Y RM NC YZYIL SOSYOLOJ S NDE KENTSEL YAAM Urban Life in The Sociology of Twentieth Century

Cevat ZYURT*

BA SBED 18(1) 111

Z
Aratrmann Temelleri: Modernlemenin ileri aamalarnda kr-kent ayrm ortadan kalkarak, kentsel yaam tm toplumsal ilikileri kuatr hale gelmitir. Gnmzde toplum hakknda konumak, bir anlamda kentsel yaam hakknda konumaktr. Bu olgu, kent zmlemelerini sosyolojik ilginin merkezine yerletirmitir. Aratrmann Amac: Bu makalede, 20. yzyl sosyoloji yaznndan hareketle, modern kentlerde toplumsallk biiminin, toplumsal ilikilerin ve yaam biiminin dnm irdelenmektedir. Kentsel yaamda ahlakn durumu ve topluluklarn deien ilevi almann temel eksenini oluturmaktadr. Veri Kaynaklar: almann erevesini Wirth, Simmel, Sennett ve Baumann gibi sosyologlarn kentsel yaam zmlemelerinde ortaya koyduklar gzlemleri ve tezleri oluturmaktadr. Bu sosyologlarn konu hakkndaki almalar birincil veri kaynaklarmz oluturmaktadr. Ayrca bu sosyologlarn dncelerinin aktarld, tantld ve eletirildii ikincil metinlerden de yararlanlmtr. Ana Tartma ve Sonular: 20. yzyln balarnda, geleneksel toplumsal ilikilerin modern ketlerde zlmeye balad gzlemlenmekteydi. Sosyologlar bu durumu, topluluk kayb ve anonimlemeye doru hzl bir ynelim olarak deerlendirmilerdir. Oysa 20. yzyln ortalarndan itibaren kentsel yaamda yeni birincil ilikilerin ve yeni topluluk biimlerinin ortaya kt grlmtr. Toplumun btncl olarak kentlilemesi, klasik sosyolojide farkl zamanlarn ve farkl meknlarn toplumsallk biimi olarak kavramlatrlan toplum ve topluluku i ie geirmitir. Bylece Simmel ve Wirth gibi klasik sosyologlarn topluluk kayb ve anonimleme eletirilerinin ar beklentiler ierdii ortaya kmtr. Kentsel yaamda yeni topluluklarn ortaya k, sosyolojide kamusal alann k (Sennett) kaygsna neden olmutur. 20. yzyln sonlarnda ise gayr ahsileme ve topluluklama kentselliin farkl ihtiyalarna cevap veren bir arada bulunmas mmkn toplumsal yaplar olarak deerlendirilmeye balanmtr (Bauman). Gnmz kentleri, gayr ahsi (anonim) ilikilerin ve yabanclarn etik mekn olduu kadar, bunlardan uzak duranlarn topluluk araylarna cevap veren bir ahlaki (moral) mekn olarak grlebilir. Kent sosyolojisinin sorunu, klasik sosyolojinin kullanm olduu kr-kent, topluluk-toplum gibi kavramlar kendilerine yklenen dalist anlamlardan kurtararak gnmz koullarna uygun biimde yeniden tanmlamaktr. Klasik sosyolojinin kullanm olduu kr-kent, topluluk-toplum gibi kavramlar kendilerine yklenen dalist anlamlardan kurtararak gnmz koullarna uygun biimde yeniden tanmlamak kent sosyolojisinin nemli bir problemi haline gelmitir. Anahtar Kelimeler: Kent Sosyolojisi. Kentsel Toplum. Kentsel Ayrma. Yabanc. Kamusal Alan. Wirth, Louis. Simmel, George. Sennett, Richard. Bauman, Zygmund.

ABSTRACT
Background of Study: In the later period of modernization, rural-urban separation has disappeared and urban life has come into a situation such as that it has enclosed all dimensions of social relations. Today, to speak on society means, in a sense, to speak on the urban life. This fact has formed the new focus of sociological interest toward urban issue.
Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 10 Say 18 Aralk 2007 ss.111-126

Purpose of Study: In the article, with the references to the sociological literature of the twentieth century on the urban issue, the transformation of social relations, life-style, and the forms of sociality is examined. The condition of morality and the changing functions of communities in urban life constitute the main point of the study. Sources of Data: The observations and claims posited in their analysis on the urban life by some sociologists such as Wirth, Simmel, Sennett, and Bauman shapes the framework of the study. The studies of those scholars on the issue form the primary sources for the article. In addition, the
*

Yard. Do. Dr., Balkesir niversitesi Necatibey Eitim Fakltesi, lkretim Blm ozyurtcevat@gmail.com

critical and commentary texts on the thoughts of those scholars are used as secondary sources in the article. Main Discussion and Conclusions: At the beginning of the twentieth century, many sociologists had observed that traditional social relations in the urban space started to be solved under pressure of the new social formations. They had generally commented this circumstance as a quick direction toward the loss of community and the emergence of a strict anonymity. But, by the midtwentieth century, it is observed that new primary social relations and new types of community have emerged. As a result of the urbanization of the society entirely society and community which were conceptualised in classical sociology as different types of sociality existing in different times and different places has come together with other in a same period and space. Thus, it clearly seems that the conceptualization of anonymity and the loss of community by Simmel and Wirth had Yirminci included extreme anticipations about the nature of the modern society. At the same time, The Yzyl emergence of new communities in the urban scene resulted in some anxieties such as fall of public Sosyolojisinde man (Sennett). At the late-twentieth century, anonimity and communality are assessed as social structures giving response to different needs of urbanism and it is seen possible that they may co-exist together (Bauman). Contemporary cities can be seen moral space giving response to the needs of 112 the people, who keep away from those, in their search for community as well as they are ethic space of anonymous relations and strangers. Today, to rescue the concepts such as urban-rural, societycommunity, etc. from their dualist meanings which were loaded on them by Classical Sociology has become an important problem for urban sociology. Keywords: Urban Sociology, Urban Society, Urban Stratification, Stranger, Public Sphere. Wirth, Louis. Simmel, George. Sennett, Richard. Bauman, Zygmund.

1.G R Sosyolojide kentleme, kentlerin olumasn ve bymesini salayan krsal alan kkenli bir nfus hareketi ve nfus younlamas (Kongar, 1982; Kray, 1982), kentlerin corafi olarak genilemesi olarak tanmlanr (Sennett, 2002). Bu haliyle kentleme sreci, byk lde tamamlanm ve dnya kentsellemitir. nsanlar da kentsel toplumda yaamaktadr. Sosyal bilimciler bundan sonra, kentleme olgusu ve kentleme sorunlarndan ok, kentsel toplum, kent topluluklar, kent olgusu ve kent sorunlar zerinde almalarn yrtmek durumundadr (Manheim, 1960). Kentleme srecinin byk lde tamamlanm olmas, krdan kente ynelik ya da kasabalardan ve kk kentlerden byk kentlere ynelik nfus hareketlerinin sona erdii anlamna gelmez. Her iki kaynaktan da byk kentlere doru g devam etmektedir. Kentsel toplum, kentleme srecinin baarl ve sorunsuz bir biimde tamamland anlamna da gelemez. Bu kavram, dnyada yaayanlarn byk ounluunun, eitli frsatlar ve sorunlar bir arada sunan kentlerde yaadn ve burada yaamaya devam edeceini ifade eder. Gemite kent sosyologlar, daha ok kentleme srecinde geici olduunu dndkleri sorunlar zerinde durmulardr. Bu bakn nedeni vardr: a) Akln tasarmyla yaplandrlm kentlerde youn, kalc sorunlarn olmayaca varsaymn ieren modern topist/idealist yaklam. b) Kent sakinlerinin (yerleiklerin), nyarglar zerine kurulu kent kimlii veya kent bilinci gibi sylemlerle, kente sonradan gelenleri (darlkllar) tekiletirme abalarnn sosyal bilimciler tarafndan fark edilmemi olmas veya baz sosyal bilimcilerin bu tekiletirme abasna gnll veya gnlsz olarak katlm olmas (Erman, 2004; Sennett, 2002). Bunlara gre sorunun kayna, kentlere yeni gelen darlkllard. c) Kentleme srecinin sorunlarna, kentsel yaamn genel sorunlarndan daha fazla ilgi gsterilmesinin dier nedeni ise birinci grupta yer alan sorunlarn zlebilir, ikinci gruptaki sorunlarn ise kentselliin doasndan kaynaklanan zmsz sorunlar olarak grlmesinden kaynaklanmaktadr. Dnyann kentlilemesi, dier bir ifadeyle kentli toplumun oluumu, dnyann modernlemesinin bir sonucudur. Modernlemenin sosyolojik adan en

BA SBED 18(1) 113

belirgin zelliklerinden biri sanayileme ise bir dieri kentlemedir. Kentleme, bir bakma sanayilemenin altyapsn oluturan bir sretir. Sanayi toplumunun temel zellii, kentlerin, daha dorusu kent toplumunun gelimesidir. Modern toplumlarn zmlenmesini amalayan sosyolojinin kendisine balang olarak sanayileme ve kentleme biimindeki bu ifte grnml sreci almas gerekir (Lefebvre, 1998: 53). yle de olmutur. Kent sosyolojisi dierleri gibi sosyolojinin yalnzca bir dal olmaktan fazla bir eydir: genel sosyolojik ilginin en nemli sorunlarndan bazlarnn tam kalbinde yer alr (Giddens, 2000a: 152). Toplum felsefecileri ve sosyologlar, geleneksel toplumlardan modern toplumlara dnm tarm toplumundan sanayi toplumuna gei (Saint-Simon), cemaatten cemiyete gei (Tnnies), basit toplumlardan karmak toplumlara gei (Spencer), mekanik dayanmal toplumlardan organik dayanmal toplumlara gei (Durkheim), kutsal toplumlardan laik toplumlara gei (Howard Becker) olarak tanmlamlardr. Robert Redfield ise modernleme srecini kr toplumundan kentsel topluma gei olarak deerlendirmitir (Yrkan, 2005). Redfieldin kentsel toplumu, baka gruplarla devaml temaslar ve ilikiler halinde bulunan byk bir cemiyettir. Kltr ve yaam tarz bakmndan heterojendir. Akrabalk balarnn yerini gayr ahsi ilikiler almtr. Dini hayat nemini kaybetmeye balamtr. Karmak bir teknoloji ve geni lde iblmne dayanan bir ekonomik yaps vardr. Sratli deimeler ierisinde bulunmaktadr. Modernleme srecinde feodal ilikilerin zlmesi; tarmn makinelemesi; eitimin kurumsallamas, zorunlu hale gelmesi ve sresinin uzamas; kitlesel retim ve kitlesel tketimin yaygnlamas, retimin evden ayrlarak atlye ve fabrikalarda yaplmas; pazarn genilemesi/uluslar araslamas; siyasetin ve iletmelerin brokratiklemesi; kent koullarnn salkl ve hijyenik hale getirilmesi; iletiim ve ulam teknolojisindeki gelimeler gibi eitli faktrler insanlarn krsal alanlardan kentsel alanlara doru g etmesine neden olmutur. Modernliin yaygnlamasyla kentlilik modern bir sre haline gelmi, nc Dnya lkeleri de bu srecin iine girmitir. Dnya nfusu byk oranda kentlilemi, krsal alanda yaayanlar ise her geen gn kentle daha sk iliki iine girer hale gelmitir. Kyller bugn pazara (dolaysyla kente) daha baml hale gelmitir. Kyllerin salk sorunlarn zecei yer, ocuklarn okutaca yer kentlerdir. Kitle iletiim aralar kentin elence ve kltrn lkelerin en cra kylerine kadar ulatrmaktadr. Artk modern kent yaam, sadece kentte yaayanlar deil, herkesi ilgilendirmektedir (Giddens, 2000b: 501). Z. Bauman modern yaamn kentliliini syle vurgular: Btn kent yaam modern deildir, fakat btn modern yaam kent yaamdr. nk yaamn modernlemesi demek, kent yaamna daha fazla benzemesi demektir (Bauman, 2001a: 169). Sosyal bilimciler, modern kentsel yaam hakknda birbiriyle elikili eyler sylemilerdir. rnein, bazlarnn uygarlam bir erdem, yenilik, hareketlilik, gelime, ilerleme, zgrlk ve mutluluk kayna olarak grd kentler; bakalar tarafndan saldrgan ve gven vermeyen kalabalklarn su, iddet ve ahlk yozlamasna kaynaklk eden bir mekn olarak grlmtr (Giddens, 2000b: 503; Marotta, 2005: 1). Kent zmlemecileri snrlayc bir tanm yapmak yerine, onu tanmay tercih ettiinde u zelliklerle karlar: Kentler, yeniliklerin ve bulularn; ekonomik gelimenin; sanayilemenin; askeri, dini ve ekonomik rgtlenme ile siyasal deiimlerin; yeni deerler ve tutumlarn; zgrlklerin; yabanclarla karlamann; ilevsel farkllamann; biyolojik ve kltrel eitliliin; kozmopolitlemenin, melezlemenin; sosyallemenin; uygarlamann ve rgtl kontroln meknlardr. Kent ayrmcl dlar ve farkl kimliklere karlama imkn verir (Lefebvre, 1998; Giddens, 2000b).

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 10 Say 18 Aralk 2007 ss.111-126

Kent toplumsall kr toplumsallndan farkldr. Kent, yabanclarla karlamann, gruplar ve topluluklar aras ilikinin, ilevsel farkllamann ve rasyonel dayanmann, dolaysyla ileri dzeyde toplumsallamann mekndr. nsan kentte daha farkl dnr, hisseder ve karlk verir. Weberyen bir yaklamla ifade edecek olursak, kent sosyolojisinin temel problemi kentli insann sosyal davranlarn ve kentte insan ilikilerini zmlemektir. zleyen sayfalarda Simmel, Wirth, Sennett ve Baumann kentli insann sosyal davranlar zerine yaptklar sosyolojik zmlemeler deerlendirilecektir.

Yirminci 2. SIMMEL VE WIRTHTE ANON M L K LER MEKNI Yzyl OLARAK KENT Sosyolojisinde Simmelin kent sosyolojisi alanndaki esas grleri 1902de yaynlanan Metropol ve Zihinsel Yaam (1950a) makalesinde yer alsa da, o almalarnn 114 tamamnda bir ekilde kentsel toplumun zmlemesini yapmtr. Simmele gre kent, modern insann yaamnda merkezi bir yere sahiptir. Modern hayatn en temel sorunu, devasa toplumsal gler, tarihsel miras, d kltr ve teknik karsnda, kiilerin kendi zerklik ve bireyselliklerini koruma abasndan kaynaklanr. Kentli insann psikolojik temeli, d ve i uyarclarn hzl ve durmakszn deimesiyle sinirsel uyarmn iddetlenmesine dayanr. Dardan gelen bu uyaranlar ou zaman hem birbiriyle hem de bireyin kiilik deerleriyle eliki iindedir. Taleplerin okluu sinirsel uyarmn iddetini artrr. Birbiri ardna gelen uyaranlar, bireyin derin bir deerlendirme yapmasna frsat vermez ve kentli insandan daha az bir derinlikli bilinlilik talep eder; tepki gsterme yetisi zayflar. Kentli insan hzl karar vermek durumunda olduu iin kalbiyle deil zihniyle tepki verir. Bylece zek, ruhsal alanda meydana gelebilecek gerilimlerden kurtulur. Rasyonellik, kent hayatnn basks karsnda, znel hayat koruma grevini stlenir. Kent, zeknn olduu kadar, para ekonomisinin de egemen olduu yerdir. Para ekonomisi ve zeknn egemenlii esasen birleik eylerdir. Para insanlar arasndaki mesafeyi eitleyen ve insanlar nesneletiren bir aratr. Parasal iliki, bir tr gayr ahsi ilikidir. Herkese ayn soruyu sordurur: Kaa?/Ka para? Kentte ekonomik hayat, herkesi bir sayya indirgeyecek biimde rasyonellemitir. malatlar tanmad tketicilere ynelik retim yapt iin, kendi karn ve mterinin karn rasyonel olarak hesaplamak zorundadr. Kentlerin bymesi ve pazarn genilemesiyle, modern insan daha hesap olmaktadr (1950a: 412-4). Dakiklik, hesaplanabilirlik ve tamlk kentsel varolu tarznn karmaklnn ve yaygnlnn zorla kabul ettirdii fenomenlerdir. Bunlar para ekonomisi ve zihinselliin zellii olduu kadar, yaam tarzn ierden belirlemeye alan igdsel glerin ve itkilerin devre d braklmasna da yarar. Tamlk, hesaplanabilirlik ve dakiklik, bir yandan kentsel yaam gayr ahsi hale getirirken, te yandan yeni bir kentli kiilik de ortaya karr: Bezgin (Blase).
Bezgin, kentsel toplumun baat kiiliidir. Bezgin kiilik, hzla deien ve sklkla birbiriyle elien sinirsel uyarclarn rndr. Ar uyarlma bir sre sonra tepki verme kapasitesinin kayboluuna neden olur. Youn zihinsel faaliyetlerde bulunanlar bir sre sonra bezgin hale gelir. Snrsz zevk aray tarafndan srklenmek bir kiiyi bezgin yapar, nk bu zevklerin birouna ayn anda ulamak mmkn deildir. Bezgin tutumun temelinde, tefrik etme (snflandrma) krl yatar. Onun iin her ey gridir, dier renkler yok olmutur. Bezgin, geri-zekl bir insan deildir. O eyay grr ve alglar, fakat bu alglama yzeyseldir. Nesnelere hep ayn yaknl gsterir. Hibir eyin zel bir anlam yoktur. Tek ayrc lt paradr. Para ekonomisi, her eyi eit hale getirmitir. Bezgin tavrda sinirlerin

BA SBED 18(1) 115

uyaranlara tepki vermeye direnmesi, bireyin, kentsel yaamn formu ve ierii karsndaki son k yolu; d etkiler karsnda kiinin kendini korumasdr. Bezgin, her eyi kanksayan insandr (1950a: 415-6). Kentsel yaamn znesi, kendi karlar iin kentsel yaamla uzlamaldr. Kent karsnda kendini korumaya alan birey, a-sosyal bir davrana srklenir. Simmel, metropol insannn birbirine kar bezgin tutumunu, biimsel bir temkinlilik olarak deerlendirir. nsanlarn metropol ortamnda hissettii gvensizlik duygusu onlar daha temkinli yapar. Bu temkinli kent insan kk kasaballar tarafndan souk ve kalpsiz olarak grlr. Temkinlilik sadece kaytszlk deildir, yakn bir temas annda fke ve kavgaya dnebilecek belli belirsiz bir nefret, karlkl yabanclk ve tiksintidir. Bu tr bir yaygn iletiime dayal hayatn btn isel dzeni en kalc olanndan en geici olanna kadar, sempatilerin, kaytszlklarn, nefretlerin ar biimde deikenlik gsteren hiyerarisine dayanr (Simmel, 1950a: 417). Simmel, bu nefret, tiksinti ve karlkl yabanclk duygusunun, yabanclar arasnda yaamaktan kaynaklanan tehlikelere kar doal bir savunma olduunda srar eder. Simmel, kentte zgrlk ve yalnzlk duygusu arasndaki ilikiyi ortaya koymaya alr. Byk kentlerde insanlarn karlkl temkinlilii ve kaytszl bireye baka hibir yerde bulamayaca bir zgrlk kazandrr. nsan kentte zgr olduu iin, baka hibir yerde hissetmeyecei kadar yalnzlk ve kaybolmuluk hisseder. Kentler meknlar byd ve nfusu artt oranda zgrln ve kozmopolitliin mekn haline gelir. Simmele gre kentli insan, davranlarn kendisi olarak gerekletiremedii ve blnm bir kiilie sahip olduu iin, bir yabanc (stranger)dr. Metropol her trl kiisel hayat glgeleyen bir kltrn hakiki yurdudur. Doal olarak yabanc, yurdu/topra olmayandr. Yurt/toprak sadece fiziksel bir deer deil, ayrca maddi hayatn sreklilik kazand sembolik bir duygudur. Kentin yurt haline gelebilmesi iin, insanlarn hem akll hem de duygusal varlklar olarak etkileimde bulunmalar gerekir. Bu, gnmzn kk kasabalarnda veya Eski Yunan sitelerinde mmkndr. Ulusal, sosyal, ticari ve insani ortak zelliklerimiz, modern toplumlarda yabancy bize yaknlatran balardr. Ne var ki bu balar, geni bir corafyaya yayld ve bireyle ilikisi geni bir grup araclyla olduu iin, soyut bir yaknla dnr (Simmel, 1950a; 1950b). Yabanclar arasndaki iliki de gayr ahsi bir ilikidir. Karlalan yzler karsnda kaytsz kalnr; insandan ok paraya deer verilir. Simmelin kent sosyolojisinde, kentsel yaamn psiik formlar, kentli insann kiiliini ve davrann etkileyen kurumlar, ilikiler ve dnceler kent sosyolojisinin odana yerleir. Ona gre, kent sosyolojisinin ncelikli konusu tam olarak kentlilerin zihinsel yapsdr. Bu nedenle de Simmelin kent teorisi sosyal psikolojik kent teorisi olarak deerlendirilmitir (Martindale, 2005; Yrkan, 2005). Simmele gre, modern kentli insan, modernlik ncesinde veya kr yaamnda sosyal gruplarn yelerine vermedii, zgrlk ve kiilik sahibi olma frsatna sahiptir. Kentsel ortamda temkinlilik ve karlkl kaytszlk, bedeli kaybolmuluk ve yalnzlk olan bir zgrlk salar. Simmel, kentsel yaam tersine evrilemez grd iin, modern kentsel yaamn ortaya kard zellikleri ve kentli insann karlkl yabancln patolojik olarak nitelendirmez. Mevcut koullar altnda tek toplumsallama biimi olan farkllamay destekler. Tiksinti ve bastrlm dmanlk, bundan byle z savunmann doal ve var olan tek aracdr. Ama eletirel bir okumayla onun modern kentsel yaamn baz zelliklerini abartl bir biimde ne kardn syleyebiliriz. Dnemimin sosyal

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 10 Say 18 Aralk 2007 ss.111-126

bilimcileri gibi Simmel de geleneksel toplumsallk biimiyle modern toplumsallk biimi arasnda keskin ayrmlar aramaya almtr. Birincil, duygusal ve karlksz toplumsal ilikilerin modern-kapitalist-rasyonel kentlerde zemin bulamayacan dnmtr. 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren modern toplumla geleneksel toplum arasndaki kopuun dnld kadar keskin olmadnn fark edilmesiyle Simmelin yaklam terk edilmitir (Giddens, 2000b). 20. yzyln nemli kent sosyologlarndan biri olan Louis Wirth de -Simmel gibi- kent sorununu kiilik ve zihniyet sorunu olarak grr. Bir Yaam Biimi Yirminci Olarak Kentlileme (1938) makalesinde kenti toplumsal adan heterojen Yzyl bireylerin nispeten byk, youn ve srekli bir yerleim yeri olarak tanmlar. Sosyolojisinde Kentlilik olgusuna toplumsal psikoloji perspektifinden bakan Wirthe gre, kent sosyologlarnn temel sorunu, byk sayda heterojen bireylerin younluklu ve 116 srekli olarak yerleimiyle ortaya kan sosyal eylem ve sosyal rgtlenme biimlerini ortaya karmaktr. Kentsel yaam, farkl insanlarla ayn meknn paylald yaamdr. Belli bir yerde nfusun younlamas byk oranda bireysel farkllk gerektirir. liki iindeki bireysel katlmclarn says ne kadar artarsa, onlar arasndaki farkllklar da o oranda artar. Krsal gelenekte var olan akrabalk ba, komuluk ilikileri ve duygu birlii kentte kaybolur. Kentte farkl kiiliklerin ve yaam tarzlarnn bir arada bulunmas, farkllklara greceli bir bak ve daha hogrl yaklam ortaya karr. Wirthe gre, hem ilevsel farkllklar hem de kltrel farkllklar kentte kendine yer bulur. levsel farkllklara kar hogr gsterilmesi yetmez, bunlar dllendirilmelidir de. Kltrel farkllklara gelince, bu farkllklar da hogryle karlanmasna ramen, varlklarn veya saflklarn uzun sre devam ettiremez. nk kentler, tarihsel olarak rklarn, insanlarn, halklarn ve kltrlerin erime potas, biyolojik ve kltrel melezlemenin filizlendii alanlardr. Kentliler birbirleriyle ileri derecede blnm roller iinde karlar. Kiisel ilikiler kurulamamaktadr. Farkl insanlar arasnda ikincil ilikiler hkimdir. Kentte balantlar gerekte yz yze olabilir, fakat bununla birlikte gayr ahsi, yzeysel, geici ve paralanmtr. Tipik olarak fiziksel balar yakn, fakat sosyal balar uzaktr. Uzak, souk ve bezgin (blase) grnm bakalarnn beklentileri karsnda bireyi koruyucu bir kalkandr (1938: 12). Kentin sosyal ilikilerindeki yzeysellik, gayr ahsilik ve geikenlik kentte ikamet edenleri zeki, yetenekli ve akll yapar. nsanlar, kendilerine yarar salad iin, belli bir rol erevesinde bakalaryla iliki kurar. likiler faydayla snrldr. Burada bireyler bir taraftan grup kontrolnden zgrlklerini ve bamszlklarn kazanrken; te yandan kendini ifade etmeyi, ahlk ve btnlemi toplumla bir arada yaama duygusunu kaybeder. Bu bir anomi durumudur. Kent hayat d grne nem verdii iin, kentli insanlar arasndaki fiziksel yaknlk, sosyal yaknla dnememektedir. Kentte fonksiyonel roller iin tasarlanm niformalar grrz ve karlatmz kiinin meslei hakknda bilgi sahibi oluruz. niformalarn ardna gizlenen bireysel tuhaflklar bilmeyiz. Kentlerde aralarnda duygu ve heyecan ba olmayan insanlarn bir arada yaamalar ve almalar rekabet, ykselme ve dmanlk duygusunu gelitirir. Yakn fiziksel baa ramen sosyal mesafenin bykl, yalnzlk duygusunu artrr ve sinirsel gerilimlere neden olur. Kentte farkl tiplerdeki insanlar arasnda gerekleen sosyal ilikinin heterojenlii, bireyleri farkl gruplarla iliki iinde olmaya yneltir. Bireyler yksek dzeyde hareketli olmak zorundadr. Kent halk ihtiam ve sefalet, zenginlik ve yoksulluk, entelektellik ve cahillik, dzen ve kaos arasnda byyen elikilerden kurtulamaz. Wirthe gre kentin karmakl ve gvensizlii, bireyleri zel ilgi grubu olarak rgtlenmeye yneltir. Bu da onu,

BA SBED 18(1) 117

istikrarszlk ve gvensizlii bir norm olarak kabul etmeye zorlar. Hibir grup bireyin ihtiyalarna tam olarak cevap veremedii iin, birey birok grupla iliki iinde olmaldr. Her bir grup onun kiiliinin zel bir parasna hitap ettiinden, birey iliki iinde olduu gruplara, sadece kiiliinin ilgili boyutunu gsterir. Hibir grup birey zerinde sosyal (ahlk) kontrol salayamaz. Kentlerde sosyal kontrol, rgtl gruplar tarafndan yrtlr. Wirthe gre kentli insan, izofrenik karakterli bir kiilie sahiptir (1938: 12). Birincil ilikilere yer vermeyen kentte, insanlar birbirlerine kar ve yaad ortama kar sorumluluklarn kaybedip, bencillemitir. Herkes her eyi kanksar hale gelmitir. Bu bir anomi durumudur. Wirth, kentsel mekn ve kentli insan patolojik bir olgu olarak grmesine ramen, bu durumdan kurtulmak iin nerilerde bulunmaz. Gnmzde sosyologlar, modern kentsel ortamn akrabalk ve komuluk ilikilerinin yeni formlarn aktif olarak yaratm olduunu tespit etmektedirler. Yakn akrabalk ve arkadalk ilikilerinin yan sra, modern kentlerde topluluk ilikilerinin devam ettii ve yeni topluluk biimlerinin meydana geldii grlmektedir. Yeni topluluklar bazen, ayn meknda yaayan ve benzer kaderi paylaan, benzer sorunlar yaayan insanlarn kaynamasyla, rgtlenmesiyle ortaya kabilir. Bu insanlar kken olarak farkl etnik veya geleneksel topluluklara bal olabilir, fakat kaderleri onlar bir araya getirmitir (Hall, 1998: 80). Farkl kltrel temellere sahip olanlar, ortak sorunlar karsnda farkllklarn geri plana iterek dayanma iine girebilmektedirler. Claude S. Fischer Urban Experience (1984) kitabnda byk kentlerin herkesin gayr ahsi bir yn iinde kaybolmasndan ziyade farkl alt kltrleri tevik etme eiliminde olduunu ortaya koyan yeni bir kentsel yorum getirmitir. Bu yoruma gre, benzer kkene veya ilgilere sahip kentliler yerel balantlar kurmak iin ibirlii yaparak farkl dini, etnik, politik ve dier alt kltrel gruplar birbirine balayabilmektedirler. Kk bir kasaba veya ky bu tr kltrel eitlilie izin vermez. Kentlerde etnik topluluklar oluturanlarn birbirinin geldikleri yerler konusunda hi bilgileri yoktur veya ok az bilgileri vardr. Ancak kente geldiklerinde benzer dil ve kltrel temele sahip insanlarn yaadklar alana akn ederler ve yeni alt toplumsal yaplar olutururlar (Aktaran, Giddens, 2000b: 508). Kentlerde yeni topluluk biimlerinin ortaya kmas, kentsel yaam zerine yeni kayglar beraberinde getirmitir. Bu kayglar, kamusal alann kaybolmas (Sennett), kentin paralanmas (Bauman) biiminde dile getirilmektedir. zleyen sayfalarda bu farkl yaklamlar ele alnacaktr. 3. SENNETTTE AILMA KORKUSU VE KAMUSAL ALAN OLARAK KENT Kentsel yaam toplumsal btnlk erevesinde zmleyen sosyologlardan biri de Richard Sennetttir. Ona gre kentin en nemli zellii, kiisel farkllklar gizlemeden ve kiisel deerleri bakasna dayatmadan bakalaryla iliki kurma frsat veren bir kamusal alan olmasdr. Sennett, kent tasarmnn sosyal yaam zerine etkilerini inceledii Gzn Vicdan adl eserinde, modern kltrn i ve d arasnda bir ayrmdan kayg olduunu belirtir. Ayrm, znel yaant ile sosyal yaant arasnda, benlik ile kent arasndadr. Bu ayrm, alma korkusundan kaynaklanmaktadr (Sennett, 1999: 14-5). Kentte insan ilikileri alveri ve turizm etkinliklerine indirgenerek, kent anlamszlatrlm ve kimliksizletirilmitir. nsanlar bu duruma gnll olarak katlanr grnmektedir. Alma, incinme olasln ierir. Bu nedenle, kentli insan temkinli olmakta ve almaktan korkmaktadr. Alma korkusu, kenti, saldr ve savunma taktiklerini gerekli klan bir sava alan olarak gren askeri bir bakn rndr. Sennete gre, modern

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 10 Say 18 Aralk 2007 ss.111-126

kltrn sorunu, kamusal meknlarn nasl dzenlenecei, kiiliksizliin ve kimliksizliin nasl giderilecei; kentsel meknn gerekliinin yeniden insan yaantsnn bir boyutu haline nasl getirileceidir. Sennett, Kamusal nsann k (2002) adl eserinde kentsel toplumda insan ilikilerini daha kapsaml olarak zmler. Kitabn temel tezine gre, modern batl kentlerde kamusal alan canlln kaybetmi, narsis bir kiilik gelimi ve kentlerin topluluklara paralanmas sonucunda mahrem bir toplum ortaya kmtr. Simmel de olduu gibi Sennette gre de, yabanc, kentte bir sorun olarak Yirminci grlmemelidir. Yabanc, kentin olmazsa olmaz parasdr. Sennetin basit ve Yzyl mtevaz tanmna gre, kent, muhtemelen yabanclarn bir araya geldikleri, insani bir yerleim yeridir (2002: 62). Kentin temel unsurlar geni bir yerleim alan, Sosyolojisinde farkllam youn bir nfus; bu nfusun birbiriyle ilikisini salayan ekonomik piyasa mbadeledir. 118 Sennette gre gnmzn kent sorunu, bir uygarlk sorunudur. Kent (city) ve uygarlk (civility) aslnda ok da farkl eyler deildir. Ayn etimolojik kkenden gelmektedir. Uygarlk, insanlar birbirinden korumakla beraber, birini dierinin eliinden honut brakan etkinliktir. Uygar olmak, kiinin bakalarn kendi yk altnda ezmemesi; farkllklara hogrl davranmasdr. Maske takmak uygarln esasdr. Maske, duruma zg davran veya sosyal rollerdir. Takann gcn, hastaln ya da kiisel duygularn rten maske, katksz toplumsallamaya ve yabanclarla iliki kurmaya izin verir. Modern kamusal yaamda hazr maskeler yoktur. Maskeler bakalaryla yaamay gnll olarak kabul eden insanlar tarafndan tecrb bir sre iinde yaratlrlar. Kentlilik bilincinin ve sevgisinin gelimesi bu srecin bir rn olacaktr. Bir ehrin kamusal corafyas kurumlatrlm uygarlktr (2002: 57, 340). Yabancnn iki anlam vardr. O kimin kente ait olup olmadna karar verenlerin bak asndan bir darlkl olabilir ya da nereye ait olduuna tam olarak karar verilemeyen bir mehul olabilir. Yabanc, kent sakinleri tarafndan bir tehdit olarak alglanr. Soytar, klksz, kukulu ve geri yabancnn sfatlardr (2002: 75, 79). Yabanclarla kurulan iliki biimsel, yzeysel ve sahtedir. Yabanclarla bir arada yaamaktan ok az insan holanr. Kentlerin kamusal alanlar kent sakinleriyle darlkllarn karlat yerlerdir. Kentler kamusal alan ve mahremiyet alan olarak ikiye ayrlr. 19. yzyldan itibaren farkl kiileri sorun olarak grdmz iin, kiisel olmayan toplumsal ilikiler ihmal edilmi; rasyonel toplum anlay renksizlemitir. Modern insann daarcnda mahremiyet scaklk, gven ve duygusal yaknl ifade etmektedir. Toplumsal yaam bu imknlar sunamad iin gayr ahsi, yararsz, bayat ve anlamsz grnr. Ne var ki, mahrem alan da bireyin beklentilerini karlayamaz. Kamusal yaamn zayflamas, itenlikle ilgi duyulan mahrem ilikileri deforme eder (2002: 16-20). Sennette gre, kamusal alan, aile ve arkadalk ortamnn dnda ve onlardan ok farkl bir toplumsal yaam blgesidir. Kamusal yaamn merkezi byk kentlerdir. Orada tandklar kadar yabanclarla da iliki kurulur. Kamusal alann oluumu kentlerin farkllamasyla ilikili ve ezamanldr. Farkllam kentin insan, her yere girip kan ve her yerde rahat davranabilen kozmopolit insandr (2002: 33-4). Sennett, 18. yzyla ait bu ideal kamusal yaam grnmnn Eski Rejim (feodal toplum)in kmesiyle gerilemeye baladn dnr. Kamusal yaamdan nce aristokratlar ve burjuvazi ekilmitir. 19. yzyla gelindiinde kamusal alanda insan ilikileri deimitir. Hogrnn yerini hogrszlk almtr. Kamusal alanda insan grnmleri ve ilikileri gayr ahsilemeye balamtr. nsanlar duygularn, zevklerini ve kiiliklerini gizlemek

BA SBED 18(1) 119

iin zel bir aba harcama ihtiyac duymaktadr. Diyalog ve alma sona ermitir. nsanlarn incindiklerini hissetmeden, kamusal alana katlmalarnn tek yolu, sessiz kalmak olmutur. Yabanclarn birbirleriyle konuma hakk, yerini kamusal bir hak olarak, herkesin arkasna gizlendii bir maskeye sahip olma ve yalnz kalma hakkna brakmtr. Artk kamusal davran gzlem, pasif katlm ve bir eit rntgencilie indirgenmitir. Modern insan hem grnr hem de yaltlmtr. Sessiz kalma hakkn kulland srece kamusal yaama katlabilmektedir (2002: 33-4,46). Modern gayr ahsi yaant, anlamsz ve toplumsal karmaklk da stesinden gelinemez bir ktlk gibi grnmektedir. Gnmzn miti, toplumdaki ktlklerin tmnn gayr ahsilie, yabanclamaya ve souklua ilikin ktlkler olarak anlalabileceini varsayar. Gayr ahsilik, yabanclama ve soukluk kavramlarnn bir arada kullanlmas mahremiyet ideolojisini oluturur. Mahremiyet ideolojisi, tanrsz modern toplumlarn insancl deerlerini retir (2002: 334, 385). Mahremiyet, insani deneyimlerin yerellemesi beklentisi ve dncesidir. Bu yerelleme gerekletii lde, insanlar birbirlerine kar daha yakn ve scak davranmaya balar. Bu yaknlama, sonu olarak, sosyallik kaybn dourur; ilikiler daha sancl olur; beklentilerin gereklememesiyle insanlar, karde katline daha eilimli hale gelir (2002: 433-4). Sennette gre mahrem toplum, iki temel zerinde ykselir: Narsisizm ve ykc gemeinschaft (topluluk/cemaat). Bu ilkeler, 19. yzylda kiiliin kamusal alana girmesiyle gelimitir. Mahrem toplumun birinci zellii olan narsizm, kamusal alanda toplumsal ilikilere girme imknnn kaybyla oluan bir karakter bozukluudur. Benliin gereksinimlerine gmlmeyi ifade eden narsisizm, ironik olarak bu gereksinimlerin doyurulmasn engeller. Nesnelere, kiilere ve olaylara benim iin ne ifade eder? sorusuyla yaklaan narsis, her ilikinin sonunda aslnda istediim bu deildi ve tm dnya beni atlatyor gibi hislere kaplr. Narsis karakterin insan ilikilerini, kiiliklerin teki kiilere ifa edilmesi olarak alglamas, kentin amalarna ilikin anlay arptmtr. Narsis en ok balantszlk ve boluk hissini duyumsar. Kendi imgesinin suda grlen bysne kaplan Narkissosun boulmas gibi, ada narsis de toplumda benlik ifasna kalkt, ilikileri ve snrlar tanmad iin, kendi benliinde boulur. Benliin yceltilmesi, benlie kapanma, benliin tatmin aray anlamna gelen narsisizm, salkl bir benlik sevgisi deildir. Kendine kapanma doyum salamaz, benlie zarar verir. Kamusal olana gven duymayarak, mahremiyeti gerekliin lt haline getiren bir kltr narsisizmi tevik eder. Bu ynelim, yetikinlerin ifade gcn azaltr. Burada kapanma mekna kapanma deil kendi benliine kapanmadr. Her ikisinde de benliin dnyaya yansmas vardr. Bu, dnyevi/toplumsal yaama katlmak yerine, kendi yaantsn bakalarna gstermek ve kabullendirmektir. Modern narsis iki duyguyu youn olarak yaar: kapanma korkusu ve boluk (2002: 225, 287, 414-429, 435). Mahrem toplumun ikinci zellii, topluluk (cemaat) olgusunun daha yaygn hale gelmesidir. Sennette gre topluluk, kolektif kiiliin bireysel kiiliin yerini almasdr. Topluluun 19. yzyldan itibaren geliimi ortak eylem iin caydrc bir g haline gelmitir. Topluluk, kolektif eylem iin deil, kolektif varl korumak iin oluur. Topluluun tek eylemi arnmadr. Arnma, kolektif kimlik tasarmna uymayanlarn tasfiye edilmesi veya cezalandrlmasdr (2002: 291). Kenti, gayr ahsi yaamn kalb olarak gren Sennette gre, gayr ahsilik korkusu bu kalb krar ve kenti paralar. nsanlar korunakl evlerinde ilkel kabile toplumuna geri dner. Mahrem yaamn mitletirilmesi ve gayr ahsi yaama

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 10 Say 18 Aralk 2007 ss.111-126

duyulan korku, uygarlamam bir toplumun gstergesidir. Kent, insanlarn bakalaryla gayr ahsi ilikilerle kendi karlarnn ardndan gidebildikleri ve bir araya gelmenin anlaml olduu bir formun retmenidir. Kent, tm uygarlk tarihi srecinde aktif toplumsal yaamn, kar oyunlar ve elikilerinin, insani imkn araylarnn merkezi olmutur. Kentin uygarlatrma imkn gnmzde uykuya yatmtr (2002: 435-6). Sennette gre kent planlamaclar, 19. yzyln sonlarndan itibaren sosyal bir hedef olarak kendilerine, karlksz dayanma ve dolaysz ilikilerin yaanabilecei topluluk meknlar ina etmeyi semektedirler. Bylece Ortaan Yirminci topluluklara ayrlm, paral kentleri idealize edilmektedir. Yeni planlama Yzyl anlaynda ne yapmal? yerine neden kanmal? sorusuna cevap Sosyolojisinde aranmaktadr. Yakn zamanlara kadar topluluk ile kent bir arada alglanrken, gnmz kentileri topluluu kente kar alglayacak lde ileri gitmilerdir. Bu 120 ynelim, her insann birbirinin yabancs olduu kalabalklar tehdit olarak alglamann sonudur. Bu yabancl yenmenin zmnn, insani deneyim leinin mahremletirilmesinde ve meskn blgenin kutsallatrlmasnda grlmesi, salksz bir zmdr. ada toplumda l kamusal yaam ve sapkn komnal yaam bir tr anomalidir (2002: 377-8, 400). ada dnyada kent ii yerel topluluklar olarak gettonun yceltilmesi olgusu Sennette gre, bir tr ocukluk dneminde kalmadr. Yabanclarla karlamakla elde edilmesi mmkn olan olgunlamann ve yabancnn reticiliinin yok edilmesidir. Kalabalk meknlarn ilevi, insan risklere girmeye altrmaktr. Gettonun yceltilmesi ise, verili yaam sorgulama yetisinden yoksun brakr; insani deneyimi snrlandrr. Modern kentlerde corafi snrlar bulunan topluluklar, d (uygar) dnyaya kar bir savunma mantnn rnleridir. Sennett, kent topluluklarn topluluk trlerinin en kapal rnei olan gettoyla zdeletirir. Ona gre, tm topluluklar, sonular karde katline varan birer getto veya ykc gemeinschafttr. Karde katlinin iki boyutu vardr. Birincisi, birbirine yaknlaan ve alan kardelerin, karlkl beklentiler yerine gelmediinde, birbirlerini eksik bulmasdr. kinci anlam, topluluk haline gelenlerin, d dnya kendilerine ilgi gstermediinde, daryla ilikiyi tam olarak kesmesi biiminde kendini gsterir. Topluluk iinde insan hem beklentilerini karlayamam hem de d dnyadan kopmu olur (2002: 386). nsancl yaamn yeniden kurulmas iin, Sennett, gettolardan oluan ehrin yklmasn politik ve psikolojik bir zorunluluk olarak grr. Sennett, sosyal bilimcilerin ve sosyologlarn toplumdaki ktlklerin kkenini kamusal alann gayr ahsiliinde, yabanclamasnda ve soukluunda aramakla, geleneksel toplumu ve topluluu mitletirdiini dnr. Gemii mitletirme ynelimi, 19. yzyldan itibaren modern toplumun ve byk kentlerin karmakln anlamaktan bir ka haline gelmitir. Sennettin bu tespiti nemlidir. rnein Weber, kentler zerine yapt sosyolojik almalar ulus devletlerin oluum ana kadar getirmi ve Ortaan zerk kent devletlerini iddial biimde idealletirmitir. Webere gre gerek anlamda kentler, ancak Avrupada olumutur. Weber, kentin topluluk hareketi olmaktan ok toplumsal bir hareket olduunu belirtmesine ramen, bir kentte aranmas gereken nitelikleri ulus-devletler anda topluluku saylabilecek bir tarzda belirlemitir (Weber, 2000: 122,91). Sennett de 17. yzyln (Ancien regimein ) kentsel yapsn ve kamusallk biimini idealletirdii iin, ada olgular zmlemekte yetersiz kalmakta ve tm eletirilerine ramen gemii mitletiren sosyal bilimcilerin ve sosyologlarn yannda yer almaktadr.

BA SBED 18(1) 121

4. BAUMANDA TEHD T VE HT YA OLARAK YABANCI Modern ve post-modern toplumlar eletirel bir yaklamla zmlemesiyle dikkat eken sosyolog Zygmund Bauman, tm almalarnn odana kentsel yaam yerletirmitir. Ona gre, btn modern yaam kent yaamdr. Modernleme srecinde hzl ulam aralarnn kullanma sokulmas, yerel olarak tahkim edilmi tm toplumsal ve kltrel btnlklerin anmas ve zayflamasn getirmitir. Yaam, bakalarnn varlna daha baml, karmak, rasyonel, deerlendirme kapasitesinin zerinde mesajlara ve seeneklere ak, daha riski ve maceral hale gelmitir (Bauman, 2001a; 1999). Baumana gre modern toplumun sorunu, yabanclarn nasl tasfiye veya tecrit edilecei deil, tm bilisel yetersizlik, kararszlk ve belirsizliklere ramen, srekli olarak yabanclarla bir arada nasl yaanaca sorunudur. Modernitenin sreklilii yabancnn korunmasna ve gelitirilmesine baldr. Yabanclar olmadnda onlar icat etmek gerekir. Modernlik ncesinde geici bir tahrik unsuru olan yabanclk, modernlemeyle srekli bir durum haline gelmitir. Yabanclar yaam dnyasn asimile etme ve ehliletirme amalarnn rnleridir. Bir tehdit olduu kadar, ihtiyatrlar. Yabanclarn toplumsal meknlardaki grnrl, toplumsallamann modernlik ncesi mekanizmalarnn eskidiini gsterir. Ancak yaam alann yabanclardan arndrma giriimleri devam etmektedir. Toplumsal ilikiler tek boyutlu deildir. Yabanclatrma ve yabanclardan arnma giriimleri ezamanl srelerdir (Bauman, 1998a: 194-195). Yabanc, bizin karsndaki onlar veya teki deildir. Onlarn/tekilerin hi biri bizden deildir. Yabanclar biz ve onlar etrafnda oluan blnmeye meydan okur. Onlar her trl ztla, snrlara, blnmelere ve bunlarn oluturduu sosyal dnyaya kardrlar. Yabanc, yerleik hibir tanma uymayarak, sosyal tabakalamann ve ayrmann her trl kalbn krarak, snrlarn her zaman yeniden izilebilir hayali izgiler olduklarn gsterirler. Yabanc, bilinmedik bir kii deildir. Gr alanmzn iindedirler. Grdmz ve dinlediimiz, fakat zihnimizde bir yere yerletiremediimiz kiilerdir. Bize ne yakn ne de uzaktr; ne bizin ne de onlarn bir parasdr. Byle olunca aknlk ve kayg vericidirler. Onlara kar ne yapacamz, nasl davranacamz, onlardan ne bekleyeceimizi bilemeyiz (1998b: 65-6). Yabanc, bazen bizden bazen de bizden olmayan biridir. Bauman, yaadmz toplumu kentsel toplum olarak adlandr. nsanlar kalabalk halinde bir arada yaarlar, gndelik ileri sresince baka insanlarn oturduu baka alanlara girerler. O kadar ok insanla karlarlar ki hepsini tanmalar mmkn deildir. Yabanclarla birincil iliki ve dostluk kurulamaz. likiler i ilikilerine indirgenir, sosyal ba kurmaktan saknlr. Kanlmaz fiziksel yaknlamann manevi bir yaknlamaya dnmemesi iin aba gsterilir. Ne var ki yaadmz dnya daha ok yabanclarla dolu bir evrensel yabanclk dnyasdr. Yabanc, birlikte yaamak zorunda olduumuz insandr. Kentsel yaamn zorunlu meknlar olan kamusal meknlarda, her an yabanclarn varln hissederiz (1998b: 74-80. Yabanclardan oluan kentsel kalabalklar arasnda insan kendini, sorunlarn stesinden kendi imknlaryla baa kmak zorunda braklm, nemsiz, yalnz ve vazgeilebilir hisseder. nsan yaam, Baumana gre, mahremiyet kutbu ile gayr ahsilik kutbu arasnda geer. ada sosyal ilikiler gayr ahsilik dzeylerinde tabakalar. Mahremiyet kutbundan uzaklat oranda insanlar yabanc olurlar. Yabanc, duygusal olarak uzak, fakat fiziksel olarak yakn olduumuz insandr. Onlar, topluluun ahlk denetiminden uzak ve alanlarn hi kimsenin lkesinin sakinleridirler. Kararsz ve tehlikeli bir ilikinin zneleri ve nesneleridirler. Yabanclarla aramzda salkl bir stat ilikisi yoktur. Bu, ilikileri dzenleyen

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 10 Say 18 Aralk 2007 ss.111-126

kurallarn yokluu veya belirsizlii anlamna gelir. Yabanclarla karlamaktan kanmak mmkn olmad iin, zm olarak karlamann yadsnmas yoluna gidilir. Bu bir eit sahte karlama veya uygar ilgisizliktir. Yabanclarla bir arada yaayabilenler, sahte karlama sanatnda uzmanlam kiilerdir. Bunlar yabanclarla gz temasndan kanlmas gerektiini bilirler. ncitici ve yanta tevik edici olmayacak biimde bakarlar. Hem dikkat ederler hem de dikkatsiz grnmeyi baarrlar. ncelemelerini kaytszlk maskesi altnda yaparlar. Yzler kaybolmu, kalabalklar yzszlemitir. Kent, sahte karlamalar alandr. Karlamalar, kanlmaz olduu lde nemsizdir. Kent, kamusal ilevini Yirminci kaybetmitir. Kentte bilisel ilikiler anlam adalarnda kurulur. Birbirine bitiik Yzyl olmayan okul, mahalle, arkadalk grubu, i yeri, ev, spor kulb, mahalle kahvesi, Sosyolojisinde ibadethane vb. biimindeki adalar farkl bilgilerin, anlamlarn ve ilgilerin meknlardr. Bir adadan dierine ulamak iin, yabanclarla karlamann 122 kanlmaz olduu sokak ve caddelerden geilir. Sokak, cadde transit gei yollar olarak kullanlmaktadr. Ada sakinleri kendi var olularn korumak iin ada kylarn glendirmeye alr. Bylece, toplumsal mekn savunusu, kendi hareket hakkn elde etme ve tekilerin bu hareket haklarnn snrlanmasn salama mcadelesine dnr. Bu mahremiyet araynn etkileri karsnda modern kent dzenli polis tekilatn oluturmutur (1998a: 188-194). Polisin grevi, kamusal kentsel meknda yabanclarn anonimliklerine ynelik kstlamalar engellemek, bylece yabanclar arasndaki ilikiyi denetim altna almaktr. Baumana gre kentsel mekn, tehlike ve zgrleme imkn olarak mphem bir alandr. ekici ve itici ynleri vardr. Kentin ekicilii ve iticilii birbirine dayanan, birbirini besleyen ve tamamlayan zelliklerdir. Kentsel mutlulua frsatlardan yararlanmak ve yabanc kaynakl tehditlerden saknmakla ulalabilir. Aslnda bu iki hedef birbiriyle eliir. Yabancnn statsn kstlamaya ynelik her eylem, tehditleri olduu kadar zgrlkleri de snrlar. Mutlu bir kent ideali radikal zmler yerine, frsatlar ve tehditler arasnda bir eit orta yolun bulunmasdr. Bu yol, mphemliin verdii kaygnn yok olmasn salayacak lde, zgrlkten dn vermekle salanabilir. Bu yaklam, kenti bir taraftan byk toplumun gerekleme imkn olarak grmesine ramen, dier taraftan insann kentte kiiliini kaybederek anonimleeceini dnen bakn isel elikilerini de ortadan kaldrabilir. Bauman, modern kent planlamaclarnn homojen bir kent yaratmay amaladklarn belirtir. Ancak bu abalar, beklenen sonucu vermemitir. Tekbiimli olarak ina edilen kentsel corafya, zamanla iinde yaayanlarn, ziyaretilerin ve iinden geenlerin kimlikleri ve etkileimleri sayesinde farkllklar yaama imkn veren meknlara dnmtr. Kentler bazen kaln bazen ince izgilerle paralara ayrlmtr. Kentte yabanclarn yabancl bir derece sorunudur. Bir blgede yabanc olan kii, br blgeye getiinde yabancl ortadan kalkar. Hareket zgrl, kentsel tabakalamann arac haline gelmitir (2001a: 171-4). Topluluk, modernlemenin balangcnda uygarlamann ve zgrlemenin nnde engel olarak grlrken, bugn zgrleme ve uygarlama imkn olarak grlr olmutur. Toplulukular, insanlar scakla, karlkl anlaya, sevgiye arr. Rekabet ve srekli belirsizliklerin soukluundan, katlndan ve yalnzlndan ikyet eden insanlara seslenir. Dman ve tehlikeli bir kentin ortasnda korkusuzca yaanacak scak bir yuva vaat eder. Ortaya kan sonu ise, vaat edilenin aksi ynde grnmektedir. Topluluk, yelerini sr haline getirmekte ve bir yere balanmann scaklnn bedeli, zgrlklerden vazgemek olmaktadr (2001a: 353-5). ada kentte yaamann stratejisine sahip olmayanlar, snrlar kalnlatrma eilimindedirler. Kendi yaanabilir alanlarn evrelenmi gettolara

BA SBED 18(1) 123

dntrrler. Bir tr kent ii yerelleme biimi olan getto, dardakiler iin girilmez blge, ieridekiler iin de klmaz blgedir. Gettolama, yoksulluun sululatrlmasyla ayn eydir ve ona elik eder. Cezaevi ve getto arasnda bir nfus ak vardr. Getto ve cezaevi, istenmeyenleri bir yere balama, gzetim altnda bulundurma ve hareketsizletirme stratejisinin iki boyutudur. Gettolar duvarsz hapishaneler, hapishaneler ise duvar olan gettolardr. Gnll gettolarda yaama frsat olmayanlarn nnde gerek gettolarda yaamak tek seenek olarak durur. Bu gettolarn etrafndaki duvarlar, daha ok, ierde yaayanlarn rzalar alnmadan rlr. Eskiden kentlerin etrafn kuatan duvarlar, imdi kentleri boydan boya bler olmutur. Kent ii kaleleri bekleyen muhafzlar, yabanc ordulara kar deil, istenmeyen hemerilere kar alnm nlemlerdir. Byk kentlerde hayatta kalmann stratejisi artk birliktelik deil, saknma ve arnmadr (1999: 58-9). Baumana gre, gnmz kentlileri, srekli bir mekn savann iindedir. Ortaan zorunlu kapatlma blgeleri olan gettolar, modern zamanlarda gnll kapanma blgeleri haline gelmitir. Gerek gettonun anlam zgrlk yokluudur, gnll gettolar ise zgrle kaynaklk eder. Gnmzn sekinleri de yaltlmay semitir ve bu uurda bol para der. Gettolaan sekinler, kentin geri kalann kent sorunlaryla ba baa brakm, onlar kaderine terk etmitir. Gerek gettonun sakinleri dar kamazlar, buna karlk gnll gettonun duvarlar dardakileri ieri almaz; ieridekiler ise istedikleri zaman dar kmakta zgrdrler (1999: 29-30). Elit gettolarnn kontrol noktas ve gvenlik grevlileri, dlama uygulamalarnn belirgin aralardr. Onlarn mevcudiyeti, koruduklar ya da denetledikleri yere ancak seilmi insanlarn girebilecei anlamna gelir. Gnmz kentlerinde sekinler hayatlarn nemli bir blmn bylesine korunakl meknlarda geirir (1998b: 76-7). Bauman (1995), modern dnemden post-modern dneme geerken yabanc algsnn deitiini belirtir. Modern yabanc sosyal, kltrel ve ulusal snrlardan dlanmak istenirken; post-modern yabanc korunur. Post-modern yabanc, postmodern hayatn akkanlnn semboldr. Post-modern hareketlilik, kresellemeyle ilgili eit datlmam bir hareketliliktir. Kreselleme ve yerelleme (meknlara kapanma) ezamanldr. Birileri iin kreselleme biiminde okunan ayn olgu, bakalar tarafndan yerelleme olarak okunabilir. Kreselleme srecinin ayrlmaz paras, mekn giderek blme, insanlar ayrma ve dlamadr. Kreselleme srecinde alt toplumsal tabakalar, yeni-kabilecilik ve kktencilik eilimleri gsterirken; st tabakalar da yerel balardan koparak kresel sekinlere dnr ve melezleir. Baumann almalarnda ne Simmel ve Wirthte olduu gibi romantik bir topluluk zlemi ve derin bir kayg ne de Sennettte olduu gibi kk Avrupa kentlerinde aristokratlar ile burjuvazinin birbirlerine insanca davranmay tecrbe ettii 18. yzyln kamusal ilikilerine ve sanayi ncesinin kltrel modernliine bir at vardr. Baumann sosyolojisinde kavramlar ideal tipler olarak kurgulanmamakta, olgular ilgili taraflar asndan olumlu ve olumsuz ynleriyle deerlendirilmeye (yorumlanmaya) allmaktadr. rnein, kresellemenin zengin ve yoksul iin anlamlar farkldr. Topluluk, bak amza gre, farkl anlamlara sahiptir. Anonimlemenin olduu gibi, topluluklamann da dereceleri vardr. Topluluk adalar birbirine tam olarak benzemez; bazlar yarm adadr, bazlar s sularla evrilmi adalar, bazlar ise engin denizlerin ortasnda yabanclarn gelmesine ve yerlilerin de gitmesine izin vermeyen adalardr. Topluluk tipinin en kat biimi olan gettoyu Bauman, zorunlu getto ve gnll getto olarak ayrmakla toplumda tercih zgrlne sahip olanlarla, bu zgrle sahip olmayanlarn (farkl sosyal tabakalarn) kentsel ayrmasna nesnel bir yorum getirmitir.

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 10 Say 18 Aralk 2007 ss.111-126

5. SONU Yukarda, Simmel, Wirth, Sennett ve Baumann kentsel toplumda insan davranlaryla ilgili analizlerine yer verdik. Bu sosyologlarn analizlerinden u sonular kmaktadr. Modern kentin geleneksel kentlerden farkl yaplar ve sorunlar vardr. Geleneksel kentler kltrel ve ahlaki alt blgelere ayrlmtr. Sosyal ve ahlki kontrol bu meknlarda salanmaktayd. Modernleme srecinde bu alt blgelerin snrlar kaldrlarak kentsel btnleme ama haline gelmitir. Kent ii snrlarn kalkmas ve kentlerdeki nfus younlamas kentte yaayan herkesi birbirine yabanc hale getirerek, ahlki kontrol zorlatrmtr. Yabanc, Yirminci ahlaken yarglanmas mmkn olmayan kiidir. Hi bir yere ve kiiye bal Yzyl olmayan yabancnn davranlar, ancak yasal yaptrmlarla kontrol altna alnabilir. Sosyolojisinde Birbirini ahlaken yarglamas mmkn olmayan insanlar arasnda duygusal bir yaknlk beklenemez. Bu, yabanclar arasndaki ilikinin kuralsz olduu anlamna 124 gelmez. Ahlk kurallarnn yerini piyasa ekonomisinin deerleri ve insan haklarna kaynaklk eden evrensel etik deerler almtr. Simmel, ekonomik deerlerin baat deer haline gelmesinin her eyin para ile llmesine yol atn ve parann insanlar arasndaki mesafeyi eitlediini gzlemlemitir. Wirth, kentsel insann ahlk duyguyu kaybetmesini anomali durumu olarak deerlendirmitir. Sennett ise, ada toplumun l kamusal yaam ve sapkn komnal yaam arasndaki grnmn bir tr anomali olarak deerlendirir. Sennete gre kamusal alan, ahlk-d veya ahlk ihlallerinin ortaya kt ve ho grld bir alandr. O ahlk toplum karsnda rasyonel toplumu savunur. Baumana gre toplum, ahlk ilkelerle deil etik ilkelerle kurulur. Ahlk, her zaman kiisel, zapt olunmaz ve ngrlemezdir. Tm toplumsal yaplar, kurumsal ve bireysel davranlar arasal ya da yordamsal deerlendirme ltlerine tabi klmak zorundadr. Bu zorunluluk, yasama otoritesiyle uyumayan kurallar gayr meru klar ve bastrr. Yasa ve kar ahlk drtnn yerini alr. Tm toplumsal yaplamann amac, ahlk itkinin ykc ve dzen bozucu etkisini tarafszlatrmaktr. Toplumsalln bilisel, rasyonel meknnda birey olarak yabanclarla birlikte yaanr; topluluun ahlk meknnda ise -tbi olarak- bakalar iin yaanr. Bu almada, Simmel ve Wirthin 20. yzyln balarnda gzlemledikleri topluluklarn zlmesi olgusunu znt ile karladklarn grdk. Simmel, kentselliin analizini yapm, modern kentlerde patolojik bir durumun deil, yeni/farkl bir yaam biiminin var olduunu tespit etmitir. Wirth ise, krsal, geleneksel ve topluluksal yaam tarznn kaybolmasndan fazlasyla endie duymaktadr. Ancak modern kentlerde, birincil ilikilerin zemini olan arkadalk veya akrabalk balar onun tahmin ettiinden daha sreklidir ve insanlarn hayatnda daha geni yer tutar. Sennett ve Bauman ise 20. yzyln ikinci yarsnda kentlerde daha ak biimde grlen yeniden topluluklama ve gettolama olgusundan endie duymaktadr. Yeniden topluluklama, hi phesiz kentsel btnleme araylarna ynelik bir tehdittir. imdi kentlerde btnlemeden ok ayrma ivme kazanmtr. Kentlerdeki topluluklama eilimleri, her ne kadar gvenlik, dayanma, paylam ve duygusallk arayndan ortaya ksa da kentsel btnlemeye olduu kadar toplumsal btnlemeye ynelik de bir tehdittir. Yeni ahlk meknlar olarak kentsel topluluklar, ierde kalanlar iin ciddi bir zgrlk kayb anlamna gelirken dardakiler iin bir iddet kaynana dnmektedir. Bugn dnyann byk kentlerinden birounda kent topluluklarndan kaynaklanan iddet grnr hale gelmitir. Bu olgu da kent sosyologlarn toplumsal kurallar zerine eilmeye ve btnletirici yeni deerler aramaya yneltmektedir.

KAYNAKA Bauman, Z. (1995), Making and Unmaking Stranger, Thesis Eleven, 43, 1-16 Bauman, Z. (1998a), Postmodern Etik, ev, A. Trker, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bauman, Z. (1998b), Sosyolojik Dnmek, ev. A. Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bauman, Z. (1999), Kreselleme: Toplumsal Sonular, ev, A. Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar.

BA SBED 18(1) 125

Bauman, Z. (2001a), Paralanm Hayat, ev, . Trkmen, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Erman, T. (2004), Gecekondu almalarnda teki Olarak Gecekondulu Kurgular, European Journal of Turkish Studie., Thematic Issue No 1, Gecekondu, URL: http://www.ejts.org/document85.html. Giddens, A. (2000a), Tarihsel Materyalizmin ada Eletirisi, ev. . Tatlcan, stanbul: Paradigma Yaynlar. Giddens, A. (2000b), Sosyoloji, Yayna Haz. H. zel ve C. Gzel, Ankara: Ayra Yaynlar. Hall, S. (1998), Eski ve Yeni Kimlikler, Eski ve Yeni Etniklikler, ( .) Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, ed. A. D. King. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 6396. Harvey, D. (2003), ehir ve Sosyal Adalet, ev. M. Moral, stanbul: Metis Yaynlar. Kray, M. (1982), Toplumsal Deime ve Kentleme, ( .) Kentsel Btnleme, Yay. Haz. T. Erder, Ankara: Trkiye Gelime Aratrmalar Vakf, 5766. Kongar, E. (1982), Kentleen Gecekondular ya da Gecekondulaan Kentler Sorunu, ( .) Kentsel Btnleme, Yay. Haz. T. Erder, Ankara: Trkiye Gelime Aratrmalar Vakf, 24-54. Lefebvre, H. (1998). Modern Dnyada Gndelik Yaam. ev. I. Grbz. stanbul: Metis Yaynlar. Marotta, V. (2005), Urban Sociology and the Stranger, TASA (Australian Socioligical Association) 2005 Conference Proceedings Univercity of Tasmania, 6-8 December 2005, 1-10. Manheim, E. (1960), Theoretical Peospects of Urban Sociology in an Urbanized Society, The American Journal of Sociology, Vol. 66, N. 3, 226-229. Martindale, D. (2005), ehir Kuram, ( .) ehir ve Cemiyet, Haz. A. Aydoan, stanbul: z Yaynlar, 35-100. Nylund, K. (2000), Place and Cultural Identity in the Segragated City, The Finnish Journal of Studies, Vol: 38: 3, 8-27. Sennett, R. (1999), Gzn Vicdan: Kentin Tasarm ve Toplumsal Yaam, ev. S. Sertabibolu ve C. Kurultay, stanbul: Ayrnt Yaynlar.

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 10 Say 18 Aralk 2007 ss.111-126

Sennett, R. (2002), Kamusal nsann k, ev. S. Durak ve A. Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Simmel, George (1950a), The Metropolis and Mental Life, (In.) The Sociology of George Simmel, Translated K. Wolff. New York: The Free Press, 409424.

Simmel, George (1950b), The Stranger. (In.) The Sociology of George Simmel, Translated K. Wolff, New York: The Free Press, 402-408. Weber; M. (2000), ehir: Modern Kentin Oluumu, ev. M. Ceylan, stanbul: Bak Yaynlar. Wirth, L. (1938), Urbanism as a Way of Life, The American Journal of Sociology, Vol. 44, N. 1, 1-24. Wirth, L. (1942), Urban Communities, The American Journal of Sociology, Vol. 47, N. 6, 829-840. Yirminci Yrkan, A. (2005), ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, Yzyl Ankara: Nobel Yaynlar. Sosyolojisinde

126
Yard. Do. Dr. Cevat ZYURT Cevat zyurt, 1964 Giresun doumludur. Bir sre A.. Basn-Yayn Yksek Okulu'nda okuduktan sonra, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nden 1991 ylnda mezun oldu. Sosyoloji alannda 1998 ylnda yksek lisans (Krkkale ni. Sos. Bil. Ens.), 2002 ylnda doktora ( stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits) eitimini tamamlad. 1994-2004 tarihleri arasnda Krkkale niversitesi'nde uzman olarak alt. 2004 ylndan itibaren Balkesir niversitesi Necatibey Eitim Fakltesi'nde retim yesi olarak almaktadr.