Galeri ideolojisinde yaanan sre

rlandal sanat ve eletirmen Brian O'Doherty, Beyaz Kpn inde: Galeri Meknnn deolojisi'nde nesnelerin sanat stats kazanmasndaki sreleri incelerken modern sanatn ardndaki mekanizmalar grnmez klan rtk kurallar ak ediyor, o kurallar grnr klan sanatlar irdeliyor.
Kaya zsezgin Cumhuriyet-Kitap - boyutlu hacimsel bir form olarak kp, hem erken modernizmin bu terimden kaynaklanan gstergesel bir anlamna tanklk eder hem de mimariyi simgeler. Bu iki ynllk, sanata mekn ilevi gren galeriyi tanmlama asndan birbiriyle rtt gibi birinden tekine uzanan dnmsel balama da iaret eder. Herhalde bu nedenle olacak, beyaz kp meselesinin pek ok ynne atfta bulunulduu ve galeri meknna ilikin ideolojinin incelendii Brian O'Doherty'nin Beyaz Kpn inde: Galeri Meknnn deolojisi'ne yazd nszde Thomas McEvilley, ada sanat ve galeri ilikisini aarken amzn belirgin eilimlerinden biri olarak olgular 'balamlarna gre incelemek gerektii'nin altn iziyor hakl olarak. te yandan kitabn rlandal yazar da 1976'da yaymlad yaz zerine kurduu bu 'klasik metninde', 'balama ynelik bir dnm' temel alyor. Bir temel kural olarak, yazarn u yargsnn altn izmeli: 'Soyutlandklarnda nesnenin balam galeri olur' (s. 64).

Dnme urayan sanat nesnesi Kitab okurken sanat retiminin aamalaryla, bu retimi belirleyen yaptlarn nitelii arasndaki kkensel ilikinin derinliini farkl ynlerden ve somut biimde izleyebiliyoruz. Nedeni ise gayet basit: Galeri meknnda yer alan sanat nesnesi, bu mekndan bamsz olmad gibi ou zaman o mekna kimliini de kazandrr. Yani sanat yaptn dntrrken kendisi de dnme urar. Ayrca sanat yaptnn izleyici zerindeki etkisi de bu meknla bllm bir etkidir. Sanat nesnesini izleyici nerede grm ve alglamsa, oras sanat yaptyla zdelemi, bir anlamda onunla btnlemitir. Avrupa'da modern anlamda galericiliin 1840'lardan geriye gitmedii gz nne alnrsa, nceleri sanat yaptn muhafaza eden bir kabuk grevi yapmakla ykmlyken, 1920'lerde ilk tipik rneine tank olunan Schwitters'in nl 'Merzbaum'undan sonra galeri kavram yeni bir ierik kazanacaktr. (Enstalasyondan krk yl ncesinde retilmi bir yapttr bu ve 'kent mitosu'na kaynaklk eder.) Yazara gre 'Merzbau', modern galeri dncesini gndeme getiren ilk tasarmlardan biri, belki de birincisidir. D mekndan bamszlk, galeri iin ncelikli bir kuraldr, nk orada yapt, kendi dnyasndadr. Bu anlamda galeri, bir 'ritel mekn'dr. (Kitapta daha ileri gidilerek buras bir 'yok yer' ya da 'ultra mekn' olarak isimlendiriliyor.) McEvilley'ye gre galerideki sonsuzluk duygusu oraya 'rafvari bir stat' kazandrmtr. Dinsel yaplara zg tarafllk bu bakmdan galeri iin de geerli olacaktr. Sanat yaptlaryla mekn arasndaki iliki, resmin zemini zerindeki derinlik imajn etkileyen unsurlar -rnein

pencere- balamnda gene bir dnm konusunu gndeme getirir: 'Perspektif, resmin iindeki her eyi bir koninin boluuna srayla konumlandrrken ereve de bir zgara gibi n, orta ve arka plandaki mesafeleri gzler nne serer' (s. 34). 19. yzyla kadar mutlak bir snr olarak izleyiciye gven duygusu veren bu ereve, resmin iindeki meknn d meknla ilikisini keser. Ancak bu durum, galeri mekn iin sz konusu deildir. (Yazar burada fotoraftaki kadrajla resimdeki grnt snrlamas arasndaki farklara vurgu yapyor.) Bu ynden Monet'nin balatt devrimin boyutlar elbette byk olacaktr. M. Denis'nin nl yorumu burada akla gelebilir: 'Bir resim, herhangi bir nesnenin grnts olmadan nce izgiler ve renklerle kapl bir yzeydir.' Ge modern dnem resmini, bu balamda 'Boyasal Alan' resmi (color field) olarak tanmlayan yazar, derinlik etkisinin silindii ve geni renk alanlarnn oluturulmasn ama edinen bu eilimi, izleyici ve gz balkl ayr bir blmde, balam ierik olarak ele alyor. Galeri meknnda izleyici iin grsel bellek, sanat yapt ve onun yer ald galeri meknyla ikili bir ileve tanklk yapar. J. Addison'un deyimiyle izleyici (spectator) 'keskin gzl, aklc dnr' olarak kkl bir soydan gelir. Orada farkndalk dzeyi artmtr izleyicinin. zleyicinin 'zppe kuzeni' gz, sahnede belirmitir artk. zleyiciye kyasla daha 'retilebilir' olan gz, deiimi yeterince kavrayabilecek noktalara yol almak zorundadr.

Kurtarlm alan Yeni yzyln (20. yzyl) bandan itibaren ortaya kan akmlar, 'kark' yaplaryla galeri meknna paralel yryen 'teatral bileen'lerdir. Bu adan yaklaldnda galeri meknna u ya da bu ynde mdahalede bulunan sanatlar dnemine girilmi olur. 1938'de Duchamp'n galeri meknn tersyz ettii New York'taki 'Kmr uvallar' sergisi, bu konudaki nemli ilklerden biridir. Orada mekn, 'bal bana bir unsur olarak alglanm ve estetik bir eylemin paras haline getirilmitir' (s. 90). Bu tr eylemlerin benzerleri zaman iinde grlecektir. Sanat retiminin bir oluum estetiinden kaynakland tezine hakllk kazandran bu tr giriimler, modernizmin gereidir.

Ancak Duchamp rneinde olduu gibi 'karizma sahibi' sanatlara zgdr bu tr giriimler. Onun 1942'de dzenledii 'Gerekstcln ilk belgeleri' sergisinde de ('Bir mil iplik') buna benzer bir galeri uygulamasna tank olunur. O zamana kadar denenmemi yntemlerdir bunlar. Yazarn bu balamda saptad yorum ilgintir: 'Klasik modernist galeri mekn, atlye ile oturma odas arasnda kalan, her ikisinin zelliklerinin ntr bir meknda bulutuu bir yerdir' (s. 97). Gene bu balamda, 1846 Salonu nedeniyle Baudelaire'in yazd yaz (Burjuvazi iin) bir tr kehanetti yazara gre: Sanatla ilgili fikirler, serbest giriimin bir parasdr; bu ise sosyal yapy koruduu kadar ona saldran paradoksal bir duruma iaret eder. Burjuvazinin at yol budur.

Galeri olgusu iin 1970'li yllar anlama, 1960'l yllar bir balangtr. 1970'li yllarn sanat, eitlilik ieriyordu. Kesinliklerin peinde deildir bu dnemin sanat, belirsizliklere hogryle yaklar. Postmodern dneme gelince, o aamada galeri mekn 'ntr' bir mekn olmaktan kmtr. rnein duvar, estetik ve ticari deerlerin geiimsel biimde yer deitirdii bir 'zar' halini almtr.

Galeri artk mitleme dnemine girmitir. Sanatnn toplumla arasndaki mesafenin bir simgesi ama ayn zamanda o toplumla ilikiyi salayan bir mekn olarak beyaz kp, 'kurtarlm alan'dr, bir tr 'mze ncesi mze'dir, 'byl bir oda'dr, belki de bir 'yanlsama'dr (s. 101). Galeri meknn, bir 'kurgu' olarak tasarmlamak ise ok ayr bir konudur; o noktada akla gelebilecek ilk isim de Lissitzky'dir.

Avrupa'da galeriler tarihi, galericilerin tarihidir. lk azda sayabileceimiz isimler var: Vollard, Kahnweiler, D. Ruel, Wildenstein ve daha yenilerden Leo Castelli. Bu sonuncusu 1957'de ileri bir yanda New York'taki kendi adyla sylenen galerisini kurduunda, Yves Klein'n ris Clert'de ziyaretilere mavi kokteyller ikram ettii, d duvarlar maviye boyad, kapya niformal muhafzlar koyduu galeri eylemi balamak zereydi. 'Boluk' adyla alan bu sergi, galerinin 1960'larda metaforik bir 'ara' gibi kullanld dneme yeni bir alternatif olacaktr. Bu durum, sanatn tarihi kadar kendine zg bir 'galeri tarihi' olduu hakkndaki yazarn grn hakl gsteriyor (s. 109). Yeni meknn, onu snrlayan kutuyu itmeye balamasnn tarihidir bu. Nedeni de anlalabilir bir eydir yazarn deyiiyle: zgnlk araylar, deer bime ekilleri, arz-talep ekonomisi, az bulunur olann deer kazanma sreleri grsel sanatlara pek uygundur (s. 133). Galeri meknnn yeniden 'rakipsiz bir sylem alan' olmas da bu srecin doal sonucudur.

Olaan ya da doal ve allm mekndan sekinci yap modellerine gei, galericilikte yaanan srecin belirleyici aamalar olsa gerektir. Ancak bu aamalarn dnml bir izgi izlemediini sylemek mmkn deil.

Kitabn evirmeni Ahu Antmen'in de 'Beyaz Kp' ve tesi iin kaleme ald bir yaz, 20. yzyl sanatnn bu kendine zg 'kabuu'nu zaman iinde dnme uratan gelimelere, bilinen rnekler dzeyinde katk getiriyor. O yazda Daniel Buren'den aktarlan sz ilgin deil midir?: 'Bir sanat yaptn bir ekmek frnna koymak ya da onu orada sergilemek, frnn ilevini deitirmez ama frn da sanat yaptn bir dilim ekmee dntremez.' Dorusu, zerinde dnlmeye ve yorumlanmaya deer bir karlatrma...

Galeri mekn biraz da soyutlanm bir ifadeyle ve yazarn deyimiyle 'Beyaz bir Kp' mdr yalnzca? Yoksa o meknn tarihsel sre iinde estetik ideolojilere gre renk ve konum deitirdii bir metaforlar silsilesi midir? Ne biri ne teki; belki de her ikisi...

Beyaz Kpn inde: Galeri Meknnn deolojisi/ Brian O'Doherty/ eviren: Ahu Antmen/ Sel Yaynclk/ 136 s.