Küreselleşme Kültür Ve Din

AFD XLIX (2008), say II, s.
153-183
Kreselleme, Kltr ve Din

HSAN APCIOLU DR., ANKARA . LAHYAT FAKLTES e-posta: ihsancapcioglu@yahoo.com
abstract Globalization, Culture and Religion. Our world experienced, particularly in the first decade of the 21th century, radical social changes in an unprecedented degree and still continues to be exposed to it. A conviction increasingly prevailed in all parts of society that a new world was emerging, which was shaped by new tecnologies, new institutional structure, new culture and new economy. It was also at the period that the word of Globalization came to be used to refer to this extraordinary change. So, Globalization refers to a process that economic, social, cultural and political events taking place anywhere in the developed world have an influence over the people of other parts of the world, and that the interdependence between societies gradually increases. It is stated directly or indirectly in all platforms that it is inevitable to submit to the challenges and effects of Globalization expressed as an irresistible or irreversible power and process. In this article, the cultural and religious effects of Globalization will be dealt with in a theoretical framework. Also, the cultural dimensions will be examined in the framework of Featherstone, Barber, Ritzer and Berger's views, while its religious dimensions will be analysed on the basis of Beyer's explanation of "cultural forms of religions", and the consequences caused by Globalization over the sociopolitical and cultural appearance of world religions will be focused on. key words Globalization, Culture, Religion, Politics.
1. Giri: Kreselleme ve Yenidnya Dzeni Yirminci yzyln ikinci yarsndan itibaren hzl bir gelime kaydeden bilgi ve iletiim teknolojileri sayesinde lkelerin siyasal ve iktisadi snrlar arasndaki esneklik ve akkanlk artm; bylece dnyann bir ucunda yaanan bir olayn olumlu ya da olumsuz etkisi ksa sre iinde dier blgelere de ulaarak dnya apnda sonular ortaya karmaya balamtr.1 Bu yeni or1 Min Soo Kim, Historical and Comparative Analyses of Globalization Through Communications Technology in the West and the Asia, (Baslmam Doktora Tezi), The Pennsylvania State University, The Graduate School College of Communications, Pennsylvania, 1997, s. 239307.
154
AFD XLIX (2008), say II
tamda dikkat eken nemli gelimeler arasnda uydu enformasyon sistemlerinin kurulmas, ulusal kltrlerin kendi kapal snrlarn zorlamas, kresel tketim ve pazarlama kalplarnn ortaya kmas, kollektif yaam tarzlarnn gelimesi, Milletler Cemiyeti ve Birlemi Milletler gibi kresel lekte siyasal sistemlerin kurulmas, insan haklar kavramnn kapsam alannn genilemesi, ekonomilerin birbirine daha baml hale gelmesi, souk sava dnemindeki politik kutuplamalarn ortadan kalkmas ve hemen her alanda liberal eilimlerin glenmesi saylabilir. Ayrca, bu gelimeler sonucunda dnyann adeta "byk bir kye" dnt pek ok kiinin ortak kans haline gelmitir.2 Bu dnemde dnyamz, daha nce ei benzeri grlmemi bir etkinlik ve genilikte kkl toplumsal deiimler yaam ve halen de yaamaya devam etmektedir. Bugn toplumun her kesiminden insanlar arasnda yeni teknolojilerin, yeni kurumsal yapnn, yeni kltrn ve yeni ekonominin ekillendirdii bir dnyann doduu eklinde yaygn bir kanaat gittike daha fazla egemen olmaya balamtr. Dnyamzn tecrbe ettii bu olaanst deiimi nitelendirmek zere kreselleme szcnn kullanlmas da bu dneme rastlamaktadr. Buna gre kreselleme, gelimi dnyann herhangi bir yerinde yaanan ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasal olaylarn dnyann baka toplumlar zerinde de etkili olduu ve toplumlar arasndaki karlkl bamlln giderek artt bir srece iaret etmektedir. Giddensn ifadesiyle, lkeler arasndaki snrlar aan toplumsal, politik ve ekonomik balar, her bir lkede yaayan insanlarn kaderini nemli lde etkilemektedir. Dnya zerinde hibir lkedeki yaam, artk dierlerinden btnyle ayrlm ya da bamsz deildir.3 Bu noktada, kar konulamaz ya da geri dndrlemez bir g ve sre olarak ifade edilen kresellemenin meydan okumalarna ve etkilerine kar boyun emekten baka bir arenin olmad her platformda ak ya da rtl bir biimde dile getirilmektedir. Bylece kreselleme bir yandan dnya leinde grlen mal ve hizmetlerin, teknolojilerin, fikirlerin, sermayenin, emein, kltrel unsurlarn akkanln belirten bir kavram olmas bakmndan betimleyici bir ierie gndermede bulunurken dier yandan yenidnya dzeni ilkelerinin benimsenmesi erevesinde rtl bir ynlendiricilii de beraberinde getirmektedir. Gnmzde younlukla yaanmakta olan bu karmak sreler dizisinin, milli kltr kimliklerini gl bir biimde etkiledii grlmektedir.
2 Mustafa Acar, Ekonomik, Siyasal ve Sosyo-Kltrel Boyutlaryla Kreselleme: Tehdit mi, Frsat m?, Liberal Dnce Kreselleme zel Says, 2002, s. 15. 3 Anthony Giddens, Sosyoloji, ev. Cemal Gzel, Ayra Yaynevi, Ankara, 2000, s. 67.
155
Kreselleme, snrlar iyi izilmi bir sistem, bir ulus devletin ya da bir blgenin corafi olarak tanmlanm snrlarndan oluan klasik toplum dncesinden uzaklaarak, toplumsal yaamn zaman ve mekn boyunca nasl dzenlendii zerinde younlaan ok farkl bir alg perspektifini iermektedir.4 Bu perspektifte kresellemenin en son aamasnn ortaya kard temel zelliklerden birisi zaman-mekan skmasdr. Buna gre, kresel srelerin hzlanmasyla birlikte dnya kendisini daha kk hissetmekte, uzaklklar ksalmakta ve dnyann herhangi bir yerinde meydana gelen bir olayn etkisi ksa srede ok uzak yerlerdeki insanlar tarafndan hissedilmektedir.5 Kreselleme, ekonomik, sosyal, siyasal, kltrel ve dinsel politikalaryla, yeni bir dnya dzeni oluturma iddiasn iinde barndrmaktadr. Bu yenidnya dzeni snrsz kr maksimizasyonunun nnde engel oluturan her eyi zel sektre havale ederek, emek piyasasn kuralszlatrmakta, yoksulluu ve sosyal gvenlik krizini derinletirmektedir. Nitekim dnya genelinde ekonomik alanda kendini gsteren eilimler sosyal kalknmann pek ok alannda eitli olumsuzluklar beraberinde getirmitir. Ekonomik anlamda gelir dalmndaki adaletsizlikler toplumsal eitsizlikleri belirleyen en nemli unsurlardan biridir. Kresellemenin dnyamz giderek belirsiz ve gvenilmez bir mecraya doru srklemesi karsnda bir dizi nlemlerin alnmasnn art olduu nde gelen kresel glerin oluturduu Davos Ekonomi Forumunda dile getirilmitir. Ancak zamanla neo-liberal doktrinin dayand muhafazakar ilikiye ve bununla ilintili moraliteye nem vererek kresellemenin ileyiinde gzlenen aksaklklarn stesinden gelinebilecei eklinde bir kanaat egemen olmutur.6 Bu erevede yrtlen neo-liberal politikalar, devletlerin sosyal alana ayrdklar bte paylarn kstlamalarna neden olmutur. Dnyada pek ok devletin benimsemi olduu neo-liberalizm, uluslarn geni kapsaml refah politikalar uygulama olanaklarn erozyona uratmtr. Bunun sonucunda, gelir eitsizlikleri ve yoksulluk zellikle ve ncelikle dezavantajl nfus gruplar arasnda giderek artan bir biimde yaylmtr. Aslnda bu durum yirminci yzyln ikinci eyreinden balayarak gelien sosyal devlet (refah devleti) uygulamalarnn ar bir saldrya uradnn da en somut gstergesidir. Bununla birlikte, dnyamzn ve lkemizin yaad byk ekonomik krizler ve siyasi geri4 Anthony Giddens, Modernliin Sonular, ev. Ersin Kudil, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998, s. 6669. 5 David Harvey, Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Savran, Metis Yaynlar, stanbul, 1999, s. 291341. 6 H. Ezber Bodur, Sunu, Kreselleme, Ulus-Devlet ve Din, ahin Grsoy, hsan apcolu (eds.), Platin Yaynlar, Ankara, 2007, s. ix.
156
limler bata olmak zere, ekonomik ve siyasal alanlarda yaanan gelimeler, kreselleme dinamikleri ile birleince, hem yerel hem de kresel lekte birtakm ikili kartlklarn dourduu atmalara ve bu atmalarn her bir kutbu arasndaki karlkl etkileimlere yol amaktadr.7 Bu farkl zaman-mekan iftleri aras karlkl ikilik ve etkileimlerin ortaya kard kltrel atmalar sonucu, modern yaamn belli alanlar (rnein ulusdevlet, retim ve iletme sreleri, tketici ynelimleri vb.) evrenselletirilmekte ve izafiletirilmektedir.8 Kreselleme, toplumlar, bir taraftan corafi snrlar boyunca birletiren yeni kresel, blgesel ve ulus ar cemaat ya da rgtlenme biimleri oluturmaya zorlarken, dier taraftan toplumu, hem ulus devlet snrlarnn iinde hem de dnda blnebilir ya da paralanabilir hale getirmektedir. Bylece etnik ayrmlar, "teki"ler yaknlatka daha ok eklemlenmektedir. Kreselleme, bir taraftan iktidarn, bilginin, sermayenin ve enformasyonun younluundaki art salarken, dier taraftan daha ok iktidar sahibi olmaya alan yerel kurulular, cemaatler ve gruplar gibi gl bir ademi merkezileme dinamii yaratmaktadr. Kreselleme dinamiklerinin rettii bu yenidnya dzeni, farkl kltrlerin yaam tarzlarnn ve toplumsal pratiklerinin yan yana bulunmasn ya da birlikte var olmasn gerektirmektedir. Bu durum snrlar glendirerek sosyo-kltrel farklar ve nyarglar ortadan kaldrmakta; dncelerin, bilgilerin, deerlerin, yaam biimlerinin melezlemesinin yaand ortak kltrel kimlikler ve toplumsal mekanlar yaratmaktadr.9 Bu erevede kreselleme, temel boyutu ieren sosyo-kltrel bir sre olarak dnlebilir. Smithe gre bu sreler: Dnya finans piyasalarnn ve serbest-ticaret blgelerinin ykseliini, mallarn ve hizmetlerin kresel deiimini, ulus tesi irketlerin hzla bymesini ifade eden ekonomik kreselleme; Birlemi Milletler, Avrupa Birlii gibi ulus st ekonomik ve politik rgtlenmelerin milli devletlerin yerine gemesini ve kresel politikalarn ykseliini ifade eden politik kreselleme ve Dnya leinde bilginin, iaretlerin ve sembollerin kresel ak ve bu aklarn neticesin-
7 Yerel/kresel dikotomisi konusunda bkz. Les Back, Local/Global, Core Sociological Dichotomies, Chris Jenks (ed.), Sage Publications, London, 1998, s. 6378. 8 Roland Robertson, Globalization and the Future of Traditional Religion, God and Globalization Volume 1, Religion and the Powers of the Common Life. Max L. Stackhouse ve Peter J. Paris (eds.), Trinity Press International, USA, 2000, s. 5963. 9 M. Van Elteren, Amerikan Popler Kltrnn Etkisinin Global Bir Yaklam inde Deerlendirilmesi, Popler Kltr ve ktidar, Nazife Gngr (der.), Vadi Yaynlar, Ankara, 1999, s. 288 289.
157
de oluan eitli sosyo-kltrel dnmlere gsterilen tepkileri de iinde barndran kltrel kresellemeden oluur.10 Kltrel kresellemenin en nemli dinamiklerinden biri, din ve dini kltrn etki alannda olan konulardr. Dinin hem bireysel hem de toplumsal dzeyde kimlik ina etme ilevi dikkate alndnda, toplumlar ve kltrler hem diyalog taleplerinde hem de atma arzularnda dine aikr ekilde dayanmaktadrlar. Bu erevede kreselleme karsnda dinin, esas itibariyle, mevcut iletiimlere alternatif bir iletiim tarz olarak belirdii sylenebilir. Dinin toplumsal tezahrleri ve ilevleri asndan baktmzda, onun hem birey ve akn varlk arasnda, hem de bireyler aras bir iletiim arac olduu grlecektir.11 Kresellemenin ekonomi, siyaset ve kltrle ilikisi ile din arasndaki ilikisi arasnda benzerlikler bulunur ve kreselleme her birinin zerinde kkl bir takm deiim ve dnmlere neden olabilir. Ancak din sz konusu olduunda farkl bir durum ortaya kmaktadr. nk "Max Weber'in analizlerinin odanda yer alan 'dnya dinleri'nin hemen hepsi 'fetih' veya benzeri ideolojileri araclyla kresel bir yaylmay hedeflemilerdir." Bu demektir ki, dinler bizzat kendileri kresel vizyon gelitirmeye msait bir yapya sahiptirler. rnein, kreselleme bilgiyi zgrletirip, paylam kolaylatrrken; farkllklar, eitsizlikleri, isizlik, mitsizlik, dlanma gibi sosyal sorunlar nemli lde bytmektedir. Kresellemenin tm bu olumsuz ynleriyle birlikte temel fikr-i sabiti haline gelen etkinlik, kr, byme ve ar ferdiyetilie dayanan ekonomik bak asna kar din, daha merhametli ve empatik bir yaklamn temelini oluturabilir. Din, fakirlere ve unutulmulara yardm etmek zere toplumun kaynaklarnn yeniden paylam ve kimliin muhafazasna ynelik bir tepki oluturabilir. Buna gre dinin, evrenin bozulmasndan ve bir noktada ekolojik felaketten ve muhtemelen psikolojik felaketten saknmada ihtiya duyulan destei salayaca da sylenebilir. Kreselleme ve din ilikisi erevesinde dier nemli bir nokta da, Beyerin de belirttii gibi, ikisi arasnda tek ynl bir ilikinin olmaddr. Yani bu ilikide kreselleme etken, din ise edilgen bir konumda deildir. Beyer bu durumu Salman Rt rneiyle izah eder. Salman Rt eytan Ayetleri (The Satanic Verses) adl eserinde, Mslmanlara ve slam dinine hakaret ettii gerekesiyle, 1989da Humeyninin fetvasyla lme mahkm edilmiti. Beyere gre, bu olay kresel dnyada dinin rolyle ilgili iki nemli sonuca iaret etmektedir. Birincisi Mslmanlarn kutsallarna hakaret edilme10 Philip Smith, Kltrel Kuram, Babil Yaynlar, stanbul, 2005, s. 308. 11 mit Akt, Sosyolojik Adan Kreselleme ve Din (Baslmam Doktora Tezi), Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir 2008, s. 64.
158
si onlarn mevcut sistem ierisinde kendi inanlarn yaayamayacaklar dncesiyle tepki gstermelerine neden olmutur. Dier nemli bir sonu ise, Mslmanlarn gstermi olduklar bu tepki sayesinde slami kimliin canlanmasdr. Bu olay, dinin kresel sisteme dhil olma srecinde kendisinden istenen taviz taleplerine marjinalleerek tepki vermesinin mmkn olduunu gstermektedir. Baz durumlarda ise din, kresel alandaki deiim ve dnmle birlikte varlk ve hareket alan kazanabilir.12 Bu makalenin amac, yukarda aklanan nitelikleri ile kreselleme fenomeninin farkl kltrel ve dini grnmlerini ana hatlaryla ortaya karmaktr. Kresellemenin kltrel boyutlar, Featherstone, Barber, Ritzer ve Bergerin grleri; dini boyutlar ise Robertson ve Beyerin dinlerin toplumsal formlarna ilikin aklamalar erevesinde incelenecek ve yine bu erevede kresellemenin dnya dinlerinin sosyo-politik ve kltrel grnmleri zerinde ortaya kard sonular zerinde durulacaktr. Elbette, ekonomiden sanata, bilimden iletiime ve politikadan uluslar aras ilikilere kadar pek ok alan iine alan geni bir literatr kapsayan kreselleme fenomeninin, kltr ve din zerindeki etkilerini btnyle tespit etmek mmkn deildir. Bu nedenle, makalede, zellikle kreselleme, kltr ve din tartmalarnn odakland belli bal alanlar, kresellemenin dinin ve kltrn farkl formlar zerinde ortaya kard deiimler erevesinde incelenecektir.
2. Kreselleme Kuram ve Kltr Sosyal bilimler alannda kreselleme tartmalar 1980li yllarla birlikte gndemdeki yerini almasna ramen, kreselleme srecinin neredeyse bin yldr devam eden bir srece yayld iddia edilmektedir.13 Bu anlamda, rnein, kk lekli avc ve toplayc toplumlardan modern ulus-devlete gei; kresel topluma doru bir adm olarak deerlendirilmektedir. Durkheim,14 Marx ve Weberin kuramlar, zamann ve meknn daima daha geni blgelerine yaylan toplumsal rgtlenme biimlerinin, daha geni tarihsel sre boyunca nasl birbirlerini izlediklerine ilikin farkl aklamalar sun12 Akt, Sosyolojik Adan Kreselleme ve Din, s. 6869. 13 Bu blmde verilen bilgiler, ksmen Cultural Globalization and Global Flow of Popular Culture, World Applied Sciences Journal, 2008 4 (1), s. 1015. balkl makalemize dayanmaktadr. 14 Bu erevede rnein, Durkheimn kltr grn ekillendiren, onun insan zerine odaklanmasdr. Bu nedenle baz sosyologlar onu, kltrel dnmn temsilcisi olarak grmektedir. Bununla birlikte, din sadece kltrel bir kaynaktr gr, Durkheim dncesine olduka yabancdr. Durkheim, dini inanlarn kolektif temsiller olarak grlebileceini dnse de, din ve kltr ayn kefeye koymaz. Ona gre din, ncelikle kltr ve toplumu kucaklayan bir fenomen, bir fikirler sistemidir, ancak ayn zamanda o, insanolunun potansiyelleriyle ekillenmi bir yaam formudur. Ayrntl bilgi iin bkz. Emile Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life, translated by Karen E. Fields, Free Press, New York, 1995, s. 1, 5, 34.
159
maktadr. Gemiin kuramsal geleneklerini bu yolla yeniden ina edebileceimiz gereine ramen, kreselleme aratrmalarnda en byk ilgi ada balamlar zerinde younlamaktadr. zellikle "kltrel kreselleme" alannda "kapitalizm", "metalar", "zaman/mekn skmas" ve "bilgi aklar"yla ilikili konular; kreselleme ve postmodernizm literatrleri arasnda zorunlu bir yaknlamaya yol amaktadr.15 Featherstone, kresellemenin kltrel etkisine ilikin literatrn, iki ekimeli hipotez ya da model etrafnda toplandn savunmaktadr.16 Birinci model, "Amerikanlama", "McDonaldlama" (McDonaldization) ve homojenlemenin art ile karakterize edilen bir dnyada yaadmz ileri sren Ritzer17 ve Barber'n18 yaklamn ifade eder. Bu model; "kltrel emperyalizm"i ve Birleik Devletler kltrnn serbest piyasa ideolojileriyle birlikte dnyann geri kalan ksmna nasl ihra edildiini vurgulamtr. Bu zelliiyle model, modernleme kuramyla yceltilen Amerikan yardm programlarna, serbest bilgi ak politikalarna, Amerikan medyasyla eklemlenen medya endstrilerinin egemenliine getirilen eletirel bir yaklam temsil etmektedir. Kltrel emperyalizm tezi, gelimi kapitalist toplumlarda retilen ve yaylan kltrel rnlerde, medyann doasnda var olan ideolojik kltrel bir ereve kurulduunu ve kitle kltr rnleri araclyla tm dnyaya yayldn savunmaktadr. Bu tezi savunanlar, uluslararas iletiimi, gelimi lkelerin uluslar aras karlarna, zellikle ABDnin kresel, askeri, ekonomik ve politik stnlne hizmet eden bir ara olarak deerlendirmektedir. Kltrel emperyalizm, 1960-1970li yllarda geerli olan modernleme teorilerini hedef almas nedeniyle, ekonomik, siyasal ve kltrel olarak kinci Dnya Sava ncesi kolonileri kontrol eden gelimi lkelerle, gelimekte olan, az gelimi lkeler arasnda kurulan ballk ilikilerini temel inceleme alan olarak grmektedir.19 Ayrca, Bat, zellikle Amerikan deerlerinin etkin konumu, artk ulus tesine sarkm kapitalist sermaye, hukukun birok ieriinin evrenselleme eilimi, ulus-devletlerin geleneksel formlarnn ierik analizine zorlanmas, ok kltrllk, effafln giderek birey ve toplumun yaamn kuatmas, gizlilik ve mahrem olma niteliklerinin azalmas, yksek geililik ve etkileim bu modeldeki kreselleme tanmlar
15 Smith, Kltrel Kuram, s. 309. 16 Mike Featherstone, Undoing Culture, Sage Publications, London, 1995, s. 9. 17 George Ritzer, The McDonaldization of Society, Revised ed. Pine Forge Press, Thousand Oaks, California, 1996. 18 Benjamin Barber, Jihad vs. McWorld, Ballantine Books, New York, 1996. 19 Suat Sungur, Kltrel Emperyalizmin tesi: Kreselleme, letiim ve Yeni Uluslar Aras Dzen, Stratejik Aratrmalar Dergisi, 2008, 1 (1), s. 9697.
160
ierisinde ne kan olgular arasndadr.20 Yine bu modelde, Disney21 izgi filmleri gibi, ABD kaynakl medya ve popler elence rnlerinin ihracna zel ilgi gsterilmektedir. Bu modelin en son uyarlamalar, kresel kltrel tercihlerin ve idari sistemlerin ykselii ile yerel/ulusal kltr farkllklarnn nasl andrldna iaret etmektedir. Bunlar, ayrt edici olarak Amerikan deer sistemlerinden ok, genel, derinliksiz, kksz ve srekli genileyen kapitalist rasyonaliteye ve bununla balantl metalara ve teknolojilere tabidirler.22 Bu gelenek iinde belki de en iyi bilinen kuram, Ritzer'in, Marx ve Weber'in almalarndan hareketle gelitirdii ve Toplumun McDonaldlamas adl almasnda kulland "Mcdonaldlama"dr. Ritzer "Mcdonaldlama" terimini, fast-food restoranlarndaki ileyi mantnn Amerikan toplumunun yan sra giderek dnyann geri kalan byk kesimine de egemen olmasna yol aan farkl sosyo-kltrel sreleri ifade etmek iin kullanmtr. Buradaki dnce fast-food kurulularnn benimsedii ilkelerin giderek deiik toplum kesimlerini ve bir btn olarak dnyay byk oranda etkilemesidir. Bu ilkeler; "etkinlik", "hesaplanabilirlik", "tahmin edilebilirlik" ve "denetim" olarak zetlenebilir. Ritzer, niversiteler, cenaze trenleri, geni yerleim siteleri ve moteller gibi yerleri McDonaldlatrma faaliyetinin imdiki alanlar olarak gsterir. Ritzer, hizmet sunumu ve mali adan karlanabilirlik ltleri bakmndan baz faydalar grlmesine ramen, bu durumun yaratt birok olumsuzlua da iaret etmektedir: Bu kurulularn ortaya koyduu toplumsal deiimin pratik sonular, daha geni toplumsal amalarla ilgili herhangi bir ngr olmakszn dar bir ara-ama rasyonalitesini ierir; (a) iin ve dier faaliyetlerin basit grevler iinde vasfszlamas, (b) paketlenmi sunum, (c) standartlam modller ve seenekler, (d) acmasz piyasa ilkelerinin uygulanmas ve (e) toplumsal yaamda otantikliin ve anlamn erozyona uramas. Ritzer'e gre, bunlarn hepsi negatif anlamlar tamaktadr. Ona gre, "eer dnya daha az McDonaldlam olsayd, insanlar kendi insani potansiyelleriyle daha iyi yaayabilirlerdi".23
20 ahin Grsoy, Kreselleme, Ulus-Devlet ve Din, Kreselleme, Ulus-Devlet ve Din. ahin Grsoy, hsan apcolu (eds.), Platin Yaynlar, Ankara, 2007, s. 75. 21 Yeni popler kltr endstrilerinde, dnyann kltrel btnlemesi ynnde bir inan ve bu dorultuda gerekletirilen evrensel kltr retiminden sz edilmektedir. Bu inan yaam biimlerinin, kltrlerin ve tketici davranlarnn btn dnyada birbirine benzer hale geleceine olan bir kanaati yaygnlatrmaktadr. Bu ortak kltr inanc ve dnya bilinci, Dallas, Batman (Yarasa Adam) ve Disneyland gibi baarl rnlerle de destekleniyor grnmektedir. rnein, Euro Disneylandn mdrne gre Disneyin karakterleri evrenseldir. O, Bir talyan ocuuna gelin de Topolinonun (Miki Farenin talyancas) Amerikal olduunu anlatn der. David Morley ve Kevin Robins, Kimlik Meknlar, ev. Emrehan Zeybekolu, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1997, s. 155. 22 Smith, Kltrel Kuram, s. 309. 23 Smith, Kltrel Kuram, s. 310.
161
Dnyann McDonaldlamas, uzun vadede insann yaratcln engelleyen ve toplumsal ilikileri insancl olmaktan uzaklatran tek dze standartlarn zorla kabul ettirilmesi anlamna gelmektedir.24 Benzer ekilde Benjamin Barber da kamuoyunu, McWorld olarak adlandrd dnyann eitlilik gsteren topluluklarn hzl bir ekilde yavan, tekdze bir piyasaya dntren, ruhsuz bir tketici kapitalizmine kar uyarmaktadr. Barbera gre McWorld, 1950lerde ve 1960larda yzeysel Amerikan kltrnn yaylmac ticari karlarca ynlendirilen bir popler kltr rndr. Mzik, video, tiyatro, kitaplar ve elence parklarnn tamam ortak logolar, reklam sloganlar, starlar, arklar, markalar ve reklam mzikleri dolaymnda ortak zevkler yaratan Amerikan maj, bir ihracat rn olarak retilmitir.25 Peter L. Berger'in, Barber'in "McWorld" terimine gnderme yaparak kresellemenin drt boyutu arasnda ele ald popler kltr, yukardaki aklamalarda da grld gibi, bat ve zellikle Amerikan kkenlidir. Dnyann her tarafnda genler Amerikan mzii ile dans eder; Amerikan jeansleri ve zerlerinde Amerikan niversiteleri ve dier tketim rnleriyle ilgili mesajlar bulunan tirtler giyerler. Daha yallar Amerikan sitkomlar izler ve Amerikan filmlerine giderler. Gen-yal herkes Amerikan fast foodlaryla giderek daha uzun boylu ve daha iman hale gelir. Burada aslnda bir kltrel hegemonya sz konusudur. Berger'e gre, Fransz kltr bakanlarnn ya da ranl mollalarn bu duruma kzmalar artc deildir. Kltrel emperyalizmi eletirenler bunun sadece da ynelik bir tavr olmadn bilirler. Bu durum belirgin bir inanlar ve deerler yk tar.26 Amerikan kltrnn tketimi aslnda ayinsel bir nitelik tar. Bu hegemonik durum, tketimin asimetrik yapsnda da grlebilir. rnein, Meksikallar hamburger, Amerikallar tako yer. Bununla birlikte, Meksikallar hamburgerin yannda Amerikan kltrnn dier ynlerini de tketirken, Amerikallar tako yemekle birlikte Meksika kltrnn mutfak dndaki ynlerini almazlar.27
24 Manfred B. Steger, Kreselleme, ev. Abdullah Ersoy, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 102; Ayrca bkz. Globalization and Ideology, The Blackwell Companion to Globalization, edited by George Ritzer, Blackwell, Cambridge, 2007, s. 36782. 25 Steger, Globalization and Ideology, The Blackwell Companion to Globalization, s. 372. 26 Bu erevede Rock mzik konusunu ele alan Berger, bu mzik trnn sadece yksek sesli ritmik mzik ve tehlikeli derecede atletik dans tercihinden ibaret olmadn; ayrca kendini ifade etme, geri kafal olduu kabul edilen gelenei yenme anlamna geldiini belirtir. Bkz. Peter L. Berger, Kresel Kltrn Drt Yz, ev. ahin Grsoy, hsan apcolu. Kreselleme, Ulus-Devlet ve Din, ahin Grsoy, hsan apcolu (eds.), Platin Yaynlar, Ankara, 2007, s. 9. 27 Berger yaad bir olaydan hareketle, Amerikan popler kltrnn dilsel yaylmacln yle rneklendirir: Birka yl nce inin Guandong (60 milyon nfuslu bir Pazar) eyaletinde hallmark tebrik kartlarnn temsilcisi ile grmtm. rnlerinin ok iyi satlmasndan duyduu memnuniyeti ifade etti. En ok hangi tebrik kartlarnn satldn sorduumda, sevgililer gn
162
Kreselleme sreciyle birlikte tketim artk, ekonomik bir olgudan ziyade, ondan esinlenen sosyo-kltrel bir tutum ve yaklam ifade etmektedir. nsanlarn kim olduklar onlarn tketim alkanlklarna baklarak deerlendirilmektedir. Bu adan tketimcilik, toplumsal, kltrel ve politik ilevlere sahiptir. Bunun en gzel rneklerinden birinin McDonalds ve benzeri "fast food" restoranlar olduu grlmektedir. Adndan da anlalaca gibi, burada her ey arabuk tketilmektedir, bu rnlerin tketicilerinin geni zamana tahamml yoktur. Bu tr mekanlarda geleneksel restoranlardaki gibi masa ba sohbetlerden ve paylamlardan sz edilemedii gibi ayn zamanda men de tek tip ve ekmeinden ketapna kadar her ey standarttr. alanlarn bile otomatie balanm robotlar gibi altn sylemek abart olmaz. nk srada bekleyen pek ok "a tketici" vardr. Grnen o ki "Mc kltr" insanlara arabuk tketme alkanl kazandrrken onlarn baz insani yetilerini de kstlamaktadr. rnein, "Mc Kltr" tketicileri kendi karnlarn tka basa doyururken, muhtemelen alk ve sefalet iinde olan insanlar pek de akllarna gelmeyecektir. Bauman'n ifadesiyle bu insanlar, uzak diyarlarn cinayet, salgn hastalk, alk ve vahet grntleri karsnda, "onlar uzak diyarlarda yapt iin Tanr'ya dua etmekten baka elimizden ne gelebilir ki" diyeceklerdir. Dolaysyla tketici iin artk tketim konforu birinci sradadr. Bireyin sahip olduu etik ya da dini deerlerin ise, eyleme dnmeyen sadece temenni ifadelerinden ibaret kalmas kuvvetle muhtemeldir.28 Kresel lekte genileme ve mallarn tm dnyaya yayma konusunda cesur ve atlgan kararlar alabilen, geni sermaye ana sahip okuluslu dev ticari kurulularn piyasa hkimiyeti, yeni ve esnek bir iktisadi yaplanma ve retim-tketim srelerine damgasn vurmutur. Bu dnemde olumaya balayan okuluslu siyasi ve iktisadi yaplanmalar; sermaye, igc, ynetim biimi ve grev tanmlar gibi retim faktrleri, kresel pazarlama stratejileri dorultusunda yeniden tanmlanmaya balamtr. Siyasi snrlar ortadan kaldran ve ulus devlet yaplarn andran, dnyay kresel bir ky olarak kurgulayp ekillendiren ve adna yenidnya dzeni denen bu sosyo-ekonomik ve kltrel dnm projesi; sre ierisinde gnmz kapitalizminin maddi unsurlara dayanan iktisadi bunalmn gidermeyi ve kendi gerekliini toplumun tm kesimlerine ve yaam tarzlarna dayatmay bakartlar olduunu syledi. inli genler kar cinse kar ok utangatrlar. Duygularn kar cinse ifade etmeleri ok zordur. Sevgililer gn kart gndermek onlar iin ok daha kolaydr. Bu durumda ne diyeceimi bilemedim ve mesajlar inceye evirmenin olduka zor olacan syledim. Yo hayr dedi. Kartlar ngilizce olarak istiyorlar. Berger, Kresel Kltrn Drt Yz, s. 911. 28 Akt, Sosyolojik Adan Kreselleme ve Din, s. 77.
163
armtr.29 Tketim kltrn bu ekilde kreselletirilmesi grevini stlenen insanlar ise, Berger'in "Davos kltr" adn verdii kresel sekinci kltrn yneticileridir. Ancak, bu ithal kltr rnlerinin tketicileri ok daha geni bir topluluktur. Popler kresel kltre ynelik yerli tepkiler, aralarnda eitli uzlama noktalar bulunmakla birlikte, toptan kabullenile toptan kar k arasnda deiir. Toptan kabulleni, genellikle bir kuak atmasna neden olur ve muhtemelen genleri bu kabullenie iten motiv ailelerine kar gsterdikleri tepkileridir.30 Toptan reddedi ise baskc rejimlerde bile neredeyse imkanszdr. 1980-1990l yllarda kresellemenin bir sonucu olarak, tekbiimlilik ve otantiklik yitimi zerine ktmser vurgusu ile bu dn tarz giderek sorgulanmaya balam ve bylece kresel ve yerel/ulusal olann akl almaz lde karmak, karlkl etkileimine vurgu yapan ikinci bir model ortaya kmtr. Genel olarak yerel olan, kk lekli ve corafi olarak snrl geleneklere ve yaam biimlerine (rnein, din, milli kltr, dil, mahalli gelenekler) iaret ederken; kresel olan, kresellemeyle ilikili, meknsal olarak geni toplumsal ve kltrel glere (rnein, tketimcilik, uydu iletiimleri, kltr endstrileri, g) iaret etmektedir. Bu ikinci modelin temsilcileri, genellikle kreselleme srelerinin, kresel ve yerel/ulusal kltrlerin birbirleriyle nasl ilikili hale geldiine dikkat ekerler. Bu modelin savunucularna gre, bu karlamalar, herhangi bir alanda kltrel homojenleme (trdeleme) kadar kltrel melezleme31 ve kltrel farkllama32 olaslklarn da ieren ynleriyle karmak ve ngrlemez sonular ortaya karabilmektedir. Buraya kadar sunulan ereve, kltrel bir olgu olarak kresellemenin iki farkl etkisi zerinde odaklanmaktadr. Bi29 M. Cem ahin, Postmodern Dnemde Tketim Olgusunun Sosyo-Kltrel Analizi ve Yabanclama, Dini Aratrmalar, 11 (31), s. 178. 30 Bu erevede Berger, bu kabulleniin yabanclar iin artc birok farkl boyuta sahip olduunu belirterek, Sovyet komnistlerinin balangta bask altna almay denedikten sonra Sovyet rock terimini icat ederek izin vermek zorunda kaldklar Rock mzii rneini verir. Berger, Kresel Kltrn Drt Yz, s. 11. 31 Burada temel konu, kresel glerin ve rnlerin yerel koullar tarafndan benimsenme ya da ksmen deitirilme biimidir. Kltrlerin bu karm ve melezlemesiyle eski kimlik tanmlar zorunlu olarak deimektedir. Bu srete kimliin sreklilii koptuu iin gemile ba kurma ihtiyac gittike daha fazla hissedilmektedir. Kltr ve topluluklar evreleyen sreklilik ve balant merkezleri olarak birtakm blgelere balanma duygusu da ayn ekilde hissedilmektedir. Kresel meknda insan, kendini yurdunda hissetme arzusu duymaktadr. Morley ve Robins, Kimlik Meknlar, s. 125126. 32 Yerli/milli haklar iin mcadeleler, kkten dinci hareketler ve rk tepkiler kresellemeye kar savunmac tepkiler olarak grlebilir. Bunlar, yabanc ve kresel etkilerin zararl sonular olarak kabul edilen eylere kar deerli yaam biimlerini savunma ve koruma isteinden doar. Smith, Kltrel Kuram, s. 310311.
164
rincisi sermayenin kresellemesi ve liberal piyasa ideolojisinin evrensellemesiyle Batl nc toplumlarn kltr kodlarnn dayatld homojenlemenin ortaya kmasdr. Dieri ise, Bat d toplumlarn kendilerini yeniden tanmlamalarna frsat verip kreselleme srecine kendi ahsiyetleri ile dhil olma imkn tanyan ve Batl toplumlarn kltrel tekelini ortadan kaldrma imkn sunan heterojenlemedir. Kreselleme srecinin belirleyicileri konumundaki yeni iletiim alar, bilgi ve grnt aklar bir taraftan farkl kltrlerin yan yana grntlenmesine imkn salarken dier taraftan egemen Bat kltrnn homojenletirici etkisini artrmasna da yardmc olmaktadr. Bu etki kendini en belirgin biimde tketim alannda gstermitir ve tek tip bir tketim kltr meydana getirmeye yneliktir. Featherstone tketim kltr zerine gelitirilmi belli bal perspektiften sz etmektedir. Birinci perspektife gre tketim kltr; maddi kltrn tketim mallar, alveri alanlar ve tketim alanlar biiminde byk miktarlarda birikmesine yol aan kapitalist meta retiminin genilemesi savna dayanr. Bu durum, daha byk bir eitlikilik ve bireysel zgrlk getirdii gerekesiyle kimileri tarafndan olumlu deerlendirilir. Bununla birlikte dier bazlarna gre bu durum nfusun alternatif bir daha iyi toplumsal ilikiler seeneinden uzaklatrlmas ve ideolojik maniplasyona neden olan bo zaman ve tketim faaliyetlerinin Batl toplumlarda giderek ne kmasyla sonulanmtr. kinci ve daha kat anlamda sosyolojik olduu sylenebilecek perspektif ise, rnlerden elde edilen doyumun; "doyum" ve "statnn" enflasyon koullar altnda farkllklarn sergilenmesine ve korunmasna baml olduu bir "sfr toplam" oyunundaki rnlere eriimin, toplumsal olarak yaplanm olmasyla ilikili olduunu belirtir. Bu perspektif, "toplumsal balar" ya da "ayrmlar" yaratabilmek amacyla, insanlarn rnleri kullanrken izledikleri farkl yollar zerinde durur. nc perspektif ise eitli ekillerde dolaysz bedensel tahrik ve estetik hazlar yaratan, tketicinin kltrel hayalinde ve tikel tketim alanlarnda arzu ve heyecanla karlad duygusal hazlar, ryalar ve arzular sorununu ortaya karr.33 Marcuse da bu grleri gelitirerek tketim ideolojisinin "sahte ihtiyalar" yarattn ve bunlarn gnmz toplumlarnda bir "sosyal kontrol" ekli olarak ilevselletirildiini ileri srmtr. nsanlar sahip olduklar mallarla kendi deerlerini anlarlar. Yani onlar sahip olduklar otomobil, mzik seti, ev, mutfak eyas vs. araclyla ruhlarn ve benliklerini kefederler. Marcuse'a gre kresel tketim kltryle birlikte bireyi topluma balayan mekanizma
33 Mike Featherstone, Postmodernizm ve Tketim Kltr, ev. Mehmet Kk, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2005, s. 3637.
165
deimitir. Tketim toplumunda reklmlar, belirli tip giysiler giyen, yiyecekler tketen, aksesuarlar kullanan vs. gibi kitle kltrnn biimledii bir insan olma arzusu gelitirmek iin sahte ihtiyalar yaratrlar. Ewen ise "Bilin Efendileri" (Captains of Consciousness) adl kitabnda, tketici kltrnn geliimini, yaam biimleri zerindeki denetimlerle ibirlii yaplmas erevesinde ele almaktadr. Ewen'a gre tketici kapitalizminin hakim olduu toplumlarda ileri grl bir iadam, ilerini dzenlerken yalnzca mal retimiyle deil, alc bir kitlenin ve psiik bir tketme arzusunun yaratlmasyla da ilgilenilmesi gerektiini grmeye balamtr. Bu projedeki kitlesel toplum bireyinin oluturulma srecinde, i dnyas, snf kavramn kitleye dntrerek ihtiyalarnn ve hsranlarnn karln kendi yaamnn/iinin niteliklerinde ve ieriinde deil de tketim mallarnda arayan bireyi yaratmak istemektedir. Reklm endstrisi ve kitle kltr igdsel araylara kitlesel olarak retilmi zmler nerir. Bu nerilerin iinde insanlarn kendilerini kitleden ekip kartabilecekleri kitlesel olarak retilmi bireycilik vizyonlar da bulunmaktadr. Ewen'n izdii bu umutsuz tabloda piyasann sahte ve fetiistik dzeni, kitlesel tketim kltr araclyla otantik (sahici) kltrn yerine gemitir.34 Bu kltr, insanlar, din, dil, rk ayrm olmakszn tm dnyada ayn tip jeansleri ya da pantolonlar giymeye, ayn marka spor ayakkablarn kullanmaya, ayn gazozu imeye vs. artlandrmaktadr. Tketim hznn artrlmas, pek ok eyann ihtiya kategorisi iine sokulmasyla birlikte, bu eyalarn sata sunulduu meknlarn oalmas sonucunu dourmutur. Bu erevede tketim, toplumsal bir deer sistemi olarak gnlk hayatmz ekillendirmekte, dolam, satn alma, sat, bireysel ihtiyalar ve hazlar gibi kimliklerimizi ifade etme imkn salayarak bize geleneksel toplumdan farkl bir balam sunmaktadr.
3. Kresellemenin Kltre Etkisi: Kresel ya da Popler Kltr Bugn kresel kltr unsurlar, byk lde mesajlarn iletmek iin gl iletiim teknolojilerine sahip kresel medya imparatorluklar tarafndan oluturulmakta ve ynlendirilmektedir. Kresel kltrel gereklii, benzer formllerle retilmi TV ovlar ve reklmlarla dolduran bu irketler, insanlarn kimlikleri ve kltrel beenileri zerindeki etkileriyle, istek ve ynelimlerini giderek daha fazla biimlendirmektedir.35 TV programlar kresel dedikodu piya34 ahin, Postmodern Dnemde Tketim Olgusunun Sosyo-Kltrel Analizi ve Yabanclama, s. 182-183. 35 Steger, Kreselleme, s. 107. Ayrca bkz. From Market Globalism to Imperial Globalism: Ideology and American Power after 9/11, The Global Politics of Globalization: Empire vs. Cosmopolis, edited by Barry K. Gills, Routledge, London, 2008, s. 3146.
166
salar haline gelmekte ve her yatan izleyiciye "nller"in zel yaamlarna ilikin anlamsz ayrntlar sunmaktadr. Amerika'da popler kltr rnlerinin kltrel etkileri zerine yaplm yakn tarihli aratrmalar 12 yandaki Amerikal ocuklarn ylda 20.000 reklam filmi izlediklerini ve 2 yandaki kk ocuklarda bile marka ballnn gelimi olduunu ortaya koymutur. Kresel lekte popler hale gelmi TV yapmlarnn benzerleri patent hakk satn alnarak yerli TV'ler tarafndan taklit edilmekte ve sre ayn mantkla yerel kltr birimlerinde de tekrarlanmaktadr. Ulus tesi medya kurulular tarafndan dnyaya yaylan deerler, yalnzca popler kltrn tartlmaz egemenliini gvence altna almakla kalmamakta, ayn zamanda toplumsal gerekliin depolitizasyonuna ve toplumsal balarn zayflamasna da yol amaktadr. Bu duruma en arpc rnek, son yirmi yldr TV kanallarndaki haber yaynlarnn ve eitim programlarnn ii bo dedikodu ve elence ovlarna dnmeye balamasdr.36 Kreselleme, zaman ve mekn ufuklarnn sktrlmasn, anlk ve derinlii olmayan bir dnyann yaratlmasn ifade etmektedir. Kresel mekn, bir aklar mekndr, elektronik, merkezi olmayan, snrlarn ve cephelerin nfuz edilebilir olduu bir mekndr. Bu kresel alanda ekonomiler ve kltrler birbirleriyle, (her biri "teki" ile) youn ve dorudan bir iliki iine girerler.37 Bu erevede kresel ticari stratejistler, ok uluslu retimle balantl; kk, baml ve yerel ekonomiler yaratma yoluna gitmektedir. Bu durum medya rnlerinin aknda bir taraftan ieriin yerelletirilmesine olanak verirken, medya devlerinin daha geni uluslararas platformda kurulmalarn salamaktadr. Hall'un belirttii gibi38 kresel kitle kltr her yerde ngiliz olmann ya da Amerikalln mini versiyonlarn retmek yerine farkllklar zmseyerek, onlar sosyal gerekliin tm alanlarn daha geni lekte kapsayan ve aslnda Amerikan tarzn (American Way) ieren daha geni bir erevenin iine yerletirmektedir. Egemen kltr ve sermaye ancak bu ekilde farkl corafyalardaki pazarlar iinde yer edinebilmektedir. Yani kresel popler kltr, yerel sermayeler araclyla siyasal ve ekonomik sekinlerle ibirlii sayesinde nfuz alann geniletme imkn bulmaktadr.39 Dolaysyla artk kresel popler kltr rnleri yerel kltr unsurlaryla eklemlenerek tketilmek zere ulusal ve uluslararas piyasalara su36 Steger, Kreselleme, s. 108113. 37 Morley ve Robins, Kimlik Meknlar, s. 160. 38 Stuart Hall, Yerel ve Kresel: Kreselleme ve Etniklik, ev. G. Sekin, . H. Yolda, Kltr, Kreselleme, Dnya Sistemi, Anthony D. King (der.), Bilim ve Sanat Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1998, s. 48. 39 Sheyla Krca, Medya rnlerinin Kresel Yaylm, Yerelletirilmesi: Ulusar Kimliklerin Yaratlmas, Dou Bat, 2001, 15 (4), s. 177.
167
nulmaktadr. Bu rnler Levis ya da Lee gibi giyim-kuam rnlerinden, McDonalds restoranlarna, "biri bizi gzetliyor" gibi televizyon programlarndan sitkomlara ve dizilere40 kadar toplumsal yaamn gsterge bilimsel ve kltrel pek ok alannda gerekleebilmektedir.41 Bu balamda Amerikan kltr42nn, egemen kltr olarak yaamn farkl alanlarnda kltrel hegemonyasn tesis etmi ve kresel lekte kendini evrensel klmann baarsn gsterebilmi bir kltr olduunu syleyebiliriz. artc derecede popler kltrn fiili bir meruiyetinin sz konusu olduu Amerika, gnmzde yaratt ve yaygnlatrd kltrle evrenselliin snrlarn zorlamaktadr. yle ki televizyonun varln duyurduu 1950'li yllardan beri, Amerikan popler kltr pek ok lkenin ulusal kltr kimliiyle az ya da ok btnlemitir.43 Modern kitle iletiim aralaryla metalatrlan ve ulusal snr tanmayan popler kltr; Hall tarafndan "kresel kitle kltr" olarak nitelendirilmektedir. Hall, "kresel kitle kltr, Bat merkezlidir ve daima ngilizce konuur" derken olduka basit, fakat bir o kadar da nemli bir noktaya iaret etmektedir. Popler mzik, popler filmler, ksacas popler olan hemen her ey ngilizce konuur. Bu kltrn ikinci zellii ise "kendine zg trdeletirme" biimi, yani "farkllklar zmseyerek daha byk, her eyi kapsayan ve aslnda Amerikan tarz bir anlaya sahip olan erevenin iine yerletirmek istemesidir".44 Kresel kitle kltrnn Bat merkezli olduu tartma gtrmez bir gerektir. Daha da tesi medya araclyla kltrel imgelerin Amerika'dan dier Bat kltrlerine, oradan da az gelimi lkelere ak uzun sredir tek ynl olarak gereklemektedir. Karmak datm alar ve ortaklk anlamalaryla dier lkelere ihra edilen popler kltr rnleri ulus ar irketler araclyla Amerikan tarz bir yaamn egemen olduu bir erevenin iine yerletirile40 rnein, belli bal Amerikan dizileri, en azndan birok izleyicinin gznde, yaam tarzlar balamnda deerlendirilerek seyredilmektedir. Mobilyalar, otomobiller, kyafetler, yeme ime alkanlklar, karakterlerin sa stilleri ve kullandklar rnlerin karm ile oluturulan grntler, izleyicilerin gznde arzulanan yaam tarzlar olarak alglanan imajlar yaratmaktadr. Robert Bocock, Tketim, ev. rem Kutluk, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1997, s. 98. 41 Hayriye Erba ve Songl Sallan Gl, Kapitalizm ve Kltr: Popler Kltrn Kresellemesi ve Piyasalamas, Mlkiye, 2001, 25 (229), s. 217. 42 Amerikan yaam tarzlarnn evrensel lekte bir etki alan yaratmasnn, biraz da bilinli ya da bilinsiz yaylmac tavrndan kaynakland belirtilmektedir. Dnya leinde yaanan Amerikanla(tr)mann sosyolojik gereklii inkr edilemez dzeydedir. Angela Mcrobbie, Postmodernizm ve Popler Kltr, ev. Almla zbek, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1999, s. 118. Bunun rneklerini Hollywood filmlerinin yaygn kabul grmesinden tutun da, Coca Cola ve Mc Donaldsa kadar birok alanda gzlemlemek mmkndr. Kenan aan, Popler Kltr ve Sanat, Altnkre Yaynlar, Ankara, 2004, s. 60. 43 aan, Popler Kltr ve Sanat, s. 137. 44 Hall, Yerel ve Kresel: Kreselleme ve Etniklik, s. 49.
168
rek yerelletirilmeye allmaktadr. Bylelikle dnya elence biimini oluturan bu kltrel rnler kresel markalar haline gelmektedir. Bat'dan Dou'ya, Kuzeyden Gney'e yaylan ve srekli ak halinde bulunan bu sermaye ve g hareketlilii, kltrel etkisini, tketim maddelerinin sahip olduu simge, sembol ve marka deerlerinin yan sra, dev medya ve reklam kurulular araclyla kresel lekte dolama girerek salamaktadr.45 Popler kltr, sembolik formlardan oluan dnyay anlamlandrma pratiklerinin genel addr. Gndelik hayat iinde retilen popler kltr formlarn inceleyen yaklamlarn ou, eitli sembollerin yaayan kltrdeki kullanmlaryla ilgilenir. Popler temsillerin hangi balamlarda nasl okunduunu zmlemek ve gndelik olan araclyla popler temsilleri anlamak, ayn zamanda yerel ve kresel arasndaki kltrel aka odaklanmay gerektirir. Bu balamda popler kltr incelemeleri ayn zamanda hem uluslararas ve karlatrmal bir bak hem de yerel olan ele alan bir anlay sergilemektedir. Kresel ve yerel/ulusal kltrel formlarla marjinal ve egemen olan rnlerin ska yer deitirerek medya araclyla tketim platformuna tanmas, gndelik yaam formlarn dntrmektedir. Medyann popler kltrel sembolleri retmesi, pazarlamas ve tketime sunmas, dnyann farkl yerlerinde ayn pembe diziyi bamllk dzeyinde izleyen hayranlar kitlesi yaratabildii gibi bir toplumda retilen popler kltrel bir formun, yerel, geleneksel zellikleri ile kresel olan bir araya getirerek kltrel melezlemeye yol aabilmektedir. Ayrca hem kresel hem de yerel seviyede retilen popler kltrel temsiller araclyla kimlikler dnyas da alt-st olmaktadr.46 nternet ve dier yeni teknolojilerin salad olanaklar sayesinde, birbirinden farkl yaam formlar ve kltr rntleri daha nce grlmemi bir hz, serbestlik ve yaygnlkla dnyay dolamaktadr. Grntler ve dnceler, bir yerden dierine daha kolay ve hzl bir ekilde gnderilebilir hale geldike, insanlarn yaamlarn gittike daha dorudan ve derinden etkilemektedir. Bu hususta Waters, kreselleme srecinin hzn artran temel unsurun, toplumlar ve insanlar arasndaki kltrel sembol alveriinin sklamas olduunu belirtmektedir.47 letiim teknolojilerindeki gelimelere bal olarak art gsteren insanlar ve toplumlar arasndaki kltrel sembol al45 Krca, Medya rnlerinin Kresel Yaylm, Yerelletirilmesi: Ulusar Kimliklerin Yaratlmas, s. 174. 46 Nuran Erol Ik, Kltrel Bir Kimlik Olarak Delikanlln Ykselii, Dou Bat, 2001, 15 (4), s. 122123. 47 Malcolm Waters, Globalization, Routledge Publications, 2nd Edition, London, 2001, s. 182 196.
169
verii, toplumda geerli olan deerler sistemini ve tketim kalplarn dntrerek yeniden oluturmaktadr. Kltrel alandaki kresel deimeyi tanmlarken, sz konusu kitlesel "tketim"in toplumsal ilevinin trde nitelikler gstererek bir anlamda dnya toplumlarnn ortak paydas haline geldiini ve "kimliin", tketim kltrnn temel kayna ve bireyin kendini ispat ve ifade arac olarak ilev grdn belirtmek gerekir. Gnmzde kltrel uygulamalar ou kez kent ve ulus gibi sabit yerellikleri amakta ve sonunda egemen kresel temalarla etkileim yoluyla yeni anlamlar kazanmaktadr.48 Medya araclyla ksalan mesafeler ve bilginin hzl dolam, geleneksel alglama ve yaama biiminin istikrarl zaman ve mekn anlayn andrmaktadr. Bir bilgi edinme ve kltr aktarma arac olarak medya, kltrn piyasa mant iinde tketilmesine araclk edebilmektedir. Esasnda onun en ok eletirilen taraf da bu yndr. Kltrel sermaye ve birikim, medya sayesinde kendini sunmada esiz bir ara bulduunu zannederken; o ara kltrel birikimi kendi ileyi mantna uygun bir biimde metalatrarak dntrebilmektedir. Burada aktarlan ise, herkesin, daha dorusu mterinin ihtiyalarna gre biim ve ierik deitirmi bir popler kltrdr.49 Tarih boyunca kltr rnleri eitli biimlerde varln korumutur. Ancak bu rnlerin byk irketler tarafndan kresel boyutlarda retilip pazarlanmas daha ok gnmze zg bir olgudur. Bugn popler kltr yalnzca bir takm mallar ve gndelik yaam pratiklerini deil, onlarn beraberinde getirdii dnya grlerini de poplerletirmektedir. Bylece, kapitalist sistemin ve onun rettii piyasa ilikilerinin evrenselliini savunan ideolojik jargon geni kitleler tarafndan onaylanm olmaktadr. Kltrel, ekonomik ve siyasal sreler sosyal hayatn birbirinden ayrlmaz paralardr. Kltrel olan siyasal ve ekonomik olan iin hayatidir. Kltr; sadece deerleri, yarglar, tutumlar vb. tayan, aktaran ve geni kitlelere ulatran, bylece toplumun varl ve bekasna katkna bulunan dnsel bir sre deildir. Ayn zamanda ve daha fazlas olarak o, insanlarn sosyal yaam rntlerinin en gl ve canl kaynadr. Kltr biimlendiren, insanlarn yaam deneyimleri olduu iin, bir toplumun kltr btn insani yaam formlarnn oluturduu tecrbeler toplamdr. Bu yaam deneyimi bir zamanlar belli bir corafi blgeye ait, yerel ve dorudan birebir ilikilerle oluurken, imdilerde kreselleme srecinin youn ve karmak ilikiler anda buna dolayml, dardan ve uzaktaki bakalarnn yaam
48 Steger, Kreselleme, s. 100. 49 Celaleddin elik, Kitle letiim Aralar ve Popler Kltr likisine Sosyolojik Bir Yaklam, Medyada Yeni Yaklamlar, Metin Ik (ed.), Eitim Kitabevi, Konya, 2004, s. 73.
170
deneyimleri ve zellikle dnyaya egemen kresel bir pazarn yaam koullarnn belirledii planl yaam deneyimleri eklemlenmektedir.50 Kresellemenin kltrel alandaki etkilerini "homojenleme" ve "yerelleme" olmak zere iki balk altnda topladmzda, sermayenin kresellemesi, teknolojik gelimeler, medya ve internet araclyla grselliin egemenliini ilan etmesi ve nihayet kresellemenin Bat merkezli dili, homojenlemeyi meydana getiren unsurlar olarak belirginlemektedir. Bunlar iinde homojenlemeyi belirginletiren ve yaygnlatran balca unsurun popler tketim kltr olduu grlmektedir. Bu kltr Adidas, McDonald's, Disney, MTV gibi pek ok irket tarafndan btn dnyaya yaylmaktadr. Tketimcilik ilk nce ekonomik bir olgu olarak ortaya km, kapitalizmin gelimesiyle birlikte yaylarak zamanla toplumsal konum gstergesi haline gelmi ve nihayet, artk sadece ihtiyac karlamaya ynelik basit bir ekonomik olgudan ziyade bir deer olarak yaptrm gcne ulamtr.51 Popler kltr neredeyse btn geleneksel beeni ltlerini ykmakta ve kltrel farkllklar bir taraftan tevik ederken, dier taraftan kltrel olan her eyi birbiriyle kartrmakta, birbiri iine eklemlenmeye zorlamakta ve homojenlemi bir kltr ortaya karmaktadr. Bu nedenle popler kltr yalnzca kltrel ypranmla neden olmakla kalmamakta, ayn zamanda totaliteryanizme de hizmet etmektedir. Popler kltrn kresel kltr rntleri araclyla edindii bu karakteristiin, genel kltrel ortamdaki deiimlerden bamsz dnlmesi mmkn deildir. Kltr iindeki ok ynl gidi gelilerin artmasndan, anlam sistemlerinin ve simgesel biimlerin geni lekli aktarmndan dolay dnya, smrgeciliin ykseli dnemlerinde olduu gibi sadece siyasal ve ekonomik anlamda deil, kltrel yaplanma erevesinde de giderek tek bir mekna dnmekte; karlkl kltrel etkileim ve al-veriin hzland, kltrel kapalln neredeyse imkanszlat yeni bir evrimsel forma brnerek hzla deimektedir.52 Kreselleme srecinde, yaam tarz olarak sloganlatrlan ve toplumun st katmalarndan alt katmanlarna doru yaylan popler kltrde insanlarn bedenlerine ynelik tasarruflar, giysileri, konumalar, bo zaman kullanma biimleri, yiyecek-iecek tercihleri, ev, otomobil, tatil seimleri vb. unsurlar, tketicinin beeni slubunun bireysel iaretleri olarak tanmlanmaktadr. Bu dnemde bireyler kendilerinin ve dierlerinin toplumsal konumlarn, tketilen imajlar araclyla alglamaya ve tketim endstrisi, kendi tasarlad sosyo-kltrel yaam tarzlarn reklm, moda gibi popler kltr ara50 rfan Erdoan ve Korkmaz Alemdar, Popler Kltr ve letiim, Erk Yaynlar, Ankara, 2005, s. 22. 51 Akt, Sosyolojik Adan Kreselleme ve Din, s. 144. 52 Waters, Globalization, s. 6268.
171
laryla toplumun btn kesimlerinde kalplam davran biimleri haline getirmeye balamtr.53
4. Kltrel Kresellemenin Dine Etkisi: Din(ler)in Yeniden Biimlenen Toplumsal Formlar Kltrel kreselleme balamnda kresellemenin din zerindeki en nemli etkilerinden birisi, dini kresel btne ekerek gemite zdelemi olduu gelenekten uzaklatrmas ve otantikliini kaybettirmesidir. Kresel kltr, bir taraftan metalarn, dier taraftan her trl deer ve inancn sratle tketimini salayarak younluu giderek artan bir seklerlemeyi beraberinde getirmektedir. Kresellemenin bir sonucu olan tketim kltr, gndelik hayatn pek ok alann sarp sarmalad gibi dini hayatn pek ok unsurunu da gndelik tketimin bir paras haline getirmektedir. Ancak burada dini hayat unsurlarnn tketilmesi ile kastedilen, onlarn tamamen ortadan kalkp anlamszlamas deil, tketim kltrnn belirleyici bir unsur olmasyla birlikte inanlarn deer kaybna uramasdr. Bir rnek vermek gerekirse, gnmzde en ok tketime sunulan mehur bir futbolcu, bir arkc ve bir politikac gibi hzla poplerleen figrler, dini figrlerin nne gemekte ve insanlarn dnyalarnda daha fazla yer bulmaktadr. Bu bakmdan tketim kltr insanlarn inan dnyalarnda deer kaybna neden olmakta ve din ile ilikilerini zayflatmaktadr. Din, toplumsal ve kltrel kimlik kategorilerinin belirlenmesinde ve korunmasnda nemli bir ileve sahip bulunmaktadr. Kresel kltrn tayclar ile karlaan toplum veya birey nce kendi kimliinin belirlenmesinde nemli bir konuma sahip olan dine mracaat etmekte ve onu sorgulamaktadr. Byle bir durumda din iki ayr tepkinin kayna olabilmektedir. Birincisi, zellikle Bat d toplumlarda kimliin nemli bir kayna olan din, kreselleme karsnda toplumu yeniden moral adan ekillendirmeyi amalayarak fundamentalist hareketler iin kltrel bir kaynak ilevi grmektedir. kincisi ise, mesajn iletmek zere medya, internet gibi kresel imknlardan yararlanan ve bylece eski otantikliini koruyamayan din, kresellemenin merulatrma aracna dnebilmektedir. Bylece bu ikinci durumda bireyler ve toplumlar kresel kltrden daha kolay etkilenmektedir. nk kresel kltrle karlaan insanlar veya toplumlar bu kltrn yapp etmelerini daha kolay merulatrmaktadr.54
53 ahin, Postmodern Dnemde Tketim Olgusunun Sosyo-Kltrel Analizi ve Yabanclama, s. 179. 54 Manuel Castells, Ada Kreselleme, Kimlik ve Toplum, Kresel Kuatma Karsnda nsan, Mustafa Armaan (haz.), ev. ahabettin Yaln, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2004, s. 125.
172
Kreselleen dnyada dinlerin toplumsal formlarna ilikin aklamalar, genellikle, kutsal ve dind alanlar ile dinler arasndaki ilikilerin snrlar ve bu snrlarn nasl oluturulduu sorusu erevesinde incelenmektedir. Bu soruya verilen yantlar, mekansal, zamansal ve toplumsal yantlar olmak zere grupta toplanabilir: nsanlk tarihinin hemen hemen her dneminde kutsal meknlarn, kutsal zamanlarn ve kutsal kiilerin varlna rastlamaktayz. Bu erevede, belli mekanlar din adna izole edebilir, belli zamanlar dini zamanlar olarak snrlanabilir ve din belli insanlarla ilikilendirilebilir. Ancak bu aklamalar, genellikle, mutlak ve deimez bir ierie sahip deildir. Kutsal meknlar dinlere gre deiken ve geici olabilir, kutsal zamanlar balangc ve sonu itibariyle belirsiz olabilir ve nihayet bireyler iin kutsallk stats kazanlabilir ya da kaybedilebilir.55 Ayrca dini (kutsal) ve dind arasnda bu tr bir tanmlamann ima edecei belirsizlik, iinde bulunduu sosyal balama gre deikenlik gsterebilir. Bu durumda dini olan ile din d (profane) olan herhangi bir yntemle birbirinden ayrmak, kltrel adan o kadar da nemli grnmemektedir.56 nsanlk tarihinde ekonomi, devlet, siyaset, bilim ya da eitim ve teknoloji gibi din alan dnda gl sosyal sistemlerin gelimesi, din alannda da deiimleri ve farkllklar beraberinde getirmitir. Tarihin farkl dnemlerinde ve farkl dinlere gre deien dini toplumsal formlar, eitli dinlere mensup kiilerin ayn toplumda "bir arada yaama" problemini de ieren pek ok sorunu dinlerin karsna karmtr. Dini, hem dind kabul edilene gre baka bir ey olarak hem de baka dinlere kyasla farkl bir olgu olarak yaplandrmann iki ynl zorluu; nerede, ne zaman ve kim iin hangi dinin uygulanacan aklayan biimler ve mekanizmalarn varln zorunlu klmaktadr. Bu belirleme ekli de nemlidir. Bununla birlikte, dierleri arasnda kim iin sorusu gnmz kresel toplumunda en nemli ve tartmal sorudur. Bu erevede kreselleme kuramcs Beyer'in snflamasndan hareketle ada kresel dnyada dinlerin en yaygn toplumsal formlarn; kurumsallam ya da rgtl din, siyasalla(trl)m din, cemaati/bireyci din ve sosyal hareket dini olmak zere drt balkta toplayabiliriz.57
55 Kutsaln belirleyici faktrleri, trleri, kutsal zaman ve mekann temel zellikleri konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Mircea Eliade, The Sacred and The Profane: The Nature of Religion, renewed edition, translated by Willard R. Trask, Harcourt, Inc., USA, 1987, s. 20-115; Baki Adam, Kutsal ve Kutsal Olmayan, Din Bilimleri II. Ankara niversitesi Uzaktan Eitim Yaynlar, Ankara, 2006, s. 246-283. 56 Peter Beyer, Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society, Handbook of the Sociology of Religion, Michele Dillon (ed.), Cambridge University Press, Cambridge, 2003, s. 53. 57 Beyer, Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society, s. 54.
173
4.1. Kurumsallam ya da rgtl Din ada toplumda organizasyonun en nemli avantajlarndan biri, toplumsal snrlarn oluturulmasnda kolaylk salamasdr. Organizasyonlar kiileri kendilerine mensup olanlar ve olmayanlar; sosyal davranlar ise organizasyonun paras olanlar ve olmayanlar eklinde ikiye ayrrlar. Onlar bu fark yrrlkteki kurallarn organizasyonun iinde ya da dnda oluu ve zellikle ye, mteri, ofis sahibi ve benzeri sosyal roller yoluyla mensup olanlar ve olmayanlar eklinde tanmlamaktadr. Dini organizasyonlarn, kendilerinin tbi olduu durumlar, kimlerin idarelerine tabi olduklar ve en tipik faaliyetlerinin nerede gerekleecei konusundaki tutumlar olduka aktr. Ayrca onlar her zaman faaliyetlerinin yneldii ak bir amaca sahiptir. Bylece igdsel olarak ksmi ve soyut olan fonksiyonlara, hedeflere, kategorilere somut ve temsili bir biim verebilirler. Organizasyonlar, baka artlar altnda toplumun birok yesi tarafndan kabul grmeyen farkllklar karmak ve oulcu bir sosyal evrede tayabilirler. Organizasyonlarn stratejileri, belli amalar iin belli zamanlarda ve belli meknlarda toplumun baz bireylerini hedef almak ile toplumun tm bireylerini hedeflemek arasnda deiebilir. yaplar niversiteler, irketler ya da devlet kurumlarnda olduu gibi ak seik de olabilir; belli amalara ynelik sosyal alar iinde daha grece, gayri resmi bir ekilde de olabilir.58 Gnmz toplumunun en dikkat ekici zelliklerinden biri organizasyonlarn hayatn her alanna yaylmasdr. Bu organizasyonlar, dnyann her yerinde toplumsal ve dini hayat eitli ekillerde etkilemektedir. Bununla birlikte bu organizasyonlarn en glleri dini, ekonomik ve politik olanlardr. Ulusal ve uluslararas alanda devlet d organizasyonlar (NGO), varlklarn, her geen gn daha yakndan hissettirmektedir. Gc, bykl, iyaps ve kararll birbirinden farkl ok sayda dini organizasyon, dinlere dier herhangi bir formdan daha fazla somutluk kazandrmaktadr. rnein, Bat'da Roma Katolik Kilisesi ok sayda alt rgtlenmesi ile bu organizasyonlarn en by ve en yaygndr. Roma Katolik kilisesi balangcndan itibaren tek evrensel kilise olmay amalamtr. Ancak bu kilise yirminci yzyla kadar genellikle Avrupa ve denizar lkelerde tekilatlara sahip olan Avrupal bir kurumdu. Kilise, Papa II. Jean Paul'n papal srasnda, dnyann her tarafnda insan haklarn savunan bir ses olarak kresellemeyi yakalam ve dnya apndaki Katolik rgtlenmelerinde son derece nemli artlar yaanmtr. Pentakostalizm, Karizmatik Hristiyanlk ve Sufizm gibi dier dini gelenekler de hzla kresel hale gelmitir. Ayrca, kresel rgt58 Beyer, Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society, s. 5455.
174
lenme, "New Age" taraftarlarnn olduu gibi eitli yeni dinlerin ve yeni dini hareketlerin de ayrt edici zellii olmutur.59 Bilindii gibi her kurumsallam din farkl organizasyonlara sahiptir. Bunlar Budist manastrlarndan, Hindu tapnak organizasyonlarna, slamiyet'teki tarikat yaplanmalar ve dini gruplardan Hristiyan pentekostal kiliselerine, Mslman, Hristiyan ve Hindu hac organizasyonlarndan uluslar aras Taoculuk merkezlerine kadar ok geni bir yelpazeye yaylmaktadr. Bu tekilatlarn byklkleri, en yerelden en kresele kadar, rnein New York Brooklyn'de dkkan n kiliselerinden, srail'deki uluslararas Ortodoks Yahudi organizasyonlarna kadar deiir. Ayrca bunlar yeni bir dine biim vermede ya da tannmakta olan bir dini somutlatrmada en nemli unsurlardr. Bununla birlikte bir dini organizasyonun meruiyetinin toplumsal oluumunda rol oynayan en nemli iki unsurdan sz edilebilir: Zaman ve dini organizasyon yelerinin says.60 Gnmzde, Bahailik ya da Siyantoloji (Scientology) tarikat gibi nispeten yeni olan baz dini oluumlarn ya da Roma Katolik Kilisesi gibi kurumsallam dini oluumlarn, rgtlenmelerini teolojik merkezlerinde gerekletirdikleri ve gl organizasyon stratejileriyle kendilerini baaryla temsil ettikleri anlalmaktadr. Bununla birlikte, kreselleen dini rgtlerin, geleneksel dini yaplarn iinde yaadklar lkenin toplumsal koullarna uyarlayarak yeniden yaplandrdklar grlmektedir. Bu durum, kresellemenin kurumsal dini deiim zerindeki etkisinin somut gstergelerinden biridir. Bu erevede Yang ve Ebaugh, dnyann eitli yerlerinden Amerika'ya g eden farkl dini geleneklere mensup insanlarn teolojik alglarndaki deiimi balk altnda toplamaktadr: (a) rgtlenme ekli ve ritellerde cemaati yapy benimseme, (b) teolojik temellere dn ve (c) dier halklar da iine alacak ekilde geleneksel dini snrlar geniletme. Yang ve Ebaugh'a gre, geleneksel dini merkezlerinden uzaklaan eitli dinlerin maruz kald bu sreler, dini geleneklere kresel dini sistemlerinin gcn kullanma imkan vermektedir.61 4.2. Siyasalla(trl)m Din Gnmz toplumunda, dinlerin mensuplar bakalar ya da baka din mensuplar tarafndan kategorize edilmeye kar diren gsterirler. nk onlar bu ekilde dind alanlarn seklerlemesini ve dinin kendi alanyla
59 Jose Casanova, Religion, the New Millennium and Globalization, Sociology of Religion, 2001, 62 (4), s. 415-441. 60 Phil Zuckerman, Din Sosyolojisine Giri (2. Bask), ev. hsan apcolu, Halil Aydnalp, Birleik Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2009, s. 129133. 61 Feggang Yang ve Helen Rose Ebaugh, Yeni Gmen Dinlerdeki Deiimler ve Kresel Etkileri, ev. hsan apcolu, Din Sosyolojisi: Klasik ve ada Yaklamlar I-, izgi Kitabevi Yaynlar, Konya, 2006, s. 158.
175
snrl kalmasn kabul etmek zorunda kalrlar. Bu direniin genellikle en yaygn grnm, devletin yasama, yrtme erklerini ve askeri yapsn, dinin kurallarn ve uygulamalarn empoze etmek iin kullanmak anlamna gelen politize olmaktr. Bu yneli gnmz toplumunda dini yaplarn ordunun ya da devletin grnen yz olmas veya ayn anlamda devletin dinin bir ifadesi olmas eklinde farkl bir sosyal biime brnebilir. Devletin snrlar iindeki insanlar ortak yasalar etrafnda bir araya getirme kapasitesi ya da belli bir dini insanlarn gnlk yaamnn kanlmaz bir blm haline getirmesi, bu dinlere bir devlete bal olmayan dinlerin baarabileceinin tesinde bir duru kazandrr. Gnmzde dine byle bir ekil verme eilimi, en radikal biimiyle, ran ve Afganistan gibi baz slam lkelerinde grlmektedir. Bununla birlikte bu durumun farkl rneklerine, devletlerin kimlik ve ideolojilerinin belli bir dini ierie sahip olduu pek ok lkede rastlanabilmektedir. rnein, srail, Hindistan, Pakistan, Banglade, Zambiya, Sri Lanka, Tayland, Endonezya, Rusya ve daha etkin ekilleriyle ngiltere, sve ve Almanya gibi Avrupa lkeleri bu durumun nemli temsilcilerini oluturur. Grld gibi ister slam, Hristiyanlk ve Yahudilik olsun, isterse Hinduizm ya da Budizm olsun bu rneklerin hepsinde din rgtsel bir ifadeye sahiptir. Devlet dini ya da devletin dine sosyal bir form kazandrmak iin kullanld lkelerde dinin politize olmu ya da devletlemi yorumu temel dini form haline gelir. Gnmz Hindistan'nda Hinduizm rneinde olduu gibi rgtlenmi dinin zayf ya da muhalefete ak olduu yerlerde devlet aygtnn genel anlamda ya da belirsiz bir ekilde kullanlmas dinin farkllamas konusunda, ona genel sembolik bir kabulleni salama dnda herhangi bir katkda bulunmaz. Ayrca bu srete, devletin, dine ilikin olgu, olay, durum ve sreleri kendi istei dorultusunda ekillendirerek dini kontrol altna alma zelliine sahip olduu belirtilmelidir. Dnyann pek ok lkesinde dinler bu anlamda politik bir ara haline gelmitir. Endonezya, in ve Rusya gibi lkeler gnmzde din kabul ettikleri oluumlar kstl bir listeyle snrlandrmaktadr. Endonezya'da devlet tarafndan tannan dinler sadece slam, Protestanlk, Katoliklik, Hinduizm ve Budizm'dir. in'de bu liste hemen hemen ayndr. Rusya'da mevcut yasalara gre sadece belli bir tarihten nce yerlemi dinler yasal din saylr. Baka birok lkede nelerin din saylaca aka snrlandrlmam olsa da Japonya, Arjantin, Fransa gibi lkelerde yeni ve marjinal dinlerle ilgili anlamazlklar yaanmaktadr. Dnyann hemen her lkesinde devletler, dnya dinleri saylan yaygn dinleri ya da kendi lkelerinde uzun bir gemie sahip olan dinleri kayrmaktadr.62
62 Beyer, Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society, s. 56.
176
4.3. Cemaati/Bireyci Din Dinlerin bu formu, kurumsal dini ballklarn tesinde bireysel ve cemaati oluumlar tanmlamak iin kullanlmaktadr. Bu kategorideki dini formlar, din ile henz din eklini almam yaplanmalar arasndaki snr gstermektedir. Bugn dnyann birok yerinde, tarihte pek ok toplumda olduu gibi, din adn verdiimiz olgu, yerel ve blgesel farkllklar iinde barndrmaktadr. Bunun gncel rnekleri; Hindistan, in ya da Afrika'nn baz blgelerinde grlen yerel dini uygulamalar, dnyann eitli yerlerindeki yerli insanlarn yaamlarnn dini boyutlar ya da Bellah ve arkadalarnn sheilaism bal altnda topladklar bireysel uygulamalar ve dinlerden herhangi birisine dahil edilmemi btn bir kltrel uygulamalar dzeni olabilir.63 Din d kltrel uygulamalara, Batda hallowen, paskalya gibi dini bayramlarda yaplan kutlamalar rnek verilebilir. Bu kutsal gnlerin hepsi bir bakma dinseldir ve genellikle kurumsallam dini gelenein bir paras gibi alglanr. Fakat bunlardan hibirisi bilinen anlamyla din ve ibadet kategorisine dahil edilemezler, nk bu tr kutlamalara katlanlar bunlarn din olarak alglanmasn hedeflemezler. Aslnda onlar buna kar deillerdir, ancak hibir kurumsallam din bu uygulamalar sahiplenmez. Bu tr dini ifadeler, dier dini formlarla ilikilendirildiklerinde din gibi grnrler. Onlar iin model tekil eden sadece kurumsallam dinlerdir, bu yzden ibadetlerle benzerlik gsteren sosyal faaliyetler din gibi anlalabilir ya da din muamelesi grebilir. Bu noktada, birok sosyolog ve dier alanlardan aratrmaclarn sorduu u soruyu sormak gerekir: Din olarak tanmlanan btn bu uygulamalarn ortak tanmlayc zelliklerinden sz edilebilir mi? Bu soruya verilebilecek en uygun yant; neyin din saylacan belirleyenin dinlerden tretilmi karakteristik zellikler deil, dinlerin bizzat kendisi olduudur.64 Genel bir gzlem olarak dini meydana getiren ve u veya bu tavrlardan oluan bu biimlerin deney-st akn bir boyutu vardr. Dini perspektiften bu riteller, semboller, pratikler vs. onlarn belirleyici unsurlardr. Bu unsurlar, yaamn deneysel, materyal, sradan ya da ikin boyutlaryla aka tezat iindedirler. Ayrca din kategorisi altnda toplanan btn bu ritellerin, akn boyutla iletiimi salayan teknikleri ve uygulamalar vardr. Bu akn boyutu anlamak ve ona ulamak iin dinler arasnda ok sayda metottan sz edilebilir. Bu metotlardan bazlar dinden saylmayan hareketlerle ak ben63 Bkz. Robert N. Bellah ve dierleri, Habits of the Heart, Harper and Row, New York, 1985. 64 Bu konuda ayrntl aklamalar iin bkz. What Counts as Religion in Global Society? From Practice and Theory, Peter Beyer (ed.), Globalisierung und Religion: Ausgewahlte Aufsatze aus der Englischen Literatur, Ergon Verlag, Wrzburg, 2001, s. 125150.
177
zerlikler gsterir. Ancak sonu olarak unu da belirtmek gerekir ki, bu biimsel ortaklk din (kutsal) ve dind (profane) arasndaki snr belirlemek iin yeterli deildir. Bu balamda burada tartma konusu yaplan dini formlar ok daha belirleyicidir.65 4.4. Sosyal Hareket Dini Kresellemenin homojenletirici etkisi ve ayn zamanda ok farkl ve zt kltrleri bir arada yaamak zorunda brakmas, yerelin kendi kltrel ve dini deerlerini tehdit altnda hissetmesine yol amaktadr. Bu durumda yerel olan, fundamentalist bir tepkiyle kendine zg dlamac ve savunmac cephesine ekilmektedir. Fundamentalist hareketlerin modernlii reddi, modern bilgiyi kendi aklc balamndan koparp dinin hizmetine vermeyi hedeflemektedir. Bu ise, modernizmden alnan eleri, sosyo-kltrel balamlarndan ayrmak anlamna gelmektedir. Aslnda modern hayatn sosyo kltrel altyapsnn arndrlmas, fundamentalizmin tanmndaki ze dn ifade etmektedir. Bu bakmdan fundamentalistlerin hem bilimsel bilgiden faydalanmak, hem de onun aklcla dayal kltrn reddetmek istedikleri sylenebilir.66 Bu erevede Beyer, kresellemeye tepki gsteren dini hareketlerle, farkll ho karlayan dini hareketler arasnda bir ayrm yapmaktadr. Kresellemeye tepki gsteren dini hareketler, eski kimlikleri tehdit eden kresel akmlara tepki gsteren eitli fundamentalist hareketleri iermektedir. Dier grup dnya kltrne kendisi nihai bir anlam kazandrmaya alan dindar evreci hareketler gibi liberal hareketlerden olumaktadr.67 Frank J. Lechner ise, kresel kltrn eitli fundamentalist hareketlerin hedefi haline geldiini belirtmektedir. Lechner'a gre bu durumun bir aklamas, modernitenin sadece bir sosyal konu olmayp ayn zamanda gerek anlamda dnyaya ilikin farkl bir bak savunmay gerektiren bir dnya gr olmasdr. Kendilerini Tanr'nn savunucular olarak gren dini hareketler yeryznde Tanr kralln kurmak istemektedir. Bu tr dini hareketler, anlaml bir sosyal dzenin temeli olarak kutsal gelenei yeniden oluturmaya ynelik bir abay temsil etmektedir. Bu aba, evrenselletirici kresel kltr karsnda belli bir kltrel zgnl salamak ya da korumak iin ortaya konan dier abalardan birisidir. Bu hareketler iinde yer alan kiiler de kresel sahne65 Beyer, Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society, s. 5758. 66 Bassam Tibi, Siyasi slam, Kktendincilik ve Modernizm Yakn Dounun Arap Kesiminde Laiklie Bakaldr, Ktendincilik ve oulculuk, ev. Nezih Pala, Cokun San (ed.), Bizim Bro Basmevi, Ankara, 1996, s. 53. 67 Peter Beyer, Religion and Globalization, Sage Publications, London, 1994, s. 206225.
178
de nemli aktrler haline gelmitir.68 Sonu olarak, deien kresel koullar, sadece kktenciliin balam ya da hedefi deil, ayn zamanda bu koullar younlatran birincil etmendir. Beyer'e gre ise, toplumun kresellemesi, dinin yenilenen kamusal etkisi iin verimli bir zemin sunabilir.69 Ancak Beyer, dinsel aktrlerin ve inanlarn, kresel durumla ilgili sylemde kresel ilikileri ekillendiren kurumlar iinde olduundan daha nemli bir rol stleneceine inanmaktadr. Beyer'e gre, dine ekil vermenin bir baka yolu olarak sosyal hareketler incelendiinde, bir sosyal hareketi neyin oluturduu konusunun son derece tartmal olduu grlmektedir. Konumuzun kapsam asndan belli ortak zelliklerin tanmlanmas snrlama asndan faydal olabilir. Bilindii gibi sosyal hareketler, mevcut toplumsal dzende deiiklikler meydana getirmek ve yeni bir toplumsal dzen oluturmak iin, insanlarn, fikirlerin ve maddi kaynaklarn harekete geirilmesiyle urarlar. Onlarn, gnmzde olduu gibi, yakn ilikide olduklar rgtlenmeler bulunmakla birlikte, bu rgtlenmeler sosyal hareketlerle i ie deildir. 1960'lar sonras kadn hareketleri ve evreci hareketler bu durumun rnekleridir. Her birinin kendileriyle zdelemi rgtleri olsa da (kadn rgtleri ya da Greenpeace gibi) bu hareketlere somut yapsn kazandran ey, rgtlerin isimlerinden ok protestolar, aykr yaynlar, toplumsal tartmalar, lobi faaliyetleri ve dier sembolik hareketlerdir. rgtlerdekinden farkl olarak, hareketleri yaplandran eylemler, onlar gelitiren ve yenileyen taraftar eylemleri deildir. Bununla birlikte dini hareketler rgtlerin aksine, zaman ve mekna bal sembolik ihtimallere ya da belirli zamanlara ve meknlara, belirli kiilere olduundan ok daha fazla baldr. Sosyoloji literatrnde dini hareketler olarak adlandrlan bu tr oluumlarn ou, zellikle de yeni dini hareketler aslnda az nce tanmladmz anlamda sosyal hareketler deildir. Bunlar daha ok belli bir zamanda ve ye kazanma amacyla kurulmu rgtlerdir. Bu anlamda Brahma Kumaris, Siyantoloji kilisesi (Church of Scientology), Falun Gong, Birleik Kilise (United Church of Christ), Soka Gakkai, Hindistan'da, ABD'de, in, Kore ve Japonya'da ortaya kan yeni dini rgtlerdir. Bununla birlikte Transandantal meditasyon (Transandantal Meditation), New Age, Neopaganism (Wicca), Tai-Chi Chuan ve Qi Gong gibi bu trden saylabilecek baka dini hareketler de vardr. Bu rneklerin hepsinde bunlarla ilikilendirilmi ya da zdelemi rgtler olsa da katlmn genel zellii dzensiz, rastlantsal, ortak bir otoritenin kontrolnden uzak ve bireysel olmasdr. Transandantal
68 Frank J. Lechner, Global Fundamentalism, A Future for Religion? New Paradigms for Social Analysis, William H. Swatos (ed.), Sage Publications, London, 1993, s. 27-28. 69 Peter Beyer, Religion in a Global Society, Routledge, New York, 2006, s. 121186.
179
meditasyon rneinde olduu gibi baz hareketlerde son yllarda hareket zayflarken daha ak seik rgtl bir yapya yneli gzlenmektedir zellikle Bat neopaganizmi rneindeki gibi hareketin fikri yaps, kendilerine gre bireysel bir dini otorite olan inanlarnn gayri meru bir ekilde birletirilmesi olarak saydklar rgtlenmeye kardr. Dolaysyla bu tr yeni paganlar festivaller ya da yllk kutlamalar gibi olaylar iin toplansalar da yerleik bir rgtn resmi brolarna sahip olmak bir tarafa ok az yelik kurallarna sahiptir. Dinin bu sosyal formunun grece farkllnn bir baka gstergesi de bu hareketlerin byk birlemelerden, rgtlenmeden, devlet ve dier sosyal kurumlar tarafndan bir din olarak tannmadan kansalar da kendilerini bu ynlerden birine dahil olma konusunda byk bir bask altnda hissetmeleridir. Neopaganlarda olduu gibi baz durumlarda bu tr bir birleme ve tannmann birincil nedeni dinsel zgrlk olabilir.70 Transandantal meditasyonda olduu gibi baka durumlarda ise bir hareketin dinamizmini ve srekli hareketliliini salamann zorluu rgtsel dzenlilik ve konsantrasyonu takip edilecek cazip bir yol haline getirebilir.71 Kreselleme sreciyle birlikte komnal dini yaplanmalarn saysnda bir art olduu aka grlmektedir. Bireycilik ve rasyonellik trendlerinin oluturduu modernlemenin, dinin mahiyetini ve modern dnyadaki konumunu deitirdii bilinmektedir. Bununla birlikte post-modernizmin, dini, byk lde bireycilemi ve inanlarn bir blmnde meruiyetini yitirmi olarak, yeni formuyla topluma geri dndrdnden bahsedilebilir. Kreselleme srecinin yerellii canlandrc etkisi sonucu, dini hareket ve cemaatlemede bir art gzlenmitir. Ayrca bu dinsel oluumlarn, kresel lekte bir rgtlenme iine girdikleri grlmektedir.72 Bu balamda, Ahmediye Hareketi, Fetullah Glen Cemaati ve Moonculuk gibi eitli dini oluumlarn kreselleme artlarndan nasl yararlandklar veya bu sreci na70 Din sosyolojisi rencileri iin olduu kadar profesyonel aratrmaclar iin de baarl bir giri kitab olan Invitation to the Sociology of Religionda Zuckerman, ABDdeki dini organizasyonlarn yasal anlamda bir din stats kazanmak iin verdikleri mcadeleyi siyantoloji kilisesi (Church of Scientology) rnei ile aklamaktadr. Zuckermana gre Siyantoloji (Scientology), u sralar klt etiketinden kurtulmak ve birok nedenden tr yasal, maddi ve dier nedenler- gerek bir din olarak kabul edilmek iin uluslar aras kulislerini srdrmektedir. Uluslararas Siyantoloji Kilisesi tarafndan hazrlanan byk, kaln kapl bir kitabn blmleri ve ekleri Siyantolojinin gerek bir din olduunu kantlamaya almaktadr. Eer onlar, iktidardakiler tarafndan gerek bir din olarak kabul edilirlerse, vergi indiriminden toplumsal saygnla kadar pek ok toplumsal yarar elde edebileceklerdir. Fakat klt olarak adlandrlrlarsa, davalar, yasal hakszlklar ve toplumsal dlanmay gze almak durumda kalacaklardr. Zuckerman, Din Sosyolojisine Giri, s. 131. 71 Beyer, Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society, s. 5657. 72 H. Ezber Bodur, Kreselleme, Din ve Ulus-Devlet, Kreselleme, Ulus-Devlet ve Din, ahin Grsoy, hsan apcolu (eds.), Platin Yaynlar, Ankara, 2007, s. 23.
180
sl algladklar, din ve kreselleme ilikisi ile ilgili aratrma konular arasndadr. Dnyadaki tm toplumlara Kur'an'n gerek retisini yaymak zere Allah tarafndan tayin edildiini ve beklenen Mesih olduunu iddia eden Ahmediye Hareketi'nin kurucusu Mirza Gulam Ahmed, iletiimin, hayatn birok ynlerinde kresel etkiler yaratmadaki nemli rolne dikkat ekmektedir. Ayrca Nurculuk hareketinin kurucusu olan ve Gulam Ahmed'in fikirlerini paylat iddia edilen Said Nursi'nin de kreselleme olgusuna nceden dikkat ektii ifade edilmektedir. Nurculuk geleneinde yetien Fethullah Glen de iletiimin gelimesi karsndaki optimistik yaklamyla kresellemenin sonularndan yararlanma abas iine girmi ve faaliyetlerini bu ynde younlatrmtr. Kresel syleminin yan sra, medyadan ticarete, sanayiden eitime kadar geni bir faaliyet yelpazesiyle kresel alanda dikkat eken bir baka dini hareket de Moonculuktur. Bu erevede srf dini program reten ve elektronik kilise (The Electronic Church) ad verilen dini yaplanma da iletiimin nemini vurgulayp bundan yararlanarak kresel faaliyetler iine giren bir baka rnek olarak dikkatimizi ekmektedir.73 Kreselleme ve din konusuna dolayl ya da dolaysz olarak atfta bulunan sosyal bilimciler almalarn kltrel oulculuk zerinde younlatrmlardr. Bu erevede dini organizasyonlarn kreselleme karsndaki tutumlar ve bunun toplumsal yansmalar da ele alnan konular arasndadr. Ayrca kresellemenin bir yandan ulusalc dini hareketleri tevik ettii, dier yandan bu hareketlerin kreselleme srecine girdikleri de bu kapsamda incelenmektedir. Yine kresellemenin bir sonucu olarak dini anlay ve alglamalarda deiimin yaanmas da aratrmaclarn dikkatini eken bir baka konudur. slam dnyasnda mistik akmlarn kurulu dnemlerindeki anlay ve pratikten tamamen farkl bir yapy benimsemeleri bu srele ilgili grnmektedir.
5. Deerlendirme ve Sonu Morley ve Robins, bilgi ve iletiim aknn yaygnlamas ve kitlesel gler sonucu; ulusal snrlarn giderek and, dolaysyla kltr ve kimliklerin her zamankinden daha sklkla kar karya geldii bir ada yaadmz vurgular. Eskiden kltrler zaman ve mekn snrlaryla birbirinden ayrlrken, gnmzde sabit, btncl ve snrlarla evrili bir kltr kavram, yerini "kltr kmelerinin kresel devingenlii" ve nfuz edilebilirlii kavramna brakmtr.74 Kreselleme srecinin ortaya kard toplumlarn git73 Bodur, Kreselleme, Din ve Ulus-Devlet, s. 30. 74 Morley ve Robins, Kimlik Meknlar, s. 125.
181
tike birbirine baml hale geldii konusundaki bu farkndalk, 1960'larn sonlarna doru gelimeye balamtr. Immanuel Wallerstein75 dnyay; (a) ekonomi ve politika alannda hakim, (b) sanayilemi, (c) kapitalist ve daha zayf nc dnya lkeleri eklinde blmlere ayran kresel hiyerarinin kapitalist dnya ekonomisindeki uzun sreli deiimlerin bir sonucu olduunu savunmaktadr. Wallerstein, bu gelimenin kresel bir iblm ve egemen bir dnya kltr ortaya kardna inanmaktadr. Sz konusu dnya kltr ya da "kresel kltr", Mike Featherstone tarafndan, "kresel dzeyde zerklik kazanm iletiim srelerini hzlandran; toplumlar ve kltrleri aan sreler dizisi" olarak nitelendirilmektedir.76 Robertson ise, dnya sisteminin ekonomik gler tarafndan meydana getirildiini ve ekonomik yaplardan oluan bir sistem olduunu belirten geleneksel kreselleme grn sorgulamaktadr. Robertson, bunun yerine, dinin kreselleme srelerinin ve alternatif ynlere ilikin atmalarn gerekletii nemli bir alann entegre bir paras olduunu ileri srmektedir. Ona gre kreselleme sreleri 1880-1925 yllar arasnda balam ve hzla ilerlemitir.77 Bu dnemde, drt ana referans noktas oluturulmutur: (a) Toplumlar, (b) bireyler, (c) uluslararas ilikiler ve (d) insan. Kresellemenin 1960'larda balayan ikinci aamas bu drt referans noktasnn yeniden yaplandrlmasn ve problemli hale getirilmesini iermektedir. Dolaysyla yirminci yzyln sonlarna doru ulusal kltrler ve buna bal olarak kiinin kimliini aklama ihtiyac sorgulanmakta; birok dini rgt ve hareket, ok uluslu bir yapya sahip olduu iin ulusal hkmetlerle ounlukla gergin ilikiler iine girmektedir. Robertson, dnyann birok yerinde yaygn olan kilisehkmet gerilimlerinin bu konuyu ortaya koyduunu iddia etmektedir. Dier taraftan kreselleme sreci, toplumlarn ve bireylerin kimliklerini tartmaya at ve farkl uygarlklar tek bir kamusal alanda toplad iin dini gelenekler, dnya dzeninin yeni imgeleri iin gl kaynaklar haline gelebilmektedir. Bu da bireyin ulusun dinsel kltrne dayandrlmasnn ve dnya dzeninin yeniden ekillendirilmesinin bir yolu olarak dini gruplarn ve hareketlerin kk(t)enciliklerine geri dnmelerine yol amaktadr. Bu er75 Immanuel Wallerstein, The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century, Academic Press, New York, 1976, s. 229 233. 76 Mike Featherstone, Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity, Sage Publications, England, 1990. 77 Roland Robertson, Globalization, Modernization and Postmodernization: The Ambiguous Position of Religion, R. Robertson, W. R. Garrett (ed.), Religion and Global Order, Paragon House, New York, 1991, s. 281291. Ayrca bkz. The Globalization Paradigm: Thinking Globally, D. Bromley (ed), Religion and the Social Order, Vol. I, New Developments in Theory and Research, JAI Press, Greenwich, 1991, s. 110.
182
evede dini liderler de kresel tartmalar iinde yer alan kresel aktrler haline gelmitir.78 Robertson dinin rettii gerilimlerin ortaya kard kreselleme srelerine ynelik dinsel tepkilerin nemine dikkat ekmekte ve dinin, kresellemenin yn belirlemesine yardmc olacan savunmaktadr. Kreselleme kuramna eitli eletiriler de yneltilmitir. rnein, David Lehmann'a gre, din ve kreselleme ile ilgili ada kuramsal aklamalardaki temel zayflk, kresel kapitalizmin yaylnn tm kreselleme iin model olarak alnmasdr. Bunun sonucu olarak, eitli aratrmaclar, kresellemeyi aklclatrlan, homojen ve standardize edilmi "modern" kltrn yaylmas olarak alglamaktadr. Ayrca, sz konusu aratrmaclar, bu tr bir kresellemeye kar gsterilen tepkinin, yerel dinsel kimliklerin dile getirilmesi olduunu dnmektedir. Lehmann, kresellemeyle ilgili bu tr alglamalarn ok basit olma eiliminde olduklarn nk sz konusu alglamalarn, snrl bir din alglamasna dayandklarn ileri srmektedir. Bu tr alglamalar, dini, kimlik oluturan ve sosyal, etnik ve dier snrlar belirleyen sembolik bir sistem olarak grmek yerine modern dinin aklc din olduunu kabul etmektedir. Lehmann dinin eitli biimlerinin, yani aklc ve popler biimlerinin, ayn anda var olabileceini savunmaktadr. Lehmann'a gre kreselleme her eyi tek bir homojen btn olacak ekilde biimlendirse ve sosyal mesafeler arasndaki benzerlikler daha belirgin hale gelse de, yerel kltrler ve farkllklar varln srdrmeye devam edecektir.79 te yandan kresel kitle kltrne paralel bir biimde artan hiper aktif tketim, imajlarn meta olarak sunumu, yaanan ar hzl ve deiken hayat tarz tm dinleri gerek hayatla bir rekabet iine sokmakta; yaanan hayatla inanlan ideallerin aras gn getike daha da almaktadr. Bu rekabet ve eliki slam iin olduu kadar Hristiyanlk, Yahudilik, Hinduizm, Budizm vb. dinler iin de geerlidir. Kresel tketimin btn toplumsal alan kuatt bir dnyada dinlerin metalamas ve byk dinlerin erozyonu artan bir trend iinde hzla devam etmektedir. Hayata yn verme ve toplumsal formlar iinde kendine yer bulma konusunda ciddi skntlarla kar karya kalan dinler, giderek kiinin bir i meselesi haline gelmekte ve kii iin gerek anlamn kaybederek sembolik bir anlam ve deer tamaya balamaktadr. Hayatn ar metalamas ve kat bir biimde seklerlemesi, gnlk hayat formlarnn, dini inanlarla bir rekabet ve eliki dourarak din78 Roland Robertson, Globalization: Social Theory and Global Culture, Sage Publications, London, 1992, s. 164169. 79 Inger Furseth and Pal Repstad, An Introduction to the Sociology of Religion: Classical and Contemporary Perspectives, Ashgate Publishing, England, 2006, s. 7982.
183
sel inanlarn doasn etkilemesine yol amaktadr. Bu durum, dinlerin kendilerini "evrensel bir hayat tarz" olarak sunmalarnn nnde de ciddi bir engel oluturmaktadr. Ancak kltrel heterojenlikle homojenliin bir arada ve paradoksal bir biimde yaand bu sre, ada dnyada geleneksel, yerel olann ya da dini kltrlerin nemini btnyle kaybettii anlamna gelmemektedir. Bu srete yeni bilgi ve iletiim ebekeleri ile balantl olarak yerellikten kurtulma srelerinin vurgulanyor olmas, mutlak bir eilim olarak grlmemelidir. Nitekim kresellemenin ekonomik etkilerinin yan sra sosyal, siyasal ve kltrel etkilerini de dikkate alan siyasetiler, bilim adamlar hatta bizzat kresel aktrler bu ynyle kresellemenin ne kadar srdrlebilir olduunu tartmaya balamlardr. nl finansr George Soros, ekonomik kresellemenin temellendirildii neo-liberal doktrinden piyasa fundamentalizmi olarak sz etmi ve fundamentalizmin her eidi gibi bunun da son derece tehlikeli olduunu belirterek kresellemenin geleceine ilikin endielerini dile getirmitir.80 Bylece kresellemenin tad sosyal dlanmlk, sosyo-kltrel yozlama ve zlme, ok hzl ve yaygn evre kirlilii, yeni hastalklarn yaylmas, yoksulluun ve adaletsizliin artmas, yabanclama ve yalnzlama, toplumsal mitsizlik ve memnuniyetsizlik gibi birbiriyle ilikili ok ciddi ekonomik, sosyo-kltrel ve siyasal tehlikeler ekonomik aktrler arasnda da nemli endielere yol amtr. Btn olumsuzluklarna ramen, kreselleme kuramcs Robertson'un ifadesiyle81, benzerlik iinde farklln youn bir ekilde sktrld ve kltrlerin byk oranda izafiletirme olgusunun bir sonucu olarak her geen gn daha fazla maniplasyon konusu olduu bir dnyada yaadmz gereini btnyle kabul ettiimiz srece, geleneksel dinlerin ve kltrlerin geleceinin parlak olduu sylenebilir. Bununla birlikte, kreselleme srecinin rettii popler kltr rntlerinin geleneksel yerel kltrler iinde metala(trl)mas, grselliin egemen olduu sanal dnyada yerel balamlarndan koparlan kltrel imgelerin iletiim ve ulam aralar, zellikle de internet araclyla dolamnn hzlanmas, kltrel farkllklar andrarak homojenlemi bir kltr ortaya karmay amalayan popler kltrn kresel egemenlii karsnda geleneksel kltrlerin ve dinlerin gelecei ile ilgili sorunlar btn boyutlaryla deerlendirmeyi zorlatrmaktadr. Bu makalede, kreselleen dnyada dinlerin ve kltrlerin baz sorunlarnn dile getirilmesine ynelik snrl da olsa bir katkda bulunabilmi olmay umut ediyoruz.
80 Bkz. George Soros, Kreselleme zerine, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003. 81 Robertson, Globalization and the Future of Traditional Religion, s. 5368.

Küreselleşme Kültür Ve Din

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Küreselleşme Kültür Ve Din

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AFD XLIX (2008), say II, s.

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

AFD XLIX (2008), say II

Kreselleme, Kltr ve Din

You might also like