemeden kuvvetlerini harekete geirdi. Birliklerine kendisi yol bularak Kocaimen tepesine vard. Askerlerine orada ksa bir dinlenme vererek, atla gidilemedii iin yanndakilerle yaya olarak Conkbayrna geldi. Orada cephaneleri bittii iin ekilen ve dmanca kovalanan bir gzetme blne raslad: Niin kayorsunuz? dedim. Efendim dman. Nerede dman? te... diye 261 rakml tepeyi gsterdiler. Gerekten de dmann bir avc hatt 261 rakml tepeye yaklam, serbeste ilerliyordu. imdi durumu dnn. Askerlerimi dinlenmeleri iin brakmm... Dman da bu tepeye gelmi... Dman bana benim askerlerimden daha yakn. Dman bulunduum yere gelse kuvvetlerim pek kt duruma decek. O zaman, bir mantkla mdr, yoksa bir igd ile mi, bilmiyorum, kaan erlere: Dmandan kalmaz, dedim. Cephanemiz kalmad, dediler, Cephanemiz yoksa sngmz var, dedim. 33

Ve bararak: Sng tak, dedim. Yere yatrdm. Ayn zamanda Conkbayrna doru ilerliyen piyade alay ile cebel bataryasnn erlerini mar marla benim bulunduum yere gelmeleri iin yanmdaki emir subayn geriye saldrdm. Erler yere yatnca dman da yere yatt. Kazandmz an, bu andr. Dman ne yapacana karar verinceye kadar 57 nci alay Conkbayrna yetiti. Mustafa Kemal alay hemen saldrya geirdi. Arkasndan 19 uncu tmenin teki alaylarn da Arburnuna yneltti. Daha nceden orada tutunmu olan 27 nci alay da emrine alarak saldrya daha etinlik verdi. Sava gece de srd ve dman kynn son srtlarna kadar geri atld. Bylece Gelibolu yarmadasnn en nemli bir paras olan Kocaimen platosunun elden kmamas salanm ve anakkale savunuunun temeli atlmtr. Mustafa Kemal o gn, Arburnu kuvvetleri komutan olarak verdii emirde yle diyordu: Size ben saldr emretmiyorum, lmeyi emrediyorum. Biz lnceye kadar geecek zamanda yerimizi baka kuvvetler alabilir. Ayn gn anlatan bir tenkiti yazsna u hkmlerini eklemitir: Mustafa Kemalin bu savalarda durumu abuk kavramak, abuk karar vermek, kararn enerji ile uygulamak ve sorumluluktan ekinmemek gibi davranlar kendisinde byk komutanlk nitelikleri olduunu meydana karmtr. Mustafa Kemal 19 Mays 1915 tarihine kadar saldr ve savunma savalar ile dmann her gn artan kuvvetlerini yerlerinde durdurmay baarm, iki taraf kar karya siperlere girmi, dmann Arburnunda kazand yer de bir dar eritten ibaret kalmtr. 1 Haziran 1915te Mustafa Kemal albaylk rtbesine ykseldi. Yeni kuvvetler getiren dman Conkbayr-Kocaimen hattna saldrp buralar aldktan sonra Kabatepe-Maydos hattna ilerliyerek Trk ordusunun stanbulla ban kesmek, geri kalan kuvvetlerle Anafartalara karak burasn hareket ss yapmak istedi. 6/7 Austos gecesi Arburnu kuzeyinde ve Anafartalarda karma balad. Arburnundan 20.000 kiilik bir kuvvet Kocaimeni almak iin ilerlediler. Buradan kolla Conkbayr ve kuzeyine doru yrdler. 7 Austos sabah Conkbayr-Kocaimen blgesinde cidd bir tehlike ba gstermitir. nk bu hat botu. Bu hat dmann eline geerse Gelibolu Yarmadas debilirdi. En yakn tehlikede olan Mustafa Kemalin ondokuzuncu tmeni idi. Etraftan yardm gelinceye kadar Mustafa Kemal elindeki son yedek kuvvetini de Conkbayrna gndererek burasn 7 Austosa kadar elde tuttu. O srada durumun nemini anlyan ordu komutanl Anafartalar ad ile bir grup kurmu ve buna Albay Fevziyi tayin etmiti. Conkbayrnda durumun ok kritik olduunu gren Mustafa Kemal sevk ve idarenin bir elde olmas gerektiini anlatmya alt: Daha bir anmz vardr. Onu da kaybedersek umum bir felkete uramaklmz ihtimali byktr, diyerek ordu komutannn dikkatini ekti. Bana anlatt hatralarnda yle demiti: Durum buhranl ve ok tehlikeli idi. Bakumandan vekili Enver Paaya kadar dorudan doruya yazmak zorunda kaldm. Kandrc bir cevap alamadm. Karargh Yalovada (1) bulunan ordu komutan Liman von Sanders Paa telefonla beni arad. Konumamza araclk eden kurmay bakan Kzm Beydi. Sorduu u idi: Durumu nasl gryorsunuz ve nasl bir tedbir dnyorsunuz? Durumu nasl grdm ve nasl tedbirler alnmak gerektiini oktan btn ilgili olanlara bildirmitim. Hepsi cevapsz kalmt. Dedim ki: Durumu nasl grdm oktan size bildirmitim. imdi alnabilecek tek bir tedbir kalmtr. O tedbir nedir? Btn komuta ettiiniz kuvvetleri emrime veriniz. Tedbir budur. Alayl bir sesle: ok gelmez mi? dedi. Az gelir! dedim. Telefon kapand. 8/9 Austos gecesi saat 21.50de kendisine Anafartalar grubu kumandanlna tayin edildiini bildirdiler. Mustafa Kemal demitir ki: Geri byle bir sorumluluu almak basit bir ey deildir. Fakat ben vatanm yok olduktan sonra yaamamaya karar verdiim iin bu sorumluluu yklendim. Mustafa Kemal nce kararlatrd saldry kendisi yneterek stn kuvvetleri geriletti, 10 Austos sabah da tan yeri aarrken dman zerine sng ile atlmak iin hazrlad asker saflarnn nne geerek kuvvetlerini dman zerine att. Dman ortalk aardktan sonra Conkbayrn denizden ve karadan byk apta toplarla dvmiye balad. Bu arada Mustafa Kemale bir misket arpm, fakat sa cebindeki saat kendisini yaralanmak, belki de lmekten kurtarmt. 8 inci tmen tarafndan tertiplenen ve yanak dzende toplu olarak yaplan 10 Austos saldrsnn en nnde bulunan Mustafa Kemal Conkbayrna yerlemek istiyen dman geri atm ve ikinci defa yarmaday kurtarmt. 21 Austos 1915teki dman saldrs da ok etin ve gs gse savalarla sonusuz braklmtr. 34

10 Austos Conkbayr sava zerine Mustafa Kemal not defterinde diyor ki: Btn geceyi pek rahatsz ve uykusuz geirdim. Bir yandan Anafartalar blgesinden gelen raporlar ve hele yanl, fakat nemli haberler beni uratrd gibi bir yandan da nceki gnlerin kt olaylarnda birliini, amirini kaybetmi komutanlarn dorudan doruya bana bavurmalar bir dakika bile dinlenmiye imkn brakmad. Kararghmdan benimle buluabilen baz subaylar sekizinci tmenin tertiplerini anlamak zere yolladm. 41 inci alay hcum anna kadar gelmedi. Yanl yere gitmi, sonra grnd. Sekizinci tmen tertiplerini almt. 23 nc alayn iki taburu birinci hatta sava nizamnda, bir taburu da bu hattn gerisinde olmak zere Conkbayrna saldrmaya hazrlanmlard. 28 inci alay da ayn hizada ahinsrta hcum tertiplerini tamamlamt. Fecir olmak zere idi. adrmn nne ktm. Hcum edecek askeri gryordum. Hcuma balanmasn bekliyecektim. Gecenin karanl kalkmt. Artk hcum an idi. Saatime baktm. Birka dakika sonra ortalk bsbtn aaracak ve dman, askerlerimizi grebilecekti. Dmann piyade, mitralyz atei balar, kara ve deniz toplarnn mermileri bu sk nizamda duran askerlerimiz zerinde bir defa patlarsa hcumun imknszlaacana phe etmiyordum. Hemen ileri kotum. Tmen komutanna rasladm. O ve btn yanmzdakiler hcum safnn nne getik. ok abuk ve ksa bir tefti yaptm. nlerinden geerken yksek sesle askerlere selm verdim ve dedim ki: Askerler! Karnzdaki dman yeneceimize hi phe yoktur. Fakat siz acele etmeyin. nce ben ileri gideyim. Size krbacmla iaret verdiim zaman hep birden atlrsnz. Komutan ve subaylara da iaretime askerlerin dikkatini ekmelerini emrettim. Ondan sonra hcum safnn nnde bir yere kadar gittim ve oradan krbacm havaya kaldrarak hcum iaretini verdim. Btn askerler, subaylar artk her eyi unutmular, gzlerini, kalplerini verilecek iarete saplamlard. Sngleri ve bir ayaklar ileri uzatlm olan askerlerimiz ve onlarn nnde tabancalar, kllar ellerinde subaylarmz krbacm aa iner inmez elikten bir yn gibi arslanca ileri atldlar. Biraz sonra dman siperleri iinde, Allah Allahtan baka ses duyulmaz oldu. Dman silh kullanmya vakit bulamad. Boaz boaza kahramanca sava sonunda ilk hatta bulunan dman tamamiyle yok edildi. Drt saat boumadan sonra 23 nc ve 24 nc alaylarmz Conkbayrn dmandan temizlediler ve 28 inci alay da ahinsrtn en yksek yerini geri aldktan sonra, al zerinden batya saldrp nne raslyan dman birliklerini yendi ve bozdu. 28 inci alayn bir ksm ahinsrtn boyun noktasnda yerletirilmi olan dman mitralyzlerinin etkili atei altnda daha ileri gidememiti. Conkbayr tepesi elimize getikten sonra dman karadan ve denizden ynelttii sratli ve youn topu atei ile Conkbayrn cehenneme evirmiti. Gkten arapnel, demir paralar yayordu. Byk apta deniz toplarnn tam vurulu taneleri yerin iine girdikten sonra patlyor, yanmzda byk lamlar ayordu. Btn Conkbayr dumanlar ve ateler iinde kald. Herkes tevekklle sonunu bekliyordu. Etrafmz ehitler ve yarallarla doldu. Olan bitenleri seyrederken bir arapnel paras gsmn sa tarafna arpt. Cebimdeki saati para para etti. Etime giremedi. Yalnz derince bir kan lekesi brakt. Bu paralanm saati sonra bugnn hatras olarak Liman von Sanders Paaya verdim. O da aile armal kendi saatini bana hediye etti. Bu savalar srasnda dmann zehirli gaz kullanaca haberi duyuldu idi: Kar bir silhmz yok. Dman zehirli gaz kullansa bile, biz tepedeyiz, onlar ovada, bize tesir etmez, szn yazdm. Geri bir deneme yaptlarsa da rzgr yn deitirmesi zerine bir beldan da kurtulmu olduk. Askerin de bize gveni artt. Bu blme Mustafa Kemalin Kemalyerinden 1915 Nisannda verdii gnlk emri de alalm: Burada benimle beraber harp eden btn askerler kat olarak bilmelidirler ki bize den namus grevini yerine getirmek iin, bir adm geri gitmek yoktur. Rahat uykusu aramann, bu rahattan yalnz kendimizin deil, btn milletimizin ebed olarak yoksun kalmas ile sonulanacan hepinize hatrlatrm. anakkalede sava artk siperlere sapland idi. Mustafa Kemal dmann ekileceinden phe etmedii iin bir saldr ile hepsini denize dkmeyi teklif etmise de st komutanlara anlatamam, kendisine, bouna harcyacak kuvvetimiz, hatta bir erimiz yoktur, cevabn vermilerdi. Byk bir frsatn karlmakta olduunu gren Mustafa Kemal 10 Aralk 1915te grevinden istifa ettiini bildirdi. Mustafa Kemale sayg gsteren Liman von Sanders istifay hava tebdiline evirmi, stanbula geldikten sonra dmann anakkaleyi zararszca boalttn renmiti (19 Aralk 1915). Eski harp akademisi komutan Orgeneral Ali Fuad Erden der ki: anakkalede en buhranl anda, en lzumlu adam bulundu. Harbin seyrini eldi. ngiliz Bahriye Nazr Churchil onun iin, kaderin adam, demiti. Mustafa Kemal ordunun yldz idi. Fakat onun hrslarna snr olmad inancnda bulunan Enver ve partizanlar kendisi ile Anafartalar zerine yaplan bir konuma fotoraf ile birlikte Harp Mecmuasnda basld srada basky durdurup resmini kartmlar, yerine Liman von Sandersin fotorafn koydurmulard. stanbulu bir Alman bile kurtarm olmal, fakat Mustafa Kemal, Sarkam bozgununun manev yk altnda kvranan Enveri glgede brakmamal idi. Kararghndan stanbuldaki dostu Madame Corinnee yazd bir mektupta yle diyor: Benim admn duyulmamasna amayn. Ben nemli savalarn kahraman olarak Mehmet avua eref kazandrmay tercih ettim. Tabi phe etmezsiniz ki sava idare eden dostunuzdur ve sava gecesi Mehmet avuu bulan da o idi. 35

Anafartalar kahraman iin son sz Rauf Orbaya brakalm: Bizi Asyaya atarak mttefiklerimizden ayrdktan sonra Ruslarla birlemek istiyen ngiliz plnna, doru karar ve baarl saldrlar ile ilk engel olan phesiz Mustafa Kemal Beydir. Mustafa Kemal baz ileri iin izinle Sofyaya gitmiti. Bakumandanlk tarafndan kendisini anakkaleden Edirneye dinlenmek zere ekilmekte bulunan 16 nc kolordu komutanlna atand. Mustafa Kemal 14 Ocakta Karaaa geldi. Ertesi gn askerlerinin banda at stnde ve halkn cokun alklar arasnda Edirneye girdi. ubat sonlarna kadar orada kald. 1916 yaznda Erzurumu geri almak zere Diyarbakr blgesinde ikinci orduyu topluyorduk. Bakomutan Mustafa Kemali bu cephede ayn 16 numaral kolorduya yollad. 12 Martta kolorduya geldi. Kolordu Bitlis evresindeki bir tmenle Mu evresindeki bir tmenden kurulu idi. Bitlis-Mu-Frat hatlarnda seksen kilometrelik bir cephe. Ruslar bizim saldr plnn bozmak ve ikinci ordu toplanmadan nce Erzurum cephesindeki nc orduya saldrmya karar vermilerdi. Fakat bu saldr srasnda Bitlis-Mu blgesindeki Trk kuvvetleri Ruslarn sol kanatlarnn gerisini tehlikeye sokabilirlerdi. Ruslar nc orduya saldrmadan nce Bitlis-Mus dolaylarnda harekete getiler. Ruslarn misli kuvvetle yaptklar bu saldr karsnda onaltnc kolordu komutan Mustafa Kemal ustaca bir manevra ile Ruslar pskrtt ve Bitlisle Muu geri ald. Ruslar austos aynda yeni bir deneme daha yaptlarsa da bir sonu elde edemediler. Bylece Mustafa Kemal, Rusya devine kar tek zaferin de kahraman olmutur. 1917 yl banda kendisini tugenerallie ykselttiler. Bu savalar pek etin olmutur. Mustafa Kemal etraf Rus sngleri ile sarlma tehlikesi gsterecek kadar kendini ortaya atm, emri altndakilere daima yiitlik ve fedakrlk rnei olmutu. 1916 sonlarnda Mustafa Kemal ikinci ordu komutan vekilliine atanmtr. Sekeratta bulunan ordu kararghna gelince Ordu Kurmay Bakan Albay smet Beyle bulutu. Ordunun durumu pek kt idi. Kara ktan nce geri ekerek kurtarmak lzmd. Mustafa Kemal o sralarda alktan insanlarn birbirlerini yediklerini ka defa anlatmtr. slm ansiklopedisinin Atatrk fkrasnn bu blmnde bir kayrma vardr. Ansiklopedi diyor ki: Albay smet kendisini ordusunun durumu hakknda aydnlatt. Bunun zerine kn yiyecek glklerine uramamak iin ileri hatlarda hafif birlikler brakarak ordu cephesini geri almaya karar verdiler. Mustafa Kemal bana o gnn hatrasn yle anlatt idi: Ben Enverin adam olduu iin smeti sevmezdim. (smet Bey harp banda Bakumandanlk kararghnda Harekt ubesi Mdr idi.) Kendisine hemen bir geri ekilme emri hazrlanmasn syledim. Gitti, gelmez. Yaverim Cevad bak ne yapyor, diye yolladm. Dnd, masasnn banda dndn syledi. ehirler ve topraklar brakacaktk. Orduyu kurtarmak iin baka are yoktu. Ama byle bir karar vermek de gt. Git syle, yazamyorsa ben dikte edeyim, dedim. Bir mddet sonra ekilme emrini yazm, getirdi. Askerlik edebiyatna rnek diye alnabilecek kadar iyi dnlm ve yazlmt. smet nn, sonuna kadar da Atatrke parlak bir kurmaylk, i k i n c i a d a mlk etmitir. Geri ekilite ordunun en arkasnda idi. Nasl ki anakkale saldrlarnda en nnde ise! Ona gre bizim askeri panik tehlikesine uratmamak iin daima en yaknnda olmaldr. Bir asker: Ben kfiri ldryordum. Niin geri ekerler bizi? Ne korkakm kumandan! Nereye kat kim bilir? diye syleniyordu. Mustafa Kemal: Sen o kumandan tanr msn? diye sordu. Yar karanlkta yzne bakt: Benim o! der. Sylenen er aalyarak: Ha... O baka... dedi. Bu arada General Mustafa Kemali ordu komutanl yetkisi ile Hicaz Kuvve-i Seferiyyesi bana getirmek istediler. Grevi Medineyi kurtarmak ve Hicaz ngilizlerin elinden almak olacakt. ama, drdnc ordu kararghna geldi. Komutan ayn zamanda Bahriye Nazr olan eski arkada Cemal Paa idi. Bu srada drdnc orduyu teftie geleceini bildiren Enver Paa, acaba Hicazdan ekilsek de ordaki birlikleri ve tatlar, sava lehimize evirmek iin, Filistin cephesine mi getirsek, diye sormutu. Mustafa Kemalle de grerek Cemal Paa, Hicaz boaltmak daha doru olaca cevabn verdi. Boaltma da hayli tehlikeli idi. Be yz kilometre uzunluundaki bir yoldan, n, yan ve arka ate altnda olarak ekilecektik. Drdnc ordunun Kurmay Bakan Ali Fuad Erden (sonradan orgeneral ve harp akademisi komutan) der ki: Byle bir hareketin harp tarihinde misli yoktur. Bu iin yaplabilmesi iin, Medine ve Peygamberin kabrini savunmadan vazgeileceine gre, din duygularnn etkisi altnda bulunmyarak yalnz bir stratej ve tabiyeci gibi hareket edecek azimli ve yeterli bir komutana ihtiya vard. Bu ar g ii baarabilecek adam ancak Mustafa Kemal Paa idi. Mustafa Kemal, en dorusu imdiye kadar kim savunmusa ekilmeyi de o yapmaldr, diyordu. Hakl idi. Ona kalsa Filistini gerisinde ngilizlerle boaz boaza brakp, Peygamber torunlarnn ngilizlerle birleerek saldrdklar Medineye elbette getirmiyecekti. imdi ona yalnz Peygamberin mezarn dmana brakmak grevi ykletilecekti. Enver Paa geldi. Teftiten sonra ikinci ve nc ordular grubu zzet Paann komutasna verilerek Mustafa 36

Kemal Paa ikinci ordu komutanlna atanm, Medinenin boaltlmas da emredilmitir. Sultan Reat, Medine boaltlrsa halifelik ve padiahlktan ekileceini sylemiti. Sadrazam Talt Paa da o ekilmiye kar koydu. Enver Paa boaltma kararn zoraki verdii iin o da vazgeti. Fakat Medine ve Hicaz brakmamak yznden Filistin savunulmam, Kuds dmt. Bir mddet sonra Badat ngilizden geri almak iin bir ordular grubuna kumanda etmek zere General Falkenhein Trkiyeye geldi. Halepte toplanacak olan bu gruptaki yedinci ordu komutanlna Mustafa Kemal atanmt. Mustafa Kemal byle bir seferin imknsz olduunu bilmekte idi. O srada ngilizler Filistinde saldrya getiklerinden General Falkenhein komutasndaki yldrm ordular grubu bu saldry nlemek iin grevlendirilmitir. Fakat Mustafa Kemal generalin tutumunu hi beenmedii iin yedinci ordu komutanlndan istifa etti. Yeniden ikinci orduya atand ise de onu da reddetti. Kendisine stanbula gelmesi iin izin verdiler. stanbula gelebilmesi iin at ve ksraklarn satmas lzmd. Bu ii Cemal Paa stne ald. Trkiyeyi kurtarmak iin bir ey yapmal idi. Geceli gndzl bunu dnyordu. Halepte Cemal Paa kendi fikirlerine katlarak: Ne yapmal? dedi. Hibir ey yapamazsanz, hi olmazsa ekiliniz. Yapamam. nk kendim ve evltlarm iin dayanabilecek hibir eyim yok. Bahis konusu koca bir milletin lm, kalmdr. Yok olmaya doru giden budur. Byle durumda ahs kaytlara dmemelidir. O tarihte umum durum zerinde etkili olacana phe etmediim arkadamn harekete gemesi iin ok bekledim. Cemal Paa ile ok eyler konutuk. Ortaklaa kararlar vermi olduumuzu sandm. Mustafa Kemal 5 Temmuz 1917de yedinci ordu komutanlna atanmt. 20 Eyll 1917de bakomutanlk vekilliine verdii u rapor Birinci Dnya Savann Trkiye blmnde tarih bir nem almtr:

Halep 7 Eyll 1333 (1917)

1. nce umum memleket durumu dikkate alnmaldr. Harp Mslman, Hristiyan btn halkmz bitkin bir hle getirmitir. Halk ve idare arasndaki balar zlmtr. Evlerinde kalanlar her bakmdan hkmete uzak durmaktadr. Bu kalanlar da ya kadnlar, ya cizler veya asker kaa olup alp topraktan aldklar kendi geimlerine yetmezken asker ve sivil idare onlardan, alk ve lm pahasna, varlarn yoklarn almakta direnmek zorundadr. br yandan idare tam bir aciz iinde olduundan, umum hayatn bir anariye doru srklenmesini nliyememekte, adalet ve hukuka aykr davranlar hkmetten nefreti arttrmaktadr. Mahall hkmetin aciz iinde olmas bir zabta kuvveti olmamasndan, ihtiya yznden memurlarn rveti olmalarndan, vurgun ve yolsuzluklardan, adalet cihaznn asla iliyememekte bulunmasndandr. Bu hl umum hayat her kede, her ehirde rtmektedir. Halk geimi ve ticaret ileri korkun bir kntye uramtr. Bugn bir para meselesi var ki bu ne memurlarda, ne halkta gelecee emniyet brakmam, namuslu kimseleri mukaddes saydklar deerlerden uzaklatrmaktadr. Harp devam ederse karsnda bulunduumuz en byk tehlike, her taraftan ryen ulu saltanat binasnn bir gn ierden birdenbire kmek ihtimalidir. 2. Umum asker durum harbin yaknda biteceini gstermemektedir. Mttefiklerimizin dmanlarmz asker hareketlerle bara zorlyacaklar artk sz konusu olmayp, Almanlar stratejilerini: Geliniz de bizi yeniniz! esasna balamlardr. Dmanlarmzn birbirinden ayrlmyacaklarna phe olmayp dman halkn sknt ve yoksunluu daha azdr. Harp daha uzun srecektir. Harbi bitirme imknlar bizim tarafn elinde deildir. 3. Trkiyenin harp durumu udur: Ordu balangcna gre pek ok zayftr. Birok ordularn kuvveti, olmas gerekenin bete biri kadardr. Memleketin nfus kaynaklar eksileni tamamlamya yeterli deildir. Hatta yedinci ordu gibi btn memleket iin iyi tutulmya allan tek orduya dahi, daha dmana bir kurun atmadan, kuvvetli bulundurmya imkn bulamyoruz. En g ileri grmek zere biner kiilik taburlarla bana gnderilen tmenin yzde ellisi ayakta duramyacak kadar zayf olduundan ayklanm ve salam kalan erat 17-20 yanda ocuklarla 45-55 yandaki ie yaramazlardan ibaret kalmtr. Baka en iyi tmenlerin taburlar da stanbuldan biner mevcutla hareket etmiler ve en kuvvetlisi be yz mevcutla Halepe gelebilmitir. Asker umum duruma gre, mesel, son kuvvetlerle Badat geri almay dnmiye imkn yoktur. En kuvvetli dman, hazr olarak Sinadadr. 4. Bu ksa aklama ile artk her ey bitmitir ve bulunacak are kalmamtr demek istemiyorum. Kurtulma yolu ve aresi vardr. Ancak en iyi tedbirleri bulmak lzm gelir. Bu tedbirler unlar olabilir: E. erde hkmeti kuvvetlendirmek. Beslenmeyi salamak. Yolsuzluklar en aa haddine indirmek. Harbin uzamas yeni kayplara sebep olsa da, elimizde ve gerimizde kalacak blgeleri ve halk dayanmaz ve rk hlde bulmamalyz. Memleket salam bir hareket ss halinde kalmaldr. 37

F.

Asker politikamz bir savunma politikas olmal, elimizde bulunan kuvvetleri ve bir tek neferi sonuna kadar saklamalyz. Memleket dnda da bir tek Trk askeri kalmamaldr. Rapor bunun arkasndan alnabilecek asker tedbirleri sralamaktadr. Suriye ve Sinann Alman kumandasnda braklmasna kardr. Bamszlkta kskan olursak, Almanlarn bize Bulgaristandan daha itibarl tutacan syler. Falkenhein Alman olduunu ve her eyden nce Alman menfaatlerini dneceini saklamamaktadr. Bu sz syliyen subaylarca Trkn kan iin karar verecek mevkidedir. Halepte, Fratta ve Suriyede Alman menfatlerinin ne olduu da bilinmektedir. Falkenhein, Araplar Trklere dmandrlar, biz tarafsz davranarak onlar kazanabiliriz, demekten de ekinmemitir. Enverin cevab ksa: Bu hareketlere Falkenhein memur edilmitir. En doru kararlar vereceinden eminim. Bu gvenime siz de katlnz.

***
Trk ordular bakomutanlk kurmay bakanlna gelen General von Seckte 1917 Aralk 13 tarihli raporu ile General Liman von Sanders Trk ordularnn durumunu yle anlatmakta idi: Birok yanl tedbirler sonucu Trk ordularnn umum sava kuvveti pek ok azalm ve birliklerin harp gc gzden uzak tutulmayacak kadar dmtr. Trk ordusu eitli cephelerdeki savalarda byk kayplar vermitir. Kayplarn ou bsbtn yanl birok tedbirler yzndendir. Biraz dikkatle kayplarn pek oundan kanlabilirdi. Sz konusu yanl tedbirler yle sralanabilir: A. 1914 Aralk ile 1915 Ocak aynda yaplan birinci Kafkas seferi: Enverin komutasnda olup General von Bronzarn kurmay bakanlnda bulunduu doksan bin askerlik nc ordu snra yakn Hasankale yresindeki dalar zerinde pek uygun savunma yerlerinde ve kendinden stn olmyan Rus kuvvetleri karsnda idi. Ordu baarl savalarla dalardan geebilse bile kuatma toplar olmadndan Kars kalesini hibir zaman alamazd. Hl byle iken, nlenmek iin yaplan btn tavsiyelere ramen, Sarkam - Kars zerine saldrya geilmek karar verilmitir. Sol hatta karl dalarn kei yollar zerinde yetersiz yiyecek hazrl ile harekete geen iki kolordunun sonu, ikisinin de ayr ayr yenilmesi olmutur. Baka bir kolordu da bu arada cephede baarsz savalar yapyordu. Resm belgelerle anlald ki doksan bin kiiden ancak on iki bin kadar er pek ackl durumda geri dnebilmitir. Geri kalan vurulmu, alktan lm, donmu veya esir dmtr. Harp tarihi bu saldr iin hibir zr bulamyacaktr. B. 1916 yaz balangcnda yetersiz kuvvetle Ruslara kar gene nc ordunun giritii saldr sava sonundaki geri ekilmede ordunun byk bir ksm dalmtr. C. nc ordunun 1916 yaznda toplanp lzumsuz yere yaklak olarak Van Glnn Mu - K hattndan Erzurum ynne doru ve daha balangta baarszla uryan saldr hareketi, ne ileriye doru yollar, ne de geride kullanlmaya elverili ulama hatlar olmadndan ve her trl tat aralar da pek kt olduundan yaplmamal idi. Bu orduda en azndan altm bin kii alk, hastalk ve sonra souktan ve pek az ksm da dman silh ile vurularak lmtr. D. Askerlik asndan byk bir yanl olmak zere XIII. kolordunun 1916 yazndan balyarak btn k sren saldr savalar ki ngilizler Basraya kadar olmasa bile Korneye kadar atlmadan nce byle bir hareket yaplmas hi doru deildi. E. Hibir zaman baar ihtimali yokken Msr almak iin 1916 Austosunda Svey Kanalna doru on sekiz bin kiilik sava birliklerle giriilen ve balangta baarszla uryaca phesiz hareket, o zamanlar sadece Svey Kanaln korumakla yetinen ngilizleri Tih lnden beriye ekmi ve Filistindeki bugnk ilerlemelerine sebep olmutur. Trk ordularnn kaak toplam imdi 300.000i ok amaktadr. Bunlar memleket iine kamlardr. Yama ve hrszlkla gvenlik ve huzuru bozmaktadrlar. Trk askeri ve hele Anadolu askeri bulunmaz bir cevherdir. yi baklr, yeteri kadar doyurulur, gerei gibi eitim grr, soukkanllk ve gvenle ynetilirse, bu askerle en byk grevler baar ile yaplabilir. Hemen iki yldan beri birliklerin ouna eitim iin gereken zaman braklmamtr. Birliklerde askerlerin byk ounluu birbirini ve stlerini tanmazlar. Yalnz durumun iyi gitmedii bir yere gnderilmekte olduklarn bilirler. Kaarken vurulmak tehlikesine ramen her frsatta kamya kalkarlar. Kama trenden atlyarak yahut elverili yerlerde yol kolundan ayrlarak yaplmaktadr. Harp cephelerine aktarlrken binlerce asker kaybetmiyen tmen yoktur. Trk askerinin daha iyi bakma ve davrana ihtiyac vardr. stlerine kar gven ve inan besliyen Trk askeri ile her ey yaplabilir.

Bir Komplo
Mustafa Kemal henz Diyarbakrda iken stanbulda bir Yakup Cemil vakas kt idi. Yakup Cemil ttihat fedayilerdendir. O da inanmtr ki harp kaybolmutur. Tek kurtulu yolu hkmeti devirmek ve hele bakomutan 38

vekilini ve Harbiye Nazrn yerinden atmaktr. Anlat arkadalar da var. Yakup Cemil Iraka komutas altnda gtrmek zere bir gnll bl hazrlamaktadr. Kabine toplu olduu srada bu kuvvetle Bab- liyi basp hkmeti devirmiye ve onun yerine bir bar hkmeti getirmiye karar vermitir. Bakomutan vekili ve Harbiye Nazr adaylar da Mustafa Kemal. lerinden biri komployu Enver Paaya duyurur. O da Yakup Cemil ve arkadalarn tutturup hemen Divan- Harpe verir. Yakup Cemil kuruna dizilmitir. Mustafa Kemal bana hatralarn anlatt vakit demiti ki: Yakup Cemilin ahsndan bahsetmek istemem. Onda bana kar heyecanl bir temayl (eilim) uyanmt. Benim i bana gemekliimi istemitir. Bir gn Bursada ihtill arkadalarna: Byk sandklarmz ne kadar kkm. Hepsini ldrmek lzm. Bunu ben yapacam. Daha yumuaklar kendisine sorarlar: ldrmek kolay, fakat vaziyeti dzeltecek kim? Mustafa Kemal! diyor. Bu zavall, kendisini ldrme sanatna altranlara kar da bu sanat kullanmakta bir mahzur (saknca) grmiyerek eksik tedbirlerle harekete gemi. Yakn sand arkadalar kendisini ele vermiler. Yakup Cemil tutulmu ve aslmtr. O vakit tmenlerimden birine komuta eden Ali Fuada (Cebesoy): Yakup Cemil aslm. Sebebi de ben bakomutan vekili ve Harbiye Nazr olmadka kurtulu yoktur, demi. Dediini yapm bile olsayd ben stanbula gittiimde ilk i olarak Yakup Cemili cezalandrrdm. Eer ben o ve onun gibiler tarafndan iktidara getirilecek bir adamsam, adam deilim! Ama adaylar niin Mustafa Kemaldi? nk biliniyordu ki o daha balangta harbe girilmesine kar idi. Sonra da harpten kma aresi aranmas iin fikirlerini hi kimseden saklamam, bir de h a r e k e t tasarlamtr. Arburnu ve Anafartalar yapan bir asker olarak sznn dinlenecei kansnda idi. Bir defa Dbakan Halil Beye (Mentee) gitti. Halil Beyce durum pek iyi idi. Mustafa Kemal, en g sonu alnabilecek bir sava cephesinden baarl bir komutan olarak geldiini syliyerek: Memleket ve her ey yok olmak zeredir. Siz bunu anlamam grnyorsunuz. Belki de benimle byle eyler konuulmaz sanyorsunuz. Ben o adamm ki benimle her ey konuulur ve konutuklarmz aramzda kalacaktr. Doruyu konumaktan ekinmeyiniz. Halil Bey samim idi. Onun iin Mustafa Kemale sert cevap verdi. Mustafa Kemal sertlie gelecek olanlardan deildi. Aralarnda tatsz bir tartma geti. Halil Bey Mustafa Kemali nazrlar heyetine ikyet etmi ve cezalandrlmasn istemiti. Talt Paaya da hayli almtr. Fakat ondan da iyi bir karlk grmemitir. Bana demiti ki: Sadrazam olduu gnlerde kendisine baz hayat meselelerden bahsetmitim. Verdii cevaplarda beni gzelce atlattn sanm, hatta bunu bir saat sonra gelen yakn bir arkadana anlatmt. Fakat iki gn sonra kendini tela dren bir durum ba gstermesi zerine beni gece yars evine ararak are ve tedbir sorma ihtiyacn duydu. O gece sadrazam meclisinde ayn arkadam hazrd. u szleri sylemekle kendimi avuttum: Benden fikir soruyorsunuz. Sylemekte zr dilerim. nk daha gn nce bir mesele zerine fikrimi sylemitim. Siz beni atlattnza inanm, hatta sevincinizi gstermitiniz. Asla! dedi. Sylediiniz yanmzda oturuyor, dedim. Mustafa Kemalin asl tertibi bir ordular hareketi idi. En ok bel balad da drdnc ordu komutan ve Bahriye Nazr Cemal Paa idi. Bu yzden Cemal Paay delloya bile armt. Dello tan da Rauf (Orbay) idi. Bende yle bir hatra notu vardr: Cemal korkmasayd, sadrazam da, bakumandan da o olurdu. imdi o tarihlerde Enver ve Mustafa Kemal paalarla yakn ilikileri bulunan Rauf Beyin (Orbay) hatralarn okuyalm: stanbula geldikten sonra vakit bulduka Akaretlerde kira ile oturduu evinde kendisini ziyaret ederdim. Bazan da o Bahriye dairesine beni grmiye gelirdi. Grmelerimiz srasnda harbin gdmn iddetle tenkit ederdi. Bakumandanla ve suretlerini Sadrazam Talt Paaya gnderdii belgelere dayanan raporlarn okur, her eyden Almanlarn oyunca hline gelen Enver Paann sorumlu olduunu srarla syler ve bunlar dzeltmenin tek aresi olarak da Bakumandanlkta bir deiiklik yaplmas fikrini ileri srerdi. Bu hdiselerden nce (Yakup Cemil vakas) Mustafa Kemal Paann ordu kumandan vekili olarak Diyarbakrda bulunurken evresindeki ordu kumandanlarna ifreli bir telgraf ekerek, harbin ve ordularn kt idare olunduundan, hkmetin kargaa iinde bulunduundan ikyet ederek bunu dzeltmek zere ibirlii teklif ettiini Vehip Paa, Enver Paaya haber vermiti. Bunun zerine bakumandanlka asker makamlarn ifreli haberlemelerini kontrol etmek iin tedbirler alnmt. Sonralar Mustafa Kemal Paa ile grtmzde Yakup Cemilin Divan- Harpte syledikleri ile, Vehip Paann ekmi olduu telgraftan bahsettim. Byle bir teebbste bulunmadn sylemiti (1). Mustafa Kemal Paann nc harp ylna doru Enver Paaya kar bir teebbste daha bulunduunu stanbuldan Brest-Littowsk bar konferansna gitmek zere olduum gnlerde smail Canbulat Beyden (o vakitler gizli mill 39

emniyetin banda idi) yle iitmitim: Sofya eliliinden gelip milletvekili seilen Ali Fethi Bey, Talt Paaya gidip gizli tutulacana namus sz aldktan sonra demi ki: Mustafa Kemal Paa bana geldi. Harbiye Nazrl Mstear ve Levazmat- Umumiyye Reisi smail Hakk Paa kendisini otomobili ile alp ehir dna gezmiye gtrm. Harp politikas geviyen hkmetin tek bamza bar yapmya eilimli olduunu sylemi. Byle bir hareketin imdiye kadar katlanlan fedakrlklarla badaamyacan anlatm. Hkmet bar yapmya ynelirse ona kar koyup harbe devam edecek bir asker kabine kurulmas lzm geldiini ileri srm ve kendisinin bu kabinede bir grev kabul edip etmiyeceini sormu. Bu durumu salama urunda yalnz ve dorudan doruya kendisine bal on bin kiilik bir gizli kuvvetin merkezden Anadolu ve stanbul kylarnn eitli yerlerinde hazr bulundurulduunu ve bu kuvvetten Enver Paadan baka kimsenin de haberi olmadn syliyerek eklemi. Fethi Beyin verdii bilgi zerine Talt Paa, parti merkezinden Mithat kr ve Kemal beyleri arp kendilerine olup bitenleri anlatm. lk nce tel etmiler. Grmelerden sonra, Enver Paa samim arkadamzdr, gidip aka onunla konualm, demiler. Enver Paa da: Evet byle bir kuvvet var. Fakat benim de iinde Harbiye Nazr olduum kabineye kar deildir. Yakup Cemil vakasndan sonra buna benzer bir hareket olursa diye alnm bir tedbirdir, cevabn vermi. smail Hakk Paa, Enverin direktifi olmadan byle bir grme yapmayacana gre Mustafa Kemalin nasl g duruma dt kolayca anlalabilir. Orbay dinliyelim: Talt Paa, Fethi Beyin tutumunu kabinenin nemli yelerini birbirlerine kar gvensizlik ve pheye drmek ve bylece hkmeti iinden ykmak maksad ile yorumlam. Ben smail Canbulat Beyden bu haberi aldm zaman, ilk nce, Enver Paann Mustafa Kemal Paa aleyhine bir harekete gemesi ihtimalinden korktum. Mustafa Kemal Paa o srada stanbulda deildi. Almanya imparatorunun stanbula geliine bir karlk olarak Almanyaya giden Veliaht Vahidddin ile beraberdi. Berst-Littowska hareketten nce Enver Paay da grmee gittim. Rus snrndan alnacak kuvvetlerin Badat geri almak iin kullanlabileceinden bahsedince, Mustafa Kemal Paann Filistindeki durumu daha tehlikeli grdn ileri srdm. Enver Paa glmsiyerek: Evet, Mustafa Kemal Paann bu fikirde olduunu biliyorum. Medine-i Mnevverenin de boaltlmasn bu bakmdan zarur grmektedir. Fakat biz umum duruma gre Medinenin sonuna kadar savunulmasn, Badatn da bir an nce geri alnmasn politikaca zaruri gryoruz. Enver Paa biraz durarak: Rauf Bey, diye devam etti, Mustafa Kemal Paa nedense sadece grevini ilgilendiren noktalardaki fikirlerini sylemekle kalmyor. Askerlikle badamas imknsz husus ve siyas tahriklere de kalkyor. Her hlde duymusunuzdur, bir defa baz ordu kumandanlarna telgraflar ekerek hepsini birlikte harekete ve itaatsizlie tevik etti. Haber alnca kendisi ile konutum. Politika yapmak istiyorsa askerlikten ekilmesini syledim. Mebusluuna yardm edeceimi vadettim. Fikirlerini Mecliste savunmas daha doru olacan anlattm. Kumandan olarak orduyu nizamszla srklemek ve savunmay zorlatrc hareketlere devam ederse, nleyici tedbirler almak zorunda kalacan bildirdim. Hareketlerinin yanl yorumlanmasndan zldn, Meclis ve mebusluk dnmediini, askerlikte kalmay tercih ettiini syledi. Hi phesiz hizmetinden memleketin vazgeemiyecei deerli bir kumandanmzdr. Bunu daima takdir ederim. Tekrar ordu kumandanlna tayin ettim. Fakat son gnlerde gene baz siyas tahriklerde bulunduunu haber aldm... Mesel... Burada dayanamadm, Enver Paann szn keserek: Mustafa Kemal Paa ile stanbula geldii vakitler frsat bulduka harp durumu ve savunma ilerimiz zerine konuuyoruz. Vatann selmeti ile endielidir. Husus bir maksad, hele tahrik gibi bir kast bulunduuna inanmam, dedim. ittiklerinin iirilerek ve ekememezlikten anlatlm olduunu, bu sebeple ciddye almamasn rica ettim. Birka gn sonra Brest-Littowska doru stanbuldan ayrldm. Berline varr varmaz doru Adlon oteline gittim. Mustafa Kemal Paay sordum. Henz yatakta imi. Fakat bekletmedi, o hliyle beni kabul etti. stanbuldan haber sordu. aka klkl dedim ki: Talt Paa, kendi kabinesi aleyhine yaplmak istenen bir hareketi Fethi Beyden duymu, nlemeye alyormu... Mustafa Kemal Paa: Ne diyorsun, diye yatandan frlad: Talt Paa bundan kimseye bahsetmiyecei zerine namus sz vermiti. Szn tutmam, yle deil mi? diyerek hayli fkelendi: Hayr, dedim, ben bunu Talt Paadan deil, Enver Paadan duydum. Heyecan ve merakla gzlerimin iine bakyordu. Enver Paa ile konutuklarmz olduu gibi anlattm. Sakinleti. Sonra Enver Paann kendisine mebusluk teklif ettii doru olduunu, alayl bir dille de mebuslarn memurlardan fark olmadn ve asker kalmaktan baka are gremediini de znt ile anlatt.

Almanya Yolculuu
stanbulda Pera Palas oteline indi. Artk her eyin bitmek zere olduuna inanan, fakat bir kurtulu yolu bulunacandan da umut kesmiyen bir adamn ruh hli iindedir. Bir gn kendisine Enver Paa u haberi gnderir: Almanya imparatoru, padiahmz umum karargha davet etti. Byle bir yolculua katlanabilecek hlde deildir. Yerine veliaht gidecek. Onun yannda bulunmay kabul eder 40

misiniz? Veliaht ile byle bir yolculuk yapmay kendisi iin faydal grr. Hemen, evet, cevab verir. Daha nce veliaht ile tanmal idi. Saraya bavurur. Buluma gnnde gider. Redingotlu prens bir kanepe kesine, Mustafa Kemal de karsna oturur. Sizinle tantma memnun oldum, der. Biraz sonra: Seyahat edeceiz, deil mi? Evet seyahat edeceiz. Her szden sonra gzlerini kapayp kendinden gemi bir hli var. Hibir ey konuulmaz. Asker selmlama gibi trenlerde ona klavuzluk eder. Almanca iyi bilen Mustafa Kemalin eski hocas Naci Paa da beraberdir. Tren kalknca veliaht kendisini salonuna arr. Yarnki padiah tanyacakt. Merakla gider. Sarayda grdnden bsbtn baka bir adam. Gzleri aktr. Mustafa Kemale dikkatle bakmaktadr: Affedersiniz paa hazretleri, birka dakika ncesine kadar kiminle seyahat etmekte olduumu bilmiyordum. Bana anlatmamlard. Sizi pek iyi bilirim. Anafartalarda kazandnz baar herkesin de bildii eydir. Siz stanbulu kurtarmsnzdr. Beraber olduumuzdan pek memnunum. Aralarndaki konuma cidd ve samim geti. stanbulda iken anlalmas kolay sebeplerin etkisi altnda olmal idi. imdi serbestti. Her gn ksa veya uzun bir konuma oluyordu. Mustafa Kemalde u inan belirdi ki kendisini aydnlatarak, yakndan ve iten destekliyerek bu adamla bir ey yapmak imkn vardr. Eski hocas ve imdi veliaht yaveri Naci Beyle onu bu yolda hazrlamak faydal olacanda anlamlard. Kk bir kasabadaki kararghnda imparatorla bulutular. Veliaht yanndakileri tantt srada, bir eli gs zerindeki dmeler arasna sokulmu olan imparator tekisi ile Mustafa Kemalin elini tutarak yksek sesle: Onaltnc kolordu... Anafartalar... dedi. Mustafa Kemal skld ve nne bakt. mparatoru yanlp ekselans demekle bir de gaf yapt. Sonra Hindenburga gittiler. Hindenburg veliahta gven verecek szler sylyor, o da teekkr ediyordu. Mustafa Kemal ses karmad. Fakat Ludendorf Kuzey - Bat cephesi zerinde baladklar parlak saldr savan anlatrken sze kart. Bunun parsiyel bir saldr sava olduunu syledi ki bundan cidd sonular elde edilemiyeceini anlam olduunu gsterir. Ludendorf sz orada brakt. Mustafa Kemalin asker olarak renmek istedii Alman ordusunun ne hlde olduu idi. Kayzer veliaht grmiye gelecekti. Grmeler arasnda yaver tercmanl ile velilaht adna kayzerden sordular: mparatorun syledikleri bize byk ferahlk vermitir. Ancak bir noktay ak anlamak ihtiyacndaym. Trkiyeye kar dman saldrs durmadan ilerlemektedir. Eer bu hcumlar devam ederse Trkiye yklacaktr. Bunlar durdurmak iin yeteri kadar teminat alamyorum. Ltfen bu bakmdan beni aydnlatr msnz? Bu soru zerine imparator hemen ayaa kalkt: Trkiyenin sayn veliaht, anlyorum ki zihninizi bulandranlar vardr. Ben size gelecekteki baarlarnzdan bahsettikten sonra pheniz kalmal mdr? mparator kalkt yere artk oturmad. Ayrld, gitti. Akam yemeinde Hindenburgla Mustafa Kemal arasnda Trkiyenin harp durumu zerine konumalar da tatsz geti. Mustafa Kemal durumu aldanmyacak ve avunmyacak kadar iyi bilmekte idi. Mustafa Kemal, veliaht da kendi kayglarna inandrmt: Gerei anlyor musunuz? Konutuunuz Alman imparatorudur. Benim size arz ettiim endieleri giderecek bir tek kelime syledi mi? Hayr. Sonra Bat cephesine gittiler. Veliaht seyirci, Mustafa Kemal sanat olarak dinlediler ve grdler. Mustafa Kemal cephedeki komutann syledikleri ile yetinmiyerek ate hattna kadar gitti. Aalara kadar trmand. Alman subaylar tehlikeli durumda olduunu kendisinden gizliyemediler. Mustafa Kemal umutlu idi. Veliahta ald: Henz padiah deilsiniz. Fakat Almanyada grdnz ki imparator, veliaht, prensler hepsi bir i zerindedir. Neden siz btn ilerden uzak kalasnz? Ne yapabilirim? stanbula gider gitmez ordu komutanl isteyiniz. Ben sizin Erkn- Harbiye Reisiniz (Kurmay Bakannz) 41

olurum. Hangi ordunun komutanln? Beinci ordu. Bu numaradaki ordu Liman von Sandersin emrinde bulunan veya bulunmak gereken ve Boaz savunacak ordu idi. Vahidddin: Bu komutanl bana vermezler! dedi. Siz isteyiniz. stanbula gittiim zaman dnrz. Bu umutlandrc bir cevap deildi.

***
stanbula dnlerinde rahatszlanmas zerine bir ay kadar yatandan kmad. Hekimler Viyanaya gitmekliini istediler. Bir ay kadar da Viyana yaknlarnda bir sanatoryumda kald. Sonra Karlsbada gitti. Rahatszl henz tam gememiti ki 1918 Temmuzunun 5 inde zmirli tand biri ile arkada Karlsbadda kald yere gelip padiahn ldn haber verdiler. Birka gn iinde tamamlayc haberler de ald. zzet Paa yeni padiahn yaver-i ekremi (1) olmutur. Bu olay ilgi ekici idi. nk yaverlik deil, bir eit asker danmanlk, kurmay bakanl gibi bir eydir, sand. Bir mddet sonra yaveri kendisine hemen stanbula gelmesi iin bir telgraf ekti. Cidd bir sebep olmadka dnmek istemediinden bu yolda cevap yazd. kinci bir telgrafta stanbula sratle gelmesi arzu buyrulduu yazldndan Temmuz sonlarnda Karlsbaddan hareket etti. stasyonda karlayan yaverinden rendi ki stanbula dnmesini istiyen zzet Paa idi. Geldiini bildirmesi zerine Pera Palas otelinde kendisi ile grt. zzet Paa hibir sebep olmadn, ancak Almanya yolculuundaki yaknl devam ettirmek faydal olabileceini dnerek telgraf yazdrdn syledi. Mustafa Kemal: Her hlde umum durumun fenaln gidermek iin yeni padiah yeni bir yne evirmek lzmdr. Bu yolda kendisi ile grmekliimi uygun bulur musunuz? diye sordu. zzet Paa: Doru! dedi. Padiahn yaverliine geen hocas Naci Paa ile padiahtan bir grme istedi. Saraydan olumlu cevap geldi: Yolculuk arkadam Veliaht Vahidddin ile birka ay ayrlktan sonra yeni padiah Vahidddinin salonuna Naci Paa yanmda olarak girdim. O andaki duygularm yle anlatabilirim: Tahta oturmadan nce ok eyleri ok ak grtmz ve benim btn fikirlerime katlr gibi grnen bu zat acaba hkmdar olduktan sonra benim ayn yolda konumaklma izin verecek midir? Bunda duralyordum. Bu duraksama duygusu ile kar karya geldik. Beni ok nazik kabul etti. Daha fazla iyi yz gsterdi. Oturdu, bana karda yer gsterdi. Bir de sigara verdi. Kendi sigaras iin yakt kibriti bana uzatt. Dorusu ok umutlandm. Kendisinden serbeste konumak iznimi aldktan sonra, hemen bakomutanl kendiniz stnze alnz, bir kurmay bakan seiniz, her eyden nce orduya sahip olmak lzmdr, ancak ondan sonra dnlebilecek kararlar uygulanabilir, dedim. Vahidddin bu teklifim zerine, tpk ilk grmde olduu gibi, gzlerini kapad ve az sonra u cevab verdi: Sizin gibi dnen baka kumandanlar var m? Vardr. Dnelim. Konumamz kendiliinden bitmiti. zin aldm. Birka gn sonra beni zzet Paa ile birlikte kabul etti. Umum konular stnde kaldk. Vahidddin ok ihtiyatl idi. Gnler sonra tekrar kendisi ile yalnz grmek istedim. Beni bu sefer de kabul etti. lk teklifimde direnir yollu konumaya baladm. Hemen bana cevap verdi: Paa, ben her eyden nce stanbul halkn doyurmak zorundaym. stanbul halk atr. Bunu temin etmedike alnacak her tedbir yanl olur. Gzlerini kapad. Ben tilki mizal entrikacnn yzlerce rneinden biri karsnda bulunduumu zlerek anladm. Bir fikir daha sylemekten kendimi alamadm: ok doru buyuruyorsunuz. Ama stanbul halkn doyurmak iin alnmas gereken tedbirler zat- ahanenizi btn memleketi kurtarmak iin alnmas gereken lzumlu ve acele tedbirlere bavurmaktan alkoyamaz. Bildirmee mecburum ki yeni padiahn ilk hareketi kuvvetin sahibi olmak olmaldr. Biraz tedbirsizce konumutum. Verdii cevaba u szler de kart: Ben Talt ve Enver Paa hazretleri ile grtm. 42

Bunu syliyen adam, daha birka ay nce Talt ve Enver paalardan tiksindiini syliyen ve bunlarn memleketi yklmaktan baka sonuca gtrmesi imknsz hareketlerini tenkit eden Vahidddin idi. Benim Vahidddin karsnda vicdan grevim sona ermiti. Ayaa kalktm, izin istedim. Gzlerini kapad ve hibir kelime sylemeden elini uzatt.

Harbin Sonu
Vakitsiz kimseyi rktmek istemiyen Mustafa Kemal, ordu komutan olduundan, her cuma gn selmlk treninde bulunmakta idi. Bir defasnda Naci Paa geldi. Padiahn kendisini zel olarak grmek istediini syledi. Yannda iki Alman generali vard. Mustafa Kemalle yalnz kalmak istemiyordu. Gitti. Padiah: Sizi Suriyeye kumandan tayin ettim. Oradaki durum ciddlemi. Gitmeniz lzmdr. Sizden istediim udur: O taraflar dman eline geirtmeyiniz. Hemen hareket etmelisiniz. Sonra Alman generaline bakarak: Bu kumandan dediklerimi yapabilir, dedi. Sadece izin alp salona dndm. Enver Paann gler yz karma kt: Azizim, hi olmazsa biraz esasl tedbirler zerinde konualm. Benim bildiime ve anladma gre artk Suriyede ordu, kuvvet, durum, hepsi szden ibarettir. Beni oraya gndermekle alyorsunuz. Sonra usul dnda bana bizzat padiaha emir verdirdiniz. Enver Paa glyordu.

***
kinci defa yedinci ordu komutan olarak Nablsteki kararghndadr. lk ii ok yorucu dolamalarla cepheyi grmek ve durumu incelemek olmutur. u kanya varmtr ki her ey bitmitir. Yakn felketi nlemek iin esasl tedbir bulmak gtr. Yzlerce kilometre uzunluunda bir cephe zerinde ordu vardr. Adlar ordu... Zayf, dank birtakm kuvvetler... Daha stanbuldan ayrlmazdan nce dnd, ekiller iinden kmak, gerekler iine girmekti. Yani btn kuvvetlerle ufak da olsa deeri olan tek bir ordu kurulmal idi. Gene daha nce bu tek kuvvetin kendi emrine verilmesi lzm geldiini bildirmiti. Teklifini ciddye aldramad. Karlsbaddan tam iyilemi olarak dnm deildi. ektii zntler ve cephe dolamalar yorgunluu ile tekrar rahatsz olmutu. stanbuldan kal on be gn olmamt. Yatanda idi. Bir gn kurmay bakan o gnn raporlarn okudu. Basit raporlar, her zamanki gibi... imdi kendisini dinliyelim: Yalnz raporlar iinde bir nokta dikkatimi ekti. Bu bir ngiliz esirinin syledikleri idi. Sezdim ki bir veya iki gn sonra ngilizler btn cephe zerinde saldrya geeceklerdir. Biraz sonra Kurmay Heyetini toplu olarak grmek isterim, dedim. Yataktan kalktm. Giyindim. alma odasna giderek bir emir yazdm. Bu emire, dman 19 Eyll gn umum saldr savana geecektir, diye balyor ve buna kar alnacak tedbirleri sralyordum. Emri bilgi edinmesi iin grup kumandan Liman von Sanders Paaya da gnderdim. ok saydm bu zat benim raporlardan kardm sonucu uzak grm ve glm. Bununla beraber ihtiyatl olmaktan zarar gelmez diye bana da fazla bir ey sylemiye lzum grmemi. Ben verdiim emrin urayabilecei anlayszl tahmin etmitim. Onun iin dman ok dikkatle takip ediyordum. 19-20 Eyll gecesi kolordu komutanlarn telefon bana ardm ve sordum: Verdiim emri ve ona gre tedbirleri aldnz m? Emriniz yaplmtr, cevabn verdiler. Ben daha telefon konumasn bitirmeden dman topusu hatlarmz zerine ate etmiye balad. Gece savala geti. Benim ordumun sa kanadndaki ordu esir dt ve bo kalan cepheden geen dman svarileri Liman von Sandersin kararghn bast. Gerek meydana kmt. Fakat neye yarar? Anlatlmas uzun glkler iinde nehirlerden geerek, llerden aarak ordumu ama kadar getirebildim. amn iinde bir anormallik sezindim. Bunun manasn anlamak gt. Fakat ben okuldan kurmay yzba olarak ktktan sonra ilk srgn yerim olan am tanm olduum iin kolaylkla bize kar sinsi bir hazrlanma olduunu anladm. amda von Sandersi bulacam sanyordum. Brakm, gitmi. Daha nce gnderdiim kurmay bakanm Sedat Beye direktif vermi. Buna gre ben ordumu am savunmas iin drdnc ordu komutan Mersinli Cemal Paann emrine vereceim ve kendim Rayak taraflarndaki komutansz kuvvetleri emrime almak zere hemen hareket edeceim. Victoria otelindeki kararghndan Cemal Paay buldum. Benim aldm direktiften onun da bilgisi vard. Yedinci ordu kuvvetlerini kolordu komutanlarndan smet Beyin kumandas altnda ona teslim ettim. Ben de o gece husus bir trenle Rayaka gittim. Rayakta von Sandersle grtm. Benim kararghm Rayakta, von Sandersinki Baalbekte idi. Grdme gre Rayak evresinde dank, morali bozuk, birtakm insanlardan baka kuvvet denecek bir ey yoktu. Erleri gvendiim subaylar ve komutanlar tarafndan hemen toplatp tefti ettim. Rayak istasyonunun atee verilmesini de emretmitim. Bana baz ordu komutanlarnn atla kuzeye getiklerini haber verdiler. am savunacak komutann ayrlp gittii anlalyordu. Dmana teslim olan bir kolordunun komutannn da Rayaka geldiini duydum. Yanma arttm, dedim ki: 43

 Kolorduyu brakp Beyruta gittiniz. Oradan da benim yolladm trenle buraya geliyorsunuz. Kolordu denen ey, kuvvet bakmndan en byk birliktir. Bunun komutan bir tek erini dahi kurtarmakszn, bilkis topunu birden dman elinde brakarak ahsn kurtard vakit, btn sebepler ve artlar onun aleyhindedir. imdi size bir iyilik yapmak istiyorum. Fakat bir artla: Kumanda etmek iin maneviyatnz henz yerinde midir? Biraz dndkten sonra: Evet, dedi. O hlde Baalbekte bekliyen Fuad Paann (Cebesoy) yanna gidiniz, yarn size bir kuvvetin kumandasn vereceim. Bu zat benim yanmdan ayrlm ve Baalbeke deil, trene binip stanbula gitmitir. O gece bende yle bir uyanma oldu: Btn cephelerde ve btn kuvvetler zerinde emir ve kumanda kalmamt. deta delice bir emir verdim. Bu emrin esasl noktas udur: amda ve Rayakta bulunan btn kuvvetler kuzeye hareket edeceklerdir. Emrin bir kopyasn bilgi edinmesi iin von Sanderse gnderdim. Bana kar bir kprme olmu: Kimdir bu adam ve ne yapyor? Ben zaten bunu bekliyordum. Yapacam iin ne olduunu anlatacamdan phem olmyarak, Rayak istasyonunu yaktktan sonra, yerli halkn ateleri iinden geerek Baalbeke geldim. Oradaki kuvvetlere emrimi yerine getirmelerini syliyerek von Sandersin bulunduu Humusa getim. Gece idi. ok samim olarak alnacak kararn bundan ibaret olduunu von Sanderse syledim. Von Sanders ok asilce: Karar budur, dedi. Fakat ben nihayet bir yabancym, bu karar veremem. Bunu ancak memleketin sahipleri verebilir. O hlde karar uygulanacaktr, dedim. Yalnz rica ederim, benim kurmay bakanmla da anlar msnz? Kurmay bakan Diyarbakrl Kzm Paa idi. Hastayd. Von Sandersle beraber yatt odaya gittik. O da benim fikrime katld. Pratik kararm u idi: Ortada kalan yedinci ordu ad ve birok yknt... Bunlar Halepte, Suriyenin kuzey sonunda toplamak, ondan sonra yaplacak eyi dnmek... Bunu ben kendim yapacaktm. Von Sanders teklifimi kabul etti. Bu kuvvetler Halepte toplanmtr. Devaml yorgunluklar yznden birka gn rahatszlk ekti. Yataktan kalkp da Baron otelindeki kararghna geldii gnn ertesinde Halep hava hcumuna urad. ehir ayaklanmaya yz tuttu. Damlardan bombalar atlyordu. Daha nce tertipli davrandndan Mustafa Kemal Halepte bir sokak sava yapmak zorunda kald. Bir hayli adam ld. Zati Halepte kalacak deildi. Otomobili ile ehirden kmak zere iken Halepteki komutana u emri verdi: Bu akam Halep ilerisindeki kuvvetleri geriye ekeceim. Yarn Halepin kuzeybatsnda ngiliz ve Araplarla savaacam. Hareketlerinizi buna gre tertipleyiniz. Ertesi gn sabahleyin Trk kuvvetlerinin ekildii zaman ngiliz ve Araplar saldrya getiler. Mustafa Kemal onlar yendi ve bozdu. Bu sava sonucu tuttuu hatt savunmalar iin birliklerine emir verdi. ok zaman sonra Erzurum ve Sivas kongrelerinde mill snr izmek iin Trk snglerinin izdii bu hat esas alnmtr. 1915te Arburnu ve Anafartalar zaferi ile stanbulu kurtaran ve 1916da douda Ruslara kar tek zaferi kazanan Mustafa Kemal, devlet dmana teslim olaca gnlerde kuvvetlerini kurtaran tek kumandan olmu ve son arpan Trk birlikleri ile ngilizlerin ileri hareketini durdurmutu.

***
Halepte bulunduu son gnlerde dnd hep u idi: imdi ne yapacaktk? Mttefiklerimiz ve biz partiyi kaybetmitik. Fakat Trkiye iin durum btn varlndan olacak kadar tehlikeli idi. Kaybettiimizi artk geri alamazdk. Ancak varlmz korumak iin abuk ve kesin tedbirlere bavurmal idik. Harbi bu sonuca getiren o gnk hkmetten byle bir hareket beklemek bouna idi. Hemen bu kabine drlmedi, onun yerine Mustafa Kemalin de iinde bulunduu yeni bir hkmet kurulmal ve btn komuta Mustafa Kemale verilmeli idi. Fikrini telgrafla Padiah Vahidddine yazd. Telgraf udur: Seryaver-i Heyet-i ehriyar Naci Beyefendiye: Talt Paa kabinesinin meflu bir hlde bulunduunu, Tevfik Paa hazretlerinin de bir kabine tekilinde mklta uradn haber alyorum. Ordular muharebe kudretinden mahrum ve zaten mevcut kuvvetler mdafaadan ciz bir hle getirilmitir. Dman her gn daha msait ve ezici artlar elde etmektedir. Birlikte olmad takdirde mnferit olarak ve behemehal sulh takarrr ettirmek lzmdr. Aksi takdirde memleketin kmilen elden kmas ve devletimizin tamir gtrmez felketlere maruz kalmas ihtimalden uzak deildir. Muhterem padiahnza olan sadakatim ve vatann selmetini temin iin arz ederim ki Sadaretin Tevfik Paa hazretlerine verilmesi ve Fethi, Tahsin, Rauf, Canbulat, Azmi, eyhlislm Hayri ve cizlerinden mrekkep bir kabine tekil edilmesi zarurdir. Bu kabine vaziyete hkim olaca kanaatindeyim. Mnasip ise bu zatlarn evketmeap efendimize arzn rica ederim. -15 Birinci Terin (Ekim) 1918- Fahr Yaveri Hazret-i ehriyar Mustafa Kemal. Geri Talt Paa ekildikten sonra Tevfik Paa yerine zzet Paa yeni hkmeti kurmusa da Mustafa Kemal Paa 44

bu hkmete alnmamtr. Yalnz zzet Paa kendisine bir tel- graf ekmitir ki son cmlesi u idi: Badessulh refakatiniz eltaf- Sbhaniyeden memuldr. Mustafa Kemal barn abuk gelmiyeceini, o zamana kadar ok krizli ve nemli durumlar karsnda kalnabileceini, bu gnler iinde vatana cidd hizmetlerde bulunmak imkn olabileceini, bu sebeple Harbiye Nazrln ve kuvvetler kumandanln istemi olduunu sylemiti. Atatrk bana son harp gnlerinin hatralarn anlatrken Gaziantep Milletvekili Ali Cenani Bey, ki Ticaret Bakanl da etmitir, yanmzda idi. Dediine gre stanbuldan Gaziantepe giderken Katma istasyonunda Mustafa Kemal Paaya raslam. stasyondaki kararghnda, apulcularn ehir yaknlarna kadar geldiini, ordu ekildikten sonra akrabalarnn dman aya altnda kalacaklarndan korktuunu, onun iin memleketine gitmekte olduunu anlatm. Mustafa Kemal demi ki: Memlekette adam kalmad m? Kendinizi savunma arelerini dnnz. Ali Cenani hayretle sormu: Ne ile? Nasl? Tekilt yapmal... Mill bir kuvvet meydana koymal... Ben istediiniz silh veririm. Gerekten de o zaman Mustafa Kemal tarafndan verilen silhlarla mill tekiltn ekirdei kurulmutu. 1918 ylnn son aylarnda yldrm ordular grup kumandanl Mustafa Kemale verilmiti. Adanaya geldi. Grup karargh ehir yaknnda kk bir otelde idi. Mareal Liman von Sanders ile Kurmay Heyetini bu otelde buldu. Liman von Sanders ile Mustafa Kemal yalnz balarna kar karya. Von Sanders byk terbiye ve nezaketle, fakat ackl bir dille aadaki szleri syliyerek kumanday teslim etti: Siz sava cephelerinde Arburnu ve Anafartalarda ok yakndan tanm olduum bir kumandansnz. Aramzda geri baz hdiseler de geti. Ama bunlar bize birbirimizi daha iyi tantmaya yardm etmitir. Bugn Trkiyeyi brakmya zorlanrken emrim altndaki ordular Trkiyeye ilk geldiim gnden beri o takdir ettiim kumandana teslim ediyorum. Bu umum felket iinde bedbahtlk duymamak imknszdr. Ben yalnz bir eyle kendimi teselli ediyorum: Kumanday size brakmak! Bu dakikadan itibaren emir sizindir, ben misafirinizim.

***
Bu blm Enver Paa zerine bir fkra ile bitirelim: Harbin sonlarna doru ttihat ve Terakki ileri gelenleri de umut keserek tek bir bar denemesinde bulunmak istemilerdi. Fakat Enver Paa ile bu bahis zerinde konumak ihtimali yoktu. Atatrkn eski umum ktibi Hasan Rza Soyakn babas skpte 1908 ihtillinden nce Enveri de tanmt. Enver kendisinin elini per, herkesten kard sultan eini de yalnz ona karrd. Bir gn kendisini Merkezi Umumye arp: Senden bir ricamz var. Enver Paaya yalnz sen sz anlatabilirsin, dediler. Meselenin ne olduunu da sylediler. Enver Paaya gitti, bakumandan kendisini yemee alkoydu. Soyakn babas uzun uzun anlatt. Enver Paa cevap olarak: Vah vah, dedi, seni de zehirlemiler. Ben Cenab- Hak tarafndan Trk milletini kurtarmak ve ykseltmek iin mekkelim (1) Onun iin hi zlme. Rahat uyu. Akam eve dndkten sonra babas oluna der ki: Hani Harbiye Nazr, bakumandan, damat olmasa Enverin yeri tmarhanedir.

45

ANKAYA II
KME Ykl
Osmanl yan Meclisi yelerinden aml Abdrrahman Paa, devrinin sayl imanlarndan biriydi. 1918 kr mevsimini Karlsbad kaplcalarnda geirmiti. Dnte Sadrazam Talt Paay Berlinden stanbula getiren trene bindi. Soyfa istasyonunda Bulgar hkmet adamlar Talt Paay karlamaya geldiler. Sadrazam bir mddet onlarla grtkten sonra, vagonda kendini seyredenlere iittii haberin tatszln hissettirmemek iin Abdrrahman Paaya alayc bir sesle: Kaplcalara gidiyorsun ama, bir trl bu imanlktan kurtulamyorsun, dedi. Abdrrahman Paa: Evet efendim, bu semen (1) beni ldrecek. Cevabn verdi. Talt Paa trene girmiti. Arkasn kompartmana dayayp, sessizce bir ah ederek: Keke ben lseydim... diye iini ekti. stasyonda Bulgar ordusunun zldn ve Sofya hkmetinin tekli bar yapmak zere tilf devletlerine bavurduunu renmiti. Berlinden stanbula getirdii mjdelerin artk hibir deeri kalmamt. Talt Paay o hli ile gzmn nne getiriyorum. Bir yl kadar zel kaleminde bulunmutum. Bu sznde samim olduuna hi phe etmem. Gnlden bir vatan ve halk adam idi. aml Abdrrahman Paa yerine bir bakas olup da: Paam, byle olacan bilseydiniz, Almanlarla beraber harbe girer mi idiniz? diye sorsayd, acaba hi olmazsa iinden Evet cevabn verir mi idi? Sanmyorum. Fakat kendi eli ile yazd hatralarnda niin bu itirafta bulunmamtr, dorusu bunu da pek anlamyorum. Artk btn belgeler elimizdedir. Bu belgelerden anlalyor ki bizim iin Birinci Dnya Harbine girmemek, kinci Dnya Harbine katlmamak kadar kolayd. phesiz daha da yerinde idi. Geriye dnp olup bitenleri ksaca gzden geirelim. Balkan Harbini henz kaybetmitik. Tkenmitik, silhszdk. Almanlar Marnda durduklar iin iki devlet grubu, Douda ve Batda olanca kuvvetleri ile mhlanmak zere idiler. Niin girmitik? Talt Paann hatralarn okuyuncaya kadar ben de duraksamal idim. Mustafa Kemal ve smet (nn) gibi askerlerin, birok diplomatmzn ve Cavit gibi hkmet adamlarnn harbe girmekliimiz aleyhinde olduklarn biliyordum. Bir kta devletinin ngiltere ile mttefiklerine kar zafer kazanamayaca fikri, Trkiyede hemen hemen umum idi. Uzun srecek bir harpte yenilecek devlet grubunun yannda bile bile nasl atee atlrdk? Daha bir iki ay beklemi olsaydk, iki taraf da bizi el stnde tutacakt. Dyun-u Umumiyeyi, demir yollarn idaremize soksak byk gelir salayacaktk. Acaba niin byle yapmadk? Almanya ve mttefiklerinin mutlak zafer kazanacan hesap edenler sorumlu hkmeti inandrmlar m idi? Talt Paann hatralarna gre ttihat ve Terakki hkmeti teden beri memleket varln korumak iin byk devlet gruplarndan biri ile ittifak etmek lzm olduu kansnda idi. 1914te Almanya Bykelisi bir gn Sadrazam Sait Halim Paaya gelir ve Almanyann Trkiye ile eit artlar iinde ittifak etmek istediini syler. Bu sr drt kii arasndadr: Sait Halim Paa, Talt Paa (o zaman bey), Enver Paa ve Halil Bey (Hariciye Nazr). Drt nazr bir sonuca varncaya kadar meseleyi arkadalarndan gizlemee karar vermilerdir. Drt arkada biliyorlarm ki Almanyann byle bir teklifte bulunuu, bir harbi yakn grdnden ve bizi kendi saflarnda arptrmak isteyiinden idi. Fakat onlar harp kmyaca fikrinde imiler. Beklemedikleri harp patlaynca szlemeyi yerine getirmek meselesi ortaya kar. Sait Halim Paa karar vermek sras gelince ter dkp durur. Nihayet biraz geciktirme bahanesi bulunmutur. Bulgaristandan emin olmalyz. Onlar da Romanyadan emin olmak kaygsndadrlar. Hkmet Almanya Bykelisine bu iler zlnceye kadar sabredilmesini syler. te tam o srada Gben zrhls Brevlas kruvazr ile anakkale Boazndan ieri girmitir. Enver Paa bu havadisi Sait Halim Paa yalsnda toplananlara glerek: Bir ocuumuz dnyaya geldi, diye haber verir. Yaplacak ey basittir. ki gemi ya 48 saatte geri gitmelidirler, yahut silhszlandrlmaldrlar. Sait Halim Paann bu tekliflerine kar Alman Bykelisi fkeden kprr. Bir mddet sonra Halim Beyin aklna gemileri satn almak gelir. Biri Yavuz, biri Midilli ad ile donanmamza katlacaksa da, gene de Alman amirallerinin elindedirler. 46

Talt Bey Sofyaya giderek Bulgar hkmeti ile grr. Bulgaristan karar veremez. Romanya bsbtn menfi cevap verir. Talt Bey stanbula dner ve bir karara varlmak iin sabrszlk gsterir. Sait Halim Paa ve onun tarafn tutanlar vakit kazanmak isterler. Fakat bir arife gn bizim misafir teknelerin Karadenizde Rus kylarn bombardman ettikleri haberi gelir. Talt Paann anlattna gre, Enver Paa bile bu olaydan hibir haberi olmadna yemin etmitir. Nazrlarn ou hl harbe girmek fikrinde deildirler. Bir yandan da tilf devletlerinin basks vardr. Nihayet toplanp: Artk bir karar verelim, derler. Bylece harbe gireriz. Cavit ve harbi istemiyen teki nazrlar istifalarn verirler. Harbe byle girmitik. Fakat imdi nasl kacaktk? Keke ben lseydim... Talt Paann bu sz samim idi. phe yok, fakat keke devlet lmeseydi... nk kyorduk. kinci Dnya Harbi sonlarna doru smet nn, 1914te Umum Kararghta Harekt ubesi Mdr smet Bey, bir gn bana demiti ki: Dn ne kadar da cahilmiiz. Geri ben ve arkadalarm bizim ordunun byle bir harbe karacak hlde olmadn biliyorduk. Fakat yle sanlyordu ki eer Almanlar Fransay ykarlarsa harp bitecektir. Japonlar ve talyanlar o zaman Almanyaya kar idiler. Bu harpte Almanlarla beraberdiler. Fransa yklmtr. Harp tabi yine de Almanya aleyhinde! ttihatlar vatansever adamlard. Harbe girilerini bozgundan sonra da hakl gstermee altklarn hatrlyorum. Dayandklar bir mantk da Osmanl mparatorluunun artk pek yayamyaca idi. Mademki imdi Trk topraklarnda son bir Trk devleti kurmutuk, sanki iyi olmu da Birinci Dnya Harbine katlmz gibi bir ey... Geri biz Avrupa Trkiyesini kaybettikten sonra paralanma sras Osmanl Kk Asyasna geldi idi. Araplk meselesi ile kar karya idik. Ruslar Dou Anadoluda bir Ermenistan kurma peinde idiler. Ermeni halkn ektii zulm bahane ederek, Balkan Harbinden sonra Bab- liye Ermenilerin oturduu vilyetler iin bir yabanc mfetti getirmek fikrini kabul ettirmilerdi. Bunun ne demek olduunu anlyorduk. Krdistan meselesi de atelenmek zere idi. ttihatlarn milliyetilii ne Ermenistan, ne Krdistan bamszlk veya otonomisini akla bile getirmee elverili deildi. Fakat Arap memleketlerine tavizlerde bulunmaa balamlard: Arapa konuan nfuzlu ile ve bucaklara Arap kaymakam ve mdr tayin etmek gibi... yle grnyordu ki Trklk hareketi Osmanl-slmclk fikir akmn gevettike Hicaz, Suriye ve Irak Arapl ile Anadolu ve Trakya Trkl arasnda bir federasyon yapmak imknsz bir ey olmyacakt. Trklerden ileri grller bu fikirde idiler. Ben amda iken oraya gelen Mustafa Kemalin konumalar zerine iittiklerimden onun da bu kanaate iyice meyilli olduunu anlamtm. Yirminci asrn ilk dekatlarna kadar Trklemeye ve Trke diline yatmayan som Arapln, bu milliyet anda temsil edilmesine ihtimal yoktu. Hatta oralara giden Trkler pek abuk Araplamakta idiler. Azimzadeler, ki Suriye erafnn bandadrlar, Konyadan gme Kemik Hseyinin torunlar idiler. Halep ailelerinden pek ou Trk aslndand. Hepsini kaybetmitik. Bunlar hatrlatmaktan maksadm, eer harbe girilmeseydi Kk Asyada imparatorluun bir yaama ekli bulabileceini gstermek iindir. Bylece imdi dnya petrol kaynaklarnn pek nemli ksmn barnda tutan bu zengin blgeler devletimizin snrlar iinde bulunacakt. Harp srdke byk devletler zayflayacaklar iin kapitlsyonlardan ve her trl yabanc bask ve kontrol artlarndan kurtulacaktk. Birinci Dnya Harbi srasnda iki milyon kurban verdikten sonra dahi Kuvay- Milliye ile baa kamyan Batl devletler, btn ordusu ayakta duran imparatorlua kar elbette herhangi bir harekette bulunamyacaklard. Biz Birinci Dnya Harbine hrs deil, cahillik yznden girmiizdir. Almanlara satlmamzdr. ttihatlar vatan satcs deil idiler. Liderlerinin hepsi parasz ve yardmsz, dman kurunlar altnda can vermilerdir. Fakat bir umum dnya grnden, realiteleri elde tutarak ve karlatrarak uzun vadeli hesaplar yapmak ve hkmler karmak gcnden, yetkisinden yoksun idiler. Hi olmazsa kendi partileri iinde serbest bir denetleme olsayd gene de kendimizi koruyabilirdik. Ya Almanlar harbi kazansayd, o bitik hlimizle ne olacaktk? Bir gn Harekt ubesi Mdr smet Bey, kendisi ile alan bir Alman yksek subayna der ki: Canm, siz kalabalksnz. Sanayicisiniz. Belika da yle. Onu kendinize mi katacaksnz? Yahut ayn hldeki Avrupa memleketlerini mi? Zaferden sonraki kazancnz ne olacak? Subay, kendi aralarnda sk sk bu konu zerine konuma det etmi olacaklar ki azndan kaverir: Die Turkei! 1918 Eyll ayndayz. Bykadadaki Yat Kulbnde son Trk mevsimini tamamlamak zereyiz. 47

1914e kadar, bankalar, irketler ve piyasalar gibi, kulpler de Trklere hemen hemen kapalyd. imdi Byk Kulp dediimiz Cercle dOrientin resm dili Franszcadr. Bugnk stanbul Kulbnn bir ad da ngiliz Kulbdr. Padiahlktan en kk idare hizmetine kadar siyas iktidar biz Trklerde iken, Beyolu ve Galata tam bir smrgeciler yata, Osmanl-Mslman snf ise bir proletarya ezginlii iinde idi. 1908 Merutiyeti saltanat devrinin 33 yllk mabeyn ve Bab- li oligarisini de ykt iin, bsbtn yaldzsz, gsterisiz bir kalabala dnmtk. ttihat ve Terakki Frkasnn Rumeliden stanbula tanan merkez-i umumsi, uzun mddet, eski Alemdar Mustafa Paa takmna benzer, ivesi tuhaf, detleri iptida, mizac dal bir komiteciler ve fedayiler oca gibi yadrganmt. Gece vakti bir paa, birka gazeteci ldrlm, bazlarnn katilleri hi aranmam, bulunanlar da merkez-i umum nfuzu ile korunmutu. lk Bab- li hkmetleri bu esasl cemiyeti idare edenlerin kuklalar sanlrd. Fakat merkez-i umumnin de hkm Trklere idi. Hristiyanlar tekin deildi. Ecnebiler ise bsbtn imtiyazl idiler. Mahkemeleri dahi ayr idi. 1914 Harbi balaynca Beyolu evreleri sindiler. Teklif-i harbiye denen rekizisyondan ve polisten korktuklar iin Hristiyanlarn Trklere yanamak ve onlara ho grnmek yolunu tutmalar tabi idi. Kapitlsyonlar kaldran ttihatlar, ekonomi ve ticaret gibi, kulpleri, hatta otelleri de Trkletirmek lzm geldiini dnm olacaklard. Merkez-i umumnin balca yeleri harp yazlarnda Bykadaya g ederler ve Yat Kulbne yahut kiralk kklere yerleirlerdi. Harp zenginleri ve karaborsaclar zayf mizallara sokulmak yolunu kolayca bulmulard. Bir kl krk yaran ahlklarn nasl olup da halk sefaletiyle bir hzda artan, kstah ve srtc sefihliin i yzne doru bakmak merakn duymadklarna aardk. Yat Kulpte iki parola vard: Harbe devam ve zafer. Zaferden en kk phe imanszlkla damgalanmak iin yeterdi. Bir merkez-i umum yesi vard ki kardei az zamanda harp zenginleri arasna gemiti. Kendisi ise Yat Kulbn bahesinde fikir adamlarna bir iman korkuluu gibi grnrd. ok drst kalmt da! Mutfak ihtiyalarn merkez-i umum devletinin vermekte olduu bu devirde fikri uruna yiyecek kuponlarn tehlikeye koyabilecek pek az kahraman km olmas tabi deil midir? Zenginler bir gn ie yarar, dncesi de vard. Sanki btn bu zenginler paralarn ttihat ve Terakki hesabna biriktirmekte idiler. Sonralar bana ayn kulbn bahesinde, sa elinin parmaklariyle sol elinin avcunu gstererek: ki milyon liray elimde grdm, diyen Selnikli Karasu, ngiliz donanmas stanbula girdikten hemen sonra talyan uyrukluuna gemiti. ttihat nazrlardan birinin korurluu ile yz binler kazanan bir i adam, mtareke zaman ocuklarnn svireye gidebilmesi iin bilet paras vermenizi rica etmektedir, dediimde: Nerede bende para? Kendim nasl geineceimi dnyorum, diye yazhanesinin kapsn yzme kapamt. Talt Paa da Berlinden yazd bir mektupta, pek az bir bor yznden anasnn kira evinden atlmamasna yardm etmiyenlerden, ac ac ikyet eder. Himayelerinde milyonerler yetien bu ttihat efleri namuslu idiler. Talt Paa Niantandaki sadrazamlk konana tanmam, Sonra kmas g olur! demiti. Levazm Reisi smail Hakk Paann yollad husus beyaz ekmei geri yollayarak: Biz herkesle beraber frndan nafakamz alyoruz! demiti. Bu amur gibi, ne id belirsiz bir hamur paras idi. Yat Kulbn bahesinde yalnz Ziya Gkalp ile ak konuabilirdik. O ise sapl fikirlerinin kapal havas iinde idi. 1918 Eyllnde son bulumalar hayli hznl olmutur. Donanmadan ve cepheden gelen haberler iyi deildi. 1914te bize: Ya batacaz, ya kacaz! demi olanlar, 1919daki fikirleri ne olduunu sylemek iin artk bizimle karlamak frsatn bulamyacaklard. Eylln 27 nci gnk stanbul gazetelerinin birinci sayfalarnda stun zerine Veliefendi at yarlarnn haberleri ve resimleri vard. Akamn balca yazs rahmetli mer Seyfeddinin edebiyatta tenkidin faydas zerine bir konumasdr. Ertesi gn, birdenbire, Bulgar Bavekili Malinofun tilf devletlerine bar teklif etmi olduu ve Bulgar ordusunun dalmaa balad havadisleri stanbul gazetelerinin yosunlu su durgunluu zerinden lkl bir dalga gibi geti. Halk efkrnn alt stne geldi. Geri Alman komutan Makenzenin Bulgaristan kargaaln yattrmak zere Makedonya cephesine gittii yazlmsa da, artk kimseyi Alman mucizesine inandrmak imkn yoktu. Son umut, iki taraf da harpten usanarak uzlamal bir bara varmak umudu ifls etmiti. Almanya henz teslim olmad iin, acaba biz de bir tekli bar teklif etsek cezamz hafifletebilir miyiz, ngilizleri bir defa daha Osmanl Devletini kurtarmak fikrine yatrabilir miyiz gibi avutucu hayallere kaplyorduk. Yat Kulpte merkez-i umum masasnda bulunanlardan bir arkada nihayet bu fikri ortaya atmak cesaretini gsterir. Daha cmlesini tamamlamadan rahmetli Doktor Nazm: 48

 Trkler kanck deildirler, sonuna kadar Almanlarla beraber... diye kesip atar. Ama Mareal Alenbinin yaklat Halep stanbula uzaksa da Franchet dEsperey ordular Trk Trakyasna yaklamak zere idi. Vagonlar stnde Enverland yazl Balkanzu trenleri artk Berlin istasyonundan kalkmyordu. Yat Kulb Rumlar teslim almaa hazrlanmakta idiler. Gelecek yaz, kulbn kaplar Trklere kapanacakt. eride Yunan zaferleri erefine yaplan enlikleri grp kahrolmamak iin arka sokandan bile gemiyecektik. Bulgar ordular zldkten sonra, stanbul zerine yryen General Franchet dEsperey ordularn hangi kuvvetle durduracaktk? Sonradan duyduumuza gre General Franchet dEspereynin fikri hi durmadan stanbula yrmek ve Osmanl Devletini, olduu gibi saray ile Bab- lisi ile, var you ile teslim almakm. Hatta dnk mttefikimiz Bulgarlar, kendileri mmkn olduu kadar az ziyanla kurtulmak iin, ordularn bize kar kullanmak zere Franchet dEspereynin emrine vermeyi teklif etmiler, general reddetmi. Byle korkun kaza ve kader gnlerinde sorumlu iktidar ile halk arasna nasl onulmaz bir yabanclk girer, nasl en yaknlar bile ikbaldekilerin yanndan kap kaybolmak ister, mrmde ilk defa gryordum. Ordu ve polis basksndan biraz nefes alabilse halk iktidar ayaklar altnda iniyecekti. Harbe girerken ona sormular mdr? Halk, alk ve yoksulluk ekerken, yz binlerce delikanl cephelerde can verirken, ehirler ve lkeler birbiri ardna dman ordularnn eline geerken, onu zafer-i niha edebiyat ile avutmamlar mdr? Hibir saldr olmamken, Msr ve Kafkasya zerine fetih aknlar ile harbe giren iktidar, imdi dnp de halka nasl: Ne yapalm, talihimiz yokmu, mahvolduk! diyebilirdi? Merkez Komutanl ve polis henz emirlerinde olduu iin eski nazrlardan bir ksmnn eski cakalarndan hibir ey feda etmediklerini grmek de gnl krc bir eydi. Sanki devlet batmakla, kendilerine kar bir kusur ilenmekte idi. tilf devletleri ttihat ve Terakki liderlerini ayrca ahs ahs cezalandracaklarn iln etmilerdi. Halk iin bir lm-kalm, iktidar iin sadece bir lm gn yaklamaktadr. Gazeteciler Wilson prensiplerinin dnyaya hkmedecek yeni esaslar olduunu yazarak havann arln biraz gidermeye almaktadrlar. Acaba Osmanl mparatorluunun bu prensiplere gre tasfiye edilmesine raz olduumuzu bildirsek, Hicaz, Suriyeyi, Filistini ve Irak kaybetsek Trklerin vatann kurtarabilir mi idik? Almanyadan hibir umut kalmadn gren ttihatlar, partilerinin yerine eski liderlerden hibirinin bulunmad yeni bir parti kurmak ve harp sulular arasnda saylmyan zzet Paann reislii altnda, harp politikasn tenkit eden arkadalar ile bir hkmet kurmak aresine ba vurdular. Yeni partinin ismi Teceddt idi. 8 Ekimde Talt Paa istifa etti. Ben Bahriye Nazr Cemal Paann Husus Kalem Mdr Muavini idim. Nazrm son gnlerde pek bitkin, deta alamal idi. Kendisine bu hizmete yedek subaylktan geldiimi, memurluk mesleim olmadn syliyerek, ark mektebinin edebiyat hocaln istedim. Kabul etti, son emirlerinden birini benim iin yazd. Bunun bile ka gnlk bir ey olduunu kendi kendime soruyordum. Bir devletin bat gnlerinde idik. Dyun-u Umumiye ngiliz Dainler Vekili Sir Adam Block, 1914te harbe girmemiz zerine stanbuldan ayrlaca zaman yle demiti: Eer Almanya kazanrsa, siz de Alman kolonisi olacaksnz. Eer ngiltere kazanrsa mahvoldunuz! Harbi ngiltere kazanmt.

***
stanbul pek susturucu bir asker sknts altnda idi. Harp mddetince halk yalnz bir defa hncn doyurabilmiti. O da gene sessizce Sultan Hamidin tabutu arkasna taklmaktan ibaretti. Alay yolu stnde baz pencerelerden balarn uzatan kadnlar: Krk paraya ekmek yediren, yirmi paraya kmr yaktran padiahm, bizi kime brakp da gidiyorsun? diye inlemilerdi. Harbin sonlarna doru, artk hibir ey ummayan, bir zaferi de bildirse hibir habere sevinmiyen halkn bu sessizliinden iktidara vehim mi geldi, nedir, Gazetelere biraz serbestlik versek... derler. Kimi bunun havadaki zehri almak gibi faydas, kimi de zararl olacan syler. Talt Paa glmsiyerek: Sanki ne olacak sanyorsunuz? Hrriyeti buldular m gazeteciler birbirlerine hcum ederler, halk da hkmeti de unuturlar, cevabn verir. yi de sezmi. Gazeteler nefes alnca, bir eker yolsuzluu dedikodusu stnde birbirlerine girmiler, hcum etmek iin gene de kendi kendilerini arayp bulmulard. Fakat zzet Paa kabinesi kurulunca mesele deiti. Hrriyet - ve - tilf yazarlar, gazetelerde grndler. Daha ilk gnden nasl bir i boazlamaya doru srklenip gittiimizi anlyorduk. 49

zzet Paa kabinesi harpte zmir ngilizlerine yardm eden vali Rahmi Bey veya harp esiri olarak bizden pek iyi muamele gren General Tavshend gibi baz ahsiyetlerle ortal yokladktan sonra, Mondros Mtarekesini imzalamaktan baka are olmadn grd. Sonradan Ali etinkaya ve baz arkadalarnn bu mtarekeyi imzalad iin Rauf Beye (Orbay) niin hcum ettiklerini anlamak gtr. Mondros Mtarekesi o gnk artlar iinde semek zorunda olduumuz felketlerin en hafifi idi. Ya mtareke yapacaktk, yahut General Franchet dEsperey, ordular ile stanbula girerek devlete el koyacakt. Mesele namuslu hkmet adamlarnn mtareke artlarnn ktye kullanlmasn nliyecek karakterde olmas idi. Bir mill btnlk kurmamzda, dman penesi altnda birbirimize girmemekliimizde idi. Bir ahlk imtihan geirecektik. Bir mddet sonra limanda dman donanmasn ve ehirde Hristiyan nmayilerini nasl grp katlanabileceimizi elimizle kalbimizi skarak dnyorduk. Geri daha beteri olduunu da hatrlamyorduk. Ya ar Rusyas 1917de yklmam olsayd? Mttefiklerle aralarndaki anlamaya gre stanbul Sakarya kylarna kadar Ruslarn mlk olacakt. 1918in o haftalarnda Rus ordular kumandan, ar Nikolay Dolmabahe Saraynn rhtmnda karlyacakt. Daha neye uradn bilmeden, doudan gneye doru, Adanaya kadar uzayan bir Ermenistan kurulacakt. Lenin arl devirdii srada, Rus ordularnn nerede ise Sivas kaplarna dayanm olduunu unutuyorduk. Henz stanbulda bulunan Cemal Paa, Ali Kemalin kendi hakkndaki bir yazs zerine kk bir aklamasn gazetelere koydurabilmek iin beni Boyackydeki yalsna ard. Gazetelerin taknln gryorsun. zzet Paa kabinesi yar yarya bizden. imdiden ahslarmza hcum ederlerse, yarn ne yapmazlar? dedi ve Refik Halid, Cell Nuri, tarihi Ahmet Refik gibi baz yazar isimleri sayarak kendilerine biraz para vermesi faydal olup olmyacan sordu. Bilirsin ki ben paral bir adam deilim, dedi. Enver Paada Alman gizli deneinden krk be bin lira kalm. Bunun on be bin lirasn bana, on be bin lirasn Talt Paaya verdi, gerisini de kendine alkoydu. Bu parann memleketten kaarak darda hizmet imknlar aramak iin bllm olduunu bir iki gn sonra anladm. Daha birka gn ncesine kadar son santimine kadar kdnn parasn demi olduu Cell Nurinin gazetesinde bile onun yazsna iki satrlk yer bulamadm. Her zaman olduu gibi ehibb dyi ive- yamada mephut etmek zere idi. Bir akam st binbir tasa ile bam ve gnlm ar, Bykada iskelesine karken biri geldi, elime bir zarf tututurdu. Sonra da: Acaba Halide Edip Hanm nerede bulabilirim? diye sordu. Cemal Paann mektubu u idi: Olum Falih Rfk, memleketin galeyan, avam kitlelerini ayaklandrmak iin baz eclaf (reziller) ve esalifin (sefiller) teebbsleri beni her zaman iin baz naho tecavzlere maruz brakabilirdi. Memleketin hayr ve selmetine hizmetkr olmaktan baka hibir emel beslememi olan benim gibi bir adamn esafil-i nasn arklar altnda kalmay istemiyecei bedihidir. Binaenaleyh memlekette skn avdet edinceye kadar, daha dorusu aramza girecek olan ecnebi kuvvetleri sulh olup vatan gene mnhasran milletin eline brakncaya kadar madd hakaretlerin yetiemiyecei bir yere ekilmeyi mnasip grdm. Siyas ve idar efal ve icraatnn hesaplarn vermee her an hazr olduumu herkesten fazla sen bilirsin. Verdiim talimatlar dairesinde hareket ederek hukuk ve haysiyetimi vikaye (korumak) etmee alacama itimat ediyorum. Vesikalarm evvelki gibi kullanarak aleyhimde yaplabilecek her trl iftiralara cevap verebilirsin. nallah dnmde seni mesut ve msterih grrm. Gzlerini perim olum. Boyacky 1 Terinisani 1334 (1 Ekim 1918) Mektubu Sleyman Nazif ve Cenap ahabettine de gstermekliimi ve Yahya Kemale selm sylemekliimi de mektubun kenarna yazmt. Sleyman Nazif ve Cenap ahabettin vaktiyle Suriyeye gelmiler ve onun yardm ile ipek alp satmlard. Yahya Kemal de Bahriye Nazrl ambarndan besledikleri arasnda idi. Cell Nuri gazetesinde dnk efendilerinin gitmelerini be stuna iri punto ile yle haber verecekti: Ferre, yefrr, firara... Nazif ve Cenap, adn bile azlarna almyacaklar, Yahya Kemal ise ilk svenlerden biri olacakt. Byle klerde herkes bann derdine der. Tek korunma aresi gemie saldrmaktr. Hcum saflarnda, ok defa, dost dmann nne geerse buna hi amamak gerektiini kitaplarda okurdum. Mtarekede kendim de gryordum. Bu mektubun verdiim talimatlar dairesinde ve resm vesikalarm kullanarak szleri yznden sras gelince anlatacam zere az daha aslacaktm. Talimat vermek sz Suriye ve Garbi Arabistan Umum Kumandan ve Bahriye Nazr Cemal Paann bir kalem alkanl idi. Resm vesikalara gelince bende bir kt paras bile yok50

tu. Sonradan iittiime gre baz dosyalarn Seyfi adnda bir adamna brakm, o da korkudan yakmtr. Talt Paa da Sadrazam zzet Paaya bir mektup yollamt: Pek muhterem ve mbarek tandm zzet Paa hazretlerine, memleketin bir mddet ecnebi nfuz ve tesiri altnda kalacan anladm. Buna ramen memlekette kalmak ve millet karsnda muhakeme olmak fikrinde idim. Btn dostlarn bunu tiye (gelecek) brakmak iin srar ettiler. Zat- fahimaneleri ile istiare edemedim. Mkil mevkide kalacanz ok dndkten sonra sarf- nazar ettim. Btn hayat- siyasiyemde hedefim memlekete namuskrane ve fedakrane hizmet etmek idi (1). Btn servetim zat- ahanenin ikram ettii otomobil paras ile her ay arttrdm yirmier liradan bin alt yz liralk istikraz- dahil bedelinden ve bir de drt arkadamla birlikte kiraladmz iftliin devri ile hasl olan paradan ibarettir. Bunun bir ksmn aileme terk ederek bir ksmn yanma aldm. Bundan baka nesneye malik deilim. Millete hesap vermek ve muhakeme olunarak tayin edilecek cezay kemal-i cesaretle ekmek isterim. te zat- fahimanelerine sz veriyorum. Memleketin ecnebi nfuz ve tesirinden azade kald gn ilk telgrafnza itaat edeceim. Kemal-i hrmetle ellerinizi perim, Muhterem Paa Hazretleri. 2 Terinisani 1334 (2 Ekim 1918) En yakn gelecekten bile haberli deildi. stanbulda tam bir kme, madd ve manev kme devrine giriyorduk. zzet paalar da silinip sprlecek, ngiliz subaylarnn emirlerindeki bir Krt paasna kanp divanlar kuracakt. Eski sadrazamn, Harbiye ve Bahriye nazrlarnn adlarn, sanklar arasnda, yle okuyacaktk: Talt Efendi, Enver Efendi, Cemal Efendi... Gene o gnlerde son zamanlara kadar sevitiimiz ve Bahriye ambarndan beslenmesine yardm ettiim Ahmet Himin, ngiliz casusu Sait Mollann stanbul adl gazetesinde irkin bir yazs kt. Suriyede Edip Hanm bir sihirbaz kazan kartrrken ben nasl ampanya iermiim. Halide Edip Hanm Beyrutta mektep ilerine bakard. Kendisini hibir suvarede grdm hatrlamyorum. Alarla, yetimlerle urar ve Cemal Paann yannda biraz nfuzu varsa, yalnz onlar iin kullanrd. Ben ise nihayet bir yedek subaydm. Bakalarndan farkm, ara sra Tanin gazetesine edeb yazlar yazmak, husus kalem ilerine baktm iin de ordu kumandan ile beraber stanbula gelip gitmekti. Mtarekeye cebimde 25 lira ile kmtm. ark mektebinden aldm ayl haftada iki gece kaldm otele brakrdm. Bu yaz hayli gcme gitti. Birka satr karaladm. Gene benim vastamla bunca iyilik gren gazeteye gittim. Cell Nuriyi grdm: Vay edepsiz vay! dedi. Hem siz hafif yazmsnz, bana braknz. Hakkndan geleyim! Ertesi gn gazeteyi atm; hibir ey yok. Telefonla aradm. Biraz souk: Biliyorsunuz, imdi ttihatlk davas var. Siz de damgal saylrsnz. Gazete iin bir ey deil... Fakat size fenalmz dokunmasn diye yazmadk! dedi. Zavall Him, bir ruh hastas idi. Sonra gene bartk. lmeden nce son defa beni Haydarpaa garnda uurlad vakit grmtm. Bu da tedavi edilmek zere Almanyaya gidebilmesi iin kendisine bir para yardm salam olduumdand. Gemiteki yle bir vakadan sonra kendisi ile hl nasl grebileceimi soranlara: Ne yapaym, holanyorum. Siz ttne kzar msnz? Veya enfiyede ahlk arar msnz? diye cevap verirdim. Gcme giden bir olay da anlataym: Bahriye Kurmay Bakan Rauf Beyin (Orbay) Cemal Paa ile aras iyi deildi. Olabilir. Onun yerine Bahriye Nazrlna geldi. Cemal Paa son iktidar gnlerinde beni ararak: Biliyorsun, bana Adanadan dilediim hayr ilerine harcanmak zere bir hayli para verilmiti. Yirmi bin liras artt, stanbula getirdim. Kendi adma vezne kasasndadr. Fakat benim param deildir. Acaba nereye verebilirim? diye sordu. Trk Ocaklar hatrma geldi. Ocan kimsesiz ocuklar okuttuunu da biliyordum: ok iyi... Paray al, gtr. Halide Hanmefendiye teslim et. Nereye harcyacan o daha iyi bilir. Senedi al, getir dedi. Dediini yaptm. Halide Hanm da pek sevindi idi. Bir gn beni Bahriye Nazr Rauf Beyin istediini sylediler. Gittim: Son gnlerde vezne kasasndan 20.000 lira ekilmi. Nedir bu? dedi. Hikyeyi anlattm. Parann Bahriye ile hibir iliii olmadn da szlerime ekledim. Cemal Paa memleketi brakrken alp gtrse de hibir ey kmazd. Rauf Bey: Ocak m? Trk Oca ha... Ben yle ey dinlemem. Ya gidip geri alarak getirirsin, yahut Cemal Paay da, Halide Hanm da, sizi de gazetelere veririm, dedi. Paray geri verdik.

***
51

13 Kasmdan beri dman donanmalar stanbul limanndadr. Harp sulular ile politika zenginlerinden ou memleketten kamlardr. Hibir gnahlar olmadn sananlar, mesel Hseyin Cahit ve Cavit, gazetecilere: Kamadk, hesap vereceiz, derler. Bouna bir iyimserliktir bu. Hrriyet ve tilf gazetelerinin sulu susuz ayrd yok. Eski muhaliflerin bata olmak zere kard yahut yazd gazeteler memleketi harbe sokanlarla Ermenileri tehcir edenlerin hemen yarglanmasn istemektedirler. Daha fenas var: Harp mddetince Tasvir-i Efkr gazetesini birlikte karan Yunus Nadi ile Velid Ebzziya ayrlmlardr. Yunus Nadi Yeni Gn gazetesini kurmutur. Nadi, bir ttihat ve milliyetidir. Velidin de vatanseverlii sz gtrmez. Dman zrhllar Galata rhtmna yanat gnlerde Velid, Yunus Nadi ile hesaplamaya kalkmtr. ki memleket gazetesi amansz bir boazlama hlindedirler. Bir manev zl iindeyiz. Edebiyatta bir kelime olarak kullandmz inkraz denen ey bu mu idi? Milliyeti Trk ne yapacan, hatta ne dneceini bilmez. Yaamaksa, nasl ve niin yaamak? lmekse, nerede, nasl ve niin lmek? Acaba bize ne yapacaklar? Koyu Trklnde phe olmyan Yahya Kemal bana gelir: Ah paralamasalar... Bari ngilizler vatanmz toptan alsalar... Msr gibi olsak... Msr, Osmanl hdivinin yarkle Msr akln aran milliyetinin bombo hayalinde bir bahtiyarlk serab gibi buhar buhar tter. nk, diyor, Tanzimatlar bir millet deil, bir vatan yapmaya altlar. Tarih gsteriyor ki eer millet kalrsa, kaybolan vatan yerine koymak imkn vardr. Biz paralanrsak, elden ele geersek millet olarak kalabilir miyiz? Devletin ekildii yerlerde Trkln tkendiini grmyor muyuz? Fes Kstencede hamaln, Filibe istasyonunda pabu boyacsnn banda kalm... Hrriyet ve tilflardan bir ksmnn basit bir forml var: Dvel-i muazzamann adaletine snmaktan baka aremiz yoktur. Eer onlara gnahlarmz affettirmek istiyorsak, hemen daraalarn harpiler ve ttihatlarla donatmaya bakmalyz. Bir ksm o kadar ki deta sevin iinde. kide bir yznze: te battk... der. Bu sz de: yi ki battk... der gibi syler. Biraz isyan etmek isterseniz: Hl m o kafa? diye bir kahkaha pskrr. Yaamak ve beklemek lzmd. Gen ve cesaretli idim. Gazetecilie atlmak istiyordum. O srada Akam gazetesinin ortakl frsat kt. Bab- li caddesinde Reid Efendi Hannn birka odasna snan Akam gazetesi kt baskl, az satl, avu kadar bir eydi. ortan -Necmeddin Sadak, Kzm inasi ve Ali Naci- yazcdan fazla sermayeye ihtiyalar vard. Bir dostumuz teebbs ele ald. O, Yahya Kemal, Fazl Ahmet, Rfat Meyyet ve ben Akam sahipleri ile beraber bir irket kuracaktk. Gnlerce toplanarak, konutuk, daldk. Nihayet ben babamdan kalma evin satndan arttrdm be yz liray yatrdm, ngiliz Rfat diye tannan Rfat Meyyet de parasn verdi. Be ortak olduk. Bab- li camiinin bitiiindeki krmz ahap binay vaktiyle ttihat ve Terakki tutmu. ine bir iki dz makine yerletirmi. Maksat Yeni Mecmuay karmak. Hepsi merkez-i umum yelerinden Kk Taltn zerinde idi. Ben Yeni Mecmuay da karmak artiyle, binay ve makineleri devraldk. Ziya Gkalpn dergisini ziyanna katlanmak mmkn olduu mddete kardm. Yeni bina ayakst olduundan, elverili bir toplant yeri idi. st kat odalardan bir ksmn sonradan Matbuat Cemiyetine kiralamtk. stanbulun kalbur st yazarlar ve fikir adamlar ile sk sk buluur, dertleirdik. Ben gazetenin nc sayfasnn banda Gnn fkrasn yazyordum. Yakup Kadri de bitiiimizdeki kdam gazetesinin ikinci sayfasna yerleti. Pek az, geindiremiyecek kadar az kazanyorduk. Hi olmazsa, iimizi dkebiliyorduk. Ara-kabine derek yerine Tevfik Paa hkmeti gemitir. Artk saray ve sarayla oynayanlar, Bab- li zerinde tam hkmlerini yrtmektedirler. Hrriyet - ve - ttihatlar da padiah ele geirmee uramaktadrlar. Tevfik Paa kabinesinde Hrriyet - ve - tilf Rza Tevfiki Maarif Nazr olarak buluyoruz. Bir gn kprye doru gidiyordum. Bir otomobil durdu, iinden glerek, seslenerek Rza Tevfik indi, kar kaldrmda bir ngiliz yzbasna doru yrd. Bir eyler anlatt zaman, yzba souktu bile... Bir Osmanl nazr iin bir ngiliz yzbasndan iltifat grmek... O, imdi, daha bir yl nce am sokaklarnda bir Suriyeli erafn bir Osmanl kumandan ile selmlaabilmesi kadar, gstermee ve gsterie deen bir hdise idi. 52

1908 Merutiyetinin ilk devirlerinde tenkitlerini sevmedikleri iin Zeki Bey, Hasan Fehmi ve Samim gibi gazetecileri birer gece kurunu ile yere seren fedayilerden hibirinin, her gn drt stun btn efendilerine, ereflerine ve tarihlerine svdkten sonra, tek bana, ferah ve kibirli, Sabah gazetesinden kprye yaya inen Ali Kemale yan baktklarn bile grmyorduk. Atatrk hakknda Bozkurd kitabn yazan Armstrong, mtarekede ngiliz subay olarak stanbula gelmitir. Bir baka kitabnda tatl su Osmanll, Hrriyet ve tilf Trkl ve Beyolu Hristiyanlnn stanbulu hakknda u fikri syler: stanbul ehri bir yara. Burada byk idealler ve ilhamlar yok. Buras kirli sokaklarda yaayan baya insanlarn ehri. Buras entrika, rezalet, hile, korkaklk karargh. Hain erkekler ve namussuz kadnlar ehri. Zamane eyhlislmnn kendi kapsnda grme nbeti beklediini de yine bu subay ayn risalesinde yazar. General Franchet dEsperey kpr bandan beyaz bir ata binerek ve at rkt iin kendini selmlayan mzkay krbaciyle susturarak, Galata nmayiileri arasndan Beyoluna kt. Bu beyaz at, fetih resimlerinde kinci Mehmedin suya at sren 465 yllk hayaletini inedi, geti. le zeri padiah kovarak Dolmabahe Sarayna kendi yerlemek istedii havadisini duyduk. Acaba Fransz generalini Dolmabahe Saray zerinde kendi bayran dalgalandrma fikrinden caydrmak mmkn olacak m idi? Btn kaygmz bu... Rahmetli Sleyman Nazif, gazetelerden birinde, bu giri gnne kara gn adn vermitir ve birka satrlk bir fkra yazmtr. Franchet dEsperey bunu haber alnca: Hemen yakalaynz, kuruna diziniz, emrini verir. Kim bilir kimlerin ricalar zerine Dolmabahe Sarayna yerlemek ve Sleyman Nazifi kuruna dizdirmekten vazgeer. Bu zl gittike arlaarak Yunanllar zmire ve Mustafa Kemal Samsuna kncaya kadar srp gidecektir. stanbulda hayat denebilecek ne varsa, birka gn iinde Trkln havasndan kt. 1911den, hele Rumeliyi kaybettikten beri durmadan den stanbulun Birinci Dnya Harbinde ekmedik ilesi kalmyan Mslman semtleri bir g hli gsterir. Hemen btn mlkler, mcevhere benzer eyler Emniyet Sandna veya tefecilere rehin verilmitir. Atina Bankas, Trk mal satn alacak olanlara hesapsz kredi aar. Gazetelerde ikide bir, satmaynz, gmeyiniz, konulu yazlar okursunuz. Kendi kendime dnrm: Eer o hl devam etseydi ne olurduk? Padiahn sarayndan son memurun yuvasna kadar, cemiyetin ba hazneye bal idi. Galata kaynamakta, Beyolu enlik iinde, biz ise ehrin bu yakasnda birbirimizin boazna sarlm, svp duruyorduk. Sevmediklerinden almak iin igal casuslarna yanaanlar oktu. Bir sabah gazetelerde Asquitin u szlerini okumutuk: Asrlarn grd en aalk idareyi tahrip ederek ileriye doru bir adm attk. Byk hasta, lm deinde. Birok defalar pimanlk getirmitir. Bu hastann milletler ailesi ortasnda, bir er kuvveti olarak son gnlerini yaadn umut edelim. Mezar stne yazlacak kitabenin ne olacan bilmiyorum, fakat Osmanl Devleti bir daha bs- bdelmevte nail olamyacaktr. Hemen o gn Maarif Nazr: Elbet. Elbette, diyor, malp deil miyiz? stediklerini yapacaklar. Ertesi gn halkn ylgnl iinden bir ses kyor. Bu ses Kadky kadnlarnndr. Kimdi bu hanmlar bilmiyorum. Gazetelerin koymaya cesaret ettikleri telgraf u idi: anakkale mdafaasn yapan ehitlerin muazzez ruhlar nnde Trk kadnlna ve medeniyet lemine hitap ediyoruz. Limanmza girdiini grdmz ahenin kalelerin karaya kardklar yarm milyon askeri denize dken milletimizi malp addetmiyoruz. Peelerimizi yrtan, sonra da cihan hrriyeti namna harp ettiklerini iln edenlere teessf ediyoruz. Mill hukukumuzu ve ismetimizi muhafaza edecek hkmet ve erkek yoksa, biz varz. Byle seslerle ara sra , yanm yreimizin serinliini duyardk. Bu sesler Anadolu ihtillinin ilk mjdeleri idi. O gnlerde halk kbuslarndan biri de Ayasofyadr. Ara sra stanbul semtlerinin sessiz ve gaml durgunluu stnden bir rperi geerdi. Bir gn leye doru Glhane kapsndan Sultanahmede doru lgnca bir akna rastladm. Sanki dalgalar beni kapt, iine katt. Ne var? diye soruyordum. Heyecandan bitkin sesler: Ayasofyaya an takacaklarm... diyor. Camiin kapsna kadar gidiyoruz. Avlusunda silhlarn atm, ayaklarn germi askerler var. Rahat bir nefes alyoruz. Bunlar kravatsz, tral, eski esvapl fakir halk adamlar... Kar yakadan gelen haberler ise ktdr. Tatl su Trk, halk strabndan syrlmann ve yabanclara sokulmann yolunu bulmutur. te size o zamandan kalma bir not: Orada ngiliz zabitinin dizini baca ile saran kadn. Barlar, 53

kabareler, mzkalar. Burada sandklarnn dibini kartrarak son ilemeli pekirini ve gm parasn arayan halk kadn. Bedestende stleri balar eski, sesleri titriyerek, bezirgndan fiyat sormaa utanan, sapsar yzlerinde kkl bir stanbul hzn yalanan kadnlar... ngiliz subay Armstrongun da notlar vardr: stanbulda hayat en, gnahkr ve zevkli idi. Gazinolar iki ve dans ile dolu idi. Vatann dnen yoktu. Tokatlyana gidip orkestray dinlemek, gzel kzlar baklarla yakalayarak masalar arasnda dans etmek, Marmara adalarna giderek denizde yzmek hotu. Evler, arabalar, motrler emre hazrd. ili tarafnda Trk hanmlarnn da katld aylar verilmekte idi. Bu hanmlar beni krk dkk Trkemle konumaa tevik etmekte ve benim ok iyi Trke konutuumu sylemekte idiler. Hlbuki bu doru da deildi. Fakat o kadar methediyorlard ki pabularmn ayamda uzadn, mahmuzlarmn her yere takldn hissediyordum. Ate ve Gnei bugnlerde kardm. Durmadan ktlenen gemi iinden millet kahramanlnn birka hikyesini kurtarmaa alyordum. Bir iki fraya daha ihtiya var. stanbulun mtareke dekoru iine Ruslarn gn de katmak lzm. htill ordularnn yklmasndan umut kesilmitir. Hanedann sa kalan prenslerinden, arn son Hariciye Nazr arikofa kadar, generaller, amiraller, Boleviklerin elinden yakasn kurtarabilen btn burjuvalar stanbula geliyor. Yklan Rusya, Osmanl saltanatnn bakentine snmaktadr. ngilizler, yerli Hristiyan polisleri aracl ile ehrin iinde ve yazlklarnda Trk ailelerini evlerinden kovmakta ve gmenleri yerletirmektedirler. Yuvalarn ellerinden almak antaj altnda Trk halk soyulup durmaktadr. stanbula kendi ordularnn ve donanmalarnn arkasndan, sahip ve hkim olarak gelecek olanlar, ehrin sokaklarnda srnr grmekten bile, vatan acs ile, ferahlanamyoruz. Eski Erzurum valisi rahmetli Tahsin Bey anlatmt. Harpten nce Beyolu Mutasarrf iken kendisine haber verirler. Rusya Bykelisi Bykdere rhtm zerine dikilen telefon direklerinden sefarethane karsna denlerin hemen kaldrlmasn ister. Yoksa kavaslar ile sktrp denize attracan syler. Yreinin yumuaklna getirip izin almak imkn olup olmadn bir denemek iin mutasarrf, Bykdere Rus elilik binasnda sefir hazretlerini grmeye gitmi. Kapdan girdii vakit, sefir merdivenlerden inmekte imi: Kimdir bu adam? diye sorar. Beyolu Mutasarrf imi, sizden bir ricada bulunmaya gelmi, derler. Beyolu Mutasarrfnn benimle ne mnasebeti var? Bir diyecekleri varsa sadrazamlar gelip konuur, yle syleyiniz, der ve Tahsin Beyi yz geri evirir. Mtareke gnlerinde Tahsin Bey evinde kzna Franszca dersi vermek iin Rus muhacirleri arasndan ucuzca bir hoca arad vakit kimi bulsa beenirsiniz? Kendini kap eiinden kovan bykeliyi. Kibarlk edip vakay hatrlatmaz bile! Henz baka yerlere gidemedikleri iin stanbul, Rus gzelleri ve kibarlar ile dolu idi. Onlarla beraber Beyolu lokanta ve gece lokallerine bsbtn baka bir slp geldi. Eski Rum ve Levanten havasndaki bu deiiklik pek cazibeli idi. Ruslar harcayc ve elenici millettirler. Trklerden paras olanlar veya mallarn satp para edinenler de yle idi. Byk facia ortasnda bir israf ve sefahattir gitti. Tripolar ve ak tuzaklar birok ocaklarn snmesine sebep olmutur. Gmenlerin mcevherleri ve deerli eyalarnn ou da stanbulda tefecilerin elinde kald. Floryay aanlar da gmenlerdir. Osmanl devrinde ne Trkler ne de Hristiyanlar ak denizde ykanma, hele gnelenme merakls deildiler. Sosyal hayata hi allmadk bir serbestlik geldi. Son aile hatralarn mezada ve rehine veren Osmanl kibarl artklar ile Rus saray ve konaklarnn yurtsuz gmenleri arasndaki bu trajik kaynamaya hznle bakardk. Rusyay kan gtrmektedir. Anadoluda ise, haydut eteleri, anari ve paralanma korkusu iinde, sekiz buuk asrlk Trklk kaderini karartmakta idi. Beyolunun o devir hatralar arasnda Yunan generalinin oturduu binann kbusu da vardr. Balkonuna Yunan bayra ekildii zaman, halk zorla selma dururdu. Trkler geilerini bu zamana raslatmamak iin hesapla yola karlard. Trklkten de kaan kaana idi. Bir gn dostlarmdan biri nefes nefese matbaaya gelerek, Beyolu caddesinde Osmanl bykelilerinden birinin olunu Kafkas esvabiyle grdn, bir felketmi gibi haber verdi. ivesi ivemizden, kafas kafamzdan nice tandklarmzn Krt olduklarn anlyordu. tihat Abdullah Cevdetin yaz yazd gndelik gazetenin ad Jin idi. Bunun Krte Hayat demek olduunu renmitik. ttihatlar hapistedir. Ziya Gkalp da onlarla beraber. Bir gn, igal ua sabah gazetelerinin birinde bir milliyeti yazarn, Akagndzn (1) u fkrasn okuduk: Ah ne yazk ki onu asacaklar. Yemin ederim ki asldn istemiyorum. Hrmet ettiim bir zatn bir fikri vardr ki ne gzeldir: Ziyann kafatasna bir dzine nalnc ivisi akmal. Yaya olarak Anadoluya karmal. Kasaba kasaba, ky ky, oba oba gezdirmeli. Eyvah byle yapmayacaklar da 54

onu asacaklar. Ne kadar yazk! Ne kadar adaletsizlik. Bu, iledii bir su zerine tabi cezasn eken eski bir ttihat idi. Trklk ve Trkler, hi politikaya karmasalar bile, sulu ve sorumlular arasndadr. Mtareke edebiyatnda cinayet yerine geen eylerden biri de Trklerde milliyet hissini uyandrmak idi. Sanki btn felketlere o yzden uranmt. Maarif nazrlarndan biri kraat kitaplarndan Trk kelimesinin karlmasn emretmitir. niversiteden Trk profesrler tasfiye edilmitir. Ne ac eydir ki bu tasfiye iinden kurtulmak iin, Ziya Gkalpn en yakn mezleri Damat Ferit hkmetlerine yaranmak yolunu bulmulard. Geen mtareke tarihini yznden okursanz, stanbul politikaclarnn ikiye ayrldn grrsnz: Vatanseverler, vatan hainleri! Mesele o kadar sade deildir. Acaba baz tannm kimseler zerinde bir deneme yapsam, iin iinden daha kolay kabilir miyim?

***
1917 yaznn scak bir gnn hatrlyorum. Yahya Kemalle can skntsndan ne yapacamz dnyorduk. Arkadam: Ali Kemali tanr msn? diye sordu. Hayr. Gel gidelim, tuhaf bir adamdr, dedi. Servet-i Fnun devrindeki Hseyin Cahit - Ali Kemal tartmalarn okuduumdan beri ismini bilirdim. O vakitler Hseyin Cahit stanbuldan hi kmam tam bir Garpl, Ali Kemal ise stanbul gazetelerine Paristen yaz gnderen alaca bir arkl idi. Biri gen nesle tenkit rnei vermek iin Hyppolite Tainin Balzac hakkndaki yazsn Trkeye evirirken, teki Paris hayatna ait yazlar Arap airi Mtenebbinin Arapa beyitleri ile donatrd. Bir gn kdam gazetesinde Ali Kemalin Elize Saraynda Cumhurreisini ziyaret ettiini hikye eden bir Paris mektubu kyor. Bu mektubun Figaro gazetesi muhabirinin yazsndan kopye edilmi olduunu Hseyin Cahit Servet-i Fnunda tehir eder. ki yazar ondan sonra galiba hi barmamtr. Ben erkenden Edebiyat- Cedideye balandm iin, Ali Kemalden adn daha rendiimiz zaman soumutum. 1908 Merutiyeti gelince Hseyin Cahit Tanini kard ve memlekete Paristen hrriyet kahramanlar arasnda dnen Ali Kemale Abdlhamidden ald paralar ne yaptn soran bir fkra neretti. Cahit ttihatlarn gazetecisi idi. Ali Kemal, muhalefet safna geti. lk Merutiyet aylarnda ttihatlardan hain damgasn yedi, i kargaalklar srasnda Avrupaya kaarak idam edilmekten kendini kurtarabildi. Galiba Bahriye Nazr Cemal Paann yardm ile ok sonra stanbula dnd ve kesine ekildi. Arkadamla beraber Fndkl ve Cihangir taraflarnda ksa bir yokuu trmandk. Ahap bir evin ikinci katna ktk. Ev sahibesi, bir eski devir mirinin kz, kibar ve sade, fakat Frenk terbiyesiyle yetimi stanbul hanmlarndand. Patiska entarisi ile bizi yalnayak ve terlikli karlayan Ali Kemal ile, bize ay ikramna hazrlanan hanm arasndaki aykrlk hl gzmn nnden gitmez. Harbin nasl biteceini grmemek iin pek saf olmalyd. Dnrken akl zorlyan byk faciann baz kimselerde sevince benzer bir duygu ile beklendiini o gn Ali Kemalden sezindim. Arkadam, biz harbe girdiimiz iin Rusyann ykldn, hi olmazsa o beldan kurtulduumuzu syleyince, ev sahibi de bir fkra anlatt: Berlin elimizi bir husus ava davet etmiler. Ormanda onu da bir kaya bana yatrmlar. Kendi avlyaca aynn hangi taraftan geleceini de gstermiler. Eli sapsar kesilmi. Gzn yola dikmi. Hem bekler, hem de iinden avn yolunu arp bir baka yana gitmesine dua edermi. Derken koskoca bir ay homurdanarak kagelmez mi? Bizim eli sendelemi, kayadan yuvarlanp dm. Fakat tesadfe baknz ki elindeki tfek taa arparak ate alm ve ayy tam alnndan vurmu. Herkes akn akn stn ban temizlemee uraan elimizin yanna gelmiler, niancln tebrik etmiler. Bizim de Rusyay ykmzn hikyesi byle idi. Sonra: O da mahvoldu, fakat ben dahi elden gittim! msran syleyerek bir kahkaha att. Ali Kemal, Hseyin Cahitin kaaca ve kendisinin bir gazeteye yerleecei gn beklemekte idi. Hain olduundan m? Hangi manaya? Ali Kemal parasz lmtr ve yabanc uakl yapacak bir mizata da deildi. Ali Kemal bir Tanzimatdr. Ne istikllci ne de milliyetidir. Fakat huyu suyu, ahlk, slubu ile zamannn tam millsi, o gnk toplumun yetitirdii normal bir insan tipi idi. Ona gre Osmanl Devleti ancak dvel-i muazzamann himayesi altnda yayabilir. Hatta, ayn devletlerin teminat ile merut bir hayat evrimi geirmelidir. Trkler kendi balarna kaldlar m, ttihat ve Terakki rejiminden baka trlsn yapamazlar. Ne ekonomilerini ne de maliyelerini dzeltebilirler. imdi buna bir ey daha eklemek lzmdr: Ali Kemal, bu memlekette diledii gibi yazarak yaayabilmek iin, imtiyazl yabanclar kadar arkal ve teminatl olmal idi. ttihat ve Terakki, yahut ona benzer milliyetiler iktidara geldi mi, Ali Kemal iin mrn gurbette ve hapiste geirmekten baka are 55

kalmazd. Ali Kemal bu yzden, mtarekede amansz ttihat dmanl yapacakt. Bir ttihat isyan sayd, yahut nasl olsa yle bir rejime varaca iin Kuvay- Milliyenin de hasm olacakt. Bir zafer havadisi duyduu zaman bile: Evet iyi, iyi ama, tarihimizde zafer mi yok, eer bunun faydasn grmek istiyorsak, Mustafa Kemal artk ii dvel-i muazzamann gvenecei bir Bb- liye brakmaldr, diyecekti. Unutulmamaldr ki, Osmanl saltanat bir yar smrge idi. Kapitlsyonlar rejimi altnda idi. Osmanl ideali dvel-i muazzamann kontrol altnda tamamiyet-i mlkiyesini toprak btnln koruyabilmekten ibarettir. Kaytsz artsz bamszlk, bir ihtill ve zafer parolasdr. Merutiyet Trklnn gayesi de, hi phesiz bu topraklara btn kaynaklariyle Trkleri sahip klmakt. Ama bu uzak, hayale benzer bir amat. Ali Kemal, o kadar Trk hlli iken, Trkle kar idi. Satlm bir adam deilse de kaybolmu bir adamd. Damat Ferit Paa da yle bir kafa ve ruh kuruluudur. kinci bir tip vardr: Abdullah Cevdet, kinci Merutiyetten nceki gizli edebiyat kahramanlarndan biri idi. evirme kitaplarn Beyazttaki Acem sahaflardan bin bir korku ile alp yataklarmzda okurduk. Merutiyette de tihat dergisi en ileri fikirlere ak grnrd. Ltin yazsna balang olmak zere ilk defa Ltin rakamlarn dergisinde, kitaplarnda kullanan odur. Jn Trkler Avrupada, onun ne gvenilmez bir ahlk olduunu sezmiler ve kendisini aralarna sokmamlardr. Abdullah Cevdet, eline frsat der gibi olunca, bir hrriyetiden beklenen eyin tam aksini yapmtr. Abdullah Cevdetin Trk milletinden hibir hayr ummadn sonradan renmitik. Anadolu Trklerine Avrupa kann alama fikrini ileri srmt. Birinci Dnya Harbi srasnda onun bir fkrasn duymutum: Ne dersin doktor? Balkan ordularna kar gnde zlp dalalm da ngiliz ve Fransz ordularn anakkalede denize dkelim. yledir evlt, yledir. Balkanlarda bize vahet hcum etti, ona hemen kucamz atk. Medeniyete kar dayatma hassamz bilinen bir eydir. Nitekim mtareke olunca Abdullah Cevdetin ngilizlere snarak onlarn deta emri ile shhiye mdrln aldn duymutuk. Krtlk davas peine denlerden biri de o idi. Mtareke gazetecilerinden ve politikaclarndan Sait Molla, tam bir cretli yabanc uadr. Ho yzl, gsterili de bir molla idi. Fakat onun iin satlmyacak hibir ey yoktur. Mtarekedeki milliyetilik ve Kuvay- Milliye dmanlarn bu tip arasndan ahslandrabilirsiniz. Fakat en iyi niyetlisi de vatansever Osmanldan ve Trkten bir noktada farkl idi: Vatansever Osmanl ve Trk, cesaretli ve azimli ise, bu topraklar bu millete mal etmek iin her trl fedakrla girer. nanmyorsa ve zayfsa bile, kahramanlar bir frsat hazrlad zaman, ona kar durmaz. Bilkis, baar kazanmasna hi olmazsa dua eder. Tevfik Paa ve ona benzer Osmanllar byle yaptlar. Byle yapmamalar iin hibir sebep olmayanlar da ttihat kini yanl yola srklemitir. Politikada kin, ok defa akl yenmitir. Vatandaa hak ve hayat gvenlii veren adaletin, topluluu bu trl hastalklardan koruma gibi gzel bir sihri vardr. Bu millet, hrriyet diye bir hak tanmad zamanlardan beri adaleti aramtr. Hrriyetler dahil, milletten bu adalet susayn gidermemitir.

Dalma
Tarihin byle ac ve karanlk gnlerinde en byk tehlike i ktr. Biz harbe girdikten sonra byk devletler arasnda birtakm paylama tasarlar yapldn biliyorduk. Arap lkelerini kaybetmekle kalmyacaktk. Marala birlikte Kilikyaya doru alt vilyetimizde Ermenistan kurulacakt. Antalya evresi talyaya, Kilikya evresi Fransaya verilecek, bu iki devlet ayrca nfuz blgeleri edineceklerdi. Fransz nfuz blgesi Sivasa kadar uzanmakta idi. Trkleri Avrupadan karmak, stanbul ve Boazlar zel bir rejim altna almak davasnda ngilizlerle mttefikleri arasnda anlamazlk yoktu. Trakya Yunanllarn olacakt. zmir iin henz bir girime yoksa da Avrupa gazeteleri sylentilerle dolu idi. Wilson prensiplerinden faydalanma hakkndan yoksun etmek zere Wilsonun bar notasna verdikleri cevapta mttefikler, Hristiyan ve yabanclar Bat medeniyetine dman Trklerin elinden kurtarmak ve Trkleri Avrupa dna atmak artlarn ileri srmlerdi. ngilizler padiah ve Bab- linin emirlerine boyun ediklerini grnce Trkiye iinin kolayca zmlenecei inancna varmlard. Padiah vatansever zzet Paa kabinesi ekildii gn Dolmabahe camiindeki selmlk treninde Bahriye Nazr Rauf Beye (Orbay): - Millet bir koyun srsdr. Ona bir oban lzmdr. O da benim, demiti. Milletin ngiliz ua gz ile bakt Damat Ferit Paaya sadrazamlk verilmesine dokunan Meclis Reis Vekili Hseyin Kzm Beye de: 56

 Ben istersem Rum patrikini de, Ermeni patrikini de getiririm. Hahamban da getiririm, cevabn vermiti. ngilizler Trk ordusunu diledikleri gibi kullanmak iin yirmi be ordu ve kolordu komutann geri artmlar, bazlarn da tutuklamlard. Soysuz Osmanl aydnlarn bir yana brakalm. Vatanseverliklerine hi phe olmyanlarn imzalad bir tarih belge 1918deki i kn ne kadar derinlere kadar gittiini gsterir. Belgenin Trkesi yok edilmitir. Fakat ngilizcesi Amerika D Bakanl arivinden alnp Ankara niversitesi Tarih Aratrmalar dergisinin III nc cilt 4-5 inci saysna ek olarak yaynlanmtr. Birinci imza Halide Edip, sonra sras ile Yunus Nadi, Ahmet Emin, Velid Ebzziya, Cell Nuri, Necmeddin Sadak gibi isimleri gryoruz. Bu dileke Trk Wilsoncular Birlii adna 5 Aralk 1918 tarihi ile Amerika Birleik Devletleri Bakan Woodrow Wilsona verilmitir. Belgede Trkiyedeki dinler ve rklar meselesinin zmlenmesi iin Amerikan yardm istenmekte, Trkiye vatanseverlerinin ve aydnlarnn tarih ve geleneklerinden ve rklar aras anlamazlklardan dolay kendileri tarafndan kabul edilecek herhangi bir sistemin bir mstebitlie soysuzlaaca kansna vardklar bildirilmektedir. Bu sebeple kendi milletlerinin, belirli bir zaman iinde, devlet ilerini bilen yabanc bir idarenin ynetimi altna sokulmya ihtiyac olduu inancndadrlar. Dilekleri, gelimemi ve geri kalm bir milleti belki bir zaman iin eitmektir. Belge bu nszden sonra artlara geiyor: 1- Padiahn hkmranl ve Trkiye iin merut bir hkmet ekli korunacaktr. 2- Btn seimlerde nisb temsil aznlklarn hakkn temin edecektir. Btn Osmanl uyruklar, en alttan en ste kadar, hkmet memurluklarna alnacaktr. 3- Finans, tarm, endstri, bayndrlk, eitim bakanlklarnn her birine uzman yardmclar ile birlikte bir Amerikan bamstear getirilecek, bu mstearlardan kurulu Amerikan komisyonu yeni esaslara gre gereken reformlar yapacak, yeni metotlar getirecek, sosyal refah ve retimle ilgili btn almalar dzenliyecek ve tamamiyle idare edecektir. 4- Adliye reformu iin Amerikan mstearnn uygun grecei memleket ve milletlerden seilecek uzmanlardan bir heyet kurulacaktr. 5- Jandarma ve polis ileri bir Amerikan umum mfettiine ve onun seecei memurlara braklacaktr. 6- Trkiyenin her vilyetinde grevi yerli idarede reform yapmak olan bir Amerikan bamfettii ile ona bal uzmanlar bulunacaktr. 7- Bu ekildeki yerli idare her vilyetin zel olarak ve en iyi yolda gelimesi iin Amerikan yardm ile yrtlecektir. 8- Amerikan ynetimi en az on be, en ok yirmi yl srecektir. Amerikada ynetmesi istenen Trkiyenin snrlar bar konferansnda tesbit edilecektir. Viyana kaplarna kadar giden koca Osmanl mparatorluunun son aydnlar, hem de koyu milliyeti aydnlar kuann son sz bu idi. Pariste Osmanl Devletini ortadan kaldrmak istiyenlerin, gereke olarak bu belgeyi yabanc dillere evirmekten baka kullanacaklar hibir zahmetleri yoktu. Snrlarmz bile bizi medeniyetlerinden saymyanlarn keyiflerine brakyorduk. Ordumuz iin tek bir szmz yoktu. Kendi kendimizden kurtulmak istiyorduk. 1918 Aralnda btn ekonomi, btn i ve d ticaret, bakkallara kadar arlarmz, kadrolarnda bir tek Trk bulunmyan banka ve imtiyazlar, irketler, hepsi Hristiyan, Yahudi veya ecnebi idi. Su, k, gaz, her trl ulatrma, telefon, rhtmlar ve limanlar, fenerler hepsi yabanclarn elinde idi. Trk halk ynlar medrese eitimi altnda, vicdan ve kafa karanl iinde idi. Sivil eitim pek kk bir aznlka benimsenmiti. Amerika phesiz Ermenilerin yurtlarna dnmelerine engel olmyacakt. Trklere Hristiyanlardan farkl davranmasa bile, onun idaresi altndaki bir Trkiyenin 1919+25=1944teki durumunu gz nne getirir misiniz? Trkiye Trklerinin bugnk Bulgaristan veya Yunanistan yahut Yugoslavya Trk ve Mslmanlardan ne fark kalacakt? Acaba Amerika Trkiyeyi ka otonomiden kurulma bir federasyon olarak brakacakt? kn bir iki rneini daha verelim: Sleyman Nazif, ki Fransz askeri stanbula girdii zaman Kara gn diye yazd bir fkra iin az daha kuruna dizilecekti, Veliaht Mecit Efendinin de bulunduu bir toplantda stanbulu gz yalar iinde coturdu idi, Rauf Orbayn Malta hatralarnda anlattna gre bir gn koca vatansever komutan Yakup evki Paaya: Vatanlar nehirler snrlamtr. Siz de ben de Fratn br yakasndayz. Trk saylmayz. ngilizlere bavurup srgnden kurtulalm, demi ve hayli hakaret grmt. Ayn Sleyman Nazif Mihrann gazetesinde Ali Kemale snd ve Sen hakl imisin! dedi. Akam da kendisine pek ar hcumlarda bulunmutum. Sevres Antlamas padiah delegelerine verilirken Clemenceaunun mttefikler adna verdii nutkun yukardaki belgede birinci snf vatansever Trk aydnlarnn sylediklerinden fark var m idi: Ne are ki Trk milletinin deerleri yannda baka unsurlar idare edebilmek yeterlii gremiyoruz. Tecrbeler pek uzun bir zaman iinde o kadar ok tekrarlanmtr ki sonucu zerinde hibir pheye dlemez. Tarihte birok Trk baarlar, birok da Trk felketleri vardr. Baarlar birtakm yabanc kavimleri Trk egemenlii altna alnmasndan, felketleri ise bu kavimlerin o egemenlikten yakalarn kurtarmalarndan ibarettir. Ne Avrupa, ne Asya, ne de Afrikada hibir zaman, Trk egemenlii altna giren bir memleketin madd refah ve meden dzeyi dmedii olmamtr. Sonra 57

bir memleket zerinden Trk egemenlii kalknca o memleketin madd refah ve meden dzeyi ykselmediini gsterir hibir misal de yoktur. Trk savata kazandn barta feyizlendirecek yeterlii gstermemitir. Folklor tipi iirlerini o kadar sevdiimiz ve fkralar ile o kadar elendiimiz, tam mill tipte Rza Tevfik, ki Maarif Nazr ve delege olarak Pariste gitmiti, antlamay pek ar bulup bir defa da padiaha ve onun vezirler meclisine (1) danmak karar veren heyete kzm ve gazetecilere yle demiti: Clemenceau bizi bir hayli iyi halad. ler tutar yerimizi brakmad. Yerden ge hakk vard ya hoca adamn. Fakat bizimkiler meram anlyacak takmdan m? Elimize verilen sulh muamelesini hemen orackta imza edip iin iinden kacamz yerde bir ey yapmadan dnyoruz. Neymi? Bir daha padiaha arz etmek lzmm. Yahut da nazrlar meclisinde grlmesi gerekirmi. Bu da yetmiyormu gibi sadrazam paa, Allah selmet versin, bir de yan Meclisinin fikrini almaa mecburuz, demesin mi? Clemenceauyu da beni de hafakanlar bouyordu...

***
ngilizlere gre, padiah onlarla, Bab- li onlarla, ordu datlm, Enverci ordu ve kolordu kumandanlar ayklanmtr. Belli bal ttihatlar tutulmu ve hapse atlmtr. Trkiyede her ey yaplabilir. Trakya Yunanistana, Dou geniliyecek olan Ermenistana, zmir ve Hinterland Yunanistan ve talyaya, Kilikya Franszlara verilmek korkusu iindedir. Hrriyet ve tilf Partisi byk devletler ne yaparlarsa hepsini hakl bir ceza gibi grmektedir. Her vatansever ttihat, her ttihat da Ermeni ldrmek ve Trkiyeyi savaa sokmak sulusu. Nereden bir protesto sesi gelirse ona hemen ttihatlk damgas vurulur. Bununla beraber bazlarnn merkezi stanbulda da olsa Dou, Gney, Ege ve Trakyann haklarn korumak iin mill dernekler kurulmutur. Bunlar danktr. Her biri kendi blgesinin kaygsnda. Yaptklar da o blgelerde Trklerin ounlukta olduu gsterici istatistikler toplamak ve yaynlarda bulunmak. Dounun bat ile, kuzeyin gneyle ilgisi yok. nk ba yok. Toplayc, birletirici yok. Vali, kaymakam, jandarma, polis, asker stanbula bal. Hkmet boyun eicilerin elinde. Ama yurtta: Hayr... sesleri var. Hele Ermeniye, Ruma kle olmak bu Trkl ldrtc bir ey... Ne yapmal?.. Evet ne yapmal? Daha Mondros Mtarekesi imzalanr imzalanmaz Adanaya gidip bu suali Yldrm Ordular Kumandan Mustafa Kemale soralm: Mustafa Kemal diyor ki: Kumandasn zerime aldm kuvvetler unlard: Birinci ordu, karargh Adana. Yedinci ordu. Hicaz kuvvetleri ve Maanda baz birlikler... u tedbirleri dnyorum: Dorudan doruya elim altnda bulunan kuvvetleri geirdikleri felketlere ramen gene gerek kuvvetler hline getirmek, dzenlemek, ayklamak, glendirmek! Hicaz ve Maanda bulunanlar hi hesaba katmyordum. Onlarn esir dmee mahkm olduklarn daha iki yl nce Enver ve Cemal paalara sylemitim. Musul yaknlarndaki altnc orduyu faydalanlabilir bir hlde grmek isterdim. Bu maksatla ordunun kumandan ile dorudan doruya haberlemee giritim. stanbul ve anakkale evresindeki kuvvetlere umut balamyordum. Douda Azerbaycan ve randa bulunan ordularla hibir temas ve ilikim yoktu. Aden kapsn zorlyan Sait Paa tmeninin varln hatra bile getirmiyordum. Fakat her eyden nce elim altnda bulunan iki orduyu istediim gibi kuvvetlendirmek, btn felketlere ramen Trk sesini duyurabilmek iin lzmd. Bu yolda ie koyuldum. Bana yardm eden ordu, kolordu kumandanlar ve kurmaylar her ihtimale kar benimle olmya sz vermi ahsiyetler idi. Byle olmyanlar birer bahane ile uzaklatrdm. Bu srada stanbuldan Mondros Mtarekesinin imzaland haberi ve bu ordunun da mtareke artlarna gre grevlerini yerine getirmesi emri geldi. Yldrm Ordular Grup Kumandan Mustafa Kemal Paa memleketi ve milleti iin olduu gibi, kendisi iin de yeni bir devir baladna m hkmetmitir, nedir, mtarekename artlarn ve bunlar zerinde Bab- li ile tartmalarn bez kapl bir cep defterine geirmitir. Sayfalarda krmz mavi kalemle iaretleri ve ara sra benim imzam gibi notlar vardr. Mustafa Kemal, son a Trk tarihinde parlayp snen birok hretler gibi tesadflerin adam deildi. Onun askerlik ve reformculuk hayat, ta ilk genliinden beri henkli ve hibir zaman elimiyen bir gelime gsterir. 1918de Suriye kuzeyinde Birinci Dnya Harbinin son savan veren Mustafa Kemal Paa, henz gen bir kurmay subay iken Arnavutluk isyannda, sadece sanat stnl ile kendini belirten ve arkadalar arasnda imtiyazlandran Mustafa Kemal Beydir. ankaya sofrasnda konuan Atatrk de, daha Merutiyetten nce Selnik birahanelerinden birindeki masasnda konuan Mustafa Kemal Beyin tpksdr. Kafas bin bir fikirle, ii bin bir ihtirasla kanar, fakat hibir zaman aklnn yolundan amaz. Onda idealist ve realist i ie girmitir. Daima ateli ve o kadar hesapldr. Deh uzun bir sabrdr, demiler. Mustafa Kemal hi acele etmemi, eline geen hibir frsat da karmamtr. 31 Ekim 1918de Trkiye, Birinci Dnya Harbini Almanya ve Avusturya imparatorluklarn yenerek kazanan byk 58

devletlere teslim olmutur. Yapacak bir ey kalmamt. Trkln kaderi zafer devletlerinin ltuflarna bal idi. Gemi ve yklm idareyi btn sular ile harpi liderlere ve onlarn partisine mal ederek ve bunda ne kadar samim olduumuzu gstermek zere hele ngilizlere tam bir boyun eile balanarak, ne verseler ana akir, ne klsalar ana ad tevekkl kapsndan ayrlmamal idik. O gnlerde memleketin hibir tarafnda hibir dayanma yoktur. Mtareke artlar, sadrazam ve Bakomutanlk Kurmay Reislii tarafndan Yldrm Ordular Grubu Komutanlna da bildirilmitir ve bu artlara gre kendisine den grevin yaplmas emredilmitir. Mustafa Kemale gre bir i banda bulunan herkesin daima yapaca bir ey vardr. Bir grev ve sorumluluk adam, teslim olmaz. Nitekim Yldrm Ordular Grubu Komutan mtareke artlarnn bazlarn ok kark ve gelecek iin tehlikeli grmektedir. Daha 11 Kasmda zzet Paaya bir telgraf yollayarak, Toros tnelleri, Suriye snr gibi meselelerde ve mtarekenamenin birtakm artlarnda karklk olduunu syler ve aklama ister. zzet Paa hemen cevap verir: Toros tnelleri tilf devletleri kuvvetleri tarafndan sadece korunma iin igal olunacaktr. letme ordular grubuna aittir. tilf kuvvetlerinin Amanos tnellerini de igal etmee haklar yoktur. Suriyedeki garnizonlarn teslim olmas maddesi de ihtiyat olarak yazlmtr. Cephedeki ktalar bunlar arasnda deildir. Yldrm Ordular Komutan bu telgraftan rahat etmez. Bir cevap yazarak: Suriyedeki garnizonlarn teslimi ihtiyat olarak yazlm bir maddedir, diyorsunuz, benim anlayma gre bu madde ngilizler tarafndan bizi aldatmak iin konmutur, mtareke artlarn hkmetin baka trl, ngilizlerin baka trl anladklarna phe etmiyorum, nitekim ngilizler bu gece (5/6.11.1334 - 1918) raporla anlatacamz zere Suriye ktasndadr diyerek yedinci ordunun teslimini istemilerdir. Kilikya snrn sormaktan maksadm, bu tarih ismi kabul eden hkmetin bu blgeyi gsteren ngilizce atlasta Kilikya snrnn Mara kuzeyinden getiini dikkate alp almadn anlamakt, nk benim fikrimce Adana ismi yerine tarih Kilikya ismini koyan ngilizler Suriye snrlarn Kilikya kuzey snr dousuna uzanmasndan ibaret kabul etmektedirler diyor. 5.11.1918 tarihli bu telgrafn sonu u cmle ile bitmektedir: Pek cidd ve samim olarak arz ederim ki mtareke artlar arasnda anlamazlklar giderecek tedbirler alnmadka ordular terhis edecek ve ngilizlerin her dediine boyun eecek olursak, ngiliz ihtiraslarnn nne gemee imkn kalmyacaktr. Bab- li ruhu ve kafas ile Kuvay- Milliye kafas arasndaki derin ayrl belirten ilk tarih belge budur, sanyoruz. Mustafa Kemal, sonradan, son cmlenin yann pek kaln bir mavi izgi ile evirmitir. Sadrazamn konandan Adanaya 5.11.1918de u telgraf gelir: Mtareke artlarna gre geri ngilizlerin skenderunu igal etmee haklar yoksa da Halep evresindeki ordularn beslemek iin skenderundan faydalanmak istemeleri de hakl bir istek mahiyetindedir. Mtarekenamedeki bir hayli maddeleri tadil ederek, vaktin darlndan dolay bize yalnz ifahen (azdan) izahat ve teminat veren ngiliz delegesinin bu centilmenliine kar bir karlk olmak ve Yunanistann faaliyet sahasna karlmamasn temin etmek zere skenderun limanndan ngilizlerin erzak ve saire tamak iin istifade etmelerine ve skenderun-Halep yolunu tamir edebilmelerine msaade etmekte bir mahzur grmyorum. Bununla iskenderun liman ve ehrini terk etmi olmuyoruz. Asker ve mlk hkmetimiz yine yerli yerinde kalacaktr. Keyfiyeti kendi tarafnzdan ngiliz Suriye ordusu kumandanlna bildiriniz. Bu emri Mustafa Kemalin akl almaz. Hemen cevap verir: Halep evresindeki ordularn beslemek iin ngilizlerin skenderundan istifade etmek istemeleri hakl deildir. ngilizlerin eline geen Halep ehrinde milyonlarca erzak olduktan baka, mtarekenin 21 inci maddesine gre Halepte ngiliz ordusuna beslemece yardm etmek lzm gelirse, pek ok erzak bulunan Kilis ve Antep taraflarndan kendilerine istedikleri satlabilir. Sizi temin ederim ki maksat Halepteki ngiliz ordusunu beslemek deil, skenderunu igal etmek ve skenderun-Krkhan-Katma yolu ile hareket ederek yedinci ordunun ricat hattn kesmek ve bu orduyu, Musulda altnc orduya yaptklar gibi, teslim olmaktan ekinemez bir vaziyete sokmaktr. ngilizlerin Ermeni etelerini bugn slhiyede harekete geirmi olmalar da bu zannn yanl olmadn gsterir. ngiliz delegesinin centilmenliini ve buna karlk gstermei idrak ve takdir nezaketinden mahrum bulunduumu arz ederim. Yunanistann faaliyet sahasna karlmamas ile ngilizlerin skenderun-Halep yolunda yerlemelerindeki mantk mnasebeti anlyamadm gibi bu hususta msamahay da pek mahzurlu gryorum. Onun iin meseleyi sizin tarafnzdan ngiliz Suriye ordusu kumandanna bildirmekte mazurum. skenderuna her ne sebep ve bahane ile asker karmaa teebbs edecek ngilizlere atele kar konulmasn ve yedinci orduyu da, bugn bulunan hatta pek zayf ileri karakol tertibat brakarak kuvvetlerini, Katma-slhiye istikametinde hareket ettirip Kilikya snrlar ierisine geirmesini emrettim. ngilizlerin aldatc muamele, teklif ve hareketlerini ngilizlerden fazla hakl ve nazik ve buna karlk gsterecek emirleri tatbik etmee yaradlm msait olmadndan, hlbuki Bakomutanlk Erkn- Harbiyesinin itihadna uymadm takdirde birok ithamlar altnda kalmaklm tabi bulunduundan kumanday hemen teslim etmek zere yerime tayin buyuracanz zatn sratle gnderilmesini rica ederim. 59

Bu telgrafn stnde aceledir ve tehir eden idam olunur iaretleri vardr. ngilizlere atele kar koymak? Sadrazam ve Bakumandanlk Erkn- Harbiye Reisinin ve hkmetinin akl bandan gider. 6.11.1918de Grup Kumandanlna bir telgraf gelir. Bunda silh kullanma emrinin hemen geri alnmas, mtarekenamenin tatbikinde zorluklar kt, fakat bu zorluklar kabul ettiren eyin gaflet deil, kat malubiyetimiz olduu bildirilmekte ve siyas teebbslerde bulunulduu da ilve edilmektedir. Telgrafta, grubun kaldrlmas,karargha Drdnc Ordu Karargh unvan verilmesi muvafk grld, fakat vazife banda bulunanlarn bundan kanmyacaklarna gvenildii de bildirilmektedir. Mustafa Kemalin 7.11.1918 tarihli cevabnda yle denilmektedir: skenderuna kacaklara atele kar konulmas hakkndaki emrimin maddesi udur: ngilizlerin muhtelif bahanelerle yedinci ordu ktalarn mkl vaziyete sokmak istediklerini anlyorum. Buna meydan vermemek zere nc Kolordu skenderuna kuvvet karlmasn, Yirminci Kolordu iin beinci maddede zikrolunan harekt nihayet buluncaya kadar icap ederse atele men edecektir. Bu harekt nihayet bulmu olduundan silh kullanma hakkndaki emrin de tatbik edilmesine lzum kalmamtr. Telgrafta Mustafa Kemal siyas teebbslerde bulunulduu fkras ile hemen hemen alay eder: Mazhar- eltaf- sphniyye olmanz tazarru ederim der. Kararghtaki grevine devam etmesi fkrasna da, u khince cevab verir: Cephedeki hareketlerin tarafmdan ifasnda izhar buyurulan emniyetin samimiyetine phe etmem. Bu samimiyet ve tevecche itimadmn derecesi, memleketin kurtulmas iin uhde-i cizaneme muhavvel vazifelerin tatbik-i filiyatnda sbut bulacaktr. Devletin durumu hakkndaki ihtarlar ayn telgrafta yle karlamtr: Bugnk vaziyetin nezaketini btn mahiyeti ile takdir edebileceimde tereddt etmeniz kadar beni mteessir edecek bir ey olamaz. Vazife yaparken yalnz memleket selmetini hedef edinen icraatmn ve bunun lzum gsterdii ricalarmn su-i telkkiye uramamasn rica ederim. Mustafa Kemalin sezindii tehlikelerde nasl doru grd hemen meydana kmtr. 8.11.1918 tarihli bir telgraf ile zzet Paa unlar bildirmektedir: Bugn Britanya hkmeti tarafndan ald emir zerine Visamiral Galtrop skenderun ehrini, General Allenby tarafndan bildirilecek mddet iinde teslimini talep etmi ve kabul olunmazsa generalin ehri cebren igal edeceini bildirmitir. Bu bapta mtarekenamenin yedinci, onuncu, on birinci maddelerine gre ehrin teslim teklifine hakk ve selhiyeti olduu ve harbe devam etmekten mutlak surette ciz bulunduumuza gre g hl ile akdettiimiz mtarekenin skenderun ehri iin feshedilebilecei, onun iin teklifin kabul edilmesi zarur olduu ilve edilmektedir. Telgrafta Mustafa Kemali sinirlendiren bir fkra udur: skenderun limanndan ve Halep osesinden istifade edebilecekleri teklif edilmi iken byle dehetli bir cevap karsnda kalmaklmza da tilf devletlerinin ilk mracaatlarna tarafnzdan sert ve souk cevap almalarnn da dahl-i kllisi olduu kaviyyen mehluz olduundan ibraz-i ftur etmemek art ile bu aczimizin dikkatte bulundurulmas lzmdr. Mustafa Kemalin sadrazama mtareke defterindeki son ahs cevab u olmutur: skenderun limanndan ve Halep osesinden istifade etmeleri hakknda tilf devletlerinin ilk mracaatlarna tarafmzdan sert ve souk cevap verilmi olduu telkkisinin sebebi anlalmamtr. Bilkis oradaki kumandanmzn ngilizlere cevaplar ok nazikne olmutur. ngilizlerin dehetli bulduunuz en son mracaatlarnn sebeplerini baka yerde aramak lzmdr ve tedricen btn memleketimizi istil etmee kadar varacak olan byle dehetli mracaatlarn tekrarlanacana phe olmadndan, asl sebeplerin muhakeme edilmesi lzumunu arz etmei vazife addederim. ngilizlerle akdolunan mtarekenin imza altndaki ekli devletin syanet ve selmetini muhafaza eder mahiyette deildir. Bu mtareke maddelerinin, mphem ve mull medlllerini bir an evvel tesbit etmek lzmdr. Yoksa ngilizlerin tekliflerine bugne kadar olduu gibi mukabele edilmekte devam olunursa, imdi Kilis - Payas hattna kadar olan araziyi isteyen ngilizlerin yarn Torosa kadar olan Kilikya mntakasn ve daha sonra Konya - zmir hattnn igali gibi tekliflerin birbirini takip edecei ve ordumuzun kendileri tarafndan sevk ve idare, hatta vkelmzn Britanya hkmeti tarafndan intihap edilmesi gibi teklifler karsnda kalmaklmz ihtimalden uzak deildir. Aczimiz ve zaafmz derecesini pek iyi bilirim. Bununla beraber devletin yapmaa mecbur olduu fedakrln derecesini de tayin ve tahdit etmek lzm gelecei kanaatini muhafaza ederim. Yoksa Almanya ile ittifak hlinde sonuna kadar harbe devam edilerek bsbtn bozguna uradmza gre, ngilizlerin elde etmek istediklerini onlara kendi yardmmzla bahetmek, tarihte Osmanllk iin, bilhassa bugnk hkmet iin pek kara bir sayfa vcuda getirir. Vatann kibeti ile endieli olmaktan mtevellit ve samim olduuna phe edilmemek lzm gelen ibu mtalalarmn mnakaa mahiyetinde telkki edilmemesini rica ederim. Bilhassa sizce yakndan malm olmutur ki, cizleri her ne hl ve her ne vasfta bulunursam bulunaym doru olduuna kani bulduum ve icap edenlere bildirilmesini memleket selmeti icab saydm itihatlarma bal kalmaktan nefsimi menetmee muktedir deilim.

***
Mustafa Kemal ondan sonra stanbula gelecek, Anadoluda stikll Mcadelesine balamak frsatn bekliyecektir. Mtarekenin o ilk gnlerinde olduu gibi, kendisine hkim olan balca fikir elde kalan silhlar ve kuvvetleri 60

mmkn olduu kadar ieriye alarak saklamak ve ilk ayaklanmada kullanmaktr. Btn komutan arkadalarna bunu tavsiye eder. Mustafa Kemala gre ngiliz adalar halk yeni bir harbe tutuma istemez. ngilizlerin esas menfaatlerine dokunulmadka, Anadoluda bir mukavemet hareketine giriilebilir. Mustafa Kemal bunu Hrriyet ve tilf hkmetlerine de telkin etmitir. Onlar sadece glmlerdir. Grlyor ki o daha ilk gnden bir dayatmac idi. Yukardaki tartmalara zel nem verdiim iin bu hatralar iine katm deilim. Fakat umutsuzlar ve bitkinler ruhu ile, vatan iin ve eref iin en kt artlar iinde dahi daima yapacak bir ey olduu dnnden ve duyuundan ayrlmyan dayatlar ruhu arasndaki fark gstermek istedim. Eer bu dayatlk ruhu olmasayd Franszlar gney vilyetlerimize yrdkleri zaman, kendiliinden kar koyucu halk hareketleri olabilir miydi? Yunan istilsna kar da, hibir komutasz, nceden ve arkadan tertipsiz, ayaklanmalar olur mu idi? zzet Paa istifa edecei zaman Mustafa Kemalin stanbulda bulunmas doru olacan kendisine yazar. O da stanbulda krizli gnler geirildiini anlyarak, komuta ettii grup da kaldrlm olduu iin, stanbula hareket etti. 19 Kasm 1918de stanbuldadr. 19 Mays 1919da Samsuna ayak basacaktr. Aradaki alt ay stanbulda nasl geirmi olduunu bana anlatmt. Kurtulu tarihimizde bu alt ayn byk nemi vardr. Mustafa Kemalin harbe girilmesine kar olduu, Enverle ve ttihatlarla durmadan savat bilindii iin, ne henz iktidar almamakla beraber asl gc ellerinde tutan Hrriyet - ve - tilflarn, ne de ngilizlerin ondan bir pheleri yoktu. Tam frsat gelmedike srlarn tutmay ve sabrl olmay bilen de bir adamd. stanbulda nce zzet Paann kald sadrazam konana gitti. Kendinden dinlediine gre ekilmenin sebebi bir haysiyet meselesi idi. Mustafa Kemal bunu doru bulmad, yeni sadrazam Tevfik Paann hkmet kurmasn nlemek ve zzet Paann tekrar iktidara gelmesini salamak iin almann doru olaca fikrinde olduunu bildirdi. Bu fikrini kabul ettirmi, hatta yeni bir nazrlar listesi de hazrlanmtr. Hemen Meclis yeleri ile buluma ve grmeler yapt. Harpten kalma Meclis henz dalm deildi. Tevfik Paaya gvenoyu verilecei gn sivil esvapla Meclise gitti. Birtakm milletvekilleri dnyorlard ki eer gvensizlik oyu verirlerse Meclis datlabilir. Fakat gvenoyu vermekle vakit kazanlp belki faydal iler de yaplabilir. Hlbuki Meclis zati datlacakt. Datacak olan da Tevfik Paa idi. Ama Meclisi databilmek iin nce ondan gvenoyu almal idi. Ayakst bir sr tartmalardan sonra nemli sayda milletvekilleri bir salonda toplandlar ve Mustafa Kemali de ardlar, Mustafa Kemal aydnlatc aklamalar yaptktan sonra gvensizlik oyu verilmesini tavsiye etti. Hazr bulunanlar teklifini kabul ettiler ve dinleyiciler locasnda oylarn saylmasn beklerken, Tevfik Paann ounlukla gvenoyu aldn renerek at, kald. Evine dner dnmez saraya telefon ederek padiahtan bir grme izni istenmesini syledi. Maksad kendisi ile ak grmek ve en iyi tedbirleri almasna yardm etmekti. Padiah cuma selmlna gelmesi ve kendisi ile orada grecei cevabn verdi. Hemen konumak mmkn olmamt. Cuma gn namazdan sonra Vahidddin, Mustafa Kemali yanna ald. Hayli uzun grtler. Fakat Mustafa Kemal istediklerini sylemiye frsat bulamad. Tam bir nsz yaparken padiah konumay keserek: Ordunun komutan ve subaylarnn seni ok sevdiklerinden eminim. Bana teminat verir misiniz ki onlardan bana bir zarar gelmiyecektir? Ordu tarafndan aleyhte harekete ait duyduklarnz var m, efendim? Padiah gzlerini kapad, olumlu olumsuz bir ey demedi, Mustafa Kemal cevap verdi: Geri ben stanbula geleli ancak birka gn oldu. Buradaki hli yakndan bilmiyorum. Fakat ordu komutan ve subaylarnn zat- ahanenize kar bulunmas iin hibir sebep olabileceini sanmyorum. Onun iin temin ederim ki hibir fenalk beklemeyiniz. Yalnz bugnden bahsetmiyorum. Bugnden ve yarndan! Padiah bir karar vermi olmal idi. Ayaa kalkt ve u szlerle bulumaya son verdi: Siz akll bir komutansnz. Arkadalarnz tenvir (aydnlatmak) ve teskin (yattrmak) edeceinizden eminim. ok umutsuzca, fakat zntsnn sebebini pek de anlyamyarak yanmdan kt. ki gn sonra Meclis datlmt. ilideki evimde vaziyeti dnyordum. stanbul sokaklar tilf askerlerinin sngl askerleri ile dolu idi. Boazii, topraklarn saa sola eviren dman harp gemileri ile mavi sular grnmiyecek kadar rtlmt. Herkes ancak gndelik ihtiyalar iin evlerinden kyor, yollarda hatr ve hayale gelmiyen hakaretlere uramamak iin caddelerin duvar diplerinden bzlerek, eilerek ve korkarak gelip gidiyordu. Her trl ihtiyatlara ramen her trl saldr ve satama sahneleri gene eksik deildi. Koskoca stanbul ve yz binlerce halkn sesleri kslm bir hldeydi. ok alacak eydir ki ayaklar altnda inenen bu ehirde hl bir saltanat, bir hkmet, bir varlk bulunduunu sananlar vardr. 61

Bir gn anasnn Akaretlerdeki evinde iken kapy talyan askerlerinin zorladn haber verdiler. Arama yapacaklard. Aa indi, kendisinin kim olduunu syliyerek, yukar kmamalarn istedi. Mustafa Kemalin pek sinirli olduunu gren subay: Biz byle emraldk, dedi. Size bu emri veren kimdir? Kumandanmz! Kumandannzdan size emir almya alrm. O zamana kadar siz olduunuz yerde kalnz. Subay nazik davrand. Evde telefon olmad iin bir ke yukarda oturan bir general arkadann apartmanna kotu. talyan temsilciliini arad, bana geleni anlatt, bir mddet sonra kendisine Affedersiniz, bir yanllk olmal... askerlerin bandaki subay arrsanz emir verilecektir, dediler. Subay geldi, konutular ve evi zorlamaktan vazgetiler. Ertesi gn de ili blge komutanndan, bu eve kimse dokunamaz, diye yazl bir kt getirdiler. Birka gn sonra talyan olmyan bir asker takm gene eve geldi. Mustafa Kemal yoktu. Kendilerine kd gsterdiler. Askerlerin bandaki subay, ki ngilizdi, talyan belgesini yrtt ve btn evi arad.

***
Bu sralarda Mustafa Kemalin bandan bir ticaret ve bir gazete maceras geiyor: Ordular Grubu Kumandanlndan stanbula geldii zaman baz ahbaplar bakmlar ki Atatrkn be bin lira tasarrufu var: Artk bir vazifeniz yok, byle arkas gelmiyen masrafa dayanlmaz, paranz bir ticarete koysak, demiler. Ama ben ticaret bilmem ki... Bilmenize hacet yok, efendim. Mesele, A... Beyefendiye sizin bu ehemmiyetsiz paranz kabul ettirebilmekte. Ondan sonra paranz kendiliinden iler, durur. Syleyen eski bir ahbab. A... Beyefendi de tanmad bir stanbul kibar. Kendi kendine, yle ya topu topu birka bin lira var, anamn sandnda duracana A... Beyefendi kim ise, onun sermayesi iinde dnp oalsa hi de fena olmaz, diye dnr. Ahbab: Dn hatrma geldi de A... Beyefendiye danmadan size geldim. Onun raz olacan syleyemem. ok byk iler grr. Bunlar arasnda birka bin liranzla alkadar olacan tahmin etmiyorsam da bu defa grr, tanrsnz... Pek hosohbet bir zattr da... A... Beyefendi akam meclislerinden birine davet eder. Mustafa Kemal yanna Fethi Beyi alarak gider. Niyeti beyefendi ltuf buyurursa, Fethi Beyin tasarrufunu da kendi parasna katarak nemalandrmaktr. stanbul tarafnda bir konaa girmiler. Sofra, yemekler, salon hepsi yerinde. Beyefendi Bb- li uslbu ile sohbetler aar, terbiyeli konuur, pek nezaketli dinler, ticaret ve para gibi bahislere tenezzl edip dokunmaz bile! Mustafa Kemal iinden, galiba bizi beenmedi, paramz kabul etmiyecek, diye kayglara bile der. Bir aralk, hani bizim mesele, der gibi ahbabna gz ucu ile iaret eder. Ahbab sonunda glkle meseleyi aar, beyefendi yar dinler, yar dinlemez: Hele paa hazretleri yazhaneye terif etsinler de... gibi yarm az bir vaitte bulunduktan sonra felsefeye mi, politikaya m, bir kibar bahse daha geer. Gece ge vakit konaktan kmlar. Mustafa Kemal yolda Fethi Beye: Nasl? demi. Nesi nasl? nedir? Ne verilecek? Ne getirecek? Bir ey sylemedi ki... Tuhafsn Fethi, adamn nezaketine, kibarlna baksana... Kendisinden byle ad eyler sorulur mu hi? Ben bilmediin ie senetsiz kontratsz on para koymam, der. Mustafa Kemal, inatl yznden, arkadann byle bir frsat karmasna onun hesabna esef eder ve ertesi sabah anasnn da: Ne yapacaksn yavrum? Sakn paran elinden kapmasnlar? gibi ihtiyatl szlerine kar da, deta beyefendi hesabna sklarak parasn alp gtrr. Yaveri Cevatn galiba yz elli liras birikmi. O da rica ederek bu sermayesini komutannn parasna katm. Yolda Mustafa Kemalin korkusu, ya kabul buyurmazsa? Yazhaneye gitmiler. Beyefendi Mustafa Kemalin zarfn alm: Bir defa saysanz... Szne deer mi? gibi bir yar glle baktktan sonra kasasn am, iine atvermi. Binlerce lirann eksik olup olmadn bile merak etmiyecek kadar kibar olmak iin kim bilir ne kadar zengin olmal, diye dnen Mustafa Kemal, sermayesinin de konduu ticaret iinin teferruat zerine konumaktan bile sklm. kp gitmiler. 62

Nihayet ii ahbabndan sorabilmi. O da bir incir meselesinden bahsetmi. zmirden bir yelkenliye konacakm. Bir yere gtrlecek, satlp bir eyler alnacak. O stanbula gelecek, karma kark, dolambal bir i ama, ahbab: Byk kr byle olur. Yzde ikiden, yzde ten ne kar? Bir iki dnte konan para iki misline kmal ki bir ey anlayasnz. Bir iki dnte iki misli, drt dnte drt misli, Mustafa Kemal anacna alaca evi hayalinde bir iyi demitir bile! Gnler geer. Yelkenli bu, gn lsne gelmez. Haftalar geer, Mustafa Kemal Fethi Beye bir soraym, der o soukkanl ve realist: Ne yelkenlisi, ne inciri birader... Mkemmel dolandrdlar seni... derse de, atlas deli kupa, sofra stndeki kristal kadehler, yaldzl koltuklar, sonra beyefendinin para zarfn yle kasaya doru at gz nnde canlanan Mustafa Kemal arkadana kzar: Sen de hep bylesin. Her eyin fena taraflarn bulursun, diye sinirlenip yine ahbab ile soruturur. Yanl bir limana m gitmiler, yoksa incirde kurt yokmu da var diye rvet mi istemiler, boalm da yerine yklenecei mi beklemekte imiler, her grmede yeni bir havadis! Hatta hepsinin beyefendide telgraflar var. Bir gn btn cesaretini toplayp beyefendiye gider. Aaaa... Sanki hibir ey yok. Adamcaz masann banda, eski hal, eski dzen... Bykdere Postas sekiz on dakika rtar yapm gibi bir ey... Mustafa Kemal, zahir byk tccarlk bu, hi tecrbem olmad iin ben tellanyorum galiba, diye ayrlp yine beklemeye koyulursa da iine nihayet bir phe de girmi. Ha geldi ha gelecek gnlerinde Sultanahmet meydannn deniz grr bir kesinde zavallya o gn ikindiye doru enginde grnecek yelkenliyi bile gzetletmiler. Tabi sizin de anlyacanz zere en sonunda tekne batm! Cevat ne kadar olsa kk subay, parasz. Yz elli lirasn kaybetmeyi bir trl iine sindiremediinden bir gn beyefendiyi kpr stnde sktrr. Buraya bak, ben paa deilim, ya imdi param verirsin, ya seni kprden aa atarm, demi ve sermayesini kurtarm. Mustafa Kemal, o gzel tatl anlat ile bu ticaret macerasn ara sra tekrarlad zaman, hl maa artklarndan birikme parasna ii yanard. Bir mddet sonra stanbulda bir gndelik gazete meselesi ortaya kar. Gazetenin banda Fethi Bey var. Mustafa Kemal, az da olsa, sermaye koyanlar arasnda. Bu yeni ticaret bsbtn tatl. Yazacaksn, yazdracaksn, fikir kavgalar yapacaksn, stelik para da kazanacaksn. Gazete mterisi nedir? Bir gazeteyi alanlardan yzde ka cidd yaz okur, yzde ka merakl havadisler ve tefrikalar peindedir, Mustafa Kemalin bunlar hakknda hibir fikri yok. O sanyor ki o gnk gazetelerde Fethi Beyden daha akll bayazar m var, kendisinden daha iyi polemik ilhamlar kim verebilir, o hlde bu gazetenin srm de hepsinden daha yksek olmas pek tabi deil midir? Birok fikir adamlar ve yazarlar bu hataya dmlerdir ve imzal makalelerinin bir gazeteyi, ne kadar srdrecei sualini kendilerine sormamlar, sonra bir gazete yazclnn zellikleri zerinde de durmamlardr. Biz okurlarmzla konutuklarmz birbirine kartrrz. Konutuklarmz seviyece, zevke aa yukar bir ayarda olduklarmzdr. Bunlar, ok defa, gndelik gazete bile okumazlar. Beendikleri gazete en az, ele alamadklar gazete ise en ok satar. Evet, gazetecilik de bir ticaret ama, bir fikir adam iin dahi incir zm alverii kadar anlamad bir ticaret! Mustafa Kemal de, gazetesini evinde okur. Pek houma gider, herkesin elinde grmek sevincini tatmak iin erken sokaa kar. Ne kimsenin elinde, ne de satclarn azndadr. Byle bir gazete ktndan sokaktaki, tramvaydaki ve vapurdaki ehirli habersiz grnr. Hlbuki Mustafa Kemal meclislerinin hepsinde herkesin gazeteden haberi vardr. Gazete teknesi, incir teknesi kadar da dayanmaz. Btn komutanlk hayatndan nesi kalmsa, o da en ok srlmemesi iin hibir sebep olmyan bu gazetede eriyip gider.

***
Mustafa Kemalin ne saray ne hkmetten umudu kalmamt. Tandklarn ve bildiklerini arayarak veya kendini aryanlarla buluarak, bu gidile vatann hayrna herhangi bir bar elde etmek ihtimali olmadna gre, bir mill dayatma hareketinin hazrlna geiyor. Ne yapabiliriz? Fikir yoklamak zere konutuklar arasnda yakn arkadalar, eski ttihatlar, Hrriyet ve tilflar, igal kuvvetleri ile birlikte alanlar da vardr. Bir gn Fethi Bey ve drt arkada ihtillci bir komite kurmaya bile karar verdiler: Padiah deitirmek, hkmeti devirmek, yeni bir hkmetle daha azimli hareketlere bavurmak gibi tedbirler zerinde konuulduu srada drt kiiden biri, 63

smail Canbulat (1) eer hareket baarszla urarsa yedek olarak kalmas daha doru olacan syliyerek zr diledi. Fethi ile bir gz danmas yaptktan sonra Mustafa Kemal: Beyefendinin katlmyaca bir hareket akllca da olmyabilir. Onun iin cemiyeti hemen datalm, dedi. yle yaptlar ve Canbulat izin alp gittikten sonra kalanlar cemiyeti yeniden kurmu oldular. Gnler getike Vahidddini ldrmekten veya deitirmekten, hkmeti drmekten bir ey kmayacan dndler. Yenileri de dmann sngleri karsnda kalmaktan kurtulamyacakt. Mustafa Kemal kararn vermiti: Uygun bir zaman ve frsat kollayarak stanbuldan kaybolmak, basit bir tertiple Anadolunun iine girmek, bir mddet isimsiz altktan sonra millete felketi haber vermek! inde saklad bu srr vakit gelmedike kimseye amad. Byle bir karar vermemi gibi buluma ve konumalara devam etti. Bir gn smet Beyi evine ard. smet Bey (nn) bar konferans iin asker hazrlklar komisyonunda alyordu. Mustafa Kemal masann stne bir harita at: Mesel, dedi, hibir sfat ve yetkim olmakszn Anadoluya gemek ve orada milleti uyandrarak kurtulma arelerini aramak iin en elverili blge ve beni o blgeye gtrecek en kolay yol hangisi olabilir? smet Bey harita zerinde derin derin dndkten sonra: Yollar ok, blgeler ok, dedi. Atatrk bu hazrlk gnleri iin bana demiti ki: Dnebilirsiniz ki verilmi bir kararm varken onu niin hemen tatbik etmiyorum? Hemen sylemeliyim ki ar ve kat bir kararn doruluuna inanmak iin vaziyeti her kesinden ele almak, incelemek lzmdr. Bir karar tatbik edilmiye balandktan sonra, keke u tarafn da dnseydik belki bir kar yol bulurduk, yeniden bunca kan dkmee lzum kalmazd, gibi kayglara yer kalmamaldr. Byle bir kayglanma karar sahibini yaptnn doruluundan pheye drr. Bundan baka beraber alacak olanlar, yaplandan baka bir ey yaplmak ihtimali kalmadna inanmal idiler. te benim mtareke devrinin be alt ayn stanbulda geirmekliimin sebebi budur. Bu geirdiim zamann bir ksmn da hazrlklara ayrdm. Fikir hazrlklar, seferberlikte davul zurna alarak asker toplamak gibi olmaz. Alak gnlllkle almak, kendini silmek, karsndakilere samim bir kan vermek arttr. Anadoluya geen komutanlarla ilgilenmekte idi. Kulandan rahatsz olduu gnlerde eski arkada Ali Fuad Paa (Cebesoy) onu hasta yatanda grmeye geldi. Ulukla taraflarndan Ankaraya alnmak zere yirminci kolordu komutanlna atanmt. Bu kolordunun banda bulunmalsn. Bundan sonra nemli eyler olacaktr. Kolorduna hkim ol. evrene emniyet ver. Hele halk ile yakndan ilgilen! dedi. Mustafa Kemalle konuanlar arasnda Anadoluya gitmek sergzetini tehlikeli bulanlar az deildi. ngilizlere gven verebilsek, yahut Franszlar kazanabilsek veya talyanlarla iyi geinmek yollarn arasak, gibi umutlara kaplanlar hl vard. Mesel bir sylentiye gre ngiltere eliliinin papaz, ki Fru ad ile duyardk, padiahla grmek istemitir, ona u veya bu trl teminat vermitir. Hemen etrafa bir ferahlktr gelir. stanbul her gn bu trl avutucu kulak haberleri ile alkalanmakta idi. Bir gn harpte tand bir otel mdr Mustafa Kemale geldi. Fethi de yannda idi: Ben yabanclarla temastaym. Size ne kadar nem verdiklerini de biliyorum. ngiliz eliliinde bir msy sizinle grmek istediini bana birka defa tekrar etti. ster misiniz, sizi bizim evde buluturaym? Fethi, kabul et, der gibi bakt. Konualm, dedi. Fakat isteyen o ise... Bir hanmn salonunda Franszca grtler. Papaz Fru Trkiyenin yapt ktlklerden sz at. Eer hepsi bilinse medeniyet dnyasnn bu memleketi belki de bsbtn ortadan kaldracan syledi. Mustafa Kemal: Bu hanmla kocas sizin benimle grmek istediinizi ve byle bir bulumann faydal olacan sylediler. Bunlar anlatmak iin mi beni aradnz? dedi. nce ttihat ve Terakkinin cinayetlerini tasdik etmelisiniz! dedi. Mustafa Kemal ttihat ve Terakkinin pek ok kusurlar olabileceini, fakat vatanseverliinin her trl tartmalar stnde olduu cevabn verdi ve bu adamn kendini niin aram olduunu bir trl anlayamazd. Neden sonra, Kuvay- Milliyenin banda iken bu papaz Antalyaya gelerek, Mustafa Kemalin kendisinden stanbulda, gene grelim, diye ayrldn syleyerek bir buluma arad ise de kap dar edilmitir. Yabanclarla bu temaslar onun tandklarndan birounun anlaylarndan uzaklatrd. Bana demiti ki: Benim kanaatim o idi ki ve daima o oldu ki insan diye yaamak istiyenler, insan olmak vasfn ve gcn kendilerinde grmelidirler. Bu uurda her trl fedakrla gslerini germelidirler. Yoksa hibir meden millet onlar kendi srasnda ve safnda grmek istemez. stanbuldaki tilf devletleri temsilcilerinin, politikac, hatta askerlerinin anlamya altklar ey, Trkiyede btn memlekete nfuzunu geirebilecek bir tekilt olmasna ihtimal var mdr, byle bir tekilt varsa bana geebilecek ahsiyetler kimler olabilir, meselesi idi. ttihat ve Terakkiyi hi hatrlarndan kardklar yoktu. bir gn bir baka tand, bir talyan ahsiyetinin kendisi ve Fethi Beyle grmek istediini haber verdi. Beyolunda Bonmare karsnda bir talyan mimarnn evine gittiler. Gelen adam, Trkiyenin dostu olduundan, hkmetin zaaf yznden memleketin ktye doru srklendiinden bahsederek, Mustafa Kemal ve Fethiye yeni bir 64

hkmet kurabilecek tekilt ve adamlar olup olmadn sordu. Mustafa Kemal ilk tant bir yabancya almaktan ekindi. Fethi, belki de kendilerine verilen nemi boa karmamak iin, kuvvetli olduklarn ve gl arkadalar da olduunu syledi. O hlde kendinizi gstermelisiniz, dedi. Niindi bu buluma ve soruturma? Her hlde talyanlarn bir baka maksatlar olmal idi. Arkadalar arasnda bu maksadn Antalya ve evresinden baka zmir ve evresine de hkim olmak olduuna karar verdiler. zmir ve hinterlandn Yunanllara brakmamak! Bu talyan Arnavut asll baz ttihatlarla da gryormu. Onlara yle bir sr da emanet etmi. zmir ve hinterlandn Yunanllara igal ettireceklerdir. Trkiye phesiz bunu istemez. talya da ayn kaygdadr. Onun iin zmir ve evresinde Yunan igaline kar silhl tekilt yapmaldr. Eer kar konulamazsa hi olmazsa dost talya tercih edilmelidir. Bu i iin talya istenildii kadar silh ve cephane verecekmi. Bu teklifi dinliyenler arasnda akla yakn bulanlar, hatta talyan gemileri ile zmire giderek taraf toplamya alanlar bile olmu. Gene onlar byle bir tekiltn bana geerek adam da semiler: Mustafa Kemal! talyan ahsiyetine de adn haber vermiler ve Mustafa Kemalin bu ii yapacan da kendisine sylemiler. Asl grtkleri Comte Sfora (1) idi. Mustafa Kemale meseleyi talyanlarn Trklere dorudan doruya yardm edecekleri yolunda anlatmlard. Mustafa Kemal, talyann byle bir ey yapacana inananlar pek saf bulmakla beraber, mademki buluma gnn bile kararlatrmlard, gidip konumakta bir saknca grmedi. Bu bir ac hatras idi. Bana yle anlatmt: Buluma saatinde Comte Sforann alma odasnda bulunuyordum (2). ok terbiyeli ve nazikti. Evimi basan talya askerlerinin geri arlmas iin temsilciliin nasl yardm ettiini hatrlattm. Ekselans, dedi, herhangi bir tehlike karsnda eliliin emrinize hazr olduunu ben de syleyebilirim, dedi. Yldrmla vurulmua dndm. zntm saklamak iin kendimi g tuttum. talyan tebaas (uyruk) m olmutum? Dedim ki: Beni buraya nemli bir meseleden bahsetmek iin siz davet etmisiniz. Bu nemli eyi dinlemek istiyorum. Bir an durdu: Ha, dedi, bulumamz sizin de tandnz arkadalarnz istediler. yle pek nemli bir mesele bahis mevzuu (konusu) deildi. yle ise fazla rahatsz etmeyeyim, dedim ve kalktm. Bir millet esirlie dnce milletten olan herkes nasl bir hi olur. Ben bu yabancnn evinden karken, btn uaklarn arkamdan gldklerini duyar gibi oluyordum. Caddenin kalabal arasnda kendimi kaybetmeye altm ve beni buraya srklemi olanlara kstm. Bununla beraber bu zat, ilk sznn benim stmdeki tesirini grnce, bana btn o tasarlarndan bahsetmemek inceliini gstermiti. O srada stanbulda birok kimseleri, ngilizlerin emri ile hapse atmlard. Fethi Bey de bunlar arasnda idi. Mustafa Kemal arkadan ve tandklarn grmek zere polis mdrlne gitti: Dam katna ktk. Etrafma baktm. Bir dar koridor zerinde karlkl ufak odalar! Grn heybetli idi. Sadrazamlar, nazrlar, btn Osmanl rical-i mhimmesi ve baz tannm gazeteciler. Ne kadar derin dncelere daldm. Canmn yand u idi: Bu kimseler arasnda hesap sorulmas lzm gelenler vard. Fakat hesap soran millet deildi. Bilakis milleti daha ar felkete srkliyen insanlard. Ben de o gnlerde baz takiplere urar gibi olduumu hissettim. Ne azledilmi, ne tekat olmu, ne de aa karlmtm. Resm vaziyetim zerimde idi. Harbiye Nazrl yaverimi, otomobilimi alm ve tahsisatm kesmiti. ktidarda bulunanlardan byle bir hareket beklemiyordum. Bu nereden geldii henz belli olmyan bir bask idi. O tarihlerde General Allenki stanbula gelmiti. Bir gn Harbiye Nazrn ve Kurmay kinci Bakann karsna alarak cebinden kard bir not defterinden baz eyler not ettirmek ister. Nazr ve kinci Bakan konumaya kalknca da: Sizi grmek iin deil, baz arzularm sylemek iin kabul ettim, der. te o bulumada Allenki Altnc Ordu Kumandanlna benim tayin olunmaklm tavsiye eder. Gideceim yerin neresi ve alacam vazifenin ne olduunu ve ne vaziyette kalacam bildiim iin hemen reddettim. Yaver, otomobil ve tahsisat meselesi bu vakaya bal olsa gerekir. Mustafa Kemali niin tutmamlard? zzet Paadan sonra sadrazamla gelenlerle, durmadan deien kabinelerdeki nazrlar onun hakknda yle bir anlayta idiler: Mustafa Kemal Talt ve Enver paalarn ve umum olarak ttihat ve Terakkinin muhalifi idi. Bu sebeple kendi taraflarna kazanlabilirdi. Kendisi ile bu yolda yaknlk kurmak isteyenler de olmutu. Mesel sarayn, Damat Feritin ve ngilizlerin balca adamlarndan Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey! Evine kadar gelip kendisi ile grt. Arkadalarna grmeden memnun kaldn da haber verdi. Mustafa Kemalin stanbuldan kncaya kadar Hrriyet - ve - tilflar oyalad meydandadr. Bu oyalama onun en elverili yolda Anadoluya gemesi iin de faydas byk olacaktr. Hrriyet - ve - tilflar arasnda ona gvenmek doru olmad inancnda olanlar da vard. Hoca Zeynel Abidin bunlardan biridir. Bir gn: Siz ondaki o gk gzleri gryor musunuz? Eline frsat geerse ne halife brakr, ne padiah, demiti. Koca ve kara kafa hakl idi. yi ki ona inanmamlard. Harp Divannn banda pek ak Arnavut ivesiyle bir sakall paa. Savc bir Rum. Azadan biri Ermeni. Eski Yozgat 65

Mutasarrf Kemal, Boazlyan Kaymakam iken tehcir facialarna sebep olduu iin yarglanmakta. Tanklar toplyan, hazrlyan, getirip gtren de patrikhane. Ermeniler Byk Ermenistann, birtakm dnk Trkler bu Ermenistan yannda Krdistann, Rumlar zmirin, Trakyann ve Karadeniz kylarnda Pontus Krallnn peinde. Anadolu eraf, Hristiyanlarn ve Hrriyet - ve tilfn curnallar ile koalanma altnda. Tabi kimse de erefini, cann gelen gidene kahve gibi ikram etmez. Yakalanmyanlar ya gizlenmilerdir, yahut silhlanarak daa kmlar, iftliklerine ekilmilerdir. Kuvay- Milliyenin ilk kayna. stanbulda tutmak, hapse atmak, srmek, hatta asmak kolaydr ama Anadoluda Ferman padiahn, dalar kim silhn kapm, al dibi semise onundur. Hristiyan etelere kar Trk eteleri km, baskn, pusu, vuruma ve kama, hele Karadeniz kylarnn baz blgelerinde bir boazlamadr gider. Acaba Hristiyan azlklar, nerede biraz Hristiyan topluluu varsa orada Trk devleti varlnn tehlikede olduuna Trkleri bsbtn inandrmakla iyi mi etmekte idiler? Ermeni tehciri faciasnn sebebi de bu deil miydi? 1914te ar Rusyasnn srar ile doru Anadoluya gelen bir yabanc umum mfetti Trklere, Dou Anadolunun da, Rumeli gibi vatandan kopmak zere olduu korkusunu vermemi miydi? Osmanl saltanatndan yeryznde hibir kuvvetin hesap soramyaca alarda, dinleri, dilleri ve kiliseleriyle epevre Mslmanlk ortasnda yaayabilen, Ortaadan yirminci asra kadar gelebilen Hristiyanlk, bu korku yznden deil midir ki nihayet Anadoluda son yuvasna kadar dalmtr? Bu sralarada gazetelerde ilk defa Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti balkl bir havadis kyor. Cemiyetin maksad basit: Vilyetimizin hukuk- milliyesini muhafaza etmek iin Rum ve Ermeni teebbsatna kar sulh konferans nezdinde mdafaatta bulunmak. Trakya da byle bir cemiyet kuracaktr. stanbul etrafnda Hristiyan haydut eteleri var. Bunlardan biri Erenky tarafnda bir kk basarak iindekileri balta ile boazlamtr. ehirde polis Hristiyanlarn saldrlarna uramaktadr. O kadar ki ngilizler, bir bildiri ile herkesi Trk polisine itaate armak zorunda kalmlardr. Yreklerine ve parmaklarna gvenen Trkler, akam karardktan sonra evlerine dnecekleri zaman, tabancalarn d ceplerine yerletirmekte ve kenar sokaklara emniyet tetiklerini hazrlyarak girmektedirler. Ara sra evine gittiim bir ahbabm: Sakn karanlkta beni seersen selm vereyim, deme! Bir tela gelir diyordu. Nihayet Hrriyet - ve - tilflarn istedii olmutur. lk Damat Ferit Paa hkmeti iktidara geliyor. Geri padiah kendisine Hasis ve sefil bir hiss-i menfaat ve intikam ile hkmet etmiyeceinizi mit ederim diyor. Fakat Hrriyet ve tilflar gazetelerinde ve toplantlarnda Harp ve tehcir mesulleri cezalandrarak tilf devletlerini samimiyetimize inandrma bahanesi altnda vatansever ve milliyeti hretleri tasfiye etmek meselesini bsbtn kztrmlardr. Nitekim Damat Feritin yeni Divan- Harpi zavall Kemali idama mahkm eder. Boazlyan kaymakam sigarasn ierek, byk bir soukkanllkla sehpaya gider ve idam fermann skt ve sayg ile dinler: Evlt ve iyalimi millete emanet ediyorum der ve Yaasn millet! diye haykrarak can verir. Kemalin cenazesi, stanbul milliyetiliinin, bilhassa genliin i isyann gstermeye frsat olmutur. Tbbiyeliler, cesaretle ne atlmlardr. zl, bu trl heyecanl hdiselerde, bir duraklama geirir. Bir dik bayr stnden yuvarlan, hi olmazsa bir mddet bir alya tutunur. Su ile zeytinya ayrlr gibi, bu idam hakl bir ceza sayan saray ve igal takm ile, onu cinayet sayan milliyetiler ve halk takm birbirinden ayrlmtr. Damat Ferit hkmeti, Anadoluda Trklerle Hristiyanlar arasndaki atmalar nasihat heyetleri gndererek yattrmaya da kalkar. Bu heyetlerde ehzadeler ve Rum patrikhanesi temsilcileri de vardr. Dahiliye Nazr: Patrikhaneyi memnun etmek iin elimizden gelini yapyoruz, der. Anadolu erirlerinin, Anadoluda bir harekete nayak olabileceklerin yakalanmalar hakknda emirler gider, havadisler gelir. Btn bu kaynamalar, zmir igali hazrlklarnn bittiini gstermekte idi. Havada bir titreme var. Bir trl sahi olabileceine inanmyoruz. Fakat vapur gvertelerinde ve kamaralarda Rumlar, bize yan yan bakarak ve szlerinin iitilmemesine dikkat ederek konuuyorlar. Yzlerinden sevin akyor. Ajanslarn getirdii Avrupa edebiyat kt m kt. Damat Ferit Divan- Harpi milliyeti Trkler iin neyse, byk devletlerin yksek meclisi btn Trkler iin yle bir mahkeme. Ah Pierre Loti Paris gazetelerinden birine bir mektup yazmaz msn? Kaleminin renkli mrekkebini gnl yalarmza katmaz msn? Sen olmazsan Claude Farrere! Vay Timesn bir kesinden Aa Han! Umutlarmz bunlar. 16 Maysta Yunanllar zmire, 19 Maysta Mustafa Kemal Samsuna kacaktr.

***

66

16 ve 19 Mays
Bu ikisine bir de 16 Mart eklemeliyim. Tuhaf kader cilveleri vardr. Eer Lenin arl ykmasayd ve Rusya zafer gnne erise idi, stanbul Rus olacakt. nsann acaba bir stanbul kesine Leninin bstn koysak m, diyecei gelir. Eer Yunan ordusu 16 Mays 1919da zmire kmasayd, bizim byk devletler cephesine kar bir savaa girimemiz pek g, belki imknsz olacana phe yoktu. Dadan haydutlar inerek vatan kurtarma savana katlacaklar, Anadolunun btn dank dayat kuvvetleri artk ortaklaa bir sava amac bulacaklard. 16 Martta ngilizler stanbulu igal edince de, Anadolu stanbuldan bsbtn koparak tam be hafta sonra, 23 Nisanda Ankarada yeni Trk devletinin temelleri atlacakt. zel notlarmn arasndaki bir hikye, tarih kitaplarnda ocuklarmzn okumakta olduklarn bir ho tamamlamaktadr. Bu notlar, igal gecesi Harbiye Nezaretinde nbet tutan muharebe memurunun anlat zerine hazrlanmtr: Gece yarsndan sonra muharebe makinesinin tkrts ile uyandm. Durmakszn acele iaretiyle Harbiye Nezaretini arayan makinenin bana getim: Neresi oras? diye sordum. zmir! cevab geldi. Ne istediklerini sorunca, Kolordu Askerlik Dairesi Reisi Sleyman Fethi Beyin Harbiye Nazr paa ile makine banda hemen konumak istedii cevabn verdiler. Telefonla Harbiye Nazrnn evini buldum. Haberi verdim. Nazr paa hemen geleceini sylemi. zmire bildirdim. ok gemeden nde Harbiye Nazr Mir akir Paa, arkasnda byk Fevzi Paa (akmak), kk Fevzi Paa (Ahmet Fevzi) ieri girdiler. Nazr yanmdaki iskemleye oturdu. zmiri buldum. Harbiye Nazr, kollarn muhabere masasnn stne dayam, ben verilen haberleri yazdka, okuyordu. zmir haberi yle idi: Paam, zmir limanna girip demirliyen tilf donanmas amirali Caltrop, mtarekenamenin 7 nci maddesine gre zmir istihkmlarnn teslimini istedi. Karaburundan gelen haberlere gre krfez dnda asker dolu birok Yunan nakliye gemileri beklemektedir. stihkmlar biz verir vermez Yunanllar igal edecekler. Halk galeyandadr. Msaade ederseniz biz bu istei reddederek elimizdeki kuvvetlerle zmiri mdafaa edeceiz. Kuvvetimiz de buna elverilidir. Ferman sizindir. akir Paa bu notu okur okumaz ayaa kalkt ve: Haydi evltlar, Allah muvaffakyet versin, Tanr yardmcnz olsun, dedi ve yal gzlerini silerek bana: Onlara bu szlerimi yaz, dedi. Paam, szlerinizi bir kda yaznz da tekrar edeyim, dedim. Kda yazmak sras gelince toplandlar. Nasl olur da mtarekenamenin 7 nci maddesinin tatbik edilmesine kar koyarz? meselesi kt. akir Paa: zmiri Yunanllara teslim etmek olur mu? diyordu. Kk Fevzi Paa: 7 nci madde meydandadr. ayet Yunanllar zmire kacak olurlarsa, Bab- li vastasyla protesto ederiz diyordu. Nihayet akir Paa, sapsar kesilmi bir hlde, benden yana dnd ve sinirden titreyen elindeki kalemiyle eski notu silerek unlar yazd ve imzalad. Sonra bana bakarak: Oul bunu yaz, inn lillh ve inn ileyhi rciun dedi. Yaz u idi: Amiral Caltropun mtarekenamenin 7 nci maddesine istinaden vuku bulan talebini yerine getiriniz. Ben Bab- liye gidiyorum, lzm gelen teebbsatta bulunacam. Yunanllarn zmire k zerine mnevi zl devri, birdenbire, btn halk ynlarnn, iyi ruhlu halk evltlarnn yreinden kopan: Hayr, sesiyle sona erer. Nihayet sonu lm de olsa, gidilecek bir yol var. zmir igali, sanki bu gz gz grmez, gnl gnle ulamaz kaos iinde, Trkl bir kara ve dipsiz bataa gmle gmle boulup gitmekten kurtarmak iin, gkten bir Tanr eli gibi uzanmtr. Geri ilk ac, Trk bayrann krmz rengini karaya evirtecek, btn sokaklar bir cenaze arkasndan kopan alaylar ve lklarla inliyecek, her eyin bittii duyguyu verecek bir yanp yakl gibi idi. Byle bir umutsuzluk hlinin kurtarc iradeler kayna olabileceini hemen tahmin etmek kolay deildi. Ama byle hller fertler gibi toplumlar da son karara doru srkleyebilir. Nitekim hepimiz zmir taraflarndan ufak tefek arpmalar haberlerinden bile hemen umuda kaplyoruz. Sadece bir eref borcu demek iin de olsa bir dvme istiyoruz. u Anadolu batan baa ayaklansa ve seller gibi zmire doru aksa... zmir Anadolu toprandan deil de, etimizden ve canmzdan kopuyor sanki... zmir etrafnda telgrafhanelere kouan halk, a susuz, stanbuldan, saray ve Bab- liden haber beklemekte... 67

19 Maysta ise Damat Ferit hkmeti bsbtn Hrriyet ve tilf bir karakter almtr. Yeni Harbiye Nazr evket Turgut Paa mstesna! nk o politika ile uramayan sade ve mtevaz bir askerdi. Rum ve Ermeni gazetelerinin neler yazdklarn tercme ettirip okumay bile gze alamyorduk. 20 Mays tarihli bir Trk gazetesinde kan u satrlara baknz: zmiri kaybettik. Halk avutmaya lzum yok. Yarn stanbulu da kaybedince yine barp aracak myz? Buna ne hakkmz var? Yani hepsi cezamz. Btn millet el birlii ile bir cinayet ilemitir. Btn millet, devletini, hrriyetini, vilyetlerini vererek ve hi ses karmayarak bu cinayetinin cezasn demeye raz olmaldr. 23 Maysta halk, kapkara Trk bayraklar ile, kadnlar, oluk ocuklar ile Sultanahmet meydanna doru akt. Krs zerindeki siyah arafl kadn hayaletleri ve siyah bayrak, o gnlerin iki sembol olarak kalmtr. Divanyolunda bir kenarda duruyordum. Meydandan gelip caddeyi tkayan grltl halk kalabal, birden, eer bir maher varsa tpk o kaynayla, ilhi bir cezbeleni iinde kendinden geti: Padiahm... Padiahm, diye haykryorlard. Tahtn sarayn brakp artk kendilerine katlmaya gelen Vahdettinin otomobilinden inerek nlerine getiini sanyorlard. Padiahn ayn selmlktaki niformal resimlerine benziyen bir adam, ta nde, heyecandan sapsar, Beyazd meydanna doru yryordu. Baklarda, seslerde, rpnlarda yle bir lgnlk vard ki, nereye gitse gidecekler, ne istese yapacaklard. Sanki padiah milleti bir mucizeler ve tlsmlar yerine doru srklyordu. Fatihlerin, Yavuzlarn evld, nihayet: Artk yeter, demiti. Padiahm... Padiahm... baranlar, dp baylanlar, inenenler, bir tersin yze veya bir yzn terse evrilii gibi, her insan kendi kendisinin bakas idi. Zavalllar, evket Turgut Paay Vahdettine benzetmilerdi. Kalabalk Harbiye Nezaretinin, kapanan d kaps nnde durdu. Padiah bir ey syliyecekti. Bir emir verecekti. Onun sesini duyacaklard. Bir yaver, Harbiye Nazr evket Turgut Paann kendilerini sknetle dalmaya davet ettiini syledi. Kpkrmz ate suya dt ve kmr rengi balad.

***
Mustafa Kemali daha nce Anadoluya srmee karar vermilerdi. Enverci harp sulusu ve ttihat deildi ama, tekin de deildi. almad kap yoktu. Bir gn Harbiye Nazr akir Paa kendisini ard, yanna gittii vakit bir tek kelime sylemeden nne bir dosya uzatt: Bunu okur musunuz? dedi. Mustafa Kemal dosyay batan sona gzden geirdi. tilf makamlar tarafndan verilen raporlarn zeti u idi: Samsun ve evresinde birok Rum kyleri her gn Trklerin saldrsna uramaktadr. Hkmet bu barbarca saldrlarn nne geememektedir. Oralarn emniyet ve huzurunu temin etmek insanlk namna borcumuzdur. Raporlar stanbul hkmetine verilirken bir de ltimatomsu protesto eklenmitir: Eer siz ciz iseniz, bu vazifeyi biz stmze alacaz. Dosyay okuduktan sonra Harbiye Nazrnn yzne bakt. Emriniz paam? Bu byle midir sanrsnz? Sanmyorum, ama bir eyler olmak ihtimali vardr. Nazr asl konuya geti: te, dedi, byle midir, deil midir, nce bunu meydana karmak iin oralara bizim gidip tetkikler yapmamz lzm. Ben Sadrazam Paa (Damat Ferit) ile grtm. Sizi mnasip grdk. Gider ve meselenin ne olduunu anlarsnz. Memnunlukla giderim. Ancak ben oraya Trkler Rumlara zulmediyorlar m, etmiyorlar m, yalnz bunu anlamak iin mi gideceim? Evet, dedi, konutuumuz bu! Pekl, yalnz eer izin verirseniz memuriyetime bir ekil vermek lzm. Sizi zmiyeyim, arzu ederseniz, Erkn- Harbiye Reisinizle (Kurmay Bakan) grerek bunu tesbit edelim. Hay, hay, dedi. Mustafa Kemal, Kurmay Bakan Fevzi Paay (akmak) arad. Yerinde yoktu. Yirmi gnden beri hasta olduu iin gelmemekte olduunu sylediler. Meer General Allenki stanbula gelecei vakit Harbiye Nazr gidip karlamasn sylemi. Ben bunu yapamam! demi. Yapmak lzmdr! cevabn da alnca: Hastaym evime gidiyorum! demi. O gnden beri de gelmiyormu. Mustafa Kemal dairede kinci Bakan Diyarbakrl Kzm Paa ile 68

karlat. Harbiye Nazrnn kendisine verdii grevden bilgisi yoktu. te ben sana haber veriyorum, dedi. Kzm Paa ile ak konutu ve yeni durumdan olabildii kadar ok faydalanmak gerektiini anlatt. Kzm Paa: Ha... dedi, zaten ordu mfettilikleri meselesi var. Sen de oralara bu sfatla gidebilirsin. akir Paa ile gidip gren Kzm Paann ald direktif u idi: Maksat Samsun taraflarnda Rumlara saldran Trkleri yola getirmek, sonra Anadoluda birtakm mill tekiltlanmalar oluyormu, onlar da ortadan kaldrmak! Mustafa Kemali bunun iin yolluyoruz. Kendisine sadrazam paa ile beraber bir selhiyetname vereceiz. Onlar ne istiyorlarsa daha fazlasn da katnz. Yalnz bir iki noktay ben not ettireyim. Asl nem verdii yetki meselesi idi. Samsundan balyarak btn dou vilyetlerinde bulunan kuvvetleri komutas ve bu kuvvetlerin bulunduu vilyetlerdeki valileri emri altna alabilmeli, bundan baka bu blge ile herhangi ilgisi bulunan askerlik ve idare makamlarnca sz gemeli idi. Kzm Paa yzne bakt: Bir ey mi yapacaksn? Kulan bana uzat, dedi... Evet bir ey yapacam. Bu maddeler olsa da olmasa da yapacam. Anlatklar zere yazlan talimatnameyi Kzm Paa nazra gtrd. Dndnde sylediine gre sadrazam talimatnameyi imzalamyacakm. akir Paa da imzasn koymaktan ekinmi ama Mhr basarm! demi. Mustafa Kemal mhrl talimatnameyi cebine koydu. Yetkisi bykt. Ne l ey, talih bana yle elverili artlar hazrlam ki kendimi onlarn kucanda hissettiim zaman ne kadar bahtiyarlk duyduumu anlatamam. Harbiye Nezaretinden karken heyecandan dudaklarm srdm hatrlyorum. Kafes alm, nmde geni bir lem, kanatlarm rparak umaya hazrlanm bir ku gibi idim. Dokuzuncu Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa kararghna alacaklarn kendi seti. Bunlar arsnda Miralay (Albay) Kzm Bey (Kzm Dirik), Miralay Refet Bey (Refet Bele), Dr. Refik Bey (Babakanlk eden Refik Saydam) vard. Sadrazam Damat Ferit Paaya gitti. Pek gler yzl idi. Kendisinden ok eyler beklediini syledikten sonra, her istediinizi dorudan doruya bana yazabilirsiniz, dedi. Sonra Dahiliye Nazr Mehmet Ali Beyi grd. O da pek samim davrand. Uradklarndan biri de smet Beydi. Kendisinden hatralarn smet Paa bavekil iken almtm. Bana yazdrd u idi: Sleymaniye sokaklarndan birinde ho bir ev... Buraya vakitsiz ve teklifsiz gitmitim. Ev sahibi geldi: Ne haber, ne haber... Bu ne baskn? Vaktim dar. Sana hikyeyi ksaca syleyeyim, dedim ve her eyi anlattm: Ben yerleinceye kadar sen de burada kalacaksn ve i balad vakit yanma geleceksin, dedim. stanbulda bulunduum kadar benimle az alkal grnmesini de syledim. Cmle bittikten sonra Atatrk yzme bakt: Sen benim tarihimi yazacak olanlardansn. in gerei, kendisinin benimle gelmesini istemiye gitmitim. Yeni evlendim. Beni biraz rahat brak, dedi. Gelmek istemedi. Yllar sonra bir yolculukta Tokata uramtk. Milletvekillerinden Mustafann evinde idik. Sedat Paa Kolordu Komutan idi. Kuvay- Milliyeye katlmad iin emekliye ayrlacakken, Atatrk, stanbulda benim isteimle kalmtr, diye bir belge vermesi zerine kurtulmutu. Atatrk: Fena m ettik? Ordumuza iyi bir komutan kazandrdk, dedikten sonra: Sz aramzda, smet de yle deil mi? diye glmsiyerek yzmze bakmt. 19 Maysta Samsuna hasta kan ve birka saatte bir scak bir banyo almak iin dura dura byk sergzete doru giden Mustafa Kemal, nihayet bir tertiple alabildii ordu mfettilii otoritesi ile, Hristiyanlara zulmeden Trk etelerini tenkil etmee gitmek zeredir. stanbuldan son ayrl hikyesini, bana anlatm olduu hatralarndan dinleyiniz: Yunanllar zmire asker karmazdan nce, galiba Maysn 14 nc gn, Sadrazam Damat Ferit Paann Niantandaki evine akam yemeine davetli idim. Belli saatte gittim. Benden baka henz kimse yoktu. Ksa birka kelimeden sonra uzunca bir durgunluk devam etti. Kendisinde Harbiye Nazr ile beraber grdm zamanki samimlikten eser yoktu. Benimle yalnz kalmaktan sklyor gibi idi. Bir aralk saatine bakt: Acaba nerede kald? Birini mi bekliyordunuz efendim! Evet, Cevat Paa Hazretleri gelecekti. Gene skt... Biraz sonra Cevat Paa salona girdi. Hemen mz beraber yemek salonuna getik. Sofrada atal ve tabak tkrtlarndan baka ses yok. mz de susuyoruz. imden gelen suallere kendi kendime iimden cevap vermee alyordum. Her 69

hlde benimle konuacak baz eyleri olmal idi. Belki de ok nemli meseleler vardr, sofradan sonraya saklyordur, diyordum. Yemein sonuna yaklamtk. Sadrazam Paa ksa bir cmlesi ile beni vehimlerimden kurtard. Cevat Paaya ve bana bakarak: Yemekten sonra biraz grelim, dedi. Emir buyurursunuz! Ortasnda genie bir masa bulunan ok dar, fakat bo bir salon. Daha ayakta iken sadrazam dedi ki: Bir pafta getirsek de mfetti paa onun zerinde izahat verse... Kipertin atlas geldi, Anadolu paftasn bulduk. Sadrazam Paaya baktm, Ne cihetlerden izahat emir buyurulur dedim. Mesel, dedi, Samsun ve havalisinde ne yapacaksnz? Kelimeler deta azmdan dklmeye balad: Efendim, dedim, ngiliz raporlarna gre Samsun ve havalisinde baz karklklar varm... Biraz mbalaldr, zannediyorum. Ne de olsa bunlar basit eyler... Yerinde yapacamz tetkikat ile hallederiz. imdiden isabetli bir ey sylememekten korkarm. Cevat Paaya dnd: Siz ne dersiniz? Cevat Paa pek tabi bir tavrla: yledir efendim, bu gibi iler yerinde hallolunur. Kanaat getirmemi grlen sadrazamn kafasnda daha byk bir endie, sual ekli aryordu. Derken biraz heyecanl bir sesle sordu: Pekla, siz bana harita zerinde nerelere kadar kumanda edeceksiniz, gsterir misiniz? Vesveseye dt noktay hemen anlamtm: Efendim henz ben de pek iyi bilmiyorum, belki... Takriben... (Kipertin kk haritasna elimi koyarak) ihtimal u kadar ufak bir para... diye baz vilyetleri gsterdim ve manal bir tarzda Cevat Paann yzne baktm. Ben haritadan elimi kaldrrken o da ilve etti: Efendim, dedi, Paa tabi o blgedeki kuvvete kumanda edecek... Zaten nerede ne kadar kuvvet kald ki... Szn tamamlarken, vaziyetin hi de nemli olmadn anlatmak istermi gibi, masadan uzaklar gibi oldu. imden Cevat Paaya teekkr ediyordum. Her birimiz birer koltua ekildik ve kahvelerimizi imeye baladk. Damat Paa ferahlam gibi idi: Ne vakit hareket edeceksiniz? Ne vakit emir buyurulursa... Ben hazrm, arzu ederseniz yarn veya br gn... Zat- ahaneyi ziyaret ettiniz mi? Hayr efendim, Ziyaret etmeden mi gideceksiniz? rade buyurulmad... Ben iradei seniyeyi tebli ediyorum, yarn kendilerini ziyaret ediniz. Peki efendim. Baka ziyaretlerde de bulunmak lzmd. Harbiye Nazrn, Sadrazam, Dahiliye Nazrn aradm. Hibiri makamnda yoktu. tima hlinde imiler. En kestirmesi Bab- liye gidip kendilerine haber vermekti. Beni sadaret bekleme salonuna aldlar. Benim geldiimi duyan baz nazrlarn da heyecanl heyecanl salona geldiklerini grerek, biraz ardm. Mehmet Ali Bey beni meraktan kurtard: Allah Allah ne kstahlk... ittiniz mi efendim, Yunanllar zmire kyor... Bu szleri Bahriye Nazr teyit etti: Ya... dedim, bu da m oldu?Evet... Ben memleketin bana neler geleceini tahmin etmemi deildim, fakat kimseye anlatamamtm. Nazrlarn tel karsnda alamak m, glmek mi lzmd? Kendimi tutuyordum. Fakat bu emrivaki karsnda ben Allah Allah... demekten baka bir ey dnemiyen bu nazrlara ibretle bakyordum. tidalden ayrlmamaya pek dikkat ederek: Ne yapmay tasavvur ediyorsunuz? diye sordum. Protesto edeceiz! cevabn verdiler. Bu lzmdr, dorudur. Ancak byle bir protesto ile Yunanllarn zmirden geri ekileceklerine veya ngilizlerin onlar geri ekeceklerine ihtimal veriyor musunuz? Yzme baktlar: Fakat baka ne yapabiliriz? Belki daha kat tedbirler dnlebilir. Mesel... ne gibi? O zaman bir ses, eer yanl hatrmda kalmamsa, Mehmet Ali Beyin sesi cevap verdi: yle hareketlere kalkarsak bize ne yaparlar, bilir misiniz? Tabi: Kalkar benim yanma gelirsiniz! diyemezdim. Avni Paann elini tuttum: Bizi Anadoluya gtrecek vapur hazrdr, deil mi? oktan tertip etmitim. Bandrma vapuru emrinizdedir. Dorudan doruya vapur kaptanna emir verebilir miyim? Hay hay... dedi. Yaverime seslendim, Paa hazretlerinin bir emirleri var, not ediniz. Yaverim kurun kalemi ile Bandrma kaptanna bir emir yazd, imza edilmek zere Avni Paaya uzatt. Damat Ferit kabinesini bu perianlk iinde brakarak zat- ahaneyi ziyaret etmek zere Bab- liden ayrldm. imdi bir de Trkiye Cumhuriyetinin ilk cumhurbakan ile Osmanl saltanatnn son padiah arasndaki ayrl grmesinde bulunalm: Yldz Saraynn ufak bir salonunda Vahdettinle deta diz dize denecek kadar yakn oturduk. Sanda, dirseini dayam olduu bir masa ve stnde bir kitap var. Salonun Boaziine doru alan penceresinden grdmz manzara u: Birbirine paralel hatlar zerinde dman zrhllar! Bordalarndaki toplar sanki Yldz Sarayna dorulmu! Manzaray grmek iin oturduumuz yerlerden balarmz saa sola evirmek kfi idi. Vahdettin hi unutmyacam u szlerle konumaya balad: Paa paa, imdiye kadar devlete ok hizmet ettin, bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir (elini demin bahsettiim kitabn stne bast ve ilve etti:) tarihe gemitir. O zaman bunun bir tarih kitab olduunu anladm. Dikkatle ve sknla dinliyordum: Bunlar unutun, dedi, asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa paa, devleti kurtarabilirsin! Bu son szlerden hayrete dtm. Acaba Vahdettin benimle samim mi konuuyor? O Vahdettin ki ecnebi hkmetlerin yznc derece letleriyle temas arayarak, devletini ve saltanatn kurtarmaya alyordu, btn yaptklarndan piman m idi? Aldatldn m anlamt? Fakat byle bir tahminle baka bahislere girimeyi tehlikeli addettim. Kendisine basit cevaplar verdim: Hakkmdaki tevecch ve itimada arz- teekkr ederim. Elimden gelen hizmette kusur etmiyeceime emniyet buyurunuz. Sylerken, kafamdaki muammay da halletmeye urayordum. ok iyi anladm, 70

veliahtlnda, padiahlnda, btn his ve fikirlerini, temayllerini tandm adamdan nasl yksek ve asil bir hareket bekliyebilirdim? Memleketi kurtarmak lzmdr, istersem bunu yapabilirmiim. Nasl? Hemen hkm verdim: Vahdettin demek istiyordu ki hibir kuvvetimiz yoktur. Tek mesnedimiz stanbula hkim olanlarn siyasetine uymaktr. Benim memuriyetim, onlarn ikyet ettikleri meseleleri halletmektir. Eer onlar memnun edebilirsem, memleketi ve halk bu siyasetin doru olduuna inandrabilirsem ve bu siyasete kar gelen Trkleri uslandrrsam, Vahdettinin arzularn yerine getirmi olacaktm. Merak buyurmayn efendimiz, dedim, nokta-i nazar- ahanenizi anladm. rade-i seniyeniz olursa hemen hareket edeceim ve bana emir buyurduklarnz bir an unutmyacam. Muvaffak ol! hitab- ahanesine mazhar olduktan sonra, huzurundan ktm. Naci Paa, padiahn yaveri, fakat benim hocam, derhl benimle bulutu. Elinde ufak mahfaza iinde bir ey tutuyordu. Zat- ahanenin ufak bir hatras dedi. Kapann zerine Vahdettinin inisiyalleri ilenmi bir saatti: Peki, teekkr ederim dedim. Sonra, sanki Yldz Sarayndan ktmz ve hareket etmek zere olduumuzu gizlemek, saklamak ister gibi bir ihtiyatla, ayaklarmzn patrdsn iittirmekten korkarak saraydan uzaklatk. Artk ilideki evi brakmak zeredir. Bandrma vapuru Galata rhtmnda hazr. Otomobil kap nnde. Tam o srada Rauf Bey (Orbay) eve geldi ve Mustafa Kemali brosuna gtrerek, ngilizlerin ya hareketine izin vermiyecekleri, ya yolda vapuru batracaklar sylentisi dolatn haber verdi. Mustafa Kemal yldrmla vurulmua dnd. Biri daha geldi, ayn haberi verdi. Bir an yalnz kalarak durumu dnd. u anda dmanlarn elinde idi. Ona her istediklerini yapamazlar m idi? Ancak onun iin artk yakalanmak, hapsolmak, srlmek, dndklerini yapmaktan alkonulmak, hepsi lmekle birdi. Hemen karar verdi. Otomobiline atlyarak Galata rhtmna geldi. Vapur uzakta idi. Sandalla gittiler. Karadeniz boazndan ktktan sonra kaptana mmkn olduu kadar kylara yakn gitmesini tavsiye etti. Bundan sonra Anadolunun bir kara parasna ayak basmaktan baka kaygs yoktu. nce Sinopa geldiler. Oradan Samsuna kara yolu olup olmadn sordu. Yokmu. ok zorluk ekecek, gnlerce yollarda kalacakm: Bilmem neden Samsuna bir an nce varmak iin o kadar acele ediyordum ki vakit kaybetmektense tehlikeye gs germeyi tercih ettim. Ayn tertipte yolculua devam ederek Samsun limanna ulatk.

LDERLE DORU Durum

Mustafa Kemal Samsuna kt vakit durum ktdr. erkez Ethem ve Demirci Efe eteleri batda daha gelecek ay harekete geecekler. Yunan yryn aksatc bir dayatma henz yok. talyanlarn Konyada, Antalyada, Akehir, Fethiye, Afyon, Marmaris, Burdur, Bodrum, Mils, Bucak ve Kuadasnda askerleri var. Sanki bar olup da nfuz blgelerinde i grmeye sra gelmi gibi Antalya - Burdur - Bolvadin demir yolu iin uzmanlar ilk almalar zerinde. Franszlar Kilikyada ve gney blgelerimize yerlemekte. Rumlar nisbetsiz aznlklarna ramen Sivas vilyetinin Amasya ve Tokat gibi sancaklarnda bile yirmi bir ete ile harekete gemiler. Maksat gvenlik olmadn gstermek ve mdahale bahanesi yaratmak. ngiliz subaylar ile o kadar sk temaslar var ki Havzadaki alay komutan bir taburla haydutlar yakalamak iin bir ky abluka edince Merzifondan otomobilleri ile gelen ngiliz subaylar hemen mdahale etmitir. stanbul hkmetinin kaymakam da Rum Margerit Efendi. Bamsz Pontus hkmeti kurma kkrtcl alabildiine. Rusyadaki btn Rumlar getirip ky ve hinterland blgesine yerletirmek istediklerini gren Trk halk da ayaklanmtr. Bir sr ete de onlardan. Douda Brest - Littowsk antlamas ile aldmz vilyeti geri vermitik. Kars ve Sarkamta on bin Ermeni askeri topland haberi var. Arkalarnda Batuma giren ngilizler. ki ngiliz subay Ermeni kuvvetlerinin banda Nahvan ve evresi Trk kylerini almtr. Fransz Cumhurbakan Ermeni lideri Bogos Nobas Paa aracl ile Ermeni generali Antran kabul etmitir. Ermenistan davaclarnn hayalleri geni: Yedi ilimizi alp Kilikyaya kadar uzanmak! ngilizler Van, Bitlis, Diyarbakr, Musul vilyetlerindeki Krtleri de kkrtmakta. stanbulda bir dernekleri ve gazeteleri var. Babanoullar ve Abdullah Cevdet gibi Osmanl aydnlar iin iinde. Hrriyet - ve - tilf Krtlere otonomi verme yolunda bir protokol imzalanmtr. Hibiri gizli de deildir. Biz Trkler her gn gazeteleri atmzda vatanmzn nasl paralanma yolunda olduunu okuyoruz. Anadolunun ortasnda, belki de denize yolu bile olmayan bir beylik olarak kalacaz. Mustafa Kemal 22 Maysta Samsundaki ngilizlerle konutuktan sonra stanbula bir rapor gnderir. Bu raporda Samsun ve evresi Rumlar hrslarndan vazgemedike yatma olamyacan, Trkln yabanc mandasna katlanamyacan, mill hareketlere hak vermek gerektiini bildirir. Oysa grevi ba kaldran Trkleri ezmek ve susturmakt. Samsuna gelince ngilizler kuvvetlerini arttrmlar ve bir ksmn ieriye yollamlard. Bu hl hem mtarekeye aykr idi, hem de kendini g duruma sokuyordu. 24 Maysta kararghn Havzaya gtrr. Sk sk scak banyo 71

almasn gerektiren hastal iin orann hamamlar faydal da olmutur. Mustafa Kemal zerine stanbula gelen haberler ngilizleri kukulandrr ve hkmeti de telalandrr. Konyadan stanbula dnen General Milne, Mustafa Kemalin grevleri ne olduunu sorar. Geri arlmasn ister. Amiral Galthape de ayn istektedir. General Milne Erzurumdaki kolordunun silh teslimi yapmadndan da ikyeti idi. Hazirann ilk haftasnda Harbiye Nazr nemli meseleler grmek zere stanbula gelmesini yazd. 18 Haziranda nazr bir telgraf daha gnderir: ngilizler o blgedeki almalarnz iyi bulmadklarndan stanbula arlmanz istemilerdir. 21 Haziranda Kzm Karabekir Paay onun yerine mfettilie atamak isterlerse de o bunu doru bulmaz ve Mustafa Kemal Paann deitirilmesi yerinde olmad cevabn verir. Sadrazama vekil olarak kabineye bakanlk eden Hrriyet - ve - tilf Mustafa Sabri Hoca, arlp gelmedii ve halk kkrtt iin hemen azledilmesine karar verildiini syler. Bu arada hkmet mill kurtulu iin yer yer kurulularn telgraflarnn alnmamas iin postanelere emir verir. Mustafa Kemal de, bu emir milletin sesini bomaktr, hemen geri alnz, der. Anadolu ve stanbul arasnda atma balamtr. Artk toparlanmak sras idi. Btn dank ve kendi balarna buyruk kurulular bir araya toplamal, her toplana bir mill hareket karakteri vermeli, Mustafa Kemal de onun lideri olmal idi. Mustafa Kemal adm adm, yoklya kollaya bu isteini iki ay iinde gerekletirmitir. Bu iki ay iinde O, bir hayli bakmdan, byk bir yalnzlk iinde ve iini amadan ve dkmeden, gelecekte biroklar ile asla birlik olamyaca kimselerle almak zorunda idi. 1907 ve sonrasnda Selnikte Yonyo ak szcs ve isyancs btn gdm cihazlarn eli altna alncya kadar bir sabr heykeli gibi katlanc, uzlac ve yer yer tavizci, ama hi amakszn amacna doru yryecekti. Profesr Pittardn ei, romanc ve tarih yazar Noelle Royer bir gn Atatrke btn isteklerine ulama baarsnn srrn sormutu: Durur, durur, dinlerim... dedi. Sonra tekrarlad: Durur, durur, dinlerim. Ve sustu. Sakarya zaferi tacn giyinceye kadar durup durup dinliyecekti: Ben herhangi bir ie giritiim zaman karmdakinin ne yapabileceini ve en kt ihtimalleri dnrm. Ona gre tedbirlerimi alarak hareket ederim. dnyas hi dar szmamal idi. 6 Haziranda 20 nci Kolordu Komutan, eski arkada Fuad Paa Ankaradan kendisine bir telgraf ekti. Rauf Beyin (Orbay) geldiini haber verdikten sonra Osmanck veya skilipte bulualm, diyordu. Mustafa Kemal kendilerini Havzaya ard. Geldiinden beri burann ileri gelenlerini mill savunmaya hazrlamakta idi: Hibir zaman umut kesmiyeceiz. alacaz, memleketi kurtaracaz, diyordu. Diyarbakr blgesindeki birliklerimizden alnarak Samsuna gtrlen binlerce tfek mekanizmasna Havzada el koymu, asker depodaki silhlar da evlere tatmt. Merzifonda nemlice bir ngiliz birlii bulunduundan Havzada kalmas da pek tekin deildi. Kararghn Amasyaya gtrmeye ve arkadalar ile toplanty burada yapmya karar verdi. 13 Haziranda Havzadan ayrlrken son bir konuma yapt: Bugn bir millet adamym. Bir niformal deilim, demiti. Askerlikten ekileceini anlamakta, fakat halk ynlarnn paa niformasna ve padiah yaverlii srmal kordonuna ne kadar nem verdiini de bildiinden, liderlie doru ykseliinde, mmkn olduu kadar uzun mddet bu rtbe ve sfat otoritesini brakmamak kararnda idi. Amasya toplantsnn ve bu toplantda alnan kararlarn mill kurtulu tarihinde byk nemi vardr. Arkadalar ile konuma saatlerce srd. 21/22 Haziran gecesi yaverine u esaslar not ettirmiti: 1- Vatan btnl, millet bamszl korunacaktr. 2- stanbul hkmeti bu grevini yapamad iin milletimiz yokmu yerine konulmaktadr. 3- Millet bamszln kendi kendine kurtaracaktr. 4- Milletin sesini dnyaya duyurmak iin hibir bask altnda olmyan bir mill heyet kurulmaldr. 5- Sivasta en abuk zamanda bir mill kongre toplanmaldr. 6- Her vilyetten delege seilerek yola karlmaldr. 7- Delegelerin seimi ve yolculuklar gizli tutulmaldr. 8- ark vilyetleri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre toplanacaktr. O tarihe kadar teki vilyetler delegeleri de Sivasa ulaabilmilerse, Erzurum kongresinin azalar da Sivas umum toplantsna girmek zere hareket edeceklerdir. Konyadaki kuvvetlerin banda bulunan Mersinli Cemal Paa bu karara hemen katlmtr. Ankaradaki kolordunun komutan karar hazrlyanlar arasnda. Yalnz Erzurumdaki Kolordu Komutan Kzm Karabekir var: O daha nce Erzurum Kongresinin toplanmasnda direndii iin arkada da bunu kabul etmilerdir. Bundan sonra Amasya kararlar her tarafta asker sivil makamlara bildirilmitir. Mustafa Kemal stanbulda alanlarla Anadoludaki valilere ayrca bildiriler yollam, vatann paralanma tehlikesi karsnda mill savunma hareketlerinin hzla devam ettiini, yalnz miting gibi gsterilerle hibir zaman kurtulua varlamyacan, bu kurtulu salanncaya kadar kendisinin Anadoludan ve milletten ayrlmyacan yazm ve sonuna kadar bir millet ferdi gibi alacana mukaddesat adna sz vermitir. 72

Amasya antlamasnn hi aklanmyan bir gizli maddesi vardr. Bu maddeye gre Mustafa Kemal, Kzm Karabekir, Fuad paalarla Rauf Bey bir mill hkmetin ilk kadrosu olarak tesbit edilmitir.

Erzuruma Doru
Mustafa Kemal 23 Haziranda Tokat - Sivas yolu ile Erzuruma hareket etti. stanbul onu geri almakta direniyordu. Mustafa Kemali hibir sfatla tanmamak iin her yana emirler verilmitir. Azlettiler, aldr etmedi. stndeki resmi sfat mill kongrelerde liderlik otoritesini alncya kadar kendi stnde tutmya alacakt. Zaafa denlere de durmadan umut ve yrek peklii vermek lzmd. stanbulda Kuvay- Milliye ncl yapanlar bile Urfa, Mara ve Antepi alan Franszlara ho grnmesini t veriyorlard. Mustafa Kemal: Franszlar ho tutmakla ne kazanacamza akl erdiremiyorum. Garp zihniyeti dalkavukluk ve riyakrlk, hele zulm grm bir milletten gelirse, o milletin yaamak hakk olmadna hkmeder. Tersine ahlkszlk ve zulme kar avazmz kt kadar haykrmalyz. Avrupaya yaamya hakkmz olduunu anlatmalyz. Sizler de bu yolda yrynz, diye cevap veriyordu. Refet (Bele) komutanln stanbulda ngiliz gemisi ile yerine gnderilmi olana teslim ediyordu. Mustafa Kemal onunla hayli tartt. Refet: Almanyaya kar bizim de ihtiyatl davranmamz gerektirmez mi? Kararsz ve programsz hareketlerle maksada hiyanet ederiz, diyordu. Yolda bir de Ali Galip hikyesi vard. stanbul onu Mustafa Kemali yakalamak iin yollamtr. Fesat ve frsat olduu kadar korkak bir adam. Mustafa Kemal onu bile elde etmek iin sabaha kadar dil dker. Bu yzden uyumaz. Yanndakiler de uykusuzdur. Sabah bayram toplar atlrken Sivastan yola karlar. Geceyi Refahiyede geiren Mustafa Kemal ertesi gn uzun bir yryle Erzuruma varmak ister. Yol bozuk. Yanlarna aldklar yemekten stelik ondan baka herkes hasta. ardak boazndan Fratn yanndan geen osa zerine yamatan den bir metre kutrunda kaya yolu tkamtr. Arabann gemesine imkn yoktu. Yanlarna bir kazma almlard. ki kii zorla bir geit aabildiler. Mustafa Kemal eski ak bir arabada idi. Durmadan bozulur, ofr tamir etmek iin urap durur ve yorgun argn arabay srerdi. Bu yzden Erzuruma varlamayaca anlaldndan Erzincan tutmak istediler. Karanlk bast. ardak boazndan bir trl kamamlard. Haziran olduu hlde evrede kar vard. Gece ilerleyince yolu da kaybettiler. Seller osay berbat etmiti. Arkada iki otomobil de yetiememiti. Geceyi olduumuz yerde geirelim, dedi. Arabadaki battaniyeyi topraa serdiler. Bu arkadann yata idi. Kendisi ak otomobilin iinde uyumya alt. Gn aydnlnda yeniden yola dzldler. Kzm Karabekir ve yanndakiler Mustafa Kemal ve arkadalarn karlamak zere Ilcya kadar gelmilerdi. St aalar altnda konuklara yorgunluk kahvesi ikram edilmiti. Sekiz on kii kahve ierek konuuyorlard. Mustafa Kemalin gz Ilca bandaki srtlara iliti. Scak yaz gnei batmak zere idi. Tam yolun getii yerde, arkasn gnee ald iin, kaya renkli ve parltl, heykel gibi bir hayal. Glge ve k oyunu. Yanndakilere gsterdi. Ufuk zerinde yeni insan ve kan siluetleri. Aa doru inen kervan yava yava stle kadar geldi. Balarndaki adam oturanlarn nemli kimseler olduunu sezinerek elini gsne gtrp selm verdi. Mustafa Kemal hatrn sordu: Aa byle nereden geliyorsun? Rus gelirken muhacir olmutum. ukurovada idim. imdi kyme dnyorum. Zaman kt. Gvenlik yok. Byle iken ka doru buralara neden geldiini sorar: Yoksa oralarda geinemedim mi? Hayr paa... ukurova cennet gibi yer... Bize tarla da verdiler. Rahattk. Yalnz son gnlerde bizim Erzurumu Ermenilere vereceklermi sz kt. Geldim ki greyim, kimin maln kime verecekler? Mustafa Kemal yanndakilere: Bu milletle neler yaplmaz, dedi. Erzuruma geldikleri vakit Kzm Karabekir Paa, Refet Beyden gelen bir telgraf Mustafa Kemal Paaya verdi. Bu telgrafta stanbulun Mustafa Kemal hakkndaki kararlar bildirilmekte idi. Kararlardan biri de Mustafa Kemal imzal hibir telgraf alnp ekilmiyecekti. Refet Beye gre Mustafa Kemal askerlikten ekilmeli, Sivasa da gelmiyerek Erzurumda kalmal idi. Mustafa Kemal: Ne yapmalyz? dedi. Karabekir: zlecek bir ey yok paam. niformanz karsanz da mukaddesatm zerine sz veriyorum ki size stm 73

olduunuz zamandan daha bal kalacam, dedi. Mustafa Kemal mill hareketin ba tannacak ve orduya byle tantlacakt. stanbuldan Harbiye Nazr evket Turgut Paa kendisine Mustafa Kemal yerine ordu mfettiliini teklif ettii vakit, ben Erzurumdan ayrlamam, Mustafa Kemalin de ekilmesi doru olmaz, yolundaki cevabn da gsterdi. Henz bir halk temsilcileri toplants olmamt. Mustafa Kemal askerlikten ekilince, bizim artlarmza gre, hibir otoritesi kalmyacakt. Onun iin kendine eraf ve halk ynlar zerinde nfuz salyan padiah yaveri kordonlu niformasn mmkn olduu kadar uzun mddet stnde tutmak faydal olacakt. Halk devlete itibar edegelmitir. Fakat askerlikten de kovulmak zere idi. ster istemez istifa etti. Kovulma haberi de ondan sonra geldi. Burada pek dramatik bir sahneyi anlatmak isterim: Mustafa Kemal, Rauf Orbayla otururken mfettilik Kurmay Bakan Kzm Beyi (Dirik) btn haberlemelerde ktip etmekte idi ve lnceye kadar Mustafa Kemalle birlikte kalacana yemin edenlerdendi, yanlarna geldi, askerce bir selm verdi. Artk grevime devam etmekliim imkn yok, izin verirseniz Kzm Karabekir Paadan vazife istiyeceim. Dosyalar kime teslim etmemi emredersiniz? dedi. Mustafa Kemal ve Rauf Orbay vurulmua dndler. Mustafa Kemal hzn dolu gzleri ile Kzm Beye bakarak: Ya yle mi efendim? Peki dosyalar Hsrev Beye verirsiniz. Kzm Bey alml alml kt, gitti. Kzm Bey, Mustafa Kemalin ta Rumeliden tand idi. Sonra onu affetmi ve Cumhuriyet devrinde kendisine zmir Valilii ve Trakya Umum Mfettilii gibi grevler vermiti. Mustafa Kemal Rauf Orbaya dnd: Grdn m, dedi, rtbe ve niformann ehemmiyeti yok mu imi. Biraz sonra Karabekir Paann geldiini haber verdiler. Mustafa Kemalin iinden zntl bir phe geti. Kzm Karabekir: Kumandamda bulunan subay ve erlerin sayglarn sunmya geldim. Siz bundan sonra da kumandanmzsnz dedi. Mustafa Kemal, Karabekiri kucaklad. Kzm (Dirik) Kuvay- Milliye gnlerinde de g duruma dt vakit Mustafa Kemal tarafndan tutulduuna gre, yukardaki ayrl ikisi arasnda, Rauf Beyden de habersiz, hazrlanma benzer. nk Mustafa Kemal, Kzm Karabekire kar ihtiyatl davranmal idi. Kuvay- Milliye ve Cumhuriyet tarihinde Karabekirin bir hayli ad geecektir. Onun imdiden ksa bir portresini izmek isterim. Karabekir karakterli, ahlkl, yurtsever, fakat kltrsz ve kafaca pek orta bir adamd. Eskiden tiyatro Osmanlcaya ibret sz ile evrilmitir. Opereti arkl brete evirerek pek gln bir eser yazm, Erzurumda okul ocuklarna oynatp durmutur. arkl bretin hem gfteci, hem bestecisi idi. Mustafa Kemalin uzak grl politikacl ve hele Bat medeniyetilii yolundaki devrim anlay ile hibir ilgisi yoktu. Askerlikleri arasndaki sanat rakl da sz gtrmez. Birinci Dnya Savanda ve daha sonra Mustafa Kemalin glgesinde kalm olanlardand. Fakat Bolevik ihtilli olup da ar ordusu ktkten sonra Erzircan, Erzurum ve Kars almak frsat ona derek douda iyice tannm, general de olmutu. Kendine olduundan pek ok stnde deer veren ruh hastalarndand. En kk eyasnn mzelik olduuna inanrd. Eitim ve ekonomi ilerini en iyi kendi yola koyacan sanrd. En ok sevdii kelime bendi. Rya adl bir iiri, 1950de yaynlanmtr, bu iirde Abdlhamidin ruhu ona der ki: Beni ve saltanat devirenler arasnda sen de vardn - Hele sonuncusunda hem de mebus, hem kumandandn - stikll Harbini sen kurdun ve ba da sen buldun. Mondros Mtarekesinden sonra byk tehlikelerden biri douda Ermenistan kurulmas idi. Btn dnya halklar efkr, harp srasndaki katliam ve tehcir haberlerinin etkisi altnda, Ermenici idi. stanbula gelen haberlerde vilyat- sitte-alt vilyet denen Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakr, Sivas illerinin yeni Ermenistan olaca bildirilmekte ve Ermeni liderlerinin Kilikyaya kadar sarkmak peinde olduklar bilinmekte idi. Douyu nasl kurtarmal idi. nce stanbulda Vilyat- arkiyye Mdafaa-i Hukuku Milliye adnda ve sadece bu vilyetlerin Trk olduunu yaynlarla anlatmak, bar konferansna bavurup anlatmak zere bir dernek kurulmutur ki sonradan Erzurumda ad Vilyat- arkiyye Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine evrilmitir. Kzm Karabekir o evredeki tannmlndan da faydalanacan, tehlike ba gsterdii vakit bir hareket yaplabilmek ihtimali varsa nderlik etmeyi dnerek Erzurumdaki kuvvetin bana gitmek istemitir. Kendisinin, Ali Fuad Cebesoy ve Rauf Orbayn hatralarnda anlattklarna gre 1918 Kasmnda Karabekir Zeyrekte smet Beyle (nn) grr. smet Bey Osmanl Harbiye Nazrlnn o vakit belli bal ahsiyetleri arasnda idi. Karabekir eski arkadana: Beni Erzuruma tayin ettirmeye alnz, der. Ben orada milleti aydnlatrm. Bir anari olursa douda bir Trk 74

idaresi kurarz. Oray tehlikeden kurtardktan sonra bat iin alrz, demiti. smet Bey: Tehlike byk. Sylediini yapmak imknsz. kimiz de askerlikten ekilerek bir kyde iftilik yapalm, cevabn verir. Fevzi Paa (akmak) ki o vakit Genelkurmay Bakan idi, gider, douya gideceini syler. Fevzi Paa: Gitme, seni tasfiye edeceklerine de phe etme, kk der, dnersin, der. Douda mill bir hareket ekirdei kurulmakla tasfiye edilmenin ne iliii olduunu sormas zerine de Fevzi Paa kendisine bu yzden Divan- Harpe verileceini syler. Kzm Karabekirin btn dnd, ne yaplabilirse ancak douda yaplabilecei idi. Trl kurulular orada birletirmeli, hazrlanmal, olaylarn gelimesini beklemeli idi. lkenin teki blgeleri mill hareket iin elverili deildi. stanbulda ise devleti teslim alm olanlarn istediklerini uygulamaktan baka bir harekete giriilemezdi. Mustafa Kemal, Anadoluya giden Ali Fuad (Cebesoy) gibi onunla da grt. Mustafa Kemale gre de Anadoluda hazrlanmak, frsat gzetmek, eer bar artlar ar olursa giriilecek mill hareketin artlarn salamak lzmd. Ama o memleketi dou ve bat diye ikiye ayrmay doru bulmuyordu. Vatan bir btn olarak ele alnmal idi ve kurtulu iin millete yurt lsnde tedbirler ve areler aranp bulunmal idi. Karabekir daima kendi stnde grd Mustafa Kemale sz verdi ama, komutan o, kuvvet onda idi. Mustafa Kemalin kendinden baka dayana olmad, Erzurum Kongresine gelecek olanlarn da ancak kendisine bal kalacaklar fikrine saplanmt. Mustafa Kemal ise askerlikten ekildikten sonra milletin bana gemi olmak durumunda ve davran da bu yolda idi. Karabekir: Ben ahslarn milleti kurtaracaklarna ve kurtuluun ahslar sivrilmekte olduuna inanmam, diyordu. Sebebi, bir toplantda: Mill harekete bir lider lzmdr. Hareketin bana Mustafa Kemal gemeli, arkadalar ona yardmc olmaldr, diye karar verilmi olmas ve bu fikir etrafnda propaganda yaplmas idi. Karabekir liderlie ahslk damgas vurduu vakit dnd Mustafa Kemali baa geirmemek ve kendi, aka meydanda grnmeksizin, bata bulunmak olduuna phe yoktu. Erzuruma gelen delegelerden bazlar ile Erzurumlulara verdii bir adr yemeinde: Bu size birinci yemeim. kincisini inallah stanbulda Yua tepesinde yiyerek kran namazn da Eyp camiinde klacaz, demiti. Bir ngiliz airin kadnlar iin syledii, ne onlarla ne onlarsz, sz hatrlardadr. Mustafa Kemal, imdi onlarsz yapamyacaklar ile birlikte olmak, ama ilerde onlarla yapamyacan da dnerek tedbirli olmak zorunda idi. Karabekir, szde hizmetinde bulunmak, gerekte onun en kk hareketini gzden karmamak, sual sorarsa sr vermemek grevi ile Baavu Aliyi Mustafa Kemalin emrine vermiti. Ali avu diledii vakit komutan Karabekirin yanna izinsiz girebilecekti. Ali avutan Mustafa Kemal kukulanm, onu elde etmitir. Daha sonralar Kzm Karabekir de Deli Halit denen tmen komutan Halit Paann Mustafa Kemal Erzurumdan ayrld zaman, onunla ifre ile haberletiini renip, onun emri zere hareket edecei hakknda bir de telgrafn yakalamt. Halit Paa, gerektiinde Kzm Karabekirle ilgisini keserek dorudan doruya Mustafa Kemali tanyacan yazyordu. Karabekir bu kararn Mustafa Kemal Erzurumda iken verilmi olduunu tesbit etti. Pek atlgan ve pek gzl Halit Paa gerektiinde kumandaya dorudan doruya el koyacakt.

Erzurum Kongresi
Mustafa Kemal askerlikten ekildikten sonra be kii gelerek kendisine Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin bakan olduunu bildirmilerdir. Cemiyetin yeri yok, kadrosu yok, btesi yoktur. Pek oklarnda umut da yoktu. Mdafaa-i Hukukun btn paras doksan lira kadar bir eydi. Bazlar, kadnlarmzn nesi varsa satalm, demilerse de onlar da sava yllar glerinde satlp tkenmiti. 23 Temmuz 1919. Pek orta hlli bir okul. Yirmiye on iki metrelik sularnda am tahtalarndan, hal ve seccade ile rtl, bir bakan, iki de ktip krss. Gene am tahtasndan renci sralar. Duvar ve pencereler plak. Bamszlk sava ve ondan sonraki yeni Trkiye kuruluunun temeli, ilk bu salondaki toplantda atlacakt. Be vilyetten elli drt delege gelmitir. teki vilyet valileri delege gndertmemilerdi. Gelenlerden on yedisi ifti ve tccar, bei emekli subay, drd emekli memur, bei retmen, drd gazeteci, bei hukuku, drd mhendis, biri hekim, alts sarkl hoca, eski milletvekili, bir komutan, biri de eski bakand. Kzm Karabekir toplantda yoktu. Bakan kim olacakt? Kzm Karabekire gre Mustafa Kemal olmamal idi. Gene ona gre birok delegeler de 75

bu fikirdeydiler. Rauf Orbay da bir bakasnn bakan olmasn ister. lk toplant bakanlk, ttihatlk ve tilflk tartmalar ile geer. Bir hoca, ki tannm bir gerici idi, kongreyi at vakit, Trabzonlu bir delege: ttihatlarn reisliini istemiyoruz, in aa! diye barmt. Hoca krsden indi, bakas da kmad. Daha sonra bakanlk edecek biri de, tilf istemiyoruz, in aa! haykrlar arasnda krsy brakt. Sonunda bir delege sz alarak: te Mustafa Kemal Paa... te Rauf Bey... Ben kendi hesabma Mustafa Kemali seiyorum, siz de seerseniz krsye onu davet edelim, dedi. Hava da buna gre hazrland iin her taraftan: Hay hay... sesleri geldi. Mustafa Kemal krsye kt. Baka esvab olmad iin niformal idi. Delegelerden bazlar bu hli serte tenkit ettiler. Paalk niformasn brak, bizim gibi ol, diyorlard. Rauf Bey: Paam Erzurum valisini azletmiler. Gidecek. Ondan bir takm isteyelim dedi. Vali redingot takmn verdi. Atatrkn bana anlattna gre parasn da tam almtr. Kongre on drt gn srd. Alnan kararlar unlard: 1- Mill snrlar iindeki btn vatan ksmlar bir btndr. 2- Her trl yabanc igal ve istilsna kar ve Osmanl hkmetinin k hlinde millet hep birlik olarak savunma ve dayatma grevini yapacaktr. 3- Hkmet vatan ve istiklli koruyamazsa bir geici hkmet kurulacaktr. Bu hkmet heyetini mill kongre seecektir. Eer kongre toplantda deilse bu seimi Heyet-i Temsiliye yapacaktr. 4- Kuvay- Milliyeyi mil ve mill iradeyi hkim klmak esastr. 5- Manda ve himaye kabul olunamaz. 6- Millet Meclisinin toplants salanmasna ve bylece hkmetin murakabe altnda bulundurulmasna karar verilmitir. Heyet-i Temsiliye bakanl, hkmet, hatta devlet bakanl demekti. Kim olmal idi, Kzm Karabekir de, bakalar da Mustafa Kemali setirmek istemiyorlard. Mustafa Kemal bu mesele iin herkesin dndn aka bilmek ister. Toplantdakilere birer kt verir. Kzm Dirikin fikri: Mustafa Kemal Paa nokta- hcum olduundan Heyet-i Temsiliyeye girmemelidir. Hsrev (Gerede): Girmesinin bir zarar yoktur. brahim Tali: Mustafa Kemal uzakta kalmaldr. Bunlar 19 Mays gnnn en yakn arkadalar, mill kurtulu savasnn yar- garlar idi. Heyet-i Temsiliyeye dokuz kii seilmitir. lerinden biri Erzincan Naki eyhi, biri de Mutki aireti reisidir. Mustafa Kemalin o gnler nasl bir hava iinde bulunduunu daha da iyi belirtmek iin, gelecekteki laik Cumhuriyet kurucusunun Erzurum Kongresindeki duasn okuyalm: Cenab- Vcib-l-mteal hazretleri habib-i ekremi hrmetine mbarek vatann sahip ve mdafii ve diyanet-i celile-i Ahmediyyenin il yevm-il kyme hris-i esdak olan millet-i necibemizi ve makam- saltanat ve hilfet-i kbray masun ve mukaddesatmz dnmekle mkellef olan heyetimizi muvaffak buyursun, min. Mustafa Kemal Erzurumdan ayrlmadan nce Cevat Dursunolu ile baz arkadalarna demiti ki: Ben milletle kumar oynamam. Muvaffak olacamz biliyorum, artk milletlerin kendi kendilerini kurtarmalar devri gelmitir. Mstemleke devri sona ermitir.

Sivas Kongresi
Artk Sivas Kongresini toplamal, hepsi kendi bana buyruk mill kurulular bir tek ynetimine balamal, mill kurulu hareketinin bir lideri olmal idi. Trakya-Paaeli Cemiyetinin davas ne idi? Osmanl Devleti topraklar blldnde ngiltere, olmazsa Fransaya snarak Trakyay kurtarmya almak! ark Vilyetleri Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin program bu vilyetlerdeki slm ve Hristiyan unsurlarn serbeste gelimelerini salamak, slm halkn tarih ve mill haklarn tantmak ve savunmak, yaplm zulmlerin hesabn sormak, sorumlar olanlar cezalandrmak, yaklp yklmalar yerine koymann arelerini aramak! Trabzonda Pontus hkmeti kuruluunu nlemek zere adem-i merkeziyeti bir cemiyetin de yolu ayn idi. Batda Yunanllara kar ete savana girienler kendilerini mill kurtuluun kurucu ve yneticisi saymakta idiler. Sivasta vatan btnl ve btn millet adna bir kongre toplamya kar olanlar oktu. Amasya toplantsnda Rauf Bey (Orbay): Ben misafirim, diye Mustafa Kemalin hazrlad bildiri ve ar vesikasn imzalamaktan ekinmi, sonra bir hatra olarak imzalamt. Refet Bey nce reddetmi, Ali Fuad Paann (Cebesoy) srar zerine belli belirsiz bir imza koymutu. Balkesirdeki Karasi-Saruhan havalisi hareket-i milliye ve redd-i ilhak cemiyeti kongre bakan Hac Muhiddin Sivasa delege yollamak daveti zerine: 76

 Ne kuvveti var bunlarn? Medeniyet lemini antaj ve blfle ne kadar aldatabiliriz? diyordu. Bu cephedekiler daha sonra Sivasa: Karmzda seksen bin asker var. Biz komutanlarmzla ve tekiltmzla bamsz kalmalyz, diye kafa tutacakt. Kzm Karabekire gre Sivasta toplanmak varlmz kendi elimizle tehlikeye atmakt. Yeni bir kargaala sebep olacaktk. Erzurum Kongresi kararlar ile yetinmeli idik. Bar esaslar anlalncaya kadar da hi kmldamyarak sabretmeli idik. gal kuvvetleri ile stanbul hkmeti de kongreyi toplatmak iin el birlii etmilerdi. Binba rtbesinde bir Fransz jandarma subay, yanna bir tercman alarak Sivas valisine geldi: Eer burada kongre toplanrsa Franszlar Sivas igal edecekler, dedi. Vali, Mustafa Kemale ikinci bir kongreden vazgeilmesini tavsiye etti. Yahut Erzincan semeli idiler. Kuvay- Milliyeci bir gen, sonradan Sivas milletvekili Rasim de valiyi desteklemekte idi. Mustafa Kemal, ngilizlerin Samsunu topa tutmak, on gne kadar yeni igaller yapmak antaj ile kendi almalarna engel olmak istediklerini hatrlatarak bu blflere kulak asmamalar cevabn verdi. Erzurumdan Sivasa gitmek iin paralar yoktu. Bir emekli binba btn parasn dn verdi ki 900 lira idi, 100 lira da aralarnda toplyarak 29 Austos 1919da Erzurumdan ayrldklar vakit Heyet-i Temsiliyeden yalnz be kii idiler. Drd gelmemilerdi. Erzincan boazna geldiklerinde baz jandarma subay ve erleri otomobilleri durdurup boazn Krt haydutlar tarafndan tutulmu olduunu bildirdiler. Merkezden kuvvet istedikleri iin, bu kuvvet gelip boaz alncaya kadar beklemelerini sylediler. Erzincana dnecekler, kim bilir ne kadar orada kalacaklard. Fakat daha byk tehlike tam gnnde Sivasa varmamakt. Mustafa Kemal, ift mitralyzl bir otomobili ne katarak hemen yrmek kararn verdi. Ufak tefek atelere nem verilmiyecek, vurulanla lenle uralmyacak, haydutlarla yakn karlama olursa hepsi arabalarndan atlayp arpacaklar, sa kalanlar yola devam edeceklerdi. Dadalolunun yazd gibi, lenler lr, kalan salar bizimdir. Hibir vaka olmadan 2 Eyll akam Sivasa varlmtr. ehirde ne kadar fayton ve yayl araba varsa hepsini karlayclar tutmulard. Yalnz Hrriyet - ve - tilf Partisinden kimse yoktu. Kalabalk arasnda Fransz subaynn tehdidi zerine tellanan gen Rasimi grnce Mustafa Kemal: Genler iin vatan ilerinde lmek olabilir, korkmak asla! dedi. Kurtulu Savanda Sakarya Zaferi nasl bir kader dnm olmusa, Anadoluda yeni devletin kuruluunda Sivas Kongresinin o kadar byk nemi vardr. smet Bey (nn), Halide Edip (Advar) ve Refet Bey (Bele) de iinde olmak zere birok yurtsever kimseler Anadoluda kurtulu sava verilebileceine inanmyorlar, Amerikan mandas altna girmekten daha iyi bir are grmyorlard. Halide Edip 10 Austos 1919 tarihi ile yazd mektuptaki metni Atatrkn Nutukunda vardr, Biz stanbulda kendimiz iin btn eski yeni Trkiye snrlar iine almak zere geici bir Amerikan mandasn ehven-i er olarak gryoruz, dedikten sonra, mektubunu; Sergzet ve cidal devri gemitir. Hudutlarnda bu kadar ok evld len zavall milletimizin fikir ve temeddn (medenlemek) muharebesinde ka tane ehidi var? diye bitiriyordu. smet nnnn Kzm Karabekire yazd mektubu buraya olduu gibi alyorum: Kardeim Kzmcm, Bundan evvel bir mektup yazmtm. Onu daha almamsnzdr. Bununla vaziyet hakknda malmat vermek istiyorum: imdi stanbulda belli bal iki ceryan vardr. Amerika, ngiliz taraftarl. ngiliz tarafnda Hrriyet ve tilf ve Trke stanbul gazetesi, Adil Bey... v.s. Mtebakisi Tevfik Paa dahil olduu hlde Amerikan muaveneti (koruyuculuu) taraftardrlar. Evvelce Amerikallarn kabul etmesi pek pheli olduu iin ngilizler sakin idiler. Hlbuki tahmin hilfna olarak, Amerikada gelmek iin temayl artm. stanbulda propagandaya baladlar. Taraftarlarn hkmet ile beraber krklyorlar. stanbulun baz mahallerine beyannameler bile datmlar. ngilizleri isteriz diye... ngilizlerin emeli bu esnada memlekette, Amerikan heyetinin tahkikatn ve temaylatn iptal edebilecek ceryan ihzar ve iln ettirmek, bu suretle bir defa Amerika iini suya drdkten sonra yine bildiklerini yapmaktr, diye tahmin olunuyor. Korkulur ki btn Asyay eline geirmi olan ngilizler, yegne kabiliyet-i harbiyye ve ihtilaliyyesi olan Trkiyeyi elinde bulundurarak tamamen rtp mahvetmek istiyeceklerdir. Eer Amerikann gelmesi suya derse, ngilizler iin bu gnk taksim vaziyetini tevsik etmekten (ileri srmekten) baka yaplacak bir ey yok gibidir ki, ngilizlere dierleri bu hususta muavenet edecekler, muhalefet etmiyeceklerdir. Eer Anadoluda halkn Amerikallar herkese tercih ettikleri zemininde, Amerika milletine mracaat edilse pek ziyade faydas olacaktr, deniyor ki ben de tamamiyle bu kanaatteyim. Btn memleketi paralamadan Amerikann mrakabesine tevdi etmek (denetimine vermek) yaayabilmek iin yegne ehven are gibidir. Fakat bugn bu kanaatn kymeti onun ihzarndadr. Avrupann Amerikann pazarlk ettikleri bir zamanda Amerika 77

aleyhine bir koz gstermemektedir. Sen Erzuruma giderken korkuyorum ki seni bir eye kartracaklar demitin. Evimden dar kmadm ve hibir eye karmadm. Fakat muhitim kart. Ben karmadm da ne oldu, hi! ray- asker tekil ettiklerini ve beni oraya tayin ettiklerini bildirdiler. Bir hafta sonra affettiklerini sylediler. Kim istemiti? Sonra ne sebeple affettiler? Bilen ve syleyen yoktur. Anadoluya silh ve cephane giderse ben gnderirmiim, hep ben idare edermiim, Adil Beyin kanaati bu... Merhumun her bildii byle ise vay milletin bana... (smet nn, ben gndermiyorum ki demek istiyor.) Dahil nifak, hkmetle millet arasndaki iftirak en soysuz en alak ksmn idare banda bulunmas gibi ahvalin memleketi daha nice felketlere sreceine phe yoktur. Anadoluda anari gnden gne artyor. Hkmetsizlik her gn daha ziyade tebarz ediyor. Bu hl yalnz bana bir felkettir. En muktedir, en temiz insanlar bu anariyi senelerce tedavi ve mahvolan nfuz-u hkmeti de iadeye teebbs etseler muvaffakyetleri phelidir. Bilkis tutulan sakin yolun inat ve srarla takibinden mtevellit netayi (sonu) bakalm ne olacaktr? te biz evimizde hibir kimse ve hibir eyle alkadar olmakszn hkmetin kanaatine ramen ahvali byle teessrle gryoruz. Dilhun (iimiz kan alyor) oluyoruz. Duadan baka elimizden bir ey gelmez. Malatyadan bana Malatya mebusluunu teklif ediyorlar. Sen ne dersin? Gzlerinden perim. Seni barma basarm sevgili kardeim Kzmcm. smet Vatanseverliklerinde hi phe olmyan, asker sivil, biroklarna gre iki ihtimal vardr: Biri Hrriyet - ve - tilf Partisi ile saraya ve Bab- liye dayanan ngilizler elinde paralanmak, blnmek, ikincisi yalvara yakara Amerikan mandas altna girmek ve bylece yurt btnln korumak! Byk devletlere meydan okuyucu bir bamszlk sava bunlar iin imknsz bir ey... Kzm Karabekir gibi gerektiinde paralanmya kar dayatmak fikrinde olanlar iin de sonuna kadar beklemek, byk devletleri gcendirici davranlardan ekinmek, stanbulca asi, yani kanun d tannmamak art. Damat Ferit hkmeti Sivas kongrecilerini bastrmak iin Krtl bile ayaklandrmak zere, ngilizlerle el birlii yaparak, cretli fesatlar yollamt. phesiz padiah da Damat Ferit de birer hain deildirler. Fakat onlara gre tek kar yol ngilizlere snmak, itaat etmek, iyi niyet gstermek ve onlardan yardm beklemektir. Yapabilecek baka bir ey yoktur. Sivas Kongresinin amalarndan biri tam bir mill dayattan baka btn dn ve tasarlamalarn hayalden ibaret olduuna vatansever ve milliyetileri inandrmak olacakt. Tuhaftr, Kzm Karabekir gene yeni liderin kaygs altnda idi. Mustafa Kemale yazd bir ifreli telgrafta: Telgraflar ve tamimler altnda imzanz olmamaldr. Siz mnferit grnmemelisiniz, diyordu. zel konumalarnda da, efendim herkes Mustafa Kemal padiah indirip yerine geecek, diyor diye kendi korkusunu ileri sryordu. Amerika liberal bir devlettir. Hristiyandr. Ermeni katliamndan btn Trkl sorumlu tutmaktadr. Eer onun mandas altna girsek Amerikadan Dou Anadoluya bir Ermeni gne engel olacak m idi? Hayr, Krt otonomicilerini susturacak m idi? Hayr. Hristiyanlarn elinden ekonomik ve tarm egemenliini zorla alp sadece rgatlk, askerlik ve memurluk yapan Trklere devredecek mi idi? Hayr. Demokratik yolda medreseciler ve eriatlar eitim ve ynetimini durdurup devrimci bir yol mu tutacakt? Hayr. Nice misyonerlerin o vatann drt kesinde okullar ap Trk olmyan unsurlar yetitirdikleri byle bir mandadan sonra Trkln hli ne olacakt? zmir 1914ten nce ticarete, varlka, yaaya Rumdu. Van Ermeni idi. Umutsuzluk iinde bunlar dnebilen yoktu. Bir mill kurtuluun ilk art bir lider bulmak olduunu da anlamamazlktan gelmek tuhaf bir ey, daha dorusu o sra manev otoriteyi ellerinde tutanlarn kendi yoksun olduklar liderlik niteliini bir bakasnda grmek istemeyiten, birtakm iin de henz maceraclk ilesini ektiimiz Enverin bir ikincisine uramaktan ekinilerinden idi. Kongre toplanaca gnn arifesinde Hsrev (Gerede) Mustafa Kemale geldi. smail Fazl Paa (Ali Fuad Cebesoyun babas), Rauf Bey (Orbay), Bekir Sami sizi bakan yapmamaya ve smail Fazl Paay reislie setirmiye karar verdiler, dedi. Araya fitne mi sokuyorsun? Hayr efendim, ben de beraberdim. Ertesi gn kongrenin toplanaca lise merdivenlerini karken Rauf Beye: Kimi reis yapalm? diye sordu. Rauf Bey heyecanla: Siz reis olmalsnz, dedi. Demek bana Bekir Sami Beyin evindeki kararnz bildiriyorsunuz, dedi ve yrd. Mustafa Kemal krsye karak kongreyi at: 78

 Reisinizi seiniz, dedi. Biri krsye geldi: Bendeniz reisliin birer gn veya birer hafta nbetle vilyet adlarnn harf srasna gre reislik yaplmas fikrindeyim, dedi. Teklifinin vilyeti eliflerin (a) banda idi: Mustafa kemal: Neden lzm geliyor bu? diye sordu. ahsiyet olmamak iin. e politika kartrmamak, msavat (eit) olmak iin... Sonunda oy eksikle Mustafa Kemali setiler. Sivas Kongresinin ilk gn hemen hemen bouna kongredeki temsilcilerin ttihat olmadklarna dair yemin forml hazrlan, padiaha arza yazmak, gelen telgraflara cevap vermek, kongre politika ile uraacak m uramayacak m gibi tartmalarla geti. Drdnc gn nemli idi. Cemiyetin arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk olan ad Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine evrilmi, Heyet-i Temsiliye, arki Anadolunun heyet-i umumiyesini temsil eder maddesi de, Heyet-i Temsiliye, vatann heyet-i umumiyesini temsil eder olarak deitirilmitir. Kongre zerine en byk bask Amerikan mandaclarndan geldi. stanbulda Ahmet Rza Bey, Ahmet zzet Paa, Cevat Paa, rksulu Mahmud Paa, Reat Hikmet, Cami, Reit Sadi beyler, Esat Paa, Kara Vasf gibi bata gelen ahsiyetlerin hep manda tarafls olduuna dair ifreler yad. Bekir Sami ve Refet beyler (Bele) krsde bu davann szcln yaptlar. Rauf Bey de nutkunu: Bu tehlikeler karsnda memleketimize kar en bitaraf vaziyette bulunan Amerikann mzaheretini kabul etmiye mecburuz. Ben bu kanaattaym, diye bitirmitir. Manda zerine geen uzun tartmalar ki Nutukta bol yer verilmitir, sonunda heyet istemek iin Amerikaya bir mektup yollanmak gibi, ki gnderilmemitir, sudan bir karara balanp kalmtr. Mustafa Kemalin mandaclara kar en kuvvetli silh Erzurum Kongresinin manda ve himaye kabul olunmaz yolundaki karar idi. Kongre 11 Eyll 1919da daha kalabalk bir Heyet-i Temsiliye seerek sona ermitir. Fakat yeler olaanst toplant ihtimali ile bir mddet daha Sivasta kalacakt. Yeni bir seim yaplarak Meclis toplanmas da kongrenin kararlar arasnda idi. Kzm Karabekir telgraf ekerek: Sivas Heyet-i Temsiliyesi Erzurum Heyet-i Temsiliyesini kaldramaz. Yalnz oraya seilenler buradan ekilmelidirler, diyordu. Bu srada Mustafa Kemal ok ileri bir adm daha att: Mill hareketi durdurmak iin Malatyada Krtlk ayaklanmasna kadar haince hareketleri kongre adna dorudan doruya padiaha bildirmek iin stanbul hkmetinden izin istedi. Verilmemesi zerine, gene kongre adna, Anadolu ile stanbulun btn iliiklerini kesmeye karar verip sivil ve asker makamlara, bugnn padiah ile milleti arasna giren hainler hkmeti yerine meru bir hkmet iktidara gelinceye kadar hepsinin Sivasta Heyet-i Temsiliyeye bal olduklarn bildirdi. Geri pek ok tenkitler ve kar gelmeler olmusa da artk Anadoluda stanbuldakinden ayr mill bir iktidar ekinilmez bir olupbitti, bu yeni iktidarn ba da Mustafa Kemaldi. 12 Eyll 1919da Anadolu stanbuldan ayrlmtr. Sivas Kongresi konumalarndan gn gnne haber verilmedii iin ikyetler eden Kzm Karabekir, bu defa da acele edildiini sylyordu. Kendini tek yetkili kuvvet sahibi gren Kzm Karabekir: stanbulda kt bir hkmet bu hareketi bsbtn isyanc saydrabilir, halk ayaklanabilir, Anadoluda karde kan dklebilir, diyordu. Geri sonradan sra ile bunlarn hepsi olacakt. Ama bir kurtulu sava iin hepsini gze almal idi. ngiliz Yksek Komiseri Amiral Robeck, D Bakanna 13 Eyll 1919da yle yazyordu: Sadrazam Damat Feritle grtm. Mustafa Kemalin hareketine gittike daha nem vermektedir. Bu hareket, ona gre Ankara, Sivas ve Erzurum vilyetlerinde be yz kadar subayn ii. Ya onlar ezecek bir Osmanl kuvveti gnderelim, ya eer mttefikler buna izin vermezlerse, kendileri baz kilit noktalar igal etmek zere kuvvetler gndermelidirler. Ben kendisine u cevab verdim: Eer Trk kuvveti giderse bir i sava olur. Mttefikler harpten yorulmulardr. Kan dklmesini istemezler. Ferite gre halk mttefikleri ok kuvvetli biliyor. Bar kararlarn kabul etmiye hazrdr. Kendisine Mustafa Kemalle bir grme frsat aramasn syledim. Bunun iin vakit geti, dedi. 17 Eyll tarihli bir rapora gre de: Anadoluda mill hareket bamsz bir cumhuriyete doru gitmektedir. Bu hareket stanbuldan, bilhassa Harbiye Nazrlndan desteklenmekte, halk efkrn Damat Feritten fazla Mustafa Kemal temsil etmektedir. Onlara hkmetin kabul edecei bir anlamay silh kuvveti ile zorlamak gerekecektir. Damat Ferit, ben ekilirim ama bu padiah brakmak manasna gelir, padiah ise kendine kar gelenlerle bir 79

hkmet kurmaktansa tahtndan vazgemeyi tercih eder... deniyordu. Amerikadan gelip Sivasta kendisi ile gren General Harburd yle yazmtr: Mustafa Kemal otuz sekiz yalarnda. Zayfa, boyu bosu yerinde. Asker tavrl bir gen adam. Trklerin evde ve darda balar kapaldr. Bunun ise ak. Ate hattnda tehlikeye uramaktan ekinmez olduunu ve bu yzden Alman subaylarnn kendisinden ikyeti olduklarn iittiimizden kendisi ile ilgili idik. Cevaplar pek ak ve akarsu gibi idi. Skntl iler iinde bulunduu gzel tesbihini hi durmadan ektiinden belli idi. ahsiyeti ile arkadalarna kolayca hkim olmutu. Onun ve yakn arkadalarnn gerek vatanseverler olduklarn grdk. General Pershingin kurmay bakan olan General Harburd Sivasta Mustafa Kemalle grrken der ki: Trk tarihini okudum. Milletiniz byk kumandanlar yetitirmi, byk ordular hazrlamtr. Bunlar yapan bir millet elbette bir medeniyet sahibi olmaldr. Takdir ederim. Ama bugnk duruma bakalm. Bata Almanya, mttefiklerinizle drt yl harp ettiniz, yenildiniz. Drdnz bir arada yapamadnz eyi, bu durumda tek banza yapmay nasl dnebiliyorsunuz? Fertlerin intihar ettikleri vakit vakit grlr. Bir milletin intihar ettiini mi greceiz? Mustafa Kemal generale: Teekkr ederim, dedi, tarihimizi okumu, bizi renmisiniz. Fakat unu bilmenizi isterdim ki biz emperyalistlerin penesine den bir ku gibi yava yava aalk bir lme mahkm olmaktansa babalarmzn oullar olarak vurua vurua lmeyi tercih ediyoruz. General ve arkadalar sessizce ayaa kalktlar. Biz de olsak byle yapardk! D Bakan Lord Curzon yle diyordu: u menhus (uursuz) zmir karmasndan beri her Trk Mustafa Kemalin temsil ettii yurtseverlik davasna kar derin bir sempatiden baka duygu besliyemez. ngiliz Genelkurmay Bakan Sir Henry Wilson, artk ngiliz politikas Mustafa Kemalle dost olmaktadr, demiti. stanbul komutanlna gelen Sir Charles Harrington yazd mektupta gene Sir Henry Wilson, yapacamz en doru hareket stanbuldan kp gitmek ve Trklerle dost olmaktr, diye yazyordu. Mustafa Kemal davranlarnda meruiyeti kalmya pek dikkatli idi. Anadoluda Mill Meclis alncaya kadar Osmanl mevzuatna dokunmamtr. Her eyi yapabilirsiniz, diyenlere, daima, hayr cevabn vermitir. Kendisini devrimci kararlara srklemek istiyen Trk ve ilerici genlere de: Biz imdi vatan kurtaracaz. Bu ilerin sras deildir, derdi. Sivas Kongresi ou drtle gelen 31 ye ile toplanm, Heyet-i Temsiliye saysna 6 kii eklenmiti. 18 gn sonra toplanan Balkesir Kongresi hareket btnlnn salanmadn gsterir. Bata bulunanlar: Biz Yunanllara kar bir cephe kurduk. Sivastakilere katlrsak politikaya karm oluruz, diyorlard. stanbuldan da, onlarla birlik olmadnz iln ederseniz size silh da veririz, diye ayrl kkrtyorlard. zmir Kuzey Blgesi Kuvay- Milliyesi adna 28 kii ancak 1920 Martnda u karar verdi: 4 Eyll 1919 Sivas Kongresinin vahdet-i milliyye maksatlarna ve siyas emellerine tamamiyle itirak ederiz. 16 Mays zmir igali, uyann, 16 Mart stanbul igali tamamlyacakt. Damat Feritin dayat Ekime kadar srd. 1 Ekimde padiah ve halifeye bal, fakat yurtsever ahsiyetlerden bir hkmet kurulmutur. Mustafa Kemal bu hkmeti kendi ynetimi altnda tutmak, yeni Millet Meclisini de Anadoluda toplamak isteinde idi. stanbul hkmetine yardmc olmak iin bir hayli artlar ileri srd. Yeni hkmet kongre kararlarn tutmal idi. Meclis toplanncaya kadar millet kaderi ile ilgili hibir karar vermemeli idi. Bar konferansna gidecek delegeler milletinin gvenini kazanan ahsiyetler olmal idi. Baz tutuklama, aziller, sorumlu olanlar cezalandrmak, alnan rtbeleri geri verme, Kuvay- Milliyeciler aleyhindeki davalar durdurma, basn yabanc sansrnden kurtarma gibi istekleri vard. ou, stanbul hkmetinin yapamyaca eylerdi. Bir hayli haberleme, makine banda grmelerden sonra, stanbul hkmeti Bahriye Nazr Salih Paay Mustafa Kemalle konumak ve anlamak iin Anadoluya gndermiye karar verdi. Mustafa Kemal 18 Ekimde Sivastan kalkarak Salih Paa ile bulumak zere Amasyaya gitti. Bu toplantda be protokol imzalanmtr. Esaslar hep Mustafa Kemalin istedikleri idi. Pek nemli mesele yeni seimden sonra Millet Meclisinin toplant yeri olmutur: Mustafa Kemale gre Meclis Anadoluda bulunmal idi. Salih Paa ile Bursa zerinde bir uzlamya vardlarsa da Bahriye Nazr verdii szlerin hibirini yerine getiremez. Mustafa Kemal Sivasta iken Sivastaki Hrriyet - ve - tilflar padiaha telgraflar ekerek ne Heyet-i Temsiliye, ne de bandakileri tanmadklarn bildirmilerdi. stanbulda hkmet deimi olsa da padiah takm her yanda yn kaynatrclnda devam ediyordu. stanbulun Meclisin Anadoluda toplanmasna kar olduu haberi gelince Mustafa Kemal, Kzm Karabekiri ve Ali Fuad Paay Sivasta son bir grmiye ard. Gerek Meclis, gerek Pariste hazrl bitmek zere bulunan bar konferans diktasndan sonra ne yaplaca zerine bir karar verilmeli idi. 80

Buluma tarihi 28 Kasm 1919. Heyet-i Temsiliyenin ounluu ve Mustafa Kemal yeni Meclisi Anadoluda toplamak fikrinde. Kzm Karabekir bu defa btn arl ile bu fikre kar koymutur: stanbulla bozuuruz. Bir Damat Ferit hkmeti daha gelir. Halk ayaklandrlabilir, diyordu. Kuvvet banda yalnz kendi vardr, sanyordu. Bu tek bir kolordudan ibaretti. Birinci gn sonu alamad ise de ertesi gn Rauf Beyin de katlmas ile Mustafa Kemal ve arkadalar daha fazla diretmediler. Rauf Bey kendi de stanbula gitmek, fedakrca tehlikenin iinde bulunmakta mill hareket iin fayda grr. Rauf Bey, hl, Hamidiye Kahramandr. Tek bana feda olmaktan ne kabilir? Kzm Karabekir, padiah ve halifeyi, ngilizleri fazla huylandrmaktan ekinip durur. Sabrl olmak lzmd. stanbula gidecek milletvekilleri ile grerek direktifler vermek zere Mustafa Kemal batya doru gitmeye karar verir. 18 Aralkta Sivastan ayrlarak Ankaraya gelir. Gene yol paras yoktu. Bankalardan almak istemiyordu. Birinden bor aldlar. Otomobil lstiini de Amerikan okulu mdrnden. Ankarada bir nutku vardr. Bu nutukta ilk defa zaferle dahi ilerin bitmiyeceini sylemitir: Bugnk yapacamz vatan paralanmaktan ve milleti esir olmaktan kurtarmaktr. Ama vazifemiz bununla bitmiyecektir. Meden milletler arasnda faal bir unsur olabileceimizi ispat etmemiz lzmdr, der. Seim yapldktan sonra son stanbul Meclis-i Mebusan 12 Ocakta yz krk kii ile toplanmtr. 80 milletvekillik ounluk kendine Mdafaa-i Hukuk Grubu adn vermek istemez. Felah- Vatan teklifini benimser. Padiah inhiraf- mizacn ileri srerek meclisi amya bile gelmez. Padiah Hrriyet - ve - tilflarla ngiliz korkusunun basks altndadr. Meclisi kendine mal etmekten korkmaktadr. Milletvekillerinden birtakm da sarayn glgesi altna girmitir. Bu meclisin tek faydas Misak- Millyi kabul etmesidir. Misak- Mill yabanc igal kuvetlerine mill hareketin sadece Trk vilyetleri zerinde hak dava ettiini, ne Suriyede Franszlarn, ne de Irakta ngilizlerin kazanlarna dokunulmyaca inancn vermek bakmndan phesiz pek faydal idi. Profesr Yeke der ki: Mustafa Kemal ezeli dman tanmazd. Hibir zaman kazand zaferi ar isteklerle tehlikeye sokmamtr. 30 Ekim 1918 mtareke hatt tesindeki Osmanl topraklarndan cesaretle vazgemesi ihtillci eserlerinin en bydr. Atatrk bu istekler izgisini Bat-Trakya meselesinde bile amam ve Dnya Harbinden sonra biricik gerek antlama olan Lausanne elde etmitir. Sevres Antlamasnn ne Anadolu, ne onun bu Meclisine zorlanamyacan bilen mttefikler iin yeni bir hava yaratmak lzmd. 18 Mart 1915te anakkale Boazna saldran filoya komuta etmi olan Amiral Robeck, ki stanbulda ngiliz Yksek Komiseri idi, verdii raporda der ki: Her tarafta fiil kontrolde bulunamayz. ok gemi ve kuvvetle yalnz stanbula ve kylara hkim olabiliriz. Meclis alnca liderler stanbula geldiler. Davranlar mttefiklere kar dmancadr. Batumu boaltarak kuvvetleri stanbula toplamalyz. Bar abuk yapmalyz. Padiahn durumunu kuvvetlendirmeliyiz. stanbul igaline karar verilmiti. Mustafa Kemal, Rauf Beye, arkadalarn al gel der. Hayr. Bilkis arkadalarn alarak padiahla grmeye gider, Vahidddin onlara t verir: Mecliste konumalarnza dikkat ediniz. Mttefikler her ey yapabilirler. sterlerse Ankaraya da giderler, der. Bir milletvekili saray penceresinden dman zrhllarn gstererek: Padiahm bunlarn hkm su kenarna kadar geer. Rahat olunuz. Anadolu pulattr (eliktir). Vatan sava baarlacaktr, der. Sonunda padiah ve halife gene son szn syler: Rauf Bey bir millet var. Koyun srs. Buna bir oban lzm. O da benim! 16 Mart 1920 gn idi. Rauf Bey Meclise dnnce muhafz ktas kumandan gelir. Rauf Beye: Kapda ngiliz var. Sizi ve Kara Vasf Beyi teslim almya gelmiler, der. Rauf Bey Maltaya srlr.

stanbul
imdi biraz da duruma stanbuldan bakalm. 1920 Martnn 16 snda stanbulun tilf kuvvetleri tarafndan igal edilmesine kadar sren bir devir geirmitik. Bu devirde Anadolu, yava yava stanbuldan kopup uzaklaacaktr. Yunanllara kar ilk dayatma bagstermitir. Her tarafta mill kuvvetler kurulmaktadr. Saray, Bab- li, Hrriyet - ve - tilf gazeteleri Anadolu direniinin bar artlarn arlatrmaktan baka bir eye yaramyacan yazmaktadrlar. Mill kuvvetlerin ad, stanbul edebiyatnda haydut eteleridir. Dahiliye Nazr Ali Kemalin bir tamimine gre Anadoluda yeniden ekavet (ekyalk) ve yama devrini aanlar Yunanllarn ekmeine ya srmektedirler. Damat Feriti ikinci defa iktidara getirdii vakit, Meclis kinci Bakan Hseyin Kzm Bey itiraz edince padiah: 81

 Ben istersem Rum patriini de, Ermeni patriini de, hahamban da iktidara getiririm, demiti. Damat Ferit kabinelerinden birinde Adliye Nazr Bosnal Ali Rt Bey Yunan taarruzu baars iin dua ettirmitir. stanbulun vatansever ve milliyeti takm da Anadolu direniinden kesin bir sonu bekliyor mu idi? Hayr. Birinci Dnya Harbinde varn younu kaybeden, biten, tkenen, nihayet artakalm silhlarnn ounu teslim eden bir memleket, gerilla eteleriyle, tilf devletlerinin ordularna ve donanmalarna nasl kar koyabilecekti? stelik imdi zmirden ieriye doru bir de istil ordusu srmlerdi. Ama, Trk milletinin her eye boyun emiyeceini gsteren bir dayatma hareketi bar pazarl bakmndan elbette faydal idi. O artla ki Anadolu, pek ihtiyatl davranmalyd. Hele ngilizleri gcendirmemeye dikkat etmeliydi. O sralarda stanbul fikir ve politika adamlarndan bir haylsnn bizim Akam binasndaki Matbuat Cemiyeti salonunda bir toplants olmutur. Varlan karar Mustafa Kemale itidali elden brakmamas ve ngilizleri kukulandrmamaya almas iin bir telgraf ekmek! ngilizleri kukulandrmamaktan maksat, Eskiehir gibi baz merkezlerde bulunan ngiliz ktalarna saldrmamakt. Bu toplant iin stihzarat- Sulhiye Komisyonunda alan smet Beyi (smet Paa) davet etmitik. Kendisini daha eskiden tanrdm. Ge geldi ve salonun bitiiindeki odada oturdu. Toplant tartmalarn kendisine anlattk: Pekiy ama Anadolu ne diyor? dedi. Toplantya gelenlerin unuttuklar da bu idi. Bu srada smet Beyin Necmeddinle bana: Anadoluda yeni bir kahraman yaratmya almayn, dediini de hatrlarm. Anadolu? Anadolu stanbulun klavuzluuna balanmal idi. Fakat stanbul ne yapacakt? oktandr stanbulda Amerikan mandas fikri alp yrmt. Vatansever ve milliyeti takmnn balca sz ve kalem sahiplerine gre eer Trkiye topyekn Amerikan mandasna girecek olursa ileride yeniden kurtulmak imknn bulabilirdi. Byk tehlike, paralanmakta, Anadolu ve Trakyann Fransz, talyan ve Yunan nfuz blgelerine ayrlmasndadr. Fakat iki byk mesele var: Amerikay Trkiye mandasn kabul etmeye nasl kandrabiliriz? Ermeni ldrl suumuzu Amerikallara nasl affettirebiliriz? Yahya Kemalin: Ah bizi toptan yalnz biri alsa... diye kvrand gzmn nne gelir. ster Amerika, ster ngiltere veya Fransa... Bu sralarda stanbula urayan bir Amerikan yan manda meselesini kongreye kabul ettirmenin hemen hemen imkn olmadn sylemitir. Bir de ngiltere mandaclar, daha dorusu himayecileri vard. Bunlar ngiliz Muhipleri Cemiyetini kurmulardr. Cemiyet Sait Molla gibi satlk ajanlarn elindedir. Programlar basittir: Eer ngiltere bize bir ltufta bulunursa, Osmanl saltanat, hilfetin ruhan ve manev btn kudretini ngiliz mttefiklerine hadim klmay taahht eder. Henz bar artlar hakknda bir ey bilindii de yok. Ama tasarlamalarn yaman olduunu biliyoruz. Mttefikler Wilsonun bar notasna verdikleri cevapta yabanc toplumlar Bat medeniyetine dman Osmanl idaresinden kurtarmak ve Osmanl Devletini stabuldan dar atmak gerektiini sylemilerdi. stanbul Avrupa ktasnda idi. stanbul hkmeti Parise bir heyet gndermeye karar verir. 1919 ylnn Haziranndayz. Parise gidecek heyetin eyas, tuhaf bir tesadf olarak, Demokrasi zrhlsna yklenmitir. Parise gidenler ttihat ve Anadolu dman olmalarna ve Ermeni ldrl suu ile adam asmalarna gvenmektedirler. Clemenceau bir szle onlarn bu trl hayellerini altst eder: Her millet, kendi bandakilerin yaptklarndan sorumludur, der. Heyet bir kuru vait bile almakszn, bar artlarnn dikta edilecei gnlerde yeniden arlacan renerek stanbula dner. Delegelerden biri Rza Tevfik idi. Heyetle beraber elimize geen Paris gazetelerinde onun bir konumas kmt. Anasnn bir odalk ve babasnn Arnavut olduunu syliyen Osmanl delegesi: ngilizlerden ok ey rendim. Fransz medeniyetine tutkunum. Bende his ve fikir itibariyle beenilecek ne varsa sizindir. Bende fena olan her eyin kayna benim, dediini okuruz. Milliyeti gazeteler, sansr ve terr altnda, bu szleri tenkit edebilmek hrriyetinden bile yoksun. Divan- Harp lm sehpalariyle ba ularnda. Serke Anadolu mill snrlar iinde btn vatan paralarnn bir btn olduu ve ne manda, ne himaye fikirlerinin asla kabul edilmiyecei prensipleri zerine dayanan davas ile, stanbulda alp veren bin bir eit fikir akmlar karsna dikilip durur. Nedir bu Anadolu? Hibir ey, henz birka ete... Kimdir bandaki bu Musta82

fa Kemal? Askerlikten de istifa ettii iin komuta edecek ktalar kalmayan ve etelere emir vermek iin hibir yetkisi olmyan bir adam, fakat bir lider... Daha Temmuz aynda onun ve arkadalarnn yaklanarak yarglanmak zere stanbula getirilmeleri emri kmtr. stanbula dnmesi istendii iin askerlikten ekilen Mustafa Kemal, Erzurum ve Sivas kongrelerine bir eit mill meclisler karakterini vermitir. Bu kongrelerin kararlarn yrtmek zere bir Heyet-i Temsiliye seilmitir. Bu bir hkmet demektir, reisi de Mustafa Kemaldir. Gene o sralarda yeni bir Mebusan Meclisi seilmek zeredir. Hrriyet - ve - tilflar, daha imdiden, seimin Anadoluda ttihat basks altnda getiini syliyerek yeni Meclisi ngilizlere curnal etmektedirler. Fakat dardan bir ey koparamyan, ieride bir itibar kalmyan Damat Ferit Paadan saray da umut keser. Anadoludaki itaatsizlii nliyebilmek, memleketi padiah etrafnda toplamak zere sessiz bir hamiyetli paa bulur. Sadrazam yapar: Ad Ali Rza Paa. Biz gazetecilere syledii bir cmlesi hatrmdadr: Btn dnya demokrasi yaparken biz nasl aristokrasi yaparz? Rejimler hakkndaki fikri bile bu... Stunlarmzn siperlerinde nbet tutan milliyetiler, genie bir nefes alyoruz. Damat Feritin hyanetinden bahsedebiliyoruz. Yakalanp stanbula getirilmesi iin hkmetin emirlerini yaynlyan gazetelerde, Mustafa Kemalin ilk demeci kyor. Mustafa Kemal bu demecinde mahall Mdafaa-i Hukuk tekiltlarnn artk memleket lsnde bir nitelik aldklarn bildirir. Bu birlemekten gaye vatan ve milleti kurtarmaktr. Mustafa Kemal Paa bu frsatla u iki teminat da vermeye lzum grr: ttihat deiliz, Hristiyan dman deiliz! Ali Rza Paa hkmeti bir ara bulma hkmetidir. Mustafa Kemal ve arkadalarn padiah etrafnda toplamaya kandrmak zere Anadoluya Hurit ve Fevzi (Fevzi akmak) paalar gnderir. Fevzi Paann Sivasta g bir duruma dt ve bu yzden Erzuruma doru yola kt hakknda stanbul gazetelerinde haberler kar. Mustafa Kemal yeni Meclisi Anadoluda toplamak fikrini yrtemedi. Franszlar Adana ve hinterlandn, Antep ve Mara igal ettikleri srada, padiah imparatorluun son Mebusan Meclisini Fndkl Saraynda aacaktr. O gnlerde Akam matbaasnda otururken beni bir paann grmek istediini haber verdiler. Kapdan prl prl niformasiyle Damat Feritin Divan- Harp Reisi Krt Mustafa Paa girdi. Bu adamn ayn zamanda Krt Tali Cemiyetinden olduunu biliyordum. Oturdu, Akam gazetesinde kan bir havadisi dzeltmek iin bir ey yazdn syledi, bana bir kt uzatt. Yaz: Sadr- sabk Damat Ferit Paa Hazretleri... diye balyordu. Damat Feritten de, Krt Mustafadan da tiksinirdim: Biz yle bir haine hazretleri diyen yazlar gazeteye koyamayz, dedim. Benim kararl hlimi grnce, herhangi bir az atmasna meydan vermemek iin glmsiyerek kd ald, kalkt gitti. Bir mddet sonra Damat Ferit gene sadrazam, Krt Mustafa yeniden Divan- Harp Reisi olacakt. Ben de lmekliim ve yaamaklm dilinin ucundaki bir kelimeye bal olan bu adamn karsna kacaktm. 1920 Martnn 16 sna, stanbulun igaline yaklayoruz. stanbulda 1919 ylnn 16 Maysna, zmir igaline kadar sren manev zl devri ile, 1920 ylnn 16 Martndaki stanbul igaline kadar sren, yeis iinde bin bir umuda kaplma ve bir ey, ismi konmyan, gkten mi inecei, yerden mi bitecei bilinmiyen bir ey arama devri byle geti.

***
Kuvay- Milliye tarihinin i yzn bilmiyenler biraz yukardaki: Ali Rza Paa hkmeti bir ara bulma hkmetidir. Mustafa Kemal ve arkadalarn padiah etrafnda toplanmaya kandrmak zere Anadoluya Hurid ve Fevzi (Fevzi akmak) paalar gnderir. Fevzi Paann Sivasta g bir duruma dt ve bu yzden Erzuruma doru yola kt hakknda stanbul gazetelerinde haberler kar, fkrasn aarak okumulardr. nk onlarn Cumhuriyet kitaplarnda okuduklarna gre Fevzi akmak mill savan temel direklerinden biri idi. Hikye Mustafa Kemalin nasl yapayalnzdan yetitiini ve baz karakter zelliklerini belirttii iin anlatlmaya deer. Fevzi akmak vatann seven ve onun uruna her zaman lecek bir Osmanl askeri idi. Mustafa Kemalin ordu mfettilii ile Anadoluya gitmesi tertiplerini hazrlayanlardan biri idi. Bir gn Genelkurmay Reislii odasnda Mustafa Kemal, Cevdet Paa ve o ba baa verdikleri zaman, stanbul korkusu ile her eyi feda etmekten bahis almas zerine: (Harita zerinde stanbulu gstererek) Bir nokta iin (elini btn memleket zerinde gezdirerek) hepsini feda etmek! diye haykran o idi. Fakat Fevzi akmak, kafa ve vicdan kuruluu bakmndan muhafazakrdr. Padiaha ve halifeye baldr. Mustafa Kemalin Anadolu hizmetlerini de bu disiplin erevesi iinde grr. O gn, ki Mustafa Kemal askerlikten ayrlarak bir ferd-i millet olmutur. Padiah ve halifeye kar isyan bayra amtr, Fevzi akmak hi hesiz ikiden biri arasnda onu semez. Bir aralk Anadoluda bulunan komutanlar da Ankaray deil, stanbulu tanmaya davet edildikleri zaman Bursa ve Konyada bulunan ikisi Mustafa Kemalden ayrlmlard. Bunlar belli bal ordu paralar idi. Refet Beyin 83

(General Refet Bele) bir baskn ile Konyadaki kolordu kumandan ktalarnn bandan alnmt. Sonradan bu kumandan dahi, Fevzi akmak gibi, kurtulu savalarnda byk hizmetler grmtr. Fevzi akmak bir aralk padiahtan Heyet-i Nasha vazifesini, Anadoluyu stanbula itaat ettirmek ve Mustafa Kemal isyanndan ayrmak iin stna almtr. Bunda yabanc devlet menfaatlerini dnd pek uzaktan bile hatra gelemez. Ona gre devlet ve vatan, padiah ve halifesi ile bir btndr. O bu btnn paralanmasnda bir lm kaderi grr. imdi rahmetli Kzm Karabekirin bir hatrasn dinleyiniz: Kzm Karabekir bu hatray 1946da stanbul Milletvekili seildii zaman Vali Ltfi Krdar ve yanndakilere anlatmtr. Fevzi Paa dindar tannm, iyi konuur, halk iin pek cazibeli bir ahsiyet idi. Sivasa kadar bir hayli tesir yaparak gelmiti. O vakitler ahs itibarndan baka hibir kuvveti olmayan Mustafa Kemal bu yolculuktan kukuland. Fevzi akmak daha fazla dolatrmyarak stanbula geri gndermesini Kzm Karabekir Paadan rica etti. Kzm Karabekir Fevzi akmaka yolculuunun faydaszln syliyerek birlikte douya doru yola kmlar. Yolda Fevzi akmak Karabekire: Sen vatansever bir askersin. Eer Mustafa Kemal itaat etmezse onu padiah ve halifenin hkmetine teslim etmez misin? demi. Kzm Karabekir, ayn olay Ali Fuad Cebesoya yle anlatmtr: Fevzi Paa bana, Mustafa Kemal ve Ali Fuad paalar muhteris ve menfaat dkndrler, dayandklar sensin, unu bil ki eer Mustafa Kemal baa geerse ilk ii seni ortadan kaldrmaktr, hatta en gvendiin smet Bey (nn) ve Samsunlu efik Bey de bu fikirdedirler, Mustafa Kemal ve Ali Fuad paalar yakalayp stanbula gtreceim, sen mni olma! demiti. Fevzi akmak igal tarihine kadar stanbulda kald. ngilizler devlet merkezine de el koyarak, vatanseverler arasnda kendisini de tutacaklarn renince Anadoluya snmaktan baka are grmedi. Gizlice bakentten kat ve Geyvede Ali Fuad Paa (Ali Fuad Cebesoy) kararghna geldi. Hikyenin bu ksmn da Ali Fuad Cebesoydan ben dinledim: Cebesoy hemen bir telgrafla bu snma haberini Mustafa Kemale verir. Fevzi akmakn Kzm Karabekire sylemi olduunu bilmemekle beraber Heyet-i Nasha macerasn unutmayan Mustafa Kemal, Fevzi akmakn geri evrilmesini ister. Cebesoy, stanbul hkmeti Harbiye Nazrnn bu snmas Anadolunun itibarn arttracan yazarak srar eder. Nihayet glkle kabul ettirir. Fevzi akmak Ankarada, tpk padiah ve halifeye olduu gibi, Mustafa Kemale balanmtr. O bu defa da samim idi ve phesiz dnd tek ey, artk dman boyunduruu altna giren padiah ve halifeyi kurtarmakt. nsanlar zerine hi hayal yapmayan, realist ve iini bilir Mustafa Kemal kendisini hkmet reisliine kadar karmtr. Sonra da lnceye kadar Genelkurmay Bakanlnda tuttu. Fevzi akmak devletin ve grevinin adam idi. Muhafazakrd: Devrimlerden hibirinin tarafls olmadn bilirdik. Genelkurmay Bakanlndan ayrlncaya kadar eski yazy kullanmtr. Atatrk belli bal devrim kararlarn verdikten sonra, bir defa pek sevdii Diyanet leri Reisi Hoca Rfat Efendiyi arp onu tatl dille kandrr, sonra: imdi mareale gidelim, derdi. Biri camilerin ve hocalarn, biri ordunun banda idi. Yzmze kar bir ey demez, fakat biz ileri hareket takmna kem gzle baktn hissederdik. Fevzi akmakn geri dnl, yasak blgeler sisteminde kendini gsterir. Bir defa Antalya Valisi Him canla beraber Finikeye doru gidiyorduk. Bir yeni yol yaplyordu. Vali: Bu yolu karyorum, demiti. Sonra aklad: Fevzi Paa kydan ieriye doru yol yapmay yasak etti. talyan taarruzuna yardm olur diye... zmir bir yasak blgeler hapsi iinde idi. Pek verimli birok ziraat topraklar nfussuz kalmt. Hatta bir gn oradaki komutana: Canm paam, urasanz da zmire biraz nefes aldrsanz... diyecek oldum. Tpk Fevzi Paa gibi dnen komutan: Benim fikrimce asl yaplacak ey, zmiri bu krfez dna karmaktr, cevabn vermiti. Ama unutuyorsunuz ki millet Erzurumdan buraya kadar ite bu zmire kavumak iin kann akta akta kotu, geldi. Mimar Yansen zmit tersanesinin kaldrlmasn ve ehrin denize almasn teklif etmiti. Bir defasnda Babakan Cell Bayarla birlikte zmite gittiimizde bunu kendisine hatrlattm. Yanmzda bulunanlar: Ne diyorsunuz beyefendi, Fevzi Paa Hazretleri diyorlar ki kt fabrikasna bir baka vilyette yer bulunuz. Onu da yasak blge iine alacam. Btn zmit Krfezi bouluyordu. Mustafa Kemalin emri ve basks zerine Yalova serbest braklarak stanbula balanp imar edilmeye balanmas zerine: 84

 Yapnz, yapnz, ben Yalovann on kilometresine bir top koyunca masraflarnzn ne kadar boa gittiini anlarsnz, demiti. Medence manas ile yaamaktan, imardan ve dnya zevklerinden bir ey anlamazd. Bir lokma bir hrka ruhlu idi. Demir ve elik endstrisini Karabke srdren, zeks yontulmu mhendis ve ihtisas adamlarnn madd manev ihtiyalar nasl bir evre arayacan dnmeden Krkkaledeki bozkr gurbetlerinde fabrikalar kurduran odur. Hatta ktisat Bakanl, Karabkte kurulmaktansa demir ve elik endstrisine balamamak daha dorudur, diye sylemesi zerine Fevzi Paa, Atatrke: Demir ve elik yapmak iin benim lmm bekliyorlar, diye haber yollamt. Atatrk nce Bakan Cell Bayara: Rica ederim, telefona gidiniz ve kendisine demir ve elik endstrisinin Karabkte kurulacan haber veriniz, demiti. Ordu ile pek ilgilenen ve Terakkiperverler muhalefetinden nceki komutanlar vakasndan beri dikkat kesilen Atatrk, harpte kendisi bakomutan olacan dndne gre, barta asker kuvvetlerin banda tamamiyle gvenilir bir ahsiyet bulundurmak istemiti. Zaaf bundandr. Rejim Fevzi akmak gerektiinden ok fazla ordunun banda tuttu. Aydn general ve subaylar, eski anlaylara ballk yznden, ordunun pek geri kaldndan daima ikyeti idiler. spanya i sava srasnda kendisinin: Harpte tankn ve uan byk deeri olmad sabit olmutur, dediini yaknlarndan duyarak iimiz yanyordu: nallah akmak devrinde bir harbe tutumayz, diye dua ediyorduk. Nihayet emekli ya geldi, att. Uzatma imknlar da tkenince nn kendisini emekliye ayrtmak zorunda kald. Fevzi akmak kst. Ordu onun mal gibi bir eydi sanki. Kolundan yakalanp ana baba yuvasndan atlma dnd. Kendisini ziyarete gelen devlet reisine gitmedi. lk muhalefet hareketleri meydana gelince de, iinde bu kinle harekete geti. Ankaradan stanbula bir geliinde Beykoza uramt. Kahvede toplanan halka yle diyordu: stanbul igalinden sonra vatan kurtarmak iin Anadoluya buradan hareket ettiim zaman...

***
16 Marttan sonra Ankaraya gelmekten baka are kalmadn gren ve Saffet Arkanla arkadalarna katlarak Ankaraya gelen smet Bey (nn), Atatrkn bana anlattn yukarda sylediim gibi 19 Maystan nce, yeni evlendiini ileri srerek, Anadoluya gelmek teklifini reddetmiti. 1920de bir defa Ankaraya gelmi, fakat Ali Fuad Paadan (Cebesoy) dinlediime gre Mustafa Kemal kendine souk davranmtr. Atatrkn kendisi ile birlikte yrmiyeceini bildii hretlere kar yeni prestijelere ihtiyac vard. Fevzi Paa ile smet Bey onun ok iine yaramlard. Bir ikinci adam olarak, alma ve kltr bakmndan, en iyisi phesiz nn idi ve Fevzi Paa da, o da tam hizmet tipi idiler. Hatralarn anlatt srada Atatrke bir sual sormutum. Kuvay- Milliyeye katlp katlmamak, erken veya ge katlmak bir zamanlar Ankarada balca tartma konusu olduunu syleyerek: Bu meselede yalnz siz ho grr davranyorsunuz. Hatta size kar stanbulda cephe alm olanlar bile affetmitiniz, dedim. Baklar eski hatralara doru uzaklaarak ve sislenerek: nanmyanlar da inananlar kadar hakl idiler. Ben Erzurumdan zmire sa elimde tabanca, sol elimde sehpa, yle geldim, demiti. Nutukunda ordunun kuruluuna, hatta belki de Sakarya zaferine kadar sren devrin hikyelerini okurken hl ruhum rperir. Kitabn gerilla blmnde hikyelerini dinliyeceksiniz. Birinci Dnya Harbinden ktmz vakit, Anadolu dalar asker kaaklar ve haydut eteleriyle doluydu. Mtareke ile beraber hele Karadeniz kylarnda Hristiyan eteleri tredii iin, bunlara kar Mslman halk silhlanarak harekete gemiti. Yunanllarn zmire kmas zerine yer yer mill kuvvetler de kurulunca, Anadolunun ne hle geldii kolayca anlalabilir. Bitkin halk, bir yandan dmann, bir yandan bu silhl kuvvetlerin basks altnda bezmi hldeydi. Dman vurur, dost vurur. Kyler kasabalar hara altndadr. Halifeci gelir, phelendiini ipe eker. Birka silhl ile bir da ban tutan herkes bana buyruktur. Ne kanun bilir, ne devlet, ne kongre tanr. Bu tam tavaif-i mlk kargaas idi. Lider Mustafa Kemal mahall Mdafaa-i Hukuk kurulularn Ankarada Millet Meclisi iinde kaynatrncaya kadar pek etin gnler geirmitir. Asker Mustafa Kemal, eteleri ve mill kuvvetleri nizaml bir ordu iinde yourup komutas altna alncaya kadar ayn ileyi dolduracaktr. Anadoluda asker ktalara komuta edenler, Mustafa Kemal rtbelerini brakp stnde vatandalktan baka sfat 85

kalmad zaman, gene onunla ibirlii ettikleri iin Kurtulu Savann ereflerine hi phesiz ortaktrlar. Fakat Mustafa Kemalin ef tannmas hayli g olmutur. Ama o lider mizac ile domutu. Lider vasflar edinerek bymt. Hibir zaman, en kk rtbesinde bile, sra adam olmamt. Karar vermek zaman gelinceye kadar byk bir sabr gsterir. Yenilmiyecek artlar zorlamaz. lk zamanlar Makam- mukaddes-i hilfeti dman esaretinden kurtarmak, vatan ve milleti kurtarmak gibi, dilden drmedii szler arasndadr. Erzurum ve Sivas kongrelerine deta mill meclisler nemi verdirmitir. Heyet-i Temsiliye, halk iradesini belirten bu kongrelerin hkmeti demektir. O kendisi Heyet-i Temsiliyenin reisliine de bir devlet reislii nemi verdirmekte gecikmez. Mstesna bir zeknn btn frsatlar sabr ve soukkanllkla kollamasn ve kullanmasn bilen taktikleri nnde herkes srklenip gider. Belli bal arkadalarndan hibirine ikincilik muamelesinin arln hissettirmez. Fakat daima birinci olarak kalmay da bilir. Basit ete reislerine, mill kuvvetlerin banda bulunanlara, rtbe ve ahsiyet farkna bakmakszn, kahraman saygs gsterir. Halka kar apak zulmlerini bile durdurmak iin bouna gidecek mdahalelerde bulunmaz ve sergerderleri huylandrmak istemez. Byk kararlarda ge kalmamak kadar, erken davranmamak da liderlik dehasnn byk bir vasfdr. Daima tam vaktini seer. Bu vakit yle seilmitir ki bir gn nce kimsenin hatrndan gemiyen eyler, bir gn sonra gerekleiverir. Herkes arr. Kimse dayatma denemesinde bulunamaz. Bu lider orta ve kk adamlarn, belki birtakm hakl artlar iinde, kendileriyle bir grmeye raz olup olmamakta duraksadklar bir byk adamdr. etelere, mill kuvvetler ve ktalara komuta edenler arasnda, emir verilecek askerleri olmak bakmndan, en zayf odur. Komutanlardan kendisini ekemeyenler de vatanseverdirler. ahs hrs ve rakiplik yznden davay rtmek hibirinin aklndan gemez. Hibirinde eteci Ethemin binde bir soysuzluu yoktur. Nihayet kzarlar, tartr, Bakalm! der, brakrlar. Bu notlarm Mustafa Kemalin devrim atllarn anlattm zaman hatrlyacaksnz. Fakat o devirdeki Mustafa Kemal, 19 Maysla zafer arasnda geen devrin Mustafa Kemali yannda insana ok daha kolay hissini verir. Trkiyeyi 1919-1921 krizleri iinden syrp karmak, bir dev iidir. Birinci Dnya Harbini kazanan byk devletler, yer yer ayaklanmalarla Anadolunun birok vilyetler halk, daha sonra bu isyanlar bastran mill kuvvetler, zaman zaman Meclis ve arkadalar, ya onun karsna gemiler, yahut onunla uyuamamlardr. Hepsini ve her eyi idare etti. radesinin insana aknlk verecek bir eilip bklme kabiliyeti vard. Onda politikac kahraman korur, kahraman politikacy kurtarrd. yle artlar iinde Mustafa Kemalin yaptn yapabilecek, cesarette demiyorum, belki ondan gz pekler vard, azminde demiyorum, belki onun kadar azimli olanlar vard, bilgide demiyorum, phesiz ondan daha bilgili olanlar vard, fakat krk yllk mrmde onun liderlik dehasnda hi kimseyi tanmadm. Mustafa Kemal anasndan tam gnnde ve saatinde domutu.

***
16 Marttan sonra vatansever ve milliyetilerden ou Mustafa Kemale balanmtr. Bazlar sadece umutsuz dmlerdir. Mesel Fransz generali stanbula girdii zaman Kara Gn fkrasn yazd iin kuruna dizilmekten g kurtulan Sleyman Nazif Maltada ordu komutan Yakup evki Paaya, yukarda anlattm zere: Snrlar nehirler izer. En dorusu da budur. Paam ben Diyarbakrlym, siz Harputlusunuz. Bu iki ehirde Frat ve Dicle nehirleri iindeki blgededir. Siz de ben de Irakl olarak Badat hkmetine katlmalyz. Osmanl mparatorluundan umut yoktur. Bamzn aresine bakalm, der. Ayn Sleyman Nazif ilk defa stanbulda kurulan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin, Cevad Dursunolunun deyimi ile, ruh-i muharriki idi. Bu dava iin kacak gazetenin sorumluluunu o stne almt. Bazlar btn nitelikleri ile haindirler. Dmandan para ve nimet dilencisidirler. Adlar anlmaya demez. Bir ksm ngilizlere snmaktan baka are olmad ve Anadolu dayat ngiliz yardmndan bizi yoksun edecei iin hainlik denebilecek davranlarda bulunmulardr. Bata Vahidddin vardr. Ona gre ngilizlerce Mustafa Kemal ve yanndakiler heyet-i kaatiledendirler. Yani Hristiyan ldrcleri! Onlar tenkil olunmadka Trkiye ngiltereden yardm bekleyemez. Mesel Yunan taarruzu olduu vakit drdnc Damat Ferit kabinesinin Adliye Nazr gazetecilere u demeci verir: Hkmetimiz Yunan ordusu tarafndan yaplan harekt protesto etmeyecek midir? Hkmetimiz Mustafa Kemali resmen mahkm etmi ve hilfetle vatana hain olduunu iln eylemitir. Binaenaleyh vazifesi asilere lyk olduklar cezay vermekti. O hlde kendi programmza dahil bulunan bir hareketi neye protesto etmeli? Bu harekt mhim glklerle karlanacak mdr? Hayr, Mustafa Kemal ordusu teden beriden toplanm haydutlardan, sabkallardan mrekkep, tekiltsz, inzibatsz bir ordudur. Fikrinizce harekt uzun srecek mi? 86

 Asker deilim. Fakat intibam u merkezdedir ki General Paros-Kevupulosun ordusu imdi srat ve iddetle harekta devam ederek birka hafta iinde Ankara surlar nnde bulunacaktr. Ama btn stanbul bu deildir. Canlarn ortaya atan asker ve sivil milliyetiler M.M. Grubu ve Karakol Cemiyeti gibi komiteler kurup Anadoluya gerek adam, gerek silh karmak iine koyulmulardr. Bir defa Glhane Parknda Trk kadnlarna saldran Fransz eri ldrp kaanlar Karakolun fedayileri idi. ngiliz yzbas Armstoriz yazd kitapta der ki: stanbul silh ve mhimmat depolarndan kaaklk yapldn renmitik. Nbetileri tuttuk. Kk subaylar hapsettik. nliyemedik. Ben Haliteki byk silh deposunda bir yana saklanarak durumu incelemiye karar verdim. Geceleyin Trkler gene geldiler. Barut mahzenlerinde rahat rahat sigara iiyorlar, birka tahta krarak ate yakyor ve yemek piiriyorlar. Patlayc maddeleri hi ekinmeyerek tayorlard. Kaaklk devam etti.

***
Matbaaya ok defa arkadalardan daha nce gelirdim. O sabah Sarahanebandaki evimden Bab- liye kadar caddeler ve yollar sessizlik iinde idi. Kimse ile konumadmdan ne olup bittiini bilmiyordum. Yalnz caddeden bir zenci birliinin geiine mana verememitim. Akamn kapsndan girince avlunun sandaki odaya uradm. Buras Kzm inasinin brosu idi. Bir iki arkada: Haberiniz yok mu? diye sordu. Neden? ngilizler stanbulu igal ettiler. Birka gnden beri ajanslar tilf devletleri arasnda stanbul meselesi konuulduunu haber vermekte idiler. Trkleri stanbulda brakp brakmamak, ikide bir tehdit olarak ortaya atld iin pek de umursamamtk. Hemen bir iskemleye ylvermitim. Haber benim stmde, stanbulu bizden aldlar, manasna geldi. Bir mddet sonra, ehzade Karakolu faciasna, ngilizlerin baz devlet dairelerine yerletiklerine dair havadisler arasnda kendimizi toparlamaya vakit bulmadan, bir ngiliz subay ile ngiliz niformal bir Ermeni tercman odaya girdi. Subay: Siz kimsiniz? diye sordu. Tutuklanacam sanyordum. lk nce kimliimi gizlemek hatrmdan geti, bir faydas olmadn dnerek gazetenin yaz ilerine bakan sorumlu olduumu ve adm syledim. Hemen cebinden bir kt kararak: imdi bunu dizdireceksiniz, gazeteye basacaksnz, o zamana kadar burada kalacaz, dedi. Uzatt kt stanbulun igali bildirisi idi: Hibir yerini deitirmiyeceksiniz, diyordu. Bildiri yle yazlmt ki bu igalin sebebi Trklerin sular olduunu sayp dkenler, bizim hkmet midir, igal makamlar myd, belli deildi. Bildirideki muharebe sznn tam Ermeni ivesiyle mahrebe yazld dikkatime arpt. Mrettiphaneye gtrdm vakit, ba diziciye usulca: Sakn bu kelimeyi dzeltmeyiniz, dedim. Tek baarmz, bu kelimeyi olduu gibi basarak igal bildirisinin yabanc kaleminden kma ve Ermeni ivesiyle Trkeye evrilme olduunu Akam okurlarna anlatmakt. Mrettiphane ve matbaa, gazete kncaya kadar, ngiliz igali altnda kalacakt. Arkadalarla: Ne yapabiliriz? diye dndk. Bab- li bitiiimizde idi. Birimiz oraya gitti. Toplant hlinde bulunan Nazrlar Meclisine haber yollyarak gazetede geenleri anlatt. Bildiriyi yaynlatmamak onlarn elinde deildi. Dnmler, tanmlar, hkmet adna da ksa bir resm teblide bulunmaya karar vermiler. Tebli geldi, hi olmazsa halk efkrn herhangi bir pheye dmekten koruyucu bir belge idi. ngiliz subay kendi getirdii yaznn baa konacan syledi. Hkmet tebliinin de onun sol tarafndaki stunlara konmas iin glkle izin aldk. lk nce altta bir keye sktrlmasn istiyordu. Gazete yle kt. Ge vakte kadar gelip gidenlerden igalin bin trl ac vakalarn reniyorduk. Yaz odalar st katta, denize kar idi. Limandaki zrhllarda bir atee tutma hazrl gryorduk. lerinden birini Galata rhtmna yanatrmlard. Merkez-i umumden tandm Cafer de ite o gn bizden haber almaya geldi, pek vatansever bir Rumeli delikanls idi. Bitkin bir hlde idi. Sigara paketimi uzatrm: Off... der. kram ettiim kahveyi getirirler: Off... der. Bir mddet sonra gzleri yaararak bana limana gelen ngiliz gemilerini gsterdi. Hepsinin toplar havaya dikil87

miti. Zafer, Osmanl mparatorluunu yere serenlerin zaferi padiahn oturduu Dolmabahe Saraynn biraz ana demirlemiti. O pene, derin ve onulmaz ac penesi btn trnaklarn boazmza geirmiti. Kmldamyorduk. Bir aralk Caferin gzleri kurudu. ki yumruunu pencereden zafer filosuna doru skarak: Biz size gsteririz, dedi. Kuvay- Milliye ite bu sklm yumruktan ibaretti. Arkadalarmzdan yal bir efendinin, sabah kl ile penceresinde otururken, bir dman birliinin getiini grnce yreine inip ldn haber aldm. stanbulun binlerce yrei byle bir inmenin hasretlisiydi. Daha sonra eer uslanrsak ve serkelikten vazgeersek, stanbulun gene Trkiye bakenti olacana dair baz telgraflar geldi. Trklerin bsbtn stanbuldan atlmasn teklif eden birine Lloyd George u cevab veriyordu: Trkleri kolayca Hristiyan ldremiyecekleri bir yerden karp ldrler yapabilecekleri yerlere mi gnderelim? Trk hkmeti ngiliz toplarnn tehdidi altnda kalmaldr. Dolmabahede oturan Zillllah- Fillem, daha imdiden bu toplarn glgesinde idi. Eski politikaclardan tutulanlar ngiliz srgnlerine gtrlmekte, tutulmyanlar Anadoluya kamakta idiler. Gazeteler mttefikler aras sansrn elinde bsbtn snd. Alamaya bile izin alamyorduk. Dosyalarmda o gnlerden kalan bir yazmn balangc u: Bu sene bile bahar geliyor. Bu sene bile bahelerimizdeki aalar kar beyaz iekler dkt. Kanun Sleyman eyyamnda da bahar byle gelmez miydi? Fatih ordusu Bizans kuatt zaman, sur diplerinde ve Topkap krlarnda aan iekler de byle deil miydi? Nisan haftasnda padiah yeniden Damat Feriti hkmet bana geirdi. 11 Nisanda mehur Fetvay-i erife kt. Bu fetvalara gre Mustafa Kemalin emri altnda vuruanlar ve lenler ehit olmyacaklard, Kuvay- Milliyeye kar cihat iln edilmekte idi. Padiahn etecisi Anzavurun haydutlar Kuvay- Muhammediye ad almlard. Btn halk, Anadoluda ve her yerde, din adna Mustafa Kemale isyan etmeye ve padiah itaatine girmeye davet olunmakta idi. Bu fetvalarn gerekte sadece Vahdettinin hali (1) fetvalar deil, padiahln ve halifeliin tarihine nihayet veren fetvalar olduu o zaman hatra gelir miydi? tilf devletleri Mays aynda Sevres Antlamasn tebli ettiler. Bu antlamann imzalanp imzalanmamas iin toplanan Saltanat rasnda yalnz bir kii mstenkif kalabildi: O da Topu Feriki Rza Paa idi. Yunan ordusu byk taarruzunu yaparak Bursaya kadar geldi. Biroklarnda gene Anadolu dayatnn snmekte olduu hissi vard. Armstrong, stanbul hatralarn yazd kitabnda telgrafn icat edilmi olduuna esef eder. nk stanbulda bulunan ngilizler, Anadolu dayatnn kolayca yenilebilecek ete kuvvetlerinden ibaret olduu zamanlar, hemen ellerinde bulunan ktalar gnderip hareketi durdurmaya karar vermiler. Armstronga gre, eer telgraf icat edilmeyip de eski devirlerde olduu gibi, mahall ngiliz grevlileri ilerinde bulunduklar artlara gre karar vermek ve kararlar uygulamak yetkisinde olsalard, Anadolu iini halletmek o kadar g olmyacakt. Fakat ngilterede ruh hli o kadar deimi ve herkes silhl maceralardan o kadar nefret etmiti ki fikirlerini bir trl Londraya kabul ettirememiler. Neden sonra Anadoluya kar bir hareket yaplmas yeniden dnlmse de o kadar byk bir kuvvete ihtiya varm ki teebbs edememiler. Anadolu dayat hareketinin tutunmasnda ve kuvvetlenmesinde Mustafa Kemal ve tekiltn nemsiz gstermeye ve mttefiklere, padiah taraftarlarnn nihayet hepsini ortadan kaldraca inan vermeye alan Hrriyet - ve - tilflarn da yardm olmutur. Bunlar, eer Mustafa Kemal ve tekiltnn nfuzlu ve kkl olduuna hkmederlerse ngilizlerin kendilerinden yz evirip onlarla ibirlii edeceklerinden korkmulardr.

***
Yllarca sonra kan kitabnda Armstrong baknz, o gnler zerine neler yazar: ...Padiahn lehinde bulunmak, bize gre en salam siyasetti. Meru hkmeti temsil ettikten baka mttefiklerin emirlerini yapmaya hazrd... Damat Ferit bambaka bir tipti. nat, cretkr ve aklsz bir adamd. Krt kan ile kark bir Arnavut olan Damat Feritin ruhu kan gdenlerin btn dmanlln tamakta idi. Bu bir kabile adam idi. Malta srgnlerinin bir ksm Damat Feritin ricasiyle tevkif olunmulardr. Damat Ferit Krtleri de ayaklandrmak iin teebbs etti... Sevres Muahedesinden sonra Trkler, memleketlerini kurtarmak iin birlemilerdi. Padiahn avenesi bunlarn dnda idi. Her kymetli Trk, milliyetperverdi. Sarayn ve Bab- linin yzne glen dmann ii de ite bu idi.

Bir Hikye
Sadece mtarekedeki stanbul havasn size teneffs ettirebilmek iin bamdan geen bir vakay hikye edeceim: Ramazan ay idi. Bykadada oturuyordum. Bir sabah vapurdan kprye ktm vakit, Anadolu ile gizli temas88

larda bulunan ve bu grevle Harbiye Nezaretinde kalan drdnc ordu kararghndan tantmz bir yzba bana doru geldi: ngilizler senin de ismini hkmete verdiler. Tevkif edileceksin. Anadoluya kaman dndk, dedi. Nasl gidebilirim? Bir ticaret yazhanesinde bu ilerle uraan Tolal Sleyman Beyin adresini vererek: Sleyman Beyi gr, o sana syler, dedi. Tolal Sleyman eski bir ttihat idi. Kendisini ben de tanrdm. Gidip grdm. Cumartesi gn skdarda bir adrese gidecek, tekilt adamlariyle buluacaktm. Tolal Sleyman kendilerine hemen haber verecekti. Onlar beni de bir kafileye katarak karacaklard. Nikhlanmak zere olduumdan, kendi kendime, daha teki cumartesiye kalmann bir sakncas olmayacana karar verdim. nmzdeki cumartesinin son frsat olduunu nereden kefedebilirdim? Meer o hafta ngilizler tekiltn bulunduu yeri haber almlar, basmlar ve yol kapanm. Fakat ben de iyi ki tutulmu ve hapsedilmitim. Neden sonra tekiltta bulunan arkadalardan biri demiti ki: htill zamandr bu... Herkes herkesten phe eder. Biz de haber verdikleri hlde senin gelmediini, ngilizler tam o gn baskn yapp yolu kapaynca, dorusu, kendini kurtarmak iin bizi ele verdin, diye vehimlenmitik. Yakalandn duyunca ferahladk. Geceyi Bykadada geiren Yakup Kadri ile beraber sabah vapuruna yetimek zere iskeleye iniyorduk. Karakolun nnde iki kiinin ceketlerini tella arkalarna geirerek peimize dmelerinden biraz huylandm. Bunlar beni takip etmek zere bir akam nce adaya gnderilmiler. Kprye ktk, yrye yrye Bab- li yokuunu trmandk, Yakup kap komumuz kdam gazetesine girdi, ben de Akamn st katndaki odama ktm. Aradan pek az geti, hademe polis mdrlnden bir sivil memurun beni aradn haber verdi. Odama almasn syledim. Geldi: Sizi polis mdrlnden istiyorlar, dedi. O vakit polis mdr Arnavut diye lkaplanan mehur Tahsindi. Yanna bile karmadlar. Merkez Kumandanlna gideceksiniz dediler. kileen sivil polisle beraber bir atl arabaya bindik. Beyaztta, Harbiye Nezareti giri kklerinin sandaki Merkez Kumandanna gittim. Sofada ilk karladm subay, o vakitler Merkez Komutan Emin Paann muavinliini yapan Mfit zde (Sonradan Krehir mebusu) idi. Mfit Beyi biz Trk bilirdik. Yanma sokularak: Sorma Falih, dedi, seni tutacaklarn dn ge vakit rendim. Fakat bir yolunu bulup haber yollyamadm. Byke bir odada bir keye ilitim. Galiba bekleme salonu idi. Bir aralk Kiraz Hamdi Paa ieri girdi, oturdu, az yoklama kabilinden benimle konutu. Biraz geince tutulmu olduumu rendim. ttihatlarn emekliye ayrd, tilflarn yeniden hizmete ald yalca bir subay: Buyurun gideceiz, dedi. Nereye? nce stanbuldaki evinize... Ellerime kelepe takmak istediler. Kelepelenecek kadar ar bir suum olabilir miydi? Ben nihayet Akam gazetesinde yazdklarm hoa gitmedii iin yakalanmam mydm? lk defa isyan ettim. Bir hayli tartma zerine, bileklerime kelepe takmaktan vazgetiler. Yine bir atl arabaya binmitik. Harbiye Nezareti d kapsndan knca yanmdaki subay: Benim olumun arkadasnz... dedi, sizinle mahsus ben gelmek istedim. Evinizde evrak aranacaktr. Ben sizi bir mddet yalnz brakacam. Odanzda pheli bir eyler varsa, saklaynz, dedi. Sonra: ttihatlar beni ekmeimden, mesleimden ettiler, tramvay kondktrl yaptm, diye ikyet etti. Evde acele ile arandm. Cemal Paann mektubu elime geti. Rahmetli komutan bu veda mektubunda bile kendisini grev banda sanp verdiim talimatlar dairesinde hareket ederek gibi, hele intikamc bir Divan- Harp heyetinin nnde izah edilemiyecek szler kullanmt. Mektubu ortadan kaldrdm. Subay geldi. Szde phelendii bir iki nemli kt ald, kp Merkez Komutanlna dndk. Akama doru beni Sultanahmette, meydan stndeki eski hapishanenin tevkifhane ksmna gtrp bir koua braktlar. Kou tka basa doluydu. Hava boucu, yataklar tahtakurusu iinde, ilk geceyi darack bir masa stnde kt fal aan dertlilerle geirdim. Ben sanyordum ki, hemen aracaklar, birka sual soracaklar, bylece bana bir gzda vermi olacaklard. Yakup Kadrinin tutulup biraz sonra serbest kalmasndan umutlanmtm. imdi artk o devrin tarihe mal olmu belgelerinden (1) ok sonralar rendiime gre arkn huzur ve sknunu ihll etmek suu ile behemehal idam edilmek zere yakalandm hatrma bile getirebilir miydim? ngiliz casusu Arnavut Tahsin tarafndan Harbiye Nazr Sleyman efik Paaya, onun tarafndan da Divan- Harp Reisi Krt Mustafa 89

Paaya havale olunan elli ksur kiilik liste iinde imiim. Bir haylmz semiler, yakalamlar, Sadrazam zzet Paa gibi bir iki kiiyi de brakmlar. Ara sra byk d kapda parmaklk arkasndan beni ziyarete gelenlerle gryordum. Onlarn da bir ey bildii yoktu. Dorusu ziyaretilerim de be kii idi. Hele siyas hapse giren bir adamn birdenbire ne kadar yalnz kalacan ilk defa reniyordum. Yine ok sonra rendiime gre Kuvay- Milliye tarafn tutanlar tethi etmek iin Krt Mustafa ve arkadalar bir hkmet adam ile bir gazeteciyi aradan karmaya karar vermiler. Hkmet adam, eski vali ve Dahiliye Nazr rahmetli Hzm Bey, gazeteci de ben! Hzm Beyin hyaneti, 16 Mart gn Galata rhtmna yanaan zrhly gstererek, vapur kamarasnda bulunanlara: Sanki bu toplar stanbula ne yapar? demekmi. Tabi buna bir sr rivayetler de eklemi olacaklar. lk defa le st ikimizi aldlar, Harbiye Nezaretine gtrdler. Niin bu kadar ok sngl ile gtrldmz bir trl anlamyordum. En tehlikeli ekyalar gibi muhafaza altnda idik. Sorguya ekilmek iin dorudan doruya mahkeme karsna ktm. Mustafa Paa, Akam gazetesinde beni grmeye geldii prl prl niformas ile karmda idi. Bana soracaklarn yle tertip etmi: Anadoluda halkn canna malna kyan eteler vardr. Ben Kuvay- Milliyecilik etmekle, bu eteleri halkn canna malna kymaya tevik ediyormuum. lenen cinayetlerini nasl bilmezmiim? Anadoluda vatan mdafaasna uraanlardan baka hi kimsenin tarafls, kanunsuzluklar, cinayet ve zulmleri tevik edecek bir adam olmadn syledim ve hep bu tema zerinde durdum. Bir aralk Suriyeden ne kadar servetle dndm sordular. Ali Kemal, bir aralk, beni de Suriyeden kn kn altnlarla dnenler arasnda saymt. ftiras o kadar glnt ki cevap bile vermemitim. Bu iftirann zararn, sadece, iane istemek iin benimle akrabalk, dostluk, mektep arkadal icat eden bir sr kimse ile savuturduumu sanyordum. Bir gazetecinin iftiras, imdi, Divan- Harpin yazl suallerinden biri olarak karma kyordu. Sorgu sualden sonra sofada Hzm Beyle bulutuk. Bir arabaya binerek dnmek zere izin almamz teklifinde bulundum: Hayr, yaya gidelim, millet mazlumlarn grmelidir, dedi. ftar vakti idi. Beyazt ve Divanyolundan Ramazan kalabal tayor. Yalnz biz skmyoruz. Sngler arasnda iki kii gren herkes ban evirerek bir yana kayor. imden, kendini gstermek iin dimdik yryen ve yzne bir martir hli veren Hzm Beye glyorum. O zamanlar Hasan liyi de tanmazdm. Sonradan anlattna gre, o da pek, ama pek yakn bir dostumla Yahya Kemalle o kalabaln iinde imi. Kemal bizi uzaktan grnce: Aman u sokaa sapalm, der. Hasan li: Niin, sebebi? diye sorar. Falih Rfky getiriyorlar. Gz gze gelmiyelim. Selm vermeye mecbur oluruz, cevabn verir. Size 88 gn sren hapsin hikyesini anlatacak deilim. ldrlmek istendiimi bilmediim iin bu basit bir skntdan ibaretti. Hrriyetsiz ve gnesiz kalmak, yatamn altndaki tahtay ikide bir gazla yakarak tahtakurusu temizlemek, lm mahkmlarnn son straplarn grp ilenmek gibi eyler... Yalnz size, devrin zulmn ve ruh hlini gsterecek, bakalarna ait, baz vakalar fkralar hlinde toplamak istiyorum. Kouumuz karmakarkt. Ben stme deta baygnlk hli gelmeden uyuyamyordum. Bir akam kulaktan kulaa bir fslt dolat: Suikastlardan alts yarn sabah idam edileceklermi, dediler. Bunlar on iki kii idiler. Alts polis mdrlnde, alts bizim tevkifhanede idi. lerinden biri, Enver Paann eski yaveri, Mslman ve efendi bir asker, yan bamda yatard. Sonra ikinci fslt geldi: Terziler aada idam gmlei biiyorlarm. Demek bizimle birlikte olanlar idam edileceklerdi. Onlar bunu bizim baklarmzdan rendiler. Yzleri soldu. sli lmba altnda llerin balmumu rengini baladlar. Ellerine dokunsam belki soumulard bile... dam mahkmlar ile, bu akam henz yaayan ve gn domadan lecek olanlarla beraber ilk defa gece geiyordum. Hibir hastalklar ve hibir sular olmyan, braklsalar yirmi otuz yl daha mr srecek bu alt kii, karlarnn salarn bir daha koklamadan, analarnn buruuk ellerini ve ocuklarnn taze yanaklarn bir daha pmeden, boyunlarna ip taklp bir sehpann ayaklar arasnda sallanacaklard. Ne kendi aramzda, ne onlarla konuabiliyorduk. Onlar da bize artk iinden kp gittikleri bir lemde kalm yabanclar gibi bakyorlard. Yanmdaki subayn, yar soyunup, kollariyle durmadan idman hareketleri yapmasna 90

ayordum. Acaba oynatm myd? lm geceleri, bir dar ve tka basa kouun iinde, bir bunaltc havada bile ne kadar souk ve saatleri ne kadar uzundur. Fecirden nce bir yangn, bir yer sarsm, minareleri uuran, kubbeleri deviren bir ilah afet bekliyorduk. Bylece, gnlmz dmlene dmlene ortalk aard, can kulamz vererek, her an duyar gibi olduumuz ayak sesleri, lm habercilerinin sesleri gelmedi, yava yava umutlandk. Nihayet gnn btn aydnl skt. Meer polis mdrlndeki alt kiiyi asmlar. Oradakileri tanmadmz iin bizdekilerin kurtuluuna sevin hissi, bir olan, farksz olan faciann acsna bir uyuukluk verdi. Enver Paann yaverine nihayet sordum: Dorusu ya, dn gece yatanda idman yaparken acaba oynatt m diye phelenmitim. Yook, dedi, neden oynataym? Ama ehit olmak iin kan akmal. Kendimi, beni gtrecek olanlarla boumaya hazrlyordum. Nasl olsa vcuduma bir iki sng saplyacaklard. Sehpaya kanl kanl gidecektim, dedi. Umum hapishanenin koularna smyorduk. Henz biten Sultanahmet tevkifhanesine tanmamz iin emir geldi. Akamdaki arkadalar Merkez Komutan Emin Beye rvet vermeye baladklarndan, (byk bir ey deil, Merkez Komutanlnda evden gelenlerle konumak zere her km iin 15 lira), beni ekbir kouu denen odaya aldlar. Bu odaya topu Hasan Rza Paa, evket Turgut Paa, Pertev Paa, Hazm Bey ve daha bir hayli byk ve orta rtbeli Osmanl ahsiyetleri vard. Szde 31 Mart Vakas zerine Hareket Ordusu stanbula geldii vakit Yldz Saray yama edilmi. Bu paalar o yamadan sorumlu imiler. Tehcir san Mutasarrf Nusret de bu kouta idi. Karyolalarn hepsi tek, biri iftti. Ben bu ift karyolann stnde, eski Musul Mebusu brahim Fevzi de altnda yatyorduk. Karmzdaki kou, hrsz ve yankesici gibi ad sulularla, onun yanndaki byk kou da Kuvay- Milliyeci subaylar, kk ttihatlar, Anadoludan getirilme tehcir sanklariyle doluydu. Bu paalar hatralarla dolu olmal idiler. Bir gen gazeteci iin, hemen hemen yarm asrn tarihi ile ba baa gnler, geceler geirmek ele geer frsat m idi? Fakat ou itahsz ve dnceli idiler. Ah bilseniz kapal havada insanlar ne abuk biter. Lf lf bir trl amaz. Bir ksm da fakir adamlard. Hareket Ordusundan beri ismini duyduumuz, Osmanl Devletinde Harbiye Nazrl eden evket Turgut Paann yemei, kk bir ispirto zerinde titrek elleri ile piirdii iki yumurta idi. Biroklarmz dardan, bazlarmz evlerden olduka iyi yemekler getiriyorduk. Tevkifhane Mdr Yasin Efendi, Sultan Hamidin alayl subaylarndan biri idi. Uzun, srm gibi, yaz bir Habe. Eski yerimizde iken bu Yasin Efendinin adrna urayp hediye vermeden bizimle grmek imkn yoktu. Mehur bir yankesiciyi Ramazan akamlar Divanyoluna salverdiini ve onun tramvaylarda vurduu para ve eyay beraber paylatklarn da biliyorduk. Bu yankesici onun av atmacas gibi bir eydi. Yasin Efendiyi 31 Marttan sonra tfekiler, harem aalar ve teki saray adamlar ile beraber tutup Harbiye Nezaretinin en alt katnda bir avluya tkmlar. O vakit 31 Mart asilerini asan Divan- Harpin reisi, imdi kouumuzda bulunan Topu Rza Paa idi. Bir gn Rza Paa, yarglanacak daha kimler olduunu grmek zere Harbiye Nezaretinin altndaki bodrumu tefti etmeye gider. Yasin Efendi ve bir sr arkada korkudan titreye titreye, bu kelli felli, iri yar, sert paann azndan kacak kelimeyi bekledikleri srada, Rza Paa, izmesinin ucu ile birkan drterek: Bu kadar arab orab ben ne yapacam? Tutup tutup asmal... der. Daha dorusu diyecei tutar. Bu szn, harem aalar ve tfekiler gibi Yasin Efendiyi de ne hle soktuunu tasarlyabilirsiniz. Mtareke olunca rtbesi geri verilen Yasin Efendi, Krt Mustafa Paann tand olduundan, tevkifhane mdrlne gelir. Topu Hasan Rza Paa artk eski azametinden hi eser kalmyan, yal, kk, umutsuz bir insan art idi. Yasin Efendi ara sra kou kapsna bir sehpa gibi dikilip, Habele Arap aras bir ive ile: Sen... Rza Paa... Sen... Asn unlar, asn unlar! imdi ben seni asacam. Mustafa Paaya yalvardm, emir verdi, seni ben asaym diye... Bakkaldan ipini aldm, yaladm, der, zavall Osmanl paas boyun bker, dururdu.

***
Bir gn beni Yasin Efendinin yanna ardlar. Mdr: Adliye Mstear Sait Molla Beyefendi seni grecek, dedi. Deniz stndeki odada, mtareke devrinin mehur mollas ile karlatm: yi bir muharrirsiniz. Ben size hrmet ederim. Arkadalarnz da gelip bana mracaat ettiler. Mustafa Paa nasl zalimdir, bilmezsiniz. Elinden sizi kurtarmak isterim. Fakat paradan baka dinleri imanlar yoktur. Siz de bana yardm etmelisiniz. Bu herifleri biraz doyurmalsnz, dedi. 91

Sait Molla da benim Suriyeden getirdiim altn klarn sakladm sananlardan ve ellerinde iken mmkn olduu kadar szdrmaya karar verenlerden olmal idi. Gerekten parasz bir gazeteci olduumu syledim: Fakat bir defa arkadalarla konuaym, belki biraz para bulmak ihtimalleri olabilir, dedim. Soyulmak ve szdrlmak umudu ile artk Divan- Harpe arlmyordum. Necmettin Sadak ve Kzm inasi de ellerinden geleni yapmakta idiler. Bir aralk Refik Halid (Karay) vastas ile Mustafa Paay yumuatmak tecrbesinde bulunmular. Refik Halid hatralarnda bu vakay teferruat ile hikye etmitir. Gider, Mustafa Paay grr. Benim braklmaklm rica eder. Mustafa Paa, hi cevap vermeden, hademeyi arr. Mahkeme yelerini yanna davet etmesini emreder. Onlara: Mahkememize verilen vesikalara gre Falih Rfknn cezas vicdannzca nedir? diye sorar. Hepsi: damdr! derler. Refik Halid donakalr. Demek bir para bulmak, bulunabilecek para ile de bunlar kandrmak lzmd. Anadolu korkusu ile stanbula yeni bir geveklik gelip beni brakncaya kadar bulabilip de verdiimiz para 500 liraya varmamt.

***
Zindanda yalnz umut snmez. Byk koutakiler Mustafa Kemalin bir ete gndererek bir gece hepimizi karacan fsldamakta idiler. Bu ete stanbul yakasna nereden geecekti? Nasl Sultanahmete kadar gelecek ve tevfikhaneyi basarak bizleri kurtaracakt? Hepsi mmkn olsa bile, Mustafa Kemal bunca fedayinin hayatn tehlikeye atarak bizleri kurtarmakla ne kazanacakt? Geri o gnlerde Kuvay- Milliye etelerinin Gebzeye kadar aktndan bahsedildiini gelen gidenden iitiyorduk. Ali Kemal bile, Peyam- Eyyamda: Beykoza Gegbozadan gelse aceb mi kartal? diye bu rivayetleri alaya tutard. Nihayet bir gece tevkifhanenin dndan gelen yaylm ate sesleri arasnda uykumuzdan sradk. Muhafzlar avludaki adrda idiler. Hemen hkmettik ki bizi kurtarmaya gelmiler ve muhafz bl ile vurumaya balamlardr. Tevkifhane avlusunda karmakark bir uultu, lk ve tel. Karyolamdan kouun karanlna doru sarktm. Beyaz gecelikli paalardan biri ba ucundaki mumu yakt. Kouun karanl buland, alaca hayaletler, gzlerinin yalnz korkudan bym bebekleri grnerek, yar bellerine kadar dorulmu sessiz bakyorlard. Tfek sesleri susmutu. Fakat ieriye bir akn olduunu duymuyorduk. Paalardan biri szland: Canm, dedi, yle byle kendi bamza urap duruyorduk. Onlara kim bizi kurtarnz dedi? Bir daha ihtiyarcas: Sngleneceiz! diye iini ekti. Baskn yapanlardan hepsinin yakalanm veya ldrlm olduunu farz edenlerden biri: Zavalllar! Delilik kurbanlar! Yahu oluk ocuumuz var! Koridordan Yasin Efendinin sesi geliyordu: Yakarm, yakarm... Byk koutan birtakm sesler de onu yattrmaya alyor: Beybaba silhn brak.. Beybaba silhn brak.. Gel de kendin gr, ne kaan var, ne bir ey... Tella uyanan Yasin Efendi tabancasn yakalam, don paa bizim koua doru geliyormu. Kurun mu, sng m, birdenbire tevkifhaneye ihtill tarihlerindeki lm gecelerinden birinin deheti iine dt. Meer yanmzdaki binada yatan mehur yankesici Fantoma Mehmet o gece de kamaya kalmm. Nbeti olup olmadn anlamak iin nce yatak arafn bzp katlayp iple pencereden sarktm. Kardaki nbeti, acelesinden pencereye doru silh atm. adrlarnda uyuyan nbetilerimiz de neye uradklarn bilmiyerek tfeklerine sarlmlar ve rasgele havaya boaltmlar. Sabahleyin hikyeyi duyanlar, Mustafa Kemalin kendilerini kurtarmak iin Anadoludan bir ete gndermediine ne kadar sevindilerdi.

***
Bu Hayran Babann lm hikyesidir. Vaktiyle bir yazma da konu olarak almtm. Hayran Baba, Erzincan erafndan Hafz Avni Efendinin saz iirlerinde kulland ismi idi. Olgun bir ehl-i dil olduundan btn derdi, gam kendi iinde idi. Tevkifhanede ikiye vurmutu. Gitgide sinir muvazenesi iyiden iyiye bozulduu iin doktor raporu zerine hastaneye yolladlar. Ertesi gn Divan- Harp Reisi Hayran Babay istedi. Hastanede olduundan getirmediler. Mustafa Paa mdr ararak: 92

 Bu adam niin getirmediniz? diye sordu. Hastanede olduunu sylediler: Ben bu adam asacam! Nasl uraya buraya gnderirsiniz? diye bard. Nihayet i muhafz komutana geldi. Muhafz, Doktor Necip Beyi yanna arp: Hayran Babay niin hastaneye gnderdiniz? diye sordu. Doktor: Bu emirle! diyerek cebinden hasta mevkuflar hakkndaki tamimi karp okudu, ve: Ben rapor vermee mecburum, gnderip gndermemek makama aittir, dedi. Merkez Komutan, Hayran Babann Divan- Harpe yollanmasn emretti. Muhakeme gn hastaneye bildirildiyse de hastane doktorlar Hayran Babann bir yere kamyaca hakknda bir rapor verdiler. Daha hibir muhakemeye arlmyan Hayran Babann idam olunaca azdan aza sylenmekte idi. Bu srada btn hasta mevkuflarn ancak Selimiye Hastanesinden tedavi olunaca hakknda bir karar verildiinden Hayran Baba da Selimiyeye gnderilmek zere raporu ile beraber tevkifhaneye teslim edilmi, fakat Selimiyeye gnderilmeyip hapsedilmitir. Hayran Babann salk durumu gitgide fenalatndan doktor yeni bir rapor daha verdiyse de okumadlar bile. Bir gn Hayran Babann ektii straba kalbi dayanamyan doktor her trl tehlikeyi gze alp bir rapor daha vermeye cesaret etti. Hayran Babay muhafaza altnda Selimiye Hastanesine gnderdiler. Divan- Harp Reisi vakay haber alr almaz gece yars bir zabit yollad, hastann bileklerine kelepe vurdurdu. Hayran Babay srkliye srkliye Haydarpaa iskelesine indirdiler, zavall adam doruca sehpaya gittiini sanyordu: Beni asmaa gtryorsunuz, biliyorum, sabaha kadar sabretseniz ne olur? diyordu. Hayran Babay getirdiler, o bitkin hlinde ta locaya attlar. Bizler Sultanahmet tevkifhanesine naklolunacamz srada eline kelepe vurulduunu ve omzuna btn eyasnn yklendiini gren Hayran Baba: lm eziyeti dediin be dakikalktr. Bu cevr cefaya ne lzum var? diye inliyordu. Hayran Baba idam olunacan bilerek yirmi gn yirmi gece ta locada a ve ilsz yatt. Biraz merhamet duygulu gardiyanlar bile ayn locann yanndaki locada yatan bir retmene: u pencereden zavallya biraz st veriniz! diye yalvaryorlard. Hayran Baba bu yirmi gnn lm bekleyii iinde kvrand. u kapy bir lhza anz, biraz hava alaym! diyordu. Ve bylece loca rutubeti ve alk iinde yirmi gn ikence ektikten sonra, bir gece sabaha kar kendini aslmak iin uyandrdklar zaman, tpk hrriyete kavuuyor gibi sevindi, subayn omuzlarn okad.

***
Hseyin Hsn Paa, yan azasndan ak sakall, inmeli ihtiyar bir efendi idi. Gndzleri oluu ocuu paay kolundan, koltuundan tutup kendisine bahede biraz nefes aldrrlard. Bir gn ocuklar yine paay kkn kapsndan baheye karmak zere iken, d kapnn zorlandn, subaylarla polislerin ieriye daldn grdler. Hseyin Hsn Paa Hareket Ordusu ktalarnn banda bulunanlardan olduu iin hapsedilecekti. Tutmaya gelenlerin banda, muharebede toplarn brakarak kat iin askerlikten kovulan ve mtarekede yine hizmete alnan bir binba vard. Paann kke alnmak zere olduunu grnce hemen tabancalarn ektiler ve kapya hcum ettiler. abuk anz! Kimi aryorsunuz? Paanz almaya geldik... Hseyin Hsn Paa ihtiyar bir feriktir. Gelenler mlzm ve balar binba. Bir yandan izmeleriyle vurmakta, kapy omuzlariyle itmekte, kasaturalariyle kilidi zorlamakta idiler. Kadnlarn lklar arasnda kap krld, sinema ilnlarndaki polis basknlarna imrenen bu binba ile kk subaylar balar ne uzanm, parmaklar tabancalarn tetiinde, ak sakall inmeli komutann ve kadnlarn zerine atldlar: Haydi, gideceiz! Paa: Msaade ediniz, giyineyim! diye rica etti. nk arkasnda entarisiyle robdambr vard. Mlzm: Hayr, lzumu yok, byle gideriz! diyordu. Nihayet bir bakas bir elinde saati, bir elinde tabancasn tutarak: Haydi be dakika msaade! dedi. Hanm ve ocuklar yukardan esvap namna ne buldularsa aa koturdular. Entarisinin stne ceketini, pantolonunu geirdiler, ayana bir ift pabu soktular. 93

 abuk, abuk, diyorlard. Be dakika nihayet bulur bulmaz hemen ihtiyar paay kolundan, omzundan, ayandan tutarak otomobile bindirdiler. Hanm kalpan otomobile dar yetitirebilmiti. htiyar hasta sandal iinde stanbula geti. nce Merkez Komutanlna, oradan Sultanahmet tevkifhanesine gtrdler. Tevkifhanede Hsn Paann hline acyarak kendisini ayr bir odaya koydular. Gece yars yaklayordu. Merkez Komutanlndan tevkifhaneye sordular: Hsn Paa orada m? Evet! Nereye koydunuz? Odalardan birine... Hayr, imdi locaya atacaksnz. Bu emir, Hsn Paann hasta ve inmeli olduu haber alndktan sonra veriliyordu. Loca ta, plak, rutubetli ve kszd. Hastay intiltileri arasnda uyandrp: Sizi baka bir odaya nakledeceiz! dediler. Hsn Paa sendeliyerek kalkt. Demir parmaklklar iinden geerek localar koridoruna girdi. Kapy atlar. Hsn Paa bu tek delikli dar locay grnce: Beni diri diri mezara m gmyorsunuz? diye szland. Gece yars bu loca kapa alm bir lhde benziyordu. htiyar iine atverdiler.

***
Mutasarrf Nusretin lm esiz bir faciadr. Terbiyeli, z sz birbirinden temiz bir Trk milliyetisi idi. Tehcir san olarak bizim kouta yatyordu. Bir gn kendisini acele Merkez Komutanlna istemilerdi. Maltaya srlecei havadisini duyduk ve sevindik. Sapsar geri dnd: Benden hayr yok, beni ldrecekler... dedi. Sonra anlatt: Kulamla duydum. Yan odada ngilizlerden gelen subaya Mustafa Paa yalvararak: Onu braknz. Birka gne kadar idam edeceiz, diyordu. Bu sz zerine beni tekrar aranza yolladlar. Birinci Divan- Harpte muhakeme edilerek, sadece vazifesini ktye kullanmak suu ile 3 yla mahkm edilmiti. Yeni Reis Mustafa Paa yelerden biri ikisiyle birleerek Nusretin idamn istemi. tekiler muhalif kaldklarndan on be yl krek cezas zerinde anlamlar. kinci tutanak byle yazlm. Fakat Divan- Harp ktibi tutana bir trl beyaza ekmez, soranlara: lerimiz ok, birka gne kadar kartrz, cevabn verirmi. Mustafa Paa arada kendiliinden bir ahit daha icat eder. Kararn yeniden arlatrlmasna kar koyan yelerle kavga kar. Bir iki gn sonra bu yelerin deitirildiine dair nezaretten emir gelir. Merkez Komutanl vakas bu srada olmutur. Nusreti tekrar mahkemeye ardlar. Patrikhaneden drt yeni kadn ahit getirilmiti. Nusret hkimlerin karsnda iken, ezberlediklerini syliyen kadnlara: Nusret Bey burada m? Tanyor musunuz? diye sorulunca kadnlar: Tanyoruz ama, burada deil! cevabn vermeleri zerine, tekrar darya karmlar, bir mddet sonra yerlerine dnerek: Nusret budur, diye gstermilerdir. Hkmet dmesi zerine Mustafa Kemal aleyhine kouturma yapld zaman bu ift tutanaklar meydana kmt. Nusret kullanlmaktan kay hline gelen iskambil ktlar ile fal aarak lmn bekliyordu. Nihayet bir akam locaya indirmek zere aramzdan aldlar. Bize alayl bir sesle veda etti. Sanki hayattan kopup gittiine deil de, dostlarndan ayrldna yanyordu. Kapdan karken pantolonunun yamasn grdm. Sabaha doru koridorda sngl muhafzlarn ayak seslerini duyduk. Nusret, sehpaya gidiyordu. brahim Fevzi karyolasnn ucuna kt, ezan okumaya balad. Karsna ve ocuklarna bile gsterilmemiti. Gsne aslan yaftada para almak iin ktal yapt sylenen 94

Nusretin yamal pantolonu cebindeki czdannda yalnz bir kt lira bulmulard. Sabahn ilk saatlerinde tevkifhane avlusundan, zavall karsnn lklar geliyordu.

***
Bir akam da eski vali ve Dahiliye Nazr Hzm Beyi mdrn yanna ardlar. Koua dnmedii iin merak ettik: Aa locaya indirmiler, ertesi sabah asacaklarm. Hzm Bey drstlnden, namusundan ve kanun saygsndan baka hibir hikyesi sylenmiyen bir devlet emektar idi. Bu idam, tam bir katildi. Hzm Bey locaya iner ve lm nbetini bekler. Sabaha doru biraz dar kmak ihtiyacn duyar. Loca kapsnn deliinden subay artarak: Tuvalete kadar gideyim. Kapy aar msnz? der, Subay: Canm efendim yarm saat sonra lp gideceksin. Biraz kendini tutuver! cevabn verir. Sultan Hamidin Adliye Nazr Abdurrahman Paann olu damatlardan idi. Hzm Beyle eski tankl olduu iin, meer o akam saraya gitmi. Vahdettinin yanna kmaya muvaffak olmu. El pm, etek pm, nihayet Hzm Beyin idamdan affedilerek cezasnn ebed hapse evrilmesi iin msaade alabilmi. Mahkmu sehpaya gtrecek olanlar son hazrlklarn yaparken, nefes nefese koan memurlar iradeyi tevkifhane mdrne getirmiler. Hi uyumamtk. Sabaha doru koridordaki ayak seslerini bekliyorduk. Sesler duyuldu. brahim Fevzi ezana balamadan, kou kaps ald. Yataklarmza dikilip baktk: Hzm Bey! pten indirilmi kadar sar idi. Bir mddet yutkundu, sonra: Kurtuldum, diye alad. Yuvasna pek bal bir aile babas idi. Hkrk iinde hikyesini dinledik. Hzm Bey Franszca manzumeler yazard. Hikyesini bitirdikten sonra: Baknz, cebimde ne ile aslmaya gidiyorum, dedi. Eser-i cedid denen byke beyaz bir kt kard, okumaya balad. Bu, oluna yazlm Franszca bir manzume idi. Ka trl gldk, bilseniz... Kahvaltlarmz birbirimize ikram ettik. Hzm Bey sonra kinci Meclise mebus geldi. Cumhuriyetin iln kanunu konuulduu srada, krsye kt, memleketten gnderilecek hanedan azalarndan damatlarn karlmamas iin birka sz syledi: Vay hanedanc... Vay mrteci... sesleri arasnda nutkunu tamamlayamad. Nasl bir bor demek istediini yalnz ben biliyordum.

95

ANKAYA III
GERLLA DEVR Kurulu nsz
Anadoluda yeni bir Trk devletinin temeli 23 Nisan 1920de Byk Millet Meclisi ald gn atlmtr. Mustafa Kemal bu Meclis Bakan seildii gn, gerekte, yeni Trk devletinin ilk bakan olmutur. 23 Nisan 1921den 13 Eyll 1921de Sakarya zaferi kazanlncaya kadar bu devir byk ve tehlikeli krizler iinde gemitir. Mustafa Kemalin esiz liderlik nitelikleri asl bu krizler srasnda kendini gsterir. Gerilla devri 1920 sonlarnda kuzey ve gneybat cephesi komutanlklar Genelkurmay Bakan smet Beyle Dahiliye Vekili Refet Beye (Bele) verilerek nizaml ordu devri balayncaya kadar srer. Kara gnler stne Sakarya zaferi k tutuncaya kadar on alt aydan fazla geecektir.

Ortam
Birinci Dnya Savann sonunda Anadolu anari iinde idi. Seferberliin daha ikinci ylnda asker kaaklar irili ufakl eteler kurmulard. Halk ordudan da hkmetten de trl etelerden de bezgindi. O yllar yedinci ordu komutanlndan ekildii vakit Bakomutanla verdii ve kopyesini Sadrazam Talt Paaya yollad raporda Mustafa Kemal aka anlatmtr. Halk, iinden, devlete kar idi. Savatan hibir ey bekledii yoktu. Bir rnek vermek istiyoruz. anakkalede dman boaz zorlarken arkalarda Laz Mehmet, Arnavut zzet ve asker kaa eteleri yollar tutmakta, kyleri basmaktadr. Bigann Kayapnar kynden Kara Hasann da otuz kiilik bir etesi vardr. Paras olduu sylenen kasabal veya ky aasna haber gnderir veya ocuunu daa kaldrr. Hara balca gelir kayna. 1916 Kasm aynda hkmet kaaklar affetmekten baka are bulamaz. Kara Hasan da altm kiilik etesi ile Bigaya gelip silhlar kendilerinde kalmak artiyle teslim olmutur. eteden kimse kyne dnemez. Arada kan vardr. Hak ve vardr. Kara Hasan yirmi odal Piti hann kira ile tutarak etesini yerletirir. lerinden kimse okuyup yazma bilmedii iin belinde fieklii omzunda tfei ile okur yazar bir celep de aralarna girer. Geinmek lzm. Kara Hasan alacak verecek, evlenme boanma gibi ilere bakmakla kendi kendini grevlendirir. Han bir kararghtr. Kimin kimden alaca varsa ona gelir. Borlu ya der veya kefil gsterir, yahut hann mahzenine hapsolup dayand kadar jop yer. lenler de olmutur. Alnan parann yars Kara Hasann. Bir kz gzne kestiren Kara Hasana bavurur. Kocas ile geinemiyen kadn, damadn istemiyen kaynata hann kapsndadr. Mahkeme dosyalar ete kararghna aktarlmtr. Mal mlk anlamazlklar nce handa, sonra tapuda zlr. Resm makamlar ileri gitmemesini diledikleri vakit de: Ben bu kadar adam ne ile besliyeceim yleyse? Masraflarm siz mi vereceksiniz? der. Bir defa ete adamlar borcunu detmek istedikleri okumu bir gen: Siz kim oluyorsunuz? Alacakl varsa mahkemeye gider, demesi zerine dvmler, o da kar koyunca ldrmler, kurtarmak iin araya giren kza bir kurun skmlardr. Sustdr. ldrenler yakalanp hapse atlmtr. Kara Hasan savcya gider: Bir yanllk olmal. Onlara bir ceza veririz, der ve savcnn biraz direnmesi zerine de: Akama bana ura. Yoksa yeniden daa karz, tehdidini savurur. Hapistekileri kurtarr. Buras Bigadr. Bakomutan korkun Enver Paa stanbuldadr. Artk Anadolunun br taraflarn dnnz. Harp bitip de ngilizler ve mttefikleri ttihat ve hele Ermeni ldrl hesaplarn sormak yoluna gidince ne kadar gocunan varsa silhlanp bir eteye katlmtr. Yunanllar zmire knca gvura kar ilk dayatma cephesinde eteler vardr. Sonra bu cephe Mustafa Kemalci damgasn yiyince onlara kar giden halifeci kuvvet de gene bu etelerdir. Mustafa Kemal Sivastan Mdafaa-i Hukuk tekilt yaplmas iin Bigaya da yazmtr. Kaymakam ve mft halk uyarmya gidince Karabigada iken gelenler: Padiah var. eyhlislm Sabri Efendi gibi ulema var. Mustafa Kemal Paann emri ile tekilt olmaz. Bu isyan demektir, derler. yz kii ile Balkesir cephesine gnderilen Kara Hasandan yardm istemek lzm. Mftye: Korkma, memleketi gvurdan kurtarmak iin arpa arpa Mustafa Kemale kadar gideceiz, diye haber gnderir. Dayatmaclar arasnda yalnz haydut eteleri yoktur. Asker ve sivil kahramanlar vardr. Franszlar elindeki Akba cephaneliini basp Anadoluya karan Hamdi Bey, Edremit kaymakam idi. Tekilt yapmak, silh toplamak, 96

vermiyeni cezalandrmak, evleri aramak gibi cidd hareketlere giriince Kara Hasan: Bir kmeste iki horoz tmez, der. Saptmtr da! Bir punduna getirip Kara Hasan ldrmek lzm gelir. Halifeci ete reisi Anzavur da Kuvay- Milliyeci Hamdi Beyi ikenceler iinde ldrtmtr. Batda Kuvay- Milliyenin ilk kahramanlar arasnda eteciler bata gelir. erkez Ethemi bir zamanlar Mustafa Kemalin stnde grenler olmutur. Ethem genken askerlii sever. Babas istemezse de 19 yanda Osmanl Harbiye Nazrl muhafz svari alayna girer. Staj grr. Baavu, daha sonra Balkan Savana katlarak svari yedek subay olmutur. Birinci Dnya Savanda ttihatlar ordu dnda hareketler yapmak zere Tekilt- Mahsusa denen eteler kurmulard. Ben hem asker yanda hem gazeteci olduum iin bu tekilta girmek zere Merkez-i Umumye giderek Dr. Nazm grdmd: Onlar hapishanelerdeki katillerden topluyoruz. Ne iin var aralarnda? demiti. Ethem bu tekilta girmitir. Rauf Orbayn yannda rana gitmitir. Mtareke srasnda Bandrmadadr. Yunanllar zmire gelmeden nce etesini Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine besletmekte idi. Bu srada zmir Valisi Rahmi Beyin olunu daa kaldrarak 30.000 lira hara almtr. Adapazarnda tccar Arapzadeden de 50.000 ve Karacabeyli birinden 5.000 lira alm olduunu Atinada yazdrd hatralarnda sylemitir. Gezer Divan- Harpi vardr. Konduu yerde daraalar kurar. Devlet gelirine el koyar. Bir kasabada ttn stoku mu buldu, hemen paraya evirir. Bir defa Ankara Maliye Bakan Ferit Bey ondan nce davrand iin: Sen orada blbl gibi tyorsun. Biz burada canmz ortaya koymuuz. Ankaraya gelince sana hesabn sorarm, demekten ekinmez. Nitekim Ankaraya gelince ete adamlar Ferit Beyi bulmular, Ethem Bey istasyonda seni ister, diye gtrmek istemiler, iki polis ve birka kii bakan ellerinden g kurtarmlardr. Bir gn Nazilliye, Yunan geliyor, diye haber gelmesi zerine kasaba boalmtr. Sonra dman hareketinin durduu haber alnmas zerine kasabaya dnenler ne grseler beenirsiniz, Ethem etesinin develeri tccar maln ykleyip gtrmektedir. Ethemin iki byk kardei vardr. Biri Millet Meclisindedir. kincisi Divan- Harpin ve gerektii vakit kuvvetlerin bandadr. Ad Tevfik. En sonu Ethem kuvvetlerinin ordu emri altna girmesi istendii vakit Tevfik Bey komutanla verdii cevapta, Bizim kuvvetimiz ne tmen, ne de herhangi bir ordu kuvveti hline sokulamaz, bu serserilerin bana ne bir subay, ne de hesap memuru konamaz, subay grdler mi, Azrail grm gibi isyan ederler, bizim birliklerimiz, Pehlivan Aa, Ahmet Onba, Sar Mehmet, Halil Efe, Topal smail gibi adamlar tarafndan idare edilmektedir. Blk emirleri de yazdn okuyamaz, okuduunu yazamaz kimselerdir, der. Ethem 1919 Hazirannda harekete katlmtr. Temmuzda Demirci Efe denen ekya gvura kar cepheye gelmitir. Bu efe generalleri bile hapsetmitir. ldrlen efendisinin cn almak iin Denizliye yapt akn Kuvay- Milliye tarihinin en ac hatralar arasndadr. Denizliye bir efe ile birka kzan gitmiti. Dman gelmek ihtimaline gre Kuvay- Milliyeci grnmek iin halktan baz kimseler efe ile kzanlar vurmulardr. Demirci byk kuvvetle geldi. Elini eskiden beri sayg ile pt eraftan biri ile iki yz kii karlamya gittiler. Demirci tam aasnn elini pmek iin eildii srada, yaral ve donlu bir kzan srnerek geldi, bunlar bizi bu hle koydular, dedi ve Demirci, Tevfik Beyi tabancasn ekerek vurmu, iki yz kiiyi ldrtmtr. Sonra: Hepsinin kanlar helldir, dedi. Bulduklarn kestiler. Soyguncu idi. Sonralar demitir ki: Yedi vilyete kumanda etmek bana dt, idare ya ilim ile olur ya zulm ile, bende ilim olmadndan zulm ile idare ettim. Demirci Efeyi kullanmak zere yollanan Refet Bey (Bele), onun emrine girmiti. Gvura kar yararl grnen Demirci Efe de nizaml ordu kurulduu vakit Ethem ayaklanmasna katlmak istedi ise de gz tutmam, Refet Paa decikte basarak efeyi karmtr. Refet Paa, bir top savurdum, kat, tam yz bin liras elime geti, ama bu paray sonralar gene onlara harcadm, demitir. Bu baskn yz bin liras hayli dedikodu konusu olmutu. Bir Yrk Ali Efe de vardr. Vurguncu deildir. Gz pektir. Aydn basknnda iki yz kii ile bir alay Yunanl karmtr. eteler Kuvay- Milliyesi Yunan tehlikesi ile batda, Ermeni tehlikesi ile gneyde, Pontus tehlikesi ile Karadeniz blgesinde kendini gstermitir. Bir ara Pontus Rum eteleri alt - yedi binden yirmi be bine ykselmitir. Bunlara kar koymak iin de Kel Olan ve Topal Osman gibi halk kahramanlar kmtr. Topal Osman be on kii ile harekete geti. Bir Trk evine kar Rum evi yakmak, mezarn kendine kazdrp diri diri adam gmmek, vapur kazanna kmr yerine canl adam atmak gibi zulm ve ikenceleri ile tannmtr. Sonunda Pontus Rumluunu iyice yldrd idi. Yanndakiler aztarak daa eraf kaldrmak gibi haydutluklara balamalar zerine Samsundaki tmen komutan Topal Osman Ankaraya aldrmak istemi, Mustafa Kemal imzas ile bir telgraf uydurmutur. Cumalar mzka ile selmlk yapmak kadar kendini gznde bylten ve varlkly haraca kesen Osman Aa: Deil Mustafa Kemal, Allah emretse yerimden kmldamam, gidecek zaman ben bilirim, demiti. Komutan sabrl davrand. Kan gtme davasndan ekindii bir adam kullanarak gitmesini salyabildiler. Sakar97

ya Sava arifesi idi. Mustafa Kemal, Osman Aa ile etesini muhafz kuvvet olarak yanna almakla onu hareketsiz kld. Fakat zaferden sonra bir milletvekilini kovdurarak Mustafa Kemalin bana byk dert amtr. Adana, Mara, Antakya, Urfa, Kilis ve Antepte Ermeni lejyonlar ile glendirmeli iki Fransz tmenine kar, Ermenistan olmamak iin ayaklananlar haydut eteleri deildirler. Yerli vatanseverler ve askerlerdir. ngiliz ve Franszlar gneye Ermeni milisleri ile birlikte girmiler, Adana Ermenileri onlar yollara hallar sererek karlamlard. lk dayat cephesini kuranlar Mustafa Kemalden yardm istedikleri vakit, silhmz ok az, eer Diyarbakra adam yollarsanz bir eyler alabilirsiniz, ama bunu gizli tutunuz ve ekyadan saknnz, cevabn almlard. Sivas Kongresi ve Mustafa Kemal ad dayatmaclara manev dayanak olmutu. Bir aralk Suriye Fransz Yksek Komiseri George Picot Sivasa giderek (Kasm 1919) Mustafa Kemalle grt idi. Onlar Ermenileri ekecekler, halka zulmetmiyecekler, biz de Franszlar rahat brakacaktk. ngilizler bu szde yaklamay bile ilerine sindirememilerdir. 16 Marttan nce bir rapor veren D Bakan Lord Curzon yle diyordu: Fransa Dou slm dnyasna Arabistan, Irak, ran, Afganistan ve Hindistanla bir Bat slm dnyas katarak hepsini himayesi altna almak istemektedir. Picot, Sivasa gitti. Harbe girii ile onu en az iki yl uzaktan yenilmi dman Avrupadan ekilmelidir. Be yz yldan beri sren bu meseleyi kknden zmek iin elimizdeki frsat karmamalyz. Picot sznde de durmam, 1919 sonlarnda ve 1920 balarnda Urfa, Mara, Antep ve btn Adana evresinde arpmalar olmutur. Bat cephesinde yalnz haydut eteleri deil, fedayi vatanseverler ve byk kk rtbeli askerler de savaa atlmlardr. Bursada Gkbayrak taburunu kuran Dastanl Cemal Beyin nn Harbine kadar byk hizmetleri olmutur. Bu tabur ilk ald emirle ordu saflarna girmitir. Osmanl Genelkurmay cephe kurulularna el altndan yardmc idi. Albay Bekir Sami ile Akhisara tekilt yapmya giden Albay Kzm stanbula dnerek 61 inci tmen komutanln istedii vakit Genelkurmay Bakan Cevat Paaya: Bandrmadaki tmenin komutanlna gitmeliyim. Sizden emir aldm demem, Yunanllarla arprm, demiti. Cevat Paa da: Yahu yapabilir misin bunu? diye gzlerinden pmt. Hkmetin Harbiye Nazr ise: Zorda kalmadan Yunanllarla arpmamaya dikkat edin, diyordu. Demirci Efeye kadar ilk dayatma hareketlerini albay ynetmiti. Balkesir bir asker cephe idi.

Halk ve Ordu
Ortam havasn iyice anlatabilmek iin halkn ve ordunun durumunu yorumlamalyz. nk bu eteler i ayaklanmalar bastrmlar, dnyaya Trkln: Hayr! sesini duyurmular, fakat Yunan saldr nnde dalmlar ve pek az dayandktan sonra ekilmilerdir. Halk bkkn ve bitkin hlde idi. Yurdu Erzuruma dnen Cevat Dursunolunun getii kyler bombo, ot yok ocak yok. Geen drt yln knda insan eti yemeye alan kurt srleri akn etmekte. Birok gnler yavan ekmek bile bulamaz. Kald her ky ksz ve atesiz. 80.000 nfuslu eski Erzurum ykk, harap, kalanlar - drt bin kl art. Kyl gmenler. Dou sava blgeleri hep byle. Trakya ve Anadolu halknn Balkan Savandan beri ktlktan, seferlerden, ekyadan ekmedii kalmamtr. Mustafa Kemal halk ynlar hareketsizliinin millet iin iyi yorumlanmyacan anlatmak ister. ster sivil her yneticiye halk uyarma grevini verir. Krklarelinden gelen rapora gre Balkan Sava blgeyi ok sarsmtr. Eraf ekingendir. Fedakrlk beklenemez. Raporda l hissiyat namna bir ey yok, demektedir. Keandaki 60 nc tmenin raporuna gre yerli halk tekiltsz, duygusuz, kaygsz, silhszdr. Tekilt isteyen yok. Ellerindeki silhlar Rumlara satanlar bile var. Rumeli gmenleri ile Pomaklardan belki faydalanlabilir. Zorlu etelere kar kimse ba kaldramaz. Fakat Franszlar elindeki Akba iskele ve deposunu basarak Akhisar ve zmir cephesine cephane karan Hamdi Bey, halk etelere hara yerine cepheye para ve gnll vermek iin bask yapt iin, bir kkrtma ile, esvaplar soyulup, don gmlek, ikence edilerek, yalnayak dolatrlarak, sopa atlarak, srtna binilerek ldrlr. Albay Bekir Sami Akhisara geldii vakit hemen askerlik dairesine gider. Yapayalnzdr. Bir odada bir kii. Darda sekiz on kii. Sert, disiplinci albay aalamtr. Pencereden baknca eerli atn grr. Koca kolordu bir kiiye inmitir. Kimsenin asker olmya hevesi yok. Herkes subaya ve stlere kar. Jandarma blnden kaan kaana. Biroklar da Uaka doru g yolunda. Bandrmadan Balkesire geldik. Btn istasyonlara Yunan bayra ekilmiti. Herkes Yunanly bekliyordu. Eer Yunanl gelirse maln cann emniyete alaca kansnda idi. Terzi dkknlar Yunan bayraklar dikiyordu. Biz bir ey yapamayz. Devlet asker gnderirse gnderir. Yunanlya boyun eeriz, derler. 98

O sralarda o evrede bulunan Rauf Orbay: ntibam iyi deil. Bu artlar altnda bir eyler yaplamaz, der. Bu devir erkez Ethemler, Demirci Efeler, Yrk Aliler, Topal Osmanlar devridir. Uzun, ta 1912den beri devaml bir ikence gibi srp giden sava sknts halkn devletten de ordudan da stkn syrmtr. Birinci Dnya Savana 22.000.000 nfus ve 1.700.000 km2 toprakla girmitik. Topramzn hemen hemen 1.000.000 km2sini ve 12.000.000 nfus kaybetmitik. Trkl seferlerde, sonra alktan ve ktlktan tketirce harcamtk. Drt cephede devlerle dven ordulardan, mesel, Yldrm Ordular grubunda son savalarda 75.000 esir de verdikten sonra 2.500 kadar piyade kalmt. Kuvay- Milliyenin ilk devirlerinde seferberlik yapmak imkn yoktu. Eldeki kuvvetleri kullanmak da, hele padiah ve halife halk ynlarna Anadoluya asi tanttktan sonra tehlikeli idi. Halk ayaklanma blgelerinde greve giden kuvvetleri tekbirler getirerek karlyor, kolayca kandrp datyordu. Ankara evresi gvenlii iin yola kan Arif Bey kuvveti Baypazar ve Ayata baar kazandktan sonra komutan kendi erleri tarafndan ldrlm ve kuvvet dalvermitir. Ktahyada uzun mddet iyi giden bin be yz mevcutlu mill tabur bir gn anszn dalm, komutan glkle cann kurtarmtr. Propaganda o kadar kt idi ki subaylar bile etelerde grev almak peinde idiler. erkez Ethem etesi ayaklanmalar bastrd srada subay ve milletvekilleri arasnda bile klsik tekiltlanmann lzumsuz olduunu ileri srenler az deildi. Sonradan ordu komutan zzettin allar batda Ali Fuad Paann bakanlndaki bir toplantda yalnz kendisinin yakas kapal olduunu syler. Hlbuki toplantda tek sivil erkez Ethemdi. etelere bu ar gvenlik srasnda Keskinli Rza denen haydut, ki milletvekili idi, sonralar aslmtr, bir svari alay ile kendi bildii bir geitten Bursaya girip dmandan alacan sylemi, Meclis Mustafa Kemale ramen kendisine bu alay kurdurmak kararn vermitir. Tabi bu alay ilk atete dalmtr. Fakat hepsi Trk kylerini yamaya koyulmular, bu defa da bin glkle silhlar geri alnabilmitir. etelerin itibar Yunan ileri hareketleri karsnda hibir ie yaramadklar gnlere kadar devam etti. lk zamanlarda Mecliste ordunun grev yapamad tartma konusu olduu vakit, 12 Temmuz 1920de, Mustafa Kemal: Uzun mddet arpabilmek ve halkn sava evkini ayakta tutmak iin harb- sair (1) yapacaz. Buna baladk. Hedefimiz dman maneviyatn krmak, kendi maneviyatmz ayakta tutmaktr, demiti.

Kuatlma
19 Mays 1919dan hayli gerilerdeyiz. Henz zmire Yunanllar gelmemitir. Ama stanbulda dman basks vardr. Trkiye iin ne kadar kt eyler dnldn de biliyoruz. Yurtsever Osmanl aydnlar aran iindedirler. Ne yapsak da mill bir uyan hareketi yaratabilsek, yarn katlanlmaz bar artlar diktas altnda kalrsak, hayr diye haykrabilsek! Toplant yerlerinden biri de gz hekimi Esat Paann evi. Dertleenler arasnda Profesr Akoraolu Yusuf ve Ferit (Tek) beyler de var. Hepsinin birletii nokta stanbul dman basks altndadr. Burada bir ey yaplamaz. kar yol Anadoluyu hazrlamaktr. Fakat kim yapabilir bu ii? Kimi gndermeli Anadoluya? Refet Bey (Bele) Jandarma Komutan, Gazze savalarndan tannmtr. Bir defa da ona danalm, demiler ve kendisini toplantya arp fikrini almak istemiler. Refet Bey: Siz dnn, ben de aradnz adamn kim olabileceini aratraym, gelecek defa grrz, der. Ertesi toplanta sormu: Kimi tasarladnz? Rauf Beye (Orbay) ne dersiniz? Yzde elli bulmusunuz. Bende bir yzde yz var, bizi kurtarr ama, sonra biz ondan nasl kurtulabiliriz, bilmem. Canm gvura kalmaktansa ona kalrz. Mustafa Kemal! ttihatlarn daha Selnikte iken vurduklar damga stndedir: Harisdir, hibir rtbe ve makamla doymaz. nsanca yaamay, elenmeyi ve imeyi sevdii iin o devir anlayna gre sefihtir. Ve durmadan tenkit ettii ve ttihatlarn tutumunu beenmedii iin uzlalmaz bir adamdr. Mustafa Kemal, Osmanl dzenini altst eder devrimler yaplmadka bizim bir Bat medeniyeti toplumu olamyacamz ve bunu da, her eit yoklamalardan sonra, gerekletirebilecei inacnda idi. Erzurum ve Sivas kongrelerinde Kzm Karabekir ve Rauf Orbay gibi kendisine, bamzdasn, diyen arkadalarnn bile bakan olmamas iin nasl altklarn biliyoruz. Onsuz olmazd, o olmal idi, ama bata olmamal idi, hareket kollektif, Mustafa Kemal bu kollektifin glgesinde kalmal idi. Nitekim 16 Mart stanbul igalinden sonra Mustafa Kemal Heyet-i Temsiliyeyi geici bir hkmet olarak tantmak ve o vakit Meclis-i Messesan denen bir Kurucu Meclis toplamak ister. Btn asker ve sivil otoritelere, artk yetkili otorite biziz, stanbulla btn ilgilerinizi keseceksiniz diye bildirir. Komutanlarn fikirlerini sorar. Kurucu 99

Meclis sz bata Kzm Karabekiri kukulandrr. Komutanlara ve sivil makamlara bildirdikleri arasnda unlar da vard: 1- stanbul igali her tarafta protesto edilecektir. 2- stanbulda hibir resm makamla temas edilmiyecektir. 3- Hristiyanlara kt davranlmyacaktr. 4- ngiliz subaylar rehin olarak tutulacaktr. Bu rehin ilerde Malta srgnlerinin kurtarlmasna yarayacakt. Baz irkilmeler zerine ikinci bir bildiri ile Kurucu Meclis yerine olaanst bir meclis toplanmaya karar verildiini syler. Seim 19 Martta yaplacaktr. stanbulda kaanlar Meclise katlacak, gelmiyenler yerine yenileri seilecek, belediye ve vilyet meclisleri ile Mdafaa-i Hukuk heyetleri de temsilci yollyacaklard. 441 yerine 381 milletvekili ile yeni Meclis kurulmutur. 115 memur ve emekli, 61 sarkl, 51 asker, 26 ifti, 37 tccar, 49 avukat, 21 hekim, 8 eyh, 6 gazeteci, 5 aa, 5 airet reisi. ngilizler ve stanbul hkmeti 16 Marttan sonra Ankaray ykmak iin trl tedbirler almlard. lk deneme, ngiltere iddet gsteriyorsa sebebi bata Mustafa Kemal olduundandr, eer onu brakrsanz bar artlar da hafifler, fitnesi idi. Mustafa Kemalin son stanbul Meclisine gveni yoktu. Kzm Karabekire yazd bir telgrafta mebuslarn ikbal dknl yznden grupta dayanma salanamadn, daha fazla hkmetin aldatc politikasna kapldklarn sylemiti. Baz vali ve komutanlar da Ankarann stanbul ile ilgi kesilmek emrine kar, hkmet stanbulda onunla ilgiyi kesmek nasl olur, yollu tenkitlerde bulunmulard. Bir 23 Nisan akam ankayada Atatrk o gnn hikyesini yle anlatt idi: isyan Ankara kaplarndadr. Bata ben olmazsam tehlikenin hafifliyecei fikrinde olanlar byle bir denemenin faydal olacan bana kadar iittirdiler. Ben nereye gidebilirim, diye sormaklm zerine de, arka doru, tavsiyesinde bulunmulard. (Sofrada bulunan Recep Pekere dnerek) Hatrlar msn Recep, yeni gelmitin, sana da fikrini sordum, memleketin menfaati bunda ise fedakrlk etmelisiniz, demitin. Fakat ben, tarih bir grevimiz var; Meclisi amak! Bu grevi yerine getirelim de sonra dnrz, cevabn verdim ve Meclisin hemen toplanmas iin tedbir aldm. Hibir zaman sz altnda kalmyan Recep bu hatrlatma zerine ban nne edi idi. 23 Nisan 1920 Cuma gn Cuma namazndan sonra din trenle Meclis alm ve her idare merkezinde hatim dualar, Buhari-i erifler, minarelerde sala ve sevgili padiahmza sadakat yeminleri ile ayn tren yaplmtr. Meclis toplanr toplanmaz ilk ve son sz padiah ve halifeye ballk olduuna yemin edilmitir! Cenab- Hak ve Resul-i Ekremi namna yemin ederiz ki padiaha ve halifeye isyan sz yalandan ibarettir. Mustafa Kemal ilk amacna ermitir. Bir Millet Meclisi vardr. Onun babakan ve hkmeti vardr. Yeni devlet kurulmutur. stanbul iin tek umut bunu ykmakta, hatta dmana yktrmakta, yeni devletin de tek dayana vatan dmandan kurtarmaktadr. Ya hep ya hi! Mustafa Kemal Ankaraya geldii vakit 1200 liras kalmt. Bu da mfettilie verilen 20.000 lirann art idi. Sonradan Diyanet leri Bakan olan Rfat Hoca tccarlardan 6.000 lira toplyarak kendisine vermiti. Para bulmak, bu kck sermaye ile kurulan devleti beslemek daima etin bir mesele olacakt. 19 Martta Fevzi Paa (akmak) stanbulda Harbiye Nazr idi. Ankara stanbul hkmeti ile haberlemeyi kestii iin Bursadaki Kolordu Komutan Yusuf zzet Paa Harbiye Nazr ile grmek iin kendisine yol verilmeyince grevinden ekildi idi. 19 Martta bir ngiliz torpidosu Harbiye Nazr Fevzi Paann emrini getirip kendisine yollad. Emir u: Amiral Galtrop Anadolu stanbul hkmetini tanmamak yoluna girdii iin daha iddetli tedbirler alnacan bildirmitir. stanbulun igal edilmesi mtareke artlarna aykr deildir. Anadoluda baz sergerdelerin hareketleri menafi-i hakikiyye-i Osmaniyyeye muhaliftir. Anadoluda taraf- ahaneden mansup (tayin edilmi) en kdemli kumandan sizsiniz. Harbiye Nezaretinin emrini btn ktalara tebli ederek ordunun stanbul hkmetini tanmakta devam etmesini temin ediniz. Yusuf zzet Paa emri komutanlara bildirir. lerinden Bekir Sami Ankarada Heyet-i Temsiliye ile grecei cevabn verir. Konyada Fahrettin Altay hemen itaat eder. Bu pek tehlikeli bir eydi. Hemen hal aresi bulunmal idi. Mustafa Kemal, Refet Beyi (Bele) hemen Konyaya gnderir. Refet bir istasyon nce treni durdurur. Fahrettin Altaya grmek iin haber gnderir. Gelince hemen treni hareket ettirerek komutan Ankaraya gtrr. Onun yerine o sralarda ikinci defa Ankaraya gelen smet Bey gnderilecekti. Fakat Fahrettin Altay, Mustafa Kemalin emrine girdiine ve emrinde kalacana sz vererek grevi bana dner. Damat Ferit Paa yeni hkmetini 5 Nisanda kurdu idi. Eski kabine ile Harbiye Nazrlndan ekilen Fevzi Paa bu hkmete de girmek iin Boazii komusu Cemil Mollann aracln ister. Gerekesi, Anadolu ile ancak kendisinin baa kaca, eski paalardan hkmetin faydalanamyaca idi. Cemil Molla gider, Damat Ferite bunu syler. O da doru bulur. Fakat padiah ngilizlerin Fevzi Paaya gvenmediklerini sylemesi zerine Damat vazgeer. Fevzi Paa da Beykozdaki evine ekilir. stanbuldan Anadoluya adam karan o evre komitesinin ba kendisine gelir. Maltaya srleceini, en yakn kafile ile Anadoluya kamasn tavsiye eder. Fevzi Paann Ankaraya gitmesi byle olmutur. Adapazar ayaklanma blgesi olduundan Fevzi Paa kendini gtren subayla, Geyvede Ali Fuad Paann (Cebesoy) kararghna gider. Ali Fuad Ankaraya haber verir. Mustafa Kemal, Fevzi Paay affetmez. Ali Fuad, stanbul hkmeti Harbiye Nazrnn bile Ankaraya gelip mill idareye katlm 100

olmasnn ok iyi bir hava yaratacan anlatarak Mustafa Kemali caydrr. te ikinci Mareal ve ikinci kurtulu kahramanmzn, yakalanp stanbula getirerek, padiaha teslim etmek istedii, sonra da btn komutanlara kendisini tanmamak emrini verdii Mustafa Kemalle birleme hikyesi budur. Ankaraya gider gitmez, gericilerin de houna gider tipte olduundan Fevzi Paay Meclis krssne karm, stanbula yerdirmi, daha birinci gn hizmetine almtr. nnnn tarihilerine gre, smet Bey Anadoluya ilk nce 1920 banda gelmi ve Atatrke kararghnda misafir olmutu ve kararghta savunma hareketlerini bir kurmay subay gibi takip etmekle grevlendirilmiti. Bu, Anadoluda savunmann tam bir gerilla nitelii tad devirdir. ubat ortasnda Harbiye Nazr Fevzi Paa nny stanbula istemitir. Onun zerine Atatrkle aralarnda durum yle ele alnmtr: Gelecek ordu savan hazrlamak iin para ve subaya ihtiya vardr. stanbulun yardm lzmdr. htiyalar anlatmak ve hazrlklar yapmak zere smet Bey stanbula gitmelidir. Atatrk nutkunda meseleyi byle anlatt idi. Ali Fuad Cebesoy bu ilk gidiinde smet Beyi yannda alkoymak iin hayli altn, smet Beyin ise Atatrkten bir teklif almadn ileri srerek geri dndn sylediini yukarda yazmtm. Mustafa Kemal, Ali Fuadn aracln iyi karlamamtr. stanbul igalinden sonra kendisini de, ya Ankara ya Malta, diye sktrarak Maltepe yolundan gtrmler, bir sylentiye gre de adn Ankaradan istenenler listesinde grmedii iin geri bile dnmek istemise de braklmtr. Atatrkn ilk devirlerdeki yalnzln anlamak iin bu gerekleri renmek lzmdr. Daha sonralar Fevzi Paadan da, nnnden de Atatrkn nasl faydalanm olduunu ve ikisinin g gnlerde hangi boluu doldurduklarn anlatacaz.

***
Yunanllar Milne hattn tutmulard. Bu hat Menemen boaz demek. ngilizler bir Yunan saldrsna bavurmazdan nce halife ve hkmetinin Ankaray ordu itaatsizlii ve halk ayaklanmalar ile sararak ykmak istemilerdi. Mustafa Kemal orduyu tuttu ise de Ankara hkmetini tanmay kfr sayan halife fetvalarna dayanan ayaklanmalar Mustafa Kemale pek g gnler geirtmitir. Pariste bize zorlanacak bar antlamas hazrlanmt. Damat Ferit 22 Nisan 1920de arlarak antlama ona verilecekti. stanbul ister istemez bu artlara boyun eecekti. Daha nce Anadolu dayat son bulmal idi. 11 Nisanda eyhlislm Drrizade Ankara ile birlikte olanlarn dinden kacaklarn bildiren fetvalarn verdi ve trl yollardan bu fetvalar Anadoluya yayld. 19 Nisanda stanbulun balca isyancs Anzavur bsbtn ortaya kmtr. Halk okur yazar olmyan, medrese softalarnn basks altndaki o zamanki Trkiyede din kuvvetine kar koymak kolay deildi. 9 Mays 1920 Edirne Kongresinde Mekteb-i Mlkiyeden (Siyas Bilgiler Okulu) diplomal istatistik mdr: Sava padiahmzn emir ve iradesine baldr. Bizde bu yetki var mdr? Dinimiz buna elverili midir? nce meselenin dince taraf zlmelidir? diyordu. psala mfts: Cihad imam iln eder. mam olmadka harp olmaz. Padiahmz serbest deildir. Cihad kimse iln edemez, derken teki mftler de ona katlyorlard. Halifeci hocalar byk sarsnt yaratmlard. Aralarnda silhl olanlar da vard. Eskiden mektepli subay dman yobazlar, Bolu ve Gerede dolaylarnn Kr Ali Hocas, Bigann Gvur mam, Dzcenin Ahmet Hocas ve daha bir sr hoca ve eyh halk kkrtyordu. Konyada ukurova cephesini hazrlyan Adanal yurtseverler Ereliye varnca kendileri ile birlik grnenler Konyada fetva bildirilerinin duvarlara asldn duyduklar zaman dalvermiler, smarlanan ve sz veren arabalar gelmemi, hayli de arlklar da olduundan pek glkle yola kabilmilerdir. Ayaklanmalara kar erkez Ethem ve Demirci Efe gibi zorbalar kullanmaktan baka da are yoktu. Atatrk: Boucu isyan dalgalar Ankaradaki kararghmzn kaplarna kadar arpyordu. Drt aydan fazla kan ve ate iinde rpndk. hanet-i Vataniyye Kanunu kararak komutanlara olaanst yetkiler verdik, istikll mahkemeleri kurduk, der. eteler ise diledikleri gibi asp kesiyorlard. lk ba kaldrma 1919 Ekim aynda, Sivas Kongresinden sonra Gnen evresinde kendini gstermitir. stanbuldan emekli Jandarma Binbas Anzavur Ahmet Kuvay- Milliyeye kar tekilt yapmaya gelmiti. Parolas, Yanmda Kuran, gsmde iman, elimde ferman, padiahnzn emri ile geldim sz idi. Susurlukta halk toplyarak: Artk askerlik yok. Askerler evlerine gitsinler. Kuvay- Milliye iin toplanan paralarn hesabn soracaz, demiti. Damat Ferit zmit mutasarrf ve Mir-i miran paas olan Anzavura, ngilizlerden izin alarak, Maka silhhanesinden 101

600 tfek, 30.000 fiek, 80.000 makineli tfek cephanesi verdiydi. 1920 Nisannn ilk haftasnda Gnen ve Manyas evresine Anzavur hkimdi. Fetvalar devrinde Ankaraya kar ayaklanma Balkesir kuzey blgesinden balayp Adapazar, Hendek, Dzce, Bolu ynlerinde geliti. Bursaya doru Eskiehirden yollanan askerler kamlardr. Subaylar nefer esvab giyerek kama sebeplerini anlamak istediler, kyl ve hoca kyafetli kimseler: Anzavur ve adamlar padiahn Mslman askerleridir. Onlara silh atmak cinayettir, padiaha isyan etmektir, diyorlard. Anzavur Kuvay- Ahmediye komutan idi. 13 Nisanda Heyet-i Temsiliye Anzavura kar hareket emri verdi. Yunan cephesi boalarak ete kuvvetleri ayaklanma blgesine gidiyorlard. Padiah isyanclara nian veriyor, ayrca zmitten harekete gemek zere Kuvay- nzibatiye ad altnda bir ordu kuruyordu. Balkesir cephesinden Kzm zalpn erkez Etheme gnderdii telgrafta, cephemize yakn yerlere kadar her tarafta durum ktdr. Anzavur Rahmi Bey olayn yendi, esir ald subay ve erleri halife adna yemin ettirmektedir, askerin Bursaya ekilii ile durum gleti, bizzat ve her hlde hareket ediniz, diyordu. Ethem Kirmastda Anzavur kuvvetleri ile karlat. arpma on saat srd. Ethem, Anzavur kuvvetlerini bozdu. Kirmastya girdikleri vakit kasabay ikiye ayran kpr yannda daraac grdler. Anzavur Divan- Harbi kii iin idam lm karar vermi, hemen aslmak zere idiler. Divan- Harp yeleri henz ehirde idiler. Bakan subay Tatar Hasann ipini, ellerini zdkleri lm hkmlsne ektirdiler. Daha sonra Bigaya yrd. Ayn gn bir harp gemisi Anzavuru Karabigadan alp gtrmt. Gnn bir tan diyor ki: Biga alndktan sonra adamlar aslyordu. Cellt brahim, akurt gibi, daraacna ekilecek adam peinde idi. Bu arada Genelkurmay Bakan Miralay smet Bey, Ethemi telgraf bana ard. nce zaferini tebrik ettikten sonra dedi ki: Umum durum iyi deildir. Mustafa Kemal Paa ve kardeiniz Reid Bey (milletvekili seilmiti) yanmdadr. Makine bandayz. Ac haberler vereceim. Merkezde kuvvetimiz yok. Miralay Mahmut Bey frkasna Hendek boaznda hcum ettiler. Mahmut Bey ld. Ankarann kuzeybat tarafndaki isyan blgesine yolladmz kaymakam Arif Beyin birlii yenildi ve geri gelirken kendisi de suikasta kurban gitti. Askerleri isyanclara katld ve dald. Geyve boazn isyanclara kar mdafaa eden 22 nci kolordu komutan Ali Fuad Paann (Cebesoy) durumu da tehlikededir. Orada Miralay Kzm Beyi (zalp) brakarak en kestirme yoldan Geyve boaznda Ali Fuad Paaya yardma yetiiniz. Ethem, Manyas blgesinde teslim olanlar da kendi etesine aldndan kuvveti be bini ayordu. Gerilla devri havasn anlatmak iin bir fkrasn yazmza aktaralm: Kuvay- Milliyecilerin topladklar para listesine baktm. Arnavut Galip Paa ad karsnda 150 lira. Altn m, kt m, diye sorup da kt para olduu cevabn alnca, toplantda hazr bulunan Galip Paaya: Sen birahanede elli lira yersin. Nasl ey bu? dedim. anedir. stee baldr. Fazlasn vermem, dedi. Fena kzdm. Tutun, gtrn, dedim. Bir gece hapiste kald. Ertesi sabah erkenden be bin lira getirdiler. Dinlenmek iin daha nce Bursaya gidecekti. Ali Fuat Paa, rahata ihtiyacmz var ama durum kt, Geyveye geliniz, diye telgraf eker (27 Nisan 1920). Ertesi gnden sonra geleceini bildiren telgrafnn altndaki imza yledir: Salihli Cephesi ve Kuvay- Tadibiye Kumandan Ethem. Kuvay- nzibatiye denen halife ordusu Geyve boazna hkim bir durum almak zeredir. Ethemin aztmaya doru nasl gittiini gsteren ilk olay: Hemen ertesi gn taarruza geecektir. Ali Fuad Paa acele bir taarruzun baarszla uramasndan ekinmektedir. Gece Mustafa Kemal ve smet Beyle grlr. Onlar daha emniyetli bir sonu alabilmesi iin kendisine gnlk bir yryten sonra kuzeydou ve Ankara ynnden hcum etmesini salk vermiler. Bu pln tehlikesizdi ama, iki gn yrmek lzmd. Dinlemedi, saldrya geti, yendi. Bu yeni Baavu Ethemi byk komutanlar glgesinde grmek gururunu vermitir. Eline den subaylar Adapazarndaki kendi Divan- Harbine verdi. stanbul kuvvetlerinden artanlar harp gemilerine snarak kaabildiler. Subaylar Ankaraya gnderilerek fesat sanklar daraalarna ekildiler. Sonra Dzceye girerek isyanclardan ele geenleri ast. Mustafa Kemal btn Millet Meclisi adna kendine Ali Fuad aracl ile teekkr etti. Ethem hem Salihli cephesini idare etmek, hem gerektiinde ieriye kuvvet gnderebilmek iin Eskiehire yerleti. Dzce-Bolu blgesi temizlenmitir, ama, Yozgat ve evresi ayaklanmas tehlikeli bir hl almtr. Oraya da Ethemi gndermek art. Ethem, kuvvetlerinden bir ksmn Salihli cephesine gnderir. Szde Yunan ordusu saldrmak zeredir de onu geri evirecek. Ankara bu kuvvet yollann duyunca tela der. imdi Ethemin gururuna baknz: Ben kuvvetlerimin hepsini cepheye gndermediimi Ankaradan gizlemitim. Bundan maksadm da Ankara merkezini dua edici hlinden karp onlara Yozgat isyann sndrme vazifesini grdrmek ve Ankaray 102

faaliyete altrmakt. Maalesef Ankarann kuvetlice bir ekya etesini bile tedip etmekten ciz olduunu anlamtm. Ethem srarl arlar zerine Ankaraya gitti. stasyonda kendisini karlyanlar arasnda bulunan Mustafa Kemal Paa, Ethemi otomobiline ald. Doruca ziraat mektebine gittiler. Bu okul hem Genelkurmay Bakanl, hem Mill Savunma Bakanl idi. lk gecesini de orada geirdi. imdi u ac hle baknz. Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa (akmak) ve smet Bey (nn) eteci baavula kar karya oturmulardr. Ethemin byk kardei Tevfik de beraber. Duruta davranta l i d e r Ethem. Yalnz kuvvet deil, akl da onda. smet Bey durum zerine bir aklama yapt. Ethem: Buraya geliim bence nemsiz sizce nemli. Yozgat isyan hakknda bilgi edinmek, Yunan cephesi ile mi Yozgatla m uramak daha gerekli olduuna karar vermektir, dedi. Ethemin anlattna gre, Mustafa Kemal Paa hi ses karmamakta. Fevzi Paaya smet Beye, ya Etheme hak vermektedir. Ama Fevzi Paaya gre bir Yunan saldrs henz beklenemez. smet Beye gre isyan bastrlmadan ne Ethem, ne de kuvvetleri cepheye dnmemelidir. imdi baavuun Anafartalar kahraman ile iki komutana yapt kmaya baknz: Sivasta Heyet-i Temsiliye ve Ankarada Meclis kurulduundan beri bir yldan fazla zaman gemitir. Bu mddet iinde Anadoluda neden esaslca bir harekette bulunulmam olduuna aryorum. Niin merkezinizi kuvvetlendirmediniz? Cephe iin de hibir esasl gayret grmedik. Sonunda bizi cepheden gerilere gelip size den vazifeleri yapmaya mecbur ettiniz. Sonra kendisi Yozgata giderse ilerinden birinin cephe ilerini stne almasn art kotu. Mustafa Kemal Paa Yozgat hareketi devam ettii kadar Fevzi Paann cephe ileri ile uramas uygun olacan syledi: ikyetlerinizde haksz deilsiniz, ama milletvekillerinden birtakmnn nasl fesatlklar evirdiklerini, birtakmnn da stanbul hkmeti tarafn tuttuklarn bilmiyorsunuz. oktan beri karmaya altmz hanet-i Vataniyye Kanununu Meclisten geirinceye kadar gbeimiz atlad. Kar taraf da almalarmz felce uratmak iin her eyi yapyor. Son fetvalar ve fesatlar ile az ok edindiimiz kuvvetleri datmlardr. Faaliyetlerimiz bu yzden sekteye uramtr. Onun iin sizi cepheden armak zorunda kaldk, dedi. Ethem kuvvetlerini toplad gnlerde Ankarada Mustafa Kemal dmanlarnn iyice telkinleri altnda kalmtr. Lider Ethemdi. Kuvvet onda idi. Kendilerini Mustafa Kemalden kurtarmya bakmal idi. Mecliste alklarla ayakta karlanan Ethemin kurumu yamand. syan blgesinde Zileye giden bir birliimiz arpmada bozulmutu. Yalnz Cemil Cahid kendi blgesinde isyann genilemesini nliyebilmiti. Ethem Yozgata varnca ehri hemen temizlemi, Harp Divann kurmu, on iki kii de aslmtr. Harp Divan Bakan aabeyisi Tevfikti. Divan, Yozgat mutasarrfn hapse atmt. Szde soruturmalara gre ayaklanmadan asl sulu Ankara Valisi Yahya Galipti. Vali su yeri Yozgata gelmeli idi. Hastaln bahane etti. Gene Harp Divanna gre valiyi gndermiyen Mustafa Kemaldi. nk soruturma sonunda onun da hesap vermesi gerekecekti. Mustafa Kemal, Ethemin milletvekili kardei Reidi Bursadan getirterek ve Yozgatla telgraf banda grtrerek, Yahya Galip olaynn glkle nne geti. Ethem o gnlerde Ankaraya gelerek Mustafa Kemali Meclis nnde asacan sylemiti. iten ve haber verenlerden biri de Yozgat Milletvekili Sleyman Srr idi. Mustafa Kemal, Reid Bey aracl ile, Yunan Taarruzu da balad iin, Ethem ve kuvvetlerinin Konya stnden cepheye gitmelerini salamak istemitir. Ethemin kardeine son cevab u idi: Benden niin msamaha istiyorsunuz? En son defa vicdanm raz olmyarak vali hakkndaki kararm iptal ediyorum. Konyadan geerek gitmee ise lzum grmyorum. Ethem kuvvetleri Trk kylerini yama ederek Ankaraya gelmiler, talan eyasn aka Ankara pazarnda satmlardr. Mustafa Kemal Paa, bir ihtiyat tedbiri olarak, o srada Afyona gitmitir. Mustafa Kemal, ksa bir mddet iin daha Ethemden faydalanmakla beraber artk ondan kurtulmay, gerilla devrinden karak Millet Meclisi ordularn kurmay tasarlamaktadr. Ankaray iinden ykamyacaklarn grnce ngilizler Yunanllar taarruza geirmilerdi. Yunanllar btn dayanlar ktrerek ilerlemekte idiler. Bursa kolayca dmt. Ethem, Demirci zerinden hareketine devam eden dman kolu zerine kar saldrda bulunacakt. Ktahya evresindeki hapishanelerde birok mahkm olduunu renerek bunlarla, kendi deyimi ile, bir kaatiller taburu da kurdu. etesine yol vermiyen, Simavdaki isyanclarla vuruarak ova batsndaki Yunanllara hcum etti. Simav ayaklan Yunan kkrtmas eseri idi. Ethemin Yunanllara kar tek kazanc, bu akn srasndaki Demirci savadr. Mustafa Kemal, Afyondan ektii bir telgrafta o evrelerde Yunanllara kar koyabilecek kuvvet bulamadn, umutlarnn Ethemin denenmi savalarnda 103

olduunu bildirmekte idi. Demirciyi geri ald iin kendisini tebrik eden Mustafa Kemal, hemen Ankaraya dnmek zorunda kaldn da yazmt. Mecliste bozguncu takmnn fesatlarn durdurmak lzmd.

Meclis
24 Nisan 1920den beri Mustafa Kemal Paa Meclis ve Hkmet Bakan idi. 18 Haziranda Meclis Misak- Milliye yemin etmi, 22 Nisanda Paris Bar Konferansna arlan stanbul hkmeti 25 Haziranda Damat Ferit heyetini grevlendirmiti. Ankaray iten ykma denemesi suya dtn gren ngilizler 25 Haziranda Mudanya ve Bandrmaya asker karmlar ve ayn gn Yunanllar taarruza geirmilerdi. stanbul nasl olsa Paris diktalarna boyun eecekti. imdi Ankaray da stanbul hkmetine uymaktan baka are olmadna inandrmak iin Yunanllar ilerlemeli, Meclis bozguncularna frsat verilmeli idi. Sevres Antlamas 10 Austosta Osmanl delegeleri Rza Tevfik ile Hadi Paa tarafndan imzalanmtr. Yunan taarruzu srasnda Kuvay- Milliyenin Ayvalkta be-alt yz, Soma blgesinde yedi yz, Akhisar blgesinde drt-be yz, gneydeki 57 nci tmende be bin kadar silhl, sonra Demirci Efe, Yrk Ali eteleri kalmt. Bu, bar basks yapmak iin en elverili zamand. Trk cephesi gerekten de bozguna uratlarak iki hafta iinde Bursa, Akehir, Nazilli hattna kadar gelen Yunanllar, 9 Austosta Uak blgesini de ele geirmilerdi. ttihat ve Terakkinin ats ak numune mektebine biraz eki dzen verilerek yerleen Meclis, yazdm gibi, 115 memur ve emekli ile 61 hoca, 51 asker, 26 ifti, 37 tccar, 49 avukat, 51 hekim, 8 eyh, 6 gazeteci, 5 aa, 5 airet reisi, 2 mhendisten kurulu idi. Meclisteki eski ttihatlardan ou Mustafa Kemale hep eski gzle bakmlar, onun yerine Enveri getirmeyi dnmlerdir. Mustafa Kemalin banda Enver de bir derttir. stanbuldan kat vakit kendi yerine Mustafa Kemali Harbiye Nazrl iin salk veren Enver, imdi Anadoludaki mill kurtulu savann lideri olmak hrsndadr. Mustafa Kemali, hl, bakumandan iken emri altndaki ordu kumandan gibi grmektedir. Bir yandan stanbul hkmeti ve ngilizler Anadolu hareketine ttihat damgas vurmakta, Mustafa Kemal ve arkadalar da bu tehlikeli istinattan kurtulmya almaktadr. Enver yalnz ttihatln deil, girdikten kncaya kadar, btn harp sorumluluklarnn semboldr. Enver, Berlinden Makovaya oradan Bakye gelmitir. ark ve slm kongresine katlmtr. Trabzondaki partizanlar ile haberlemektedir. Kahvelerde Enver Paa gelecek, szleri dnp durmaktadr. Kzm Karabekir, Albay Sabiti Enverin ieri girmesini nlemek grevi ile Trabzona gnderir. Ardahan Milletvekili Hilmi Salim Sabite gider: Sen kime dayanarak Enver Paaya kar cephe amsn? Salim Sabit, gsn gstererek: Kendime! Azizim biz Mecliste krk stnde ttihatyz. stediimiz vakit Mustafa Kemali alaa eder, Enveri onun yerine geirebiliriz. ttihatlarn fikri, Mustafa Kemal yetersizdir, bu irade byle devam edemez, yolunda idi. Mustafa Kemal, Envere u tekliflerde bulunmutu: Ankaraya gelmemelidir. Harpten sonra da bir mddet memleket iktidarn rahat brakmaldr. Enver, 1920de Mustafa Kemale bir mektup yollamt: Bir Hristiyan Kzl Ordunun yardm kt sonular dourur. Ben Dastan ve Kafkasya Mslmanlarndan kuvvet toplyarak ilkbaharda size yardma geleceim. O zamana kadar dayann. Glkler iinde imisiniz. Ruslardan medet ummayn. Masraflar ksmaya bakn! Bu bir eit direktif vermekti. Ama 4 Ekim 1920de amcas Halil Paaya yazd mektupta iini amtr: Yaplacak i Osmanl saltanatn federasyon olarak yaatmaktr. ngilizler elbet raz olmazlar buna! Onun iin bir kuvvetle ilkbaharda Anadoluya geeceim. Eer Ruslar Mslman asker toplamya izin vermezlerse gizli gireceim. Halil Paa, Makovada d bakanlnda Karahana yazdn, kuvvet verilmesi g olduu, Anadoluya geerseniz seimle iktidar alabileceini sylemesi zerine Trabzona gemesine izin verilecei cevabn aldn bildirir. Enver, Anadolu durumunun kendisinin oraya gitmesini gerektirdiini, Ruslarn ilkbaharda kendisine kuvvet verip vermiyeceini anlamasn tekrar Halil Paaya yazmtr. Karahan, kuvvet vermeyi reddetti ve stelik: Bu Anadoluda ikilie sebep olacak ve ancak ngilizleri sevindirecektir, dedi. ki hafta sonra Enver, amcasna yeni bir mektup gndermi, bunda slm htilal Cemiyetinin kendi elinde olduunu, krye (eski yaveri, Yenibaheli) direktif vererek memleket iinde dorudan doruya kendine bal arkadalarla bir tekilt kurmasn ve silhlamasn bildirdiini yazmtr. Halil Paa, Envere Anadoluya gememek d vermitir. Enverin tasarlad, Arap liderleri ile anlaarak Misak- Mill disiplini altndaki Anadolu kurtulu savan, Irak104

Suriye-Filistin ve Trkiye aras bir federasyon ynne evirmekti. Kanatlar yumurta ak ve patatesle korunan tek uakl ve tanksz Trk ordusunun karsna ngilizleri ve Franszlar da alm olacaktk. Enverin bu davran Sakarya zaferine kadar srd. Sonra Orta-Asya sergzetine atlarak Kzl Ordu ile arprken lmtr. ttihatlar da Ankaraya haber vermeden Ruslarla yaklamak istemilerdir. Fikirleri u idi: Biz bu ii kendimiz baaramayz. Rus devrimine yanamalyz. Mslman dnyasnda komnist devrimini rnek edinecek bir sosyalist ihtill yapmalyz. Tarihe Yeil Ordu diye geen kurulu bu dncenin eseridir. Yeil Ordu Cemiyeti umum ktibi Hakk Behi, ki bir ara Maliye Bakan idi: Biz cemiyeti gizli kurmutuk. Trkistanda, randa, Azerbaycanda birok kurulularn bulunduunu haber almtk. Hepsini birbiri ile balamak istedik, demiti. Bu slmlar aras geni bir el birlii pln idi. Bat emperyalizmine kar byk Dou devrimi ile daha sk bir yaknlk salanacakt. Sonra da eer gene Rusya ile snrda olursak (henz deildik) bundan doabilecek tehlikeleri nlemekti. Anadolu halknn da morali ykselecekti. Mustafa Kemal: Faydal olur, diye hareketi balangta tuttu. Gvendii arkadalarndan birkan da tekilt iine soktu. Daha sonra erkez Ethem Yeil Ordunun balca dayana saylmtr. Eskiehirde Arif Oru adndaki adamnn banda bulunduu gazete iyice solculuk karakteri almtr. Durum tehlike gsterince Mustafa Kemal, Yeil Ordu Cemiyetini, hayli glkle datmak zorunda kalmtr. Mecliste daha azl ve ak komnist takm da Mustafa Kemale kar idi. Bolevikler daha ilk gnlerde Meclise el atmlard. Lenin, emperyalizmle savaan mill hareketleri tutmalyz, emperyalistlerin ekildii yere biz yerleiriz, diyordu. htillci Moskovann ilk burjuva devlet olarak Ankaray tanynn mant budur. Daha 1919da paralanm Trkiyeye Bolevikliin ilk doyumluu gibi bakan eerin 13 Eyllde Trk kyl ve iilere ar bildirisinde yle diyordu: lkemiz smrc paalarn elinde. Sizi ne asker yneticileriniz, ne de demokrasi partileri bundan kurtaramaz. Btn dnya emekileri kendilerine bask yapanlara kar birlemelidirler. Bu bakmdan Rusya hkmeti umut eder ki siz Trk kylleri ve iileri bize karde elinizi uzatasnz. O tarihte Moskovadaki Trk komnistlerinin ba Mustafa Suphi idi. Daha 1918de partiyi kurmu, Stalinin gvenini kazanarak Yeni Dnya gazetesini karmt. Bolevikler Azerbaycan alnca o da parti merkezini Bakya gtrm, oradan vatanlarna dnecek Trk esirlerine komnist eitimi vermitir. Onun abas ile 14 Temmuz 1920de Ankarada nc enternasyonalin merkezi kurulmutur. Trk komnistleri daha ilk Dou Milletleri Birinci Kongresinde Mustafa Kemali karlarna almlardr. Kongre bakan yle demiti: Banda Mustafa Kemalin bulunduu hareketin bir komnist hareketi olmadn bir an bile unutmuyoruz. Bu hareketin amac ngiliz efendilerine masadan ayaklarn ekmelerini dilemektir. Sonra da Trk aalarnn ayaklarn masa stne koymalarna izin vermektir. Biz Trkiyede gerek bir halk ihtilli kncaya kadar beklemek zorundayz. Ankara, Rusya ile anlamak zorunda idi. Silh ondan, paray ondan bekliyorduk. Kafkasyadaki ngilizler iki komuyu birbirinden ayryordu. 1919 Maysndan 23 Nisan 1920ye kadar i savalarla uraan Rusya ile iliki kuramamtk. lk defa Enverin amcas eski ordu komutan Halil Paa para ve silh istemek iin Rusyaya gnderilmitir. Erzurumdan getii srada Kzm Karabekir, bize Rus yardm salayn, demi ve Tanaklar yznden btn kuvveti douda tutup batya asker yollayamamaktan yaknmt. Ruslar 1920 Nisannda Azerbaycana girmilerse de Ermenistan ve Grcistan henz Menevikler elinde idi. 23 Nisan 1920de Byk Millet Meclisi kurulduktan sonra Bakan Mustafa Kemal Paa 29 Nisanda Moskovaya ilk telgrafn ekmiti. Meclis Rusya ile daha yaknlamak ve bir antlama yapmak zere bir heyet yollamya karar verdi. Bekir Sami heyeti Pariste Osmanl delegelerine ar bar artlar dikta edildii srada hareket etti. Trabzondan deniz yolu ile Rusyaya geerek 19 Temmuz 1920de Moskovaya vard. Bu arada doudaki kuvvetimiz yirmi iki bini bulmutu. Karabekir 1920 Hazirannda Sarkam-Kars ynnde harekete geerek, ngilizlerin bizden alp Ermeni ve Grclere verdii topraklar geri almak, Paris konferansnda Ermeni heyetine yaplan vaitlerden ve ngiliz desteinden faydalanmya kalkan Ermenistan tehlikesini durdurmak istiyordu. Mustafa Kemal Moskovaya Emperyalist hkmetlere kar Rusya ile ibirliine Trkiyenin hazr olduunu, Ruslar Menevik Grcistana kar harekete geerse Trkiyenin de emperyalist Ermenistana yryeceini, Azerbaycanda Sovyet ynetimin kurulmasn kabul ettiini yazm ve para yardm istemiti. eerin ise Ermenistan, Krdistan, Lazistan, Batum ve Trakya blgesinde bir referandumdan sz etmesi Ankaray kukulandrm, Kzm Karabekire bekleme direktifi verilmitir. Moskovada 22 Temmuz - 24 Austos arasnda hazrlanan dostluk anlamas, Dileri Bakan yolda icerin Van, Bitlis ve Mu illerinin Ermenistana verilmesine balaynca, geri kalmtr. Rusya o srada Menevik Ermenistanla bir anlama yaparak Nahvan blgesini ona brakmt. 11 Eyll 1920de bizim heyet Moskovadan Kafkasyaya inmiti. Bir milyon altn ruble, silh ve cephane yardmn denizden motrlerle alyorduk. Heyetten Trkiyeye gelen Yusuf Kemal (Tengirek) Moskovada iken Leninin kulana: Ermenilerle anlama yapmakla yanldk. Biz dzeltmiye alacaz. Bir yapmazsak siz dzeltirsiniz, demi 105

olduunu anlatt. 24 Eyll 1920de Ermeniler Sevres Antlamasndaki byk Ermenistan vaitlerine ve Yunan saldrsna ve icerinin Trk heyetine sylediklerine gvenerek ve dayanarak taarruza geti. 30 Eyllde Sarkam aldk. Ruslar ve Grcler anlamal olduklarndan ordu Karsa yrmei sakncal grd. Fakat Mustafa Kemal ancak Kars ile bir zm yoluna gidilebilecei kansnda olduundan vekiller heyeti 11 Ekimde harekete devam etmek kararn verdi. Kars aldk. Gmr Antlamasn yaptk. Ermenistann Boleviklii de salanm olduu iin Lenin, Mustafa Kemale dosta ve tutarca bir telgraf ekti. Menevik Grcistan elindeki Ardahan, Artvin, Ahska ve Batumu almtk. Sovyetlerle anlama sonunda Batum ve Ahska Grclere braklmtr. Bu zaferle Ankarann itibar kadar Rus sevgisi de artmt. Bir hayli milletvekili rejimin hl komnistlikte ayarlanmamasndan ikyeti idiler. Ne bekliyoruz? Niin komnizmle halka yeni bir ruh alamyoruz? Hangi mal, hangi servet kald ki korkalm? diyorlard. Belediye bahesinde masa masa aka propaganda yaplmakta idi. Kalpak stnde krmz renk ve boyunlarda krmz kravat moda olmutu. Sen de mi komnistsin? Rusyadan baka nerde umut var. Sevres Antlamasn okudum. Bizi orak steplere atmlar. Burada bile serbest deiliz. Yokluumuz ferman kmtr. 20.000.000 Yunanistan kurulma yolunda. Bu hlde iken bamdaki uhann rengini neden sorarsn? Meclis iinde ve dnda Tokat Milletvekili Nazm, Bursa Milletvekili eyh Servet ve Afyon Milletvekili kr alabildiklerine almakta idiler. Meclisteki tekiltlanma Sovyet elisinin eseri idi. Bykeli Medivani Ankaraya kadnl erkekli iki yz kii ve telsiz cihazlar gelmiti. Daha nce Karsta bir iki gn yerine bir ay kalp propagandaya koyulmutu. Ankarada Kurunlu Cami yannda biri geni birka ev tutmutu. At srtnda krlarda gezintiye kar, ehrin iinden kalabalkla ve grlt ile geerdi. Direktifi bir hli vard. El altndan Meclisteki partizanlarn oaltm, krmz uhal kalpak says artmt. Yeil Ordu ve Ethemi iyice avcu iine ald anlalmakta, Arif Oruun Yeni Dnyas Ankarada satlmakta idi. Meclistekiler artk ii aa vurmulard. Bir gn Tokat Milletvekili Nazm Hacbayram yaknlarnda yeni atklar kulbe birok kimseleri ard. Kapda karlayc eyh Servetti. Mecliste bir grup yapalm. Memleketin buna ihtiyac var. Komnistlik slm esaslarna uygundur. Ebubekir komnisttir. Mslman olduktan sonra btn varn yoksullara datt idi, diyordu. Anadoluda tekiltlarn yapmak iin Rusyadan drt yz bin altn almak iin Mustafa Suphi ile haberletiler. Moskova ise bu ileri Radekin kontrol altnda ancak Mustafa Suphiye emanet edebilecekti. Mustafa Suphi arkadalar ile Trabzona geldi. duruma o kadar gveniyordu ki Ankaraya: nc Enternasyonalin Trkiye ile ibirlii yapmas iin alacaz. Fakat bu srada sosyal devrim esaslarn hazrlamak zere propaganda yapacaz. Eer menfi davranrsanz yardmdan mahrum olursunuz, diyordu. erkez Ethem onlarla idi: Yurdun Kafkastr, uludur oyman diye balyan bir mar bile vard. rndan kmak zere idi. Mustafa Suphi ve on yedi arkada Yahya Kaptanla adamlar tarafndan bir takaya bindirilerek denize atlmlardr. Meclis komnistleri vatana hiyanet suu ile stikll Mahkemesine verilmilerdir. Mecliste partizanlar te bire kmken dokunulmazlnn kaldrlmas grmesinde yapayalnz kalmlard. Mecliste altm yandaki Isparta Milletvekili Mehmet Nadir Bey de talyan casusluu ile yarglanmtr. Niin casusluk yaptn? sorusuna u cevab vermiti: Yunan ordusu ilerliyordu. etelere gvenmiyorduk. Bir araya geldik. Kurtuluu talyanlara snmakta bulduk. Mecliste Mustafa Kemalden kukulanan en tehlikeli ve azgn grup muhafazakr takm idi. Mtareke yllarnda Osmanlca irtica dediimiz gericilik stanbulda da, Anadoluda da alp yrmt. ttihatlar eriye mahkemelerini eyhlislmlk dairesinden adliye dairesine tamay devrimsi bir hareket saymlard. Yukarda yazdm zere bu tanma bile geri alnmt. stanbul Maarif Nazr okuma kitaplarndan Trk kelimelerinin kaldrlarak yerine Osmanl sz konmasn emretmiti. Ankarada Maarif Vekillii resim dersini izgi dersine evirmi, alabildiine yeni medrese amt. Anadoluda Tanzimattan da ncesini hatrlatan bir hava vard. air Akif, sarkl hocalardan ou, Trabzon Milletvekili Ali kr bu grupta idiler. Ali kr, bir deniz kurmay olduu hlde en azl olanlardan biri idi. 26 yanda Meclise gelmiti. Cretli ve atlgand. Bir salk kanunu tartmasnda: Kadnlarmzdan ne ister bunlar? Yzlerini atrmyacaz! diye haykrmt. stikll Marn yazan air Akif Mecliste bir defa azn amt: Neden sivil gazete Hkimiyet-i Milliyeye denek verilmi de eriat Sebilrread dergisine verilmemitir, kavgasnda bu yardm esirgiyenlere Dalkavuklar! diye barmak iin! Shhiye komisyonunda o vakitler Anadoluyu saran frengi illetini nleme tedbirleri arasnda evlenecek kadnlarn daha nce muayene edilmesi iin kanun hazrlanmt. Gericiler hemen, bir bakire kadn hekime gsterilemez, diye ayaklanverdiler. Bir hoca, evlenecek olan ebe kadn grr, hekime grdklerini syler, lzmsa, hekim ila verir, diye teklif etti. Komisyon szcs Dr. Emin Bey dayatt ve tartma srasnda bir hocaya tokat att iin az daha lin edilecekti. 106

1920 Nisan 20sinde kinci Mahmudun Rumlardan taklit ettii fes iin darya milyonlarca lira verildiini ileri srerek kalpan balk olarak seilmesini ileri sren bir teklif yznden kyamet koptu: Hayr, hayr. Fes Trkn ruhuna yerlemitir. Fas ve Tunus slmlar fes giyer. slm dnyas iin fes almet-i farikadr, hcumlar arasnda teklif reddedilmi, Yaasn fes! Yaasn kalpak! lklar arasnda Meclis birbirine girmitir. Men-i mskirat adl iki yasa kanunu deniz kurmay Ali krnn teklifi zerine bir eriat kanunu olarak kmtr. Maliye Vekili bo hazinenin bu yzden yirmi milyon lira daha kaybedeceini bo yere anlatmaya alt: Ar vergi koyalm, diyordu. Hatta kiliselerde dinleri gerei Hristiyanlarn arap bulundurma hakk bile tannmamtr. Bir hoca: Kiliseleri meyhaneye evirip Mslmanlar soyarlar, diyordu. Bakanlk eden Hoca Vehbi, Hadd-i eri denen dayak cezasn da teklif etti. lk defas iin 80 denek vurulacakt. Bir milletvekili: Yahu drt kadeh iene drt kere seksen sopa! Nasl dayanr buna insan! diye haykrd. Gericiler iin Meclis de hkmet de geici idi. lk frsatta Osmanl merut saltanat sistemine dnlecekti. Mustafa Kemalin gelecekte yeni bir rejim kurma korkusunda gerici olmyanlar da onlarla birlikti. Kzm Karabekir tandklarna: dare tek ele doru gitmektedir, diye ikyet ediyordu. Kuvvetler birlii zerine yaplan ilk anayasa tartmalar ar olmutu. Bir hukuku Mustafa Kemale: Sizin kurmak istediiniz sistem hibir hukuk kitabnda yoktur, demesi zerine Mustafa Kemal: Uygulanp denemeden geen iler prensip ve kaide hlne gelirler. Ben yapaym, siz kitaba yazarsnz, cevabn vermiti. 22 Haziran 1920deki Yunan saldrs sonunda Burhaniye-vrindi-Soma-Akhisar, Salihli-Nazilli cephesindeki ok zayf mill cephemizin iki gnde kmesi ve iki hafta iinde Yunanllar Nazilli-Akehir-Bursa hattna kadar ilerlemesi ve nc bir saldr ile Uak ve Dou Trakya blgesi de dman eline gemesi zerine Mecliste muhalefet alabildiine aztt. Mustafa Kemalin cepheden Ankaraya komas bu yzdendir. Hamdullah Suphi (Tanrver) gibi yakn arkadalar ile bile sert tartmalar zorunda kald. Artk nizaml ordu devrine girmenin ve Ethem etesini de ordu iine almann sras gelmiti. Mecliste ordu fikrini tutmyanlar oktu. Milis kuvvetleri ile savaa devam etmek daha uygun olacan ileri srenler arasnda komutanlar bile olduu bilinen bir eydi. Mantkl bir dzen mill kurtulu savan dou ve bat cephelerine ayrmak, ikisini bir bakomutanln emri altna vermekti. Mustafa Kemal: Bu dorudur ama bir geri ekilite yenilen ben olursam baka sermayemiz kalmaz, diyordu.

***
stanbul, Ankaray ykmak iin Yunan saldrsna bel balamtr. Adliye Nazr Ali Rt Efendinin, gazete muhabirinin: Hkmet Yunan ordusu tarafndan yaplan hareketleri protesto etmek niyetinde midir? sorusuna: Hkmetimiz Mustafa Kemal taraftarlarn resmen mahkm etmi ve hilfetle vatana hain olduklarn iln etmitir. Vazifesi asilere lyk olduklar cezay vermekti. Kendi programmz iinde bulunan bir hareketi nasl protesto ederiz? cevabn verdiini yazmtm. Nazr: Baz haberlere gre Mustafa Kemal taraftarlar arasnda anlamazlk ba gstermitir, sorusuna da: Bu sylentilere dair henz bir resm havadis almadk. Fakat doru olduu fikrindeyim. Halk bar ve sknet istemektedir, cevabn vermiti.

Gerilla Devrinin Sonu

Ordu devrine gemezden nce gerilla devri zelliklerinin bir zetini yapalm: Bir zamanlar Topal Osman Karadeniz kylarnn destan kahraman idi. Pontus Rum Kralln kurmak iin silhlanan eteler, Trk kylerine lm, talan ve ate saldklar zaman, karlarna o ve onun gibi yiitler kt. Yunan istilsnn ilk aylarnda Trk halk 107

edebiyat Demirci Efenin hreti ile alkalanmtr. Atl etelerinin banda yldrm hz isyandan isyana koan ve hepsini olduu yerde bastran erkez Ethem, bir gn Millet Meclisinde grnd vakit btn milletvekilleri onu ayaa kalkarak selmladlar ve alkladlar. Yalnz Anadolu iin deil, stanbul hkmeti ve dman iin de bu bir eteler devri idi. Bata Anzavur olmak zere, memleketin hemen her kesinde halifeci efler saf halk ynlarn kkrtmakta, Konyada olduu gibi, frsat elverince hkmete bile el koymakta idiler. Halifenin fetvalarna gre Topal Osmanlar, Demirci Efeler ve erkez Ethemler asi, Anzavurlar kahraman, Anadolu hocalarnn fetvalarna gre de Mustafa Kemal ve Byk Millet Meclisine kar koyanlar asi, onlar vuranlar kahramand. Eer devlet otoritesinin bu zlp dal Ortaan sonlarna doru olsayd, ete reislerinden her biri yeni beylikler kuracaklar, ya Anadoluyu aralarnda blecekler, yahut ilerinden biri rakiplerini yenip yeni bir devlet banisi (kurucusu) olacakt. Hlbuki balarnda komutanlar ile dou cephesinde kuvvetlerimiz, urada burada frkalarmz ve alaylarmz da vard. eteler szde, fakat onlar gerekten Byk Millet Meclisi hkmetinin emrinde idiler. Ayrca niin daha nceden nizaml ordu mill dayat hareketlerine hkim olmamtr? Niin, nizaml ordu mill dayat hareketlerine hkim olabilmek iin Kuvay- Milliye etelerini vurmak lzm gelmitir? lerinden yalnz Topal Osman kuvveti Mustafa Kemalin muhafz ktas olarak zmir zaferinden biraz sonraya kadar ayakta kalmtr. Zaferin ilk gnleri zmire vardm vakit Topal Osman Bucada grmtm. Sz arasnda: Ah Mustafa Kemal Paa o kadn bana verse de kar koymak nedir, ona gstersem... diyordu. Bahsettii kadn Halide Edip Hanmd. Kar koymak dedii ey de, Halide Edip Hanmn her trl iddet hareketlerini nlemek iin Bakomutan ve cephe kumandanndan daim dileklerde bulunmas idi. Bir defasnda da: Mustafa Kemal Paadan bir ey isterim. stanbula gidince adrlarm Fenerde kuraym, diyordu. Fener, Rum Patrikhanesinin bulunduu semtin addr. Daha sonra stanbula gelip Beyolu caddesinde dolat zaman da, arafl, peesi ak bir kadn grm: Biz bu karlar byle grmek iin mi dvtk? diye mrldanmt. Karadeniz kylarnn bu destan kahraman, sonuna kadar Mustafa Kemale bal kalan, etesinin adamlarna ankayada ve kkle ehir arasndaki yolda nbet bekleten Topal Osman da, en sonunda, nizaml ordunun kta komutanlarndan smail Hakk Teke tarafndan ve Mustafa Kemalin emriyle ankaya srtlarnda vurulmutur. Sonra, uzun yllar, bu hikyeleri Atatrkten, nnden, rahmetli General zzeddin allardan, Bakomutanlk ve Garp Cephesi Kararghnda bulunanlardan merakla dinleyip notlar almtm. Kuvay- Milliye etelerinin banda kahramanlar da, haydutlar da, sahtekrlar da bulunmutur. Kahramanlardan pek ounun ad unutulmutur. Bunlar grevlerini bitirince yuvalarna ekilmiler, zaferden sonra da ne edebiyattan, ne devletten hizmetlerinin denmesini istememilerdir. Bazlar sadece kahramandr. Bazlar, kahraman-haydut karmdr. Bununla beraber 1920-1921 yl arasndaki yer yer ayaklanmalar, bu ete kuvvetleriyle bastrlmtr. Bir defa yirmiden fazla yerde kan isyanlardan birinin ucu Ankara srtlarna dayanmt. Baka isyanlarn, stanbul hkmetinin de, Byk Millet Meclisi hkmetinin de emri gemiyen, nfuzu olmyan byk dou blgeleri dnda olduunu unutmaynz. Bir ete reisi kimdir? Bazen bu Ethem gibi bir avutan ibaret. Ethem, kuvvetlerini kendisi toplamtr. Silhlarn kendi bulmutur. Bu kuvvetleri besliyecek paray kendi salamtr. Ast astk, kestii kestiktir. Etheme kanundan, mahkemeden, meruluktan bahis alamaz. Bir isyan bastrmtr. Dnte kendi adamlar Ankara arsnda srmal kuaklar satar. Her urad yerde, arlar talandan geer. Ambardan devlet mal ttnleri alp mektepli bir subayn komutasnda neferleriyle Ankaraya satlmaya gnderir. Maliye Vekili, devlet maldr, der. Sattrmamak ister. Ethem: Seni gelip asarm, diye telgraf eker. Sonra smet Beyi cephede grnce: Senin hatrn iin gelip de asmadm, der. Bir baka fkesinde Ankara valisini asmaya kalkar. Etrafna topladklarna Mustafa Kemali, Meclis nnde sallandracan syliyerek vnr. Hatta, baucunda yalnz onu fazla ve fuzul grd iin, istasyondaki evine giderek hasta yatanda Mustafa Kemali ldrmek ister. Fakat binann etraf Mustafa Kemalin muhafzlar tarafndan sarlp kendisi iin de kurtulmak imkn kalmadn anlaynca, yanndakine erkeze bir eyler syliyerek vazgeer. Bir kyde birini ldrmtr. Cinayete kyllerden birkan da katmtr. Bu sulular artk onun kulu klesidirler. etesinin sadk erleridirler. Herhangi bir alay veya tmende bulunan bir subay komutan tarafndan cezalandrlacan anlad vakit, gidip onun kuvvetlerine girer. Ethemden bu kaaklardan hibirini geri almak mmkn olmamtr. Ordu kurulsa ve eteler kalksa, Mustafa Kemal asker kuvvetlerin bana geecektir. Millet Meclisindeki birok 108

hasmlar bunu istemez. Bazlar da, samim olarak, ancak gerilla yaplabilecei fikrindedirler. Hepsi ete eflerini tutarlar. Elde bir bahane daha vardr: Millet Birinci Dnya Harbinden bitkin kmtr. Ordu yapmak, seferberlik yapmak demektir. Vergi almak, bte yapmak demektir. Bunlar baarabilir miyiz? Hayr! Ordu aleyhindeki propaganda stanbulda ve bat illerinde o kadar kk salmtr ki subaylardan bile mill kuvvetlerde grev almay tercih edenler oktu. Birtakm da ordunun eitim ve disiplin skntsndan uzakta kalmak isterdi. Bundan baka i isyanlarda ordu kuvvetleri bir trl baar gsterememiti. Baz isyan blgelerine giden birlikler ellerinde halife fetvalarn tutanlarn tekbirleriyle karlanmlar, gler yzle misafir edilmiler ve geceleyen baskn yapan asiler bu birliklerin silhlarn alp datmlardr. Hlbuki yal, tecrbeli ve gnll eteciler, her trl fesada kar koymulardr. Ama bu eteler de, bir yandan, asker ve para toplamlar, keyfi cezalandrmalar, yamalar yznden itibarlarn kaybetmiler, bir yandan da dmann nizaml ordusuna kar hibir baar kazanamadklar iin, ordu kurmak ihtiyacn sonunda iyice hissettirmilerdir. Bir gn kardeiyle seferlerinin birinden dnen Ethem: Bir dzine adam astk, demiti. Tabi muhakeme ettiniz, diye sorulunca, birbirlerine baktlar. D grn kurtarmak iin ezbere bir ilm dzdrlm, o srada dzme de olsa lmleri bir ilma balamak, soyma, vurma da olsa alnan paralar iin kuru senet verdirilmek bile byk bir ilerleme saylmtr. Kahramanlklar gibi, etelerin zulmleri de dillerde destand. ete eflerinden biri, Topal Osman bir gn bir kaymakama kzm, eline kazmay vermi: Burada bir ukur kaz! diye emretmi, derinlik kvamn bulunca: Gir iine! demi ve kaymakam kendi eliyle kazd mezara gmmt. Bir defasnda bir ete reisinin, iindekilerle beraber yaktrd evden, bir anann dar att ocuu soukkanllkla kucaklayp tekrar aleve doru frlatt grlmtr. Gemi ocana kmr yerine srlenlerin hikyesi uzun mddet tylerimizi rpertmiti. Ah bu vatan, bu vatan, ne g artlar iinde, dosta kar ve dmana kar, ne uzun, ne etin sabr ve ile ikencesinden sonra kurtarlmtr. O zamanlar grmemi olanlar, vicdann unutulmasn emrettii bu hikyeleri, Mustafa Kemal ile onun medeniyeti fikir arkadalarn iyi tanmamz iin yazyorum.

***
Biraz da stanbul havasna dnelim: Beyolunda ngiliz kararghna uryalm, Yzba Armstrongla bir defa daha grelim. Armstrong der ki: Londrada iken Trkiyedeki yanlmalarmzn sebebini anlamak istedim. Fakat bouna uratm. Londrada sanlyordu ki Trkiyeye ait kararlar stanbulda verilmektedir, stanbulda ise bunun aksi sanlmakta idi. Asl mesele harp ruhunun snm olmasnda idi. Hibir snfta kuvvet kullanmak hevesi yoktu. Kzl bayrak tahrikleriyle alkalanan ngiliz adalarnn yan banda rlanda ate iinde idi. Hkmet d politika ile uramaya vakit bulamyordu. Yaknarka nem verilmiyordu. Yeni bir Trkiyenin doduu, mttefikler karsnda dayanabilecek bir kuvvet meydana geldii anlalmyordu. ark ilerini bilmeyen Lloyd Georgeu gden duygu ve dnce, Gladstonkr Trk dmanl idi. Yunanistan bymeli ve ngiltere ile yeni byk Yunanistann menfaatleri birletirilmeliydi. Lloyd Georgeun bilgisi, eski Yunanistann airleri ve filozoflar olmu olmasndan ibaretti. Bir defa Clemenceau demiti ki: Lloyd Georgeun okumak bildiini biliyorum, fakat okuduundan phe ediyorum. Venizelosun sihrine kaplan Lloyd Georgea gre Yunanistan, Avrupa ve Anadoluda eski an ve erefine kavuacak, Boazlar Avrupaya ak tutacak, Akdenizde ngiltere ile beraber yryecekti. Yunanistan oyun bozanla kalkarsa, ngiltere donanmas onu uslandrmaya yeterdi. Lloyd Georgeun aldand nokta, Yunanllarn kendilerine verilen grevi baarabilecek gte olmad idi. Birbiri arkasndan gelen ar arpma, Lloyd Georgeu uyandrmalyd. Biri, bir maymun srmas ile len Kral Aleksandrn yerine Yunanllar Kral Kostantini getirmi, Venizelosu drmlerdi. Franszlar Yunanllara yardm etmekten vazgeerek Trk milliyetileri tarafn tutmulard. Bolevikler Vrangel ordusunu yenerek gneydeki son ihtill dman kuvvetleri denize dktklerinden beri, Mustafa Kemal Lenin Rusyasnda yeni bir yardmc bulmutu. Durumun gerei anlalmadan Sevres Antlamasnn uygulanmasna geilmitir. Birok komisyonlara ben de katlmtm. Her taraftan iyi i aramaya gelen kk byk rtbede subaylar, Trkiyenin, Kitchner devrindeki Msr gibi, yeni feldmarealler yetitirecek bir yeni frsat yeri olaca fikrinde idiler. Trkiyede iler Sir Charles Harringtonun reislii altnda yrtlecekti. Komisyonlarda generaller, albaylar ve subaylar doluydu. Kitaplar, haritalar, diyagramlar izilip duruyordu. Hepsi bo, hepsi lzumsuzdu. Sevres Antlamas kuvvet kullanlmadan uygulanamazd. Mttefikler ise kuvvet kullanamaz hlde idiler. Yunanllar Trklerle baa kamyacaklardr. ngil109

tere yalnz ngiltereyi dnmek zorunda idi. stanbul, bu ehri dnyann hibir taraf ile temas ettirmiyen bir Yunan duvar ile evrili idi. Her tarafta Yunanllar vard. Bunlar Karadenizden Marmaraya, Marmaradan anakkaleye ve Akdenize kadar btn kylar tutmulard. Gelibolu yarmadas ile Trakya da onlarn elinde idi. Mustafa Kemal artk bir stanbul hkmeti kalmam olduunu iln etmesine ramen Sevres Antlamasnn uygulanma hazrlklar devam etti. Bir gn Dolmabahe Sarayna yakn olan Beikta iskelesinden bir kaya binerek skdara gidiyordum. Sular henz sisli idi.Gne domamt. Boazn kylarna beyaz kkler, saraylar, camiler ve duvarl baheler sralanmtr. Birou harapt. skdara giderken aknt bizi Yunan zrhls Averof ile hemiresi Klkn yanndan geirdi. Bir nbeti bakt. Ben bu gemilerin burada emniyetle durabilmelerine ayordum. Mttefiklerin tarafsz blge iln ettikleri yerde idiler. Hasm tarafndan hibirinin gemisi burada duramazd. Yunanllar Osmanl bakentini s diye kullanmakta, buradan Karadeniz ve Marmara kylarna akn ederek Trk kylerini atee tutmakta idiler. Trklerin de bu gemileri batrmaya girimediklerine ayordum. Kk bir abayla batrlmalar mmknd. skdar eski bir tuhaf yerdir. Caddeleri, Beyolu sokaklar gibi dik ve dolambal. Evlerinin damlarna yaan yamur geenlerin balarna dklr. skdar iptida, mutaassp, garip ve henz on yedinci asrda yaayan bir yer. Mesafece Avrupann biraz tesinde iken asrmzdan asr geriydi. skdar mutasarrf iman, tembel ve yetersiz bir adam. Benimle Trke konumaktan utanarak Franszca sylemek isterdi. Padiahla birlikte kalanlar byle ie yaramaz adamlar, iyi Trklerin ou Mustafa Kemal ile beraber.

***
Sizleri ngiliz kararghnn havas iine sokmaktan maksadm belli. tilf devletleri Yunanllar yalnz bizim illerimizi alp kendi vatanna katmak deil, kendi davalarn da yrtmek iin Anadoluya karmlardr. Ahval yle geliiyor ki tilf devletleri Trkiyeye kar uygulanacak politikada artk beraber deildirler. talya karmakarktr. Zati Yunanllarn Anadoluya yerlemesini de kskanmtr. Fransa Suriyedeki toprak kazanlarn yeter grmektedir. Mustafa Kemal, Misak- Mill and ile Trk davasn z Trk vatan snrlar iine ald ve rredantizm yapmad iin, Osmanl saltanat miraslarnn Anadolu hareketinden bir korkusu yoktur. Artk Yunanllar, kendi ordulariyle Anadoluya boyun edirmek zorundadrlar. Mustafa Kemal de Yunan ordusunu yenerse, Trkiyeyi kurtarm olacaktr. Bu kk bir ordu deildir. Ve elbette iyi komutanlarn ynetimindeki nizaml bir ordunun savalar ile yenilebilir. Kuvay- Milliye devri grevini bitirmitir. Byk Millet Meclisi hkmetinin ve ordusunun devri gelmitir. Nitekim mill eteleri kolaylkla srp diledii blgeleri igal eden Yunan ordusu, Byk Millet Meclisi ordusu ile Birinci ve kinci nn harplerinde duraklyacak, Sakarya harbinde duracak ve geri dnecek, Afyon ve Dumlupnar harplerinde ise mahvolacaktr.

ORDU DEVR Ordu

stanbul hkmetinin Ankaray iinden ykmak iin son baarlarndan biri Konyada Deliba isyann karmaktr. Be yz kadar asker kaa toplyan Deliba, nce umray, sonra Konyay bast. Beyehri ve Akehir ilelerinden de ayaklanma haberleri geldi. Bu son isyanlar fedakrca harekete geen komutanlarmzca bastrlmtr. Bat cephesi kurularak etelerin de ordu iine alnaca haberleri Ethem ve kardeleri ile Meclisteki partizanlar harekete geirmitir. Mecliste: Ordudan fayda yok. Hepimiz Kuvay- Milliye olalm, yollu propaganda ald, yrd. Bu gnlerde bir yenilgi Mustafa Kemalin iine yaramtr. Gedizdeki Yunan tmeninin ordu ile basz kaldn ileri srerek bir taarruz yaplmasn istiyen Ethem ve kardelerini destekleyen bat cephesi komutan Ali Fuad Paa (Cebesoy) Ankaraya bir teklif yapt. Genelkurmay bu teklifi doru bulmad ve reddetti. Taarruz buna ramen iki tmenimiz ve Ethem kuvvetleri ile birlikte yaplmtr ve yenilmiizdir. Yunanllar bir karlk olarak Yeniehir ve negl igal ettiler. Sulu orduya gre Ethem, Etheme gre ordu idi. Bu taarruzun yaplmas iin Meclisteki btn gerilla partizanlar da seferber olmulard. Gerilla devrinin en frtnal gnlerini geiriyorduk. Mustafa Kemal Paa bat cephesini ikiye ayrarak Albay smetle Albay Refetin komutas altna vermiti. Genelkurmay Bakanl Albay smetin stnde idi. Refeti can dman bilen ve Konyada kendine kar hazrlk yaptn renen Ethem iyice huylanmt. 110

Albay smetin komutas altndaki birliklere ilk emri u idi: 1- Komutanlar ihtiyalar olan paray cepheden istiyeceklerdir. Hibir sebeple ve hibir ihtiya iin halktan para istemiyeceklerdir. 2- Komutanlar ihtiyalar olan askeri cepheden istiyecekler ve kendileri memleket iinden ne asker toplyacaklar ne askere gelmiyenleri kovuturacaklardr. 3- Komutanlar halktan hi kimseyi tutuklamyacak ve yarglamyacaklardr. ikyetlerini cepheye bildireceklerdir. Cephe komutanndan baka hi kimsenin idam hkmlerini oylamaya ve uygulatmya yetkisi yoktur. Bu bildiri dorudan doruya Ethem gibi, Demirci Efe gibi ete balarn ama edinmekte idi. lk nce Ethem, Mustafa Kemal Paaya bir telgraf ekerek bundan byle raporlarn Meclis Bakanlna vereceini ve yalnz ondan emir alacan bildirmitir. Mustafa Kemal Paa ordu ile eteler arasnda bir atma iin hazrlanlmasn emretti. Asl istei ise bu atmay nlemek ve etelerin ordu ile kaynamasn salamakt. Bunun iin son dakikaya kadar alt. Ama iler kt gitmekte idi. Herhangi bir birlikte bir subay veya er su ilerse hemen Ethem kuvvetlerine katlyordu. Onlar da hibir suluyu birliine geri gndermiyorlard. Ethem kuvvetleri herhangi bir depoya veya cephanelie istedikleri zaman gidip istediklerini alyorlard. Anadolu iinde sulu saydklar vatandalar kendi adamlar ile kovuturuyorlard. Ordu karargh ile Ethem kuvvetleri karargh ayn kasabada bulunduklar vakit birbirlerine kar gvenlik tedbirleri alyorlard. Bir defa Eskiehirde uzun bir konumadan sonra Mustafa Kemal Paa ile smet Bey ayn vagonda kalmlar, smet Bey niformas ile asker karyolasna uzanm ve uyand vakit Mustafa Kemal Paann sabaha kadar uyank beklediini grmt. Mustafa Kemal Paa: imdi sen almaya bala, ben Ankaraya dneceim, demiti. Mecliste ok kimseler eer eteler ortadan kalkarsa, ordusu ile ba baa kalan Mustafa Kemalle ba edilemiyecei fikrinde idiler. Cephe komutanlndan pek kukulanan Ethemin kendi anlatt u olay o gnlerdeki havay pek iyi kavratmaktadr: 15 kadar muhafzmla ve doktorumla trene binerek Ktahyadan Eskiehire gittim. Maksadm cephe komutan ile kar karya anlamazlklar grmekti. Bundan sonra da Ankaraya gidip Mustafa Kemal Paa ile konuacaktm. Pek uygunsuz giden ilerin bir yola girip giremiyeceini anlamak istiyordum. Akamdan nce Eskiehire vardm. Kendi yerimde dinlenirken Kuvay- Seyyarede Yzba smail Hakk Efendi kageldi. zinli olarak Eskiehirde bulunuyormu. Kendisine u emri verdim: Git bak. smet Bey kararghnda ise kendisini gr. Grmeye geleceimi haber ver. Yzba gitti, bir saat sonra geldi. Gne batmt. Bana u cevab getirdi: Karargh komutann grdm. Ordu komutannn ii varm. Bu akam kimseyi almaynz, diye emir vermi. Yarn gelirlerse grebilirler, dedi komutan. Bu cevap beni byk hayrete drd. Dnceye daldm gren ve henz ayakta duran yzbann u szleri ile uyandm: Efendim, Kuvay- Seyyaremizin ordudaki irtibat zabiti ile dn konumutum. Onun sylediine gre smet Bey bugnlerde hastaneden km Kuvay- Seyyare subaylarna raslad zaman onlara hakaret etmek iin bahane aryormu. Ben de karargh subayndan nezaketsizce bir muamele grdm. Bu szler, acs altnda inlediim hastaln gerdii sinirlerim zerinde yle bir krba tesiri yapt ki, hibir taraftan ciddlik ve samimlik eseri grmediim bu ortaklk hayatna bir son vermeliyim, bu artk karlmyacak bir frsattr, yeter ki smet Beyle buluaym, hele beni hafife aldn greyim, diye dndm ve iimden byle bir hl karsnda ne yapacama da karar vermitim. Oturduum yatamdan frladm. Arkadalarma: Arkamdan gelin! dedim. Hep birlikte sokaa frladk. Karargh oturduum eve uzak deildi. Yrrken en gvendiim arkadalardan ikisine baz direktifler verdim. Karargh kapsna yaklatk. ifte nbet bekliyen askerler emir alm olacaklar ki: Yasaktr efendim, nbeti subayna haber verelim, dediler. Birisi zili almak istedi ise de nlendi. Nbetilerin yanna arkadalarmdan drdn brakarak tekilerle Nizamiye kapsndan ieri daldm. Bu atakla smet Bey kararghnn kaps bizim elimize gemi demekti. Hzla smet Beyin bulunduu ikinci kata ktk. Yaver ve kurmaylar odasnn kapsna bakan merdivenin bana iki nbeti diktikten sonra kendimi koridorun sonundaki komutanlk odasnn kapsnda buldum. Onlarn kapsn vurmakla ap ieri girmekliim bir oldu. Arkadalarm koridorda braktm. smet Bey koltukta idi. Karsnda ayakta levazm subay duruyor, yksek sesle kendisine bir eyler sylyordu. En son iittiim kelimeler Kuvay- Seyyare idi. smet Bey beni grnce arm hlde ayaa kalkarak ksa bir duraklama geirdi. Sonra gergin admlarla bana doru geldi. Yzndeki aknlk glmsemeye evrilmiti. Ellerimi tutarak, nabzm yoklyarak, kollarm okayarak: 111

 Ne vakit terif ettiniz? Sizi ateli ve skntl buldum. Rahatszlnz nasl? diye beni masaya doru ekti. Kar karya oturduk. smet Beye: Beyefendi izin veriniz de levazm reisiniz bizi yalnz braksnlar, dedim. smet Beyin iareti zerine reis elindeki ktlar masann zerine brakarak kt. Ben hemen unlar syledim: Samimlikten eser kalmyan aramzdaki mnasebetlere son vermiye geldim. u gnlerde aleyhimdeki maskeli ve maskesiz hareketlerden maksat nedir? Eer bana ve Kuvay- Seyyareye ihtiya kalmamsa aka syleyin, hemen dataym. Gryorsunuz ki hastaym. Kafaca vcuta dinlenmiye ihtiyacm var. Ben sizinle ak gryorum ve byle cevap vermenizi istiyorum. smet Bey: Allah u fesatlarn cezasn versin, dedi. Samim sylyorum ki ben sizi Fuad Paadan daha ok seviyorum. Emin olunuz, memleket mdafaasnda size ve kuvvetlerinize lzum kalmad inancnda deilim. Fakat gryorum ki bire bin katan nifaklar sizi hakkmda pheye drmler. Btn bu anlamazlklarn eskisi gibi ortadan kalkmasn istiyorum. Ben sizin gibi arkadalarn fedakrlna gvenerek ordu komutanln alp geldim. nce unu syleyim ki sizi hizmetlerinize uygun decek bir asker niforma iinde grmek istiyorum. Rtbenin derecesini siz tayin ediniz. Karar vermek ve emrini almak benim vazifemdir. Refet Bey meselesine gelince stikll Mahkemesine verdiiniz dosyay geri aldrnz. Bu yarglamann braklmasn rica ederim. Refet Bey sizi daima takdir etmitir. Size istediiniz yerde tarziye verecektir. smet Bey kulaklarn avcunun iine alm, gzlerini gzlerime dikerek vereceim cevab bekliyordu. ltifatna teekkr ettim. Rtbe merakls olmadm syledim. Sras dnce zararl grdn baz vatandalarn, hatta baz akrabamn idam kararlarn imza ettim. Rtbe alrsam klrm. Ben bu ltfa kuvvetlerinle alan subaylar lyk grrm, dedim. Refet Beye gelince o mahkemede beraat etmesine imkn olmyan bir sank olduu iin Dahiliye Vekili olmas bile doru deilken nasl olurmu da Gney Cephesi Komutanlna gnderilirmi? Yarn Ankaraya gideceim. Dnte tekrar bu meseleyi grmek isterim. Karargh komutanmz da uyarmanz rica ederim. Bu akam size kar biraz nezaketsizce hareket etmekliime o sebep olmutur. Ethem: smet Beyin konumas tasarladm yapmaktan beni vazgeirdi diyor. Bu tasarladnn ne olduunu derinletirmeye hacet yok. Bir mddet sonra Ethemin nasl bir ruh hli iinde olduunu Mustafa Kemal Paa ile Ankaradan Eskiehire geldii zaman daha iyi anlyacaz. Ethem, ertesi gn Ankaraya gitti. Ankarada btn nifaklar etrafn sarmlar, Ethemi alabildiine kkrtmlard. Nasl, sen Mustafa Kemale gvenme, dediimiz vakit bize inanmamtn. Senin iin ne dndklerini gryorsun! diyorlard. Mustafa Kemali ise zgn bulmutu. Mustafa Kemal: Siz Ktahyadan ayrldktan sonra kardeiniz Tevfik Beyle cephe komutan arasnda anlamazlk artmtr. Acele Ktahyaya dnmelisiniz, diyordu. Tevfik Bey Kuvay- Seyyare blgesine gnderilen kaymakam brahim Beyi komutas altndaki svari kuvveti ile birlikte geri gndermiti. Szde brahim Bey Kuvay- Seyyare aleyhine bildiriler datmt. Tevfik Bey: Bize erefsizlik isnat eden sizin gibi bir komutan bundan sonra tanyamam, sizinle mnasebetlerimi kesiyorum, diyordu. Tevfik, Ankaradan Etheme de bir telgraf ekerek, gel ii dzelt, yoksa ben bu artlarla bu grevde kalmam, bundan byle de fesatlk yapanlarn kararghma yollanmasn emrettim, hepsini muhakemesiz ve kaytsz artsz idam edeceim, diyordu. Cephe komutannn Kuvay- Seyyareye kar tutumu meydanda idi. Ethem bu telgraf ald gece Nazilliden Demirci Efe kendisini telgraf bana ard. Efe diyordu ki: Bundan iki buuk ay nce Konya isyan zerine oraya gnderilmitim. Miralay Refet Beyle altktan sonra Nazilliye dndm. Dinlenmeye ihtiyacm olduundan kendim kymde kaldm. Kuvvetlerimi cepheye gndermitim. Konyadan dndmde apak gryorum ki ahsma kar entrikalar evrilmektedir. Yanmdakiler bile bile aleyhime kkrtlmaktadr. Refet Beyden dn bir telgraf aldm. Asker birliklerden birine komuta etmek zere Konyaya gel, diyor. Benim bulunduum yer cepheye Konyadan daha yakn. Sonra ordu birliine benim komutan olmaklm ne demek? Ben bunda bir samimlik grmyorum. Bilmem siz ne dersiniz? Ethem u cevab verdi: Refet Beyin istediini yapp yapmamak senin bilecein ey. Onu benden daha iyi tanman lzm. Yakn vakte kadar sizinle beraber bulunmutur. htiyatl bulun. Ben de bu meseleyi Meclis yolu ile halletmek iin Ankaraya gelmitim. Fakat Mecliste bir aknlk var. Bu uygunsuzluklara tam bir son vermeden Ktahyaya dnmek zorundaym. Sratle dnm Kuvay- Seyyare ile cephe arasnda bir fenala meydan vermemek iindir. Refet Beyi geri aldrmak yolu ile meseleyi halletmek isteyen mebuslar var. Refet Bey stikll Mahkemesinde sanktr. Yrk Ali ile aranz nasldr? Birka gn nce bir mektubunu almtm. Cevap veremedim. Cevabmda bize sadk kalmasn tavsiye edeceim. Her ey yoluna konaca sylendii iin Ktahyaya gitti. smet Bey Eskiehirde olmadndan onunla gremedi.

***
112

ngilizler Anadoluya asker yollamak ve Yunanllara yardm niyetinde deil idiler. Venizelos Yunanistann kendi ordusu ile zmir ve hinterlandn ele geirmeyi baaracan sylemiti. lke dndaki Yunan zenginlerinden de byk yardm grmt. Yunan taarruzu yalnz igal blgesini geniletmekten ve kuvvetleri yayp datmaktan baka sonu vermeyince ngilizler bir bar taarruzuna getiler. Padiah ekim balarnda Damat Feriti ekerek yerine ihtiyar vezir Tevfik Paay getirdi. zzet ve Salih paalar da kabinede idiler. Yeni hkmet Serves Antlamasn hafifletme ve ngilizlerle anlama umudu belirdiini bildirerek Ankaray yumuatmaya kalkt. Uzaktan haberleme ile sonu almaynca zzet ve Salih paalar baz nemli ahsiyetlerle birlikte Mustafa Kemal Paa ile bulumak istediler. Mustafa Kemal kendilerini Bilecikte bulacan yazd. Ethem tehlikesi de o aralk durmal ve Kuvay- Seyyarenin ba bo braklmamal idi. Mustafa Kemal Ktahyada Etheme u telgraf ekti: stanbuldan Ankaraya gelmek zere yola ktklarn bildiren zzet Paa heyetinin karlanmas iin Meclis tarafndan bir heyet gnderilmesini ve bu heyet arasnda sizinle benim de bulunmaklmz arkadalar uygun bulduklarndan rahatszlnza ramen husus trenle Ankaraya dnmenizi bekliyorum. Atatrke gre Ethem ve Tevfik kardeler isyan etmee karar vermilerdi. Cephede Tevfik Bey frsat aramakta idi. Ankarada kardei milletvekili Reid Bey ve Ethem takm hareketlerini buna gre ayarlyorlard. nce cephe komutann itibardan ve makamndan drmek, orduya hkim olmak, ondan sonra Meclis havasn lehlerine evirerek baary tamamlamak lzmd. Mustafa Kemal cephede ve Ankarada her trl tedbirleri aldrdktan sonra Ethemi davet etmiti. Sonuna kadar kendilerini yola getirmeye alacak, olmazsa son kararn verecekti. Ankaraya gelen Ethemi ve kardei ile baz ahsiyetleri yanna alarak nce Eskiehire gitmek ve orada smet Beyle buluarak grme amak istiyordu. Ethem hastaln ileri srerek beraber gidemiyeceini bildirmesi zerine Dr. Adnan (Advar) yoklamya gnderdi. O da rahatszlnn doru olduunu syledi ise de Mustafa Kemal srar etti. Beraber trene bindiler. Gidenler arasnda Kzm Paa (zalp) ve Cell Bayardan baka Ethemin gvendii Hac kr de vard. Mustafa Kemal diyor ki: Henz ben uykuda iken tren Eskiehire vard. Daha nce smet Beyin Bilecikte bulunduunu renmitik. Eskiehirde uyandm zaman trenin niin durduunu sordum. Yaverlerim arkadalarn kahvalt yapmak zere istasyon karsndaki lokantaya gittiklerini ve gelmek zere olduklarn sylediler. abuk gelmeleri iin haber yollattm. Birka dakika sonra, hazrz, dediler. Btn arkadalarn gelip gelmediklerini sordum. Herkes hazrd ama, Ethem ve bir arkada yoktu. Ethem Bey olmakszn Bilecike gitmemizde bir fayda yoktu. Daha nce ve husus grmemiz lzumlu olduundan ben de bir iki istasyon ileri giderek bulutuk. Hikyeyi burada brakarak Ethemin anlattn dinliyelim: Ankarada trenden inince Meclis yaknndaki otelde Hac kr Beyin yatana uzandm. Biraz sonra kabine ve Meclis yelerinden bazlar yoklamya geldiler. Biraz sonra Mustafa Kemal Paa ile Dr. Adnan Bey de geldi. Adnan Bey beni muayene etti. Ateimin yksek olduunu ve dinlenmem lzm geldiini syledi. Mustafa Kemal Paa ayakta sylenenleri dinliyordu. Bir ara Adnan Beye yle dediini iittim: drt saat sonra, karlama heyeti ile biz de hareket etmek zorundayz. O zamana kadar atei drecek areler bulunuz. Trende yatakl ve husus bir yerin Ethem Bey iin hazrlanmasn temin ediniz. Gelen heyet her hlde Ethem Beyi de aramzda grmelidir. Mustafa Kemal Paa bunlar syledikten sonra ayrlp gitti. Bu defa paann yznde bir anormallik gzme arpar gibi oldu. Acaba gelen heyete ok mu nem vermekte idi? Yoksa bana kar iinde kurduklarnn bir belirtisi mi idi? Bunlar dnecek hlde deildim. Adnan Beyin verdii ila da ateimi biraz sonra drmt. Mustafa Kemal Paa gittikten sonra gelen mebuslar beni uyaryorlard. ahsma kar bir ey tasarlandnda phe etmek istemiyor gibi idiler. Vakti gelince istasyona giderek Mustafa Kemal Paa ile bulutuk ve Eskiehire doru hareket ettik. (Ethem burada beraber giden heyettekilerin adlarn saymaktadr. Yalnz Kzm Paann ad eksik.) Mustafa Kemal Paann elli kiilik sivil bir mfrezesi, benim ise on be kii kadar adamm ve yaverim vard. Bunlar ayr ayr kompartmanlarda idiler. Mustafa ayakta durarak salm soruyor, sonra ayrlp gidiyordu. Yznde bana kar gler yzlln samim olmadn gsterir baz belirtiler gryorsam da derinliine varamyordum. Dik bakl gzlerinde szlerinin zayfln okuyordum. Tren gne doarken Eskiehir istasyonuna geldi. Trenin burada su gibi ihtiyalar iin bir mddet duracan tahmin ediyordum. Bilecike yetimek iin aceleye lzum yoktu. Bu srada trenden inmi olan yaverim dnp geldi. Ordudan iki subayn benimle husus grmek istediklerini syledi. Tren burada iki saat kadar kalacak, daha iyi dinlenebilmek iin ehirdeki makamnza gitmeniz uygun olmaz m? Ayn zamanda sizi grmek istiyen subaylarn ne sylemek istediklerini de renirsiniz! dedi. Trenden yanmda gelenlerle birlikte indim. ehirdeki yerime geldim. Kendi subaym beni grmeye gelenlerin birliklerini ve adlarn haber verdi. Beni neden grmek istediklerini sordum. u cevab verdi: Efendim Ankaraya gittiiniz gnden beri ordu birlikleri arasnda tertipli deiiklikler var. Dn gece husus trenle nnnden hcum taburunu Eskiehire getirdiler. Ayn zamanda baka bir piyade alay da Ktahya yolu zerindeki Porsuk Nehri kprsne yakn bir yerde yerletirilmitir. ok gizli tutulmak istenen bir faaliyet var. smet Bey iki gnden beri Bilecik tarafnda. Ne olduu bilinmiyen bu hller karsnda Eskiehir halk da tell ve heyecanl. Baz vefal ordu subaylarndan szan haberlere gre bu tertiplerin hepsi sizin iindir. Bu iki subay da bu maksatla sizi grmeye ve uyarmya gelmiler. Bana biraz aldlar. Syle113

dikleri benim anlattklarma uygun. Kendilerini getireyim, siz de grn. ki subayla konutum. Aldm bilgilere gre u kanaati edindim: Ustaca tertiplenen bu tren yolculuunda herhangi bir noktada almna getirebilirlerse, ben ve lzum olursa az olan adamlarm ortadan kaldrlacaktk. Yolda buna imkn bulunmazsa Bilecik istasyonuna vardmzda seme bir mfreze ben ve yanmdakileri evirecek, diri olarak teslim olmazsam l olarak ele geirileceim. Eskiehire getirilen taburun vazifesi halkta ayaklanma olursa onu bastrmak, Porsuk kprs yaknlarnda dikilen piyade alaynn vazifesi de Kuvay- Seyyare Eskiehir stne yrrse onu nlemektir. Ben bu bilgileri edindikten sonra ii talihe brakmay uygun bulmadm. Hemen gvendiim arkadalarmdan birini odama ardm. u direktifi verdim: Dikkati ekmiyerek ak gz bir arkada silhsz olarak istasyona gnder. Vazifesi bizi getiren treni gzaltnda bulundurmak. Mustafa Kemal Paa ile dardan gelip buluanlar sk bir kontrol altnda tutmak. Dikkati ekecek kk bir hl oldu mu, hemen bana haber yetitirmek. kinci bir arkadaa da u emri verdim: Kuvay- Seyyareden olup da izinli olarak burada bulunan veya tedavi iin gelip de iyileen gvenilir adamlardan be alt kiiyi silhlandrp buraya getirecek. Bunlar size katlacaklar ve hemen harekete hazr bulunacaksnz. ki arkada salona kp yolladktan sonra odama dndm. Kararm u idi: stasyona sratle dnmek, Mustafa Kemalle lzm geldii gibi grmek ve kendisini kapana sktrmak. O srada heyetten birka kii geliyor. Merak etmiler. Hatr sormular ama, kaygl ve dnceli imiler. Neden Ethem trenden indi ve ehre niin geldi, diye! Aralarndan biri salona giren iki silhly grr. Gzleri velfecri okuyor, der. Ethem bu adamdan emindi, teklif etsem hemen bana katlacakt, diyor. Hac kr olmal idi. Heyetten baka biri Mustafa Kemalden selm getirdiini ve kendisini beklediini syler. Ethem istemeksizin bu gelene souk davranmt. Etrafta grdklerinden phelenen bu kimse heyetten olanlara: Paann bir siparii var. Ben hemen gideyim, siz de gelirsiniz, dedi ve gitti. Ethem de ziyaretilere: Siz de buyrun, ben arkanzdan geliyorum, dedi. Ve hemen salona kt. Bekliyen adamlarna: Ka kiisiniz? diye sordu. Silhl olarak 17 kiiyiz, cevabn verdiler. Haydi delim yola, diyerek evden ktk. stasyona doru biraz yrmtk ki kardan birinin koarak geldiini grdk. Yaklanca tandm. Gzclk vazifesi verdiim arkadamzd. Nefes nefese idi. Sormaya vakit brakmadan syledi: Tren hareket etti. Heyet yetiti mi? Hayr efendim, istasyona geldilerse de binemediler. Kontrole gelen ve bir smarlama bahane eden tam vaktinde haber ulatrm olmal idi. Belli ki Ethem byk bir aknlk iinde idi. stasyonda treni ve Mustafa Kemali bulsayd ne yapacakt? Mustafa Kemalin de hazrlkl olduuna phe yoktu. Ethemin kendi az ile de anlatt ikinci hesaplama atldr bu. Birincisini Mustafa Kemalden dinlemitim. O da bir istasyonda, fakat ayr artlar altnda gemitir. Mustafa Kemal henz Ankara istasyonundaki evde idi. Rahatsz olduu iin odasnda yatt srada Ethem ve kardeinin gelmek zere olduunu haber vermiler. Ethemin Mustafa Kemali balarndan atmak istiyenlerce iyiden iyiye doldurulduu gnlerde idi. Mustafa Kemal: Ethemle kardei odama geldikleri vakit penceremden grlecek gibi evin etrafn askerle sarnz, emrini verir ve tabancas yastnn altnda, soukkanllkla bekler. Ethem kapya ve merdiven basamaklarna adamlarn koyarak odaya girer: Yatamdan yar doruldum. Tfekleri ile gelip karmda oturdular. Mecliste ok dedikodu varm. D ve i politika iyi gitmiyormu. Bunun sonu ne olacakm. Ar ar, tavrm bozmadan kendilerine i ve d durum zerine dndklerimi sylemeye koyuldum. O srada dardan sarldklarn da grmlerdi. Kardei Etheme erkeze bir eyler syledi. Benimle konutuklarndan honut kalm gibi grnerek gittiler. Kardeinin adn syledi mi idi, hatrlamyorum. Fakat Tevfik idi. Mustafa Kemal istasyon olay akam Eskiehire dnd. Kalan arkadalar ile bir lokantada yemek yediler. Ethem yoktu. Rahatsz olduunu sylediler. Hlbuki smet Beyin kararghnda hep birlikte konuulacakt. Kardei Reid Bey, Ethemin rahatsz olduunu sylerken kararghtaki toplantya gelebileceini de sylemiti. Yemekten sonra karargha gidilince Mustafa Kemal, Ethemin ne zaman geleceini Reide sordu. Reid ksaca: Ethem Bey bu dakikada kuvvetlerinin bandadr, dedi. smet Bey, Tevfikin serkeliini anlatyor, Reid Bey kendisi ve kardeleri adna cevap veriyordu. Konumas sert ve saldr idi. Kardeleri birer kahramand. Hi kimsenin emrine giremezlerdi. Herkes bunu byle kabul etmek zorunda idi. Mustafa Kemali dinliyelim: Dedim ki bu dakikaya kadar sizinle eski bir arkadanz olarak ve lehi114

nize bir sonu almak iin gryordum. Artk arkadalk sfatm son bulmutur. imdi karnzda Trkiye Byk Millet Meclisinin ve hkmetinin reisi bulunmaktadr. Devlet reisi sfat ile garp cephesi komutanna ne yapmak gerekse yetkisini kullanmasn emrediyorum. smet Bey de: Ben onu yola getirmeyi bilirim, deyince avaz kt kadar bararak konuan Reid Bey durumun ciddliini grerek snrca bir davran ald. leri gidilmemesini, kardelerinin yanna giderse bir are bulacan ileri srd. Maksad kardelerini aydnlatmak, zaman kazanmakt. Buna ramen teklifini kabul ettiler. Kzm Paa da, Reidle birlikte gidecekti. Hareket ettiler. Mustafa Kemal sonra Bilecikte zzet ve Salih paalarla bulumaya gitti. Kendisini: Trkiye Byk Millet Meclisi ve hkmeti reisi... diye tanttktan sonra: Kimlerle konuuyorum? diye sordu. Salih Paa kendisinin Bahriye ve zzet Paann Dahiliye Nazr olduunu syleyince, Mustafa Kemal, stanbulda bir hkmet tanmadn, eer yle bir hkmetin temsilcileri olarak greceklerse kendisinin buna katlmyacan bildirdi. Sfat ve yetki sz konusu edilmeksizin konuma ald. Mustafa Kemal, bir mddet sonra, kendilerinin stanbula dnmelerine izin vermiyeceini, birlikte Ankaraya gideceklerini haber verdi. Gelenlerin ahsiyetlerinden faydalanmay dnyordu. Ajans yolu ile de paalarn ve heyetin Ankara rejimine katldklarn iln etti. Bu srada Ethem ve kardeleri kuvvetlerini arttrmak, Ankara evresinde hazrlklar yapmak, Mustafa Kemali oyalyarak cepheyi ele geirici tertiplere girimek yolunu tutmulard. Meclisteki adamlarn da olanca glerini seferber etmilerdi. Mustafa Kemal eer baz artlar kabul ederse, Kuvay- Seyyarenin olduu gibi kalmasna izin verilecei vaadine kadar uysalca davrand. Son defa Ktahyaya bir heyet de yollad. Ethem ve kardeleri bu heyeti diledikleri gibi kullanmlar, telgraf ektirmiler, heyet yeleri Ankarada kendilerine daha faydal olacaklarn syliyerek glkle ellerinden kurtulmulardr. Bu arada smet Beyi ve Refet Beyi cepheden ektirmek iin Mecliste kyametler kopmutur. Ethem partizanlar ile Mustafa Kemale kar olanlara gre btn sorumluluk Ethemle pek iyi anlaan Ali Fuad Paann cephe komutanlndan alnmasnda idi. Sonunda Mustafa Kemal vekiller heyetinden bir trl yola gelmiyen Kuvay- Seyyarenin asker kuvveti ile serkeliini nlemek kararn alm, etin bir arpmadan sonra Ethem kuvvetleri bozguna uratlm ve kendisi de Yunanllara snmtr. Ethemden orduyu gocunduran son vesika kendisi tarafndan stanbula ekilen bir telgraftr. Ethem Kongre adn verdii Byk Millet Meclisini datacan bildiriyordu. Bursa taraflarnda bir snr istasyonundan ekilmek istenen telgraf memur tarafndan stanbula deil, smet Beye gnderilmitir. Daha nce Refet Bey Demirci Efenin kyn basm, kaan efe bir mddet sonra snmtr. Ethemin Yunanllara teslim olduu zamanki rpntlar arasnda bir ahbabnn u sz hatrlamya deer: Canm Napolyon bile fitne fesat iinde kald. Baka are bulamad. Karsndaki dmanlara teslim olup esirlik ve srgn hayat iinde ld. Yamalar, daraalar ve basknlar kahraman Yunanllara snnca daha bir iki gn nce Mustafa Kemal Mecliste krsye kt vakit onu Ethem gibi bir kahraman feda etmekle sulyanlar, imdi, Mustafa Kemal Ethem ve Reit isimlerine Bey sfatn ekleyince: Hayr, hayr onlara bey diyemezsiniz, hain deyiniz diye baryorlard. Mustafa Kemal: Ethem iin pekiyi... Fakat Reid Bey henz Meclisimiz yesidir, dedi. Bir nefeste Reidin milletvekilliini stnden alverdiler. Yozgat isyann bastrr gibi Ankara devletini ortadan kaldrmaya kalkan ve ara sra: Boleviklik nasl olsa bizde de olacaktr. nce biz kuralm, hayallerine kaplan sergzetler kahraman Yunanl elinde postsuz koyuna dnmtr: 1920 ubatnn sonlar idi. Susurluka gelen kardeim Tevfik Bey, Kaymakam Aleksandr, Temen Yorgiyadis, evket Bey, ben ve birka arkadam trene binerek zmire hareket ettik. stasyonlarda durduka yerli Mslman ve Rum halk, kimi nefret ve hakaretle, kimi sevinle bize bakyordu. Krkaa istasyonunda kolu baavu iaretli biri ieriye girerek bana Rumca ve Trke kfrler etti. Aleksandr ile Yorgiyadis seslerini karmyorlard. avuun etrafnda Yunan askerleri gittike artyor, kfrler oalyordu. Gelen inzibatlar avuu alp gtrdler. Trk ordusunda Mustafa Kemal komutanlarnn emri altna, hatta imtiyazl bir birlik banda kalmak kibrine dokunan bir etebann erefli sonu bu idi.

***
Pek g artlar iinde nihayet Byk Millet Meclisinin nizam ordusu kurulmutur. Gerilla devri sona ermitir. te Birinci nn Sava bu g asker ve siyas artlar iinde olmutur. Kuvvetlerimizin bir ksm artk Yunan saflar arasnda idi. Ordu 5 Ocaa kadar Ethemi kovalad. Yunanllar 6 Ocakta btn kuvvetleriyle ktalarmza kar 115

taarruza getiler. Birinci nn Harbi kazanlmalyd. Rahmetli zzettin Paa, Atatrkn pek sevdii ve gvendii komutanlarmz arasndadr. yi ve gz pek bir asker, pek drst bir vatansever, Mustafa Kemalin de k idi. smet nnnn hretini ve hizmetini kltmek iin, Birinci nn zaferini sndrmeye uraan zamane politikaclarn lnceye kadar affetmemitir. Son yazsnda diyordu ki: Bu muharebe tam bir zaferimizdir. Birtakm kalemler bu zaferi Yunanllar gibi, hie saymak istemilerdir. Yunanllar bu muharebeden kendilerini AksuDimboz mstahkem hattna atarak kurtulabildiler. Asl sevin Mustafa Kemalde idi. Birinci nn zaferi olunca: Bu muharebe ile pek ok ey kurtarlmtr! demi, sonra bu szn yle tamamlamt: Hayr, her ey kurtarlmtr! Mustafa Kemal gibi askerlik sanatn deta mukaddes sayan, tam askerliini taknd vakit yakn dostlarn tenkit etmekten ve nefret ettii dmanlarnn hakkn vermekten ekinmeyen bir adam, Birinci nnnde ilk ordu zaferiyle ne kazanlm olduunu bilmekte idi. Bu savan yldnmnde Garp Cephesi Komutan smet Paaya Akam gazetesi adna bir tebrik telgraf yollamtk. smet Paann cevab bugn de okunmaya deer: Birinci nnnde ehit olanlar, memlekette nizam ve cephede ordu ile mdafaay temin iin feday-i hayat etmilerdir. Hibir muharebenin ehitleri bu kadar fevkalde artlar iinde ve o derece dnyev, hatta uhrev menfaatlerden azade olarak feday-i hayat etmemilerdir. nk halifenin fetvalarna gre Anadolu tredilerinin emirlerine uyarak Yunanllarla dvenler ehit saylmak erefinden ve hakkndan mahrum idiler. Tebihte hata olmaz derler. Mareal Petain kinci Dnya Harbinde Almanlarla ibirlii ettii iin Fransz vatanseverleri tarafndan idama mahkm edilerek bir zindan kesinde lmtr. Fakat Mareal Petainin Birinci Dnya Harbinde Fransz ordusuna kazandrd eref, bir mill eref olarak kalmtr. Hatta o eref Petainin adndan ayrlmamtr. Hibir Fransz politikacs, Petainin ne kadar kt bir Fransz olduuna kendi milletini inandrmak iin, Fransz tarihinin bir erefine hakaret ve iftira etmeyi dnmemitir. smet nnnn 1938den sonraki politikasn hakl veya haksz olarak sevmiyenler yahut, onunla hakl veya haksz bir gemii olanlar, vatana yapt son fenalk Trk milletini kinci Dnya Harbine katlarak bugn bir demir perde peyki olmak faciasndan kurtaran bu devlet ve politika adamn ktlemek iin, nn savalarn Trk tarihinden silmeye kadar gitmilerdir. nn savalar, ete devrinden kan Anadolunun nizaml ordusu ile ilk kazand zaferlerdir. Bu iki zaferin arkasndan Sakarya, onun arkasndan da Afyon ve Dumlupnar gelir. Sakarya, Afyon ve Dumlupnar, sadece yksek bilgili sanat komutanlarn emri altndaki nizaml ordular tarafndan baarlabilecek tarih savalardr. Gerilla ileri deildir. Bir Fransz Kuvay- Milliyesi de vardr. Dayatma edebiyat ve bu sradaki eref yarmalar hl, Fransz edebiyatn ssler, durur. Ama Fransa Normandiya kylarnda karaya kan nizaml ordularn zaferi ile kurtulmutur. Unutulmamaldr ki, Birinci nn Sava, cephe gerisinde orduyu istiyenler ve istemiyenler arasndaki kavga ile ayn gnlerde olmutur. ahs rakiplikler ve hrslar yznden davann kazanlmas ile kaybedilmesi oynak talihin kk bir cilvesine bal kaldn renmek imdi bile tyler rpertici bir ey deil midir? Mustafa Kemalin, i kargaalklar arasnda umutsuzluu yenecek bir lider olmak iin hep bildiimiz vasflar vard. Fakat Trkiyeyi kurtarmak iin bir ordusu olmalyd. Sonunda komutanlk vasflarn gstermek frsatn bulmalyd. Alaylarnn banda bilgili ve sanatl komutanlar, frkalarnn banda kumandanlar, kolordu ve ordularnn banda kumandanlar, nihayet hepsinin banda kendisi bulunmalyd. Bu ordu, Ethem zerine yryten Birinci nn zaferi kazanlncaya kadar sren be on kat alma gnlerinin eseridir. Kolay hret, g sanatn erefini daima kskanmtr. Bir kasabada asileri temizliyen bir eteci karargh masasnn bandaki kurmay bakan iin: Bu adam da kim? der. O adamn kalemi kurtulu zaferinin pln taslaklarn hazrlamaktadr. Basknc ya bir alayl subay, yahut ona yakn bir eydir. Hatta bu Atatrkn sk sk: Simple soldat... diye elendii kltrsz, grsz, sanatsz ve ala pala vurup krc bir kumandan da olabilir: Sonra harp, kdemleri ve nizamname hiyerarilerini altst eder. Bir harbe general giren emekli kar, yzba giren general kar. Harp, zek, irade ve sanat talarn ileri sre sre, oyun tahtasnn stnde nihayet birka ta kald grlr. Fakat bu kader, kdem gururlarnn sonuna kadar hrslanmalarn yattrmaz. Nutukun bu trl ahs hikyeleri iine dorusu hi girmek istemiyordum. Bu hikyeleri, insan ve tabi de buluyordum. Ancak Mustafa Kemal ayarnda bir svarinin, seferde, kendini diledii konaa eritireceinden phe ettii atlara hatr iin binmesi akla gelir ey midir? Mustafa Kemal son derece hesap idi ve bir baar hesaps idi. 116

***
Birinci nn ile Kuvay- Milliyenin babozuk devri son bulduktan, ordu ve Meclis otoritesi kurulduktan sonra, Mustafa Kemal saray ve Bab- li ile her trl pazarl kesti. Artk hakik devlet reisi idi. stanbulda Tevfik Paa hkmeti vardr. tilf devletleri Vahdettin ve Damat Ferit tertipleriyle Anadolunun yklmyacan ve Sevres Antlamasnn olduu gibi uygulanlmyacan anlamlardr. stanbul dnr ki madem Yunanllar zayflamlardr, madem byk devletler zor kullanabilecek hlde deildirler, ne olur, Mustafa Kemal de inadndan vazgese, stanbul ve Ankara anlasalar, Sevres Antlamasn imdilik ne kadar mmknse o kadar yumuatsalar, gerisini tarihin gidiine braksak... Nitekim bu frsat da kmtr. Byk devletler Londrada Trkler ve Yunanllarla bir arada konumak zere bir konferans toplamaya karar vermilerdir. Osmanl delegeleri arasnda Ankara temsilcilerinin de bulunmasn art komaktadrlar. Bir yanda Birinci nn, bir yanda Londra konferans var. Herkesin iinde bir umut ve gnllerin ta iinde: Ah bir uzlasak, bitirsek... sesi. Mustafa Kemal ise Misak- Mill der, ne Nuh ne Peygamber demez. Sadrazam Tevfik Paaya aksi cevaplar verir. Trk Milletini yalnz Byk Millet Meclisinin temsil ettiini syler ve Ankara delegelerinin stanbul heyetine asla katlmyacaklarn bildirir. Tevfik Paa gibi vatann hayrn isteyen ahsiyetler eer bir ey yapacaklarsa, Mustafa Kemale gre, Vahideddinden Byk Millet Meclisini tandn gsterir bir irade almaldrlar. Tevfik Paa gerekten vatann hayrn isteyen bir ihtiyar vezirdir ama, stanbulda padiahn bir hkmeti kalmamak gibi ihtillci bir fikir onun btn anlaylarna aykrdr. Misak- Millyi daha o ve arkadalar phesiz bir ham hayal saymaktadrlar. Yunanl ve yabanc ordular Trkiyenin her yerinden ekilip gidecekler, zmiri, stanbulu, Edirneyi kaytsz artsz Byk Millet Meclisi hkmetine teslim edecekler, Trkiyenin kaytsz artsz bamszln tanyacaklar. Yoksa ordularmzla dman topraklarndayz da onlara artlarmz m dikte ediyorduk? stanbuldakilere ve Byk Millet Meclisinin yzde yz Mustafa Kemalci olmyanlarna gre Anadolu ne Yunan ordusunu ve yabanc ktalar yurdumuzdan atabilir, ne de ngiliz donanmasn denizlerimizden kovabilir. Memleket bir Enverden teki Envere atmtr. Biri imparatorluu harbe soktu, batrd, biri de naslsa elimize geen gzel imknlar tehlikeye sokmaktadr. Nasl m? Fakat bu gzel imknlar yaratan adam Ankaradadr. Bu gzel imknlar urunda halkn damarlarndan, oluktan su akar gibi, kan akmtr. Antlamann maddelerinde birtakm tavizler ne demek? Tam ve kesin bir mill kurtulu yolunda sonuna kadar irkilmeksizin yrmek lzmdr. Byk adam, kk adamdan bir yl daha uza grmezse bu sfata nasl hak kazanabilir? Herkes 1921in eiinde, byk stratej ve lider ise 1922 Austosunun son haftalarndadr: Ah bana inannz... Geri gideceiz, ileri gideceiz, fakat dman bize boyun ediremez. Sonunda onu yeneceiz. Hrriyet denen eyi byle bir zaferden baka bir temel stnde tutturamayz, diyordu. stanbula byle diyor, dnp Byk Millet Meclisine byle diyordu. Belki de ok defa kendisine yalnz kendisi inanyordu. Mustafa Kemal artk zar atmyordu. Satran oynuyordu. Bu oyunun da, bilmiyenlere seyri bile, yorgunluk verir. Trl durumlar, frsatlar ve artlar pek iyi kollamasn ve kullanmasn bildiinden, harp ve politika ilerini de kskvrak iradesine balamtr. nde, gidip daima yerinde bulaca bir ordusu, arkada, gelip daima kavuaca bir insanlar takm vardr. Fakat her gnk krs kavgalarndan sonra: Canm efendim bu Meclis de nedir? zin veriniz, datalm, gibi tekliflerde bulunan dar kafal gayretkelerden de, rpererek uzak durur. Mustafa Kemal Meclissiz yaamay akl almyan bir yirminci asr lideridir. Syler, inandrr, zora getirir, susturur, fakat Meclissiz yapamaz.

***
Londra konferansna giden Ankara heyetinin banda Bekir Sami Beyin bulunuu bir talihsizlik olmutur. Bekir Sami Bey ngiliz ve Fransz nazrlariyle baz meseleler zerinde husus konumalarda kendiliinden tavizlerde bulunmutur. Konferanstan bir ey kmyaca belliydi. Teklif olunan antlama tadilleri pek sudan eylerdi. Fakat sonra Bekir Sami Beyin tavizlerini birer birer geri almak lzm geldi. Bekir Sami Bey bu ikinci Avrupa yolculuunda tam bir Bab- li adam olmutur. Onun da inanc, harbe devam etmenin bir felket olaca idi. Konferanstan Yunanllar honut muydu? Hayr. tilf devletleri Anadolu ile onun srtndan pazarlk etmek yolunda idiler. Ankara gibi, Atinann da elindeki are, ordusunun zaferinden ibaretti. Nitekim Yunanllar konferanstan umut keserek byk bir taarruza daha getiler. Bu taarruzu da kinci nn zaferi durdurmutur. Zafer stanbula gkten bir mjde gibi indi. Gazetelerin ilk sayfalar byk resimler ve zafer edebiyat ile kaplanp 117

bezendi. O srada, 8 Nisan 1921, baz ukal gazeteciler zzet Paaya giderek nn zaferinin kendisi Ankarada iken hazrlad plnlarla kazanld rivayetinin doru olup olmadn sormular. zzet Paa: Zaferde hibir hissem yok, dedikten sonra smet bir dhidir, diyor. Ama daha sonra, Yunan ordular birliklerimizi yenerek Sakaryaya doru yrdkleri vakit, bu dhiye bir mektup yazarak Ankarada iken kendi dehasna inanmadklar iin balarna gelen felkete amamalar lzm geldiini hatrlatacaktr. Mustafa Kemal, yine o gnlerde, bir baka gazeteciye: Mill mukavemet bu hlini buluncaya kadar ka defa lmle gz gze geldik, diyor. stanbul da rahatsz. Gazetelerimizde yalnz Byk Millet Meclisi hkmetinden bahsediyoruz. Hrriyet - ve tilf gazetelere az atrmyoruz. Adalarda ltarnalar, Zito, zito Venizelos arklar susmutur. Haziranda ngiliz nazrlar, Trk - Yunan harbinde tarafsz kalacaklarn iln etmiler, stanbul blgesine bir Yunan saldrs yaptrlmyaca iin de teminat vermilerdir. Daha ileri giderek, Yunanllarn ii artk mttefiklere emanet etmesi lzm geldiini sylemilerse de Yunanllar bu teklifi reddettiler. Fakat aramzda dmandan da dman var. Bab- li caddesinde, ah Mustafa Kemal zaferi kazansa da kurtulsak, diyen milliyetiler, ah Yunanllar u ordunun hakkndan gelseler de Mustafa Kemalden ve ttihatlardan kurtulsak, diye bekleen bozguncu ve hainlerle karlayoruz. Verinlur Ermeni gazetesinin sahibi Zaven iki tarafl Trk gazetelerini dolap haber szdrmaa bakarken: Anadoluda Mustafa Kemal, stanbulda Ali Kemal, asayi berkemal... diye alay eder. Size bir stanbullu Trkn o zamanki yazsndan bir fkra alyorum: Hep oturuyorduk. Bir adama sorduk: Bu memlekette tekrar ttihat ve Terakkinin mi, yoksa Yunanllarn m hkmetmesini istersiniz? Biltereddt: Yunanllarn! dedi. Bunun zerine ev sahibi: Ben evimde byle bir sz sylenmesine tahamml edemem, diye haykrd. Nihayet Temmuz scaklarnda Kral Kostantin zarn att. Umum seferberlik yapmt. Pek cidd ngiliz yardm da gryordu. Bizim ordumuz, taarruz edecek Yunanllarn te biri kadar bir eydi. Kral ordulariyle Ankaraya gidecek ve zaferini orada Mustafa Kemale dikte edecekti. Yine kara gnler geldi. lk arpmalarda ordumuzu yendiler. Eskiehir dt. Rum gazetelerine gre artk hibir dayat imkn kalmamt. Hrriyet - ve tilflarn da fikri bu idi. Saray, yeniden bir Damat Ferit hkmeti kurmak iin Kral Kostantinin Ankaraya ayak basmasn bekliyordu. O kara gnlerde Akam gazetesinde bir yaz yazmtm. Bu yaz: Eskiehir de ehir olarak Bursadan kymetli deildi. Ordumuz bize yeter! diye bitiyordu. Bykada vapuruna bindiim vakit, zafer ve sevin gnlerinde glerek birbirlerine beni gsterenler, imdi Bu hain... te bu hain... der gibi parmaklarn uzattktan sonra balarn eviriyorlard. Ertesi gn gazetelerde: Babann mal m Eskiehir? diye balyan az dolusu kfrler kyordu. Peyam- Sabah: Sivasa ekileceiz de orada dayanacaz ha... Heyhat! diyor, yazsn: Hamaset ve celdet neye yarar? Zavall Trk kbet ricate mecbur deil mi? diye tamamlyordu. Hill-i Ahmere kouyorduk. Balangtan beri buras bir vatansever oca idi. Gizli Anadolu haberlerini hep oradakilerden alrdk. Hi kimsenin azn bak amyordu. Fevzi Paaya Akamdan bir telgraf ektik; Ordumuz manevra kabiliyetini muhafaza ediyor diye manasn skemediimiz bir cevap geldi. Bilir sandklarmzdan sorduk, Her ey bitmitir diyemez a... cevabn verdiler. Yalnz Anadoludan geldiini duyup grtmz bir erkn- harp miralay: Benim bildiim Mustafa Kemal, Anadolunun son tepesine kadar gider, yine teslim olmaz, diyordu. Son tepe... Son tepe... Ona da raz idik. Adalarda gene sabahlara kadar, sarho kafilelerinin nne den ltarnalar, Trk kaplarnn eiinde durup mar alyorlard. Rumlarn sokucu bir glleri vard. Ne gazete aabiliyor, ne sokaa kmaya katlanyorduk. lk mtareke gnlerinden de azgn, mark ve boucu bir hava idi. Acaba Londra konferansnda daha uysal m olmalydk? Sonunu getiremeyiz, azizim, sonunu getiremeyiz. Biz byleyiz, diyenler oalmt. Meclislerde: Ben demedim mi idilerden geilmiyordu. En cokun Anadolucular bile caymlard. Mustafa Kemal... Btn fkeler, hakaretler ve kfrler onun stne doru kprd gibi, son umutlar, bir trl cevab bulunmyan sualler de onun stnde dmleniyordu. 118

Felkette idik. Tek sorumlu o idi. Acaba kurtulunca zafer erefini ona verecek miydik?

***
Mustafa Kemal Karacahisardaki kararghnda Garp Cephesi Komutan ile durumun arln inceledikten sonra: Birliklerinizi toparlyarak dmanla kendi aranza byk bir mesafe koymaya baknz. Dman slerinden uzaklatrmak iin Sakarya dousuna kadar ekilebilirsiniz. ehirler brakmak halk efkrn sarsabilir. Biz askerliimizi yapalm, der. Byk sanat, soukkanl karar iradesiyle el ele vermitir. Ordu, nesi kalm ve kurtarabilmise, datmamaa alarak gerilemeye devam eder. Meclis kaynamaktadr: Nerede o kahraman? Mustafa Kemalin dmanlar, Mustafa Kemali sormaktadr: Millet nereye gtrlmektedir? Ordu nereye gitmektedir? Bu facialarn sorumlusu nerede? Onu cephenin banda grmek isteriz. Eer Mustafa Kemal de bir yenilmeye urarsa ortada hibir otorite kalmyacan dnen ve onun cepheye gitmesini doru bulmyan birka arkada mstesna, dostu da dman da Mustafa Kemali ordunu bana geirmek ister. Dostlar samimdirler. Mustafa Kemalin askerlik dehasna gvenmektedirler. Dmanlar ise, nasl olsa dn ve bozgun facialar iinde onun da kaynayp gideceini ummaktadrlar. Nihayet Mustafa Kemal, Bakomutanl kabul eder. Meclistekiler: Hayr, hayr Bakomutanlk hakk Meclisindir. Bakomutan vekili olabilirsiniz, derler. Dmanlarnn oyununu sezen Mustafa Kemal, onlar kendi oyununa getirmeyi bilir. Yalnz Bakomutan olmak deil, Bakomutan olduka Meclisin yetkilerini kullanmak hakkn ister. Bu diktatrlk demektir. Sakarya cephesi tutunmazsa, Mustafa Kemal mcadeleyi brakacak m? Hayr. Ama Meclis onu brakabilir. Ne Ankara stne yryen Kral Kostantin, ne de Meclisin iindeki hasmlar nasl bir zek ve karakter kuvveti ile boy ltklerinin farknda deildirler. Meclis, istedii sfat da, yetkileri de kendisine vermitir. Mustafa Kemal, Bakomutan. Bilhassa cephe gerisi iin pek kat tedbirlere bavurur. Asker toplamak, umutsuzluk yznden artan kaakl nlemek, ayaklanmalara frsat vermemek iin stikll Mahkemeleri kurulur. Milletin varndan youndan ordu ihtiyalarnn temin edilebilmesi iin bir sr emirler verir. Hikyesini bir yerde okuyabileceiniz Sakarya Meydan Muharebesi, orta Anadolunun barndan kopmutur. nde zaferlerine gvenen gururlu bir kral ve ordusu, arkada bin trl fesat vardr. Rahmetli Necati ile beraber Kastamonu stikll Mahkemesinde bulunan dostum Nebizade Hamdiden dinlemitim. Binlerce kandrlm, fesatlanm kaak toplayp cepheye srmler: Yalnz bir kii idam ettik, o da onuncu defa kat iin... demiti. Klksz kyafetsiz, yoksul ve biare halk, batan bir devletin yerine geecek yeni bir Trk devletinin temellerini attklarn bilmeksizin, dii ile trna ile urayordu. Bu, komutanlarn ve subaylarn erlerle omuz omuza, kara namlu delii ve sng prlts nnde insan cesaretini tarife ihtiya brakmadklar bir lm kalm boumas idi. Atndan inerken bir kemii krlan Mustafa Kemal, glkle dorularak: Ya sen, ya ben... demiti. Ya Kral Kostantin, ya o... Eskiehir bozgunundan sonra dmanla temas keserek iki yz kilometre geri ekilmi ve Sakarya cephesini kurmutuk. Bu cephe yz kilometre geniliinde ve yirmi kilometre kadar derinliinde idi. Ankara ve Meclisteki vatanseverler de, umutlarn pek zayflad gnlerde bile, ehri brakp Anadolu iine gitmek tekliflerini reddetmilerdir. Btn Trklerin kalpleri Sakarya cephesindedir. stanbulun her soka bu cephenin bir paras idi. Ne kadar da uzun srmt bilseniz... Tarih kitaplarndan hangi gn balayp hangi gn bittiini renerek bu uzunluu lemezsiniz. Sakarya Harbinin her dakikas kendi bana bir zaman, gelen, geldiini duyuran, giden, gittiini duyuran bir zamand. Uyanklmzda, uykuda imi gibi sryorduk. nk ben imdi stanbulun bir kesinde bu satrlar, Sakarya Savan kazandmz iin yazabiliyorum. Bu srada siz stanbul denizini hl o zafer erefine seyrediyorsunuz. Nihayet mjde eriti. Sayfalarmz Mustafa Kemalin niformal resmiyle kapladk. Bu resim, o gnlerde sancak 119

gibi bir eydi. Dil tutulur gibi, kalemlerimiz tutuluverdi. Hepimiz bir evk denizi iinde lerimizden, yaslarmzdan, aclarmzdan ykanma dndk. Sakarya Savann son gnlerine ait hatralarn Atatrkn kendisinden dinlemitim: Cephe Kurmay Bakan odama geldi. Kemiim krk olduu iin yatyordum. Bana umutsuz bir sesle son raporlar okudu. Bu raporlara gre dman taze kuvvetler alyordu. Raporlar ara sra kanatlanan uamzn grleri idi. Bir daha oku! dedim. Dikkatle dinledim. Raporu veren, Yunan cephesinin bir kanadndan br kanadna giden (bu sanatlarn adlarn hatrlyamyorum) kuvvetleri yeni ktalar sanm olduunu anlamakta gecikmedim. Bu aktarma ancak bir ekilme hareketi olabilirdi. smet Paaya Zaferini tebrik ederim, paam! dedim ve hemen kar taarruz emri vermelerini syledim. Bir mddet sonra Genelkurmay Bakan Fevzi Paa (akmak) odama geldi. Bir kolordu komutanndan bahsederek: (Kemalettin Sami) Kendisini taarruza kaldramyoruz. Emri doru bulmuyor. Sedye ile de olsa telefon bana kadar gel! dedi. Gittim. Telefonla bu komutana: Sen olmazsan yerine bir avu gnderir, taarruz ettiririz dedim. Biraz serte olan sesimi tanynca; Ya... Byle mi tensip buyurdunuz, emredersiniz! dedi.

Perde Arkas
Sakarya zaferi ile gazi ve mir Mustafa Kemal Paa tam otoritesini elde etmitir. Biraz sonra Mecliste Mdafaa-i Hukuk grubu ad ile kendi partisini kuracaktr. Artk bir yeni devlet vardr. Onun banda bulunan adam da Mustafa Kemaldir. Bu olup bittiyi ilerine sindiremiyenler oktur ve durmakszn bozgunculuk frsat arayacaklardr ama, Mustafa Kemal eskisinden ok daha kolayca bu muhalefetleri nliyecektir. Asl byk kriz atlatlmtr. Ordunun kuruluu ile Sakarya zaferi arasndaki devir zerine bir hayli hatra yazlmtr. Bu hatralar birbiri ile ve hepsi Atatrkn nutku ile atp durur. Atatrk smet Paay Ali Fuad Cebesoya ve Refet Beleye kar tutmutur ve kendisine hakk olmad erefleri vermitir, iddias ileri srlmtr. Tenkitilere gre nn soyad Atatrkn bir kayrmasndan ibarettir. Bu zaferler onun deildir. Ethem kuvvetlerinin kaldrlmas bile, baz hatralarda, ona mal edilmez. Demokrasi devrinde nn zaferi tarih kitaplarndan silinecek kadar ileri gidilmitir. Gerilla devrine son vererek orduyu kurmak Atatrkle smet Paann ortaklaa eseri olduuna phe edilemez. uras gerektir ki Atatrk, birok yaknlar da Ethemi tuttuklar iin son zamanlarda Kzm Paa (zalp) komutas altnda Kuvay- Seyyareye bamszca bir durum tanmakta bir saknca olmad fikrine yatmt. Ethemin yanna giden heyet Ktahyadan dnerken Mustafa Kemal tarafndan smet Beye yle bir ifre gelmi ve yaver kr Bey (Skmenser) tarafndan almtr: Merkezi Ktahyada olmak zere Kzm zalp komutas altnda bir tmeni Ethem kuvvetleri, teki de 61 inci tmen olmak zere Garp Cephesi Komutanlna bal bir grup tekil ederek Ethemle olan anlamazln ortadan kalkabilecei dnlmektedir. Bu konuda ne dndnzn bildirilmesi. smet Bey ksaca yaveri kry hemen yola kard cevabn vermitir. kr Skmenser, Mustafa Kemalle grmesini yle anlatmaktadr: stasyonun hemen yan bandaki kk binadaki odasnda beni kabul eden Mustafa Kemal Paaya, Ethem ve kardei Tevfikin isyanc durumlarn, gizli maksatlarn akladktan sonra mill mcadelenin selmeti bu kuvvetleri ortadan kaldrmakta olduunu ve garp cephesinin buna gc yeteceini, ayr grup kurulmasnn byk mahzurlara yol aacan zaten 61 inci tmenin bir alaynn Ktahyada Ethem tarafndan silhlar alndn, tmen Ktahyaya gidince ayn hle uramas ihtimali bulunduunu ve bylece garp cephesinin en ok gvendii bir kuvvetten ve komutandan (zzettin allar) mahrum kalacan syledim. Mustafa Kemal Paa bir iki defa u sualleri sordu: Garp cephesi kuvvetleri Ethem kuvvetlerini yenecek gte midir ve buna gvenebilir miyiz? Her defasnda msbet cevap verdim. Tabi sylediklerimin hepsi smet Beyden aldm direktif zerine idi. smet nnnn bir dzen ve kanun rejimi adam olduu sz gtrmez. Fakat nn zaferleri zerindeki emir ve komuta pay zerinde anlamazlk byktr. Kendi Kurmay Bakan Tevfik Byklnn nn zaferlerini smet Paa m kazanmt? balkl uzun bir tenkit yazs harp tarihi dosyalar iinde bulunsa gerek. Bir kopyesi bendedir. Bu tenkitlere gre nn zaferlerinde smet Paanin hi hissesi yok gibidir. Bu savalar birlikler banda bulunan pek kahraman komutanlar tarafndan kazanlmtr. kinci nnnn hikyesini son geceyi Ankarada ziraat mektebinde Atatrkn yannda geiren eski bir bakandan yle dinlemitim: Odann ortasnda bir masa. stnde bir harita. Mustafa Kemal: Bir kadeh bir ey imek istiyorum, dedi. Oturduk. Biraz sonra bir kurmay subay geldi: Haber kt... Sa kanadmz ekiliyormu, efendim, dedi. Meer szde Yunan svarileri istasyona girmiler. smet Bey geri ekilme emri vermi. Kendisi ukurhisara doru yola km. Mustafa Kemal Paann ektii telgrafa yerinde kalan komutann verdii cevapta yle deniyordu: Sol kanatta Nazm Bey dayanmaktadr. Sa kanat tutundu. Biz de ne yapacamz bilmiyoruz. Mustafa Ke120

mal hemen smet Paay buldurarak durumu haber verdi. O da yeniden kuvvetlerinin bana dnd. te smet Paaya ektii o tarih telgraf bu gecenin sabahnda yazlmtr. Tevfik Byklnn tenkit yazsna gre daha sonraki Ktahya, Eskiehir bozgunu ise smet Paann komuta yetersizliini bsbtn aa vurmutur. Bykl Bu bozgun komutanlar Harp Divanna gtrr diyordu. Bu bozgunda ordu hemen hemen yok olmu gibi idi. Rahmetli Cevdet Kerimden dinlemitim: Sakarya yolunda bir ky odas. smet Paa uykuda. Kapnn nnde Tevfik (Bykl). Bizim tmenden de bir ey kalmam ama, karargh yerinin neresi olacan anlamak iin gelmitim. Tevfik: Her ey bitti. Ne umut kalmtr, ne bir ey... Bak ben sakal braktm. Niyetim birka koyunluk bir sr ile Suriyeye gemek. Sen de bann aresine bak, der. Mustafa Kemal Ankarada bozgun haberini ald vakit pek fkeli idi. Fakat soukkanlln taknarak cepheye geldi. smet Paa Mustafa Kemale selm durur: Yapamyorum, der. Mustafa Kemal daha nce Garp Cephesi Komutanlna Fevzi Paay getirmeyi dnm, Fevzi Paa yannda kalmak istiyerek zr dilemiti. Mustafa Kemal, smet Paaya: Yaparsn, yapacaksn, dedi. Fakat, Tevfik Byklnn sylediine gre, ondan sonra da ne cephe komutanlnda, ne sivil hizmetlerinde, sonuna kadar, smet Paay kendi bana brakmamtr. Bozgun srasnda Ankarada Meclisin havas pek bozuktu. Kimsenin azn bak amyordu. Mustafa Kemal grnte soukkanl olmakla beraber geceleri uyuduu yoktu. Ziraat mektebindeki harita bandan ayrlmyordu. Sabahleyin evine gittii vakit sadece ykanyor, sonra hemen Meclise gidiyordu. Meclis ate stnde idi. Mustafa Kemal ieri girdii vakit, eskisi gibi, herkesin gz onun stnde deildi. Homurtu ile karland bile olurdu. Birok milletvekillerine gre uranlan bozgunun gerek sorumluluu onun omuzlarnda idi. Odasnda ise biroklar ondan haber almya gelir: Ordu manevra yapyor... cevabn alrd. Yetmi bin askerden ancak otuz bin kadar Sakaryann dousuna ekilmiti. Onlar da bitkin bir hlde idiler. Bereket Yunanllar duraklamlard. Vekiller Heyeti ve Genelkurmay Bakan Fevzi Paa (akmak) bir gn gizli oturum istedi. Rengi umu, trasz, kim bilir ka gndr uykusuz, milletvekillerine: Arkadalar, dedi, tarihi gnler yayoruz. Yunanllarn ok stn kuvvetler yaptklar taarruza kar askerlerimiz kahramanca dvtler. Ar kayplara uradk. Biz ehir ve blge harbi yapmyoruz. Hedefimiz zaferdir. Ordumuz stratejik bakmdan en elverili yerde harbe devam edecektir. Hkmetimiz adna Ankaray bu hafta iinde boaltmya, merkezi Kayseriye gtrmeye karar verdik. imdiden hazrla balanmasn rica ediyoruz. Bir kyamettir koptu. Krsden inen kana idi. Milletvekilleri iki noktada birleiyorlard: 1. Ankaray harpsiz brakmamak, 2. Bozguna sebep olanlar iddetle cezalandrmak. Fevzi Paa bozgun sorumluluunu stne almak zorunda kald. Krsye gelerek: Stratejik komuta hatlarna gelince, Genelkurmay Bakan olarak onlardan ben sorumluyum. Vereceiniz cezay imdiden kabul ediyorum, dedi ve, ben lmden korkmam, milletin uruna seve seve ehit olmasn bilirim, diyerek yerine oturdu. Meclis cepheye bir heyet yollamya karar verdi. Heyet gitti geldi. Ankarada siperler kazlmak, cepheye asker yetitirmek iin her asker alnma blgesine olaanst yetkilerle milletvekilleri gnderilmek gibi tedbirlere bavuruldu. Bu srada baz milletvekillerinin hatralarna Mustafa Kemali bakomutan yapmak fikri geldi. Bunlar Meclise tekliflerini verdiler. Teklif zerine bir gizli oturumda grmeler iki gn srd. Vatann son tepesine kadar sava kararnda olan Mustafa Kemal herhangi bir arpmann dorudan doruya sorumluluunu stne almak istemiyordu. ki gn sren tartmalardan sonra Mustafa Kemal krsye geldi: Bu tekliften maksat nedir? dedi. Eer iin banda benim bulunmaklm ise, esasen iin iindeyim. Durumu yakndan takip ediyorum. Genelkurmay Bakan ile benim kararghmz Ankaradadr. Lzm gelen tedbirleri buradan alyoruz. Bu teklif beni Ankaradan uzaklatrmaktan baka mana tamaz. fkeli idi. Baz arka niyetli kimselerin maksad onu ypratma frsat aramakt ama, teklif sahipleri Sakarya zaferinin ancak onun cephe banda bulunmas ile mmkn olaca inancnda idiler. Bunun zerine Mustafa Kemal, Meclisin btn yetkileri ay mddetle kendisine verilmek art ile, Bakomutanl kabul edeceini bildiren bir takrir verdi. Yeniden bir kaynama. Sz alan alana. ki gn de bu tartma devam etti. Bunun zerine Mustafa Kemal Sakaryada bir bozgun olsa da durumu elinde tutabilmesine elverili yetki ile 5 Austos 1921de Bakomu121

tanla geldi. Mustafa Kemal cepheye gider gitmez daha nce alnan tedbirde deiiklikler yapt. Sava pek g artlar iinde, pek etin olmutur. Bu bir subaylar sava idi. Eski Afyon Milletvekili Ali Takapldan dinlemitim. Yedek subay olarak umum kararghta iken, bir sabah erkenden Mustafa Kemali kyn sokanda dolarken grr. Mustafa Kemal kendisine: Yahu Ali Bey neden kaamz ok. Gnde ne kadar? diye sorar. Bin kadar efendim. Geriden cepheye gelen ne kadar? Sekiz yz kadar... Mustafa Kemal yle bir hesap yaparak: On be gnde iki bin be yz... Pek fark etmez, der. Bir defa smet Paay telefonla aryan Yusuf zzet Paa, Mustafa Kemalle grmek istediini syler. Telefonu Mustafa Kemale verirler: Beni aramsnz, buyurun. Gizli emirlerinizi bildirmediniz. Yani geri ekilme lzm geldii vakit istikametiniz ne olacaktr? Pek kzan Mustafa Kemal, daha savaa girmeden kamay dnen bu komutana: Paa, paa, gizli emrim senin kemiklerinin orada gmlmesidir, der. Hatt- mdafaa yoktur, sath- mdafaa vardr, emrini Yusuf zzet Paann kendisi ile bu grmesinden sonra vermitir. Sava srasnda dman, hatlarmzda tehlikeli bir gedik am, geniletiyordu. Bu gedik hemen kapatlmal, dman sng hcumu ile geri evrilmeli idi. htiyat kuvvetlerinin hemen oraya gnderilmesini istedi. htiyat kuvvetimiz kalmad cevabn verdiler. Yalnz Giresunlu Osman Aann etesi vard. Onlarn da sngleri yoktu. Sngleri yoksa bellerinde baklar vardr, dman zerine atlacaklar, onu eski yerine kovacaklardr dedi. Bu kahraman ocuklar eri baklar ile Yunanllar eski yerlerine kadar srmlerdir. Bir defasnda Fevzi Paann ne yaptn sordu: Kuran okuyor, efendim, dediler. arn! Geldiinde dedi ki: Efendim bir komutan ihtiyatlar ile harp eder. Bir tek nefer ihtiyatm yok. htiyatmz senin itibarndan ibaret. Onun korunmas iin Kuran okumaktan baka ne yapabilirim?

***
Sakaryadan dnmde ankayada: Ben galiba en iyi gene u askerlii yapabiliyorum, demiti. Bu savata iki ey buldum. Daha iyi atlmak iin ekilmeler yaptm srada, srt vere vere ta Ankara kaplarna geleceimizi gz nnde tutarak, bu hat da elden giderse hangi hatt savunacaz, diye benden zlerek soran bir komutana, Vatan korumakta hatt- mdafaa yoktur, sath- mdafaa vardr. Bu sath batan baa vatann btn yzdr. Vatan sath en son kayasna kadar dmanla bouularak mdafaa edilecektir, cevabn vermitim. Bu forml bir gndelik emirle btn orduya bildirdim. kincisi de bana Sakaryada gelen u dncedir: Hibir zafer gaye deildir. Zafer ancak kendisinden daha byk bir gayeyi elde etmek iin gereken en belli bal vastadr. Gaye, fikirdir. Zaferin, bir fikri kazandrd kadar deeri vardr. Bir fikri kazandrmaya yaramyan zafer kalamaz. Her byk meydan savandan sonra yeni bir lem domaldr. Yoksa bal bana zafer bouna bir aba olur. Kendisine Napolyonun: Programnz nedir? sorusuna: Ben yrrm. Programm kendiliinden kar, dedii hatrlatlmas zerine: Ama o trl giden sonunda ban Saint-Helen kayalarna arpar, cevabn vermitir.

***
Ankarada Fransz delegeleri ile ukurova anlamasn yapacak, bylece Ankara hkmeti byk devletlerden biri tarafndan tannm olacaktr. Sakarya zaferi yeni Trk devletinin belli bal temel tadr. Mustafa Kemal Mecliste Mdafaa-i Hukuk ad altnda kendi partisini kurarak, Meclis kargaaln nliyecek, rakipsiz liderlii ile btn ynetimi eline alm olacaktr. 122

Sakaryadan Sonra
1921 Eyllndeyiz. Hatralarmn iinden sizinle beraber 1918 Eyllnde yola kmtk. Aradan otuz be ay geti. Dile kolay. Bir imparatorluun yklndan, Sakaryann dousunda nihayet bugnk Trkiyenin temelleri atlncaya kadar geen otuz be ay ka ile ve mihnet yl arlnda idi, yaamyan bilmez. Bugnk Trkiyenin douu szn kullanmak iin teki Austosu beklemiyorum. nk biz Sakarya zaferi ile artk kurtulacamza inanmtk. Avrupa devletleri iin dahi bakent stanbul deil, Ankara idi. lk nce Fransa geldi, yeni Trkiye ile Ankara tilfnamesini imzalad. Kilikya davasn hallettik. O Fransa ki, 1919da Sivas dahi onun nfuz blgesinde idi. Geri zafere hemen hemen bir yl daha var. Fakat stanbul mtareke devrinin bu yl uzun boylu anlatlmaya demez. Trkler artk ya stanbuldaki halife ve padiahn, ya Ankaradaki Mustafa Kemalin yanndadrlar. gal kuvvetleri ile ibirlii etmi olanlarn talii de Tanrya kalmtr. Herkes biliyor ki, Sakaryadan sonra Sevres Antlamas yryemez. Fakat Mustafa Kemal tam bir zafer kazanp Misak- Mill Trkiyesini kurabilir mi? imdi tam kelimenin yeri geldi, Kemalistlere gre ya evet, ya belki. Yunanllar gibi, Mustafa Kemalden de kurtulmay dnenlere gre ya hayr, ya inallah hayr. 1921in baz hdiseleri stnde durarak ve mtarekenin son bir iki tablosunu izerek zmirde Birinci Kordon stndeki evinde Gazi ve Mir Mustafa Kemal Paa ile bulumak iin bir Fransz vapuruna binip stanbuldan ayrlacaz.

***
Fransa ve talya gibi, Lenin Rusyas da Ankaraya sokulmaktadr. Balca ihtillcilerden General Franze bu yl Ankaraya geldi. Bu geliin eski deyimi ile, bir istikaf olduuna phe yoktu. Meclisteki nutuklarnn birkanda ve baz bildirilerinde kapitalizm ve emperyalizme ka savatn syliyen Mustafa Kemal Moskova iin de bilmece idi. Bu ziyaretin hikyelerini sonradan dinlemitim. Mustafa Kemal General Franzeyi kendisine ve davasna sndrmak iin pek scak davranmtr. Ge vakitlere kadar birlikte yemiler, imiler ve kucaklamlardr. General Franze Trkiyeden dnd vakit Tiflis gazetecilerine demiti ki: Ankara bizi dmanca deil, fakat ihtiyatl kabul etti. Ben her eyi grdm. Trkiye tarafndan bize bir saldr tehlikesi yok. Daha ileri giderek derim ki hibir Trk hkmeti Trk milletini byle bir saldrya srkleyemez. Ankarada mstebit bir hkmet yoktur. Demokrasiye doru gitmek istidadnda bir hkmet var. Sonra Ankaradaki dostlarna hitap ederek diyor ki: Ankaray da kaybetseniz, istediiniz kadar ekiliniz, arkanz Rusyaya dayaynz ve harbe devam ediniz. Mustafa Kemal de i pheleri gidermek iin yle demiti: Bizde komnizm olamaz. Son zamanlarda kurulan partiler bunu anlyarak dalmlardr. Ankarada komnist yoktu. Fakat tek dostluk gsteren, yardm eden, dou illeri meselesini halleden Lenin Rusyasnn herkes dostu idi. Kemalistin bamszlk fikri tertemiz, przsz, tavizsiz Trk ve Trkiyeci idi. Mustafa Kemal, daha sonra misallerini greceiniz zere, kafaca nasl deta ark sznden tiksinecek kadar bir Batl ve Bat medeniyetisi ise Xnophobe = ecnebi-sevmez denecek kadar da Frenklikten uzakt. arkl ve mteassplar gibi, tatl su Frenklerinin de dman idi. O mizaa, ahlka hrriyetiden baka bir ey olamazd. Milliyetiliinin bir nitelii, kibir sertliinde bir gururdur. Btn sava yllarnda Mustafa Kemal, ne cumhuriyetilikten, ne garplktan, ne devrimcilikten bahsetmitir. Gericilik her tarafta idi. Hocalar ve eriatlk kkrtcl e blnmt: Bir ksm stanbulda halife ile beraber, bir ksm da ngiliz ve Yunanllarn emrinde idi. Fakat hepsinin ortaklaa dman, ta Tanzimata kadar, topyekn Batlama davas idi. Devlet ker kmez stanbulda hemen seslerini duyurmulard. Tabi ilk admda kadn ve tesettr ve eriye mahkemeleri meselesini ortaya attlar. Bu mahkemeleri yeniden meihat binas atlar altna gtrmek iin kurulan komisyonun raporu yle balyordu: Bir asrdan beri ilesini ektiimiz dlslahat..., yani daha ilk kelimede Tanzimattan beri devam eden yeni nizam, veba gibi bir hastalkt: Avrupada ihtilf milleri aristokrat, burjuva ve demokrat gibi tabakat- itimaiye arasnda say-i beerle alamyacak uurumlar olup bizde ise bir kyl nazr olabileceinden devrimlere hi lzum yoktu. Bir ahlak komisyonu da bilhassa kadna kar harekete geti. Ramazan akam Direklerarasnda dolarken, yan sokaklarda sngl askerler grmtm. Bunlarn grevi, caddeye arafl peeli de olsa kadn sokmamakt. eriat Tevhid-i Efkr, siyasette Anadolucu iken, kadn ak sakllna dikkat etmedii iin gnar polise hcum etmekte idi. Mustafa Kemali ve onunla beraber olanlar tekfir eden fetvalar stanbul hocalar vermilerdir. 123

stanbul Tanzimata doru, Anadolu ise Tanzimattan geriye doru yuvarlanp gidiyordu. Byk Millet Meclisinde bir hoca milletvekili, Tekilt- Esasiye Kanununda Byk Millet Meclisinin kanun koymak hakk bahis konusu edildii srada, krsye km, Tanrnn kitab dururken kanun koymak iddiasnda bulunan bir Mecliste ye kalamyacan syleyerek memleketine dnmt. Mekteplerden resim dersi kaldrlyor, Anadoluda alabildiine medrese alyordu. Men-i Mskirat Kanununun tartmas srasnda iki hoca Meclisin sokaa doru penceresini aarak: Ey mmet-i Muhammed, din elden gidiyor, diye avaz avaz haykrmlard. Mustafa Kemalsiz bir Anadolu zaferinin, o Meclis ve memleket havas iinde yeni devlete nasl bir karakter verecei asla belli deildi. Mustafa Kemal, savan, gayesi makam- mukaddes-i hilfeti kurtarmak olduunu sk sk tekrarlamak zorunda kalrd. Dehann sabr niteliine en iyi misal, byk liderin gericilie kar yllar sren sessiz ve uysal katlandr. stanbul, Ankara gericilii ve dmanla birlik gericiler hepsi bir tek programn stnde idiler. Padiah ve halife de, Mustafa Kemal de, Yunanllar da kazansa, Trkiyede Garplk nizam davasn kknden kazmak olan bir program yrmeliydi. Yazk ki, bu program, bugnk gericinin de elindedir. Bugnk gericilik de, btn siyas partiler arasnda saflarn tutmutur. Yalnz onlar bir program peindedirler. Mustafa Kemal zaferi bir eline geirse, hemen geriye dnerek klcn gericiliin tepesine indirecekti. Fakat onu, ister istemez, bann stnde tar grnmek lzmd. Yalnz Tekilt- Esasiye ve hilfet messesesine dair hocalarn koymak istedikleri teminat bin dereden su getirerek atlatmaya muvaffak oluyordu. Hasmlar Mustafa Kemalden nasl kurtulacaklarn dndkleri gibi, hocalar da tam bir eriat nizam kurmak iin bin bir tertip arkasnda idiler. Artk stanbulda yeni hibir ey yoktur. Son Bizans imparatoru gibi, Osmanl padiahnn da hkm stanbul ehri surlarnn kaplarna kadar geiyor. Bu hkm de kime kar? ngiliz polis bir gn trafik nizamlarna aykr hareket etmitir, diye sadaret otomobilini evirip karargha kadar gtrd: Sadrazam iinde idi. Dolmabahe Boazii kylarnda hl bir saray ise de iindeki saltanat snp gitmitir. Vahideddin, Afrika smrgelerindeki bir emiri veya sultan andrmaktadr. Kaplarndan kk rtbeli bir igal subay yrek oynatarak girer, acaba bir mjdesi mi, bir kara haberi mi vardr? Beikta kylar karsnda demirliyen zrhllar, imdi, bu sarayn nbetisidirler. Umut, onlardadr. Sarayn btn mavirleri derler ki, Yunan ordusu mstahkem hatlar arkasndadr. Trk ordusu mmkn deil bu hatlar skemez. Er ge Ankara da ngilizlerle bir uzlama yolu arayacaktr: Hi ngilizler efendimizi brakrlar m? Doru, brakmyacaklar ama, birlikte gtreceklerdir. Vahideddin, ceddi kinci Mehmedin fethettii ehri son defa, penceresinin karsndaki zrhlnn gvertesinden seyredecek. Balta Limanndaki yalsnn rutubetli lo odalarnda kinlerini ve hnlarn kemiren Damat Ferit, kendini rye brakmtr. Krt Mustafa Badatta! Ankaradan, ikide bir, idam mahkmunun sesi geliyor: Mir ve Gazi Mustafa Kemal Paa! Ne mirlik fermannda padiahn mhr, ne de gazilik menurunda turas var. Sarayclarn son avuntusu da bu: Hi Trk ordusunun taarruz sava yapt grlm mdr? Bu ordu yalnz savunmaya yarar. ki ordu da kar karya yllarca beklemez ya, elbette ortalama bir bar olacaktr. Mustafa Kemalin Millet Meclisindeki hasmlar, Sakarya zaferinin sevinci sour soumaz, gene meseleler karmaya koyulmulardr. Efendim ayn adam hem Bakomutan hem Millet Meclisi Reisi nasl olabilir? Ya cephede, ya Ankarada bulunmal deil midir? Ya ordu? Taarruz edecek midir? Mustafa Kemalin Byk Millet Meclisindeki muhalifleri de, saray ve Bab- li mavirleri gibi Trk ordusunun taarruz edemiyecei fikrindedirler. Yalnz Yunan m var? Yunann arkasnda ngiliz var. Biz muharebe ile bu iin iinden nasl karz? Bir uzlama aresi aramal ve bulmal deil miyiz? te bu sralarda Mustafa Kemal mill kurtulu davasnn balca tehlikelerinden birini daha atlatmtr: tilf devletlerinin Hariciye nazrlar toplanarak Trkiye ve Yunan hkmetlerine mtareke teklif ettiler. Yunanllar, bu teklifi hemen kabul etmilerdir. Mustafa Kemal dorudan doruya ret cevab vermenin ne kadar aykr olacan dnd iin, hkmete bir kar teklif hazrlatmtr. Teklifin esas, drt ay iinde btn igal altndaki topraklarmzn boaltlmas idi. Bu teklif, ister istemez ret mahiyeti almtr. Vaktiyle smet Paadan dinlediime gre, Mustafa Kemal en korkulu gnlerini bu mtareke teklifi srasnda geirmitir. Biz savala iin iinden kamayz, bir uzlama yolu bulmalyz propagandas cephe gerisini iyice sarmt. Fakat en kts cephe maneviyatnn sarslmas idi. Mustafa Kemal, karargh karargh, komutan komutan dolaarak, mtareke teklifinin bir oyun olduunu ve Yunanllara kar zafer kazanacamzdan artk hi kimsenin phesi kalmadn gsterdiini, tandklarna tanmadklarna inandrmaya uramtr. Komutanlardan biri: Nasl, nasl? Mtareke teklifini kabul etmediniz mi? diye haykrmt. Mtareke teklifini kabul etmemek cinayetini nasl oldu da ilediniz, dememek iin kendini pek g tutmu olmalyd. Mustafa Kemal hi tnmakszn ona da delillerini saym ve kararghtan ktktan sonra smet Paaya dnerek: 124

 Ben bu adamn bir kalpazan olduunu sana sylemez miydim? demiti. Byk grlt biraz daha sonra Bakomutanlk Kanununun yenilenmesinde koptu. Muhiddin Baha Pars anlatmt: Bir yanda Mustafa Kemal ve yanndakiler, bir yanda Ziya Hurit (sonra suikasttan idam edilmitir) ve btn arkadalar, elleri ceplerinde ve tabancalarnda birbirlerine kar yrrken, Mustafa Kemali o gn ldrecekler sanmtk. Mustafa Kemal Bakomutanlktan dm gibiydi. Kendisinin Meclise kar iki dikta jesti vardr. Biri bu meselede olmutur: Bu dakikada ordu komutanszdr. Eer ben komuta etmekte devam ediyorsam, kanunsuz komuta ediyorum. Yerine konmaz bir felketi karlamak zorundaym. Dman karsnda ordu, basz braklmaz. Onun iin brakmadm, brakamam, brakmayacam, demiti. Meclis istese de istemese de ordularnn bakomutan olarak grevine devam edecekti. Ordu hazrlklarn bitirmek zere idi. Mustafa Kemal daha Haziran ortasnda taarruza karar vermiti. Taarruz bir yldrm gibi inecekti. Cretin sanat kadar yer almakta olduu pln, son dakikaya kadar gizli kalmalyd. Mustafa Kemalin azim, karar ve irade kuvvetini, 1922 Austosunun son haftasndan iki ay nce sahneden ekiniz. Bugnk Trkiye gene bu Trkiye olmazd. Onun iindir ki bir defasnda hasmlar ile, ahslara m dayanlmaldr, yoksa yalnz millet mi vardr, gibi sk sk geri tepen bir tartmada: Adamlar vardr, adam vardr, adam! diye haykrmt. Yapmakta olduu eyin deerini iyice bilirdi. Tevazuunun stne fazla varmaya gelmezdi.

Zafer
Trkler 1071de Malazgirt Savan kazandktan ksa bir mddet sonra, znik taraflarnda Trke konuuluyordu. Meydan savalarnda devletler batar, devletler doar. Bir meydan muharebesinin takvimdeki tarihi, baz defa, yeni bir devletin tarihteki balangcdr. 1914teki Osmanl mparatorluu, kapitlsyon rejimi altnda bir yar smrge idi. Eer 1918de Birinci Dnya Harbini kazanm olanlar bu imparatorluu affetmi olsaydlar, Dile bizden ne dilersin, deseydiler, eskisi gibi kalmaktan baka bir ey bekliyebilir miydi? Hlbuki mill kurtulu savandan, Lausanneda ngiltere kadar bamsz bir yeni Trkiye dodu. Bu yeni Trkiye iki meydan savann eseridir. Biri, 1921 Austosunda Sakarya Nehri boyunca, ikincisi 1922 Austosunda Afyon cephesinde verilmitir. kisinde de Trk ordularnn Bakomutan Mustafa Kemal idi. Nitekim askerlik tarihinde ikinci kesin arpmann ad Bakomutan Meydan Muharebesidir.

***
Mecliste hava bozuktu. Ordunun bir saldr harbi veremiyecei fikri byk ounlukta idi. ngilizler de artk yumuam olduu iin Anadoluyu boaltmak esas zerinden grme yaplmal idi. in iinde stanbulla birlemek, Mustafa Kemalden kurtulmak fikrinin de byk pay vardr. Saldr harbi verilmeli idi. Garp (Bat) Cephesi Komutanl saldr harbi yapamayacamz inancnda idi. Cephenin haber kayna stanbuldu. stanbuldan gelen haberlere gre Yunan cephesinde, madd manev, her ey yerinde idi. Genelkurmayn Rus kaymakamlarndan rendiine gre Yunan Bakomutan Hac Anesti ordunun Anadolu ortasnda durumunu kt buluyordu. Menemen Boazndaki Milne hattna ekilmeli, Trakyadaki birliklerle stanbul igal edilerek Ankara zerine bask yaplmal idi. Franszlar stanbulun igali fikrini reddetmilerdi. Mustafa Kemale gre saldrnn sras idi. ileri Bakanna gre Karadeniz kylarndan Ankara evresine kadar hemen her blgede gvenlik bozuktur. Gelir, Mustafa Kemale raporlar okur. Daha geen gn neboludan gelen kamyon yolcular Ankarann on be kilometre tesinde soyulmulardr. Mill Savunma Bakanna gre gnn birinde herhangi bir hareket emri verilecek olsa ordunun yrmek iin pabucu yoktur. Silh kay yoktur. Bunlar edinmek iin hemen hi olmazsa alt yz bin lira lzmdr. Maliye Vekiline gre kasada on para kalmamtr. Yaknlarda vergi toplamak da imknszdr. Meclisteki muhaliflerine gre, milletvekilleri aldatlmaktadr. nk o da biliyor ki ordu yryemez. Hindistandan Mustafa Kemale gelen bir para vard. Mustafa Kemal son ihtiyalarn karlanmas iin bu paray hkmet emrine verdi. imdi saldrya geilmek iin son kararlar almak sras idi. Yanna Genelkurmay Bakann alarak garp cephesi kararghna hareket etti. 125

Ordu komutanlarndan biri Yakup evki Paa idi. kinci Ordu Komutan Ali hsan Paa, cephane komutanna kar entrikac davranlarndan ve ordu iinde blclk yaptndan, geri alnmt. Yerini Ali Fuad Paaya teklif etmi, Ben cephe komutanl yaptm, diye reddetmiti. Refet Paaya teklif etmi, nemli bir ey mi olacak? Evet olacak, Ben sanmyorum, olaca zaman dnrm, demiti. Ordu komutanln Nureddin Paaya verdi. ayda toplanlmt. Fevzi akmak saldr plnn aklamtr. smet Paa saldrya kar. Yakup evki Paa, milletin varn younu zar gibi atmann tarihe cinayet saylacan syler. Mustafa Kemal: Milletin var you bundan m ibarettir, paam? Evet! O hlde kesin sonucu bununla almak zorundayz. Kolordu Komutan Kemalettin Sami Paa bizim geri tekiltnn dman yirmi kilometreden fazla kovalayamayacan syler. Mustafa Kemal: Bizim geri tekiltmz dman yirmi kilometreden fazla kovalayamaz m? Hayr paam! Demek dman yirmi kilometre iinde yok etmek zorundayz. kinci Ordu Komutan Nureddin Paa ise henz cepheye yeni geldiinden bir fikri olmad cevabn verir. Bu arada, belki ikisi arasndaki bir tertip eseri olarak, Fevzi Paa: - Mademki ordunun bana gveni yok, ben ekiliyorum, diye istifasn verir. Mustafa Kemal de Genelkurmay Bakan ekildiine gre kendisinin de komutanlk grevinde kalamyacan bildirir. Tela den smet Paa: Efendim bize fikrimizi sordunuz, syledik. Yoksa hepimiz emrinizdeyiz, ne yolda isterseniz yle hareket ederiz, der. Saldrya karar verilmitir. Atatrk, Ankarada vekiller heyetini toplyarak saldr kararna onlar da katt. Yunanllarn cephede 120.000, geride 30.000 askerleri vard. Bizim ordu 105.000 kii. Topumuz Yunannkinden eksik, svarimiz daha fazla idi. 24 Austos sabah Ankaradan hareket etti. Afyon gneyindeki uhut kasabasnda geceyi geirdi. 25-26 gecesi Kocatepenin hemen gneyindeki dere iine Bakomutanlk kararghna geldi. afakla beraber saldr emrini verdi. Ankaradan hareket edecei gnn akamn Keirende yakn adamlar ile geirmiti. Ayrld zaman bir hayli yorgundu. Yanndakilere: Taarruz haberini alnca hesap ediniz. On beinci gn zmirdeyiz, demiti. Acaba ikinin tesiri mi idi? Arkasndan hafife gltler bile... zmirden dnnde karlayclar arasnda o gece beraber bulunduklarndan bir ikisini grnce: Bir gn yanlmm, dedi, ama kusur bende deil, dmanda! zmire taarruzun on drdnc gn girmiti. Cepheye geldii zaman raporlar dinledi. Ktalar yerlerine varmlard. Sordu: Dmanda bir sezinti var m? Aldmz raporlara gre henz yok. Baskn muvaffak olmutur, dedi. Ve mehur Fransz generalinin kelimesi gibi yazya geemiyecek bir sz savurdu. Kocatepede, bir ar dncenin ebed heykelini andran fotorafn gz nne getiriyor musunuz? Mustafa Kemal 26 Austos sabah orduyu saldrya srmtr. Balarn atee, taa ve elie arpa arpa kan kpren Trk kahramanlnn dnen, arayan, bulan, gsteren, bazan bir evet ile bir hayrna vatan talii balanan badr o! Akp giden sular gibi, boanp giden mill kaderler byle bir set bulursa durur. Bu mill kahraman denen adamdr. Dan eteklerinde den halk ve tepenin stndeki zafer yaratcs, o sabah ikisi birbirine ne kadar lyk idiler. Fakat taarruz skmeli idi. Arkasndan btn afaklar skecek Mustafa Kemal bu anlarnda sert, yaln, kalbi ve siniri aransa bulunmaz bir iradeden ibarettir. Tam zamannda emrini yerine getiremedii iin pek sevdii bir tmen kumandan intihar eder. Mustafa Kemal, vah vah, demez. Azndan ar bir kelime kar. Bouna da lmtr. nk biraz sonra tmeni vazifesini yapmtr. Canna kymak, velev onun uruna canna kymak! Ne kar bundan? Mustafa Kemal, kendisine verdii sz uruna len bu sevgili arkadann, kanlar iindeki hayaletini 126

grmek, Yazk oldu ocua... demek iin bile afaklarn tesindeki bir gn bekliyecektir.

***
Uakta esir Bakomutan Trikopisle General Denisi karsna getirdikleri zaman, kendisi de bu kadar kolay ve abuk zaferin merak iinde idi. Onlar dosta yanna ald ve meslektaa konutu. General, bir ucu Afyon Karahisarda, br ucu Ktahyada bulunan bir Trk ilerleyiinin bir anda kesinleerek hzla daraldn, etraflarn git gide genlemesine kapladn ve sonunda kendilerini bir dan eteine doru srdn syledi! Byle bir eyin olacan anladnz m? Trikopis taarruzunun son dakikaya kadar iyi gizlenebilmi olduunu itiraf etti. Kendisinin yksek yaylada tedbirler alnmakszn barnlamyacan yksek makamlara anlatamadn syledi. Ordularn kuatan gen darala darala yle bir kerteye gelmiti ki bir yamacn eteine dalmlard: O zamana kadar toplarmz az ok kullanarak geri ekiliyorduk. Fakat srtmz o yamaca dayatldktan sonra kprdamaklmza imkn kalmamt. O srada iliyemez bir darla geldik. Ancak ellerimizdeki tfekleri kullanabiliyorduk. Sonunda bir an geldi ki tfeklerin bile iliyemedii bir darla drldk. Sngler parlamya balad. Arkamz, nmz, her yanmz sng! Bylece artk i bitmiti! Atm bile bulamyordum. Yaya olarak ormanlar iine dtk. Sonra sordu: Siz bu harbi nereden idare ediyordunuz? te tam o snglerin parladn sylediiniz yerde askerlerin yannda idim. Harp byle kazanlr. Yoksa be yz elli kilometre uzakta, durum gzle grlp hkm verilmeksizin, bir harita zerinde pergelle llerek yattan idare edilmez, dedi.

***
Sakaryada 3282 l ve 13618 yaral vermitik. Byk saldr harbi bize 2542 l ve 9977 yaralya mal olmutur.

***
Bu zafer Millet Meclisine, hkmete, ordu komutanlarna ramen Bakomutan Mustafa Kemal tarafndan kazanlmtr.

***
Bu tarih gnlere bir de stanbuldan bakalm: Gazeteye geldiim vakit, Anadolunun birdenbire kapandn sylediler. stanbul ve Trkiyenin igal altndaki kyleriyle, memleketin br ksm arasnda hibir temas yapmaya imkn yoktu. Aradan 30 yl geti. O sabahki heyecanmn, imdi bile gnlm rperttiini duyuyorum. Acaba Yunanllar m taarruza getiler? Belki de bizimkiler... Tarihte hibir perde, kadar ar bir kader srr stne inmemitir. Ne Rumca ve Ermenice gazetelerde, ne ngiliz veya Fransz az konuanlarn szlerinde merak giderici bir yaynt bile yoktu. Canm, biz taarruz edebilir miyiz? Daha geenlerde Fethi Bey mtareke aramak iin Londraya gitti. Ummam ki byle bir delilik yapalm. htimal ne cepheyi ve ne de cephe gerisini tutamaz hle geldikleri iin bir son are aramlardr. Hepimiz Mustafa Kemalin dehsna inanrdk. Onun her eyi, vara olduu kadar, yoka da evirecek bir zar atamyacan biliyorduk. Fakat nasl haber almal idi? Btn gnmz, deta merak sancs iinde geti. Yalnz yemekten deil, dnmekten kesilmitik. Zrhllar ile, tmenleri ve alaylar ile Birinci Dnya Harbi dmanlarnn zaferi, hl stanbulun sularnda ve sokaklarnda idi. Bir tek umut, bir avu askerde ve Mustafa Kemal denen bir isimdedir. Kapkara perdenin arkasnda yalnz onlarn yaklap uzaklaan hayaletlerini sezinliyoruz. Nihayet Rumca gazetelerde ilk rivayetler kt, biz, taarruza gemitik ve bamz Yunan ordusunun elik kayasna bo yere arpp duruyorduk. Trk ordusunun bir taarruz savana giremiyecei fikri, bizim kuamz iin deimez gereklerden biri idi. Ordumuzun kahramanlna bel balardk, fakat onun ancak dayanma mucizeleri verebileceini sanrdk. Onun son destanlar 1877 Harbinde Pilevne, 1912 Harbinde Edirne, sonra da anakkale idi. Rumca gazetelerin haberi ile, merakmz biraz azalsa bile, kaygmz ate gibi yanyordu. 127

Zaman getike umutsuzluumuz artt. Havadis duyurmakta Beyolu gazeteleriyle yar eden ve st ste kasabalar alnd rivayetlerini uyduran bir Trke srm gazetesine kzyorduk. Taarruz skm olsa, bir tebli verirlerdi. Durduk mu, geriledik mi? Ah, hi olmazsa bir iki kasaba alsak da yle dursak. Bir iki kasaba alp durmay nimet saymaya balamtk. Az da olsa bir baary, halk gvenini arttrma yolunda kullanmak kolaydr. Bu, bir edebiyat iidir. Fakat ya hibir ey yapamadksa, ya geriledikse? Mustafa Kemale kzanlar azlarn amlard bile... Akam st gene beynimizin iinde ayn burgu, kalbimizin iinde ayn ar Bykadaya gidiyordum. Aydnlk, ferah bir Austos akam... Kpkl, uyank ve neeli bir deniz. Gverte, tka basa dolu... Trke konumyanlarda, birbirinin szn kapan bir sevin var. Sadece bu sevin, bizi ykmaya yeterdi. Ne olmutu? diye sormaktan korkuyorduk. Bir fena ey vard. Kimseye bir ey sormakszn onu zihnimizde de hafifletmiye urayorduk. htimal durmutuk. Belki de bir iki noktada gerilemitik. Ordu bozulmamsa bundan ne kard? Yunanllar da artk bitkin bir hlde deil mi idiler? Aa yukar bir uzlama yapabilirdik. Bu da, elbette Sevres Antlamasndan daha iyi olurdu. Fakat iimizdeki sorunun, kimseden aramaya cesaret edemediimiz cevab kendiliinden yaylverdi: Bakomutan Mustafa Kemal Paa btn karargh ile beraber esir olmu... Keder insanlar ldrmez derlerse, bu sze inannz. Kalp denen eyin ne dayankl bir maddeden yaplm olduunu ben, o akam st Bykada vapurunun gvertesinde rendim. Trkleri Bykada Yat Kulbnden kovmulard. Yalnz bir iki srnak, yolunu bularak ilerine sokulabilmilerdi. Bunlar, o akam cezalarn ekmilerdir. nk kulpte, Mustafa Kemalin esir olmas erefine kulbn btn ampanyalar patlyor ve Trkler de datlan kadehleri imeye zorlanyordu. Ada sokaklar, oluk ocuun lklariyle geilmez bir hle geldi. lm bir uyku, rahat bir uyku gibi aryarak sabah ettik. lk vapurun en grnmez kesine snarak, iki bklm kprye indik. Btn Trkleri, yas iinde bulacam sanyordum. Meer ne kadar soysuzlua uramsz. Acaba sokaktakilerin hepsi, u veya bu muhipler cemiyeti yeleri mi idi? Bizimkiler utanlarndan evlerinde mi kalmlard? Bu gller, bu rpnlar, bu el sklar ne idi? Meer btn karargh ile Bakomutan Mustafa Kemal deil, Yunan Bakomutan Trikopis esir olmu... Size, kalbin ne kadar dayankl bir maddeden yaplm olduunu yukarda sylemeseydim, burada sylerdim. Bir ocuk gibi sramaya baladm. Habere, havadise, telgrafa kouyorum. Hani dn kzdmz o srm gazetesi yok mu, meer resm teblilerin kilometrelerce gerisinde imi. Yunan ordusunu yok etmiiz ve zmire iniyormuuz. Ben, mrmde hibir edebiyat eserinde, ordulara ilk hedeflerinin Akdeniz olduunu bildiren gnlk emri okurken duyduum zevki duymadm. Bu, btn heyecanlarn stnde bir heyecan veren, btn iirlerin stnde bir iirdi. Ne olmutuk, biliyor musunuz? Kurtulmutuk. Ah Mustafa Kemal, Mustafa Kemal, sana lnceye kadar o gnn sevincini deyebilmekten baka bir ey dnmiyeceim. Konumak iin dilim, yazmak iin kalemin tutuldu. kdamdaki Yakup Kadriyi aradm, ilk vapurla zmire gitmeyi teklif ettim. Tuhaf ey: zmirin alnd haberi geldii vakit, iimizde artk sevinme gc kalmamt. Gnlmz, uzun ve derin uykuya dalm gibi idi. Bir hastann banda gnlerce beklemekten sonraki ylp kalmaya benzer bir uyku... Hatta daha fazla alamal bir hl... Bir akam nce ampanya bayram yapanlarn yzlerindeki unulmaz yas gidip grmek dncesinden bile sevinmiyorduk. Nemiz varsa, bamsz bir devlet kurmusak, hr vatanda olmusak, erefli insanlar gibi dolayorsak, yurdumuzu Batnn, vicdanmz ve kafamz Dounun penesinden kurtarmsak, u denizlere bizim diye bakyor, bu topraklarda ana barnn scan duyuyorsak, belki nefes alyorsak, hepsini, her eyi 30 Austos zaferine borluyuz. Akamn ilk sayfas iin koskoca bir klie hazrlamtk: Elhamdlillh, zmire kavutuk! Kaplar amann imkn m var? Gazeteyi pencereden aktyorduk. Alan, yzne gzne sryordu. Galata rhtm zerinde kams ile selm marn susturan beyaz atl Franchet dEsprey, o korkun hayal, sanki bir operet sahnesinden kalma ho bir hatra idi! Dorusu, daha fazla Dolmabaheye gidip Vahideddini grmek istiyordum. imdeki tek zulm hevesi bu idi. Vahideddini gremedim. Fakat sonradan ilk Meclisten kalma bir dostum, Muhiddin Baha, bana bir Ankara hikyesi anlatt. Onlar da sevinten ne yapacaklarn bilmiyorlarm. Mecliste bir aralk ellerini ykamaya gitmi. 128

Ask suratl bir milletvekili grm. Mustafa Kemal muhaliflerden biri: Yahu nedir bu hlin? diye sormu. teki dudaklarn skarak: Ne var sanki? Nasl olsa zmiri bize vereceklerdi. Nesini byltp duruyorsunuz? diye km da! Sonra da: Yunanllardan kurtulduk. Bakalm Mustafa Kemalden nasl kurtulacaz? demi. Evet, muhalifleri ve rakipleri sapsar idiler. Ah! Bir kurun, son Yunan kurunu Mustafa Kemalin gsne saplanamaz myd? Dou byledir, dostlarm, Douda kin, kolayca hiyanete kadar gtrr. O gn sapsar kesilenler veya onlarn kinini gdenler, imdi bile o gnn hatrasn sndrmeye uramakta deil midirler? Dou kini, vicdanlar saran bu kanser... Kanserlerin en habis soyu!

***
O umulmaz gnleri daha fazla canlandrmak iin size gndelik notlarmdan bir zet sunuyorum: 24 Austos - Gazeteler, Fethi Beyin Londradaki erait ve teklifatndan bahsetmektedir. Lifild ajansnn bir tebliine gre, Llyod George Mart teklifleri reddedildii takdirde bu tekliflerin istikbal iin keenlemyekn addedileceini Trklere bildirecektir. Akam gazetesinin bir bal: Konferansa ne zaman davet edileceiz? 25 Austos - Venedikte aktedilecek konferans hakknda henz hibir tebli olmamtr. ngiliz sansr tarafndan baz artlar silinen bir havadise gre konferansa ayn zamanda Ankara hkmeti ve Bab- li davet edilecektir. Bab- li delegelerine ya zzet veya Tevfik Paa riyaset edecektir. 26 Austos - Her gn olduu gibi, gazetede alyoruz. Henz atalca stne yryen Yunan tmenlerinden kayg iindeyiz. Bir rivayete gre, eer biz son teklifleri reddedersek, Yunanllar stanbulu alacaklar. Btn umut Fransz igal ordusunun dayatna baldr. Henz saray, Bab- li ve hepsinin stnde Kroker Otelinin(1) saltanat var. Rum ve Ermeni sansrlerinden geirebilmek iin yazlarmz bin dikkatle yazyoruz. Ankara yolcularndan hazrlk ve harp haberleri alyoruz. Bu haberlere kendilerinin de inand yok. Fakat hemen herkesin kafasna u fikr-i sabit yerleiyor: Bu sonbaharda eer Ankara iyi kt bir harekette bulunmazsa, kn Anadoluyu tutmak mmkn deildir. Ordunun siperler iinde bir k daha geirmeye tahamml edeceinden phe ediyoruz. Usan umumdir. Zafer kelimesi, ancak politika edebiyatnn aznda. Selhiyet sahibi zannettiklerimizin hemen hepsi bizim bir taarruz teebbsmzn cinnet olduu kanatindedir. Sonra rendik ki, Ankarada i durum daha baka trl deildi. Zafere iman etmi olanlar orada da ekall-i kalil idiler. Ne yapacaz? Hepimizin dilinde bu ac soru var, saat on bire geliyor. Arkadalarmzdan biri odadan ieri girdi, yznde sr tayanda grlen bir acayiplik gze arpyor: Size Hill-i Ahmerden bir havadis getiriyorum, fakat son derece ihtiyat ile yazalm, doru kmayabilir, dedi. Havadis uydu: Bugn leyin ehrimizin salhiyettar menabiinde Kocaeli blgesinde Trk ordusu tarafndan harekt- mhimme-i askeriye icrasna baland sylenilmekte idi. Vakit ge olduundan dolay bu harektn bir taarruz mukaddemesi mahiyetinde olup olmadn tahkik edemedik. Havadisimizin mevsukiyetine itimat etmekle beraber, karilerimizin tebli-i resmlerimize intizar etmelerini tavsiye ederiz. Haber doru ise, Allah ordumuzla beraberdir, neticeye itminan ile muntazr olabiliriz. Ve tam altnda Ajans Ryterin bir teblii: Delegeler Venedikte ya Saray-i Kralde yahut Lido adasnda toplanacaklardr. 27 Austos - Romadan bir kk telgraf var: Menderes vadisinde Trk ileri hareketi teeyyt ediyor. Atinadan gelen baka bir telgrafta deniyor ki: Trkler vaka cephenin baz noktalarnda kuvvetsiz msademelere teebbs etmilerdir. Bu faaliyet ehemmiyetsiz msademeler mahiyetindedir. Hill-i Ahmerden, Fransz evrelerinden, her taraftan tahkik ediyoruz. Muhbirler havadissiz dnyor. Akama kadar ldrc bir merak iindeyiz. Havada asabiyet var. 28 Austos - Anadolu, telgraf ve posta muhaberatn kesmitir. Motrler ve kayklar Anadolu ile stanbul arasnda mnakalttan men olunmutur. Ve ilk doru haber: Ordumuz Afyonkarahisar cephesinde Yunan hatlarna taarruz etti. Yunan teblii ise mtemadiyen muvaffakyetsizliimizden, geri ekildiimizden, baz kyleri birer mddet igal ettiimizden bahsediyor. Istrap iinde eziliyoruz: Muvaffak olmazsak, her ey bitti, deil mi? Bu soruya herkes: Evet! cevabn veriyor. Ya Mustafa Kemal Paa? O nerede? Her hlde taarruzu bir maksada veriliyor. Bazlar diyorlar ki: Meclisteki muhaliflerden o kadar bkt ki herebadbat bir harekete geti. Bu herebadbat szn ise bir trl yaktramyoruz. Muhakkak bir bildii, bir dnd var. Fakat nedir? O srada bir lhza onun beynindeki esrar anlamak iin, canmz vereceiz. stanbulu taarruzun muvaffakyetinden sonraki sevinten ziyade, bir ricaatten sonraki facialar igal ediyor. Sokakta ecneb askerlerini bizi yemee hazrlanan canavarlar gibi gryoruz. 129

29 Austos - Anadolu hl susuyor. Akamda rivayet kabilinden bir havadis: Bir habere gre askerlerimiz Afyonkarahisara girdiler. Fakat altnda meseleyi aklyoruz: Bu sabah telgrafhane hibir malmat almamtr. Yunanllar da leye kadar hibir tebli vermediler. 30 Austos - Anadolu teblileri karanlk iinden ilk klar getirdi. Drt stun byk balkla u havadisi veriyoruz: Ordumuzun sol cenah dmann bir seneden beri tahkim ve tel rglerle takviye ettii sra siperden mrekkep mstahzar mevazii tamamen zaptederek sng hcumlariyle Afyonkarahisara girmitir. Esirler ve ganimet pek oktur. Rivayet istediiniz kadar: Eskiehiri zaptetmiiz, Bilecik boaz ateimiz altnda imi. Bir akam gazetesi bizi fersah fersah geiyor, hatta Uakn alndn bile yazmak gayretkeliine dyor. Aramzda yle konuuyoruz: Anlalyor ki Uak-Bursa hattn alacaz. imdiden meseleyi bu kadar bytmeye ne lzum var? Ahali muvaffakyetimizin derecesini lmek imknlarn kaybedecek... Bu gazetenin havadisleri hayal, buna phe yok ve biz meslek adna onun bu yaygarasndan sklyoruz. Meer o gn Yunan ordusu artk yokmu, gerek Akam uydurucusunun hayalini bile geride brakm. Meer o gn zmire doru yryormuuz. 31 Austos - Snk bir gn, son havadis u: Taarruzumuz olanca iddetiyle berdavamdr. Yalnz henz resm haberler gelmemitir. Gnlmz kararyor. Acaba bir bozguna m uradk? Ertesi sabah zafer haberleri birbirini kovalad. Gazeteleri sormaynz, hepsi balk halinde kyor: Yunanllar Dumlupnar meydan muharebesini kaybettiler. Kahraman ordumuz malup Yunan ktalarn Uaktan evvel yakalam ve ksm kllsini imha derecesinde bir hezimete uratmtr. Eskiehir istirdat (geri alnmtr) edilmitir. Mukaddes Bursann istirdad haberine anbean intizar ediyoruz. Fakat henz izah edemediimiz bir nokta var: Bizim teblilerimiz pek ihtiyatl geliyor. Erkn- Harbiyenin sktunu bir trl anlyamyoruz. Bu son mbhemiyet (belirsizlik) gnlerinde, galiba eylln biriydi, akam st adaya gidiyordum. Vapurda byk bir Rum kalabal vard. Eski yeisleri gitmi, bir eyler konuuyorlard, glyorlar, bize garip bir tarzda bakyorlard. Merakla soruturdum, acaba an bir msibete mi uramtk? Arkadalarmdan biri, eneleri kilitlenmi, yanma sokuldu, kulama eilerek: Gya bozulmuuz. Uakta Mustafa Kemal Paay esir almlar. O dakika nasl lmediime hayret ediyorum. Geceyi nbet iinde kendini kaybeden bir ar hasta gibi, hezeyan iinde geirdim. Sabahleyin matbaaya can attk; kimimiz Hill-i Ahmere, kimimiz Beyoluna kotuk. ehirde byk yamurlardan nceki boucu hava vard, nefes alamyorduk. Hill-i Ahmer Ankaraya sordu. Akama kadar heyecan ve ate iinde dolap durduk. Nihayet Hill-i Ahmere bir ifre geldiini haber verdiler. Bu ifre deta Trk tarihinin anahtar idi. Gittik, u haberi okudular: Yeni Yunan Bakomutan General Trikopis, Erkn- Harbiye Reisi, Levazm Reisi, Onnc Frka Kumandan 2 Eyll akam Uak civarnda esir edilerek Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin kararghlarna gnderilmitir. Bakomutan Mustafa Kemal Paa Hazretleri esirlerine nezaketle muamele ederek yeni Bakomutan mukadderatn bu cilvesinden dolay teselli eylemitir. Gya havadisi gizli tutacaktk, Ankarann tembihi byle idi. Mmkn olsa gazeteyi bir tarafa brakp telll gibi sokaklarda barrdk. Susmak ve saklamak mmkn m idi? Nihayet Akam gazetesinin matbaa pencerelerinden, sokakta ldrm gibi, salarn yolan, gslerini dven, yerlere yatarak rpnan halka dattmz saylar ve btn sayfay dolduran klie: Elhamdlillh, zmire kavutuk. Bakomutan ilk gn beyannamesini u cmle ile bitirmiti: Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri!.. Ve son gn- hdiselere u cmle ile nihayet veriyordu: Akdeniz hedefine varld.

***
Bir gn Mslman memleketlerinden birinde (Msrda) bamszlk davas iin alan liderlerden biri, Mustafa Kemali grmeye gelmiti. Kendisine: Bizim hareketin de bana gemek istemez misiniz? diye sordu. Olabilecek ey deildi ama, insan yoklamalarn pek seven Mustafa Kemal: Yarm milyonunuz bu uurda lr m? diye sordu. Adamcaz yzne baka kald: Fakat paa hazretleri yarm milyonun lmesine ne lzum var? Bamzda siz olacaksnz ya... dedi. Benimle olmaz, beyefendi hazretleri, yalnz benimle olmaz. Ne zaman halknzn yarm milyonu lmeye karar verirse o vakit gelip beni ararsnz. Komutan, subay, eri, etesi, kyls, Mustafa Kemal hepsinin temsil ettii Trk fedakrlnn banda idi. 1918 Trkiyesinin artlar iinde, srt sra birbirinden beter harpten kan, bandakilerin aklszl ve maceracl 130

yznden milyonlarca evlt, vatanlarca toprak veren, l ocuklarn yiyen ldrm analar, yolsuz, demir yolsuz, tekniksiz, medeniyetsiz bir memleketin bir ucunda Rus devinin, br ucunda yedi dvelin ate dalgalar iinde eriye eriye tkenen bir millet, gene de harp edecek evk bulur, gene de bandakilerin peine dp, mandalaryle top ekerek, kadnlarna glle tatarak, don gmlek yirmi bir gnlk meydan muharebeleri verir, deta eti ile istihkmlara arparak kaleler drr, bunsuz, byle milletsiz Mustafa Kemal neye yarard? 50 nci yldnmnde bir heyetle ziyaretine gittiimiz Hitler, o delice gururlu Hitler demiti ki: Mustafa Kemal, bir millet btn vastalarndan mahrum edilse dahi, kendini kurtaracak vastalar yaratabileceini isbat eden adamdr. Onun ilk talebesi Mussolinidir, ikinci talebesi benim! Bu millet, Balkan bozgunu iinde dnyaya gln olduumuz zaman da ayn yiitlerin milleti idi. Mustafa Kemal onsuz olmazd. Fakat 1919-1922de o da Mustafa Kemalsiz ne olurdu? anakkale harpleri srasnda, bir gn, bir ngiliz hcumunu krmak iin Mustafa Kemalin askerlerine bir kar taarruz yaptrmas lzm gelmi. Emir vermi. Durmu, arkalarndan bakm. Siperden frlayp lme doru akarlarm. Hepsi lecekmi ve lmler. Anlatrken gzleri yaarrd. Sadrazam zzet Paann kardei Esat Paay pek sayard. O da svari komutan imi. Bir an olmu ki bu svariyi dman stne srmek lzumunu duymu. Yzde yz lm. Esat Paaya emir vermi. Hi tnmakszn: Ba stne! demi. Mustafa Kemal: Galiba anlamad! diye tereddt etmi: Ne yapacanz acaba iyice ifade edebildim mi? diye sormu. Evet paam, lmekliimizi emrediyorsunuz. Sonra bu harekete sebep kalmam. Esat Paa ve svarileri yaamlar. Mustafa Kemalin harp cephelerinde erleri onlar, komutanlar bunlard. Ama bu kahramanlklarn hepsi, Viyana dnnden Sakarya tutunuuna kadar, nice kafasz komutanlarn hesapsz harplerinde nice bo kafal liderlerin bozuk politikalarnda ziyan olup gitmemi midir? En iyi heykeltra, mermerini bulmaldr. amur, kire ve kerpi, eser tutmaz.

***
Geliniz, yeni alnan zmirde Kordon stndeki kararghnda Mustafa Kemali grmek zere Galata rhtmndan vapura binelim. Yeni devletin kuruluunda ve devrimlerinde, frsat elverdii kadar onunla beraber bulunalm.

Zafer Sonras
Sanat: Gazetecilik. Nereye gidecei: zmire. 9 Eyll 338 (1922) tarihli yolculuk vesikam imdi masamn stnde. Arka sayfasnda fesli resmim ve biri Franszca, biri ngilizce iki vize var. Szde kendi memleketimizdeyiz. Yakup Kadri ile beraber Paquet kumpanyasnn Lamartine vapurundayz. Ta Kadifekalede Trk bayran grnceye kadar zmire kp kmyacamz bilmiyorduk. Eer bir gecikme olmusa, vapurda kalacaktk. Limanda derin bir sessizlik. Zrhllar ile, kruvazrleri ile, torpidolar ile ngiliz donanmas orada. Fakat bir dev uyumu da rktmemek iin sanki hepsi birbirine: Sus! diyor. Lamartine vapurunun Akdeniz memleketlerine gidecek btn yolcular da ilerinden konumakta. Bazlarnn szlerini baklarndan iitiyorum: Zavall ehir, yine mi Trklerin eline geti? Bir motrle neeli birka Trk subay geldi. Gvertede Yakup ile benim vesikalarmza baktlar. simlerimizi de tanm olmal idiler. Hemen izin verdiler. Rhtm boyu kap eiklerine melen silhl askerlerle karlatk. Yzleri gne yan, stleri balar toz iinde, hepsi taze zafer ttyor. Fakat bir savatan deil, bir trenden km gibi sade ve gsterisiz bir hlleri var: Ne yaptnz? diye sorsak, belki de: Hi! deyip balarn evirecekler. Boz esvaplarnn bsbtn rengi atm, sigara iiyor ve gelene geene bakyorlard. nce Kramer Palas oteline gidip glkle st katta bir oda bulduk ve eyalarmz braktk. Otel yabanc ve yerli Hristiyanlarla dolu idi. Sonradan bize anlattklarna gre Mustafa Kemal de ehre girince bu otele uram. Ne srmas, ne de nnde arkasnda kouan generalleri ve subaylar var. Dolu salona girmek isteyince, garson yer olmadn sylemi. Fakat mterilerden biri tanyp da: Mustafa Kemal... Mustafa Kemal... diye barnca, kalabalk birbirine girer. htimal hepsi dalacaklar. Mustafa Kemal kimsenin rahatsz olmamasn rica eder ve yanndakilerle bir masaya oturur. Garson mudur, otel mdr mdr, artk kim nce koup gelmise birer kadeh iki istediklerini syler ve sorar: 131

 Kral Kostantin hi bu otele gelip de bir kadeh rak iti mi? Hayr paa efendimiz! yle ise neden zmiri almak istemi? der ve zmire giriinin ilk zevkli saatlerinden birini o masada geirir. Sokaa ktk. Banda Ankara kalpa ve uzun boyu ile Ruen Eref grnd: Mustafa Kemal Paay greceksiniz, tabi... Ben sizi gtreyim... Karargh hemen uracakta, eski bir Rum evinde ... Neler grdk neler... Tarih olduk artk. Rhtmda bir yalnn alt kat salonunda ak bir pencere: Bakomutan yanlamadan gryoruz. T gibi bir asker, keskin, canl ve yank bir yz... Karsnda ayak st selm duran iki ngiliz subay. stanbulda bir szleri ile kme kme insanlar hapse giren, Maltaya srlen, evlerinden kovulan, kap uaklar bile Osmanl nazrlarndan daha dik konuan niformal ngilizleri Bakomutana put gibi selm durur grmek, deta ilerimizi souttu. Bunlar byk rtbeli subaylar imiler. Zrhllar da nerede ise rhtma yanak... Biraz sonra bizi deta sevinerek kabul etti. Refakat subay Mahmuttan daha sonra rendiime gre Akamdaki yazlarmn biroklarn okurmu. Glerek stanbuldan haberler sordu. Acaba yenmi olduumuza artk inanmlar myd? Zaferinin stanbuldaki tepkilerini anlattk. Sonra: smetin yanna gidelim, dedi. Sofaya kp smet Paann bulunduu bir masa etrafnda toplandk. Byk yangn gn idi. Ate mahalleleri sardka halk rhtm zerine kouuyordu. Bir iki saat sonra otele gitmeyi bile ihtiyatsz bulduk ve kararghta kaldk. Bu evin sahibi son dakikada kam. Mustafa Kemalin de kald yatak odasnn baucu masasnda bir ak kitap brakm: Bir Franszn Mustafa Kemal aleyhine yazd eser! Kalabalk arttka artt. Bazan binlerce kiinin arasndan bir lk kopuyordu. Bu lk, bir yaylm ate gibi, kalabal sarp kaplyor, hava, bouk seslerle kabarp iiyordu. Asker bir Yunan neferi olduundan phelenip ilerinden birini yakalad m, gvdeden bir kol koparlm gibi, nce bir kadn alay, sonra boazlar yrtan, alala yksele, dalgalana dzele srp giden bir haykrma balyordu. Denize atlanlar, sandalla donanmaya sokulanlar vard. Toplarn glgesi altnda Yunanllar zmir rhtmna karan bu donanma, imdi, onlardan dnebilmi olanlara, merdivenlere trmanmak istedikleri zaman, ularna yangn vuran snglerini eviriyorlard. Yreim titriyerek esiz trajediyi seyrediyorum. Mustafa Kemalin yaln ve yrtlmaz sakinliine bakyordum. Bu saatlerde zafer bile ondan kkt. zmir yanmakta, ehrin iinden ve sava boyundan akp gelen Rumluk, ilk medeniyetlerin halk, Ortaa Mslmanlarla beraber geirerek, yurtlarnda ve yuvalarnda rahata yayan, zmirin ve Bat Anadolunun tarmn, ticaretini ve btn ekonomisini ellerinde tutan, saraylar, konaklar, iftlikler iinde mr sren halk yirminci asrn yirmi ikinci ylnda bir daha dnmemek zere ayrlp gitmek iin bir tekne parasna can atmakta idi. Yangn yaklat iin yaverleri ve dostlar telta idi. Mustafa Kemal, kendisine evden kmay kim teklif etmise tersledii iin bize geldiler: stanbuldan yeni geldiniz. Belki sizi paylamaz. Bir de siz syleseniz... dediler. Kordon boyunu tklm tklm dolduran halk iinde birou da esvap deitiren Yunan askerleri ve subaylar bulunduunu biliyorlard. Tehlikeyi biz de anlyorduk. Fakat Mustafa Kemale akl retmek iin zmire gelmemitik. Nihayet yangnn kzl ve korkun dili, hemen nmzdeki binalarn atlarn yakalamaya balad. kmak lzmd. Fakat nasl? Mustafa Kemal zmire geldii vakit, bir Trk evine misafir olmasn istiyen Ltife Hanm Gztepedeki aile kkn onun emrine vermiti. Mustafa Kemal oraya gidecekti. Biz de Kramer Palas yangn iinde olduundan, Karkayada galiba Kral Kostantinin kalm olduu bir eve yerleecektik. Bir kamyon dolusu askerle birka otomobil getirdiler, Mustafa Kemal ak arabasna bindi. Kamyon halk glkle yaryor. Mustafa Kemalin arabas arkadan gidiyordu. Kamyon ve araba geinceye kadar alp, sonra hemen dalgalar gibi birbirine kavuarak halk arasndan: O... O... ve korkarak: Mustafa Kemal... sesleri kyordu. Ar yryen otomobile atlsalar, Mustafa Kemali kucaklarnda boarlard. Fakat denize doru kayorlard. Panik nasl bir korkudur, nasl on binleri hie indirir, cesaretleri eritip akllar durdurur ve hisleri uyuturur, gzmle gryordum. Yangn artk bir sele benziyen alevi ile denizi kaplayan filo arasnda, on binlerce Rum, Ermeni ve Yunanl iinden, Mustafa Kemal bir Tanr iradesi gibi geti, gitti.

***
132

Karyakadaki evimize gittik ama, stmze giymi olduklarmzdan bala hibir eyamz yoktu. Kramer Palas geri ok sonra yand, fakat oraya kadar sokaklar skebilmek ihtimali yoktu. Yangn, sonuna kadar yakt ve doyarak dindi. Gztepede Mustafa Kemal Paay grmeye gidiyorduk. Arka caddeler atlan apkalarla deta kaldrmlanm gibi idi. Esirler geiyordu. Durup dururken ikide bir: Yaa Mustafa Kemal yaa... diye baryorlard. Bunlar zmire girdiklerinin birinci gn ehit Fethiyi: Zito Venizelos... diye bartmak iin snglemilerdi. Gvur zmir karanlkta alev alev, gndz tte tte yanp bitti. Yangndan sorumlu olanlar, o zaman bize sylendiine gre, sadece Ermeni kundaklar m idi? Bu ite ordu Komutan Nureddin Paann hayli marifeti olduunu da syliyenler oktu. Atatrkn Nureddin Paay eskiden beri sevmedii Nutukunda grnr. Zafer srasnda birinci ordunun banda bulunmas da tesadf eseri idi. Ali ihsan Sabisin atlndan sonra, Atatrk Ali Fuad ve Refet paalara komutanl teklif etmi, ikisi de kdemsiz smet Paann emrine girmek holarna gitmiyerek, reddetmesi zerine Nureddin Paa hatra gelmiti. Kibirli, dar kafal, zulm ve ceberut dkn bir kimse idi. Bu yzden bir zamanlar Millet Meclisi kendini Harp Divanna verip mahkm bile ettirmek istemiti. Bu kararn nne gemek iin Mustafa Kemalin ne kadar uram olduunu Nutuktan reniyoruz. Nureddin Paann biri zmirde biri zmitte tertip ettii iki linin hikyesi gene o vakitler, bizi ikrah (tiksinme) iinde brakmtr. Bunlardan biri zmir metropolidi Meletyos teki de Peyam- Sabah yazar Ali Kemaldir. Bildiklerimin dorusunu yazmaya karar verdiim iin o zamanki notlarmdan bir sayfay buraya aktarmak istiyorum: Yamaclar da atein bymesine yardm ettiler. En ok esef ettiim (zldm) eylerden biri, bir fotoraf dkknn yamaya giden subay, btn taarruz harpleri boyunca ekmi olduu filmleri otelde brakt iin, bu tarih vesikalarn yanp gitmesi olmutur. zmiri niin yakyorduk? Kordon konaklar, oteller ve gazinolar kalrsa, aznlklardan kurtulamyacamzdan m korkuyorduk? Birinci Dnya Harbinde Ermeniler tehcir olunduu vakit, Anadolu ehir ve kasabalarnn oturulabilir ne kadar mahalle ve semtleri varsa, gene bu korku ile yakmtk. Bu kuru kuruya tahripilik hissinden gelme bir ey deildir. Bunda bir aalk duygusunun da etkisi var. Bir Avrupa parasna benzeyen her ke, sanki Hristiyan veya yabanc olmak, mutlak bizim olmamak kaderinde idi. Bir harp daha olsa da yenilmi olsak, zmiri arsalar halinde brakm olmak, ehrin Trkln korumaya kfi gelecek miydi? Koyu bir mutaassp, fkelendirici bir demagog olarak tanm olduum Nureddin Paa olmasayd, bu faciann sonuna kadar devam etmiyeceini sanyorum. Nureddin Paa, ta Afyondan beri Yunanllarn yakp kl ettii Trk kasabalarnn enkazn ve alayp rpnan halkn grerek gelen subaylarn ve neferlerin affetmez hn ve intikam hislerinden de phesiz kuvvet almakta idi. Nitekim zmir zaferinin hemen arkasndan bir Nureddin Paa meselesi kacaktr. Zaferin bu en kk hisseli adam zmire girer girmez yle bir vizita kart bastrmt: Kt-l-Amare muhasr, Afyon ve Dumlupnar muharebeleri galibi, zmir fatihi Nureddin Paa. zmirde ilk bulutuu adam da mft idi. Nureddin Paa kendisine bir vasiyetname brakyordu: lnce Kordon boyuna bir camii, bir de trbesi yaplacakt. Fatih bu trbeye gmlecekti. Mft, bir risalesi ile, biraz sonra irtican bu sakall ve azametli liderini btn Trkiye yobazlarna takdim ettirmek zere idi. zmirden zmite gittii zaman da, ayda komutanlara danld zaman: Yeni geldim, diye taarruz hakknda oy vermiyen bu adam: Ben Mesta-Karasu stne yrmek iin hazrlanmtm, beni burada tuttular, diyecekti.

***
Yakup Kadri, ben ve Asm Us, Bornovada bir ngiliz evine yerletik. Bornova kararghlarn bulunduu yer olduu iin, her gn smet ve Fevzi paalar ve onlarla grmeye gelen Mustafa Kemali gryorduk. Bir gn bize urad: Ankaradan arkadalarmz geldi, akam beraber geirelim, dedi. Gztepeye geldiimiz zaman, Yakup Kadri ile beraber kkte Ltife Hanmn yatl misafiri olacamz rendik. Bu mnasebetle Ltife Hanmn gerek o gnlerde, gerek btn evlilik devrinde Atatrkn fikir arkadalarna her zaman ne kadar nazik davrandn sylemek isterim. Ltife Hanmn ayrldktan sonra dahi Atatrkn hatrasna kar gsterdii pek faziletli ballk birok kimselere ders olabilecek bir asillik rneidir. Mustafa Kemalin ilk sofrasnda bulunacaktk. Holde toplandktan biraz sonra, arkasnda beyaz bir Kafkas gmlei ile merdivenden indi. Bu kemerli gmlek, pek ahenkli bir endam ister. Mustafa Kemal, ince, zarif ve gzel bir erkekti. Kahramanlk annn, o gnlerde, bu gzellii nasl cazibelendirmi olduu da kolay anlalabilir. imdi onun ahsiyeti ile tanmak frsat idi. Derin bir merakla btn szlerini ve jestlerini izliyordum. lk rendiim ey kuvvetli ve yanlmaz hafzas oldu. Bir aralk: Msaade eder misiniz, sizi ilk nce nerede grm olduumu anlataym, dedim. Hemen bak ehlya kayarak: 133

 Hac Adil denen vali Dimetokada biz onu karlamaya geldiimiz vakit, arabasna Fethi Beyi almal idi. Siz nihayet bir gazete muhabiri idiniz... dedi. aa kaldm. Dikkatime arpan ikinci zellii konuma zevki ve merak ile renkli, neeli ve sade anlat slbu idi. Mustafa Kemal, bizim nesle, yazarken Namk Kemali, konuurken Yahya Kemali hatra getirirdi. Sohbetler ve meclisler adam olduu belli idi. Daha ilk geceden bir eski arkada kadar yaknln hissediyorduk. Fakat bir bak, veya sz ile, aramzdan kendi istedii kadar uzaklap ayrld da seziliyordu. Bu iki adam sonuna kadar i ie kalmtr. ocukluundan beri arkadalk ettikleri dahi pek samim gece lemlerinin ertesinde, biraz ekingen davrand m, onunla henz tananlarn duraksamasn duymulardr. O gerekte byk grev ve mesuliyetler adam idi. Bu gerek ahsiyeti, elence akamlarnda bile, ok defa, btn gece yanndan ayrlmamtr. Zihni, daima, bir dnceye takl idi. Birine ham ervahlarca sefih ad konan iki adam birbirinin mrn ksaltmtr: Fakat dalgalar gibi kprmeksizin durmayan o miza, tehlikeli de olsa, iyi ki byle bir denge kurabilmiti. Sevmek mi, acmak m, diye bir bahis at. Metotlu felsefe ettleri yaptn sanmyorum. Szleri terimsiz, tarifsiz ve zikirsizdi. Ama sk sk derine inen bir felsef dn, ince bir zeknn ve titiz bir saduyunun devaml kontrol altnda bir mantklk, duyduklarn kolayca tutup kavrayan, sonra hepsini ho bir sentez iinde youran bir muhakeme, metotlu ve ilm bir tefekkr eksikliinin boluunu rtmekte idi. Sevmek mi, acmak m? O geceki tartma srasnda, ilk defa, bu yaln sava ve pek hesapl politika adamnn dnyal ve insan tarafn gryordum. Bu, imdiye kadar bana tamamiyle yabanc idi. Neslinin kurmaylar gibi, Trke edebiyattan, tercmelerden, nizamsz srasz, fakat trl yaynlardan hrs ile faydalanmaya altna phe yoktu. Sonra bu kuaktan olanlar gen yalarnda dndrc, vaktinden nce olgunlatrc ok ey grmlerdir. Mustafa Kemal de, 1908den nce ama srlmtr. Hrriyet cemiyetini kurmutur. Selnikte ttihatdr. 31 Martta, Bingazide, anakkalede, Rus cephesi karsnda, Suriye ve Filistin sava cephesinde, her yerde vardr. Yksek askeri renim, kafasn anlaylara ve grlere hazrlamtr. Gene o gece ilk defa trkler sylediini iittim. Mustafa Kemal vals oynayanlarn ve bir ataemiliterlikte musikili salon toplantlarnda bulunanlarn alabilecei kadar Frenk musikisine bal, alaturka musikide ise makamlar ayrabilecek kadar bilgili idi. Sesi mat, yava, tatl ve cazibeli idi. Bilhassa Rumeli trkleri sylerken, derin ve onulmaz bir gurbet ve sla acs gzlerinde yaarrd. O vatan unutmaz, kaybettiimiz Rumeli ve Makedonya topraklarnn kr kokularn alr gibi, su ve ngrak seslerini duyar gibi baklar uzaklaa uzaklaa sslenir, bizim iinde olmadmz hatralar iine karr giderdi. yi vals ettiini sonralar grdm. O akam zeybek oynad. Oyunu efekri ve kibard. Baz jestleri hi yapmazd. Bu bir alafranga deil, bir Batl, bir alaturka deil, bir Trk idi. Gn aarrken uyuduk. lenin ge bir vaktinde yemek masasnda bulutuk. Dn geceki ahbabmzla deil, kararghndaki Bakomutanla konuuyorduk. Yakupla bana birok eylerden bahsetti. Hemen grlyor ki, zafer ve zmir, ilerinin sonu deil, balangc idi. Yeni Mecliste sizinle arkadalk edeceiz, dedi. O gn Yakupla bana uzun birer mlkat verdi. Mlkat asker ve siyas ikiye ayrarak Akam ve kdam gazeteleri iin paylatk. Yazda olduka adal bir Osmanlcaya merakl olmakla beraber, dncelerini pek iyi toparlyarak kolay ve pek insicaml konuuyordu. Kuvay- Milliye Meclisinin krssnde hatiplik idmanlarn tamamlamt. Bu mlkatta bize, yendiimiz Yunan ordusunun, bu devletin o zamana kadar kard en kuvvetli ordu olduunu sylemitir: 26 ve 27 Austosta yarma hareketi ve 28, 29 ve 30 Austos meydan muharebesi de iinde olmak zere ordularmz on be gnde drt yz kilometre yol aldlar. Piyade ve svarilerimiz zmire kavumak iin birbirleri ile deta yartlar. zmir rhtmnda svarilerimizin kllar suya aksederken, piyadelerimiz Kadifekaleye Trk bayran ekiyorlard. Hatramda aldanmyorsam, byk ordularn yry ls yirmi, yirmi iki buuk kilometredir. Askerlerimiz btn rekorlar krmtr. l, hasta, yaral, bizim kaybmz on bin kii idi. Yunanllar yalnz yz binden fazla l brakmlard.

***
Limandaki ngiliz donanmas, Mustafa Kemali rahatsz etmekte idi. Yirmi drt saatte sularmzdan kmas iin amirale mektup gnderecei vakit, her zamanki zayflarn bir daha yrekleri oynad: te imdi bamz belya sokacaktk. ngilizlerle harbe tutuacaktr. yi bir komutan, elindeki imknlarn tam verimini alabilmelidir. Basiret, tedbir ve itiyat denen eyler, iyi bir komutan bu tam verimi almak iin akln, sanatn ve iradesini kullanmaktan alkoymak iin deil, bu haddi amaktan korumak iin gereklidir. yi bir komutan, sade nerede duracan deil, nereye kadar gideceini de bilmelidir. Mustafa Kemalin etrafnda, Erzurumdan beri, onu her ileriye giriten nce tutmak ve gidip varnca durdurmak isteyenler eksik olmamtr. Birou iyi niyetli orta adamlard. yi niyetli olmayanlar da vard. 134

Kimine gre ngiliz filosunun zmir limannda kalmasna ses karmamal idi. Kimine gre stanbul zerine yryp tilf devletlerinin kara ve deniz kuvvetlerini hie saymal idi. Mustafa Kemal ne onu, ne bunu yapt. Yirmi drt saat bitmeden ngiliz donanmasnn limandan kp gidiini seyrettik. Yldrm Ordular Grubu Komutanlndan stanbula dnp de dman donanmalarn limanda grd vakit yaveri Cevat Abbasa: Geldikleri gibi giderler... demiti. Geldikleri gibi gitmilerdi. stanbuldaki Fransz Yksek Komiseri General Pell de bu srada zmire geldi. Ak sal, vakarl bir askerdi. Gztepe kknn bahesinde idik. Merdivenlerden karken, pek sade kyafeti ile Mustafa Kemali grnce sendelediini hissettik. Bu zaferin ne demek olduunu bilen general, kim bilir nasl bir arkl komutan greceini tahmin etmitir? Kendisi srmasz, gsterisiz, saf saf adamsz, mtevaz bir ev sahibi ile karlayordu. General gemisine dnnce bizi yanna ard: Ordularnz durdurunuz, diyor. Muzaffer ordularmz daha uzun mddet nasl tutabilirim? abuk mtareke yaplmaldr, dedim. Acele stanbula gidecek... Sonra gld: Bizim muzaffer ordular... Nerelere daldklarn pek iyi bildiim yok. Bir toplanmaya kalksak kim bilir ne kadar zaman geer? dedi. Btn ordular bir yumruk gibi skp Yunan ordusunun bana indiren bu komutan, imdi de: Mtareke olmadan tek bir Trk jandarmasn Trakyaya geirmem, diyordu. Hesapsz ve lzumsuz, Bir tek Trkn hayatn tehlikeye sokmamak davasndan mrnn sonuna kadar amayacaktr. mrnn sonlarnda Hatay meselesinde bir baka szn duymutum. Atatrk bu mesele yznden uykusuz, sinirli gibi. Raslad elilerle tartr, sylemediini brakmaz, kendi hazr bulunduu yerlerde ecnebi sefaretlerin kulana gidecek nmayiler yaptrrd. Bir akam sofrada vaktiyle Hariciyede de bulunan bir arkada: Paam, niin kendinizi de milletinizi de zp duruyorsunuz? Bir tmen yollasanz Hatay alrsnz. Renanide Alman olup bitenlerini kabul eden Franszlar, Suriyenin bir sanca iin sizinle muharebe mi edecekler? dedi. fke ve siniri dalga gibi dinerek, sesi yavalad: Evet bunu ben de bilirim. Bir tmen yollasam, Hatay alabiliriz. Renanide Almanlarla muharebe etmeyen Franszlar da Hatay iin muharebe amazlar. Fakat ya bu sefer haysiyetlerine dokunup kar koyacaklar tutarsa? Sual sorana dnerek: Ben bir sancak iin altm u kadar Trk vilyetini tehlikeye sokamam, dedi.

***
General Pellnin ziyaretini iade edecek miydi? Bunun iin gemiye gitmesi lzm olduunu syleyince: Ben gemiye gitmem, diye cevap verdi. Ne olur ne olmaz, aya karada ve kendi vatannn karasnda olmal idi. Tuhaftr, son yllarnda Sovyet sefaretindeki bir hdiseden sonra, Stalinin kendisi ile Krm aklarnda bir gemide grebilecei sylendii vakit ayn cevab vermitir. Irak Kralnn ve ran ehinahnn ziyaretlerini de iade etmek niyetinde deildi. htillciler, kendi elleri altnda olmayan artlara emniyet etmezler. Bornovada rasladm Nureddin Paa, kendi de Akam gazetesine bir mlkat vermek istediinden, beni ehirdeki dairesine ard. Gittim, iyi karlad ve ikram etti. Sonra tam bir medreseci slubuyla, neler yaptklarn sayp dkt. Bunlar yazabileceimi sanmasna atm. Eer syledikleri bir yabanc konsolosunun raporunda ksayd, hemen yalanlamak iin hkmet ve gazeteler hep bir olurduk. Hayal bu ya, eer taarruzun son gnlerinde Mustafa Kemal ve bir iki arkada kazaya urayp da, zmir fatihlii tac byle bir komutann banda kalsayd, diye de iimden bir rperti geer.

***
Mudanyada bizim mtareke heyetimizin Bakan smet nn, ngiliz ve Fransz heyetlerinin bakanlar General Harington ve Charpi idi. Bu arada anakkale evresinde tehlikeli bir olay geti. Svarilerimiz tarafsz blgeye geerek, silh atmakszn, ngiliz siperlerine girmilerdi. ngiliz hkmeti oraya yeni birlikler gndermesi, Mustafa Kemalin mttefikleri stanbuldan karmasna kar kuvvet kullanmas iin General Haringtona 15 Eyll 135

1922de emir verdi. Churchill de D Bakanlna sormadan, 16 Eyllde sert bir bildiri yaynlad. Bu bildirinin ilk tepkisi anakkale Anadolu yakasndaki Fransz ve talyan birliklerinin, Trklerle arpmamak iin, geriye alnmas olmutur. Londrada o kadar sinirli bir hava esiyordu ki ngiliz kabinesi Lord Curzonun muhalefetine ramen 29 Eyllde General Haringtona kendi tarafndan tesbit edilecek ksa bir zamanda Trkler tarafsz blgeden geri ekilmezlerse ate edilmesini bildirdi. ngiliz kabinesi arpmann balad haberini bekliyerek toplant halinde idi. General Harington ate emrini saklam ve Mudanya mtarekesinin bitirilmesini salamtr. Mtareke grmeleri gn srmt. Bizim ba delegenin: Trkiyeyi ne zaman boaltacaksnz? Sorusu zerine grme kesilmi, Fransz delegesi: Herhangi bir zamanda boaltmaya kar deiliz, cevabn vermiti. Harington biraz mhlet istedi: Trk ordusu daha yirmi drt saat msaade etsin! dedi. Sonra on be gn iinde boaltlaca haberini getirdi. Halide Hanm, Yakup Kadri, Ruen Eref, Asm Us ve ben bat Anadolu zerinden Bursaya giderek Yunan zulmleri zerine belgeler toplayp yazmay kararlatrdk. Yakup Kadri ile bana birer asker kaputu verdiler. Bu yazlar zmirden Bursaya adl bir kitapta toplanmtr. Henz rmiyen cesetler ve neredeyse henz tten yangnlar iinden geiyorduk. Yakup, klleri savrulan Manisaya, cetlerinin ehrine iki eli brnde baka kald. Yunanllar, ekililerinde, yok edici bir tahrip yapmlard. Yanmayanlar, vakit bulup da yakamadklar, yaayanlar, frsat bulup da ldremedikleri idi. ki millet arasnda yalnz birinin arta kalaca bir boazlama gemi olduunu gryorduk. Bat Anadoluyu Trkler iin oturulmaz bir le evirmek istiyen Yunanllar, gerekte kendi rklarnn, mitoloji masallarndan son tarih gnlerine kadar, bu topraklardaki yaaylarna son vermilerdi. Rum halk kklerine kadar sklp atlmakta idi. Onlarla beraber zmirin, btn bat Anadolunun her trl ekonomisini de kklerinden skp atyorduk. Bir merkezde kasaballar bize gelmiler: Arabamz tamir ettiremiyoruz, giden Hristiyanlardan sanat sahibi olanlar geri gndertseniz... demilerdi. Yanmam yerlerde arlar kapal idi. Ticaret ve iyi tarm onlarn elinde olduundan, Trkler almadklar bir hayat tarzn yeni batan kurmaya mahkm idiler. Bu yeni hayat, yangn yerlerinde klden ve sfrdan, ate grmiyen yerlerde kapal ve bo dkknn almasndan balyacakt. Yuvalar yanan, veya baba analarn, ya karde veya ocuklarn kaybeden halk, fkeden ve kinden o kadar ldrmt ki ellerinde balta ile esir kafilelerinin peine dp: Hi olmazsa birini verin, ldreyim! diye yalvaran kadnlar grlyordu. Hlbuki Anadolu halk kadnlar ne de yumuak yrekli ve merhametlidirler! Rauf Bey (Orbay) Ankarada Refet Beyi (Bele) de ararak bir grev vermesini Mustafa Kemalden istemiti. O da Refeti stanbula girecek kuvvetlerin bana geirmeye ve Ankarann stanbul temsilcisi yapmaya karar verdi. Biz yolda kendisine rasladk, son durumun ne olduunu sordu: stanbul stne yryorlar m? Hayr, Mudanyada mtareke grmeleri yapacaklar. imdi her eyi kabul ettiler, cevabn verdi. Refet deimeyecekti. Yanmyan yerleri dolaarak sevin iinde Bursaya kavutuk. Bu sanat ve tarih ehrinin yangn grmemi olmas, zaferin balca zevklerinden biri idi. Bursa deerini lemediimiz kadar Trktr. Deerini lememek szn bouna sylemiyorum. Onun semtlerine bile imentodan galata paralar yaptrp durmuyor muyuz? Bursada valinin yannda bir toplantda bulundum. Ankaradan gelen pek uyank fikirli bir iki milletvekili de vali ile beraberdi. Mustafa Kemali karlama programn hazrlamakta idiler. Birinci madde, Sultan Osmann trbesini ziyaret idi. Mustafa Kemalin bu ziyarette bulunacan zannetmiyorum, dedim. aarak yzme baktlar. Hamdullah Suphi, ki aanlar arasnda idi, Mustafa Kemali Kuvay- Milliye yllarnda pek yakndan tanmt. Biz ise bir grte Mustafa Kemalin stanbula giderek bir yeni padiahn sadrazam olmyacan pek iyi biliyorduk. Hanedan, intihar etmiti. Ortaada olsaydk, Mustafa Kemale biat edilecei ve hanedann isim deitirecei zamanda idik. Yirminci asrda, ken hanedanlarn yerine cumhuriyetler gelir. Mustafa Kemalin devlet reisi olmaktan baka hibir ey olmasna ihtimal yoktu.

***
Bugnk kuak benim kuamn bir hikyesini dinlemelidir. Beni karlarmla kzlarm ldrd diyerek son nefesini veren Sultan Mecid zayf ve snk bir padiah, yerine geen Sultan Aziz bir yar deli, ondan sonra gelen Sultan Murad bir tam deli, daha sonraki Sultan Hamid Yldz 136

tepesinden Boazda bir geminin bat gibi, devletin batn seyreden bir kzl mstebit, arkasndan tahta kan Sultan Read arabas iinde grdmz vakit utandmz bir sarsak, sonuncusu da ngiliz zrhlsna binerek kaan Vahideddin! Bizler bir padiah erefi tatmak iin asrlar gerisine doru giderdik. Bir mnasebetle anlatacam zere hanedandan yalnz Yusuf zzeddin Efendiyi Edirne seyahatinde tanmtm. Tanine bir mlkat verdirmek zere beni vagonuna gtrmlerdi. Kanepede sa ayan sol ayann altna sokmu, yar bada oturuyordu. Bir gen yazcnn btn merak ile bekliyordum: Ben o bunaa senet al, dedim, almad, dedi. Bunak, Sadrazam Kmil Paa idi. Balkan Harbi balad vakit byk devletler, harbin sonunda statkonun bozulmasna izin vermiyeceklerini sylemilerdi. Bunun manas eer, biz yenersek Balkanl Hristiyan devletlerden toprak alamyacaktk. Veliaht, szde, sadrazama: Devletlerden senet al demi. O da almad iin Rumeliyi kaybetmiiz. Dorusu ise, Kmil Paa Hrriyet - ve -tilf olduu iin, veliahtn Tanin gazetesinde ttihatlara yaranmak isteyii idi. Sonra dnd: Ben orduyu severim, gibi bir sz karabildi. Ne yazacam bilmiyordum. Meseleyi Edirne Valisi Hac dil Beye anlattm. O veliaht hesabna bir mlkat dikte etti. Sonradan gelen Enver Bey, bu mlkat okudu, o da bir eyler ilve etti. Taninde kan yaz bu idi. Bir Osmanl prensini de, 1910 sularnda stanbulun bir seyranlnda grmtm. Ak krkl, yaldz tekerlekli, mavi atlas demeli bir fayton iinde hemen hemen sar kostml, byklarnn iki ucu kozmetikten dimdik, arabacnn yannda bir haremaas, gene bir kadn grdke yar beline kadar dar eilen ve peinden uzun fesli saray adamlar koan bir ehzade idi. Yam kk olmakla beraber, bana pek gln geldi. Osmanl tarihinde ilk kurucu ve sava padiahlarn devrini okuyorduk. Bir Osmanolunun bu ilk grnn bir trl hayalime yedirememitim. Prenslerden birini de Direkleraras salalarnn birinde, konferans, sinema, kanto, komik hep bir arada, Merutiyet gnlerinin erefe veya menfaate, alt stn tutmaz bir toplantsnda grmtm. Sessiz sinema filminde bir yaban at terbiyesi sahnesi gsteriliyordu. Bir aralk locadan: Sokulma... Sokulma... Tepecek... sesi geldi. Prens, filmde ifteli ata yanamak istiyen bir terbiyeciye haykryordu. Karanlkta hepimizin kula, klar yannca gzleri onda idi. Hanedan ve prenslere dair baka hatram yoktu. Biz bunlar sevmiyorduk. Bununla beraber hanedansz bir devlet ekli de akla geldii yoktu. ok ok, gen bir prenses yetitirerek padiah yapmak, ouldan oula usuln koruyarak, ihtiyar padiahlar devrine nihayet vermek gibi eyler dnldn duyardk. Geenlerde son halife Abdlmecidin yaveri Ymn Bey (General Ymn), Mustafa Kemalin o vakit veliaht olan bu prensi Anadoluya davet ettiini yazd. Hikyenin doru olduuna phe etmiyorum. Ben de hatralarn anlatt srada, stanbulda Harbiye Nazr olsayd, ne yapaca zerine konutuum zaman: Vakti gelince Anadoluya padiah da beraber geirirdim, demiti. Hanedann son talihi, Tevfik Paa sadrazam iken, Mustafa Kemal tarafndan Vahideddine Byk Millet Meclisini tantmak teklifi yrtlemedii zaman kaybolmutur. Eer Vahideddin bu telifi kabul etseydi, Byk Millet Meclisi hkmetini tanm olacakt. gal ktalar hi phesiz saray kuatacaklard. Padiah, zindan haline gelen bu saray iinde, ordunun ve milletin gzlerini ve gnln ayrmad bir mazlum ve kahraman hlini alacakt. Anadolunun zaferinden hi pheleri kalmad vakit hanedan adna Prens mer Faruk Anadoluya gelmek istemise de, neboludan geri evrilmitir. Hanedan devri sona ermiti! Geenlerde bana, Birinci Dnya Harbinden tandm bir ahbap geldi. O vakitler, ttihat ve Terakki srgnlerindendi. Mtareke devrinin saray ve Hrriyet - ve - tilf tarafn yakndan ve iinden grm olanlardandr. Bana anlattna gre Vahideddin, Mustafa Kemalin gerekten memlekette faydal eyler yapabileceine inanarak onu Ordu Mfettiliine yollamtr. Padiah veliaht iken, Almanyaya Mustafa Kemal ile birlikte gitmiti. Bu seyahat srasnda Mustafa Kemal Almanyann durumu ve gelecek hdiseler zerine ne sylemise, sonradan olduu gibi kmt. Vahideddinin kendisine gvenmesinin sebebi bu idi. Enver ve arkadalarnn aleyhinde olduunu da biliyordu. Hrriyet ve tilflarn ou Mustafa Kemalin Anadoluya gnderilmesini istememiler. Hele Zeynelbidin, ki partinin pek nfuzlu ahsiyetlerindendi, bir gn ahbabm kendisine: Ben Mustafa Kemali bir defa grdm. Kendisiyle dostluum yok. Fakat bozgunda Suriyede idim. Devletin, ordunun ve herkesin ne yapacan ard o anari iinde bu komutann ordusunu nasl tuttuuna ve ricati 137

nasl idare ettiine tank oldum, bakalarna benzemiyor, demesi zerine Zeynelbidin: Sen onun gk gzlerinin iine bak. Bir frsat bulursa ne padiahl brakr, ne de halifelii... demi. Yine bir gn bu ahbabm, Sleyman Nazif, mtarekenin mehur gazetecilerinden biri, bir de sonradan stanbulda nzrlk ettikten sonra Anadoluya geen bir dostlar ile oturuyorlarm. Mustafa Kemalden bahis alm. Ahbabm ayn szleri tekrarlam. Gazeteci: Yahu bana randevu vermiti. Gidip de bir konuaym, demi. Gitmi, neden sonra dnm, ahbabma: Hakkn varm senin! Ne adam, ne adam... Olacak olanlarn hepsini nceden grm. Hem lfla deil, harp ceridelerinden birer birer vesikalar karp gsterdi, demi. Sonra: Ama birader, askerle ttihat bir adamda birleti mi, gene tuhaf bir ey meydana kyor. Bu kadar aklls bile sonunda bana ne dese beenirsin? Frsat bu frsat imi. Anadoluda mukavemet etmekle kurtulurmuuz. Mstakil devlet olurmuuz. ngilizler artk asker gnderip muharebe edemezlermi. Dnn, azizim, ngiliz burada. Askerleri Anadolunun her yerinde, diyerek bir kahkaha atm. Hepsi de glmler.Yalnz Sleyman Nazif: Allah vere de abdala malm olduu gibi olsa... diye dua etmeyi unutmam. Bugn olacaklar dn grm olan bu adamn, yarn olacaklar iin dndklerine bir gerek olabilir mi? diye dnmek de hibirinin hatrna gelmemi.

***
Zafer gnlerine dnelim. stanbul milliyetilerinin sesi, Yaa!dan ibaretti. Henz siyas ilerde ve dedikodularda hibir hissesi yoktu. Ankara ise, kaynamakta idi. Harpten sonra ihtill mi? Hi kimse bu heveste deildi: Bitirsek... Bitirmi olsak! diyorlard. Bunun da aresi devlet dzeninde bir deiiklik dnmemekti. Vahideddin phesiz haledilecek, yerine Abdlmecid Efendi geecekti. Bar olup da Byk Millet Meclisi de Fndkl Sarayna yerleince, byk sergzeti bir tatlya balam olurduk. Mustafa Kemali ne yapmal idi? Zaferin hemen arkasndan onun artk siyas ilerin Ankaradaki hkmete grlmemesi lzm geldii fikri ortaya kt. stanbulda henz yaz yazan Hrriyet - ve - tilflara gre de, Anadolu son sz Bab- liye brakmal idi. Bir yandan hocalarda da halifecilik ve eriat hareketi uyanmt. Mustafa Kemalin padiahl kaldrmak gibi bir cinayet ilemesinden dleri kopmakta idi. nk onlara gre halifelik padiahlktan ayrlamaz. Cisman nfuz ve kuvveti elinden alnamaz. Alnrsa eriat yrmez. Mustafa Kemal ise btn ilerin bandadr. Bar konferans iin hazrlklar yapar. Ankara, ikide bir bu olup bittiler karsnda nasl silkinip de dorulacan bilmez. Zafer Mustafa Kemale yle bir itibar ve eref vermitir ki, orduda ve halk arasnda bu tek adam, bir devlet kuvvetindedir. General Pell zmirden ayrld vakit bir harp gemisiyle Franclin Bouillonu gndereceini sylemiti. O bulumada mdr, daha sonra bir temaslar daha olmu da ondan sonra mdr, bilmiyorum. Notlarmn arasnda Mustafa Kemalin u fkras var: Franclin Bouillon bar konferansnda benim bulunmam istiyordu. O vakit konferansn zmirde toplanmas lzm geleceini syledim. alrm, fakat birinci snf devlet adamlarn zmire getirmekliim gtr, dedi. Ben gitmiyeceime gre konferansa kimi ba delege yapmaklm dndn sordum: smet Paay gnder! dedi. Yapabilir mi? Evet... En iyisini... Mudanya mtarekesini yapm olmakla beraber, Garp Cephesi Kumandannn kendisine bar konferans ba delegelii teklif edileceinden haberi yoktu. Mustafa Kemal diyor ki: Ankaraya gittiim vakit Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyle grtm. Bar konferansnda ba delegelii kimin yapabileceini sordum: Onu siz bilirsiniz! dedi. Mesel smet Paa? Yapabilir. Yusuf Kemal Beyin vekillikten istifa ederek yerine smet Paay brakmas lzmd. Yusuf Kemal Bey feragatle vazifesinden ekildikten baka, kendi yerine smet Paann vekillie seilmesini tavsiye etmitir. 138

Bursaya gelmitim. Kzm Karabekir de beraberimde idi. smet Paann hibir eyden haberi yoktu. Telgraf gelince kendine her eyi anlattm ve bar konferansnda ba delegemiz olacan syledim: Katiyyen! diye reddetti. Git bir defa Fevzi Paa ve Kzm Karabekirle gr, dedim. Fevzi Paa hemen tavsiye etmi. Kzm Karabekir: Nasl olur? Bota generaller var! cevabn vermi. Botaki general kendisi idi. Tuhaf hikyedir: Karabekiri yattrmak iin, siz Ruslarla antlama yaptnz, hlbuki Ruslar bu konferansa gelmiyeceklerini bildirmiler, sizin bulunmanz doru olmaz, demiler. Kabul etmi: yle ise askerler gnderilmemelidir! demi. Fakat bundan sonra Ruslarn konferansa katlacaklar haberi alnnca: Artk benim gitmekliim iin mahzur kalkt, diyerek yeniden umuda dm. ok sonralar smet Paaya bu delegelik meselesini sormutum. Bana: Evet bu hi hatrmda olmayan bir eydi. Mudanya mtarekesi mzakereleri gibi bir almadr diyerek kabul ettim. Lausanneda ektiklerimi tasavvur etseydim, gitmemekte srar ederdim, demiti. Bar konferans delegeliinin ikinci aday Rauf Beydi. Ama Kzm Karabekir de, Rauf da kendi branlarn yapacaklard. Mustafa Kemale kendi dediklerini dinliyecek ve ahs eref salama duygularna kaplmyacak biri lzmd. Mustafa Kemal ilk Kuvay- Milliye arkadalar ile arasndaki uzakl gidermek iin alyordu. stanbula gidecek kuvvetleri Refet Paann emrine verdi. Ordunun ehre giriini Eminnnde seyrettim. Belki ilk fetih gn de bu kadar sevinli gemitir. Refet Paa, Anadolu hkmetini stanbula yerletirmek ve igal kuvvetleri otoritesini eritmek iin btn enerji ve hnerlerini kulland. Trk askerinin stanbula giriini gren Yzba Armstrong der ki: Ruhumun isyan ettiini duyuyorum. Trkler sanki Kanuni Sultan Sleyman devrinde imiler gibi dnyorlard. ngiltere mparatorluu erefinin btn Asyaya kar, amurlara yuvarlanmas gururumu yaralyordu. Daha sonra Lausanne antlamasnn imza treninde bulunan bir mehur Amerikal muhabir de yazsn yle bitirecekti: Garbn ark nnde eilii, hibir zaman bu kadar aaca olmamtr. Ama kendi milletinin adamlar Mustafa Kemalle urayordu. Ekim aynn krizli gnlerinde Ankarada Mustafa Kemali devlet ekli zerine bir sze balamak, yani saltanat rejiminin devam edecei teminatn elde etmek iin altlar. Rauf Bey bata idi. Kendisinden bir sz de almaya muvaffak oldular. Mustafa Kemal Nutukunda yle diyor: Umum ve tarih vazifemden o gne ait safhay ifa ettim. Henz olmayan artlar bouna zorlayanlardan deildi. Fakat frsat, ayn ayn sonlarna doru kendiliinden eline geti: Devletler bizi bar konferansna arrken, stanbul hkmetine de davetname gndermilerdi. Saltanat kaldrlmadka ve milletin kendi kaderini yalnz kendi hkim olduu dnyaya anlatlmadka, bu karklktan kurtulmak ihtimali yoktu. Osmanl mparatorluunun inkraz bulduunu ve yeni bir Trk devletinin doduunu iln etmek lzmd. Saltanat kaldrma teklifi Meclise geldi. ki kii aka muhalefette bulunarak padiahl mdafaa ettiler. Bunlardan biri, sonradan Mustafa Kemali ldrmek istedii iin zmirde idam olunan Lzistan Milletvekili Ziya Hurittir. Teklif Tekilt- Esasiye, adliye ve eriye encmenlerinden mrekkep bir karma komisyona verilmiti. Komisyonda hemen medrese ban dorulttu. Saltanat hilfetten ayrlabilir mi idi, ayrlamaz m idi. Mecliste dorudan doruya oylarn gstermiyenler ii bir teoriler kmaz iine saplamak istiyorlard. Mustafa Kemalin Meclise kar ikinci ak diktas bu encmende olmutur. Dinleyiciler arasnda idi. nndeki sraya karak yksek sesle haykrd: Hkimiyet ve saltanat hi kimseye hi kimse tarafndan ilim kabdr diye mzakere ile verilmez. Hkimiyet ve saltanat kuvvetle, zorla alnr. Trk milleti bu hkimiyeti kendi eline almtr. imdi bu millete saltanat brakacak msn, diye sorulmaz. Mesele emr-i vakidir ve behemehal olacaktr. Burada toplananlar, Meclis ve herkes meseleyi byle tabi grrse, muvafk olur. Yoksa hakikat gene usul dairesinde ifade olunacaktr. Fakat ihtimal baz kafalar kesilecektir. Karma komisyon yeleri bu izahat ile tenevvr ettiklerini syliyerek ii ksa kestiler.

***
Mecliste muhalifler zaferden beri taknlk iin frsat peinde idiler. Zafer zerine orduda terfiler yaplmt. Yeni rtbeler hkmet tarafndan verilmi ve Meclis Bakan Mustafa Kemal tarafndan onaylanmt. Muhaliflere gre bu Meclisin hakkna saldrmakt. Babakan Rauf Bey ite bir yolsuzluk olmadn ileri srd. Muhaliflerden Hseyin Avni: 139

 Ben Meclis iradesini ineyenleri Yunanl kadar memlekete zararl sayarm, diyordu. Mecliste sert atmalar oluyordu. Bir defasnda Trabzon Milletvekili Ali kr krsde konuan Mustafa Kemale ar szler syledi. Birbirlerinin stlerine yrdler. Bu olaya ok sinirlenen Topal Osman bir adamn yollyarak Ali kry konumak zere ankaya tarafndaki evine arr ve karsndaki iskemleye oturur oturmaz bodurur. Vaka ok nemli idi. Boduran Mustafa Kemalin muhafz komutan. Mustafa Kemalin evini bekliyen erler onun adamlar. Dmanlar cinayeti Mustafa Kemalden biliyorlard. Mustafa Kemal, Muhafz Taburu Komutan smail Hakkya yakalama emri vererek kendisi ei Ltife Hanmla birlikte ankayadan uzaklat. iddetli bir arpma sonunda Topal Osman l olarak ele geti. Adamlar Mustafa Kemalin ankayadaki kkne ate etmilerdi. Fakat olay bununla kalmad. Trabzonda Faik Barutu denen avukat ki Atatrkn lmnden sonra nnnn ilk milletvekillerinden biri olmutur. Katil ankayada balkl yazlar yazyordu. Lausanne konumalar devam ederken Meclisteki hoca takm da ayaklanmt. Ankarada yaynlanan bir brorde Halife Meclisin, Meclis Halifenindir deniyordu. stanbuldaki Refet Paa da halifeye iyice sokulmutu. Bir aralk Seim Kanununa bir madde eklenmesi iin bir teklif getirdiler. Bu madde u idi: Byk Millet Meclisine ye seilebilmek iin Trkiyenin bugnk snrlar iindeki yerler halkndan olmak veya seim evresi iinde oturmu olmak arttr. G yolu ile gelenlerden Trkler ve Krtler yerleme tarihinden be yl gemi ise seilebilirler. Bu madde dorudan doruya Mustafa Kemalin seilememesini salamak iindi. Mustafa Kemal kendisi krsde teklifin i yzn aklad ve teklif geri evrildi. Lausanneda grmeler bitmiti. Konferans srasnda aralarnda geen tartmalar ne srerek smet Paa ile bir daha yz yze gelemiyeceini syliyen Rauf Bey Babakanlktan ekildi.

***
Bir gn Akam da oturuyordum. Afyon Mebusu Ali Beyle Antaya Mebusu Rasih Hoca beni grmiye geldiler. stanbulda Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini kurmaya memur edilmiler. Gazi hazretleri sizinle Yakup Kadri Beyin de bizimle almanz emretti dediler. Bylece ilk defa bir siyas partiye girmi oluyordum. Milletvekili olmazdan nce Mustafa Kemali bir de zmit gazeteciler toplantsnda grdm. Beraber olduklarmzdan Velid Ebuzziyay, smail Mtak ve ttihat ve Terakkinin eski stanbul ktib-i mesul Kara Kemali hatrlyorum. Mustafa Kemalin sylediine gre Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarih grevini artk bitirmiti. Yeni bir parti kurmak sras idi. Bu frkann ad ne olmal idi? Bu konumalarda Mustafa Kemalin bir liderlik vasfn daha rendim. Herkesi sonuna kadar sylemekte serbest brakmak ve hi houna gitmiyecek fikirleri dahi sonuna kadar dinleme sabrn gstermek! Kesin kararn verinceye kadar byle idi. Bu kesin karar da herkesle beraber, herkesle inanarak, ortaklaa bir karar hline sokmaya dikkat ederdi. Bir gn Arkadalarla verdiimiz karar diyebilmeli idi. ocukluk arkada ve yaveri Salih Bozok der ki: Fikirleri kendisince hibir deeri olmayan kimselerle grtn ok grmmdr. Hatta bir defasnda dayanamayp: Paam, dedim, u fikir dantklarn arasnda yleleri var ki ayorum. Bunlarn fikirlerine nasl olsa sonunda katlmyacaksn. Ne diye birer birer arp karnda syletirsin? Atatrk u cevab verdi: Bazan hi umulmadk adamdan ben ok eyler renmiimdir. Hibir fikri aa grmemek lzmdr. Sonunda kendi fikrimi tatbik edecek bile olsam, ayr ayr herkesi dinlemekten zevk alrm... Gazetecilerin ak bir kanlar da yoktu. Acaba yeni partinin hangi snfa dayanmas doru olurdu? Memurlara ve aydnlara m? iftilere mi? Esnaflara m? Tccar ve sanayici diye kelimeler kullanldn sanmyorum. nk o vakit bunlar Trklk dnda eylerdi. Mustafa Kemal: Fakat bunlarn hepsi halk deil mi? Hepsi biz deil miyiz? dedi. Partisinin adn koymutu. Bu adn bizler tarafndan sylenmesine kadar bekliyecekti. stanbul gazetecileri bylece partinin isim babalar olduk. Halka nutuklar veriyor, btn memleket bir yeni zamanlar savana arlyordu. Bu bir bitirme deil, bir balama idi.

***
zmitin bizler iin bir fena hatras vardr. Beyolunda Cercle dOrient (imdiki Byk Kulp) altndaki berberde tra olurken, Komiser Cemil ve arkadalar Ali Kemali tutmular ve bir motrle zmit Krfezine karmlard. Henz igal kuvvetleri stanbulda olduundan Ali Kemal, kendisinin emniyette olduunu sanyordu. Ali Kemal, Ankaraya gnderilecek ve orada yarglanacakt. zmitte bulunan Nureddin Paa, Peyam- Sabah bayazarn alkoydu. Ordu Hukuk Mavirliinde bulunan rahmetli Necip Ali, komutann emri zerine, kendi140

sini sorguya ekti. Necip Alinin sonradan bana anlattklarna gre Ali Kemal, byk bir kayg duymuyormu. Anadolunun byle bir zafer kazanacan asla ummadn, memleketin menfaatini bir uzlamada grd iin kanaat mcadelesi yaptn sylyormu. Sonra kendisini Nureddin Paann ardn haber vermiler. Yanna girince: Artin Kemal sen misin? demi. Ali Kemal, sesi bile titremeksizin: Hayr paa hazretleri, Artin Kemal deilim, Ali Kemalim, demi. Komutan: Onu mahkemede anlatrsn! Cevabn vermi, ve: k dar! diye kovmu. Hlbuki daha nce baz neferleri sivil giydirerek Ali Kemali lin etmek iin hazrlatmt. Komutanlk kapsndan biraz uzaklanca talarla zerine hcum etmiler. Bir subaya sarlm. Kuvvetli de bir adamd. Koparr gibi almlar ve tala ldrmler. st parampara kprnn stne asmlar. Szde bu Lausannea gitmek zere o akam zmite gelecek olan smet Paa ve arkadalarna bir enlik tertibi idi. smet Paa daha uzaktan mealelerle aydnlanan bu korkun sehpay grnce yzn asm, ban emi ve hi bakmyarak aralarnda yalnz kalacaklar binaya kadar yle gitmi. Orada Nurettin Paaya sylemediini brakmam. Mustafa Kemal de bu vakadan tiksinerek bahsederdi. ehitlerin, kurbanlarn ve kahramanlarn soylu hatralarn bir cinayetle lekelemee kimin hakk vardr? Sebepsiz bir cinayeti hi kimseye affetmemiimdir. nsan bir vurumada lr, bir mahkeme karar ile lr. Bir fedayi, vatan iin zararl bulduu bir kimseyi can pahasna da ldrebilir. Eer Ali Kemali, vatana zarar verdii iin bir fedayi, igal kuvvetlerinin tuttuu stanbulda ldrseydi, onu ngilizler veya padiahlar asarlard. Halk affederdi. Nureddin Paa bir adam ldrmeye nasl karar verebilirdi? Haini dahi, tutulunca, ancak adalet ldrebilir.

***
Mustafa Kemal Hrriyet ve tilflarla, gericilerle savaacakt. Fakat ttihatlarla ne yapacakt? Bunlar dnda politikac da yoktu. yice kavramak iin bu konuyu batan sona bir gzden geirelim. Enver, Talt ve Cemal paalarla merkez-i umum yelerinden bazlar mtareke ile beraber memleketi brakp gitmilerdi. Tarihimizde deimiyecek gerek udur: Biz Birinci Dnya Harbine girmiyebilirdik, girdik. Girmeseydik ne olaca zerine herkes bir hayal yrtebilir. Fakat girdiimiz iin Osmanl saltanat batt. ttihat ve Terakki iin bir devlet batmasnn sorumluluu altndan kurtulmaya imkn var mdr? Talt Paa, harbe girmek tarafls olduunu hatralarnda itiraf etmitir. Enver bu taraflln hibir zaman inkr etmemitir. Bahriye Nazr Cemal Paa, Maliye Nazr Cavit Beyle beraber, nce hibir harbe girmemek, sonra da hi olmazsa birka ay beklemek fikrinde idi. Fakat harbe girilince teki nazrlar gibi ekilmemitir. Sofya ataemiliteri Mustafa Kemal Bey, harbe girmek aleyhinde idi. O sralarda stanbuldaki bir dostuna yazd mektup, tarih belgelerimiz arasndadr. Memleketi ve orduyu yakndan bilen Osmanl subaylarndan bir hayls da Mustafa Kemal gibi dnmekte idiler. Denizcilerin byk okluu, ngiltereye kar bir harbe tutumakln zaten gnll aleyhtar idiler. Kendiliinden bir harbe katlmak sorumluluundan tek kurtulu yolu, o harpten zaferle kmtr. Harp kaybolunca ttihat ve Terakkinin hi olmazsa sorumlu reisleri kendilerini unutturmaya almal idiler. Fakat bir yandan vatana pek baldrlar. Bir yandan da stanbulda iktidar ele alan Hrriyet - ve - tilflarn dmana gzleri bal kulluk edeceklerinden phe etmezler. Onun iin gnlleri, bir hizmet frsatna kavumakt. Anadolu dayatnda ttihat ve Terakki Tekilt Mustafa Kemal ile birlikte alyordu. Talt ve Cemal paalar iin mesele yoktu. Mustafa Kemali, pp balarna koyarlard. Fakat Enver? Mustafa Kemal, nihayet kendisini onun naibi saymal idi. Atatrk, Envere pek kzard. Bir akam, gene ukallndan ve tehlikeli cretlerinden bahsettii srada sofrada bulunan smet Paa: Ama hepimizi komutas altnda tuttu, deyince, Mustafa Kemal: Evet yle! cevabn verdi. Enver, Hitler gibi Tanr tarafndan milletini kurtarmaya gnderildii inancnda idi. Hayaller iinde yaamtr ve bir hayal uruna lmtr. Mustafa Kemal, Anadoluda Erzurum ve Sivas kongrelerini yaparak mill dayat hareketinin bana getii zaman, ilk urad glk bu harekete ttihat damgas vurulmu olmasdr. Mustafa Kemal, ierideki ttihatlardan faydalanm olsa bile, ttihat ve Terakkinin byk sorumlular ile ibirlii yapmadn anlatmak zorunda idi. Byle de yapt. 141

Enveri hi sevmezdi ve tehlikeli bulurdu. Talt Paay vatansever tanr, Cemal Paay severdi. Eer sonuna kadar yaasaydlar Enveri ne yapard bilmiyorum. Fakat Talt Paa ile belki alrd. Cemal Paay ise daha Kuvay- Milliye zaman memlekete almak niyetinde bulunmu. Atatrk bana u hatray anlatmt: Sakaryadan nce ordu bozulup da Eskiehiri braktmz vakit, Batumda Enver ve arkadalarnn bir kongre yaptn duyduk. ttihatlardan Hafz Mehmeti ardk: Ben Batuma gideyim. Dnte size olanlar anlatrm, demiti. Gitti, dnd, fakat bir ey anlatmad. O srada Enverin bir mektubunu yakalamtk. Bir tertibe gre Karadeniz blgesinde gnlller toplanacak, Enver de bir nefer gibi aralarna karacakt. Ankarada kendi yetitirmelerine gveniyor ve gelir gelmez bir darbe ile baa geebileceini sanyordu. Ben bu gnlllerin toplanmasn tevik ettim. Enveri tutturacaktm. Fakat Sakarya harbi kazanld iin onun teebbs de bizim hesabmz da geri kald. Enver bizi devirerek bir Osmanl mparatorluu bar yapmak iin talyan generallerinden birine de mracaat etmitir. Bu mektuplar generalden aldrp Ankaraya getirttik. Cemal Paa efendice hareket etti. ahs muhaberelerine kadar hepsini bana yollad. Acaba Enver, hl tercmesindeki Bab- li baskn sergzetini bir ankaya baskn maceras ile tamamlamaya gerekten teebbs eder miydi? Bunu bilmezsem de eer btn artlar elverili olsayd, bir irtica lideri olarak Enverin Birinci Millet Meclisi temayllerine daha uygun geleceini tahmin ederim. O srada ben de husus bir vasta ile, Mnichte bulunan Cemal Paadan bir mektup almtm. 30 kinciterin (Kasm) 921 tarihli mektubu udur: Mnich: 30 Terinisani (Kasm) 921 Aziz Falih Rfk Bey; Baz mhim mesail iin Afganistandan Avrupaya geldiim srada gayet garip bir havadisin stanbul gazetelerini igal etmekte olduunu grerek son derecelerde mteaccip oldum. Enver Paa ile rfekasnn Batum teebbsatndan bahsetmek istiyorum. Enver Paa ve rfekas deyince, bilemem nasl bir zihniyetle stanbul gazetelerinden bazlar benim de bu ite marik olduumu tahmin etmi ve benim resmim de o meyanda neredilmi. Gayet vazh bir lisan ile beyan etmek mecburiyetindeyim ki, gerek Batum teebbsatnda ve gerek dahil-i memlekette frkalar tesisi ilerinde benim Enver Paa ile hibir alka ve mnasebetim olmad gibi mumaileyhi bu teebbsatndan vazgeirmek iin bir seneyi mtecaviz bir zamandan beri kemal-i ciddiyetle megul olmaktaym. Kbilde bulunduum sralarda haber aldm bu iler beni fevkalde mteessir etmi ve kendisini tarik-i savaba isal iin kendisine birok mektuplar yazmmdr. Binaenaleyh Batum teebbsat ve Anadoluda frkalar tesis ve beyannameler neri vesaire ilerinde benim Enver Paa rfekasndan olduum hakkndaki zehabn tamamiyle hakikate mgayir olduunun gazetenizle neredilmesini sizden hasseten rica ederim. Vatann selmetine mgayir hibir teebbste bulunmyacama ve Afganistandaki mesaimin menafi-i liye-i vataniyeye tamamiyle mutabk bulunduuna Anadolu Byk Millet Meclisi hkmet-i liyesinin de kanaat ve itimad vardr kanaatindeyim. Bu mektubum aynen gazetenizle neredilirse millet nazarnda bigayri hakkn phe tahtnda bulunmaktan beni kurtarm olursunuz. Efendim. Esbak (Eski) Bahriye Nazr Ahmet Cemal stnde yle bir knt da var: Bahsettiim gazete Tevhid-i Efkrn 3191-163 numaral ve 22 kinciterin (Kasm) tarihli nshasdr. Bu mektup Atatrkn anlattklarn tamamlamakta, Enverin memleket dnda ve iinde faaliyetlerde bulunmu olduunu gstermektedir. Mustafa Kemal, ttihat ve Terakkinin bir vatanseverler partisi olduunda phe etmemitir. Sorumlu olanlar, banda bulunanlard. Onlar da gurbette lmlerdi. Acaba geri kalanlar, eski bir ttihat olan Mustafa Kemalin efliini tanyarak onunla alacaklar m idi? Kk kadro iin mesele yoktu. Fakat Doktor Nzm gibi, Kara Kemal gibi hemen hemen Talt ayarnda nfuzlu merkez-i umumciler ne fikirde idiler? te Mustafa Kemalin Kara Kemali zmite davet ediinin sebebi budur. Acaba merkez-i umumiyi temsil edenler vaktiyle sarho, ahlksz ve haris damgasn vurarak hibir itibar kazanmamasna alm olduklar adam, vatan kurtarcs olarak balarnda grmeye katlanacaklar myd? Bu mesele zmir suikastna kadar uzayaca iin, burada ksaca bahsettim. 142

Mustafa Kemal btn iyi, faydal ve nfuzlu ahsiyetleri etrafnda toplamaya alyordu. Herkese kar hak kazanm olduu iin, bunu baaracan sanyordu. Fakat temellerine kadar ykmakta daha da hakl olduu arkta idi. O ark iinde ki kdem rekabetleri yznden nerede ise zaferi kazanan ordu kurulmyacakt. O ark ki, ayn partinin hizipleri iine bile hemen mezhep nifaklar iddeti ve hrs girer. O ark ki, Doktor Nzma: Eer Mustafa Kemal, Talt Paay memlekete alsayd, Ermeniler onu ldrmezdi. Mustafa Kemal mi? Talt Paann katili, diye sokak sokak haykracaktr. Hatrna, mesel: Taltn da benim gibi o zamanlar memlekete girmesi doru deildi. O da benim gibi iyice saklansayd, sa kalrd, demek gelmiyecekti. Vatan kurtulmu, fakat Talt Paa kurtulmamt. Mustafa Kemal btn millet iin vatann kurtarcs, fakat merkez-i umum azas Doktor Nzm iin Talt Paann katili idi. Onu affetmiyecekti. Ve gazi kelimesini alaya alarak, zmir tramvaylarnda: Gazoz paa... diye aleyhine sylemediini brakmyacakt. nk arkta vatanseverliin de bir haddi vardr.

143

ANKAYA IV
YEN DEVR Ankarada lk Gnler -1Saltanat kaldrmak, Osmanl devrine son vermekti. Eski devlet, artk bir gemi zaman hatras idi. 1922 sonunda yeni bir devrin eiindeyiz. Fakat bu yeni devir, henz Mustafa Kemalin bir srrdr. Cumhuriyet kelimesi, 1923 Nisannda iln olunan Halk Frkas umdeleri arasnda bile yoktur. Bal olduu limandan ayrlm bir geminin iindeyiz. Enginlere doru uzaklayoruz. Fakat nereye varmak iin? Bunu yalnz kaptan kprsndeki adam biliyor. Halk yolcular evk iinde trk armaktadrlar. Onlarn iinde tek bir ey var: Bu adama inanmak! Bu adam onlar iin kader gibi bir ey... Fakat halife stanbuldadr. Ne o, ne de Mustafa Kemalin Byk Millet Meclisindeki muhalifleri ve bu muhaliflerle yeni ibirlii eden saltanat ve eriat gazeteciler, Tanzimat veya medreseciler, bir esrarlar lemine doru bu giditen honut deildirler. Dostum rahmetli Namk smail, son Halife Abdlmecid Efendi de resim merakls olduu iin, ara sra veliaht kkne devam ederdi. Halife seildikten sonra saraya gitmi. Mecid Efendi kendisini kabul etmi: Btn ehzadeliimi bu halka iyi bir padiah olmak iin neler yapacam dnerek geirmitim. Bu dncelerimi bir deftere yazmtm. Hepsini yaktm... demi. Biz Mustafa Kemal ile zmitte bulutuumuz vakit tellca bir gn geirmitik. Meclisteki hocalar Hilfet-i slmiye ve Byk Millet Meclisi isimli bir risale neretmilerdi. Bu risalede Meclis halifenin ve halife meclisindir deniyordu. Tasvir-i Efkr sahibi Velid Ebzziya da toplantda: Yeni hkmetin dini olacak m? diye sormutu. Dini var efendim, fakat slmda fikir hrriyeti de vardr. Hayr, anlamak istiyoruz. Hkmet bir din ile tedeyyn edecek mi? imdi baka trl ikiye ayrlmtk. Artk bir tarafta hainler ve sarayclar, bir yanda milliyetiler ve istikllciler yoktu. Ayrlk bu sonuncular arasnda idi. stikllci Mustafa Kemal, saltanat kaldrd gnden beri, eski messeseleri ve nizamlar nereye kadar ve nasl deitirecei bilinmeyen bir ihtillci idi. Tanzimattan beri her slahat hareketinde kar karya gelenler, yine kar karya idiler. Bu ayrl daha da derindir. nk ihtillcinin karsnda basit bir gericilik ayaklan yoktur. Saltanat geleneklerine bal Osmanl Tanzimatlar da onlarla beraberdirler. Vakitsiz ve ihtiyatsz bir adm, Mustafa Kemali pek g bir duruma sokabilir. Ama byk stratej, bu g durumlar, frsat bulduka muhalifleri iin yaratacaktr. Muhalifleri de ona frsat vermekte hi hasis deildirler. Nitekim o gnlerde seim kanununda bir deiiklik teklif etmilerdir. Bu deiiklie gre bir seim evresinde be yl oturmam olanlar milletvekili olamyacaklard. Mustafa Kemal ise, o gnk Trkiye snrlar iinde, hibir seim evresinde 5 yl mtemekkin olmamt. Demek ki, yeni Meclise ye seilemiyecekti. Fakat Rumeli kaybolmusa, harpler iinde be yl bir yerde oturmak imkn bulmamsa kabahat onun mu idi? Mustafa Kemal, bu tema zerinden pek kolay bir sava at. Memleketin her yanndan Meclise protestolar yad. Dmanlar sinmek zorunda kaldlar. Sekiz ay sren Lausanne konferansnda bir kesilme olmas zerine Ankaraya gelen badelege smet Paaya kar hazrlanan hcum taktii de havaya gitti. Mustafa Kemalin hi bo durduu yoktu. Btn srlarn smsk gnlnn iine kapayarak, halk kendine balamak iin dolap durmakta, Meclis dndaki otoritesini kuvvetlendirmekte idi. 1923 Temmuzunda Lausanneda yeni devleti btn dnyaya tantyorduk. Kapitlsyonsuz, tam egemenlik ve bamszlk artlar iinde mill bir devlet olmutuk. Birinci Dnya Harbine girdii vakit bu devlet, geri bir saltanatt ama, bir yar smrge idi. Rus arndan izin kmadka Alman sermayeli demir yolunu Ankaradan bir kar ileriye yrtmeye hakk yoktu. Dou vilyetleri, tpk Rumeli gibi, vatandan kopmak zere idi. smet Paa, eski artlardan ne mmknse kurtarmak istiyen kibirli Lord Curzonun btn tekliflerini reddetmiti. Birinci Dnya Harbi kazanlarn braknz, yannda bulunan ileri fikirli arkadalarndan bile buna aanlar vard. Lord Curzon, her reddolunan teklifi geri aldka: Ben bunu cebime koyuyorum. Yarn para bulmak iin bize geleceksiniz. Para bende ve (Fransz badelegesini gstererek) bunda var. Her para istedike cebime koyduum reddedilmi tekliflerden birini size takdim edeceim, diyordu. 144

Bu sze dikkat ediniz, yeni Trkiyenin kendi aln terinden baka hibir kaynak bulamyarak, devleti sistemle, kalknmaya uramasnn balca sebebini anlam olacaksnz. Byk devletler sekiz aydan fazla tartmalar sonunda yeni Trk devletini tanyacaklar, fakat daha birka sene kabul etmiyecektir, hatta yeni bakente yerlemek iin elilik arsas bile aramyacaklard. Silhl bir dayat savandan silhsz bir dayat savana geiyorduk. Kuvay- Milliyecilik ruhu, hi zayflamakszn ve mitsizlie dmeksizin, yeni devletin btn kurulu devrinde dinamizmini ve ylmaz iradesini titizce koruyacakt. Austosta Bolu milletvekili seilmitim. Mardin Milletvekili Yakup Kadri ile beraber Ankarada, Hamamn taraflarnda kerpi bir ev bulduk.

-2Vaktiyle Hristiyanlar Ankarann btn iyi geim ve kazan kaynaklar stnde kurulmular, kalenin istasyona bakan srtn konaklar, otelleri, lokanta ve hanlar ile donatmlar. ankaya ve Keiren semtlerine de asma, yemi ve glge aac dikerek yaz iin serince birer ke edinmiler. Biz Trkler efendiliimizle kalmz ama, onlar, orbacmz kesilmiler. 923te Ankaraya geldiimiz vakit, ba evleri mstesna, Hristiyan mahallesinden eser yoktu. Trenden inince iki tarafl bir bataktan, aasz bir mezarlktan, kerpi ve hm esnaf barakalar arasndan geerek tozumas bir trl bitmeyen bir yangn yerine sapardk. imdi geri bir Anadolu kasabasnn bile o gnk Ankara kadar iptida olduunu sanmyorum. Yemek ve yazmak iin eve bir masa yaptrmtk. Drt ayandan hibiri tekine kout mvazi deildi. Yakupla karsna geer, bu masann nasl dz durabileceine aardk. Ankara, stanbul surlar dndaki btn Trkiyenin sembol idi. Ermeniler ve Rumlarla beraber hayat ve umran denecek ne varsa hepsi sklp gitmiti. Bu ehri ve bu memleketi temelinden atsna kadar kuracaktk. Gazi Mustafa Kemal, ankayada havuzlu bir kk kkte otururdu. Galiba bir ngiliz yapa tccarnn evi imi. Nakil vastalar yalnz atl fayton arabalar olduundan, ehirden oraya kadar bir hayli srerdi. Yol denebilecek bir ey de yoktu. Eski halkevinin bulunduu tepe eteklerinden ta ankaya srtlarna kadar bozulmu balarla asma ktkleri ve yaban gl fidanlar arasndan sarsla sarsla giderdik. ankayadan ufuklar boyu bombo bir bozkr paras grnrd. Bu kl ve toz ynlar iinde bir yeni devlete bakent yapmay dnmek deil, onun yzne bakmak bile cesaret krc bir eydi. Yerliler bize yaban derler ve aramza katlmazlard. Birinden bir ev arsas satn almak istemitim. Beni ankaya yokuu stndeki tarlasna gtrd, eni boyu, snr ve iindeki aalar zerine ne syledi ise, hemen hibirini anlamamtm. Lehe ve ive bakmndan da birbirimize o kadar yabanc idik. Sokakta dolaanlar veya Meclis yanndaki a dkkn ile belediye bahesinde buluanlar hep ayn kimseler olduumuzdan selmlamazdk bile! Ah bir anonim olmak, kalabalk iine karp kaybolmak tadna kavuabilseydik... diye hasretlenirdik. Gndzleri Meclisten baka vakit geirecek yer yoktu. Akamlar Mustafa Kemal tarafndan arlmaya can atardk. Eer davetli deilsek, Meclisin yaknndaki a dkknnn iki iebildiimiz kesinde toplanrdk. Men-i Mskirat Kanunu yrrlkte idi. kimizi polis mdrnn adamlarndan temin ederdik. Bunun bir ad da Dilaver suyu idi. Dilaver, polis mdr! Balarda oturan baz milletvekillerinin de imbikleri vard. Bir akam byle bir bada bize scak rak ikram edildiini hatrlyorum. Elektrik yoktu. kide bir yavalayan ve kararan lks lmbalar ile didiip dururduk. Neden sonra lokomobilden baz yerlere elektrik vermilerdi. I titriye titriye yanard. O sralarda Hkimiyet-i Milliye gazetesinde yle ilnlar okurduk: Elektrikli odalar kiralktr! Bu iln Amerikada okunsayd, elektrikle dnen veya elektrik dmesine baslnca duvar kapaklar alp, ihtiyaca gre, yatak odas yahut yemek odas vazifesini gren son icat eyler olduu sanlacan syliyerek glrdk. Evler de, eyalar da bir lemdi. ar o kadar iptida idi ki, kk bir masann stn ayn eit bardak, kadeh ve tabakla donatamazdk. u bildiimiz Beyolu, Karaolan arsndan Pariste bir bulvar gibi grnrd. Ankara Belediye Reisi: Tozdan ne zaman kurtulacaz? sorusuna: Bunlar ne biim adamlar, hem yol isterler, hem toz istemezler... diyordu. lk k, Ruen Erefin evine ziyarete gitmitik. Ana yolun bir dere ar srtnda idi. Biz evde iken kar yad, mbala etmiyeyim ama, galiba iki gn iki gece kmldyamadk, misafir kaldk. Bereket k, kuru geerdi. Toprak donar, her yer yola dnerdi. Yazn toz kasrgalar iinde boulur gibi olurduk. Ruslar devaml otururlar, teki yabanclar ara sra gelir ve hemen dnerlerdi. Yerlemee hi niyetleri yok gibi idi. Fransz elilii, bir aralk, kale tarafnda Osmanl Bankasna tanm, depoyu Goblen hallariyle kabul salonuna evirmiti. Bazlar: Sfrn stnde medeniyet kurulmaz, diyorlard. 145

phesiz svirenin deniz kysnda olmadn unutuyorlard. Eek, yerli halkn balca nakil vastas olmakta devam ediyordu. Sk sk, sokaklarda tellllar: Eek bulaan... Eek bulaan... diye haykrarak kaybolmular arard. Yerli halk, devletin kalkp gitmeyiinden memnun da deildi. Hayat pahallaacakt. Kendileri, dardan akn edenler arasnda eriyip gideceklerdi. Bir avu arsas olann, birka yl iinde zengin olacan tahmin etmiyorlard. Ankaral bir dostum anlatt: imdi Atatrk Bulvarnn stndeki byk apartmanlardan birinin arsas satlkm. Galiba 200 liraya kadar bir ey. Almak iin haber yollam. Bir ses kmam. Sonradan renmi ki, sahibi bir yabancya satm: Yahu, niin bana vermedin? diye sormu. Vallahi burasn babam da ekti, ben de ektim. Bir hayrn grmedik. Ne diye seni zarara sokaym? Bir yabancya verdim... demi. Akamlar masa banda ge vakitlere kadar konumaktan, iimizi canlandrmaktan baka elencemiz yoktu. Yalnz toplantlar deil, evler, oteller, sokaklar hep kadnszd. Amerikann ilk g zamanlarnda bile kadn, Ankarann ilk kurulu yllarnda olduu kadar bulunmazl hissettirmi midir, diye dnrm. Bir gn bir milletvekiline stanbul usul araf giyen kars ile Karaolan arsnda rastlanmas, Mecliste dedikodu konusu olmutu. Geceleri araba olmad iin, Yakup Kadri ile beraber Kemalin lokantasndan knca sk sk cep fenerlerimizi yakarak, glkle evimize giderdik. Yol uzun, bitmiyecek gibi gelirdi. Hi unutmam, bir akam erken yatmaa karar verdik. Karaolan getik. Tam yangn yerine gelince, bo ve ssz karanlk bizi deta geriye doru itti. Dndk, tekrar iki masasndakilere katldk. Karlkl konumalarmzda yle tkenirdik ki yeni bir stanbul yolcusu meclislerimize taze bir hava katmazsa ne yapacamz bilmezdik. Dairelerde, ancak a kaldklar iin stanbulu brakan memurlar vard. Bir siyas hrslar ve heyecanlar da olmadndan bunlar bsbtn bedbaht kimselerdi. Be on memurun bir tek kerpi odaya snd olurdu. Bir akam rahmetli Nuri Conker, gece yarsndan sonra ankaya kknden karak eski mahallelerden birindeki evinin kapsnda otomobilden iner. Cebinden asma demirli byk kap kilidinin anahtarn kard srada bir de bakar ki ayda bir tuhaflk var. Tam ortasndan blnm gibi bir ey, ap seyrettii srada, o saate kadar kim bilir nerede hangi arkada ile iip sallana sallana evine dnen bir memurun geldiini grr. Birader efendi, diye arr. Buyurunuz. Hdise-i cevviyeyi gryor musunuz? Adamcaz ban bile kaldrmyarak: Brak Allahn seversen, benim burnumun ucunu grecek hlim yok, cevabn verir. Tek avuntu, ara sra stanbula kamak! Trenlerde henz yatakl vagon ve lokanta yoktu. Sabahleyin kalkar, le yemeini Polatl, akam yemeini Eskiehir istasyonunda yer, geceyi rahatsz kompartmanlarda geirir, ertesi sabah Kocaelinin yeil tabiatn ve krfezin mavi sularn grnce, lmten dirilmie dnerdik. Tahtakurusu yznden ok defa kompartmanlarda uyunmazd. Bir gece, ak pencerenin yannda ayakta kalmtm. Trenin hz ile kendini tutamyan bir bayku gsmn stne arpt. Yolda stma alanlar oktu. Yine de iki gn stanbul keyfi srmek iin bunca zahmeti gze alrdk. Henz stanbuldan gelen bir iki arkada, bir akam st ankaya kknn bahesinde bulutuktu. Gne batyordu. lerinden biri: Paa hazretleri, gelin de bu gurubu stanbulda bulun, dedi. Henz stanbula gitmek devri gelmedii iin Ankaradan ayrlmayan Mustafa Kemal davetlisinin yzne yle bir hazin bakt idi. Cumhuriyetin iln edilmesine daha iki ay var. Ankarann bakentliine bile karar vermemitik. stanbula dnmek istemiyen ka kii idi, bilmiyorum, fakat hi olmazsa Eskiehire doru, yeil ve sulak yerlere doru gitmek istemiyen hemen hemen yoktu. Mustafa Kemal: Ankara kendisi merkez olmutur, istil onun kapsnda durmutur, diyordu. Yer semek bahsi alsa, Ankarann birok rakipleri vard. Garba doru Eskiehir ve Bursa, merkeze doru Konya belli ballar arasnda idi. Ankara susuzdu. Aaszd. Kuru ve yaban idi. Fakat Byk Millet Meclisi orada kurulmu, orada toplanm, btn sava oradan idare edilmiti. Yeni idarenin milletleraras edebiyatta ad Ankara Hkmeti idi. Meclis toplandktan iki ay kadar sonra Malatya Milletvekili smet Paa, Ankarann bakent olmas iin Meclis Reisliine takrir verdi. Baz duraksamalar gsterilmekle beraber, sonunda herkes en kestirme yolun, bulunduumuz yerde 146

kalmak olduunda birleti. Meclisten ktmz vakit hemen kap nne eski bir idare amirinin dikmi olduu am gstererek: Baknz aa da pek iyi yetiiyor, diyorduk. Vaktiyle balar aalkm. Yaknlarda kk korular varm. ankaya bekisine bir gn: Buradaki aalar ne diye kestiler? diye sormutum. Glgeden baka bir ey verdikleri yoktu ki, dedi. Bir defasnda da yerli bir tandk bize: Geliniz, size bir mazlk gstereyim, dedi. Arka taraflara doru gittik. Hayli uzaklatk. Bir keden sapnca: Aa... dedi. plak bir da idi: Harpten nce buras mazlkt, ne olmu bunca aa? diye at. Yeil Ankara bal ile Hkimiyet-i Milliye gazetesinde bir bamakale yazdm vakit, Mecliste deta hakarete uryacaktm: Dalkavuk... diye syleniyorlard. Baknz, dedim, ikiden biri, ya Ankara yeil olur ve su gelir, yahut devlet merkezi olmaz. Hlbuki ben Birinci Dnya Harbinde lde Bir-s-Sabada yeillik yarattmz grmtm. srail, birka binal bir iki baheli bu kasabay imdi altm bin nfuslu ehir haline getirmitir. Ben insan iradesinin yaratclndan hi phe etmemiimdir. evk ve eyimserliimi en g artlar iinde kaybetmeyiimin sebebi budur. Ankarann modern bir merkezi olabilmesi iin aylarca hatta yllarca btn edebiyatm seferber ettim. ehir plncl fikrini yaymak iin birka yz yaz yazdm. Eer Frenk uzmanlar abuk kovulmasayd ve son defa stanbulda olduu gibi, speklsyoncular ve arsa tccarlar plna musallat olmasaydlar, Ankara bugn imdikinden birka misli daha ileri bir ehir olurdu. Geenlerde len eski ngiliz bykelilerinden Sir Georges Clarck, Trkiyeye son geliinde benimle bulutuu vakit: Ankaradan geliyorum. Hibir eye amadm. imento olduka, btn o binalar yaplabilirdi. Fakat Ankarann yeilliine atm, demiti. Ben Yeil Ankaray yazdm yllarda Sir Georges Clarck da ankayadaki ahap evinden ufuklar boyu bozkr boluunu seyrediyordu.

***
Ankara iin bir rapordan baz paralar sunuyorum: ehirlerin kuruluu, byy ve yapl, mcerred manada almak artile, rakmla hi de ilgili deildir. harpten nce dnyann en bayndr ehirlerinden biri saylan Madridin denizden ykseklii 655 metre idi. Mnihin rakm 526dr. Buna kar Berlinin, Londrann, Parisin Nevyorkun, Oslonun, Hamburgun rakmlar 30-200 metre arasndadr. Fakat biz, Ankarann 907 metre olan yksekliini ne Berlinin 70, ne de koca bir yeni zaman ehri olan San Salvadorun 682 metre olan rakm ile kyaslayarak bir hkm karamayz: nk Ankara, zerinde 13 vilyet bulunan ve Trkiyenin en geni paras olan iklim zellikleri kendine has Orta Anadolunun bir toprak paras stnde kuruludur. Buras bir yayladr ve bu yksek platformda dnyann en engin medeniyetleri domu ve gelime imknlar bulmutur. nk bu yaylada iklim, erkek bir iklimdir. Yllk s ortalamalar byk farklar gstermez. Trait de climatologie biologique et medicale adl eserinde Lion Tp Fakltesi climatologie ve hydrologie thrapeytique profesr Bay Piry, bu yaylay -yanl bir grle- bozkr olarak sayd hlde burada bir medeniyetin kuruluu iin en byk vasflarn bolluunu u cmlelerle anlatmaktadr: ...Bu iklim, mihnet ve meekkate kar koyma terbiyesini veren esiz bir mekteptir. Buradaki insan tabiatn asiliiyle savamay ahlk edinmitir. Scak memleketlerin yakclna olduu kadar, kutup souklar ile uyuabilir. Bu iklim, inisiyatif yeteneini ve moral enerjiyi gelitirir. Bu rkn cilt dokusu kuvvetlidir. Hava deiimleri onun karakterinde sava vasflar kuvvetlendirir. Moskova Merkez Biyologie ve Climatologie Enstits profesrlerinden Dr. Aleksandrofa gre: Osmanl Trklerinin, anayurt iklimlerine hi benzemeyen dnyann drt kesinde asrlarca yaayabilmeleri ve buralarn muhit zelliklerine gre kuaklar yetitirmeleri, ite bu yayla ikliminin nimetlerinden biridir. Ankarann on yllk hava basnc, ortalama 685,5 milimetredir. Deniz dzeyinin normal basnc 760 milimetre olduundan bunun manas udur: nsanlarn shhati zerinde en byk bir etkisi, atmosfer basnc, enternasyonal 147

miyarlara gre, Ankarada tatl bir yayla zellii gsterir ve ok deimez. Ankara ikliminin en orijinal tarafn sda buluyoruz. Ankarann on yllk s ortalamas, sfrn stnde 12 derecedir. Hlbuki bir de byk ehirlerin yllk s ortalamasna baknz: Oslo 5.5, stokholm 5.7, Kopenhag 6.9, Liverpul 9.4, Londra 9.8, Hamburg 8.4, Berlin 9.4, Mnih 8.4, Paris 10.2, Zrih 8.4, Viyana 9.6, Belgrad 11.2, Bkre 10.2, Varova 7.9, Leningrad 4.6, Moskova 3.4, Odesa 9.9, ikago 10.1, Nevyork 11.0, Vaington 12.07... Bu, u demektir ki, eer siz, s ortalamasn, ehir gelimesi iin bir l olarak alyorsanz, Ankaramz, dnyann en ileri ehirlerinden biri olacaktr. 907 rakml Ankarada s en yksek olarak birka gn 37.5 dereceye kabilir. On ylda, yalnz tek bir gn mstesna, sfrn altnda 20.5 dereceden aaya dmez. Gece gndz s fark nihayet 25 derecedir. Hlbuki rakm 150yi bulmayan imal (Kuzey) Amerikasnn Nevyork, Vaington ve btn Ohio ve Texas vadileri zerine kurulmu yirminci asr ehirleriyle Avrupann baz byk merkezlerinde bu s ortalamalarnn byk farklar bir felket hlindedir: Tayfunlar, kasrgalar, toz bulutlar, frtnalar, btn meden vastalarla cihazl olan bu ehirleri daima tehdit etmektedir. Eksiksiz ijiyen artlarna ramen scaktan lenler, souktan donanlar, salgn hastalklar, hayat ve hareketi felce uratan tabiat afetleri hep bu mthi shunet farklarnn arkasndan geliyor. Biz Ankarada bunlar yalnz gazetelerde okumaktayz. Sonra Ankarann u iklim zelliklerine baknz: Ankarada ylda 116 gn s 25 derecenin stne kabilir. 95 gnn gecesi sfrn altna iner ve yalnz 15 gn gndzn shunet sfrn altnda kalr. Ankarada senede ancak 46 gn sis oluyor. Bunun 7 gne indii de vakidir. Ankarann en ok esen rzgr poyraz, yani s a l k rzgrdr. nce Ankara, bir bozkr deildir. nk, enternasyonal birimleri rutubet miyarna nisbeti 55-75 derece olan yerler orta derecede kuru saylr. Ankarann on yllk rutubet vasatisi 57dir. Yani orta derecede kuru ehirler arasndadr. Yalnz, sda olduu gibi, rutubette de Ankara havasnda bir dzenlilik gze arpar. Ankarann rutubet ortalamasnn 60 olduu yllar vardr. Fakat 54ten aa dt yoktur. imdi, Ankarann modern ehir ve shh ehir davasndaki byk meselelerinden biri zerinde duracaz. Prof. Piry diyor ki: ... ehirler, bilhassa salgn hastalklarn yerlemesine imkn vermez. Orta Anadoluda insanlarda ve nebatlarda, bnyev hastalklara az rastlanr. Tberkloz ferddir. Buralarda daha fazla iklimin shhat zerindeki menfi tesirlerini nleyerek ijiyen vastalarnn yokluu dolaysiyle grlen anjin, grip gibi hastalklara tesadf edilir. klim dolaysiyle yenen ar yemekler, mide ve karacier hastalklarn dourur. Tp, mevsim hastalklarnn, bilhassa yksek rakml yaylalarda, en fazla, rutubetin kararll ile nlenecei sonucuna varmtr. Bugnk fen, dorudan doruya yamur yadrtamyor. Fakat tecrbeler, bize bu alanda kymetli iki imkn vermitir: Biri, tabiata rutubetin ekonomisini reten aa, teki shhatin en belli bal artlarndan biri olan belli s ve rutubet derecelerini temin eder stma santrallar. Aa, rutubetin hazinesidir. Havada rutubet derecesi azaldka ona rutubet verir. Fakat toplu hlde aa, yani orman, bir taraftan rutubeti korurken, dier taraftan da yamur bulutlarn toplar. Bol aa, ki bizim Orta Anadolu iin byk davamzdr, elde ettiimiz zaman Ankarann rutubet varl iin en byk faktr salam olacaz. Eksiklerimiz, bol aa ve modern stmadr. Bunlar yalnz Ankara iin deil, btn Trkiye lsnde istiyoruz. Biz ki yerden fkrr gibi ehir kurmu ve dnyann en zengin kmr ve linyit kaynaklarna sahip bir milletiz. Eksiklerimizin ikisini de tamamlamak nihayet azam ksaltlm bir zaman meselesidir. nk bol aa ve modern teshin, Trkiyede yeni zamanlar ehri kurmakta olan Kemalizmin ehircilik davasnn iki ana vasfdr.

-31923te bir buuk katl Meclis binasna giriyoruz. Bu bina, Merutiyet devrinde ttihat ve Terakki Frkas tarafndan iane ile yaptrlmtr. Kapnn karsnda reis yaverlerinin de oturduu bir bekleme odas. Koridor zerinde sada kk bir oda reise ayrlmtr. Solda byk bir oda var ki, bakanlar, milletvekilleri burada buluurlar. Mustafa Kemal de umum temaslarda bulunmak iin buraya gelir ve dipteki yaz masasnda oturur. Toplant salonu skc ve bozuk kldr. ki yannda merdivenle klan dar dinleyici balkonlar vardr. Dinleyiciler de, milletvekilleri gibi, ayn koridordan geerek, ayn salon kapsndan girip balkona karlar. Milletvekillerinin oturmalar iin ancak eski mektep sralar bulunabilmitir. Mill Hkimiyet rejimi, 23 Nisan 1920de, eski bir siyas partinin bir vilyet merkezindeki bu kulp binasnda kurulmutu. Kuvay- Milliye devri bu atnn altnda gemitir. Padiahlk bu sralarda oturanlarn oylar ile kaldrlmtr. Sonradan Cumhuriyet Halk Partisi merkezi iin kullanlmak zere, birok tadiller yapldndan, imdi ayn binann iinde eski havay yakalamak bizim iin bile g. O dekor olduu gibi kalmal idi. Yeni devrin balca hatras idi. Bu hatray bozmak gnahn, Halk Partisi umum ktibi Recep Pekere affedemem. 1923 Austosunda yan locaya kp da salonda toplananlara bakanlar, yar Asyal bir teokratik devletten tam Avrupal bir lyik devlet karmak iin bir sr nizamlar koymaa hazrlanan devrimciler karsnda bulundukla148

rna phesiz inanmazlard. Bunlar, eski messeseleri ykmak ve yeni messeseler kurmak iin ak programl bir partiye sz vererek seilmi kimseler deildi. Vatanseverce iler grmee gelen, fakat 10 kiisi ikinci onuna uymayan, yetimece farkl, kafaca farkl, anlaya, gre, isteyie, ok defa, taban tabana aykr denecek kadar farkl bir kalabalkt. Bu kelimeyi fena bir manaya almaynz. Topluluk manasna kullanyorum. Mustafa Kemali liderlikten alnz. Yerine saa doru herhangi bir ahsiyet koyunuz. Bu kalabalk arasnda byle bir liderin bilkis eski messeseleri ayakta tutmak ve kuvvetlendirmek iin kolayca ounluk bulacana phe yoktu. Mustafa Kemal kendi ounluunu, yava yava ve yerine gre, ya sevilmesine, ya saylmasna, ya korkulmasna, inanlmasna veya arkasndan gidilmekten baka are olmyaca kaderciliine dayanarak yaratacakt. Bu ounluk yine de ok uzun yllar sun ve ereti olmaktan kmyacakt. Kalabal ksa ve ku bak bir tahlilden geirelim: Saracolu, Mahmut Esat, Vasf gibi Ankarada tandklarmzla beraber biz Trkler, fakat Trkln tam Batl kolu vardk. Tanzimattan beri devam eden kltr ve medeniyet ikizliini tasfiye etmek, eski nizam kklerine kadar ykmak ve Trk milletine, Bat topluluu iinde bir yeni a cemiyeti olarak yer alma imknlarn vermek iin Mustafa Kemalin zafer otoritesini frsat biliyorduk. Merutiyet devrinde eriyye mahkemelerini, niteliklerinde hibir deiiklik olmamak zere, meihat dairesinden alp adliye binasna yerletirmek bizler iin bir baar idi. Radikal reformlar fikri o kadar aznlkta idi. O gidile daha bir asr olduumuz yerde bocaladk. nk medreseler, sivil mekteplerden daha ok insan yetitiriyordu. Padiah ayn zamanda halifedir. Hkmette padiahn sadrazam varsa, halifenin de eyhlislm vardr. Maarif ikizdir: Sivil mektep ve medrese vardr. Sivil mektep dahi, kltr bakmndan medresenin kontrol altndadr. Adalet ikizdir: Bat dnyasndan aldmz kanunlarla hkmeden mahkemeler ve hkimler, eriat esaslarna gre hkmeden eriyye mahkemeleri ve kadlar vardr. Fetvasz harbe girilmez. Aile tamamiyle eriatln emri altndadr. stanbuldan en uzak merkeze doru her yerde iki kadroyu i ie grrsnz. Sarkl kadro, hi phesiz, daha nfuzludur. En itibarl vali bile sara kar riyakrlk eder. Kadn hukuksuzdur. stanbulda Trkler piyano alan veya nutuk syleyen arafl bir hanm sahneye karmay bir devrim sanmlardr. Fakat Birinci Dnya Harbinde kocas ile bir ada oteline inen Trk kadn, polis mdr tarafndan kolundan tutulup kovulmutur. Ayn arabaya binen kadn ve erkekten polis, kar koca vesikas sormaktadr. niversite vardr ama, iinde hr dnce nefes alamaz. Felsefe, medresenin maldr. Biz ileri Trkler nihayet bu kargaalktan kurtulmak zaman geldiine seviniyoruz. Bereket Mustafa Kemal, Enver gibi, gericilie dayanarak sadece ahs hkm ve nfuz kazanmak eiliminde deildi. Hayalimizde ne varsa, onun yklmaz ve kar konulmaz itibarna gvenerek gerekletirecektik. Hlbuki onun devrimcilii, bizim hayallerimizi bile aan bir enginlikte idi. Mavi gzlerine baktka, gelecek zamanlarn ryalarn grrdk. Acaba eserini tamamlayncaya kadar yaayacak myd? Btn kaygmz bundan ibaret. leri Trkler, dedim. Gerileri de vardr. lerinden Tanzimat ve gelenekidirler. Bunlar kklere kadar inen devrim kararlarn sevmiyeceklerdir. ou saltanatn kaldrln hazmetmemilerdir. Bir ksm hilfetin kaldrlmasndan memnun olmyacaklardr. Fakat hibiri yeni yaz ve dile, Trk milletini gerek kltr hrriyetine kavuturucu devrimlere kadar bizimle beraber kalmyacaklar, Mustafa Kemalden de ayrlmyacaklardr. Bunlar kerhen Kemalisttirler. imdi de ayn kimseleri Trklk devrindeki geri akmlara saplanm olarak grmekteyiz. Bir kltr hazrlklar olmamakla beraber, tam bir inanla Mustafa Kemale bal olanlar kaydetmeliyim. Bunlar iin o ne yaparsa doru idi. Ona bir yeni zamanlar habercisi gibi, samim bir imanlar vard. Urunda lmee kadar her eye raz idiler. Hocalar vardr. Bazlar aydncadrlar. ou tam kara kuvvettirler. Birinciler kendi hllerine braklsalar, eski binadan hibir ta kmldatmazlar ve halk arasnda uyank hocalklarn deil, taassubu okayan riyakrlklarn kullanrlar. Mustafa Kemal, bunlardan hilfetin dinde yeri olmadn, din delillerle ispat ettirerek faydalanacaktr. Kara kuvvet ise, Mustafa Kemal halife olsa kabul edecektir. Fakat hilfeti kaldrnca da, kendilerine salad menfaatler yznden, sessiz ve sinik, frsat bekliyecektir. Yalnz birka cesurdur. Her devrim kararn nlemek iin krsye kacaklar. Onlara gre Mustafa Kemal byk adamdr, millet kurtarcsdr, onsuz bu memleket olmaz ama, hele u etrafndakiler olmasa, gibi bir edebiyat tutturmulardr. Etrafndakiler, tabi bizler... Btn hnlar, hcumlar, kinleri, nefretleri bize dorulacaktr. Hilfet kalkt, apka giyildii, yaz deitirildii vakit, Mustafa Kemal yine Mustafa Kemaldir. Biz ise dalkavuklar, mfsitler, zndklar olarak lnetlerine urayacaz. Yeni seimlerde Birinci Millet Meclisinin ikinci grubu tasfiye edilmitir. Fakat bir muhalefet partisinin btn unsurlar yeni Meclise gelmitir. Aralarnda siyas hretler, yar veya tam aydnlar yle byle Trkler, fakat bilhassa Osmanllar vardr. Devrimci deildirler. Gerici de deildirler. Bunlar bil kayd- art Hkimiyet-i Milliye prensibini tutacaklar, Mustafa Kemalin diktatr olmamas iin dosta, muhalife uraacaklardr. Biraz sonra ilk gerek demokrasi savan bunlar verecekler, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kuracaklardr. Kendileri ile Mustafa Kemal arasnda asl ayrc arpma, Cumhuriyet iln edildii zaman balyacaktr. Vaktiyle Roman adl kitabmda Gaziciler ismini verdiim, o ne derse evet, neyi istemezse hayr diyen, pek az sevgi, birou menfaat duygusu ile onun ahsna bal birtakm da vardr. Silhldrlar. Meclisin iinde bir eit 149

mfreze halindedirler. Vaingtonda ilk kongre topland vakit, yelerden birou yataanl imi. Birinci ve kinci Millet Meclisinde de tabancal idi. Yaay, giyini ve tutum bakmndan biz stanbul kyafetliler kinci Mecliste yadrganrdk. Henz potur ve klot braklmamt. Kalpaklar, biroklarna, garip bir dallk hli verirdi. kinci Meclisin yalnz vatanseverliinde phe yoktu ve birbirine bu kadar aykr kafa ve mizalar biraz kaynatran yourucu hassa da bu idi.

***
Mustafa Kemal, Rauf Orbayn yerine eski arkada Fethi Beyi bavekil setirmiti. Mustafa Kemal, Austostaki toplanndan 20 Ekime kadar hemen her gn Meclistedir. Parti grup toplantlarna reislik eder. Pek nemli iler olduu vakit krsye kar, konuur ve tartmalar yapar. Kendisine has bir reislii vard. O zamanlar takrirlerin oya konmadan nce reis tarafndan aklama yaplmas detti. Mustafa Kemalin aklamas yle olurdu ki, takririn kabul m, yoksa ret mi edilmesini istedii anlalrd. Bir defa byle takrirlerden birini oya koydu, beklediinin aksi knca: Ltfen ellerinizi indirir misiniz? Galiba eyi izah edemedim.. dedi ve yeniden ret karar istediini hissettirerek izah etti. Byk devrim devrinin balangcnda hibir eyi oluruna ve tesadfe brakmak niyetinde olmad belli idi. Bir defa da Halk Partisi tz konuulduu zaman, hoca milletvekillerinden biri krsde ar tenkitlerde bulunuyordu. Tenkitler hi de hoa gidecek eyler deildi. Hoca bir aralk: Bu asr kelimesi de ne demektir? deyince, Mustafa Kemal, reislik makamnda oturduunu unutarak, yukardan hatibe doru eildi: Adam olmak demektir, hocam, adam olmak... demiti. Dorusu btn devrim programnn da hulsas bu idi. Yeni ve parasz devlet, yz binlerce Rumeli gmeninin yerletirilmesi gibi pek ar ve tehlikeli bir yk altnda idi. Kapal bir oturumda yerletirme ileri zerinde grmeler yapld srada, Trk airi Mehmet Emin Bey krsye kmt. Hicretler ve muhacirlere dair uzun bir mensur iir okuyaa koyuldu. Amel tedbirler stnde durulmasn istiyen milletvekilleri sabrszlanmakta idiler. Mustafa Kemal, yine hatibe doru eilerek: Sadede geliniz, beyefendi... dedi. Mehmet Emin Bey: Sadede arkadalar gelecek, reis beyefendi... dedi ve ktlarn toplayarak indi idi. Cumhurreisi olduktan sonra, daima elindeki ktlar okumaa mahkm oluu ve Meclis tartmalarna artk katlamamas, Mustafa Kemalin bir hatip olarak tannmamasna sebep olmutur. Pek hnerli bir krs oyuncusu idi. Oyuncu kelimesini en iyi manasna almalsnz. Bazan bir hatip dolgun bir Meclis havas iinde krsye kar. ounluun karar deta baklarda okunur. Bu havay nce hafifletmek, sonra datmak, nihayet baka bir yne aktarmak iin Meclisin ruh hli ile inceden inceye oynamak zarureti vardr. Mustafa Kemal zorlama taktiini pek az, meydana kan meseleler hayat nemde olduu zaman kullanmtr. Bir gn krsye frlyarak aa yukar demiti ki: Alacamz kararlarda halk temayllerini elbette gz nnde tutacaz. Mutlaka bu temayllere kar hareket etmiyeceiz. Fakat eer prensiplerimiz bahis konusu ise, bamz veririz, prensiplerimizden fedakrlk etmeyiz! Meclisin trl kaynamalar iinde gen hrslar da belirmekte idi. Bakanlar, milletvekilleri tarafndan seildii iin, abuk parlamak istiyen genler koridor avna karlard. Bunun ilk misalini rahmetli Necati vermiti. Bir iskn vekleti kurulmas iin takrir imzalatlyor, bu byk meselenin bal bana bir veklet olmakszn baarlamayacan anlatmaya alyordu. Yeni kuruluun kahraman olaca iin vekil de phesiz o seilecekti. Krsden yine btn atei ile konutuu srada, milletvekilleri arasnda, elinden hi eksik etmedii tespihi ile ayakta duran Mustafa Kemal: Btn bunlar vekil olmak iin sylyorsun, seni vekil yapmyacaz, diyordu. Fakat Fethi Bey kabinesinin listesinde skn Vekili Mustafa Necati ismini grrsnz. Mustafa Kemal; kendisi ile dorudan doruya hasmlalmadka, kinci ve inat deildi. Bilkis mstesna bir yetitirmeci idi. Necatiyi de sonradan pek sevdi. ld vakit Mustafa Kemal arkasndan deta hngr hngr alamtr. Alama zaafna pek az dtn de hatrlatmalym. Mustafa Kemal, her trl zaaftan tiksinen bir kuvvet, zek ve irade adam idi. 150

Bir yanda muhafazakrlk, bir yanda Mustafa Kemalin ahs otoritesinin artmasn nlemek isteyen Mill Hkimiyetilik, bir yanda da ileri hareketilik akmlar artk iyice belirmektedir. Mustafa Kemal, akamlar sofrasnda ileri hareketi ve onun urunda verilecek btn savalar hazrlamaktadr. Arkada Fethi Beyi ve hkmetin sac ve geri fikirli adamlarn tenkit etmektedir. Sanki bir devlet reisi deil de, bir muhalefet lideri idi. Bir defasnda hkmet aleyhine iyice giriildii srada, holden Fethi Beyin sesi duyuldu: ocuklar susunuz, hkmeti geliyor... diye tellanmas grlecek eydi. Beklemek, sabrla, fakat hazrlayarak, yoklayarak, hatta sinerek, her vakann hakkn vererek beklemek! Bir defa Saracolu krsde Arap kltr diye tutturduu vakit hocalar ayaklanmlar, hatibi dvmek iin krsye doru yrmlerdi. Saracolu, acaba kendimi zerlerine mi atsam, ne yapsam, diye dnd srada kapdan Vasf ve arkadalar girerek krsye kotular ve bir kavga cephesi kurdular. Bylece hocalarn ayaklan sonuna kadar gitmedi. O akam Mustafa Kemal, Saracoluna diyordu ki: Bak ocuk, byk bir hata ettin. Ya seni dvselerdi ne olurdu? Yapacamz bir mddet daha geri brakmaya mecbur kalrdk. Byle eyler tertip ister. Daha nce bize haber vermelisiniz. Hazrlkl olmalyz. Sonra u fkray anlatmt: Sakaryadan dnmtm. stasyona knca hocalarn beni Hac Bayrama gtreceklerini haber verdiler. Baktm ki, Mehmetiin zaferini trbeye kaptracaz. Ret de edemezdim, kalabalk arasnda yava yava yryerek bir tertip dnyordum. Tam Meclisin nne gelince, birden ayrldm, balkona karak nutuk sylemeye hazrlandm. Halk da milletvekillerine katlarak karmda bir dinleyiciler kalabal topland. Syledim, sonra ieriye girdim. Program bu olmu oldu.

***
Hemen hi kimse de gidiattan memnun deildi. leri hareketiler, frka seimlerinde yksek kadroya gerici hocalarn sokulmasndan ikyeti idiler. Bu kadrolarda, devrime inanarak Mustafa Kemal ile sonuna kadar alacak olanlardan hemen hibir gen yoktu. Byk taktiki, bu genlerin kendisi ile birlik kalacan bilmekte, asl teki ve aykr kalabal nasl yrteceini hesaplamakta idi. Onlar imtiyazlandka Mustafa Kemalden ayrlmyacaklar, ikbal nimetleri uruna kanaatlerini kolayca feda edeceklerdi. Feda etmiyecek olanlar da muhalif olarak karsna alacakt. Bizler, kendimizin ne kadar azlkta olduumuzu unutuyor ve bir tekin bu bir avu azlkla nasl bir duruma deceini hesaplamyorduk. O zaman dpedz, sadece orduya dayanan bir istibdat rejimi kurmak lzmd. Mustafa Kemal ise Meclisi idi. Her ey, son, en son imknlar tecrbe edilerek mill iradenin tecellisi mantna uymal idi. 1923 notlarmdan birini okuyalm: Bahede Ahmet Bey yanma oturdu. Seim listelerini kendisine verdik. Daha nce bizimle konumaya gelen bahriyeli Ali Rza Bey kalkt, Meclise girdi. Ahmet Bey, Ali Rza Beyin kalkt yeri gstererek: Bizi bu mu idare edecek? dedi. lk listede Ahmet Beyin de ad varm. Bu liste daha gen ve liberalmi. Yeni listede ise geri, snk ve itaat etmekten baka meziyetleri olmayan kimseler var. Ahmet Bey: ttihat ve Terakkinin yolunda gidiyoruz, dedi. Hem kzgn, hem krgn idi. Oportnistlerle klikilerin ste getiini gryorduk. Aramza katlan gen bir milletvekili: ktidar saa kayor. Hepimizi feda edecekler, diye sylendi. Liste ounluk kazand. Hi kimse krsye kp koridorda sylediklerini tekrarlamamakla beraber, Mustafa Kemal Paann hatr iin susulduu da belli idi. Srada yanmda bulunan Yunus Nadi, Necmettin Mollann ismini ilve etti. Ben hoca Mahirle beenmediim birka kiinin adlarn sildim. ttihat ve Terakki devrini hatrlyanlar, idare heyetlerinin merkez-i umum yerine geeceini dnerek, hem istemediklerinin hkm ve nfuzu altnda kalmaktan, hem de kendilerinin bu hkm ve nfuz mekanizmasnda hisseleri olmadndan kederli idiler. Akam st birka arkada ay imek iin belediye bahesine gittik. Ac eyler konutuk. Btn gazeteler Meclisin dman, btn genlik gen milletvekillerinin aleyhinde idi. Necatiye arkadalar mektup yollayarak: Bu iin sonu kmayacan anlamyor musun? stifa et gel, diyorlarm. Acaba Mustafa Kemal partiyi ve Meclisi hkmete kar daha serbest brakmyacak myd? Eer bugn byle bir serbestlik olsa Fethi Bey hkmetinin ayakta duramyacana phe yoktu. Btn gn Meclis havas hep byle zntl geti. 151

Yakup Kadri ile beraber eve dndk. Yemekten sonra da dertletik. Yakup, bir selmn alabilmek iin sabahtan akama kadar Mustafa Kemal Paann yolunu bekliyen milletvekillerinden bahsederek: Ben de onlardan olacakmm gibi, o kadar sevdiim Mustafa Kemale Mecliste rastlamak istemiyorum, dedi. 14 nc Louis devrinde btn asilzadeler kraln bir gz iltifatn kazanmak iin Versay Saraynn tavanaras odalarna yerleirlerdi. ki baca olmad iin ne ziyafetlerde, ne de suarelerde kral gremiyen bir asilzade bir gn el arabas ile byk havuzun kenarnda bekler. Kral yanndan geer, fakat ktrm asilzadenin yzne tiksinerek bakar. Azilsade kendisini havuza atarak intihar eder. imdi Mecliste hep bu ktrmn hayalini srkliyerek dolayorum. Ben de, o da Mustafa Kemalin inklplna inanyoruz. O bir hkmdar gibi putlaamaz. nsanl anlayn da seviyoruz. Biz genler kendi aramzda rekabetlerle, kskanlklarla paralanarak ve yalnz onun kuvvetini yiyerek, Mustafa Kemali istemediimiz tarafa kaydrmyor muyuz? Ama ne bizi, ne de fikirlerini feda etmesine ihtimal var m? Frkada kuvvet kafadan fazla, kolun elinde! Genler ne zaman toplanacaklar ve birleecekler? Tabancal olmamz deil, fakat ylmadmz gstermekliimiz lzm geliyor. Mustafa Kemal ise, hocalar, Men-i Mskirat Kanununun kaldrlmasna doru hazrlamaktadr. lerinden biri demi ki: Dinde mskirat haram deildir, iene ceza verilir! Mustafa Kemal, taassubun batan baa kasp kavurduu, memleketi Birinci Dnya Harbi ncesinden bin beter bir cehenneme evirdii o srada hoca fetvasn, iki kanununda ve son defa da hilafetin kaldrlmasnda kullanacaktr. imdi bu notlar gzden geirdike, biz titizlerin Mustafa Kemali 1923te, Afgan Kral Emanullaha benzeteceimizi dnemediimize ayorum. 1923te Trkiyemiz lzumundan fazla geri, medreseler, tekkeler, eyhler ve derebeyleri halk ynlarna hkimdi. stelik saltanat ve hilfet taraftarlndan, bakentlii elden gittii iin topyekn aleyhimize dnen stanbul gazetelerinin tahriklerinden de kuvvet almakta idiler.

***
Ben Akamda hemen hemen eski polemik sertliini bulmutum. Hava Ankaraya kar o kadar kt idi. stelik en ok biz gen ve yazar milletvekilleri hcuma uruyorduk. Admz: Dalkavuklar... idi. Salonlarda, toplantlarda, her yerde itibarmz kaybetmitik. stanbula gelince zorcu ve cakac milletvekilleri de Ankara hakknda pek kt bir his brakmakta idiler. Hemen her gn gazetelerde yle bir telgraf grlrd: Ankara -...mebus... ... mebusu... stanbula hareket etmilerdir. Klk kyafetleri, tavrlar ve edalar ile bunlar bir rejimi sevdirecek deil, fakat zati hazmedilmeyen bir rejimden herkesi bsbtn nefret ettirecek kimselerdi. stanbul inatlar, havay zehirlemekte Ankara gsteriilerinden daha az zararl deil idiler. Zafer ve ncesi tamamiyle unutulmutu. Bir yaz gnnn kk bir hatrasn nakledeyim. Kprden vapura binmi, Bykadaya gidiyorduk. Kzm inasi, galiba Necmettin Sadak, rahmetli Cavit Bey ve ben gvertede beraber oturmutuk. Moda iskelesinde vapura ttihat ve Terakki Merkez-i Umum azasndan rahmetli Dr. Nzm bindi. Cavit alayc ve tenkiti idi. Anadoluyu da, Ankaray da, Mustafa Kemali de pek hafife alyordu. Milletvekillii taslamamak iin tartma aramyordum. Fakat Doktor Nzm tam bir intikamc ve kinci dili kullanyordu. Hristiyan aznlklarla Trkler arasnda fark yapldndan ikyet edecek kadar kendini unutmutu. Politika tartmalarn hi sevmiyen Kzm inasi bile, eski Merkez-i Umum gnlerini hatrlyarak, bir aralk: Aman doktorcuum, hi olmazsa sen bunlar syleme... dedi. Doktor Nzm: Bizim zamanmz baka idi, imdiki zaman baka... diye cevap verdi, sonra da: Trabzon ttihat ve Terakki ubesinin evrak nerolunsun. Kuvay- Milliyeyi kim yapmtr, renirsiniz, diyordu. Cavit: Evet Mustafa Kemal bir devlet adam olamaz, siyaset bilmez, hkmet ileri bilmez, fakat askerliine de bir ey diyemezsiniz ya! diyecek olmutu. Doktor Nzm: Askerlik mi? Ali hsan Paa ordunun bana gesin. Plnlar hazrlasn. Tam kumanda verecei zaman sen gel, onu at, koulu arabaya bin ve zmire git... dedi. Hatta kendi aralarnda birbirine zt birok cereyanlar, Mustafa Kemali ykmakta birlemilerdi. Hi kimsenin de bir program yoktu. Mustafa Kemal yklp da ne olacakt? imdi daha iyi dnyorum: 14 Mays 1950yi 1923 ylna doru gtrnz. Ne olacamz kolayca anlyabilirsiniz. 152

Bereket Mustafa Kemal tandklar adam deildi.

-4Feylesof, fiillerin tarihi fikirlerin tarihidir, der. Devrimci Mustafa Kemali youran fikir hareketleri nelerdi? Mustafa Kemal kimleri ve neleri okumu, kafasn nasl hazrlamt? Bu metotlu bir hazrlan deildir. Bizim Tanzimattan sonraki fikir hayatmz, Fransz ihtillcilerini yetitiren tarih, felsefe ve ilim gemiine benzemez. Bu stnkr bir slahat edebiyatdr. Onda ne ekonomik, ne sosyal bir meslek karakteri vardr. Tanzimattan sonraki devrimizde, Merutiyetteki Trklk akmna kadar, kafalara yn verici sanatlar ve dnrler grlmez. Bu edebiyat bazan uyank vatanseverler, bazan vatanlarn da, milletlerini de hor gren Frenk taklitileri yetitirir. Nasl bir cemiyet olacaz? Nasl bir devlet olacaz? Batllama tarihinin tannm adamlar eserlerinde byle suallere cevap vermemilerdir. Bir hrriyet ve merutiyet davasdr, gider. Bu ise bir rejim meselesidir. Osmanl devletinin ve cemiyetinin yeni zamanlara gre nasl gelimesi lzm olduunu tartan fikr, ekonomik ve sosyal devrim davas deildir. Din ve dnya ileri birbiri iindedir. Devletin teokratik niteliine dayanan ve halkn cehaleti ile taassubundan kuvvet alan medrese faktr, btn mill hayat zerinde basksn ve kontroln hissettirir. niversite, dnce terbiyesi bakmndan medresenin hkm altndadr. Kadn hr deildir, dn hr deildir, yaay hr deildir. Hr dnmeyi ve hr yaamay isteyen vatandalar gibi, Mustafa Kemal de bu basky geceli gndzl hisseder. Ondan nefret eder. Fakat bu nefret, Mustafa Kemali tatl su Trk gibi, memleketinden ve milletinden tiksindirmez. Onu mitsizlik iinde, ykp devirmez. Bilkis ona ilk frsatta bu baskdan silkinmek, bu basky, asl hrriyet olan dnce, vicdan ve yaama hrriyetlerini yasaklayc basky ykp devirmek akn verir. O da meslek kitaplar dnda umum bilgiler edinmitir. yi muhakeme eder. Okuduklarn, grdklerini ve dinlediklerini iyi kavrar ve onlar terkip etmesini bilir. Hayat ve sergzetleri kendisini bir eye inandrmtr: Biz Batl bir millet ve bir Bat devleti olmadka kurtulamayz. Bizi Batl bir millet olmaktan ve bir Bat devleti hline gelmekten alkoyan gelenekler ve messeseler kalkmaldr. Taassuba kar aka cephe alnmaldr. Halk, kara kuvvetin penesinden kurtarlmaldr. Halk biz yetitirmeliyiz. Onu kara kuvvet yobazlarnn eitimine brakmamalyz. Mustafa Kemalin Trklk hareketini takip etmi olduunu sanmyorum. Kuvay- Milliye devrinde ve sonrasnda ise, bilhassa Trk fikir ve sanat adamlar ile temas etti. Ziya Gkalpa, ge ve g sndn hatrlyorum. Asla siyas rk ve Turanc deildi. Trkiyeci, Trkiye Trks idi. Sonradan dil ve tarih bakmndan o kadar sarld milliyetilikte Asyaya doru ve geriye doru bakmazd. Bu meselelerle de, hayli sonradan ilgilenmitir. Mustafa Kemal, byk bir realistti. Siyasette, topyac zaaflarna dmekten kaard. Ziya Gkalp, tandktan sonra, Mustafa Kemale hayran kalmtr. nk devrimci olarak, en ileri Trklerin bile kurtulacaklarn sanmadklar Ortaa messeselerini bir hamlede ykm ve Trk milliyetiliine engin ufuklar amt. Mustafa Kemalin devrimcilik mesleinde ilmiyi andran formller, sonradan ve kendiliinden doacaktr. Kurtulu devri nihayet bulduktan sonra, devrimcilik eseri ilk zamanlar hatra gelmiyen hayret verici bir tecans gsterecek ve ileri Trkler btn harekete Kemalizm ismini vereceklerdir. Mustafa Kemal, bir memleketli idi. Avrupaya birka defa uramtr. lk seyahatlerine dair tuhaf fkralar anlatrd. Fethi Bey ataemiliter olduu vakit Parise gitmiti. Selnikte apka ve sivil esvap almak zere bir maaza semi. Uzun tyl Tirol apkasndan pek holanm ve satn alarak valizine koymu, Fethi Bey vestiyerde o apkay grnce: Bu da ne Kemal? diye hayret etmi. Mustafa Kemal ise onun hayretine am: Beenmedin mi? Maazada en ok onu beendim. Sokakta bu apka ile kimseyi grdn m? Hemen orada kendi apkalarndan birini vermi. Grand Hotelde telefonla hizmet ettirmeyi bir trl beceremedikleri iin, kahvalt istemek zere, yatak odasnn kapsnda arkada ile bir garson yakalamak iin nasl nbet tuttuklarn glerek hikye ederdi. Byk harpte tedavi olunmak zere Viyana ve Karlsbatta bulunmutu. O seyahatten kalma bir hatra defterini ara sra okurdu. Defter, Franszca idi. Zannederim, bir kadndan Franszca ders alm olmaldr. Franszcay az konumakla beraber, okuduklarn anlayabilecek kadar bilirdi. ankayada devrimcilik hayatna giren Mustafa Kemalin hazrlan zerine edindiimiz bilgiler bunlard. Sofralar uzun srer, herkesi konuturur, sabrla dinlerdi. Meden kanun fikri Mahmut Esat, Saracolu, kr Kaya 153

gibi Batda okumu Trkler tarafndan ilham olunmutur. Ltin yazs biz birka Trknn telkinleri sonucu idi. Bir ar gibi ieklerden bal toplard. Ama o yapmal idi. onsuz hibirinin yaplmasna imkn yoktu.

KEMALZM Devrimler -1Gerekte deien ne idi? Hibir ey veya pek az ey... Padiahlk kalkmtr ama, bil-irs- velistihkakVahideddinin yerine geen Abdlmecid halifedir ve Dolmabahe Saraynda oturmaktadr. Mslmanlkta dini ile dnyann birbirinden ayrlmyacan iddia eden hocalar, halifenin padiah da olmas lzm geldii fikrinden caymamlardr. Muhafazakr Osmanl ve sa eilimli Trkler de, hl merutiyetidirler. Mustafa Kemal hilfeti padiahlktan ayrmakla ve devlet merkezini Ankaraya nakletmekle btn hkm ve nfuzu kendi ahsnda toplamak isteyen bir zorlama yapmtr. Fakat Meclis, eski Meclistir. Hkmet bakann ve yelerini ayr ayr o seer. Mustafa Kemal de, nihayet, bu Meclisin reisidir. Bir gn merut hkmdarla dnmek iin, bu sistem olduu gibi kalmaldr. Gn domadan meme-i ebden neler doar? Mustafa Kemal yarn lebilir. ldrlebilir. tibarn kaybedebilir. Byk gazeteler stanbulda kmaktadrlar ve halk efkrn bu gzel ihtimale hazrlamaktadrlar. Mecliste hi kimse Cumhuriyet kelimesinin aza alnmasn istemez. Mustafa Kemal, smet Paa ve fikirdalar ise, sk sk, rejimdeki bu gayr-i tabiliin abuk nihayet bulmas gerektiini ileri srmektedirler. Yabanclara gre Trkiyede devlet ekli askdadr. Bir gn kapal bir grup konumasnda smet Paa, yabanclarn devlet ekli zerindeki bu phelerini milletvekillerine anlatmt. Bir gn de Mustafa Kemal, galiba Avusturyal bir gazeteci ile grt srada, Cumhuriyet kelimesini azndan karmas zerine Meclisin ve stanbul gazetecilerinin yrei oynamtr. Meclis Reisinin kk odasna kouan birtakm milletvekilleri Mustafa Kemalin bu dil srn dzeltmesini istemilerdir. Balarnda Hamdullah Suphiyi (Tanrver) grmek hayli tuhaft. Gine bu kk odada geen bir konumay 11 Eyll 1923 tarihli notlarm arasnda saklamtm. Konumann rejim meselesine deinen ksmn buraya alyorum: Divandan sonra, saat yarmda, reis vekili Sabri Bey (rahmetli Sabri Toprak) ve bir iki arkadala yemee kyorduk. Meclisin i kapsndan baheye ineceimiz srada, Mustafa Kemal Paann hademeye pabularn sildirdiini grnce durduk. Gznde, kendini bir tuhaf deitiren, olduundan daha zayf ve yal gsteren kenar kapakl toz gzl vard. Parti toplantsnn kata olduunu sordu. te idi. Bana birde olduunu sylediler, onun iin erken geldim, dedi. Odasna giderken bizi de ard. Milletvekili olmakla beraber hl yaverliini yapan eski subaylardan biri, parti tznn son eklini getirdi. Tzk bugn btn milletvekilleri tarafndan birer birer imzalanacakt. Biraz sonra cebinden tzn bir nshasn kard: Sahife ana yazd Franszca bir cmleyi okudu. Bu, Fransz Cumhuriyetinin bir ve gayr-i kabil-i tecezzi olduunu syliyen cmle idi: Dn akam Fransz htill tarihini gzden geirdiim vakit not etmitim, dedi ve sildi. Bir sualim zerine Kanun- Esas tadilleri meselesine getik. Biraz nce ieriye giren Yunus Nadi de aramzda idi. Gazi dedi ki: Cumhuriyet ne demektir? Kamusa baktm, chose publique kelimeleriyle tercme edilmitir. Bizde mnas ne olmal? Gazinin, sz hangi konu stne getirmek istedii belli idi. Kanun- Esasde yeni hkmet eklini aka gstermek sras geldiini syliyen Sabri Bey: Mesele bugnk vaziyetin ifade edilmesinden ibarettir, dedi. Gazi: Ben projeyi grdm. ok eksik yerleri var. Bu hafta kendim uraacam. Sonra baz arkadalarla husus mzakerede bulunuruz ve frkaya getiririz, dedi. Yunus Nadi: Bunu en kuvvetli zamanmzda yapmalyz. Gazi, kalemini masaya vurarak: En kuvvetli zamanmz bugndr, dedi. Sonra yeni Kanun- Esasnin kendi niyetine gre ilk maddesini okudu: Trkiye Cumhuriyet usuli ile idare olunur bir halk devletidir. Nihayet yaknda cumhuriyetin iln olunacan Mecliste Mustafa Kemal Paann azndan iitiyorduk. Haber azdan aza yaylarak, Mecliste herkes pheden kurtulacakt. Acaba, byle bir havadisi lm haberi gibi bek154

liyenler harekete geecek miydi? Aramzdan biri sordu: Reis-i Cumhur olduktan sonra gene Halk Frkasnn reisi kalacak msnz? Gazi glmseyerek: Aramzda, yle... dedi. Reis-i Cumhurluk mddeti zerine konutuk. Onun fikrince Reis-i Cumhur Byk Millet Meclisinin de reisidir. Drt sene, yedi sene bahisleri geti. Bir gayretke: Kayd- hayat artiyle de olabilir, dedi. Gazi sert bir tavrla bunu reddetti. Bir arkada fesih hakk meselesini at. Geri imdiki Meclis iin dnlecek bir ey yok. Sizin hkmetleriniz daima ekseriyet bulabilir. Fakat frkalar oalnca hkmetsizlik tehlikeleri de bagsterebilir, buna ne are dnyorsunuz? Millet Meclisi kendi kendini feshedebilir. Bu cevap emniyet verecek gibi deildi. Arkadalarn ortaya srd fikirler yle hulsa olunabilir: Cumhuriyeti Fransadaki ekli ile almak arzusunda olanlar, bu hakk Reis-i Cumhura ve hkmete brakmak teklifinde bulundular. Eski ttihat Sabri Bey, fesih hakknn Merutiyet devrinde iki defa ktye kullanldn hatrlatarak, ihtiyatl olmay tavsiye etti. Bir arkada: Acaba fesih hakk artlarn son derece kaytlamak, mesel, Reis-i Cumhur ve hkmetin, bu hakk ancak frkalar arasndaki nisbetsizlik anariye vard zaman kullanmas daha doru deil midir? dedi. Gazi: Millete mracaat eder, referandum yaparz, cevabn verdi. Arkadalar bu usuln karkln ve sebep olabilecei buhranlar ne srdler. Mnakaaya gene kendisinin bulduu yle bir forml stnde karar kld: Reis-i Cumhur ve hkmet, Millet Meclisi ifa-y vazife imknszlnda kald vakit yeni intihabat icra ettirmek hakkn haizdir.

***
10 Eyllden 29 Ekime kadar krk dokuz gn var. Yukardaki notu buraya almn sebebi, Cumhuriyet meselesinin sonuna kadar bir sr olarak saklanp, bir gece, top sesleri ile anszn ortaya km olmadn anlatmaktr. Ankarada ve stanbulda dnebilen, grebilen ve duyabilen herkes biliyordu ki, hibir yerde benzeri olmayan o rejim yle gidemez. Bir ey olaca, bir ey hazrland belli idi. Devlet eklinin Cumhuriyet ve Mustafa Kemalin Cumhurreisi olmasn istemiyenler, halk efkrn kendileri ile beraber srkliyeceklerine inanmakta idiler ve bu inanlarnda hakl idiler. Eski Trkiyede Cumhuriyet sz apka sz kadar kt ve korkulu idi. Yobaz lgatindeki manas ile gvurluk mahiyetinde idi. Geri Tanzimattan sonraki edebiyatta ilk halifeler rejiminin Cumhuriyet demek olduu gibi bir iki fkraya tesadf olunabilir. Fakat eski Trkiyede hibir zaman Cumhuriyetilik diye bir fikir akm olmamtr. Olmasna da imkn yoktu. Bir Osmanlya Cumhuriyeti demek, o zaman iin gvur demek, bugn iin komnist demek gibi bir eydi. yle ise Cumhuriyet, Millet Meclisinin bir toplanta verecei karar ile emr-i vki olmamal idi. Mecliste ve gazetelerde tartmaya konulmal idi. Ayrca milletin oyu alnmak gibi tekliflere frsat verilmeli idi. Muhafazakrlar byle bir devrimi millete istetmemenin ne kadar kolay olduunu bilmekte idiler. Ama halk, her tarafta, medrese mutaassplarnn ve mrteci derebeylerin kat otoritesi altnda olduundan Mustafa Kemal de hasmlarnn elindeki bu kolayln farknda idi. O sralarda Mustafa Kemale halife olmak tevikleri dahi yaplmtr. Bu teklifi, Hindistandan Antalya Milletvekili Rasih Hoca da getirdi idi. Kendi kendime hanedann btn itibarn kaybederek bir dman zrhlsnn gvertesinde intihar etmi olduu o devirde Mustafa Kemalin yerine Enveri koyarm. randa Rza ah ne yaptysa, onun da yle yapaca bana pek yakn bir ihtimal gibi grnr. 1923 ylnn o haftalarnda Byk Millet Meclisinde Cumhuriyetilik akm var myd? Hayr! Mustafa Kemal ne yapsa ona itirazsz raz olacaklar dahi, ilerinden; Keke bunu yapmasa... diyorlard. Mustafa Kemal o Mecliste fikir tartmalar ile tabi bir ekseriyet elde edemezdi. nce politika taktikleri ile bir teslimiyet havas yaratmal idi. Ya vekil seilmek, ya yksek Meclis ve hkmet kadrosuna Mustafa Kemali firenliyecei sanlan ahsiyetleri getirmek iin el altndan bir hizip kaynamas vard. Mustafa Kemal bu kaynamay, ancak kendi hakemlii ile iinden klabilecek bir buhrana doru srkletti. Meclisteki baz seimleri kendi aleyhine bir hareket sayarak bu oyuna gelmiyeceini gsterir bir tavr taknd. Kimse de Mustafa Kemal ile ak bir savaa girimek niyeti olmad iin, onun bu tavr gerekten bir anariye doru gidildii duygusunu yayd. Eski arkada Bavekil Fethi Bey, bu kuvvetli bir hkmete ihtiya olduu havas iinde istifasn verdi. Mecliste birok listeler meydana geldi. Fakat bu 155

listelerde ahsiyet denebilecek olanlar, Mustafa Kemalden ayrlamazlard. Ne onlarsz bir hkmet yapmak, ne de, Mustafa Kemal kendilerine seilmeyi reddetmek tavsiyesinde bulunduu iin, onlarla bir hkmet kurmak ihtimali vard. yle bir hl ve art dodu ki, ya Mustafa Kemali drmek, yahut onunla birlikte yrmek yollarndan birini tutmak lzm geldi. Drmek mmkn olsa, bu fikir etrafnda bir hayli insan toplamak imkn da yok deildi. Fakat drmek mmkn deildi. Gerek bir ihtillci karsndayz. O sonuna kadar her eyi gze almtr. Kimseye ne yapacan da sylemez. ankaya tepesinde kendisinden her ey beklenebilecek esrarl bir tli kuvveti balamtr. Muhalifleri ise, ilerin kendiliinden diledikleri gibi gelimesini gizli gizli ve hibiri ortaya atlmyarak hazrlamaktan baka bir ey yapamamaktadrlar. Mustafa Kemal bir ayaklanmadan korkmaz. Ordudaki zafer arkadalarna ve halk arasndaki mistik nfuzuna gvenmektedir. Komutanna ve subaylarna tamamiyle bel balad muhafz ktas vardr. ankaya, Trkiyede tutunabilecek tek tepe olsa, bu muhafz ktas ile ihtilli o tepede savunacak ve oradan tekrar btn memleketi etrafna toplyacaktr. Bu, son silhtr. Hibir zaman kullanmyacaktr. Fakat o trl bir karar ve irade ile, Meclis koridorlarnn kulaktan kulaa fslt ve kk tertip taktikleri boy lemez. Nihayet 1923 Ekiminin son gnleri gelip atar, 28i 29a balayan gece, Mustafa Kemalin sofrasnda bir toplant olmutur. Ertesi gn Meclisten gelecekler, in iinden kamyoruz. Byle zamanlarda liderler vazifeden kamamaldrlar, buhrann halledilmesi iin Meclise yardm etmelisiniz, diyeceklerdir. Mustafa Kemal de ksaca devlet eklinin Cumhuriyet olmasndan baka are olmadn syliyecektir. phesiz onu Cumhurreisi yapacaklar. Rejim kanunu, hkmete de artk normal kabine mahiyeti verecektir. O gece yemekte bulunanlarn ou, asker milletvekilleri idi. Aralarnda Hariciye Vekili smet Paa da vard. Mustafa Kemal, sabaha doru Ocak 1921 tarihli anayasann birinci maddesinin sonuna u fkrann eklenmesine karar verdiler: Trkiye devletinin ekli, Hkmet-i Cumhuriyyedir.

***
Eski rejimin son gn idi. Bunu bilenler az, bilmiyenler oktu. Bilenler kaygl bir rahat iinde idiler. Rahat, nk mesele kknden kesilip atlacakt. Kaygl, nk kim bilir ka yl iin, sadece Mustafa Kemalin mrne bal bir yabanc rejime giriyorduk. Halk bu rejime sndrabilecek tek ey, Mustafa Kemalin bata bulunmasna alkanlktan ibaretti. Acaba Mustafa Kemal, Meclisin iinde muhafaza ettii halk adaml karakterinden uzaklaacak myd? ankaya ihtill karargh olmaktan kp, yeni bir saray havasnn itici merasim soukluu iinde, yaklalmaz, grlmez, kaynalmaz bir diktatrn saltanatkr uzleti mi olacakt? Kartal yuvas bozulacak myd? Hepimiz bir ucundan bu pheye tutulmutuk. Mabeyni ve kuranas ile aramzdan ayrlp giden Cumhurreisinde, inklpy kaybetmekten korkuyorduk. Bilmiyenler, btn gn, ateli bir hastaln sayklatc nbetleri iinde geirdiler. Bir Meclis hkmeti kurmak imkn kalmamt. Mustafa Kemalin arkadalk edebilecei her ahsiyet, bavekillik veya vekillik tekliflerine: Hayr! cevabn veriyordu. Nihayet 29 Ekim 1923 Pazartesi gn Halk Frkas grubu, grup idare heyeti bakan Ali Fethi Beyin (Okyar) bakanlnda saat onda toplanm, yeni kabine zerinde gene etin tartmalar balamt. dare heyeti, bir adaylar listesi hazrlamt. Listede ktisat Vekilliine aday gsterilen Cell Bey (Bayar) sz alm, Bu listede grlenler, ekilenlerden daha kuvvetli deildir, Mecliste ben kendimi ktisat Vekilliine lyk grmyorum, dedi. leden sonra tartmalar ok sertlemiti. Sonra Kemalettin Sami Paann verdii takrir, oya konmutu. Bu takrire gre Umum Reis Mustafa Kemal Paa buhrana are bulmas iin davet edilmeli idi. Mustafa Kemal ankayada bu karar bekliyordu. O gn de dii sancyordu. Toplant salonuna girince hemen krsye km: Bana bir saat msaade ediniz. Bulacam hal tarzn arz ederim, demiti. Kk reis odasna ekilerek orada Meclis arkadalar ile son grmelerini yapt. Ve yeniden toplant salonuna gelerek, kuru ve ksa bir nutuktan sonra, hep bildiimiz takririni reise uzatt. Muhalifler, devlet ekli meselesini brakalm, nce hkmet iini halledelim veya, biz Tekilt- Esasiye Kanununu tadil edebilir miyiz, gibi geciktirici tedbirler zerinde tartma almasna altlar. Tarihi Abdurrahman eref Bey: Doan ocuun adn koymaktan baka ne yapyoruz? diyordu. 23 Nisan 1920den beri memleketi, sadece ad konmyan Cumhuriyet rejimi ile idare etmiyor muyduk? Frka toplantsndaki grmeler hayli uzun srd. Akama doru, grup toplants, Meclis toplantsna evrilerek, kinci Millet Meclisinin milletvekilleri saat sekiz buukta Tekilt- Esasiye Kanunundaki tadilleri kabul ettiler ve Mustafa Kemali Trkiyenin ilk Cumhurreisi setiler. Cumhuriyet teklifi oya sunulurken yanmda bulunan rahmetli ve eski valilerden, bir aralk Osmanl Dahiliye Nazr Hzm Beyi hatrlyorum. Birinci maddeyi kabul edenler? ki elini kaldryor ve yar sesle: Aman Allah! diyordu. ki defa daha tekrarlamas zerine: Beyefendi niin aman Allah? diye sordum. Min kllilvcuh, yavrum, min 156

kllilvcuh! demiti. Oy, sanki yreinin iinden trnakla sklyordu.

***
O gece birka arkada belediye bahesindeki gazinoya giderek ge vakitlere kadar enlik yaptk. Beraber olduklarmza bakyordum: Meclisin btn karmal bu yuvarlak sofrann etrafnda idi. Cumhuriyet hepimiz iin ayr bir eydi. Bazlar Tanzimat bile deildiler. Mustafa Kemalin ne kadar tehlikeli bir mesuliyet yklenmi olduunu gzlerimle gryordum. Eer, btn messeseleri ve bizi Batdan ayran gelenekleri ile eski dzeni ykmaz, btn messeseleri ve bizi Doudan ayran gelenekleri ile yeni dzeni kurmazsak, devrimci Mustafa Kemal tarih vazifesini yapmazsa, hibir ey kazanm olmazdk. Belki, sarayn ve onun otoritesine dayanan vezirlerin, ara sra memlekette slahat yapmak ihtimalini de kaybetmi olurduk. Cemiyet seviyesinin o gnk artlar devam ettike, her ey Mustafa Kemale bal idi. Cumhuriyetten ileriye doru daha bir eyler umanlara, Mustafa Kemalin zayf damarlarn okyarak onu yaplmamas lzm gelen eyleri yapmaa tevik edecek fesatlar gibi baklmakta idi. Meclisin byk ounluuna gre i, hi olmazsa burada kalmalyd. Bu Mecliste, devrimlerden hangisine dair bir fikir ortaya atlsa, zndk gibi talanrdk. Hlbuki Tanzimattan beri srp gelen medeniyet ve kltr sava, Garplk davas lehine bir zaferle nihayet bulmazsa, devlete, Cumhuriyet ekli verilmemesi phesiz daha eyi olurdu. Mustafa Kemal hem bu vazifesini yapmal, hem de eserini savunabilecek bir yeni nizam kadrosu yetitirecek kadar yaamalyd. Sabaha doru uyuduk. ertesi gn stanbul gazetelerinde kyamet koptuunu duyduk. Sonradan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kuran paalar ve ahsiyetler, gizli muhalefetlerine daha ak bir hl vermilerdi. Her zaman bizden kalm bir dostumdan 31 Ekimde aldm bir mektupta stanbulun o sradaki havas kolayca hissedilebilir: Cumhuriyete diyecek yok. Fakat iln tarzna bayldk. Oyun pek mahirane tertip edilmi. Millet Meclisi azasnn oundan saklanmtr. Dorusu Hkimiyet-i Milliye prensibinin cari olduunu her vesile ile tekrar ettiimiz bir devirde devlet eklinin tesbit edilmesi gibi bir meselenin byle yaplvermesi kolaylkla hazmedilebilecek bir ey deildir. Btn parola bu idi. Trabzon mevki komutan Kzm Paa (Orbay) o gece top atarak Cumhuriyet ilnn kutlamak emrini alm ve yerine getirmiti. Trabzonda bulunan Kzm Karabekir: Nedir bu toplar? diye sordu. Kzm Paa, Cumhuriyetin iln edildii cevabn verince: Neden bana sormadnz? dedi. Sorsaydm top atmamaklm m emredecektiniz? Hayr ama... Biz bunu konumamtk! dedi.

***
Atatrkn bana anlattklar arasndan kk bir notu buraya alaym: Rauf Bey istifa edip yerine Fethi Bey seildikten sonra smeti grmtm. Bavekillik meselesi knca kendisinin seileceini dnm olduunu tahmin ediyordum: Ben senin zihninden geeni biliyorum, dedim. Yzme bakt: Bavekil olmamakln dnyorsun. Fakat buna gelecekte cevap vereceim, dedim. Cumhuriyetin iln zerine kendisini Bavekil seince: imdi o gnk szm hatrla! Hangisi daha eyi? diye sordum. smet Paa tarihe Cumhuriyet devrinin ilk Bavekili olarak geiyordu.

***
1923 ylnn Kasm aynda honutsuzluk havas umumleti. Cumhuriyet, Meclis ve halk efkr nnde aka ve serbeste tartlmakszn acele iln edilmitir. Mesele bundan m ibaretti? Bu bir bahane idi. ttihat ve Terakki Frkasndan arta kalan nfuzlular hl eski kolaas Mustafa Kemalin aleyhindedirler. Talt Paay ve Merkez-i Umum byklerini ieriye almamakta inat ederek ldrlmelerine o sebep olmutur. Bu tez Dr. Nzmndr. ttihat ve Terakkinin stanbul ktib-i mesul Kara Kemal, zmitteki toplantya geldii vakit, ttihat ve Terakkinin temsilcisi sfat ile kendini takdim etmiti. Yakup Kadri Karaosmanolu Mdafaa-i Hukuk adna ayn seyahate katlmt. Mustafa Kemal, daha o zaman, Mdafaa-i Hukuktan gayri bir siyas teekkl tanmadn 157

sylemiti. ttihat- ve -Terakkinin bir kolu vaktiyle bu frkann kurmu olduu bir mill irketi idare eden rahmetli Nailin reislii altnda, Ankarada idi. Naili tandm iin ara sra evine gider ve onun yanndakiler tarafndan yadrgandm hissederdim. Biz Mustafa Kemale balandmz iin, arkamzdan nankrler diye gammazlanyorduk. Eski Maliye Nazr rahmetli Cavit, ttihat ve Terakkinin gze grnr lideri hkmnde idi. Cavit bir komiteci deildi. Meden bir adamd. Onu Lausannedan beri muhalefete srkliyen sebepler unlardr: Byk Avrupa devletlerinin yardm olmakszn ve bu yardm temin edecek tavizler yaplmakszn, Anadolunun ortasnda tek bamza bir devlet kurup yayamazdk. stanbuldan ayrlmamal idik. Mustafa Kemal de, smet de, nihayet, Enver gibi birer askerdirler. Ankara iktidar, ister istemez kafasnn dikine giden bir asker dikta rejimi olacaktr. Cumhuriyet, iin i yzn maskelemekten baka bir ey deildir. Cavit, iktisad ve mal lemden kafasn ayramyan, milliyetilii her bakmdan bir darlama sayan, devrim diktalarna akl yatmyan bir Osmanl idi. Vatanperver ve namuslu adamd. Bir ahs kusuru lzumundan fazla kibirli olmas idi. Hseyin Cahit, Tanin gazetesinin banda Ankaraya kar savaa gemiti. Cahit, phesiz bir mrteci deildi. Daha Merutiyet devrinde Ltin yazsnn kabul edilmesi lehinde bulunmutur. Fakat ta balangtan beri, ne Mustafa Kemal ona, ne de o Mustafa Kemale snabilmiti. 1908 Merutiyetinde ttihat ve Terakki Frkasnn gazetecisi iken, Selnikte toplant olmu ve Cahite bir altn kalem hediye edilmek teklifi ortaya atlmt. Merkez-i Umum politikasn sevmiyen ve beenmiyen Mustafa Kemal, bir nutuk syliyerek, o politikann stanbuldaki savasna altn kalemin verilmesini reddettiini ve reddettirmee altn kendisinden dinlemitim. Gerekte Mustafa Kemalin yaratmak istedii yeni Trkiye ve yeni Trk cemiyeti ile, Hseyin Cahitin ilk genliinden beri ryasn grd yeni zamanlar Trkiyesi arasnda hibir fark yoktu. Cavit de; o da iki tabi cumhuriyeti idiler. yle olmal idiler. kisi de aa yukar Mustafa Kemal ile ayn eye inanmakla beraber Mustafa Kemale inanmyorlard. ttihat ve Terakki devrindeki Enver diktatoryas tecrbesinin bu trl kayglanmalarda derin tesiri olmutur. Tasvir-i Efkr sahibi Velid Ebzziya, o devirde belli bal akmlardan birini temsil eder. Vatanperver, milliyeti, fakat koyu eriat denecek kadar geri fikirli idi. Bu geri fikirlilik pek basit bir formlde izah olunabilir: Avrupallar maddece bizden stndrler. Biz manaca onlardan stnz. Garpn madd ileriliklerini almalyz. Bu anlay, devrimci anlay ile taban tabana zttr: Biz Avrupann madd stnln deil bu madd stnl yaratan manev stnlnn kurban idik. Garp, bir hr tefekkr yoruluudur. Osmanl gericilerinin zaaf, manev kelimesini din ile bir tutularnda, din ve dnyay birbirinden ayrmak sz konusu olduka, dinimizi ve onunla beraber milliyetimizi kaybedeceimiz korkusuna kaplmalarndandr. Velid hi phesiz halifeci ve padiah idi. Cumhuriyetin temelinden aleyhinde idi. Gazetelerin ve memleket aydnlarnn topland merkez olduundan, stanbul, hemen hemen, btn snflar ile Ankaraya snmamt. stanbulda o vakitler madd strabn da ne kadar derin olduunu dnmeliyiz. 1908de stanbul, Adriyatik kylarndan Fars krfezine kadar uzanan koca bir imparatorluun merkezi idi. Gittike fakir dmekle beraber, umum bir ayarlanma iinde, yaayp gitmekte idi. Merutiyet, saray ve konaklar snf ile geimleri bu hazne snfna bal olanlar datmt. Balkan Harbi devlet snrlarn Meri kylarna getirdi. Arkadan umum harp ve onun, stanbul ailelerini sandk diplerindeki krpntlara kadar neleri var yoksa sattran skntlar geldi, att. Para deerini kaybetti. Maalar ekmek parasna yetmez hle geldi. Bir avu tredi harp zengininden baka btn Trkler bedbaht idiler. Nihayet bat ve mtareke devri kt. ehrin ticar ve iktisad faaliyetleri ile ilgisi olmayan Trk halk eski reaya durumuna dt. Vatan ve kendisini kurtaran zafer de bakentliini elinden almakta, hazne snflarn Ankaraya tamakta idi. Istrap, muhakeme etmez. Istrap, sorumluyu gemite aramaz. Istrap, can acsndan kvrand vakit, karsna kim karsa onun yakasndan tutar. 1923te stanbul mustaripleri Ankaraya kar honutsuzlar seferberliinin tabi gnllleri olmulard. kinci Byk Millet Meclisine gelen Kuvay- Milliye hretlerinden asker olanlar, milletvekili kalmakla beraber Mustafa Kemalden uzaklamlar ve her trl muhalefetler mitlerini bu hretlere balamlard. Trkiyede umum hava, o tarihte bu hretlerin, hrriyet artlar iinde, pek kolay bir mcadele yapmalarna elverili idi. Rauf Beyin komutan arkadalar ile uurlanarak ve karlanarak stanbula gidip gelmesi, Cumhuriyet iln zerine stanbul gazetelerinde kan szleri, bir ey yapmak veya bir ey yaplmasn istiyenlere, Rauf Bey ve arkadalarnn da dncelerini aan bir cesaret vermitir. Silhlarnn kuvveti, sadeliinde idi. Ne istiyorsunuz? dendike: Hibir ey... Bil kayd- art Hkimiyet-i Milliyenin tecellisini istiyoruz, diyorlard. Cumhuriyetin iln ekli hakkndaki tenkitleri de Tekilt- Esasiye Kanununun bu ana prensibine riayet edilmemi olmak bakmndan idi. Bu srada stanbulda halifenin istifa edecei rivayeti kt. Tanin gazetesinin nerettii bir ak mektup zerine gazetelerde kyamet koptu: Nihayet bu felket olacak myd? Halifemizden mahrum mu kalacaktk? slm lemindeki manev nfuzumuzu, kendi elimizle feda m edecektik? Dnnz: Bu feryatlar lik ve Ltin harfi 158

Hseyin Cahitin gazetesinden iitiliyordu. Mustafa Kemalin hasta olduu haberi de azdan aza yaylmakta idi. te 22 Kasm mehur grup toplants bu artlar iinde olmutur. Parti yesi Rauf Bey, etrafnda uyanan pheler zerine, kendi durumunu izah etmiye davet edilmiti. Esas tartma smet Paa ile Rauf Bey arasnda geti. smet Paann ilk krs imtihan idi. O da, Rauf Bey de imtihanlarn eyi verdiler. Genelkurmay Bakan iken krsye kt vakit, birka kelime kekeliyerek inen ve hi de eyi bir tesir brakmad sylenen smet Paa, kendi kendini yetitirmesini ne kadar eyi bildiini isbat etti. Bize o gnlerde tam bir Avrupa parlmentosu hatibi hissini verdi. Rauf Bey de, insan ileden karabilecek birok gayretke tahriklerine ramen sabr ve soukkanlln sonuna kadar korudu. Sra tahrikilerinin hizasna inmiyerek, smet Paa ile ba baa kald. Lehinde olanlar sustuklar ve ekingen davrandklar, aleyhinde bir marifet gsterii yapmak istiyenler, asab ve hassas bir mizaca her trl llerini kaybettirecek taknlklarda bulunduklar dnlrse, Rauf Beyin bu imtihandan ne kadar eyi km olduu tahmin olunabilir. Bu grup tartmas, Mustafa Kemal ve onun yannda toplananlarn hibir muhalefet karsnda taviz vermek ve geri dnmek niyetinde olmadklarn, onlarn gidiini beenmiyenlerin de partiden ayrlarak ak bir mcadele cephesi kurmaa henz akllar yatmadn anlatmt. Mustafa Kemal, bir mddet ileri kendi gidiinde brakmak, daha dorusu yeni kararlar verme frsatnn kendiliinden hazrlanmasna vakit brakmak zere, iki aylk bir zmir seyahatine kt.

***
Bu yln hikyeleri arasnda stanbula giden stikll Mahkemesi hatrlanmaa deer. Kuvay- Milliye devrinde irtica ve isyan hdiselerini bastrmakta ie yarayan bu ihtill mahkemesi, stanbulda gazetecileri muhakeme edecekti. Reis, eski Ankara stikll Mahkemesi Reisi hsan (Bahriye Vekili), savc da Vasf rahmetli idi. Mahkeme Fndkldaki son Osmanl Mebuslar Meclisi binasnda kurulmutu. Biz de gidip locadan dinliyorduk. Gazeteler biz gen milletvekilleri ile Cumhuriyet Prensleri diye alay ediyorlard. stanbulun pek ok zarif giyimli hanmlar dinleyiciler arasnda idi. Bilhassa hsann kolayca stanbul havasna ho grnmek zaafna tutulmu olduunu grmtk. yle zamanlar oluyordu ki sanki sanklar yarglar muhakeme ediyorlard. Oturum bitince Hseyin Cahit salonun seyirci safna yaklaarak: Bugnk perde de indi! diye alay ediyordu. Sonunda yarglar hi kimseyi mahkm etmediler. Ankara ile grerek byle bir sonuca varp varmadklarn bilmiyorum. Keke bu stikll Mahkemesi hi gnderilmemi olsayd! hsan ve arkadalarnn zaaf kt bir tepki uyandrmtr. Nihayet daha sonraki sehpal ve lml zmir stikll Mahkemesi faciasna yol amtr.

***
Cumhurreisi Mustafa Kemalin zmir seyahati sonknundan (ocaktan) ubat nihayetlerine kadar srd. Bu devirdeki gazeteler okunursa, Cumhuriyet iln edilmekle byk hibir meselenin halledilmemi olduuna kolayca hkmolunabilir. stanbuldaki halife, er ge padiahln bekliyen ahane bir nbetidir. Btn eriyeciler, medreseciler, muhafazakr Osmanllar, hepsi onun etrafnda manev bir saf birlii kurmulardr. Fakat smet Paann grup toplantsndaki mehur cmlesi de kulaklarnda nlamaktadr: Tarihin herhangi bir devrinde, bir halife, eer zihninden bu memleket mukadderatna karmak arzusunu geirirse, o kafay behemehal koparacaz! Siyas tartmalarn parolas, en kk frsat ele alarak, Ankara rejimini ktlemektir. O aylarda Yakup Kadri Karaosmanolunun Akam gazetesinde hilfet ve hanedan meselelerine temas eden bir yazs kmt. Bu, Meclisteki devrimci takmn bir Cumhuriyet btesinde hanedan ve damat maalarnn yeri olmad gibi, Henz yaplacak iler olduunu ima eden koridor hasbhallerini halk efkrna aksettirici bir yaz idi. Yakup Kadrinin, bu yazsndan dolay krsde hesap vermiye arld gn hatrlyorum. Meclisin tekmil hocalar ve muhafazakrlar n sralara toplanmlard. lerinden biri elindeki kalemi uzatarak: Senin iki gzn oyacaz, diyordu. Sarklarn durmadan dalgaland grlyordu. Yakup, hibir cmlesini tamamlyamyordu. Mustafa Kemalin 2 Martta yapacaklarnn yzde birini yazmaa cesaret eden hatip, devrime on be gn kala, kollarna gvenen birka delikanl milletvekilinin krsye yaklaarak savunmaya hazrland pek kk bir azln adam idi. Ortaal teokratik devlet henz btn iliyen cihazlar ile, ayakta idi. Mspet ilmin glgesini bile kaplarndan ieri sokmayan medreseler, mrleri boyunca, Bat medeniyetilii dmanl edecek unsurlar, sivil mektep rencilerinin birka misli yetitirmekte idiler. eriye Vekleti, btn tekilt ile, ister istemez hilfetin tamamlaycs idi. Sonradan vekillie kadar kan bir mebus, arafl kars ile Karaolan arsnda grld iin, Meclis koridorlarnda kendisine gnlerce lnet okunuyordu. Dekoru ile, az ok uyank cemiyeti ve gelenekleri ile iinde yaayan ve alanlara otoritesini hissettiren stanbuldan Ankaraya tanmakla bsbtn gerilemitik. Bizler yeni bakentte 1915 Trkler evresini bile bulamyorduk. Umum fikir kargaalnn herkesi artt gnlerde, 22 ubatta Mustafa Kemal ankayaya dnd. Onun yeni 159

kararlarn azndan duyunca, knndan syrlm bir kl prltsn andran iradesi karsnda ruhlarmzn sndn duyduk. Tanzimattan beri devlet ve millet bnyesinde bir ur gibi kaskat ien Ortaa kknden kesip atacakt. Her zaferinin salad byk itibar, eline geen esiz ikbal, fni mrne kadar nesi varsa nesi yoksa hepsini, byk fikir uruna harcamaa hazrd. Hakikati syliyelim: Mustafa Kemal, bir devrimci olarak, 18 yandan son nefesine kadar hibir taviz zaaf gstermiyen bir idealisttir. Bu taraf adalarndan hi kimseye benzemez. Ve hibir trl tenkit edilemez. Mustafa Kemalin tenkit edilecek zaaflarn insan ve politikac tarafnda arayabiliriz. Bulabiliriz de! Mustafa Kemalin basit taatlar dnda, trl takm olmutur: Devrimciliine bal fikir ve ideal takm, insan ve politikac zaaflarn ya hakszlklar, ya menfaatler iin smrmekten baka bir ey dnmiyen trediler takm! Bu takm, Mustafa Kemalin sofrasnda daima yan yana gelmiler, fakat hibir zaman birlememilerdir. Bu fikri daha fazla izah edecek vakalar ileride okuyacaksnz. Biz Mustafa Kemalin kesip atmasn ve yeni dzeni, salam teminat elde edinceye kadar, sk bir disiplin altnda korumasn istiyorduk. Bu bakmdan Hkimiyet-i Milliyecilerden tamamiyle ayrlyorduk. Bize gre Trkiye, her eyin banda, medeniyet meselesini halletmeli idi. Bir milletin tarihinde medeniyet meselesinin oy toplyarak halledildii grlmemitir. Bize gre 1923te Hkimiyet-i Milliye silh, muhafazakrlarn, yani halledilecek bir medeniyet meselesi olduuna inanmayanlarn, yahut irtican, yani Tanzimattan beri medeniyet dmanln elden brakmayanlarn silh idi. Bize gre mill irade hr deildir. Mill irade, batl fikirler ve batl inanlarla paslanm ve byk lde Ortaa messeseleri kadrosunun klelii altnda idi. Her eyden nce bu irade, mspet ilme dayanan ilk eitim terbiyesi ile, kara inanlardan temizlenerek saf klnmal ve hrriyetine kavuturulmal idi. Bizler usul olarak tekmlden tesini grememitik. Ortaa messeselerinin hkm altndaki bir toplulukta, ileri fikirlerin ihtilli alttan gelmez, stten gelir. Byk Rus ihtillcisi Deli Petrodur. lk Osmanl ihtillcileri padiahlardr, vezirlerdir. Byle topluluklarda alttan yalnz kar-ihtilller, yani irtica gelir. Medeniyet dmanlnn bir mill irade zevahiri almakla hakl olabileceini dnmek, bir budalalktr. 1923te devrimi gerekletirecek ve Tanzimattan beri devam eden sava nihayetlendirecek tek otorite Mustafa Kemal idi. Bir mill kahramand, halk kahraman idi. Onun bir de fikir kahraman oluu 1923 genlii iin, zaferden de byk kazan olmutur. Son asr tarihimizde de asker zaferler eksik deildir. Trk milletinin kurtuluu iin zaferlerin yeterli olmad anlalmtr. Zaferler, tarih dman bildiimiz Ruslar ve Almanlar ksa veya uzun mddet herhangi bir snr izgisinde tutabilmiti. Fakat Osmanl saltanatnn, bata kadar, tabi kaderini takip etmesine engel olmamt. nk Trk milletinin gerek dman, Ortaal yar teokratik devletin, msbet ilim vurmayan ark kafasnn ta kendisi idi. Dman onun dnda deil, iinde idi.

***
2 Martta grup toplants yaplarak yeni kararlar verilecek ve 3 Martta, Trkiyeyi Ortaaa balyan btn kprler atlacakt. 3 Mart devrimi, kinci Byk Millet Meclisine u teklif ile gelmitir: 1. Hilfetin ilgasna ve hanedan- Osmannin Trkiye haricine karlmasna dair eyh Saffet Efendi ile elli arkadann teklif-i kanunsi. 2. eriye, Evkaf ve Erkn- Harbiye Vekletlerinin ilgasna dair Siirt Mebusu Halil Hulki efendi ve elli arkadann teklif-i kanunsi. 3. Tevhid-i tedrisat hakknda Saruhan Mebusu Vasf Bey ve elli arkadann teklif-i kanunsi. Grmeler balad vakit Mustafa Kemal, reislik brosunun karsndaki geni odada idi. Bir aralk birka sarkl hocann ieriye koutuklarn grdm. Krsde rahmetli Vasf nutuk sylyormu. Aralarndan biri Mustafa Kemale atlarak: Paam, paam, diye haykrd, maksadn kitab da kaldrmak olsa, bize emret, yolunu bulalm, (toplant salonunu iaret ederek) ama bunlar syletme... Hilfeti ve eriye Vekletini kaldrma tekliflerinin ba imzalayclar da hocalar idi. Bunlar iin din ve mukaddesat bahaneden ibaretti. Korkular halk zerindeki nfuzlarn ve bin bir cer kaynan kaybetmekti. Hilfetin dinde yeri olmadn, o gn hibir hocann cevap veremiyecei er delilleriyle isbat eden Seyyid Bey de eski bir hoca idi. Nutkunu byk bir baar ile bitirip krsden indii zaman, Mustafa Kemal: Seyyid Bey son vazifesini yapt, diyordu. Yal ve pek itibarl bir hoca, yanna gelip oturmutu. Mustafa Kemal onu gstererek: Hilfetin dinde hibir yeri olmadn bana reten efendi hazretleridir. yle deil mi? demesi zerine, efen160

di hazretleri hilfetin dinde hibir lzumu olmadn Mustafa Kemale retmek erefini ne kadar kskandn gsterecek bir tella tasdik etti idi. Daha on be gn nce Yakup Kadriyi nerede ise lin edecek olanlar, Saracolunu dvmek iin krsye hcum edenler, imdi hepsi kzl devrimci idiler. Tevhid-i Tedrisat Kanununun konuulmasnda rahmetli Vasf: Btn dnyada Maarif Vekletlerine bal olmayan hibir mektep yoktur, gibi kendine has bir atlganlk gsterdii vakit, doruluk merakls rahmetli Yusuf Akura: Msaade buyurunuz, beyefendi, Fransada benim okumu olduum Ulm-i Siyasiye Mektebi Maarif Nezaretine bal deildir, diye itiraz etti. Vasf: Beyefendi, beyefendi, iyi tahkik buyurunuz da yle geliniz, diye haykrd ve sralardan bir alktr koptu. nk Yusuf Akura Rusya asll olduu iin, ounluka sevimsizdi. Byk iradelerin sihri byledir. nanmayan da inann, istemeyen de isteyiin heyecanna tutulur. Glk bu havann yaratlmasndadr. Ann, kader nnn tam stne dlmesindedir. Hanedandan damatlar ve kadnlar snrdan dar karlmal mdr, yoksa memlekette braklmal mdr? Bu mesele, tartlmasnda byk bir mahzur olmamak geveklii iinde ortaya kt. Bir iki yoklayta davay yrtebileceklerini sananlar, bir ey koparmak hnc ile sanki bunu koparrlarsa, btn gnn c yatacakm gibi, stne tler. lerinden rahmetli Hzm Beyin damatlar savunarak, ban ipten kurtaran damat Arif Hikmet Paaya borcunu demekte olduunu yalnz ben biliyordum. Celseyi bir mddet tatil ettiler. Karki ufak salonda, eski Fransz htilli gravrlerini hatra getiren, pek ateli bir sahne geti. skemle stne kan, masalar zerine frlayan hatipler sesleri kslncaya kadar haykrp durdular. Eer o srada Mustafa Kemal damat ve sultanlarn memlekette kalabilecei hakknda bir takrir vermi olsayd, belki de devrime hyanet etmekle sulanacakt. Devrimci Meclis ounluu hibir taviz vermemekte srar eder grn ibret verici idi. Halife ve btn hanedan o gece Trkiye topraklarn terk ettiler.

***
Mustafa Kemal zmirde iken Matbuat Cemiyeti Reisi Necmettin Sadak, stanbul gazetecileri ile lider arasnda anlama imknlar aramt. stikll Mahkemesi hibir gazeteciyi mahkm etmedii iin, hava da byle bir anlamaya elverili idi. Btn bu hdiselerin getii zaman zerine okurlarmn daha iyi bir fikir edinmeleri iin Necmettin Sadaktan aldm mektubu buraya nakletmek istiyorum: Kardeim Falih, zmir seyahati hakknda biraz malmat vereyim. Seyahat iyi geti. Bu ie teebbs ettiim iin derin bir memnuniyet duyuyorum. Eer Velid (Velid Ebzziya) hdisesi olmasayd, daha iyi olacakt. Maamafih Velidin paa ile grmemesi hibir eye mni olmad. Velid, stikll Mahkemesinden sonra kendisini bir kahraman addediyor. Seyahatten evvel burada gazetesine, zmire davet edildik, tarznda bir havadis yazd. Kendisini hem ben, hem hsan Bey tekdir ettik. Ben yazmadm, haberim yok, dedi. zmire gittiimiz gn Tevhid-i Efkr gazetesi de gelmi, paa o fkray okuyunca otele Tevfik Beyi gnderdi. Tevfik Bey: Paa, Velid Beyi kabul etmiyecek! dedi. Biz meselenin dzeleceinden emin idik. Hatta paaya bizzat rica ettim. - Bir fena tesadf eseridir, Velid Beyin haberi olmadan yazlmtr, diye izah ettim. Paa herhalde affedecekti. Fakat Velid mthi bir pot daha krm, Tevfik Beye: Ben zaten paay ziyaret etmek arzusunda deildim, dvet edildim zann ile geldim. Bilseydim gelmezdim tarznda hezeyanlar etmi. Tevfik Bey de bunlar aynen Paaya nakletmi. Tavassut ve ricada bulunduum zaman paa bunlar syleyince yerin dibine getim. Yine srar ettik. Ertesi gn kendisinden Tevfik Beye hitaben gayet basit bir mektup istediler. Yazlan fkradan haberim yok, ben zmire paay ziyarete geldim, gibi bir ey. Eer bunu yazsayd paa, Velidi yine kabul edecekti. Kahraman Velid, Gazi Paay kendisi ile msavi grd iin bu mektubu taziye addetti ve yazmad. Ancak paann bizlere syledii eyleri ve istikbal hakkndaki programn kendisine anlattm vakit, Velid artk gazetecilikten vazgemekten baka are olmadn syledi. Ahmet Cevdet Bey de (kdam sahibi) Velide bunu tavsiye etti. Gazi ile bir defa , bir defa dokuz saat konutuk. Azizim, ben mrmde byle adam grmedim ve iddia ederim ki, hibir memlekette byle bir adam yoktur. Benim zerimde mthi bir tesir yapt. Kendisi i banda kald, bizzat mil olduu takdirde memleketin salh bulmamasna imkn yoktur. ki mhim sual sordum: 1- Mademki Cumhuriyet bir emr-i vki suretinde iln edildi, (Kendisi byle anlatmt) demek ki, Mecliste Cumhuriyete muarz kuvvetli bir hizip var. Fakat cumhuriyet tamam olmad. Bunun icabatn Meclisten nasl geireceksiniz? Yoksa baka emr-i vkiler oluncaya kadar Cumhuriyet byle eksik mi kalacak? Medreseler, eriye mahkemeleri, eriye Vekleti v.s. ne zaman kalkacak? Tekilt- Esasiyedeki din maddesi kalacak m? Paa, Meclisten gese de gemese de, bunlarn hepsinin yaplacan syledi. Mademki bu Meclis Cumhuriyet iln etmiye kendisini salhiyetli grd. O hlde baka bir Mecliste baka bir 161

ekseriyet bir gn Merutiyet iln ederse ne yaparz? dedim. Olabilir. Fakat hepsini sopa ile kovarz, dedi. Bunun iin frkann banda kalmak istediini ve hakik bir Cumhuriyet Frkas tekil edeceini ilve etti. Hseyin Cahit, Cumhurreislii ile frka reisliinin beraber olamyacan syledi. Hem epeyce sert ve serbest syledi. Paa uzun uzadya cevap verdi. Konutuumuz eylerden kan esasl neticeler unlardr: Hilfeti kaldracak, mevcut devlet tekiltn ta esasndan ykacak ve yeni bir bina kuracak. Giditen memnun deildir. Radikal hareket etmiye karar vermitir. Fakat bunun iin kuvvetli, mtecanis bir frkaya ihtiyac var. Azim ve karar mthitir. Bunun dnda da yanmaa imkn yoktur. Paann nutkuna Cahitin cevap vermesini istedim ve bu suretle kendisini taahht altna soktum. Cahit ok gzel syledi. heyecandan sesi titriyordu. Kendisi bu mlkattan ok memnundur. Ne are ki, ttihat inad, memnun olduunu syleyemez! Fakat azizim, paann bu kat azim ve iradesi, yeni fikirlere yeni insanlara ihtiya gstermektedir. Artk ttihatl filn brakmal, bil istisna her deerli adam kullanmaldr. Gazinin fikirleri o kadar asrdir ki, bugn i banda bulunanlardan ekserisi bunlar tatbik etmekten deil, anlamaktan bile cizdir. Allah bu memleketin bana byle bir adam ihsan etmi. Eer onu yalnz brakp, azim ve dehasndan istifade edilmezse gnahtr. Paa, mart banda Ankaraya gidecek. Ben de o zaman gelirim.

***
Necmeddin Sadakn bir eski mektubunu buraya almn bir iki sebebi var. Necmeddin o zamanlar yine Akam gazetesinin bayazar, renimini Avrupada bitiren bir sosyoloji hocas, Trk milliyetisi ve Garp medeniyetisi idi. Mustafa Kemali zmirde ilk defa grp tanyan bu objektif tenkiti, biri , biri dokuz saatlik iki konumada Bizim Mustafa Kemali kefetmitir. Bugn bu Mustafa Kemal, binlerce, on binlerce Cumhuriyet devri yetimelerinin anlad, hatta ondan bakasn anlamad adamdr. 1923te bu binlerce, on binlerce Kemalist, Necmeddin gibi bir avu ileri kafal aydndan ibaretti. Cumhuriyetin onuncu yldnmne doru, bir akam lmnn tehlikesi yine ortaya atld vakit: Mustafa Kemaller yirmi yandadrlar, demesinin sebebi bu idi. Bugn onlar krkna, krk beine, Mustafa Kemalin kurtulu zaferini kazand yaa basmlardr. Mustafa Kemal 1923te bugnk aydnlar ve uzmanlar takmnn yarsn bulsayd, Trkiye imdi tam kurululu bir Bat devleti ve topluluu, tam yorululu bir Bat topluluu olup gitmiti. Mustafa Kemali, sadece hkm ve nfuz srmek iin iktidar peinde koan bir hrs maceracs olarak tanyanlar, onun ele geebilecek en parlak ikbale erdikten sonra dahi durmadn, bilkis zaferini de, bu ikbalini de fikirleri uruna tehlikeye attn grerek ahs zerine yeni bir anlay edinmeli idiler. Mustafa Kemal, yeni dzeni kurmak dvasnda kendisi ile beraber olmak art ile, herkesle ibirlii yapmak istemitir. zmirde Velid hdisesindeki sabr ve ho grrl, o gne kadar aleyhine yazmadn brakmyan Hseyin Cahitle mnasebetleri de bunu gsterir. Daima o reddedilmitir. Keki byle olmasayd, keki btn eski arkadalar ve kafa terbiyeleri ile tabi Cumhuriyetiler onun etrafnda kalabilseydiler... Trkiyenin Ortaal bir teokratik devlet ve Trk milletinin geri bir ark topluluu olarak yayabilmesine ihtimal olmadn son asr tarihi isbat etmiti. ekillerin hibir deeri olmamt. Tanzimat 1856 doumlu idi. lk parlmento 1877de almt. Galatasaray Lisesi 1886da kurulmutu. 31 Mart, 1909da olmu. 1922de bir milletvekili, Kuran varken kanun yapmak iddiasnda bulunan bir Mecliste bulunamam, diye Millet Meclisinden ekilip gitmiti. Japonlar ok daha ksa bir mhlet iinde yeni zamanlarn byk devletleri srasna gemilerdi. nk ilk ileri, in medresesinden kurtulmak ve Garpllamak olmutur. 1923te bile Anadolu maarifinin drtte henz medrese atlar altnda idi. Bizim ilim kafas ile bilmiyorduk. Tefekkr kafas ile dnmyorduk. Fakat Tanzimattan beri hi olmazsa mukayese yapma imknlar elde etmitik. Bir karar vermek lzmd. Bu karar veremiyorduk. Mustafa Kemal bu karar vermiti. 3 Mart, devrimin balangc idi. 1924 Nisannda eriye mahkemeleri kaldrlarak, retim birlii gibi, adalet birlii de temin olunacakt. 925 Austosunda apka giyilecek, ayn yln Kasm aynda tekkeler kapatlacakt. Meden Kanun, yeni cemiyetin temellerini atacakt. Nihayet 1928de Anayasa tadilleri ile devlet tamamiyle likleecek ve ayn yl Ltin yazs kabul edilerek devrim eseri tamam olacakt. Demek ki, inklp devri, eer Cumhuriyet ilnn balang alrsak, 29 Ekim 1923ten 3 Kasm 1928e kadar be yl bir ay srmtr. Ondan sonra btn i, yeni dzeni btn toplulua sindirmekte idi. Bu da Trkiye halkn, yzde yz msbet ilme 162

dayanan ilk eitim terbiyesinden geirmee bal idi. Bizler Tanzimattan beri ok zaman getiini sanrdk. lk eitim grmiyen ky iin, Tanzimat gelmemiti bile! Biz hatralarmzda bu devre devrimler devri ad takyoruz. Artk tarih srasn brakarak, kurulu devrinin balca hadiselerini toplu olarak hikye edeceiz.

Din ve Devrimler
Tanzimat ferman bamza ne gelmise eriatn bozulmu olmasndan geldii nsz ile balamaktadr. Gerekte ise, din ve dnya, din ve akl ilerini birbirinden ayrmamaklmzn cezasn ekiyorduk. li Paa, Fransz Meden Kanununun alnmasn teklif ettii vakit, karsna Mecelle tavizcilii kmtr. Namk Kemal ve Ziya Paa gibi Tanzimat fikir adamlar Reit ve li paalar eriat- slmiyye dururken, Garptan kanunlar almakla sulamlard. Her ey er-i erife uygun olmal, bir fetvaya balanmal idi. Sivil okulla medrese ve cami birbirine dmand. Halk ynlar ise camiye bal idiler. Bat medeniyetilii, daima pek kk bir aznln mal kalmt. Kemalizm, aslnda byk ve esasl bir din reformudur. Tanr, bir paygambere verdii eriat, ikinci bir peygamberde deitirmekle, hatta Kurann bir ayetindeki emrini baka bir ayette kaldrmakla hkmlerin toplum evrimini izlemesi gerektiini gstermitir. Fkhta buna nesih diyoruz. Muhammed, son peygamber olduuna gre, ondan sonra nesih hakk insan aklna kalmtr. Onun iin slm bilginleri, zamanla hkmlerin deiecei itihadnda bulunmulardr. Mustafa Kemalin yapt ite bu nesih hakkn kullanmakt. slmda btn er meseleler iki byk blme ayrlmtr: Birinci blm, ahreti ilgilendirir ki ibadetlerdir: Oru, namaz, hac, zekt! kinci blm, dnyay ilgilendirir ki bunlar da nikh ve aileye ait hkmlerle muamelt denen mal, bor, dava ilikileri ve ukubat denen ceza hkmleridir. Kemalizm, ibadetler dndaki btn yet hkmlerini kaldrmtr. Kald ki insan akl nesih hakkn farzlar zerine de gtrebilir; zekt kazan ve gelir vergilerinin bulunmad bir devrin mirasdr. Hac, Kbeden faydalanan Mekkelilerin Mslmanln salamak iin konmutur ve bu dviz anda Hicaz dndaki hibir yabanc Mslman halk buna zorlanamaz. Namaz ekli de iskemle olmyan entarili bir halkn yaayna uygundur. Pantolon, etek ve hele bakasnn aya deen yere yz dedirmeyi yasak eden ijyen devrinde yryemez. Cenaze namazn neden ayakta klyoruz? Camiin dnda olduu iin! Bugnk ijyen anlayna gre camiin ii ile d arasnda fark yoktur. Atatrk ibadet devrimine ezan ve namaz Trkeletirmekle balamt. Gerekte verdii ilk emir ezan ve namazn Trkelemesi idi. Muhafazakrlarn szcln yapan nn, Atatrke yalvarm, nce ezan Trkeletirelim, sonra namaza sra gelir, demiti. Arkadan dil ve Kuran metni meseleleri kp namazn Trkelemesi gecikti idi. Atatrk sa kalsayd ibadet reformu olacanda da phe yoktu.

Didime
Ordu mfettileri ayn zamanda milletvekili idiler. 1924 Kasmnda birinci ve ikinci ordu mfettileri Kzm Karabekir ve Ali Fuat paalar istifalarn vererek Byk Millet Meclisine katlacaklarn bildirdiler. O tarih gecelerde ankayada Mustafa Kemalin davetlileri arasnda bulundum. stifa haberlerinin kendi zerinde ilk brakt etki, Meclisin iinde ve dndaki muhalefet hareketi ile ayarlanm bir asker komplo karsnda bulunmu olmak ihtimalidir. Bu byle imiesine harekete geti. Bir asker isyan da olsa, hi tereddtsz karlyaca belli idi. Mustafa Kemal nc ordu mfettii ile milletvekili komutanlara bir ifreli telgraf ekerek, kendilerini Meclisten istifa etmiye davet etti. Genelkurmay Bakan da arlanlar arasnda idi. Semenleri ile danmakszn istifa etmeyi mnasip grmediklerini syliyen ikisi mstesna, hepsi Millet Meclisinden ekildiler. Bunun bir sonucu, ordunun artk kesin olarak politikadan ayrlm olmasdr. Kuvay- Milliye zaman politika ile uzaktan yakndan ilgili ne kadar komutan ve subay varsa, yaverlerine kadar hepsi sivil olmular ve ou Meclise katlmlardr. kinci sonucu, Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kurulmasdr. Cumhuriyet kelimesi bir muhalif partiye mal edilmemek iin Halk Partisinin bana Cumhuriyet kelimesi eklenmitir. Fakat yeni parti zerinde asl tartma, programdaki hissiyat- diniyyeden bahseden fkra stnde koptu. Bu fkrann btn irtica unsurlarn tahrik edecei meydanda idi. Geri bu kayt olsa da olmasa da, Cumhuriyet devri boyunca ne zaman bir muhalefet hareketi uyansa, onun balca kuvveti, liderler istese de istemese de, irtica olmas tabi idi. Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kuruluunu da, ahs kskanlklar, rekabetler veya geimsizlikler gibi basit sebeplere balamak, ok stn kr bir eydir. Byle bir yorum hibir ey retemez. Hdiseler zerinde fikir yorabilecek kabiliyetleri olmyanlarn yaktrmalarndan ibarettir. Eer Mustafa Kemal, smet Paa yerine, mesel Kzm Karabekir Paay bavekil seseydi. Kzm Karabekir Paa 163

kafasn deitirecek miydi? Yahut, Rauf Bey, Mustafa Kemalin ba adam olmakla, fikir ve kanlar ne ise onlardan vaz m geecekti? Rauf Bey bavekil olduu zaman da, kendi fikir ve kanlarna bal kalmam myd? Yoksa Mustafa Kemal beraber alt ve bulutuu kimselerin kuklas m idi? Yani, Mustafa Kemalin yannda smet Paa veya baka bir ahsiyet bulunmakla, Mustafa Kemal ayr bir adam m olacakt? Bir gn eski yaveri mebus Salih Bozoka: Tarih size lnet okuyacak, demiler. Neden? diye sormu. Mustafa Kemale iki iiriyorsunuz. Kadn elenceleri tertip ediyorsunuz. mrn ksaltyorsunuz. Ya... yleyse tarih bizim hepimize birer heykel dikecek. O bize yalnz ikide ve elencede esir olmaz ya, demek zmiri de ona biz aldrdk, cevabn vermi. Mustafa Kemalde tek olmayan ey, alet olmak zaaf idi. Uzun yalnzlk ve halktan uzaklamann ve netameli hastaln tesiri altnda kalncaya kadar, kendine has kontrol metotlar ile her trl telkinleri de karlamay bilmitir. Terakkiperver Cumhuriyet Partisi, cidd ve byk bir hareket idi. Halk, hatta o devrin aydnlar arasndaki karl devrim ideolojisinin karlndan ok daha esasl idi. Ben Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kuranlarla o gn de bir fikirde deildim, bugn de bir fikirde deilim. Fakat bu ayrlk, bizi tarihi yanl grmeye ve gstermeye, Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin bandaki ve iindeki ve etrafndaki ahsiyetleri, mahalle mektebi kskanl veya sadece ahs hrs ve hesaplar zerinde yryen basit kimseler gibi tehir etmiye sevk etmemelidir. Mustafa Kemal, hkmet reisi olarak, kendi davasn birlikte yrtebilecei bir ikinci arad vakit aklna ilk gelen smet Paa olmamtr. Fethi Bey olmutur. Fethi Bey, phe yok, Bat medeniyetisi idi. Fakat bir devrim rejiminin dikta sksna akl yatmyacak kadar liberaldi. Ona gre eyler zorlanmamal idi, olmal idi. Mustafa Kemalin vefal ve eski arkada olmakla beraber, bavekilliinde, Mustafa Kemal ile ok defa hi uyumad grlmekte idi. Biz Fethi Beyi fikir adam olarak pek dzden bulurduk. Onda, hayalimizdeki yeni Trkiyenin adamn bulamazdk. Fethi Beyin bavekillii zamannda Mustafa Kemal ile hayli etin arpmalar olmutur. Bir defasnda Mustafa Kemal: Yarn Meclisin kararn greceiz, demesi zerine Fethi Bey: Siz Meclise gelmeseniz daha iyi olur, demiti. Mustafa Kemalin: Niin? sualine de: G mevkide kalabilirsiniz, cevabn vermiti. Ya? G mevkide nasl kaldm ben de grmeliyim. Onun iin geleceim. Ertesi gn geri Fethi Bey Mecliste kaybetti. Fakat n srada oturan Mustafa Kemalin tam karsndaki krsye gelen mebuslardan 52 si, onun gz nnde, oy kutusuna elli iki krmz pusula attlard. Daha nce Franszca bilen, Pariste bulunan ve Fransz kltrne snan Fethi Bey, Maltada ngilizce renmiti. nat ve huylu olduktan baka, grlerinde ve anlaylarnda devrimci takmn sistem grnden ve anlayndan ok uzakt. Arkadalar da, dorusu, seme sathler idi. Dalkavuk, Mustafa Kemali yalnz elendirir, fakat Fethi Beyi srasna gre sevk ve idare de ederdi. Pek arkada ve arkadal da tatl idi. Tembel denecek kadar az alyordu. Harap, yoksul, temelinden atsna kadar yeni batan ve maddeten ve manen ina edilecek o gnk Trkiyenin, gecelerini gndzlerine katan, ylmaz ve yorulmaz faaliyet adamlarna ihtiyac vard. Mustafa Kemal, smet Paay niin seti? smet Paa, daima almak ve kendisinden hi vermemek detinde olduu iin fikir kymeti pek tannmaz. Mesel smet nnnn ok iyi Almanca bildiini, Franszca konutuunu ve okuduunu, ellisinden sonra rendii ngilizce ile en g metinleri takip ettiini pek az kimse bilir. O kadar kendi iine kapaldr. Hlbuki bizim krslerde Farsa peresti kelimesiyle Franszca prestige kelimesini kartranlardan niceleri, Frenke sz katmadan be cmle sylemezlerdi. Ona dair sk sk anlattm bir fkra vardr. leye doru yanna gidersiniz. O sabah gazetede Londradan gelme bir havadis kmtr. smet Paann bu havadisi sizden nce okuduuna phe yoktur. Grdnz m efendim? diye sorarsnz. Grmemi gibi, sizi dinler. Siz anlatrken, havadisi nasl muhakeme ettiinizi de yoklamaktadr. Biraz sonra baka bir ziyareti gelir, ayn suali sorar, ayn sahnenin tekrarlandna ahit olursunuz. Bir akam Saracolu, rahmetli Nafi Atuf ve daha birka arkada yannda idik. Acaba Trk milleti Osmanl saltanat devrinde ka yl bar yz grmtr, meselesi konuuluyordu. Hepimiz bir cevap veriyorduk. smet Paa garsonunu ard: 164

- Bana bir bloknot getiriniz! dedi. Byke bir kdn stne Sultan Osmandan Vahideddine kadar btn padiahlarn sra ile isimlerini yazd. Her padiahn yanna alafranga cls ve lm tarihlerini koydu. Bunlarn arasna belli bal harp ve bar tarihlerini dizdi. Bir sr isim ve bir sr rakam iinden yalnz ikisi zerinde sual iareti vard. Byle bir imtihan pek az tarih hocasnn geirebileceini tahmin ediyorum. nk smet Paa, saltanatn kaldrlmas gibi bir mesele olunca, onun btn tarihini bilmeli idi. Ona akl yatmalyd. nklplarn daima en eyi esbab- mucibesi onun kafasndan doard. 1923te Mustafa Kemalin, smet Paa zerinde karar klmas iin balca sebepler unlardr: Mustafa Kemale kar husus bir rakiplik hissi olmadktan baka, Mustafa Kemalin otoritesine kat ihtiya olduu kansnda idi. Son derece alkan, cidd bir hkmet adam idi. Mustafa Kemalin madd ve manev topyekn bir ina kelimeleri ile hulsa edebileceimiz devrim davasna en aa onun kadar inanm bir fikir adam idi. Mustafa Kemal teferruat ile uramay sevmezdi. Yalnz d politikaya devaml bir ilgi gstermitir. Bunun dnda hkmet, smet Paaya, ordu Fevzi Paaya emanet idi. Baz meselelerde, ikyet ve tenkitler zerine, mdahaleler yapmak ve hakem rol oynamaktan baka, hkmet ileri ile pek yorulmamtr. Mustafa Kemal byk aksiyonlar kahramandr. Trk milletinin talii, Mustafa Kemalin askerliini Dumlupnar zaferi ile brakm olmasndadr. Ondan sonra onu ancak devrimler iinde geen devam tehlikeli hayat havas avutabilmitir. ok defa ankayadaki kknde yapacak bir i bulamad iin i skntsna tutulduu vakit, kendisini cangldan alnarak kafese konmu bir arslana benzetirdim. Mustafa Kemal, omuzlarndaki ykn arl hakknda fikri olmayan bir kabile reisi deildi. Grevlendirdii her arkadan imtihandan geirirdi. Bir istidat grd vakit abuk feda ederdi. Mustafa Kemalin sadece itaat gibi, etrafndaki bin bir kiiden bininde kolaylkla bulaca bir hassasndan dolay, koskoca devleti una buna brakaca gibi bir dnce, Mustafa Kemal hakknda hibir fikri olmamak demektir. Nitekim Mustafa Kemali yatak odasna kadar girenler deil, kafasnn iine sokulabilenler tanmlardr. Hi yzn grmemi olsalar bile! Mustafa Kemalin smet Paa ile yakndan tanmas, Ahmet zzet Paann yerine arktaki ordunun kumandan olduu vakit smet Beyi Kurmay Bakan olarak bulmasndan sonradr. Mustafa Kemal, bir Trk tabiri ile, insan sarraf idi. Daha nceden smete hi snmamt. Her nedense onu da galiba Envercilerden sayarm. Beraber almaya baladktan az zaman sonra, arkadan btn zaaflar ve kuvvetleri ile, kusurlar ve meziyetleri ile tand ve ona baland. Mustafa Kemal, sonuna kadar, gerek orduda, gerek siyas hayatta smet Paann bu kuvvet ve deerlerinden faydalanmtr. Zaaf ve kusur sayd eylerde de, pek ihtiyatl ve nazik mdahalelerde bulunmutur. Buna kar smet Paa, Mustafa Kemalin gittike kuvvetlenen otoritesini kendi menfaatleri iin smrenlere kar mcadele ederek, ona belki de en byk hizmeti etti. smet Paann etrafndaki btn hasmlklarn ba sebebi, bu mcadeledir. smet Paa, Mustafa Kemal ve Atatrk sofrasnn birincisi ve mstesnas idi. Nfuzu o kadar bykt ki, bugn kendisinden llabalce bahsedenlerin, smet Paa sofraya gelince azlarn bile aamadklar saysz akamlar hatrlyarak iimden glyorum. Bir misal verelim. nn orkestra konserleri ile at yarlar merakls idi. Baz kimseler musiki ve at sevdikleri iin deil de nnye grnmek ve yaranmak iin konser veya yarlar karmazlard. Bugn nnden kabaca bahsedenlerden birinin bir pazar gn Yahu, yine mi yara gideceiz? diye mrldanan arkadana: Haberin yok mu? smet Paa nezle olmu, gelmiyecekmi. Bugn kurtulduk, mjdesini verdiini iitiyor gibiyim. Hlbuki nnnn byle eyler umurunda deildi. Biroklarmz hemen hemen hibirine gitmezdik. Ama yaranclarn belli bal marifetleri byle eylerdi. Mustafa Kemalin smet Paa yokken onun zaaflarna ait baz tenkitlerde bulunmas neyi ifade eder? Mustafa Kemal kendi kendisinin zaaflar ile alay bile ederdi. Biz Paristeki apka hikyesi gibi, Picardi manevralarndaki baz Franszca gaflar gibi gln fkralarn onun azndan duymu ve beraberce glmtk. Orman iftlii kurulduu yllarda idi. Topraa ne koyarsa, kaybediyordu. Bir yldnm akam aa ufak kkn nnde oturuyorduk. Topraklar bombotu. Mdr Tahsin Bey bu kkn nne bir havuz yaptrmt. O gn, bir senelik zarar haber ald iin dnceye dald srada, havuzun fiskyesini atlar. Meer Tahsin Bey suyun iine renkli ampuller koydurmu. Bozkrn bir kesinde, alaca karanlkta birdenbire yeilli, mavili, all sular fkrnca, Mustafa Kemal gld: A Kemal, dedi, sen ziraat okudun mu? Hayr. ifti misin? Hayr. Baban ifti miydi? Hayr. te bilmedii ie parasn koyup da kaybedenlere sular bile gler. 165

Mustafa Kemal, her eyi ve herkesi, kendisine kadar herkesi zaman zaman tenkit etmitir. Fakat on be yl onun husus meclislerinde bulunanlar bilirler ki, Mustafa Kemal, smet Paay btn arkadalarndan daima stn tutmutur. Onun zeksna, faziletine, devlet idaresine gvenmitir. Nice defalar: ocuklar, ankayada rahat ediyorsam, smet sayesindedir, demitir. Bu sz duymayan ankaya davetlileri parmakla gsterilebilir. Mustafa Kemal ve smet, aralarndaki nisbet daima ayrca muhakeme edilmek zere, birbirlerini tamamlamlard. Birinci Dnya Harbinden sonraki sivil diktatrler iktidara geince niforma giymiler ve bir daha arkalarndan bu niformay karmamlardr. Mustafa Kemal, smet Paa ile beraber zaferden sonra niformalarn kardlar ve bir iki asker manevra mstesna, bir daha giymediler. Mustafa Kemal, yeni dzen devletini ve toplumunu kurmak, yeni dzene aykr btn messeseleri ve gelenekleri ykmak, yerlerine yenilerini koymak davasnda samim, ak ve tereddtszd. Birok Trkler kendisi ile beraber idiler. Ancak bunlar bir ahs ve keyf otorite deil, Mustafa Kemalin liderlik itibar ve nfuzunu da iine alan bir Meclis ve kanunlar otoritesi istiyorlard. Tekilt- Esasiye Kanununun tadillerinde Cumhurrisine veto ve fesih haklar verilmek meselesi tartld zaman, devrimin otoriter idaresini zarur bulan ileri fikir arkadalar dahi kendisine kar koymulardr. Bunlar arasnda Saracolu kr ve rahmetli Mahmut Esat Bozkurt vard. Mustafa Kemal, Meclis grmeleri srasnda, en ok krs nfuzu kazanan bu iki genci bir akam ard. Sabahlara kadar kendileri ile tartt ve sonunda bu yeni haklarla ahs otoritesini kuvvetlendirmek iddiasndan vagzeti. Btn nimetlerin ve mahrumiyetlerin kayna olan bir zamane hkimi bunu yapmaz. Mustafa Kemal emir kullar ile fikir yoldalarn birbirinden ayrmasn ve hangilerini nerelerde kullanacan bilmeseydi, Atatrk olur mu idi? Keki baz husus zaaflar ve msamahalar da olmasayd! Hastalanp o korkun illetin penesi altnda abas mvazenesi sarslncaya kadar, Mustafa Kemal ile hkmet ve Meclis arkadalar arasnda ok tartmalar ve kendisine, yahut kt yaknlarna kar ok dayatlar olmutur. Mustafa Kemal, devrim yolculuunda kendisi ile birlik olduuna phe etmedii arkadalarnn her trl nazn ekmitir. Ama etrafndaki bu adam ve seviye karklnn sebebi ne olduunu soracaksnz. Bu, o devrin, kendisine eski komitekri taktiklerden faydalanmak zaruretlerini duyuran zelliklerinden gelir. Sofrasnda devrinin btn eitleri vard. Bir akam yanndaki hanma sofrasndaki bir davetliyi gstererek: Bu adamn ne baya olduunu bilemezsiniz, demiti. Sonra fikrine daha da kuvvet vermek iin: Hani p tenekesi vardr. ine her trl sprntler konur. Ne kadar boaltsanz, dibinde yapk bir eyler kalr. te bu o eylerdendir, szlerini ilve etmiti. Hanm, ararak: Aman paacm yle ise ne diye sofranza alyorsunuz? demesi zerine: Ha... te onu da sen bilmemezsin kzm, cevabn vermiti.

***
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn byk bir hareketin temsilcisi olduunu yazmtk. Bu hareket trl akmlarn kaynaa idi. inde samim demokrasi savalar vard. Bunlar ahs veya takm tahakkm olmakszn, serbest seimli hr bir murakabe meclisi tarafls idiler. Bunlara Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin idealistleri diyebiliriz. lerinde, ilerin drst gitmesinden, tahakkm ve yolsuzluk olmamasndan baka bir ey istemeyen mtevaz memleketiler vard. Yine hareketin iinde ahs kinler ve rekabetler vard. Bilhassa eski ttihatlardan bir ksmn bu takma katmak lzm gelir. Gericiler ise, pek tabi olarak, Terakkiperverlerin safnda idi. ahs idareye nihayet vermek, Hkimiyet-i Milliye prensiplerine gre tam bir murakabe sistemi kurmak umum parola idi. Mustafa Kemale kar husus bir kastlar olmayp yalnz otorite ve sistemden kurtulmak isteyenler de, Mustafa Kemali drmekten baka bir ey dnmeyenler de, henz balayan devrimi, olduu yerde durdurmak veya eski dzeni tekrar kurmak isteyenler de, hepsi bir parolada birlik idiler. Mustafa Kemalin mill kahramanlk ve liderlik otoritesi gittike zayflamakta idi. Kurmaa balad yeni dzenin devam edebilmesi iin Mustafa Kemalin uzun yaamasndan baka are olmamakla beraber, bu arenin de kfi olduuna inananlar gittike azalyordu. stanbula gelip gittike Ankarann ne kadar hafife alndn gryorduk. Meclislerde szn esirgeyen yoktu. Bizler gazetelerde dalkavuklar diye tehir ediliyorduk. Halk efkr bir Ankara mdafaacsna tahamml edemedii iin, ortak olduum Akam gazetesinden ayrlarak Hkimiyet-i Milliyeye gemek zorunda kalmtm. Bu gazetenin de srm, resm aboneleri ile beraber iki bin arasnda idi. 166

Muhalefetle iktidar arasndaki Meclis atmalar, smet Paa ve kar parti liderleri arasnda kalsa iyi olacakt. Ne yazk ki, Mustafa Kemalin yaknlarndan bazlar krsde veya koridorlarda muhalefet ahsiyetlerine ar hakaretlerde ve hcumlarda bulunarak, hepsini hak ve halk kahraman klmakta idiler. Eski ttihat kr Beyin bir lokantada masasna tabak frlattn duymutuk. Terakkiperver Cumhuriyet Partisinde bir suikast fikrinin uyanmasnda, ahs krgnlklar affetmez kin kzgnlna karan bu arlklarn da byk rol olduunu sanyorum. Bizim duyduumuza gre ttihatlarn eski Maarif Nazr kr Bey, 1908 Merutiyetinde suikastlar tertip eden husus komitenin banda idi. Acaba Mustafa Kemali ldrmek dorudan doruya onun mu aklna geldi, yoksa eski fedayiler zihniyeti iinde kendiliinden mi dodu, bilmiyorsam da, Meclis iindeki ve dndaki liderlerin suikastlar sylenti ve sylemelerini duyup dinlemekten ileri bir ilgileri olabileceine hibir zaman inanmammdr. Mustafa Kemalin lm o tarihte yeni rejimi olduu yerde durdurmak, hatta ykmak iin tek are idi. Orduyu emniyetli ellere teslim eden Mustafa Kemali drmek imkn yoktu. lmn bir are olmas bakadr, ldrmee karar vermek bakadr. Suikast zmirde yaplacakt. Tertipiler pek iyi bir nokta semilerdi. Mustafa Kemalin otomobili bu noktadan yavalayarak gemek zorunda idi. Kalabalk arasna sokulan ve saklanan katil, onu vuracak ve kargaalktan faydalanarak savuacakt. Mustafa Kemal tren yolculuunda gecikti. Bu gecikmeyi suikastn kefedilmi olmasna veren tertipilerden biri, ilk ihbarda bulunann cezadan kurtulmas imtiyazn kazanmak iin gitti, her eyi zmir valisine anlatt. Sanklar ve pheliler tutularak stikll Mahkemesine verildiler. Muhalefet hareketine liderlik eden kimler varsa, hepsi tutulanlar arasnda idi. Bunlardan kr Beyle birka arkadandan bakasnn suikast olabileceine inanlmyordu. Muhakemeye adalet mi, umum bir tasfiye fikri mi hkim olacakt? Gen devrimin cinayetle lekelenmesini isteyenlerin byk kaygs bu idi. Ankarada Kzm Karabekiri tevkif etmilerdi. Kzm Karabekir kendisini gtrenlere Bavekil smet Paay grmek istediini syledi. Yanna kardlar. smet Paa, Kzm Karabekirin suikastlk san olarak yakalandn duyunca, btn suikast hikyesinin topyekn bir tertip olduuna hkmetti. Kzm Karabekir ok eski arkada idi. Mizac, karakteri, ahlk ne olduunu, neye elverili, neye elverisiz olduunu pek iyi biliyordu. Mustafa Kemal, suikast tertibinin arkasndan kacak vakalar bilinmedii iin hkmet reisinin Ankarada kalmasn istemiti. Kzm Karabekir meselesindeki mdahalesini duyunca, kendisine, meselenin gerekten cidd olduunu temin etti ve zmire gelerek durumu yakndan incelemesini istedi. smet Paa zmire giti. Suikast hikyesinin asl olduuna, hapishaneye giderek Ziya Huritin kardei Faik Beyle grp, bizzat Faik Beyin kendisine verdii aklama zerine inanmtr. Fakat Kzm Karabekir ve arkadalarnn acele bir hkme kurban gitmeleri ihtimali zerine Mustafa Kemalden iyice teminat da almtr. Terakkiperver Parti liderlerinin, Kzm Karabekir, Refet ve Ali Fuad paalarn meselesini sonuna kadar takip etti. Paalar mahkmiyetten kurtarmak iin Mustafa Kemalle yapm olduu tartmalardan sonuncusunu, o srada tesadfen yanlarna giden General Fahreddin Altaydan dinledimdi. O aralk ben de zmire gitmitim. Sinemadaki muhakemenin bir celsesinde bulundum. Milletvekili olduumuz iin mahkeme heyeti ile beraber sahnede oturuyorduk. Reis Ali Beyin Cavite bir ar muamelesi pek gcne gitti. Cavitin eli cepte konumak eski deti idi. Birok fotoraflar da byle kmtr. phesiz bir mahkemenin karsnda eli cepte konuulmaz. Fakat ba ile oynanan bir sank, heyecanl anlarda kendi kendinin kontroln kaybeder. Ona yarglamasndan fazla alkanlklar hkmeder. Ali Bey bunu grnce, herkese saygl ve yava hitap etmiken, birdenbire alabildiine kprd. Cavite haykra haykra hakaret etti. Bu hakarette eski bir geri ttihatnn, eski bir ileri ttihatya kar kininin kprdn hissediyordum. Bu hakaret, Cavitin medeniyetilikte bizden ayr olmayan kafasna idi. leden sonra Mustafa Kemalin ve smet Paann bulunduklar emeye gittim. Mustafa Kemal, kk bir kkte oturuyordu. Haber verdiler. Beni yanna ard. Talt Paann eski yaveri Abdlkadirle gryordu. Ne var, ne yok? diye sordu. zmire urayarak geldiimi syledim. stikl Mahkemesinde grdklerimi anlattm. Ve: Paam, bir adalet mahkemesi, veya siyas bir rejim mahkemesi, ikisi de olur. Adalet yalnz hakly haksz, rejim de yalnz kendi selmetini dnr. Ben ikisini de anlyorum. Ali Beyin ne yapmak istediini anlyamadm, dedim. Ve o gnk celseden baz misaller verdim. Mustafa Kemalin benim aklamalarmdan neler sezindiini bilmiyorum. O akam emenin otelinde bir suare vard. stikll Mahkemecileri de kkte yemee davetli idiler. Gelince st kata ktlar. Onlar, smet Paa ve Fevzi Paa konumaya daldlar. Ben aada, davetlilerden olan zmir mstahkem mevki komutan ile bekliyordum. Konuma uzun srd. Meer bu bir tartma imi. Mustafa Kemal birtakm tenkitlerde bulunmu. Arada benim adm da azndan karm. 167

Tabi hepsi bana dman kesilmiler: Her ey yolunda idi. Bu mfsit geldi, araya nifak soktu diye sylenmiler. Sofraya inildii vakit, stikll Mahkemecilerinin bana selm vermediklerini grdm. Mustafa Kemal ise beni sofrada tam karsna oturttu. Lzumlu lzumsuz benimle alkalanmasna bir mana veremiyordum. Neden bahsedilse, sk sk: yle deil mi Falih? diyordu. Yemekten sonra stikll Mahkemecileri emede kalmadlar. Biz suareye birka kii gittik. Ertesi sabah otelde otururken baktip Tevfik Bey geldi: Paa, hemen zmire gitsin, bir vapurla stanbula, oradan Ankaraya gelsin, diyor. Kendi kendime: Bu da ne demek? diye sinirlendim. Doru kke gittim. Mustafa Kemal, smet Paa ile beraber aa avluda idiler. Glerek: Ne o? dedi. Bir emrinizi aldm. Ama kusurumun ne olduunu bilmiyorum, dedim. ocuum senin kusurun yok. Ben bir gaftr, yaptm. Biliyorsun grlecek iler var. Ben yarn Ankaraya dnyorum. Sen de doru stanbula git, oradan Ankaraya gel. Hem rica ederim sana, bir mektup yaz, Ali Beyin hatrn al, dedi. Dediklerini yaptm. Ali Beyin bir yaknna mektup yazdm. Fakat Ali Bey ve arkadalarndan kimlerse bilmiyorum, deta sofrasnda ya o, ya biz, diyesiye kadar ileri varmlar. Mustafa Kemal byle zorlamalara hi gelmezdi. Nasl dnememiler, aarm. Ben bilkis Mustafa Kemalin bsbtn sk davetlileri arasna getim. stikll Mahkemecileri de bir akam, Hariciye kknn bahesinde birer birer elime sktlar. Keki fesatlmda muvaffak olabilseydim! Biz Cahitle Cavitin hibir zaman suikast olamayacaklarn biliyor ve Ankaraya geldikten sonra da durmadan smet Paaya bask yapyorduk. Cavitin, eer onunla beraber baka gnahszlar varsa onlarn lmden kurtulamam olmalarna hl vicdanm yanar. ttihatlardan bazlar, kendilerine snanlar vaktiyle haber vermemek gibi, kabadaylk jestlerinin kurban olmulardr. Suikastlar Mustafa Kemali ldremediler. Fakat kendi partilerini ldrdler. Ne kadar yazk ki, yeni rejimin otoritesi, zmir ve Ankara sehpalar stnde tutundu. Bu kesin tasfiye, her trl aleyhtarln veya gericiliin btn cesaretlerini krd. Mustafa Kemale balad inklb tamamlamak frsatn verdi. Nasl ki, Merutiyet ttihat ve Terakki otoritesi de taklib-i hkmet hadisesinin sehpalar stnde tutunmutu. Fakat, hkmet iinde hkmet gibi bir de stikll Mahkemesi otoritesi meydana geldi. Reisin evi hemen hemen merci-i enam idi. Bu hl, smet Paann devaml srarlar zerine bir akam, Ankara Palasn bir balosunda Mustafa Kemalin stikll Mahkemecilerini arp hemen orackta vazifelerine nihayet vermelerine kadar srd. Ertesi gn kendilerine hediye edilen Benz otomobillerine binerek, fakat artk basit milletvekili sfat ile Meclise gelmilerdi.

Deien Hayat
Tarih der ki: Japonlar bamszlanmak ve kuvvetlenmek iin medeniyetlerini deitirmek zaruretini duydular. lk akllarna gelen ey feodalizm kurumlarn ykmak ve Garpkr, bilhassa Amerikankankr tekiltlanmakt. 1868 ile 1877 arasnda gemie ait ne varsa tahrip olunmutur. Japonlar, in kaynaklarndan Avrupa ve Amerikan kltr kaynaklarna doru bu gidie Garpllama (Batllama) ad vermilerdir. 1858den sonra, adliyede, askerlikte, ticarette, ilim, edebiyat ve sanatta bu hareket byk bir hz almtr. Bu ilk devirde Japonlar deta kendilerinden soumular, iddetli bir Garp (Bat) taklitiliine kaplmlard. Kadnl erkekli suvareler, maskeli balo, smokinle lokantaya gitmek gibi eyler hemen kibar detleri arasna girdi. Radikal bir ahlk devrimi yapmak, kadn klelik ve diilikten kurtarmak fikirleri ald, yrd. Frenge benzemek iin salarn kvrtanlara, mavi gzl olmadklarna esef edenlere sk sk rastlanmakta idi. Bir byk Japon muharriri, Japon rk beyaz rktan aadr, bu aalktan kurtulabilmek iin Avrupal kan ile alanmalyz, diyordu. Japonlar, Garpl tefekkrn cevherini brakarak, sath bir taklitilie kapldlar. lk tepki 1889da duyulmutur. Ondan sonra Japonluun yarat devri gelir. Charles Seignobos, on yedinci asr sonlarnn hikyelerini yazd srada der ki: Byk Petro, Ruslar Asyal geleneklerden kurtarmak ve Garpllatrmak iin kadnl erkekli salon toplantlarna da nem verdi. Asilzadeleri bu toplantlara karlar ile birlikte gelmek zorunda brakt. Fakat toplantlarda kadnlar ve erkekler, hareketsiz ve sessiz, birbirlerinden ayr otururlard. Bu, dar kalb krmak ve topluluu bir hapis yaayndan serbest havaya karmak ihtiyacndan ileri geliyor. Kadn hr olmadka ve umum hayata katlmadka, topluluun durgun suyu dalgalanmaz. Taklit ve zenti devri en ok bizde srmtr. Byk ehir Osmanll kyafetini, baln, birok detlerini deitirmiti. Fakat kadna ve 168

tefekkre el dokunduramamt. Merutiyetin sonlarnda dahi aile ve niversite eriat takmnn hkm altnda idi. Hr yaay ve hr dn gizli ve her tarafta drt duvarla kapal idi. Bu bir riyakrlar topluluu idi. Evlerinde alan, her trl Bat detlerini benimseyen ailelerin kadnlar bile arafsz ve peesiz sokaa kamazlard. Vakanvis on dokuzuncu asrn sonlarna ait bir balo davetini yle hikye eder: Bu esnada ngiltere elisi Tersane-i Amire Haliinde, gemisinde balo tertibi ile vkely davet etmitir. O vakte kadar alafranga ziyafet ve hususiyle balo stanbulca grlm ey olmadndan grenler ve iitenlerin taaccbn mucip olarak trl szler tahadds etmitir. Davetli olan zevat, yats namazn tersane divanhanesinde klarak asat ikide (alaturka saat) sandallar ile gemiye gitmiler, sabaha kadar orada elenmilerdir. Ertesi gn sudurdan Yahya Bey, Hsrev Paaya ziyafetten sual ettikte: - Az vakitte ok tekellf etmiler. Biz bir ayda tanzim edemeyiz. are ne? Devlete bir eydir, oldu. Gidilmese olmaz. Kak, atal gibi baz mekruh eyler vard, diye mnafkane davranm ise de, Murassa atal ve ka padiaha arz eden ve byle eylere altran kendisidir demi olduunu Esat Efendi kaydeylemitir. Be on gn sonra Fransa elisi mkemmel bir balo vermitir ve buna davetlilerden bazlar gitmemitir. Osmanl topluluunda kadn, taassuba kar devletin balca tavizi idi. Taassup iin ahlk, rz, rz da bilhassa kadn demektir. stanbulda kadnlarn rzndan yalnz kocalar, ana babalar sorumlu deil idiler. Btn mahalle halk aile hayatn kontrol ederdi. Bir eve kadn alnd haberi duyuldu mu, imam, beki ve belli bal mahalle eraf gider, o evi basard. at arasna ve kmese kadar aramad yer brakmazd. Sokakta herkes kadn kyafetine karmak hakkn kendinde grrd. Yzler, eller, kollar ve bacaklar iyice kapanmal, araflar vcut biimini hi sezdirmemeli, peeler bir ss deil, tam bir rt olmal idi. Baz kibar semtlerde ve Beyolunda bu disiplin biraz geverdi. Fakat harp, pahallk gibi hadiseler olduu, veya idare aleyhine dedikodular artt vakit, hemen kadn kl gnn meselesi hline gelirdi. Kadn erkekle bir arabaya binemezdi. Vapurlarda, tramvaylarda, muhallebici dkknlarnda kadn yerleri perde veya kafesle erkek yerlerinden ayrlmt. Mesirelere kadar her yerde harem ksm vard. 1908 Merutiyetinden sonra dahi mesel kz mekteplerinde edebiyat hocas harem aas idi. Batl tefekkr adam, bir milletin medeniyetini lmek istiyor musunuz, kadna nasl muamele ettiine baknz, der. Osmanl topluluunda bu bir dii muamelesi idi. Trke oynayan tiyatrolarda kadn rol, bilhassa Ermenilerde idi. Orta oyununda kadn zennedir: Yani kadn rolnde yamakl bir erkek! Kag hemen hemen umumdir. Evinin kadnlarn yakn erkek ahbaplar ile tantran alm aileler bile, erkek misafirlerini selmlkta kabul etmek, dile dmemek zorunda idiler. Rahmetli Mir Ethem Paann bir fkrasn duymutum. Giritte vali iken bir konsolosun davetine gitmi. Hristiyanlar ve ecnebiler kadnl erkekli imiler. Kendisine: Baknz, biz bu davetlere kadnlarmzla geliyoruz. Siz niin byle yapmazsnz? diye sormular. Pek Franszca bilmeyen rahmetli Mir: Yoo... demi, bizde femme maison, clef poche... Hamdullah Suphi Trkocaklarnda Trk kadnn piyano konserleri veya konferans vermek zere sahneye kard zaman, bu, zamann byk hdiseleri arasna gemiti. Bununla beraber harem, artk selmlk duvarn zorluyordu. Edebiyat, kadn davasn tutuyordu. Birinci Dnya Harbi gelince, bu da geri kald. Hele bozgunlar zerine Enver Paa halk arasndaki dedikodular durdurmak iin kadn tavizine giriti. araflarn ayaklarn hangi noktasna kadar ineceini tesbit etmek zere bir komisyon bile kurulmutu. Bir gn bir polis mdr, ada otellerinden birinde bir kar kocann beraber oturduklarn duyunca, bizzat otele giderek kadn sokaa atmt. anakkale cephesinde den byk rtbeli bir subayn, analar Alman olan kzlar bir gn Alman davetlileri ile bulumular. Enver Paa bunu duyunca, cephede harp eden babay hemen emekliye ayrmtr. O aileden bir hanmla evli olan bir rsumat memurunun da vazifesine nihayet verdirmitir. Mtareke gazeteleri okununca, Osmanl saltanatnn sanki kadnlar yznden batm olduunu zannedersiniz. Mondrosta teslim olmuuz, kadna hcum. Dman donanmalar stanbul limanna demirlemiler, kadna hcum. Hazne dar, o ay maa kmam, kadna hcum. Gazetelerin birounda stanbul polis mdrl kadn meselesi ile alkalanmad iin tenkit edilmekte idi. Fakat kadnlar, bilhassa Beyolu ve Kadky semtlerinde, ecnebi igali srasnda, hayli serbestleme denemesinde bulunmulardr.

***
Mustafa Kemalin anlattna gre, smet ve Fevzi paalar, devrimlere balamazdan nce, kendisine evlenmek tavsiyesinde bulunmular. Yeni ve gerek hrriyet devri, kadnla balayacakt. Kadn hayata katlacakt. Hlbuki 169

biz 1923te Ankaraya gittiimiz vakit, ora hayatn stanbuldan da ok geri bulmutuk. Ankarada stanbul alafrangalarndan hemen hemen hibir aile yoktu. ankayada oturan birka uyank milliyetiler, kendi aralarnda erkekli kadnl bulumakta idiler. Fakat sokak tamamiyle kadnszd. Cins ahlk da, bu yzden, pek aa idi. Hatta burada zikretmekten utandm bir az tamimi yapldn hatrlyorum. Mustafa Kemal dar kab kracakt. Burada devrimci Mustafa Kemalin hayran kaldm bir zelliini anlatmalym. Mustafa Kemal, bir arklnn tamamiyle zddna, kendi miza ve detlerini ineyerek fikir kahramanl etmitir. Sevdii musiki alaturka, inand Garp musikisi idi. Evinden alaturka musikiyi eksik etmemiken, mill eitimde yalnz Bat musikisini tutmutur. Daima musikisiz devrim olmaz, szn tekrar eder. ocuklarmzn ve gelecek nesillerin musikisi, Garp medeniyetinin musikisidir derdi. Garp (Bat) musikisinin ancak pek hafiflerinden zevk almakla beraber, hemen hemen btn inceliklerini kavrad alaturka musiki ile onun arasnda ve alaturka lehine bir mukayese yaptn hatrlamyorum. Kadn anlaynda pek Garpl olduu sylenemez. Hatta hanmlarn trnaklarn boyamasn bile istemezdi. Son derece kskant. Denebilir ki harem eiliminde idi. Bu onun hissi, mizac ve alkanldr. Kafasna gre kadn, hr ve erkekle eit olmal idi. Bat medeniyeti dnyasnn kadn ile Trk kadn btn aalk duygularndan kurtarlmal idi. Meden Kanunla Trk kadnna Garp kadnnn btn haklarn veren Atatrk, kendi mnasebetlerinde, braknz ecnebi erkekle evlenen Trk kadnn, ecnebi kadnla evlenen Trk erkeine bile tahamml etmezdi. Devrimlerin byk ve esiz kahraman, kendi koyduu kanunun sonular ile karlamak lzm gelince: Bize gre deil ha ocuklar... dedi. Devrimci ve slahat Mustafa Kemal, bir beyin adam idi. Beyni kendi kalbinin de btn isyanlarn ezerdi. Bir gn bir Trk armasna hangi timsaller konaca tartld srada eski Trk kurdundan bahsedilmesi zerine: Timsal... timsal... insan zeksdr timsal, diye haykrmt. Zek, akl ve msbet ilim, onun saygs yalnz bunlara olmutur. Kadn kurtaracakt. Kurtarmak iin nce amal idi. Haremi ykmal idi. lk yaplan ilerden biri, stanbul tramvaylar ile vapurlarndaki perdelerin kaldrlmas olmutur. Gariptir, o srada pek aydn ve ileri bir stanbul hanm ile, Halide Ediple (Advar) konuuyordum. Hanm, Ankara aleyhindeki cepheye katlmt: Bana: Hem efendim bizim peelerimize, perdelerimize ne karyorsunuz? demiti. Pek talihsiz adamd Mustafa Kemal! Fakat talihinden de kuvvetli idi. Fikirlerini en ok anlayabilecek olanlarn, ryalarnda grmedikleri ve ilk genliklerinden beri zledikleri slahat tedbirlerini tatbik ettii zaman, onlarn mrldandklarn grmtr. Dikta perde idi. Dikta pee idi. Kara kuvvetin ve taassubun diktas altnda ark klelii mr srenler, kendilerini bu diktadan kurtaran inklpya: Ben senden hrriyet istedim mi? demek istiyorlard. Kerpiten bir okulu, galiba bir Rum okulu imi, Hamdullah Suphi, Trkocana evirmiti. Mustafa Kemal ilk defa arkadalarn hanmlar ile oraya davet etti. Hl gzmn nndedir. Salonun bir tarafnda kadnlar, bir tarafnda da erkekler toplu olarak oturmulard. Ayakta yalnz birka uyank hanm vard. Kadnlar bfeye gidip bir ey yemek iin bile kmldamyorlard. Hi kimseye ailece takdim edilmiyordu. Kadnlar, erkeklerinin gz hapsinde idiler. Mustafa Kemal bize: ocuklar, ayaktaki hanmlara itibar ediniz. kram ediniz. Oturanlar kskandralm. Yava yava hepsi kalkar, diyordu. Yava yava hepsi, fakat o akam deil, bir iki yl iinde yerlerinden kalktlar ve toplulua kartlar. Elbet, bu alta biz de kurbanlar vereceiz, fakat nihayet alacaklar, diyordu. Kadn hareketi byk bir hzla geliti. Mustafa Kemal ve smet Paa davetlerin kadnl olmasna bilhassa dikkat ederlerdi. Nihayet hareket Meden Kanuna, kadnla erkek arasndaki her trl hukuk farklarnn kaldrlmasna kadar gitti. Parola, ileride hibir gerilemeye imkn vermeyecek kadar, kadna her meslekte yer vermekti. Kadn milletvekili, belediye azas, hekim, avukat, her ey olmal idi. niversitede erkeklerle beraber okumal idi. Seimlerde rey vermeliydi. Taassup arp kalmal idi. Mustafa Kemal byk bir realisttir. Ky kadnn zorlamamtr. Devrimlerinde evrimcilie brakt tek ey belki de budur. Kyde ok evlilie dahi gz yummutu. Ky kadnnn kurtuluu, iktisat ve terbiye artlarnn tamamlanmasna bal kalmtr. Tarlada alan kadn, nihayet hr olur. Nihayet btn haklarn alabilir. Kadn davasnda tehlike, harem diiliidir. Meclisteki ve gazetelerdeki taassup rtkanlar bouna yoruldular. Mecliste bir hoca mebus, sk sk krsye 170

gelir, Flriyyede denize giren kadnlardan bahseder, dururdu.

***
Kadn hrriyeti ile Ankara bozkrnn kat ve sert yz gld. Ar ar yerleen ecnebi elilikler, ehir hayatnn gelimesine yardm ettiler. Davetlerde kadn says gittike artt. Hanmlar bu trl toplantlarn yeni artlarna kolaylkla alyorlard. Byk zorluklar yabanc dil meselesi idi. Ankaraya bir hayli zaman herkes ereti gz ile bakmt. Ne Trkler ailelerini getirdiler, ne de Ruslardan gayri ecnebiler esasl yerleme niyeti gsterdiler. Onlar iin bakent, hl stanbul idi. Ankarada mstear veya baktipler nbet tutar, eliler ara sra gelirdi. ngilizler ankayada be odal bir ahap ev tutmular, Amerikallar Evkafn yeni yaptrd pek kk evlerden birini kiralamlard. Franszlar kale yamacndaki Osmanl Bankasnn deposunu bir iki byk Goblen hals ile kabul salonuna evirdiler. Sonradan Fransada Babakanla kadar kan Albert Sarraut ilk davetlerini bu depoda yapt. Suareler seyrekti. Balca elence bri toplantlar idi. ankaya Caddesinde ilk elilik binasn yaptran Sovyetlerdir. Yanar-sner kasaba elektrii devrinde, byk ve iyi denmi salonlar, uzun mddet, Ankarann tek lks olarak kalmtr. Suri yolda sk sk kalabalk davet yapar, bol votka ve havyar ikram ederdi. Cemiyet hayatna henz alan milletvekillerinin bu ikramlara fazla kaplp merdivenlerden derek inmelerinden utanrdk. Bir defa bundan Mustafa Kemala ikyet etmitik: Milletvekillerimize Rus elilii davetlerinde az imeleri sylenilse demitik. Rahmetli Nuri Conker, Bu dmeler sarholuktan deildir diye mdahale etti. Ya nedendir? diye sorduk. Bu bir raht irtifa meselesidir, dedi. Biz dar basamakl merdivenlere almz. Biraz dalnca sefaretin geni ve yksek basamaklarnda muvazenemizi kaybediyoruz, cevabn vermiti. Saffet Arkan, Bend Deresi mahallesinde eski ve kk bir Ankara evinde otururdu. Bir le st Fransz sefiri Albert Sarraut ile kars bri ve aya davet ederek ikramlarnn altnda kalmamaa karar vermi. Edip Servet Tr ve ben, bir iki arkada saat altya doru toplandk. ki masalk davetli btn salonu doldurmutuk. Kar koca pek elendiler, ay vakti geti, yemek vakti geti, sabaha kadar bizimle kaldlar. Alaca karanlkta Bend Deresinin bir i sokanda, tam bir Anadolu kasaba dekoru iinde, Albert Sarraut ile karsnn yorgunluktan solmu yzlerini grmek pek tuhafmza gitmiti. Trkler iin eski Millet Meclisi binas, yeni yaplan kk garlar, hepsi toplant salonlar idi. Ankara bo ve harap, hayat taknd. Bu bir ihtillciler havas idi. Cokun, evkli ve daima tetikte bir hava... Kurtlarn Yeniehir Caddesine kadar inip, ehremininin Avrupadan getirttii bronzdan kopye kz heykellerini diledikleri sylenen bir k gecesi, Bavekil smet Paa yeni evinde elilere bir davet vermiti. Gece kar o kadar yam ki, otomobiller saplanmlar, sklemez hle gelmiler. ngiliz Bykelisi George Clarck yannda mstear ile beraber davetten knca, yryerek evine dnmekten baka are olmadn grr. Evi de birka yz metre yukarda. Fakat ara yer bombo krlk. Biraz ilerleyince, bykeliyi bir glme tutmu: Kurtlarn bizi paralamas bir ey deil... Fakat kurtlarn paralad insanlardan ilk defa olarak kar stnde frak ve silindir artklar kalacak... demi. Bir aralk garip bir protokol meselesi kmt. Eliliklere davet edilenler son dakikada devlet reisi tarafndan arlnca, eliye haber gnderip zr diliyorlard. Bu hayli acayip bir iti. Eli, sofrasn ve bri masalarn hazrlamtr. Birka gn nce yollad davetlerine kabul cevabn almtr. Tam davet akam da birka ecnebi misafiri ile kalakalmtr. Mustafa Kemalli bir geceyi feda etmek niyetinde olmayanlar, Devlet reisi arnca btn davetler der diye bir kaide tutturmulard. Hlbuki Mustafa Kemal bir elilie davet edilmi olanlar serbest brakrd. Biz birka kii onun bu iznini esas tutar, kabul edilmi yemek daveti gibi ecnebiler iin byk bir terbiye ve nezaket meselesinde mahcup olamamaa alrdk. Memleketine dnen bir Amerikan Mstear tam ayrlaca gn bana: Allahasmarladk dostum, artk ayrlyoruz. Son dakikada size bir ey sylemek istiyorum. Bir bykelinin hazrland akam, yemek sofrasn bo brakmanzn nasl kt bir tesir braktn tasavvur edemezsiniz, demiti. ngiliz Bykelisi Ankarada ngiltere kraln, Amerikan Bykelisi Birleik Devletler reisini temsil ediyorlard. Fakat baz arkadalarmz iin bir elilie akam saatinde Mustafa Kemale gideceini sylemek ve onun feda edilmez davetlisi gibi grnmek cakas, her eyden daha cazibeli grnrd. Amiral Bristol, Amerikan temsilcilerinin en sevilenlerinden biri olmutur. Bir akam imdiki Halk Sinemasnn yerindeki kk kulp binasndaki davette Mustafa Kemal ile bulutu idi. Devlet Reisi ile biribirlerine o kadar sndlar ki, sabaha kadar kaldlar. Sonradan duyduumuz bir hikyeye gre Mustafa Kemale kar ilk suikast o gece olacakm. Kulbn kars, imdi Bankasnn bulunduu arsa, henz mezarlkt. Suikastlar orada pusu kurmular ve ortalk aarnca svp gitmiler. zmir suikastndan, sadece yolda gecikmi olduu iin kurtulmu 171

olan Mustafa Kemal, bu vakay da duyunca: Nasl, ben kendi kendimin polisi deil miyim? demiti. zmire bir bahane ile tam zamannda gitmemekliinde kendi husus bir tedbiri olduunu sylemiti. Kuvay- Milliye zaman Mustafa Kemal Ankaradaki ecnebi temsilcileri ile daha ili dl imi. Azerbaycan elisi, bir yaz gecesi ge vakit atna binmi, ankayaya gelerek henz bahesinde oturan Mustafa Kemalin sofrasna katlm. Mustafa Kemal, resm ilikilerinde son derece dikkatli, titiz ve merasimci iken, husus lemlerinde ecnebi tandklarndan holandklar ile pek samim idi. Bu mnasebetlerde rtbe ve mevkie bakmazd. Bizimle pek dostluk eden bir Amerikan ba veya ikinci ktibine Ankaradan ayrlaca vakit, ona verdiimiz veda topluluunda bulunmu ve kendisi ile arkadaa elenmiti. Ecnebiler bir kahraman daha iyi anlyorlard. Mustafa Kemalin zaferi ne demek olduunu bizden daha iyi biliyorlard. Bizim kendisinde fazla gibi grdmz eylerin, bir mill kahramann pek tabi hususiyetleri olduunu dnyorlard. Mustafa Kemal bir miza, byk bir mizat. Bu miza etin ve yenilmez tehlikelerde ve glklerde grnp, sonra bir dervi huyu sessizlii balayamazd. Bu miza Selnikte Beyaz-Kule masasnda ne ise, Anafartalarda ve Kocatepede de o, ankayadaki sofrasnda da o idi. Ankarada hayat, bir taslak olmaktan kurtulmuyordu. ehri yapmak lzmd.

Bir ehir Yapmak

Ankara, Atatrkn byk ileri ve eserleri arasndadr. Ankarann kurulu hikyelerinden bazlarn Cumhuriyet tarihine hatra olarak brakmak istiyorum. Bir devlete bir bakent, bir orduya karargh gibi seilmez. Devleti idare edenler, nesillerce bu ehirde oturacaklardr. Birok kltr merkezleri bu ehirde yerleecektir. ehir ikliminin insan sal ve sinirler stndeki iyi veya kt tesirleri btn memlekette duyulur. Bir bakentte, on iki ay allabilmelidir. Maa ve geim hatr iin ancak iliilebilinen bir ehir, bakentlik vazifesini yapamaz. 1071 Malazgirtten sonra byk Trk devletlerinin balcalarndan yalnz biri yaylada bir merkez edinmitir. Konya, Seluk devletinin bakenti idi. Osmanllarn ilk payitaht Bursa, ikincisi Edirne, ncs stanbuldur. Mslman ve Trk halk stanbula Fatihten sonra akt. Trl trl iveler ve milliyetler, bu ehirde kaynatlar. Bugnk ivemiz bu kaynamann eseridir. stanbullu da, uzak yakn btn taralardan gme pek eitli mizalarn bir youruluu idi. Her Mslman, hangi rktan olsa, stanbulda Trk olmutur. stanbul, dilde ve milliyette kaynatrc, yourucu ve birletirici bir rol oynamtr. stanbul, Osmanl mparatorluunun yalnz idare deil, her bakmdan merkezi haline geldi. Baz artlar iinde devlet demek, hemen hemen o demekti. Srasna gre padiahlar deitiren, hkmetleri vezirden vezire devreden o idi. Devlet iin, her ite ve en bata stanbulu dnmek bir zaruret haline gelmiti. Tarih, stanbula isiz ve kartrc halk ynlarnn g etmesini kolaylatrd iin Kanun Sultan Sleymann bu ehre su getirmi olduundan pimanlk duyduunu yazar. Bir harp srasnda, stanbulun derdinden devlet derdini dnmeyen bir padiaha, veziri: Harp olunca stanbuldan kp Bursa gibi bir ehirde oturmak lzmdr, demiti. Hanedanlar iin ta ve taht, ok defa her ey demektir. stanbul o kadar her eydi ki, padiahlar iin onun uruna feda edilmeyecek ey yoktu. Byk bir vatan mdafaasnda stanbuldan bir gn bile ayrlmak, hanedan iin tatan, tahttan, devletten ve her ne var ne yoksa hepsinden olmak demekti. anakkale muharebesi zamannda dmann Akdeniz boazndan geerek stanbula gelmesi ihtimali dnldnden Anadoluda bir merkeze gitmek hatra gelmiti. Sultan Read iin de Eskiehirde bir konak hazrlanacakt. Bu haberi duyan sarayllar: Padiahmz taralara gtrecekler... diye alayorlard. Mesele, hanedann stanbuldan kmasna gelince, dmanla mutlaka uzlalmal idi. Ta ve tahtn stanbulda kalabilmesi iin her ey verilmeli idi. Fakat memleket snr Edirneye gelince, yazlmasa ve sylenmese bile, Anadoluda bir merkez edinmek fikri alttan alta ileniyordu. Devlet btn messeseleri ile o kadar ehirlemiti ki, bir gn stanbul elden gitse hibir eyimiz kalmayacakt. Balkan Harbinden sonra devlet merkezini artk stanbuldan Anadoluya aktarmak fikri, ilk defa aka galiba Mareal Fon der Golz Paa tarafndan ileri srlmtr. Mustafa Kemal acaba neden Ankaray seti? Meselenin byle konuu doru deildir. Mustafa Kemal sadece Ankarada kalmaya karar vermitir. Ankara ilk zamanlar mill kurtulu savann karargh idi. Dman, onun yaknlarna kadar gelmi, fakat kapsn zorlayamamt. Yer yer birok blgelerde Byk Millet Meclisine kar 172

ayaklanmalar olmuken, Ankara, hareketi ve Mustafa Kemali sonuna kadar tereddtsz tutmutur. Tutuunun sebebi kuvvet basksna verilemez. nk Ankarada asker kuvvet daima pek azd. rtica, fesat ve tahriklerinin byle kuvvetleri, ok da olsalar, ne abuk erittikleri de baka merkezlerde grlmtr. Sonra din ileri reislii vazifesini gren rahmetli Hoca Rifat Efendi, pek vatanperver, drst ve cesur, bundan baka Ankarallarn da pek sayd bir adamd. Sert yaylann bu etin karakteri, hemerileri ile beraber, en g zamanlarda Mustafa Kemale bal kalmtr. Ve sadece inandndan ve inandklarndan! Bundan baka demiryolu Ankarada sona ermekte idi. Sakarya gnlerinde oras braklsa bile yine geri dnleceine phe yoktu. Mustafa Kemal Ankaray merkez semi deildir. Dediimiz gibi Ankaradan kmamtr. Birok ehir rekabetlerini nlemenin aresi de bu idi. Onun iin Ankara bakent olabilir mi, olamaz m? klimi buna elverili midir? leride birka yz bin nfusu idare edecek su bulunabilecek midir? Bu plak toprak bir gn yeerebilecek midir? Bu sualler sorulmamtr. htisas tetkikleri yaplmamtr. Aydn bir generalimiz: Ankarann merkezlii geici bir eydir. Sfrn stnde medeniyet olmaz. Onun iin buraya ok masraf etmemeliyiz, diyordu. Bir bakas: Bir mddet kalrz. Yerlemee urarz. Sonunda stanbula gitsek bile, sknca Anadoluda tanabilecek bir merkez edinmi oluruz, diye avunuyordu. Bu ykseklie kalp dayanmaz. Ankaral Ermeniler bile ellisine gelince stanbula gerlermi, diyenlere rastlyorduk. Avrupann balca bayndr ehirlerinden biri, Madrid, 655 rakmldr. Mnichin rakm 526dr. Ankara 907. Sfrn ok stnde meden merkezler daima kurulmutur. Mesele su bulmakta, yaanabilecek bir iklime kavuabilmektedir. Ankara, bir yayla ehridir. Lion niversitesi Climatologie Profesr Piry der ki: Bu iklim, mihnet ve meakkate kar koyma terbiyesi veren esiz bir mekteptir. Buradaki insan, tabiatn asilii ile savamay ahlk edinmitir. Scak memleketlerin yakcl ile olduu kadar, kutup souklar ile de uyuabilir. Bu iklim, inisiyatif kabiliyetini ve moral enerjiyi gelitirir. Moskova Merkez Biyologie ve Climatologie Enstits profesrlerinden Doktor Aleksandrof da yle demitir: Osmanl Trklerinin, anayurt iklimlerine hi benzemeyen eitli dnya blgelerinde asrlarca yaayabilmeleri ve buralarn hususiyetlerine gre nesil retebilmeleri, ite bir yayla ikliminin nimetlerinden biridir. Sakarya, yayla karakterinin bir dayan zaferi idi. Fakat biz btn bu bilgileri sonradan ediniyorduk. Bilhassa ilk on yllk tecrbeler bizi Ankaraya daha inandrmt. Teknik teferruat ile okurlarm yormak istemiyorum. Bir iki nokta stnde durup geeyim. Ankara bozkr mdr? 100 rutubet mikyasna gre 55-75 orta derece saylmaktadr. Bulutla tam kapal havay 10 farz ederseniz, Ankarann ortalamas 4,7dir. Bir ylda Ankara havas 115 gn ak, 86 gn kapal, 164 gn az ok bulutlu geer. Yllk yan metrekareye 427 kilograma kt vardr. 220den aa hi dmemitir. Ankarada btn mesele aalamada, shh stmada ve iklim hususiyetlerine gre yemektedir. Ankarada oturanlarn ar yemekten saknmalar lzmdr. Btn bu meseleler iin ettler vardr. Ankara Belediyesinin, hl neden hepsini bir brorde toplamam olmasna ayorum.

***
Ankara bugn bir ehirdir. Atatrkn balad, nedense braktmz aalama davasna devam etmekten ve imar hatalarn dzelterek yeni bir hzla devam etmekten baka meselesi kalmamtr. Hlbuki ilk zamanlar o bir avu nfus iin yz ykayabilecek kadar su bulmak devlet reisinin ve hkmetin belli bal gndelik dertleri arasnda idi. Osmanllar ant yapmlar, fakat ehircilik yapmamlard. stanbul sokaklarnn, en zengin saltanat devrinde dahi, bir dn alay geemeyecek darlkta olduu iin padiah ferman ile cumbalarn yktrldn tarihlerde okuruz. Kanun devrinde stanbula gelen bir eli, buras sokaa kabilecek bir ehir olmad iin btn vaktini evinde geirdiini yazar. Bizim dostumuz, ordularmzn zaferine dua ederek stanbulda oturan bir gen Macar, Tarabyadan Boaziine bakt vakit, buras bir baka milletin elinde olsa cennete dneceini syler. Gitgide ant yapcl kudretini de kaybetmitik. Osmanllarn son zamanlarnda artk hibir ey yapmyorduk, nasl yaplacan bilmiyorduk. Mimar kltrmz tamamiyle kaybetmitik. mar ileri iin elimizde Avrupa rneklerinden Trkeye evirdiimiz belediye nizamname maddelerinden baka bir ey yoktu. Ankaray devlet bteden yapacakt. Bu tabi bir g masraf idi. lk akla gelen ey, Avrupadan bir Frenk ehirci ararak pln yaptrmak ve hkmetle dardan gelen memurlar yerletirmekti. Geri bir aralk bir Alman geldi. Yeniehirin ekirdeini kurdu. Fakat bu da ancak ok paras olanlarn alabilecekleri bir pahal evler mahallesi 173

idi. Saracolu apartmanlar yaplncaya kadar, az ve orta maal memurlar, eski evlerde tahtakurulu birer odaya snmlardr. Bir matematik hocasnn byle bir odada iki ocuu, kars ve kaynanas ile oturduunu biliyorum. Hlbuki yeni Ankara kkler ve apartmanlarla hemen hemen donanmt. Ankara Belediyesinin emrine verilmek zere, Yeniehir tarafnda, geni topraklar aldmz vakit kanuna bir tek madde koyma hatra getirmemitik: Bu arsalar, bina yaptracak olanlara, yaptracaklar binaya lzm olduu kadar ve alnd yl kullanlmak art ile satlacaktr. Bir kk madde daha unutmutuk: Ankara Emval-i metrkesi ve hazne topraklar, Ankara mar Sandna sermaye olarak ayrlacaktr. nk hemen speklsyona dalmtk. Herkes saklayp ileride satmak zere arsa edinmek hrsna kaplmt. ehir imarlarnn balca dman speklsyon olduunu dnecek hlde bile deildik. Bunlar yeni devletin kusurlar deil, tecrbesizlikleri idi. Bizim 1924te neleri ne kadar bilmediimiz ve bu memlekette nelerin ne kadar bilinmedii anlalmadka, Cumhuriyetin baard iler hakknda iyi bir fikir edinilemez. Bundan yirmi be yl nce Ankarada yaplmam olanlarn, bugn stanbulda yaplmalarna bile, arada bunca grg edinmiken, imdiki demagoji havas iinde imkn var mdr? Milletleraras bir msabaka almas fikri nihayet muvaffak olabildi. Gelen plnlar hakem heyeti ile bizzat Mustafa Kemal de tetkik etti. Msabakay Profesr Yansen kazanmt. Plnn tatbikine balanmas kr Kayann Dahiliye Vekillii zamanna tesadf eder. kr Kaya, ehirleri plnlatrmak davasn btn Trkiyeye genileten kanunlar karmakta byk amil olmutur. mar ilerini kolaylatrmak iin ller Bankasn kuran da dorudan doruya odur. Lider olarak Mustafa Kemal, hkmet reisi ve btenin hkimi olarak smet Paa, eyi fikirlerin yrmesi iin herkese yardm etmiye hazrdrlar. Fakat bu fikirlerin hepsini kendi kendilerine yaratamazlard. Her trl ile kendileri uraamazlard. Onun iin birok eyi teebbsler, her ikisinin meden anlaylarndan faydalanmasn bilen bakanlara nasip olmutur. Eer Ltfi Krdar, Atatrkn o devirlerinde stanbula vali olup da smet Paadan grd yardm ondan da grse ve Atatrkn sevdii gayretleri alabildiine destekliyen teviklerini bulsayd, ben derim ki, stanbul bugn bambaka bir ehir olur giderdi. ler, Mustafa Kemal devrinde de, ister istemez adamna bal kalmtr. Adam da tesadf etmeli idi.

***
Yansen plnnn ve umumiyetle pln disiplinciliinin, speklasyoncular ve keyifiler elinde ifls etmesine yandm kadar hibir eye yanmam. Bu hatralar okuyucular arasnda bir gn iktidar frsatn elde edenler olursa, kendilerine hizmet etmek iin menfaatilik ve keyiflik yznden Ankarann neler kaybetmi olduunu ksaca anlataym. Ta ki ark kafasnn ve mizacnn, Atatrkn enerjisini bile eriterek, en gzel hayallerimizden birini nasl sndrm olduunu gresiniz. Profesr Yansen Atatrkle ilk bulutuu zaman masasnn stne belediye mhendislerinin bir proje taslan koydu. Bu taslak Ankara Palas oteli ile Belv oteli ve Ziraat Bankas arkasndaki geni ana caddeye balayan yollar gsteriyordu: Bu yollarn vazifesi nedir, dedi, bu binalar caddeye karmak, deil mi? Hepsini silerek kendisi bir tek yol izdi: Bu tek yol ayn vazifeyi yapar. Eski yollardan artan arsa paralarn etrafndaki bina ve bahelere katacaksnz. Bugnk arsa fiyat ile bu satacak olduklarnz ve bugnk yol maliyeti ile yapmaktan vazgeecek olduklarnz yz yirmi bin liradan fazla tutar. Hlbuki siz ehir plnnn btn teferruat ile hazrlanmas iin 120 bin lira harcayacaksnz. Sadece u kk mahalle parasndaki tasarrufunuzla bu paray kazanm oluyorsunuz. Yansen tercmanla konumakta idi. Arkasndan bir sual sordu: Bir ehir plnn tatbik edebilecek kadar kuvvetli bir idareniz var mdr? Atatrk kzd. Koca memleketi yedi dvelin elinden kurtarmz. Bir Ortaa saltanatn ykarak yerine bir yeni a devleti kurmuuz. Bunca devrimler yapmaktayz. Btn bunlar baaran bir rejimin bir ehir plnn tatbik edebilecek kuvvette olup olmad nasl sorulabilirdi? Biraz serte cevap verdi. Dik kafal Prusyal: Belki sizin hakknz var, dedi, biz Almanyada bile trl glklere uruyoruz da, onun iin sormutum. Sonra plnnn prensiplerini izah etti: Yepyeni bir ehir kuracaksnz. Size ehircilik sanatnn son szlerini getiriyorum. Dnyaya bir rnek vereceksiniz. Biliyorsunuz, Avrupa ehirleri motrden nce yaplmtr. Motr eski anlaylar ve nizamlar altst etti. Eskiden otelleri, antyaplar ve devlet dairelerini byk caddeler stne dizmek detti. Hlbuki, biliyorsunuz, Paristeki Champs Elyss Caddesindeki aalar benzin zehrine dayanmad iin sklm ve yerlerine daha tahammll yeni aalar dikilmitir. (ki cins aacn ismini imdi hatrlamyorum.) Dnyann en dar yolu hangisidir? Bir metre yirmi santim geniliindeki demir yolu. Hlbuki trenler bu yoldan yz elli kilometre hzla gider. nk insanlar grltl ve dumanl lokomotife husus bir yol vermek, kendileri ya stnden 174

ya altndan kpr ile geerek onu rahatsz etmemek lzm olduunu grmlerdir. Paris de Champs Elyse dnya byk ehirlerinin en geni caddelerinden biridir. Bu caddede otomobillerin nasl tkandn, bu tkanlarda sratlerin nasl yedi kilometreye kadar dtn biliyoruz. Yeni ehirler imdi motr iin ayn eyi yapmaktadrlar. (Pln taslandaki Atatrk Bulvarn gstererek) Bu yola baknz. Onu otomobillere ayrdm. Yan yollar bu caddeyi ancak yarm kilometrede bir kesecekler ve karlkl kesmiyecekler, her yan yolun kesi, caddeye inen arabalar gsterecek gibi ak braklacak. Evler, daireler ve apartmanlar geriye doru yaplacak ve hibirinin caddeye kaps olmayacak. Bu cadde zerine yaya kaldrm yaplmyacak. Yan yollarn her biri caddeyi bir bloka balayacaktr. Siz istasyondan arabanza binerek yz kilometre hzla gideceiniz yere dorulacaksnz. Nasl bir tren istasyona yaklat zaman yavalarsa, arabanz gitmek istediiniz bloka sapmak iin sratini kesecek, sizi kapnza brakacak ve arka yollarn hepsi bloklarn sonunda kapal olduundan, tekrar geri dnerek caddeye kacaktr. Tpk otomobil yolunuz gibi, bloklarn arkasnda yayalar iin bir de yeil yolunuz olacaktr. Bu yolu ucuz ve gelii gzel yapacaksnz. Aalayacaksnz. Nasl yayalar otomobil yolunu yarm kilometrede bir kesiyorsa, otomobiller de yeil yolu yarm kilometrede bir kesecekler. ocuk arabas nnzde, yalnz be yz metrede bir etrafnza bakarak, yolun sonuna kadar rahata gideceksiniz. Bu bloklar iindeki evlerinizde, otellerinizde hibir klkson sesi duymadan rahat uyuyacak, dairelerinizde rahat alacaksnz. Sokakta benzin zehri teneffs etmiyeceksiniz. Atatrk nee ile dinliyordu. Profesr, Ankara yollarnda hibir seyrsefer memuru bulunmyacan sylyordu. Pek ilek yollar birbirinin stnden veya altndan geirmek iin yaplan masrafn, kavak noktalarnda bekletilen seyrsefer memurlarnn on yllk ayl karl olduunu anlatyordu. Arka dar sokaklar ise sap yerlerinde o kadar dik bir a ile dndryordu ki, otomobiller ister istemez sratlerini be on kilometreye indirmeden yollarna devam edemiyeceklerdi. Meskenler, son ehircilik kongreleri kararlarna gre, drt kattan fazla olmamal idi. ehircilik sanat, yerleme blgesinin yzde dokuzunu umum parklara ayrmakla kanaat etmiyordu. Her cierin hakk olan havay her pencereye paylatran yeil saha usul konmutu. Devlet daireleri bir mahallede toplanacakt. Bir imar komisyonu yapmtk. Reis bendim. Rahmetli Vali ve Belediye Reisi Nevzat da bu komisyonun azas idi. Bir ecnebi mtehasssnn dediklerini yapmaktan baka elinden bir ey gelmiyen bir belediye reisi olmaa daha ilk gn isyan etti. Aka muhalefet de edemiyecei iin, det olduu zere, devaml bir baltalama yolu tuttu. Birok arsalar speklsyoncularn eline gemiti. Bunlar en bata devlet dairelerinin bir mahallede toplanmak fikrine kar koydular. nk Ankarada nfuz ticaretinin ilk kayna, mesel Cebecide ucuz bir arsa almak ve Maarif Vekiline konservatuar orada yapmaa karar verdirerek arsasn ona satmakt. Yansen pln, devlet dairelerini Atatrk Bulvar zerindeki bugnk yerine topluyor ve hemen yaknnda 3000 memur meskeni iin de arsalar ayryordu. En son bina, Byk Millet Meclisi olacakt. Devlet daireleri ile 3000 memur meskeninin yaplaca blgeyi kamulatrmaa karar vermitik. Bavekil smet Paa: Bunun iin yz bin liradan fazla para veremem, dedi. Devletimiz ok fakir idi. Hepsinin bu para ile alnabilmesi iin cadde stndeki arsalarn metrekaresine bir lira koymak lzmd. yle yaptk. Emniyet antnn bulunduu ksmda Atatrkn yakn arkadalar da arsalar edinmilerdi. Hemen fiyata itiraz ettiler. Atatrke durumu izah ettik. Arkadalarn itiraz etmekten menetti. Bylece arka taraflara doru fiyat ine ine btn sahay 118 bin liraya devlete mal etmi olacaktk. Bu sefer Meclisteki speklsyoncular: Devlet daireleri bir araya toplanamaz, bir hava hcumunda hepsi yklp gider, diye kyameti kopardlar. Yeni kan meseleyi de Atatrke gtrdk: Hepsini ayr ayr mdafaa edeceim yerde bir arada mdafaa ederim, bundan ne kar? dedi. Son baltalama da suya dt. Byk Millet Meclisinin bu gn yaplmakta olduu topraklar almak iin kamulatrma masrafna 20 bin lira kadar bir ey eklemek lzmd. Kabul etmediler: Biz Meclisi oraya yaptrmyacaz, dediler. Proje tatbik edilince, Millet Meclisi de nihayet orada yaplmak lzmgelmitir. Fakat yllar getii iin 20 bin lira yerine iki buuk milyon liradan fazla kamulatrma paras harcanmtr. Bundan baka mahalleyi Millet Meclisi binas nihayetlendirecei yerde, ileri Bakanl binas nihayetlendirdii iin, bir antyap olan Meclis geride ve n kapal kalmtr. Gelecek nesiller ileri Bakanln bir gn ykacaklardr. Devlet dairelerinin etraf yeteri kadar ak braklmt. Afyon Milletvekili rahmetli Ali Bey Bayndrlk Bakan olduu vakit, birinci ii, minaresiz kubbe kilise kubbesi demektir, diye yargtay toplant salonunun kubbesini yktrmak olmutur. Bylece btn ses teknii bozulmutur. Ali Bey, Atatrkn geici kabrinin bulunduu eski mze binasnn da minaresiz bir kubbesi olduunu grmemi olabilir mi idi? Rahmetlinin ikinci ii: Bu kadar bo toprak braklr m? diye daireler semtinin umum ahengini bozarak uraya buraya diledii s175

lupta yaplar kondurmak olmutur. Yansen ehir plnn yapt vakit, onun bir yandan ankaya, bir yandan telsizler istikametine doru geniliyeceini ve istasyon arkasnn da endstri blgesi olacan dnmt. ehir ankaya yolunun etrafna alabildiine yayld. Profesr bu hdiseyi kabul etmek lzm geldiini, ancak istasyon yerini de ayn gelitirmeye uydurmak zarureti ba gsterdiini izah etti. Henz gar binas yaplmamt. Yeni istasyon meydan, Dil-Tarih Fakltesinin kars olacakt. Ankaraya gelenler bugnk istasyonla kpr arasndaki mesafeyi kazanm olacaklard. Mahalleler ortasndaki bugnk manevra istasyonu rezaleti olmyacakt. Gitmi, Bayndrlk Bakann grm. Ali Bey: Ben yle fikrinden cayan mtehasss istemem, demesin mi? Profesr ters prs otele geldi. Ali Bey bir binadan ok fazla bir makine olan gar binasn da msabakaya bile koymadan, o zaman Bayndrlk Bakanlna bal Yksek Mhendis Mektebi diplomallarndan bir gence yaptrvermitir. Bana buyruk ve inat idi. Rahmetli Nevzat: Malatyada da banda yollar yapmm. Yansen bana ehir iinde sokak yapmay m retecek? diyordu. Ve bir gstermelik olmak zere parasnn ounu, Atatrkn daima getii bulvar, pln disiplininin tersine, sslemek iin harcyordu. Hacettepe Evkafnd. mar Kanununun verdii hakka dayanarak hi parasz belediyeye devretmitik. Uzun mddet el bile dokundurmad ve arkadan arkaya, oraya bir mektep yaplmas iin Mill Eitimi tevik etti. Bir gn Bavekil smet Paa ankayadan dairesine gelirken, yannda bulunan valiye Hacettepeyi gsterir: Neden burasn aalamyorsunuz? diye sorar. Biraz sinirlice sorduu iin tepe hemen o mevsim park olmutur. Akkprden gelen yol ile Meclis nnden istasyona inen yolun kesitii yerde: Yeni eyler yapmak iin paraya ihtiyacnz var, bu iki yolu birbirinin altndan stnden geirmek iin imdilik masraf etmeyiniz, diyerek, ehir mtehasss tarafndan bugnk yuvarlak projesi yaplmt. Belediye Reisi bunu tatbik ettirmeyi deta bir eref meselesi hline soktu. Otomobiller yavalyarak gemek zorunda olduklar iin Atatrke burada suikast yapmak kolay olaca ve mesuliyeti stne almyaca iddiasna kadar gitti. Atatrk bizzat geldi, meseleyi tetkik etti: Yuvarla belki biraz daha daraltmak lzm, ama fikir dorudur, yaptrnz, dedi. Belediye Yansen plnnn kavak prensiplerini nerede tatbik etmemise, orada kazalar olmutur ve senelerden beri seyrsefer memuru beklemektedir. Yalnz bu yuvarlan olduu yerde hibir kaza olmamtr ve hibir seyrsefer memuru beklememitir. Profesr: Tuhaf zat bu valiniz, evinde iki ampul yanmasa bir elektriki arr. Tesisata el srmez. nk elektrikte lm vardr. lm olmad iin benim plnma durmadan karyor. Hlbuki ehircilik, elektrik tesisciliinden ok daha ince bir sanattr, diye sylenirdi.

***
ehir plnnda evsiz fakirlere verilmek zere bir ucuz arsalar blgesi ayrlmtr. Bu arsalar her isteyene parasz da verilebilecek fakat yaplanlar ufak kulbeler de olsa bir mhendisin kontrol altnda bulunacakt. Tam merkezde mektep, ar ve dispanser gibi umum tesisler iin bir yer ayrlacakt. Belediye bu vazifesini de bir yana brakt. Dardan gelenler Ankara Kalesi tarafndaki srtlarda ilk gecekondular tecrbe ettiler. mar Komisyonu yklma karar verdi, vilyet ve belediye aldr bile etmedi. Trkiyede gecekondu facias, ite o zamanlar Ankara Belediyesinin imar plncln bu trl baltalamasndan ald, yrd. imdi, Ankarada bir kaak ehir var! Bir btn ehir... Kale etrafndaki dalar kaplyan bir ehir... ok defa kendi kendime dnr sklrm: Trklerin ehircilii mi? Yeniehir taraflarnda grdnz bir Avrupal ehircinin pln... Ve bir dev parmak bana da mahallesi ve yayntlarn gsterir gibi olur: Onlarn asl medeniyeti ve kltr ite bu.. der. Bizim polisin elinden bir yankesici kaamaz, fakat bir ev, bir mahalle, bir ehir kaabilir. Buna akl erdirebilir misiniz? Kusur halkta m? Hayr, bizim ehir plncln anlaymzda! Ankara plnnda bu trl fakir ve ii evleri iin ayrlan blge o vaktin ucuzluu ile hemen hemen hie kamulatrlacakt ve arsa paras olmyan, alarak, didinerek bir yuva edinmek istiyenlere orada yer gsterilecekti. Yapmadk, imdi yapmaa almalyz. ehirler ebeddirler: Plnlarndaki bozukluklar dzeltilmek ve yanllar geri alnmak iin hibir zaman ge saylmaz ve 176

olup bittiler ne kadar ehemmiyetli olsa da, onlar kklerinden temizleyecek tedbirler alnmaktan kanlamaz. Bir gn imar mtehasssna Atatrkn yaknlarndan biri iin yaptraca bir ev projesi getirmilerdi. Mtehasss rley bana geldi: ankayadan getirdikleri iin tasdik ettim. Fakat bu sokaa dkkn yaplmayacak, dedi. Atatrk meseleyi duyunca: Bizim iin pln bozulmaz, hemen dkkn hazfettiriniz, emrini vermiti. O ev imdiki Mithatpaa Caddesinde dkknsz yaplmtr. Fakat bir stanbul Milletvekili, garaj bahanesi ile ayn sokaklardan birinde dkkn kard. Bir baka milletvekili kat kard. Belediye gz yumdu. Ve tpk stanbulda speklsyoncu ve arsa vurguncularnn Prosta oynad oyunu, Ankarada yabanc ehircilere oynadlar. Yerli imar, Orta Anadoluda, hi phesiz bugne kadar harcadmzdan daha az masrafla elde edeceimiz yeryznn en ileri ehri hayalini mahvetti. Yerli imara yllarca hkim olanlardan biri, Ankaraya on parasz gelmiti. Yz binlerce lira kazand ve parasn Amerikaya aktard. 1945te New-Yorka gittiim vakit, Ankaradaki ecnebi inaatndan alan bir hrsz mhendisle onun irket kurmu olduunu renmitim. Mesele basit deil midir? Bir dnm iinde bir kr evi disiplinine gre bir metre arsa fiyatnn bir lirada karar kldn dnrseniz, ayn yerde bitiik ve drt katl apartman sistemi bu fiyat on liraya, yirmi liraya karr. Msaadeyi verenler speklsyoncularla ortaktrlar. Onun iin nerede arsaclar lehine bir pln deiiklii duyarsanz, hemen hrszla hkmediniz. Ankarada milyonlar alnmtr. stanbulda milyonlar vurulmaktadr. Sabit olmutur ki, Mustafa Kemal, apka ve Ltin harfleri devrimlerini baarabilecek kadar kuvvetli bir idare kurmu, fakat bir ehir plnn tatbik edebilecek kuvvette bir idare kuramamt. nk bu, Atatrkn devrimleri ile halletmee alt medeniyet ve kltrn meselesidir. imdi srail Akdeniz kylarnda tam Yansen prensiplerine gre yepyeni bir ehir kurmak zeredir. Plnlarn Avrupa gazetelerinde grdm. Bir gn gptalar iinde onun seyrine gideceiz. Hrszlar ve gericiler olmasayd, o ehrin daha byk, daha zengin ve daha tamamnn oktan Anadolu yaylasnda kurulmu olacan dnmiyeceiz bile... srail, bir uumluk temizde, halledilmi medeniyet ve kltr davalarnn hayr nimetlerini bimektedir. Biz 1952de ve her iimizde bile Amerikay yeniden kefetmiye almyor muyuz?

***
Plnl imara, ve dorudan doruya imara kar yalnz Atatrk anlay gstermitir. Hkmetler? Hayr! Zati Atatrkn lmnde ne kadar imar eseri varsa, Yalova, Bursadaki modern kaplca, Florya, orman iftlii, hepsi rahmetli liderin eseridir.

apka
Acaba hl, imtihanlar yaklat zaman, ocuklarn Topkap dndaki Zekeriya kuyusuna gtrenler var mdr? Bir yeralt gediinden bu kuyunun dibine doru giden dolambal, dar yol, haceti tutmyacak olanlar skarm, derler. Evimize gelen baz kadnlarn vnlerini bile hatrlyorum: imdiye kadar beni hi skmad. Geen yl Makbulenin gebelii iin gemitim. Dn de Hseyinin maa iin getim. imdi ellisini aanlardan bir haylsnn ilk aryan dilerini bir berber ekmitir. Aralarnda nbetten yandklar vakit kurun dktrenler, ar sz iin konu komularnn eski stanbul semtlerinde frkye gittiklerini ve illarn Msrarsndan aldklarn unutmyanlar oktur. Okuma, frme, kurun ve adak kr etmedii zamanlar bir de hekim tecrbe edenler olurdu. Bizim taraflarn hazr doktoru, camide ve evlerde abuk karmak iin kundural papu giyen, tesbihi elinden dmez, hacl da var m idi bilmiyorum ama, Hafz Bey diye anlan temiz pak bir efendi idi. Ltin harflerini ilk defa onun reetelerinde grmtm. Bir aralk rahmetli babam iddetli bir romatizmaya tutulmutu. Ne merhemler, ne ovmalar, ne kfurler, ne de Hafz Beyin haplar kr ediyordu. Aabeyim Harbiyeden kma uyank bir subayd. Fener taraflarnda oturur, kat, siyah ve yuvarlak apkal, akaktan kesik sakall, redingotlu, Palamidi derler, bir alafranga doktor vard, bir defa da onu armaya karar verdi. Ertesi sabah gelebildi. Merdiven stnden gzetliyordum. eri girince apkasn kard, kapnn yanndaki alak rafn stne brakt, yukar kt. Usulca avluya indim. Rafa doru yanatm. Kat, kara bir apka... u bildiimiz melon apka... Parmamn ucunu dokundurdum ve hemen, ate yalam gibi, geri ektim. Parmam stme sremiyordum. Simsiyah bir ey... Gz, kula ve sesi varm gibi bir ey... Sanki bir cin ba! 177

Bir su ilemi gibi irkile skla yan odaya girdim. Doktor Palamidinin, banda melonile, sokaa kmasn bekledim. Doktor iini bitirince aa indi, kapdan kt ve yokutan karakola doru inen komisere, apkas ile selm vererek uzaklat. Pek Mslman beslememiz, o gittikten sonra, apkann bulunduu yeri kim bilir ka defa kaynar su ile artlamtr! Mslmanlar Hristiyann iyisine mkul kefere, ktsne gvur, beterine apkal gvur derlerdi. ark milletlerini Garpllatrmakla, eski kyafet ve balklar deitirmek bir arada gitmi, bu pek sathlere gre bir benzeme ve ekilce farkszlama, devrimcilere gre kafann dn deil, iini deitirme saylmtr. Byk Petro, Ortodoks Ruslara kalpak yerine apka giydirebilmek iin Moskova ehrinin etrafn topu bataryalar ile evirmiti. Tanzimat devri Osmanllar da kyafet ve balk meselesinde ok glk ektiler ve yarm asrdan fazla yalnz sivil memur kadrosu ile byk ehirlerin ileri cemiyetinde muvaffak olabildiler. Vakanvis Ltfi Efendi, 1828 vakalar arasna u hikyeyi sktrr: Padiah, setre-pantolonun halk zerinde nasl bir tesir brakacan anlamak iin, saray adamlarndan Hsn Beyle Avni Beyi yeni kyafete sokar ve ar iine salverir. Bir Ramazan gn imi: Halkn bu iki zamane zppesini bir paralamad kalm. Padiah kabahati Hsn ve Avni beylere yklemek iin, oru yediklerini bahane ederek, ikisini de srm. Yeni kyafet nizamnamesi tamamiyle dini bakmdan yazlmt. Koyu Osmanlcay anlamayanlar pek oald iin, bu yazy bugnk Trke ile hulsa edeyim: lk devirlerde Mslman esvab, ancak vcudu rtecek kadar sade imi. Gel zaman git zaman, Mslmanlar gebelikten kurtulup ehirli olmular ve sslenmee heves etmiler. Merasim ve divan kyafetleri ile eriat haddini tecavz etmiler. Hlbuki, leh-l hamd-i vel-minne, Osmanl padiahnn devrinde asker ve hoca snfnn, derecelerine gre, itibarlar o kadar yerinde imi ki, esvap sslerine muhta deil imiler. Zaten Mslman haysiyeti ahlk ile ve libas- takv ile olurmu. Bunun iin de bedev artlara dnmek lzm gelirmi. Padiah, tebaasn eki dzen klfetlerinden kurtarmak niyetinde bulunmu. Bu sadeleme vcut ve keseye daha elverili imi. Osmanllar, bylece, sefahatten ve israftan, fazla masraftan kurtulacaklarm. Yenierilerin hibir hatra brakmamak iin mezar talarndaki klhlar bile krdran kinci Mahmut, kaptan Hsrev Paann kalyoncu neferlerine giydirdii Tunus feslerini beenmesi zerine halkn da ayn bal kullanmas iin fermanlar kard. Ulema ve softalar eran fes giyilmek caiz olmadna dair dedikodu ettiklerinden eyhlislm deitirilmi ve birok kimseler cezalandrlmt. kinci Mahmut, ilk zamanlar, cuma ve bayram alaylarna eski kyafetle, yeni talim askerlerinin yanna da fes ve setre ile gidermi. Kocaeli Milletvekili rahmetli Ali Beyden iitmitim. Byakadal rahmetli Hakk Beye, Halide Edip Advarn babas Edip Bey nakletmi: Topkap Saray mahzenlerinde vesika aradklar srada bir yn apka bulmular. Sultan Mahmutun fes yerine apka giydirmeyi dnd, fakat buna cesaret edemedii manasn karmlar. Acaba bunlar, Sultan Mahmutun ordu iin getirttii ve mft itiraz ettiinden kullanlmayan asker mzedeki viziyerli miferler mi, yoksa sivillere mahsus apkalar mdr, nasl renmeli? O zamanlara ait bir vesika okumutum. nc Selimin yaknlarndan biri, efendisinin taassuptan durmayp ikyet ettiini grerek, bir gn demi ki: Padiahm apka giyip, Frenk olduk deyip, sokaa yrmekten gayri are yoktur. kinci Mahmutun fesinden Atatrkn apkasna kadar bir iki deiiklik daha olmutur. Sultan Hamid, 1903te, svari ve topu askerlerine kalpak giydirdii srada, ulema ve softalar fesin din ve iman almeti olduunu ileri srerek buna da itiraz etmiler. Geen Dnya Harbinde Enver, bilhassa scak memleketlere giden ktalar dnerek, kabalak adl ve gne-siperli bal icat etmiti. Bunun adna Enveriye de denirdi. Kuvay-i Milliye kalpakl idi: Ordunun zmire girdiinin haftasnda btn i sokaklar, Anadoluya geen Rum esirlerin balarndan attklar apkalarla kaldrm gibi deli iken, halkn Anadoludan gelen kalpaa selam verdiini grmtm. Fesin zerinden asra yakn zaman getii hlde Rumeli ve Anadolu halknn ehirlerde oturanlardan hayls, kyllerin hemen hepsi ya aban, ya baka trl sarkl idi. Bu geri tam hoca sar deildi. Fakat sarktan baka da isim verilemezdi. Avrupaya giden iilerimiz ve memurlarmz arasnda bile apka giymiyenler vard. kinci Mahmut devrinde ulema ve softalarca giyilmesi caiz olmayan fes, kinci Hamid devrinde yine ulema ve softalarca din ve iman almeti idi. Merutiyette Pariste okuyan genlerimizden biri, bal milliyet damgas sayarak fesini hi karmad iin Fesli Niyazi diye anlrd. Yine Merutiyette dn para aramak iin Parise giden Maliye Nazr Cavit Beyin, her devirde taassup kkrtcl vazifesini yapan bir gazetede kan apkal resmi, ttihat ve Terakki hkmetini drme propagandasnda cidd bir yer tutmutu. Ben ilk apkay Dahiliye Nazr Talt Beyle beraber Bkree gittiimiz vakit, 1913te giymitim. Bir hasr apka idi. Otel kapsnda nazra rastladm vakit, alkanlk yznden, elimle selm vermiye kalktmdan apkay nasl 178

yere drdm hatrladka hl sklrm. Mtareke devrinde Rus, Ermeni ve Yahudilerle beraber apkal gezmee zenen Trklere pek kzardk. Bu taassup duygusundan gelme bir ey deildi. Ali Suavi, Galatasaray Sultanisi Mdr olduu vakit, d kap stndeki alafranga saati alaturkaya evirmi. Beyolu Osmanls bu yzden kendisine softalk ve yobazlk damgas vurmu. Ama millet ve devlet saati alaturka idi. Ali Suavinin o hareketini, bizim mtarekedeki apka nefretimize benzetirim. Trkiyede saat, takvim ve balk deitirmee almak ayr bir eydir: Srf milletten ayr grnmek iin, hibir kimsenin yapmadn ve kullanmadn yapmak ve kullanmak ayr bir ey... Biri Rum, biri Ermeni iken, pek iyi Osmanl olduklarndan feslerini karmayan Panciru Beyle Osmanl Bankasnda Keresteciyan Efendiyi ne kadar sevmitik. Atatrkn balk meselesine dair baz hatralarn dinlemitim. 1908 Merutiyetinde ttihat ve Terakki tarafndan, tekilt meseleleri iin, Trablusgarpa gnderilmiti. Bindii vapur Sicilyaya urar. Bir hayli durur. Mustafa Kemal ak bir araba ile ksa bir gezintiye kar. Banda fes olduu iin Sicilya ocuklar arabay limon kabuuna tutarlar. Mustafa Kemal ocuklarn terbiyesizliinden fazla, Trk kafasnn neden byle yaban bir bala esir olduuna tutulur, kendi fesine kzar. Tyl Tirol apkas ile Picardi manevralarndaki kalpak hikyesini daha yukarlarda anlatmtm. Mustafa Kemal bir tatl su Trk deil, hr fikirli bir Trk devrimcisi idi. Fes ve apka demek, medeniyet demek olmadn pek iyi bildiine phe yoktu. Fakat balk deitirmenin din ve iman deitirme olduu gibi batl inanlara saplanan ve mhlanan bir kafaya, hibir ileri tefekkr vurmyacan da bilirdi. Asl mesele kafann iindeki batl inanlar skp atmakta idi. Bu balk deil, ba davas idi. ankayada resm kyafet ve balk meseleleri, 1925te sk sk grlmtr. Esvap iinde baz kimseler, ucuz ve kolay olaca iin, ceket atay yahut redingotu ileri srmler, ilerinde stanbolin veya yldzl srmal niforma teklifinde bulunanlar da olmutur. Baz arkadalarmz da Amerika ve svirede olduu gibi, frak kabul edilmesi fikrinde idiler. Cumhuriyet bayramnda vekillerin ve milletvekillerinin frakla Meclise girilerini seyreden kyllere dair ho bir fkra vardr. Eski trenlerde valinin ve byk memurlarn giydii redingotu hatrlyarak, bir kyl yanndakine sorar: Gazi Paa ne diye esvaplarn eteini kestirmi? Etek pmeyi kaldrm da ondan!

***
Atatrkn balk meselesini halletmek iin sra ve frsat beklediini seziyorduk. iftlikte bir traktr stnde alnan fotorafndan anlalaca zere ara sra panama giyerdi. Fakat panamasnn siyah kurdelas yoktu. Atatrkn Kastamonu ve neboluya doru bir seyahate karar verdiinin akam ankayadaki eski kknde bulunuyorduk. Hazr olanlardan smet Paa, kr Kaya, Ruen Eref hatrma geliyor. Balk bahsi ald. Trl fikirler arasndan balcas u idi: stanbulda ba kanan alafrangalardan birka apka giyerler. Tabi halk arasndan bunlara tecavz etmeye kalkanlar olur. Polis de her vatandan diledii bal kullanmakta serbest olduunu syleyerek tecavz edenleri karakola gtrr. Sonra orduda Enveriyeyi biraz daha katlatrrz. Nihayet devlet memurlarna sra gelir. Bylece apka umumleip gider. Bala siper-i emsli serpu (gne siperli balk) ad verilmesi de ileri srlen fikirler arasnda idi. Konumalar arasnda Atatrk Avrupada bulunmu arkadalarndan apkann kullanlna dair bilgi alyordu. Hatta bir iki arkada talim bile yapt. 1925 Austosunun yirmi drdnde Mustafa Kemal Kastamonuya hareket etti. Ben de milletvekili olduum Boluda bir dolama yaparak stanbula gitmek zere yola kmtm. Dalarda haydutlar eksik olmad iin, azl bir ekyay yakalamak zere takipte bulunan Bolu ve Kocaeli valileri ve jandarma komutanlar ile Dzcede bulutuk. Akam beraberce yemek yediimiz srada apka giyilmek ihtimalini syledim. Sofrada bulunanlar: te yalnz bu olamaz, dediler. Gndz olsa da insan pencereden ban karp bir sokaa baksa bu sze hak vereceine phe yoktu. Biz daha Dzcede iken ajanslar Atatrkn 27 Austosta nebolu Trkocandaki nutkunu ve isim muvazaasn da brakarak apka adn kullandn haber vermesinler mi? Gvenilen, inanlan bir byk lider ne demektir? radesini zayf sinirler stne nasl yayar ve imknszlkla dvecek bir azmi nasl yaratverir, bir misalini daha gryordum. Ayn arkadalar: Mustafa Kemal giydi mi, giymedi mi, kimin haddine kar koymak? diyorlard. Mustafa Kemal o yolculuktan Ankaraya apkal dnd. ehir yaknlarnda kendisini karlamaya gidenlerden Yunus Nadinin apkasn beenerek kendisininki ile deitirdi. lk havadisi duyar duymaz bana apka giyerek 179

stikll Mahkemesine geldii iin Vakit muhabirini huzurundan kovan ve hapsettirmeye kalkan rahmetli AfyonMilletvekili Ali Bey de, apkas ile, karlayclar arasnda idi. Bir hayli sonra, mesel zmir gibi aydn evreler varken, ilk apkay niin Kastamonu taassubu iinde giydiini Mustafa Kemalden sormutum. u cevab verdi: zmir taraf halk beni birok defa grd. Eer orada apka giysem, bana deil, apkama bakarlard. Beni ilk defa grenler ise apkamla olduu gibi kabul ettiler. Ad koyma hdisesi iin yle demiti: Fena uyumutum. Sinirli ve rahatszdm. neboluda halk toplantsna gittiim vakit simsiyah bir kalabalk bulunca sinir gerginliim bsbtn artt: Nedir bu milleti bu gerilie mahkm etmek? diye dnyordum. Sze balamadan nce su imek istedim. Elim titredi, barda dudamda g tuttum. Bu da bende iddetli bir akslmel (tepki) yapt. Bildiiniz nutku syledim ve bamdakini halka gstererek: Bunun adna apka derler, dedim. stanbulun ileri kafalar arasnda bile, Mustafa Kemal dmanl yznden, bu karar ho grmiyenler olmutur. Aralarnda Cavit Beyin de bulunduunu anlatmlard. Bir apkal resminin gazetelerde kmas, partisi hkmetinin dme sebeplerinden olan eski Maliye Nazrna Mustafa Kemal kzm: Beyimin dinine mi dokunuyor acaba? demiti. O vakitler doksan yalarna basan eski Sadrazam Tevfik Paa: Yahu bu festen de kolay geti, sokakta hi kimse talanmad, dediini duymutum. Eskilerden bir sofu milletvekilinin bir teklifini de hatralarma kataym: Bavekile gelir, Paam, der, Gazimiz emretti, giydik. Fakat unun burasna (melon apkasnn n tarafn gstererek) bir ay-yldz iletsek olmaz m? Yemek hazmetmek deildir: apkann benimsenmesi, giyilmesinden ok uzun srd. Pek iyi hatrlyorum: Ekim ay sonlarna kadar ftr ve melon biimlerine alan i sokaklar halk, bizi ilk defa silindir apka ile grdkleri vakit peimize taklmlard. Baz pencerelerin arkasndan Gvurlar! iltifatn da iitmitik. Taassup ve din istismarcl pek ar bir darbe yemiti. Asrlarn nice milyonlarda bir yetitirmedii byk inklp, her eyden nce ve her eyin stnde byk Trk ve phesiz son a Mslmanlnn en hayrl adam, Harunlar ve Memunlar devrinde eski Yunan ayar bir medeniyet yaratan slml kafasndan boa boa, karanla srkliye srkliye, nihayet yirminci asrda -Mustafa Kemal Trkiyesinin on on drt milyon Trk mstesna- yzlerce milyonluk geri bir klelik srsne eviren taassubu yere arpmakta devam ediyordu. apka, Kemalizmi Osmanl slahat hareketlerinden tavizci ve muvazaac olmamak karakteri ile ayrr. Mustafa Kemal Deniz Kz masalna inanmyordu. Ya balk, ya insan vardr. Mustafa Kemal geri bir memlekette medeniyet meselesi halledilmedike hibir meselenin halledilemeyeceini biliyordu. arkl-Garplya inanmyordu. Ya ark, ya Garp vardr. Garp medeniyetinin temeli, hr tefekkrdr. apka bir balk taklidi deildir, tefekkr inklbnn bir sembol idi. Bu inklp msbet ilme dayanan ilkokul eitimi ile kyde halkn derin kklerine kadar inmeli idi. mr buna yetmedi. Medeniyet meselesi halledilmedike hibir meselenin halledilemez olduunu bugn de grmyor muyuz? Demokrasi politikaclar, geici dnya nimetlerini paylamak iin, can ekien taassubu beslediler ve ona yeniden halk kann emme kudreti verdiler.

Yaz
Birinci Dnya Harbinden nce Tanin gazetesinin birinci sayfa kesinde yeni bir yaz denemeleri vardr. Harbiye Nazr Enver Paa kendi dairelerinde Trk yazsn deitirmiti. Hatta resm nezaret tezkereleri yeni yaz ile yazlmakta idi. Yeni yaz sadece bitiik harf usuln kaldrmaktan, iml harfleri zerine hareke koymaktan ibaret. Mesel: Yeni ahz- asker kanununun meclis-i mebusan encmeni askersinde mzakerat hayli ilerlemitir, cmlesi eski yaz ile yle yazlmakta idi: Enver Paa yazs ile u biime girmekte idi: Eer harp kmasayd, bu acayip yaz umumleecek miydi? Hi zannetmiyorum. Hepimiz glyorduk. Fakat Enver Paay da denemesinden alkoymak mmkn deildi. Enver Paa bir vatansever ve muhafazakr tipte bir slahat idi. Bu yaz da, onun kabal nevinden bir icattr. Fakat ilk yenileme ve Garpllama hareketinden beri duyulagelen bir ihtiyacn ne kadar derinletiini gsterir. Bu bir fantazya deildi. Cidd bir eydi. Bir Osmanl ocuunun ilk eitim deil, orta ve daha yksek mektepler grdkten sonra dahi iml yanllar yapmamas az rastlanan bir eydi. mls dzgn demek, Osmanlcada yar-bilgin demektir. 180

Enikonu hret kazanan yazarlar arasnda kendi yazsndaki Arapa ve Farsa kelimeleri doru okuyamayanlar oktu. Geri Trke kelimeler iml harfleri ile gitgide bir okunma kolayl almakta idi. Mesel trk kelimesini artk eski yazda da Trk diye yazyorduk. Ancak buradaki unun yerini tutan vav harfi hem , hem u, hem sesi verirdi. Ama Arap ve Fars kelimelerine dokunulmak barbarlk saylrd. Size yeni yazmzla iki eski iml rnei gstereyim: trdd, mtcld, kelimelerini, eer iyi Arapa bilmiyorsanz, imdi nasl okursanz eski yazda da yle okurdunuz. Birincisi tereddt, ikincisi mtecelliddir. Enver Paa bunu eski harfleri ayrmak ve aralarnda iml harfleri koymak yolu ile halletmeye kalkt. nk sadan yaz Kuran yazs idi. Onu muhafaza ederek bir are bulmal idi. Sa ve soldan yaz meselesinin dinle ilgili bir mesele olmad bir hoca olan Ali Suavi tarafndan nice yllar nce ortaya atlmt. Fakat Ali Suaviye gre okuyup yazma glnlnn sebebi bir yaz deil, bir dil ii idi: ngilizcede de iml yoktur, diyordu, ngilizcede a birka trl okunur. Fakat ngilizcede ngilizin bilmedii ve konuurken kullanmad kelime yoktur. Bizim dilimiz ise bizim olmayan, konuurken azmza almadmz, sadece air, edip ve limlerin yazarken kullandklar kelimelerle doludur. Dili sadeletiriniz. htiyacmz olmayan yabanc kelimeleri atnz. mly biraz dzeltmekle bu glk kalmaz. Bu doru bir fikirdi. Fakat, Ali Suavinin dediini yapmak iin Osmanlcadan vazgemeli idi. Eer Arapa ve Farsa kelimelerin imls zerinde bir taassup olmasayd, Arap ve Fars kelimeleri de Trkeler gibi blnerek kolayca okunabilmek imkn aransayd, yaz davas yine kalr myd, bilmiyorum. Fakat bu dil iini halletmek, Arapay ilim dili olmaktan karmak, kendimize mal ettiimiz yabanc kelimeleri Trke saymak ve onlara Trke kelimeler gibi sahiplenmek demekti. Dnnz, Arapa ayn ve se ile Osmanl kelimesini Trke elif, vav ve sin ile yazmak... Bu da yaz deitirmek kadar, belki daha g bir eydi. Merutiyette Ltin yazs zerine tartmalar olmutur. Hatta Abdullah Cevdet tihad dergisi ile kitaplarnda Frenk rakamlar kullanrd. Tartma Cumhuriyet devrinin kurulu yllarna kadar devam etti. Hseyin Cahit Yaln zmir gazeteciler konumasnda Atatrke Ltin yazsnn ne zaman kabul edileceini sormutu. Acaba henz kat bir fikri mi yoktu veya zaman gelmedii dncesinde miydi? Atatrk, Hseyin Cahitin sualini iyi karlamamt. leri fikirli genler, Cumhuriyet gazetelerinde yaz tartmalarn brakmadlar. Ltin yazs ile bir ky ocuu bir hafta iinde, niversiteden kma genlerin bile yanlsz iinden kamadklar metinleri doru okuyacakt. Bat yaz lemine girecek ve onun btn kolaylklarndan faydalanacaktk. En ehemmiyetlisi Trk kafasn, kklerine kadar, Arap kaynaklarndan skecek ve mill klacaktk. Bu yaz iinde gazetede ve Atatrk meclislerinde ben de hayl almmdr. Nihayet Atatrk 1928 yl Hazirannda Ankarada bir komisyon kurulmasn Maarif Vekili rahmetli Necatiden istedi. Bu komisyonun azalar Maarif Vekleti Mstear Mehmet Emin Eriirgil, Talim ve Terbiye Dairesi Reisi lhan Sungu, Ruen Eref naydn, Profesr Ragp Hulsi, Ahmet Cevat Emre ve brahim Grandi idi. Ben memleket dnda bir yolculukta idim. Dner dnmez Dolmabahe Saraynda ziyaretine gittiim Atatrk: Hemen Ankaraya git, komisyona katl ve bu ii abuk bitiriniz, dedi. Komisyonda ilk grlecek i, yaz deitirmek doru mudur, deil midir, tartmasna nihayet verip yeni alfabe harflerini semee balamakt. Bir prensip anlamazl yle kt: Osmanlcadaki yabanc kelimelerin dahi btn ses haklarn veren bir alfabe mi alacaktk, yoksa Trke ve Trkeleen kelimeleri mi esas tutacaktk? Arabn ayn, ssi, zeli, ts, zs gibi yeni alfabede ayr ayr harfler olacak myd? Bu harfler Trklerin aznda kaybolmutur. Osmandaki s ile esmekteki sin arasnda, azdaki kaln ze ile hazdaki z arasnda hibir fark yoktu. Bundan baka biz yeni alfabede yalnz Trke kelimeleri dnmekle yabanc kelimelerin de Trkeletirilmesini salam olacaktk. Ayn harf, yabanc kelimeye imtiyaz vermek ve onu daima yabanc kldktan baka eski iml zorluklarn yeni yazda da brakmak demekti. Sa anlay, Trk syleyiinde kalmayan, fakat fasih Arap syleyiinde devam eden btn ses haklarn vermekti. Biz milliyetiler sa anlayn iddialarn yendik. Trke kelimeler iin kaf ve kef, gef ve gayn harfleri lzumsuzdu. stisnasz btn Trke kelimelerde k ve g harfleri ince seslilerle kef ve gef, kaln seslilerle kaf ve gayndrlar. Ya Kzm kelimesini nasl okuyacaz, diyorlard. Bir radikal fikir u idi: Byle kelimeler gitgide Trk syleniine uysa ne kar? Fakat bu fikir yrmedi. ki ayr harf almak yerine Trk kaidesine uymayan Arapa kelimeler iin k ve g harflerinin nne bir h koymakta uyutuk. Kzm = Khazm yazlacakt. Tasrif ve terkipler iin tire usuln kabul etmitik! Gelmiyorum kelimesi Gelmiyorum eklinde yazlacakt. Yeni alfabede Ltin yazs dnyasnn ortaklaa deerlerini deitiren acayipliklerin kalmasna hl esef duymaktaym. Bunun balcas c harfidir. Trkede j sesi yoktur. Yabanc dillerden alnma kelimelerde bu ses cye 181

deimitir: Candarma, curnal gibi... Ejderha ile ecnebi kelimeleri pek farkl sylenir. Bir teklif c sesi iin jyi almak ve c harfini de sesi iin brakmak, yi karl kullanmakt. Herhlde bugnk baz aykrlklardan kurtulabilirdik. Komisyon alfabesini stanbulda Atatrke ben getirdim. Uzun uzun tetkik etti. Konutuklarndan bir takm q harfinde srar ediyorlard. Hatta bir aralk Atatrk bu tavizde bulunmaya da karar verdi. Ertesi gn vazgeirdik. Atatrk bana sordu: Yeni yazy tatbik etmek iin ne dndnz? Bir on be yllk uzun, bir de be yllk ksa mhletli iki teklif var, dedim. Teklif sahiplerine gre ilk devirleri iki yaz bir arada retilecektir. Gazeteler yarm stundan balyarak yava yava yeni yazl ksm artracaklardr. Daireler ve yksek mektepler iin de tedrici baz usuller dnlmtr. Yzme bakt: Bu ya ayda olur, ya hi olmaz, dedi. Hayli radikal bir inklp iken ben bile yzne bakakalmtm: ocuum, dedi, gazetelerde yarm stun eski yaz kald zaman dahi herkes bu eski yazl paray okuyacaktr. Arada bir harp, bir i buhran, bir terslik oldu mu, bizim yaz da Enverin yazsna dner. Hemen terkolunuverir. Bu arada bir (q-k) harfi tehlikesi atlattk. Biz Trke kelimelerde (k)nn ince seslilerle daima (k), kaln seslilerle (ka) okunduunu dnerek (q-k)y alfabeye almamtk. Ben yeni yaz tasarsn getirdiim gnn akam Kzm Paa (zalp) sofrada: Ben adm nasl yazacam? K harfi lzm, diye tutturdu. Atatrk de: Bir harften ne kar? Kabul edelim, dedi. Bylece Arap kelimesini Trkeletirmekten alkoymu olacaktk. Sofrada ses karmadm. Ertesi gn yanna gittiimde meseleyi yeniden Ataya atm. Atatrk el yazs majskllerini bilmezdi. Kk harfleri byltmekle yetinirdi. Kd ald, Kemalin ba harfini kk (k)nn bytlm ile, sonra da (K)nn bytlm ile yazd. Birincisi hi houna gitmedi. Bu yzden (k) harfinden kurtulduk. Bereket Atatrk (k)nn majskln bilmiyordu. nk o (K)nn bytlmnden daha gsterili idi.

***
1928de bir Austos akam idi. Dolmabahe Saraynda bulunuyorduk. Atatrk Sarayburnu parkndaki halk toplants ile Bykada Kulbnde bir suareye davetli idi. Sarayburnu parknn, btn kalabal ve sahneyi gren ykseke bir yerinde bir masa hazrlamlard. Bahenin bir kesinde halk elendiren bir caz, sahnede ise, nbeti geldike Arapa ark ve kasideler syliyen Msrl Mnre-tl-Mehdiye takm vard. Atatrkn geldiini gren halk alabildiine cotu. Atatrk bulunduu yerde nee ve evki susturan mra bir ark zorbas deil, enlik iine katlan, halk sevincini iine sindiren, ienle ien, oynayanla oynayan, konuanla konuan bir halk arkada idi. Halkn iine girdii vakit kendini tam yerinde hissederdi. Halk ile har neir olurdu. Mustafa Kemali halk ile beraber grnce, mra yobazlar kaybolup giderlerdi. O kalabalktan rken ve kalabal kendilerinden iki asker kordonu tede tutan diktatrlerin aksine, nefesine nefesi karan kalabalkta kuvvet bulurdu. Btn mrnce halktan hibir tecavz beklememitir. Shakespearein kral bavekilini tacn brakp vatanda olmakla tehdit ettii gibi, Mustafa Kemal de kzdka: Millete giderim, derdi. Mustafa Kemalin inklp iradesinin kayna, halkn kendine inandr. O btn baltamamalar halktan deil, aydnlardan grmtr. Tek diktas da bu irtica niversite profesrnden medreseliye kadar eitli aydnlarn halk kkrtmalarna msaade etmemekti. Tanzimattan beri isimlerini duyduumuz liderler arasnda halk doru anlayan ve halk ile kaynama yollarn bulan yalnz o idi. Kadnl erkekli park kalabalnn neesi ile keyfi artt. Bu cokunlua, ara sra, Arap musiki takmnn biteviye, alayl ve inleyili melodileri sekte veriyordu. Kimde bir defter var? dedi. Kendisine hizmet edenlerden biri parmak byklnde bir cep defteri bulabildi. Bu deftere bir eyler yazdn gryorduk. Bir mddet sonra beni yanna ard, kulama: Kimseye gstermeden bunlara gz gezdir, sana okutacam, dedi. Yerime oturdum, baktm, yeni yaz ile Sarayburnu nutku diye Cumhuriyet tarihine geen hitabenin ilk paralar idi. Atatrk millete iki ey sylyordu: Yazn, Arap yazs deildir. Musikin, bu sahnedeki musiki deildir. Yazdka birer birer bana geirdii ktlar geri ald, ayaa kalkarak halk selmlayan ksa bir nutuk syledi, sonra 182

elinde tuttuu defteri gstererek, bir eyler not ettiini ve bunlar orada hazr bulunanlardan birine okutacan haber verdi, kalabalktan Trke yaz okumay bilen birini ard. Bir gen koup geldi, fakat Ltin yazl ktlar grnce aalad, Atatrk: Bu arkadamz hakik Trk yazsn bilmedii iin armtr. Arkadalarmdan birine okutaym, dedi. Beni yanna ard. Nutku okudum. Halk, parkn iinde toplandndan beri bir mjde bekliyormu da o mjde bu imi gibi, dibinden kaynayarak cotu. Atatrk ayaa kalkarak halk erefine iti. Halk onun erefine o austos gecesini donanma gecesine evirdi. Ge vakit iskeleye doru glkle inerek motre binip Bykada Kulbne yanatk. Bahede ana binaya doru ilerlediimiz srada tuvaletli hanmlar ve frakl erkekler bir grup hlinde bize doru geliyorlard. Atatrk bana dnd: ocuk, dedi, orada yaptmz burada yapamazdk. Bu bir Tanzimat dekorudur. Garp medeniyetisi ve Trk milliyetisi Atatrk bu dekora bir trl snamamtr. O bir cilc deil, bir yontmac idi.

***
Atatrk halk yeni yazya altrmak iin mehur seyahatine kt. Gezici alfabe hocal yapyordu. Hi okuma yazma bilmeyenlerin, kolayca reniverdikleri bu yazya snmalar tabi idi. Alfabedeki tire ve baz iaretlerin glk uyandrdn grd iin, hepsini kaldrmt. Biz stanbul gazetelerinde her gn yeni yaz rnekleri nerediyorduk. Aka muhalefet yoksa da muhafazakr ilim ve edebiyat evreleri bu kadar kkten bir deiikliin aleyhinde idiler. Dorusunu isterseniz kandrc bir delilleri de yoktur. Bir gn ncesine kadar Osmanl ktphanesinin yoksulluundan ikyet edenler, imdi gemi haznesinin ne olacan soruyorlard. Yeni yaznn Arap diline uymyacan ileri srenler hi phesiz hakl idiler. Fakat Trkeye de uygun gelmiyecei zerine akl yatrr hibir tenkitlerine rastlamyorduk. Yeni yaznn Trk dilindeki yabanc kelimeleri asllarndan uzaklatrp millletirmesi ise, onun aleyhine deil, lehine bir delil saylmak lzm gelirdi. Btn zorluk bizim nesiller iindi. Eski yaz ile yetimitik. Her Trke kelime, bizim iin, bir resimdi. Onu heceliyerek deil, grerek okuyorduk. Bizler, bu resmi kaybedip, yerine her kelimenin yeni bir resmini koymak gibi, belki de mrmzn sonuna doru baaramayacamz nankr bir klfet karsnda idik. Okuyorduk, heceleyecektik. Ama btn okur yazarlar milletin yzde bei ile onu arasnda idik. Eer bu nisbet yzde elliyi am olsayd, yaznn deitirilemeyeceine phe yoktu. Ayn anadilini Srplar Kiril ve Hrvatlar Ltin harfleri ile yazmaktadrlar. Yaz inklb yaplacaksa, tam zaman idi. Milletin yzde bei ile onu arasndaki bir azlk, gelecek nesiller hesabna bir fedakrlk yapacaktk. Bir memur dnnz. Sadan yazar. Ltin harfleri ile hibir alkanl yoktur. Bu memur imdi yeni bir yaz renecekti. Ne kadar istemiyecei bir ey olduuna phe edilemez. Atatrk inklaplarnn en ok rahatsz edeni yeni yazdr. ilesine katlanabilmek iin fedakrln erefini benimsemek lzmd. Dorusu Atatrk ve nn herkese rnek olmak istediler. Yeni yaz kabul edildikten sonra ikisi de bir daha Arap yazs kullanmadlar. nn detlerinden vazgeip gemediklerini anlamak iin, arkadalarnn not defterini bile yoklard. lk i, yeni yaz ile okuyup yazma bilenlerin saysn, hemen, eski yaz ile okuyup yazma bilenlerin says stne karmak, yeni yaz ammesini yaratmakt. Millet mektepleri fikri bundan dodu. Zavall Necati millet mekteplerini aaca srada gen yanda ld. Hastalndan bir akam nce ankayada beraberdik. Atatrk ve arkadalar nee iinde idik. ankaya durgun havaya gelmezdi. Rzgr sesi duyulmal, kular uumal ve kamal idiler. Sonsuz enginlere doru bembeyaz mit ile hayal yelkenlerini aan Trkiyenin yrdn yle hissederdik. Miskinler tekkesinde neler konuulduunu dnmezdik. Trk kafasn ve vicdann Ortaa karanlndan yeni zamanlar aydnlna ulatrmak iin rpnan bir kahramann yoldalar idik. O kadar sevinen Necati, Ltin harfi ile imza atmay henz mekediyordu. Maarif Vekili millet mekteplerinin ilk talebesi olacakt. Heyecan iinde kalkt. Pek sevdii zeybeini oynad. Krbarsak ameliyat olmas iin hekimlerin nasihatlerini dinlemiyen zavall gen, bu sraylarda bir zehir kesesini delerek iine akttn bilmiyordu. Ertesi gn ateler iinde yatt, millet mekteplerini sayklayarak ld. Atatrkn ilk defa hkrklarla aladn bu lm akam grmtm. Ne evldd o... diye hayflanyordu. Yz binlerin lmne gz krpmadan bakan, atete dvlm ve kanda soumu bu irade, bir ana kalbi kadar yumuamt. 31 Kasm 1928de Byk Millet Meclisi yeni alfabe kanununu kabul etti.

Layisizm
Tanzimat sadrazam: 183

 Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki hukuk farklarn kaldrdk. Artk hepsi Osmanl ve eittirler, demesi zerine ngiliz bykelisi: Demek ki, bundan sonra Mslman kadnlar Hristiyanlarla da evlenebilecekler, demi ve sadrazam: Yoo... te bu olmaz, diye yerinden sramt. Tanzimatta byk iler grld inkr edilemez. Saray, Bab- li ve uyank Osmanllar anlamlard ki, ya Avrupal olacaktk, ya Dvel-i Muazzama denen yedi peneli emperyalist dev bizi paralayp Asya srlerine dndrecekti. Tanzimatlar Osmanl Trkln bu kara kaderden kurtarabilmek iin byk cesaret gstermilerdir. 19uncu asrn balangcnda Hristiyanlarla Mslmanlar hukuka eittirler, diyebilmek, 1928de Arap yazsn Ltin yazsna evirmekten daha g bir eydi. Fakat mektebin yannda medrese, yeni kanunlarn yannda eriat, sivil mahkemelerin yannda eriye mahkemeleri, hkimin yannda kad, valinin yannda mft, sadrazamn yannda eyhlislm, 1920de dahi, olduu gibi durmakta idi. Bizzat padiah ayn zamanda halife idi. Tanzimatn yznc yldnmne doru Bab- lide (1) yirminci, Sleymaniyede (2) yedinci asrda idik. Yalnz btn haklar ile aile deil, niversitede tefekkr dahi eriatin kontrol altnda idi. Edebiyat Fakltesinde felsefeyi bir mutaassp medreseliden okurduk. Bir Ortaa teokrasisinin btn basks memleketin drtte nde hissedilmekte idi. Byk Millet Meclisinin koyaca kanunlarn eriat hkmlerine aykr olmyaca hakkndaki madde Tekilt- Esasiyenin esas hkmleri arasndan kmamt. Cumhuriyetin kurulu devrinde bir asrdan beri devam eden medeniyet mcadelesinin kesin zaferi, meden kanun ve layisizmle kazanlmtr. Byk Millet Meclisinden Meden Kanunu geirmek ve Anayasay, devletin dini din-i slmdr, maddesini kararak layisizm prensiplerine gre tasfiye etmek, devrim davamzn ta giyme trenidir. Trk milletinin bir yirminci asr topluluuna doru tekml etmesi iin artk hibir engel kalmamt. Bundan tesi eitim meselesi idi. Gericiler, bir asrdan beri, Garpllamann dinden ve milliyetten kmak demek olduu fikrini yaymlard. Kemalizm, bu masala nihayet veriyordu. Devrimler iinde, ilk defa, Trklmze de kavuuyorduk. Avrupa ve Asya snrlarmz arasndaki bu koca lkede Mill Birlik denen ey, ilk defa nklp Trkiyesinde gerekleti. Tanzimat edebiyatnda Ben Trkm, diyen bir iki aydnn nerede ise heykelini dikeceiz. nklp Trkiyesinde Ben Trkm, demeyen aydn kalmamtr. Bat medeniyet dnyasnda talyan nasl talyansa, Alman nasl Almansa, Trk de yle Trk olacakt. slm arknda Arap Arap, Fars Fars, hatta Arnavut Arnavut, fakat Trk Trk deildi. Felsefeci Naim Hoca, daha 1915te niversite profesr iken, Trklk iin bulduu tek kurtulu yolu onun Araplamas idi. Dili de Arapa olmal idi. Bir Eskiehir milletvekili hocann, kinci Millet Meclisinde Veyi daima Arap ivesi ile sylemee dikkat ettiini hatrlyorum. Medrese ve tekke byklerinin vizita kartlarndan ounda soy sonu bir sahabeye, bilhassa Ebabekire dayanrd. Garpllamak, ayn zamanda Araplamaktan kurtulmak, Trklemek demekti. Din, bir vicdan iidir. Mslmanlk, Trklk uurunda, milliyet mayasdr. Ama vicdan ii olan din baka, topluluk ve dnya ilerini yedinci asr artlar iinde tutmak ve dondurmak isteyen eriat bakadr. Atatrk devrimlerine vurulmak istenen din dmanl damgas, medeniyet dmanlarnn iftirasndan ibarettir. Yeni Trkiyenin kurulu devri bu devrimlerle nihayet bulmutur. Fakat yaptmz devrimler bir zincir krma ameliyesi idi. Eski zaman ve eski nizam, detleri ile, grenekleri ile, batl itikatlar ile cemiyetin iinde yaamakta idi. Geni lde bir eitim seferberlii ile halk ynlarna ve halk ocuklarna yeni zaman ve yeni nizam hakikatlerini benimsetmek lzmd. Rejimin kaderi nihayet kaytsz artsz mill hkimiyet gayesine, yani ounluk iradesine dayanan demokrasiye ulamak olduuna gre, bu iradeyi uurlandrmak, eskiden hr klmak zaruretinde idik. Daha Yeni Rusya rportajlarnda bu tezi savunuyordum. Geen devrin byk kusuru bu olmutur. lk eitim ilerinde ok geciktik ve Trk kynn ancak ucuna iliebildik. Romada rahmetli Recep Pekerle bir tartmam hatrlyorum. Bavekil smet Paa ile birlikte gitmitik. Recep partinin umum ktibi idi. Rejimin parlak baarlarndan bahsettii srada: Mademki bu rejimin mektepleri ve hocalar btn kyleri kaplamamtr, hibir ey yapmamzdr, demitim. Mbalama fkelenmiti. Bir hayli tarttk. Rahmetli ok efendi huylu bir arkadat. Kalbi toz tutmazd. Bir mddet sonra bana: Bilsen Falih, seni ne kadar severim. Zeytindan yok mu, o kitaptaki grlerine hayran kalmmdr, dedi. Aziz dostum, Zeytindandaki grleri topladm vakit yirmi iki yirmi yanda bir gentim, imdi otuz be yandaym, cevabn vermitim. 184

Kanunla ileri bitirdiimizi sanmak ve meseleyi, cemiyetin st kat meselesi saymak bizim eski hastalmzdr. Tanzimattan beri bir asr, sadece bu st kat havalandrarak gemitir. Milletin yzde seksen bei iin Tanzimattan beri bir gn bile gemi olmadn dnmyorduk. Daha devrimin ikinci ylnda Atatrke ve eserlerine inananlardan ou, bir frsatn bulup memleketten kmak, veya memlekette rahat ve kazan mevkilerini elde etmek iin sabrszlanmakta idiler. Bu harap vatandan uzakta, bu yoksul halktan rakta, Avrupa ehirlerinde bir devlet konana yerleerek, devlet arabas ve devlet dvizi ile mrlerini hoa geirmek veya ankayadaki nfuzlarn i piyasasna satarak bir iki vurgunda nesillik servetler edinmek hrs, ankayadaki ihtillci yuvasn saray havas ile zehirliyordu. nc Selim devrinin Cevdet tarihindeki etabekn- saltanat hikyesini sk sk hatrlardm. Atatrk, devrimci lider olarak, ordusuz bir komutana benziyordu. Btn tara gurbetleri 1923ten sonra onun piyoniyeleri ile doldurmal idi. Kendisine gelip de bir i hizmet istiyen grmezdik, devrim inanclarnn pek dar kadrosu, ikbal sinekrlerini bir trl paylaamazd. 1923 neslinin vazifesi, Atatrk devrimlerini halka sindirmekti. Bu g, zahmetli ve belki ilk zamanlar nankr bir vazife idi. Devrimlere, bu kanunlar koyan ve onlara kar isyanlar cezalandrmak iin mahkemeler kuran Meclis, hatta bu mahkemeler bile samim inanmyordu. Yeni nizamn hayat, Atatrkn mr ile llyordu. Arkadalarndan biri ankaya akamlarndan birinde Atatrke: Shhatinizi dnnz, uzun yaamaya baknz, ldnzn ertesi gn heykellerinizi bile krarlar, demiti. Onun partisine, tek parti adn verenler yanlmaktadrlar. Halk Partisi en koyu gericilikten en ileri fikre kadar btn eilimleri, itiraz edilemez bir prensipler disiplini iinde dizginlemeye alan bir karma parti idi. Bu karmaparti iinde bizler yabanc idik ve yadrganrdk. Atatrke: Davaya inanmayanlar tasfiye ediniz, inananlar etrafnzda toplaynz, gibi telkinlerde bulunduumuz ok olmutur. Umudunu Cumhuriyet devrinde yetiecek genliklere balamt. Halk da bunlar yetitireceklerdi. Ben Rusyaya gidip geldike daha kestirme, daha abuk vardrc halk ve genlik eitimi metotlar olduunu yetkili arkadalarma anlatamyordum. Biz asrmzn teknik ve metot mucizelerini kavryamyorduk. Hakikat odur ki, Atatrk, bu milletin tarihinde, bir milletin tarihinde bir slahat liderden beklenebilecek her eyi yapmtr. nklp devri aydnlar, Atatrkn btn ileri hareketler emrine verdii itibar, kudret ve nfuzunu iletmekte slahat tarihleri nesillerinin hepsinden daha az kabiliyet gstermilerdir. En g olan sanat yannda, Atatrkn, yetime tarzndan doma eksikleri vard. Bu eksikleri tamamlayamadk.

Ekonomi
Bu devir hikyesini kapamazdan nce, baz i krizleri zerinde durmak istiyorum. Aradan yirmi be yl geti. lk zamanlarn ac hatralar unutulmu gibidir. Durumu iyi toparlayabilmek iin baz lzumlu tekrarlar mazur gstermelisiniz. Birinci Dnya Harbinden nceki kilise nfus kaytlarna gre (nk dorusu bunlardr) Anadoluda Trk ve Mslman olmayanlarn nisbeti yzde krka yaklamakta idi. Ortaa Hristiyanl iinde Mslman azlklarn yaamasna imkn yoktu. Fakat Osmanl saltanatnn snrlar iindeki Hristiyanlar dilleri, dinleri ve kiliseleri ile korunmulard. Eer Ftih, Kanun ve Selim: Ya Hristiyanlarn hepsi Mslman olacaklardr, yahut hibirine bu lkede yaama hakk vermiyeceiz, demi olsalard, onlar bu kararlarndan alkoyabilecek hibir dnya kuvveti karlarna kamazd. Mslman olmayanlara kar msamaha gsterilmesinin bir deil, trl sebepleri vard. Bu sebepleri uzun boylu tahlil etmek, tarihilerin grevidir. Bununla beraber iki kardeten birinin Sokollu Mehmet Paa ad ile saltanatn sadrazam, Mslman olmayan ikincisinin de ilk Srp Patrii olmas gibi bir hdiseye Hristiyan milletleri tarihinde misal gsterilemez. k devrinde Osmanl mparatorluundan be Hristiyan devlet kt. Endls topraklarnda bir tek Mslman mahalle kalm mdr? Yeni Trkiyenin kurulu yllarndaki Hristiyansz Trkiye, bir taassup trajedisi deildi. Dinleri, dilleri ve kiliseleri ile Ortaadan yirminci asra kadar Trklerle beraber yaayarak gelen Hristiyanl tasfiye etmek, Dvel-i Muazzama vaslii altnda kapitlsyonlu Trkiyenin haddi mi idi? Avrupa Trkiyesi elden gidip btn fetih topraklar yeni Hristiyan devletlerin vatan olduktan sonra, 1914te, Ruslar Ermenistan saydklar Dou Anadoluya bir ecnebi vali tayin ettirmilerdi. Karadeniz kylar, Trakya ve Bat Anadolu stnde Yunan iddialarnn milletleraras canl bir edebiyat vard. Milliyetilik devri, ayrlma hrsn Mslman kavimlere de bulatrd iin, bsbtn vatansz kalmak korkusu iinde idik. Zavall Osmanl saltanatnn Arnavut ve Arap sadrazamlar, Hristiyan nazrlar ve bykelileri olmasnn, hatta bir vakitler D Bakanln deta Hristiyanlar eline verilmesinin hibir faydas olmuyordu. Yirminci asr Trkn lm asr idi. 185

Birinci Dnya Harbinde, kendi isyanlar ve ar ordular ile ibirlii etmeleri yznden, Ermeni facias olmutur. Ne ackl eydir ki, bu facia olmasayd, Kuvay- Milliye hareketi tutunamazd. Muzaffer devletler mtarekenin daha ilk gnlerinde Kafkas snrlarndan Kilikyaya doru uzanan Ermenistan devletini kuracaklard. 1918 mtarekesi ile beraber Anadolu Yunan egemenlii tehlikesi altna girmiti. Bu egemenlik, Bat Anadolu ile Karadeniz kylarnda bulunan Rum nfusa dayanmakta idi. Atatrk kurtulu zaferini kazannca, Trakya ve Anadoluyu her frsatta kendini gsteren bu tehlikeden tasfiye etti. stanbul surlar dnda btn Trkiye, som bir Mslman Trklk vatan hline geldi. Byle bir mill birlik tasla Kk Asya tarihinde ilk defa grlyordu. Eski Ankara vilyetinin geniliini bilir misiniz? Bolu, Zonguldak, Yozgat galiba Kayseri vilyetleri, onun birer sanca idi. Bir gn gelmitir ki, bu vilyetin btn ift topraklar birka Ermeni bankerin rehni altna girmitir. Kk esnaflktan ve zanaatlardan ithalt ihracat tccarlna, verimli ziraate kadar btn mill ekonomi Hristiyanlarn inhisar altnda idi. Trkler renber, asker, memur vakf veya derebeyi idiler. 1914 stanbul telefon defteri adreslerinin yeni kuak delikanllar tarafndan gzden geirilmesini ne kadar isterdim. Rumeliden Trkler devletle beraber gmlerdir. Osmanl sanca inen yerde Trk tutunmasnn imkn yoktu. Biz Trakya ve Anadoludan Hristiyan halk tasfiye etmekle, memleket ekonomisini kklerinden skmtk. Her yerde balar bozulmakta, zeytinlikler yabanlemekte veya kesilmekte, balk avcl lmekte, arlar kapal durmakta idi. 1924 Trkiyesinin gereklerini bilmeyen, yeni Trk tarihi hakknda hibir ey renemez. Ermeni tehciri srasnda Anadolu ehir ve kasabalarnn btn oturulabilir mahallelerini yakmlard. Benim 1911de grdm Ankara, 1923te bulduum Ankarann yannda bir mmure idi. Yunan ordusu bozgun ekilii srasnda, Anadolunun bir memlekete benzeyen batsndaki ehirleri yakmt. zmire gittiim vakit bu ehrin de Akdeniz Avrupas ehirlerini andran mahalleleri yanmaa balamt. zmirden Uaka doru yalnz tten harabeler ve enkaz arasndan gemitik. Batan baa, ziraati ile, ticareti ile, zanaatleri ile, ehirleri, kasabalar ve kyleri ile, yeniden ina edilecek, madd ve manev ina edilecek bir vatan ve on iki milyon ngiliz liras, yani iyice bir anonim irket sermayesi kadar bir bte! Osmanl btesinin balca kayna olan aar da, halk yeni devre sndrmak iin kaldryorduk. Bat Anadolunun yanmam byke kasabalarnda sinemaya para yerine yumurta verilerek giriliyordu. Lausanneda ngiliz Badelegesi Lord Curzon, Trk Badelegesi smet Paann yabanc imtiyazlarna dair reddettii her teklifini: Bir bende, bir de (Fransz Badelegesini gstererek) bunda para var, nasl olsa bizden para istemee geleceksin. Bu reddettiin tekliflerimi o zaman birer birer geri vereceim, demiti. Ksa ve uzun vadeli hibir dn alma imkn yoktu. Her ey yaplacak ve 1911den 1922ye kadar drt harp geiren, yanan, yklan, milyonlarca evldn kaybeden, stelik btn gelir kaynaklar sfra inen vatan yoksullarnn paras ile yaplacakt. Hitler Atatrk vd srada: Bir millet btn vastalarndan mahrum edilmi olsa dahi, kendi kendini kurtarma vastalarn yaratabileceini ispat eden adamdr, demiti. 1923-1924 Trkl dnlrse, Hitlere ikinci defa hak vermek lzm gelir. Bir de smrgesizleme davamz vard. Demir yollar, tramvaylar, ehir klar, sular, gaz, rhtmlar, fenerler, hepsi imtiyazl yabanc irketler elinde idi. Bunlar satn alarak millletirecektik. Anadolu yaylasnda, raylar Ankaraya kadar denen demir yollar bizim deildi ve Dyun-u Umumiyeden kurtulamamtk. Bu borcu deyemezdik. Bu demir yollarn yalnz millletirmek deil, ksa zamanda snr boylarna ulatrmak zorunda idik. Birinci Dnya Harbinde demir yolsuzluktan neler ektiimizi bilen iki askerden biri Devlet Reisi, teki Bavekildi. Bilmiyorduk. Bir bilen ve reten de yoktu. Herkes artc ve umut krc idi. Mekteplerde okuduklar veya okuttuklar on dokuzuncu asr iktisat teorileri ile yeni devlete nasihat verenleri dinlesek, kollarmz kavuturup bir asr beklemeli idik. Bavekil, demir yollarn kendimiz yapacamzdan bahsettii vakit, her taraftan: Devlet, demir yolu yapamaz, kitapta yeri yok... sesi geliyordu. Demir yolunu imtiyazl yabanc irketler yapmal idi. Hlbuki Trk bamszlnn bize salayaca ilk menfaat, imtiyazl yabanc irketlerin smrnden, yani yar-smrgelik artlarndan kurtulmakt. Memlekette sermaye yoktu. Sermaye simsarlar vard. Bu simsarlar, Trkiyeye ekonomik bamszlk tad tattrmak istemeyen politikac sermayenin avukatlar idiler. Bavekil: Ben o teori, bu teori bilmem. Bir eyi bilirim, o da her gn bir kar ray demek... diyordu. Yeni Trkiyede devletilik, bir ekonomik meslek olarak domamtr: Bir tarih zaruret olarak domutur. Yap186

lacak eyleri devletten baka yapabilecek olan yoktu. Mesele bundan ibaret. Yani Trkiye, kendi yapmak veya hibir ey yaplmamasna boyun emek arasnda semeli idi. Partinin bir iki yz bin lirasn bir yabanc bankaya yatrarak hissedar olmak teklifinde bulunduumuz vakit: Trkler bankaclk edemezler. Paranz bize brakrsanz, faizini veririz, diyorlard. Bir vatan kurtarmak, fakat bir banka kuramamak. Bir fabrika iletememek... Zaferin verdii stnlk duygusu ile bu iddialarn dourduu aalk duygusu arpyordu. 1923n evkli iradesi on dokuzuncu asr iktisat rencilerinin pheci ve bozguncu telkinlerini nihayet yendi. Bilmediimiz eyleri yapmaya koyulduk. Ankara ky m idi? ehir olacakt. Demir yolu Erzuruma kadar ulamal m idi? Ulaacakt. Aldanmak, avlanmak, yaptmz bozmak veya kullanmamak hepsi hesapta idi. Her ey yaplmal ve yapanlarn sahibi bu millet olmal idi. Trkn paras varsa Trk, Trkn paras yoksa devlet yapacakt. Gemiten korkuyorduk. Kapitlsyonlar kbusu henz dn akamki uykularmzda idi. Devletilik yeni Trkiyede milliyetilik demekti. Birka kondktrle ateilerden ve yaban yerlerde istasyon memurlarndan baka iine Trk sokmayan Alman, ngiliz, Fransz demir yollarn hem satn almak, hem tamamlamak, hem de yzde yz Trk kadro ile iletmek... mtiyazl yabanc irketleri tasfiye etmek ve hepsini yzde yz Trk kadro ile iletmek... Ve bu geri Asya memleketini ileri Avrupa memleketi hline getirecek her eyi, her eyi temelinden kurmak... Meclis krssnde bir de beyaz parolas reva bulmutu: Ekmeimizi kendi unumuzdan yourmak, ekerimizi kendi pancarmzdan almak, bezimizi kendi pamuumuzdan dokumak... Ah bir buna muvaffak olsaydk... 1923 kafas ve iradesi imknszla meydan okumutur. Doru eri, eksik tamam, fakat Trkn yapamayaca sabit fikrini yenmitir. 1923 iradesinin ve kafasnn eline gemiten yalnz tarih antlar miras kalmt. Tarih antlar dnda ne varsa, iktisat, teknik, ticaret, ziraat teebbslerinden doma ne grnrse, hemen hi biri Trk deildi. imdi tarih antlar dnda olan ve grnen eyler nesillerce artmtr ve hepsi milldir. Trk tarihi 1923 iradesinin ve kafasnn mucizesini unutamaz. Teferruat istenildii kadar tartlabilir. 1923 kafasnn ve iradesinin bir byk eseri de, bugn btn bu ileri tenkit etmek, daha iyi tedbirler arayp bulmak kabiliyetlerini kazanm olmamzdr. Merutiyette Direklerarasnda bir pabuu dkknnn almasn Trklerde iktisad teebbsln mjdesi gibi sayan bizler, bugn, 1923 kafasnn ve iradesinin kurmu olduu demir ve elik endstrisini sveliler kadar verimletirmek imknlarn arayabilen bir seviyeye kmzdr.

***
Milletvekilliimin ilk ylnda, bir le st, Yakup Kadri ile beraber Meclise gelmitik. D bahe kaps ile i kap merdiveni arasnda birka milletvekili bize bir kanun teklifi imzalatmak istediler. Okuduk. Teklif aa yukar u idi: Hidemat- vataniyesine mkfeten Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine 1 milyon lira ibda edilmitir. mzalayanlardan bazlar belki de iyi niyetliydiler. Muzaffer komutanlarn para ile mkfatlandrmak ngilizlerin de deti deil miydi? Sonra Mustafa Kemal devrimler yapacak ve devrimler dzenini memlekette kkletirmek ve korumak iin byk bir partiyi tekiltlandracakt. Bunun iin para lzmd. Beynimizden vurulmua dndk. Sanki zafer ve onun btn anlar ve erefleri satla karlmt. Kuvay- Milliye devrinin ngiliz entelijans adna -hareketin bandan ayrlmak artiyle- Mustafa Kemale byk bir para ve talyada bir villa vadedilmiti. Bu da yle bir eydi. Gazi Mustafa Kemali devrim tarihinin ilk gnlerinde suikastlarn en alakas ile ldrmek demekti. Gazinin haberi olup olmadn dnmeden reislik odasnda kendisini bulduk. Hamdullah Suphi heyecanl szleri ile hepimizin straplarn anlatmaya alt. Gazi: Hi haberim yok... Kstahlk etmiler, teklifi bana buldurunuz, dedi. Getirtti ve yrtt. Derin bir gnl rahat duyduk. Fakat ttihat ve Terakki devrindeki nfuz kazanlarna hasret eken veya Kuvay- Milliyenin etecilik gnlerinde vurgun ve yama zevki tatm olanlar, Gazinin yannda ve Mecliste idi. Biroklarnn devrim umurlarnda bile olmadn biliyorduk. Milletvekillii de, boaz tokluu geime yeter yetmez maal bir grevdi. leri yalnz idealist tarafndan grenler yeni bir Bat Trkiyesinin ve bu Trkiye iinde yeni bir topluluun kurulu savalarna katlmann evki yannda her eyi unutuyorlard. Bu heyecan duymayanlarn hatrladklar tek ey nfuzlarn satmaktan ibaretti. Para kazanmak iin tek sermayeleri de nfuzlar idi. Gazi, varlksz her aile ocuu gibi, hayli skntl bir renci ve subay hayat geirmiti. Ayl hibir zaman masrafna yetmezdi. Biraz rahat bir hayatta byk komuta rtbelerinde kavuabilmitir. Bununla beraber fikirlerini ve politikasn ne satm, ne de kiralamt. Acaba etrafndakilerin kendi itibarn sarsacana phe olmayan nfuz 187

ticaretlerini nleyebilecek miydi? Yeni devrin ilk skandallarndan biri, Ermeni karma hdisesidir. stanbul gazeteleri, mallarn yeniden ele geirmek iin iki Ermeni zengininin gizlice stanbula sokulduunu yazmlar ve bu kaakl yapan Komitesinde Gazinin arkadalarndan birkan ortak gstermilerdi. Bu iki Ermeninin stanbula gelmi olduu, fakat mesele ortaya knca tekrar savuturulduklar doru idi. Kimlerin sulu olduu ise anlalamamt. Bir gn Akam gazetesinde otururken, bana bir yeni gara kd kua getirdiler. gara kdnn ad: Gazi Mustafa Kemal Paa! mtiyaz sahibinin ad: Recep Zhd... Recep Zhd, Gazinin en yaknlarndan idi. Kua aldm, ankayaya gtrdm. Rahmetli lider, nledi idi. Bir aralk vaktiyle orduda politikaclk eden ve Gazinin hi sevmedii bir eski subay Ankara sokaklarnda grnmt. Gazi: Ne ii var bu adamn Ankarada? diye pheye dmt. Komisyonculuk iin dolat sylenmesi zerine, bazlar: Davann btn zahmetlerini biz ekeceiz, parasn onlar m kazanacaklar? diye sylenmilerdi. Eer devlette bir i grlecekse ve bu iten bir komisyon alnacaksa, Gazinin yaknlar ve tandklar dururken, bu kazan neden kendisinin de rejimin de dman olanlara kaptrlmal idi? lk aferizm fesad Ankarada i takip etmee gelenleri haraca kesmekle balamtr. Adam ya zayf bakanlara szlerini geiren nfuzlularla ortak olacakt, yahut kazancndan olacakt. Trk olmayanlar bir Ankaral maske edinmek zorunda idiler. Birka misal sratle u fikrin yaylmasna sebep olmutur: Ankarada ancak nfuzlu milletvekilleri vastas ile i karlabilir. Bir gn Hkimiyet-i Milliye gazetesinde oturuyordum. ankayadaki evimi kiralayan ek Sefiri beni grmee geldi. Biraz hobeten sonra dedi ki: Bizim skoda firmasn biliyorsunuz. Bu firmann Trkiye mmessili Sabur Sami Beydir. Bize sylediklerine gre, kendisinin siyas nfuzu olmad iin firmann ilerini yrtemeyecektir. Onun yerine siyas nfuz sahibi bir kimsenin bulunmasn bana yazdlar. Aklma siz geldiniz. Gazinin arkadasnz. Gazetesinin bandasnz. Ltfen bu mmessillii kabul etmez misiniz? Hepsinin aslsz olduunu ve Trkiyede bu firmann ilerini daha iyi grecek bir temsilci bulunamayacan dilim dnd kadar anlatmaa almtm. Bir gn Mill Savunmann bir eksiltmesine katlan iki rakip firmadan ikisinin de temsilcisi ayn milletvekili olduu grlmt. Bankasnn bir nevi politikaclar bankas olarak kurulmu olmas, Cumhuriyet tarihi iin pek ackl bir aferizm salgnn balangc olmutur. Bankasn kuranlar ve bilhassa onun umum mdr, drst kimselerdi. Fakat bankay yrtebilmek, tutabilmek ve iletebilmek, uzun mddet devlet otoritesini kullanmaa bal kalmtr. Kolay kazan elde etmee alanlar, yerli yabanc, Ankarada nfuz tccarlarn bulmakta ve onlar vastas ile bankay kendi teebbsleri iine srklemekte idi. Birka defa bankay pek ar ziyanlardan kurtarmak iin, onu kmaz ilere sokmu olanlar kazandrarak kurtarmak lzm gelmitir. Bu kurtarlanlardan biri, ki on parasz bir subay emeklisi olarak ilk Meclise katlmt, bir demir yolu mukavelesinden tam 1 milyon yirmi sekiz bin lira komisyon almt. Bu komisyonun ehemmiyetli bir ksm Bankasndaki hesaplarn kapatmaa ancak yetebilmiti. Devlet bu uzun mhletli szleme yznden milyonlarca lira ziyana gireceini anlam ve onu sonradan feshedebilmek iin bin bir skntya uramt. Ortaya bir teebbs atarak Bankasnn sermayesini tehlikeye koyabilmek, para kazanmann en kestirme yollarndan biri saylyordu. Rejimden hava paras vurmak hrs nfuz satclarn o kadar brmt ki, bir gn, Atatrkn kzp yanna sokmad bir ahsla nfuzlu dostlarndan biri arasnda yle bir pazarlk yaplmt: Dostu bir kolayn bulup o ahs sofraya davet ettirecek ve sofrada bir kolayna getirip Atatrkn elipi ptrerek affettirecekti. Busenin creti on bin lira idi. Meseleyi duyan bir arkadam tarizli mdahalesiyle bu krl ii son dakikasnda akim kalmt. yle bir sistem kurulmak isteniyordu: Devletin yapacan banka yapmal idi. phesiz arada bankann yabanc i ve yerli nfuz komisyoncular asl hisseyi paylaacaklard. Reassrans hikyesi bunun tipik bir misalidir. Galiba dnyann hibir yerinde reassrans ii imtiyaz altnda deildir. Bu fikri stanbul sigorta kumpanyalarndan birinin Levanten mdr icat etti. Atatrkn kalp rahatszlndan phe edilerek perhize girdii zamanlarda idi. Arkadalar iki cepheye blnmlerdi. Byle bir inhisarcla mni olmak isteyenler, btn delillerini kullanmakta idiler. Hkmette de banka nfuzculuuna kar mukavemet belirmiti. mtiyaz davas btn bir mevsim geri 188

kald. Fakat nihayet teebbse nayak olanlar muvaffak oldular. Hi unutmam, Hkimiyet-i Milliye gazetesindeki odamda oturuyordum. Bayazarlardan ve banka idare meclisi reisi Siirt Milletvekili Mahmut, yanmdaki odada alrd. Arada kap yoktu. Beraber konuurken stanbullu sigorta mdrnn geldiini haber verdiler. Pek neeli mdr, Mahmutun masas stne zarf brakt: Bu zat-i linizin. Bu ... Beyefendinin, bu da ... Beyefendinin, dedi. Bu zarflar hisse senedi dolu idi. Bahsettiim sigorta mdr, elde ettii baardan sonra, servet ve smann toplayarak Fransaya gitti. Cote dAzurede yerleti. Geen gn stanbullu bir tccardan duydum. Reassrans imtiyaz yznden yalnz bu tccar imdiye kadar 50.000 lira fazla sigorta paras demitir. Bankasnn ilk sermayesi de Hindistandan Mustafa Kemale gnderilen parann geri kalan idi. Bu para, millete ve devlete gnderilmiti. Mustafa Kemal el srmemeli idi. Geri o sermaye hesab daima ayn tutulmu, parti ileri iin kullanlm ve partiye braklmtr. Ama Mustafa Kemal yanndakilere bir rnek olmal idi. Bavekil ve arkadalar aferizme kar mcadele ediyorlard. Bavekil: Bir i ki, kimse yapmaz, devlet yapar, bunu anlyorum. Bir i ki, husus bir teebbs yapar, bunu da anlyorum. Fakat devletin nfuzunu kullanarak ahslar veya bankalar yapar, bunu anlamyorum. Ben devletilik denen eyi anlarm, fakat dolapl anlamam, diyordu. Bavekil Mill Savunmaya bir tezkere yazarak ve tezkerede Atatrkn pek yakn bir arkadann ismini zikrederek, bu zatn kart eksiltme ve arttrmalarn bozulmasn emretmiti. Bir gn de Meclis koridorunda yksek sesle: Hazineyi soydurmayacam, hazineyi soydurmayacam... diye haykrdn grm, sinirlerini iyice oynattndan phe etmitik. Hava paraclar hkmetin bu dayatna, iktisat politikasnn nazar sakatl mahiyetini vermek iin ankayay telkin altnda brakmaa urayorlard. Bir akam, biraz yukarda bir milyon lira komisyon aldndan bahsettiim Milletvekili tenkitler yrtmee koyulmutu. Atatrk ii alaya alarak: Franszca sylersen dinlerim, demiti. Hatibin d seyahatlerinde kulaktan kapma birka kelimesinden baka Franszcas yoktu. Biraz imi olduundan cesaretle ayaa kalt ve: Mon conomie autre conomie smet Paa... diye tutturdu idi. Bir gn, daha sonra Yavuz - havuz skandalnda hkm giyenlerden bir milletvekili ile trende konuuyordum. O da 1923 fkarasndan idi: Seni bir ak otomobilde grdm. Kapalsn sattn m? diye sordum. Hayr... dedi, bir de ak aldm. Biliyor musun, iki otomobil almak daha ekonomik... Bu szle ne demek istediini hl anlamammdr. Bir gn de, mtarekede kk bir alaca iin tandn denize atmakla tehdit eden bir kk maalnn Floryadaki evi nnde otomobili, denizde de kotras duruyordu. Arkadamla: Bunun torunu da olmu... diye elenmitik. Millet Meclisi, Cumhurbakanl iin ankayadaki yeni evi yaptrmakta idi. Ben kestrdm. Yazlar Ankarada arkada nbet tutardk. haleler de kestrlkten yaplrd. Sra bende idi. Kkn en devaml adamlarndan biri geldi: Shh tesisleri...e ihale et. Bizim ortamzdr, dedi. Nasl yapabilirim bunu? haleye katlanlarn zarflar kapal... Hangisinde ucuz teklif karsa ona vermee mecburuz. Sana yolunu retirler, dedi. retecek olan da daire mdr imi. hale en ucuz teklife yaplmtr. Fakat ayn zatn bu eve dair Atatrke telkinleri yznden kestrler hayli strap ekmilerdi. bahsinde bu kadar titiz grnen Bavekilin de yakn etraf nfuz ticaretinden zengin olmulardr. Ayazpaa mezarln birinin mlk hline sokup bizzat nnye bu mezarlktan arsa hissesi salamlard.

***
Size burada Cevdet tarihinin, nc Selimin tahttan indirilmesini hikye eden 8 inci cildinden birka fkra okumak istiyorum: ...Ricalden ve kibardan niceleri gcenip birer tarafa ekildiler. Bu srada baz eyyam adamlar dahi ahs menfaatlerine bakarak mdahane yollarna dkldler. stanbulca grlmedik tarz ve surette byk ve mzeyyen konak ve yallar inas ile ziyade sefahet ve ihtiama dtler. Geceleri mukataat mltezimleri ve memleketeynin kap kethdalar gibi rvet vastas olan kimselerle yahut aa takmdan kselislerle hembezm olup kh evlerinde, kh kayklarla mehtaba kp deniz zerinde bazende (oynayc) ve hanende ve sazendelerle 189

y ve iret meclisleri kurdular. Nizam- Cedid iini mal toplamaa vesile edip pek ok israfa dtler. Hatta brahim kethda bir gn birine bir at verip: Tavlada altm atm kald, bundan sonra babam mezardan kp da bir at istese vermem, dedii Asm tarihinde zikredilmitir. te Nizam- Cedidi tervi eden ricalin hli bu vehile olup, kendileri servet toplamakla megul olup her birinin etraf dahi ayn yolda olmakla Nizam- Cedid ii gya halktan birok paralar toplayp da zamann nfuzlularna bol bol harcayarak sefahet etmek iin imi gibi bir surete girdi. Halkn almad Nizamat- Cedidenin icrasnda ise fedakrane hareket etmek ve ahs menfaatleri terk edip, saire hsn-i misal gstermek lzm gelip yoksa bata bulunanlar ihtiam ve sefahete daldklar hlde Ocakl dahi mekel edinmi olduklar ulfelerin ellerinden gitmemesi iin Nizam- Cedid aleyhinde bulunmalar tabi idi. Kurulu devrinin nfuz ticareti halk efkr zerinde sratle ayn tepkiyi yapt. Hkmette ve partide tehlikeyi grenler, ellerinden geldii kadar mukavemet gstermekte idiler. Trkiyeyi kalkndrmak iin durmadan vergileri arttryorduk. Biraz geim temin etmee balayan aylklar yeniden kesiyorduk. Btn mill kalknma yk, milletin srtnda idi. Byle zamanlarda politikay i ve kazantan, tpk dnyay dinden, orduyu siyasetten ayrr gibi, o kadar kat ayrmak lzmd. Atatrk, realist bir politikac olduu iin yannda bulundurmay faydal saydklarn feda etmemekle beraber, hkmette ve partide fazilet mcadelesi verenlerin gayretlerini ho gryordu. Fakat kazanlar bu mcadeleye kzyorlar, kimini, mesel Kadro gazetesinde eker meselesini tenkit edenleri Boleviklikle, hkmeti de serbest teebbse nefes aldrmamakla suluyorlard. Kazanln bir tepkisi de hkmeti, her ite bir nfuz ticareti grmek vehmine srklemek olmutur. Serbest Frka hareketinin uyannda aferistler takmnn byk rol olmutur. Fethi Okyar namuskr bir efendi idi. O, liberal iktisat ve politika anlay ile hem Atatrk, hem de smet Paadan ayrlyordu. Fakat aferistler iin liberalizm demek, devletin yapacaklarn kendileri yapmak demekti. Bunlar iktisat devletisi olduu iin deil, kendi kazanlarn nlemee urat iin smet Paa ve arkadalarnn aleyhinde idiler. Mukavemetilerin ok olmas ve hkmete aferistlerden mmkn olduu kadar az adam sokulmas, kurulu devrinin byk bir taliidir. Hkmeti de bulatrmak isteyen aferizm salgn, Yavuz-havuz davas ile tasfiye edilmitir. Bu dava, aferistler iin pek ar bir darbe idi. Fakat onlar perde arkasnda fesat yrtmekten men etmemitir. Bu hatralara dedikodu ve ahsiyet bulatrmamak iin elimden geldii kadar dikkat ediyorum. Btn isimler ortaya atlsa ve bunlara benzer birok vakalar daha saylp dklse ne kar? Bir mahkeme savcsna gereke edebiyat hazrlamyorum. Dorusunu isterseniz, bugnk demokrasiyi uyarmak ve uyank tutmak iin bu bahse dokundum. 1950den sonra ayn aferizm salgn daha byk bir hrs ile tepmitir. Otuz yldan beri kurulan milyarlk sermayeli bankalar, iktisad teekkller, iletmelerde partizan bir kontrol inhisar kurulmutur. 1923 ve sonrasnda on binler ve yz binlerle oynanmakta idi. Bugn on milyonlarla oynanmaktadr. Ne eski rejimde, ne de bugn gizli nfuz ticaretlerinin ve ahs yolsuzluklarn tamamiyle nlenebilecei gibi bir hayale kaplmyorum. Hibir demokrasi bunda muvaffak olamamtr. Asl mesele nfuz ticaretinin bir sistem hline gelmesinde, deta imtiyazl politikaclarn meru bir hakk gibi tannmasndadr. Eski rejim on be yl mcadele etti. En sonunda nfuz ticareti nlenmiti. Milletvekilleri en basit serbest meslek haklarn bile kullanmayacaklar kadar kazan ve politika birbirinden ayrlmt. Milletvekilleri ve parti politikaclar idare meclislerinden uzaklatrlmt. Bankas tam ticar bir mahiyet almt. 1950den sonra hepsinin tersi yzne dnmtr. Benim fikrimce eer 1923ten sonraki mukavemetiler cephesi kurulmasayd, inklp rejimi on yl bulmaz batard. Bugn belirdiini grdmz gidi daha da ktdr: Byk nimetler paylamas, partizanlar bir iktidar inhisarclnn btn iddetlerine doru srklemektedir. Gemii, bugne bunun iin hatrlattm.

Bir Deneme
Liberalizm, 1924te Fethi Okyarn Bavekillii ile iktidara gelmiti. Bu ikinci deneme be ay kadar srmtr. Atatrk denemelerden korkmayan, ara sra Meclisi havalandrmay bilen bir lider idi. Pek yaknda smet Paaya dneceini bilerek Fethi Okyar Bavekil yapmtr. Devrimin o tehlikeli kurulu gnlerinde Okyarn siyas liberalizmi eyh Sait isyanna kadar srd. Ahval fenalatka, kendisine hibir nleyici tedbir aldrmak mmkn olmuyordu: Candarma var, polis var, kanun var, bunlar yeter... diyordu. tehlike bydke, smet Paa devrinin herkesi rahatsz eder grnen sklk zahmeti unutuluyor, btn gnllerde: Ya devrim? Ya rejim? kaygs uyanyordu. 190

Bir akam Atatrke davetli idik. Birka oyun masas kurulmutu. Hanml efendili vakit geiriyorduk. Ben ve Yakup, Atatrkn masasnda idik. Fethi Bey ve smet Paa ayr ayr masalarda bri oynuyorlard. Bir aralk yaver, Atatrke bir ifre getirdi. eyh Sait syanna ait son bir rapor olduunu anladk. Bir cephe der gibi, ark dyordu. syana katlan katlana idi. Atatrk raporu okudu, dudaklarn bir ac kst, sonra yavere usulca: Al bunu Fethiye gtr... Bize de: ocuklar dikkat ediniz, dedi. Fethi Bey rahatsz edilmesinden sklm grnerek, bir an oyunu brakp yavere: Ne var? diye sordu. Yaver raporu verince de yle bir gz atp: Sonra bakarz, diyerek iade etti. Atatrk yaveri ard, yine yava sesle: smete gtr... dedi. smet Paann hkmette hibir vazifesi yoktu. Oyunu brakt, rapora bir bakt, sonra iskemlesini geriye ekerek bir cigara yakt, uzun uzun okudu, birka nefes cigara daha ekti, tekrar okudu ve pek dnceli bir hlde kd ar ar kvrd, yavere verdi, dncesi bir mddet daha devam etti. Atatrk: te farklar! dedi. Bu fkray Fethi Beyi kltmek iin anlatmyorum. Fethi Bey eilmez bklmez bir liberaldi. nklp ve medeniyet hamlelerinde Atatrk anlyordu. Bir Garp medeniyetisi idi. Fakat inklplk denen disiplin sistemini anlamyordu. Sk ynetim ve fevkalde tedbir gibi eylerin yeniden bu disipline yol aabileceini dnyor, bunu istemiyordu. Fethi Bey, bir inklp devrinin adam deildi. Fethi Bey dt, yerine smit Paa geldi ve Takrir-i Skn Kanunu kt.

***
Atatrk ikinci havalandrma ihtiyacn 1930da hissetmitir. Sofras ikyetlerle dolup tayordu. Yeni ina devrinin madd klfetleri memlekete ar geliyor, ahs menfaatleri nleyen hkmeti sistem nfuz kazanlarn isyan ettiriyordu. Atatrk, Paris Bykelisi Fethi Beyin bir tatil dnnde, btn bu ikyetileri onun etrafnda toplamaya, smet Paa politikas ile gizli ve el altndan deil, ak mcadele ettirmeye karar verdi. Benim bildiime gre ilk tasarlama, bunun parti iinde bir hizip olmas idi. smet Paa buna iddetle kar koymutu: Bir hkmet, sabahleyin Meclise geldii zaman, ekseriyet var mdr, yoksa o gece bir dalgalanma ile kaybolmu mudur, gibi bir art iinde alamaz. Bir hizip deil, bir muhalefet partisi olmaldr, diyordu. Devrimci Atatrk, irtica henz olanca hnc ile dipdiri iken, bir muhalefet partisinin kurulmasna neden izin verdi? Bu suale hi kimse doru cevap veremez. nk hi kimse aka fikrini sylememitir. Bazlar derler ki smet Paann politikasn beenmezmi de onu frenlemek iin byle yapm. O zaman hatrlayanlar bilir ve tarih de pek kolay renecektir ki kurulu devri idaresi, ba baa bir idare idi. Hkmet politikasn frenlemek iin Atatrkn bir bakasna ihtiyac yoktu. Zati byle bir ihtiya zaaf, onun byk gurur ve nefis gveni hassalar ile uzlaamaz. Bazlar derler ki, Fethi Okyarn da katlmakta olduu sa temayll politikay, ak mnakaalar iinde ifls ettirmek iin yle yapm. Bu ihtimal de, Serbest Frka kuruculuuna ayrd arkadalar ile kendi arasndaki mnasebetlerin hususiyetlerine uymaz. Akla en yakn gelen tehis, bence, udur: Bu rejim nihayet normalleecekti. Tek partili bir Meclis rejimi bir gn sona erecekti. Acaba rejimi normalletirme eseri, Atatrk sa ve btn otoritesi ile ayakta iken, kendisi tarafndan temin edilemez miydi? Byle bir denemede Atatrkn muhalefet partisini Fethi Okyar kadar inanmad ahsiyetlere emanet etmesi phesiz tehlikeli olurdu. Fethi Okyar, Atatrkn onu hibir zaman feda etmeyecek bir arkada idi. Atatrk, Cumhuriyet Halk Partisinin lideri olarak kalmal, fakat Serbest Frka da onun yksek hakemliini tanmal idi. Asl mhimi, Serbest Frka devrim nizamna, Cumhuriyet Halk Partisi kadar bal kalmal idi. Devrim nizam dndaki trl meseleler, iktisat, maliye, ziraat ve ticaret ileri, iki parti arasndaki mnakaalar besleyebilirdi. Bulgaristandan stanbula dnerek Yalovaya gitmitim. Atatrk Serbest Frkadan bahsedince fikrimi saklamadm. Erken olduunu syledim ve yeni partinin etrafn inklp dmanlarnn saracana phem olmadn anlattm. 191

Yeni muhalefet gazeteleri alp vermekte idiler. Gazete hcumlarn idare edenler arasnda yalnz ta ilk gnnden beri devrim rejimine kar koyanlar gze arpyordu. Muhalefet bir srm vastas hline de geldii iin, Cumhuriyet Halk Partisinin mdafaacs kalmamt. Serbest Frkaya gememi olanlar da, halk efkrndaki kaynaya bakarak, ihtiyatl bir dil kullanmakta idiler. Atatrk Yalovaya gelen milletvekilleri arasndan gz kestiklerine: Siz de yeni frkaya gemek istemez misiniz? diyor ve yeni parti Meclis Grubunun say edinmesine alyordu. Benim bulunduum gece, air Mehmet Emin Bey sofra davetlileri arasnda idi. Atatrk pek saygl bir lisanla ona da ayn teklifte bulundu ve Emin Bey kabul etti. Atatrkn hemiresi dedi ki: Paam siz de bizim frkaya hep beyefendi gibi zevat veriyorsunuz. (Beni gstererek) Bir de bu muharriri versenize... Atatrk: Yooo... dedi, ne kadar gazete ve gazeteci varsa hepsi sizin tarafta! Onu bize braknz. Fakat benim baz tenkitlerimi de ho grmedi. Her vakit serbeste konumaklma izin verirken, o akam bir iki defa ileri gitmekliimin doru olmadn ima etti. Ertesi sabah yaveri grdm, ki frkal sofraya almamm, gaf yapaca benziyorum, onun iin bu akam Ankaraya gideceim, dedim. Grmek zere Kk Kkte smet Paaya uradm. O da pek asi ve itirazc geinen baz arkadalarn yeni frkaya gemek iin tevik ediyormu. O sabah rahmetli Vsfa: Sen ne zaman bizden ayrlacaksn? diye sormu. Vsf as ve itirazc, fakat samim devrimci idi. Hi anlamamazlktan gelmi. Bana ikyet etti idi. smet Paa ayrlrken bana: ler inkiaf edecek. Seyrini takip edecek, Hkimiyet-i Milliye tarafsz kalmaldr. Yeni frka aleyhine hibir ey yazmayacaksn, dedi. Austos scanda Ankaraya geldim. Tatile gitmeyen ve hdiseyi Ankarada kalarak, takip etmeyi tercih eden birok milletvekilleri Mecliste idi. Benim Yalovadan geldiimi duyunca etrafma toplandlar. Hepsinin merak ayn idi: Acaba Atatrk smet Paay m, Fethi Beyi mi tutacak? yle bir ey sezinir gibi oldum: Eer Atatrkn smet Paadan vazgetii kanaatine varsalar, biroklar yeni frkaya akp gidecekti. ahslar benim umurumda deildi. nklp prensiplerini smsk tutanlarn iktidarn istiyordum. Medeniyet meselesinden br taraf beni alkalandrmazd. Rahmetli Recep Peker o tarihte Nafa Vekili idi. Onu grp dertlemeye gittim. Atatrkn o kadar yakn iken o da: Yahu, Atatrkn gerek niyetini anlayabildin mi? diye sordu. Akam st gazeteye gittim. Politika stununu aarak, Serbest Frka gazetecileri ve szcleri ile mnakaaya giritim. Atatrkn kendi frkasnda byle bir polemiin balad grlmekle devrim cephesinin kuvvetleneceini, birtakm tereddtlerin kalkacan umuyordum. Fakat acaba Atatrk ve Bavekil ne diyeceklerdi? drt gn Yalovadan hibir ses gelmedi. Gittike genileyen bir tecavz cephesine kar, parti gazetesinin mcadelesini tabi bulmu olmal idiler. Bir hayli fkralarn sonra da Eski Saat kitabma alm olduum Politika stunu yazlar birok dostlarn holarna gitti. Serbest Frka kurucular pek nazl idiler. Halk arasnda alabildiklerine insafsz davranrken, ikide bir Atatrke gelir, art koarlard. Bu defa da benim Hkimiyet-i Milliyede mcadeleyi kesmekliimi istemiler. Atatrke kendi cephesi adamlarndan birinin kuvvetinden ikyet etmek byk bir hata idi. Bundan baka muhalefet, pek az zamanda, her trl irtica seferber etmiti. lk gnlerde sadece bir tenkit ve murakebe grevi yapmak iin yeni frkay kurmu olanlar, memleketin her kesinden bu umum alkay grnce hemen bir seimde Meclisi ele geirmeyi gzlerine kestirdiler. Gerekte henz inklp yaras taze idi. Eski messeseleri diriltebilecek olanlar liderleri ve mritleri ile ayakta idiler. artlar 1950de olduundan ok daha tehlikeli olduuna phe yoktu. Serbest Frka kurucularnn umut ve hevesleri ile birlikte, hareket smrclerinin cretleri de artt. Daha bstleri olmad iin smet Paann resimlerini yrtmak gndelik hdiseler srasna geti. Bunda muvaffak olunca hedeflerini deitirdiler ve Atatrke ak tecavzlere giritiler. Hepsi bahane, hedef, devrimin kendisi idi. Fethi Bey ve arkadalar, liderlik nfuzu ile gelecek duruma hkim olabileceklerini zannediyorlard. Aldanyorlard. Din, pek tabi olarak, hareket smrclerinin balca silh hline gelmiti. Atatrk, vaktiyle hocalk ettii iin kendisine pek gvendii ve Fethi Beye arkada olarak verdii; milletvekili, bu silh eski talebesine ve yeni veli192

nimetine kar kullanmakta en ileri gidenler arasnda idi. Ufku epevre kaplayan karabulut, sararm ekinli kuru topraa en iyi rahmetlerin mjdesini verdi. Ve ondan su yerine ta yad. Atatrk halk ounluunun devrim aleyhine elde edilebileceini bilmiyor deildi. Onun 1930 muhalefetinden bekledii vazife, devrim nizamna bal kalarak ve devrim dmanlarnn ibirliini reddederek, hr bir murakebe hayat tesis etmekti. Bu bir feragat ii idi. Bir gn smat Paay ankaya Kkne ard: Ne var, ne yok? diye sordu. Bavekil her eyin tabi seyrini takip etmekte olduunu syledi: Muhalefetle mcadelemizi yapyoruz, dedi. Atatrk: Hayr. Muhalefet bana ve inklba kar bir hareket hlini almtr. Bunu brakamam, dedi. Muhalefetin son art, Atatrkn frkalar stnde kalmas idi. Bir defa partisi ykldktan sonra, ondan kurtulmak g olmayacak yahut byk bir i sava tehlikesi ba gsterecekti. Atatrk: Ben btaraf deil, bir tarafm, diyordu. Yani inklp idi. Onun tarafszl, ikinci frka da birincisi kadar inklp nizamna ballk karakterini korduu pek ksa bir zaman srmt. En ok gen harislere ayordum. kbal pahasna, bilhassa kendilerinin olmak lzm gelen inklp davasn, irticaa peke ekmekte tereddt etmiyorlard. Bugnk demokraside ne kadar alaklk yaplmsa, hepsi 1930da da yaplmt. u fark ile ki, 1930da inklp kolayca yklabilirdi. 1950de btn eski messeseler yirmi yl daha kmler ve yeni messeseler yirmi yl daha yalanmlar ve kklenmilerdi. Nihayet Serbest Frka feshedilerek byk tehlike durdu. Keke bu tehlike hi uyanmayarak, byk hareket, drst tenkit ve murakebe hareketi devam edebilseydi... nk basn hrriyeti ve siyas serbestlik ortadan kalknca, baka istismarclar ie koyulacaklard. Rejimin hayat Atatrkn mr ile sk skya balanm olduu iin, ikide bir suikast masallar karlarak Atatrkn etrafndaki ember gittike daralacak byk halk adam halktan gittike uzaklatrlacakt. Hastal da balamak zere idi. Rahmetli Fethi Beyin, eskiden beri o kadar ok sevdii Atatrke en byk yardm frsatn karm olmasna hepimiz ne kadar esef etsek yeri vardr. Birka sene sonra smet Paa: Ne zaman olsa, rejimi tabiletirmek iin bir sarsnt geirecek deil miyiz? Serbest Frka devam etseydi, oktan bu sarsnt buhrann atlatm olurduk, diyordu.

Dil ve Tarih
Devrimler iinde size dil ve tarih hareketine dair ksaca baz bildiklerimi anlatmak isterim. Mustafa Kemal de, kendinden nceki ve sonraki kuaklar gibi, Trkln gemi medeniyetlerde yeri olmadn ileri srmekte Frenk edebiyat ile birleen tarih kitaplarn okuyarak ve Trkenin bir ilim ve edebiyat dili olamayacana inandrlarak yetimitir. Osmanl tarihi, Osmanl hanedanndan nceki Trkle barbar gz ile bakar. Trkle, ancak, Arap-slm dnyas iinde ahsiyetini kaybettii kadar deer verir. Osmanl edebiyat, Trkenin Arap ve Fars dillerinin kelime ve kaide egemenlii altnda yaayabilecei davasn tutar. Trkler medeniyet bakmndan tarihsiz, ilim ve edebiyat bakmndan dilsizdirler. On dokuzuncu ve yirminci asr Trkleri, Osmanl inkrclna kar isyan etmilerdi. Eski Trkln ilme ve medeniyete hizmetleri zerine yine baz Bat bilginlerinin klavuzluu ile, yazlar yazmlar ve Trkenin bamsz bir dil olaca davasn ortaya atmlard. lk zamanlar Osmanl fikir adamlar leminde byk bir akis brakmayan bu iddialar, 1908 Merutiyetinden sonra, Trklerle beraber tam bir hareket karakteri almt. Atatrkn hareketi takip etmeye vakti olduunu sanmyorum. Hi ard aras kesilmeyen politika krizleri ve harpler yznden, bu vakit bulamamay kendisine balamak da lzm gelir. Alfabe ii, Atatrk iin, balangta sadece bir yaz ii idi. Fakat yeni yaznn bizim kuak edebiyatlarnda daha ilk dnya harbi ncesinden beri gelien Trkecilik akmn uyandrmamasna imkn yoktu. Osmanlca, yeni yaz iinde yaayamazd. Osmanlcann temeli, ilim dilinde Arap itikaklardr. Edebiyatta bilhassa Farsa ekillerdir. Yeni yazda Arap kelimesi btn ahsiyetini kaybetmekte ve kolayl Trke ve Trkelemi kelimelerde duyulmakta idi. Yeni yaz 1928 Kasmnda kabul edildikten sonra Alfabe Komisyonu Dil Komisyonuna evrilmitir. Ben de komisyonda idim. Bu komisyon kurulduktan sonra, rahmetli Cell Sahir, Ahmet Rasim ve brahim Necmi bir iml lgati 193

hazrladlar. Dil meselesi ilk nce Bavekil smet Paann bir parolas ile domutur. smet Paa: Larousseun bir Trkesini yapnz, diyordu. Bavekilin iddias sade idi: ki ciltlik Larousse lgatinin kelimeleri Trkede karlanmaldr. Eski Franszca - Trke lgatlerdeki karlklardan hayls kelime deil, tariflerdir. O kadar zengin sandmz Osmanlca, Bat ilim ve kltr dilleri arasnda deildi. Bat dilleri ile tam bir karlatrlma tecrbesi geirmemiti. Larousse tercmesine balannca, Osmanlcann fakirlii hemen meydana kt. Birok kelimeye ihtiya vard: Bunlar ya eski metinlerde bulunacak, yahut yeniden yaplacakt. Kelime araylarnda ve yaplarnda Arapaya bal kalmak kimsenin hatrna gelmedii iin yeniyi Trkede aryorduk. Komisyon yelerinin bir ksm Trke kelimeleri toplamak vazifesini zerlerine aldlar. Larousse tercmesi pek yava yrmekte idi. Komisyon drt yl iinde bir alfabe kitab ile, yeni imly retmek iin bir kk gramer, bir de iml lgatinden baka eser vermemitir. Atatrk Trklerin bu mnasebetle z dil zenginlikleri hakkndaki iddialarna, bulunan yeni kelimelere ilgileniyordu. Wellsin tarihi de onu Trklerin tarih anlayna sndrmt. Trklerin bize rettiklerinden baka trl bir tarihi olduu ve Trkenin bamsz bir ilim ve edebiyat dili olabilecei kans, Trklk gururu ile gs durmadan kabarp inen Atatrke byk bir evk verdi. Biraz zorlama da olsa, Trkler onulmaz aalk duygusundan, yani bir medeniyet tarihleri ve bir ilim ve edebiyat dilleri olmad tevekklnden kurtulmal, hatta bu aalk duygusunu, medeniyete ve ilme hizmet eden balca milletlerden olmak stnl duygusu ile deitirmeli idiler. Byle bir duygu deitirmede Arapa kadar zengin ve salam temelli bir dilleri olduuna inanmalar da art idi. Atatrk, eski yazlarnda ve byk Nutukunda grlecei zere, Osmanlc ina terbiyesi grmtr. Yaz dili, Edebiyat- Cedideden daha geri, Namk Kemal mektebine yakndr. 1912den beri Trkecilie doru deimekte olanlarn zevki ile, Atatrkn 1930daki dil zevki arasnda byk bir fark olmas tabi idi. Biz Trkler eski sadeletirmecilerden bir hayli ileride idik. Sadeletirmeciler Osmanlcay reddetmemilerdir. Clib-i nazar- dikkat yerine nazar- dikkati celbeden sz bir sadeleme rnei idi. Sadeleme, eski koyu inay mmkn olduu kadar aydnlatmaktan ibaretti. Muallim Naci Osmanlca yazmakla beraber, bazan, bir sadeletirme devri eserlerinin muvaffak olmular arasndadr. Sadeleme hareketi pek eskidir. kinci Murad mehur Kbusnameyi pek sevmi. Fakat okuduu tercmelerden hibirinin ak olmadndan Mercmek Ahmede ikyet etmi: Bir kimse olsa ki kitab ak tercme etse. Tki mefhumundan gnller hazzalsa, demi. Mercmek Ahmed eseri yeniden Trkeye evirmi. Bu 400 sayfalk tercme, Trkenin balca antlarndan biridir. Bugn bir Trk ocuu, stnden asrlar geen bu kitab, daha dnk Fecr-i ti nesrinden bir kat daha kolaylkla okur. Sizinle kitabn sonundaki paralardan birka satr okuyalm. Halife, bir gn, Cafer adnda bir limle birlikte at Irmanda gezmee kar; Vakti ho ve gnl aktr. imdi u Trkeye baknz: ...Halifenin diline yrd ki Allah-vhidn-ve-ene-vhid, yani niteki Tanr birdir, ben dahi hilfette birim. Cafer eyitti, yanldn ey mminler beyi. Sen ikisin: Can ve ten. kidensin: Ata, ana. kidesin: Gece, gndz. kiye varacaksn: Umak, tamu. (1) Bir de 1908 mekteplerinde okunan bir tarih kitabndan aldm u paraya baknz: Ol eb-i hayr - ki bir sabah- felhn miftah- zafer-kas idi. ehriyar- Gazi Hazretleri cebn taarru-u iftikar zemin-i teeffu-u istinsardan kaldrmayp... Bu nesir rahmetli Ata Beyin ktitaf kitabna da seilmitir. imdi Yunusun zerinden gene asrlar geen iki iir parasn okuyalm: Dervi bar ba gerek Gz dolu ya gerek Koyundan yava gerek Sen dervi olamazsn. Dvene elsiz gerek Svene dilsiz gerek Dervi gnlsz gerek Sen dervi olamazsn. Bunun da karsna Fikretten, Cenabdan, Haimden ktalar koyup mukayese ediniz. Kendi kendime: Ah Trk nesri Mercmek Ahmedden, Trk iiri Yunustan yrseydi... diye ne derin gnl acs ile dalp gitmiimdir. Baz milletlerin tarihinde, uzun mddet, konuma dilinden tamamiyle ayr bir yaz dili ilim ve edebiyata hkim olmutur. Trkede byle deildir: ki yaz dili iirde ve nesirde yan yana yaamtr. Bunlardan birinde esas, ko194

numa dilidir: Yabanc kelime ve ekiller bu dile klie olarak girer. Byle bir katklktan hibir dil de kendini kurtaramamtr. Cennet ve cehennem kelimelerinin Trkesi olamazd. nk Trklerde ikisinin de mefhumu yoktu. Bu kelimeleri ilk nce iki Asya dilinden, Mslman olunca da Arapadan almlard. kinci yaz dilinde esas, ilimde bilhassa Arapa, edebiyatta Farsadr. Bu yaz, medresenindir. Ve onunla inakri bir mektup yazmak iin bile on sekiz yl dirsek rtmek lzm gelir. Bir papaz ldrmekle bir kale stne yrmek arasnda, yazmak bakmndan ne fark olabilir? Baknz Peev birincisini nasl yazar: ...Tepeden kardlar. Ve andan ba aa Tuna tarafna attlar ve yine lsn (lsn) grmee geldiler. Henz can vard. Bir harbe ile sandlar. Bandan tutup ol kadar aldlar ki ba pre pre oldu. Kan ol taa yapt. Nice yllar Tuna suyunda kald. Ol kan ykanmad. Yedi yl sonra papaslar gelp bu ibreti grdler ve kan tatan kazdlar. Tam on bir sayfa sonra Peevnin bir baka hikyeyi anlatn okuyalm: Bir pte-i refa zerinde bir kale-i adml bedel ve asr-l ameldir ki... husus iinde bir deyr-i acb-ssiyer ki, der- dvar rhm- rengin ile... Bu yazdaki yabanc kelimelerin tepe gibi, yksek gibi, g gibi, kilise ve manastr gibi, kap gibi, mermer gibi Trkelerini o zaman da imdi de hep kullanrz. Geni halk ynlarna yaylmak istiyen edebiyat, konuma dilini benimsemitir. Tekke dili halk dili idi. Bu dil derindir ve birok tasavvuf deyimleri ile zengindir de! Fakat klsik edebiyatn da ve bizim neslin okuduu resm edebiyat kitaplarnn da dnda braklmtr. kinci Sultan Mahmut bir Tuna gezintisinden dnd vakit yannda bulunanlardan biri bir seyahatname yazar. Sultan Mahmut: Bunu herkesin anlamas iin yazdnzsa iinde Gerdne gibi halka bilinmeyen kelimelerin ne lzumu var? diye tenkit eder. Birok dillerde devrimci hareketler, azlar tarafndan anlalan oklar tarafndan anlalma sadeliine eritirmek ihtiyacndan domutur. Halkln ilk davas, dili halk anlayna yaklatrmak, yani konuma dilini esas tutmaktr. Halk Ali Suavi, bu davay en iyi kavrayanlardan biri idi. Edebiyat- Cedide, sanat tarihimize edebiyat anlaynda bir ilerleme getirdii kadar, dil bakmndan bir gerileme olmutu. Sadeletirme akm bu yzden 1908 Merutiyeti Tklne kadar bir yana atlmtr. Sadeletirmeciler Avam saylmtr. Merutiyetten sonraki Fecr-i ati mektebi de Edebiyat- Cedidenin bir devam idi. lim dili ta balangtan beri harekete zaten yabanc kalmt. Her yerde olduu gibi, bizde de sadeleme veya Trkeleme, ne derseniz deyiniz, dil davasn halletmekte edebiyat, klavuzluk etmeli idi. Selnikte kan Gen Kalemler dergisi dil meselesine yeni bir canllk verdi. Bu mecmua Trkelemenin balca bir iki esasn da ortaya atmt: Bir dil, yabanc bir dilden kelime alabilir. Kaide alamaz. Konuma dilinde Trkesi olan kelimenin, Arapa veya Farsasn kullanmamalyz! Gen Kalemler yabanc kaidelerle kurulup da kullanma diline yerleen bir takm ekillerin klie olarak kalabilecei fikrini de tutuyordu. lim Trkenin mal olacakt. lim sz de klie olarak dilde kalabilirdi. Fakat ulema dememeli, limler demeli idik. Arap ve Fars terkiplerini ve tasriflerini artk brakacaktk. Nazar- dikkat gibi kullanma diline girmi olanlar klie sayacaktk. Gen Kalemlerin sanat ve edebiyat taraf cazibeli deildi. Hele Trkenin Osmanlcaya stn olduunu anlatmak iin Tevfik Fikretin aruzla yazlm bir iirini, hece vezni ile sadeletirmek gibi zevke aykr ve ancak davann aksini isbat edici rnekler, btn hareketi gln klyordu. Trk Yurdu ve daha sonra Yeni Mecmua, Trkecilii yeni edebiyat nesillerinin davas hline getirdi. Sleyman Nazif gibi koyu inaclar, Trklere kar cephe aldlar. Trkler, diyoruz, imdi bu kelimeyi ne kadar kolay kullanyoruz. O zaman ilk kyamet ci edatnn Trk kelimesine eklenmesi ile kopmutu: Trk ne demek? Dilimizde zerzevat vardr. Yoksa Trkler, Trk satanlar m demektir? diyorlard. Mizah gazetelerinde herkesi Trkeye gldrmek iin ortaya atlan misallerden biri ne idi, bilir misiniz?Tayyare yerine uak kelimesi! Trkeden yeni bir kelime yapmaa, hele ilim terimleri yapmaa kalkmak cinayet saylyordu. Trke fiillerden ancak argo ve mstehcen lgatleri reyebiliyordu. Ziya Gkalp gibi Trkler dahi ilim dilinin Arapa kalaca fikrinde idiler. Ziya Gkalpin byk yenilii, mesel, ralite karl olarak o gne kadar hi duyulmam eniyet kelimesini yapmak ve bunu eniyetci ve eniyetcilik diye tarif etmekti. Gerek kelimesini ilme mal etmee cesaret edemiyordu. Belki buna inanmyordu da! Mefkre Ziya Gkalpin bir uydurmasdr. Bu uydurma kelime mefkreci ve mefkrecilik diye tasrif edilmekle Trkeleiyordu. Abdullah Cevdet ilim terimlerinde Ltincenin kaynak olarak alnmas fikrinde idi. Fakat o da tasrifte Arapdr. Psikolojinin karl Ziya Gkalpte ruhiyat, Abdullah Cevdette Psikoloyadr. Ziya Gkalp ruhiyat, Abdullah Cevdet psikoloy der. 195

Bu bir dalgalanma ve bulanmadr. Trke yeni bir kadere doru, rndan kmtr. Ve harekette, bu trl balanglarn btn buhranlar grlmektedir. En koyu inaya doru eken saclara kar, zletirme topisine kaplm solcular vardr. Baka dil inklplarnda ne olmusa, bizde de olacakt. Bunun aresi yoktu. Bir hakikat varsa, o da Osmanlcann artk can ekimekte olduu idi. Dil, herkesin kulland bir eydir. Dilde yenilik herkesi rahatsz ve tedirgin eder. Zevkler isyan eder. Alkanlklar dayatr. Kanaatlar bir trl uzlaamaz. Bu hl, ileri yznden grenlere anari korkusu verir. Dilde balayan esasl deime hareketlerinin nesillerce srmesi tabi olduu fikrini kimse benimsemek istemez. Yazanlar kalmamak kaygs iindedirler. Okuyanlar bugn anladklarn yarn anlamamaktan fkelidirler. Fakat bu alnyazsdr, yrr. Ve hibir kuvvet, ileriye doru bir dil gelimesini geriye eviremez. Gerekte dil devrimi; sadeletirme ihtiyac duyulduu zaman balamtr ve Trke ek ve kklerle ilk yeni abstrait kelime yapld zaman da bitmitir. Ondan sonras ileriye, dura gerileye bir olu devridir. Bu devrin biz de iindeyiz. ocuklarmz da mrlerini onun iinde bitireceklerdir. akl- selim yerine saduyu denmi midir, denmemi midir? lim ve edebiyat bu denii benimsemi midir, benimsememi midir? Mesele, prensip bakmndan halledilmitir.

***
Osmanlcadan hi ayrlmamak, mesel rahmetli Halil Nihat gibi ray Devlet yerine Devlet ras denmeyi bile dili irkinletirmek sayanlar bir yana braklrsa, hareketin iinde cereyan belirdi: Basit sadeletirmeciler. Yani dilde sadelemeyi kabul etmekle beraber Trkelemee doru her trl zorlamay reddedenler. Trkeletirmeciler. Ben bunlar arasnda idim. Konuma ve kullanma diline yerleen yabanc kelimelere dokunmamal idik. Trkeden yeni kelimeler retirken, kendi eklerimizi, kklerimizi ve ivemizi esas tutmal idik. l bir kk, yeniden dirilemez, bir kelimenin l manas da yle! Fakat bir kelimenin l manas ile terim yaplabileceini kabul ediyorduk. Mesel komak kelimesinin Trkede eski manas takip etmektir. Bundan faydalanarak takibat yerine pek gzel kouturma karln yaratabilirdik. Terimlerden ayn zamanda konuma ve kullanma diline gemi olanlara dokunmamal idik. Vicdan gibi kelimeler bunlar arasnda idi. Solumuzda iki ifrat vard: Bir ksm, yeni kelimeler yapmak iin btn Trk lehelerinin eklerinden ve kklerinden faydalanmak ve sel, sal gibi, mesel nisbet eki saydklar, eski ekleri diriltmek istiyenler. Bunlar iin genideki gen eski bir ektir. Sel, sal gibi l eski bir nisbet eki olduuna gre umum yerine genel diyebilirdik. Biz: A, efendim, gramerde Trk nisbet ekillerini anlatsak, ve mstesnalar arasnda mum gibi birka kelimeyi sralasak ne kaybederiz, diye mnakaa eder dururduk. Onlara gre genel yazgan Trke idi. Bize gre umum ktip! Trk kynde mal, can, rz, ift ve bizzat ky kelimeleri yabanc iken, bucak kelerine kadar yerleen ktip kelimesi ile oynayarak hem vakitten olmak, hem itibardan dmee bir sebep var myd? kinci ifrat, mangal kelimesi bile Arapa olduu iin ona da bir Trke aramaa kalkan zletirmeciler idi. Bir Rusya seyahatinden dndmde, 1932de Dolmabahede Birinci Dil Kurultay toplanmak zere idi. lk gittiim sofra, bu Kurultayda grev alanlarla dolu idi. Atatrk, beni yanna oturttu: Hseyin Cahit Beyin tezini biliyor musun? dedi. Hayr efendim... yle ise nce onu okuyunuz, diye emir verdi. Birinci Dil Kurultay iin Edebiyat- Cedide azasnn sa kalanlarndan da tez istemiler. Halit Ziya ve bakalar fikirlerini sylemekten ekinmiler. Hseyin Cahit, ki bir sadeletirmeci idi, dndklerini yazp yollam. Fakat Eer Atatrk bu Kurultayda belli bir maksat elde etmek istiyor da benim yazdklarm glk karma mahiyetinde ise yrtnz, atnz, ricasnda bulunmu. Yrtp atmamlar da Atatrkn yannda okumular. Hseyin Cahit pek ileri geri dnmeden yazar. Eski Servet-i fnun sahibi rahmetli Ahmet hsan, ki dilden bir ey anlad olmadktan baka, Trk edebiyat tarihinde mecmuasna unutulmaz bir yer verenler arasnda Hseyin Cahit vardr, okunan yaznn bir cmlesinden: yledir o... Baknz, askerler bu ie karamazlar diyor, gammazl ile Atatrk sinirlendirmi. Sofrada bulunanlardan birka Hseyin Cahite cevap vermek zere vazife almlar. Ve Hseyin Cahit Kurultaya gelse de gelmese de yazsnn ve cevaplarnn Atatrke tekrarlanaca akama rastlamm. Hseyin Cahitin tezini okudular. Atatrk dnd, bana sordu: Ne dersin? dedi. Acaba bu tezi Kurultayda hi okutmamaklnz mmkn deil midir, paam? Niin? Fikirlerinden bir ksm doru. Fakat hepsi bir arada Kurultaya gelecek olanlar tarafndan iyi karlanacaktr. Hseyin Cahite neden bir zafer hazrlamal? Ya? yle ise arkadalarmzn verecekleri cevaplar dinle de Hseyin Cahit Beyin yerine sen mdafaada bu196

lun, dedi. Olduka sinirli bir sesle sylemiti. Sakn bu trl tartmalarda bulunma cesarete vermeyiniz. Atatrk, bir defa kendinden olduuna inandklarna kar daima ve istisnasz bir msamaha gstermitir. Atatrkn sofrasnda fikirlerini sylemek bir cesaret deildi. Sylememek, aksini sylemek lzumsuz bir mdahane, yahut kar bekliyen bir dalkavukluktu. Cevaplar tekrarladlar. Hibirini kuvvetli bulmadm. Atatrke, Hseyin Cahitin bu cevaplar kolayca karlyabileceini de sylemekten ekinmedim. Sofra dalrken Atatrk beni alkoydu ve herkes gittikten sonra: ocuum, senin de Hseyin Cahit gibi dndklerin olabilir. Fakat ona cevap verecek olanlarn cesaretlerini krma! dedi. Kurultayn ilk gn Hseyin Cahitin zaferi ile alkaland. Onun syledikleri ne kadar iyi karlanmsa, cevap verenler o kadar kaytsz grmlerdi. Locasndan manzaray grp kavrayan Atatrk, hasta yatandan Samih Rifat kaldrarak krsye getirtmek zorunda kald. Samih Rifat iyi ve bol konuur, bilmeyenlerin anlaylarn tereddde drecek diller srmek marifetini gsterirdi. Hseyin Cahit yenilmemiti ama, ona cevap verenler yere serilmi olmaktan kurtulur gibi olmulard. Toplantnn sonunda cevaplardan bir ksm Atatrkn etrafn almlar: te Hseyin Cahit bugn ld! diyorlard. Atatrk glmseyerek dinliyordu. Hseyin Cahit ise akam karanlnda saray bahesinden d kapya doru giderken, elini skmak isteyenler birbirleri ile deta itiiyorlard. kisini de grdm ve Ayaspaadaki apartmanma geldim. Daha nefes almadan bir saray otomobili geldi, ofr: Atatrk sizi emretmiler, dedi. Sofra ayn sofra idi. Ben bir ucuna oturdum. Atatrk dn akamki cevaplarn sylediklerini dinledikten sonra, bana dnerek: ocuk senin hakkn varm! dedi.

***
Birinci Dil Kurultaynda Trk Dili Tetkik Encmeni kurulmutu. Samih Rifat reis idi. Ruen Eref ve Cell Sahirden baka yeleri zorlamac ve zletirmeci takmdan idiler. Atatrk denemeye karar vermiti. Szme dikkat ediniz. Atatrk, bir byk Trktr. O kadar byk bir stratejdir. Halk azndan tarama kelimelerin, sadece grnrde ve say bakmndan zenginlii ile z ve ileri bir Trke davas zerine o kadar merakn uyandrmlard ki, bu bir deneme deerdi. Atatrk ise denemeden rkmeyen, onun btn risklerini kabul eden bir lider idi. z bir dil denemesinde son neticeleri alncaya kadar, bu teze inanm ve balanm tesiri verecek, en acayip kelimeleri bizzat kendisi Meclis krssnde kullanmaktan ekinmeyecekti. Arapa olduu iin eysiz yazp konuacaktk. pin teki ucunu da elden brakmamak iin, beni her toplantda bulundurup tenkitlerimi dinlemee tahamml gstermekte idi: Yapmaynz paam, diyordum, bir mucize olsa da Anadoluda ne kadar lm Trk varsa hepsinin ayn anda dirilmesi mmkn olsa, hepsinin beraber ilk azlarndan kacak kelime eydir. ey o kadar Trkedir. Hi unutmam. Atatrk, dil meselesine sarldndan beri kendi dairesinin ileri ile uramamasna pek sevinen vekil ile ayn arabaya binmitim. Bana dnerek: Falihciim, sen de ey gibi koyu Arapalarn Trke olduunu iddia edecek kadar ileri varma! demesin mi? Bu vekilin dili de zevki de eskinin eskisi idi. Komisyon yeleri bir ikyette bulunmular. Yeni kelimeleri slp sahipleri sevdirir ve benimsetir. Falih Rfk gibi yazarlar, bu kelimeleri kullanmazlarsa iimiz nasl yrr, demiler. Atatrk, kendini seven bayazarlar z Trke yazmaa davet etti. Zavall Yunus Nadi, galiba bildii gibi yazp: Btn yabanc kelimelerin asllarn Tarama Dergisinden bularak koyarsnz, bulamadklarnz da atarsnz demi olacakt. nk imzaladklarn kendisinin de sonradan anlam olacan tahmin etmiyorum. Ben kolay yazan bir yazarm. Bir bayazya yarm saat veya krk dakikadan fazla vakit ayrdm pek hatrlamam. Atatrkn denemesi, bir dava. Ona yardm etmek, her fedakrlk pahasna, benim iin bir bor. Bir yandan da zevkim var. Kd yemek masasnn stne koyar, dner, dner, bir saatte yarm stun kadar bir ey yazardm. Bu yazlar z Trke idi. Fakat sevilmeyen kelimelerden de hibiri yoktu. Bir akam, arclar gene benden ikyet etmeleri zerine, smet Paa o gn yazdm bir bayazy okur: Bundan daha iyi Trke ne olabilir? der. Atatrk: Ama iinde bizim kelimeler yok! cevabn verir. 197

Hlbuki Atatrk, Meclis nutuklarnda baysal utku szn kullanacak kadar, hareketi tevik ediyordu. Bizden de bunu istiyordu. zletirmecilerin baysal utkusu, Osmanlcann sal-i peygam kadar lm deil midir? Maarif Vekilliine gelen Safvet Arkan, bizi anlayan bir arkadat. Atatrkle konumas pek cesaretli deildi ama, bir de bizlerle bir deneme yapmas acaba nasl olur, gibi telkinlerde bulunuyordu. Bir akam Atatrk, sofra bittikten sonra, benim, yan bandaki iskemleye oturmam emretti, Dili bir kmaza saplamzdr, dedi. Sonra: Brakrlar m dili bu kmazda? Hayr. Ama ben de ii bakalarna brakamam. kmazdan biz kurtaracaz, dedi. O vakit Safvet Arkanla beraber yeni lgat komisyonu kurduk. Bu komisyona Hasan li, Necmeddin Sadak, Cell Esat, Kprl Fuat, Reat Nuri, Ali Muzaffer gibi azalar semitik. Anadolu Kulbnde Cep klavuzu denen Osmanlcadan - Trkeye lgat hazrlamaa baladk. Usulmz pek sade idi: Bir Trkesi olan yabanc kelimeleri tasfiye ediyorduk. Kullanlr Trkesi olmayanlar Trke olarak alkoyuyorduk. Artk Trke kelimeler yaplma devrine girmi olduumuzdan, ivemizdeki ek ve kklerden yeni kelimeler retiyorduk. Atatrk balangtan pek honut kald. Hatta bir akam, rahatsz bulunan Bavekilin evine gider, Bu ocuklar bizi kmazdan kurtaracaklar, der. Beni Karpi lokantasna yemee davet ederek bu mjdeyi verdi idi. Sonra bir gn: Niin mfrit dediklerinizi de heyete almyorsunuz? diye sordu. Yaptnzn itiraz edilecek nesi var? Lgatinizi bitirdikten sonra tenkit edeceklerine onlarla imdiden mnakaa edersiniz, dedi. Belki de zletirmecilerin mracaat zerine bir tavsiyede bulunmutu. Yalnz bamza almamz imkn olmadn kk bir yoklama ile anlamtm. Bylece bizim lgat komisyonunu genilettik. Artk pek tartmal toplantlar yapyorduk. Aramzda Frenke hangi kelimeyi ortaya atsanz aslnn Trke olduunu iddia eden rahmetli Yusuf Ziya veya Arapa kelimelerin kklerini Trkeye karan Naim Hzm stadmz olduu hlde ve bir kelimenin kk Trke ise onu bugnk kullanld ekilde kullanmak gibi bir prensip zerinde de anlamken, hibir lzumlu kelimeyi lgatte brakamyorduk. Bu devirde biz iveciler ne kadar kelime teklif ettikse, hemen hepsi sevilmitir ve dilde kalmtr. Bunlarn yeknu yzlercedir. zletirmecilerin teklifleri ise uydurmaclk damgas yiyerek hareketin de ktlenmesine sebep olmutur. lerinden biri demiti ki: Efendim Trkede be yz kelime mi vardr? te lgat budur, derim, stn yasak ederim. Bir bakas: Kelimenin gzeli irkini olmaz, diyordu. Biz dilde rkla inanmyorduk. Kullandmz Trkenin ekleri ve kkleri ile, bu ilk ve esasl ileri atlta, bize yeteceini de iddia ediyorduk. Biz Franszca kadar bamsz bir Trkeyi ideal saymakta ve bunun bile, hayli uzun zaman sonra, mmkn olup olmayacan dnmekte idik. Karmzdakilerden hele bazlar yeryznde ei olmayan ve elenmesine ihtimal de olmayan z bir dil yaratmak hayalinde idiler. Can kelimesini Trkeden kaldrmak gibi isim verilmez saptkanlklar meydan almt. Bir gn hkm kelimesi stnde durmutuk. Terimler arasndaki yarg dnda bu kelimenin Trkede kalmasndan baka are yoktu. Fakat bir trl mnakaann sonunu getiremiyorduk. Daldktan sonra dostum Abdlkadir yanma geldi. Kendisi bir defa demiti ki: Ben Asya Trklerinin ounun lehelerini biliyorum. Sizin ve Yakup Kadrilerin lehesini de anlyorum. Benim aklmn ermedii bir lehe varsa, o da Trk Dil Kurumunun lehesi! Dolmabahe Saraynn st holnde: Gryorum ki, pek sklyorsunuz, dedi. Siz bana glk ektiiniz kelimeleri syleyiniz. Bir Trke asla vardrabiliriz, dedi. te hkm kelimesi, dedim. Yarna kadar msaade ediniz. Ertesi gn baz lehelerde kn akl manasna geldiine, bunun birtakm lehelerde uk eklini aldna ve Yakutada um eki ile kelime yaplabildiine dair vesikalar getirdi. Toplant alnca ben: Hkm kelimesi Trkedir, dedim. nk, k-m meseleyi halletmekte idi. Akamlar komisyonun almalarn Atatrke gtrrdm. Bu yaktrma ile byle ehemmiyetli bir kelime kazanmaklmzdan pek memnun kald. stiyordu ki, Trke mmkn olduu kadar ok kelime brakalm, ancak bu kelimelerin Trke olduunu da izah edebilelim. 198

Klavuz kt, ama kimseyi tatmin etmiyordu. Atatrk bir gn: smet Paay grdm. Konuamyoruz, dilsiz kaldk, bu kadar altk, kk bir klavuz kardk, diyor, dedi. 1935 sonbaharnda Atatrk stanbuldan Ankaraya rahatsz dnmt. Kurum yelerini yanna davet etti. Yatakta idi. Franszca yazlm bir ksa ettten bahsetti. Bu ett Viyanal doktor Kvirgi tarafndan yazlmt. Viyanal doktora gre ilk tefekkr gnele alkal idi. Dillerin douu da gnee balanmal idi. Bu tetten ilham alma benzeyen Gney-Dil Teorisi stnde durmak istemiyorum. Ben bu teoriye hibir zaman inanmamtm. Atatrkn maksad birok yabanc kelimelerin Trke olduunu isbat ettirerek, Trk lgatn dnyann en zengin olanlarndan biri hline getirmekti. Biz onun gayesine bakalm ve balanalm. Tarih tezleri iin de birok eyler sylenmitir ve Atatrkn uydurma bir tarih peinde kotuu ileri srlmtr. Dorusu udur ki, dilimiz ve tarihimiz, ne Osmanl aydnlarnn sand gibi hibir ey, ne de Atatrk devrinin zorlad her ey idi. Atatrk, arlar deneyerek doruyu bulmak istemitir. Eserini sonulandrmaya mr yetmedi. Yazk ki, son dil almalar da Atatrkn esiz ve hayret verici saduyusunu hayli zedeleyen hastalk buhranlarna rastlad. Ama dil devrimi de olmutur. Dil, byk bir hzla kendi kendisini aramakta ve bulmaktadr. Terimler iinde milletleraras prensiplere uyup da saa ve sola doru ifratlar arasnda mvazeneli bir yol bulabilirsek, gelecek nesile ansiklopedisini yazabilecek bir mill dil brakabiliriz. Bu da byk, pek byk bir itir ve erefi, en bata Atatrkndr. Atatrk, dilde Trkecilii devlete mletmitir. niversiteye mletmitir. Mekteplere mletmitir. Atatrkn amac zengin, gzel ve mill Trke idi. Bu gayeden ayrlmak iin insan Trklnden uzaklamaldr. Bugn kadar yaptmz, yaplacak olann belki yarsndan da ileridedir. Dilde geri dnlemez. Mesel benim sevmediim, benimsemediim ve kullanmadm uydurmalardan bile geri dnebilecek miyiz? Genel kelimesi herkesin pek kolayna gelmekte, yeni nesil, bu kelimeyi Trkenin herhangi bir kelimesi gibi renmektedir. Mefkrenin uydurma olduunu sonradan anlam olanlar, altklar bu kelimeyi kullanmaktan vazgemiler midir? Sel, sal, - men, man eklerinin binlerce soyadnda, serbest vatandalar tarafndan benimsenmi olduunu gryoruz. Telefon rehberindeki soyadlarndan pek ok ou bu eklerle yaplmtr. Biz genken ocuu olann ilk arad ey, bir edebiyatya giderek hi duyulmam bir Farsa veya Arapa bir isim soruturmakt. Bugn herkes duyulmam bir Trke isim aramakta ve bu isimler, yeniden yaplmaktadr. Bu, unu gsterir ki, artk bir eye inanlmamakta ve bir eye de inanlmaktadr. nanlmayan ey Osmanlca, inanlan ey Trkedir.

199

ANKAYA V
ATATRKN SON YILLARI -1Atatrkn ilk bezginliini Cumhuriyetin onuncu yldnmnde sezmitim. Hepimiz bu yldnmn kutlamaa heyecanla hazrlanyorduk. Akam sofralarndan birinde Atatrk: Bana gelince, ben hibir ey hissetmiyorum, demiti. Byk hareketlerin adam idi. Devrimlerini de bitirdikten sonra sanki artk hi ii kalmama dnd. Acaba hastalnn da balangc m idi? Ben bir aralk: Atatrk, dedim, cumhurreisi olmazdan nce halk ile temas ediyordunuz? Yllar var ki sizi yalnz biz, sofranzdakiler dinliyoruz. Milletin sesinizi iittii yok. Yalnz Meclis allarnda hkmetin verdii yllk raporu okoyursunuz. Btn temasnz bu. Bakanlardan biri, kr Kaya sze kart: Bakn, bakn ne diyor Falih? Hkmetin hazrlad raporu okumak... Ya cumhurreisleri baka ne yapar? Tarihlerimize geen Onuncu Yldnm Nutkunu syledii akam gene sofrada idik. Nutkun halk ve genlii nasl coturduundan bahsediyorduk. Yaknlarndan bir hanma dnd: ocuum bilmi olasn ki bana bu nutku syleten u arkadatr. Ve beni gsterdi idi. Daha sonra Dil, Tarih ve Hatay ileri geldi. Atatrk kendini alabildiine bu ilere verdi. Sabahlara kadar, sofrann karsnda karatahta, beynini yoruyordu. Saatlerce mide yorgunluu ile beraber bu bitmez yorgunluu pek ypratc idi. Atatrk salam bir kimse deildi. Eskiden beri bbrek hastal ekmi olduunu bilirdik. 19 Mays 1919da Samsuna kt zaman be-alt saatte bir scak banyo ile ancak rahat edebilecek kadar rahatszd. 1924te kalp krizi tehisi konan bir gs ars geirmi ve iki ay kadar perhiz etmiti. Daha sonra 1927de bir enfarkts krizi geirmitir. Husus hekimliini yapan Salk Bakan Dr. Refik Saydam mstearna: Asm, Gazi ok hasta! demiti. O zaman Almanyadan iki profesr geldi. Uzun uzun kendisini muayene ettiler. Perhiz tavsiye ettiler. Gece hayatna ve ikiye son vermek lzmd. lk defa o yln Temmuzunda stanbula gelen Atatrk eski yaayna devam etti.

***
Atatrkn bizi artan hassalarndan biri de vcuta ve kafaca yorulmakszn, dikkati hi gevemeksizin alma yetenei idi. Ertesi gn manevrada beraber alaca arkadalar ile gece yarsna kadar gazinoda kaldktan ve onlar uyumaa gnderip kendisi verecei vazifeleri hazrlamak zere sabahladktan sonra, yle bir yzn ykayp tra olarak, yine herkesten erken ktalar bana gittiini dostlarndan duymutuk. Ben 43 ya ile 58 ya arasnda yaknnda bulunmutum. Memleket dolamalarnda madd zahmetlere hepimizden fazla dayandn grrdk. Bir defa Dikmen krlarnda bir piknikten sonra komacal bir boha oyunu oynamtk. Bir delikanl kadar evik, hzl ve seirtgendi. Byk nutku 53 yanda yazmtr. alma odasnda yar ayak st, yar oturarak ve yzlercesi arasndan vesikalar ayrarak, nutkunu dikte ederdi. Yorulan deiirdi. Bir defasnda pek gen bir arkada baygnlk geirmiti. Akama doru bir banyo aldktan sonra, hi dinlenmeden sofraya iner, o gn yazdklarn bize okur veya okutur, hdiseler zerinde tertaze bir muhakeme ile tartmalar yapard. Bir kitab merak edince, koskoca bir cilt de olsa bitirmeden uyuyamaz, veya pek az uyku aralamas ile okumaa devam ederdi. Sonra sofrada, etrafn izdii fkralar bizlere tekrarlard. Eer bildiiniz bir eserse, Atatrkn en can alc fikirler stnde durmu olduunu anlardnz. Atatrk akamlar bir mddet bilrdo oynard. Ak havada ve at stnde geen subaylk ve komutanlk hayatndan sonra, uzun oturuculuk devrinde bu oyun onun balca idman idi. 1937de, ok defa, ge vakit yukar kattan inip, istakay bir iki vurduktan sonra, kesilerek, rengi ve baklar yorgun: eriye geelim, demee balamt. O zamanlar dil ii ile uratndan, yalnz diman alabildiine zorladn ve bunun da sinirlerini alt st ettiini gryorduk. Madd bir k ve sarsl hli vard. Sanki artk gitmeyen, gitmek istemeyen bir eyi, eilmez, bklmez iradesi ile, kendi iinden kendi itiyordu. Kalp, onun esiz hayatiyetini kaplayp tutamyordu.

***
200

Kendisini zmirde yakndan tandm zaman: Paam, bilir misiniz sizi ilk defa nerede grmtm? diye sormutum. Evet, dedi, Edirne Valisi Hac Adil Beyle beraber Dimetokaya gelmitiniz. Biz de Fethi Beyle gelenleri karlamaya kmtk. Hac Adil arabada yanna Fethi Beyi almal idi. Enverle Fethi Beyin aras ak olduu iin, ne olur ne olmaz diye, yine sizi ald. Donakalmtm. Tanin muhabiri olarak Edirneye gidiim 1913te idi. smi yeni yeni duyulan bir gazeteci idim. Mustafa Kemal Beyi grm, fakat kendisi ile frsat bulup grememitim. 1922de, bunca hdiselerden sonra bana, kendimin bile unutmu olduumu hatrlatmakta idi. Hafzas, hyhy iinde geen karmakark ve kalabalk bir gecenin en kk vakalarn ve konumalarn ertesi akam teferruat ile anlatabilecek kadar kuvvetli idi. 1937de hayli uzun sren bir Almanya seyahatinden stanbula dnmtm. Sonbahara doru idi. Henz deniz kknde oturan Atatrk grmek zere Floryaya gidip yaverler dairesine uradm. Ba yaver: Taraada nn ile konuuyor, dedi. Acelesi yok. Akam misafirlerle beraber grrm, dedim. Bir aralk bayaver bir i iin yanna gitti. Dnte: Bana bekleyen kimse olup olmadn sordu. sminizi syledim. Hemen gelsin, dedi. Kalkp gittim. Babakanla kk bir masa nnde oturuyorlard. kisinin de pek neesi yoktu. O vakitler Bankas evreleri hkmetin dar bulduklar para politikasndan ikyeti idiler. nn de para deeri stnde titremekte ve enflsyona doru yaylmak ihtimallerinden pek rkmekte idi. Meer daha nce bu mesele zerinde serte bir konuma olmu. Atatrk biraz sklm olmal ki bahsin kapanmas iin, geldiimi duyunca beni armt: oktan beri buluamadk. Seyahatiniz nasl geti? dedi. Almanyadaki davetliler arasnda idim. Birok yerleri dolatk. Hitler Almanyasn yakndan tandk. Yahu sana bir sual soraym, aht denilen adam Hitlere bunca paray nasl bulup verebiliyor? Harcad milyarlarn altn karl m var? Vallahi paam bilirsiniz, ben mal ilerden hi anlamam. Fakat sanyorum ki Almanlar, mesel Adana sulamas gibi, kendi kendini deyecek iler iin para karln aradklar yok. Fakat hibir gelir vermeyecek olan antlar gibi iler iin... nn birden szm keserek ve aht hokkabazlnn bizim iin mahzurlarndan bahsederek, hazineyi bataa srkleyeceini syledi. atm. Belki de nn para bollamas fikrini gdenlerle konutuumu sanmt. Bir mddet sonra misafirler geldiler, sofraya getik. ki leminde sabahlara kadar kalsa, hafzasnn bulandna pek az rastladmz Atatrk, henz ilk kadehi tamamladktan biraz sonra, iki gece nce masada iki arkada arasnda geen bir vakay ele alarak, bana dnd: O akam, sen de burada idin, hakl mym, deil miyim? diye sordu. im straptan burkuldu. Kalabalk arasna gelmemitim. Hem de bir vaka ile gemi olan yarm saat ncesi bile hafzasndan silinip gitmiti. Nihayet 56 yanda idi.

***
Arkadalarna kar sonsuz denilebilecek bir ho grrl ve dmanlarna kar bile, en kzdrc vakalarda, hislerini uzun mddet kapal tutan sinir hkimiyeti Atatrkn hayran kaldmz miza hususiyetleri arasnda idi. Yakup Kadri, Ruen Eref ve ben ankayadaki eski kknn hemen her akamki davetlilerinden idik. Devrimin heyecanl ve evkli gnlerinde birok defalar gn aarrken evlerimize dnerdik. Atatrk istedii kadar uyumakta serbestti. Fakat biz gndz de almak zorunda idik. Her akam deien misafirlerden biz deimeyenlere, kimseye haber vermeden erkence kabilmek msaadesini vermesini istemitik. Doru, dedi, siz gidin ama, arkanzdan ktm iitirseniz ehemmiyet vermeyin. nk herkes sizin gibi yaparsa ben kiminle oturaym? Meclislerine ve sohbetlerine doyum olmad iin gene de ge saatlere kadar kalrdk. Biz onu bir babadan farksz sayar, bir can arkadandan farksz severdik. O da bizi gen kardeleri bile deil, ya fark azlna ramen, oul gibi tutard. Eski kkn yemek odasndan bilrdolu hole klan kap yannda bir kanepe vard. Bir gece yorulmu, sofradan kalkarak kanepeye uzanmtm. Bir aralk kapnn aldn hissettim. Atatrk idi. Srayp, affedersiniz, demee bile frsat kalmadndan uyumulua vurdum. El ykayaca yer, tam karmdaki merdivenin sahanlnda idi. Atatrkn beni uyandrmamak iin ayak ucuna basar gibi, yavaa merdiveni ktn hl gzm yaararak 201

hatrlarm. Bilhassa 1937den sonra sinir dengesinin gitgide bozulduunu gryorduk. Pek alngan olmutu. Devaml bir boanma ihtiyac iinde kvranan sinirlerini g tuttuunu hissederdik. Hele sofra biraz uzadktan sonra pek dikkatli davranrdk. Ben cigaray brakmtm. Ara sra pipo ierek avunuyordum. Bir gece ge vakte kadar sren dil bahisleri arasnda usulca kalkarak yaverler odasna gittim. Niyetim bir pipo imekti. Daha ttn kesesini cebimden karmadan bir garson geldi, Paa hazretleri sizi istiyorlar! dedi. Daha o gitmeden bir ikincisi, bir ncs kotu. Hemen odaya dndm. Sapsar idi. Bir hayli sylendii de belli idi. Yerimi bo grdne sinirlenmiti. Kendinden kanlyor ve kalyor vehmi iinde, hibir kaytszla tahamml kalmamt. Bana: Nerede idiniz? diye sordu. Biraz bayaverin yanna gitmitim. Gecenin bu ge saatinde bayaverle grecek ileriniz ne idi? Hayr efendim, grmee gitmedim. Ben bir senedir cigaray braktm. Fakat nikotini brakamadm. Ara sra pipo iiyorum. Byklerin yannda pipo iilmeyecei iin dar kmtm, dedim. Choc kuvvetli idi: Pekiy, buyurun, oturun, dedi.

***
Btn bunlarn sebebi, karacierini iin iin kemiren onulmaz bir illet olduunu bilmiyorduk. Bu, nce hafza zayflamasndan balamt. Sonra sk sk burun kanamalar devri geldi. Daima yannda bulunan hekimlerin neden bu araza ve umum kntye dikkat etmediklerini ve hepsini pek basit birer sebebe balayarak geitirdiklerini dorusu hl anlyamyorum. Burnu kanadka, biraz bakarz, geer, derlerdi. Sonra kanmalar balad. Atatrk eski Osmanl tbiri ile pek meddeb bir efendi idi. Meclisten husus bir ihtiya yznden kalkmas lzm geldii zaman bile, yaknlarndan birine: Galiba sen bana bir ey syliyecektin, gibi bir bahane bulur, beraberce oda veya salondan karlar, ona: Sen biraz bekle, der ve el ykamaya yle giderdi. Sonra beraber dnerlerdi: Atatrk kanmaa, hem de iilerek bacaklarn kamaa dayanamyordu: Bu evde gze grnmez krmz bcekler varm, diye tutturmutu. Evde baka hi kimse ve hibirimiz byle bir rahatszlk duymuyorduk. Fakat kendisini teselli etmek iin ayn pheye dtklerini syleyenler de olurdu. Hatta bir seyahatte evin batan baa en tesirli illarla temizlenmesini emretmiti.

***
ankayada gurup vard. Gne, ufkun zerinde artk kzaryordu. Atatrk, bizim elimizden, yirminci asrn en byk mill kahraman milletinin elinden, bir byk deha insanln elinden gidiyordu. Askerlikte ve politikada hi amaz saduyusundan baka, btn madd manev varlnda bir g hli seziyorduk. Atatrk, sonsuz lm lkesinin eiinde idi. Onun, bir dnlmez yolda bizden uzaklatn yana yakla anlyorduk. Hatay, byk strab idi. Sanki bir can sevgilisi ayar kucanda imi gibi, rpnyordu. Bu rpnlarnn pek de tabi olmayan baz taknlklara varmasndan kayglananlar da olmutu: Acaba bir sabah uyanp memleketi harpte mi bulacaz? diye sorarlard. Ama onun son bak saniyesine kadar sren asker ve siyas saduyusu, sinirlerine, ruh atelerine ve gnl nbetlerine hkim olmakta devam ediyordu. Bir akam sivil arkadalarndan birinin: Paam, ne diye kendinizi bu kadar zyorsunuz? Yarn bir tmen asker yollasanz Hatay alrsnz. Almanlar Renaniye girdiler de sanki Franszlar ne yaptlar? Renani iin harekete gemeyenler, Suriyenin bir sanca iin mi Trkiye ile harbe kalkacaklar? demesi zerine gzleri birden durarak ve durularak: Evet, yarn sabah bir tmen asker yollasam, Hatay alabilirim. Renani iin harekete gemeyen Franszlar, bir Suriye sanca iin bizimle harbe girmezler. Bunu da bilirim. Fakat ya bu sefer eref ve namus meselesi yaparlarsa? Milletler belli olur mu? Ben bir sancak iin Trkiyeyi harp tehlikesine sokmam, diye cevap vermiti.

***
Nihayet tp, zalim tehisini koydu. Kendisine gerei olduu gibi sylemediler de, tam bir perhiz disiplini iine aldlar. Birka gn yatak odasnda kald. Bir akam bayaver beni telefonla arayarak karmla beraber Atatrke akam yemeine davetli olduumuzu bildirdi. Gittik. Birka kii idik. Atatrk, solgun ve sararm, masaya oturdu: Ben hibir ey imiyeceim. Fakat siz bir eyler iiniz. Konuunuz. Bir mddet byle yapalm, dedi. Akam sessiz ve neesiz, o ve herkes kendi iine bklm ve byk bir srrn karanlna gmlm olarak geti. Frtnadan sonraki deniz gibi, bitkin bir durgunluu vard. Dudaklar g oynuyordu. evk, onun bahesine son 202

yapraklarn dkmt. O kadar gzel ince dudaklarnn o kadar tatl ve stc gl, bir tr gibi umutu. Baba Atatrk, arkada Atatrk, karnda Atatrk, varl bir hava gibi iini kaplayan, daha on yl nce en gzel tanrlardan daha gzel, Omirosun kahramanlarndan daha destankri, altn sal, evik ve kvrak, o 43 yandaki gencin hatras, bir asrlk eski ve uzak bir hayale dnmt. O akam ankayada dostlar ile son sofras idi.

***
Ankara istasyonunda son defa selmlamaa gitmitik. Gneyden gelen trenden indi, garn salonuna kadar glkle geldi, ayakta duramayarak oturdu. Yanmda bulunan Saracolu: Falih, Atatrkn derisinin rengine bak. Bir l rengi... dedi. Daha nce, Bursada bir kriz geirdikten sonra vapura binerken Ali Fuad Cebesoya: Bu baka hastalk... Bildiimiz hastalklardan deil bu... Akam erifler hayrlar olsun! dediini iitmitim. Bu bir ayrlk emesi veda idi: Atatrk bir daha geri gelinmeyen sefere yolcu ediyorduk. Atatrkn ar hastal 1938 Martndan 10 Kasma kadar sekiz ay srd. Bir mddet Savarona yatnda kalm, daha sonra Dolmabahe Sarayna kaldrlmt. Savaronada iken kendisini muayene eden Fransz profesr, hkmet adamlarna: Tbbn yardm ile Atatrk nihayet bir iki yl daha yaayabilir. Fakat imdi yata gittiimizde barsak veya beyin kanamasndan onu lm bulabilirsiniz. Tedbirlerinizi buna gre alnz, demiti. O akam Atatrk: Hekimle her eyi konutunuz, deil mi? diye sordu. Sonra: Eer konutunuzsa anlamsnzdr. Hemen Ankaraya ilerinizin bana gidiniz, dedi. Atatrk, kimseye sezdirmemekle beraber, leceini anlama benziyordu. Atatrkn lm felsefesi sade idi: lm istemek bir cesaret deildir ama, lmden korkmak ahmaklktr derdi. Yine de vazifesi stne titriyordu. Savaronada reislik ettii bir kabine toplants alt saatten fazla srmt. Gndem, Hatay meselesi idi. Atatrk denizi pek sevdii ve eski devirden kalma rk yatla bir iki tehlike atlatt iin hkmet ona Savaronay almt. O yaz yatla gezintiler yapmaa pek hevesli idi. Yataa dnce: Bu yat bir ocuk oyuncan bekler gibi beklemitim. Bana hastahane mi olacakt? demiti. Bir gn de kamarasn serinletmek zere birka yere konan buz dolu leenleri gstererek: Benim barsaklarm da sular iinde yzermi. Byle insan yaar m? diye gamland. Dolmabahe Sarayna gelen gidenlerle gryor, fakat gittike kuvvetten dyordu. Karn iinde biriken su, kendisini fazla rahatsz ediyordu. ne ile ilk su alnd zaman: Oooh... Ne kadar rahat ettim, demiti. Fakat su yeniden toplanyordu. 16 gn strap iinde yatt. Hekimleri artt: Hemen suyu alnz, diye emretti. Su alnrken: Hepsini aln... Hi brakmayn... diye szlanyordu. O gecesini kvranmalar iinde geirmiti. Hekimine: Dn gece baka adam olmutum, deimitim. Bu ne idi? Ne tuhaf... Ben asl dn gece hasta idim, dedi. Btn arzusu Ankaraya gitmek, Cumhuriyetin on beinci yldnm treninde bulunmak, ordusu ve milleti ile son defa karlamakt. Hatta stadyum merdivenlerini kmaktan kurtulmas iin acele olarak bir asansr de yaptrlmt. O durumda iken bile dil almalarn yakndan takip ediyor, ylba nutkunun hazrlanmas iine yardm ediyordu: Byk kamutaya, imdiye kadar olduu gibi, btn ilerinde baarlar dilerim cmlesi Meclise devlet reisi sfat ile son sz olmutur. Ankaraya gitmekten mit kesince, dudaklarn bkerek: Bu zayf hlimde Ankaraya gitmekte bir fayda grmyorum. Gidersem hi kimsenin yardm olmadan hi olmazsa otomobile kadar yryebilmeli, arkadalarmla selmlaabilmeliyim, bunlar yapamyacam anlyorum, demiti. Cumhuriyet Bayram gecesi, Boazii vapurlarndan birini tutan genler, Dolmabahe Saraynn rhtmna yaklamlar, haykryorlard. Atatrk kesik kesik konuarak pencereye gitmek istediini anlatt. Kollarna girdiler. 203

Pencere kenarndaki koltua oturdu. Vapurda bir kyamettir koptu. Genler hep bir azdan Da ban duman alm - Gm dere durmaz akar trksn sylyorlard. Atatrk mrldand: Bu bayramlar ve yarnlar sizindir, gle gle... dedi ve gzyalar ile lm yatana dnd. Atatrk bir defa gn sren bir komaya girdi. Kendine geldii vakit, uyumu olduunu sylediler. Pek inanmam, fakat ne olduunu da anlamamt. Atatrkn bu komadan kurtuluu bir mucize idi. Pek yakn hekimlerinden biri demiti ki: Size edeb bir ey sylemiyorum, yirminci asr tbbnn kudretini bilen bir insan olarak sylyorum, lm ondan korktu. Fakat ikinci ve son komadan uyanamad. Kvranmalar, rpnmalar iinde yanyordu. Kendini kaybetmeden son sz: Saat ka? olmutu. Belki de bir nceki komadan sonra uyumu olduunu syliyenleri kontrol etmek istiyordu. 10 Kasm sabah yz gittike renk deitiriyor, hanere hrlts artyordu. Saat dokuzu be gee sert bir asker bak ile baucundaki hekime doru dnd, gzlerini at, son nefesi idi. Yaknlar son hasretlerinden biri, iyi olursa bir yaylaya kmak, orada artk yalnz serin kaynak sular ve st imek zlemesi olduunu sylemilerdi. Rumeli yaylalarndaki koyun srlerinin an sesleri kulanda, bu vatan ve millet kurtarcs, bir gurbet ve sla acs iinde idi. O gnler yandk. Gnlerce, haftalarca, stmze memleket yklm gibi, bir can bunalts iinde kvrandk.

-2Atatrkn son yllarnda en ok merak uyandran vaka, devrinin bir numaral devlet adam smet nnden ayrlmasdr. Meseleye girmezden nce her ikisinin mnasebetleri zerinde biraz durmalyz. Atatrk nny yaknndaki yeteneklerin en iyisi, yapt ve yapaca ilerin en ok kavraycs olarak setiine phe edilemez. Kuvay- Milliye devri, nnnn ilk ordunun kuruluundaki hizmetleri ve komuta faaliyetleri dnda, Atatrkndr. smet Bey hibir zaman bir ihtillci olmamtr. lk genliinden beri kendisini frsat bulup da tanyanlara saydran ve sevdiren bir grev adam idi. Frsat bulup da tanyanlara dedik. Gerekte nn kendini gstermek, sokulmak, yaranmak, politika oyunlar ile mevki edinmek gibi zaaflardan btn meslek hayat sresince uzak kalmtr. Atatrk onu arayp bulmasayd, onun kendi normal meslek hayat iinde ne olacaksa onu olup mrn yle tamamlayacana hkmetmek doru olur. Bununla beraber nn ttihat ve Terakki devrinden kendince byk dersler alm olanlardand. O devrin tenkitisi idi. smet Bey komitecilii sevmez. Merkez-i Umum gibi sorumsuz otoritelerin hkmet ilerine mdahalesini istemez. O, bir dzen adamdr. lerici bir Tanzimatdr. Pek alkandr. Binbir incelemeden geirmedike hibir mesele zerine karar vermez. Atatrk zaferden sonra onu askerlikten ald. nce D Bakan yapt ve o sfatla Lausenne Antlamas iin seilen heyete onu reis yapt. lk Cumhuriyet Bavekili olarak da onu btn arkadalarna ve pek sevdii Fethi Okyara tercih etti. htill liderleri hyanetten korkarlar. nn, Atatrke onun kafasna ve gnlne hibir phe glgesi drmiyecek kadar bal idi. Atatrk byk hareketler adamdr. Teferruat ile didimekten holanmaz. Hkmet ileri ile pek ba artmamtr. Yeni bir devlet de kuruluyordu. Bunun binbir meselesi ile durmadan uraacak bir ehil yardmc lzmd. nn, yeni devletin kuruluunda ve hkmet ilerinin yrtlmesinde belli bal amil olmutur. Demir yolu, politikas onundur. Bte denklii onundur. D ticaret denklii onundur. Yabanc irketleri millletirmek ve imtiyazlar tasfiye etmek, sonra devletletirme gayretlerine girimek gibi hatra gelebilecek birok teebbsler onundur. Btn devrimler Atatrkndr. Bunlar dnda Atatrk d politika ile yakndan ilgilenmi, ve bundan baka baz imar ileri, orman iftlii, Yalova, Florya vesaire gibi, bir de Dil ve Tarih davalar ile urat. Ara sra nn ile eitli ahsiyetler ve makamlar arasnda kan anlamazlklara sadece hakemlik etmitir. Bu hakemlik, nnnn i politikaca zaaflar bakmndan, ok defa bavekile faydal olmutur. Atatrk ile farklarndan biri de birincisinin hi brokrat olmamas, ikincisinin fazlaca brokrat olmasdr. Daha ilk zamanlarda Atatrkn bir etraf meselesi olmutur. Atatrk ii ehline verir, fakat houna gidenle buluur ve elenirdi. Yakn evresinde idealistler vard, entrikaclar vard, menfaatiler vard. smet Paa bu etrafa kar ekingen ve uzak, hatta sert durmutur. Ona hatr iin i yaptrmaa teebbs etmek cesareti kimsede yoktu. Atatrk nfuzunu da ona kar kullanmaa imkn yoktu. Bu hl, bilhassa nfuz tccarlar arasnda honutsuzluk yaratyordu. Sonra, herhangi biri nfuz oyununa kalkp da haber alsa, Atatrke ikyet ederdi. smet Paa, Atatrk erefini ve devrini nfuz ticareti facialar ile lekelenmekten korumak iin daima cidd ve tesirli mdahalelerde bulunmutur. 204

Korkusu da etraf tahakkmne ve eski Merkez-i Umum komiteciliine dnlmesi idi. Partinin hkmet ilerine mdahalesini, bazan, ok sert nlemitir. Dorusu bu da biraz arlk hlini almtr. Meclis mrakabesinin pek zayf olduu o devirde partiyi canl tutmak, halk ile kaynatrmak ve partiye bir nfuz tanmak da lzmd. smet nn hkmet reisi ve parti umum reis vekili idi ama, daima hkmet taraf hakl idi. Rahmetli Recep Peker gibi dinamik ahsiyetler parti umum ktibi olduu zaman atmalar olur, rahmetli Saffet Arkan gibi ef kls kimseler geldii zaman atma dururdu. Daha ilk gnlerden ankaya sofrasnda ve i evrelerde nn aleyhine dedikodu ve tahriklerde bulunanlar olmutur. Atatrk ahs mdahalesini gerektirecek nemli meseleler olmazsa dinler, geer, fakat bavekil aleyhine ltife dahi etmezdi. Sofrasnda en ok sayg gsterdii, en ok nazn ektii ahsiyet de nn idi. Bu arada karlkl mdahaleler ve atmalar, fakat ok defa samim anlama devri, Atatrkn lmnden hayli nce balayan rahatszl sinirlerini bozup ona fazla titizlik, vehme yakn bir alngnlk verinceye kadar srd. Gitgide bavekil aleyhindeki telkinler Atatrkte yer tutmaa balyordu. Burada eski deyimle bir istidrat yapaym. Uzun gecelerde, ara sra, birtakm dncelerini dikte ettirmek Atatrkn deti idi. Notlar ok defa ben tutardm. Kalabalk arasnda: Bunlar gazetene koyarsn, derdi. Hlbuki yine ok defa bu diktelerde bir dikisizlik, bir geliigzellik hli olduu iin biz notlar ertesi gn kaybederdik. Kendisine sylediimizde: yi ettiniz. Zti mesele vakit geirmektir, derdi. Son yllarda sofraya eski gazetecilerden biri, smail Mtak geldi. Atatrkn vaktiyle sevmedii bir adamd da! Fakat sokulma ve yaranma yollarn pek iyi bilen biri idi. Birka defa o not tuttu. Ertesi gn de bir stanbul gazetesine vermee kalkt. Kendisine gelenei hatrlattk. O bilkis bundan faydalanarak Atatrke, sofrada uuruna hkim olmad dedikodularnn dolat vehmi verecek bir dil ile, pek el altndan bizleri curnal etti. Atatrk ondan sonra, geceki notlarnn gazetelere gn gnne konup konmadn takip etti. Geri altlarnda imzas yoktu ama, biz bakalar da biliyorlarm gibi, sklrdk. Atatrk biraz itikten sonra ne yaptn bilmez. Hele kr ki hkmetin banda smet Paa vardr. Binbir yoldan Atatrke bu telkin yaplmtr ve bu yzden son zamanlarda hkmet adamlar ile mnasebetlerinde, eskiden olmyan bir hl, fazlaca bir sinirlilik hli gelmitir. Mesel bir aralk bir Bomonti bira fabrikas meselesi kt idi. Atatrk pek emek verdii Gazi iftliinin verimli olmas iin de urap durdu idi. iftlii Ankaray bozkrlktan kurtarabilecek teebbslerin bir deneme merkezi olarak benimsemitir. Sonra da hkmete devretti. Ahmet hsan Tokgz, ki tam bir menfaati idi, stanbuldaki Bomonti fabrikasnn hisselerini alm ve idare meclisi reisi olmu, smet nnnn enitesi Kudsl Abdrrezzak da idare meclisine almt. Her ikisi Ankarada bira fabrikasnn geniletilmesini nlemek ve Bomonti imtiyazn uzatmak iin, Ankara fabrikasnn gelir getirmiyecei fikrini smet nnye telkin ettiler. Atatrk Umum Ktibi Hasan Rza Soyak aracl ile Danimarkal uzmanlara meseleyi inceletti. Onlar, eer flarla tanp Haydarpaada ielenecek olursa, Bomontiye bile rakip edeceini sylediler. Son zamanlarda aralarndaki belli bal bir anlamazlk bu idi. Atatrkle nnnn ayrl, Niyon konferans srasnda olmutur. spanya i harbi gnlerinde Akdenizde kimlerin olduu bilinmiyen denizaltlar dolayordu. ngilizler bu denizaltlarn hep birlikte avlanlmas teklifini ileri srmlerdi. Niyon konferans bu maksatla toplanmt. Konferansta Trkiyeyi temsil eden Tevfik Rt Aras hkmete yollad raporlarn bir kopyesini de Floryada dinlenen Atatrke gnderiyordu. Son anlama metninde bir madde Atatrkn dikkatini ekti. Franszca yazlm olan bu anlama maddesinden Atatrk Fransa ve ngiltere devletlerinin Akdenizdeki denizalt korsanln nlemek iin gerektiinde Trkiyeden kuvvet yardm istiyecekleri manasn karmt. Yannda bulunan Umum Ktibi Hasan Rza Soyaka dnerek: Acaba hkmet bu maddenin farkna varabildi mi? diye sordu. O srada Atatrk, Soyak aracl ile sk sk hkmetle telefon konumalar yapyordu. Soyak telefon grmesinde hkmetin maddeden o manay karmadn rendi. Bunun zerine Atatrk, nnnn dikkatini ekti. Bavekil bu uyarma zerine ad geen maddenin Trkiyeyi g duruma sokabilecei vehmine derek Tevfik Rtye anlamay imzalamamas iin direktif verdi ve bunu Atatrke de bildirdi. Atatrk byle bir tehlike olmad, bilkis ngiltere ve Fransa bizi eit byk bir devlet saydklarndan bizim iin pek faydal olduu, nihayet yapacaklar bir mdahalede bizim zayf harp gemilerimize ihtiyalar da olmyaca cevabn verdi. Sonunda meselenin Tevfik Rtye yazlarak alnacak cevaba gre hareket edilmesine karar verildi. Konumalar srasnda vakit ilerlemi, Atatrk yatak odasna ekilmiti. Bir iki saat sonra nnnn zel kalem mdr Floryay aryarak Soyaka: Babakann Atatrke baz tamamlayc maruzat vardr. Not edip hemen kendilerine vermenizi rica ediyorlar, 205

dedi. Soyak u cevab verdi: Atatrk imdi uykudalar. Uyandramam. Zaten iki saat nce iin Tevfik Rt Beyden sorulmasna ve gelecek cevabn beklenmesine karar verildi. Bu cevap zerine i ertesi gne kald. Olaydan birka gn sonra Atatrk Ankaraya gitti. Hkmete devrettii iftlii gezerken yeni dikilen birok yemi aalarnn bakmsz brakldn grerek zld. Ankarada bira fabrikasnn geniletilmesi konusunu da at. Ahmet hsan Tokgz ve Abdrrezzak stanbulda Bomonti fabrikas imtiyaznn uzatlmas iin nnn bask altna almlard. Hasan Rza Soyak dedi ki: Babakann kaygs yersizdir. i en ince teferruatna kadar yabanc uzmanlara incelettik. Fabrika genilerse Dou Anadoluyu besliyecek, Bomonti ile rakiplik edecek, kra da geecektir. Babakan isterse btn belgeleri gtrr, kendisine meseleyi anlatrm. Atatrk: Bu akam vekiller toplantsnda grrz, diyor. Bu konumalar srasnda ileri Bakan kr Kaya da yanlarnda idi. kr Kaya Atatrkn yanndan ayrldktan sonra doru vekiller toplantsna gitti. smet nnye: Paam bu akam kke arlyoruz. Bira fabrikas ii grlecek... dedi. Akam st heyet ankayada toplanmak zere dald. Bir sylentiye gre huylanan Babakan daha nce Anadolu Klbne giderek iki kadeh viski iiyor. Vekiller heyeti Atatrkn sofrasnda toplanmtr. Atatrkn karsnda smet nn, sanda Kzm zalp yer almtr. Atatrk rahatszln ne srerek ay iiyor. Babakan ve bakanlara iki verilmitir. Atatrk sz iftlikteki aalarn bakmszlndan ayor. Tarm Bakan akir Kesebirden bunun sebebini soruyor. Kesebir yerine Babakan atlarak: Sebebini adamlarnza sorunuz, diyor. Adamlarnz dedii, Soyak! Atatrk bu ka hayret ederek Kazm zalpa, Babakann iitemiyecei bir sesle: Ne olmu buna? mi mi yoksa? diyor. Derken Babakan ikinci bir k daha yapyor: Ne oldu paam size? Eskiden byle deildiniz. Artk emirlerinizi hep sofradan m alacaz? Aramza Kara Tahsinler (1) giriyor. Konumamza meydan vermiyorlar, diyor. Atatrk gene soukkanlln bozmadan: Efendiler anlalyor ki, bugn fazla gremiyeceiz. Siz rahatnza bakn. Ben biraz dinleneceim, diyor ve sofray brakyor. Vekiller de bir mddet sonra ekilip gidiyorlar. Ertesi gn Atatrk stanbula hareket etti. Ben de yannda idim. nce nny kompartmana ard. Kendisine: Grev arkadalmz bitmitir. Ama dostluumuz devam edecek, dedi. nn iki eli ile yzn kapad. Atatrk: Dinlenmelisiniz, dedi. Sonra umum ktibi Soyak ard: smet Paa biraz yorgun. ki ay dinlenecek ve yerine bir vekil brakacaktr. Bu deiiklik iin Millet Meclisini olaanst toplantya davet etmek istemiyorum. Meclis birka gn nce Niyon antlamasn tasdik etmek iin toplanm ve dalmtr. Yeni bir toplant ierde ve darda iyi karlanmaz. Anayasaya bakalm. Byle bir deiiklik iin Meclisin toplanmas lzm m, yoksa bir tezkere ile bakanla bildirmek yeter mi? Soyak anayasay getirdi. Okudular. Tezkere ile bildirmek yeter olduu anlaldktan sonra, Atatrk nnye dnerek: Yerinize kimi mnasip grrsnz? diye sordu. Kimi mnasip grrseniz... Ben Cell Beyi dnyorum. Mnasiptir efendim. Bunun zerine smet nn yanndan ayrld ve kompartmanna gitti. 206

Soyak o sabah Atatrke: Efendim kardei lmtr. Evi bir yashane. Her sabah mezarna gidip alarm, balayn, demesi zerine Atatrk: Daha iyi ya... Demek hasta. Dinlenmiye ihtiyac var, cevabn vermiti. nn ayrlp kompartmanna gittikten sonra Atatrk, Soyaka: imdi git, arkadalarna syle. Bizde dettir: Biri makamndan ayrld m, etrafndakiler ondan yz evirir. Dikkatlerini ekiyorum. smet nnye eskisinden fazla sayg gsterecekler, emrini verir. Biz yemek salonunda masaya oturmutuk. smet nn yanmzdan hzla geti, yatak kompartmanna gitti. Biraz sonra Atatrk geldi, ellerini rparak: Oldu bitti, dedi ve bahsi kesti. Yataklarmza ekildikten bir hayli sonra uyuyamyarak darya kmtm. kr Kayann kompartmann aydnlk grdm. Kapsn vurdum. At: st yataa eyasn ym, alt yatakta iki bklm oturuyordu. Kompartman cgara duman ile dolu idi. Bana: imdi ne olacak? dedi. Babakanlk mjdesini bekledii besbelli idi: Bilirsin, sofrada yalnz nnye, akmaka, bir de Bayara yer gsterir. Yeni Bavekil Bayar olacaktr, dedim. Srad: Nasl olur? Garp Cephesi Kumandan ve Lausanne yapan smet Paadan sonra... Benim grm byle... dedim.

***
stanbulda ertesi gn eski arkada Ali Fuad Cebesoyu yemee armt. fkesi dinmemiti: Efendim hangi ii verdik de biz yardm etmeden baarmtr? Ktahya muharebelerinde byle olmam mdr? Lausanneda byle olmam mdr? diyordu.

***
te Atatrkn lmnden sonraya kadar sren Cell Bayar babakanl devri byle balamtr. Atatrkn yakn evresindeki nn aleyhtarlar hemen kkrtmalara koyulmulard. Bunlara gre smet nnne bir bykelilik vererek onu memleketten uzaklatrmal idi. Atatrkn kendisine kar zaafn bildiklerinden bir gn eski duruma dnleceinden ekinmekte idiler. Ara sra sofrada: Paam, Bayara emir buyursanz da nn ile bulutuu vakit onun yan gerisinde durmasa... Tam bavekilliini taknsa... gibi szler duyardk. Atatrk zgnd. Ben kendi bulunduum meclislerde bu ayrl meselesinin aldn, Atatrkn, baz nemsiz tarizler mstesna, nn aleyhine konuulduunu iitmedim. Pek sk da yanna giderdim. nn de kkrtclarn abalarn haber aldndan hayli vehimli idi. Yine de Atatrk idare etmek zorunda idi. Bir gn stadyuma gittii zaman genlik pek heyecanl gsteriler yapmt. nn byle tertipler bilmez. Hele o srada byle tertiplerin Atatrk zerine tesiri ne etkili olacan herkesten iyi bilir. Fakat kkrtclar bu vakadan alabildiine faydalanmaa kalktlard. nn, Dil Kurultaynda Atatrkle ksa bir sevgi yazmas hikyesinin gsterdii zere, ayrlnn bir dargnla ve onun sebep olacaklarna varmamas iin pek dikkatli idi. Geldii ve gittii zamanlar daima Atatrk karlamaa ve uurlamaa giderdi. Bir grup toplantsnda Atatrkn yaknlarndan birinin daveti zerine krsye gelerek Atatrkle aralarnda hibir mesele olmadndan, nesi var nesi yoksa hepsini Atatrke borlu olduundan bahsetti idi. Bu srada Atatrke zarflarn stnde huzur- li-yi riyaset-penahiye yazl bir hayli mektup gndermitir. Atatrk ldkten sonra kkteki ktlar ayklamak hizmeti verilen Nafi Atuf Kansu ve arkadalar bu mektuplar nnye geri vermilerdir. Atatrkn hastal ilerledike kkrtanlar artt. imdi mesele eer Atatrk lrse, smet nnnn Cumhurbakan olmasn ve bylece kendi aleyhinde bulunanlara kar bir alma teebbsnde bulunabilmesini nlemekti. Bunlar Fevzi akmak kendileri iin daha elverili buluyorlard. Fakat smet nny Meclisten karmak ve Fevzi akmak Meclise almak iin yeni bir seim yaplmal ve nn yine bir bykelilie yollanmal idi. unu sylemeliyim ki, btn bu devirde Cell Bayar drst kalm ve kkrtmalardan hibirine kulak vermemitir. Elz manevralarna beraber gitmitim. Bana tahrik ve tahrikilerden bahsetmiyerek demitir ki: Yeni seim yaplmasn ben Atatrke nasl syliyebilirim? Bu Atatrke, sen leceksin, demektir, ben bunu nasl yaparm? demi ve hi unutmam, u szleri ilve etmiti: 207

 yle anlalyor ki, Rusyada Leninden sonra onun tabi halefi Troki imi. Yerine Trokiyi geirmemek ve Stalini geirmek iin milyonlarca insann kan dklmtr. Bizim byle facialara tahammlmz yok. uras da var ki, hemen btn Meclis Atatrkn hastal ne kadar ar ve tedavisiz olduunu biliyordu. Mecliste hkim kanaat, Atatrkten sonra tek rejim teminatnn nn olduu idi. Tahrikiler muvaffak olabilseler ve Meclisi yenileme teklifini getirtmi olsalar bile, bunun muvaffak olabilmesi ihtimali yoktu. Gene son zamanlarda kendisini sevenler smet nnye kar bir suikast tehlikesini nlemek iin tedbirler almlard. O zamanki Emniyet Umum Mdr, bir tehlike sezildii vakit, nny karmak ve gizlemek tertiplerini dahi dnmt. ankayadaki nn kk sk koruma altnda idi. Burada Atatrkn vasiyetnamesi zerinde de biraz durmak doru olur. Vasiyet etmek, lmek ihtimalini dnmek demektir. Atatrk kendinden umutlu deildi. lmnden sonra smet nn ile ayrlnn trl tahriklere sebep olacan dnm olmal idi. nnnn ocuklarna maa vasiyet etmesinin sebebini byle yorumlayanlar vardr. Bazlar Atatrke nnnn ld sylenmi de, o da buna inanm da ocuklarna maa vasiyetini onun iin yapmtr, szn kardlard. Batan baa yalandr. En yaknlarnn bana anlattklarna gre Atatrk: smetin paras yok. Bir kardei var, zenginse de ona hayr dokunmaz, demiti. Atatrk, smet nnnn paras olduunu bilirdi. Atatrkn kendisini de bir halef vasiyetine meylettirmek istiyenler olmutur. Kendileri hesabna! Atatrk kendinden sonrasna kendisinin hkim olamyacan bilirdi. O byk bir realistti.

-3Geriye doru bir tenkit denemesinde bulunalm. Atatrk devrinde vatan kurtulmutur. Yalnz bu eref, bir vatandan mill tarihin en byklerinden biri olmasna yeter. Osmanl mparatorluu kalnts zerinde kurulan yeni devlet, Lausanne Antlamas ile, eskisinin yar-smrgelik artlarn ykmtr. Trkiye Trkl Batnn egemenlik ve basksndan kurtulan ilk millet olmutur. Afrikada Yakn ve Uzakdouda smrgecilik dzeninin tasfiyesi, Trkiyede balamtr. Bu bakmdan Atatrk milletleraras bir kurtulu kahraman erefini de kazanmtr. Atatrk devrimleri Trkiyede teokratik Ortaa devlet geleneklerini silip sprerek kadn, vicdan ve tefekkr hr klmtr. mmetiliin yerini milletilik almtr. Ziraat ve ticaret kaynaklar Trklere mal edilmitir. Mill endstri domutur. Mill bankalar kurulmutur. Yabanc ve imtiyazl irketler millletirilmitir. Yaz ve dil deierek, Trk kafas Arap kltr kleliinden syrlmtr. Bu devrimlerden her biri bir vatanda mill tarihin pek byklerinden biri klmaya yeter. Atatrk devrinin zaaflar, Atatrkten sonraki demokrasiye gei devrinde belirmitir. Balca zaaf, eitim yolu ile, devrimlerin ve yeni dzenin halk ynlarna sindirilememi olmasdr. Atatrk devrine tek parti devri diyoruz: Bu bir karma parti idi. Disiplini devrimlerimize inantan domuyordu. Bilkis Atatrk devrinin zaaf, devrimci bir tek parti rejimi olmamasdr. Biz uzun ekonomi tartmalarna girimemekle beraber, Trkiyenin topyekn kalknma davas hibir zaman tam alafranga bir kafa ile ele alnmam olduunu sylemek isteriz. Atatrk partisi Nazilik ve faistlik gibi, demokrasiyi ykmak hedefini gden bir parti deil, bilkis demokrasiyi hazrlyan, rejimi kaytsz artsz mill hkimiyete doru gtren bir parti idi. Anayasasnn z bu idi. Demokrasi ile tek dereceli seim devri de gelir. Tek dereceli seimle memleket idaresini halk ynlarna teslim etmek davasnda bulunan bir diktatr, yeni yetien kuaklar ilk sivil okul eitiminden geirmeyi bakayg edinmeliydi. Din meselesi halledilmeli idi. Atatrk devri liktir. Lisizm, din ve dnya ilerini ayrmak demektir. Daha ilk gnden lisizm, halk ynlarna dinsizlik hareketi diye telkin edilmitir. Halk camilere gidiyordu. Din grevlerini yapyordu. Fakat kendisine klavuzluk edecek devrimci din adamlar yetitirilmedii iin, eski hocalk hibir zaman olmad kadar kaba, cahil ve mtaassp bir yobazlk hlini alyordu. mam-hatip okullarnda ilk renilecek ey, lisizmin bizzat Mslmanln da kurtulu davas olduu idi. Devlet din ilerinden elini bsbtn ekecekse, din ilerini toplulua da brakacaksa, yine her eyden nce bu mesele halledilmi olmal idi. Bugn de bu ikisini yapmak, tam ve abuk yapmak zorundayz: Btn halk ocuklarn, kz olan, sivil ilkokul eitiminden geirmek, inklp Trkiyesinin medeniyeti, vicdan ve tefekkr hrriyetisi yeni din adamlarn yetitirmek! Serbest bir mrakabenin ister istemez ilemedii bir devirde tenkit edilecek ok eyler bulunabilir. Ama bunlar teferruat olmaktan kmaz. O devrin bykleri, daima, kolayca tenkit edilebilecek kklklerini glgede brakacaktr. 208

Bu grlerimi Atatrk devrindeki yazlarmda da bulabilirsiniz. Roman adl kitabmdaki Gazici ve Kemalist bahsi o devirde yazlmtr. Halk ynlarnn eitimi davas Yeni Rusya kitabnn belli bal konusu idi.

***
Atatrk byk stratejlii ve politikacl dnda, umum kltr ister istemez zayf bir Osmanl subay idi. Dinler, kavrar ve yapard. Paha biilmez bir enerji kayna idi. Kendi devrindeki hkmetler bu kaynaktan tam faydalanmay bilmemilerdir. nn hkmetleri hibir zaman dinamik olmamtr. nnnn vekil tipi brokrattr. Vekilleri arasndan dinamike olanlar Atatrk tarafndan kendisine zorlananlardr. Atatrk bir Nehr-i muazzam gibi cu etti, fakat orak yerde akp gitti.

ANI ve FIKRALAR Sac Soba

stasyon, sonra bataklk, sonra mezarlk ve derme atma Karaolandan sonra yangn yeri, onun sonunda da kerpi ve hmtan, kaldrmsz veya Arnavut kaldrml, eri br sokakl bir ky... Ankara bu idi. Kadnlar ehri hi sevmediklerinden evlilerin de drtte bekr. Yerli kadnlar sokaa kmaz. Bir lokomobilden alnp iltimasl yerlere ancak verilebilen elektriin yanar sner petrol na lks lmbasn tercih ederdik. Onu da sk sk pompalamak lzmd. Harpler olan biteni tkettiinden, Hristiyan g de arlar beraber sprp gtrdnden hibir ey bulamaz, hibir ey yaptramazdk. Hep sklyorduk. Atatrk de yle. Fakat yeni bakent fikrini yerletirmek, gzleri stanbuldan ayrmak iin bozkrda bir srgn mr geiriyordu. Biz onun evine gitmekle biraz avunuyorduk. ankayada avlusu havuzlu ortanca bir yazlkta otururdu. Tek cazibesi Atatrkn meclisi, konumalar, hayatiyeti ve yaratma iradesi idi. Dalar, tepeler, yollar, akam kararnca arabalar ahra ve halk kafesler arkasna ekilen kasaba halk, btn o l boluu ebedye benziyen bir susma veya somurtma hlinde idi. Hemen hemen yalnz onun sesi geliyor, onun baklar ldyor, yalnz onun o tkenmez ve ilhi ihtirasl ruhu souu styor, bou dolduruyor, sszl gideriyor, Ankaraya btn mjdeleri getirici bir yolculuk bekleme hli veriyordu. Sanki buraya her ey ufuklar tesinden gelecek, gkler stnden inecekti. Akama doru ayaklar evlere doru srklenirdi. Hava karanlksa hl kl kokan yangn arsalar arasnda cep fenerlerinin yanp snd grlrd. stanbuldan gelip de mahkm imiler gibi yaayanlardan pek ou gemiyen saatleri ierek ldryorlard. Atatrk de bkar, ara sra arkadalarna gitmek isterdi. Bir akam Lzistan Milletvekili rahmetli Raufun evinde idik. Kk bir odada, ikide bir pompalanan lks lmbas altnda ve kzmas ile soumas bir olan sac sobann karsnda, masa etrafna toplanmtk. Hizmetiler koup: Paa hazretleri geliyor, diye haber verdiler. Rahmetli Rauf bu odaya smayacamz grdnden: abuk sobay teki odaya gtrn! dedi. Sac soba, gaz sandklar stne konmutu. Borusu dosdoru duvar deliine giriyordu. ki hizmeti sandklar ile sobay, bir mangal tayormu gibi, teki odaya geirdiler. Mustafa Kemal Paa da, dar, kark ve karanlk merdivenlerden henz kmt. Sonra ii raflanm yk ald. Hibir bardak ve kadeh yanndakine benzemiyordu. Birka kii de beraber geldiinden yine birbirlerine benzemeyen ayr biimde ve renkte, kahve fincanlar karlmt. Masann st birka bezle ancak rtlebilmiti. Bakentte devlet reisi ve arkadalar! kide bir: Ahmet, lmbay pompala! sesi duyuluyordu. Sonra birden gen kahraman yeni Trkiye hayallerini anlatmaya balyordu. Yava yava tahta peykeler stndeki esrarkeler ryas ile sarldmz hissediyorduk. Masa bir cennet sofrasna dnyor, lmba bir gnei andryor, oda bir saray paras havas iine giriyor, gelecek, o zamanki Ankarada bir serap gibi bile grnmeyen gelecek gzlerimizde canlanyor, bir eski masaldaki peri kz gibi atl aknclarn, hemen hemen nal seslerini duyar gibi oluyorduk. Btn gn iimizde yava yava, birer birer btn lm olanlar diriliyordu. Bir inanmn iradesi nasl mucizeler yaratcsdr, onu biz en ok tozunda boulduumuz, amuruna saplandmz, kaldrmsz, ksz, yuvasz, bahesiz, bombo Ankarann o gnlerinde ve gecelerinde grmzdr.

209

Meclisleri -1lk genliinden son gnlerine kadar kendisini tanyanlarn hepsi iin Atatrk ad, sofra sohbetlerini hatra getirir. Dostlar ile akamlar sofra banda bulumak ve ge vakitlere kadar konumak deti idi. Pek az zevk ve elence meclisi olmutur. Bunlar da, hani okullarda tatil saatleri vardr, yle bir eydi. Saatlerce pek ciddi eyler okur, yahut yazardk. Beyninin hi yorulduunu bilmiyorum. Hastaland yllara kadar da artc bir hafzas vard. Orduda iken askerlik meseleleri, sivilde iken devlet ve devrim meseleleri, hepsi, bazen sabahlara kadar sofrada grlmtr. Syler ve dinlerdi. Yalnz kendi dndklerini herkese anlatmak deil, herkesin dndn de kendi anlamak, trl memleket seslerini duymak merakls idi. Sentezci bir dehs vard. Birka saatlik dank ve sramal sohbetlerden sonra, derleme ve toparlama yapar, mantkl ak ve iyice ereveli bir tefekkr eseri verirdi. Bilmediklerini, sofralarnda bildiklerinden renirdi. Davetlileri daima pek eitli olmutur. Ateli ve gururlu bir milliyetilik, eilip bklmez bir irade ve kendine gven duygusu ahsiyetine hkimdi. Sevdiklerinin ve birlikte bir eye inandklarnn tenkitlerine, itirazlarna, tartmalarna inanlmaz bir katlan ve hogrrl vard. Trk dili ve Trk tarihi meseleleri, onun sofrasnda tam bir fakltelik zaman tutmu olduunu tahmin ediyorum. Tebeirli kara tahta karsnda idi. Bakanlar, profesrler, milletvekilleri hep o tahtaya kalkmzdr. Ondan baka hepimiz yorulur ve dorusu biraz da usanrdk. Sava ve devrim gnlerinde, meseleler konuulduu srada hi imez veya pek az ierdi. Ne askerliinde, ne de sivil hayatnda ge kalmak, hatta sabaha kadar kalmak onu vazifesinden alkoymamtr. Kendisinde bir zaaf ve luballik sezilmesi ihtimaline kar pek titizdi. Pek efendi bir ev sahibi ve eski Osmanl deyimi ile pek de edepli idi. Rahmetli Reit Galipin ok defa yanl yazlm bir vakas vardr. Atatrkn bir yabanc lokantacya vermi olduu bahi meselesini, biraz ikili olduu iin, mbala ile tartyordu. Atatrk: Galiba rahatszsnz, biraz dinlenseniz... dedi. Buras milletin sofrasdr. Ben milletin sofrasnda oturuyorum, cevabn verdi. Atatrk hi bozmayarak: Beyefendinin hakk var. O hlde biz sofray terk edelim, dedi. Herkes ayaa kalkp ekildiler. Birka gn sonra idi. Reit Galip yine davetliler arasnda bulunuyordu. Bir hayli zaman getikten sonra Atatrk: Bana iki nefer arnz, dedi. ki nbeti ieri girdi. Reit Galipi iaret ederek: Beyenfendiyi darya gtrnz, dedi. Kucakladklar gibi kardlar. Reit Galip bilmeyerek yapt eski hatasndan utanyordu. Sklarak tekrar sofraya geldi. Atatrkn neyi anlatmak istedii belli idi. O saatten sonra Atatrk en ok yine onunla keyifli keyifli konutu idi.

-2Atatrk gsterii, alyici ve zevahir dkn deildi. Arnavut Kral Zogoyu Tiranada bir Osmanl generalinin konak bile denmiyecek evinde grmtm. Hava, bir saray havas idi. Atatrk stanbula geldike Osmanl padiahlarnn saraynda kalmtr. O oturduu kadar Dolmabahe Saraynn havas, bir ev havas idi. Bir general olmas gereken bayaverlerini daima kk rtbeli subaylar arasndan semitir. Atatrk grev banda hibir lballie yer vermeyecek kadar cidd, husus yaaynda ise dostlarnn her trl nazn ekecek kadar samimi idi. Protokol, boazn skan dar ve kat bir yaka gibi kendisini her vakit rahatsz etmitir ve onu husus yaay iine hi sokmamtr. Sofrasnda kimsenin yeri belli deildi. Yalnz rahmetli Fevzi akmaka, smet nnye, ara sra evine gelen ordu ve hkmet ahsiyetlerine yannda yer gsterirdi. Bununla beraber d grnrn ve dekorun itima mnasebetlerde byk nemi olduunu bilirdi. Onun iin giyiniine ve ev ii dzenine pek meraklyd. On be yl yannda bulundum, husus odalarna girdim, gnn eitli saatlerinde evine gittim: Kendisini bir defa bile trasz, rahatsz olduu vakit velev pijamal da olsa, stne bana titizce itinasz grmedim. stanbuldaki evleri, ankayadaki evi ve son kk hep kendi husus dikkati altnda idi. Hafife alnmak, aada ve altta grnmek, kolayca tenkit edilecek kusurlar ve eksikleri bulunmak, hele gln olmak pek korktuu eylerdendi. bandan artan mr, sofrada gemitir. Bu bir iki ve cmb sofras deildi. Dostlar ile hatta dmanlar ile sohbet ve tartma meclisi idi. Atatrk hayallerini, tasarlarn, straplarn, hatralarn, ta gen subaylndan son zamanlarna kadar sofrasnda anlatmtr. Selnikte asker dehasn tantan tatbikat oyunlarna sofrasndan 210

kalkarak gittii gibi, her devrim gnnn balangc da bir sofra sabah idi. Elence lemi, ap tat yer de yine sofra meclisi olmutur. Bu ne zaman bir zevk ve elence, ne zaman byk taarruzu hazrlayan bir kumanda heyeti ve ne zaman en etin devlet ilerini karara balamak topluluu idi, tahmin edemezdik. Fakat misafirlerinin eidine gre az ok hangisine hazrlanacamz bilirdik. Bazan, bir meseleyi daha fazla demee misafir eidi elverili olmad zaman, Galiba yorulduk! der, meclise son verir, vedalamak zere elini skanlardan bir takmna: Teekkr ederim birtakmna usulca: Siz biraz daha kalnz! derdi. Nice srlarn yllarca vicdan iinde tutan Atatrkn, azndan karma benzeyen gevezeliklerin yzde doksan hesapl ve tertipli idi. Srlarn azdan karan Atatrk, baz olaylar hibir zaman anlatmamtr. Yahut pek mahremlerine sylemitir de ben bilmiyorum. On be yl husus meclislerinde bulunan benim duymaym dahi, vaktiyle hatralarn bana anlatm olduu dnlecek olursa, dikkatte tutulmaya deer.

-3Atatrk cmert deildi. Elinin dar olduu bile sylenebilir. Kendisine gelen hediye kravatlardan birer tanesini alabilmek iin neler ektiimizi hatrlyorum. Buna ramen pek misafirperver ve ikramc idi. Hl bilirdi. Bir akam sofrasna bir gen arkadala birlikte gitmitik. Bu gen, Atatrk ilk defa dinliyordu. Cotu, iti ve hastaland. Kalkamad ve hastal kt tesirini sofra banda gsterdi. Bu gencin gnlnde hibir utan azab kalmamak iin, Atatrk kendisini iki gece daha arka arkaya sofrasna davet etmiti. Atatrkn devlet ve hkmet hizmetinde kullandklar arasnda gzeli irkini, sevimlisi sevimsizi vard. Fakat sohbet meclislerinde bulunabilmek iin u veya bu trl bir sevimlilik artt: Karmda irkine tahamml edemiyorum derdi. Kendisiyle anlatklarna inandklar iin, hastal yznden asabi muvazenesinin bozulduu son yllara kadar, pek msamahal idi. Meclisinde dilediklerinizi sylememek iin, pek hesapl bir dalkavuk olmaktan baka, hibir sebep yoktu. Onun iin Atatrkn meclislerinde ileri geri konumalarn bir cesaret misali olarak anlmas glntr. Ara sra bu konumalar aykrla kadar gider, sabahleyin bir i sknts ve bir phe duyulurdu. lk frsatta kusurlarn affettirmek isteyenlere, hafzas en kuvvetli melekesi olan Atatrk: Bir ey mi oldu? Ben hatrlamyorum ki... derdi. Sofra bir imtihan meclisi idi de! Hi sylemeksizin, hissettirmeksizin, bir vazifede kullanaca adamlar, iki leminin pek elverili olduu trl ynlerden yoklard. Hkmn kolay verir, ok defa aldanmazd. Omirosun (Homeros) kahramanlarndan biri idi. Bu tabinin stnde ve dnda bir mizatr. Normal mnasebet lleri iine hapsolamaz. Bu miza, ancak ar evk kaynaylar iinde hayatiyetini koruyabilir. Vatan kurtuluu davasnn balangc, Samsun iskelesinde tek bana Mustafa Kemaldir. Ve gerekten tek banadr. Bu bir kahramanca hayat kaderidir. Kilometrelerce etrafn a ve enerjiye boan cokun alayanda durgun sudaki salkm st aksini arayabilir miyiz? Amiyane olsa da eski yaveri Salih Bozokun u hikyesi Atatrk tenkitilerine iyi bir cevap olabilir. Bir gn Salih Bozoka baz tandklar: Tarih sizi mesul edecek. nk Atatrke iiriyorsunuz. Geceleri uykusuz geiyor. Sefahat yaptryorsunuz ve mrn ksaltyorsunuz, derler. Salih der ki: Tarih ne diye bizi mesul tutacakm? Mademki i dediiniz gibidir. Bizim heykellerimizi dikecek. Atatrk, biz idare ediyorsak, yalnz iirip sefahat ettirmiyoruz ya, zmiri de biz aldrverdik, cevabn verir. Atatrk sofrasnn yllar sren evki ve neesi, Cumhuriyetin 10 uncu yl dnmnden bir mddet sonra yava yava kat. Hekimlerin stne kondurmadklar ykc illet, karacierini yiyor ve sinirlerini ypratyordu. Esiz hafzas snyor, saduyusu kararyordu. Atatrkn tahamml ve msamahas azalyor, irade, zek ve kudretinden phe edildiini sanmak kompleksi, sk sk asabiyet nbetlerine sebep oluyordu.

Kurtuluu
Tanzimattan sonra iki eit adam yetimitir. Biri Garp taklitisi ve Garp mahkmu. Tepeden trnaa alafranga cill adam. Milletinden ve memleketinden de uzaklamtr. Milletinden umutsuzdur. Ve memleketinin kendisini benimsemediini de bilir. Frenk domadna pimandr. Ancak Dvel-i muazzama kontrol altndaki bir Trkiyede hayat hakk olduuna inanmtr. Bu millet adam olmaz, ona gre. Bu milletin ona borcu, ya ieride rahat ve refah iinde yaatmaktr, ya elilikler kadrosunda ona yer, konak ve araba ve altn vermektir. kinci tip, nasyonalisttir. Osmanl nasyonalisti ve Trk nasyonalisti. O, kurtuluun Garpllamakta, milletin ve memleketin Garp topluluklar iine katlmasnda ve medenlemesinde olduuna inanmtr. erefe, gururca ve zillete kendini milletinden ayrmaz. Memlekete ve millete kurtulmak aresi aramaldr: Niin bunu yapacak bir mill kahraman kmamal? 211

Ve niin o kahraman kendisi olmamal? Mustafa Kemalin ilk benliine kavutuundan beri, uur altn ve stn kvrandran mesele budur. Kendisi iin ne arasa bulabilir. Sarayda rtbe bol. Nian bol. Maa ve atiyye bol. O, yalnz kendisi iin arasa bulurdu. Onun yandan biraz yukar marealler rejimi idi. Sanatna ve asker dehasna gveniyordu. Yalnz buna dayanyordu. O bir kuru kabaday deildi. nsann kendini bouna harcamasndan topluluun bir ey kazanmyacan pek iyi anlayanlardand. Topluluu kendine doru ekmenin, topluluu kendine balamann, bendetmenin frsatn aramal ve bulmal idi. Bir defa bu olursa, her ey olmutur. Manevradan manevraya, bu asker hareketten o asker harekete, Trablus llerine, anakkale siperlerin, dou dalklarna kotu. Tannmal, aranmal ve inanlmal idi. Kim bilir benzerlerinden niceleri, nice binleri ve yz binleri bu maceralardan birinde lmtr? Kim bilir kader milletleri ka bin Mustafa Kemalden mahrum brakmtr? Taliin ona yardm onu kendi saatine yetitirmek oldu. Sonras kolayd. Sonras elinde idi. Ne yapacan biliyordu. Ne Trablus harbine, ne Birinci Dnya Harbine inanmamt. Yine kaybedecektik, fakat o, bir mill kahraman olabilmek iin, son kazan midini kendinde aratacak deh ve karakter hnerlerini gstermeli idi. Bozgundan ve her ey bittikten sonra, Pera Palas salonu camlarnn arkasnda ak gzel ba ile, Beyolu caddesinden pek tutumlu tavr ve temiz niformas ile grnd zaman: te o... diyorlard. O.. Mustafa Kemal! Samsuna ayak bastn hapishanedeki eski siyas hasmlar duyduklar zaman: Mustafa Kemal Anadoluya gitti ha.. O yapar, diyorlard. Gn olacakt, kumandanlar ondan yz evireceklerdi. Gn olacakt, bir vilyet, on vilyet, yirmi vilyet ona kar ayaklanacakt. Fakat i iten gemiti. Byk sanat ve karakter artk bata idi. Glklerin hepsi, ona yenilecek olanlarn, daha zayflarn, daha basiretsizlerin, daha sabrszlarn marifetleri idi. Mustafa Kemal kimdir? Bir milletin urayabilecei en ar buhranlar iinde, en vastasz bir milleti en vastal dnya devletleri ile dtren ve kurtaran adam! Sonra kurtulu zaferi gibi esiz bir an ve erefi, milletinin dostu sand gerek dmanna kar, hibir eymi gibi ortaya atan ve sava silh olarak kullanan, vicdan ve tefekkr hrriyeti uruna gsn vatanda kurunlarna geren adam! phesiz, btn artlar bir araya toplanp tartlnca, asrnn en byk adam idi.

Para
Tahan, Kuvay- Milliye Ankarasnn oteli, imdiki Smerbankn yerinde idi. st han odalar ve alt ahr! Keiren taraflarnda oturan Maliye Bakan Hasan Sakann at da bu ahra balanrd. Btn hkmet imdiki vilyet binasnda idi. Bugn saraylara smayan bakanlklar, o zaman iki oda ile yetiniyorlard. Hasan Saka da ii bitince dairesinden kar, atn zer, bir mddet iskemle safas ettikten sonra evine dnerdi. Osmanzade Hamdiden duymutum. Yunus Nadinin kard Yeni Gn gazetesinde rahmetli dostumuza arkadalk ediyordu. Ankarada bir gazete nasl kar, ka tane satar, o masraflarn altndan nasl kalkar, imdi kolay kolay tahmin edilemez. Gazete bamsz olmakla beraber hkmetin yardm etmesi lzmd. Yardm edecek makam da Maliye Bakanl. Pek skk bir gnn akamnda Osmanzade, Hasan Sakay, atnn dizgini elinde, evine gitmek iin kalkmak zere iken bulur: Aman biraz para! diye yanna sokulur. Hasan Saka, hi tnmadan: Anahtarna da lzum yok ki.. Kasay ak braktm, git bak, iinde ne bulursan al, cevabn verir. Dnyada devlet deil, yle byle ehemmiyetli hibir anonim irket Anadolu devleti kadar az sermaye ile kurulmamtr. eteciler haracna son verilmekle beraber, halkn vergi takati tam bir tkeni hlinde idi. Asl amansz zorluk byk taarruzdan nce grlmtr. Taarruz iin ne lzmd, bilir misiniz? Bugn Ankarada yaptrdmz bir iki apartmana dktmz kadar para! Maliye Bakan: Benim bildiim iktisat ve maliye ilminin gsterdii yollara gre bir santim bulmamza imkn kalmamtr, diyordu. Yeni zenginlerimizin bir gecede bakara masasna dktkleri kadar para iin vatan kurtarmaktan vazgemek! Tabi buna imkn yoktu. Sakaryadan nce de duruma u are bulunmutu: Kimin nesi var nesi yoksa yzde krk devletindir, karar ile yoktan varlk icat etmilerdi. Yani Trkiyenin fazilet ve fedakrlk a idi. Zafer oldu da geniledik mi? Hayr. ar usulnn ktlklerini slah edeceimiz yerde bir demagojik hamle ile btenin bu en verimli kaynan kuruttuk. Yz ksur milyonluk bir bte ile drt harpten kan, yanm, yklm, dalm, stelik yz binlerce gmen barndrmak zorundaki Trkiyenin hemen hemen yoktan bir daha varolu mesuliyetini yklendik. 212

Maa azlndan subaylar durmadan istifa ediyorlard. Durum o kadar tehlikeli idi ki bizzat Mustafa Kemal Paa, kapal bir oturumda, krsye karak orduya hemen bir milyon lira bulunmasn istemiti. Ama memurlar da ayn hlde idi. Meclis yalnz ordu iin bir istisna yapmaya yanamyor, o gn pek hatiplii tutan Mustafa Kemale kar bir atlatma aresi dnyordu. Nihayet bir teklif geldi: Efendim, bir defa btede buna imkn olup olmadn anlamak iin meseleyi yarna brakalm. Maliye Bakan yoktu. Daha dn yerine bir vekil seilmiti. Bu vekil hi tereddt etmeden: mkn vardr efendim, demesin mi? Kimse ses karamad ama, sven svene idi: Bire dalkavuk, daha dn vekilin vekili seildin, ne vakit bteyi okudun? gibi szler iitiliyordu. Kr lkapl rahmetli Feridi Meclis bahesinde grdm. Hakknda sylenenleri tekrarladm. Omuzlarn silkti: Daha bteyi elime alnca ne grsem beenirsin? Kt paray kymetlendirmek iin her yl bir milyon lira yakmay dnmler. Yakacak yerde zabitlere veririm, dedi.

Bir Yasak
Dilver pek sevimli bir Rumeli delikanls idi: Ankaraya ilk gittiimizde kendisini Polis Mdr olarak bulmutuk. Bir hikyesi vardr: Kuvay- Milliye devrinde ehirde bir kerpi delik edinebilmek bile pek zor ele geer nimetlerdendi. Polis Mdrlnn tevkifhanesi de alt katta bir odadan ibaret. ki yasak olduu iin, kaak. Kaak olduu iin de yar-zehir. Bir iki azl sarho gelse Dilverin yeri var. Fakat daha fazlasn kendi odalarna almas lzm. Bir are bulmu: Bir gn yakalayp getirdikleri bir deliyi alt kattaki tek odaya koymu. Deli sarhotan ylar, demiler ama, doru olmad orada meydana km. lk tutulan sarho srta srta saldrma almeti gsteren delinin karsnda sinmi ve bir keye bzlerek sabah g etmi. Haber, ehre yaylnca bu yaygarac sarholuk vakalarndan eser kalmam. ki yasa kanunu, bir fkramda anlattm gibi, ilk Meclisten bir salk deil, bir eriat kanunu olarak kmt. ki yasa yryor, iki de iiliyordu. Raknn bir ad Dilver suyu idi. nk yobaz diktas olduu iin herkesi kzdran bu yasak zamanlarnda en iyi ikiyi Polis Mdr karyordu. Lokantalarn bir kesi vard: enler oraya sokulur, dardakiler de farkna varmaz grnrlerdi. ok kimse raksn banda ekiyordu. Zaferden sonra yasak stanbula da geldi. Orada da, Amerikadaki iki yasa devrinde olduu gibi, elalt ve kaak ticareti ald, yrd. kinci Mecliste yobaz kalabal hayli olduundan durumu tabiletirmek iin teklif getirmeye kimse cesaret edemiyordu. Hocalar kyameti koparmaya hazrlanmlard. Hatta polisin ihmaller gsterdii rivayetleri zerine ve tam byk devrim gnlerinden bir hoca krsden: Medreseleri kapyorsunuz, meyhaneleri ayorsunuz, diye baryordu. Nihayet yine yobaz fetvacl imdada yetiti: ki satn alnabilir, nk dinlerinde bu yasak olmayan tebaamz da vardr, fakat meyhane alamaz, nk buras Mslman memleketidir. Bir mddet de byle gittikten sonra iler tabi yoluna girdi idi. Son defa Libyaya gittiimizde grdm. de ayr hkmet olan eyaletten ikisinde, Fizan ve Bingazide iki yasak. Henz yirmi otuz bin talyann oturduu Trablusta ise iki de serbest, meyhaneler de. Yasak sz: Fizan ve Bingazide, Kuvay- Milliye Ankarasnda olduu gibi; Trablusta ise bugnk Ankarada olduu gibi iilmekte. Tuhaf tesadftr ki, o yaban, boz ve silme boluk olan Ankarada ilk sinir hastalarmz hi iki kullanmayanlar arasndan vermitik. Bu mnasebetle u hatram da tekrarlanmaya deer: Rahmetli Ahmet Rasimin hikyesi idi bu... Yeilay Derneinin bir toplantsnda konferans sorar: Sevgili dinleyicilerim, bir eein nne bir kova su, bir kova rak koysanz hangisini ier? Hemen biri cevap verir: Tabi suyu... Neden? Bir keyif ehli de orada imi. kinci cevab o verir: Eekliinden! Atatrk hikyeye bayld idi. Sk sk tekrar ederdi. Bir akam iftlikte eski kk kkn nnde oturuyorduk. Uzaka duran bir ii ocuu bizi seyrediyordu. Atatrk: Gel ocuum buraya... dedi. 213

ocuk sofraya yanat. Atatrk sordu: Bir eein nne bir kova su, bir kova da rak koysalar hangisini ier? ocuk nmzdeki kadehlere bakarak: Raky efendim, demesin mi? Atatrk glerek: Aman neden olduunu sormayalm, demiti.

Glkler
Mustafa Kemal Kuvay- Milliyenin ilk zamanlarnda etelerle, daha sonra stanbulun emrinden kmak istemeyen baz komutanlarla, fakat en etini Birinci Meclisteki irtica ve muhalefetle pek skntl gnler geirmitir. Bu glklere nasl gs gerdi, nasl baa kt, Atatrkn liderlik dehasn iyice kavramak iin bilhassa Kuvay- Milliye tarihi ve hatralar zerinde durmak lzm. Sakarya zaferinden sonra bile ondan Bakomutanlk yetkilerini geri almak isteyenler yalnz ikinci grup denen muhalefet deildi. Kendi grubundan baz kimseler de onlara katlmlard: Bakomutanlk Kanunu Meclisin hakkn gasp etmitir! diyorlard. Onun iin bu kanunun yenilenmesi Mecliste yirmi drt saatten fazla sren tartmalara yol at. Bu srada en ok alklanan szlerden biri de u idi: Hani zafer? te hl kmldayamadk ve kmldayamyoruz! Mustafa Kemal krsye kt: Efendiler, ordu yirmi drt saattir komutanszdr. Bunu byle kabul ettiimi ve komutay braktm m sanyorsunuz? Brakmadm ve brakmayacam. Bu diktatrce bir szdr. Fakat ayn adam: Canm neden bu Meclisin dertlerini ekiyorsunuz? Datalm, rahat ediniz! diyen iddetileri de ayn kuvvetle reddediyordu: Meclis olmazsa biz neyiz? Hibir ey... Biz Meclissiz olamayz, diyor. Trk milletinin o ana-baba, lm-kalm gnlerinde irtican ounlukta olduu bir muhalefetli Meclisi dahi Meclissizlie tercih ediyordu. Byk taarruzdan nce Paristeki grevinden Ankaraya gelen bir tandm geenlerde bana: Hkmeti de Meclisi de umutsuz bulmutum. Para yoktu ve maliyecilere gre orduyu bir adm ileri yrtecek kadar para bulmak ihtimali de kalmamt, demiti. Gene byk taarruzdan on-on be gn kadar nce ikinci grup milletvekillerinden eski ve itibarl bir kurmay subay krsye karak ordunun durumunu tenkit ettikten sonra: Yapamyorsunuz, yapamyacaksnz. leri gidemiyorsunuz, geri gelmenizden korkarm, demitir. Gariptir ki Mustafa Kemal bu hcum ve tenkitlere silhszlktan, cephanesizlikten ve aresizliklerden bahsederek pek tevazu ile cevap vermiti. O gnlerde hi istemedii ey, bir taarruz yapacann sezilmesi idi. Birinci Meclisin erefli bir hatras olarak unu belirtmelidir ki Sakaryadan sonra zafersiz bir anlama fikri pek az taraftar bulmutur. Vatan kurtarmak davas ile, Mustafa Kemalin Bakomutanlk yetkileri davasn birbirine kartrmamak lzm gelir. rtica, ki gene o devirde btn kanunlarn bir defada eriyye encmeninden gemesini kanunlatrmak isteyecek kadar taassup iinde idi, Mustafa Kemalde kendi liderini bulmuyor ve zaferden sonra onun imdi iinde sakladklarn birer birer ortaya atacan biliyordu. Mrteci olmayan muhalifler ise, Dnya Harbi srasndaki Enver diktatoryasn unutamyorlar, Mustafa Kemalin ikinci bir asker diktatr olmasndan korkuyorlard. Byk taarruzdan nce ordu komutanlklarndan biri boald idi. Bu komutanl teklif ettii arkadalarndan biri, Refet Bele: nemsiz bir ey olaca zaman vazife alrm, diyerek cephe komutan smet Paann emrine girmeyi istemiti. Nureddin Paann zmire giren ordu komutan olmas bu yzdendir. Nureddin Paa sonradan irtica takmna katld iin bu tayin tehlikeli de olmutur.

Diktatr
Atatrk diktatr m idi? Rejimine bakarsanz evet. Fakat ne mizac, ne de ideali bakmndan diktatrlk inanls deildi. Mill kurtulu iin art sayd inklplarnn hrriyet iinde yaayabileceine gvenseydi, demokratik savaln zevklerini feda etmeyeceine phe yoktu. Nitekim zamannn diktatrlerinden hibirini sevmemitir. Ne Hitlerin, ne de Mussolininin lehine konutuunu hatrlamyorum. Hitler, Mussolini ve stalin, de sivil iken niformalarn bir gn bile brakmamlardr. Atatrk 214

mareal iken, niformasn bir iki defa ancak manevralarda giymiti. Atatrk, Serbest Frkann kurulu meselesinde samim idi. Pln sandma gre udur: smet Paa ve Fethi Bey fikir ve ideal arkadalardr. kisi de inklpdrlar. Kendisini lider olarak tanyacaklar, inklp messeselerini koruyacaklar, bunlar dndaki meseleler zerinde diledikleri gibi arpacaklar, ayr ayr seime gidecekler, bylece Trkiyede demokrasi gelenei kklemi olacakt. Fethi Okyarn kendisi Atatrk hayal krklna uratmamtr. Fakat bilhassa iktidar nfuz ticareti iin ele geirmek ve smet Paann bu bakmdan kard glklerden kurtulmak isteyenler, kolay yolu aradlar. rtican tahriklerini benimsediler. Bu tahrikler bir ara o kadar tehlikeli ekiller ald ki olgunluk imtihann henz veremeyeceimiz meydana kt. Bakalarnn daha derin srlar kefedip etmediklerini bilmiyorum. Fakat benim perde nnde ve arkasnda grdklerimden edindiim kanaat bu. Atatrk, Hitler ve Mussolini gibi, demokrasiler aleyhine hicivler ve diktatrlk lehine methiyeler sylemi deildir. Husus meclislerinde dahi mill hkimiyet davasna gnlden bal olduu sezilirdi. Onun dmanl, yobazla idi. Gerilie idi. Trk erefini dren ve Trkl gelimeden alkoyan kara ve karanlk gelenek ve greneklere kar idi. Devrinin liderleri arasnda tek samim dostluk hissettii adam, Amerikan demokrasisinin bandaki Roosevelt olmutur. Roosevelt de, bir filmde Atatrkn kk yavrulara sevgisini gsteren sahneyi seyrederken pek duygulanm ve kendisine bir sevgi mektubu yollamt. Herriotyu nasl zevkle karlayp konutuunu da hatrlarm. Atatrk Bolevik liderlerinden yalnz Lenini, Rus ihtilli mill kurtulu davalarn tuttuu, her trl emperyalizmi reddettii ve Rusya iindeki milletlere hrriyet verdii mhlet iinde sevmitir. Unutmamaldr ki o zaman Ankarada Azerbaycan elisi de vard. stalini hi sevmemi, fakat kmsememitir. Mussoliniyi kmserdi: O sadece iyi bir bayndrlk bakandr, derdi. Gerekten de Mussolini onun ls iinde kalmtr: Kendi kendini sand gibi olsa banda kral brakr myd? derdi. Nitekim Mussoliniyi banda alkoyduu kral hapse atmtr.

Alafranga
Ankara yerlilerine gre biz hepimiz, kendi aralarna sonradan katlm olanlar yaban saylrdk. 1923 sularnda bu yabanlar grmeli idiniz: Milletvekillerinden bile birou poturlu veya cppeli idi. Kravat ve dzgn ehir kl henz bidat gibi bir eydi. Her gn tra olmak, sk sk esvap deitirmek, t ve kalp, kerip evlerin rahatszlndan ikayet etmek zppelik grnrd. Gze batmamak yalnz Mustafa Kemalin ve Mudanyadan beri sivil giyen smet Paann imtiyazlar idi. Hele biz stanbulun edebiyat genleri pek yadrganrdk. Yzmze deilse de arkamzdan: Nereden kt bu dalkavuklar! dendiini iitiyor gibi olurduk. Akllarnca Ankara bizim yzmzden bozulacakt. Ankarann Kuvay- Millyelii uup gidecekti. Bir de bize sormal idiler. Belediye bahesinin clz akasyalar altnda caddenin tozunu dumann teneffs ederek bunaldmz gnlerde: Mustafa Kemal de devlet merkezi yapacak baka yer bulamad m? diye ilenirdik. Yaban nfus o kadar azd ki her yerde birbirimizi bulurduk. Ankarann rakiplerinden biri Konya, biri Eskiehirdi. Dorusu Eskiehiri o gnlerin Ankarasndan cennet gibi grrdk. stanbula yaknd. Fakat Mustafa Kemal bu tartmalarn altndan kalkmak ne kadar g olduunu dnerek: Buraya gelmiiz, burada oturmuuz, burada kalacaz, deyip kesmei daha doru bulmutu. in tuhaf taraf stanbulun Tanzimat kibarlar arasnda da yaban saylmzd. Kalpakl idik. stanbul fesi bize yan bakard. Ara sra girdiimiz meclislerde konumann kesilmesinden bize duyurulmyacak eyler grldn hissederdik. Mustafa Kemali hi sevmiyen Merkez-i Umumci ttihatlar bu alafrangalarla birlik olmulard. Gariptir: Onlar da 1908 Merutiyetinden sonra stanbula gre Selnik yabanlar idiler. Rumeli keeklh unutulmu, artk Ankara kalpa alaya alnyordu. Devrimler bizim Merutiyet Trklnden beri gttmz dava idi. Tabi Mustafa Kemalin cesaret ettii kadar ilerisine gitmiyorduk ama, radikal Trklerden idik. Yat Kulpte de bize: Dalkavuklar! diyorlard. Yahya Kemal bir gn bir stanbul meclisinde frka kavgalar olurken, kzm: Ben ne o frkadanm, ne bu frkadanm, Mustafa Kemalin dalkavuklarndanm, demiti. Ankaraya git, yaban, stanbula gel yaban... Dorusu bir tuhaf olmutuk. Yaplanlar ve yaplacak olanlar da bu alafrangalarn szde ryada bilme grmee hasret ektikleri idi. Fakat pa215

diahn stanbulunda yaplmyor, sadrazam paa hazretleri yapmyor ve Yat Kulp kibarlar Fndkl Saraynda oy vermiyordu. Bunlar srmal Tanzimat islhatlarnn hayranl ile yetimilerdi. Ankara yabanlarn giydirdii apkay bile balarna koymaktan utanmlard. lerinden biri vard ki Avrupada iken bir gazetede kan apkal resmi yznden parti buhran olmutu. Hocalarn ve muhafazakrlarn gznde mason ve zndk diye anlrd. O bile, daha mecburi olmamakla beraber, gzleri altrmak iin giydirilmee balanan apka ile alay ediyordu. Hatt Atatrk bir gn ac ac glm: Sorunuz beyefendiden, dinine mi dokundu acaba? demiti. Bu yabanlk devrimiz Ankara ehri biraz medenleinceye kadar srd. Dorusu Atatrk de, Kemalizm de ne alaturka, ne alafranga, dorudan doruya Trkt.

Yeil
Byk Bat ehirlerinin hepsinde baheli ev semtleri ayrlmtr. Bu sistem her yuvaya havasn ve glgesini olduu yerde verir. Her pencereden gne girer. Ankara plnnda da Yeniehirin ana cadde arkalar baheli evler semti, ankaya ve Kavakldere daha geni baheli villalar semti idi. mar komisyonu reisi iken pln disiplininin korunmasna alyordum. Dorudan doruya Atatrk ve nn ile temas edebildiim iin, bir sr menfaat arpmalarna ramen, pek zorluk ekmiyorduk. Bir gn Avusturyal mtehasss rley bana geldi. Atatrkn Yeniehirde Bayan Rukiye iin yaptraca evin plnn tasdik ettiini syledikten sonra: Biliyorsunuz ki bu mahallelerde dkkn olmyacaktr. Hlbuki evin projesinde bir dkkn var. Mracaat kkten olduu iin dokunmadk. Size sylyorum, dedi. Akam Atatrke gittiimde durumu olduu gibi anlattm: Ne demek bu? Bizim keyfimiz iin pln m bozacaksnz? Yarn mtehasssa syle, projeyi geri alnz ve dkkn siliniz, dedi. yle de oldu idi. Fakat kimse durunamyordu. Arsay veya evi ka kat ve nasl bir bina yaptrabileceini bilerek alm olanlar, mlklerini gelirlendirmek iin pln disiplinini bozmaa urayorlard. Bir milletvekili evinin bahesi nndeki garaj bakkal dkknna evirmiti. Uratk, kanunlarn byle olup bittileri gidermee elverili olmadn grdk. Ondan sonra garajlarn bahe gerilerine yaptrlmasna karar verdikti. Ankara, Yansen plnna gre, bo bir toprakta kurulduu iin dnyann en modern ehri olacakt. Gerek trafik, gerek oturma bakmndan Douya deil, Batya da rnek olmak erefini kazanacakt. Bir mddet sonra menfaatler birleerek imar komisyonu meselesini kua dndrdler. Yabanc mtehasss, maan azaltarak, gitmek zorunda braktlar. Mdrleri emirlerine aldlar. rpndk, rpndk, plnn temellerinden kaymasn nlee muvaffak olamadk. Fakat umum hatlar yine yrrlkte idi. Hatra defterimden bu fkray kardm gnlerde Ankaraya gitmitim. ki yldan beri grmediim ehrin hli beni mitsizlie drd. Pln temellerinden yklmt. Yeniehir mahalleleri, gecekondu semtleri anarisi iinde idi. ki katldan fazla bina yaplmyacak yerlerde sekiz katl irkin irkin kaleler ykseliyordu. Baheler silinmi, irili ufakl arka sokak dkknlar ile tkanmt. Ankarada gz, su arar, yeillik arar. Bozkrn bu parasna biraz yeillik verebilmek iin neler ektikti. Bayan Afetin bir hatrasnda vardr: Atatrk iftliin yemi bahesi yaplan bir ksmnda eski ide aacn aram, sklp atldn grnce bir yavrusu lm gibi ilenmiti. Bir vatan savan ate iinde nasl candan gnlden takip ederse, Ankarann yeillenmesini yle gzlyordu. Yeniehirden Cebeciye doru giden yolun sanda byk bir fidanlk vard. Byye byye o orak yerde tabi bir park hlini almt. Bu defa kklerine kadar kaznarak boz bir yap arsasna evrildiini grdm. Sandm ki, Ankaradan ge hazrlanyoruz. Sonra eski ngiliz Bykelisi Sir George Clarckn bir sz hatrma geldi. Memleketten ayrldktan uzun yllar sonra bir ziyaret iin gelmiti. Abdullah Efendi lokantasnda yemek yiyorduk: Ankarada idim, dedi, bilir misiniz neye atm? Birok binalar yapmsnz, yollar amsnz. Para ile, imento ile, tala ve demirle hepsi olur. Daha ksa zamanda da olur. Fakat ankayadaki eski evimin yerinden baknca, o yeillie hayran oldum. Nasl yaptnz bu mucizeyi? atm bu... ld zavall! Sa olup imdi gelerek ayn yerden ayn yerlere baksayd: Grdm mucize deil, bir serapm! derdi. Atatrk iftlik dalarnn ormanlamas ile bizzat urat idi. Hemen hemen her aata hakk vardr. Nerede birka st grse, piknie giderdi. Stz pek sevdii kelerden biri olmutur. u kk fkra da hatrlanmaa deer. Kendi azndan dinlemitim: Bir gn Kurmay Bakan smet Beyle Diyar216

bakr llerinde atla gidiyorlarm. Mustafa Kemal demi ki: abuk bana bir yeni din bul! Aa dini. Bir din ki ibadeti aa dikmek olsa!

Umut
Frsat dtke yazdm gibi hasis denemez, nk ikramlar pek yerinde idi. Fakat elinin bir hayli skca da olduunu sylemekten geemem. nk iimde pek ltif bir acs vardr. Ara sra kravat gibi ufak tefek eyler alrdk. Bunun iin meclisi iyice tenha olmal, pek sevmedikleri aramzda bulunmamal idi. Bir akam kii kalmtk: kr Kaya, Ruen Eref ve ben. Aramzda bir tertip yaptk. Atatrke hediye gelmi olan saatlerden birer tane almak istiyorduk. Eski kkte idi. Konutuk, neelendik. Ve meseleyi atk. Pek cidd: Ha bu akam baka... dedi, arkadamsnz. Ne kar birer saatten. Fakat insaf ediniz, kalabalk olduumuz zamanlar herkese nasl saat bulabilirim? Mjde mzn de ilhamlarmz at. Atatrk keyiflendirmek iin elimizden geleni yapyorduk. Bir mddet geti, saatleri hatrlattk. Zili ald, Nesip Efendiyi ard, bu Nesip Efendi simsiyah, yal ve gler yzl bir Sudanl idi. Akl ve nutku birbirinden ktt. Drt be kelimelik bir cmlesini bile hatrlamyorum. Bir gn evdekilere: ocuklar aklnz banza alnz, der. Pek ehemmiyet verdii bir mesele zerine olduu iin, uzun mddet dndkten sonra, nutkuna devam eder: ocuklar banz aklnza alnz. te bu Nesip Efendi geldi, Atatrk: Yukarda cameknda saatler var ya... Al getir, dedi. Nesip Efendi gitti gelmez. dareye bakanlar tarafndan byle eylere pek dikkat etmesi iin tembihli idi. Biz ha geliyor, cotuk, ha gelecek, kaynatk. Zaman hayli geince de yine hatrlattk. Atatrk zili kuvvetle vurdu. Nesip Efendi grnnce bir hayli paylad: Ben sana syleneni biliyorum. Beyler onlardan deil. Ne diyorsam yap. Nesip efendi gitti gelmez. Biz nkteler savurup birimiz bir iir, birimiz bir ark tutturup Atatrk keyifli tutmaa alyoruz. Nihayet bir zil daha, bu defa Nesip Efendi elinde birka saatle geldi. Atatrk: Getir bakaym, dedi. nadna gzne kt grnenleri semi olmakla beraber pek de fena eyler deildi: Bu arkadalarma bunlar m lyk gryorsun? Gtr, abuk daha iyileri vardr, onlar getir emrini verdi. Nesip Efendi yine gitti gelmez. Biz hep ayn evk iindeyiz. Atatrk ok defa glmekten gzleri yaaryordu. Ismarlama byle bir meclis elencesi bulamazd. Zamanlar geti, hafife hatrlattk. Tekrar zile bast. Nesip Efendi bu defa iki baka saatle geldi. Atatrk bunlar da beenmedi. Biz kendimize pek lyk bulmakla beraber, daha iyisinden mahrum olmamak iin, onun fikrine katlm grnyorduk. Nesip Efendi gitti gelmez. Gelir gider. Bylece saatler geti. ankaya sabah aarmak zere idi. Pek gzel bir gece geiren Atatrk: Vakit ge, sizin de benim de yarn ilerimiz var, saat meselesini baka zamana brakalm, demesin mi? Biz onu elendirdiimiz kadar o da bizi oyalamt.

***
Atatrk ankayada kalmak kararn vermiti. Kk kkn arkas bir bozkr paras idi. Kendisine: Satn almaa lzum yok, bir iki yl ektirirsiniz, sizin olur, demilerdi. Ankaral kyller asrlardan beri dokunulmam topra srp duruyorlard. Bir sabah Atatrk dolamaa kar. Gazinin tarlalarn srdklerini bilen, fakat kendisini tanmyan kyllerden birinin baucunda durur: Kolay gele. Ne ekeceksin bu topraa? Hi, sr dediler de sryoruz. Ne biter dersin burada? Dik dik yzne bakar: Akl yok mu sende? Burada ekin olsayd Ankarallar brakrlar myd? 217

Akam st glyor: yi bir ders aldk bugn, diyordu. O bo topraklar imdi koruluktur. Anadolu da bunun deerini bilmez.

Hogrrlk
Gen kefetmek, yeni adam yetitirmek Atatrkn meraklar arasnda idi. Sicil ve brokrasi bask ve sksna pek gelmezdi. nk kendisi btn genliinde stten ektiklerini unutmazd. kinci Meclise hayli gen katlmt. Bazlar abuk vekillik peinde idiler. Vekiller Mecliste henz ayr ayr seildikleri iin koridor oyunlar pek revata idi. Bir vekiller heyeti kuruluunda yer bulamyan rahmetli Necati, Rumeli gmenlerinin ac kaderlerini tutturarak bir imar ve iskn bakanl peinde alabildiine propaganda yapyor ve nutuk ekiyordu. Bir gn yine krsde iken, iki eli arkasnda -o zaman deti olduu zere- doksan dokuzlu tespihini eken Atatrk birden kzd: Btn bunlar vekil olmak iin yapyorsun. Semiyeceiz seni! diye sylendiini duymutum. Henz Cumhuriyet iln edilmemiti. Atatrk hemen her gn Meclise gelir, ok defa toplant salonuna da girerdi. Fakat birka gn sonra Necatiyi aramzda bakan olarak grdk. Atatrk politikada hrs fazla ktlemez, ahlk ve fikir temelleri salam olmak artiyle, tabi de bulurdu. Eski eyhlislmlardan Mustafa Sabri Hoca, bir gn kendisine: Sana eyhlislmlk vermediimiz iin bize muhalefet ediyorsun, diye tariz eden Osmanl Dahiliye Nazr Talt Beye: Eer hizmette makam istemek bir su ise, siz sust hlinde bulunuyorsunuz, demiti. Mustafa Kemal de davalarn yrtebilmek iin, btn mrnce ykselmei aramt. ttihatlarn ona vurduklar balca damga haris olmas idi. Necati ile Vsf erken yetimi olanlardandr. Kltr zaaf bakmndan birbirlerinden pek farkl deildi. Karakter bakmndan Necati daha uysal, Vsf daha sert ve civanmertti. Necati bir defa bakan olduktan sonra Atatrke btn varl ile hizmet ediyor, o srada sk sk bulunan politika havas iinde armaktan kendini koruyordu. Ltin yazs meselesinde hemen harekete geti. Mill eitimin nesi var nesi yoksa seferber etti. Vsf elilikte yabanc dil bilmemek zaafn efendilii, cmertlii ve kibarl ile rtebiliyordu. Kanaatlerini sylemekte cesur ve serbestti. Mesel Trkiyedeki talyan korkusunun bir hayal olduunu iddia eder, Mussolininin Trkiyeye tecavz etmei aklndan bile geirmediini ileri srerdi. Romadan Ankaraya gelilerinden birinde ayn fikirleri, Mussolini aleyhine nedense durmadan kkrtlan Atatrke syledii vakit, Atatrk: Siz Mussolini yannda benim elim misiniz, yoksa benim yanmda Mussolininin mi elisisiniz? diye sormutu. Vasf: Hayr paam, ben Romada Trk milletinin temsilcisiyim, cevabn vermiti. Burada Vasfn cesaretini deil, Atatrkn toleransn vmek lzm gelir. Eer onunla ayn eylere inanmsanz, Atatrke hi beenmiyecei fikirlerinizi de sylemek bir cesaret meselesi deildi. Bilkis sadece onun houna gitmei dnerek szleri ayarlamak pek lzumsuz bir dalkavukluktu. Bu trl dalkavuklar sofra oyunca olmaktan baka bir mkfat da grmemilerdir. Atatrkn baz trenlerdeki hlini beenmiyen Hakk Klolu Hr Fikir adl gazetesinde serte szlerle tenkit etmi ve yazsn yle bitirmiti: Bu yol saltanat yoludur, saraya gider, biz artk saraya gideceklerden deiliz! Klolunu Mustafa Kemale iyice curnal etmilerdi. Hlbuki Merutiyetten beri en ileri fikirleri pervaszca savunan Hakky Atatrk tanrd, davaya balln bilirdi. Mustafa Kemal yle demiti: Hakk Bey hakl! Ben de saraya gideceklerden deilim. Padiahlarnkine benziyen merasime lzum yok...

yi Kalpli
Atatrk hatralarna bal, dostlarna arkadalarna vefal idi. O insanlar ikiye ayrmt: Faydallar ve lezzetliler. Sevmediklerinden ordu, politika ve devlet ilerinde pek sayarak kullandklar vardr. Sevdikleri arasnda hibir mevki edinememi olanlar da ok grlr. Atatrk soukkanl, pek cidd ve tartl bir vazife adam olduu kadar, heyecanl bir evk adam idi. Dorusunu isterseniz tandklarndan bazlarnda ne tat bulduunu merak ederdik. Her biri ile eski hatralar vard. Onun feda edemedii daha fazla bu hatralar olduunu sanyorum. Krt Mustafa beni hapsedecei, zaman Merkez Komutanlna gtrlmtm. Kapdan girince ykseke rtbeli bir subay yanma sokuldu: 218

 Ah haber aldm ama, pek geti. Sana bildiremedim. u alaklar, u alaklar... diyordu. Kendisini Trkocaklarnda grm olduumu hatrlamyorum. Mustafa Kemal Anadoluda idi. Onun bir kar yolda olmad fikrinde bulunanlardan ou gibi, o da stanbulu brakmamt. Derin derin ahlarna ve kulak fsltlarna ramen Merkez Komutannn emrinde pek iyi de alyordu. Zamanlar geti. Ordu zmire girdi. Biz Yakup Kadri ile beraber ertesi gn bir Fransz vapuruna binerek stanbuldan ayrldk. zmirde Mustafa Kemali bulduk. nce rhtm boyunca bir konakta idi. ehir yannca Ltife Hanmn kkne tand. Sk sk gidiyorduk. Bir gn kapnn nnde o subay grdm. Bir iskemleye oturmu, biraz dalgnca. Mustafa Kemalin inmesini bekliyordu. Meer Anadolu ordusu Sakarya zaferini kazandktan sonra Bakomutanla eski ahbapl hatrna gelerek Anadoluya gemi, orduya katlmt. Mustafa Kemal Paa holde grnd. Hepimizle selmlatktan sonra eski arkadana dnerek: Komular seni ha.. Sakn yamaclk etmi olmayasn? Hayr efendim ktadan ayrlanlar olmu da ben men edememiim... Vah vah, imdi bir ey yapamayz. Ankaraya dnte grrz. Sonra ayn subay askerlikten karak milletvekili adaylar arasna girdi. Uzun yllar Mecliste idi. Atatrk insan zaaflarn bilir ve ok, pek ok defa affetmesini de bilirdi. Kendisi Anadoluda iken o arkadann stanbul Merkez Komutanlnda nasl alt hatrlatld zaman: yledir.. Pek skmaa gelmez. Fakat dorusu ya, ben Anadoluda iken yanma gelmek de pek kolay deildi. nanlr ey deildi ki bizim yaptmz! demiti. Pek samim idi. Kuvay- Milliye devrinde nerede idin, ne vazife grrdn? diye sormyan yalnz o idi. Bakalar ise Anadoluya bir gn nce ve bir gn sonra gelmi olma, pek ehemmiyetli bir kdem davas gibi gderlerdi. Yzellilikleri bile affetmesi insan zaaflarna kar feylesofa davrannn bir eseri deil midir? Bir gn barmyaca hasm, bir gn balamyaca su yoktu, diyebilirim. nsanlarn kendi kendilerini yeniden yapmalarna frsat vermekten zevk alrd. Her eyi grr, birok eyleri grmezlikten gelirdi. Not defterime aldm en gzel szlerinden biri udur: Ben onlar affederim, nk kalbim vardr. Onlar beni affetmezler, nk kalpsizdirler! Gerekten de dmanlar onu lmnden sonra bile affetmemilerdir.

dealist
Birinci Dnya Harbi srasnda bir gn Petit Parisien gazetesi sahibi, edip Anatole Francei grmee gelir. Harp idaresi aleyhine sylemediini brakmaz. Anatole France der ki: Fakat dostum bu sylediklerinizi gazetenize yazsanz Fransay uyandrsanz. Hakikatlerden yalnz sizin ve benim haberimiz olmasndan ne kar? Gazete sahibi hi tnmadan cevap verir: Bu sylediklerimi yaznca gazetemi sremem ki... imdi bir Trk gazetesinin banda gen bir cumhuriyeti olduunu farzediniz. Yaz ileri mdr yanndadr: Geri taassup duygularn okar ama, bu tefrikay koyarsak on bin fazla satarz. On bin.. Satc pay ktktan sonra gnde yedi yz lira! Bu cazibeye kaplarak tefrikay koyan gazete sahibi, eer isterse, bir Mustafa Kemal ile kendi arasndaki farkn ne kadar badndrc, Atatrk prensiplerine ballnn da sadece byk tra ettirmek, apka ile dolamak, karsn arafsz gezdirmekten, bir sahtekrlktan ibaret olduunu grr. zmir zaferi sralarnda gericilik alabildiine itibarda idi. zmire giren ordunun, tesadf eseri banda bulunan komutan vizita kartna hemen zmir fatihi szn yazdrdktan sonra mfti ile, Meclisteki gerici takm ile elbirliine kalkt idi. stenen ey gvurdan temizlenen memlekette Tanzimattan da geri bir taassup rejimi kurmakt. Mustafa Kemale o zamanlar her ey teklif edilmiti: Padiahlk da halifelik de! Fan mr deil midir bu? Umum temayllere uyarsa belki de bana ta giyecek ve taht zerinde oturacakt. Enderunlar ile, haremleri ile ark padiahnn btn zevklerine kavuacakt. Bu temaylleri tersine gitmek, devaml suikastlara uramak, eyh Sait isyanlar, Dersim isyanlar ve Menemen facialar yolunu amakt. Gazi szn fethettii zmirin sokaklarnda gazoza evirip onunla alay edeceklerdi. Kendisini ilk grdmzde: imiz bitmemitir, yeni balyoruz, demitir. Milyonlarca satan gazetesinin sfra doru yuvarlanacan biliyordu. Daha birka ay sonra: Sanki ne yaptn? diye soracaklar. Yine kendileri: 219

 Yapt ise millet yapt! cevabn vereceklerdi. Gerici onu halk arasnda lnetleme edecek, genlerden bile: Biz zafere kadar olan Mustafa Kemali tanyoruz. Ondan sonrakini tanmyoruz, diyenler bulunacakt. Mustafa Kemal zaferden sonra ikinci byk yalnzlnn iine dmt: Bu yalnzl da, tek mill kuvvet olan etelere komutanlk edenlerin kendisini ldrmee kalktklar, yer yer altm kadar blgede halifeci isyanlar kt, pek gvendii kolordulara komuta edenlerin stanbul hkmetine ballk sz verdikleri, Meclis gericilerinin onu millet hakkn gasp etmekle suladklar gnlerin yalnzl kadar korkulu idi. Elindeki zafer ise, ark pazarnda, her trl anlar ve erefler ticareti iin deer biilmez bir sermaye idi. O bu sermayeyi sokaa atyor, 19 Maysta nasl Samsuna ayak basmsa imdi de yepyeni bir sava vermek iin zmire ayak basyordu. Samsundan kalkarak Erzurum, Sivas, Ankara, Sakarya ve Dumlupnar zerinden zmire gelen asker, zmirden kalkarak btn memleketi ve milleti Bat medeniyetilii davas uruna fethedecek devrimciye deiiyordu. Bugn bin bir glkten bahseden, bin bir zr ileri sren gzde aydnlarmzn hangisi onun bu iki yalnzlnda olduu kadar tehlike ihtimalleri karsndadr? Btn itibarn, ereflerini ve anlarn Arap yazs yerine Ltin yazs koymak iin ortaya atm olan Mustafa Kemal ile, milletvekillii deneini feda etmemek iin seim evresinde medresecikler tremesine gz yuman politikacy mukayese ederseniz, bir idealist ile bir oportnist arasndaki btn farklar grrsnz. Ara sra: Atatrk sa olsa ne yapard? gibi bir sual duyulur. Ben cevap vereyim mi? Topumuza birden lnet okurdu.

Bir Tanma
Hamdullah Suphi Tanrver dostlar uruna pek kendini veren bir arkadamzdr. Atatrk memleketin aydn takm ile tantrmak iin daima alt idi. Bir gn kendisine rahmetli Yusuf Akoray takdim etmek ister. Atatrk: Adn iitirim ama, tanmyorum. Kimdir bu zat? diye sorar. Hamdullah: Mtefekkirlerimizdendir, cevabn verir. Yusuf Akora ho ve cidd yz, gzl, ksa sakal ve ok defa niversite krslerinde grnen kafas ile gerekten bir mtefekkir tipi idi. Atatrk derdi ki: Mtefekkir kelimesini duymutum, fakat mtefekkir denen bir kimse grmemitim. Yanma oturunca dorusu iime bir rknt geldi. Bir mtefekkirle nasl konumal idi? deta imtihan korkusu geiriyordum. Biraz sonra grdm ki pekl sizinle olduu gibi onunla da grlr. Sorduu sualler kolay kolay cevap vereceim eylerdi. Nasl rahat ettiimi bilemezsiniz. Kendisinin gznde birini daha, Abdlhak Hmidi de byltmtk. hreti de eski ve azametli idi. Sklgan olan Atatrk onunla karlamaa da hayli ehemmiyet vermiti. Hristiyan olan kars ile geldi, sofraya oturdu. Bir iki kadehten sonra kendinden gemie benziyordu. Kabaca eyler de sylyordu. Mesel sofrada birka Trk hanm da varken, kendi eini gstererek: Var mdr Trkler arasnda byle hanm? szn de azndan kard. Atatrk yabanc elerden holanmazd. Trk kadnnn erefini ykseltmek ve ona hi tariz ettirmemek balca meraklarndan biri olduunu bilirdik. Bu sz zerine kpkrmz kesildi. Bir frtna kopmasndan rkyorduk. Misafir de yal idi. Kendini glkle tuttu. Baka bahislere geti. Ondan sonra misafirle de pek alkal olmad. Zaman hayli ilerlemiti. Misafir kendisinden galiba bir ey sordu. Szn iyi iitmiyen Atatrk: Ne buyurdunuz beyefendi? dedi. Bana beyefendi demeyiniz. Ya ne diyelim efendim? Sadece adam deyiniz. te onu diyemediim iin beyefendi diyorum ya!

Bir Manevra
Atatrk askerliin idi: Geen harp sonras mill liderler arasnda tek asker o iken, hi niformal dolamyan da o olduunu yazmtm. Devlet reisi olduktan sonra yalnz bir defa, nihayet belki iki defa mareallik niformasn giymitir. stikll madal220

yasna kadar, anakkale savalarnda kazand Osmanl madalyasna bal idi. Bu madalya kendisine verilmi bir ey deil de, onun erefli gsnde sanki kendiliinden doan bir eydi. Birinci Dnya Harbinde deta zorla vazife almt. Rtbelerini kskanlklarn penesinden ekerek ve skerek kurtarmt. Osmanl altn madalyas yalnz siper savalarnn deil, karakter ve irade atmalarnn da sembol idi. Ankarann toz kasrgalar iinde nefes kesilen ilk yllarnda idi. Rahmetli Doktor Fikret anlatrd. Viyanada rntgenli bir hekim muayenesinden gemi. Profesr sormu: Frnc msnz? mr Ankarada geen eski bir milletvekili idi. Bir gn, henz Gazi ve Mir Mustafa Kemal Paa olan Atatrk arkadalar arasnda beni de manevraya gtrmt. Bizim kuvvetlerimizle Kocaeli taraflarndan gelen ktalar Dikmen srtlarnda son arpmalarn yapacaklard. Atatrk adm adm takip ediyordum. Olanca varln, nihayet bir oyun olan manevraya vermiti. Siperlere girip kyor, soruyor, meraklanyor, anlatyordu. Hi unutmam. Kk bir kta komutanna durumu izah ettirmi ve ne karar vermi olduunu anlamak istemiti. Komutan canl canl cevap veriyordu: Pek doru ocuum, fakat acaba yle de olamaz m? Byle de dnlemez mi? gibi uyarlarla subayn gr ve tehis yanllarn dzeltmee alyor, subay hemen onun dediini benimsiyordu. Bu kta komutan manevra sonunda takdir kazananlardan biri idi. Atatrk bakalarna bile: Ne mkemmel hareket etmitir, diye gen komutan vyordu. Bir aralk, tabi alkallarn olmad bir zamanda, Paam, ben yannzda idim, hepsini siz kendiniz yapmtnz dedim. Gld: Bilir misin, dedi, ben harplerde de byle idim. O kadar az imzal emrim vardr ki eer tarih yazl vesikalara gre hkm verecek olsa, bana atfolunan zaferlerin harplerinde benim bulunmu olduumu bile g isbat eder. Arkadalarndan ve emri altndaki kimselerden bizzat kendi verdii erefleri bile kskanmazd. Muvaffak komutanm!, Muvaffak bakanm! szlerini azndan sk sk duyardk. Muvaffakiyetin de onun mal olduunu bilirdik. Manevra bitmiti. Ankara ktalar Kocaeli ktalarnn brakt siperlere girince atk. Ben bu hissi bir defa da llerde ngilizlerin terk ettii siperlerden hatrlyorum. Kocaeli ktalar bir sr konserve kutular, ileri boalm gzel paketler brakmlard. stanbul kenarlar bile o gnk Ankaraya gre o kadar meden idi. Bizimkiler bo kutular topluyorlard. Bu devlet ne kadar hiten ve sfrdan balamt. Ankara dkknlar henz eski Osmanl taras iptidaliinde ve boluunda idi. Hani Belediye Reisinin: Ankara yollar tozdan ne zaman kurtulacak? sualine: Sbhanallah bu yabanlar da hem yol isterler, hem toz istemezler, cevabn verdii gnler! Hani Hkimiyet-i Milliye gazetesinde Kiralk elektrikli odalar iln kt gnler!

Korku
Yakup Kadri ile beraber Hamamn semtinde katl eski bir hm ev tutmutuk. ptida bir tara evi idi. nce tahta kurusundan temizlenmek iin zamann btn illarn kullanmtk. Misafirsiz yayamyacamz da dndmzden iki misafir odas demitik. Deme sz: Kuru karyoladan ibaret. Sanatkr dostlarmzdan all, rahmetli Namk smail, ud Nevres evimizde kalmlard. Daha bir hayli gelen gidenimiz de vard. Ankarada otel olmyan ve han bozmas kerpilerin bizim evden daha rahatsz olduu gnlerden bahsediyorum. Akamlar ya kar, ya toplanrdk. Bizim genlik, Ankarann cesaret ve iman devri idi. Abdullah isminde bir uamz vard ki kardei rahmetli smail Canbolatn hizmetisi idi. Bir gn bir facia duymutuk: Canbolatn hanm ankayadaki evlerinin penceresinden tutumu bir kedinin krlara doru katn grm ve baylm. Meer bizim Abdullah ve kardei et alan bir kediyi cezalandrmak istemiler. Tutmular, bakalarna ibret olmas iin komu kedileri de evin altna toplamlar. Onlarn gz nnde hrsz kedinin stne gaz dkmler ve ate vermiler. Abdullah arp sormutuk. Hi tnmadan: Ders olsun diye yaptk, demiti. Bilmem ka ay kalmtk. Nihayet biz de sk sk gidip gelmekten usanarak ankayada bir ev tuttuk. Tanmaa hazrlandk. yi hatrlyorsam Yakup Kadrinin akrabalarndan Suad Karaosman da son gece misafirimizdi. Sabahleyin henz sofada aymz ierken aa kattan bir silh sesi ve bir feryat duyduk. Biraz ihtiyatlca merdivenden indik. Bizim hizmeti kz gsnden kanlar akarak yerde yatyor, baucunda da ite o Abdullah duruyordu. Kati221

lin kz vurup katn dndm: Abdullah abuk bir polis getir, dedim. Bastne... dedi ve gitti. Hikye u imi. Meer Abdullah kzla evlenmek istemi. Kz reddedince akadan m, sahiden mi, her ne ise, benim yatak odamdan ald tabancay ona dorultmu. Tetii de ekmi. Kurun kzn gsnden girip srtndan km. Ben yalnz yatak odamda tabanca bulundururum. Ceplerinde tayanlardan deildim. Fakat dnnz: Katil leti benimdi. Katile de evden gitmek frsatn ben vermitim. Gazetelerin alabildiine muhalefet yaptklar, kulaklarna geleni, kalemlerine deni pervaszca yazdklar zamanlard. stanbul gazeteleri pek az olan milletvekili gazetecilerin fisebilllah aleyhinde idiler. Dtm g durumu dnnz. Bereket Abdullah yannda polisle geldi. Bir mddet sonra kz hastahaneye, Abdullah da hapse gtrdler. Gazeteci tedhiinden bahsederler. Gerekten ahs ereflerin iyice korunmad rejimlerde bu tedhi vardr ve basn hrriyetinin amansz dman da ite bu tedhitir. nk bu tedhi tehlikesi altnda bulunan herkes, basnn elinden hakl hrriyetler de alnd zaman sevin duymasa bile hi olmazsa mcadele etmez. Yarn biri gider, Abdullaha akl reterek, efendim ben efendimin tabancas ile kz vurdum! dedirtirse? Yatarm aklmda bu, kalkarm hatrmda bu. Tanrnn sabah bir paket yiyecek, bir kutu eker, veya buna benzer hediyeler alp, erkenden hapishaneye gider, Abdullah grr: Korkma sana iyi bir avukat tuttum, kurtulacaksn, der, teminat veririm. Arkadan hastahaneye urardm. Kz iyileti, Abdullahn mahkm olduunu biliyorum ama mddetini unuttum. Yllar sonra bir gn Meclise giderken niformal biri karmda selm durdu, elime sarld. Baktm, bizim Abdullah! Demir yollarnda imi. Btn rkntlerim stme geldi, elimi verdim vermedim, uzaklatm. Asl ho taraf, bizim kulamz o kadar delik basn dedikoducularnn byle bir vakay 33 yl sonra ancak bu yazmdan haber alm olmalardr. Kendilerini ummadklar kadar iyi atlatm saylmaz mym?

akac
Atatrk, kendini alaya alabilecek kadar ince grl ve tatl dnl idi. Yakup Kadri gibi pek g beenici sanat adamlarmz onun hikyelerini ve nktelerini, bitmesinden korkarak dinlemilerdir. Eskiden anlatmtm. Orman iftlii henz plak bir bozkr paras iken aadaki kk kkl bahesinde oturuyorduk. O gn yllk hesaplar getirmilerdi. iftlik ileri iyi gitmiyordu. Atatrk mrn pek kt kanaat geirmi olduundan, para kaybetmesini sevmezdi. Alaca karanlkta bir aralk kkn nndeki havuzun fskyesini amlard. Hi de zevkli olmyan mdr havuzun iinde renkli ampuller koydurmu olduundan, mavili krmzl yeilli bir su yelpazesi almaa balad. Gzlerini kaldrp yle bir baktktan sonra kendi kendine: A Mustafa Kemal, sen ifti misin? Hayr. Ziraat m okudun? Hayr. Babandan m grdn? Hayr. te byle bilmedii eylere karanlara sular bile gler, demiti. Akamlar eer babakan veya bakanlardan biri cidd bir mesele getirmise ve gizli bir ise: Ltfen bana biraz msaade ediniz, der, bir odaya ekilip konuur, sonra gelir, yahut gizli bir ey yoksa babakan veya bakan yanndaki iskemleye oturtarak grr, sonra arkadalarna dnerdi. O akam babakan Londra Bykelimizin bir raporunu getirmiti. Aramzda, imdi hatrmdan km olan, bir mesele vard: Devlet reisi ve babakan rapor zerine bir mddet konutular, nasl cevap yazacaklarn kararlatrdlar. Sofraya evrildiler. Tam o srada sofrann hayli altnda oturan dalgnca bir airimiz, Cell Sahir Mecliste sz ister gibi, elini kaldrd. Atatrk: Bir ey mi syliyecektiniz? Buyurunuz, dedi. Efendim, meseleyi yanmzda ak grtnze gre bize de sz hakk veriyorsunuz demektir. unu arzetmek isterim ki ngilizler baka memleketlerle mnasebetlerinde bilhassa, hatta yalnz kendi menfaatlerini dndkleri mehurdur. Sustu: Bu kadar m efendim? Evet! Yksek iradnzdan dolay gerek kendi namma, gerek cumhuriyet hkmeti namna zt- linize teekkr ederim. airimiz hi aldrmadan: 222

 Estafurullah efendim, dedi.

Kendini Tenkit
Yabanclara kar gururlu, fakat kendi kendimizi tenkitte heccav denecek kadar sert ve yermeci idi. Trkiyenin, memlekete ve topluluka, ileri Bat dnyasna karmas iin de ar harp fedakrlklarndan fazla cesaret, sabr ve enerjiye ihtiyacmz olduunu dnen ve bilenlerin banda gelirdi. Bu milletin balca hasm yobazlar ve yobazlk gelenekleri olduuna inanmt. Mizaa demokrat, fakat mill varl kurtarmak iin inklplar gerekletirme bakmndan amansz, eilip bklmez bir sava idi. Bir fert olarak kalsa ne yapacaksa, mill lider olarak yapt da o idi. Bir gn kapal bir parti grubu oturumunda inklp meseleleri konuulurken: Arkadalar, demiti, umur- cariyede halkn temayllerini dikkatte tutmalyz. Halka kar gitmemeliyiz. Fakat prensiplerimiz davasnda bir kii kalsak, bamz verir, taviz vermeyiz! Umum ilere ait kanunlarn tartmasnda onun meclisleri tamamiyle serbest kalmlardr. Baz kanunlar geirmek iin Bavekil smet Paann bile gnlerce komisyonlarda urat grlmtr. Metodu halka daima iyimser grnmek, evk vermek, onu her eyin iyi gittiine inandrmak, hkmet arkadalarna kar ise en ac tenkitlerle kusurlarmz ve zaaflarmz sayp dkmekti. Onun iin her eyi bilmek ister, meclisine gelenleri, sylediklerinden holanmasa bile, eer aka bir kt niyet grmezse, diledii gibi konuturmak isterdi, dedikodu hapsine girmemek iin bir usul de bulmutu. Mesel husus olarak kulana ben sizin, veya siz benim hakkmda phe uyandrc bir ey sylemiiz. Bir akam ikimizi sanki tesadf olarak buluturur, mesel size: Byle duydum, diye benim anlattklarm tekrar eder, sonra bana dnerek: Galiba siz sylemitiniz, derdi. Meclislerine devam edenlerin hepsi kendisine yanl haberler vermenin tehlikesini anlamlard. ahs ilerinde bile aksaklk olduu zaman: Berbat etmiizdir, demekten ekinmezdi. Bir gn hep beraber olan bitenleri tenkit ediyorduk. O hepimizden ileri idi. Bir aralk dardan Fethi Beyin ksr duyuldu. Kabahatli gibi: ocuklar susalm, hkmet geliyor, dedi. Bir defa gney vilyetleri seyahatinden dnmt. Bilhassa Drtyol taraflarn dolamt. O sevimli topraklarn boluu gnlne dokunmutu. Yannda bulunanlar bize u szn tekrarlyorlard: Bizim bir kanunumuz vardr, bilirsiniz. Sahipsiz bo bir topra ekerseniz sizin olur. u ssz topraklara haberimiz olmadan dman ksa, bellese ve ekse, sonra da: Sizin kanunuza gre buralar benimdir dese ne cevap veririz? Yabanc mtehassslar sayar, onlar ver, almalarna dokundurmaz, fakat: Biz yapamayz! szne olanca varl ile isyan ederdi. lk yerli mimarlar yetitii zaman bunlarn en ehliyetsizlerini bile gklere karmt. Yeni devleti kurduu vakit, bu memleketin yeni a tarihinde, en az ve kalitesiz kadro onun elinde idi. Zek takmndan olanlar da Ankaraya uramazlard. Pek ou yeni rejime kar cephe tutmulard. Kurtulu devrinde bugnk bilgi ve ihtisas kadrosunun drtte birini bulsaydk, Trkiye imdiye kadar tannmaz hle gelmi olurdu. Hi unutmam, bir gn henz bir fidan bile dikilmeyen iftlii dolarken yanna rastlayan bir ziraatimize sorar: Budayla arpadan baka ne biter bu topraklarda? Ziraati sayar: Yulaf, pancar, zerzevat, ttn... Biraz geride kald vakit arkadalardan biri der ki: Yahu, bu toprakta ttn olur mu? Neme lzm! Ben hepsini syliyeyim de, bazlar olur, bazlar olmaz. Ya bir iki ey sylesem, onlar da olmazsa? Rahmetli Ziraat Bakan Sabri, Ziraat Fakltesini kapatarak o bte ile Avrupaya talebe yollamay daha amel bulmu, sonra da yabanc mtehassslar eli ile Ankara Ziraat Enstitsnn temellerini atmt.

Kilyos
Bir zamanlar Genelkurmayn yasak blge anlay hatra hayale gelmez bir darlkta idi. Anadolu Ajans idare meclisinde iken birka arkada radyo imtiyaz ile ajans btesini kuvvetlendirmek istedikti. Bu ilk irket, stanbulda Trk olmyanlar da oturduu iin, bu ehir halkna anten hakk verilememek yznden ifls etmitir. O devir rad223

yolar ehir iinde bile yaynlar antensiz alamyacak kadar zayft. Birka defa rahmetli mareela gitmitim: Olmaz. Anten olursa verici istasyonlar da kurulabilir, casusluk olur, diyordu. Kendisine verici istasyonlar bularak casuslar yakalatan kontrol aletleri de olduunu sylemitim. Hepsi bouna idi. kinci Mecliste milletvekili olan ordu komutanlar gnn birinde ktalarn brakp vazifelerini grmee gelip de Atatrke orduyu politikadan kat olarak ayrmak kararn verdiklerinden, rahmetli mareal de hemen Meclisten ekilerek bu meselede kendisine yardm ettiinden, o banda olduka ordunun sadece asker kalacana inandndan beri Atatrk rahmetli mareali el stnde tutar, ona kar hibir bask kullanmazd. Mareali hkmete ve devlet reisine ikyet etmekten hibir ey kmazd. Bu yasak blge anlay memleketin pek verimli kelerini yolsuz, nfussuz ve kr brakmtr. Bir gn zmirin yasak blge iinde nefes alamadn sylediimde mareal zihniyetindeki bir komutan: Bence zmir ehrini liman dna karmak lzmdr, demiti. Bir defa da zmitten tersaneyi kaldrmak meselesinde mareal: Siz tersaneyi braknz da, kt fabrikasn nereye gtreceksiniz, ona yer hazrlaynz, diyordu. Him can Antalya valisi iken Finikeye yol yapmaktan men edilmiti. Bir seyahatimde alkan valinin bu yola kaak olarak devam ettiini hatrlarm. nk Antalya vilyeti kyda idi. talyanlarn karaya karak Anadolu iinde ilerlemelerine kolaylk gstermemeli idi. stanbul Franszlarndan birinin kotras, rzgr kesildii iin, bir gn Fenerbahe ile Anadolu yazlklar arasndaki kntya der. Nbetiler zavally stnde mayosu ile tutarlar ve subaylar gelinceye kadar bekletirler. Hikyeyi Yalovada bulunan bavekili anlatmtm: Nasl olur bu? diye kzd. stanbula gelince de komutanla grtn biliyorum. Gariptir ki buras hl yasak blgedir. Yalova stanbul vilyetine balanp da turistik tesisler yaplmasna baland vakit, zmit Krfezinde ku uurmyan Genelkurbay Bakan: Pekl pekl. Bir gn Yalovann be kilometre berisine bir top koyarm, meseleyi hallederim, demiti. Bir top kondu mu, bilmem ka kilometre etraf yasak blge olurdu. O tarihlerde Almanyann Fransz snrlarndaki istihkm kasabalarnda Fransz artistlerine rastlamtm ve yanllkla beni arabas ile gezdiren konsolosumuz bilmediinden, en ileri hatta tel rglere kadar girmitik. Geri dnmek ihtarndan baka da ceza grmemitik. Montreux konferansnda Boazlar ii grld srada Ankaradaki Fransz elisi: Bir eye yanmyorum. Bu anlama imzalanr imzalanmaz Kilyosta denize girmemizi yasak edecekler, demiti. Gerekten de Karadeniz kylarnda daha bir top yeri kazlmadan ilk i, Kilyosta denize girmeyi deil, dolamay bile yasak etmek olmutu. Geen yaz Kilyosun yeni gzel otelini grdkten sonra eer yayorsa o Fransz bykelisini bir iki banyo almak zere davet ettirmeyi dndmd!

Bir Deli
Bir gn kendisine, vaktiyle tanm olduu pek gzel sesli bir hafzn stanbul gazinolarnn birinde ark ve gazel okuduunu haber vermilerdi: Demek iyilemi, dedi. Hikye u idi: Bu, ayn zamanda pehlivanlk eden bir hafz. Gr ve dokunakl bir sesi var. Sakarya harbi gnlerindeyiz. Mustafa Kemale: Hafz cepheye getirtsek. Ezan ve Kuran okusa. Askerin maneviyatn kuvvetlendirir, demiler. Haber yollamlar. Biraz meczupa olan hafz Ankaradan yola kp cepheye dorulmu. O srada casus ok. Byk ksm da hoca cinsinden halifeci. Cephe gerisi byk titizlikle gelen gideni soruturmakta. Bir yerde hafz tutarlar ve nereye gittiini sorarlar: Beni Mustafa Kemal Paa artt, tandmdr, ona gidiyorum, deyince: Tamam! derler casusluu itiraf ettirmek iin sktrrlar. Hapsederler, dverler. Cezbeli hafz karakoldan karakola bsbtn akln arr. Nihayet bir yerde minareye frlayp avaz avaz bir ezan tutturur. Cepheden haber alp braklmas iin emir giderse de i iten gemitir. Bizim hafzn zaten sallanan akl bsbtn umutur. Mustafa Kemal Paa buna pek esef eder. nk birka defa dinledii sesine gerekten hayran olmutu. stanbulda olduu haberinden pek sevindi: 224

 Bir akam getiriniz, dedi. Hafz Dolmabahe Saraynn yemek salonu gibi kullanlan st kat sofrasnda pek neeli, biraz oynaka olmakla beraber, sz fikri yerinde idi. Bir hayli gazel ve ark okudu. e iliyen bir sesi vard. Bir ara yannda bulunan bir hanmla biraz fazla ilgilenmi. Biraz heyecanl da grnm. Hanm rkerek dar km. Yanna dnp de gremeyince, birden ayaa frlad, sofradan bir bak kaparak: imdi sizi bitirdim, dedi. aran Atatrk: Otur hafz, diyordu. Sesini duyunca onun stne doru yrd. Sofrada Atatrkn pek kuvvetli ve evik birka arkada vard. Kotular. O n hi unutamam. Hemen hemen ldrm olan hafzn penesi bereket Atatrkn ceketini yakalamt. Btn sofra halk, dardan gelen neferler, uraa uraa bu peneyi esvaptan g ayrdlar. Ya boazna sarlm olsayd?.. diye hep sararmtk. Hep o an meselesi idi. Hafz aa gtrdler. Hizmet katnda bir karyolaya yatrmlar. Gvdesini, ellerini ve ayaklarn balamlar. Yine de zorla tutabilmiler. Krizin ne kadar srdn bilmiyorum. Atatrk tedavisi ve ailesi iin cidd yardmda bulundu, fakat bir daha adn bile anmad idi. Atatrkn deli ve sarhola aras ho deildi. Meclislerinde biraz dengesini kaybedenler oldu mu, hemen dalnrd.

eref
Atatrk ahs erefinin olduu kadar, Trk erefinin ihtirasl dkn idi. Kibirli deildi: Neferleri ve hizmetileri ile arkadaa konutuunu hatrlarm. Fakat gururlu idi. Bu gurur, Trk erefini yabanclar karsnda korumak bahis konusu olduu zaman eskiden ecnebi -girizlik dediimiz Xnophobie derecesine varrd. Garp idi. Ama, Tanzimatlar gibi mukadder bir Batl stnln kabul etmezdi. Aalk duygusu altnda ezilmezdi. Onun Trk tarihi ile uramas, bilkis, aydnlar ve halk bu aalk duygusundan kurtarmak iin olmutur. Yabanc memleketlere veya milletleraras konferanslara giden arkadalarna: Sesiniz benim sesimdir, unutmaynz, derdi. Herkes de ona hesap vereceini bilerek protokol ve itibar eitlii zerinde titiz davranrd. u hikyeyi anlatmtm: Rahmetli Fevzi akmak Yugoslavya manevralarna gitmiti. Fransz Genelkurmay Bakan Gamlin de davetliler arasnda idi. Yemekte sra meselesi knca Mareal olduu iin Fevzi akmakn general olan Gamlinden nce oturmas lzm geliyordu. Gamlin raz olmad: O Mareal ise de ben Fransz ordusunun Genelkurmay Bakanym, demiti. Fevzi akmak eer yeri verilmezse yemee gelmiyeceini sylemesi zerine g durumda kalan Yugoslavlar ayakta bir ziyafet tertiplemilerdi. Fevzi akmak dnte vakay Atatrke anlatt. Atatrk dedi ki: Biliyorsunuz, Alman ordusu Renaniyi igal edecei zaman Hitler kta komutanlarna, eer Franszlar mukavemet ederlerse geri dnmeleri emrini vermiti. Fransa hkmeti Gamline mukavemet etmesini syledi. Fakat Gamlin bunun iin umumi seferberlik istedi. politika durumu umum seferberlie elverili olmad iin Fransa olupbittiye boyun emek zorunda kald. Gamlin biraz cesaret gsterseydi, Fransa Renaniyi kaybetmezdi. Sanat ve mesleinde ve asl vazifesinde bu kadar zaaf gsteren bu adam, sofra sras meselesinde baknz ne yapm! Dikkat ediniz, bu adam Fransann bana bir felket getirecektir. Nitekim Gamlin Hitler ordularnn bir iki hafta iinde ykverdii Fransz ordularnn banda bulunuyordu. nn talyaya resm bir seyahat yapaca vakit Atatrk: Sen Trkiyenin Bavekilisin. Mussolini de resmen talyann Bavekilidir. Arada hibir fark tanmyacaksnz, demiti. Yolda idik. lk verilen programda Mussolini istasyona gelmiyordu. nn Romada yerleince karlkl ziyaretler yaplacakt. Trk heyeti eer program deimezse yar yoldan memlekete dnleceini talyan protokolclerine haber verdi. Trende bir teltr, gitti. Romaya vardmz zaman talyan Bavekili Mussolini, srtnda jaket atay ve banda silindir apkas ile Trkiye Bavekilini bekliyordu.

Nutuk
Atatrk, krsde ve yazda, hayli sert polemiki idi. Mtarekede bir defa Fethi Beyin (Okyar) kard Minber gazetesine hisseder olarak katldn kendisinden duymutum. Kumandanlk sfat stnde olduu iin imzas 225

ile yazmamtr. Fakat gazeteye bir hayli yaz telkin etmi olsa gerektir. Meclis ve sonra Devlet Reislii sfat gndelik tartmalara engel olduunu iin mehur Nutukunu yazmtr. Benim samim dncem, hi yazmamas idi. Btn o vesikalar, tutanaklar dosyalarla kalaca iin tarihiyi hkmlerinde daha serbest brakmal idi. Ama Nutuk Atatrkteki alma gcnn insan takatini bazan ne kadar atn gsterir. Yzlerce, binlerce vesikay eski kkn st katndaki kk alma odasnda kendisi ayrm. Nutku ounca ayak st dolaarak dikte etmitir. Uzun saatler sren diktelerden sonra yazanlar sekiz-on saatlik bir uykuya gittikleri zaman Atatrk bir banyo alr, giyinir, akam davetlilerine o gn yazdklarn okutmak zere sofraya inerdi. Okuma ve o gnk yazlar zerine konumalar da saatler srerdi. Bu defa dinleme ve konumalardan yorulanlar uzun bir rahatlama iin evlerine dnerler, Atatrk ok defa ksa bir uykudan sonra bir gn nceki almalarna koyulurdu. Bu kadar sk alma haftalarca srmtr. Cmleler, kelimeler ve noktalar zerinde titizce durduunu unutmaynz. Nutuku dil inklbndan nce yazld iin, Namk Kemal mektebi slbundadr. Atatrk besliyen edebiyat o idi. Harbiye Okulu hapishanesinde bir gazel bile yazmtr. Dilin Trkelemesine inandktan sonra btn zevklerini ve detlerini fikirlerine feda ettii gibi, o kadar sevdii slbunu da iilmi bir cigara gibi atvermiti. Yeni harfler alndktan sonra eski yaz ile bir tek kelime bile yazmyan iki kii grmmdr: Atatrk ve nn! nanlarna ylesine bal idi. Atatrk, bizim Harbiyede yetimi olanlar gibi, ister istemez hafife kltrl idi. Fakat lnceye kadar okuyarak kendi kendini tamamlamtr. Kitap okuyuu da, Nutukunu yaz gibiydi: Balad m, eser ka cilt olsa bitirirdi. Erimek ihtiras ile yanar, bu yan onda btn tabi insanlk zaaflarn silip sprrd. Metin kenarn iaretlemek deti olduu gibi, kitaplar nasl dikkatle okumu olduunu bu renkli iaretlerden anlardk. Yine bu iaretler Atatrkn pek iyi konuamad Franszcay iyi anladn gsterirdi. Karlsbat kaplcalarnda Franszca olarak tuttuu bir hatra defteri vard. Byk bir ihtiml ile bu defter onun Karlsbadda husus Franszca dersi aldn gsterir. ou hiss notlar olmakla beraber, hoca dzeltmesinden gemi Franszca romanlar olduu gze arpyordu. Yabanclarla, fikirlerini pek iyi anlatmaa merakl olduundan, tercme ettirerek grrd. Kurmay subaylarmzn aksine Almancaya pek merak etmemiti. En toy genliinde bile bir yabanc eitim kuklas olmaktan byk gururla uzak kalmtr. Yzde yz Trk subay idi. Bununla beraber, byk bir asker olduundan, seme yabanc komutanlar hafife almazd. Tarih dehlarnn hayran idi. Peygamber Muhammed ve Padiah Fatih, kumanda vasflarna hayran olduklar arasnda idi.

Sylenmiyen
Sonradan Trkiyede memuriyet de veren bir ngiliz, pek kibar hanm ile Anadoluda seyahate kt idi. lk defa Konyada bir otele inmiler. Hanm ykanmak zere tuvalete gitmi. Ve ii bulanarak, deta sanclar iinde geri dnm. Adamcaz galiba ileri Bakan kr Kayaya bir mektup yazarak: Aman Anadolunun tuvalet yerleri meselesini hallediniz! diyordu. Atatrkn en kk ev ii teferruat ile uramasnn sebebi, yllarca tara hayat iptidaliinin ilesini ekmekten, ok temiz olmasndan ve milletinin erefini kendisinin ki ile bir tuttuu iin, Tanzimat zppelii aksine, vatandalarn kendine yetitirmek ve onlardan utanmak yerine onlarla vnebilmek iindi. Anadoluda en g eylerden biri shh tesisler dediimiz ev ksmn dzenleyebilmekti. Her yuva herkes iin rahat olmal idi. Bir gn beraberce bir yolculua kmtk. Vilyet merkezlerinden birinde bir iki gn kalacaktk. Atatrk ve arkadalarn arlamak iin idar ve asker makamlar ve ileri gelenler seferber olmulard. Belediye binasnda bir akam ziyafeti, ondan sonra da orduevinde bir balo hazrlanmt. Belediye binasnda kalabaln byk ksm frakl idi. Sofrada hibir eksik yoktu. Bir aralk ellerimi ykamak iin dar ktm. Sklarak: Binada ykanma yeri yoktur, dediler. Ya ne yapabilirim? diye sordum. Bahenin yolunu gsterdiler. Bahe de seyirci halk ile doluydu. Daha da tuhaf bina cumhuriyet devrinde yaplmt. D ve i atafat yerinde idi.: Ya Atatrkn bir ihtiyac olursa? diye sordum. Onun iin yer hazrladk, efendim, dediler. Ve bana bir paravana arkasnda bir iskemle ile stne konmu bir leen gsterdiler. Ne yapaym, orduevine gideceiz, gelirim, dedim. Bir retmen geldi: Maatteessf orada da yoktur, dedi. 226

Ama fraklar, son moda esvaplar, parlak pabular, hepsi hepsi yerinde idi. Yine bir vilyet merkezindeki halkevinde Atatrk misafir etmek iin bir banyolu daire yapmlard. stanbula doru yol stnde uramtk. Atatrk hi olmazsa bir iki gece kalmaa niyetli idi. Hava scak olduu iin le yemeinden nce bir du yapmaa karar verdi. Banyoya gitmi. Duun altna girmi. Musluu anca ne olsa beenirsiniz, bandan aa kurtlar bcekler dklmee balam. Duun altndan kmas ile odasna frlamas bir olmu. Sorduk soruturduk: Tabi bir mteahhit bularak banyoyu mkemmel yaptrmlar. su meselesine gelince: Oras kolay, demiler, yangn tulumbasn kasabann iinden akan suyun bana getirmiler. Depoya oradan su basmlar. Bunlar en yksek misafir iin onun bilhassa merakl olduu hazrlklard. Artk geri kalanlar dnnz. Bir aml tepede belediye bir gazino yapmt. Tuhaf bahesine, sanki ho bir eymi gibi, tpk Marmara iftlii kkndeki havuzun eini kazmlard. Tepede akar su vard. Eeh... Ykanma yerini elbette dnmlerdir! dedik, sorduk, pis, murdar, susuz, yar ak bir baraka gsterdiler. Sylendik. - Efendim belediye reisinin evinde de yoktur ki... cevabn verdiler. Sklrz da ondan mdr, dnmek ayp sayarz da bundan mdr, her nedense memleket dertleri derken bunun bana o aza almak istemediimiz eyle Sakarya sava verir kadar urat idi.

Eitim
lk Rusyaya gittiim zaman halk eitim metodlarn yakndan incelemitim. Benim iin inklp davamzn tek teminat kz olan btn Trk ocuklar sivil ve lyik ilkokul eitiminden geirmiti. Yeni Rusya kitabnda bilhassa bu mesele zerinde srar etmitim. Kzlba - Snn ayrl m? lkokul meselesi. Dou illerinde Krtleme tehlikesi mi? lkokul meselesi. Yobazlk o, taassup o, hepsi o mesele idi. Bizim, bize benzemiyenlerden tek farkmz sivil eitim grmekten ibaretti. Bu ii halledemeimiz iin de Tanzimattan beri yeni nesiller byk kalabaln zerinde kpkler gibi grnp snyorduk. nklbn kanc yl idi. Hl ilkokul seferberliini ele almamtk. Recep Peker partinin umum ktibi olarak, babakann Roma seyahatinde bizimle beraberdi. O, ben ve Saffet Arkan otelin holnde oturuyorduk. Recep Peker, bugnk demokratlarn yapt zere pek ksa zamanda rejimin neler yaptn sayp dkyordu: Bence hibir ey yapmamzdr. Mademki halk o halk, bulduu yerinde duran halk... dedim. Pek iyi, fakat inat bir arkadat Peker! Senden beklemezdim bu inkrcl... diye tutturarak ray kilometrelerini, fabrika bacalarn, ehir sslerini yine sayd, dkt. Hepsi de Tanzimattan beri az ok yaplmtr. Sultan Hamid Hicaz demir yolunu bir mill eser olarak baarmad m? Hereke ve Zeytinburnu fabrikalar onun deil midir? Ama onun devrinde isyanlar, ttihatlar devrinde de olmutur. Bizim devrimizde de olmaktadr. Halk ynlarndaki mukavemeti bir trl skemiyoruz. Recep btn belgati ile birbirine giren terkipleri ve izafetleri ile bana hcum etti. Sonra, deti olduu zere, Falihiim gel barda bir ey ielim, dedi. Gnlm alacakt. Barn uzun iskemlesine kt. Birer kadeh bir ey smarladk. Nee ile bana dnerek: Bilmezsin seni ne kadar severim. Zeytindan yok mu, baylmmdr o eserdeki grlerine ve bulularna... diye iltifat etti. Hi bozmadan: Recep Bey ben Zeytindanda o kadar beendiin grlerimi ve bulularm 21 yanda not etmitim. On be yl daha olgunlatktan sonra grdklerimi demin nasl karladn dn.. dedim. Mustafa Kemal.. Mustafa Kemal... diyoruz. Yahut sen, Recep Bey... ocuklukta hi okumasaydnz, yahut bir softa ocana gitseydiniz, imdi birer yobaz olmaz mydnz? Memleket ne ekmezdi sizlerden? Recep tahammll adamd. dealist ve evkli idi. Fakat bizler bugn dahi inklplarmzn hemen arkasnda btn kylerde ilkokul temellerini atmamaklmzn ilesi iinde deil miyiz? 31 Mart, yahut Menemen veya eyh Sait, veya 6-7 Eyll.. Hepsi bir! Ayn ruh!

Bozkurt
Fransa ile aramzda bir Bozkurt hdisesi kt idi. Bin trl tartmadan sonra ii Lhey mahkemesi karar ile halletmekte mutabk kalmtk. Adalet Bakan rahmetli Mahmut Esat ve bir arkada svireye gittiler. Orada mehur Fransz hukukusu Fromageot ile buluacaklar ve bir tahkimname hazrlyacaklard. Meselenin en nazik taraf da bu tahkimname idi. Fromageot yle artlar ileri srmt ki eer tahkimname bu artlar zerinden yaplrsa, davay kaybedeceimize asla phe yoktu. Bizimkiler bir uzlama aresi bulamamlar. D Bakanl vastas ile Atatrke durumu anlatmlard. Geldikten sonra bize hikye ettiine gre Mahmut Esat tamamiyle mitsiz, ya227

tak odasna ekilmi bekliyordu. Bir tesadf olarak Hkimiyet-i Milliye gazetesine ait bir i iin Siirt Milletvekili Mahmutla beraber ankayaya gitmitik. Rahmetli lider yemek salonundaki ocan banda kitap okuyordu. Bizi dinlemee baladktan biraz sonra D Bakanlndan geldiler. Mahmut Esatn ifresini kendisine verdiler. Sabrla, uzun uzun dinledi. Dnd, tand. Fromageotnun artlarn deta tersine eviren bir telgraf dikte etti. Sonuna da, eer Franszlar buna raz olmazlarsa Trk heyetinin hemen geri dnmesine dair bir cmle ilve etti. Konumamz bitirmi, Mahmutla beraber yola kmtk: Canm, dedim, Paamzn dehasna phe yok ama, hukuku da deil a... Atatrk benden daha nce tanm olan Mahmut: yledir o... dedi. Ertesi gn tahkimnamenin Atatrkn diktesine gre yaplmasna Fromageotnn raz olduu haberi geldi. Meclis pek neeli idi. Dayanamadm: Bir gn nce kendisinden ayrldktan sonra Mahmutla aramzda geen konumay olduu gibi anlattm. Gld: Dorudur, dedi, ben hukuk pek bilmezsem de, Bozkurt iin Fransann Trkiye ile bir mesele karmyacan bilirim. Tevekkeli politikay imknlar sanat olarak tarif etmemiler. Atatrk vermei de, alma da bilirdi. Fakat daha ok ve daha iyi bildii ey neyin alnabilecei ve neyin alnamyacan, etrafndakilerden ve bugnklerden hibirine nasip olmyan bir grle kestirebilmesi idi. Milleti ne bouna hayale drr ve yorar, ne de yine bouna onun menfaatlerinden en kk fedakrlkta bulunurdu. Her ne ise, bir hayli zaman sonra soyadlar kabul edildii vakit Mahmut Esat adnn sonunda kelimeyi grmtk: Bozkurt Soyadn kendisine Atatrk vermiti. Arkadalarn ereflendirmekte, cephe veya cephe gerisinde, kendi yaptklarn sevdiklerine mal etmekte hi hasis deildi.

Gaf
Rahmetli Nuri Conker davud sesli, kelli felli, ok defa efendice zarifti. Atatrkn ocukluk ve asker oca arkada olduu iin meclislerinde, hava elverili olduu zaman, luballik ve Atatrkle aka etmek de yalnz onun imtiyaz idi. Selnik gazinolarndaki masa sohbetlerinden beri hatralar birbirlerini tamamlyordu. Mustafa Kemal daha kolaas iken bir akam: Fethiyi bykeli, seni bavekil yapacam, demi. Nuri Conker sormu: A birader ya sen ne olacaksn? Fethiyi bykeli ve seni babakan yapabilecek makam sahibi! Atatrk o makam sahibi olmutu, hatta Fethiyi bykeli de yapmt ama, Nuri Conker sadece sohbet arkada olarak kalmt. Sinirli zamanlarda bir hikyesi, nktesi veya akas ile meclisin zehrini giderir. Atatrkn pek ok hatralarn tazeler, rahmetliyi avuturdu. Eski kknde iken bir akam yine toplanmtk. Birka hanm da vard. Biri Atatrkn yaknlarndan idi. Misafirlerine birer birer ne imek istediklerini soruyor, garsona emir veriyordu. Sra Saracolu krye geldi. Saracolu ikici deidi. Bazen uzun saatler bir kadehle avunur, fakat herkesle beraber onun da neesi artard. Nuri Conkerin aksine de hi zarif deildi. Ltife etmek istedii zaman biraz kabaya bile kaard: Ben ampanya isterim, dedi. Misafirlerinin honutluunu pek kibarca her eyin stnde tutan Atatrk garsona: Beyefendiye ampanya getiriniz, dedi. Nedense ev sahipliini fazlaca stne alan hanm: Getirme, hatr iin sylemitir, kabilinden iaret etmi. kiler geliyor, Saracolu: ampanyam isterim, diye tekrarlyordu. Tatl sohbetlerine balamak iin acele eden Atatrk: Canm beyefendinin ampanyasn getirseniz a... diye garsona biraz serte bard. Hanm yannda oturduu Saracoluya, kimseye iittirmiyecek bir sesle, Eskiden beri hep ampanya m ierdiniz? demesin mi... Demesi bir ey deil, pek hassas olan Atatrk bunu duymasn m? kr bir saracn olu idi. Atatrk de nihayet bir gmrknn! Kpkrmz kesildi: Hanmefendi siz bu centilmenlerle bir mecliste bulunmaa lyk deilsiniz, dedi. 228

Bu szden hakl olarak fazla alnan hanm kalkt ve ekildi. Meclis buz gibi donmutu. Atatrk yzn asm, kimse ses karmyordu. lm sessizlii denen eydi bu. te o srada, Nuri Conkerin ark okumak iin boazn hazrlyormu gibi, ksrd iitildi. Hepimiz ona baktk. Pek cidd: L hayre fi hinne ve l bdde min hnne... dedi. Atatrk ban kaldrd: Nedir o? dedi. Yani efendim onlardan hayr yoktur, fakat lzumludurlar. Hanmefendilerimiz iin sylenmitir de... Hanmlar bile gldler. Bulut dalmt.

Fox
Foks Atatrkn son kpeinin addr. Birka yl eski ve yeni kkte rahmetli lideri elendir idi. nce ruhlu insanlar gibi Atatrk de hayvanlar severdi. Kurban kestirmezdi. mrmde bir tavuun boazlandn grmemiimdir, derdi. Foksu kendisine hediye etmilerdi. Daha nce de pek sevdii bir kpei varm ama, ona ben yetiemedim. Atatrk bu yenisine o kadar yz verdi ki, bir mddet sonra hemen hemen terbiyesini kaybetti idi. Bilrdo oynarken masann stne kar, bilyeleri yere yuvarlayp oynar, Atatrk de bu markla glerdi. Bereket yalnz misafirleri srmazd. Pek sert bir kpekti de! Trenlerde Foks Atatrkn aya dibinde dururdu. Galiba lk kadar onun da km resimleri vardr. ki fkras hatrmdadr: Eski kkte vilyetlerimizden birine tayin olunan bir zat bir gn kendisini resm ziyarete gelir. alma odasndan girer. Foks bir kede yatmakta. Atatrk masasnn banda, vali Bab- li protokolnden gelme olduu iin, oda iinde bir mddet yrdkten sonra, birdenbire yar beline kadar eilip yerden dedikleri Osmanl selmn verir. Cumhuriyet devri grenekleri iinde yetien Foks bu an hareketi grnce Atatrke bir fenalk yaptn sanarak frlayp adamcaz tam kaba etinden srr. Ne olduunu ne yapacan aran vali de tam tersine yere der ve ayaklar havaya kalkar. Biz glyorduk ama Atatrk pek sklyordu. Benim bulunmadm bir gece de mecliste konumalar olurken Foks, ok defa yapt gibi, masann altna girer. Isrmadn bildiimizden ayaklarmz altnda dolamasndan huylanmazdk. O gece rahmetli Reit Galipin iskemlesi yanna gelir ve oynarken pantolonunun paasn yrtar. Atatrk bundan da zlerek, dostu Reit Galipe hemen kendi terzisinde ahs hesabna bir esvap smarlamasn rica eder. Bu vakadan sonra eskice esvaplarn giyerek davete gelenler ve Foks masann altna girdike paalarn ona uzatanlar ok olmutu. Fakat Foks ondan sonra bir trl efendisini masrafa sokmad idi. Foks gitgide markl artrd. Dorusu biz de sinirlenmee balamtk. Nihayet bir akam geldiimizde Atatrkn elini sarl bulduk: Efendisini srmt. Kpei alp iftlie gtrmler, kontrol altna almlard. Yaknlar bir olarak ve sahibini sran kpekten artk hayr kalmadna inandrarak ldrlmesi iin msaade alabilmilerdi. iftlik mdr Foksun derisini doldurtup mze cameknna koymutu. Bir gn Atatrk gezmee gittikte mdr kendisini davet eder, derisi ot dolu, donuk cam gzl kpeini gsterir. Atatrk byk bir gnl acs ile ban evirerek: Onu ben severdim. Byle grmek istemem, kaldrnz onu... der. Yanlmyorsam, ertesi gn Foksu iftliin bir kesine gmmlerdi.

Metod
Atatrkn askerlikte ve inklplkta baar srlarndan birincisi tam zamann beklemek, ikincisi frsat karmamakt. lk defa Erzuruma gittii vakit halka mukaddes saltanat ve hilfet makamlarn yabanclarn basks altndan kurtarma balca hedefleri arasnda gstermiti. nklplk davalarndan hibirini zafere kadar kimseye sezdirmemitir. Fakat Vahidettin bir dman zrhls ile stanbuldan kanca padiahl kaldrmak iin eline geen bu frsat bir gn bile karmad. zmirde gazetecilerle grt srada Hseyin Cahit (Yaln) neden Ltin yazsn kabul ettirmee karar vermediini sorunca, bu suali hi de iyi karlamad idi. Ltin yazs aleyhtarl memlekette o kadar kuvvetli idi ki Merutiyet devrinde Klolu Hakk ile rahmetli Cell Nurinin kardklar Serbest Fikir dergisi bu yaz lehine bir makale yaynlad iin kapatlmt. Gn gelince de hepimizi artt. Biz komisyonda be yl ile on be yl arasnda bir mhlet dnen iki gruba ayrlmtk. lk yllarda her iki yaz birlikte retilecekti. Gazeteler yarm stundan balayarak yeni yaz ksmn yava 229

yava artracaklard. Bu fikirleri anlatt zaman: Bu i ya ayda olur, ya hi olmaz, dedi. Sonra ilve etti: Gazetelerde yarm stun eski yaz kalsa bile herkes onu okur. Hele i ve d bir de buhran karsa bizim teebbs de Enverinkine dner. Enver Paa eski yazda bir iml inklb dnmt. Harbiye Nezareti tezkerelerinde yeni imly kullanyor, Tanin gazetesinin bir kesinde her gn rnekler kyordu. Bu inklp bitiik harf sistemini kaldrmaktan ibarettir. Pek iptida bir slhat teebbs idi. Dnya Harbi knca yzst kald. Atatrkn ima ettii bu idi. apka meselesinde de en ileri dnenler uzunca bir intibak mhleti dnmlerdi. nce serbest vatandalardan istiyenler giyecekler, eer tecavze urarlarsa polis bunlar cezalandracakt. Gzler altktan sonra memurlara sra gelecekti. Atatrk Kastamonu ve nebolu seyahatine kt zaman biz byle olacan sanyorduk: O seyahatten Ankaraya apkal dnmt. Zaman gelmi midir, gelmemi midir, bu hibir tehis hatasna gelmez. Baarm devrimcilerin deha srr bu tehisi iyi koymaktr. Sonra da hemen yapmak, yolu dnlmez klmaktr. Atatrkn ne kadar beklediini dnmeyip de ne kadar abuk yaptn gren eski Afgan Kral Amanullah Han Ankaradan memlekete dnnde hemen harekete geti ve bu yzden tacn da tahtn da kaybetti idi. Bu memlekette daha nce balk inklplar olmutur: Rahmetli sadrazamlardan Tevfik Paa sark yerine fesin giyilmesi apka giyilmesinden daha g ve hdiseli olduunu sylemiti. Enver Paann asker bal gnelikli idi. Atatrk, inklplkta, Tanzimattan beri sregelen ilerleme savann miraslarndan pek iyi faydalanmay bilmiti. Gerekte Birinci Meclisin hkim olduu Anadolu devleti, stanbuldaki Osmanl devletinden ok daha geri idi. Okullarda resim derslerine bile tahamml etmiyor, sivil okul yerine medreseler ayordu. Biz zaferden sonra Mustafa Kemal devam ettii iin bir Bat devleti olduk: Bir Asya devleti de olabilirdik. Bir metodu da devrimlerini halk adna yapmak ve bilhassa ona benimsetmekti. Sanki halk istiyor da o halkn iradesine boyun eiyordu. Yobazlar bu iradeyi baltalamak istiyen halk dmanlar idi. Sarayburnunda yeni yaz nutkunu halk kalabal arasnda sylemi, sanki halkn emirberi olmutu. Nitekim o zaman Bykada Kulbne gittiimizde dans salonundan kendisini karlamaa kan frakl smokinli ve tuvaletli balo kalabalna bakm, bana dnerek: ocuk, o ii burada yapamazdk, demiti.

Resim
Rahmetli Yunus Nadi nazna katlandklarndan, kzd zaman da sevdiklerinden idi. Bunun sebebi vardr: Kuvay- Milliyenin daha ilk zamanlarnda Nadi stanbuldaki gazetesini ve rahatn brakarak, birka dzine harfle Ankaraya gelmiti. Baca isi ile mrekkep yapma usullerinin kefedilmee urald o yokluk gnlerinde gazete karmak ne demek olduu kolay tahmin olunabilir. Nadinin Yeni Gn bamsz olmakla beraber tam Mustafa Kemalci idi. Sakarya ve Bakomutanlk meselesi gnlerinde pek iyi bir mcadele yapmt. Atatrk deerleri ve hizmetleri unutmaz, pek ok kusurlar bu deerler ve hizmetler hatrasna balard. Nadi neeli evkli, cokun mizal idi. Atatrk meclislerinde fazla keyiflenmilie vurarak iini dkerdi. Gzlerinin birini yummasndan sze koyulmak zere olduunu hissederdik. ark bile sylemee merakl ise de sesi benimkini aratacak kadar fena idi. Bir akam, eski kkte, pek devrimci bir nutuk ekiyordu. Kendisince bakasnn iitmesini istemedii tehlikeli eyler sylyordu. Bir aralk arkasna doru bakp dnd ve durdu: Dinliyen birini grmt. Atatrk glerek: ekinme... Benim o... dedi. Nadinin arkasnda Atatrkn cama dayal btn bir boy fotoraf duruyordu. lk zamanlar, sabah trenine yetitirmek iin o saatlerden sonra otel odasnda yazya oturmasna aardm. Semizliinin ve ounca durgun hlinin hi umdurmyaca kadar tetik ve alkand. stanbulda Cumhuriyet gazetesini karyordu. Bu gazete uzun mddet Atatrk tek gazete olarak kalmt. stanbulu muhalefet havas sard zamanlarda da hayli srm sarsntlar geirmise de davaya ballndan hi ayrlmamtr. Nadi samim devrimci idi. Eski Malmat mektebinden, hemen hemen Muallim Naci edebiyatndan olmakla beraber, Merutiyet Trklnn dil prensiplerini benimsemi, Osmanlcasn Trkeye doru zmt. Bu yalnz ekil bakmndan Trke, slp ve lehe bakmndan Osmanlca idi. Sonra ikinci fedakrla sra geldi: Atatrk kendini seven yazarlar, bir mddet, tamamyla z Trke denemelerine davet etmiti. Bu benim yaz mrmn en skntl gnleridir: Trkeden baka hibir kelime kullanmamak, sonra da zevklerimden ayrlmamak! 230

Ben kolay ve abuk yazarm. O zamanlar drtte bir stunluk bir ey yazabilmek iin bir iki saat urardm. Yemek masasn yaz masasna evirmitim: Etrafnda dner, dururdum. Hem Atatrkn meclisinden, hem onun gazetesini emanet ettii adam olmak gibi iki erefli mesuliyetle sanat kayglarm arasnda ne yapacam arrdm. Kendisi ise bizden fazlasn yapyordu. Nadi kolayn yle bulur: Yazlarn kendi slubu ile yazar, sonra ieriye vererek Tarama dergisine gre z Trkeye evirtirmi. Bu yazlar hatrlarm. Asllar kendinin olmasna ramen, zerlerinden iki gn geince, Nadinin de onlar anlayamaz olduuna phe bile etmem.

Soyad
Soyad Kanunu zerine Atatrke bir merak geldi idi. Daha dorusu onu bu meraka meclisine gelmi olanlar drmtr: Herkes soyadn ondan almak hevesinde idi. O da tutar, karsndakinin hal tercmesini sorar, bandan geen vakalardan birer harf veya hece seer, sonra bunlar kartrp soyad olarak takard. Bylece hayli garip isimler meydana gelmitir. Ben bir sabah Tarama dergisini am, ilk sayfalarda en sevimli kelimeyi soyad almaya karar vermitim. Atay o sabahki semenin eseridir. Hemen gazetedeki yazlarma da yeni imzam koymaa baladm. Atatrk bir akam serzeni dahi etti: Sen kendine soyad bulmay bana brakmadn, dedi. Her gn yazyorum. Sizin bu ie ne kadar deer verdiinizi bildiimden bir gn bile ge kalmak istemedim, yollu cevap vermitim. smet Paaya nn adn o vermitir. Fevzi Paa, aile gelenei olduu iin, akmak isminde srar etti. Atatrk hi holanmad ama, rahmetliyi krmad: Tuhaf ey, soyad stnde akar almaz gibi alaylar yaplmasndan da ekinmiyor. akmak.. akmak... Bir komutan iin hi de ho deil... demiti. Kendi soyad ona, biraz yardmla rahmetli Safvet Arkann armaandr. Safvetin bulduu Trkata idi. Mecliste hayli tartldktan sonra daha ahenkli ve manal olan Atatrk eklinde girdi. Soyad gnlerinin ltife bir hatras vardr. Dil davas ile uraanlardan ve d bakanl ykseke memurlarndan Osman Grandi safa bir adamd. i d bir, fakat ii de d da birbiri kadar dzd. Grandi, Mussolininin d bakannn ad idi. Bir akam: Ne tayorsunuz beyefendi bu soyadn? diye sordu. ok eskidir, tarihdir, efendim... cevabn verdi. Ne imi tarihi bakalm? Yannda bulunan bir arkada, gaf yapacan bildii iin, eteini ekmiti. nce ona dnp ve hibir triz maksadiyle deil de, acaba syleyecek bir ey mi var, gibilerden: Siz mi ektiniz eteimi? diye zavally iyice sktktan sonra izah etti! Efendim, dedi, cedlerimizden biri gemi ile Msrdan geliyormu. Teknenin kaptan imi. Yolda byk bir frtna km: mdat gelinceye kadar iindekiler hepsi boulmular, fakat ceddim grandi direine kt iin kurtulmu. Soyadmzn hikyesi bu. Atatrk: Ne? Ne? dedi, btn gemisindekiler boulduktan sonra yalnz kendi cann kurtaran kaptann hatras m? Beyefendi yalnz bu sebeple onu braknz da bir Trke ad taknz, dedi. Deitirildi ve bylece dil toplantlarndan talyan D Bakannn glgesi silindi idi.

Sarayl
Anatole Francen husus hayatna dair okumu olduum kitapta houma giden fkralardan biri u idi: nl Fransz edebiyatsnn sosyalist olduunu iiten Rus ihtillcisi bir kz Parise gelir. Proleterya tanrlarn birer birer tanmak meraknda olduu iin onun da adresini arar ve bulur. Bir sabah ziyaretine gider. Belki de bir at arasnda bulacan sanrken adresteki numaray bir konak kapsnn kenarnda okuyunca aar. Bir defa geldiinden kapy alp girer. Zengin bir hol, ssl ve yaldzl eya, antikalar ve biblolar ortasnda stadn yanna alnmasn bekleyerek bir mddet durur. Fakat hayalleri krla krla yle bir ruh skntsna urar ki konumak bile istemiyerek geri dner. ok yllar getii iin iyi hatrlayp hatrlamadm kestiremem. Fakat hikye aa yukar byle idi. Ben de ilk Rusyaya gidiimde ihtillcileri, Lenine ait fotoraflarda grdmz krk dkk eyal 3x4 veya 4x4 hcrelerde yatp kalkar biliyordum. Kremlinin alma yeri olarak kullanldn sanrdm. O vakit Trkiyeden gelen ziyaretilere pek itibar ederlerdi. Bu gidite D Bakan Tevfik Rt Arasla beraberdim. Davetlerin zenginlii, ziyafet salonlarndaki sofra ile ii ve zek takmnn giyini, yiyi ve alveri kooperatifleri arasndaki badndrc tezat hayallerimi hayli krmakla beraber: 231

 Bunlar yabanclar iindir belki... diye dnrdm. Bu seyahatte stalin mstesna, teki Bolevik byklerini tanmtm. ounun ikicilii dikkate arpyordu. Babakan Rikofun bizim elilik davetinde ocak banda hastalandn grmtm. Bir byk komutan da yaverleri koltuuna girerek salondan karmlard. Benim eski Rus romanlarndan hatrmda kalan soyucu snf lemleri, imdi grdm bu proleterya lemlerinden pek farkl deildi. Yeni Rusya kitabn yazmak zere d bakanndan sonra bir mddet daha Moskovada kalmtm. Dnme yakn klavuzum geldi: Eer kabul ederseniz bu akam Babakan Yardmcs Bay mite davetliyiz, dedi. Uzak mdr oturduu yer? Hayr, onun Kremlinde bir yeri vardr. Kremlin... Daha o zamanlar bile, nk henz byk ldrmeler ve Viinski mahkemeleri devrinden hayli ncedeyiz, Kremlinin etrafnda dolamak dahi tehlikeli idi. Ancak Ortaalarda kral ve derebeyi saraylar bu kadar sk ve sert ve sra sra emniyet kuaklar altna alnm olabilirdi. Akam st resmi bir araba geldi, bizi oturduumuz yerden ald. nce Kzl Meydan kaps karakolundan vesikamz gsterip vize aldk. ki kzl asker veya polis otomobilin iki kenarna sradlar. Bir baka kapda bizi daha i halka polisine devrettiler. Nihayet saraya gelebildik. Meer sarayn birok ksmlarn pek konforlu apartmanlara blmlerdi. imdi bekr olduu iin ufaklarndan birinde oturuyormu: Bu ufak tip, imdi Ayaspaa veya Srpagopta bin be yz, iki bin liraya kiralananlar apnda idi. Bundan baka parkerleri, shh tesisleri, eyas, hepsi lks standartta idi. Benim hayallerimin hibir kanad kalmad ama, Anatole France grmee giden saf ihtillci kz gibi tanrm bulmaya gelmemi olduumdan bilkis sevindim. Bir mddet sonra bir kadn ve erkek geldi. kisi de opera sanatkr imi. Sonra bir gen balerin geldi. Ellerinde Rus folklor alglar ile bir iki kii birka misafir daha geldiler. Eski arlk Rusyas ziyafetlerinin hikyesini okumusunuzdur. nce bol bir meze sofras, sonra yemek, sonra yine meze sofras, yani sonu gelmiyen bir iki ve yemek sefahati! Bu da tpk yle idi. Votka iiyor, tereya has ekmekle hayvar yiyor, sonra arklar dinlemek ve danslar grmek iin salona dnyorduk. Gen balerinle ben de bir iki defa dans etmitim. mrmde bu kadar zengin bir husus gece geirdiimi hatrlamyorum. Rusa bilmediim iin aralarndaki pek evk uyandrc konumalar hakknda bir fikir edinemedim. mit sevimli bir adamd. Bir aralk dvme demirden iki atletin boumasn gsteren bir statet getirdi: Bu gecenin hatras olarak hediyemi kabul ediniz, dedi. Sabah vakti ayrldk. Ben koltuumda arca statet, artistler sarho ve ba ak, hep beraber o in grnse hesap veren, cin gese syaya ekilen, yasak eski mabetlerden yasakl sarayn muhafzlar arasndan gle oynaa ayrlmtk. urasn da unutmadan sylemeliyim ki apartmandan son kan bendim. Vestiyerde bir kadn apkas unutulmu olduunu grmtm. Bugn bunlar yazarken kimseye bir fenalk etmeyeceimi biliyorum. Ertesi gidiimde Rikof ldrlmt. miti sormakla kabalk ettiimi hissettim. nk Rusyada adres sorulmaz. Belli ballardan ise ya yine bir davette karlarsnz, yahut tasfiye lmnn sillesine uramtr.

Serbest Frka
Atatrk Serbest Frkay niin kurdu? Bu baka bir hikyedir. Ben o zaman memleket dnda idim. Dndmde Atatrk, smet nny Yalovada bulmutum. Atatrk hkmet tenkitilerine yeni partiye katlmalarn tavsiye ediyordu. Geri air Mehmet Emin Bey hkmeti ne yerer, ne de verdi. lk akam sofrada onu da grmtm. Atatrk: Beyefendi, biliyorsunuz, bir muhalefet partisi kurduk. Bu da bir vatan vazifesidir. Arkadalar takviye buyurmak istemez misiniz? dedi. Emin bey pek saf, yrei temiz bir efendi idi. Hemen: Emredersiniz, dedi. Atatrkn yeni partiden olan hemiresi yan yan bakt: Bize hep byle beyleri veriyorsunuz, (beni gstererek) u arkadanz verseniz a... dedi. Atatrk: Btn gazeteciler sizden. Bir tane de bana braknz, cevabn verdi. Ben bir muhalefet partisinin hi sras olmad fikrinde idim. Konumalarm Atatrkn houna gitmemi olmal ki bana ertesi gn yaknlarndan biri ile haber yollayarak ihtiyatl olmam tavsiye etti: Dorusu iki partili meclislere pek alacaa benzemiyordum. Bugnden tezi yok. Ankaraya gideceim, de232

dim. Giderken smet nny grdm. O da muhalefet gazeteleri ile mcadeleye girmemekliimi syledi. Muhalefet partisi daha o zaman Yalova kylerine din tahriklerine balamt. Devrimler tertze idi. Sonunda Atatrkn bir are bulacandan phe etmemekle beraber, serde genlik de var, kendimi nasl tutacam dnyordum. Ankarada ilk defa Bayndrlk Bakan olan Recep Pekeri grdm. Bana ilk suali u idi: Mustafa Kemal, smet Paay m tutacak, Fethi Beyi mi? Btn Meclis de ayn tereddt iinde idi. Ama hepsi Recep gibi deildi. Byk ounluk, eer ikinci ihtimali kuvvetli bulsa, hemen yeni partiye kayacak hlde idi. in iin bir kaynamadr, gidiyordu. O vakit Yalova nasihatlerini unutarak Hkimiyet-i Milliyede Politika stununu atm ve devrinde hayli akisler brakan polemiklere baladm. Yeni parti ileri gelenleri Atatrkten beni susturmasn istemilerdi. Yalnz bu yzdendir ki yazlarma devam edebildim. Atatrk arta gelmezdi. Bundan baka o sra Atatrkn kulana gelen en ac haber, en yaknlarndan birinin Yalova kylerinde, kendi aleyhinde, din propagandas yapm olmas idi. (1) Yeni muhalefet ilk ocaklarn tekkelerde ve medresecilerle kuruyor, irtican her trlsne serbeste yaslanyordu.

Merak
Atatrk giyime, ev ve eya dzen ve temizliine pek merakl idi. Askerler arasnda sivil kyafete iyi alanlarn banda geldiini sanyorum. Evi de hibir zaman bekr kokmamtr. Arkadalarnn, hatta uzaktan tandklarnn yeni yaptrdklar evleri gezer, banyo ve shh tesislere bilhassa dikkat ederdi. Bir dostuna misafir gittii zaman da, eer naz geerse, tenkitlerini esirgemezdi. Duvara asl eylerde en kk irilii grr, kalkp dzeltirdi. stasyon binalarna bile gittii zaman: Banyosu nerede? diye sorular, her gn ykanma detini en mtevaz Trk yuvalarna kadar sokmak iindi. Banyo, evlerimizde Atatrk devrinden sonra harclem olmutur. Kendisi harpte ve siper hayatnda bile evinde olduu gibiydi. Misafir gittii evlerde ev sahibi ile konuarak eyann yerlerini deitirdii olurdu. Yemek odas dar ve skntl bir odada ise, ve yemee kalacaksa, sofray salona tamaktan enmezdi. Atatrkn misafirlikleri tesadf olmakla beraber ev sahiplerini rahatsz etmezdi: Kendi mutva, ok defa, gittii evlere yardm ederdi. Bir gn imdiki Atatrk Bulvarnda taral bir zenginin yaptrd bir buuk katl byk kk geziyorduk. Tesadf ev sahibini de orada bulmutuk. Adamcaz bir gn Atatrkn kendisine de urayacana ihtimal verdii iin mimar hem yapnn, hem demenin hoa gider olmasnda serbest brakm, hibir fedakrl esirgememiti. Salonu, yemek odasn, yatak odalarn dolatk. Sonra aa kata indik. Bir odada muamba rtl kt bir masa, ayn ktlkte bir iki dolap, duvar kenarlarnda da yer minderleri vard. Ev sahibi byk bir saflkla: Paam efendim, biz oluk ocuk burada yemek yer, otururuz, diyordu. Fakat ne de olsa Cumhuriyet okullarnda yetien ocuunun imdi st kata km olduuna phe eder misiniz?

Dneme
Moskovaya son gidiim 1932dedir. Milletleraras yazarlar kongresine katlmtk. Bu seyahatte, Komnist Partisinin ve hkmetinin haberi var yok bilmiyorum, nk o zamanki Mill Savunma Bakan Voroilof ne yaptn bilmez bir serseri olduunu beni davet ederek sylemiti. Lehli aslndan olduunu iddia eden biri bana lzumundan fazla sokuldu idi. Hkimiyet-i Milliye Bayazar ve Atatrkn yaknlarndan olduumu bildii iin bu sokuluu manal idi. Henz pek almamakla beraber dilinin altnda bir eyler dnp durmakta olduunu seziyordum. O zamanki bykelimiz Hseyin Ragpa bahsettim: Aman, dedi, bu srada hlleri bir tuhaf... Biraz daha demee bak, belki faydal eyler reniriz. Beni komnist davasna ekmek, yahut herhangi bir ibirlii teklifinde bulunmak gibi hemen kat tavr taknlmak gereken bir konuma olmad iin temaslarna glk gstermedim. Nihayet bir gn: Byk haber, dedi. stalinin pek yaknlarndan iki arkada sizinle grecekler. ki memleket aras mnasebetler iin bu frsat nimet bilmelisiniz. Sovyetler Birlii - Trkiye mnasebetlerinde tam dnm noktas tarihine rastlad iin teferrat ile aklmda tutmuumdur. Otele benzer bir byk binann bir yatak dairesi salonuna benzer husus bir odasnda idik. le yemei vakti idi. Biri ksa sakall, biri tral iki Rusa konuan, sonra gsnde byk ihtill nianlarndan birinin 233

rozeti bulunan ve Trke konuan nc adam... Hepsi birbirinden dikkatli ve beyaz ceketli drt garson da hizmet ediyordu. Bir garson bile ok olduuna gre bunlarn kontrol polisleri olduunu tahmin etmitim. Sz yle atlar: Sizin partinizde sollar ve salar vardr. Biz bir gn salarn hkim olmyacan bilemeyiz. Bunlara gvenemeyiz de! Bizim partide yalnz Mustafa Kemal vardr ve onunla beraber olanlar... yollu sze balayarak. Mustafa Kemalin Rusya ile Trkiye emniyetlerini bir tuttuunu, hatta bir gn smet Paa ile beraberken: Politikamz bir daha bu iki milleti kar karya getirmemektedir! dediini, pek samim anlatmaa koyuldum. Anlattklarmn hepsi doru idi. Sovyetler Birlii bizden yz evirmedike, bizim Sovyetler Birliini pheye drecek herhangi bir harekette bulunmamz veya harekete katlmamz ihtimali olmadn bilirdim. Maksadm, eer bunlar stalinin adamlar ise onun kulana en doru haberlerin gitmesi idi. uras da var ki o zamana kadar Moskovadan henz dostluktan baka bir ey de grmemitik. Szc: Hayr, dedi mesel Mir Fevzi Paaya Baky vaadetseler, ve bu taviz zerinden aleyhimize bir ittifak arasalar Fevzi Paa bunu reddetmez. Bizde byle bir ayrlma olamyacana dair uzun boylu ve bouna dil dktm. Nihayet tarihi sz azndan kt: Trkiye bir emperyalist harbinde bizim iin ya sed ya srama yeri vazifesi grr. Onu mu grr, bunu mu grr, szler, ahslar ve antlamalar bizi inandrmaz. Ancak rejim beraberlii ile emin olabiliriz. Bu sze dikkat edin. O zamanlar peyk kurulular yoktu. Derin bir i krkl ile stanbula dndm. Dil Kurultay gnlerinde idi. Dolmabahe Saraynda Atatrk grdm. Batan baa hikyeyi anlattm. Pek dikkatle dinledi. Sonra: smet Paa rahatsz yatyor, git kendisine de anlat, dedi. smet Paa ayn byk dikkatle dinledikten sonra: Karahan bize eli geliyor. Seni elilie davet ettikleri zaman btn bunlar olmam gibi davranacaksn. Yazlarnda eski dostluk edebiyatn deitirmiyeceksin, dedi. Dorusu bizimkiler Sovyetler Birlii ile Trkiyenin aras bozulmamak iin, en etin glklere katlanmlar, Moskovann kafasndan Trkiyeyi peykletirmeyi geirmeksizin dost olarak tutmasna almlardr. Fakat dn de 1932 Dil Kurultay gnlerine rastlayan esrarl toplantdaki dntr. tehlikelerinden kurtulduuna ve byk kuvvetler arasna yeniden katldna inanan Sovyetler Birlii, artk yeni politikasna sarlmt.

Savarona
Hele o ilk yllar Ankarasnda deniz onulmaz bir sla nbeti gibi sk sk teperdi. Ne kadar da genmiiz: kide bir stanbula gelirdik. Yatakl ve yemekli vagon yoktu. Kprler ve yol bozuk olduundan seyahat yirmi drt saat srerdi. Polatlda trenden iner, istasyon lokantasnda le yemeini yer, Eskiehirde yine iner, akam yemeini yerdik. Kompartmanlar tahtakurulu idi. Alk olmyanlar uyuyamazdk. Ve sabaha doru zmitte deniz havas alnca hepsini unuturduk. Atatrk neden sonra yazlar stanbula gelmee karar vermiti. Balca zevklerinden biri atana ile Boaz gezileri yapmakt. Yallar syrarak geerdik. Atatrk halk ile, kalabalk iinde yaamak merakls idi. Halkn elendiini grmekten zevklenirdi. Bazan, mesel Kalam koyunda, motr kayklar arasnda durdurur, deniz seyranclar ile har neir olurdu. Henz denize girmiyordu. Biraz yzmei sonradan rendi. Bir gn sormutum: Paam Selnikte doup bydnz. Hi denize girmez miydiniz? Aman ocuum, o zaman soyunup denize girmek ne demekti, nasl bakarlard insana... demiti. Atatrkn stanbul bahtiyarlklarndan biri Floryay kefetmesi olmutur. Birka gidip gelmeden sonra plj canlandrmaa karar verdi. Deniz kk, alaturka deniz hamam gibi bir eydir. Atatrk denize o kadar ihtirasl balanmtr ki yllarca yaz aylarn deta su iinde geirirdi. Yzme ve krek idmanlar yapard. Burada da halktan ayrlmazd. lk projeye gre Atatrk kk kumsaln sonundaki bir tepecik stne yaplacak, aada da bir banyo yeri hazrlanacakt. Kalabalktan uzaklama istemedi. Yine ilk projeye gre demir yolu geri alnacakt: Canm, dedi Ankarada da banda yayorum. stanbulda saraya hapsoluyorum. Brakn burada gelenleri gidenleri greyim. Hi olmazsa tren grlts duyaym. Son zamanlarnda ileyi grm, pek sevmiti. Yaasayd orasn da canlandracakt. Byke tekne olarak emrinde Erturul yat vard. Marmara iin yaplm olan bu yatla bir defa Karadenize kmt. Sert bir havada yat az daha batyordu. Memleket kylarn dolamak zere stanbuldan uzaklanca deniz234

yollarnn bir yolcu gemisini seferden alkoymak lzm geliyordu. Atatrk sk sk halk ve memleketi grmedike rahat edemezdi. Karayollarmz yoktu. Ya tren, ya gemi ile dolamak gerekiyordu. te Atatrke yeni bir yat alnmak fikri bu ihtiyatan domutur. Amerikal bir milyoner kadnn yaptrm olduu Savarona, galiba Amerikaya sokulamad iin pek ucuz alnmtr. Bu yat Hitler de kendisi iin istemiti. Fakat ilk grmeye giden biz olduumuz iin Atatrke brakt. Plnlarn grm ve yat pek beenmiti. Ne kadar yazk ki yat geldii zaman Atatrk lm hastas idi. Pek sevdii bu yatta ok zamann yatakta geirdi. Bir hazin sz vardr: Bir ocuk oyuncan bekler gibi bu yat beklemitim. Mezarm m olacak bu tekne benim? Atatrk lm yatana Savaronadaki kamarasndan bir koltuun iinde ancak gtrebildiler. Yat Dolmabahe Saray nnde boynunu bkerek Atatrk bouna bekledi.

Saflk
Dil iine dair yaznz okudum, tebrik ederim, dedi. Birka defa sylediim zere Atatrk mbalal saylabilecek kadar teviki idi. Verdiinin kendinden bir ey eksilttii vehimine veya gururuna den hasis ruhlulardan deildi. D Bakanlndan olan yazar: Estafurullah! dedikten sonra ilve etti: Efendimiz daha iyi alacam, daha ok yazacam ama, rahat deilim. Ankarada kiralar pahal olduundan iyi bir ev tutamyorum. Hizmeti kt. Tabi arabam yok. Bunlar olsa dil meselesinde daha cidd hizmetlerimi grrdnz. Atatrk bize doru gzlerini krparak, ona: Ne yapmal acaba? Bir are dnyor musunuz? diye sordu. Var efendim, bir aresi var. Beni yle ii gc pek olmyan bir yere eli gnderseniz... Bina devletindir. Hizmeti aylklarn hkmet verir. Resm araba vardr. Artk kendimi dil meselesine vermekten baka kaygm kalmaz. Hi bozmad: Pek isabetli dnmsnz. Hatrmza gelmediine esef ederim. (Garsona) Ltfen beyefendiye bir kalem kt getirir misiniz? Kalemim vardr, efendim. O hlde yalnz kt! Kt geldi, Atatrk: Yazar msnz? dedi ve dikte etti. yle bir ey: Sayn Tevfik Rt Aras, sratle beyefendiyi bir elilie tayin buyurunuz! ok teekkr ederim. Fakat inanmaz ki... Niin? Yaz benim. mza da yok. Getiriniz imzalaym, dedi ve imzalad. in tuhaf, ertesi gn D Bakan daha odasna girer girmez ilk ziyaretisi bizim eli aday olmas idi. geciktike ankayada yaverlerin telefonunu ayor ve Atatrkn o kadar kat emrinin hl yerine getirilmediinden ikyet ediyordu. O ktlkta eski yazarlarmzdan birini de Tiranaya eli yollamlard. Bir yaz tatilinde stanbula gelmi, saraya uram. Atatrke haber verdiklerinden, Arnavutluk ve Zogo hakknda bilgi edinmek iin, akam yemeine davet etmiti. Atatrkn byk derdi Zogonun cumhurreisi deil de kral olmak isteyii idi. Fena halde kzyordu. Eliye sordu: Sizin dndnz nedir? Cumhurreisi mi kalacaktr, yoksa kral m olacaktr? Biraz dnd: Kral olamaz efendim, dedi. Niin? Henz kralla liyakat kesbedememitir efendim, cevabn vermesin mi? Bu cevap bizim alaturka eski yazarn henz liyakat kesbedemedii bir makama naslsa kabilmi olduunu isbat etti. Bir akam dalgnca bakanlarndan biri ile u konumay dinlemitik: 235

 Paa hazretleri... Ne demek paa hazretleri? Paa hazretleri yok. Paalk yok. Bundan sonra bana paa demeyiniz. Bastne Paa Hazretleri!

Kara Haberci
Zeks kadar hafzasna aardk. Hi dikkat etmez grnd konumalardan bile hibir ey unutmazd. Aramzda on alt-on yedi ya fark varken ve ben henz otuz yalarnda iken, bir akam nce sylediklerimi ertesi akam onun azndan duymakla hatram tazelemi olmazdm: Neler sylemi olduumu da renirdim. 1922deyiz. Bir konuma srasnda: Paam izin verir misiniz, sizi ilk defa nerede ve nasl tandm anlataym, dedim. Tanmam da uzaktan uzaa idi. Evet efendim, dedi, (alayl) msaade buyurunuz da ben anlataym: Hac Adil Beyle beraber Edirneden Dimetokaya gelmitiniz. Biz de valiyi karlamaa kmtk. Siz bir gazeteci idiniz. Arabasndan beraber indiniz. Tekrar binilecei srada hi olmazsa Fethiyi yanna alacan ummutuk. Enverin korkusundan arabasna tekrar sizi armt. 1936dayz. Parlmentolar aras konferanslardan birine gittim. ki buuk ay kadar memleketten uzakta kaldm. Dndmde Atatrk Floryada idi. Gndz yaverler dairesine gittim ve rahmetli bayaver Celle akam kadar arkadalarla konuacam, beni mmkn olduu kadar ge haber vermesini rica ettim. Bir aralk nbeti geldi, Atatrkn kendisini ardn syledi. Cell gitti ve dnd, bana: Gider gitmez, bekliyenlerden kimse olup olmadn sordu. Senin adn syledim, hemen gelsin diye emretti, dedi. Kalkp gittim. Deniz kknn ak bir kesinde smet nn ile beraber oturuyorlard. Hemen sezindiime gre ikisi de sinirli idi. Sebebini sonradan rendim: nn, Trk paras ile oynamaktan ekinirdi ve baz maliyecilerin enflsyoncu telkinlerine kar iyice dayatrd: Mesele yine bu idi. Beni grnce: Yahu aylardan beri yoksun, gidip grdklerini anlat, bakaym. Rastgele konudan konuya sradk. Bir hayli zaman geti. Davet listesinde bulunanlar gelmeye baladlar. Kalabalk artnca: Yemek salonuna geelim, dedi. Artk pek az da imiyordu. Henz ikinci veya nc yudumda idik. Sonradan anlattklarna gre akam nce iki arkada arasnda hi de ho olmyan bir hdise gemiti. Bahis tazelendi, Atatrk bir aralk bana dnerek: O akam sen de burada idin. Nedir intiban? diye sordu. Damarlarmn iinde kan donmas gibi bir ey hissettim. Atatrk hasta idi. En kuvvetli, en salam, en sarslmaz melekelerinden biri olan hafzas kmt. Henz o gn geldiimi hatrlattm. Elini alnndan geirdi, bir mddet dnd: Evet yle! dedi. Madd takati de gittike azalyordu. Biz hibir yorgunlua Atatrk kadar dayanamazdk. Hibirimiz onun kadar devaml alamaz, onun kadar uykusuz kalamazdk. Yemeklerden nce bir mddet bilrdo oynard. Bu onun bir eit sporu idi. Holde kendisini seyrederdik. yi oynard. Rakiplerinin banda smet nn gelirdi. Kzm zalp, Safvet Arkan, Nuri Conker gibi bir hayli oyuncusu da vard. Bu spor bazan bir saatten fazla srerdi. O yl Ankaraya dndkten sonra, akamlar yine yukar kattan inince bilrdo odasna geiyor, istakay tebeirliyor, bilyalar sralyor, fakat bir iki vurutan sonra brakarak sinirli olduu ancak sezilen bir sesle: Sofraya geelim, diyordu. Sk sk asabilie kapld grlyordu. Hekimlerinin htralarnda sonradan okuduumuza gre btn bunlar vakitsiz lmnn kara habercileri idi.

Gazi
Atatrk henz Gazi Mustafa Kemal Paa idi. Benden ona dair bir kitap iin nsz istemilerdi. Kitap kmad iin nsz de bende kalmtr. Onu bugn bu fkralarn son sz olarak sizlere sunuyorum: Gazinin hal tercmesi, yeni Trk devletinin tarihi demektir. Tarihimizi bilmek iin, Gaziyi renmeliyiz. Gazi, yaratc bir enerji kayna... Yeryznde kara topraktan, yeil ottan, tatan ve tuzlu sudan baka ne varsa, hepsi byle yaratclarn eseri deil midir? Hava, su ve topran iindeki byk kuvvet esrarlarn onlar sezip 236

bulduklar ve maddeletirdikleri gibi, insann kan, kemii ve siniri iindeki kuvvet esrarlarn yine onlarn gzleri grr, kafalar bulur, karar ve fiilleri hakikatletirir. Onlarsz aradmz bulamazdk. stediimize ulaamazdk. Yaptmz yapamazdk. Gaziyi bilmek insann insanlna vcut veren yaratclardan birinin hayat ve eserini renmek demektir. nsanlk aac bir Gazi yemiini vermek iin, nesillerce, saysz yaprak rtr. Pek azmz Gazi gibi doarz. Herkes buhar, mikrobu ve elektrii kefetmez: Fakat kefetmi olanlarn metotlarn renmek, byk bulular ve yaradllar tamamlamak ve faydalandrmak iin lzmdr. Gazinin eserlerini devam ettirecek olanlar, Gazinin baarma metotlarnn neler olduunu renmelidirler. Bir hakikat nasl kark deilse, Gazi de sadedir. Uzaktan anlalmas kolay grnr. Cazibe kanununun kendilerinden nce bulunmu olmasna esef edenler az deildirler. Fakat ilk hayvann yrmesinden de nce balyan dmek, o kadar basit srrn sylemek iin asrlarca deil, devirlerce ve alarca Newtonun akln beklemitir. Byk eserlerde tesadfn rol pek az olduu gibi, artk byk eser yaplmas imknszlaacak bir zaman da olmyacaktr. Bizden sonra gelecek yaratclar henz domadlar: Onlarn btn erefleri, anlar ve eserleri, her ne olacaksa, domu ve doacak olanlar iin byklk frsatlar deil midir? Gazi yeni Trkiyeyi ocukluundan beri kendi benliinin dibinde yaratmaa balamt. yle bir zek gibi, yle bir dn ve duyu kabiliyeti gibi, onun sabr ve enerjisi olmadka ona benzeyemeyiz. Bir fkrasndan, bir hikyesinden, bir yaz veya nutkundan hemen anladmz sandmz Gazi, aradka yeni bir sr verir. Yaklalan bir da gibi byr. Asl onu elimizle tuttuumuz zamandr ki artk tamamn hi gremeyiz.

***
Bir kitap yazlrken Atatrkn nutku, Rauf Orbayn, Ali Fuad Cebesoyun, Afet nann, erkez Ethemin, Damar Arkolunun hatralar ve Tevfik Byklnn yazlar gzden geirilmitir.

237