SZ BAI Trk edebiyatnn islamiyet'ten nce ve slam dnem genel tasnifi iinde; Trk Halk Edebiyat kendine has

yerini almaktadr. Bu edebiyat; iledii konular itibariyle, halkn dilini, duygu ve dncelerini, zevkini, mill ve din inanlarn esas alarak halk-cumhur sentezinde/her zmreye hitap ederek btnletirici bir rol oynamaktadr. Bu edebiyat; milli birlik ve beraberlik lksnde vermek istedii mesajlar, halkn kolayca anlayabilecei ve kabullenebilecei bir anlatm tarz iinde Trke olarak onlara ulatrmaya almaktadr. Elinizdeki bu "Trk Halk Edebiyat El Kitab" da bu hedefin bir parasdr. Zira bu ahma; buyandan toplumun ihtiya duyduu konular, onlarn anlayabilecei bir ekilde verebilmekte, dier yandan da niversitelerimizde okuyan genlerimizi bu konularda bilimsel veriler itibariyle bilgilendirebilmektedir.

Ayrca bu ahma; hem ilk-orta retim programlarndaki bu disiplin ile ilgili konular, hem de niversitelerin "Trk Dili ve Edebiyat" ile "Trke retmenlii" ve dier ilgili blmlerdeki ders programlarnn muhtevalarna uygun olarak hazrlanmtr. Ayrca, orta retim programlarnda yer alan Halk Edebiyatna ait konular da tespit ederek bunlarn gnmzde yetersizliini ve retmenler tarafindan daha reel olarak verilmesi gerei zerinde de durulmutur. Trk Halk Edebiyat El Kitabi'nda; "Trk Dili ve Edebiyat" ile "Trke retmenlii" blmlerinde okutulan programlardaki baz kaymalar da yerine oturtmaya altk. Bu cmleden olarak, bilim dal itibariyle Halk Edebiyatna ait olan konularn Eitim Fakltelerindeki Eski Trk Edebiyat I'e kaydrlmasnn dzeltilmesi gerektiini de bilimsel veriler iinde vermeeye altk.

Trk Halk Edebiyat El Kitabnda Halk edebiyat trleri ile Dini-Tasavvufi Trk Edebiyatn, ait trleri ayn ayn verdik. nk birincisi daha ok anonim veya ak edebiyat konularn ihtiva etmekte, ikincisi ise btnyle, dini-tasavvufi Trk edebiyatdr ki, bunun bir baka zellii de, kendi-sine ait trlerin Trkenin retiminde kullanlmasdr. Bilindii gibi dini-tasavvufi Trk edebiyat terminolojisini gnmzde baka isimler ad altnda vermek isteyenler de vardr, kanaatimizce bu yanl olur. nk bu konu, sadece Trklere ait dini-tasavvufi temleri ilemektedir ve bu terminoloji artk oturmutur. Zira bu disiplinin temel ideolojisi ve 20 fikir kayna; Trk mill kltr, islam din ve islam tasavvufudur. Bu cmleden olarak bu edebiyat; d unsurlar itibariyle, yani vezin ve nazm ekli bakmndan ou zaman mill ruhu aksettirirken; i unsurlar itibariyle de, yani mefhumlar, mecazlar, dil ve slup bakmndan Trk mill kltr bnyesinde din-tasavvuf inan ve vecdi ortaya koymaktadr. Bunun sebebi, Trk milletinin islam iman gibi. slam tasavvufunu da yine Trk'n inanma slubuyla birletirmi olmasdr. nk bu edebiyatn kadrosunda, divan ve saz. airleri bulunmakta ve bu edebiyatlara ait nazm ekillerini de mtereken kullanmaktadrlar. Fakat bu edebiyat, her iki edebiyat da, hem birbirlerine yaklatrr, hem de onlarn hitap ettii ayr ayr zmreleri, kendi bnyesinde halk-cumhur potasnda birletirip btnletirerek bir edebiyat kprs kurmaya alr. Bizim bu ahmamz; Giri, alt blm ve bibliyografyadan olumaktadr. Girite genel anlamda Trk edebiyatnn; kavramlar, edebiyatta ifade tarzlar, tarih iinde Trk edebiyatnn tarihi geliimi ve Trk edebiyatnn gnmze gre tasnifi zerinde durduk. Biz burada zellikle yeni bir tasnif denemesi erevesinde Trk edebiyatn islam ncesi ve Islam dnem banda; Trk Dili, Trk Halk edebiyat, Din-Tasavvuf Trk edebiyat. Divan edebiyat. Ak edebiyat. Dnya edebiyatlarnn tesirinde kalan Trk edebiyat, Cumhuriyet

dnemi Trk edebiyat, Trk Cumhuriyetleri ve Trk topluluklar edebiyatlar bal altnda yeni bir tasnif denemesi ile bir btnn olumasn temine altk Birinci blmde; Trk Edebiyat ile ilgili kavramlar; edebiyatn tanm, konusu, muhtevas, metodu; edeb eser vb. hususlar ele aldk. Buna bal olarak edebiyat tarihinin nemi zerinde durarak edebiyat-dil-kltr ilikisini inceledik, edebiyatn dier bilim dallaryla ilgisini kurmaya altk. ikinci blmde; islam ncesi Trk edebiyatnn tarihi seyrini, genel zelliklerini, ilk dnemlerde oluan szl-yazl eserler ile eski Trk irinde grlen Kirleri ksa anekdotlarla vermeye altk. nc blmde; Orta Asya sahas Trk edebiyatnda; Trk Kltr ve slamiyet arasndaki ilikiler, Trklerin islam ncesi inan sistemleri, Trkler ve islamiyet, Trklerin islam'a gemeden nce Araplarla olan temaslar, Hz. Muhammed dneminde Trklerin durumu ve Hz. Muhammed'in Trkler hakkndaki hadisleri, ilk fetihler srasnda Trk Arap mnasebetleri, Trklerin Mslman olular.. vb'lerini; ayrca 11-20. yzyl aras Orta Asya Trk edebiyatnn genel zellikleri ile bu yzyllarda yaayan belli bal mutasavvflarndan; Yusuf Has Hacib, Kagarl Mahmud, Ahmed Edib Ykneki, Ahmed Yesv, Sleyman Hakim Ata, ah smail Safav, Mahdum Kulu'mn bu edebiyata katklar ve temsilleri zerinde durduk. 21 Drdnc blmde; esas almamzn adn oluturan Trk Halk edebiyat hakknda; kavramlar. Halk edebiyatnn genel ilkeleri. Halk edebiyatnda metodoloji, ilk ve orta retim programlarnda Halk edebiyatna ait konularn ksa bir deerlendirilmesi, retim etkinlikleri, bu derslerde kullanlan ara-gereler ve retim metodlarnn uygulanmas hakknda mahhas bilgiler vermeye altk. Beinci blmde; Trk Halk Edebiyatn, Ortaretim programlarna gre ama, plan, ilenen konular, ders ara ve gereleri vb. adan bir deerlendirmeye tabi tuttuk.

Altnc blmde; Trk Halk edebiyatnda trleri ilerken, bu trlerin hece ve aruzu gre yazlanlar ve ekil zellikleri zerinde durduk. Ayrca burada Trk halk edebiyat trlerinin Trke retimindeki nemli fonksiyonlarn ve bu hususla ilgili olarak; ninni, mani, trk ve destan... verilerini etkilerini ortaya koymaya altk. Yedinci blmde; Ak tarz Trk edebiyatnn genel zellikleri ve 16-20. yzyla kadar olan zaman dilimini birletiren rnek ahsiyetlerden birkan vermeye altk. Sekizinci blmde; Dini-Tasavvufi Trk edebiyatnn genel zellikleri, tasavvufun tarihi geliimi, divan ve halk edebiyat ile mterek kullandklar nazm ekilleri, yzyllara gre mutasavvf airlerden rnekler vermeye alrken, yine bu edebiyata ait olan; Allah, Peygamberler, din ve tasavvuf yolunun bykleri, dini ve tasavvufi dncelerle ilgili 45 nazm tr'n rneklerle deerlendirmeye altk. Bibliyografyada da; bu almamzda kullandmz eserler, makale vb'lerini yazarlarn soyadlarna gre alfabetik olarak vermeye altk. almamzda grlebilecek baz noksanlklarn, meslekdalarmz ve okurlarmz tarafndan yine iyi niyetler erevesinde deerlendirilmesini, dzeltilmesini ve yaplmas ngrlen baz ilaveler iin de bize destek olunmasn en samimi duygularmzla bekliyoruz. Ankara 02.08. 2003 Prof. Dr. Abdurrahman Gzel Prof. Dr. Ali Torun KNCi BASKIYA SZ BAI rencilerimizin, retim elemanlarmzn, okurlarmzn ve 'halk-cumhur'ua, byk ilgisine mazhar olan 'Trk Halk Edebiyat El Kitab' adl bu almamz, bir yl iinde bitmitir. Bundan dolay hem mutluyuz, hem mteekkiriz, hem de almamzn daha iyi olmas iin her trl gayreti gstermek zorunda olduumuzun idraki iindeyiz. Bu cmleden olarak kitabmzn bu yeni basksn iki boyutlu olarak ele aldk. Bunlar da:

* Birinci baskda meydana gelen; tashih, dizgi hatalar, baz tekrarlarn, tiir'lerin, dip notlarnn ve konularn..vb.'lerinin konulmamas sebebiyle yeniden gzden geirilerek dzeltilmeler yaplmtr. * Eserde yaptmz yeni dzenlemelerle; hem bu noksanlklarn tamamlanmas, yani giri, yeni blmler, yeni konular, yeni tr ve metinlerin eklenmesi, baz metinlerin karlmas veya sadeletirilmesi; hem de konular arasndaki dankln ortadan kaldrlarak benzer konularn da birletirilmesi suretiyle bir btnn olumasni temine altk. almamz; sz ba, giri, sekiz blm ve bibliyografyadan olumaktadr. Giri blmnde; genel anlamda Trk Edebiyat'nn tarih geliimi iinde, Trk Dili ve Edebiyatnn devirlere ve gnmze gre yeni bir 'tasnif denemesi' ni yapmaya ve devirler hakknda da zet bilgiler vermeye altk. zellikle bu yeni tasnif denemesi erevesinde, slam ncesi ve slam dnem banda Trk Edebiyatn; Trk Dili, Trk Halk Edebiyat, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Divan Edebiyat, Ak Edebiyat, Dnya Edebiyatlarnn tesirinde kalan Trk Edebiyat, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar edebiyatlar bal altnda deerlendirmeye altk. Birinci blmde, bu edebiyat oluturan kavramlar zerinde durduk. Mmkn olduunca bunlar hakknda bilgiler vermeye altk. kinci blmde; 'slam ncesi Trk Edebiyat zerinde duruldu. Burada szl-yazl edebiyat ve Tr'ler ele alnd. nc blmde; Orta Asya sahas Trk edebiyat'nda Trkler'in Mslman olular ve 1120. yzyllar arasnda yaayan mutasavvflardan rnekler verildi. Drdnc blmde; 'Trk Halk Edebiyat retiminde kullanlan genel yntemler' hakknda 'alan eitimine' ynelik bilgiler verildi. 23

Beinci blmde; 'Trk Halk Edebiyat'nn ilk ve orta retim proGramlarna gre ksa bir deerlendirilmesi zerinde durduk. Altnc blmde; Anadolu Sahas Trk Halk Edebiyatnda Trler ele alnarak rneklerle ilenmeye alld. Buraya birinci baskda yer almayan 'Mit, efsane, tekerleme..vb'lerini de ekledik. Ayrca bu edebiyatn Anadolu sahasnda balangc ve 13-20. yzyllar arasnda yetien belli bal mutasavvflardan her yuzyla gre, 3-5 aras mutasavvf ve eserlerinden rnekler vermeye altk Yedinci blmde; 'Ak Tarz Trk edebiyatnda ak tipinin dn bugn zerinde ksa bir deerlendirme yaptk. Ayrca yzyllara gre 18a-k'n eserlerinden rnekler de verdik. Sekizinci blm'de; 'Dini-tasavvufi Trk edebiyat' hakknda genel bir bilgi verildikten sonra, bu edebiyatn eserlerinde tespit etmeye altmz trleri rneklerle de deerlendirmeye aldk. zellikle bu trleri; Allah, peygamberler, din ve tasavvufyolunun bykleri, din ve tasavvuf dncelerle ilgili olarak yazlan 45 tr rneini verdik. Ayrca bu edebiyatn manzum eserlerini ekil bakmndan incelemeye altk Burada; vezin, kafiye, redif, Divan Edebiyat ile ortak olan nazm ekillerini vermeye altk. Bibliyografya blmnde; bu almamzda kullandmz eser, makale... vb'lerini yazarlarn soyadlarna gre alfabetik olarak verdik almamzn asl hedef kitlesi olan ; 'siz niversite retim yeleri, rencileri ve halkcumhur'un burada grecekleri her trl noksanlklarn, yine iyi niyetler erevesinde deerlendirilmesini, dzeltilmesini ve yaplmas ngrlen baz ilaveler iin de bizlere destek olunmasn en samim duygularmzla bekliyoruz. Bilindii gibi bu almada; zamanla alan bilgisi, ve alan eitiminin verilmesi de ihmal edilmemitir. Bu cmleden olarak eserin birinci basksnn ksa zaman iinde tkenmi olmas sebebiyle, biz de siz okurlarmzn destekleri ve uyarlaryla elinizdeki bu ikinci basky sizlere sunmay bir grev saydk.

Bu alma; bir yandan lise ve dengi okullardaki 'Trke ve Edebiyat dersleri'nde 'yardmc ders ve retmen el kitab' grevini yerine getirirken, dier yandan da niversitelerimizin Edebiyat ve Eitim Faklteleri lisans, Ykseklisans ve Doktora proramlarnda yer alan 'Trk Dili ve Edebiyat, ada Trk Leheleri, Halk Bilimi, Trke'nin Eitimi-retimi ve dier ilgili Blmlerinde okutulan 'Trk Halk Edebiyat ' derslerinin 'El Kitab' olarak yerini almaktadr. Dolaysyla bu almann ilk basksnn ksa zamanda bitmesi neticesinde, bu ikinci basksnda sizlerden gelen uyarlar ve hogrler balanmda, hem dzeltmeler, hem de ihtiyaca ve istee uygun olarak eklemeler yaplmtr. nk bu eserin asl sahibi olan sizlerin bu yakn ilgileri bu baarl sonuca ulamay salad. 24 Bu balamda 'Trk Halk Edebiyat El Kitab' hakknda meslektalarmzdan aldmz iyi niyete dayal dzeltmelerin bize bizzat gnderilmesi bizi ok mutlu etti. Bu cmleden olarak kymetli meslekdamz, sevgili dos-tumuz sayn Sabri Koz beyefendi'de bizzat bendenizi arayarak baz dzeltmeler yaplmas gerektiini ve bunlarla ilgili notlar gndermilerdir. Biz de bu 'iyi niyet tavsiyelerini' dikkatle ele alp bu dzeltmeleri memnuniyetle yaptk. Bundan dolay kendilerine kranlarm sunuyoruz. Bize kar gsterilen bu yakn ilgi ve hogrlerden dolay hepinize en derin kranlarmz sunmay bir bor biliriz. Ankara 05 Ekim 2004 Prof. Dr. Abdurrahman Gzel Prof. Dr. Ali Torun

GR TRK EDEBYATININ DEVRLERE AYRILMASINDA KULLANILAN LTLER VE TRK EDEBYATININ GNMZE GRE TASNF :

A. Trk Edebiyatnn Devirlere Ayrlmasnda Kullanlan ltler: 1. Dil Anlay: Asya ve Avrupa'nn eitli blgelerinde balayp gelien Trk Edebiyatlarn birbirinden ayran, yalnzca ekil, muhteva ve gaye farkll deildir. nemli bir faktr daha vardr ki, bu da edeb eserin asl malzemesi olan dilde ortaya kmaktadr. Bunlara lehe veya ive ayrl adn veriyoruz. Bu ayrma ksmen de olsa az farkllklarn da alabiliriz. Gnmzde bu kavramlar sk sk birbirine kartrlmaktadr. Bu sebeple konuya girmeden nce bu kavramlarn ak bir ifadeyle tanmlanmalar gerekmektedir. Lehe (dialecte, dialect, dialekt); bir dilin deiik lkelerde ve blgelerde, yine ayn "dil birlii'nden olan kimselerce konuulan deiik biimidir.1 ive: is (si: ve). Ar. ive. Syleyi zellii. Bu kelimenin ayn zamanda "az" anlam da vardr.2 Az: Bir dilin snrlar iinde, blgelere ve snflara gre deien syleyi zellii. Bunun yannda, slub ve ifade zellii anlamlarna da gelmektedir.3 Yukardaki kavramn tanmlarna baktmzda, ive ve az kavramlarnn syleyi zellii noktasnda birletiklerini, dolayisiyle ayn kavramlar olduklarn grrz. Bu ayn zamanda "konuma" ile de dorudan ilgilidir. Bir dilin snflandrlmasnda bu kavramlarn mutlak surette gz nne alnmas gerekmektedir. Bu kavramlar aa kavuturduktan sonra imdi Trke'nin tasnifi ile ilgili aklamalara geebiliriz. Bilindii gibi Trk dillerinin tasnifi meselesi ile ilk uraan kimse ola-rak Kagarl Mahmud zikredilebilir. O, 1072-1074'te tamamlanm olan Divan Lugati't-Trk adl mehur eserinde, Trk kabilelerinin o zamanki 26 durumuna gre kaba bir tasnifini yaparak bunlar ark ve garb (doulu ve batl) olmak zere iki byk gruba ayrmtr.4

Bu tasnif, dil ve edebiyat tarihimizde olduka nemli bir yer tutmaktadr. Edeb metinlerin asl malzemesinin dil olduunu dnrsek, bu tasnif Trk Edebiyatnn devirlere ayrlmasnda da o gnn artlarna gre nemli kstaslar ortaya koymutur. Divan Lgati't - Trk isimli eseri 11. yzyla ait bir deneme olduu iin Kagarl Mahmud'un ahmasn ancak tarihi bir vaka olarak kabul etmekle beraber, yaad devre ait btn Trk aile ve boylar arasnda dolaarak hemen hemen btn Trk lehe ve ivelerini incelemi olmas ve iveleri mukayese ederken ses hususiyetlerini de dikkate almas dil anlayna dair tasnife ne kadar ciddiyete yaklatn ortaya koymaktadr.5 Trkenin en eski dnemlerinden gnmze kadar, ive ve lehelerinde bu farkllklara rastlamak mmkndr. Konuyu Trke asndan deerlen-dirdiinzde, bu farkllklar, uzaktan yakna doru azalarak mevcut kalmtr. Uzaktan yakna diyoruz, nk bugn uvaa ve Yakuta, gnmz Trkiye Trkesinden olduka farkldr. Bunun nedeni, bu iki dilin, Trkenin en eski dnemlerinde ayrlmalarndan kaynaklanmaktadr. uvaa ve Yakuta gibi, bir dilin bilinmeyen dnemlerinde ayrlan kollarna lehe ad verilmektedir. Her iki dil de Ural-Altay Dil Ailesinin Ural grubundaki Trkenin tarih dnemde ayrlm olan leheleridir. ok eski dnemlerde ayrldklar iin de, bugn Trkeden farkl birer dilmi gibi alglanmaktadrlar. 2. Dil Corafyas Trk dilleri geni bir coraf dalmlar, farkl dil tipleriyle ilikileri, zaman ierisindeki grece dayankllklar, morfoloji ve sentaks asndan kurall olularyla genel olarak ilgi ekici grnrler. Yirminci yzyln sonundaki gelimeler sebebiyle pek ok Trk dili, son zamanlarda gittike artan bir politik nem kazanmtr.6 Gnmzde bu kadar geni bir corafyada konuulmakta olan Trke, balangtan 13. yzyla kadar tek bir koldan ilerleyen yaz dili durumundayken, 12. yzyldan itibaren eitli dallara ayrlmaya balamtr.

Orta Asya Trk Dnyas, 12. yzyldan itibaren baz kaynama, karma ve ayrmalarn sonucu olarak, yava yava Trk dilinin genel yapsnda birtakm deime ve gelimelere sahne olmutur. Bu deime ve yenilemeler yeni yaz dillerinin olumasna ortam hazrlamtr.7 27 Bu dallanmalar sonucunda Trke, Gneybatda Trkiye ve komularndan, gneydouda Dou Trkistan'a ve hatta in'in ilerine kadar uzanr. Buradan kuzeydouya, gney ve kuzey Sibirya zerinden Kuzey Buz Denizi'ne ve son olarak Bat Sibirya ve Dou Avrupa zerinden kuzeybatya uzanr.8 Orta Asya'da da en ok konuulan ve daha geni alanlara yaylan Trke, farkl corafyalarda ve deiik kollar halinde geliir. Bugn Trke'nin; Azeri Trkesi, Krgz Trkesi, zbek Trkesi, Trkiye Trkesi ve Balkan Trkesi gibi iveleri vardr. Gnmzde ise dnyann en ok konuulan dilleri arasndadr. 2000 yl rakamlaryla, al Trk Cumhuriyetinde 124. 682. 000, Rusya Federasyonu'nda 20 milyona yakn, Avrupa, ABD, Avustralya ve Balkan lkelerinde 5, 4 milyon, iran'da 40 milyona yakn, rak'ta 4. milyon, Afganistan'da 2. 5 milyon, Moolistan'da 188 bin, in'de 14. 5 milyon, Suriye'de 500 bin olmak zere toplam 280 milyon civarnda insan tarafndan kullanlmaktadr. Bu rakam 2025'te 350 milyona yaklaacaktr.9 Trke'nin dil corafyasnn zaman ierisinde ne kadar geni bir alana yayldn yukardaki ksa aklamalardan bile anlayabiliriz. 3. Din Hayat Tarihleri boyunca Trklerin din anlaylarn ana dneme ayrmak mmkndr. Bunlar u ekilde sralayabiliriz. 7. amanizm. 2. Maniheizm - Budizm. 3. islam Dini.

ncelikle unu belirtmek gerekir ki, bu din deiiklikleri Trklerin edeb kltrlerini dorudan etkilemitir. Gktrkler'in dini konusunda baz kaynaklar, birbiriyle elikilidir. Bir ksm aratrmaclar, Gktrkler'in amanizm dinini benimsediklerini, ileri srmektedirler. Bu tr elikilerin tek yolu, Orhun Kitabeleri'nin muhtevasna ba vurmaktr. "Trkler, yce ve mcerret tek Tanr telakkisine erimi olmakla birlikte, balangta yine de O'nu Gk 'te dnyorlard. Nitekim Orhun Kitabeleri'nde "ze gk tengri" terkibinde Tanr ayn zamanda gk manasn da ifade etmekteydi. Bu sebeple de tekamlc bir yaklamla Trkler de "Tanr" dncesinin, maddi Gkyznden, manada Ulu Varla doru bir gelime gsterdii ne srlmtr. Gktanr, kendisine tapnlan mavi gkyzn deil, Yce Tanr'y ifade etmektedir. 28 Trklerin ilk benimsedii din olan amanizm, aslen byye, sihre ve halk hekimliine dayanmaktayd. Saman dininin temsilcisine Kam, Kaman veya Saman ad verilmekteydi. Baz Trk topluluklarnda devletin bandaki hkmdar, ayn zamanda amanizmin de temsilcisi idi. Bunlara Trk tarihinde Tudun ad verilmektedir. Uygurlar, Gktrklerin varlna son verdikten sonra, Trk tarihinde kltrel ve din bakmdan yepyeni bir dnem balad. Uygurlar iki dine mensup olmulardr. Bunlar Maniheizm ve Budizm dinleri idi. Maniheizm, evrende birbirine zt iki ilke (hayr ve er) bulunduuna, balangta birbirinden tamamyla ayn olan bu iki ilkenin dnyada, err'in marifetiyle birbirine karm olduuna inanan bir dindir. Mani'ye gre kurtulu, hayrn serbest kalmasyla ve tekrar eski yerini almasyla gerekleecektir.11

Uygurlarn benimsedikleri dinlerden biri de Budizm'dir. Budizmin temel prensibi, somut olarak, "Bir kiinin kendi can pahasna da olsa bakalarna yardm etmesi" dncesine dayanmaktadr. Bu dnemde kaleme alnan edeb nitelikteki eserlerde, her iki dinin de ilkeleri, temel anlaylar ar basmaktadr. Nitekim, Gktrk Kitabelerinde ve eski Trk destanlarnda Gk Tanrdan bahsedilirken, Uygur edebiyatnda Mani ve Budha 'nin temel prensiplerinden sz edilmektedir. Burada eski Trklerin dini anlaylar ile ilgili zet bilgiler verilmitir. Din konusu ayrntl bir ekilde ele alndnda, yukarda ismi geen temel dinin izlerine eski Trk toplumlarnda yer yer rastland grlmektedir. rnein, Budizm'in izlerine ffun'larda ve Gktrkler''de de rastlandna kaynaklarda tesadf edilmektedir. zetlemek gerekirse Trkler, yukarda isimlerini verdiimiz dinleri belli bir sra takip ederek benimsememilerdir. Dini hayattaki bu karklk Trklerin; slam Dinini kabullerine kadar devam etmitir. Trkler, bu dneme kadar, kk topluluklar halinde farkl dinlerin etkilerine maruz kalmlardr. Ancak slam Dini kabullerinden sonra baka bir din arama yoluna gitmemilerdir. Edebiyatmzda asl kkl deiiklik daha nce de belirtildii gibi, 10. yzyldan itibaren slamiyet'in kabul edilmesiyle balamtr. Bata Karahanh Devleti olmak zere Gazneliler. Harzemahlar ve Seluklular bnyesinde yeni ve gl bir edebiyatn baladn gryoruz. Bu deiiklik sadece edebiyatta snrl kalmam, sanatn eitli dallarnda da kendisini gstermitir. Hatta, hat sanat gibi, yeni bir sanatn da balangc olmutur. 11. ve 12. yzyllarda Mslman Araplar ve ranllarla iyi ilikiler kuran Mslman Trkler, artk slam medeniyeti dairesinde yer alacaklardr. 29

Edeb, kltrel ve siyasi alanlarda karlkl etkileime ve slam inanca bal olarak yeni dnya grnn ifadesi olan bir edebiyat balamtr. Bu edebiyat gelierek Tanzimat Dnemine kadar devam etmitir. 4. Kltrel Farkllama Kltr, "Bir milletin dil, din, duygu, dnce ve yaay tarzndaki btnlktr." Bu saydmz unsurlarda balayan deime, kltrel farkllamay ortaya karmaktadr. Kltr kavram, Trk Edebiyatnn devirlere ayrlmasnda nemli bir lt olarak gz nne alnmaktadr. Mehmet Kaplan, edebiyat ve kltr terimleri arasndaki ilikiyi u ekilde dile getirmektedir. "Ben ahsen, edebiyat kltre denk buluyorum. Denklik ayniyet demek deildir. Aynadaki hayal, kendisine akseden esyaya benzer. Edebiyat, bu manada kltrn aynadaki aksine benzetilebilir. Bu demektir ki, kltr sahasnda ne varsa, onlarn hepsinin akilerin edebiyatta bulmak mmkndr." Trkler, tarih sahnesine ilk ktklar zamandan itibaren, gerek madd gerekse manev kltr birikimlerini yeni nesillere aktarmak iin byk aba harcamlardr. zellikle yerleik hayata gemeleri le birlikte, bu birikimlerin daha da arttn gryoruz. Uygurlardan itibaren Trk kltr, her alanda bir deiim geirmeye balamtr. Bozkr kltr yerini yava yava ehir kltrne brakmtr. 10. yzylda slamiyeti kabul eden Trkler, bu dini inancn kabullerine ters dmeyen baz geleneklerini de srdrmlerdir. Bunun en nemli nedenlerinden biri de, Trklerin bu yeni dini birden deil, yava yava benim-semesinden kaynaklanmaktadr. 640'l yllarda balayan geiler, tam manasyla 940'l yllarda tamamlanmtr. Bu kadar uzun bir gei dnemi, slam dininin Trk topluluklar arasnda ne kadar iyi zmsendiini, kltrel anlamda ne kadar iyi sindirildiini ortaya koymaktadr.

Trklerin islam medeniyeti dairesine girmeleri, tarih sre ierisinde, yazl kltrlerine dorudan sirayet etmitir. Bu etkiyi edeb nitelikteki eserlerde ak bir ekilde grmek mmkndr, zellikle slamiyet ncesi ve slamiyet sonrasnda yazlan eserlerde bu fark aka gze arpmaktadr. Edeb trler, zellikle iirler, biim bakmndan az ok benzerlik gsterse de eserlerde ele alnan konular, birbirlerinden olduka farkldr. slamiyet'in kabul edilmesinden 10-17. yzyla kadar mspet ilimlerle manev ilimler atba yrm, fakat 1683* ten Tanzimat'a kadar olan dnemlerde dini eserler arlk kazanmtr. Bunun da sebebi devletin gl olmas ile orantldr. Tanzimat dneminde ise, edeb eserlerin eklinde ve muhtevasnda byk deimeler olmutur. Gerek Tanzimat Fermannda (1839), gerekse onun tamamlaycs niteliindeki Islahat Fermannda (1856) ifade edilen siyas, asker, ekonomik ve dier alanlardaki deiiklikler dorudan Bat medeniyeti esas alnarak dzenlenmitir. Bu durum, devletin Bat medeniyeti dairesine girmeyi resm bir politika haline getirmesinden kaynaklanmaktadr. Yaplan almalar ksa zamanda meyvesini vermi; devlet halkyla ve ynetimiyle hzl bir deiim srecine girmitir- zellikle sosyal hayatn deimesi dorudan o dnemde yazlan edeb eserlere yansmtr. zetlemek gerekirse, 10. yzyldan itibaren Acem ve Arap edebiyatlarnn etkisiyle ve Islami dnceye dayal olarak balayp daha sonra mill bir hviyet kazanan yazl Trk Edebiyat, Tanzimat'tan itibaren hzl bir batllama srecine girmitir. Bunun etkileri ise 2000'li yllara geldiimiz u gnlerde de devam etmektedir. B. Trk Edebiyatnn Gnmze Gre Tasnifi: Trk Edebiyat aratrmalarnda salkl bir neticeye ulaabilmemiz Trk Edebiyatnn btnln zedelememek kaydyla, salkl bir snflama yapmamamza baldr. Bilindii gibi edebiyat tarihileri, Trk edebiyatn kronolojik larak Islamiyetten nce. Islamiyetten Sonra ve Bat Tesirinde Kalan Trk Edebiyat olmak zere ana dneme

ayrmlard. Bunlardan zellikle islamiyet Sonras Trk Edebiyatn, Divan (Klasik) ve Halk Edebiyat biiminde ncelemek konusunda mterek bir anlaya varmlard. Ana hatlaryla doru olan ve aratrmalar asndan da kolaylk salayan bu snflamada Din-Tasavuf Trk Edebiyatnn yeri mulak kalm, dier Trk topluluklarna ait edebiyatlar ise ihmal edilmitir. Bu sebeple Trk Edebiyatnn yeniden tasnif edilmesi gereine inanyoruz. Aadaki biimde yaplacak bir tasnifin bu itirazlar ortadan kaldraca kanaatindeyiz.13 A. islamiyet ncesi Trk Edebiyat. 1. Szl Eserler. 2. Yazl Eserler. B. Islam Dnem Trk Edebiyat. 1. Halk Edebiyat. 2. Din-Tasavvuf Trk Edebiyat. 3. Divan (Klasik Trk) Edebiyat. 4. Ak Edebiyat. 5. Dnya Edebiyatlar Tesirinde Kalan Trk Edebiyat. 6. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. 7. Trk Dnyas ve Trk Topluluklar Edebiyatlar. 31 a. Trk Cumhuriyetleri Edebiyat aa. Azerbaycan Trk Edebiyat ab. Kazakistan Trk Edebiyat a. Kuzey Kbrs Trk Edebiyat ad. Krgzistan Trk Edebiyat ae. zbekistan Trk Edebiyat af. Trkmenistan Trk Edebiyat

b. Trk Topluluklar Trk Edebiyat ba. dil-Ural evresi Trk Edebiyat, Tatar, Bakurt ve uva Edebiyatlar bb. Karadeniz, Kafkas ve Hazar tesi Trk Edebiyat Gagauz, Krm, Karaay-Balkar, Kumuk, Nogay, Kara-kalpak be. Sibirya Trkleri Edebiyat Saha, Hakas, Tuva, Altay Edebiyatlar bd. Balkanlar ve Irak Trkleri Edebiyat Balkanlar: (Romanya, Yugoslavya, Makedonya, Bulgaristan, Bat Trakya)Irak Trkleri Edebiyat be. Dou Trkistan Trk Edebiyat Uygur Trkleri Edebiyat

BRNC BLM TRK EDEBYATI LE LGL KAVRAMLAR A. Edebiyat ve Edeb Eserler ile lgili Kavramlar a. Edebiyat: Genel anlamda edebiyat kavram, geni bir yelpazede incelenmesi gereken nemli konu balklarn ihtiva etmektedir. Bunlarn banda ncelikle edeb eserin; konusu, muhtevas, metodu, tarih bakmdan nemi, kaleme aln ekli, kltrel durumu vb.leri gelmektedir. Bir milletin edebiyatnn incelenmesinde bu kavramlarn ayrntl bir ekilde ele alnp deerlendirilmesi gerekmektedir. imdi, bu kavramlar ayr ayr balklar halinde inceleyelimm. Bu incelemeye gemeden nce, edebiyat kavram zerinde ksaca durmaya alalm. 1. Tanm Edebiyat, Arapa kkenli bir kelimedir. Edep (Edb) kknden tretilmitir. Arapada olduu gibi Trkede de bu kelimenin birok manas vardr. Bu tanmlardan birkan sralayacak olursak,

- Edebiyat, derinletirme, ileme, gelitirme, dzen verme, iyice belirtme, vb'leri hakknda yazlm ve sylenmi olan hereydir. - Edebiyat, derin hisler uyandran duygu, dnce ve hayallerin, dil araclyla gzel, etkili ve belli bir ekil ierisinde anlatmdr.14 - Edebiyat, gnlden kopan duygular ayn gzellikle bakalarna duyurabilmektir. - Edebiyat, tabiat, maddi alemi uzak ve yakndan terih ederek insanlarca makbul olabilecek bir suretle anlatmaktr. - Edebiyat, ekil ve yapl itibariyle her zaman semalarn derinliklerine uabilen bir balondan farkszdr, lim ve fenden kuvvet aldka sktuna imkan grlmez. 36 Dikkat edersek, tanmlarn genelinde edebiyat kavramnn estetik yn daha arlkl olarak ele alnmtr. Halbuki edebiyat kavram, tarih ierisinde sadece estetik ynyle alglanmamal, ayn zamanda, ierisinden kt toplumun kltrn, hem ayn donemdeki dier toplumlara, hem de ait olduu milletin doacak nesillerine aktarmada nemli bir ara olarak grlmelidir. Bu noktadan yola karak edebiyat, basl olan herey olarak tanmlanabilir mi? Byle bir tanm bizi, 14. yzylda tp meslei, ortaa balarnda gezegenlerin hareketleri, eski ve yeni ingiltere'de byclk konusundaki kitaptan da inceleyecek bir konuma sokar. Edwin Greenlaw'va iddiasna gre, medeniyet tarihiyle ilgili hibir ey bizim alanmzn (edebiyatn) dnda deildir.15 Edebiyat kavramnn bu sahip olduu ilevler, ilikide olduu sosyal bilimlerin zaman, mekan, ahs, muhteva ve konu balanmda ne kadar ilendii ile ilgilidir. Sonu olarak, edebiyatla ilgili tanmlar incelediimizde, bu kavramn tanmyla ilgili iki temel bak a olan, estetik ve reticilik ynleri itibariyle ortaya ktn gryoruz. Bu bak alar, ayn zamanda edeb eserin, dier eserlerden nasl ayrt edilebilecei konusun da gndeme getirmektedir. Bu konuyu "edebi eser nedir?" bal altnda daha ayrntl ekilde ele

alacaz. imdilik, burada sadece edebiyat kavramnn hem estetik hem de reticilik ynnn olduunu vurgulamakla yetiniyoruz. 2. Konusu: Bilindii gibi Konu, 'konumada, yazda, eserde ele alnan dnce, duygu, olay veya durum, mevzu-konu olarak tanmlanmaktadr'^6 Konumada, ya da yazda ele alnan durum, olay ya da mevzunun temel konusu insandr. O halde, "Edebiyatn asl konusu insandr." eklinde bir hkm vermek yanl olmaz. Edeb eseri meydana getiren de bir insan olduuna gre, bu hkmmz daha da geerlilik kazanmaktadr. Konu kavram, edebiyat erevesinde dnldnde, iki nemli noktay daha gndeme getirmektedir. Bunlar ana fikir ve temadr. Birinci ana fikir, edebi eseri meydana getiren konunun asl fikridir. Her edeb eser, bir konu ve buna bal bir ana fikirden meydana gelmektedir. Edeb eserde verilmek istenen ana fikir, ou kez, yazar tarafndan dorudan verilmeyebilir. Burada ana fikri karmak, okuyucuya braklmaktadr. Okuyucu bu gibi durumlarda, yardmc fikirlerden yararlanarak ana fikre ulamaya alr. Hibir zaman, edeb eserin konusu ile ana fikri birbiriyle kartrlmamaldr. Ana fikir, yeri geldiinde bir tek cmleyle de ifade edilebilmelidir. 37 kinci anafikir "tema"dr. Yani, szde ve yazda ilenip gelitirilen bir dnce veya grtr, zellikle manzume ve iirlerde hakim olan ve kardakine verilmek iin ilenen, gelitirilen duygudur. Temann yapsn meydana karan bulu, gr, dn ve duygu bir eserin en belli bal motifidir.17 Yukarda yaplan aklamalar ksaca zetleyecek olursak, edebiyatn konusunu, insan ilgilendiren herey olarak tanmlayabiliriz. Ayrca, konu kavram, beraberinde ana fikir ve tema kavramlarn da getirmektedir. Bir edeb eserin konusunun anlalmasnda bu kavramlar gznnde bulundurmak gerekmektedir.

3. Muhteva Muhteva(ierik), bir eyin iinde bulundurduu elerin btn18 olarak tanmlanmaktadr. Bir baka deyile, edeb eseri meydana getiren unsurlarn tamam, edeb eserin muhtevasn oluturmaktadr. Bu dnceden yola karak, edebiyatn muhtevas bal altnda, edeb eseri meydana getiren elerden bahsetmek gerekir. Daha nce de belirtildii gibi edebiyat, "Derin hisler uyandran duygu, dnce ve hayallerin dil araclyla, gzel, etkili ve belli bir ekil ierisinde anlatmdr." Muhtevann olumasnda ise, "anlatm tarznn, nazm ekillerinin, edebi trlerin, amalarn, ilkeler ve hedeflerin nemli bir yeri" vardr. Btn bunlar, sanatkarlarn ahsi slubuyla zenginleerek esere yansmaktadr. slup, muhtevann etkili bir biimde ortaya konmasnda son derece nemlidir. Sanatkarn kendine has slubunun yardmyla okuyucu, bir eserin ierisinde, sanatkarn ideallerini, hayal dnyasn, deer yarglarni, diline getirdii zenginlikleri ve duygularn ahenkli bir btn halinde grr. Edebi eserin ierii, ayn zamanda insanlarn duygu ve dnce dnyasn harekete geirip zenginletirmede nemli bir rol oynamaktadr. 4. Metot: Edebiyat, gzel sanatlarn bir koludur. Ancak birok ynyle de artk bilim olarak kabul edilen bir alandr. Edebiyat metot olarak, "tarih, sosyoloji, psikoloji, felsefe ve ekonomi" vb gibi bilim dallarnn verilerinden yararlanmaktadr. Edeb eserin ise; iki nemli ynn tekil eden hayal ve gerekliin ortaya konmasnda belirli metotlar gznnde bulundurulmaktadr. Sanat, edeb bir eser ortaya koyarken, vermek istedii mesaj, ferdin i dnyas, toplumun kabulleri, tarihi ve sosyolojik motifler, kltrel seviye gibi hususlar gz nnde bulundurarak dzenler. Burada edebiyatn metodu, "Gzel olan, hogry, sevmeyi, sevilmeyi dil araclyla ifade etmesidir."

b.. Edebi Eser: 1. Tamm: Edebi eser; "insan etkileyen, duygu, dnce ve hayalleri harekete geiren her trl szl ve yazl eserlerdir." Edeb eserin "ana malzemesi dildir. Edeb eser, dilin en gzel ve en etkili bir biimde kullanlmasyla meydana gelmektedir. Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi, edeb eserin meydana gelmesinde dil nemli bir aratr. Edeb nitelikteki eserler, toplumlarn maddi ve manev dnya grlerini yanstmaktadr. Ortak duygu ve dncelerin dile getirilmesinde nemli bir rol stlenmektedir. Btn bunlarn yansra yetimekte olan nesillere ana dili bilincini ve sevgisini alamaktadr. Bu ynyle edeb eseri ksaca, belli kurallarla iletiimi salayan dilin, estetik bir biimde belli unsurlar eliinde ilenmi hali olarak da tanmlayabiliriz. 2. zellikleri: ncelikle "edeb bir eserde" olmas gereken nemli zelliklerden biri, insanlar zerinde derin duygu ve dnceler uyandrmasdr. Bir edebiyat eserisin etkileyicilii, ele alnan konunun ortaya konu biiminde sakldr. Kukusuz, ele alnan duygu ve dnceler, dil vastasyla okuyucuya ulatrlr. Edeb eser bir anlamda, dil birliini ve kltr birliini de salamaktadr. Bu bakmdan, yazarn dili kullanma becerisi de nem tamaktadr. Edeb eserde bulunmas gereken bir dier nemli nitelik, biimdir. Yazar, aktarmak istedii duygu ve dnceleri belirli bir formada okuyucuya sunmaldr. Bir baka deyile, eserini hangi trde verecekse, o trn zelliklerini iyi zmsemi olmas gerekir. Btn bunlarn yansra, eserde yer alan olaylar ve durumlar, edeb bir syleyi tarzyla kaleme alnmaldr. Bu syleyi tarz, ou zaman yazarn slubu ierisinde ekillenmektedir. c. Edebiyat Tarihinin nemi: Bir milletin meydana getirmi olduu eserleri ve bu eserlerin yazarlarn kronolojik olarak (eser-sanat-dnem ilikisi iinde) inceleyen eserlere "edebiyat tarihi" ad verilmektedir.

Edebiyat tarihi, hem edeb eser ve ahsiyetlerin bir btn olarak incelenmesi, hem de milletin uygarlk tarihine yapaca katk bakmndan byk nem tamaktadr. Tarih, bir milletin hafzasdr. Edebiyat tarihi de tarih biliminin geni kapsaml bir koludur. Bir milletin, tarih seyrini iyi takip edebilmesi iin edeb rnlerin iyi incelenmesi gerekmektedir. 39 Bir milletin gemiinde, belirli bir dnem hakknda bilgi toplarken tek bana resmi kaytlarn incelenmesi yetmez, ayn zamanda, o dnemde yazlan edeb rnlerin de ele alnmas gerekmektedir. Bilindii gibi yazarlar, yaadklar dnemin sosyal ve kltrel olaylarndan youn bir ekilde etkilenmektedirler. Edebiyatmzda bunun birok rneine rastlayabiliriz. rnein, Milli Mcadele Tarihi'ma ayrntlarn o dnemde yaam yazar ve airlerin ortaya koyduklar rnlerden daha canl ve ayrntl olarak renebiliriz. Halide Edip Adivar ve Yakup Kadri Karaosmanolu'nun baz romanlar o dnemi cam sahnelerle ve bireye indirgeyerek vermektedir. Bir milletin kaderini derinden etkileyen olaylarn bu tip eserlerden renilmesi, yetimekte olan nesiller Uzerinde daha etkili ve retici bir ekilde tezahr edebilir. Bu nedenle edebiyat tarihi kavram byk nem tamaktadr. Sonu olarak, edebiyat ve tarih kavramlar zellikle aratrmaclar iin birbirinden ayrlmaz bir btn olarak alglanmaldr. d. Edebiyat-Dil-Kltr Birliktelikleri: Bilindii gibi, edebiyatn ana malzemesi dildir. Yazarlar ve airler, herkesin grd veya bildii bir olay, ustalkla kullandklar dil araclyla daha canl ve etkileyici bir biimde ortaya koyarlar.

Dil, ayn zamanda kiilii ve kltr yanstan bir aynadr. Ayn toplumda yaayan kiiler, dil araclyla ortak birtakm deerlere sahip olurlar. Ortak deerlerin btn, ayn zamanda o toplumda yaayan insanlarn kltrn oluturmaktadr. Toplumsal deerlerin bir ksm evrensel deerlerle rtt gibi nemli bir ksm da baka milletlere gre farkllk arzeder. Biz buna "milli kltr" adn veriyoruz. Mill kltrn gelimesinde ve nesillere aktarlmasnda dil nemli bir aratr. Dil, sadece bu unsurlar aktarmakla grevlidir. Kltrel deerlerin yeni nesiller tarafndan zmsenmesinde asl unsur edebiyattr. Edebi eserler, kltrel deerlerin sonraki nesillere zmsetilmesinde uzun vadeli ve kalc bir etki yaratmaktadr. Yazar, eserini ne kadar nitelikle bir ekilde ortaya koyarsa, bu etki o kadar gl ve kalc olur. Yukardaki aklamalarmz ksaca toparlayacak olursak. Dil, edebiyat ve kltr arasnda doal bir iliki olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bir milletin geleceini emanet edecei nesiller bu kavram arasndaki doal ilikiden ne kadar olumlu ynde etkilenirse, o millet sonsuza kadar bamsz yaayacaktr. Bilindii gibi, bir milletin dili, "sanat adamlar, yazar ve airler tarafndan gelitirilir ve zenginletirilir. Bu bakmdan edeb eserler, bir milletin dilinin en gzel ve en doru bir biimde temsil edildii rnler olmaldr. 40 e. Edebiyat Aratrmalar ve Dier Bilim Dallar: Edebiyat aratrmalarnda, zellikle "tarih, dini bilimler, sosyoloji, felsefe, psikoloji" vb. baz bilim dallarnn metotlarndan faydalanlmaktadr. Zira edebiyat aratrmacs, eserin yazld dnemin, sosyal ve siyasi artlarn, kltrel deiimlerini, toplumun baz deer yarglarn tarih, din bilimler ve sosyoloji yardmyla ortaya karmaktadr. Bu bilgiler nda eserin, edeb akmlarn, ahsiyetlerin ele alnan konunun, olay rgsnn incelenmesinde farkl yaklamlar oluturulabilir, rnein, edebiyatmzda Mehmet Kaplan, edeb metin incelemelerinde psikanaliz, metodunu getirmitir. Teyfik Fikret'in iirlerini incelerken, yazarn ruhi zelliklerinden ve bu zellikleri oluturan siyasi ve sosyal olaylardan yola kmtr.

Edebiyatn dier bilim dallaryla ilikilendirilmesi konusunda bu ok arpc bir rnektir. Kaplan, Tevfik Fikret'in eserlerini yorumlarken, kendisini sadece edebi rnn ierisine hapsetmemi, dnemin siyasi ve sosyal olaylarnn yazar zerindeki psikolojik etkilerini tespit edip, adeta yazarn bir ruh analizini yaparak verdii rn yorumlamaya almtr. Demek oluyor ki, Trk Edebiyatnn, kendini besleyebilmek ve gelitirebilmek iin, dier bilim dallarnn kaynaklarndan, kadrolarndan ve kulland metotlardan faydalanmas gerekmektedir.19 B. EDEBYATTA FADE TARZLARI a. Szl fade 1. Tanm: Duygu ve dncelerimizi konuma yoluyla anlatmaya szl ifade ya da szl anlatm denir. Dil kavram drt temel beceriyi iine almaktadr: Okuma, dinleme, konuma ve yazma. Szl ifade de bu dil becerilerin-den konuma ile ilgilidir. Dil becerilerinin hepsi bir dieri kadar nemlidir. Bu sebeple eitimde bu dil becerilerinin ayn oranda gelitirilmesi ve en ileri dzeye ulatrlmas hedeflenmelidir. Szl ifade ya da szl anlatm da eitim srecinde zerinde titizlikle durulmas gereken bir husustur. 2. ncelii ve nemi: insanlk tarihine bakldnda belli dnm noktalar grlr ki, bu noktalar insanln gelime yolundaki byk sramalarna tanklk etmitir. Bunlardan en nemlisi hi phesiz "yaznn" bulunmasdr. Yaznn bulunmasndan nce insanlar arasndaki anlama sze dayal olarak gereklemekteydi. Bu ynyle dnldnde szl anlatm insanln varoluundan bu yana kulland bir anlama biimi olarak deerlendirilebilir. nsan olmann belirleyici zellii olarak deerlendirilen konuma, insanln geleceinde de nemini koruyacaktr. 41 Konuma, insann kendisini, salad birimlerden de yararlanarak kusursuz bir sz diliyle dinleyicilere yanstmasdr. (Aca 1999: 71) Bu yanstmadaki basan kiinin yaamndaki baary da dorudan etkilemektedir. Konuma, kiiliin, bilginin, zarafetin ve kltr dzeyinin

bir gstergesi olarak deerlendirilmektedir. Bu ynyle konuma, bir ihtiyatan ziyade zevk hali-ne gelmitir. Konumadaki baar, konumann az zelliklerinden arnm olmasna ve kltr dili seviyesinde gereklemesine baldr. Konuma eitimindeki hedef de bu olmaldr. Gnmzde sz, teknolojinin imkanlar ile ok geni dinleyici kitlelerine ulaabilmekte, iyi sz syleyen kiiler toplumlar peinden srkleyebilmektedir. Yaamn her alannda konumann / szn gc kendini gstermektedir. Gnmzde dil, bir sanat olarak kabul edilmekte, konuma da dil sanatlarndan birisi olarak karmza kmaktadr. Bu nedenledir ki, bir gzellik dzeyine ulam kiisel konumalar bir edebiyat rn olarak deerlendirmek gerekmektedir. Nutuk (sylev) bu edebi trlerin banda gelmektedir. b.Yazl fade: Yaznn bulunmas insanlk tarihinin en byk sramas olarak kabul edilebilir. Yazdan nceki dnemlerde kuaklar aras sze dayal bilgi aktarm mevcutken; bu, insanln en byk buluuyla birlikte, mevcut bilgilerin yeni kuaklara aktarm ok daha salkl ekilde gereklemi bylelikle insanlk yazdan sonra her alanda ok byk gelimeler gstermitir. Yaznn koruyucu zellii ayn bilgi, beceri ve tecrbelerin tekrar tekrar retilmesinin nne geerek, eski bilgi, beceri ve tecrbelerin zerine yenilerinin eklenmesine imkan salamtr. Yaznn kullanlmaya balanmasnn ardndan sze dayal anlatmann yannda yazyla anlatm da doal olarak ortaya kmtr. Bugn, hayatn her alannda ok nemli bir yere sahip olan yazl anlatm, eitim srecinde de zerinde titizlikle durulmas gereken bir konudur. Yazl anlatm; "bir duygunun, dncenin, konunun daha genel bir ifadesiyle pek ok hususlar hakkndaki bilgilerin yaz ile muhatabna/ okuyucuya aktarlmasna" denir. Trke eitimi asndan bakldnda yazma / yazl anlatm ise; drt temel dil becerisinden biri olarak

karmza kar. Bu anlamda yazl anlatm, ya da yazma, bir konu hakknda salt bir bilgi aktarlmasndan farkl olarak dnlmelidir. Yazl anlatm, uygulan bakmndan nesir ve nazm olmak zere ikiye ayrlmaktadr. 1. Nesir ve Nesir Eserleri: Nesir kelimesi, "yaymak, samak, datmak, sermek" anlamlarna gelmektedir. l ve kafiye endiesi tamadan yaz dilinin kurallarna uygun cmlelerle oluturulan eserlere nesir veya dz yaz denir. Manzum eserlerin oluturulmasnda vezin ve kafiye gibi snrlayclar 42 bulunurken, nesir iin bylesi bir snrlama sz konusu deildir. Bu bakmdan nesir yazan daha zgrdr. Nesirde cmle uzunluu, cmlenin yarg kapsamna gre deiir. Bu nedenle cmle uzunluunda bir snrlama yoktur. Yazarn baars, dncesini inandrc hale getirmesi neticede verecei mesaj tam verebilmesi ve kendi slubunu kurmasyla llr. Nesir, yaz dilinin kurallarna uyularak yazlr. Yaz dili, bir lkede herkesin uymak zorunda olduu kurallara uygun bir anlatm yoludur. lmi eserler kaleme alnrken de bu kurallara uyma mecburiyeti vardr. Ancak, bir nesrin yanlsz kaleme alnm olmas, onun edeb bir nesir olmasn salamaya yetmez. Nesir / dz yaz gnlk ihtiyalar gidermek iin oluturulduu gibi edeb eser olarak da ortaya konabilir. Bir edeb eser sadece bir isimden ibaret deildir, nk onun karakterini belirleyen onun uyduu estetik kuraldr. (Wellek-Warren 1983: 311) Okuyucuda, "estetik zevk uyandran ve ayn zamanda estetik deeri bulunan nesirlere edebi nesir" denir. Bu estetik zevk, okuyucuda oluan dil zevki olarak somutlatrlabilir. Edebi deeri olan bir nesir, alar st bir zellik gstermelidir. Yani hem yazld dnemde hem de sonraki dnemlerde okuyanda ayn estetik duygular harekete geirebilmelidir. Dz yaz ile yazlm farkl trdeki eserler nesir trlerini oluturur. Roman, hikaye, deneme vb. birok farkl trdeki eser nesir formunda kaleme alnr ve nesir eserlerini oluturur.

2. Manzum ve Manzum Eserler: Nazm, manzum ve manzume ayn kkten treyen kelimelerdir. Bu sebeple ncelikle nazm zerinde durmak gerekir. Nazm, sra, dzen, dizmek anlamlarna gelmektedir. Edebiyattaki anlam vezinli ve kafiyeli anlatm eklidir. Msralardan meydana gelen, vezinli ve kafiyeli anlatm ekline nazm denir. Nazm, edebiyatn en temel ve en eski formu ve btn milletlerin szl edebiyat dnemlerinde kullandklar ifade eklidir.Yaznn kullanlmad dnemlerde nazm, hatrda daha kolay kalmas ve bylelikle kuaklar arasnda iletiimi salamas dolaysyla zel bir yere sahip olmutur. Nazm, alar iinde birok yeni zellikler kazanarak gelimi olmasna ramen msralardan olumas zelliini kaybetmeden gnmze kadar gelmitir. Nazm tarznn zelliklerini tayan genellikle uzun saylabilecek eserlere manzum eser denir. Klasik edebiyatmzda nemli yer tutan, mesneviler, terkib-i bent ve terc-i bent gibi uzun nazm ekilleri birer manzum eserdir. Gnmzde ls ve kafiyesi olmayan manzum eserler de yazlmaktadr. Bylece lnn ve kafiyenin nazma verecei ahenk, kelimelerin yan yana getirili ekli ve msralarn birbirine balanmasndaki akclkla salanmaktadr. Yine vezin ve kafiye gibi kurallara uyularak yazlm ksa eserlere manzume denir. Rubailer manzume olarak adlandrlabilen trlerdendir. 43 2.1. Manzum Eserlerin ekil zellikleri: Manzum eserler msralardan oluur. Bir nazmn her satrna msra ad verilir. Msralarn bir araya gelerek oluturduklar yapya nazm birimi ad verilir. Nazm birimi, en az iki msra olmak zere, , drt, be ya da daha fazla msrann bir araya gelerek oluturduu yaplardr. Beyit, ayn lyle sylenmi ve anlam birbirini tamamlayan iki msrann oluturduu yapdr. Klasik edebiyatmzda yaygn olarak kullanlan nazm birimidir.

Bir manzumenin her bir blmne kt'a veya bent denir. Beyit ve drtlkte msra says belli olmasna ramen, bentte msra says deiebilir. 2.2. Ahenk zellikleri: Ahenk, bir szn kulaa ho gelmesi, dinleyici zerinde musik etkisi yapmasdr. iiri iir yapan en nemli zellik bu ahenge sahip olmasdr. iirde ahengi salayan unsurlar; l, kafiye, vurgu ve tonlamadr. Kelimelerin seiminde de bu ahenge dikkat edilir. l, btn msralarn ayn ses deerine sahip olmas ve ayn uzunlukta olmas iin uyulan kurala denir. Edebiyatmzda hece ls (her msradaki hece saysnn denk olmas) ve aruz ls (seslerin uzunluuna ve ksahsna dayanan l) kullanlmtr. Kafiye, msra sonlarndaki birbirinden farkl kelimelerdeki ses benzerlikleri olarak ifade edilmektedir. Msra sonlarnda ayn anlam ve grevde kullanlan ses benzerliklerine redif ad verilmektedir. Vurgu, bir metni okurken veya konuma srasnda baz heceleri dierlerine gre daha baskl okumaya denir. Vurgu, hem kelimenin anlamn glendiren hem de iiri ahenkli klan bir unsurdur. Vurgu ve tonlama okunan iirin ahengini ve etki gcn arttrr. Tonlama, anlatlmak istenen duygu ve dncenin daha etkili ifade edilebilmesi iin ses tonunu deitirerek okumadr. Tonlama dilin tabi zellii deildir. Okuyucu ses tonunu metnin muhtevasna uygun olarak ykseltir, ya da azaltr. Bylece, acma, znt, zlem, hayranlk, sevgi, korku gibi duygular belirginlik kazanr. c. Szl ve Yazl fade Tarzlar Arasndaki Benzerlikler ve Farkllklar: Szl ifade; dinleyiciyi, yazl ifade ise okuyucuyu hedef alr. Bu sebeple szl ifadede, szn etki gcn tonlama, vurgulama, jest ve mimiklerle arttrma imkan vardr. Yazl ifade kalcdr. Szl ifade zamanla unutulur.

Szl ifadede hedef alnan kitle snrladr. Bu kitle yalnzca dinleyenlerdir. Yazl ifadenin yaylma alan snrszdr. 44 Yazl ifadede dzeltme ve gelitirme imkan vardr. Szl ifadede ise bu imkan yoktur. Her iki ifade biiminin de malzemesi dildir. Yazl ifadede gerektiinde uzun soluklu anlatm trlerine bavurulabilir. Szl ifadede ise konumann ksa ve etkili olmas gerekir. Dinleyici roman kadar uzun bir konumay dinleme sabrn gsteremez.20 Szl ifadede, eser sahibine konumac, ya da hatip; yazl ifadede ise eser sahibine yazar ya da air denir. C. Edebiyat Eitimi-retimi ile ilgili Kavramlar 1. Eitim: Dnyaya gelen bebek; zamanla yrmesini, konumasn, yemek yemesini renir. Balangta annesi, babas ya da ailesinin dier bireyleri bebein bir eyler renmesine yardmc olur. Bu retilenlerin tmne "eitim" denir. Zamanla byyen ocuk evresindeki kiilerce eitilecektir. Ancak ocuun evresindeki doal eitimcilerin ocua salad eitim ounlukla plansz ve programszdr. ocuun bu tr eitim ortamnda tam olarak eitilmesi yannda eksik ya da yanl eitilmesi de sz konusudur. Oysa profesyonel eitimciler, retmenler byle bir davrann douraca sonular bilirler ve evrenin byle bir etkisi varsa bunu da gidermeye alrlar. Gerek eitim ortamnda ocuk planl ve programl bir biimde her eyin dorusunu renir. Gerek eitim ortam okulda salanr. Byle bir ortamda ocuk eitiminin en genel amac olan "bireyi topluma yararl hale getirme" ilkesine gre yetitirilir.21 2. retim: renmenin gereklemesi ve bireyde istenen davranlarn gelimesi iin uygulanan rgn srelerin tmdr.22 Bir baka deyile planl programl eitime "retim" denir.23

3. renme: Yaants sonucunda insann davrannda oluan deimedir. nsan, ya yeni ya eski davrann biimlendirerek yeni bir davran yaptnda eskisine gre davrann deitirmi olmaktadr.24 4. Eitim-oretimde Metot: "Metot" kelimesi Latince'deki "meyhodos methodus"tan alnm; "bir amaca ulamak iin izlenen, tutulan yol, usul, sistem.." vb' endir. Ancak konumuz itibariyle "Trk Halk Edebiyat" asndan bir tarif yapacak olursak metot; "Trk Halk Edebiyatnn retiminde bir plana gre izlenen yol olup, giri, belli bir hedefe ynelik sistem" anlamna gelmektedir. (Heuer 1979, 115) Bu kavramda, retmenin ders tatbikindeki davrann ynlendirmeye uygun olan grler, usuller ve tekrar edilebilen davran rnekleri, toparlanr ki, bu, rencinin szl genel davranndaki retim aralarnn deiik trlerinin, seilerek oluturulan ve kur biimindeki kullanmna dayanabilir ve kalc bir ekilde retmeyi amalar. (Werlichl986,ll) Bu yntem retii sadece ders tatbikinin ynlendirihnmesini tarifini ele almaz, ayn zamanda ders plannn hazrlanmasna ve retim malzemesinin gelimesine dair talimat da ierir. D. Trk Halk Edebiyat le ilgili Kavramlar a. Halk-Cumhur-Millet Kavramlar 1. Halk; Trke'de bazen "kavim" bazen "devletin tebas" bazen de "mmet" anlamlarnda kullanlm olan halk kelimesi ve mefhumu, din siyas hadiselerde i blmnn meydana getirdii birtakm zmrelerin domas ile ortaya kmtr. Halk ad verilen topluluk aile. ky, airet, meslek gruplar, siyas partiler din ve lisan cemaatler gibi birtakm ocaklardan mteekkildir.26 Halk daha ziyade kltr muhtevasn bnyesinde koruyan kltrlerie, unsurlar muhafaza eden bir zmredir. Halk, kendi seviyesinde kltrn unsurlarn muhafaza eden bir zmredir. Halk seviyesinde kltr unsurlar bir har vazifesi grr ve karde soylar bir arada yaatr. Halk zmresi, kltrn muhafaza edildii ve kltr muhtevasnn canl olarak korunduu bir

seviyedir. Kltr kuaktan kuaa nakleden ailelerdir. Fakat kltr soylar ve aileler arasnda bir kalp halinde muhafaza eden ve yaatan da halk dediimiz sosyal zmredir. 2. Cumhur; topluluk, halk, kalabalk. Cumhur Nas (Halk kalabal 3. Millet; "Ortak bir gemii olan ve birlikte yaama arzusu olan insan topluluudur." Millet, manev bir ilkeye, bir ruha dayanr. Ortak gemiten anlalan ayn tarihe sahip olmaktr. Bir milleti millet yapan e, kiilerde ortak bir bilincin varl ve belli bir lkeye ballk ve ortak yaama arzusunun bulunmasdr. Millet kavram, devamllk ve ebedilik fikri ifade eder. Bu bakmdan da millet, manev bir varln karldr ve hkm bir ahsiyettir. Millet halinde yaayan bir topluluun amac dier millletlere kar ortak menfaatlerini korumak olmakla beraber, ortak inanlar, hayat tarzn, adet, fikir, bilin ve iradeyi de devam ettirmektir. Halk ise, belli zaman ve yerde birlikte yaayan insan topluluudur. 46 Halk kavramnda devamllk yoktur. Halk, kiilerden oluan kolektif ve fiziksel bir topluluktur. Halbuki millet, politik bir rgtlenme sonucunda iradesini gsterebilecek duruma gelmekle devlet ekline girer. Ziya Gkalp'in millet tanm ise yledir; "Millet, lisanca, dince, ahlaka ve bediiyata mterek olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden mrekkep bulunan bir zmredir. "28 4. mmet; "nsanlar belirli zamanlarda bir araya toplayan, onlara belirli yerlerde ibadetler yaptrtan ve o insanlar belirli ulv ve manev deerler iinde barndran, yalnz milliyet lksnde birlemeyen, sadece din lkde birleen ok geni bir camiadr, yahut zmredir. Yani ayn dinden olan insanlarn mecmuuna mmet" denir. mmet zmresi, siyasi faktrn dnda tamamyla din muhtevaya sahip ve din prensiplerin insanlarna, yani ayn dinden olanlara tatbik edildii dini bir zmredir. Bu zmre ok geni ve byk manev gleri bnyesinde muhafaza eden bir topluluktur.

5. mmet- Devlet- Millet; Bu zmrelerin aralarndaki farklar din, siyas ve kltrel niteliklere sahip olmalarndan ileri gelmektedir. Bu farkllklar dikkate alan Ziya Gkalp mmet, devlet ve millet kavramlarn u ekilde tanmlamtr: "Din bir efkar- amme rabtasyla birletirerek din bir velayete tabi olan heyete mmet"denilir. Siyas bir efkar- amme rabtasyla birletirerek siyas velayete tabi olan heyete devlet denilir. Harsi efkar- ammelerin rabtasyla birletirerek hars velayete tabi olan heyete millet nam verilir.29 b. Halk Edebiyat ve Halk Bilimi ile ilgili Kavramlar 1. Halk Edebiyat Folklor disiplini Avrupa'da domutur. Disiplinin douunu hazrlayan sebeplerin kkleri coraf keiflere kadar uzanr. Coraf keifler Avrupa toplumunda bir dizi dnme sebep olur. "Rnesans" ve "Reform" hareketleri Avrupa toplumunda kkl yap ve zihniyet deiikliklerine yol aar. Romantizm hareketi "Halk" hayatna kar ilgi uyandrr. "Halk" kavramna bal bir halk edebiyat anlay doar. Alman filozofu J. G. Von Herder'in "Milliyet", "Mill ruh" "Halk edebiyat" ve "Mill kimlik" konularnda bavurulacak yegane kaynak olarak "halk" gstermesi an sosyal ve beeri ilimlerinde heyecan yaratr. Fransz inklab ile birlikte "halk" hayatinin aratrlmas ve "millyet" tespiti nem kazanr.30 Halk edebiyat, Trk edebiyatnn "btn" iinde geni halk ktlesi ile tarikat zmrelerinin edeb zevk, dnce, inan ve hayat grlerini genellikle sade bir dille aksettiren"31 veya "Divan Edebiyat dnda kalan saz ve tekke iiri nevinden ferd mahsullerle malzemesi dile dayanan atalar sz, destanlar, masallar, hikayeler, fkralar, bilmeceler, maniler, trkler, atlar, ninniler v b. gibi ilk syleyicileri genellikle de tespit edemediimiz anonim veya ferdi eserler"dir. 32 Ancak bu tarifteki, "Saz ve Tekke iiri nev'inden" ayr birer bilim dal kabul ederek, halk edebiyatn "anonimler" iin kabullenmenin daha doru olacan syleyebiliriz. 1908'den sonra Trkiye Trklerinde halka dn hareketi, Trklk ve Milliyetilik davalarna paralel olarak nazarde folklor cereyan eklinde kendini gsterdi. Halk kltr ile

aydnlarn bilgi veya kltrleri arasndaki hududu tayin etmek, Trk halknn madd ve manev hayatn aramak, bulmak dncesi ve "Divan Edebiyat" yannda bir de "Halk Edebiyat" tasavvuru bu devrin romantizmini tekil eder.33 Milletlerin en eski hayatlarnda meydana getirilen eserler, ferdin mal olmaktan ok cemiyetin rnleridir ve bu rnler onlarn zevk ve dncelerine tercman olmulardr. Bugn asl edebiyat saylan rnler zaman iinde bu eserlerin tekaml ile meydana gelmilerdir. Sonraki devrelerde ortaya konulan ferdi manzum eserlerin vezin, kafiye, ekil gibi unsurlarda ilk rnlerin teknik ve geleneine bal kald unutulmamaldr. Bunun iin anonim ve kolektif karakter tayan rnleri, "Halk Edebiyat" iinde gstermek gerekir. 2. Halkbilimi Halkbilimi, bir lke ya da bir blge halkna ilikin madd ve manev a-landaki kltrel rnleri konu edinen bunlar kendine zg yntemleriyle derleyen, snflandran, zmleyen, yorumlayan ve son aamada da bir birleime vardrmay amalayan bir bilim daldr.34 Bir lkenin bir yre halknn bir etnik grubun hayatinin btnn kapsayan ve temelinde o halk oluturan insanlarn ortak davran kalplarna, yaama biimine, belirli olaylar ve durumlar karsndaki tavrna, evresini ve dnyay alglayn aklamada; geleneksel ve trensel hayat dzenleyen, zenginletiren, renklendiren bir dizi beceriyi, beeniyi, yaraty, treyi; zamanmza uzanan gelenekler, grenekler, adetler zincirini saptamada; bu kltrn atardamarlarn yakalayarak bunlardan zgn ve ada yaratmalar karmada halkbiliminin rol ve nemi birinci derecededir.35 Demek oluyor ki Halk Bilimi, toplumun genel anlamda mad ve manev hayatnn ahenkli bir btndr.

KNC BLM SLAMYET NCES TRK EDEBYATI A. Devrin Genel zelliklerine Ksa Bir Bak

Trklerin islamiyet'i kabul etmelerinden nceki dnem, tamamen bir szl edebiyat karakteri tamaktadr. nk yaanan hayat, yazl edebiyat geleneinin balayp gelimesine msait deildir. Yazl edebiyat; dndklerini ve hissettiklerini yazma, yazarak dnme, okuma, bilgilenme, bilgilerini yazya aktarma, bilgiyi kitaplarda arama, bunlar alp yeni bilgiler retme vs. demektir. Bu faaliyetler iin kiinin belli bir mekan ve bu mekanda yazma imkan; en nemlisi de okuyucusu olmas gerekir. Halbuki bu dnem Trk dnyasnda yazan ve okuyan olmak zere iki ayr snf yoktur. Sylenen ve dinleyen vardr. Syleyen ve dinleyen de iki ayr snf deil, bizatihi halkn kendisidir. Ancak Trk boylarnda ozan, baks, kam, saman gibi isimlerle anlan bir sanat tipi var ki, bunlar, sadece edeb ahsiyetler deildirler. Bunlar; mzisyenlik, bilim adaml, din adaml, tabiplik, kahinlik vb. gibi pek ok zelliklere sahiptiler. Sr, len, yo gibi trenlerin ba aktrleri bu sair ruha-m'lerdi. Bunlar trenleri idare ederler, trenlerin mahiyetine gre sagu, kouk ve destanlar sylerlerdi. Bu dneme ait bir tr olan destanlar da yalnzca bunlar ezbere biliyorlard, ite ozan adyla bilinen bu sanatlar, sz edebiyat rnlerini zel zamanlarda kopuz eliinde okuyorlard. Bu rnler zamanla merasim ortamlarndan ayrlarak mstakil bir tr halini almaya balad. Bylece halk edebiyatnn ilk rnekleri olutu. Bilindii gibi Trkler; eski zamanlarda ayr ayr boylar halinde yaarlard. Sonralar birleerek kavimlere dayal topluluklar, bunlar da bir araya getirerek devletleri oluturdular. boylarn ayr ayr beyleri olmasna karlk bunlarn hepsinin bal olduu hakan ve hatun, devleti temsil ederlerdi. Bundan dolay Trk devlet yapsnda zayf bir merkeziyetilik hakimdi. Her an dalmaya msait olan bu yap sebebiyle iktidar sk sk el deitirirdi. Glenen boylar, derhal dierlerini hakimiyetleri altna alarak yeni bir devlet kurarlard. Trkler, slamiyet'in kabul yllarna kadar ekseriyetle yan gebe olarak bir adr hayat srmekteydiler. Savalara ve yeni vatanlara ordu-millet halinde gp evleriyle, yani adrlaryla birlikte gitmekteydiler.

50 Bir ksm halkn baz kk ehirler kurup buralarda yaadklar bilinmekteyse de kalabalk Trk boylar besledikleri hayvanlara bal olarak yazn baka, kn baka yerlerde konar ger bir hayat srmekteydiler. Gebe halinde yaayanlar, avclk ederler, hayvan srleri beslerler, kldan yaplma adrlarda otururlard. Binicilik ve silah kullanmakta olduklar kadar, madenden sanat eseri yapmakta da usta idiler. Boynuzdan yaylar, keskin kllar, slk sesli oklar vardi. Vcutlarna gslk koyarlar, kemerlerini kabartmalarla sslerlerdi. Trkler, gebe bir hayat srmekle birlikte iftilikle de urarlard. Sr ve av rnlerini inlilerle tahl karlnda deiir; Hint, ran ve Bizansla ticaret yaparlard. B. lk Dnemlerde Oluan Szl-Yazl Eserler ve Eski Trk iirinde Trler a. Szl Eserler Trklerin henz yazy kullanmadktan veya edeb rnlerini yazya geirmedii dnemlerdeki bu edeb rnler szl edebiyat iinde deerlendirilir. Bu rnler destan, sagu, kouk ve yarlardan ibarettir. Bunlar daha ok kopuz eliginde sylenen mill vezin ve nazm ekilleriyle ifade edilmitir. Szl edebiyat rnlerinin en eskileri Uygurlar dneminde yazya geirilen din ilah ve dualardr. Bunlardan baka daha sonraki yzyllarda yazya geirilen baz kaynaklarda ve Divan Lugati't-Trkte eski Trk iiri ile ilgili kaytlar mevcuttur. imdi bu szl edebiyat rnlerinden birka rnek vermeye alalm: 1. Sagular Sagular, islamiyet'in kabul ediliinden nceki dnemlere zg iirlerdir. nk bu dnemlerde len kiiyi topraa vermeden nce yu/yo36 ad verilen, gsterili bir tren dzenleniyordu. Komu lke kaynaklarna gre yu/yo merasimlerinde; cenaze adra yatrlr, lenin yaknlar atlarna binerler, adrn etrafinda yedi defa dnerler, sonra atlarndan inerek

yksek sesle alap, yakalarn, yzlerini yrtarlar, bu esnada ozanlar da trene katlanlarn hznn artrc sagular sylerlerdi. Sagular, at treni anlamna gelen bu yu trenlerinde kopuz eliginde okunuyordu. Cenaze ile ilgili bu trenlerin Anadolu'nun pek ok yresinde bugn de uyguland, atlar yakld hatta baz yrelerde bu iin profesyonel atlar tarafndan yrtld bilinmektedir. 51 Sagunun, bugnk karl attr. Trk dnyasnda Sagunun karl olarak; "a (Azerbaycan), szlamag (Irak Trkmenleri), joktov, kouk in, kri (Kazaklar), cr, coktov, kook (Krgzlar), Bozlaw (Nogaylar), a, tav, tava, tovum, ses etmek (Trkmenler)" gibi deiik kavramlar kullanlmakla beraber esas itibariyle bunlarn hepsi birbirine benzemektedir. Gemite bu iirlerde, len bir devlet adamnn, bir kahramann veya sevilen herhangi bir kimsenin lmnden duyulan znt dile getirilirken, gnmzde ise her insan iin sylenebilmektedir. Klasik edebiyatta da muhteva ynnden sagular ve atlara benzeyen rnekler vardr. Ancak bu iirlere ekil olarak kaside, tr olarak da mersiye denmektedir. Bu iirler sagu/atlardan ekil olarak olduu kadar, muhteva itibariyle de ayrlr. En nemli farklar ise; sagu/atlarn sanat kaygsndan uzak, fakat ifadelerinde samim olular, buna karlk mersiyelerin bir sanat kaygs tamalar ve ifadelerinin resm olulardr. Bugn elimizde bulunan en eski sagu rnei; Alp Er Tonga isimli Trk hkmdar iin sylenmi olup, 11. yzylda Kagarh Mahmud'un Divan Lgati't-Trk adl eserinde bulunmaktadr. Eserin tamam 12 drtlktr. Ancak bu drtlklerin hepsi bir arada verilmemitir. Eserde muhtelif maddelerde deiik kelimelerin izahnda ayr ayr zikredilmitir. Belki de tamam daha uzun olan bu sagunun ancak 12 drtl Divan Lgati't- Trk'te yer almtr.

Bu para da Alp Er Tonga'nn lm zerine dzenlenen "yug" trenin-de sylenmitir. Belki de bu iir ilk kez bu trende okunmu ama, daha sonra Alp Er Tonga'y sevenler tarafndan gelitirilmitir. Bu iirlerde len kiinin kahramanlktan, idealleri, yapt almalar ve lmnden duyulan znt dile getirilmitir. Sagu, islamiyet ncesi Trk iirine ait bir nazm trdr. Sagular da bu dneme ait dier iirler gibi hece vezniyle sylenmitir. Nitekim Alp Er Tonga sagusunun 7'li hece vezniyle ve 4+3=7 durakl olarak sylendiini gryoruz: Alp Er Tonga / ldi m 4+3=7 isiz ajun/kald mu4+3=7 dlek in /ald mu4+3=7 Emdi yrek /yrtlur4+3=7 Sagularn nazm birimi drtlktr. ekil olarak komaya benzer. Kafiye sralan yledir: aaab / cccb / dddb /... 52 ALP ER TONGA SAGUSU Alp Er Tonga ldi m isiz ajun kald mu dlek in ald mu Emdi yrek yrtilur dlek yarag kzetti Ogn tuzak uzatt Begler begin aztt Kasa kail kurtulur Ulp eren brley Yrtp yaka urlayu Stknp ni yuriayu Sigtap kzi rtlr Beyler atn argurup Kadgu an turgurup Mengzi yzi sargarup Krkm angar trtlr dlek kni tavratur Yalnguk kuin kevretr Erdin ajun sevritr Kasa tak ertilr greyki mundag ok Munda adn tldag ok Atsa ajun ograp o Tagiar ba kertilr Gnmz Trkesiyle Alp Er Tonga ld m Kt dnya kald n Zaman cn ald m? Artk yrek yrtlr Felek firsat gzetti Gizli tuzak uzatt Beyler beyin artt Kasa nasl kurtulur

Uludu erler kurta Barp yrttlar yaka rdlar slkla Yatan gzler rtlr Beyler atlarn yordular Kaygudan zayf dtler; Sarard betler benizler, Sanki zaferan drtlr. Felek gn davrandrr, insann gcn sndrr, Dnyay erden boaltr; Ne kadar kasa er lr. Onun adeti byle, Gayns hep bahane, Acun gelip ok atsa, Dalar ba kertilir. Divan Lugati't-Trk

2. Savlar Sav "atalar szdr. Bu cmleden olarak atalar sz; bilgi, tecrbe ve tavsiyelerin veciz (zl) bir ekilde dile getirili eklidir. Atalar szne islamiyet ncesi dnemde sav (sab) deniyordu. Bu kavram, tarih kaynaklarda da grlmektedir. yle ki; Kl Tigin Kitabesi'nde sav kelimesi "sab" biiminde; "Tokuz Ouz begleri, bu sabi'mn katigd tngla: Dokuz Ouz beyleri, bu sabi'm adamakll dinle!"olarak gemektedir. Bu cmlede sab (sav) kelimesinin; nemli sz, nasihat anlamlarnda kullanldn gryoruz. Ayn kelime daha sonraki dnemlere ait Uygur metinlerinde ayn anlamlara gelecek ekilde kullanlmtr. 53 Kagarl Mahmut, sav (sab) kelimesinin, mektup, atlar sz, ksa hikaye, kssa anlamlarnda kullanldn belirtmektedir. Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adh eserinde sav kelimesinin yerine mesel kelimesini kullanmtr. 11. yzylda yazlm olan bu eserde Arapa ve Farsadan alnm ok sayda kelime kullanldn biliyoruz. Mesel kelimesi de islamiyet'in kabulnden sonra hzlanan kltr alveriiyle alnm bu kelimelerden biridir. Burada dikkat eken durum mesel, misal

kelimeleri-nin yaygn olarak zl sz, anlaml sz veya olay, atalar sz anlamnda kullanlmasdr. Sav kelimesi ise 12. ve 13. yzyllarda soy. sz eklinde telaffuz edilmeye balanmtr. Btn bunlardan u anlalmaktadr: Sav kelimesi, 12. yzyla kadar atalar sz anlamnda da kullanlm; ancak 12. yzyldan sonra bu anlam mesel, misal, temsil kelimeleriyle ifade edilir olmutur. Bazen de bu kelimenin Osmanl Turkesinde darb- mesel eklinde sylendiini gryoruz. Bu alanda ilk ilm almay Tanzimat dnemi air ve yazarlarndan ibrahim inasi Efendi yapmtr. Yapt almaya da Durb- Emsal-i Osmaniye (Osmanl Ata Szleri) adn vermitir. 1871 ylnda da Ahmet vefik Paa'yi Mntehabat- Durb- Emsal-i Trkiyye adl almasyla grrzAta szleri, atalarmzla bizim pek ok ortak ynmz gsteren kltr mirasdr. Binlerce yl ncesinde komuluk, iyilik, tarm, ticaret, evlilik, aile gibi pek ok konuda sylenmi ata szleri bugn de kullanlmaktadr. Bu durum bizim atalardan farkl dnmediimizi, onlarn devam olduumuzu gstermektedir. Balangta mutlaka bir kii tarafndan sylenmi olan ata szleri, syleyenin unutulmasndan sonra millete mal olmutur. Bu sebeple ata szlerini Trk Halk edebiyatnn anonim rnleri iinde deerlendiriyoruz. Ata szlerimizin ou edeb sanatlarn gcnden faydalanarak sylenmi cmlelerdir. Bu sebeple hem etkili hem de ezberlenmeye msait ve aklda kalcdr. - Aa yas iken eilir, (istiare) - Kurt komusun yemez. (Mecaz) - Sana su vermeyene sen st ver. (Mecaz) - Misafir gelse mutluluk da gelir. (Hsn-i ta'll) - Can boazdan gelir. (Kinaye)

- Gvenme varla; dersin darla. (Tezat) Ata szlerimizin ou manzum zellikler gstermektedir. Kafiye, redif, aliterasyon gibi nazma ait hususiyetlerden faydalanlarak syleyi gzelliine ulalmtr: - Yiga uua yil tegir, krklk kiige sz tegir. (Yksek aaca yel, gzel kiiye sz gelir.) Bu ata sznde "g" sesiyle aliterasyon yaplmtr. 54 - Sub bermeske st bir. (Su vermeyene st ver.) - Tay atatsa at tmur, (Tay byynce at dinlenir.) Oul erdese ata tmur. (Oul erleince baba dinlenir.) Bu ata szlerinde ise "sub-st" kelimeleri ve "at-ata" kelimeleriyle kafiye yaplmtr. Ancak bu kafiye tr kelimelerin sonundaki deil bandaki seslerle elde edilmitir, islamiyet ncesi dnemde bu tr kafyeye de sk sk bavurulduunu gryoruz.

SAVLAR 1. Yga ucuya yil tegir, korktuk kiiye sz tegir. (Yksek aaca yel, gzel kiiye sz gelir.) 2. Bri konusin yimes. (Kurt bile komusuna zarar vermez.) 3. Yir basruki tag, budun basrug beg. (Yerin dzeni da ile, milletin dzeni bey ile. 4. Kan kan bile yumas. (Kan, kanla ykamazlar.) 5- Sub benneske st bir. (Sana su vermeyene sen st ver.) 6. Uma kelse kut bolir. (Misafir gelince mutluluk getirir.) 7. t srmas, at tepmes dime. (t srmaz, at tepmez deme.) Divan Lgati't-Trk 3. Kouklar atalarmz, yerleik hayata islamiyet'in kabulnden sonra gemeye balamlardr. Bundan nce Orta Asya steplerinde yan gebe bir hayat sryorlard. adrlarda oturuyorlar ve hayvancla byk nem veriyorlard. Bu nedenle btn planlarn tabiat artlarn dikkate

alarak yapyorlard. Byle bir kltr iinde tabiatn nemli bir yer tutmas kanlmazdr. Bu sebeple tabiat, gzellik ve kahramanlk (yiitlik) konulu iirler, slamiyet ncesi Trk edebiyatnda nemli bir yer tutmaktadr. Ak tarz Trk iirindeki komaya ok benzeyen bu iirlere "kouk" diyoruz. Kouklar en ksa tarifiyle bir gzellik ve vg iirleridir. Kouklar gnmzde Trk halk edebiyatndaki trklere benzemektedir. Syleni biimi, sylenme zaman ve ekil zellikleri bakmndan ise Ak Tarz Trk iirindeki koma ile byk benzerlikler gstermektedir. Kouklar, pratik, hareketli ve coku dolu bu hayat ierisinde nemli bir yere sahiptir. Bugn koaklama, gzelleme, talama diye ifade ettiimiz deiik trlerin hepsine birden slam ncesindeki dnemde kouk deniyordu. Dolaysyla kouklar; "yiitlik, kahramanlk, gzellik, ak, hayranlk" gibi temalarn ilendii, bazen de pastoral bir iir olarak karmza kmaktadr. 55 Kouklar, genellikle 7'li hece vezniyle sylenmitir. Oysa Ak Tarz Trk iirinde koma vezninin 7l'li kalbyla sylenir. Ama kouklar da koma gibi drtlklerle kurulur ve kafiye sralan bakmndan da fark yoktur. Nitekim aada okuyacanz koukta kafiye dzeni yledir: aaab/ ece b/ dddb ... KI LE YAZIN ATIMASI K yay bile tokut Kngr kzn bakt Tutukal yakt Utgal mat ograur Yay k bile kart Erdem yayn kunt erig tutup kreti Oktagal utruur KI: K yaygaru savlayur Er at menin tavrayur iler yeme savrayur Et y in tak bekrir YAZ: Tumlg kelip kapsad Kutlug yayg tepsedi Karlap ajn yapsad Et yin p emrir KI:

Sende kopar adanlar Kudgu singek ylanlar D ming koyu tmenler Kudruk tikip ygrr YAZ: Senden kaar sundla Mende tnar kargla Tatlg ter sanduva Erkek tii uruur Gnmz Trkesiyle K ile yaz dt, Dman gzle bakt, Tutumak iin yaklat; Yenmek iin urar. Yaz ile k ekiti, Hner yayn kurutu, Asker tutup greti; Karlkl oklar. KI: K yaza kar syler Er, at benimle sertleir, Hastalklar iyileir, Et ve beden pekleir. YAZ: Souk gelip kaplad, Kutlu yaz kskand, Kar dnyay kapatt; Vcut yp titreir. KI: Sende kar iyanlar, Sivri sinek, ylanlar, Binlerce on binlerce Kuyruk dikip kouur. YAZ: ayr kuu senden kaar, Krlanglar bende durur. Blbl tatl tatl ter, Erkek dii iftlesin 56 KOUK pkem kelip ogradn Arslanlayu kkredm Alplar ban togradn Emti meni kim tutar Toki ire untm Ulug birle kartm Tgz atn yartm Aydm emdi al Utar -'..r 'f ini iitiirdm A.-'.T.-"; ..'..r. z kadrdm A-a c*"^ ydrdm ua kaim om ter Tapdu manga Hindi Emgek kr ulnd Klmnga ilendi Tutgun bolup ol katar Keldi beni arturu Birdi ilin ertr Munda kalp olturu Bkri bolup n bter

Ba aning alkt Kan yzp turukt Bali bolup tagikt Emdi an kim tutar Kan akp youldu Kap kamug teildi lg birle kouldu Tugmu kni batar ? Gnmz Trkesiyle fkem geldi frladn Arslan gibi kkredim Yiitler bam doradn imdi beni kim tutabilir? Savata (ben de) vurutum (Dmann) by ile arptm Aln aktmal at ile kouturdum Dedim: imdi al (bakalm ey) Utar (Dmann) Ko yiitlerim seip ayrdm Onlarn boyunlarm edirdim Altn gmlerim ykletirim Askerleri ok idi. Kim (yanp) geer (diye dndm) Tapdu bana esir oldu Istrap ekti, canndan bkt Yaptklar iin ilendi Tutsak oldu, derdi artt Kalabalk bir ordu ile geldi lkesini vermek zorunda kald aresiz kalp burada oturuyor Beli bklm, sesi kmyor Onun yaras azd (Yarasndan) kan akt, ariat Yaraland ve daa kt imdi ona kim yetiebilir Kan akp boand Derii (kab) batan baa deildi llerle bir sayld Doan gnei ite batyor

4. Destanlar Bir milletin tarihinde gereklemi, unutulmas mmkn olmayan bir olay zerine sylenmeye balayp gelimesini asrlarca devam ettiren mill eserlere destan diyoruz. 57

Destanlar, btn dnya edebiyatlarnn en eski rnleridir. Bu sebeple her millet, destanlarna her ynyle mill eser gzyle bakar. Destanlarn nemi, anlatlan olaylarn ve ahsiyetlerin geree uyup uymadndan deil, sylendii dile ve o dili konuan millete ait pek ok eski zellii bnyesinde bulundurmasndan kaynaklanr. Destanlar, tarih olaylarn ve ahsiyetlerin tarihi gzyle deil, halkn gzyle yorumlanmasdr. Bu sebeple destanlarda her ey abartlr Destan, edeb eserler ierisinde en uzun, en mill ve olumas en zor olandr. Bu nedenle her milletin mill destan yoktur. Mill destann oluabilmesi iin u artlarn salanm elmas gerekir. Onlar da: 1. Destan ekirdei elediimiz ok byk bir olayn gereklemeli ve bu olaydan sonra da destann geliebilmesi iin uzunca bir skunet dnemi yaanmas gerekir. 2. Destan ekirdei dediimiz bu olayn (byk bir sava, salgn, deprem, sel baskn, kuraklk, toplu g, byk zafer...) gerekletii zamanda sz konusu toplumun sosyolojik aamasn tamamlayp millet olma seviyesine ulamas ve bu toplum iinden kan sanatlarn bu olay iirle ifade etmesi gerekir. 3. Bu iirlerin varyantlama srecinin balamas gerekir. Bir baka ifadeyle iirlere yaplan ekleme ve karmalarla, ferdin mal olmaktan kp anonim bir karakter kazanmas gerekir. 4. Bir edeb eser olarak ortaya km olan bu mill destann unutulmamas iin usta bir air tarafindan bir kompozisyon dahilinde derlenip yazya geirilmesi gerekir. Trk tarihi, destan konusu olabilecek olaylar ve kahramanlklarla doludur. Nitekim islamiyet ncesi Trk edebiyat bir destan zenginliine sahiptir. Ancak bu destanlarn orijinal tam metinleri elimizde yoktur. in, ran ve Arap kaynaklarnda baz paralar bulunmakta; fakat bu paralar sadece byle bir Trk destannn yaam olduunu gstermekte, fazla bilgi vermemektedir.

Demek ki, bir destann gnmze kadar gelebilmesi onun unutulmadan yazya geirilmesiyle mmkndr. Bizim destanlarmz zerinde byle bir alma yaplmad iin pek ou unutulmutur. Destanlar, eitli Trk boylarnda ozan, kam, saman, baks gibi isimler verilen sanatlar, ezbere biliyorlar ve eitli vesilelerle kopuz eliinde seslendiriyorlard. Bu sanatlarn ayrca din hviyeti de vard. Trk boylar arasnda islamiyet'in yaylmasndan sonra bu sanat tipi itibar grmedii iin yava yava silinmitir. Bylece destanlarn tamamn ezbere bilen ve her frsatta bir eyler katan sanatlar da artk yetimez olmutur. Bu sebeple yazya da geirilmemi olan destanlar unutulmaktan kurtulamamtr. 58 Bugne kadar gelen destanlarmz ise u veya bu ekilde deiik kaynaklarda bir blmyle yer alm veya zetlenmi biimdedir. Bugn iin haberdar olduumuz belli bal Trk destanlar kronolojik sraya gre unlardr: /. Saka Trklerine Ait destanlar 1. Alp Er Tonga Destan 2. u Destan //. Hun-Ouz Trklerine Ait Destanlar 1. Ouz Kaan Destan Gktrk Destanlar 1. Bozkun Destan (Efsanesi) 2. Ergenekon Destan 4. Uygur Trklerine Ait Destanlar 1. Treyi Destan (Efsanesi) 2. G Destan 5. Karahanllara Ait Destanlar 1. Sank Bura Han Destan

6. Krgz Trklerine Ait Destanlar 1. Manas Destan 7. islami Devirde Gelien Baz Destanlar 1. Cengiz Han Destan (Cengizname) 2. Danimend Gazi Destan 3. Battal Gazi Destan 4. Krolu Destan imdi tarihi Trk destanlarmza metin olarak birer rnek vermeye alalm: 1. a. Saka Trkleri Destanlarndan U DESTANI Kagarl Mahmud'un Divan Lgati't-Trk'te kaydettii bu destan ilk bakta Makedonyal skender (Zlkameyn)'in ran zerinden Trkistan'a yapt sefer esnasnda u'nun davranlarn anlatyor gibi gzkyorsa da gerekte destan ok daha eski tarihlere, yani milattan nce 12.-10. yzyllara kmaktadr. Muhtemeldir ki. ranllarla sakalarn Trkistan'da yaptklar savalardan kaynan alan bu destan, sonraki olaylardan, iskender'in Trkistan zerine yapt seferlerden baz hatralar da alarak, islamiyetten sonraki Trk dncesinde de yorularak bu halini almtr. Kagarl, Trkmen kelimesinin izahnda bu destann bir blmn zabt etmitir: 59 Zlkameyn (skender), Semerkand' geip de Trk lkesine yneldii sralarda Trklerin ok kuvvetli ve byk ordusu bulunan u adnda gen bir hakanlar vard. Balasagun yaknnda u kalesini bu am ve bu yaptrmt. Her gn Balasagun'daki saraynn nne beyler iin yz altm nbet davulu vurulurdu. Hakan u'ya Zlkameyn'in yaklat haber verilmi "Emriniz nedir, sava m edelim, ne buyurursunuz?" demiler; halbuki Hakan, Hoant rma'nn kenarna karakol kurmak, Zlkameyn 'in getiini haber vermek iin krk tarhan gzc gndermiti. Bu kol, kimse grmeden gittii iin askerin haberi yoktu. Hakan yrei pek

duruyordu. Hakann gmten bir havuzu vard. Sefere kldnda birlikte tanr ve iine su doldurulur; sonra kazlar, rdekler yzdrlr idi. Kendisine "Ne buyurulur, harp edelim mi?" denildii zaman cevap olarak "u kazlara, rdeklere bakiniz, nasl suya dalyorlar." demi. Bunun zerine orada bulunanlar hkmdarn sava iin hazrlanmad ve buradan ekilip gitmek niyetinde olmad zannna dmler. Zlkameyn, Hoant suyundan geerek karakola gelir. Zlkameyn 'in getiini bu gzc karakol Hakana haber verir. Hakan hemen davullar aldrarak douya doru yrr. Halk, gitmek iin hazrlk grmeyen hakanlarnn savuup gitmesi yznden mitsizlie der. Bir rknt, bir karklk olur. Binek bulabilenler hayvann srtna atlyarak hakann arkasndan koarlar. Karklkla birbirlerinin hayvanlarn alrlar. Sabah olunca ordugah dz bir ova naln alr. O sralarda Taraz, sbicab, Balasagun ve bunun gibi yerler yaplmam idi. Onlar hepsi sonradan yaplmtr. Oralar halk gebe idi. Hakan ordusuyla savuup gittikten sonra orada oluk ocuklaryla yirmi iki kii kalmt. Bunlar geceleyin hayvanlarn bulamamlar ve savuamamlar idi. Bakalm yaren-lik var. ite bunlar o kimselerden ki kitabn ba tarafnda adlarn syledim. Hayvanlarnn blgelerini beyan ettim: Knk, Salgur ve bakalar gibi. Bu yirmi iki kii yayan ekilip gitmek, yahut orada kalmak zere konuurlarken iki kii kagelir; bunlar arlklarn srtlarna yklenmiler, yanlarna oluk ocuklarn almlard. Ordunun izine derek gidiyorlard, yorulmular, terlemilerdi. Bu yirmi iki kii yeni gelen iki kii le tanrlar ve konuurlar. Bu ikiler derler ki "Zlkameyn denilen adam bir yolcudur. Bir yerde durmaz, buradan da geer gider, biz de kendi yerimizde kalrz." Yirmi ikiler onlara Trke kal a derler, a kal demektir. Sonradan bunlara Kala denilmitir; asllar budur. Bunlar iki kabiledir. Zlkameyn gelip uzun sal ve zerlerin-de Trk belgeleri bulunduunu grnce sormadan onlarda Trk manend demi, Trk'e benzer demektir, ite bu ad onlara bugne kadar kalmtr.

Trkmenler aslnda yirmi drt kabiledir. Lakin iki kabileden ibaret olan Kalallar baz kerre bunlardan ayrldklar iin kendileri Ouz saylmaz; asl olan budur. 60 Hakan u, in'e doru geip gitmitir. Zlkameyn arkasna dm idi. Uygurlara yakn. Hakan, Zlkameyn'e bir blk asker gnderir. Zlkameyn de ona gnderir. Bu arpma Altm kan denilen bir dada olmutur. Bu gn Altm Han denir. Bunun zerine Zlkameyn hakanla bart ve Uygur ehirlerini yapt; bir mddet oralarda oturdu. Zlkameyn ekilip gittikten sonra Hakan u geldi, Balasagun'a kadar ilerledi. Kendi adn vererek u adndaki ehri yaptrd. Oraya bir tlsm koydurdu. Bu gn leylekler o ehrin karsna kadar gelirler, fakat ehri geemezler. Tlsm bugne kadar bozulmamtr.38 6. a. Hun-Ouz Kaan Destan: Ouz Kaan Destan; bir mill kahraman ve onun evresinde gelien olaylar anlatlr. Destann ba kahraman olan Ouz Kaann byk Hun Hkmdar Mete olduu sanlmaktadr. Bu destan slamiyet'in kabulnden sonra da gelimesini srdrmtr. Destann 13. yzylda yazya geirilmi metni. slamiyet ncesi dneme aittir. Destann 13. yzylda bir kere daha yazya geirildiini gryoruz. Bu varyant ile ilki arasnda nemli farkllklar vardr. 13. yzyl yarsnda destan, tamamen slam bir hviyet kazanmtr. Ouz Kaan Destannda tarih olaylar ve mitolojik unsurlar bir arada gryoruz. Ouz Kaann Urum Kaan, Masar Kaan ve dier komularyla yapt savalar destana tarih bir deer kazandrmaktadr. Ouz'un maviri olan Ulu Trk'n ryasnda grd "altn yay", "gm ok", "Ouz'a. yol gsteren gk tyl, gk yeleli kurt" Trk destanlarnda grdmz mitolojik unsurlardan birkadr. Ouz Kaan, gerek kiilik ynyle, gerekse fizik grnmyle ideal bir tip olarak karmza kmaktadr. Hem bir devlet adam olarak, hem bir baba olarak, hem de bir eitimci olarak

destanlatnmtr. Bunda Ouz Kaann gerekte yapt hizmetlerin nemli bir yeri vardr. lkel bir devirde Trk birliini salam olmas, millet uuruna eren bir toplum ortaya karmas devlet, zenginlik, g kavramlarn halkna tantan ve bu zevki tattran biri olmas destan ekirdeinin atlmasnda ok nemli olmutur. imdi destann bir parasn vermeye alalm. "Gnlerden bir gn Ay Kaann gz parlad. Doum arlar balad ve bir erkek ocuk dourdu. Bu ocuun yz gk; az ate (gibi) kzl; gzleri ela; salar ve kalar kara idi. Perilerden daha gzeldi. Bu ocuk, anasnn gsnden ilk st emdi ve bir daha emmedi. i et, orba ve arap istedi. Dile gelmee balad; krk gn sonra byd, yrd 61 ve oynad. Ayaktan kz aya gibi; beli kurt beli gibi; omuzlar samur omuzu gibi; gs ay gs gibi idi. At srleri gder, ata biner ve av avlard. Gnlerden ve gecelerden sonra yiit oldu. (Ouz Kaan, halka eziyet eden, onlarn atlarn yiyen byk bir gergedan avlamak iin yola kar. Bu arada bir geyik ele geirir ve onu bir aaca balayp gider. Sabahleyin gelip baktnda gergedann, geyii alm olduunu grr. Sonra bir ay bulup onu da ayn yere balar. Sabahleyin gelip baktnda, onun da gergedan tarafndan alndn grr. Sonra aacn dibinde kendisi durup bekler. Gergedan gelince onu karg ile ldrr ve ban keser. Yine gnlerden bir gn Ouz Kaan tanr'ya yalvarrken gkten bir k iner. O n iinde ok gzel bir kz grr. Onu e olarak kabul eder. Sonra "Gn", "Ay", "Yldz" adlarnda erkek olu olur. Yine bir gn ava gittiinde bir aacn kovuunda baka bir kz grr. Ouz Kaan onu da sever ve e olarak alr. Bu esinden de "Gk", "Da", "Deniz" adnda erkek olu olur.)

Sonra Ouz Kaan byk bir toy (ziyafet) verdi. Ouz Kaan, halk a-nnca, ahali birbirine dant ve geldi. Ouz Kaan krk masa ve krk sra yaptrd. Trl yemekler, tatllar ve kmzlar vb. yediler itiler. Toydan sonra Ouz Kaan beylere ve halka buyruk verdi ve: Ben sizlerle oldum kaan, Alalm yay ile kalkan, Nian olsun bize buyan (uur) Bozkurt olsun (bize) uran (sava naras) Demir karg olsun orman, Ay yerinde yrsn kutan, Daha. deniz, daha mren (nehir) Gne bayrak, gk kurukan (adr). dedi. Ondan sonra Ouz Kaan drt yana emirler yollad; tebliler yazd ve elilere verip gnderdi. Bu teblilerde yle yazlmt: Ben Uygurlarn kaanym ve yeryznn drt kesinin kaan olsam gerektir. Sizden itaat dilerim. Kim benim emirlerime ba eerse, hediyelerim kabul ederse, onu dost edinirim. Kim ba emezse, gazaba gelirim; dman sayarak, ona kar asker karr ve derhal baskn yapp onu astrr ve yok ettiririm, dedi. (Yine o zamanlarda. Ouz Kaann sa yanndaki Altun Kaan ona itaat ederken sol yanndaki Urum Kaan itaat etmezdi. Ouz Kaan bu duruma kzarak Urum Kaann zerine gider. Krk gn sonra Buz Da adnda bir dan eteine gelir. adrn kurup burada uyur. Tan aarnca adra bir k girer. Bu n iinden bir kurt kar. Bu kurt Ouz Kaana: 62 "Ey Ouz, sen Urum stne yrmek istiyorsun; ey Ouz., ben senin nnde yrmek istiyorum." der. Bu kurt. Ouz Kaan ve askerlerine yol gsterir. Ouz Kaan til Mrenin kenarndaki bir kara dan nnde Urum Kaanla. savar ve onu yenilgiye uratr.)

Sonra Ouz Kaan, askerleriyle "til" adndaki rmaa geldi, til byk bir rmaktr. Ouz Kaan onu grd ve "til'in suyunu nasl geeriz? " dedi. Asker arasnda iyi bir bey vard. Onun ad Ulu Ordu Bey idi. O akll r:r erdi. Grd ki, bu yerde pek ok dal ve pek ok aa... O aalar kesti ve ^'. aalara yatt, geti. Ouz Kaan sevindi, gld ve: Sen. burada bey ol; senin adn Kpak Bey olsun, dedi. }:':<- derlediler. Ondan sonra Ouz Kaan yine gk tyl ve gk yeleli emek kun grd O kurt, Ouz Kaana: "imdi. Ouz, sen asker ile buradan yryerek halk ve beyleri gtr; ben nden sana yol gsteririm." dedi. (Ouz Kaan ilerlemesine devam eder. Bu arada Ouz'un ala at. Buz Da'n iine kaar. Ouz Kaan buna ok zlr. Askerler arasndaki kahraman bir bey, at bulmak iin bu daa gider. Dokuz gn sonra bulup getirir.) Ouz Kaan sevinle gld ve sen buradaki beylere; "ba ol ve senin adn Kartuk olsun "dedi. Ona ok mcevher balad ve ilerledi. Yine bir gn gk tyl ve gk yeleli erkek kurt durdu. Ouz Kaan da durdu ve adrn kurdurdu. Bu, tarlasz ve orak bir yerdi. Buraya ret diyorlard. Byk bir yurt idi; atlar ok, kzleri ve buzalar ok, altn ve gmleri ok, cevahirleri kt. Burada ret Kaan ve onun halk Ouz Kaana kar geldiler. Vuruma ve arpma balad. Oklarla, kllarla vurutular. Ouz Kaan yendi, ret Kaan malup etti, ldrd ve ret halkn kendisine tabi kld. Ondan sonra yine bu gk tyl ve gk yeleli erkek kurtla Hint, Tangut ve Suriye taraflarna yrd. Pek ok vurumadan ve pek ok arpmadan sonra onlar da ald ve kendi yurduna katt; onlar yendi ve kendisine tabi kld.

Yine sylemeden kalmasn ve belli olsun ki. Ouz Kaann yannda ak sakall, kr sal, uzun tecrbeli bir ihtiyar vard. O, anlayl ve asil bir a-damd. Ouz Kaann nazr idi. Ad Ulu Trk39 idi. Gnlerden bir gn 63 bir altn yay ve gm ok grd. Bu altn yay, gn dousundan ta gn bat-sna kadar ulamt ve gm ok, ta kuzeye doru gidiyordu. Uykudan uyannca dte grdn Ouz Kaana anlatt ve dedi ki; Ey kaanm senin mrn ho olsun; ey kaanm, senin hayatn ho olsun. Gk Tanr dmde verdiim hakikate karsn. Tanr, btn dnyay senin uruna balasn. Ouz Kaan, Ulu Trk'n szn beendi; onun dn dinledi ve dne gre yapt. Ondan sonra sabah olunca byk ve kk oullarn artt ve: "Benim gnlm avlanmak istiyor, ihtiyar olduum iin benim artk cesaretim yoktur; Gn, Ay ve Yldz; sizler dou tarafina gidin; Gk, Da ve Deniz; sizler de bat tarafina gidin." dedi. Ondan sonra oullarnn dou tarafina, de bat tarafina gittiler. Gn, Ay ve Yldz, ok av ve ku avladktan sonra yolda bir altn yay buldular; onu aldlar ve babalarna verdiler. Ouz Kaan sevindi, gld, o yay e bld ve "Ey byk oullarm, yay sizlerin olsun, yay gibi oklar ge kadar tn. " dedi. Gk, Da ve Deniz ok av ve ok ku avladktan sonra, yolda gm ok buldular; aldlar ve babalarna verdiler. Ouz Kaan sevindi, gld, oklar e letirdi ve: "Ey kk (oullarm), oklar sizlerin olsun. Yay oku att; sizler de ok gibi olun" dedi. Ondan sonra Ouz Kaan byk kurultay toplad. Maiyetim ve halkn artt. Onlar geldiler ve mavere ettiler. Ouz Kaan, sa yanna krk kula direk diktirdi; stne bir altn tavuk koydu; altna bir ak koyun balad. Sol yanna krk kula direk diktirdi. stne bir gm tavuk koydu; dibine bir kara koyun balad. Sa yanda Bozoklar oturdu; sol yanda Oklar oturdu. Krk gn, krk gece yediler, itiler ve sevindiler.

Sonra Ouz Kaan oullarna yurdunu letirip verdi ve Ay oullar kop men adum Urugular kop men krdm da bile kop ok atdum Aygr birle kop yrdm Dmanlarm glagurdum Dostlarumm men kltrdm Kk Tengriye men tetim Senlerge bire men yurtum tep tedi.40 64 III. Gktrk destanlarndan ERGENEKON DESTANI Ergenekon destannn en nemli kayna hiphesiz ki Reidddin'in mehur Cami'tTevarih adl eseridir. Reidddin bu efsaneyi tam manasyla Moollatrmtr. Bu eser Ebu'lgazi Bahadr Han tarafndan ecere-i Trk adyla dilimize evrilmitir. imdi bu destandan da bir blm vermeye alalm: "ilhan, Mool (Trk) yurduna hakan olduu zaman Tatar yurdunda da Sevin Han hkm srmekte idi. ikisi de bir ada (ayn yata) idiler. Aralarnda vuru (cenk) zuhur etmi idi. Daima lhan galip getirdi. Sevin Han, Krgz Hanna birok hediyeler, adamlar gnderip trl trl vaadlerde bulunarak onu kendi tarafna ald. O vakitler oralarda ahali kt. Ve bunlarn iinde de en kalabalk olan kabile Mool (Trk) kabilesi idi. Ne vakit bir vuru olsa dmana Mool (Trk) galip getirdi. Btn illerde Mool (Trk) oku etmeyen, kolu yetmeyen bir yer yoktu. Bundan dolay btn kabileler Mool (Trk)u ktlerler idi. Dier kabilelere de eliler gnderip onlar da davet ettiler. Ve Moollar (Trkler)dan alalm dedi. Hepsi birletiler Mool (Trk) zerine yrdler. Moollar (Trkler) adr ve srlerini bir yere yip etrafna hendek kazdlar ve beklediler. Sevin Han geldi. Sava balad. On gn cenk oldu. On gnde

Moollar (Trkler) galip geldi. Sevin Han, bunun zerine btn han ve beleri toplayp gizlice mzakere etti. Ve: "Biz bunlara hile yapmazsak halimiz haraptr." dedi. Ertesi gn afakla adrlarn kaldrp kt mallarn (sr, koyun, at gibi hayvanlar) ve birtakm arlklarn brakp katlar. Moolllar(Trkler) bunlar kudretsiz kaldlar da kayorlar zannederek arkalarndan yrdler. Tatarlar dnp savatlar, bu sefer Moollar(Trkler) malup oldu. Ordugahlarna gelinceye kadar onlar kestiler. Mallaryla beraber ordugah da btn zabt ettiler. Mool(Trk)lerin adrlarnn hepsi orada olduundan Moollar(Trkler)dan bir tane bile aile kurtulamad. Byklerini kltan geirdiler, kklerinin her birini bir kii esir olarak ald. Kalanlar efendilerinin kabilesinin adn aldlar. Bu suretle dnyada Mool(Trk)dan eser kalmad. Sevin Han Mool(Trk)u yama ettikten sonra memleketine dnmt. lhan'n oullar bu muharebede lmlerdi. Ancak en k olan Kyan kalmt. Kyan o sene evlenmiti. lhan'n karde oullarndan Nkz de o sene evlenmiti. Bunlarn ikisi de savatan on gn sonra bir gece atlanp eleriyle beraber katlar. Savatan nce ordu kurduklar yere geldiler. Dmandan kap gelen drt trl mal deve, at, kz ve koyun buldular. konusup dediler ki "Burada kalsak, bir gn olur dmanlarmz bizi bulurlar. Bir kabileye gitsek etrafmz hep dman kabilelerdir, yisi mi dalar arasnda kimsenin daha yolu dmemi olan bir yere gidip oturalm." Srlerini urup dalara doru yrdler. Yabani koyunlarn yrdkleri bir 65 yolu tutup trmanarak yksek bir dan boazna vardlar. Oradan tepeye kp dier yanna indiler. Oralar iyice kontrol ettiler. Grdler ki geldikleri yoldan baka yol yoktur. Ve o yol da yle bir yol ki bir deve ve bir kei bin glkle yryebilirdi. Eer biraz aya srse, der para para olurdu. Vardklar yer geni ve nihayetsiz bir lke idi. iinde akarsular, kaynaklar, trl trl otlar, ayrlar, meyveli aalar, trl trl avlar vard. Bunu grnce Tanr 'ya krler kldlar.

Kn mallarnn etini yer, derilerini giyerler; yazn stunu ierlerdi. Oraya Ergene Kon adn verdiler. Ergene'nin manas bir dan kemeri, kon 'un manas demekktir. Oras dan en yksek yeri idi. Burada Kyan ve ve Nkz'n oullar oald. Kyan'm oullar teki-ninkinden daha ok oldu. Kyan'in oullarna Kyat, Nkz'n oullarna Nkzler dediler. Kyan diye dadan iddetle ve sratle inen sele derler. ilhan'n olu gl ve tez bir adam olduundan ona bu ismi vermilerdi. Kyat Kyan'in oul halidir. Bu iki kiinin nesilleri uzun bir sre Ergene Kon'da kaldlar. oaldka oaldlar. Kabileler meydana geldi. Her aile urug namyla bir oymak tekil etti. Drt yz sene sonra kendileri ve srleri o kadar oald ki artk oralara smadlar. Bunun zerine aralarnda konutular: "Babalarmzdan iitirdik ki Ergene Kon 'un dnda geni ve gzel bir memleket varm, atalarmz orada otururlarm. Tatar ba olup baka kabileler kavmimizi knp, yurdumuzu almlar. Arilk Tanr 'ya kr, dmandan korkarak dada kapanp kalacak halde deiliz. Bir yol bulup bu dadan gp kalm. Bize dost olanla grr, dman olanla savarz." dediler. Herkes bu fikri beenip yollar aradlar. Mmkn olup bir yol buldullar. Bir demirci: "Ben bir yer grdm, orada demir madeni var, ymnedenin ki bir kattr. Eer onu eritirsek yol buluruz" dedi. O yeri gidip grdler, demircinin szn uygun buldular. Millete odun ve kmr vergisi saldlar. Herkes vergisini getirdi. Bir sra odun, bir sra kmr olmak zere dan brndeki atlaa ydlar. Dan tepe ve dier yanlarna da odun ve kmr ydktan sonra deriden yetmi krk yapp yetmi yere kurdular. Ateleyip hepsi birden krklediler. Tanr 'nin kudretiyle demir eriyip ykl bir deve geecek kadar bir yol ald. O ay, o gn, o saati ezberleyip dar ktlar. te o gn Mool(Trk)larca bayram sayld. O vakitten beri bu gn Mool(Trk)ler bayram yaparlar. O gn bir demir parasn atete kzdrrlar. Demir

kpkrmz olunca evvela han bir kska ile demiri rsn stne kor ve ekile vurur. Ondan sonra btn beler de aynen yaparlar. Bu gne ok itibar edip: "Zindandan kp ata yurduna geldiiniz gn " derler. 66 Ergene Kon'dan ktklar zaman Mool(Trk)lerin padiah Kyan neslinden Kurlas boyundan Korte ine idi. Btn kabilelere eliler gndererek Ergene Kon'dan kp geldiini bildirdi. Kabilelerin bazs memnun oldu, bazs memnun olmad. zellikle Tatarlar bunlarn zerlerine yrdler. Saf baland, sava oldu. Mool(Trk)lar galip gelip Tatarlarn byklerini kltan geirdiler, kklerini esir ettiler. Bylece drt yz yldan sonra kanlarn aldlar, mallarn zabt ettiler ve ana yurdunda oturdular.41 4. Krgz Trklerine Ait MANAS DESTANI Krgz ve Kazaklar, in hkmdar Esen Hann esaretinde iken Yakup Han ile yrd Hatunun bir ocuu olur, adn Manas koyarlar. Manas daha beikte iken konuur, on yanda usta bir binici ve silahor, on drt yanda da yenilmez bir bahadr olur. Manas'n en byk ideali "milletini esaretten kurtarmak ve islamiyeti yaymaktr." Bu uurda birok savalar yapar. Manas. Kankey ile evlenir. Bu evlilikten Semetey doar. Bir mddet sonra Manas hile ile zehirlenerek ldrlr, fakat Allah onu islam yaymas iin tekrar diriltir. Manas mcadelesine kald yerden devam eder. Bir savata ehit der. Olu Semetey babasnn mcadelesini devralr ve Krgzlar zaferden zafere koturur. Krgz Trkleri sonunda rahat bir hayat srerler.42 Kalmuk Hann olu Almanbet tahta kar. Tre gerei halk Almanbet'in nnde insan kurban etmeye kalkar. Bu treden nefret eden Almanbet Kpak hanna snarak slamiyeti kabul eder. Manas, Almanbet'in kendisine doru geldiini ryasnda grr ve bu ryasn tefsir ettirmek zere atna binerek babasnn yanna gider.

Srt yksek boynu alak Bu byk yr kulaya Bol yeleli ince ata Bu nam salm Ak kulaya Hibir attan geri kalmayan Altna yuvarlak nal koydurmayan ite Manas bu kulaya bindi inli ustalarn vaktiyle Zahmetler ile yapt Rus ustalarn ise Dne dne yapt Kalmuk ustalarnn da Trk syleyerek yapt 67 ine sng batnayan Tfek samas gemeyen Ak zrhnn st ksm te bu zrh giyindi Kmr yetimediinden Sk orman kullandklar Katnaa su yetmediinden Pasat ay kullanld Trpler iyi olmadndan Otuz trp kullanld K vaktine kalnca Kav le bumbar Annla gelip bld Yaz vaktin kalnca Kk imene yayd ok kuvvetli dursun diye insann kanndan Su katlm olanlar Sivrisinek hortumu ile Manas grd ryay Ac Beye yle anlatr.

Ak kulaya binmitim ben Uykuda rya grrken ben Kpei yediriyordum ben Bir elimde bir ahin Bir sefere kmtm! Elimde bir ahin vard. Ben ahini uurunca Birok kanatl hayvanlar Ayama kapand ld. Bu ne demek olsa gerek. Ak kpek arkamda idi, Kpei salverince Drt ayakl canavarlar Ayama kapand, ld Bu ne demek olsa gerek Ac Bey ryay yle tabir eder Alada amam Trm 68 ili suyunu gemem Trm Hikmet diyip sz syleyeyim Doru szler syleyeyim Ak kpeim yedisin Ak doanm tutuun Bu sefere kn Elindeki ak doan Ak doan uurman Birok kanatl hayvann Ayana kapan? l Atas ile atan denk Duas ile duan denk birisi Er Hann aziz olu Gelip sende kalacak Arkandaki ak tazy Salverdiin zaman sen Drt ayakl canavarlarn Ayana kapanp l! Baban il babas denk Duan ile duas denk birisi Ey hann aziz olu Gelip sende kalacak! Ryan doru yordumsa Hac Beyi yanna al Ryan yanl yordumsa Hac Beyin ban al Hac Bey keskin sz ile Ryan iyi bildi mi? Manas, Alman Bet'in alaca duruma gre, dost olmak veya savamak zere, hazrlkl gider. Bu mnasebetle srsnden en iyi atlar setirir: Glde pek ok at duruyor, Bu at srs iinde Babasnn duas 1yi niyetle yaratld Tay ile tohumu Kambar boz aygr srsnden kisini alp geliniz. Babam Yakup Beyin On iki kula ipile 69

Atlar balatp getirin Ay biimi nal varsa Gtrp birini salverin brn alp getiriniz. Altm kula ldrerek Yem verdiimiz Tay-burulu Bu Tay-burulu beraber gtr Kaburgas iri br kara da var Gidin, han oraya adrn dikmi mi, bitiniz erisi iri br kaynaktr Oraya halk konmusa ttnz, Yaz atm alalm Tavan yanakl, trp dili, Gk alacay alalm. Koarken topraklar saan, Kadife salar olan Koyonbosu da alalm, Kalkamann yaz atn Halkn elinden alalm Tokomonun doru atn Halkn elinden alalm n ayak bozulmasn diye Al bezden yular takn Srt yara olmasn diye Kaplan postu yaptrdk.

Bu san alacay alalm yi szler sylenirse Cenge hacet kalmaz hi, Fena szler sylenirse Hemen savaa balarz Alman Bet, Manas ile dost olur. Bu sefer ikisi Kk'ye hcum ederler. ki mthi kahramann kendisini ldreceinden korkan Kk, Manas'la anlamak iin, at srlerini paylamay teklif eder: Aldn at alt srdr Dr, onlar paylaalm kimiz yan alalm Yedi at aldn sen Dr onlar paylaalm kimiz yan alalm 70 Doksan doru yrk var Onlarn hepsini sen al Altm yrk daha vardr Ak sakall baban alsn Yetmi ala yrk daha var Bunlar da senin olsunlar Onu da hep senin olsun Fakat Manas, tpk Ouz Kaan gibi, dnyaya tek bana hakim olmak ihtirasndadr. Kk'ye yle cevap verir: kimizden biri yaayp br imdi lmeli Ben senin fikrinde deilim, Barma dnemem Mal paylamak istemem. Bunun zerine Kk kzarak yle der: Sana bir ey vermem Kuvvetliysen hepsini al Alamazsan kpek gibi geber kal. Mal iin len kpek Manas, Mal iin ikimiz de geberelim On iki kurun dayanr Ateler saan tfengimi Al eline ben vereyim ki avu kurun al koy Bir l de sama koy Ak gsm bir el kadar Ap

sana hazrlaym Tfengin ile ek de vur Vurup ldrebilirsen Srlerimi al gtr Fakat beni ldremezsen Bu hakarete katlanmam Manas kar koymaya mukabele eder: Senden artk korkum yoktur. Vurualm, vurualm. Tfek atalm, atalm. Greelim, greelim. 71 lene kadar boualm. Titfeng ile vuracam. Kln ile vuracam. Ve iki kahraman kaprlar: Bir yerde Manas yle der: Ak kulann azn yararm Baca deliinin kapan Mzramla delerim Kapnn st tarafn Klcmla keserim ben. Tatan yaplm burcu ben Topraklara sererim hep. Kumdan yaplm buru ben Uuruma eviririm Ba sorgulu kzlar Ganimet alrm ben Bileklerinden tutarm Atmn ardna alrm. b.Yazl Eserler 1. Yenisey Kitabeleri Yenisey Beng talar, Krgzlarn hakim olduu blgelerde bulunduu iin genellikle Krgzlara ait olarak kabul edilmektedir. Fakat nc Tuba beng tanda "Ben Trgi ili iinde beim." Birinci Bank beng tanda "Alt Ouz boyundan on yamda ayrldm." barelerinin gemesi. says elliyi akn olan bu talarn Yenisey blgesinde yaayan deiik Trk boylarna ait olduklarn dndrmektedir. Hibirinin dikili tarihi belli deildir. Talardaki yaznn Orhun Abidelerine gre daha gayr muntazam oluu; baz aratrclar, bunlarn daha ilkel, dolaysyla daha eski olduklar fikrine gtrmtr. Buna gre Yenisey beng talarnn 7., 6. Hatta 5. yzyllara ait olabilecei dnlmtr. Son zamanlarda baz aratrclar, filolojik sebeplere dayanarak beng talarn 8., 9. yzyllara ait olduklarn benimsemilerdir.

Genellikle mezar ta olarak dikilmi bulunan Yenisey beng talar bulunduklar yerlere gre iki grupta toplanmaktadr: Abakan ve Tuva. a. Abakan blgesindeki beng talar unlardr: Kara s, Ak s, Ta 0-ba, Yenisey-Tes, Tuba (2 tane), Minusinsk, Uybak (5 tane), Aura, Yenisey-Oya, Altn Kol (2 tane), Abakan ve Ozaennaya. 72 b. Tuva blgesindeki beng talar da unlardr: Uyuk-Tarlag, Uyuk-Turan, Uyuk-Arhan, Begire, Kemik, rgak, Kemik-Kayabas, a Kol (11 tane), Ulug Kem-Kl Kem, Bank (4 tane), Kezilig-kobu, Tele, Ulug Kem-Ottuk Ta, Kzl ra (2 tane), Ulug Kem-Kara Su, Elee, Tuva (3 tane). Bu talarn bazlar birka kelimelik, ou 5-10 satrlktr, lerinde 10 satr geenleri de vardr. Yenisey beng talar yaln, abartsz bir dille yazlmtr. ounlukla yaz sahibinin kendi azndan ksa hal tercmesini ve aile efradna, akrabalarna, arkadalarna, hkmdarna, lkesine ve milletine doyamadan bu dnyadan ayrldn anlatt kitabelerde olduka samimi bir ifade vardr. Moolistan'da son zamanlarda bulunan, muhtemelen gktrk ve Uygur dnemlerine ait olan, fakat tarihleri belirlenemeyen daha baka ta ve kayalar vardr. Bunlarn balcalar Aru-Han, Akba Da (3 tane), Hentey (2 tane-.. beger, kutuk-ula, Yaman-Us ve Ulankum yaztlardr. Bunlar ounMaLa 1-5 satrlk metinlerdir. eitli eyalarda da gktrk harfli metinlere rastlanmaktadr. Birinin zerinde "kadnk agrak" (bklen i) yazl iki i tekerlei Baykal Gl'ndeki Olhon adasnda bulunmutur. Paralar, mhrler, aynalar, gm marapalar, kemer tokalar ve eitli eyalar zerinde de gktrk yazsyla bir iki kelimelik metinler vardr.

Gerek Moolistan, gerek Yenisey blgesinde ve hatta Kazakistan'da srekli olarak yeni yaztlar bulunmaktadr. gktrk harfli irili ufakl metinlerin says bugn 250'yi amtr. Bunlarn bir ksm yaymlanm, bir ksm ise henz yaymlanmamtr.43 Bunlar ve ileride bulunacak belgeler yaynlannca, gemi iin daha reel bilgiler elde edilecei bir gerektir. 2. Gktrk Kitabeleri Trk adinin, Trk milletinin isminin getii ilk Trke... ilk Trk tarihi... Talar zerine yazlm tarih... Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi, milletle hesaplamas... Devlet ve milletin karlkl vazifeleri... Trk nizaminin, Trk tresinin, Trk medeniyetinin, yksek Trk kltrnn byk vesikas, Trk asker dehasnn, Trk askerlik sanatnn esaslar... Trk gururunun ilah ykseklii... Trk feragat ve faziletinin byk rnei... Trk sosyal hayatinin ulv tablosu... Trk edebiyatnn ilk aheseri... 44 ifadeleri Gktrk Kitabelerini vasflandracak yzlerce szden birka tanesidir. Orhun Abideleri, Gktrk Yaztlar gibi adlarla da anlan bu kitabeler, Gktrkler devrinden kalmtr. Gktrkler Milattan sonra 6-8. yzyllar 73 arasnda hkm srmlerdir. Bunun Kaan 552 tarihinde Avarlarn hakimiyetine son vererek Gktrk devletini kurdu. Dou ksmn kendi idaresinde tutarken bat ksmn da kardei stemi Kaana brakt, istemi Kaan 576 ylna kadar Bumin Kaana. bal olarak hkm srd. Bumin Kaan, Gktrk hakimiyetini kurduu yllarda ld. Srasyla olu hakanlk yapt. Daha sonra in entrikalar sonucunda lkenin dou ksmlar in hakimiyetine geti. Bu esaret hayat fazla srmedi, Kutlug Kaan veya daha sonraki adyla lteri Kaan in hakimiyetine son vererek 680-682 yllar arasnda devleti yeniden toparlad. 691 ylnda lnce devlet idaresini kardei Kapgan Kaan ald. lteri Kaann Bilge ve Kl Tigin adnda iki olu vard. Babalarnn lmnde bunlar 7, 8 yalarnda bulunuyorlard. Amcalarnn 716 ylnda lmyle devlet idaresini tekrar ele geirdiler. Vezir Tonyukuk'un da yardmyla devleti glendirdiler.

731'de Kl Tigin, 734'te Bilge Kaan ld. 745 ylnda da Uygurlar Gktrk hakimiyetine son verdiler. Gktrk Kitabeleri ite bu hanedan dnemine aittir. Kltigin Abidesi 732'de Bilge Kaan tarafndan. Bilge Kaan Abidesi 735'te olu tarafndan, Tonyukuk Abidesi (iki ta halinde) de 720-725 yllarnda bizzat kendi tarafndan diktirilmitir. Trklerin mill alfabesi ile kaznm bu kitabelerden bilim alemi uzun zaman habersiz yaamtr. Danimarkal Thomsen'in 1893 ylnda talardaki yazy zmesiyle bilim dnyas heyecanlanm, bu yaz zerinde pek ok alma balatlmtr. Trk kltr, Trk Dili ve Trk tarihi asndan byk bir gelimenin de balangc olmutur. nk Gktrk Kitabeleri, bir noktada ahlan ve birka boy'un kayboluunun znts ve Trk milliyetciliinin ilk ahlan belgesidir. Kl Tigin Abidesi Gney Cephesi Tengri teg tenride bolm Trk Bilge Kaan bu dke olurtum. Sabmn tketi eidgil. Ulayu ini yignm olanm biriki oguum budunum biriye adpt begler yinya tarkat buyruk begler otuz Tatar... Tokuz Ouz begleri buduni bu sabmn edgti eid katigd tnla: lger kn togskka biriger kn ortusingaru kungaru kn batsknga yingaru tn ortusingaru anda ireki budun kop manga korur. Bunca budun kop manga korur. Bunca budun kop itdim. Ol amti anyigyok. Trk Kaan tken ys olursar ilte bung yok. Rger antung yazka tegi sledim, taluyka kiig tegmedim. Biriger Tokuz, Ersinke tegi sledim, Tptge kiig tegmedim. Kungaru Yin gz kee Temir Kapigka tegi sledim. Yingaru Yir 74 Bayrku tegi sledim. Bunca yirke tegi yontdun. tken yda yig idi yok ermi, il tutsk yir tken y ermi.

Bu yirde olurup Tabga budun birle tzltm. Altn km igiti kutay bungsuz anca birr. Tabga budun sabi sig a ymak ermi. Sig sabn ymak an anp rak budunig anca yagutir ermi. Yaguru kondukda kisre anyig bilig anda yr ermi. Edg bilge kiig edg alp kiig yontmaz ermi. Bir kii yanglsar ogui buduni bikinge tegi hdmaz ermi. Sig sabnga ymak agsnga arturup k Trk budun ltg. Trk budun lsiking Biriye ogay y Tgltn yaz hanayn tiser Trk budun lsikig. Gnmz Trkesiyle Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Kaan bu zamanda oturdum. Szm tamamyla iit. Bilhassa kk karde yeenim, olum btn soyum, milletim, gneydeki adpt beyleri. Otuz Tatar... Dokuz Ouz beyleri, milleti! Bu szm iyice iit, adamakll dinle!

Douda gn dousuna. Gneyde gn ortasna, batda gn batsna, kuzeyde gece ortasna kadar, onun iindeki millet hep bana tabidir. Bunca milleti hep dzene soktum. O imdi kt deildir. Trk kaan tken ormannda otursa ilde sknt yoktur. Douda antung ovasna kadar ordu sevk ettim, denize ulama-ma az kald. Gneyde Dokuz Ersin'e kadar ordu sevk ettim, Tibet'e ulamama az kald. Batda nci nehrini geerek Demir Kap'ya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayrku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yrttm. tken ormanndan daha iyisi hi yokmu, l tutacak yer tken orman imi. Bu yerde oturup in milleti ile anlatm. Altn, gm, ipei, ipekliyi skntsz, ylece veriyor. in milletinin sz tatl, ipek kuma yumuak imi. Tatl szle, yumuak ipek kumala aldatp uzak milleti ylece yaklatrrm. Yaklatm? konduktan sonra, kt eyleri o zaman dnrm, yi bilgili insan, iyi cesur insan yriltmezmi. Bir insan yanlsa, kabi-lesi milleti, akrabasna kadar banndrmazm. Tatl szne, yumuak ipek kumana aldanp ok ok Trk

milleti ldrm Trk milleti leceksin! Gneyde ogay ormanna, Tgltn ovasna konaym dersen Trk milleti leceksin!45

75 3. Uygur Metinleri Gnmze kadar gelen en eski Trk iiri rnekleri Dou Trkistan'da yazya geirilmi Maniheist ve Budist Uygur kltr evrelerinde oluan eserlerde bulunmaktadr. Bunlarn en eskileri de Maniheist kltr evrelerinde oluanlardr. nk Uygurlar Maniheizmi Dou Trkistan'a gelip yerlemeden nce daha Moolistan'da kabul etmilerdi. Moolistan'daki Uygur devletinin (744-840) nc hkmdar Bg Kaan (759-779) 762 ylnda Mani dinini kabul etmi ve Maniheizm Uygurlar arasnda ksa srede yaylmt. Bu yeni dinle birlikte din mahiyette bir edebiyatn olumasnda tabi idi. Uygurlar muhtemelen Moolistan'da oluan bu edeb eserlerini Dou Trkistan'a gleri esnasnda da tamlard. Maniheist evrelere ait Trkistan'da bulunan el yazmalarnn bir ksm muhtemelen bu yolla Trkistan'a gelmiti. Trkistan'da bulunan bu eserler Uygur harfleriyle olup nemli bir ksm Sodca 'dan ve br ran dillerinden evrilmi din metinler, tvbe dualar ve hikayelerden olumaktadr. Bunlar arasnda nemli sayda manzum dua ve ilahilerle din d saylabilecek bir ak iiri de bulunmaktadr. Maniheist Uygurlardan kalan sekiz adet iirin ilahi, ikisi vg, biri lm, biri cehennem tasviri, biri de ak iiridir.46 Bu dneme ait ad bilinen airler: Apnnor Tigin, Kl Tarkan, Sngku Seli Tutung'dw Almanya'da Gttingen niversitesi retim yesi Prof.Dr. Klaus Rhrbom, 'DeutscheUjgurische Wrterbuch' adl nemli bir alma balatmtr. Bugne kadar 9 ciltlik Szlk kmtr. Gnl ister ki, bu alma en ksa zamanda bitmelidir. imdi bu metinlerden birka rnek vermeye alalm.

lah Tang tengri kelti Tang tengri kelti

Gnmz Trkesiyle Tan tanns geldi Tang tengri zi kelti Tan tanns geldi Tang tengri zi kelti Tan tanns kendi geldi Tan tanns kendi geldi

Turunglar kamag begler kodolar Kalknz btn beyler, kardeler Teng tengrig gelim Tan tannsn velm Gren gne tanns Siz bizi koruyun Grnen ay tanns Siz bizi kurtarn Krgme kn tengri Siz bizni kzedin Krngme ay tengri Siz bizni kurtarng 46 Tekin, Talat, "slam ncesi Trk iiri', Trk iiri zel says I, Trk Dili, Say 404, Ocak 1986. s. 7-8. 76 Tang tengri Ydlg ypariig Yaruklug yauklug Tang tengri Tang Tenri47 Tang tengri Ydlg yparlg Yaruklug yauklug Tang tengri Tang tengri Tantanns Gzel kokulu, mis kokulu Parlak ve nurlu Tan tanns (5 kez) Tan tanns (5 kez) Tan tanns Gzel kokulu, mis kokulu Parlak ve nurlu Tantanns Tan tanns Gnmz Trkesiyle Ak iiri AJ;':c;? amrak A":^---' :':-kiefn

Kasn g'.'r.: n oyu kadgurur men Kadgurduka kaj krtlem Kavigsayur men z amrakmn yr men Oyu evirr men d... n z amrakmn pgseyr men Barayn tiser ba amrakm Baru yime umaz men Bagirsakm Kireyin tiser kiigkiem Kir yime umaz men Kin ypar ydlgm Yaruk tenriler yarlkazn Yavam birle Yakpan adrlmalm Emsalsiz sevgili Sevgili canm Yavuklumu dn? hasret ekiyorum Hasret ektike ka gzelim Kavumak istiyorum z sevgilimi dnyorum Dnp dnp durduka Sevgilimi pmek istiyorum Gideyim desem gzel sevgilim Gidemiyorum da; Merhametlim Gireyim desem kcm Giremiyorum da; Anber, misk kokulum Nurlu tanniar buyursun Yumuak huylum ile Birleerek bir daha aynimayahm Gl melekler g versin Klg pritiler k birzn Kzi karam birle Klpen oturalm.48 Gz karam ile Gle gle oturalm (Apnnor Tigin) Budist Uygur iiri 9-13. yzyllan kapsar. Budist Uygurlardan kalan manzum eserlerin says Maniheist Uygurlara ait iirlere oranla daha fazladr. Budist Uygur iirlerinin tamam din eserlerdir. Bunlarn byk bir ksm Budizmi retmek gayesinde olduu iin iiriyetten uzak didaktik mahiyettedr. Pek aznda iir zevki yakalanabilmitir. Bu eserlerde adlar geen belli bal airler unlardr Kiki (Kiki ii), Pratya iri, inairi, isuin Tutung, Asg Tutung, AnTsung, Kalm Keyi, ingsun ila'du.49

Budist Uygur muhitinde oluan ve iiriyet zellii tayan tek manzumeden bahsetmitik. Bu manzumeyi aaya alyoruz: Adkau turur kat kat tagta Amil aglak aranyadanta Artu st altmnta Akar suvlukta Amranign uda kukalar Tirinlik kuvragilkta Adkagszn mengi teginglk ol An teg orunlarla i tering kat bk tagta rteki ski aranyadanta idiz tikim kayalk basguklug erip di tikisizte mirt ogurt st arasnta ingekie suv kdignda linmeksizin ayan olurgulug ol An teg orunlarla Sengir bulung tering tagta Seviglig aranyadanta Sermeli? akar suvlug erip Sep sem olakta Sekiz trlg yiiller ze tepremetin Serilip anta Sere yalnguzn nom mengisin teginglg ol

An teg orunlarla Kkerip turur krlg tagta Kngl yara aglak orunla Kop yigi telim sgtlg erip Kpirip turur klmen suvlukta Kz balap kaiglarn ygnp Kznmi bililmise orunlarla Ksenigsizin mengi teginglg ol An teg orunlarla50 78 Gnmz Trkesiyle Birbirlerine bah duran kat kat dalarda Sakin ve tenha Aranyadan'da Ard aalar altnda Akar sular boyunda Sevin iinde uuan kuuklaron Toplandklar, bir araya geldikleri yerde Hibir eye balanmadan, huzura kavumal te yle yer yerde ie, derin, kat kat, kvrm kvrm dalarda Eski kadim Aranyadan'da Yksek, yekpare kayalklarn basks altnda Tam bir sessizlik iinde imin, ourt aalar arasnda ncecik sularn kysnda Hibir eye ilinmeden, dhyana'ya dalmal te yle yeryerde Derin dalarn kesinde, eteinde Sevimli Aranyadan'da Szlp akan sular arasnda

ip ssz bir tenhalkta Sekiz trl yel ile kmldanmadan Orada skun iinde Sabrla, yalnzca tre huzurunu tatnal te yle yeryerde Gerip duran gzel dalarda Gnln holand tenha yerlerde Kesif, sk stlkler iinde Kaynayp kpren gller arasnda Bata gz olmak zere, btn hasselerden syrlp Her eyin grnd, bilindii gibi olduu yerde Hibir arzu beslemeden, huzur tatnal te yle yer yerde c. Eski Trk iirinde Trler 1. Koug Koug; "nazm, manzum para, iir, beyt, kaside.. vb'leri" iir kavramlarn karlayan bu kelimenin kk: "ks- "fiilidir. Kagarl'da bu fiil, "koymak, katmak ve bilhassa Trk dzmek" eklindedir. Bylece Kouk, 79 baz Trk lgatlarnda; " iir. nazm, beyit;"51 "iki msral nazm, beyit;"52 "iir kaside";53 "bir nevi raks;"5* "ark, oynarhen sylenen koma;"55 "ka msradan meydana gelirse gelsin, kendi bana bir btn meydana getiren nazml para;"56 "Islamdan nceki Trk iirinin yiitlik, ak ve tabiat temalar zerine sylenmi iirlerin genel ad"57 olarak tanmlayabiliriz. Demek ki Kouk kelimesi ak bir ekilde "iir, kaside...vb" anlamlaryla kullanlmtr. Hece vezni ve drtlklerle sylenmektedir.58 Kafiye dzeni; aaab/cccb/dddb eklindedir.

Terken Kotun kutinga tegr mindin koug Aygt sizin tapug tnr yonga tapug Gnmz Trkesiyle: Sultan hanm saadetlerim benden koma'sun ve de ki, hizmetkarnz sizden yeni hizmetler bekler.59 2. Kojan Altay Trkesinde kojon biiminde sylenen bu kavram ark, trk demektir. Bu kavramla ilgili olarak Altay Trkesinde kojan syleyenler kojonc, ark sylemek iin de kojon aytmak, kojondamak denilmektedir.60 Bu kavramn ks- fiili ile ilgisi aktr. Yalnzca bir syleyi farkyla Altay Trkesinde kojan biimini almtr. 3. Takut Yalnzca Uygur dnemi eserlerde rastlanlan bu kavramn kk konusunda tam bir kanaat olumamtr. Reit Rahmeti Arat bu kavramn Trke kaynakl olduu kanaatindedir.61 O bu kavram Divan Lugati't-Trk'teki takmak, taklmak, takturmak kavramlaryla ilgili grmektedir. Reit Rahmeti Arat'a gre takut da tpk koug gibi ayr bir trden ziyade genel olarak iir, nazm, beyit, manzume anlamlarna gelmektedir. Nasl ks- fiili "bir nesneyi baka bir nesneye ilave etmek, elemek" vb. yan anlamlara sahipse, tak- fiili de ayn anlamlar karlamaktadr. Dolaysyla tak- kknden tretilen bu kavram da gfteye beste ilave etmek (katnak, eklemek, takmak) anlamlarnda kullanlmtr diyebiliriz. 62 80 4. Taknuk Bu kavram da takut'la ayn kkten gelmektedir. Dier Trk lehelerin-de bulmaca, ata sz, trk, aka, nkte, trk yars, masal vb. anlamlarnda kullanlmaktadr.63 5. ir /Yr Her iki kavram da Divan Lugati't-Trk'te gemekte olup64 yalmzca syleyileri farkldr. Kagarl bu kavramlara koma, trk, manzume, iir, gazel vb. karlklar vermektedir. ark

sylemek karlnda rlamak, yr yrlamak (ark sylemek); manzume yaplmak, iir dzlmek karlnda ise yr koulmak kavramn kullanmaktadr.65 ir / Yr kavramlar 14. yzyldan beri bu anlamn muhafaza etmi name, hava karl olarak kullanlmtr. Fuat Kprl bu kavram kouk kavram ile birlikte anarak bir nazm ekli olarak ifade etmektedir.66 6.K Bu kavram ilk olarak Uygur dnemi eserlerde gemektedir. Beim Atalay bu kavram k. Reit Rahmeti Arat da kg biiminde okurlar. Ancak gnmzde k biiminde okunuu yaygnlamtr. Uygur dnemi airlerin-den Apnn or Tigin'in bir manzumesinde takut'la bir arada gemektedir: "Bolant Apnn or tigin kg' takut'lan: Balad Apnn or Tigin manzumeleri." 67 Reit Rahmeti Arat bu kavramn deiik kaynaklardaki rneklerine bakarak nazm, iir, trk, ir vb. anlamlara geldiini ve bir ahenk cephesinin olduunu dnmektedir. Gnmzde Trk lehelerinde bu kavram "ses, musiki, makam, ahenk" anlamlarnda kullanlmaktadr. 7. lok Kelime Sanskrite olup asl loka biimindedir.68 Bu tr, daha ok Uygur metinlerinde grlmektedir. Trke'de, Sanskritede olduundan daha geni bir anlam kazanmtr. Snrlar iyice bilinmemekle beraber lok; "methiye manzumesi, manzume, sevindirici iir" vb. yerine kullanlmtr. & Padak Bu kavram da Sanskriteden dilimize gemi olup asl padaka'du. iir, bir iirin (drtln) drtte biri demektir.69 Trk iirinde de bu anlamyla msra yerine kullanlmtr. 81 9. Kavi

Bu kelimenin Sanskritesi kayva biimindedir. Nesir le nazm arasndaki artistik nesir diyebileceimiz anlatmlar iin kullanlr. Kavi trndeki eserler nesirden ayr bir slup zellii bulunmakla birlikte bir iir zellii de kazanmamtr.70 10. Ba/Bask Mani dinini benimsemi Trklerde grlen bu kavram ilahi karl olarak kullanlmaktadr. Sodca Mani metinlerinde baa, baik, paik biimlerinde sylenileri de vardr.71 Trke sylenii henz tam olarak tespit edilmemektedir. NC BLM ORTA ASYA SAHASI TRK EDEBYATI A. Trklerin slam Dinini Kabulleri a. Trklerin slam ncesi nan Sistemlerine Ksa Bir Bak islam Dini, yedinci asrn balarnda Arap yarmadasnda Hz. Muhanmed tarafndan tebli edildii dnemlerde, bu yeni dinle karlaan Trkler de ferden islamiyeti kabullenmeye balamlard. Ancak Trklerin kitleler halinde slamiyet'i kabulleri onuncu asrda gereklemitir. Bilindii gibi Trkler arasnda, Islamdan nce pek yaygn ve srekli olmamakla beraber, eitli inan ve dinler grlmekteydi. Bu cmleden olarak Divan Lgati't-Trk'te baz Trk kavimleri arasnda; Nam, Tayn, Yalva, Totem, Yada, Sata, Budizm, Manheizm, Kam, amanizm.. vb gibi inan sistemlerinin belirtilerinden bahsedilmekteydi.72 Ayrca; Bartold, Eberhard, Radloff, Babinger, Dda, Jansky, Rhrbom, R. R. Araf, M. F. Kprl, . Kafesoglu. A. inan, B. gel, H. Tanyu vb. bilim adamlarnda grdmz gibi baz Trk kavimleri arasnda; Mani, Budizm, Musevilik, Hristiyanln da ok ksa bir zaman dilimi iinde grldn, fakat islamiyetin gelmesiyle bunlarn %90'nn stnde byk bir ksminin da Mslman olduklarn grmekteyiz. Bunun yannda Altaylar ve Yakutlarn ise hala eski Trk dinlerinden kalma baz itikadi inanlarn da yaatmaya devam etmektedirler.

Gk-Trk Abidelerinin giriindeki; "stte mavi gk, yerde yaz yer yaratldkta, ikisinin arasnda insanolu yaratlm, insanolunun zerine atalarm Bumin Kaan ve istemi Kaan, kaan olarak oturmular." eklindeki, gerekten muhteem ifade, yaz yeri, mavi gkleri ve insanolunu yaratan tek Tanrnn varl inancn, ok net olarak bildirmektedir. Tengri kelimesi ise bu zamanlarda, artk sadece Tanr'y a tahsis edilmi bulunmaktadr. Bu inancn bu zellii, Tanrnn Trk Tanrs olarak dnlm olmasdr. O'na; ibadet edilir, dua edilir ve kurban kesilir. Bu, bir mill dindir ve ad Gk Tanr Dinidir.73 84 Trklerin bundan sonraki geici dnemlerde kabul ettii dinlerin isimleri ise yledir: Budizm: Hindistan'da hakim olan Kusanlar hanedan ve Ak-Hunlar Budist idi. Gk-Trk bakan Tapu Han da Budist dinine girmi, ancak halk bu inanca fazla itibar etmemitir. 860 ylnda Kansu'yu, yerleerek burada bir devlet kuran San Uygurlar da Buda dinini kabul ederler. Maniheizm: iran'da balayp, Sasanilerin basks altnda, daha hogrl olduklar bilinen Trk lkelerine gen bir ksm Mani dini mensuplar, buralar etkilemitir. Uygur Han Bg Han, in seferkide yannda getirdii rahiplerin etkisi ile Mani dini resmen kabul eder. Bu din, Uygurlar ve kltr zerinde derin etki yapmtr. Uygarlarda; Hristiyanlk, slamlk, Gk Tanr dini ve Mani dini bir arada yaamtr. Musevilik: Ayn asrlarda batda Hazar Hakan da Musevi dinini resmen kabul eder; ancak halkn geneli Mslmanlk ve Hristiyanla ynelir; Ayrca Gk-Tanr dini de etkisini srdrr.. Hristiyanlk: Sekizinci asrda Mavera'n-nehir civarnda Zerdtl'n yayld grlr. Dou Trkistan'da Uygurlar arasnda ise Hristiyanln Nasturilik mezhebi grlr. Dokuzuncu asrda bada Bulgar Hanlar Hristiyanl seer. Bir ksm Bulgarlar ise Mslman olarak tdil Bulgar Devletini kurarlar. Balkanlara geen Kpak ve Ouzlarn da Hristiyanlat grlr. Peenek'ler de ise Hristiyanlk ile Gk-Tanr dini birlikte yaamaya

devam ederler. 1061 ylnda Hazar Han Hristiyan olur. Hazarlar arasnda yine eitli dinler bir arada yaar.74 Bilindii gibi Anadolu, Trklerin ilk ana yurtlar 'dr. Milattan nceki dnemlerde Orta Asya'ya gmlerdir. Ancak Milattan sonra beinci-altnc yzyllardan sonra da tekrar Orta Asya'dan kalkp, asl 'Anavatan olan Ana-dolu'ya doru g'e balamlardr. Fakat bu dnemde Anadolu'da Hristiyan Trkler75 de vard. Yani Anadolu'da Hristiyan Trklerde bulunmaktayd. Bu Trklerden bir grubu Diojen'in saflarnda yer alyordu. Diojen'in Alparslan'la Malazgirt'te 1071'deki karlamalar esnasnda bu Trk boylar Alparslan tarafina gemilerdir. Ve zaferi Trkler kazanmlardr. b. Trkler ve slamiyet 1. Trklerin islam ncesi Araplarla Karlamalar HZ. Muhammed'den nce Trk-Arap Mnasebetleri Bilindii gibi Trkler, islamiyetin zuhurundan nce de Araplarla baz bakmlardan temas ve atma halindeydiler. Bunlarn bu bereberliktelikleri, 85 Trklerin slam dinini ilk dnemlerden itibaren tanmalarna ve Mslman olmalarna da vesile olmutur. imdi bu birliktelikleri kronolojik olarak ksa anekdotlarla vermeye alalm: Trkler ile Araplarn dorudan doruya olmasa bile ilk temaslar slamiyetin ortaya kmasndan nce Sasani mparatorluu ile 5. asrn sonlarna doru balamtr. Sasani Hkmdar Kavad (488-541)'n, Eftaliderin yardm ile tahta kt ve Saltanat boyunca onlarn nfuzu altnda kald bilinmektedir.76 Yine Sasani hkmdar Nuirevan (541-579) douda kendisi iin bir tehlike grd GkTrkler ile iyi geinmeyi prensip kabul ederek, Gk-Trk Hakannn kz ile evlendi. Bu evlilikden dnyaya gelen olu ve halefi 4. Hrmz (579-596), sima ve seciye itibariyle Iran'hlara benzemedii iin "Trk olu " diye lakablandrlmtir.77

Nuirevan devrinde 6. asrn ikinci yarsnda (570) Yemen'e yaplan sefer srasnda ran ordu saflar arasnda Trklerin bulunduu rivayet edilmektedir.78 4. Hrmz'n bakumandan Behram bn'in ordusunda 588 ylnda Gk-Trk Hakan Baa Hakan ile yapt muharebede Arap birliklerinin de bulunduu kaynaklarda gemektedir.79 Daha sonraki yllarda ise Behram bn'in birlikleri arasnda ok sayda Trklerin bulunduu grlmektedir. Hsrev Perviz(590-628) ilk yllarda ran'n kargaa iinde bulunan i durumlarndan da faydalanan Gk-Trk birlikleri ran ilerine girmiler. Rey ve sfahan'a kadar ilerlemilerdir. Hsrev Perviz bundan sonra Trklerle dostane bir politika izleyerek Bizans mparatorluu zerine yrr ve 619'da ran ordular Kadky'e kadar gelir ve Bizans'a ar bir darbe vurur, fakat ehri ele geiremez.80 Bizans imparatoru Heraklios, Gk-Trklerle ittifak yaparak ran'a kar taarruza geti, Medain'e kadar ilerledi. Ayn zamanda Gk-Trk Hakan Tung-Yabgu (619-630)da harekete geti Rey ve sfahan' ele geirdi.81 Demek oluyor ki slam ncesinde Trklerin Araplarla mnasebetleri Sasani imparatorluu aracl ile balamtr ki bunlar Cahiliye devri Arap iirinde de bulmak mmkndr. Bu durum zellikle; Hassan b. Hanzala, Nabiga el-Zubyani, Avs b. Hacar ve amman b. Zirar vb. airlerin iirlerinde 80 Burada Ankebut Suresi a.'2'deki "Rumlar malup oldu, fakat yakn bir senede galip gelecekler' mealindeki bu ayet Mslmanlarn ehl-i kitap Bizans', Mecusi ran'a tercih edildiine dair bir telmih niteliindedir. 86 Trklerden, daha ziyade askeri ynlerini, kahramanlklarn belirtir ekilde bahsettikleri, ilk temasn askeri ynden olduunu gstermektedir.82 2. Hz. Muhammed Dnemi ve Trkler

Burada Hz. Muhammedn Trkler hakknda syledii hadislerden birka rnek vermek istiyoruz. Bilindii gibi bu konuda elimizde bulunan ilk Trk kayna ise, Kagarl Mahmud'un Divan Lugati't-Trk'dr. Bunun dnda bu sahada Ramazan een ve Zekeriyya Kitapi'nn da aratrmalar bulunmaktadr, te bu aratrmalar neticesinde ortaya kan bu hadisleri noktada gruplandrmaya alalmm: 2. 1. Trklerle iyi geinmeyi ve onlarla mcadele etmemeyi tavsiye eden hadisler - Trkler size dokunmadka siz de onlara dokunmaynz. - Trkler size dokunmadka siz de onlarla dost geininiz. - Habeiler size dokunmadka siz de onlara dokunmaynz. - Trkler size ilimedike siz de onlara ilismeyiniz. 2. 2. Trkler ile Araplar arasnda birok mcadelenin olabilecei, Trklerin Irak, Suriye ve stanbul'u fethedecei ve hakimiyeti Araplardan alacan belirten hadisler: -" mmetimi, geni yzl, kk gzl, yzleri deriden kalkanlar gibi olan bir kavim nnde srecek. Onlar defa Arap yarmadasna kadar varacaklar. Birincisinde kaan kurtulur, ikincisinde bazs kurtulur, bazs mahvolur; ncsnde ise kkleri kaznr. Bunlar Trklerdir. Allah'a yemin olsun ki, atlarn Mslmanlarn camiinin direklerine balayacaklar." -" Trkler Amid'e inerler. Dicle ve Frat'dan su ierler ve Elcezire'de dolarlar. am halk aknlktan onlara bir ey yapamaz " -"Milletimin mlkn en evvel Kantra (bununla Trkler kasdedilmektedir) nesli zaptedecektir." -" Trkler Size dokunmadka siz de onlara ilismeyiniz, nk milleti-min mlkn en evvel Kantra oullar alacaktr." -" Allah'n irslaanlarn milletimin elinden en evvel Trkler alacaklardr."83 2.3. Trk Kavmi ve Trk Dili hakkndaki hadisler

-" Benim bir rdm vardr. Ona Trk ad verdim. Onlar douda yerletirdim. Bir kavme gazaplanrsam Trkleri o kavmin zerine yollarm." 87 -" Her kim ki Trklerin diline snrsa onu kendilerinden sayp her trl tehlikeden kurtaryorlar. Bunun iindir ki, Trk olmayanlar da Trk diline snmakta ve bu vesile ile zarar ve ziyandan kurtulmaktadrlar." "Ben Buhara'nn, szne gvenilir bir imamndan, ayrca Niaburlu bir imamdan iittim, ikisi de senedlerle bildiriyorlar ki Peygamberiniz, kyamet alametleriyle, ahir zaman fitnelerini ve Ouz Trklerinin ortaya kacaklarn bildirirken, "Trk Dilini reniniz! nk onlarn uzun srecek bir saltanatlar olacaktr." buyurmu. Kagarl Mahmut bu hadisi senetlerle naklettikten sonra u muhakemeyi yrtyor: " Bu hadis doru ise Trk Dilini renmek vacib demektir. Eer uydurma ise (o zaman da) akl ve iz'an bunu icab ettirir.84 Bu tr rnekleri oaltmak mmkndr. Bilindii gibi Trklerin Araplarla dorudan doruya temaslar Hz. Peygamberden sonra Horasan'n fet-hiyle balam ve Mavera'n-nehr'in fethi esnasnda etin savalar eklinde gelimitir. Yukarda vermeye altmz Arap iiri ve Hz. Muhammedn hadislerindeki Trklerle ilgili rivayetler, Araplarn peygamber devrinde Trkleri tand ihtimalin kuvvetlendirmektedir. Taberi, Mslmanlarn Hendek muharebesi'ne hazrlandklar srada. Peygamberin bir Trk adrnda (Kubbet'l-Trkiye) oturduunu bildirmektedir.85 Mehur hadisilerimizden Mslim ise. Peygamber'in bir Trk adrnda itikafa ekildiini rivayet etmektedir.86 3. ilk Fetihler Srasnda Trk-Arap Mnasebetleri Hz. Muhammedn vafatndan sonra Hz. Ebu Bekir ile balayan slam ftuhat balca ynde geliti. Onlar da: Dou da iran, bat da Kuzey Afrika, kuzeyde ise Suriye ve Anadolu idi.

slam ordular, karlanna kan iki byk imparatorluk ordularn dinlemeden ilerlemelerine, ftuhata devam etti. Hatta Bizans'a kar kazanlan zaferler neticesinde btn Suriye ve Elcezire slam Devletinin snrlar iine girdi. Halife Hz. mer (634-644) zamanlarnda varlan hudud blgesi, sonradan byk deiikliklere uramadan asrlar boyunca slam-Bizans mcadele blgesi haline geldi. Dier taraftan bugnk Gneydou ve Dou Anadolu blgelerinden kuzeye doru ilerleyerek Kafkaslar'a vardlar. Bu fetihler esnasnda slam ordular Horasan, Maveran nehir ve Toharistan blgelerinde Trkler ile karlamlar ve uzn mddet onlarla mcadele etmek zorunda kalmlardr. Nihavend Savan (642) takip eden aylarda, dou ran fethini mteakip Mslman kuvvetlerine Horasan ve Toharistan'in yolu almt. Abdullah Amir'in nc kuvvetlerinin kumandan olan Ahnef b. Kays Horasan'a girerek Herat, Niabur ve Serahs' zapt ettikten sonra Merv zerine yrd. Son Sasani hkmdar ///. Yezducerd buradan Merv el-Rud, oradan da Belh ve nihayet Ceyhun'un tesine kat. Mslman kuvvetleri Belt'e ve Niabur'dan Toharistan'a kadar btn Horasan' ele geirdiler. Ahnef, Merv el-Rd'da karargah kurdu. Yezducerd, Araplara kar tek bana mukavemet edemiyeceini anlaynca Trk hakanndan, Fergana ve Sogd ahalisinden yardm istedi. Bu mttefik kuvvetler Bern'i Mslmanlardan geri alarak Merv el-ROd'a kadar ilerlediler. Ahnef zor durumda kalmasna ramen, bir harp hilesi ile bu kuvvetleri geri ekmeye mecbur etti. Bylece Arap ordular islamiyetin zuhurundan sonra ilk defa Trklerle kar karya gelmi oluyorlard. Hz. mer'in ehid edilmesinden sonra, Hz. Osman ve Hz. Ali dnemlerinde de baz fetihler yaplm, fakat dahili karklklar sebebiyle istenilen fetihler yaplamayp, zde mevcut snrlarn korunmas salanmtr.87

Yedinci asrn balarndan itibaren Mslman Araplarla Trk boylar arasnda baz temas ve atmalarn balad grlr. Bu balay, ayn zamanda Trklerin de ferden Mslman olmaya baladklar bir dnemdir. Sekizinci asrda da zellikle 751'de Mslmanlar Orta Asya'dan kovmak zere gelen byk in ordusu ile slam ordusu Talas'ta o an en byk savana tutuurlar. Trkler ise Mslmanlar tarafini tutunca inliler kaybeder, zafer Mslmanlarn olur. Bu tarih silah arkadal, Trklerle Mslmanlar arasnda ciddi bir yaknlama vesilesi ve Islamn Trkler vastasyla da yaylmasna yeni bir balang olur.88 Dokuzuncu asrdan itibaren ise, Abbasi saray ve ordusunda Trk soylu asker ve komutanlar grlmeye balar. Dnemin Abbasi halifesi Mu'tasm Trk askerlerinin ahlak ve seciyelerinin bozulmamas iin onlar Trkistan'dan zel olarak getirttii Trk kzlaryla evlendirir ve onlarn mensup olduklar boylara gre de balarna kendi soylarndan kumandanlar tayin eder. Bylece yksek kumandanlk ve idarecilik mevkine gelen Trk soylularnn, yer yer halifeye bal mstakil devletler kurduu grlr. Bu cmleden olarak Msr ve Suriye'deki Tolunoullar. hidoullan ve Azerbaycan yresindeki Sacaoullar bu tr devletlerdir" 89 c. Trklerin Mslman Olular Bilindii gibi Trkler, Gk Tanr dininden itibaren dini hayatlarnda; tek Tanr, te dnya, Umag (cennet). Tamu (cehennem), kyamet gn (ulug gn), hesap verme, adalet... vb dini kavramlar zaten kullanyorlard. Bu kavramlar, daha sonra Trklerin islam olmalarndan sonra da ayn muhteva iinde kullanlmaya devam edildii grlyordu. Bu sebeple islamiyetin getirdii btn deerler, dini kavramlar tereddtsz kabul edilip kullanlyordu. Orta Asya'da Trkler arasnda islamiyetin mnferiden yaylmaya balad ilk dnemlerde Meng Kaann slam Elisine verdii cevap ise, Trklerin islamiyet ile ilk

karlatklar dnemlerdeki dini inanlarn tereddtsz bir ekilde ortaya koyuyordu. Meng Kaan yle cevap veriyordu: "-Biz tek bir Tanr 'ya inanr ve taparz. Onun emri ile yaar ve lrz. Dnya ahirette mcazat ve mkafat da Ona aittir. Tanr, grnen ve grnmeyen her eyin halikidir. Allah sizlere kitaplar gnderdi; ama siz onlarn yazdklarn tutmazsnz. Bize de gaib 'i bildiren Kain'lar verdi; onlarn dediklerini yapar ve huzur iinde yaarz. "90 szleri, Trklerin islam ncesinde de tek Tanr inancn ortaya koyuyordu. te bu inan sistemi iinde Trklerin slamiyeti kabulleri de kolay oluyordu. Bu cmleden olarak Trkler arasnda Hz. Muhammed dneminden itibaren bir slamlama hareketinin balayp, onuncu asrda da kitleler halindeki slamlamann tamamlanm olduu grlyordu. Bu husus destanlarmz ve tarihi verilerimizde ak bir ekilde anlatlyordu. 4. 1. Destanlar ve Menakibnamelerimizde Trklerin slamlama Hareketi Bilindii gibi Trkler, gebe hayatlarnn icab olarak Mslman olmadan nce, muhtelif medeniyet zmrelerine sahip olduklar gibi eitli itikat sistemlerini de benimsemilerdir. Trkler, bu dnemlerinde de tek Tanr inancna, sahip bulunuyorlard. Ayrca olaanst halleri ve manev stnle sahip mutasavvf-vel kiilerin kerametlerine de inandklar ve onlara kar da byk bir sayg duyduklar bilinmekteydi. te bu inan erevesinde Trklerin islam oncesi ve islam dnemi destanlar ve kaynak eserlerinde dintasavvuf dncenin olumaya balad da grlmekteydi. yle ki; 4.1.1. Ouz Kaan Destan: Ouz Kaan Destan 'nin islam ekli diye isimlendirilen bu yeni versiyonda konumuz itibariyle mhim olan nokta udur: islam ekilde Trk milletinin en eski atasnn ad, dorudan doruya Trk'tr. Nuh Peygamberin birinci torunu olan Trk, babas Yafes'm l-mnden sonra Ik l civarnda yerlemi; ilk adr o yapm; Trklerin tarihi onunla balamtr. 90

4. 1. 2. Satuk Bura Han Destan: Trler arasnda, Milad 9-10. asrlarda sylendii anlalan Satuk Bura Han Destannda; Karahanllarn ilk Mslman Byk Trk Hakanl olma erefi yle anlatlmaktadr: Hz. Muhammed, kanatl Burak sronda gklere ykseldii Mira gecesinde gk katlarnda eski ve nl peygamberleri grmt. Bunlar arasnda tanyamad bir zati Cebrail'e gstermi, onun hangi peygamber olduunu sormutu. Cebrail: "- Bu peygamber deildir. Bu, sizin ahirete intikalinizden 333 yl sonra dnyaya inecek bir ruhtur; Trkistan'da sizin dininizi yayacak bu ruh, Abdlkerim Satuk Bura Hann ruhudur." cevabn vermiti. Hz. Muhammed buna ok sevindi. Yere dndkten sonra her gn, dinini Trk lkelerine yayacak bu insan iin dualar etti. Dnyaya peygamber zamannda gelip onunla grmek saadetine ermi arkadalar(sahabesi) islam nrunu Trkistan'da yanklandracak bu mutlu ruhu gzleriyle grmek istediler. Hz. Muhammed, onlarn niyazlarn kabul etti, dua etti. Hemen, balarnda Trk baslklar bulunan, silahl, krk atl selam vererek yaklat. Bunlar Satuk Bura Hann ve arkadalarnn ruhlar idi. (Bu olaydan asr sonra) Satuk Bura Han, Kagar Sultaninin olu olarak dnyaya geldi. Doduu gn yer deprenmi; da yamalarndaki kaynaklar kaybolmu; mevsim k olduu halde baheler, ayrlar ieklerle rtlmt. Falclar, bu ocuun byynce Mslman olacan sylemilerdi. Bu sebepten onu ldrmek istediler. Fakat annesi; "- Onu Mslman olduu zaman ldrrsnz.^ diyerek ocuunu bu lmden kurtard...." Sonra Satuk Bura Han bir gece ryasnda gkten bir adamn indiini ve kendisine Trke olarak; "- Mslman ol, dnya ahiretini kurtar.." dediini grr; uyanr ve Mslman olur.92

4.1.3. Ahmed Yesevi Menkabesi: Bir gaza gnnde Hz. Muhammed'm ashab a kalm, peygamberden yiyecek istemilerdi. Allah'n Resul dua etmi ve Cebrail, onlara cennetten hurma getirmiti. Hurmalar yerlerken bir tanesi yere dm, Cebrail de; "- Bu hurma, sizin Trkistanl mmetinizden Ahmed Yesevi'nin ksmetidir. " haberini vermiti. Hz. Muhammed, hemen Arslan Babay arm, hurmay ona vermi ve: "- Benden sonra Ahmed adl bir ocuk doacak. O, mmetimin sekin-lerindendir; git onu bul ve bu hurmay ona ver,." buyurmutur. Yine peygamberin duasyla Arslan Baba asrlarca yaam, btn dnyay aram, sonunda Trkistan'a gelerek yetim Ahmed'i bulmutu. Bu srada Ahmed, Yesi'de mektebe gidiyordu. Arslan Baba ocua selam verdi ocuk selam alrken; "- Ey Baba! emanetiniz hani?" diye sordu. Arslan Baba bu beklemedii sorudan ard: "- Ey vel! Sen bunu nereden biliyorsun?" diye hayretle sordu. ocuk; "- Allah bana bildirdi!" cevabn verdi. Sonra adn sordu, Ahmed olduunu anlad ve emaneti sahibine teslim etti.'Arslan Baba, hem onun mridi oldu, hem de onun eitim ve retimi ile megul oldu.93 Burada grlen udur ki Trkler, islam dnem destanlarmzda ve menkubelerimizde slamiyeti birinci el, Hz. Muhammed'den almlardr. 4.2. Tarihi Verilerde Trklerin Mslman Olular Trk toplumu balangta eitli itikad sistemlerin iine ksmen girmiti. Yukarda da bahsettiimiz gibi Trkler arasnda; Budizm, Maniheizm, amanizm vb. deiik inan mensuplarna rastlanyordu.94 Hatta Bizans ordularnda, az sayda Hristiyan Trklerin bulunduunu. Ouz Trkleri arasnda bir ara Hristiyanln ok ksa ve snrl bir zaman dilimi iinde yaylmna istidad gsterdiini, fakat yaylamadn; Teshir ve Grhan Nehri havzasndaki Trklerden Zerdt mezhebini

kabul edenlerin bulunduunu;95 Hazarlarn Musev olduunu, Hazarlar ile corafi mnasebetleri bulunan Kpaklar ve Ouzlarda Turan tesirlerin grldn biliyoruz.96 Yedinci asrda islamiyetin Arap yarmadasnda Hz. Muhammed tarafndan yaylmaya balamas Trkler tarafndan byk bir zlemle takip ediliyordu. Ancak Trklerin islamiyetle vicahen karlamalar ikinci Halife Hz. mer (634-644) zamannda yaplan fetihlerle olmutur. Bilindii gibi Trkler, balangtan beri tek Tanr inancna sahip bulunuyorlard. Bu bakmdan onlarn Mslman olmalar da kolay oldu. Trklerin yedinci asrdan onuncu asra kadar mnferiden, onuncu asrda da kitleler halinde Mslman olduklar grlyordu.97 te Trklerde grlen bu mnferit ve kitle halindeki Islamlama hareketini ksa anekdotlarla vermeye alalm: 4. 2. 1. Trklerin Mnferit Olarak Mslman Olular Yedinci asr, Trklerle Mslman Araplar arasnda temas ve atmalarn balad bir dnemdir. Ayn dnemlerde Trkler arasnda mnferit s-lamlama hareketlerinin balad grlr. Ancak Mslman Araplarn fetihler sebebiyle ilerleyileri ve bulunduklar blgelerde yeni Mslmanlara gerei gibi sevgi, hogr ve adil davranamamalar grlr. Ayrca Emevi ynetiminin de an Araphk taassubu iinde bulunmalar sebebiyle yeni Mslmanlar fazlasyla rahatsz olur ve izzeti nefisleri de rencide olur. te bu durumlar sebebiyle de bu blgelerde yeni Mslmanlarla Emevi yneticiler arasnda karlkl bir kar akmn gelimesi grlmeye balar. Trklerin mnferit islamlama hareketinin balamas, hilafetin Abbasilere getii dnemden itibaren hzl bir ekilde grlr. Zira bu dnemde Arap olmayan Mslmanlara kar da bir yakn ilgi artar, Mslmanlar arasnda daha adil ve uyumlu bir devre balar. Ayrca hilafetin Abbasilere ge-mesi esnasnda ve sonras dnemlerde Mslman Trklerin fiilen Abbasilerin yannda yer aldklar da grlr.

Ayrca 751'de Tala Sava'nda. Trklerin inlilere kar; Mslmanlar tarafn tutmalar ve bu sebeple inlilerin malup olmalarnda da Trklerin yardmlarnn byk olduu grlr. Bu yardmlama dolaysyla Trklerle Mslmanlar arasnda bir yaknlama ve islamn Trkler arasnda mnferiden de olsa yaylmasna bir vesile olur ki bylece Trkler arasnda bir islamlama hareketi de balam olur. Halife'nin slama davet mektuplarna; Mavera'n nehir, Merv, Kagar, Aksu, nsicab, Semerkant, Takent, Fergana, Buhara vb. snr blgeleri ve mahalli idareleri tarafndan da olumlu cevaplar alnr98 ve mnferit islamlama hareketi onuncu yzyla kadar da devam eder. Trkler, bir yandan da Bizansllara kar Anadolu'daki u boylar olan Erzurum ve Malatya "dan Tarsus 'a kadar ekilen hat zerine yerletirilirler. Bu da gsteriyor ki Anadolu'nun da kaplar ilk gnlerden itibaren Trklere almaya balar ki, Alparslan da 1071 de Anadolu'nun Trkler adna tapusunu alr. 4. 2. 2. Trklerin Kitleler Halinde Mslman Olular Trkler arasnda kitle halinde ilk Mslman olanlar, Volga Kazan havalisindeki til Bulgarlar 'dr. Tuna Bulgarlarnn Hristiyanl, Hazar Haninin Musevilii, Uygur Haninin Mani dinini kabul ettii sralarda Byk Bulgarlarn Han da Mslmanl kabul eder ve topyekn Mslmanla girerler. ikinci ve byk hadise; Karahanl Han Satuk Bura Hann 920'de Mslman olmas ve btn teb'asnn islamiyeti semesidir. Trkler arasnda, Satuk Bura Hann ryas ile menkabeleen bu olayla Karahanllar ilk Mslman Trk Hakanl olma erefini kazanrlar. Byk Trk kitleleri bu arada Karluk boyu Mslmanla girer. 93 960'larda ise nc byk hadise gerekleir ve Ouzlar Mslman olurlar. Tarihler, iki yz bin adr balknn toptan Mslmanla getiini kaydeder.

Onuncu asrn sonlarna yaklaldnda, Trk boylarnn yurtlarnn hemen tamamna yakn Mslman olmu bulunuyorlard.99 Netice: Trklerin Mslmanla geileri; yedinci asrn balarndan itibaren mnferiden balar ve kitle halinde de onuncu asrda gerekleir. Demek oluyor ki Trkler, onuncu asrda Orta Asya'da hibir zorlama olmakszn kendi seimleriyle kitleler halinde islam'a gemilerdir. Trklerin slama geii Trk tarihi asndan olduu kadar, dnya tarihi asndan da olduka nemlidir. Bir Ermeni tarihi; "- Dnya, Trkleri tamaya kafi gelmiyordu." derken, baka mehur bir tarihi olan Karabacek de bu konuda Trkleri kastederek; "- Dnya tarihinde Trkln slama intisab kadar bata nemsiz grnen, fakat sonunda byk tesiri olan baka bir hadise gsterilemez. Bu yle bir tarihi olayn balangc idi ki, Arap Cihan devletini kknden sarst ve sonunda Dou Halifeliinin muhteem binas ykld "100 demektedir. Trklerin slama geilerindeki nemli faktrlerden biri de uluhiyyet anlayndaki yaknlktr. Bilindii gibi her dinin esas, bu konudaki inancdr. Trklerin ilk dnemlerden beri tek Tanr inanc'na sahip olduklar bilinmektedir. Bu konuyu pekok tarii kaydettii gibi bir Sryani tarihi de; "- Trkler daima tek bir Tanr 'ya inanyor ve Araplarn da ayn Allah'a inanmalar onlarn dini'ni kabule sebep oluyordu." demektedir. Trklerin, Islamn tevhid inancna komalar, bir akide deitirmeden ok, inanlarn temizlenme, ykselme, derinleme, aydnlanma, birlik ve beraberlie ulama, sevgi ve hogr sahibi olma niteliini tamaktadr. Bilindii gibi Trkler, mizalar itibariyle kendilerine uygun olmayan hibir unsuru kabul etmezler. Bu cmleden olarak Trklerin, daha nce, baz dou dinlerinin de kendi tabiatlarna uymad, kendilerini uyuuklua sevkettii gerekesiyle reddettikleri bilinmektedirler. Hatta

Gk-Trk Hakan Tapu Han, Buda dinine girmesine ramen, ona kendi halk bile itibar etmeyince Buda dini de Trkler arasnda fazla yaylamamtr. nk Trk boylar btn yaaylarnda hareketli, hayat tanzimde sade ve aksiyona ynelik tabiatldr. Tarihi birikimleri, islamiyetin kabul ile ok derin ve zengin ufuklar kazanm; yeni bir enerji patlamas gibi tesir etmitir. Trklerin islamiyete geileri ile beraber Trk tarihinde daha geni bir aksiyon, evk ve hareket balamtr. 94 Trklerin slama geilerinden sonra devlet ynetimi bakmndan temel llerden biri de adalet olmutur. Yani hakimiyetin kayna ve meruiyeti, adalet fikrine dayandrlmtr. Adalet fikrinin kayna ilahi, lleri ise islam'dir. "Adalet mlkn temelidir." sz bu anlayn ifadesidir ve mlk, devleti, hakimiyet hakkn ifade eder. Adaletin kart ise zulum'dar. Mill kltrmzde; " -Bir memleket kfr le yaar, fakat zulm le durmaz." sz bir darb- mesel olmutur ki, bu anlayn, stn bir hukuk uurunu getirecei tabidir. Nitekim Hz. mer'in; "- Ben Allah'n ve Resul'nn yolundan saparsam ne yaparsnz? " sorusuna cemeatin, "- Seni kllarmzla dorulturuz." cevab, bu yksek hassasiyeti dile getirmektedir. Bu uur, zellikle Osmanllar dneminde, eyhlislamlk eklinde kurumlaacak ve harp kararlarnda bile fetva almak gibi henz asrmzn bile ulaamad bir seviye kazanacaktr. islamiyet ile Trk kltrndeki din telakki ve kavramlarn kolay intibakn, daha birok noktada grmek mmkndr. Bu cmleden olarak islam ncesi Trklerin inancndaki; Kam'larn yerini slam velleri, derviler alr; halk ozanlarnn yerini atalar, babalar alr; g ve kahramanl temsil eden Alpler, Alperenler olur ve bu muhteva kazanmada; ruh, lm, ahiret, cennet, cehennem inanlar da aynen devam eder. Bu kavramlar daha da zenginleir. berraklar; Tanr, umag, tamu, ykn(namaz.), yazukgnal), yek(eytSin) vb. din kavramlar pepee kullanlmaya devam eder. Bylece

Mslmanlk Trk boylar arasnda mill uur ve birliin gelimesinde en byk etken ve giderek de milliyet uurunun gelimesinin de adeta tek ls olma haline dnr.101 Bu inan ve duygularla Trkler, Islamiyeti kabul eder, yaar, yaatrlar. Hibir zaman taassuba kamazlar, slam'n kelime manasndaki teslimiyet le herkes; "-Allah'a, peygambere, vatanna, milletine, bayrana, kanunlarna, ailesine vb. 'lerine teslimiyet'i" anlar. Trklerin anlad islamiyet, Kur'an- Kerim'in din ve bilimsel ynyle ifade ettii slamiyet'tir. Bunda; hurafe, taassub, gericilik, tembellik, miskinlik, kavgal olma, kar gelme, bilimsizlik, gayri ahlaklik. slam dmanl, zulm, iftira, yalanclk, vefaszlk, saygszlk, eitli iftira ve yalanlarla baz masum kiileri yoketme senaryolar hazrlamalar vb. asla bulunmaz. Burada ancak; adalet, sayg, sevgi, hogr, yarnn bugnden daha ileriye gtrecek kendi toplumunu an stne tayacak ve btn insanln yararna olan bilimsel aratrmalar yaparak bu uurda ykselme bilinci vermek, devletin 95 ve milletin blnmeme, btnln salayc almalar yapmak, devletin teb'as le, teb'ann da devleti ile uyum iinde olmalarn temin etmek, birlik ve beraberlik iinde mutlu bir dnya yaratmak vb. mutlak, gzel ve baarl hasletler vardr. B. Orta Asya Trk Edebiyatna Ksa Bir Bak a. Genel zellikler 8. yzyldan itibaren artarak Trkler arasnda yaylan Mslmanlk Satuk Bura Han zamannda devlet dini haline geldi, ksa srede btn Trkler bu yeni dini seti. 10. yzyln sonlarna gelindiinde Tarm havzasndaki Trklerle r'in tesindeki Trkler dnda btn Trkler islamiyeti setiler.

Yeni din ile birlikte haliyle yeni bir medeniyet seilmi oldu. Uygur yazs daha uzun bir sre Trklerin yazs olarak devam etmekle birlikte Arap harfleri de onun yannda yerini ald. islam dinine ait kavramlar Trk diline ve dille birlikte dnce ve edebiyat hayatna girmeye balad. Karahanllarn, Samanlerin merkezi Buhara'y almalarndan sonra Horasan ve Maverannehir'deki Semerkant, Buhara, Niabur gibi Mslman kltr merkezleriyle dorudan temasa getiler. Bu yzyllarda artk bir Mslman Trk edebiyat da domu oldu. Muhtemelen de Divan Lgati't-Trkteki tarihi bilinmeyen iirlerden bazlar da bu dnem edebiyatnn ilk rneklerini oluturdu. Karahanllar dnemi Trk edebiyatnn ilk byk eseri 1069'da yazlan Kutadgu Bilig'dir. 12. yzyln balarnda yazld tahmin edilen Atabet 'l-Hakayk, bu edebiyatn dier bir nemli rndr. 1166'da vefat eden Ahmed Yesev'nin hikmetleri de Karahanl Trk Edebiyat rnlerinden saylmas gerekir. Karahanl dnemine ait Kur'an tercmesi ile birka tarla sat senedi, edeb eser olarak deil, dil metni olarak nem tar. 10. yzyldan balayarak Trk varlnn etkisini gittike artrd bir blge olan Harezm sahas 13. yzylda siyasi olduu kadar bir kltr ve ekonomi merkezi halini ald. Ouz, Kagar, Kpak ve Kangl gibi Trk ivelerinin birbirlerini etkilemeleri sonucunda Harezm Trkesi olutu. Bu ivenin en nl rn Kutub'un Tini Bek Han ve Kar Melike Hatun adna, Nizam'nin ayn ad tayan kitabndan 1341 ylnda Trkeye evirdii Hsrev rn adl eseridir. Bu eserin dil zellikleri, fiil ekim biimi ile aatay Trkesine yaklamakla ses zellikleri ve kelime hazinesi bakmndan da Kpak ivesi nitelikleri gstermektedir. Harezm-Alnordu Trkesinde yazlan eserlerden bir dier nemli olan da Mahmud bin Ali e's-Saray tarafndan yazld kabul edilen Nehc'l-Feradis (Utmahlaming Auk Yoli Umaklarn 'Cennetlerin' Ak Yolu) adl eserdir. 14. yzyl Harezm Trkesiyle yazlan bu eserde birer edeb 96

dil zellii kazanan Kagar, Kpak, Ouz ivelerinin eitli dil unsurlar ve kelime serveti grlmektedir. Harezm-Altmordu Trkesinin karma dili ile yazlan ve iinde Kagar ivesi etkilerini dier eserlere gre daha az bulunduran eser Muhabbet-name'du. Yazannn ad bilinmemekle birlikte yazld yer Sir (Seyhun), yazl tarihi 754 (M. 1352)'tr. Eserde devrinin dier kitaplarnda olduu gibi Kagar, Kpak ve Ouz gibi Trk ivelerinden geen unsurlar gze arpmaktadr. 14. yzyl Harezm Trkesinde yazlm eserlerden Mun'l-Mnd de Nehc'l-Feradis gibi dil incelemesi bakmndan nem tayan bir eserdir. Eser slam veya eyh erif adl biri tarafindan kaleme alnmtr. Uygur, Kagar gibi deiik Trk iveleri iinde deerlendirilen Rabguz'nin Ksas'l-Enbiyas bu yzyln dier nemli bir eseridir. Eser kendi ann edeb lleri iinde olduka sanatl bir nesirle yazlm, yeri geldike Trke-Arapa kark olmak zere eitli iirlere yer verilmitir. Eser Mslmanl yeni kabul etmi kitlelerin birtakm din ihtiyalarn karlamak amacyla Trke olarak yazlmtr. Harezm sahasnda mterek Orta Asya edeb Trkesinin bir baka rn Mirac-name'du. Uygur harfleriyle Nehc'l-Feradis adl eserden tercme edilen bu eserin mtercimim bilmiyoruz. Malik Bah adl biri tarafindan Herat'ta 1436 ylnda istinsah edilen bir nshas bulunmaktadr. Eser, bildiimiz Nehc'l-Feradis'{.e, Mira bahsi olmadna gre herhalde ayn ad tayan bir baka eserden tercme edilmi olmaldr. 13. yzyln ilk yarsnda Suriye ve Msr'da hkm sren Eyybler siyas varlklarn srdrebilmek iin Karadeniz'in kuzeyinde yaayan Kpaklarn bir ksmn gmen olarak lkelerine yerletirmi, bu gmen nfus ksa srede Suriye ve Msr'da hakim duruma gemitir. Bir kltr hayat balamtr. Ancak Memlk Kpakas metinleri dil bakmndan bir btnlk gstermez.

Trk-Klemen (Memlk) dneminde gerek tercme ve gerekse telif olarak yazlm dil, din, edebiyat, askerlik-spor (atlk, binicilik) gibi alanlarda pek ok eser vardr: Tercman Trke ve Arabi (Yazar belirsiz), Kitab'l-drak li-Lisani'-drak (Eb Hayyan Muhammed bin Gamati), Kitabu Bulgati'l-Mtakf'l-Lgati't-Trk ve'l-Kpak (CemSle'd-dn Eb Muhammed Abdullah et-Trk), Kitabu't-Tuhfetiz-Zekiyyef'l-Lgati'-Trkiyy'e (Yazar belirsiz), E-Szr'zZehebiyye ve'l-Kt'a el-Ahmediyye fi'l-Lugati't-Trkiyye (Molla Salih), Kitdb'l-Fkh (Tercme), Kitabu Mukaddimati Eb Leyse 's-Semerkand (Tercme) ve benzerleri arasnda en dikkati eken Seyf-i Saray'nin Kitab Glistan bi't-Trk adl eseridir. Glistan tercmelerinin en 97 eskisi olan bu eserin yazh tarihi 793 (M. 1391)tr. Kpak Trkesi zelliklerini en iyi koruyabilmi ender eserlerden biridir. Kpak dili ve edebiyatnn ele geebilen eserleri arasnda en nemlisi Codex Cumanicus adn tamaktadr. 11. yzylda Dou Avrupa bozkrlarn yurt tutan ve Hristiyanlaan Kpak Trklerine aittir. Eser, Kpaka-Almanca, Kpaka-Latince olarak dzenlenmi ve Kpakay karakterize etmesi bakmndan nemlidir. Balangta aatay ismi, aatay Hann slalesine ve bu slale tara-fndan kurulan devlete verildii halde, daha sonra bu isim Maverannelur'deki Trk ve Trklemi gebe unsurlara, nihayet Tnurlu-lar zamannda inkiaf eden edeb Trk lehesi ile bu lehede meydana getiren Orta Asya Trk edebiyatna verilmitir. 15. yzyln ikinci yarsnda Ali r Neva ile bu edeb lehe klasik bir edebiyat halini alm, Babur ve Babur'dan sonra Hindistan'da varln uzun bir sre devam ettirmitir. aatay kltrne varis olan zbekler bu edeb gelenei srdrrler, ancak zbek karakteri de vermei ihmal etmezler. Bylece yava yava aatayca tabiri yerine zbeke tabiri geer.

aatay tabirini aatay sahasnn dndakiler kullanmlardr. aatay airleri de eski gelenee bal kalarak aatay tili yerine Trk dili, Trk tabirlerini kullanmlardr. Neva baz eserlerinde Trk dili tabirini kullanmtr. Sekkak, Haydar Tilbe, Mevlana Lutf, Yusuf Emr, Seyd Amed Mirza, Geda', Ata', Ahmed, Yakn bu sahada bu yzyln nemli isimlerini oluturmakla birlikte en nemli ahsiyeti Ali ir Neva'dir. Ali ir Neva'den sonra Hseyn-i Baykara ve Hanid gelmektedir. Ali r Neva ncesi aatay edebiyat bir emekleme dnemi yaamtr. Bu dnem iirleri klasik divan iirinin ilk rneklerini oluturur. Meydana getirilen divanlar, tertip bakmndan klasik devirdeki kadar gelimi deildir. Divanda yer alan iirler genellikle mnacat, na't, kaside, gazel, muhanmes, tuyu ve mfredlerdir. Baz divanlarda ise ou zaman gazel tarzndaki iirler yer alr. Kullanlan vezinler aruzun remel, hezec ve rezec bahirlerinin yaygn olan lleridir. 16. yzyla gelindiinde klasik aatay edebiyat eybanler tarafn-dan Orta Asya'da, Babur ile de Hindistan'da olmak zere iki sahada devam etmitir. Babur'un kardelerinden eyban'a mensup prensler 16. yzyln balarnda Harezm ve Maverannehr'i daha sonra da Horasan' ele geirip Timurlular hakimiyetine son verdiler. Buralar tekrar eski nenni kazanarak devrin ilim ve sanat adamlarnn merkezi halini ald. aatay dili ve edebiyat devam ettirildi. 98 Hindistan'da Babur'la devam ettirilen aatay dili ve edebiyat Babur'dan sonra Kamran Mirza, Bayram Han gibi nemli airlerle 17. yzyla kadar devam ettirildi. Klasik aatay iirini devam ettiren balca airler unlardr: eyban Han, Ubeydu'llah Han, Muhammed Salih, Babur, Kamran Mrza ve Bayram Han.

17. yzylda Orta Asya'da daha nce balayan paralanmalar giderek artar ve yaygnlar. Siyas paralanmalarn yansra iktisad ve ticar adan da bir ykm balar. Bylece Ruslarn kolayca yaylmalarnn zemini hazrlanm olur. Bu srada Nakibendlik btn Orta Asya zmrelerine hakimdir. Burhaneddin Khoullan, Zeng Ata ve Seyyid Ata mensuplar da Nakibendlik iinde toplanrlar. eyhlerin artan gleri hanlarn paralanp kk ehir beliklerinin domasnda kullanlr.

Bu yzylda edebiyatn her dalnda bir gelime grlr. ran'da doup Hindistan-Trk imparatorluu saraynda gelien Sebk-i Hindi (Hind yolu, Hind tarz, Hind slubu) slubu btnyle Trk edebiyatn etkisi altna almaya balad. Bu slubu kullanp gelitiren iranl airlerin hemen hemen hepsi Trk aslldr: Tebrizli Saib, Buharal evket gibi. Yine bu yzylda tasavvuf sosyal hayatta olduu kadar edebiyatta da umum bir hal halini almtr. 18. yzyl Trk dnyasnn kk emirliklere dnt ve byk lde Rus-in hakimiyetine girmeye balad bir zamandr. Siyas yapdaki bu kntden edebiyat pek etkilenmemitir. 18. yzyl edebiyat genel olarak 17. yzyln devam olarak gelimesini srdrr. 19. yzyla Orta Asya Trk dnyas iyice paralanm, siyas kimlii silinmi olarak girmitir. Hanlklar beliklere, onlar da yer yer kasaba hakim-liklerine dnmtr. Baz gebe Trkler de siyas hakimiyet tanmadan bozkrlara yaylmlardr. Bu danklk teden beri Trk dnyasn igal amac tayan Ruslarn iini kolaylatrmtr. Siyas anlamda bir Rus igalinin yannda kltrel adan da-bir Rus yaylmacl balad. Bu yaylmaclk Trk dnyasnda bir uur uyanna da sebep olur. Medrese ve tarikatler en byk direni ve mill uur merkezleri durumuna gelir. Medrese ve tarikatler byk lde amalarna da ulatlar. Mill uuru uyank tutmada etkili dier bir zmre de airlerdir. Tarih olaylar ve kahramanlar

hakknda iirler yazan bu cokun insanlar her trl toplantlar ve ayhanelerde destan okuyup dombaralarn alarak halkn iradesini uyank tutmaya alyorlard. Bu yzyln sonlarna doru Trk dnyasn Krm, Kazan ve Azerbaycan'da balayan Ceditcilik hareketi sarmaya balar. Orta Asya Trk aydn Ceditiler ve Koruyucular olmak zere ikiye blnrler. 99 20. yzyl balarnda Osmanh mparatorluu dndaki, Trkln merkezlerinden biri de Baku* dr. Rusya'nn 1904'teki Rus-Japon savandaki yenilgisi, 1905 Rus inklab, iran ve Trkiye' deki deiiklikler, Azerbaycan'n sosyal ve kltrel hayatn etkilemiti. arlk Rusyasnn zulmleri, halkn cehaleti dnemin dier sorunlar arasndayd. Byle bir zeminde ortaya kan Rus inklab. Orta Asya Trklerine yeni haklar salad. Edeb hayat, kalem sahiplerinin millete hizmet etme idealinin de yardmyla yeni bir boyut kazand. 1920 den sonra fazl emperyalizm basks altna giren Orta Asya edebiyat idealini kaybetti ve sanatlarn bir devlet memuruna dntrld bunalm devrine girdi. arlk Rusya' sinin Orta Asya Trklerini Ruslatrma siyasetine kar mill ve din duygular baarl bir ekilde yrten yayn organlar ve evresindeki yazarlar, iki dnyann, iki an ve iki neslin temsil ettii ahlak deerleri, kutuplar, edebi hayat srdryordu. Dnemin artlar, corafi mekan, devlet rejimi bu edebi hayatn din ve tasavvuf? konulara deinmesini gletirmitir. Tamamyla din ve tasavvuf? anlay savunan air ve yazarlar olmamakla birlikte, eserlerinde -deiik yaklamlarla- din-tasavvuf konulara deinen yazarlar ve airler mevcuttur. 20. yzyl Orta Asya Trkleri edebiyatnda byk lde ideolojinin hakim olduu bir dnem olmutur. b. Belli Bal ahsiyetlerden rnekler 1. KAGARLI MAHMUT

Kagarl Mahmut eserinde babasnn adinin Hseyin, byk babasnn da Mehmet olduunu belirtir. Babas Ik gl kysnda bulunan Barsgan'dan olan Mahmut, Kagar doumludur. Eserini rak'ta yazdna bakanlar onun Irak'a yerletii tahmininde bulunurlar. Trkeyi ve Trkenin dier ubelerini iyi bilen Mahmut, Arapay da ok iyi derecede bilmektedir. Bu bakmdan iyi bir eitim alm, Trke uuruna sahip alim; iyi silah kullandn belirttiine gre de asker bir kiilie sahiptir. Kagarl Mahmut, Trk illerini, obalarn ve bozkrlarn birer birer dolam, Trk dili ve kltrne ait ne bulmusa toplayp bunlar titiz bir elemeden geirerek yazya geirmitir. Kagarl Mahmut, Trk dili, Trk tarihi, Trk corafyas, Trk kltr ksacas Trklkle ilgili her konuda bir hazine deerindeki eseri Dvan Lugati't-Trk' H. 464/M. 1072 ylnda yazmaya balam iki sene zerinde altktan sonra H. 466/M. 1074'te tamamlamtr. Eser Badat'ta yazlm olup Halife Ebu'l-Kasm Abdullah bin Muhammed'l-Mukted bi-Emrillah'a 100 takdim edilmitir.103 Eser Trk dilinin Arap diliyle atba yrdn isbat ve Araplara Trke retmek gayesiyle yazlmtr. Kagarl bu eserden baka Kitabu Cevahir'n-Nahvi Lgati't-Trk adyla bir gramer kitab daha yazmsa da ne yazk ki bu eser bugne kadar elimize gememitir. Bu eser sayesinde 11. yzyl ve ncesine ait pek ok rn gnmze kadar gelmi bulunmaktadr. Dvan Lugati't-Trk'ten Alp: Yiit. "Alp yada alak olda: Yiit dman karsnda, yumuak huylu adam savata belli olur. " u parada dahi gelmitir: Alp Er Tonga ldi m yrtilur104 Isz ajun kald mu dlek in ald mu Emdi yrek

Trk: Tanr yarlayas Nuh'un olunun addr. Bu, Tanrnn Nuh olu Trk'n oullanna verdii bir addr. Nitekim Tanrnn "Hel ata ale'l-insani hn mine'd-dehr" szndeki insan kelimesi Adem anlamna gelmitir; burada yalnz, bir tek kiiyi bildirir. "Lekad halakne'lins&ne f ahseni takvim smme radednah esfele safiln. le'llezne amen ve milu's-salihati" ayetinde bulunan insan kelimesi okluu, yn bildiren bir insandr. nk mfredden bir ey karmak doru olmaz, burada da yledir Trk sz, Nuh'un olunun ad olduunda bir tek kiiyi bildirir, oullarnn ad olduunda "beer" kelimesi gibi okluk ve yn bildirir. Bu kelime mfred ve cemi yerinde kullanlr, nitekim Rum kelimesi Tanr yarlayas shak'n olu lysu, lysu'nun olu Rum'un addr, oullar da bu adla anlmtr, Trk kelimesi de byledir. Biz "Ad olarak Trk adn ulu Tanr vermitir." dedik. nk bize Kagarl Halef olu imam. eyh Hseyn, ona da bn'l-Gark denilen kimse, bni Ebe'd-Dnya demekle tannan E'-eyh Ebu Bekr el-Mfd el-Cerceraiyy 'nn ahir zaman zerine yazm olduu kita-bnda Ulu Yalavac (Peygamber)a tankla varan bir hadisi yazm; hadis yledir: "Yce Tanr 'Benim bir rdm vardr, ona Trk ad verdim, onlar douda yerletirdim. Bir ulusa kzarsam Trkleri, o ulus zerine musallat klarm.' diyor." "ite bu, Trkler iin btn insanlara kar bir stnlktr. nk, Tanr onlara ad vermeyi kendi zerine almtr: onlar yeryznn en yksek yerinde, havas en temiz lkelerinde yerletirmi ve onlara "kendi rdm" demitir. Bununla beraber Trklerde gzellik, sevimlilik, edep, bykleri arlamak, szn yerine smrmek. sadelik, nmemek, yiitlik, mertlik gibi lmeye deer. says: iyilikler grlmektedir. Nitekim u parada gelmitir: 101 Kaan korse an Trk Budun anga amng ayda Munger tegir ulugiug Mundanan keslinr "Onu Trk baylari grse, bu adam iin byklk ve ululuk yarar ve ululuk bunda kesilir." der.105 2. YUSUF HASHACB

Hayat hakknda bilgimiz hemen hemen yok denecek kadar azdr. Kendi adn yalnzca bir yerde anar: Ay Yusuf kerek szni szle koni Kereksiz szg sizle klga kora106 (Ey Yusuf, gerekli ve doru sz syle; gereksiz sz gizle, onun zarar dokunur.) Onun hayat hakknda bildiklerimiz Kutadgu Bilig mstensihleri-nin bu eser mukaddimelerinde verdikleri bilgilerden ibarettir. Bu kaytlardan anlaldna gre Yusuf Has Hacib, Balasagun'da domu, asil bir aileye mensuptur, ilmiyle, fazillederiyle, zhd ve takvasyla toplumda olduka nemli bir yere sahipti. Eserine Balasagun'da balam daha sonra Kagar'a giderek tamamlam, Tavga Bura Hann huzurunda okumutur. Hkmdar, airin kalem kudretini grp takdir ederek ona has hacib unvann vermitir. Bu sebeple Yusuf Has Hacib adn almtr. Yusuf Has Hacib, eserini 18 ayda, H. 462 (M. 1069/1070) tarihinde tamamlamtr. Eserini 50 yalarnda yazmaya baladna gre M. 1019 ylla-nnda doduu tahmin edilir. lm hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Kutadgu Bilig'deki kut (saadet, devlet, ikbal)'u temsil eden Ay Told ile uku (akl)'u temsil eden gdlmi'in ahsnda aslnda airin kendin tasvir ettii dnlmektedir. Buna gre Yusuf Has Hacib, inanm bir Mslmandr. Devrinin en geni manada air, alim ve mtfekkiridir.107 Kutadgu Bilig, isminden de anlalaca gibi (kut-ad-gu bil-ig) insana iki dnyada da mutlu olabilecei doru yolu gstermek amacyla yazlmtr. e ie kavramlar olan insan, toplum, devlet lsnn birbirleriyle ilikilerinde gerekli olan zihniyet, bilgi ve ne olduu ve bunlarn ne ekilde elde edilecei, nasl kullanlaca vb. hususlar zerinde durmaktadr. Btn bunlar drt sembolik ahsla anlatlmaktadr. Eserde Kn Togd adl hkmdar kanun ve adeleti. Ay Togd adl vezir saadeti. Ay Toldi'nn olu gdilmi akl ve ilmi, Odgurm adl zahid ise hayatn sonunu simgelemektedir.

102 Eser mesnevinazm biimiyle ve aruzun fa'ln/fa'ln/fa'l kalbyla yazlm olup 6645 beyitten ibarettir. Kutadgu Bilig'in bu gn iin bilinen nshas vardr: Biri Viyana, biri Kahire biri de Taridstam'n Fersana ehir kitaplnda bulunmaktadr. Viyana nshas Uygur harfli, dierleri ise Arap harfleriyle yazlmtr. Gnmz Tarifesiyle bu eserden birka rnek vermeye alalm: HKMDARIN AY TOLDrYA SORUU Hkmdar tekrar dedi: "Szn ne kadar tayda ve ne kadar zaran vardr; bana izah et." AY TOLDPNIN HKMDARA CEVABI Ay Told dedi: "Szn faydas byktr; sz yerinde kullanlrsa kulu ykseltir. Sz sayesinde kara yerdeki mavi ge ykselir ve ba keye geenlerden olur. Eer dil sz sylemesin! bilmezse, mavi gkte olan yere indirir." HKMDARIN AY TOLDPYA SORUU Hkmdar yine dedi: "Sz ne zaman ok ve ne zaman az addedilir? Bunu da bana izah et." AY TOLDPNIN HKMDARA CEVABI Ay Told dedi: "Fazla sz, sormadan sylenip, insan usandran szdr. Az sz ise, sorulduu zaman sylenen ve bir ihtiyac karlayan szdr. Dilini gzel szle ssleyen ve onun yzn aan air bu vadide yle bir sz sylemitir: Sz gzel ve iyice dnerek syle; ancak sorulduu zaman syle ve ksa kes. ok dinle, fakat az konu; sz akl ile syle ve bilgi ile ssle." HKMDARIN AY TOLDPYA SORUU Hkmdar dedi: "Bu sz de anladm; bir sorum daha var, onu da saklama syle. Szn dorusunu kimden dinlemeli ve sz kime sylemeli; bunu bana anlat." AY TOLDPNIN HKMDARA CEVABI

Ay Told dedi: "Sz bilenden dinlemeli ve sonra bilmeyene sylemelidir. Gerekli sz byklerden dinlemeli ve ona gre hareket etmeleri iin kklere sylemelidir. 103 ok dinlemeli, fakat sz birer birer sylemeli; bilgili, hakm bana byle dedi. ok sylemekle insan alim olmaz; ok dinlemekle alim ba keyi bulur. nsan, dilsiz de olsa, bilgili olabilir; fakat sar olursa, bilgiyi elde edemez." 3. EDiB AHMED YKNEK Hayat, kiilii ve almalar hakknda geni bilgiye sahip deiliz. Bildiklerimiz Eserinde kendi anlattklaryla ve bu esere sonradan bakalarnn yapt ilavelerle snrldr. Bu ilavelerde verilen bilgiler genellikle efsanevi bir zellik gstermektedir. Bu da Edip Ahmet'in halk tarafindan ok yceltildiini lmnden sonra da efsaneletiini gstermektedir. Hakknda eksik ama en doru bilgiyi yine kendisi vermekte ve eserinin bir yerinde yle demektedir "Adm Edip Ahmet, szm edep ve doruluktur. Bu kitab ben gidince szm kalsn diye yazdm. Bunu okursan bana dua etmeyi unutma!" Edip Ahmet'in elimize gemi olan tek eseri Atabet'l Hakayk'tr. Atabet'l Hakayk, hakikatlerin eii anlamna gelmektedir. 12. yzylda Trkistan'da yazlmtr. Bu eser de Kutadgu Bilig gibi eitici bir eserdir. Eserde dindarln faziletleri, ilmin nemi, nefs terbiyesi, cmertlik, tevazu, kibir... gibi kavramlar zerinde durulmu okuyucu iyi ve gzel olana tevik edilmitir. Grlyor ki, slamiyetin Trkler tarafindan kabul edilmesinden sonra ok sayda dini ve ahlak eser yazlmtr. Kutadgu Bilig ve Atabet'l Hakayk bu eserlerden yanlzca iki tanesidir. Karahanh Trkesi (Dou Trkesi) le yazlm olan Atabet'l Hakayk 14 blm halinde dzenlenmitir; Eserin tamam 484 msra tutarndadr. Eserin nazm birimi drtlktr. Sadece giri blm beyitlerle yazlmtr.

Atabet'l Hakayk da Kutadgu Bilig gibi aruz vezninin fauln/ fauln/ fauln/ faul kalbyla yazlmtr. Ancak nazm birimi beyit deil drtlktr. Eitici- retici bir eser olan Atabet'l Hakayk'ta da Trk gelenekleri ve dini inanlar zerinde durulmutur. Nitekim aada okuyacanz drtlklerde, doruluun nemi ve konuma adab anlatlmaktadr. nsann hemen benimsemesi gereken bu gzel zellikler ve davranlar Trk geleneklerinde de vardr. Ataszlerimizde de bu kavramlar vurgulanmtr. "Az sz erin ykdr, ok sz hayvan ykdr." "iki dinle bir syle." "Boun sesi ok kar." "Olgun baak bam eer." "El yaras geer, dil yaras gemez." Daha pek ok ataszmzde konuma adab ve doruluk dile getirilmitir. 104 "Yalancnn mumu yatsya kadar yanar." "Ok gibi doru ol. " "Doruluk hazinedir." "Kimseye dorudan yar. yalandan yarar gelmez-" Gibi ataszlerimizde de doruluun bir baka boyutu anlatlmaktadr. Edip Ahmet de bu hasletlerin toplumumuzca kiide teden beri aranan bir hal olduunu vurgulamakta, ataszlerimize konu olduunu belirtmektedir. "Bu sz eskiden sylenmi bir meseledir." Ahmed Edib'in Atabet'l-Hakayk adl eserinden gnmz Trkesiyle birka rnek vermeye alalm: Dinle, bilgili ne diyor: Edeplerin ba dili gzetmektir;

Dilini muhafaza altnda tut, diin krlmasn; Eer muhafaza altndan karsa, diini krar. Boboaz adam, akll olur mu? Bu boboazlk ve az geveklii ok baslar yedi. insan dili ile kzdrma; bil ki, ok yaras kapanr, Fakat dilin at yara kapanmaz. Sefih adamn dili, kendi bann dmandr; Birok adamlarn kan dilleri yznden dkld. ok konuanlar arasnda piman olan oktur, Dilini muhafaza altnda bulunduranlardan piman olan kim var? Yalan syleyen adamdan uzak dr, ka; Sen mrn doruluk ile geir. Azn ve dilin ziyneti doru szdr; Sz doru syle dilini ssle. Doru sz, bal ve yalan sz, soan gibidir; Soan yeyip, az adlandrma; bal ye. Yalan sz, hastalk ve doru sz, ifa gibidir; Bu sz eskiden sylenmi bir meseldir. Doru ol, doruluk yap ve adn doruya ksn; insanlar seni doru olarak bilsinler; Erilii brakp, doruluk libasn giy, Elbiselerin en iyisi, doruluk libasdr.108 105 4.AHMETYESEV Tasavvufi dncenin Trk dnyasna yaylmasnda Anadolu'nun Trklemesinde ve Dini Tasavvufi Trk Edebiyatnn balamasnda en ok hizmeti geen ve Trk dnce tarihinde nemli bir yeri olan byk bir Trk mutasavvfdr. Ahmet Yesev 11. yzyln sonlarnda Bat Trkistan'n Sayram kasabasnda domu ve 1166'da Yesi ehrinde lmtr.

Trk dnyasnda ilk hoca olarak da tannan Hoca Ahmet Yesev hayatnn sonuna kadar islam tasavvufnun hizmetinde oldu. Yesevye tarikatn kurarak pek ok talebe yetitirdi. Bu mridlerin bir ksm eitli sebeplerle Anadolu'ya geldiler ve Anadolu'nun her tarafna daldlar. Horasan zerinden geldikleri iin bunlar Horasan Erenleri olarak tanndlar. Yesevye tarikat Anadolu'ya da uzanm oldu ve eitli kollara ayrld. Bu tarikatlar Anadolu halknn manevyatnda ok etkili oldu. Adeta Anadolu yeniden ve kesin olarak fethedildi. Ahmet Yesev'nin iirleri(hikmetleri) Dvan- Hikmet adyla bir araya getirilmitir. Hikmetlerde slamiyetin ve tasavvufi dncenin esaslar, gzel ahlak, kyamet halleri gibi konular zerinde durulmu, peygamberlerin mucizeleri ve evliyalarn menkbeleri anlatlmtr. Ahmet Yesev'nin hikmetlerden baka bir de Fakr-nam adl baka bir eseri daha vardr. Bu eser de tamamiyle didaktik mahiyettedir, zellikle bu eser, tasavvufun temelini tekil eden drt kap krk makam en gzel bir ekilde anlatmaktadr. Ayrca onun en nemli eseri de yetitirdii talebeleridir. Ahmet Yesev 13. yzyldan itibaren Anadolu sahasnda gelimeye balayan Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Trkistan'da ilk rneini vermitir. Ahmet Yesev Trkistan'da yaad ve orada ld. Ama talebeleri onun dncelerini Anadolu'ya tadlar. Horasan zerinden Anadolu'ya gelen bu talebelere Horasan Erenleri de diyoruz. Trk dnce tarihinde ve Trk edebiyatnda ayr bir yeri olan slam tasavvufnu Anadolu halkna anlatan ve sevdiren Ahmet Yesev'nin talebeleri olmutur. Hoca Ahmed Yesev'nin Divan- Hikmet'inden Gnmz Trkesiyle birka rnek vermeye alalm: 1. Akn kld eyda beni,

Cmle alem bildi beni, Kaygm sensin dn gn, Bana sen gereksin sen.

106 2. Gzm utan seni grdm, Hep gnl sema verdim, Akraba terkini kldm, Bana sen gereksin sen. 3. Sylesem ben dilimdesin, Gzlesem ben gzmdesin, Gnlmde hem canandasn, Bana sen gereksin sen. 4. Feda olsun sana canm, Dker olsan benim kanan, Ben kulunum sen sultanm, Bana sen gereksin sen. 5. Gillere dnya gerek, Akitlere ukba gerek, Vaizlere minber gerek, Bana sen gereksin sen. 6. Cennete girem cevlan klam, Ne hrlara nazar klam, Onu bunu ben klam, Bana sen gereksin sen. 7. Hace Ahmed'dr benim adm, Dn gn yanar odum, la cihanda midim, Bana sen gereksin sen.

5. SLEYMAN HAKM ATA Ahmet Yesev'nin Trkler arasnda en tannm nc halifesi Sleyman Hakim Ata'dr.1" O, ibret veren hikmetli szleriyle tannan bir Trk sufisidir. Halifeleri ve menkabeleri hakknda da etrafl bilgiye sahibiz. Halam Ata Harezm blgesinde halk iradla grevliydi. Bu grevinde epeyce bir sre kald. Dier halifelerden nce ld ise de tarikate mensup mridlerin byk bir ounluu onun etrafnda topland. Ei gelenee gre Hkmdar Bura Hann kz Anber Ana idi. Rivayete gre H. 852 (M. 1186-87)de vefat etti, Akkurgan'da defnedildi. 107 Sleyman Halam Ata, Hatun Ata Menkabesi adn tayan bir menkabeler kitab sayesinde Kuzey Trkleri arasnda asrlardan beri yaaya gelmitir. Menkabeye gre Sleyman Hakim Ata ocukluunda okula giderken baka ocuklar gibi Kur'an' boynuna asmaz, eliyle alttan tutup hrmetle bann stnde gtrrd. Okuldan kncca da yzn okula, arkasn eve verip dnerdi. Bir gn Hoca Ahmed Yesev mescid eiinde otururken bu hali grd, houna gitti. Hoca'nn ve anasnn rzasyla Sleyman' Kur'an okutmak iin yanna ald. On be yana geldikten sonra, Hoca'ya mrid oldu. Bir gn Hzr Aleyhisselam, Hoca'ya misafir gelmiti. Hoca yemek piirmee bir miktar odun getirmek iin ocuklar yollad. Odunlar gelirken mthi bir yamur balad. Gelen odunlar hep slakt. Yalnz Sleyman, elbisesini karp odunlar sard iin onun getirdikleri kuru idi. O sayede dier odunlar da yand. Hzr Aleyhisselam odunlarnn neden kuru kaldn Sleyman'a sordu. O da sebebini anlatt. Hzr bunu pek beendi ve ocua: "Bundan sonra adn Halam olsun." dedi. Sonra mbarek tkrnden azna brakt. Sleyman'n ii nur doldu. Hzr, "Haydi durma, feyz izhar et!" dedi. Hakm Ata, o andan itibaren birtakm hikmetler, manzumeler sylemee balad.

Kurban bayramnda birgn Hoca Ahmed Yesev'nin tekkesinde 99. 000 eyh hep hazrd. Hoca imam oldu, namaza baladlar. Sanda Hakm Ata, solunda Sf Muhammed Danimend vard. Namaz esnasnda Hoca'dan bir ses kt. Cemaat "imamn abdesti bozuldu." diye imama icabetten vaz getiler; lakin Hoca aldrmad. Namaza devam etti. Hakm Ata tereddt etmeksizin ona uydu. Sf Muhammed de Hakm Ata'ya bakarak devam etti. Nihayet selam verildikten sonra Hoca dedi ki: "Ben bunu sizin suluktaki mertebenizi anlamak iin mahsus yaptm. Yoksa o ses benden deil; belime soktuum aa parasndan kt; anlald ki benim bir tek mridim, bir de yarm mridim kemale gelmi; dierleri hep nadanm." Bunun uzerine Hakm Ata'ya emretti: "Yarn seher vakti sana bir deve gelecek, ona bin, nerede durursa inecein yer orasdr." dedi. Ertesi sabah seher vakti Hakm Ata, gelen deveye binip salverdi. Deve, Trkistan'dan douya doru yrd. Horasan ehrinin batsnda B-neva Arkas denen yere geldi, durdu. O kadar zorladlar, kalkmad, bard; bundan dolay o yere Bakrgan dediler. Deve durunca Hakm Ata indi. Oras Bura Hann at srsnn otlad bir yerdi. Ylkclar (at srcleri) onu buradan kovmak istediler. "Ben derviim, bir yere gitmem!" dedi. Sonra ellerindeki, at srdkleri deyneklerle hcum ettiler. Hakm Ata oradaki aalara: 108 "Bunlar ttn!" diye emretti. Aalar n smsk yakaladlar, dier ikisi kaarak olup biteni Bura Hana anlattlar. Han, bu habere pek memnun oldu: " gndr burnuma erenler kokusu geliyordu. Demek memleketimizde bir er peyda oldu!" dedi. i aratrmak iin Abdullah Sadr diye birini gnderdi. Abdullah Sadr, gelen dervie kim olduunu ve ne istediini sordu. Yesev mridlerinden Hakm Sleyman olduunu anlad. Ylkclarn niye aata kaldklarnn hakikatin sezince, aalardan

"Byle yapan byle olur!" sadas geldi. Bu derviin yksekliine inanan Abdullah Sadr, dnp Hana haber verdi. Bura Han bu derviin rzasn celb iin Anber ad ok gzel bir kzn ona verdi; ayrca da birok deve, koyun, at gnderdi. Hakm Ata bunlar kabul etti. Bakrgan adl o yeri kendisine menzil yapt. Bura Han ve btn vezirleri ona mrid ve mu'tekid idiler hakm Atann hreti drt tarafa yayld. Hakm Atann Anber Anadan ocuu oldu: Muhammed Hoca, Asgar Hoca, Hubb Hoca. Bunlardan ilk ikisini Carullah Allame eyh adl pek mehur bir alimden ders okumak zere Harezm'e gnderdi. Onlar orada birok kerametler gstererek, etraflarna yzlerce mrid topladlar. En k olan Hubb Hocaya gelince bu her gn atna binip dalarda, krlarda dolar, geyik avlar ve onlar babasna getirirdi; bununla beraber Hakm Ata, bu kk olunun manen ne kadar yksek bir mertebeye eritiini hi bilmiyordu. Birgn garip bir vesile ile bu ynn anlad: Ata'nn Cunuk vilayetinin Taradigan kasabasndan eyh Sa'at adl bir mridi vard. Ata onu ard, o dakikada koup geldi. Biraz sonra Hubb hocay da ard. Biraz ge geldi ve babasna adeti zere bir geyik getirdi. Olunun hemen gelmeyii cann skmt. Bunu anlayan Hubb Hoca, gecikmesinin sebebini anlatt: "Muhit-denizi'ndeki iki gemi batyordu, benden yardm istediler, onlarla megul olduum iin ge kaldm." dedi. Babas buna inanmad. "Eer inanmazsanz, tamam be ay sonra buraya on bin altun krane getirecekler, o zaman grrsnz!" cevabn verdi. Hakikaten de yle oldu; paray getiren adamlarn hepsi, Hubb Hocaya mrid oldular. Sleyman Hakm Ata olunun vefatna ok zld, onun derdiyle bir ok hikmetler syledi. Kendisi de vefat ettikten sonra Amuderya nehri tat, Bakrgan ehrini su bast, Hakm Atann trbesi stnden krk yl su akt. Sonra sular ekildi; fakat trbenin nerede olduunu kimse

bilmedi. Nihayet Hakm Atann manev iaretiyle Celaleddin Hoca adl biri onun merkadini buldu, stne al imaret yapt. Her taraftan ziyarete kotular. 109 Sleyman Hakim Ata'nn Bakrgan Kitabi'ndan birka rnek vermeye alalm. Hakk'dan nida sylendi "Ar'a kadem bas" dedi (M. /34) Hakk yadn koymad dilinden mdam dedi ya (H. /105) Korkar msn Tanr'dan yaman gnah ilerden Grn Huda'nn iini, mihman eder Resul'un Grmek iin ddarn, Hazretine seslendi ya Asilerin ii dvar, anda gremez ddar Azab klacak Cebbar yeri Cehennem dedi ya Ferman gnderdi Settar: "naln karma zinhar Naln ile ayak bas, tozun kalsn" dedi ya Resul dedi: ya Settar, Rahm klc Gaffar Ol Ugan'yn heybet ile hkm klacak Ebedi baki ol gan 'im kendi kalacak M'min kullar inliyor Hakk yadm koyar m Gece gndz Rabbm senasn syleyip hergiz duyar m Korkuyorlar Tamu atei heybetinden midim var La- teknate rahmetinden Rahmetullah adlandrlan Trbesi'nden Bulur muyum ya Rab seni dilesem ben Ya Rab! sen affet ben asinin gnahn Buyurup ver bana ahiretin penahn 110 Trk kltr dnyasnn en nemli, en deerli ve bata gelen aheseri hi phesiz Dede Korkut Kitabdr. Fuat Kprl'nn ifadesiyle syleyecek olursak: "Trk edebiyatn terazinin bir kefesine, Dede Korkut Kitabn br kefesine koyarsak, sonuncusu ar basar." Eserin orijinal ad Kitab-Dede KorkudAla lis&n- Ta'ife-i Ouzan adn tamaktadr.

Kitaba adn veren Dede Korkut'un hayat hakknda hemen hemen hibir bilgiye sahip deiliz. Dede Korkut Kitabi'nn giri ksmndan ve hikayelerden elde edebildiimiz bilgilere gre Ouzlarn Bayat boyundan olup 600 yl kadar mr srm bir Trk bilge tipidir. Bugn Trk dnyasnn deiik corafyalarnda mezarlar (makam, trbe vs.) bulunan Dede Korkut'un ad btn hikayelerde 73 defa yer almaktadr. Hikayelerin kimisinde yalnzca ad olarak geerken, kiminde de hikayenin sonunda gelip boy boylar, soy soylar, nc hikayede ise bizzat kahraman olarak yer alr. Dede Korkut Hikayelerinin bugn iin bilinen iki nshas bulunmaktadr. Bir sylenti halinde olmak zere sayn Mertol Tulum'un bulup zerinde alt ifade edilen nc bir nshadan bahsedilirse de bugne kadar herhangi bir yayn yaplmad iin bu nsha iin bir ey syleyemiyoruz. Dede Korkut Hikayelerinin birinci nshas Almanya'nn Dresden ehri Kral Ktphanesinde bulunmaktadr. Eser ilk defa Javop Reyke (1716-1774)'nin dikkatini ekmi, ancak konunun uzman olmadndan ehzade Korkud ile ilgili bir yazma olarak kaytlara geirmitir. 19. yzyln balarnda ayn ktphanedeki yazmalar dzenleyen H. O. Fleischer eseri bilim alemine tantmtr. Eser bilim alemine gerek anlamyla 1815 ylnda Heinrich Friedrich von Diez tarafndan tantlm. Tepegz hikayesini de Almancaya evirmitir. Bu nsnada 12 hikaye bulunmaktadr. Dede Korkut Hikayelerinin ikinci nshas Vatikan Cumhuriyetinde Vatikan Ktphanesi'nde bulunmaktadr. Ettore Rossi 1950 ylnda bu nshay ilim alemine tantt. 15. yzylda istinsah edildii anlalan bu nshada 6 hikaye yer almaktadr. Dresden nshas gibi bunun da ayn nshadan istinsah edildii tahmin edilmektedir. Eser zerinde yabanc bilim adamlarnn yann Muharrem Ergin, Orhan Saik Gkyay, Saim Sakaolu vd. bilim adamlarmz da almlardr. Dede Korkut Kitab'nin mukaddime ksmndan bir blm:

Bismillahirrahmanirrahim Resul aleyhisselam zamanna yakn Bayat boyundan Korkut Ata derler bir er ortaya kt. Ne derse oturdu. Gaipten trl haberler sylerdi. Hak Taala onun gnlne ilham ederdi. 111 Korkut Ata syledi: Ahir yananda hanlk tekrar Kay'ya geecek. Kimse ellerinden almayacak, ahir yanan olup kyamet kopuncaya kadar. Bu dedii Osman neslidir, iste urup gidiyor. Ve daha nice buna benzer sz syledi. Korkut Ata Ouz, kavminin mkln hallederdi. Her ne i olsa Korkut Ataya danmaynca yapmazlard. Her ne ki buyursa kabul ederlerdi. Szn tutup tamam ederlerdi. Dede Korkut sylemi: Allah Allah demeyince iler dzelmez, kadir Tanr vermeyince er zenginlemez. Ezelden yazlmasa kul bana kaza gelmez, ecel vakti ermeyince kimse lmez. len adam dirilmez, kan can geri gelmez. Bir yiidin kara da yumrusunca mal olsa yar, toplar, talep eyler, nasibindenfazlasn yiyemez. Grldeyip sular tasa deniz dalmaz. Kibirlilik eyleyeni Tanr sevmez, gnln yce tutan erde devlet olmaz. El olunu beslemekle oul olmaz, byynce brakr gider, grdm demez. Kl tepecik olmaz, gveyi oul olmaz. Kara eek bana gem vursan katr olmaz, hizmetiye elbise giydirsen hanm olmaz. Lapa lapa karlar yasa yaza kalmaz, yapal yeil imen gze kalmaz. Eski pamuk bez olmaz, eski dman dost olmaz. Kara ko ata kymaynca yol alnmaz, er meydanna kymaynca ad kmaz- Kz anadan grmeyince t almaz, oul babadan grmeyince sofra ekmez. Oul babann yerine yetienidir, iki gznn biridir. Devletli oul olsa ocann korudur. Oul da neylesin baba lp mal kalmasa. Baba malndan -ne fayda bata devlet olmasa. Devletsiz errinden Allah saklasn hanm sizi! Dede Korkut bir daha sylemi: sert yrrken cins bir ata namert yiit binemez, binince binmese daha iyi. Calip keser z. klc namertler alnca almasa daha iyi. alabilen yiide ok ile kltan bir omak daha iyi. Misafiri gelmeyen kara evler yklsa daha iyi. Atn yemedii ac

otlar bilince bilmese daha iyi. nsann imedii ac sular sznca szmasa daha iyi. Baba adn yrtmeyen hayrat oul baba belinden inince inmese daha iyi, ana rahmine dnce dogmasa daha iyi. Baba adn yrtnce devletli oul daha iyi. Yalan sz bu dnyada olunca olmasa daha iyi. Gereklerin otuz on yam doldursa daha iyi. otuz on yanz dolsun. Hak size ktlk getirmesin, devletiniz devaml olsun hanm hey! Dede Korkut bir daha sylemi, grelim hanm ne sylemi: gittikte yerin otlaklarn geyik bilir. Yeermi yerlerin imenlerini yaban eei bilir. Ayr ayr yollarn izini deve bilir. Yedi dere kokularn tilki bilir. Geceleyin kervan gtn ayr kuu bilir... Erin arn hafifini at bilir. Ar yklerin zahmetini katr bilir. Nerede szlar var ise eken bilir. Gafil ban arsn beyni bilir. Kolca kopuz ykselti, elden ele, beyden beye ozan gezer. Erin cmerdini, erin cimrisini ozan bilir. Karsnzda calip syleyen ozan olsun. Azp gelen kazay Tanr savsn hanm hey!". GENCEL! NZAM ran sahasnda, dnya apnda n kazanm mmtaz bir ahsiyettir. Mesnev biiminin mucitlerinden saylan Nizam, gerek adalar ve gerekse kendinden sonra gelenler tarafndan vlmtr. Bu eref belki de hi kimseye nasip olmamtr. Nizam hakknda pek ok eser yazlmakla birlikte onun gerek kimlii tam olarak ortaya konulabilmi deildir. Nizam, Genceli'dir. Orada doup bym, orada kemale ermi ve orada vefat etmitir. Hatta Gence'den dar kmamtr da denilebilir. Ancak baz tezkireciler onun Kum'da doup bydn, sonradan Gence'ye gittiini kaydederlerse de bu dncenin gerekle hibir ilgisi yoktur. Ne tarihiler, ne de tezkireciler Nizam'nin doum tarihini kesin olarak gsterebiliyorlar. Yalnz Hamsesinm birinci blm olan Mahzen-i Esrarn baz beyitlerinden ve dier eserlerindeki kaytlardan onun 533 (M. 1138/1139) ile 540 (M. 1145/1146) arasnda bir zamanda doduu tahmin edilmektedir.

airin esas ad lyas. Nizam ise mahlasdr. Babasnn ad Yusuftur. Nizam'nin lm tarihi de kesin olarak bilinmemektedir. 599 (M. 1202/1203) ile 602 (M. 1205/1206) arasnda vefat ettii sanlmaktadr. Kabri Gence'dedir. Kabri, Gence'nin Ruslar tarafndan igaline kadar bir ziyaret mahalli idi. galden sonra kabir harap bir hal ald. Bu duruma zlen Azerbaycan'n baz kadirinas ahsiyetleri Kabri Gence ehir merkezine tayp ona layk bir merkad yaptlar. Nizam, henz ocuk denecek yata anne ve babasn kaybetmesine ramen mkemmel denilebilecek seviyede bir eitim almtr. Zamann bilimlerini renmekten baka gen denilebilecek yata Arapa renmi, edebi kltrn de gelitirmitir. Bu arada seyr sulukunu tamamlayarak kendini bsbtn hikmet ve ilahiyata vermitir, rfan ve riyazattaki ald mertebeden dolay ona eyh Nizam de denilmitir. Takva sahibi snn bir mslman olmakla birlikte ran geleneklerine de sk skya baldr. Nizam'nin airlik kudreti olduka yksektir. Avfi Kazvin, Devletah, Alegede mellifi gibi tezkire sahipleri ve Hafz, Can gibi byk stadlar onu gelmi gemi btn iran airlerine tercih ederler. Onun karsna Sad ve Firdevs'yi karabiliyorlar. 113 Nizam, sanatn her alannda staddr. Bilhassa didaktik ve lirik trlerde en nadide, en mkemmel rnekleri vermitir. Tebih ve istiareleri parlak, manzum ve nkteleri orijinaldir. Mbalaann eitli misallerini o da vermise de bunlar souk deildir. Zevkle okunan eylerdir. Eserlerinden ekil, mana ve gzellik birbiriyle yar eder. iran edebiyatnn en byk temsilcilerinden saylan Molla Cam gibi bir ahs dahi Nizam'nin eserleri karsnda aciziyetini aka ifade etmekten kanmamtr. Cam, hamse'ye yazd erhin sonunda u itirafta bulunur; "Nizam'nin 350 beytini hatmedemedim. Kyamette onu bulacam ve o beyitlerin hailim rica edeceim." Hamsesim pek ok taklit eden olmutur. Nizam'nin etkisi Mevlana'dan balayarak Ahmet Paa, Ziya Paa hatta Yahya Kemal'e kadar devam eder.

Nizam'nin en nl eseri Hamse'dii. Bu eser be kitaptan olumaktadr. Bunlar yazl tarihleri itibariyle unlardr: Mahzen'l-Esrar, Husrev rn, Leyla v Mecnun, skendemame, Heft Peyker. Nizam'nin Hamse''den baka kbalname adl bir eseri daha vardr. Bir de tezkireler Dvan'dan bahsediyorlarsa da bu eser imdiye kadar bulunamamtr.115 Genceli Nizami'nin mehur eseri Husrev rn'inden bir rnek vermeye alalm: rn'in Gzelliini Tavsif ite bu ocuk, peri gibi bir kzdr, peri ne demek sanki bir ay paras! Pee altnda bir tacidar... Genlii bir mehtap gibi, parlak, gzleri abhayat gibi siyah!... Endam gmten bir hurma aac: ki kisu da, o aacn stnde hurma toplayan iki zenci.. Onun tatl szlerini hatrlad andan itibaren hurmann az tatlanmtr. Nur gibi inci dileriyle sedefi snk brakm ve sedef dn olarak ondan berraklk almtr. eker dudaklar hakik kadar renkli.. O kisular bir kement gibi bklm bklm. Bunlarn bklm le gnlleri takatsiz brakm.ve onlar gzel yz zerine dkm.. Onun mis kokulu salarna temas eden rzgar, nergis'in gzn hasta drmtr. Kendi gzlerini kendine afsuncu yapm ve bu afsunla kem gzn azn balam. Bir bakla gnllerdeki atei alevlendirir, bir szle akllar ileden karr. Mtebessim dudaklar tuzludur, tuz tatl deildir amma onun ki tatldr. Dersin ki burun, gmten bir kltr ve o kl bir elmay ortadan ikiye blmtr. Onun ay yznden ne kadar yrekler harap olmutur. Ayda leke vardr, fakat onun yznde asla... 114 Gzelliinin panitsna gelmi etrafinda nice pervaneler grrsn, fakat onun rcayndan kimsede yanna sokulmaya cesaret gremezsin. Sabah rzgar, onun sandan ve yznden bir kaftan'a brnmtr ki bazen siyah kokum, bazen beyaz kunduz satar. Her gamzesine bir iveyi e etmitir. enesi bir elma, ene alt ise bir turuntur. Yznn gzellii, btn letafet ve panitsyle yldzlar, snk brakm, aya ve gnee hali le "Hele u miskinlere bok!"

demitir... Lal dudaklar bu-seye cevap vermez, zira onlar aarsa inci dkerler. Ahu, o gzel gerdann onun gerdan karsnda deersiz grm ve onun eteini gzya le slatmtr. O dilber, sihirli baklar ile, aslanlar yere vuran nice kahramanlar titretmi ve baygn drmtr. Yzlerce aslan hsran ateinde yakm, onlardan biri olsun, onun bir iltifatna nail olmamtr. Bir gecede, yzden fazla insan onu ryada grr de kimse o gnei gece gremez. Eer kendi gzn ahunun gzne kyas ederse ahuda saysz kusur bulur. Onun nergis gzlerine hasetlerinden rem pazarnda iek satanlar, telaa dmlerdir. Onun hilal kalarn grp de can vermeyen bir kimse yoktur. Mecnun, onu hayaline getirince hayrette kalm, Leyla, onun gzellii karsnda parmak srmtr. Halk ldrmek iin ferman yazmak istese, on parma dinde on kalemdir. Ay. onun gzelii karsnda kendisini siyah bir "ben" farzetmi, gece, onun beninden siyahln ne demek olduunu renmitir. Kulaklarndan ve gerdanndan inciler tayor.. Can feda yle inci satcya.. Bir sz ve gnl eken bin cilve.. Bir dudak ve yz, bin eker gibi buse.. Zlfnn ucu naz ve ive ile dolu.. Dudaklar yakut, diler inci.. O yakutlarda, o eker gl incilerde ne kadar aklarn devasn gizlemitir. Akl, onun ay yz iin ileden km, gnl ve can onun siyah zlfune kurban olmutur. Hner, onun nezih varlna meftun olmu, amber onun topran "klesini" diye yazmtr. Yz nesrin, kokusu da nesrini Duda rn, ad da rn! eker szl dilberler, ona "Bal dudakl" derler ve onu Mehin Bn'nn velaht tanrlar. O diyarn birer emra's saylan btn gzeller, onun hizmetine girmi, yine ay yzl yetmi asilzade onun etrafinda birer pervane olmutur. yle ki, her biri gzellikte can can katar, dilberlikte cihana meydan okur. Hepsi de kadeh ile, saz ile donatlmtr, bir ay gibi menzilden menzile salnrlar. Bazen siyah salarn, ay yzlerine dkp temaaya karlar, bazen gl bahelerinde serpilip arap ierler. Yzlerinde peeleri yoktur, zira kem gz onlara yol bulamaz,

Gzellikten yana cihanda bir eleri gsterilemez. Dnyada zevk ve sefadan baka bir ey bilmezler. Fakat cenk zaman olunca, o kahramanlar, aslann penesini krarlar; filin diini skerler. Hcumlar ile 115 kainat yakarlar, baklarndaki oklar ve yldzlar delerler. Her ne kadar Cennetin hurisi mehur ise de, o havali de bir Cennet ve gzelleri birer huridir. O lkenin sahibi olan Mehinban'nun ite byle bir debdebe ve darat vardr.1'6 8. AL R NEVA (1441-1501) Orta Asya Trk edebiyatn en yksek noktaya ulatran air Ali r Neva''dir. Ali r Neva', 1441 ylnda Herat ehrinde dodu. Babas Kikine Bahadr veya Kikine Bahsi diye anlan Gyaseddin Kikine'dir. Bu zat Timur Oullarnn hizmetinde bulunmu, ancak memleketinde kan kargaadan dolay yurdundan uzaklaarak Irak'a gitmitir. Bu yzden Ali r Neva''nin ilk genlik hayat yurdundan uzakta gemitir. Ali r Neva' babasnn lmnden sonra Ebu'l-Kasm Babr'n himayesini grm iyi bir eitim almtr. Mehed, Semerkand gibi devrin byk medreselerinde ilim tahsil etmitir. Asl byk hayat, ocukluk ve okul arkada Horasan Hkmdar Hseyn Baykara'nn yannda veya hizmetinde gemitir. Nihayet 1501'de de Herat'ta vefat etmitir. Ali r Neva', Hseyn Baykara ile tam bir ibirlii yaparak Trk ilim ve edebiyatna ok parlak, geni ve uzun tesirli bir edeb dnem yaatmtr. ran, Horasan, Maverannehir gibi pek ok merkezden ilim ve sanat adamlar bunlarn etrafnda Herat'ta toplanmtr. Herat bunlar sayesinde bir kltr merkezi durumuna geldi. Ali r Neva', sre olduu kadar resim ve musikiye de ilgi duyuyordu. Devrinde Ali r Neva' gibi iir sylemek bir gelenek halini ald. Neva' ayn zamanda samim bir milliyeti ve Trkeci olarak milletinin diline ve kltrne kkl hizmette bulundu. Arap ve Fars dillerini

ana dili gibi biliyor ancak Trke syleyiin btn esaslarna sadk kalyordu. Neva' dili denilebilecek kuvvetli ve mill bir iir dili meydana getirdi. Trk edebiyatna otuzdan fazla eser kazandran Neva''nin eserlerinden bazlar unlardr: Divanlar (Drd Trke, biri Farsa), Muhakemet'l-Lugateyn, Hamse (Be mesnevi geleneine altncy da eklemitir: Hayret'l-Ebrar, Ferhad irin. Leyl v Mecnun, Seb'a-i Seyyare, Sedd-i Iskenderi, Usan't-Tayr), Mecalis'n-Nefis. Mzn'l-Evz/an, Nesa'im'lMahabbe... GAZEL Yardn ayru knl mlki-durur sultan yok Mlk kim sultan yok cismi-durur kim can yok Cisindin canszrni hasl iy mselmanlar kim ol Bir kara toprak dikdr kim gl reyhan yok 116 Bir kara toprak kim yokdur gl reyhan ana Ol karangu kie dikdr kim mehi taban yok Ol karangu kie kim yokdur meh-i taban ana Zulmetdr kim ann ser-eme-i hayvan yok Zulmeti kim eme-i hayvan ann bolmagay Duzahdr kim yomda Ravza-i Rdvan yok Duzah kim Ravza-i Rdvandn olgay na-md Bir humartdr kim anda mestlik imkan yok Ey Neva 't bar ana mundak ukubetler ki bar Hecrdin derdi v lkin vasidn dermOti yok1" Gazel Gamzeng ol sayyad kim glsen ara aram bar Hal birle zlfdin hem danesi hem dam bar Hattnn nev-reste cennet sebzesi dik haleti Kaddnng nev-res nihali mr dik endam bar Serv ze gl bitmedi hergiz kan ol uh kim Serv-i ra 'na dik kod zre anz- gl-fam bar Pare pare barm zre tnmasa tang yok kngl u 'lening ahker zre bir dem kaan aram bar Vasi subhn ta ebed kz tutmasun uak ara Kim ki hicranm tni dik bir karangu sam bar Kati klsa yok aceb dn ehlim kafir kzng Muna slam alban ildin kaan sam bar krier klding manga bakp birev kim yandn Knde bir katla nazar solgunca alk kam bar tlering sngan sifaldn Neva ise drd Ol durur Cemsjd ilginle cihan-bn cam bar"

Yardan ayr gnl, sultansz bir lke gibidir. Bir lke ki sultan yoktur, bu lke cansz bir cisme benzer. Cansz cisimden ne kar? Ey mslmanlar byle bir cisim gl ve fesleeni olmayan bir kara topraktan baka nedir? Gl ve fesleeni olmayan bir kara toprak ise, parlak aydan mahrum karanlk bir gece gibidir. Bir karanlk gece ki onda o parlak ay yoktur, bu bir karanlklar lkesidir ki onda hayat kayna yoktur. Bir karanlklar lkesi ki onda hayat kayna yoktur, o bir cehennemdir ki yannda cenneti yoktur. Bir cehennem ki onda cennet midi yoktur, bu yle bir ikinin verdii ba arsdr ki onda sarholuk imkan yoktur. Ey Neva ayrlktan derdi olan fakat vuslat gibi bir derman olmayan bir insana bunun gibi (daha ok) azaplar vardr. 117 9. AH SMAL HATAY ah smail, 1487'de Erdebil'de dodu. ocuk denecek bir yata ran Tahtna oturduktan sonra ii Mezhebi'ne devletin manev propagandas iin sarld. Horasan'da baarlar kazandktan sonra byk bir imparatorluk kurmak iin Anadolu'da propaganda yapmaya balad. Bunun zerine Yavuz Sultan Selim'le aldran'da karlatlar (aldran Meydan Muharebesi, 1514). Bu savan sonunda ah ismail malup olarak ran'a ekilmi ve yaklak on yl sonra vefat etmitir. ah smail, Farsa'y ok iyi biliyordu. Trke olarak da hem Divan iiri tarznda, hem Halk iiri, hem de Dni-Tasavvuf Trk Edebiyat sahasnda iirler, ilahiler, nefesler syleyerek airlik ynn tam olarak salad. Bilinen eseri; Divan, Dehname ve Nasihatname'dir. Mefl/ Filt/Mefa 'il/ Failn Bada kurup otursa nigarum figan kopar Dursa otursa fitne-i ahir zaman kopar

irvan halayk hamu Tebriz dana Melik-i Acem sorar ki kyamet haan kopar Yetdke tkenr Araban ky- meskeni Badad iinde her nicelim Trkman kopar ksa saraydan bu "cihan varsn dutar Bir mrid-i tarikat-ipr cavan kopar Grmidi ta Hatay ezelden yakn mum Nuh'un alameti gelr andan tufan kopar'2" Gamzen yle bir avcdr ki gl bahesinde dinlenmektedir; ben ile gaftan hem tanesi, hem de tuza var. Hattnn yeni yetimi (bitmi) cennet yeillii gibi haleti (tavr) boyunun yeni yetimi fidannn (yeai yetimi fidan gibi olan boyunun) mr gibi endam var. Servi aac zerinde asla gl yeermedi; dzgn selvi aacna benzeyen boy zerinde gl renkli yana olan gzel nerede var? Para para olan barm zerinde gnl dinmee, bunda aacak ey yok; alevin kor ate zerinde sakin durma nasl mmkn olur? (Kor ate zerindeki alev daimi hareket halinde bulunur. air barn kor atee, gnln de ate zerinde hareket halindeki aleve benzetmitir.) Aklar arasnda. benim ayrlmn gecesi gibi karanlk bir gecesi bulunan kimse, kavuma sabahn ebediyete kadar gzlemesin. Kafir gzn din ehlini (dindarlar) katletse, bunda aacak ey yok; bu kadar slam alm olann islam' (Hak dine ball) nasl olur? Gnde bir defa bir gz at kadar sevgilisini grme istei olan bana bakp krler klsn. tlerinin (aklarnn) krk anandan Neva arap tortusu ise, elinde cihan grd kadehi olan Cemd olur. (Cemd, arabn mucidi kabul edilen iran hkmdar. Efsaneye gre arap itii kadehe bakp, cihanda meydana gelen btn olaylar grrm.) 118 10. MAHDUM KULU" Devlet Mehmed Azadi'nin olu olan Mahdumkulu, 18. yzylda Trkmenistan'da yaayan gerek anlamda bir Yunus Emre takipisidir. Tahminen 1733'de Hazar Denizi kylarndaki

Etrek ay civarnda domutur. air ve alim bir zat olan babasndan ilk renimini alan Mahdumkulu; Buhara ve Hive'de de iyi bir medrese renimi grmtr. Burada Arapa, Farsa ve edebi Dou Trkesini renmi; Nizam, Sadi, Fuzuli, Neva gibi Trke ve Farsa'nn klasiklerini tanmtr. Trkmenistan, zbekistan, Afganistan ve ran' dolaan Mahdumkulu, tahminen 1780'li yllarda vefat etmitir, bu grd topraktan "Evliyalar Ummam" olarak vasflandrmaktadr: Yukarda Hindistan' Arkada Trkistan' Evliyalar Ummam Ol Rumistan' grsem Mahdumkulu'nn Divanna bir btn olarak bakld zaman Yunus Emre Divan ile byk benzerlikler iinde olduu grlr. O, 18. yzylda Trkmenistan'da, bir Yunus ekolunun temsilcisi ve Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn en sekin kiisidir. Gnlm aydar, dostlar, eyleyin beyan, Bilmenem, yakn m ahir zamane, Dnya iin eriat talaban, Bilmenem, yakn m ahir zamane. Mollalar ilmine itmedi amel, eriat isine eylemey cedel, Fi'timiz bozulup, kpeldi kesel, Bilmenem, yakn m ahir zamane. Mftler mal alp, rivayet berir, Nahak pul(u)nu alr, hakk koydurur, Fileri bozulup, fesat kpelir, Bilmenem, yakn m ahir zamane. Hocalar sual eder asl zatm Kyam sameddin koyup adm, Filan ke hoca der hem evladm, Bilmenem, yakn m ahir zamane. 119 Gnahlar kop bolup. eksildi sevap, Korkarm, bu cihan bolmagay harap. Kesp edip satarlar arak u arap,

Bilmenem, yakn m ahir zamane. Mahdumkulu bunca klmak hikayet, Akitlere. ayet bolgay kifayet, Dnyann iine yoktur nihayet, Bilmenem, yakn m ahir zamane. GklidBolma Gel, ey, gnlm, sana nasihat klay, Vatan terk edip gidici bolma, znden eksik bir gayr namerdin, Hizmetinde kulluk edici bolma! Bir nasihat berey, pendimi alsan, imtiyaz, eylegil, otursan, (tursan, ndegsiz habersiz, biryere barsan, Kii ann tuzun tadc bolma! arlan yere bar, oturgl, durma, arlmayanyere grnme, barma, Uyalmaz kii dek srnp yomu; Buyrulmayan ii edici bolma! Ey gnl, gelgil sen, Hakk' tapal, Nefsimiz merkebin binip apal Aydarlar: Hak ermi mihr vefal Sol sznden hergiz kaydc bolma Mahtumkulu, gnlde kptr armoni Tapmad akibet derde derman Yetiir bir gn Tann ferman Rz u eb gaflette yatc bolma.

DRDNC BLM TRK HALK EDEBYATI RETMNDE KULLANILAN GENEL YNTEMLER A. Trk Halk Edebiyatnin retim Yntemleri a. Halk Edebiyatnn Amac ve Hedef Kitlesi Bilindii gibi her toplum, kendine daha kkl ve daha kadim bir tarih mazi ve kendine zg bir kltr zemini ina etme yoluna girer, ite bu yeni akm iin en nemli kaynak "Halk Edebiyat" diye tarif edilen eserler olarak ne kar. Bylece aydnlar, bilim adamlar, filozoflar ve siyasetiler iin, millet inaasnda bu eserler dikkate alnp incelenmeye ve deerlendirilmeye balar. Siyasetiler, kendi toplumlarna ait bu eserlerin incelenmesi ile ortaya

kan sonutan, toplum kimlii yaratmada ve farkl bir millet ina etmede kullanr. Smrgelere sahip devletler, ynetmekte olduklar toplumlar daha iyi ynetme konusunda yine onlara ait malzemeyi toplatp deerlendirtmek suretiyle sonularndan yararlanmaya alr. Halk edebiyat, halk bilgisi bize halk "Halk" denen kymetler klesini retecektir. Halk ykseltme yollarn onun manev hayatinin muhteviyatn renmek ile aabileceiz. Folklorcular yaptklar iin mill hayata parlak bir gelecek vadeden bir faaliyet olduunu yani topladklar, derledikleri bir trk veya destann, yeni bir edebi esere; ele geirdikleri bir halk bestesinin bir yeni musik mahsulne; bir rf ve adetin bir yeni hukuk ortaya koymasna belki zemin hazrlayacan dnerek onun asil, yksek heyecanm kalplerinde daima artan bir sevgi ile yaatmaldr. Hangi devirde olursa olsun bamszla ulalmas, her zaman lkenin kltrel ve manev hayatnda yenilenmeye bireylerde mill uur kavraynn keskinlemesine, tarih olarak byyp gelimeye olan ilginin artna, mill rf ve adetlerin canlamp yenilenmesine nclk eder. Bu sebeple imdilerde btn lkeler byne kne bakmakszn mill kltrn zn oluturan halk edebiyatna onun iindeki szl halk edebiyat rnlerine dnerek onun bitmez tkenmez ve eskimeyen zenginliklerine dayanarak onlardan bugnn artlanna uygun bir ekilde faydalanmann yollarn aramaktr. 122 Halkn kulland kelimelere kurduu cmlelere dikkat etmek. Syledii darb- meselleri, an'anevi hikmetleri iitmek. Dnndeki tarz, duyuun-daki slubu zaptetmek. iirini, musikisini dinleyerek, raksn oyunlarn seyretmek. Din hayatna, ahlak duygularna nfuz etmek. Giyiniinde, evinin mimarisinde, mobilyalarnn sadeliinde gzelliklerini tadabilmek. Bunlardan baka halkn masallarn, fkralarn, menkbelerini, tandrname ad verilen eski treden kalma akidlerini renmek. Halk kitaplarn okumak. Korkut Ata'dan balayarak Ak kitaplarn. Yunus Emre'den balayarak Tekke ilahilerini, Nasreddin Hoca'dan balayarak halk

nekreciliini, ocukluumuzda seyrettiimiz Karagz'le Orta Oyununu aramak bulmak lazmdr. Halkn cengnameler okunan eski kahvelerini, Ramazan gecelerini, cuma arifanelerini, ocuklarn her sene sabrszlkla bekledikleri bayramlarn yemden diriltmek, canlandrmak gerekmektedir. Halkn bu mill kltr mzeleri ve mektepleri iinde yaadklar ve ruhlar Trk kltryle mebu olduktan sonradr ki milllemek sz konusu olabilir. Sonu olarak halk edebiyatnn en nemli amacnn bireylere mill uurun kazandrlmas olduunu sylemek mmkndr. Trk Halk Edebiyat gerek anlamda btn bir toplumun mill ve manev ortak kltrn, ortak dilim, ortak inancm, ortak duygu ve dncelerini aksettiren milletin z varldr. Bu sebeple onun balangcn ve sonunu belli bir zaman dilimi ile snrlamak mmkn deildir. Zira bu edebiyat Trk milletinin tarih sahnesine kt andan gnmze kadar hayatn srdren gelecek kuaklara da aktaracak olan, halkn mill dilini, mill zevkini kuvvetle yaatan, her kesim arasnda birlik ve beraberlii salayan mill, manev, hogr kpr edebiyatdr. Bu sebeple onun hedef kitlesi de haik'tr, toplumun btn'dr. Halkn huzurlu, mill ve manev deerlere sahip olmasnn teminatdr. b. Halk Edebiyatnn Faydaland Bilim Dallar Folklor birok ayr bilim dalyla sk ilikiler ierisindedir. Folklor dier disiplinlerde ayr bir bilim dal olarak dnmek imkanszdr. Ziraat, tp ve baytarla kadar btn bilim dallaryla Halk Edebiyat ve folklorun sk ili-kisi vardr. Birok halk kltr rnlerinin anlalmas iin bunlara ait bilgilere ihtiya vardr, folklorcu bunlardan uzak kalamaz; fakat bu trl ilim ve tekniklerle folklorun ilikisi, phesiz ki bu sahalarda uzmanlamay deil, o sahalarn uzmanlarnn bilgisinden istifadeyi gerektirecek mahiyettedir. Modem folklorun bu sylenen ekilde mnasebette bulunduu ilimlerin her biriyle alaka derecesi aada birer birer gzden geirilmitir: 123

1. Tarih ve Halk Edebiyat Folklor mahsullerinin incelenmesi, tarihin birok karanlk noktalarm aydnlatr Mesela biz yaklak olsa da, yazl olarak bize kadar gelmi birtakm masallarn tarihim tespit ettik n, o yamann halk hayatna ait en mkemmel vesikalar kaynam elde etmi oluruz. Biliyoruz ki, bilhassa eski tarih telakkisi, halkn hayatna ok defa lakayd idi. Tarihiler genellikle, halktan ok hkmet otoritelerinin gzl-nden grrler. Bu sebeple o devrin halk edebiyat mahsulleri olaylarn halk zerindeki intibalanm daha iyi yanstacaktr. Buna karlk tarih de folklora malzeme verir. Birok tarih kaynaklarda, bugn yaayan mahsulleri zaman iinde aklamamz iin ipular buluruz. Veyahut da birtakm mahsullerin zamanm yaklak olarak tespit ettiimiz zaman, onlar zerinde izahlanmz tam yapabilmemiz iin tarih bilgilere bavururuz. 2. Etnografya ve Halk Edebiyat Etnografya genellikle, dnya stnde muhtelif ilkel kavimlerin ve meden milletler iinde geri kamus, fakat byk topluluklar halinde ve az ok tecrit edilmi olarak yaayan zmrelerin hayatlannn, kurumlanmn, eyalan-mn, meskenlerinin bir kelimeyle hayat belirtilerinin ve kiiltrlerinin tasvirim yapan ilim diye tarif edilir. Etnografyac folklorcunun mesaisinin sonularm toplayarak, bir kavmin tasvirinde eksik kalan yerleri doldurabilir; folklorcu da, kendisine aratrd konulan etnograftan incelemelerine rehber olacak bilgiyi alr. 3. Etnoloji ve Halk Edebiyat Etnoloji, hem etnografyann hem de folklorun incelemelerinin neticelerim birletirmek durumunda olan bir ilimdir. Etnografyann yalnz tasvirle yetindii konulan, etnoloji tasnif eder ve muhtelif kavimler ve memleketler arasnda karlatrma yapmak suretiyle geneller ve terkip eder. 4. Sosyoloji ve Halk Edebiyat

Sosyoloji ile folklorun ilikisi, yine tarihle folklorun ilikisi gibi aklanabilir. Folklor sosyolojiye, gerek ham maddelerim gerekse terkiplerim malzeme olarak verir. Diyebiliriz ki Folklorcu terkiplerim bir dereceye kadar gtrp sosyolojiye teslim eder ve devamm ona biralar; folklorcunun terkipleri nihayet ayr ayr olgularn dou ve olu srelerinin izah mahiyetindedir. Sosyolojiye folklorcunun mracaat ise, cemiyet kanunlarm tanmak suretiyle ferd ve ahs olgu ile toplumsal olguyu birbirinden ayrmak, bylece, merakl eylerin koleksiyonunu yapmak gibi, dar ve bir ilim iin tehlikeli bir sahada kalmayarak zaman ve mekan iinde messeselerin ve kltr mahsullerinin izahlarm gaye edinmeyi renmek iindir. 124 5. Psikoloji ve Halk Edebiyat Folklor, bilhassa sosyal psikoloji iin de zengin malzeme verir, yani, cemiyetin kaide ve nizamlanna tabi olan ferdin psikolojik faaliyetlerinin izah iin folklorun toplad verilerden psikologlar istifade edebilirler. B. Halk Edebiyat retim Yntemlerim Hazrlayan Unsurlar lke amaca ulatran doruluu kantlanm, her trl pheden arndrlm ncl dnceler, klavuz fikirlerdir. Belli bal retim ilkelerim127 'Trk Halk Edebiyat" iin de kabul edebiliriz. Bu ilkeleri ksaca yle sralayabiliriz. 1. renciye grelik ilkesi: Eitim-retim faaliyetlerinin renciye ynelik olmas gerekir. retimin eklini ve yntemim rencinin geliim zellikleri, ilgi ve ihtiyalar, olaylar alglama ekli belirler. retimin renciye uygun olarak yrtlmesi u hususlar kapsamaktadr: rencinin renmesini engelleyen durumlarn gzlenmesi ve gideril-meye allmas; rencinin renme gcnn, hznn tannmas ve retimin bu zelliklere gre ayarianmas; rencinin zel yeteneklerinin ortaya kanimas ve gelitirilmeye allmas, rencilerin

basan dzeylerinin belirlenerek seviye gruplar oluturulmas ve bu gruplarn faaliyetlerde dikkate alnmas; derslerin rencilerin aktif katlmm salayacak biimde d-zenlenmesi. 2. Yakndan uzaa ilkesi: renci biyolojik ve toplumsal bir varlk o-larak doal ve toplumsal bir evrede yaar, ihtiyatan bu evreden karlanr bu evreye baldr, evresinin etkisinde kalr. Bu sebeplerden dolay renci evresini renme istei iindedir. Bu istekten retimde yararlanlmaldr. Bu ilkeye gre ilenmekte olan konularla ilgili rneklerin, problemlerin, olaylann, yakn doal ve toplumsal evreden seilmesi; evrensel ve genel konulann balangcnn en yakn evreden alnmas, yava yava daha uzak rneklere, problemlere ve olaylara geilmesi; rencinin iinde yaad yakn zamandan hareket edilmes, konulann gncelletirilmesi yerinde olur. Mesela, Ak Tarz Trk iiri ilenirken yerel aklardan balanabilir. Masal ilenirken o yrede anlatlan masallardan rnekler verilebilir vb. 3. Bilinenden bUinmeyene ilkesi'. retim faaliyetlerinde amaca ulamak iin ou kez bilinen gerekleri balang olarak ele almak, bilinmeyene doru ilerlemek ve bilinmeyeni bulmaya almak gerekir. Yeni konuya balamadan nce kazanlm eski bilgiler hatrlanmal ve onlardan yararlanlmaldr. Bu hatrlama yeni renileceklerin anmlarla daha kolay, daha abuk ve daha doru sonulara ulatnmasdr. 125 Bu kolay ve abuk renme rencinin zgvenim artmasuu, cesaretle almaya balamasn ve baanya ulamasn salayaca iin deeri yksek bir ilkedir. Bu ilkeye gre retmen yeni konuya balamadan nce bir nceki derste retilenleri tekrar etmeli; gemi dersi tekrar ederek kalcl salamal; konuyu anlamayan, yanl anlayan ya da eksik anlayan rencilere konuyu doru ve tam anlama imkan verilmelidir. Halk edebiyat dersinde efsane anlatlmadan nce masal konuu anlatlr ve tekrar edilirse renci efsaneyi daha iyi anlayabilecek, hem de masal ko-nusunu da pekitirmi olacaktr.

4. Aklk ilkesi: Dersin ilenmesi srasnda ne kadar ok duyu organ-nin katlm salanrsa renmede o lde kolaylaacak, unutma da o lde zorlaacaktr. rencinin madde ve eya e kar karya getirilmesi, ya da bulunduklar yere gtrlmesi doal artlarda incelenmesidir. Bu tr almalarda rencinin duyu ortamlaryla birlikte duygular da ie katlacandan, rendikleri tam, salam ve doru olur. Bu bilgiler kalc ve uzun mrl olaca gibi uygulamas da kolay bilgilerdir. Karagz ilenirken eer imkan varsa renciler bir oyuna gtrlebilir. Mesela deyimler renilirken hikayeleri de anlatlrsa rencide bilgi kalc olacaktr. 5. Somuttan soyutu ilkesi: renciler duyu organlar araclyla renirler. Be duyu organm renmeye katmak, retimin temel artlanndandr. Konunun gzle grlmesi, elle tutulmas, paralara aynlabilmesi renilme-sini kolaylatrr, unutulmasn azaltr. Somut konular bazen eya ve maddenin incelenmesine dayand gibi ounlukla rneklerle ilenir. retimde ne kadar ok eya ve maddeden yararlanlrsa ve eitli rnekler verilirse soyut konularn ve kavramlarn renilmesi o kadar kolaylar. Konunun ve rencinin zelliklerine gre grsel-iitsel aralardan yararlanlmaldr. Koma'mn ekil zellikleri anlatlrken tahtaya bir koma rnei yazlp zellikleri iir zerinde gsterilmelidir. 6. Ekonomiklik ilkesi: retimde yaplacak her eyin en ksa yoldan, en az zaman, emek, para ve enerji ile yaplmas gerekmektedir. Bunun iin retim etkinlikleri planlanmaldr. rencinin kiisel zaman ve enerjilerinin yerinde ve ekonomik kullanlmasnda rehberlik yaplmaldr. rencinin retken olmas iin elverili ortam hazrlanmaldr. Bu ilkeler btn halinde uygulanrsa Trk halk edebiyatnn retinunde baarnn salanmas kolaylaacaktr. Zaman iyi deerlendirilmelidir. 126 C. Halk Edebiyat retiminde Kullanlan Genel Metodolojiler

1. Lengistik ve Tarih Metot: Tarih aratrma yolu, dier tarih bilimlerde olduu gibi her eyden nce gemiten kalan edeb deUUere, belgelere dayanr, bunlar yorumlar. Tarih gr am, kltr varluun zamana ball olarak ifade edebilir. Tarih metotta, gnlk bir olay ele alnr. Burada hadiseler dierleriyle mukayese edilir. Olay nakleden kimselerin ahsiyetlerinin, yazd kaynaklarn tenkidi vb. gibi eitli ikincil metodlar bulunmaktadr. Almanya'da Grimm kardeler bu metodun mimar saylr. Onlar Alnan Halk Bilimi'nin ferd ve kollektif taraflarm bizzat nakilleri, melodik olarak tespit etmiler ve bugne bir miras olarak brakmlardr. Grimm Kardeslere gre "dil" milletler iin yklmayan bir abidedir. Zira insanolu dn bugne dil ile baalyabilmektedir. Masallar, ata sinleri, fkralar, bilmeceler^, ninniler, atlar, destanlar vb. nin hepsi szl gelenek neticesinde tarih seyr iinde "dil" ile abidelentir. yleyse bu abideyi belli sarslmaz bir kaideye oturtmak gerekir. Bu da metodla, yntemle olur. Bu metot uuru balangta masallar, trkler, destanlar, ata szleri sa-hasnda Almanya'da John Meiler'in almasyla balad. O, "Deutsche Volkskunde" adl eserinde bu ii tarih uur iinde deerlendirmeyi hedef ald. Daha sonra Ludvig Uhland ve Rochus ve Uliencson, Meier'in bu grlerim pheli ve romantik buldular, onun grn rttler. Bunlar meselenin daha detayl bir ekilde ele ahnmasm istediler. Anonim halk trkleri-nin ilk syleyicilerini ve ilk sylendii zaman tesbite altlar. Bilhassa 1906 yllannda eitli halk gruplar arasnda" az. derlemeleri" yapld. Bunlardan/<?rdf mahsuller, nakiller ile anomim mahsullerden bol bol rnekler getirildi. Bylece yeni bir hedef ve yeni bir yolun nnde yepyeni bir aratrma alan ve metodu ortaya kt.

Bu anonim halk trklerinin tarih kkeni, yaylmas ve gelimesi safha-s dikatle incelendi. Tarih seyri, zaman ve mekan iinde dilbilimi ile de tespit edildi, ilim adamlar bu anlaytan hareket ederek, artrmalanni daha ok edeb eserler zerine younlatudilar. Bu edeb eserlerde hem zaman, hem de lengistik (dilbilim) normlar bulabilmektedirler. Bu bulu da ancak lengistik metodla olmaktadr. Bunlar zellikle anonim halk arklannn ekil ve muhtevalar zerinde aratrma yaptlar. Ayrca tarih seyr iinde kalplaraarak nesilden nesile gelen halk arklannn yalnz bir varyanta bal kalmayp dier szl nakilleri de dikkate alarak deerlendirmilerdir. Halk iirinin gelimesin! ayn zamanda tarih norm iinde o cemaatin kltr hakimiyetim ve sosyal yapm aksettirmesi bakmndan ele alrsak daha baka neticeler de elde edebiliriz. 127 Tarih! ve Lengistik metot. Halk edebiyat mahsullerinde nemli bir faktrdr. Hatta halk iirleri zerinde yaplan ilm aratrmalar o dnemin ve halkn kltr yapm daha iyi anlayabilme bakmndan bir giri derecesindedir. Yani dilbilim zerinde yaplan analizler, deien ynleriyle aratrlan tarih grler pek ok taranlA durumlar aydnlatmaktadr. 1900'l yllardan ksa bir sre sonra bu metodun ilm temeli geniletilmi, uzman dilbilimi ile birletirilmitir. Burada Grinun Kardeler'in halk bilimi zerindeki aratmnalanndan hareketle mcerretten mahhasa yani kelimelerden eyaya ulalmtr.

Tarih-Lenguistik Halk Edebiyat metodu ile halk edebiyat mahsullerim tarih ve dilbilim asndan inceleriz. Yani bugn kullandmz bir atasz nce tarih varyantlanna gre asriar ncesine kadar gideriz. Daha sonra onu lengistik adan hangi asra ait olduunu tespit etmeye alrz.

Tarih-Lenguistik aratrma bize tarih bir simgeyi verir. Gnmzde kullanlan "Adelet mlkn temelidir" szn bugn Viyana kapsnda Latince olarak buluyoruz. Demek ki bu sz daha nceden de sylenmitir. Gnmzde sylenen ve bilinen ataszleri, deyimler, fkralar ve bilmeceleri tarihf-lenguistik adan ele aldmz zaman tarih bakmdan en eski deviriere gtrrz. Lengistik adan ele aldmz zaman ise ilk kt dil zelliklerim, fonetik, morfolojik ve sentaks baknndan tad zelliklede tarih dnemim tespit ederiz. Mesela: Divan Lgati't-Trk'te "Kaln kaz klavuzsuz bolmaz;" Yunus Emre'de "Hi klavuzsuzun kular m uar? "; Kaygusuz Abdal'da "Klavuzsuz ku umaz";128 Kemal Omm'de "n klavuzsuz uarsn yoldan azsan tan mdr?": Gvat'de "Kular klavuzn gedi." Ve Dadalolu'nda "Kular klavuzn gedi."129 szleri gemektedir. Bu da gsteriyor ki bu ataszmz gnmzde de tarih ve lengistik zellikleri en belirgin ekilde tamaktadr. Bu ve bunun gibi rneklerin bol olduu halk edebiyatnda tarih-lenguistik metot ahmalanmzn verimli hale gelmesinde kullanlacak ilk ilm metoddur. 2. Corafi Metot Coraf metot, halk biliminde kltr varlnn mekana balldr. Yani ada halk varlnn mekana sk skya bal oluu yaayan haliyle, aynsyla tespiti ve bu sahadaki btn kaynaklar kullanarak halk kltr aratnnasnn ortaya kdr. Mekan kayd olmadan halk bilgisine ait tespit 128 edilen malzemenin deeri yoktur. Tarih bilgilerin bulunamay geici zaman iin mazur grlebilir, fakat mekan kaydnn tespit edilemeyii dnlemez, zira her aratrmann temel kayna mekan ile balar. Coraf metot, tarih-lenguistik metoda mekan hazrlamaktadr. Corafi mekan yoluyla mill kltrn evreyle olan balar tespit edilir ve bunlardaki nemli zellikler su yzne karlr.

(Weis) Mill kltrn tespitinde mekann enmi byktr. Farkl mekanlarda yaayan insanlar arasnda iklim, tabiat artlar vb. sebeplerden farkllklar grlr. Mesela Karadeniz Blgesi ile Akdeniz Blgesinde yaayanlar arasnda organik farklar olduu gibi adet, an'ane ve dil vakmndan da farkllklar vardr. Halk bilgisinde mekana bal bu farkllklarn gr asnn tespiti haritaclk ile mmkndr. Ana mekana kadar gitmek ve haritalar yapmak zordur. Ancak bu alma tarz sayesinde halk bilimiyle ilgili zellikler grnr ve rahata kavranr bir hale gelir. Bu tespitlerle blgede folklorik unsurlar, mahall orijinallii ile kavranr, tespit edilir, ortaya konur. Coraf mekanda yaplacak aratrmalarda tabiat artlarm, ekonomi ve ulam durumlarm, dil blgelerim, az derlemeye uygun yerleri ve kiileri, din yaaylarn inan, itikat, ibadet, mezhep ve tarikat blgelerim de gsteren balantlarm bulup karma imkanm buluruz. Corafik-tarih yndeki "Fin Metodu"nan takip edebildii lde bugnk masal incelemeleri de yer dncesine sk skya baldr. Derlenen milletleraras masal materyalleri yn sabit ksaltma sistemi araclyla masal tipilerine gre corafi dzenleme gereklidir. Kendine has deiken ve motif haritalannn baland bir genel genileme haritasnn izerinde cora-fik yaylma tespit edilebilir. alma teknii masal olgular, onlarn motifleri ve geleneksel masal zellikleri hakknda cetvel halinde bir bak gerektirmektedir. Bu inceleme ekli onun en eski eklinin, en sk geleneksel masal zenginliinin kt ilk rneinin aktanimasna yarar. Bunlardan mantk, armonik anlam birlii olarak ilk masal metni tekrarlanr. "Fin" metodunun eletirilecek yan, yaylma snrlar ve gidi yollarndaki coraf izgilerden masaln ilk yurdunu tespit etmek, gerekir. Burada tarih kriterlerden de yararlanlr, zellikle tarihi verilebilecek edeb eserlerden. Walter Anderson, coraf-tarih masal incelemelerim kltr blgesi ara-trmalannn yanma koyuyor, eer halk hikayelerinin yaylma yollannn bir ok durumda kltrn genel yollaryla birletiim kural olarak koyabiliyorsa. Masal incelemeleri masaln yerlerine deil, aksine

masaln geliim srecinin kendisine birok zor mesele arz eden aktarma yollannn dzenliliine baldr. A. Wesselski'nin "Fin" metodum duyduu bu tereddte ramen, bu metodun alma biimlerinin halk hikayeleri alannda bir milletler aras ortak almay mmkn kld ve bir ok lkelerin halk aktanmianna (masal, efsane, elenceli fkralar, bulmaca, deyimler) bir giri yaratt inkar edilemez. 129 A. Aame tarafndan karlan tipler katolouna S. Thompson'un al ciltlik "Halk edebiyatnm motif indeksi" eklenmitir. Fin olculunun saysz monografileri metodun byk alanl, milletler tesi konular iin ne kadar nemli olduunu gsteriyor.130 3. Psikolojik Metot Halk varlnn psikolojik yorumlanmasuun daha byk, hazrlayc almalar yapan dier bilim dallannn yardm olmadan yaplamayaca aktr. Etnoloji, filoloji, tarih veya sosyoloji yardmc bilim dallar olarak ortya karlar ve psikolojiye yalnzca ok az yer brakrlar. Psikolojik alma tar-znn basnda, R. Andree'mn "etnografik paraleller ve karlatrmalar" (1878) da da gsterdii gibi etnolojiyle bam srdrr. Bunlar her eyden nce yerkre zerinde psikolojik paralellii grnen halk inancnn olaylardr; nazar vb... Finlandiya okulu iindeki masal aratrmas tarih-corafik alma tarzm psikolojik alma tarzyla balyor. Hikaye varlnn szl aktanmnda ruhsal faktrlerin nemi ortaya kyor, ister halk bilgisi geleneinin saklan-masnda olsun isterse deitirilmesinde. Psikolojik aklama blgelerinde Fr. Ranke yeni efsane aratrmalarm mitolojik yorumlamalarn gvensizliinden kurtarmak iin daha da ileriye grryor. Anahtar szck "efsane ve yaant"dr. Halk efsaneleri artk "Tanr mitleri"m deil, aksine insan zihin alanlarm tantmaldr. Fr. Stroh halk dilinin szlksel yapm inceliyor. Uluslarn ve halk gruplannn karakterize edilmesi, psikolojik esaslara dayal halk bilgisi iin verimli bir konu olduu grlmtr. Bugnk halk bilgisi sosyal psikolojiye ihtiya duyar.

4. Sosyolojik Metot Sosyolojik halk bilgisi; her eyden nce somut sosyal yap iin aba gsterir. Sosyolojik halk bilgisinin bilimsel kavram alanm ncelikle bir sosyal byklk gsteren "toplum" kavram oluturur. Cemiyet amal olmaktan ziyade daha ok doal olarak byyen organik, sosyal bir teekkldr. Mevcut doal hayatn iine byle bir cemiyet kltrel balardan, dil, gelenekgrenek ve dnya gr birliinden oluur. Sosyolojik halk bilgisi yalnzca halkla ilgili cemiyet teekkllerim gstermekle kalmaz. Manev bir bilim olarak her eyden nce kendini o cemiyetlerde kltr taycs, aktanmc, sz edilen halk varlnn taycs sayar. Sosyolojik metot alan aratrmasyla balar. Bu metot tek tek gzlemlerin bir statik birlikte tanmasndan daha ok olmay ister. O, birlikte yaamadr. 130 Sosyolojik adan bakldmda ban en kuvvetli gc toplumun ortak dnya grdr. Psikolojik halk bilgisi, daha ok mill dnya grnn manev-ruhsal yanlanm grr. Tek tek sosyal gruplar hakkndaki almalar sosyolojk-tarihsel metodu izler. Sonu olarak diyebiliriz ki bugnk halk bilgisun bilimsel almala-nnda birok deiik kark ilikiler olsa da btn metotlar birlikte etki gsterirler. D. Halk Edebiyataida Anlama ve Anlatan Yntemleri 1. Dz Anlatan Yntemleri: Direkt anlatmdr. Tarif ve izah etme usuldr. Ders konulanmn, retmen tarafndan anlatlmas esasna dayanan bir metottur. Buna takrir de denir. Anlatma en eski retim metotlanndan biridir.131 Bir konunun aktanimasnda veya bir dersin ileniinde retmen ren-cilerine dorudan hitap eder ve konuyu kendisi iler. Ayrntlar bir bakta grlmeyen, sebep sonu ilikileri kolayca fark edilmeyen durumlarda bu metoda ba vurmak yerinde olur. retmen, bu metodu

kullanrken ortaya bir takm fikirler koymal, sentezler yapmal, deliller gstermeli, gerekli aklamalarda bulunmaldr.132 Bu metot, gerekli temel bilgilerin verilmesi, bilginin kalabalk gruplara ulatnmas, zamann iyi kullanlmas, kolay ve ekonomik olmas bakmndan eitim ve retim iin faydaldr, rencilerin kavramakta glk ektikleri veya anlayamadklar konularda retmen, anlatma yntemine bavurur.133 Mesela Trk halk edebiyatmm retiminde halk hikayesi ilenirken retmen hkayenin tanmm, snflandnmasn, zelliklerim, kahramanlarm rencilere anlatarak verebilir. 2. Soru-Cevap Yoluyla Anlatan Yntemleri: retmenin bir konu hakknda rencilerine, soru yoluyla amalanan bilgileri sezdirme ve kavratma metodudur. Bu metotta retmen, konu ile ilgili sorulan isabetli olarak nceden semelidir. Hazrlanan sorular, rencileri mutlaka dnmeye, ahsi yetenek ve teebbslerini ortaya karmaya yaramal, onlarn muhakeme kabiliyetlerim gelitirmelidir. Bu dnceden hareketle soru-cevap metodu her konu iin esas alnmal; rencilerin zeka ve dnce melekesin! bu metotla gelitirmeli, ilenen konularla ilgili bilgi ve grlerim rencilere kendi kendine buldurabilmelidir.134 Solulara verilen cevaplar yanl da olsa dersin amac bakmndan faydaldr, nk meden cesaret ve konuma alkanl kazandrlm olunur. 131 rencinin derse ilgisinin artmasnda ve motive olmasna, dnme yetene-inin gelimesine nemli lde yardmc olur.135 Derste halk hikayesinin zellikleri verildikten sonra bir halk hikayesi okutulup ardmdan metinle ilgili daha nce hazrlanm sorular sorularak -rencilere hikayenin kahramanlan buldurulur; mekan ve zamanla ilgili tespitler yaptrlr. Bylece halk hikayesinin kavranmasna yardmc olunur. 3. Drama Yoluyla Anlatan Yntemleri:

Br olay, fikir veya durumun grup nnde dramatize edilmesi esasna dayanr.136 Baz konularda geen dnce veya olaylar rencilere gsteri niteliin-de yanstlr. retmen bu metotla amacm kolayca sezdirip kavratmal; bunun iin de konu ile ilgili bir takm ara-gerelerden yararlanmal, hatta yetenekli rencilerin jest ve mimiklerinden istifade edebilmelidir. Bylece snfta sanat, konu, renci btnlemesi salanm olacaktr.137 zellikle tahkiyeli metinlerin ilenmesi esnasnda yaplacak oyunlatrma fayda salar. renciler metindeki kahramanlarn kiiliine brnr, onlarn nasl dndn, ne hissettiim, nasl davrandm yasayarak anlar. Bu metodun uygulanmasyla renciler bakalar gibi hisseder, bakalar gibi dnr ve bakalar gibi davranrlar,'38 paylamay ve paylatrmay renirler. Bir iirin okunmas, bir fkrann anlatlmas veya bir masaln canland-nimas bu metoda rnek verilebilir. 4. Bireysel renci almalar ile Anlatm Yntemleri: rencilerin bireysel olarak bir konu hakknda aratrma yapmalardr. renci yapt aratrmay retmenin de yardm ile snfta sunar. Bu metot u ekilde de uygulanabilir: retmen her renciden konuyla ilgili aratrma yapmasn isteyebilir. Mesela, renciler byklerinden mani'yi renirler. Derste mani konuu ilenirken her renci bir mani syleyebilir. 5. Yava ve Hzl renenlere Anlatm Yntemleri: Bir snftaki rencilerin hepsinin renme dzeyi ayn deildir. Baz renciler normale gre daha yava, baz renciler de daha hzl renebilir. retmen rencileri hakknda mmknse rehber retmenlerinden bilgi almal veya rencileri gzlemleyerek her renciye seviyesine uygun bir metot izleyebilmelidir. Yava renenlere zel ilgi gsterilmeli, gerekirse konu onun anlayabilecei ekilde tekrar anlatlmaldr. Bir snfta abuk 132

renenlerin derse ilgisini srekli salamak da olduka zordur. retmen bunu gz nnde bulundurarak abuk renenleri dersle ilgili baka faaliyetlere ynlendirebilmelidir. 6. Ezber Yoluyla retim Yntemleri: Ezber; "bir metni veya bir sz eksiksiz, tekrarlayabilecek biimde aklda tutmadr." Halk edebiyatnn retiminde ezber yoluyla retimden de yararlanlmaldr. renciye; "koma, trk, mani, bilmece, atasz, deyim, fkra, tekerleme" ezberlettirilebilir. Bylece ocuk, konu ilenirken hafzasndaki rnekleri hatrlayacaktr. Ayrca atasz, deyim vb. ezberletilmesi ocua cmle yapm verir, kelime hazinesin! zenginletirir ve kendisine gveni arttrr. 7. Grup almalar Yoluyla Anlatm Yntemleri: Bir snfta rencileri belli gruplara aynp aralannda i blm yapp belirli bir ders konuu zerinde almalarm salamaya ynelik bir metottur. Gruba mensup renciler birbirlerinden istifade ederler, etkilendikleri oranda faydalanrlar.139 Ama, grubun tm yelerinin etkinlie katlmasdr. Grup almas pek ok ekilde olabilir. Mesela renciler gruplara aynlarak halk edebiyatyla ilgili konular (masal, fkra, hikaye, destan, bilmece, atasz, deyim, trk, mani vb) gruplar arasnda paylatrlr ve rencilerden bu konulan aratrmalar istenebilir. Gruplardan, masal, fkra gibi trlerin canlan-dinimas istenebilir. E. Trkenin retiminde Halk Edebiyat Trlerinden Faydalanma Yntemleri Trk Halk Edebiya'na ait 'Ninni, Mani, trk, destan, atasz, masal, tekerleme, deyim, hikaye vb. tr'lerle 'Trkenin, ocuklara retilmesi daha kolaydr. Bylece hem ocuun hayal dnyas zenginleir, hem de doruluk, gzellik, yardmseverlik, hayvan sevgisi, adalet gibi kavramlar renmesi kolaylar. Ayrca bu trlerin ocuun kelime hazinesin! zenginletirecei, cmle yapm gelitirecei de dnlmelidir. Bu yntemler kullanlarak ocua yle bir eitim verilmelidir ki ocuk kopya kabul etmemeli kendi kendine renmi olmaldr. Bunun da balama ya'ilkretimin ilk snflar 'dr.

Bu cmleden olarak, ilk-orta retimlerimizde kltr aktanmnda en nemli rol stlenmi olan Trke dersinin genel amalar. Milli Eitim Bakanl, 1739 sayl Milli Eitim Temel Kanunu''nda140 aka belirtilmitir. ilkele-rine uygun olarak; 1. rencilere; grp izlediklerim, okuduklarm tam ve doru olarak anlama gc kazandrmak; ; 2. Onlara: grp izlediklerim, dinlediklerim, okuduklarm, incelediklerin!, tasarladklarm sz ya da yaz 133 Bu cmleden olarak programda belirtildii gibi, Trke retimi ayn zamanda hedef kitlenin "Ben kimim?" sorusuna cevap vermesidir. ocuklara mill kimlik kazandrma yolunda Trke retmenlerim byk grevler dmektedir. retmenin, ara olarak kullanaca metinler kltr aktarm ve mill kimlik kazandrmak iin ocuklara yol gsterici olmaldr. ocuklanmza "Trke'nin retiminde", Halk edebiyat rnlerinden; ninni, mani, varsa. Sema, destan, trk, gzelleme, koaklama, talama, at, nasihat, hikaye.. vb'lerinden yararlanlmaldr. Zira bu tr'ler, ezberleti-lirse, ocuk, hem zihnen geliir, hem kelime hazinesi zenginleir, hem cmle yap kalplar, hem kendine gveni gelir, hem de Trkeyi sever ki bylece Trke retimindeki hedefe de ulalm olur. te imdi bu kltr varlkla-nmzdan; ninni, mani, trk ve destan'n Trke retimindeki fonksiyonlarm satr batan ile vermeye alalm: 1. Ninniden Faydalanma Yntemleri ocuun uyumasnn salanmas ya da alamasnn durmas iin, sade bir dille ve hece lsne gre ezgili olarak sylenen rnlerdir. Syleyeni belli olmayan bu rnler drtlklerden ve nakarat blmlerinden oluur.

Ninniler, bizi anadilimizle tantran musiki zevkini tattran en ho ve ocuk benliine en tesir eden ilk rnlerdir. Ninnilerin airi bestekar annelerinzdir (Demiray, 2003). Ninni; "Annelerimizin ocuklarm uyutmak iin syledikleri trklerdir ki, sabit ekli ve bir edebi kymeti yoktur" (Onay, 1996). "Annelerin st emen ocuklarm uyutmak iin ezgi ile syledikleri mamur ve mensur szlerdir" (Elin, 2000). "En az iki- aylktan -drt yasma kadar annenin ocuuna, onu ku-canda, ayanda veya beikte sollayarak daha abuk ve daha kolay uyutmak yahut alamasn susturmak iin hususi bir beste ile syledii ve o an-daki halet-i ruhiyesini yanstr mahiyette, umumiyetle mani trnde bir drtlkten meydana gelen trklerdir' (elebiolu, 1995). Ninnilerin Ana Dili Eitimindeki nemi: ocuklarn beyinlerindeki dil'le ilgili merkezlerin gelimesi, dier btn bilisel fonksiyolann gelimesi gibi uyarclar vastas ile olmaktadr. Ninniler de bebeklerin dil merkezleri ile doru ve amaca uygun olarak anlatma beceri ve alkanlm kazandrmak; 3. rencilere Trk dilini sevdirmek, kurallarm sezdirmek; onlar, Trkeyi geliim sreci iinde bilinle, zenle ve gvenle kullanmaya yneltmek; 4. On/ara; dinleme, okuma alkanlk ve zevkim kazandrmak, estetik duygulannm geli'meinde yardmc olmak: S. Trl etkinliklerle rencilerin kelime daarcm zenginletirmek; 6. Onlarn, ulusal duygusunu ve ulusal cokusunu glendirmede kendi payna deni yapmak; 7. Szl ve yazl Trk ve dnya kltr rnleri yoluyla, Trk kltrn tanma ve kazan-malannda: Trk yurdunu ve ulusunu, doay, Hayat, insanl sevmelerinde yardmc olmak; 8.. On-lara bilimsel, eletirici, doru, yapc ve yaratc dnme yollarm kazandrmada Trke dersinin pa-yina deni gerekletirmektir. 134 nin harekete gemesinde ve Trkenin fonotik yaprm olumasnda byk neme sahiptir. En ok sylenegelen ninnilerden birisini ele alarak, ocuk zerindeki etkisini grelim.

Dandini dandini dastana Danalar girdi bostana Kov bostanc danay Yemesin lahanay Da ve na hecelerinin tekrar ile yaratlan ritim, ocukta sakinlemeyi yaratrken, ilerde azndan dklecek hecelerin de bunlar olaca muhakkaktr. Hade benim yavrum ninni Uyuun da bysn ninni Tp tp yrsn ninni Ninni benim yavrum ninni nk ninni 'lerie kendi dilinin ilk kelimelerim, namelerim alr, onun gelecekte kullanaca dilin ilk izleri ile birlikte Trkenin hususiyetleri bu ninniler aracl ile zihninde yer almaya balar. Ninnilerin ocuktaki dil bilincinin yerlemesinde, gelimesinde nemli katklar olduu yadsnamaz bir gerektir. ocuklarnm bytrken bu ge-leneimizden onlar mahrum brakmamaya zen gstermeliyiz. Ninnilerimiz-le byyen ocuklanmz, hem daha erken konumaya balar, hem de ileride konumas kusursuz olur. 2. Maniden Faydalanma Yntemleri "her trl hayat hadisesin!, ak, gurbet, hasretlik, kskanlk, tabiat vb. temleri ileyen manilerin ilk iki msras duyu, dnce ve hayalin giri ksm-n tekil eder (Kudret, 1980)" 3. ve 4. msralarda ise asl konuyu vermeye alr" (Dizdarolu, 1969: 50). Maninin Trke Eitiminde Kullanlmas: rneklerle vermeye ala-lm: Karadan Gel ge gnl karadan Yarim gider gemiyle En giderim karadan Cierim gz gz oldu Grnmyor yaradan Ayrmasn Hak beni Ka gz karadan Kesik mani rnekleri, Trke dersinde bir dil bilgisi konuu olan e sesli (seste, cinasl) kelimelerin retiminde canl ve gzel bir rnek olarak kullanlabilir. Yukandaki manide grld gibi cinasl kelime yazltan ayn, 135

anlamlar farkl olan kelimelerdir. Karadan kelimesinin birinci anlam esmer kii, ikinci anlamysa toprak paras anlamyla kullanlmtr. Kelimelerin deiik anlamlarm bilmenin nemi belirtilebilir. Deirmen st nar narn alt pnar Danm buz. balam ierim durma!, yanar Manilerde halkn zengin dnn gryoruz. Yukandaki maninin ilk iki msran incelediimiz zaman bir gzlem var ve bu direkt bir anlam iliki-si olmayarak dier msralara balanmtr. Maniler kuruluu kolay, gzel ve duygular en ksa biimde sylemeyi salayc bir trdr. Bu ynleriyle Trke retiminde kullanabiliriz, ren-cilere herhangi bir konu seerek bu konu etrafnda mani yazma ya da syleme (atma) almalar yaptrlabilir. Atmalar srasnda rencilerin diksi-yonunu dzeltme imkan da vardr. iir yazma almalarnn balang aamasnda da bu trle yazmak rencinin kendisine gvenini salayarak, iiri sevmesine yardmc olacaktr. Bu trn gzel rneklerim iir defterlerine yazmalar iir zevki kazanmalannda yardmc olacaktr. ocuk ritmik olan sesleri, kafiyeleri sever. Okuduu iirlerde de bunlar ister. Maniler de bu ynyle ocuklarn ilgisini ekebilecek bir trdr. Kafiyelerin bol miktarda bulunmas nedeniyle dil bilgisinden kafiye konusunda malzeme olarak kullanabiliriz. 3. Trkden Faydalanma Yntemleri: "Dzenleyicisi bilinmeyen, halkn szl geleneinde oluup gelien, adan aa ve yerden yere ieriinde olsun, biiminde olsun deiikliklere urayabilen ve her zaman bir ezgiye koulmu olarak sylenen iirlere trk diyoruz. "w

Trkler, halkn duygu ve dncelerim yanstan, yaamm iine alan halk edebiyat rnleridir. Halkn alan, sevinleri, tutkusu trkttier iinde yaatlr. "Halkn ruh halim, derdim, neesin!, zevkim, dnya grsn, inancm, karlatt hadiseleri yanstan; hece lsyle bir veya drt msral bentlere ou defa balantlarn getirilmesiyle sylenen; manzum ve ezgili anonim rnlere trk denir. "l4 Trklerinz ocuun dil zevkinin geliimine byk bir katkda bulunacaktr. Mziin ve ezginin insan beyninde yaratt etki, dilin vurgu, tonlama 136 ve ezgisi ile birletii zaman dilin estetik bir biimde konuulmasna byk bir katk salayacaktr. Bu yzden trkleri, ncelikle ocuun ilk alannda dinleme becerisin! gelitirirken kullamnamz mmkndr. ocuklarn seviyelerine uygun olarak seilen metinlerin kaset veya CD'lere kaydedilip smfa gtrlmesi, seilmi trklerin rencilere ezber-letilmesi, dinleme eitimi iin ok faydal olacaktr. Dinleme eitimi, llmesi en zor etkinliklerden biridir. Bu yzden rencilerin dinleme becerileri-nin seviyesini tespit edemeyiz, rencilerin seviyesine uygun seilmi trklerin ezgileriyle beraber rencilere dinletilmesi eitilmeleri iin daha etkilidir. Hemen hemen her trkmzn bir hikayesi vardr. Derste trky ilerken ayn zamanda trkdeki olayn hikayesin! de ileyebiliriz. Trkler, dinleme becerilerinin yannda, anlama ve okuma becerilerinin llmesi iin de kullanlabilir. ocuklara metni okuttuktan sonra onun yksn de anlatmas istenmelidir. Bu teknik, ocuun sesli okuma becerisi yannda anlatma becerisin! de gelitirecektir. renci trknn yksn anlatrken olayn iyilikleri ve ktlkleri anlatacak. Bu anlatm esnasnda ister istemez taraf olacaktr. Bu tarafgirlik elbette iyi kahramandan ve iyiliklerden yana olacaktr. Bu da ocuun ahlak geliimi zerinde olumlu etkiler brakacaktr.

Trknn Trke Eitiminde Kullanlmas: a. "anakkale Savalannn zerinden yllar gemesine ramen Trk balknn o duygular daha dn gibi yaamalannn nedenlerinin neler olabilecei" rencilere sorulacak, dnceleri alnacak. b. rencilere anakkale konulu roman, hikaye, iir gibi yaz trleri okuyup okumadklar sorulacak. c. rencilerden okuduktan eserler ile ilgili bilgi aldktan sonra rencilere teyp ve kaset araclyla "anakkale Trks" dinletilecek. anakkale Trks143 anakkale iinde vurdular beni lmeden mezara koydular beni Of genliim eyvah anakkale kprs dardr geilmez Al kan olmu sular bir tas iilmez Of genliim eyvah anakkale iinde aynal ar Anne ben gidiyorum dmana kar Of genliim eyvah 137 anakkale iinde bir dolu testi Anneler babalar midi kesti Of genliim eyvah anakkale'den ktm yan basa basa Cierlerim rd kan kusa kusa Of genliim eyvah anakkale iinde sra stler Altnda yatyor aslan yiitler Of genliim eyvah anakkale'den ktm bam selamet Anafarta'ya varmadan koptu kyamet Of genliim eyvah

Trk, kelimelerin yklendii manalarn renciler tarafndan bulun-masna allarak aklanacak. Dil retimi kltr aktarm olduu iin kltrel deerierimizden olan Trklerin nemi Trke retimi asndan byktr. 4. Destandan Faydalanma Yntemleri: Mill kimliin olumas, kendi milletimize ait olan kltr varlklarnm tanmakla, okumakla gerekleir. Bu kltr varlklanmzn tayclanndan birisi de "destan "lardr. Destanlar;144 bir milletin btn varlm, zntleri-ni, sevin ve cokularm ksaca, heyecanlarm hareketlendiren btn duygu ve dnce yapm oluturan zenginlik hazineleridir. Milletlerin millet olma yolundaki abalanndan izler tar ve bu abalarn hatralar ile gemile gelecek arasndaki zaman canl ve taze tutar. Bu cmleden olarak destanlar'in Trke eitiminde kullanlmasuu bir rnekle venneye alalm: Hayvan Destan rmcek tel eker grnmez hayal b-mecal rmcek tel eker grnmez hayal Akrep kimi soksa olur ekirge

Akrep kimi sokarsa olur dermansz ekirge de yaar ol baran misal

de yaar sanki yamur gibi Hikmetine akl erimez amma (Ak mer)

Yceliine akl ermez amma

eitli konulardaki destanlar incelendiinde hayvan destanlar muhteva itibariyle ocuklarn ilgisini ekebilecek trdendir. Bu destanlar orijinal ekilleriyle alnd zaman ocuklar tarafndan anlalamayabiHr. Ancak metnin yanma sadeletirilmi ekli verilerek hem anlalmas salanacak hem de ocuklarn eserin ilk haliyle tanmalar salanm olacaktr.

BENC BLM LK VE ORTARETM PROGRAMLARNA GRE HALK EDEBYATI KONULARININ KISA BR DEERLENDRLMES A. retim Etkinliklerini Planlama / Ama (Hedef)

renciden yana bir planlamay bildirmektir. Buna gre, rencinin bir renim sresi iindeki uygulamalarm basan ile tamamlam olduunu bildiren bir deyim olmaktadr. Esas olarak, tam anlamyla bildirilmi ama, yazarn okuyana zihninde tasarlad ekle (baarl bir rencinin durumu-nun gsteren resme) benzer bir resmi bakalannda da tecessm ettirdii derecede anlamldr. Bu itibarla: *Bir retim amac, muhtevann tarifi veya zetinden ok, kastedilen sonucu tantr. *Faydal bir ekilde ifade edilmi amacn zelliklerinden biri, rencinin, amaca ulatm gsterirken ne yapacam tarif eden davran veya hareket terimleriyle ifade edilmesidir. *Eitim programnn btnne ait amalar, eitli zel ifadelerden mey-dana gelir. *En faydal ekilde ifade edilen ama, bunu seen kimsenin retim maksadnn iletenidir."145 Hedef, varlmak istenen nokta olarak tanmlanabilir. Her toplum, ya da birey belli bir duruma gelmek isteyebilir. rnein, "ada uygarlk dzeyi-nin stne kabilme, demokratik, laik, sosyal adaleti hukuk devleti olabil-me""gibi.146 Hedef, bir rencinin, planlanm ve tertiplenmi yaantlar sayesinde kazanmas kararlatrlan ve davran deiiklii veya davran olarak ifade edilmeye elverili bir zelliktir."147 140 2. Plan: Plan, belli bir almann gayesini, metotlarm, zamanm (sresini) materyallerin niin ve nasl kullanlacam, baanya nasl ulalacam, elde edilen baarnn nasl deerlendirilebileceim nceden hazrlayp kat ze-rinde belirtmek ve kar kitleye sunmaktr.

Plan, eitimde baarnn artmasnda nemli bir rol oynar. retmenin yllk ve gnlk plan yapmas, derse hazrlkl girmesi pedagojik olarak zorunludur. 2a. Yllk Plan: Yllk plan, retim yl boyunca, hangi amalar ve bu amalara bal hedef davranlar gerekletirmek zere nelerin yaplacam, hangi ayda, hangi haftada, hangi konularn ne kadar zamanda ileneceim belirtmektir. Gezi, gzlemin ne zaman yaplacam, gnlk devler dnda hangi konularda devler verileceim gsteren plana yllk plan denir. Yllk plandan nce alma (akademik) takvimi hazrlanr. 148 Hedef yazarken unlara dikkat edilmelidir: 1. Hedef cmlelerinin sonunda "bgisi, becerisi, gc, yetenei, olu, ilgililik, farkndalk hogrrlk" gibi szcklerden biri bulunmaldr. 2. retmenin yapacaklan ya da okulun grevi hedef olamaz. 3. Konu balktan hedef olamaz. 3. Hedefler kapsamh ve ayn zamanda snrl olmaldr. Yani bir hedef, bir renme rnn kapsamaldr. 4. Hedeflerin hangi konu ieriiyle ilgili olarak gerekletirecei belirtilmelidir. Yani hedeflerde ders, kurs ya da ierik belirtilmelidir. 5. Hedefle, hangi alanla ilgili olarak yazlyorsa o alann niteliklerine ve basamaklarm uygun olmaldr. 6. Hedefler, birbirlerini destekler nitelikte ve nicelikte olmaldr. Bir ders iin belirlenen hedefler, kendi iinde mantksal adan tutarl olmaldr. Hesaplanmas. Bu ilem yaplrken: Haftalk ders saatlerini bildiren izelge temin edilir. Her ayda ka hafta olduu tespit edilir. Tatil g-nne rastlayan ve yazl snavlara harcanan ders saatleri belirlenir. Toplam ders saati bulunur. Yazl yoklama ve tatil gnlerine rastlayan ders saatleri, toplam ders saysndan karlr. Bylece bir eitim ve retim ylnda ilenecek ders saatlerinin saym bulunur. Tespit edilen ders saatlerim dikkate alarak, ileyebileceimiz konu say belirlenir. Haftalk ders saatlerim bildiren izelge

Haftahk Ders Program

Pazartesi

Sah

aramba

Perembe

Cuma

8A Trke

8A Trke

8A Trke

8A Trke

SATrk.

8A Trk.

nek:

Eyll ayma gre ka hafta olduunu ve ka saat ders ilenebileceinin hesaplanmasm gsteren izelge l. Hafta 2. Hafta 3. Hafta 4. Hafta 6. Hafta Not: Eyla' gre l

l ay ;ay

P. Teri 5 12 19 26 mda be; uda 18 u

ha >at

Sah 6 13 20 27 fta buli dersva

ar. 7 14 21 28 malaktadr. rdr.

Per. l 8 15 22 29 .Okulla.

Cuma 2 9 16 23 30

C. Teri 3 10 17 24

Pazar 4 11 18 26-

6a 6sa 6aa ballar.

it it it Bu duruma

r eylln uunca haftaamda

141 Yllk Plan Yaparken unlara Dikkat Edilmelidir: ilkretim okullar Trke program okunmaldr. Konulan basitten zora doru sralanp, her haftaya yerletirilmelidir. Anlama ile ilgili konularda nce dinleme ve izleme teknii verilmelidir. renciye dinleme becerisi kazandrlmadan okuma veya anlatma al-kanh verilemez. Konular (davranlar) ve amalar arasnda yaknlk ve uyum olmaldr. (Aada verilen bir haftalk yllk plan rneinde olduu gibi.)

Yntem ve teknikler blmnde, konunun zelliine uygun, en az ve her konuya ait yntemler belirtilmelidir. (Konunun zelliine gre soru-cevap, takrir, tartma, analiz, sentez, gzlem metotlar uygulanacaktr ifadesi kullanlmaz.) Konulannn ilenebilmesini salayabilen metinler bulunmal, kaynak ve aralar blmnde gsterilmelidir. (Kaynak kitaplannn ad, yazannn ad soyad, nereden alnd, hatta sayfa numaras belirtilmelidir.) Kaynak ve aralar blmnde ilenecek parann ad, yazan, hangi kitaptan alnd hatta sayfas belirtilir. (Aada verilen bir haftalk yllk plan rneinde olduu gibi.) Zmre retmenleriyle ibirlii blmnde gerek duyulursa bir eyler yazlmaldr. Akademik takvim hesap edilirken haftada bir gn grnse hile bir hafta olarak dnlr. Bu duruma gre Eyll aynda 5 hafta vardr. Haftalk ders programna gre ders saatlerinin tatile gelmediim dikkate alrsak. Eyll aynda 16 saat ders vardr. Her ay,'bu siateme gre hesaplanr. Bylece bir ylda toplam girilecek ders say bulunur. rnek Her ay yukandaki sisteme gre hesaplanrsa: Eyll aynda .................................................... 18 saat Ekim ayda.............................................. 22 saat Kasm aynda................................................... 24 saat Aralk aynda................................................... 20 saat Ocak aynda..................................................... 20 saat ubat aynda.................................................... 10 saat Mart aynda..................................................... 20 saat Nisan aynda ................................................... 24 saat Mays aynda................................................... 22 saat Haziran aynda.................................................. 8 saat

Toplam............................................................. 90 saat Akademik (;) takvimi hesaplandktan sonra yllk plann yaplma iin aadaki ilemler yerine getirilir. 1. Bir retim ylnda Trke dersinin toplam ders say bulunur. (Yukandaki hesap sistemine gre), 2. Toplam ders saatinde isleyebileceiniz konu say tespit edilir. Trke programnda " rencilerin faiMm-gHan davranlar^ konu olarak alnr. 3. Toplam ders saysndan yazl yoklama saatleri ka-rlr. Her dnem iin 3'er saat. toplam 6 saat. Muhtemelen oluabilecek, retmenin iradesi dnda "kar, souk, yamur, grip, hava kirlilii gibi) okulun tatil edilebilecei var saylarak bir hafta veya 10 gnlk ders say toplam ders saatinden drlr. 4. (Toplam ders saati 188) - (yazl snav saatleri 6 saat + Muhtemel tatil iin 10 saat = 182) = 174 lenecek konular 174 saatte bitirilecek ekilde plan yaplr. Not1 Her yl okul mdrlerine bir retim ylnda en az ilenebilecek ders say bildirilir. Sizin toplam dere saatinizle okul mdrnden veya tebliler dergisinden reneceim toplam ders saatinin birbiriyle rtmesi gerekir. 142 devler blmnde devin konuu, verildii tarih ve toplanaca tarih yazlr. Yazl yoklama blmnde hangi ay ve hangi hafta, hatta gn ve saat belirtilmelidir. Yazl yoklama bir saat iinde yaplaca belirtilmelidir.149 2b. Gnlk Plan: Gnlk planlar temelde, retmenin dersine hazrlkl girme ve renci-sini daha iyi yetitirme, anlayna dayanmaktadr. retmen olarak grevi-miz, ocuklanmza dinlemeyi, anlamay, anlatmay, dnmeyi, doru karar vermeyi, okumay, okuduunu eitli ynleriyle kavrayabilmeyi ve doru ve etkili yazabilmeyi retmektir, rencinin retken olabilmesi iin

gerekli olan bilgi ve becerileri kazandrmalyz. Bunu gerekletirmek iin de her ite olduu gibi eitim ve retimde de, daima planl almann nemim bilmeliyiz. renciler iin faydal ve yerindi bir ders ancak, retmenin snfta ilenecek konuya ok dikkatli bir ekilde hazrlanmas ile mmkndr. Kitabn 2. basks esnasnda aldmz yeni bir bilgi ile, 2098 sayl Tebliler Dersi'nde "Gnlk Han Form ve Esastan", 2551 sayl Tebliler Dergisme yeni ekliyle yaynlanmtr. Bu sebeple nitelendirilmi yllk plan ve gnlk planlarn okurlanmz tarafndan ona gre deerlendirilnesigerekir.l50 " Eyll Ayma Ait Bir Haftalk Yllk Plan rnei Eyll Ay ders plan:

Konu

Amalar (Hedef)

Hedef Davran

3 Hafta

Anonim Halk Edebiyatmda Manzum Eserler (Mani)

l. Maninin zelliklerim tanvabilme. 2. Maniyi dier nazm ekillerinden ayrabilme.

l. Maninin zelliklerim tanma. 2. Maniyi dier nazm ekillerin" den ayrma.

Kaynak-Ara ve gereler

Zmre retmenler

dev

Yntemler

Yazl Snavlar

Orhan Okay

G. U. Eitim Fak.

Konu:

soru'cevap,

retim yelerinden

Trk Dili ve

Prof. Dr. A. Gzel

Verili Tarihi:

takrir, tart

Edebiyat-l" 8.49

H. Ed. Manzum

02. 11.2002

ma,

Osmanlca Szlk TDK

Eserlerin Kafiye

analiz, sentez,

mla Klavuzu TDK

anlay hakknda

Topl. Tarihi:

snfta Konferans

03. 05. 2003

verecek.

Not: Yllk plan ile gnlk plan uyum olmasna dikkat etmeliyiz. "o Gnlk Plan Dergin Ad......: Halk Edebiyat Konunu Ad....: Anonim Halk Edebiyatnda Nazm Trleri Snf..............: Lise 3/A Dere Sreri....: ders Saati (45+46+45) retim Teknii (Yntemler): soru-cevap, takrir, tartma Ama (hedefim Konunun Amac ve Davranlar: Maninin zelliklerim tanvabilme. Davran: Maninin zelliklerim tanma Ama (hedef): Maniyi dier nazm ekillerinden ayrabilme. Davran: Maniyi dier nazm ekillerinden ayrma. Kaynak Ara ve Gereler: Orhan Okay " Trk Dili ve Edebiyat -l" e. 49 Osmanlca Szlk TDK, mlaKlavuzu TDK

143 3. renci ve retmenlerin Merkezileme Srecinde Mterek almalar Orta dereceli okullarda renci merkezli ders anlatlmaldr, retmen koordinasyonu ve eitli yntemleri kullanarak rencinin derse katlmm salamaya almaldr, retmen, tanmlar renciye yaptrr. Doru cevaplar renciye syletmeye alr. Eer retmen merkezli ders anlatlrsa renci dinler ama dersi anlamaz. renci merkezli ders ilenirse retmenin smfa hakim olmas kolaylar, rencinin derse kalmas sz konuu oldu-undan dinleme ve anlama gerekleecektir.151 DerBm slenir renci derse motive edilir. Yani rencilerin derse snma salanr. Okuma metni retmen tara-findan okunur. rencilerin dikkatle dinlemesi salanr. renciye okutturulur. rendye anlattn-lir. Metnin anlalmas iin gerekli almalar (iir ise; kavram almalar yaplr, beyitler aklanr, metnin anlalmas iin sorular sorulur, sanatlar bulunur ve aklanr. Yaz tr hakknda ahmalar) yaplr. Yazar hakknda bilgi verilir Deerlendirme sorulan cevaplandrlr. (Konu ilendikten sonra, rencilerin konuyu anlayp anlamadldanni tespit etmek amacyla sorulur.) Deerlendirme blmnde konunun zamannda bitirilip bitirilmedii ve konunun anlalmayan ksmlar tespit edilir ve anlalmayan blmler en yakn zamanda zamanda tekrar edilir. " rnek: alyma 1. Eitilmi kimselerden olgun bir davran beklenir. " ifadesi bir cmle midir? Cmledir. 2. O halde bu cmle bir yarg ifade eder mi? - Eder. 3. Eitim iin ne sylenebilir? nsan insan yapan adeta sihirli bir g olduu. 4. Birinci sorudaki cmlenin yklemi nedir? Beklenir 6. Oznesi nedir?

Olgun bir davran. 6. Bir tek yarg ieren cmleleri yap bakmndan basit cmleler denir. Peki bu cmle basit nedir? Evet basittir. 7. Kelimenin gerek anlamndan farkl bir anlamda kullamhnasna mecaz denir. Metindeki mecaz kelimeler hangileridir? Sihirli, sahk, olgun, ipular, sivrilikler. 8. "Salkl" kelimesi dendiinde akhmza ilk hangi alan gelir? Sahk durumu iyi olan, salam. 9. Peki ilk anlam kelimenin hangi tr anlamdr? Gerek anlamdr. 10. Metinde atasz kullanlm m? -Evet. 11. Nedir? Olgun baak dik durmaz. 12. Bu atasz mecaz anlamda m kullanlmtr? Evet 13. Bu atasznn yklemi nedir? Durmaz. 14. Oznesi nedir? Olgun baak. 15. Peki ya dolayl tmleci nedir? Cmlede dolayl tmle yoktur. 16. O halde zarf tmleci hangisidir? Dik. 17. Bu cmlenin yap bakmndan tr nedir? Basit cmledir. 18. Neden basit cmledir? Bir tek yarg ierdii iin. 144 4. Kavram ve Fikirlerin Deerlendirilmesi

ilenen fikir, kavram ve konularn renciler tarafndan anlalp anlalmadm tespit etmek, genel bir tekrar mahiyetinde deerlendirme almalar yaplr. Ancak deerlendirme sorulannda -almalannda belirtilen sorularn zelliklerine dikkat edilmesi gerekmektedir.152 19. Bu cmle oluinlu nu olumsuz mudur? Olumsuzdur. 20. Bileik cmlenin zellii nedir? inde bir tek temel yarg ile yeteri kadar yardmc yarg bulunan cmlelerdir. 21. Metinden bir rnek veriniz, Bu szde, kendini ve bakalarm tanmnir genel toplum kurallanna gre hareket etmek gibi, a* rlklardan yahut sivriliklerden uzak, normal davrama vg vardr. 22. Bu cmlede mecaz kelime var mdr? - Vardr. 23. Hangisi. Sivriliklerden. 24. Bu kelimenin gerek anlam nedir? Ucu keskin ve batc olan. 152 Kkbasmac, Glten. Seminer almalar. Deerlendirme almalar: Altrma, test, aratarma-inceleme, muhakeme etme, deney ve gzlem yapma husualarma yer verilip verilmedii, Ilgih blm ve nite ile ilgili sorulann, rencilere kazandnmas amalanan bilgi, beceri, tutum, tavr, davran ve i ahkanlklanmn tamamm kapsayacak ekilde ilenip ilenmedii, Sorularn, rencinin kendi kendini deerlendirmesine imkan salayp salamad, > Sorularn, rencileri henz kazanamadklar bilgi, beceri, tutum ve davranlar kazandrmaya tevik edip etmedii, Deerlendirme almalannda; aratrma ve inceleme konular, rencilerin farkl ilgi dzeyleri ve evreleri ne derecede dikkate ahnarak ilenmitir.

 Aratrma, inceleme, deney ve gzlem konularnn rencilerin farkl ilgi dzeyleri ve evreleri dikkate ahnarak belirlenip belirlenmedii." Talim Terbiyenin onayndan gemi Ders Kitaplannda metinlerin basnda "hazrlk almalar" ve metnin sonunda deerlendirme almalan yer ahr. Deerlendirme ahmalannda belirtilen sorulann; Deerlendirme almalarnn zelliklerim tayp tamad tespit edilir. (Yani konu veya metin incelendikten sonra, konunun anlalp anlalmadm ortaya koyan bir zellii olmaldr. ) Eer byle bir zellik yoksa, bu eoru deerlendirme almalanna ait bir soru deildir. Soru ve deerlendirme almalannda aada belirtilen deerlendirme almalar "36. 37. 38. 39." maddelerinde belirtilen zellikleri arayacaz. 36. Ahtrma, test, aratrma'inceleme, muhakeme etme, deney ve gzlem yapma hususlanna yer veri' lip verilmedii, 37. ilgili blm ve nite ile ilgih sorulann, rencilere kazandrumas amalanan bilgi, beceri, tutum, tavr, davran ve i ahkanhkiannn tamamm kapsayacak ekilde ilenip ilenmedii, 38. Sorulann, rencinin kendi kendini deerlendirmesine imkan salayp salamad, 39. Sorularn, rencileri henz kazanamadklan bilgi, beceri, tutum ve davramian kazandrmaya tevik edip etmedii, Deerlendirme almalannda; aratrma ve inceleme konulan, rencilerin farkl ilgi dzeyleri ve evreleri ne derecede dikkate ahnarak ilenmitir. Aratrma, inceleme, deney ve gzlem konulannn rencilerin farkl ilgi dzeyleri ve evreleri dikkate ahnarak belirlenip belirlenmedii." rnek ahma Konu ilendikten sonra sorulan sorulara bakalun; 1. Mani nedir?

2. Verilen mani rneinde maninin ekh hakknda bildiklerim anlatnz. 3. Maninin dier nazm trlerinden ayran zellikleri nelerdir? 145 B. Trke- Edebiyat Ders Programlannda lenen Halk Edebiyat Konulan Dou hususiyetleri ne olursa olsun, anonim ve kollektif karakter tayan mahsullerle; efsane menkabe, destan, masal, hikaye, atalar sz, fkra, bilmece, mani, ninni, at ve ky orta oyunu dediimiz mahsulleri; meddah, karagz ve ortaoyunu hatta kukla, halk edebiyat rnleri ad altnda toplanabilir (Elin, 1993: 4). Belirtilen bu halk edebiya rnleri, gerek ilkretim Okulu Trke dersi programlannda, gerekse Orta retim Trk Dili ve Edebiyat dersi programlannda rencilere bilgi ve beceri ve davran kazandracak bir ara olarak yer almaktadr. Bunun yannda halk edebiyat, Trk edebiyat tarihinde de bir alan olarak incelenmektedir. Bu sebeple niversitelerin Trke Eitimi, Trk Dili ve Edebiyat Eitimi, Trk Dili ve Edebiyat ve hatta Sini/retmenlii ve Okul ncesi Eitimi Blmlerinde okuyan retmen adaylannn halk edebiyat rnlerinden kaynak ve ara olarak yararlanmay bilmeleri gerekir. Okullanmzn mfredat programlannda yer alan Halk edebiyatna ait konulara aadaki ekilde gsterebiliriz. Onlar da: 7. lkretim Trke Programlannda lenen Halk Edebiyat Konulan 153 Programda halk edebiyatyla ilgili, dorudan belirtilen ama ve kazand-niacak davranlann yannda, halk edebiyat rnlerinin ara olarak kullanlmasyla daha kolay kazandnlabilecek bilgi ve becerilerle ilgili maddeler de bulunmaktadr. Burada daha ok halk edebiyatyla dorudan ilgili madde-lere yer verilmitir. Bu maddelere gemeden nce, Programdaki Genel A-malar ve Aklamalar blmleri incelendiinde de halk edebiyat rnlerinden yararlanmay gerektiren hususlara yer verildii grlecektir. Programn Genel Amalar blmnde;

Szl ve yazl Trk ve dnya kltr rnleri yolluyla, Trk kltrn tanma ve ka7.anmala.nnda; Trk yurdunu, ulusunu, doay, hayat, insanl sevmelerinde yardmc olmak, maddesinde belirtilen amaca ulamada;- ban, sevgiyi, doa sevgisini, vatan sevgisini, vatan iin fedakarlk gstermeyi ve almay anlatan masal, hikaye vb. halk edebiyat rnlerinden, Yukarda verilen sorular ilenen konu ile alakal ve konunun anlalp anlalmadm tespit ettii iin deerlendirme sorulandr. Teknik olarak yukarda ifade edilen 36. 37. 38. 39. maddelere uyum salayacak ekilde somlara dikkat edilmelidir. Birinci, ikinci ve nc soru 38. maddeye uygundur. nk renci kenedi kendini deerlendirme imkannn bulmaktadr. Birinci, ikinci ve nc soru 36. 27. 39. maddelere uygun sorulmutur. Yukarda verilen sorularn 36. Maddeye ksmen uygun deildir. nk, test tekniim becerisin; kazandracak herhangi ynlendirme yoktur. " T. T. K. B'nn 22. 09. 1981 tarih ve 172 sayl karan ile kabul edilmi; 06. 07. 1981 tarih ve 2098 sayl Tebliler Dergisinde yaymlanmtr. 146 Trl etkinliklerle rencilerin kelime daarcn gelitirmek, madde-sinde belirtilen amaca ulamada da; masal, hikaye anlatma-anlattrma; bilmece sorma-sordurma; hikaye ve masallar dramatize ederek oynattrma; halk oyunlar ve mahall ocuk oyunlar oynattrma; karagz, ortaoyunu gsterileri yaptrma gibi etkinklerinden yararlanlabilir Ayraca bu etkinliklerle renciler arasnda iletiim geliir, renciler sosyalleir ve elenirler. Belirtilen bu almalar ayn zamanda rencilerin anlama ve anlatma becerilerim gelitirmeye yardmc olacaktr. Programn Aklamalar blmnde rencilere okuma alkanl ka-zandnmas gereklilii vurgulanmaktadr. rencilerin okuma eilimlerinin saptanarak holandklar trleri okumalar

ynnde tevik etmek gerekir. zellikle ilkretimin ilk yllannda elendirici, dikkat ekici olmalar ve rencilerin zihinsel yaplanna uygunluk ynyle halk edebiyat rnleri rencilere okuyup dinlemeleri ynnde tavsiye ve tevik edilebilir. Yine bu blmde, Trke dersleri rencinin; Ulusal kltrmzn deerli eserleri le karlamasn salayarak ulusal bilincim ve ulusal cokusunu; gzel metinlerin zevkim tadarak duygusunu ve Trk dilme olan sevgisini gelitirecektir, denilmektedir. Bu bilgi beceri ve duygularn kazanhp gelitirilmesinde halk edebiyat rnleri byk katk salayacaktr. Halk edebiyat mahsullerine ait metinler, metin inceleme almalannda da bir ara olarak kullanlabilir. Bylelikle renci hem halk edebiyatm tanm, genelde edebiyat bilgi seviyesinde renmi hem de bu metinlerdeki kltrel unsurlar kazanm olacaktr. Halk edebiyat metinlerinin dil inceleme-dil bilgisi almalannda kulla-nlmas yoluyla da rencinin yeni ifade kalplar renmesi ve bunlar kullanabilme alkanl kazanmas salanm olacaktr. Halk Edebiyat rnleri Ynnden ilkretim Okulu Trke Progra-mnda rencilerin Kazanacaklar Davranlar (Bilgi Beceri ve Alkanlklar): 147 ANLAMA (Dinleme ve izleme. Okuma, Anlama Teknikleri Bakmndan)__________________ 1. Smf 2. Snf 3-5 dakikalk bir masal dinleyebilmek (anlatan, kitaptan okuyan, teyp, pikap vb. aralardan), Dinledii, grp izledii ya da okuduu dzeye uygun (3-5 dakikalk) bir masaldaki, yk vb. ndeki kahramanlarn kimler oldu-unu belirtebilmek,________________________

6-8 dakikalk bir masal ve yky dinleyebilmek (anlatan, kitaptan okuyan, teyp, pikap vb. aralardan), Ak yazlm basit bir yky kiilerin konumalarm canland-rarak okuyabilmek, Dzeyine uygun tekerleme ve iirler okuyabilmek, Dinledii, grp izledii (3-5 dakikalk) ya da okuduu dzeye uygun bir masaldaki, yk vb. ndeki kahramanlarn kimler oldu-unu, olaylarn getii yer ve zaman anlayp belirtebilmek, 3. Snf 4. Snf 8-10 dakikalk bir masal ve yky dinleyebilmek (anlatan, kitaptan okuyan, teyp, pikap, radyo vb. aralardan), Ak yazlm basit bir yky kk hareketlerle ve kiilerin konumalarm canlandrarak okuyabilmek, Dzeyine uygun tekerleme ve iirleri okuyabilmek, 15-20 dakikalk bir masal, yk, bandm dinleyebilmek, bir rportaj, bir belgesel filmi ve bir ocuk filmim izleyebilmek, Dinledii, izledii bir filmin, oyunun okuduu bir yknn (hikayenin) olaym belirtebilmek, belli bal kiilerin fiziksel ve karakter zelliklerim, olayn getii yeri ve zaman belirtebilmek, Dinledii, izledii bir konumann, filmin ve benzerlerinin okuduu bir yk yazsnn (masal, yk, fkra vb.) 100-150 kelimelik bir mektubun ana fikrini ve bir iki yardmc fikrini anlayp belirtebilmek,____________________ ______ 5. Snf 20-25 dakikalk bir masal, yk, bandm dinleyebilmek, bir rportaj, bir belgesel filmi ve bir ocuk filmini izleyebilmek, izledii bir filmin, bir oyunun, okuduu bir yknn (hikayenin) olaylarm belirtebilmek, belli bal kiilerin fiziksel ve karakter zelliklerim, olayn getii yeri ve zaman belirtebilmek,_____

6. Snf Bir yazdaki kelimelerin gerek ve mecaz anlamlarm kavrayabilmek, kelime gruplarm, benzetmeleri, ataszlerini zmleyebilmek,__________________________ 7. Snf 8. Snf Bir yazdaki kelimelerin, kelime gruplannn benzetmelerin, ata-szlerinin anlamlarm zmleyebilmek, Bir yazdaki kelimelerin, kelime gruplannn benzetmelerin, ata-sz ve zdeyilerin anlamlarm zmleyebilmek,________ ANLATMA (Szl ve Yazl Olarak) l. Snf Ksa bir masal, bir yky anlatabilmek, 2. Snf Dzeye uygun bir masal, bir yky vb. 3-5 cmle ile anlatabilmek, Baz tekerlemeleri syleyebilmek, dzeye uygun ve sanat deeri 148 olan iirleri ezbere okuyabilmek. Dzeye uygun ksa bir masal, bir yky resimlere bakarak 8-10 cmle ile snfa yazabilmek, 3. Snf Okunan ya da dinlenen dzeye uygun bir masal, bir yky izlenen dzeye uygun bir izgi filmi, olaylar dizisini bozmadan, ana izgileriyle anlatabilmek, Okunan ya da dinlenen dzeye uygun bir masal, bir yky izlenen dzeye uygun bir izgi filmi, olaylar dizisini bozmadan, ana izgileriyle en az 5-6 cmle ile yazabilmek, 4. Snf

zlenen dzeye uygun bir filmi, okunan ya da dinlenen 150-200 kelimelik bir olay yazm (masal, yk, an, gezi vb.) anlatabil-mek, ana fikrini ksaca belirtebilmek, 5. Snf izlenen dzeye uygun bir filmi, okunan ya da dinlenen 200-300 kelimelik bir olay yazm (masal, yk, an, gezi vb.)ksaca srasyla anlatabilmek, ana fikrini belirtebilmek, Basit atasz ve zdeyilerin anlamlarm aklayabilmek, izlenen dzeye uygun bir filmi, okunan ya da dinlenen 200-300 kelimelik bir olay yazm (masal, yk, an, gezi vb.) zetleye-bilmek, ana fikrini belirtebilmek, 6. Snf Dzeyine uygun kelime gruplar, atasz, zdeyi ve deyimleri aklayabilmek, 7. Snf Kelime, kelime gruplar, atasz, zdeyi, deyim ve benzetmeleri aklayabilmek, 8. Snf Atasz, zdeyi, deyim, kelime, kelime gruplar ve benzetmeleri aklayabilmek, 2. Lise Edebiyat Programlannda ilenen Halk Edebiyat Konulan154 Adnda da getii gibi bu program, daha ok bir retim programdr. Yani program alkanlk, beceri ve davran kazandrmaya deil, konulara dayandrlmtr. retilecek bilgiler konulara blnerek verilmitir. Halbuki ilkretim Trke program, davran temeline oturtulmutu. Program, Edebiyat, Trk Dili ve Kompozisyon ana balklar altnda yla gre dzenlenmitir. Konumuz olan halk edebiyat, Trk edebiyat iinde verilmitir. Halk edebiyatnn snflara gre ders programlannda ele aln ekilleri u ekildedir: ""' T. T. K. B'nn 18. 09. 1992 tarih ve 293 sayl karar ile kabul edilmi; 1992-1993eitim ve retim ylndan itibaren uygulanmaya balamtr. 149

9. Snf A. Trk Halk Edebiyatnda Manzum Eserler: 1. Trk halk edebiyatnda belli bal nazm ekilleri ve nazm trleri (mani. trk, koma, semai, ilahi, nutuk, ninni vb.) 2. Hece l ve zellikleri 3. Anonim halk edebiyat Trk iiri 4. Dini- tasavvuf Trk iiri 5. Ak tarz Trk iiri Eserlerinden faydalanlacak ahsiyetler: Yunus Emre, Ak Veysel atrolu, Karacaolan, Ercili Emrah, Kaygusuz Abdal, Aziz Mahmud Hda, Erzurumlu Emrah. B. Trk Halk Tiyatrosu (Karagz, meddah, ortaoyunu ve ky seyirlik oyunlar) 10. Snf 10. Snf A. islamiyet ncesi Trk Edebiyat 1. Devrin genel zellikleri 2. Eserler a. Szl eserler 1. Sagular 2. Kouklar 3. Savlar 4. Destanlar (Ouz Destan, Ergenekon Destan vb.) b. Yazl rnekler Gktrk Kitabeleri (Metinleri)

3. Dnya Edebiyat Karlatrmal (Destan rnekleri) B. slam Devir Trk Edebiyat Yzyllara gre genel zellikleri vb. Eserler. Manas Destan Eserlerinden faydalanlacak ahsiyetler: Nasrettin Hoca (Fkra rnekleri). Dede Korkut Hikayeleri (Anonim) Ak edebiyatnn genel hatlar ile tantm Eserlerinden faydalanlacak ahsiyetler: Kroglu, Ak Garib Hikayesi, Karacaolan, Ak mer, Kerem le Asl Hikayesi, Erzurumlu brahim Hakk. C. XIX. Yzyl Trk Edebiyat Genel zellikler Eserlerinden faydalanlacak ahsiyetler: Dadaloglu, Seyrani, Bayburtlu Zihni, Erzurumlu Emrah. 11. Snf A. Gnmz Halk Edebiyat 1. Genel zellikler 2. Eserler Eserlerinden faydalanlacak ahsiyetler: Ak Veysel, Erzurumlu Yaar Reyhan, Karsl Murat obanolu, erefTalova 150 3. lkretim ve Use Programlarndaki Halk Edebiyat Konulanmn Deerlendirmesi Bilindii gibi ilkretimde metinler dil becererinin gelitirilmesine ynelik bir ara olarak kullanhrken, orta retimde birden bire bu metinlerin edebiyat yn ele alnmaya balanr. Dil becerileri. Kompozisyon balkl blmde incelenir. Dolaysyla ilkretim ile orta retndeki dil eitimi almalar bir kopukluk gsterir. Lise Trk Dili ve Edebiyat Programna ynelik eletirilerin basnda klasik Trk edebiyana (divan edebiyat) ok arlk verildii gelmektedir (TED, Orta retim Kurumlannda Trk Dili ve Edebiyat retimi ve Sorunlar, 10-11 Nisan 1986). Yine bunun yannda programla ders

kitaplar arasndaki uyumsuzluk ne kartlmaktadr. Programn Aklamalar blm dikkate alnmadan sadece konular ksnma gre ders kitaplar hazrlanmaktadr. Bu da programn esnek ynnn kullanlmamas anlamna gelmektedir. Programda halk edebiyat, bir edebiyat tarihi bak asyla ele alnmaktadr. Bilinen en eski szl ve yazl eserlerden itibaren kronolojik bir sralama iinde konular belirtilmitir. Sonradan yaplan eklemelerle gnmzden ancak iki aa yer verilmitir (eref Talova, Murat obanolu). Bu durum da halk edebiyatm yine gnmzden, halk yaamndan uzak bir edebiyat gibi gstermektedir. Halbuki, annesinden dinledii ninnilerle, masallarla uyuyan; arkadalaryla birbirlerine sorduklar bilmecelerle, syledikleri tekerlemelerle elenen; deyimlerle, ataszleriyle dilini gzel ve etkin bir ekilde kullanan insanlar iin o edebiyat, sadece gemie ait olamaz. Halk edebiyat ncelikle gnmzden hareketle ele alnmaldr. Dil eitimi halk edebi-yatnn yzyllardr devam eden sadeliinden yararlanlarak gelitirilmelidir. ilkretim ve orta retimde programlar belirtilen bu hususlara gre d-zenlenirse hem dil geliiminde hem de halk edebiyat retiminde istenilen amalara ve baanya daha kolay ulalacaktr. 4. Programlarda Kullanlan Halk Edebiyat Terminolojisi Ayrca bu deerlendirmeyi Halk Edebiyat retiminde Terminoloji da-lnda ele alacak olursak bunu da deeriendirmemiz yle olabilir. Bilindii gibi bilimde, zerinde anlalm terimlerin bulunmas ok nemlidir. Gn-mz, eitim retim faaliyetlerinde de bu terim ve kavramlar olduka etkilidir. Bu sadece szlk anlamnda deil, kapsadktan retim srecinin dzen-lenmesinde de nemlidir. ncelikle retilecek alanla ilgili kavramlar tespit edilip konular ve programlar buna gre oluturuluyor. lkemiz halk bilim/halk edebiyat almalannda ve ders kitaplannda kimi terimlerin kullanmunda bir terim birlii olmad bilinen bir gerektir. Terim birlii salanmadka yaplan almalarn anlalmas, yorumlanmas

151 ve halk edebiyat retiminin yaplmas istenilen verimlilikte olmayacaktr (Sever, 2002: 653). ncelikle halk bilim/halk edebiyat almalannda, sonra da bunlarn retiminde zerinde anlalm bir terminolojiye ihtiya vardr. Halk edebiyat eitimi ve retiminde kullanlacak terim ve kavramlar, alanla ilgili kaynaklardan ve ders kitaplanndan taranarak bir tespit yaplmal ve bu tespitleri haftalk ve yllk ders programlannda geniletilmesi ve saynn arttrlmas suretiyle faydalanlmaldr.155 C. Trke-Edebiyat Ders Programlannda Halk Edebiyat Konula-nnn tleniinde Kullanlan Ders Ara-Gereleri15* Ders aralannn eitimde kullamimas eitim tarihi kadar eskidir. Ancak geni apta kullanlmalar eitim teknolojilerindeki ilerlemelerle olmutur. Bu cmleden olarak ders arac; "grenme-retme etkinlikleri srasnda rencinin grenmesi, retmenin etkin bir retim faaliyeti yrtebilmesi iin bilgilerin kavratlmasnda, olaylarn aklanmasnda, varlklarn tan-tlmasnda zerinde gzlem ve aratrma yapmada kullanlan her trl -renme-gretme yardmclanna" denir. (Teker 1987) Eitim-retim ara ve gerelerinin faydalar konusunda pekok nemli aratrma yaplmtr. Yaplan aratrmalarn sonularma gre hatrlama ve etkili renmede ara ve gerelerin nemli rol oynad grlmektedir. Eer retmen ara ve gere kullanrsa renciler elbette daha iyi renirler. retim etkinliklerinde uygun aralardan yararlanld takdirde; rencilerin konulan daha kolay rendikleri, salam alglar kazandklar, retimin daha aktif hale geldii, ilgi ve dikkatierinin daha uzun sre tutulabildii, ezbercilikten kurtulduklar, bilimsel aratrmalara yneldii ve bunlara benzer bir ok katkda bulunduu bilinen bir olgudur.

retim aralar ok basit yapdan an derecede karmak yaplara kadar uzanan ok geni bir alan kapsamaktadr. Bu alan yaz tahtasndan bilgi-sayara kadar uzanmaktadr. Ksaca bunlan tantmaya alalm: a. Ders Ara-Gerelerinin eitleri l. Kitaplar ve Dier Yaynlar Bilindii gibi kitaplar; sosyal bilimlerden biri olan edebiyat dersleri iin, retimde vazgeilmez bir neme sahiptir. Ancak Halk edebiyat eitimi iin hazrlanan kitaplann ne lde eitim bilimlerim temel ahnarak hazrland 152 tartma konusudur. Zaten belli bir ders kitabndan bahsetmek de hataldr. nk retim elemannn takip edecei, rencilere tavsiye edecei birok kaynak eser olaca unutulmamaldr, nemli olan bu eserlerden eitim retim srecinde nasl faydalanlacadr. Halk Edebiya retiminde derste kullanlacak kitap ve dier yaynlar seilirken amaca ne lde hizmet edecei incelenmelidir. Bu tr metinlerin seiminde iki nemli lt vardr. Bunlar: 1- Okunan metinler rencinin ilgisini ekmeli, 2- Okunan metinler edeb ynden deerli olmal. Mensup olduu edeb trn iyi bir temsilcisi olmaldr. Kitaplannda yer alan metinler aratr. Kimileri metinlerin ara olma -zelliini gz ard ederek, onlar bir ama gibi alglamaktadr. Bu yzden de Halk edebiyat eitimi iin hazrlanan baz kitaplar yetersiz kalmaktadr. Derslerde kullanlan kitaplarn yazmnda seilen metinler, mmkn olduunca genlerin okul dndaki dnyasyla ilgili olmaldr. nk, insan kendi gzlemleriyle, okuduklar ve dinledikleri arasnda ilgi kurmak ister. ilgi kuramad konulan kaytsz kalr, onlar kavramakta zorluk eker. Kitaplarn seilmesi ve kullanlmasnda yukarda belirttiimiz noktalara mmkn olduunca dikkat edilmesi gerekmektedir.

Genel anlamda kitaplar grupta inceleyebiliriz (nalan 2001: 105): Baucu Eserleri: Bu tr kitaplar bir kez deil, dnp dnp okunmas gereken kitaplardr. Bunlar gda gibidir alnmazsa olmaz. Mracaat Eserleri: Szlkler, kavram kitaplar, ansiklopediler, antolojiler vb. Bu gruba girmektedir. Gerektike alnmaldr. Genel Kltr Eserleri: Uzun vadede nasl bir insan olacanm ekillendiren eserlerdir ki seiminde ok titiz olunmaldr. 2. Yaz Tahtas retmenlerin temel yardmclanndan birisi phesiz ki yaz tahtasdr. Kara tahta olarak da bilinen yaz tahtasnn gnmzde deiik bir ok ekli yaplmaktadr. Byk yaz alannn olmas, kolayca silinebilmesi, yazlan yazlarn kalabalk renci guruplar tarafndan okunmas yaz tahtasnn en yararl ynleridir. Deiik renkte kalem/tebeir kullanlarak rencinin dikkati baz noktalara ekilebilir. (Kkahmet 1999: 145-146). Tahtann kullanlmasnda baz pedagojik usullere uyulmaldr. Yaz tahtasna yazlacak yazlar, tahtann sol uundan sa ucuna kadar boydan boya, uzun satrlar halinde yazlmamal, rencilerin de tahtay bu tarzda kullanmalanna msade edilmemeli. Her eyden nce tahta iktisad ve dzenli kullanlmaldr 153 Tahtaya yazlan bilgilerin rencilerin bellekterine daha etkin kaydet-melerine yardmc olmak iin retmen iin baz ilkeler gelitirilmitir (Senemolu 2001:379): * Yazacanz fikri tahtaya yazmadan nce syleyiniz. Bu ilkenin temel yaran bulunmaktadr. a. Syleme, yazmadan hzldr. Bylece renci beynin sol yan kresini kullanarak bilgiyi ilemeye balar. b. Yaznn ba griilerek yanl tahmin yaplmas nlenir. c. Tahtaya mesajn yazlmas srasnda meydana gelen -sekiz saniyelik

sessizlik bilginin ksa sreli bellekte saklanmas iin zihinsel tekrar yapma frsat verir. * Anahtar szckler kullanrn, basit ekiller, emalar iziniz. rencinin anahtar szckler ve temel fikirler stnde odaklama iin, temel kavramlar ve fikirler arasndaki ilikiyi ok basit bir biimde tahtada sesli dnerek ematize ediniz. * Kavramlar ve fikirler arasndaki ilikileri gsterecek ekilde yaznz. Bir konunun ana hatlarnn tahtaya yazlmas, rnein; A Trk Halk Edebiyat 1. Din-Tasavvuf Trk Edebiyat 2. Trk Destan Edebiyat 3. Trk Ananim Halk Edebiyat 4. Ak Edebiyat * Yeni bir ey yazmadan nce, eski ilikisiz bilgileri tamamen iliniz. Ak bir zihin, nasl temiz bir dnmeyi sayorsa, ayn ekilde de temiz bir tahta etkili renmeyi salar. Sadece yazacak yer kadar silmek dier taranan silmeden brakmak, tah-tadaki fikirlerin, kavramlann kanmasna neden olur. Bu durum ise, dikkati dattndan dolay, sa yan krenin bilgiyi dzgn bir ekilde ilemesine engel olur. Sonu olarak, gerek her dershanede bulunabilecek yaz tahtas kullanl-sn, gerekse rencileri daha ok gdleyen video, televizyon, slayt, bilgisayar, film eridi vb. grsel aralar doru ve etkili kullanlsn rencilerin, her tr derste beyinlerinin iki yan kresini bir arada kullanmalanm salamak ve dolaysyla renmeyi etkili bir ekilde gerekletirmek gerekmektedir. 154

3. Fotoraflar ve Resimler Fotoraf ve resimlerden Trk Halk Edebiyat derslerinde nemli lde faydalanlabilir. Halk yaam ve estetii hakknda resim, fotoraf minyatr gibi materyaller rencilerin incelenilen metnin ya da ahsn yaad devir-deki yaam biimini gstennesi asndan nemlidir. Bu tr malzeme szle anlatlmayacak pek ok mesajn kolayca verilmesini salamaktadr. Gerei-nin gsterilmesinin ok zor ya da imkansz olduunu durumlarda resim ve fotoraflardan faydalanlabilir. rnein, halk ozanlannn kulland mzik aletlerinin resmi gsterilerek rencilerin daha iyi kavramas salanabilir. 4. Boyutlu Materyaller boyutlu materyaller, halk kltrnn manev unsurlarm oluturan malzemeleri kapsamaktadr. Devirlere gre ya da corafi artlara gre kullanlagelen folklorik malzemeler Halk edebiyat eitiminde nemli etkiye sahiptir. Gnmzde kentleen toplumumuz ve bunun sonucunda evresinde folklorik ve etnografik malzeme grmeden gelen genlere halk rnlerim kavratmakta bu tr aralar son derece nemlidir. Mmkn olduu lde snf ortamna getirilen, gezi-gzlem ile eitim srecine dahil edilen halk kltr rnleri hem rencilerin ilgisini bu derse ekmekte hem de alglan-mas ve kavranlmasn kolaylatraca gz nnde bulundurulmaldr. Halk kltr rnlerinin bulunduu ahslardan, etnografya ve halk bilimi mzele-rinden faydalanmak halk edebiyat dersinin etkinliim artracaktr. Bu amaca hizmet edecek bir halk bilimi mzesi Gazi niversitesi bnyesinde almtr. rnek olmas asndan Zeybek kyafetim Zeybek oyununu ele alabiliriz: 1. renci Zeybek kltrn hem kyafet hem de folklorik zellikleri asndan somut olarak grebilir. Bu kyafeti kullanan kiilerin Anadolu'nun neresinde yaad ve giyim zellikleri konusunda bilgi edinebilir. Kyafetin eklinden -pantolonun ort biiminde oluundan- bunun souk blgelerde kullanlmayacam anlar. Zeybek oyununun hareketli oluundan bunun ok scak blgelerde de kullanlamayacam tahmin edebilir.

2. Bu kyafetin kullanld yredeki insann giyim anlay ve yaay hakknda bilgi edinebilir. 3. Zamanndaki halk dokumacl hakknda bilgi edinilebilir. 4. O yrenin halk mzii hakknda bilgi edinebiliriz. 5. Kullanlan dil araclyla o yrenin insanlannn kullandklar dil -zelliklerini ve duygu dnce ve his dnyalanndan haberdar olabiliriz. 6. zerindeki ilemelerden ait olduu donemdeki sanat anlay hakkna bir fikir edinebiliriz. 155 5. Elektronik Aralar Edebiyat gibi sosyal bilimler alanlannn eitiminde elektronik aralarn kullanm gnden gne artmaktadr. Bu tr aralar hem gze hem kulaa hitap ettii iin eitim ve retimde byk kolaylklar salamaktadr. Bu aralar tepegz, televizyon, video, radyo, kasetalar, slayt, bilgisayar, bilgisayarl tepegz (data show), lazer gsterici vb. Bu tr aralarn yardm ile halk edebiyat ile ilgili birok detay etkili bir ekilde sunulma imkamna sahiptir. Halk edebiyat ile ilgili sesli ve grntl mesajlar rencilere daha kalc bir ekilde verilebilir. Burada nemli olan amalarn iyi tespit edilmesi ve iyi organize edilmesidir. Burada retim elemamna sorumluluk dmektedir. Kullanlan aralarn bir ara olduu unutulmamaldr. Bazen bu tr aralar dersin amacnn nne gememesi salkl ve doru olarak etkin kullanmlanna baldr. Yeri geldiinde hoca fil-mi/bant/gsteriyi kesmeli gerekli aklamalarda bulunmaldr, ya da rencilerin yorumunu istemelidir. Bilgisayar gnmzde eitim alannda kullanm istenilen dzeyde deilse de yaygn olarak kullanldm syleyebiliriz. zellikle de niversitele-rimizin bu tr imkanlar artk daha oktur. Bilgisayar yardm ile hazrlanm hareketli, grntl ve sesli CD Roomlar yanstc ile duvara gsterilerek btn snifa izletebilir. Dersin ieriine uygun olarak hazrlanm sunular yine ayn yntemle snfta rahatlkla kullanlabilir. Bunlar grnt, resim, film, ses ve yazy bir

arada kullanmay salad iin hem gze hem de kulaa hitap etmektedir. Bu da retimin etkinliim artrmaktadr. Bu tr aralarn kullanm, hocann zel ilgi ve bilgisini gerekli klmaktadr. b. Ders Ara-Gerelerinin Nitelikleri Eitim ve retim srecinde ara ve gerelerin niin gerekli olduuna balklar altnda bakacak olursak: 1. oklu renme Ortamnn Haarlanmas. Ayn zamanda deiik duyulanmza hitap eden retim hatrlama oran-n da ykseltmektedir. Okuduklanmzn % l O'unu, iittiklerimizin %20'sini, grdklerimizin %30'unu. Hem grp hem iittiklerimizin %50'sini, sylediklerimizin %70'ini, yapp sylediklerimizin %90'n hatrlarz. Ara gerelerin kullanm, renme ilemine katlan duyu saym artrarak daha fazla ve kalc renmenin gereklemesine yardmc olur. 2. rencilerin Bireysel htiyalannn Karlanmas Son yllarda kiilerin renme kabiliyetleri gibi bilisel becerileri ze-rinde yaplan aratrmalar insanlarn renme stillerinin birbirlerinden farkl 156 olduunu ortaya koymutur. ok sayda renme stili kuram bulunmaktadr. oklu zeka kuram en ok kabul gren kuramdr. Doal renme tercihleri bakmmdan bireysel farkllklar 4 grupta toplayabiliriz: Grsel/Szel: Gzlerim kullanr, okuyarak renmeyi tercih ederler Grsel/Szel olmayan: Grafik, resim, video, slayt gibi aralarla renmeyi tercih ederler. itsel/Szel: Genelde dinleyerek renmeyi tercih ederler Devinsel-Duyumsal: Yaparakyaayarak renmeyi tercih ederler. retmen snrndaki rencilerin deiik renme stillerine deiik a-ra ve gereler kullanarak hitap etmelidir. nk insanlar farkl biimlerde renirler. retimde kullanlan

ara-gere say arttka, her rencinin bireysel renme ihtiyalanna uygun bir retim kanalnn bulunmas ihtimali de artacaktr. 3. Dikkatli Davranmann Salanmas Geleneksel ders ortamlannda genellikle retmenler anlatma yntemim kullanrlar. Belki de ou snfta sadece bu yntem kullanlmaktadr. Durum byle olunca ders ara/gereleri ile salanan yenilik rencilerin dikkatim derse odaklamasnda byk neme sahiptir. rencilerin dikkatim ekmek, bilgilerin bellee kaydedilmesinin ilk basamam oluturmaktadr. 4. Hatrlamann Kolaylatrlmas Bilgiler bellee hem szel hem de grsel olarak kaydedilmektedir. Dolaysyla hem szel hem de grsel olarak sunulan bilgilerin hatrlanma ihtimali daha yksektir. 5. Soyut Kavramlarn Somutlatrlmas Ara-gerelerin eitim ve retimde en nemli rollerinden biri soyut, karmak kavramlar, anlamas g olgu ve olaylar basitletirmesidir. Aralar szl ya da yazl bilgilerin aktanimasnda beraber kullanlmas duru-munda baz rencilerin anlamakta zorlandklar kark konu ierii daha somut ekilde anlamasn! salar. 6. Zaman Kazanlmas Bir resim bin kelimeye bedeldir ifadesi uyarnca ara gerelerin retim ve renme srecinde tasarruf salamas beklenir. rnein, slayt ya da bilgi-sayar-prejeksiyon aracl ile ilenen bir iirin tahtaya yanstlmas, onun incelenmesinde zaman tasarrufunu da beraberinde getirir. 7. Gvenli Gzlem Yaplmas rnein, video, VCD ya da kaset aracl ile bir halk mzii rneinin suufa getirilerek incelenmesi, bu ortam yaratmann zoriuunu ortadan kaldrr. 157 8. Farkh Zamanlarda Birbiriyle Tutarh ieriin Sunulmas

retmen bazen konuyu tekrar etme ihtiyac hissedebilir, baka bir snfta ayn konuyu anlatmas gerekir, ya da vurgulanmas gereken bir noktay unutabilir. Grsel ara-gere kullanm bu tr olumsuzluklar ortadan kaldrr. Bir tepegz sunusunda retmen unuttuu noktalar hatrlayabilir. Hazrlanan bir sunu ayn konunun ilendii dier snflarda da kullanlr bu da retmenin ayn ierii hibir ey atlamadan anlatmasma olanak salar. c. Kitap Okuma eitleri insan nce okumak iin renir sonra da renmek iin okur. Yazl basl kaynaklannn etkin kullanm ancak amaca gre yaplacak okuma teknikleri ile mmkndr. Amaca gre okunmaldr. Yaplan aratrmalar metnin trne gre, okuyann amacna gre deiik okuma ekillerinin olduunu ortaya koymutur (Grses 1996: 98-103): 1. Gz, Atarak/Gz Gezdirerek Okuma Bir kitap, konu, kelime vb. materyallerle ilgili belli hususlarn tespiti ile ilgili okuma. Bu tr okuma kendi iinde bee ayrlr. * Oryantasyonlu okuma: Herhangi bir yazda esasa ilikin bilgileri ncelikle okumaya denir. rnek: Gazetede manetin okunmas gibi. '" Selektif/ Semeli okuma: Belirgin noktalarn sistematik olarak okun-masna denir. Bu da kendi iinde kaynam alma, yerini bulma ve yan semeli okuma olmak zere e ayrlr. rnek, bir kitabn adinin, iindekilerin, n sznn okunmas gibi. * Paragraf okuma: Ana fikrin, paragrafn basnda, ortasnda, sonunda veya paragrafn btnunde verildiinden hareketle yaplan okuma trdr. Okumada Paragrafn olumlu veya olumsuz ekilde bitip bitmemesi de nemlidir. Bu tr okumada, paragraftaki ana fikir ve yardmc fikirler bulunur. * Stun okuma: 5 cm. uzunluktaki satr bir 7, 8 cm. uzunluktaki satr iki ve 10, 11 cm. uzunluktaki satr dik izgi varm gibi okumaya stun okuma denir.

* apraz, okuma'. Satr uzunluu 6, 7 cm. ise stunlar iki eit paraya yerleecek ekilde yaplan okuma trdr. 2. Dzgl/Normal Okuma: Yarglama ve deerlendirme yaparak okuma trdr. Bu tr okumada zet karma, not alma vb. almalar yaplabilir. 3. Ar/Yava Okuma: Her bir kelimenin zerinde tek tek durarak yaplan okumadr. Bir felsef metnin okunmas bu tr okumaya rnek gsterilebilir. 158 Okumak, okumak ama her eyi gelii gzel okumak deil, disipline e-dilmi, eletirel bir yaklamla okumak. Okumak, okumann bir ama deil bir ara olduunu bilerek okumak, ilgi alanlarmuz, mesleklerimiz dorultu-sunda ilm eserleri, ilm eserler yannda, edeb ve felsef eserleri de okumak. Ksa zamanda ok ey ifade edecek ekilde zmseyerek okumak. 4. abuk/Hzl Okuma: Dakikada daha fazla kelime okuma ve okuduu kelimeyi anlama faaliyetidir. D. Trk Halk Edebiyat retminde renci Merkezli lme ve Deerlendirme lme ve deerlendirme, retim srecinin nemli bir boyutudur. retmen, retim konusundaki kararlanni lme ve deerlendirme ile elde edilen bilgere dayal olarak verir. Eitim sreci iersinde lme ve deerlendirme ile, hedef davranlarn ne kadarm gerekletirdiimizi, gerekle-tiremediimiz amalanmzn neler olduunu, hangi konularn yeterince renildiim, hangilerinde eksiklerin bulunduunu ve bu eksiklerin neler olduunu, yanl renmeleri, yeterince renilemeyen konularn neler olduunu grrz. lme ve deerlendirme faaliyeti sayesinde, amalanmz ve hedef davranlarnm yeniden gzden geiririz. Bu noktada lme ve deerlendirme kavramlannn aklanmasnda yarar vardr.

lme, bir niteliin gzlenip gzlem sonucunun saylarla veya baka sembollerle gsterilmesidir. Deerlendirme ise, lme sonularm bir lte vurarak bir deer yargsna ulama iidir (Demirel 1998: 107). Deerlendirme bir karar verme ilemidir, bu ynyle lmeden aynlr. lme ileminde var olann, olanaklar lsnde aslna uygun olarak betim-lenmesine allr. Deerlendirmede ise lme sonular alnr; ltle karlatrlr ve lme sonucunun, ltle belirlenen koulu karlayp karlama-dna baklr. Deerlendirme, llen zellie ilikin bir kararla sonulanr. Bu karar, llen zelliin belli bir amala ise yarayp yaramadm gsterir. Deerlendirme ilemi yaln bir biimde yle meklendirilebilir: Szgelimi, genilii l, 20 metre olan bir yere konabilecek bir dolap aranmaktadr. Bulunabilen dolaplarn genilii llr, "en ok l, 20 metre" lt ile karlatrlr. Byle bir durumda genilii "en ok l, 20 metre" koulunu salayan dolaplar ise yarar; salamayan dolaplar ise ise yaramaz. nk genilii, l, 20 metre veya daha az olan dolaplar byle bir yere konabilir; l, 20 metreden daha fazla olan dolaplar konamaz. Yukarda grld gibi deerlendirme, lme sonucunu bir lt ile karlatrma ve bu yolla, lme sonucuyla belirlenmi olan zellik hakknda bir karara varma ilemidir. Bu tanm eitimdeki deerlendirmeler iin de 159 geerlidir. Szgelimi; bir dersten "geer not" almak demek, bir ynyle daha sonraki dersi renebilmek demektir. Bu anlamdaki geme lt "en az 100 zerinden 60 puan" olarak belirlenmi olsun. Bir renci 100 zerinden 60 veya daha fazla puan almsa geme koulunu karlamtr; 59 veya daha az puan almsa bu koulu karlayamamtr. Baka bir deyile 100 zerinden 60 puan veya daha fazla puan alm olan renciler byle bir amala yeterli dzeyde renmi, 59 veya daha az puan alm renciler yeterli dzeyde renmemiler demektir. 1. renci Merkezli lmenin Amalar

Okulda verilen eime bal olarak bilginin llmesinde drt faktr etkilidir. Bunlar unlardr (zelik 1982: 5): '"rencinin derse hazr olu dzeyim belirlemek, *Derste retmesi planlanm davranlarn daha nceden renilmi olup olmadm tespit etmek, *Her renme nitesi sonunda, bu renme nitesinde retilmesi planlanm davranlardan hangilerinin tam olarak renilmi, hangilerinin tam olarak neden renilmemi olduunu meydana karmak, *Dersin belli dnemlerinin sonunda bu dnemlerdeki etkileimlerin -rn olarak meydana gelen hedeflerle tutarl renme dzeyini belirlemek. 2. renci Merkezli Deerlendirmenin Amalar Deerlendirmenin amalarm da u ekilde belirtebiliriz: * renciye davran nasl deitirecei hakknda bilgi vermek, * Yeterince baarl olan renciyi motive etmek, * renci hakknda verilecek kararlara, kanaatlara temel oluturmak, * retmenin etkinliim kendi kendine kontrol etmesini salamak, * retimin nitelii ve nicelii hakknda yneticilere ve dier ilgililere bilgi vermek. 3. Halk Edebiyat gretiminde lme ve Deerlendirmenin Kullanm ekilleri retmen meslek hayati boyunca deerlendirme esas olmak zere eitli lmedeerlendirme aralar kullanmak durumundadr. lme aralar dedi-imiz soru trleri ve teknikleri rencinin performansm ve beklediimiz hedef davranlar lmeye yneliktir. Bu aralarn kullanlmasnda dikkat edilmesi gereken en nemli husus, hangi lme aracnn rencinin hangi performansm veya zelliim, durumunu lmeye uygun olduunu tespit edebilmek ve uygulamaktr.

Sorular rencinin; bilgi, anlama (kavrama), analiz, sentez ve deerlendirme durumlarm lmek amacyla sorulabilir. Eitimciler, Sokrat'n rencilerim dndrmek ve onlarn fikirlerim analiz etmeleri iin sorular sorduu 2200 yl ncesinden gnmze kadar, doru soru sorma stratejilerinin 160 neminin farkndadrlar. Doru soru, dnmeyi balatr, rencilerin yaratclklarm ve kendi grlerim gelitirmelerinde ihtiya duyacaklar pratik yapma frsatm verir. eidi amalara hizmet edecek ekilde sorular sorulabi-lecei gibi rencilerin dnmesini salamak iin de sorular sormak gerekir. Dier alanlarda olduu gibi Halk edebiyat retiminde de ska kullanlan lme aralarm u ekilde tasnif edebiliriz. > Test sorulan: doru/yanl, oktan semeli, eletirme > Yazl yoklama: ksa cevapl, uzun cevapl (kompozisyon tr) rapor/dev hazrlama > Sd yoklama Bu lme aralannn hepsi halk edebiyatnn btn alanlarm lmede pek kullanl deildir. Halk edebiyat retiminde test tr sorularn kulla-nlmas snrllklar da beraberinde getirmektedir. nk edebiyatn bir kolu olan halk edebiyatnn retilmesini bilgi, kavrama, analiz ve sentez dze-yinde bu tr aralarla salkl olarak llmesi snrldr. Halk edebiyat ei-timinde ders esnasnda hocann sorulan, uzun cevapl kompozisyon tr snavlar ve rencilere verilecek devlerle daha salkl ekilde salanabilir. lme deerlendirmenin salkl bir ekilde uygulanmas retilmesi amalanan hedeflerin iyi tespit edilmesi ve bu amalar lmede kullanlacak lme aracnn buna gre kararlatnmas nemlidir.157 E. Trk Halk Edebiyat Eitiminde Yemlikler Edebiyat retimi ikili bir grev yapmak zorundadr: bir yandan rencinin dibilimi bilgisini artrmaktadr. br yandan rencinin grgsn zenginletirmekte ve onu deiik ynleriyle

insanln durumlaryla ilikiye sokarak kiiliim gelitirmektedir (Marshall 1994: 48). Bu balamda dnecek olursak Trk Halk Edebiyat retimi'nin grevleri unlardr: * rencinin Trke dil becerilerim -okuma, konuma, yazma, dinleme-, dilbilgisini gelitirmek, * Mill birlik ve beraberlik erevesinde bilgi ve grgsn zenginletirmek suretiyle kiiliim gelitirmek. Trk Halk Edebiyat retimi yaplrken rencilerin iinden geldikleri sosyal, kltrel evre gz nne alnmaldr, retim eer renci merkezli 161 olursa retim hedeflerine ulamada daha etkili olunur. rencilerin aile byklerinden, evrelerinden getirecekleri -halk edebiyat asndan- maddi ve manev halk edebiyat malzeme ve bilgileri snf ortamna tamalanna frsat verilmeli ve bu ynde renciler tevik edilmelidir. Bu imkan salan-dnda hedef kitle bu rnlerde kendilerim, ailelerim ve kltrlerim bulacaklar iin derse olan ilgileri st dzeyde gereklemesi mmkn olacaktr. Ayn zamanda bu, deiik corafyalarda yaayan Trk insaninin ayn durum ve olaylara gsterdikleri benzer/farkl yaklamlaruun da ortaya kmasn salayacaktr. Atlar, ataszleri, halk hikayeleri vb. halk edebiyat rnleri-nin incelenmesinde bu uygulama etkili olacaktr. Tarih mill ahsiyetlerim kazanamadklar veya koruyamadklar iin baka kltrler iinde eriyip giden insan topluluklamun hazin maceralaryla doludur. ayet bir toplum ayn akbete uramak istemiyorsa tefekkrne, mill kltr ve ahsiyetine hayat verebilecek deerdeki kavramlarla tanma-ya ve onlar yaayp yaatmaya mecburdur (Kstkl 2001: 190). Bu kayglardan olsa gerek, "byk edebiyat gelenei olan Fransa, Almanya, ingiltere, spanya, italya gibi lkelerde edebiyat retimi mill edebiyat retimine ynelmitir" (MarshaU 1994). Bu adan baktmzda Trk Halk Edebiyat retimi, mill uurun olumas ve yaatlmasnda son derece nemlidir. Genlerin iinden kt toplumun edeb, ahlak, fikr, bedi ve itima

dnyalarm renmesi, kavramas ve yeni nesillere aktarmas byk lde etkili bir halk edebiyat ve halk bilimi eitimi-retimi ile gerekletirilebilir. Kltr btnl oluturmas asndan dier Trk Cumhuriyet ve top-luluklannn Halk Edebiyat rnlerine yer verilmelidir. rencilerin halk edebiyat rnlerim mukayese etmeleri salanmaldr, iskandinav lkeleri arasndaki sk ba byk lde birbirlerinin edeb rnlerim orijinal metin-lerinden okutulmasnn sonucudur (MarshaU 1994). Nesiller arasnda Mill birlik ve beraberlii dnden bugne temin edebilmek iin, eitimretimin btn kademelerinde btn genlere, mtereklii herkese kabul edilen ana kaynak eserlerimizin mutlak surette oku-tulmas gerekir. Yani Ouz Kaan Destan, Kutadgu Bilig, Dede Korkut vb. mill kltr varlumzin aheser eserlerim genliimizde okumu isek mill kltr duygusunun mterekliinde her zaman birleebiliriz (Gzel 1987). Ayn dili, ayn duyguyu ayn vatan paylaan Trk balknn birikimleri-nin yeni nesillere aktanimas Trk Halk Edebiyat eitimine gereken zenin verilmesi ile mmkn olacaktr. Trk Halk Edebiyat derslerinin baarl olabilmesi iin gerekli metodun UBaan= Veraset X Muhteva X retim eleman X Zaman X retim teknolojisF forml ile olaca kanaatindeyiz.58

ALTINCI BLM ANADOLU SAHASI TRK HALK EDEBYATINDA TRLER A.Trk Halk Edebiy atinin Tarihi Geliimine Ksa Bir Bak Halk kelimesi ve terimi, bat dillerinde eski "Pupulus", "Vulgus" ve "Volk" kelimeleriyle karlanmaktadr. Trkede "halk kelimesi", Orhun Kitabelerinde (VIII, Jhdt.) "Kara Budun" olarak gemektedir. Esas itibariyle halk, lgatde "yaratlan, insan-beer"dir. Faili "yaratan"dr. Terminus Technicus'ta "Kavim, devletin teb'as, millet ve mmet' manalannda kullanlmtr. Avrupada "halk" hayatinin maddi ve manev cephelerinin tetkiki "/oAUtor"denilen bilmin daimin domasna sebep oldu. Bu terim ilk defa 1846 da Willliam Thoms tarafndan kullanld.

Trkiye'de ise ilk olarak Ziya Gkalp (1913) folklor yerine halkiyat kavramm kullanr. Ondan yaklak 6 ay sonra Fuad Kprl (1914) Yeni Bir lim: Halkiyat: Fok-lore makalesinde folklor kavramm kullanr. Onu Rza Tevfik Blkba takip eder. Halbuki daha nceki yzyllarda ayn manaya gelen ve bugn de kullanlan "Volskunde" bilim dal mevcuttu. te bu bilim dal; "Malz.emesi dile dayananan; destan, masal, atalar sz, bitmece, trk, ninni cinsinden anonim ve kollektif karekter tayan eserleri" la litterature populaire isimleri altnda topladlar. Avrupal Trkologlar da ayn gr paylatlar. Fakat Trk Halk Edebiyat, daha ok Alman Halk Edebiyatna parelel olarak gelimeye balad. Bu noktadan hareketle Trkiye'de "halk" mefhumunun kullanlmas veya aranmas; XIX. yy'dan itibaren inasi'nin Durub- Emsal-i Osmaniye'^, Ziya Paa'nn iir ve nsa's, N. Kemal'in tiyatrolar ve Vatan gibi makaleleri, mutlak rejimden merutiyete doru giden yolda, aslnda var olan halk ve milleti Avrupa bir grle arayan eserlerdir. Bilhassa 1908'den sonra Trkiye Trklerinde halka dn hareketi, Trklk ve milliyetilik davalanna parelel olarak nazari bir folklor cereyan eklinde kendini gsterdi. Halk kltr ile aydnlann bilgi ve kltrleri arasndaki hududu tayin etmek, Trk balknn maddi ve manev hayatm aramak, bulmak dncesi ve Divan Edebiyat yannda bir de Halk Edebiyat tasavvuru bu devrin romantizmim tekil eder. Buna gre Halk Edebiyat: 164 "Divan Edebiyat dnda kalan Saz ve Tekke mahsulleri nevinden ferdi mahsullerle, malzemesi dite dayanan; atalar sz, destanlar, masallar, hikayeler, fkralar, bilmeceler, maniler, trkler, atlar, ninniler vb. gibi ilk syleyicilerini umumiyetle tesbit edemediimiz eserlerin meydana getirdii edebi ekoldr. "159 Trk Halk Edebiyat sahasnda, son zamanlara kadar gerekli bir aratrma yaplmamtr. Baz ferdi aratrmalar varsa da, birou birbirinin nakli veya tekranndan ibarettir. Orta Avrupa ve

Anglo-Sakson devletlerinde yaplan aratrmalar seviyesinde bir aratrma yoktur. Bugne kadar Trk Halk Edebiyat zerinde alanlar: /. Kunos, O. Spies, A. M. Schimmel, H. Uplegger, M. F. Kprl, F. K. Timurta, P. N. Boratav, S. N: Ergun, T. Alangu, . Elin, I. Basgz. M. Bali, S. Sakaolu, D. Yldrm, U. Gnay, A. Gzel, F. Trkmen, N. Gzaydn, B. Seyidolu, . Kurgan.. vb. dirler. Trk Halk Edebiyat Klasik tasnife gre; * Anonim eserler, *Ak edebiyat, *Tekke (Dint-Tasavvuf Trk) edebiyat olmak zere e ayrlmaktadr. Aslnda Trk Halk Edebiyat zerinde daha sistemli aratrmalar yapabilmek iin, Tekke ve Ak edebiyatlarm mstakil olarak dnmek zorundayz. O zaman hem halk edebiyat hem de tekke ve Ak edebiyat mstakil olarak aratnlnca daha msbet neticelere varlr. Trk Halk Edebiyat sahas, bugn iin yegane el atlmam sahadr. Hemen hemen hibir yn ele alnmamtr. Halbuki Trk Halk Edebiyatm meydana getiren mahsullerin pek ok zellikleri vardr. Biz bu aratrmamz-da ana hatlaryla Trk Halk Edebiyatnn zelliklerim ele almak istiyoruz. Bilindii gibi Trk Halk Edebiyatnn ana vasftan ve zellikleri; szl alma, azdan aza nakledilmesi bu arada varyantlasmas, geleneksel oluu, kalplamas ve musiki ile sylenmesidir. * Trklerin slamiyetten nce szl gelenei bugnk Trk Halk Edebiyatda yaamtr. Halk airleri iirlerini sazla sylemitir. Bu sebeple halk airlerine "Saz airleri" de denmitir. Halbuki eski iir geleneinin airlerine Ouz Trklerinde "Ozan" ad verilmitir. Bu kelime XVI. yy.'a kadar devam etmi, XVII. yy.'dan itibaren "Ask ve Saz airF'ne brakmtr.

* Halk airleri iirlerini yazmam, sylemilerdir. Bu syleyi bir iki kiiye deil, toplulua hitap eklinde gemektedir. Saz airleri ok defa kendi eserlerinin de bestekar olmulardr. Ayn zamanda baka airlerin iirlerini de saz eliinde okumulardr. 165 '" Halk. Edebiyatnn nc zellii ve nitelii, eserlerin anonim olmasdr. Trkler, maniler, masallar vb. umumiyetle halkn ortak mah olan edebi mahsullerdir. Bu anonim eserlerin nasl olduklar ve ilk syleyicileri belli deildir. Bunlar ilk syleyenler unutulmu, azdan aza yayldka zamanla yine ad bilinmeyen sanatkarlar bunlar zerinde ekil ve konu bakmndan ilaveler ve deiiklikler meydana getirmilerdir. Halk edebiyatnn dier bir zellii de zengin ve devaml oluudur. Divan iirinde olduu gibi kalplam benzetmelere, imajlara ve konulan sahip bulunmasdr. Bu husus, ifade ve slupda da kendini gsterdii iin, halk iirimizde tekrariamalara ok tesadf olunur. Halk edebiyatnn bir baka belki de en temel zelliklerinden biri de belli bir ezgi ile sylenmesidir. Ezgisiz halk edebiyat dnlemez. imdi ana hatlaryla Trk Halk Edebiyatnn Nazm ekil ve trlerim ta-myalm. o. Halk Edebiyatnn Nazm ekilleri Trk Halk iirinin nazm birimi drtlktr. Kafiyelendirme itibariyle umumiyetle birbirine benzeyen bu ekiller vezin ve bilhassa beste bakmndan farkllk gstermektedir. Halk iirinde vezin olarak hece kullanlmtr. TH'nin l "hece lsu"dar. alar boyunca bu hi deimemitir. Divan Luga't-Trk'te vezin, l karl (kg) terimi geer. Hece l Trk Dili'nin yapsndan domutur. Hece lsnde esas, msralardaki hece saysnn birbirine eitliidir, lk drtln msralar ka heceli ise, ondan sonraki drtlklerin hece saylan da uymak zorundadr. Hece vezni, samiyettten nceki birok eserde aynen kullanlmaktadr.160 Hece vezninde esas olan, msralardaki hece saysnn belirli bir sayda olmasnn yamsra, bu msralann durak

(Klasik Edebiyatta karl takti)larla blnmesidir. Duraklar msray eit aralklarla blerler. Tek sayl hece l-lerinde artk heceler birinci grupta yer alr. Durak kelimeyi blemedii gibi, sz kalplarm da blemez. Bu ynyle taktiden farkldr. Trk Halk iirinde nazm eklim belirleyen bir baka unsur ise kafiyedir. Halk iirinde iki eit kafiye sz konusudur. Bunlardan birincisi msra sonla-nnda grlen ses benzerliine verilen rimizdeki genel addr, kincisi ise yalnz Halk iirinde grlen ilk drtln birinci ve drdnc msralar ile her drtln son msranda grlen ses benzerlikleridir ki buna kafiyeden ziyade ayrdedici bir zellik olarak ayak diyoruz.161 Ayak, tekarlanmasna veya deimesine gre Tek Ayak veya Dner Ayak adm alr. Kafiye konu-sunda yerine gre yarm bir ses benzerlii ile yetinilirken, ayak konusunda titiz davranhr. iirin btn yk bu ayak zerindedir. iirin konu ve kompo-zisyonunu ayak ynlendirir. 166 Halk rinin ana karakterinden olan irticalen sylenmesi, szl oluu, anonim oluu, varyanama zellii gibi sebeplerle vezin ve kafiye konu-sunda olduka problemli syleyi ve kalplarla karlamaktayz. Bu yzden Halk iirinde belirli kurallara bal nazm ekillerinden bahsetmek olduka gtr. Yazl kaynaklardan cnklere geen koma, sema, destan, trk vb adlarla kaydedilen iirler. Klasik edebiyatta olduu gibi ayn yap, ayn biim zellii gstermez. Ayn biim zelliim gsteren iki iir farkl adlarla kaydedildii gibi, farkl biim zellii gsteren farkl iirler de ayn adla kaydedilebilmektedir. Buradan da anlalabilecei gibi Halk iirin-de biim bir ayrdedici zellik olmaktan uzak kalmaktadr. Bu bakmdan Halk iirinde nazm ekli yoktur diyebiliriz. Zaten Halk iirinde ayrt edici ana unsur ezgidir. Ancak Halk iirinde nazm ekli zellii gsteren mani ve koma olmak zere iki tipten bahsedebiliriz. Aslnda bunlara nazm eklinden ziyade tip demek daha uygundur. b. Halk Edebiyatmm Nazm Trleri

b. a. Hece lme Dayal Trler l. Ninni Ninni, Halk iirinde anonim eserlerdendir. ocuklar uyutmak iin anneleri veya dadlan tarafndan sylenir. Umumiyetle tek drtlk halinde olur. Ninni, bir yn itibariyle de retici niteliktedir. zellikle ocuklar, ninnilerle anadillerin! daha kolay renirler. nk ocuk, bu ninniyi dinledikten ve anladktan sonra uyur. Bu sebeple edebiyatmzda ninni gelenei uzun zamanlardan buyana devam etmektedir. Trkenin retiminde de ninninin yeri son derece nemlidir. imdi bu ninnilerden birka rnek vermeye alalm: Ninni Besmeleyle uyanr O nurlara boyanr Buna can m dayanr Ninni yavrum ninni Ninni dedim uyutamadm Sofa ile bytemedim Tp tp yrtemedim Ninni yavrum ninni Yamur yaar tata kurur (ninni) Altn saat bete vurur (ninni) Benim yavrum ge de uyur (ninni) 167 Benim yavrum bin develidir (ninni) Kap altn srmelidir (ninni) Benim yavrum ift kalelidir (ninni) Dandini dandini danadan (ninni) Baylasn seni yaradan (ninni) Kayp etmesin aradan (ninni Az seker hokkas enesi blbl yuvas Yanaklar misket elmas Burnu Medine hurmas Gzleri Eir bademi Kalar kudret kalemi Satan altn ans Annesinin birisi ninni163 2. Mani Mani, Anonim Halk Edebiyatnn en yaygn eklidir. Yedi heceli ve drt msral tek ktadan meydana gelir. Drt msral manilerde, 3 msra'l serbest, dier msralar kendi aralannda kafiyeli drtlkler halinde sylenen nazm eklidir. Kafiye dzeni (aaxa) emasna uygundur, tik iki msra, ok defa asl mana ve musikiyi hazrlayan giri niteliindedir. Drtln anlam ykn 3. ve 4. msralar tar. Bununla birlikte en gzel maniler, ilk msralanyia son iki msras arasnda gizli bir ba kurabilen ve bylece d alem ile i duygulan kaynatrmay baaranlardr.

Tek drtlkten meydana gelen Manilerden baka, be, alt, yedi, sekiz, on, on drt, msral olanlar da vardr. Bunlar msralar artrlm manilerdir. Bazen ilk msra kafiyeyi gstermek zere tek kelimeden ibaret de olabilir. Byle manilere "ayakl mani" ad verilir. Maniler de "cinasl kafiye" ok kullanlr.164 Maniler; Dz Mani ve Kesik Mani olmak zere ikiye ayrlr. a. Dz Mani: yedier heceli drt msradan meydana gelmi, kafiyeleri ou kez cinassz olan manilerdir. 168 Dz Mani rnekleri Bahede hanmeli Derdinden oldum deli Alemde hner odur Sevmeli sevilmeli165 Gk gvercin olaym Gergefine kanaym Avc gelip vurursa Dizlerinde teyim ekmecemin kilidi stn gl brd Sen orada ben burda Olan mrm rd Derdim var seller gibi Diyemem eller gibi Kumdum kadd oldum Meyvesiz dallar gibi Dalar dalad beni Gren alad beni Kana zencir kar etmez Zlfn balad beni Akna dtm yeni Batan kardn beni Bir klma bin altn Verseler vermem seni Atm vardr rahtm yok Sana gre tahtm yok Gerdana sinek konmu Sinek kadar bahtm yok Sabahtr ezana bok Kabrimi kazana bok Azra 'il 'in suu ne Defteri yazana bok ., a. g. e., s. 59. 169 b. Kesik Mani: lk msra 7 heceden az, anlamh ya da anlamsz bir kavram olarak cinash kelimeye iaret eden sz veya gz grubundan oluan, kafiyeleri cinasl manilerdir. Kesik Mani rnekleri Sarard Bada gller sarard Sen benim namert kolum Ne gzeller sarard Gzel nk derdin yok Niin benzin sarardl66 Neyemi

Gel ge gnl niye mi Bok u garip blbln Ne suyu var ne yemi Civanm grmenz Seneden seneye mi Bende lazm Su coar bende lazm Ka kara gzler siyah Gerdanda ben de lazm Atma kulun yabana Gn olur bende lazm Derde kerem Dertliyim der de Kerem Komuum gam iftini Srdke derd ekerem Dolatm am ' ark Bulamadm derde kerem Doruldum kapma geldim Umarm derde kerem 170 Kararsn Bulut gkte kararsn Ne byksn ne kk Tamam bana kararsn Gndz gelme gece gel Bekle sular kararsn Sanlalm yatalm Dman ban kararsn Atma kulun yabana Bir gn olur ararsn167 Manileri ekseriyetle kadnlar syler. Saz airleri de maniler sylemilerdir. Halk arasnda mani sylemek iin "mani yakmak, mani dzmek, mani atmak" deyimleri kullanlr Maninin gnmzde en canl olarak yaad yerler Kerkk Blgesi ile, Yukan Dou Anadolu illeri, zellikle Kars, Edirne ve Anadolu evreleridir. Mani'ye eidi Trk kavimlerinde deiik adlar verilmitir. Hoyrat: Kerkk Trkleri'nin manilerine "Hoyrat" ad verilir. Hususi besteyle sylenir. Hoyratlar daha ok cinasl olur. Son zamanlarda sylenen ve sahibi bilinen hoyratlar da vardr. Bayat: Azerbaycan Trkleri'nin manilerine de "Bayat" denir. Bunlar da husus beste ile sylenir. Aytspa, gaym leng, len tr: Kazak Trklerinin mani iin kullandklar kavramlardr. Martifal: Yugoslavya Trklerinin maniye verdikleri ad.168 3. Koma:

Koma, "komak" masdanndan gelir. "Zam ve ilave etmek, gfteye beste UavesC' anlamndadr.169 Ahmed Vefik Paa,170 . Sami,171 H. K. Kadri,172 F. Kprl,'73 R. R. Arat,174 P. N. Boratav,175 vb. hepsi de ayn mana etrafnda birleirler. Kprl; "Anadolu Trklerindeki Koma tr. Dou Trklerindeki kouklarla, Altay Trklerindeki kojanlardan baka bir ey deildir." derken, 171 R. R. Arat ve P. N. Boratav bu gre katlmamaktadrlar. Onlara gre; "Kouklarla ilgili fazla bir rnek elimizde bulunmad iin; biim, konu, l ynnden Anadolu komalaryla kartrlmalarnn mmkn olmadn, bundan tr de aralarndaki benzerliklerin ve yaknlk konusunda kesin bir ey sylenemeyeceini bildirmektedirler.178 Koma, umumiyetle ak duygularn ve tabiat gzelliklerini anlatan lirik iirlerdir. Ayrca sosyal konular ileyen komalar da vardr. TH'nin en yaygn nazm eklidir. 11'li (6-5 veya 44-3) hece vezniyle sylenen drtlklerden meydana gelir, tik drtln 1. ve 3. msralar serbest veya kendi aralarnda kafiyeli, 2. ve 3. msralar birbirleriyle kafiyeli olur. Daha sonraki drtlklerin ilk drtlklerin ilk msra kendi aralarnda 4. msralar ilk drtln 2. v e 4. msralar ile kafiyelidir. (xaxa-bbba-ccca... gibi) Komalar ezgilerine ve yaplarna gre ikiye ayrlrlar. 1. Ezgilerine Gre Koma eitleri: Hece says ne olursa olsun, zel bir ezgiyle okunan paralar Halk arasnda "Koma" diye adlandrlr. zel ezgiyle okunan komalar "Acem Komas, Kerem, Topal Koma, Elpk Koma, Yelpk Koma, Sivrihisar Komas..."179 dr. 2. Yaplarna Gre Koma eitleri: Komalar yaplar bakmndan adlandryoruz. Bunlar da: a. Dz Koma: On bir heceli ve kafiye dzeni (xaxa, bbba, ccca ya da abab-cccb-dddb) emalarna uyan koma tipidir. Ak Edebiyatnda en ok rastlanan tiptir.180

b. Yedekli Koma: Dou Anadolu ve Azeri alanna giren blgelerdeki saz airlerinin kullandklar bir koma eididir.181 c. Musammat Koma: Musammat, i kafiye demektir. Msra sonundaki kafiyelere msra iinde de rastlanr. Dolaysyla her msrann birinci ve ikinci ksmlar birbiriyle kafiyelidir. 182 d. Ayakl Koma Koma'nin ilk drtlnn birinci ve ikinci beyitleriyle teki drtlklerin sonlarna be heceli ziyade eklenmesiyle meydana gelen Koma eididir.183 Ziyade, Divan edebiyatndaki, mstezt'aS ksa msra'ya denir. Genel anlamda aruzun zel bir kalbyla sylenen Ziyade, be heceli bir sz halinde Koma'ya. eklenirse. Ayakl Koma tr ortaya kar.184 172 Sevdim sen dilberi / hublar serveri Grdm eklin peri/oldum mteri eksen de haneri/kessen bu seri Gayri simden geri/Sen ah ben Geda Kul Oldum sana185 e. Zincirbend Ayakl Koma Zincirbend Ayakl Koma, Ziyade 'ler Zincirleme pi'ndeki Koma'lara ulanrsa, Zincirbent Ayakl Koma denir. Gani Mevlam dtm ak od'una Ak od'una dtm cierim kebab Syndnnez ab Ab akyor benim iki zmden zmden akan ya hep olur arab Kerem et Yarab Kerem et Yarabbi halim yamandr Yaman oldu halim sana 'lyandr 'iyon oldu beyan ahir zamandr Ahir zaman oldu oku drt kitab Bulasn sevab f. Zincirleme Koma Koma ve Destanlarda her drtln son nusramdaki ilk msramn basnda tekrarlanmasdr. Bu eit Koma ve Destan'lara Zincirleme Koma ad verilir. O ki yaratldk turab- Tr'dan Perverdiger Hak Sbham biliriz. Trab 'in aslm yarattn Nur'dan Nur'dan evvel bir mekan' biliriz.

Mekan 'da var iken nice bin ehir An ziynet kld ne murg- meher Gnde yetmi kere eyledi teher Eki ettii rzk u nan' biliriz187 a. Koma-ark Drdnc msralar her drtln sonunda Nakarat olarak tekraralanan komalardr. Bu tip komalar, kurulua arkya benzerler. Trklerde drdnc msralar nakarat halinde olduundan, koma-ark 'ya trk de denir. 173 ki dilber grdm gller iinde /kii de nazl, cana uygundur. smini giderim diller iinde Biri nazl Kuu, biri toy gndr Kaan bin naz le eylese ref-tar Kemend-i zljun eyleyip et-var ehr-i melanette ol irin-gftar Biri nazl Kuu biri toygundur188 Halk iirindeki Koma, Divan iirindeki "Gazer'in karl saylabilir. Divan iirinin arlk noktas gazel olduu gibi. Ak Edebiyamn temeli de Komalardr.189 imdi Komalardan birka rnek vermeye aalm: Koma Eer benim le gitmek dilersen Elen gzel yaz olsun da gidelim Bizim iller kratldr almaz Yollar amur kurusun da gidelim Aamazsn Karaman 'in Hini Kprs yok geemezsin selini Gerdan yaylasnn perem belim Lale smbl brsn de gidelim Sklsn dalarn buzu sklsn ne insin l ovaya dklsn Erzurum dann kan ekilsin Ak koyunlar yrsn de gidelim Karac'olan der ki buna ne fayda Hi rabet kalmad yoksula bay 'da Bu ayda olmazsa gelecek ayda On bir ayn birisinde gidelim Karacaolan Koma

Keklik gibi tatan tasa sekerek Gerdan ap geliini sevdiim Saa sola taksim etmi rgsn Onar onar bln sevdiim 174 On altya karar verdim yam Yenice sevdaya salm bam El yarmda ykar gider kam Tenhalarda gln sevdiim Sarard gl benzim soldu diyerek Hasret kydmete kald diyerek Hani Ruhsatt de noldu diyerek Arayp da buluunu sevdiim190 Ruhsat 4. Varsa Varsa, koma (trnn) zel bir ezgiyle sylenen biimidir. Kafiye dzeni komamnki gibidir. Drtlk say 3, 4, 5 kimi zaman daha fazla olabilir. ekil ve vezin itibariyle "Sema"ye benzer. Sema de. Varsa da hece lsnn 8'li kalbyla sylenir. Aralarndaki fark, makam, ezgi farkdr. Varmallarda yiite bir hava vardr. Kprl, "Varsagiann biraz, kaba, erkeke bir lisanla ve dai bir eda le yazlmas arttr." der.191 Varsak adm Gney Anadolu Blgesi'nde yaayan Varsak Trklerinden almtr. Bu yzden Varsa "Varsaklara mahsus bir beste ile terennm edilen bir nevi halk trksdr." biiminde ifade edilir.192 Varsaklara merte hava katmak iin "behey, bre, hey gidf gibi nlemler kullanlr. Ezgisi bilinmeyen iirlerin Varsa olup olmad, bir lde, ancak bunlarla anlalr. Fakat ezgisi bilinmeden bir iire Varsa diyebilmek iin bunlar da yeterli deildir. nk Varsagiarda her zaman nlemlere rastlanmad gibi, konulan da zaman zaman bir znty, bir acy belirtecek yolda olabilir. Kald ki iinde, "hey, behey" nlemleri bulunan her iir de Varsa trne giremez.

Varsalarda vezin itibariyle muayyen bir kaide yoktur. Aklar 11 heceli varsagiar tertip etmekle beraber, en fazla 8'lileri kullanmlardr.193 En ok varsa syleyen ve bu trn en gzel rneini veren Saz, airi Karacaoglan 'dr. Onun varsagian. trn btn zelliklerim yanstacak durumdadr. 175 Varsa Bre aalar bre bejler lmeden bir dem suretim Gzmze kara toprak Dolmadan bir dem suretim Aman hey Allahm canan Ne canan bilir ne zaman stmzde ayr emen Bitmeden bir dem suretim Buna felek derler felek Ne canan bilir ne dilek Ahir mrmz helak Etmeden bir dem suretim Karacaolan der canan Gzelim szme inan Bu ayrlk bize heman Ermeden bir dem suretim Karacaolan *** Yr bre Bulgar da Hemen dalar sende m 'olur Yaylal smbll yurtlar Byk evler sende m 'olur Ykseinde dner kular Engininde kervan iler Krk giydirir at balar Yiit beter sende m 'olur Yaylas ufak tepeler Yaar yamur kar sepeler Kulakta altn kpeler Hemen dil-ber sende m'olur Karac'olan dz ovalar ahinin keklik kovalar inil inil ta yuvalar Byk seller sende m'olur194 Karacaolan 176 5. Sema

Sema szc Arapadr. "bir kurala bal kalmadan iitilerek renilen" anlamndadr. Semaler, ya hece l ile, ya da aruzun zel kalb ile yazlr. Saz airlerinin eserleri arasnda her iki trne de rastlanr. Ancak Saz airlerinin asl basan gsterdikleri Semaler, hece lsyle olanlardr. Hece lsne bal Semaler, koma tipindedir. ekil olarak komann ayndr. Sadece msralarndaki hece say itibariyle komadan aynlr. Semaler, hecenin 8'li kalb ile sylenir. Yani, ya 4-4 durakl, ya da duraksz olur. Koma gibi Sema de drtlk say 3-5 arasnda deiir. Drtlk say 5'i geen Semaler daha azdr. Semalerde konu bakmundan ak, tabiat, ayrlk duygusu temalar ilenir. Komaya gre daha hafif, daha uan bir havas vardr.195 Semai ncecikten bir kar yaar Tozar Elif Elif diye Deli gnl abdal olmu Gezer Elif Elif diye Elifin uru nakl Yavru balaban bakl Yayla iei kokulu Kokar Elif Elif diye Elif kalarm atar Gamzesi sneme batar Ak elleri kalem tutar Yazar Elif Elif diye Evlerinin n ardak Elifin elinde bardak Sanki yeil bal rdek Yzer Elif Elif diye Karac'olan emelerin Gnl sevmez demelerin iliklemi dmelerin zer Elif Elif diye Karacaolan 177 Sema Gnl gurbet ele varma Ya gelinir ya gelinmez. Her dil-bere meyil verme Ya sevilir ya sevilmez. Yrktr bizim atmz Yardan atlatt zalimiz Gurbet elde kymatmz Ya bilinir ya bilinmez Bahenizde nar aac Kimi tatl kimi ac Gnldeki derd ilac Ya bulunur ya bulunmaz Deryalarda olur bahri Doldur da ver iem zehri Sunam gurbet elin kahr Ya ekilir ya ekilmez

Emrah der ki dtm dile Blbl figan eder gle Gzel sevmek bir sarp kale Ya alnr ya alnmaz196 Erzurumlu Emrah 6. Destan Destan szcnn asl biimi "dastan" olup Farsadr. Ahmed V. Paa,'97 . Sami,198 Ali Seydi,199 M. Naci,200 Mehmed Salahi,201 Hseyin Remzi,2"2 Ali Nazma ile Reat,203 H. K. Kadri204 vb. destan birbirinin ayn ya da birbirine benzer yolda; "Manzum hikaye, mensur hikaye, kssa, masal" eklinde tarif etmilerdir205. Ancak son zamanlarda destan szcnn tarih boyunca geirdii anlam deiikliklerim kr Elin206 ayrntlaryla ele almtr. Bu bakmdan 178 destanlar, umumiyetle tarih hadiseler, savalar, kahramanlklar iin sylenmitir. Destanlar, topluluk hayat ile ilgili konulan ele alrlar. Halk arasnda adet ve gelenekleri aksettiren, zrt, cimri, dalkavuk, gibi tipleri ve gln karakterleri ortaya koyarlar. Zelzele ve kolera gibi tabiat afetlerim ve hastalklar hikaye ederler, ekyadan bahseder. Toplum iindeki eitli meslek ve zmrelerin, esnaflarn dikkat ekici taraflarm ileyen destanlar da bulunmaktadr. Destanlar, tarih ve sosyoloji incelemeleri iin son derece nemli eserlerdir. Destan, ekil itibariyle komaya. benzer. Ancak makam ve ezgisi deiik olur. Destanlar uzun manzumelerdir. Krk-elli drtlkten meydana gelenleri, hatta yz drtle varanlar da grlmektedir. Destanlar, Divan ve Halk edebiyat iinde ayn ayr ele almak mmkndr. Bu cmleden olarak Divan Edebiyat bnyesinde 'mesnevi trnde yazlan destanlardan; 'Din Hikayeler (eyyad Hamz, Yusuf-Zeliha); Fikri- tasavvufi Eserler (Y. Emre, Risalet'nNshiyyesi; Glehr, Manku't-tayr); Ak Hikayeler (Fuzuli, Leyla v Mecnun); Manzum

Tarih Kitaplar, "Ahmed'nin, Dastan- Tevarih-i rnulk-i al-i Osman',"; Mensur Tarih ve Nasihat Kitaplar...vb.; "M. Sadeddin, Tac't-tevarih"i rnek verebiliriz. Halk Edebiyat'nda ise; 'Manzum Masallar (Dastan- Ahmed Harami); Mensur Biyografik Romanlar (Dastan- mam- Ali); Mensur-epik karakterli romanlar (Cengizname); Halk rinde bir tr ad olarak bu kavram kullanlmaktadr. Tr olarak destan, koma tipine girer. Varsa, Sema gibi destann yap da ayndr. Ancak aralarndaki ayrm drt noktada toplayabiliriz. Onlar da: 1.Drtlk Say: Destanlarn uzunluuna snr yoktur. Drtlkler, konunun zelliine, airin yaratma gcne gre artar. ismail Habib'e207 gre: Koma, Divan Edebiyatuun nasl gazel karl gibiyse, Destanlar da kaside karl gibidir. Bunun iin destanlarn drtlk say, koma drtlklerinden daha oktur.208 2. Konu Bakmndan Koma, Sema, varsa da duygusal temalar ilendii halde, destanlarda temel e, belirli bir olay, bir vak'adr. Sava, deprem, salgn, yiitlik olaylar, ekiyalann servenleri, gldrc konular, toplumsal yergi ya da eletiri, evrede yank uyandran olaylar. Yani destanlarn kapsamna girmeyen hibir 179 konu yoktur. Destanlar, ferdi ya da toplumsal konulan iler.209 Konulan itibariyle destanlan yle snflayabiliriz. a-Savadestanlan b. Deprem, yangn, salgn gibi olaylarla ilgili destanlar c.Ekiyalann ya da evredeki n salm kiilerin servenlerim anlatan destanlar

d-Gldrc destanlar e. Toplumsal yergi, talama ya da eletirme niteliindeki destanlar f. Beki destanlan g.t-Ataszleri h. Ya ve Hayvan Destanlan i. Deiik konulu destanlar210 3.Anlatm Bakmndan Destanlarda hikaye etme esastr. Destanlar "Epik iiri daha dorusu vaka anlatan iiri temsil ederler." Destanlar aynca didaktik iir tipini de mey-dana getirirler.211 4. Ezgileri Bakmndan: Dier halk iiri trleri gibi, destanlar da zel bir makamla sylenir. Bu makam, destan br trlerden aymr. Destan, btn bu zellikleriyle TRK HALK EDEBYATInn en nemli nazm trdr. Bosna Destan Bosnal der behey devletin vezir Nemse kralnn kasdi bizedir Duydu Bosna askerinin geldiin pheniz olmasn frsat gzetir Urdu taburlar geldi kaleye Kasd eyledi hasmn ol havaliye Geldi islam askeri kelle kelleye mdad- Hak le nusrat bizimdir Ali Paa der ki kalm dze Hak taala imdad eyleye bize Dmanla gelelim biz de yz yze mdad- Hak ile nusrat bizimdir 180 ekti tularm dman stne Kuand klcn kafir kasdina Asker ta'yn etti hasmn stne mdad- Hak ile nusrat bizimdir Asker-i sana kesildi yollar Kondu karakollar yrd diller Gelen gazilere verdi engeller mdad- Hak ile nusrat bizimdir

Panov kalesinden bir saat beri Geldi dmanlarda mjde haberi Tgden geirmiler yedi bin seri mdad- Hak ile nusrat bizimdir Feryats geldi Banyo Loka'nn Elli bin askeri vardr Duka'nn Kaleyi hfz edin vermeyin sakn mdad- Hak ile nusrat bizimdir Pek ok yiitleri yeldirip geti Nemse kafirine gr ne i etti Kafirler iine gulgle dt mdad- Hak ile nusrat bizimdir Reb''l-evveln yedinci gn Kffara eriti samn n Gnden zahir oldu Muhammed dini mdad- Hak ile nusrat bizimdir Allah Allah deyip yrd asker Katanas yolu gstermek ister Gaziler at urup meydan ister mdad- Hak ile nusrat bizimdir Kafir grd bizi geriye kat Dest-i felek kudret atein sat aas ceng kapsn at mdad- Hak ile nusrat bizimdir On bir saat tamam eyledik cengi islam askerinin olmad dengi Kafir suya dkt topu tfengi mdad- Hak ile nusrat bizimdir 181 Bindi gaziler at srd meydana EUerinde kl hep Rstemane Uralm klc gelsin bu yana mdad- Hak ile nusrat bizimdir ark- feleklerin kurup getiler ehitlik erbetin anda itiler Yrd gaziler serden getiler mdad- Hak ile nusrat bizimdir Kaleli grd kim geriye gitti Feth-i bab eyleyip ettiler hamd Haydarl ispat ettiler imdi mdad- Hak ile nusrat bizimdir Ahmed bu nusratn krn edelim Duaya megul ol sz nidelim na-allah Belgrad'a gidelim mdad- Hak ile nusrat bizimdir"2 Ak Ahmet 7. Trk

Trk terimn kayna Trk szcdr. Trk szcnn soruma nisbet eki ulanarak Trk elde edilmi, bu szck zamanla Trk biimine girmitir.213 . Sami, F. Kprl, A. T. Onay, A. K. Tecer, "Trklere mahsus bir beste ile sylenen halk arklardr. "214 tarifinde birleirler. Trk, Trk Halk rinin en eski trlerindendir. R. Nur,215 A. . Neva'nin Mizan'lEvzan'mda Trkden bahsedildiim bildiriyor. Demek ki Trk Horasan'da ortaya kmtr. Trk teriminin XV. asrda Dou Trklerinde de kullanldm biliyoruz. Anadolu Trk Edebiyanda en eski trk rnekleri XVI. yy'dan geriye gidememektedir. Biim bakmndan trk olan ilk metni KSZ DEDE216 vermitir. Trkler ferdi veya sosyal olaylarla ilgilidir. Konulan itibariyle de; "Deprem, lm. ktlk, kahramanlk, sevgi, ayrlk" gibi sebepler trknn km etkiler. Toplumun olaylar karsndaki tepkisi, trklerde yansr. teki halk iiri trlerinin ferdi niteliine karlk, 182 trklerde sosyal yan ar basar. Halkn sevgisi, nefreti, a, tutkusu, her eyi trklerde yanksn bulur. Trklerin bakmdan snflanmas yaplabilir. Onlar da: ezgileri, konulan ve yaplanna gre ayn ayn deerlendirilmeleridir...217 a. Ezgilerine Gre Trkler: Uzun havalar (usulszler). Divan Bozlak, Koma, Hoyrat.. vb'leri olarak deerlendirilirken; Krk havalar, usulller de, genellikle oyun havalardr. Urfa'da Krk ad da verilmektedir.218 Esasen toplum ortanundan kopan her trl halk edebiyat orunu, trk karakteri kazanabilmektedir. Yalnz her tr'e de Trk diyemeyiz. yle ki, baz mecmualarda Divan iirinin murabbalan, hatta gazelleri bile Trk bal ile kaydedilmitir. Bu durumda Trk'y snrlamann ve onu yalnz bir tip'e indirgemenin gl kendiliinden ortaya kmaktadr.

Sz gelimi bir cenaze ortanunda ortaya kan bir at, bir beik basnda ocuk uyutmak amacyla sylenen ninni bu ortamlardan uzaklap anonim zellik kazandnda trk olarak anlmaktadr. Hzn ifade eden pek ok trknn szleri dikkatle incelenirse derhal bu at ortamlarm hatrlatr. b. Konulanna Gre Trkler: Trkler konulanna gre ayn deerlendirilirler. Bu cmleden olarak konulanna gre Trk'leri; hikaye arklar, kasideler, .. vb'leri olarak da tasnif edebiliriz. Ancak baz bilim adamlan Anadolu Trkmenleri arasnda yaptklan incelemelerde Trkmen halk trklerim; "mevsim, kahramanlk, ak, lm, doum, evlenme, tarihi olaylar, askerlik, genlik arklar, ocuk ninnileri" eklinde sralamaktadrlar. Demek oluyor ki trklerin, konulan, ekseriya ak ve lirik hususlardr. Gnlk hadiseleri dile getiren, savalardan, efelerden, mehur ekiyalardan bahseden trkler de bulunmaktadr. Trkler bu tr konularda younlamakla birlikte her trl hayat hadisesinin trklere konu olabilecein! de syleyebiliriz. Trk meydana getirmee "Trk yakmak" denmitir. c. Yaplanna Gre Trkler: Trkler hece lsnn her kalb ile sylenir. Beli'den balayarak onalt'lya kadar, hecenin her lsnn kalbnda trklerinz vardr. Bu durum, trknn bamsz bir kurulu, ya da tr ol-madnn, szden ok ezgi ile balantl olduunun kantdr. Trklerin yap ok deiiktir. Bu biimlerin dnda da trk vardr. Trkler ekseriyetle anonim eserlerdir. Trkler, mahalli az isimlerine (Urfa az. Ein az, Rumeli gibi); beste ve makamlarna (Kaya ba, Trkmdni gibi) ve konulanna gre eit eittir. Trkler bu esaslara gre snflandrlrlar. Trk ekil ynnden komaya benzer. Yalnz ktalar ok defa be veya alt msradan meydana gelir. Ktalarda son veya son iki msra183

lar umumiyetle tekrarlanr. ark ile trk arasnda ekil benzerlii vardr. Aralarndaki fark, birinin aruz, brnn hece vezniyle yazlmadr. Trkler 11 'li veya 8'li, 7'li hece vezniyle sylenmitir. Burada en yaygn olanlanndan birkann isimleri ise yledir: " Mani ktalanndan kurulu trkler; drtlklerle kurulu, drdnc msralar nakarat olan trkler; drtlklerle kurulu trkler, betleri drtlk, nakarat tek msra olan trkler; Bentleri drtlk, nakarat iki msral olan trkler; bentleri drtlk, nakarat lk olan trkler; bentleri de, nakaratlar da drtlk olan trkler; bentleri drtlk, nakaratlar belik olan trkler; lkten kurulu Trkler; bentleri lk, nakarat tek msra olan trkler; bentleri lk, nakaratlar iki msra olan trkler; bentleri de nakaratlar da lklerle kurulu trkler; bentleri lk, nakaratlar drtlk olan trkler; iki msral trkler; bentleri iki, nakaratlar bir msral olan trkler; bentleri de, nakaratlar da iki msral olan trkler; bentleri iki, nakaratlar alt msral trkler.. vb'leri" bulunmaktadr.219 imdi de bu trklerden birka rnek vermeye alalm: Ak Trkleri Sdn yapra narindir narin ierim yanyor danm serin Zeynep 'i bu hafta ettiler gelin Zeynebim Zeynebim anl Zeynebim kyn iinde anl Zeynebim Zeynep bu gzellik var m soyunda Elvan elvan gller kokar koynunda Arife gnnde bayram aynda Zeynebim Zeynebim anl Zeynebim kyn iinde anl Zeynebim Zeynep 'e yaptrdm altndan tarak Tarada zlfn gerdana brak Grmek isterim yollarm rak Zeynebim Zeynebim anl Zeynebim kyn iinde anl Zeynebim Zeynep 'in al var al neylesin Al yanak stne al neylesin Bu yosmalk dururken mal neylesin Zeynebim Zeynebim anl Zeynebim kyn iinde anl Zeynebim 184

Zile 'nin yollar dardr geilmez Souktur sular bir tas iilmez Anadan geilir yardan geilmez Zeynebim Zeynebim anl Zeynebim kyn iinde anl Zeynebim220 Tren Trkleri Gelin gelin all gelin has gelin Ak elinde ben olaym tas gelin Kalbindeki tasalar ke gelin lmeyince sakn yardan ayrlma Gelin gzel ama azck bnce Gelinin beli yzkten ince Dayanamazlar gelin seni grnce lmeyince sakn yardan ayrlma Ay le gne dodu ucadan avk vurdu pencereden bacadan Uykusuz kaldn geen geceden lmeyince sakn yardan ayrlma 22] 8. Gzelleme Daha ok sevda zerine yazlan iirlerdir. Bir kimseyi, bir gzeli, bir yeri, tabiat vmek maksadyla da sylenen iirlere Gzelleme denir. Halk air-lerinin bir ad da ak tr. O, bir gzele tutkundur. Yahut gelenek onu ille de bir gzele tutkun eder. Pek ok ak, saz calip iir sylemeye, bir gzelin sevdasna dtkten sonra veya ryada ak badesin! itikten sonra balar. Bu, ok defasnda yaayan bir gzel deildir. Bu, gzellik idealidir. Veya evresindeki bir gzelin realitesinden uzaklap yeni izgiler, daha gzel renkler ve huylara benzetilmi hayallerdir. Bu hayallerin btn vasftan mbalaal ve mkemmeldir. Bu yzden halk iirinde gzelin anlatlmas benzer kiiler ve kalplar halindedir. Bunlarn en gzel rnekleri Karacaoglan 'da oktur. Ayrca Gzellemek, kuvvetli tabiat tasvirlerinin de konusudur. Sevinci ve a ile akn, sevdann ifadesi ile beraber, gzellemelere giren konularda birir de ayrlktr. Halk iirleririin en gzelleri sevda ve ayrlk zerine yazlan gzellemeler de sylenmitir. Halk iirindeki gzelleme, Divan iirindeki medhiyenin karldr. 185 Gzelleme

Dinleyin aalar medhin eyleyim Elma yanaklmn kara kaslnm O gl yzlerine kurban olaym Dal gerdanlmn da srma salmn O yarin alm gl gncedir Boyu fidan beli gayet incedir Mutabk fakirce hemen bencedir ipek poulumun gne balinun Bir yol pemedim kara gznden Geilmez ki cilvesinden nalndan Hokka dehanndan irin syinden Kiraz, dudaklmn inci dilimin Ak oldum cemalinin glne Al knalar yakm sedef eline Bir gnl baldr her bir teline Henz a on on drt yalmn Bin deyi sylerim her gidime Evvel sevip sonra terk ediine Noksan girdin mi sen de dne O turun memeli beyaz dlmn222 Noksan ukurova bayramln giyerken plakln zerinden soyarken ubat ay k yelim koarken Cennet demek sana yakr dalar Aacnz yapraklarla donanr Talarnz bir birlie inanr Her iekler bannzda gnenir Pnarnz alar akr dalar Rzgar eser dallarnz, atr Kularnz birbiriyle tr ren yerler bu bayramdan pek r Snbl niin yasl bakr dalar Karac'olan size bakar sevinir Sevinirken kalbi yanar gnr Kmldanr hep dertleri devinir Yas le sevincim ykr dalar223 Karacaolan 186 9. Koaklama

Yiitlii, yiitleri ven, savalardan bahseden kahramanlk iirleridir. Divan iirindeki Hamasi Destan durumundadr. Bunlarn ou, ya Dadalolu ve Gen Osman gibi siyasi atmalara katlan airlerin eserleridir. Veya Yenieri airlern maldr. Fakat Koaklama, deyince asl akla gelen Krolu'dur. Krolu'nun menkabevi hayatm saran iirlerin ou bunlardr. Kroglu ve etrafndakiler, bu iirlerde mbalaal bir ifade ile adam ldrr, kelle keser, yol kapatr, ba alr. Halk rinde destan unsuriannn yaamas Kucaklamalarla olmutur. Koaklama iki koak bir araya gelende Grelim ne iler meydan iinde Kesilir kelleler boalr kanlar Yein olur leker meydan iinde Oklar uup gider sahanlar gibi Merd de ap gider aslanlar gibi Kllar oynar ceylanlar gibi Kesilir ne balar meydan iinde Yiitler arr yaman gn olur Allah Allah derler yksek n olur arka arha dicek hun olur Hasmn arar kolar meydan iinde Kroluyum medhim merde yeine Ko yiit deimez, cengi dme Sere serpe gider dman nne lm karlar meydan iinde224 Kroglu ahlar ah divan aar Divan gmbr gmbrlenir Merd dayanr namerd kaar Meydan gmbr gmbrlenir Yiit kendini ende Oklar menzili deende e-per kalkana deende Kalkan gmbr gmbrlenir Ok atlr kal 'asndan Hak saklasn belasndan Kroglu 'nn narasndan Her yan gmbr gmbrlenir225

Kroglu 187 10. Talama Talama; "yeren, ktleyen ve alay eden iirlerdir." Beenilmeyen kimseleri, adetleri, huylar ktlemek, onlarla alay etmek iin sylenmitir. Halk Edebiyatndaki talama tr. Divan Edebiyatndaki hiciv ve hezi manzumeleri karldr. Hiciv ve mizah unsurlanna ayn zamanda yer verilir. Gldrerek ineler. Talamalarn konulan, ferd ve sosyaldir. Ak; nce baz kiilerin kt ynlerim ele alarak, onu hicveder. Fakat bu olay, sadece bir ahsa bah kalmayp, hemen sosyallesin Bu olay, ferd olmaktan kp, sosyal bir yapya kavuur. Talamalarn bazlannda daha da geni bir yap grrz. Bunlarda halk airi belli kuvvetleri yermekten de ileri geerek btn bir devri, mevcut dzeni talamaya koyulur. Para para ktlkleri birletirip kendince bir btn kurar ve onu yerer. Halk geleneinin kuvvetli olduu dnemlerde talamalar dzeltici bir vazife de grmtr. eitli er kuvvetleri halkn aklarn dilme dmekten ekinmilerdir. Ama gnmzdeki talamalar tarih misyonunu kaybetmitir. Bugnk Talamalar, daha ok hedef ald kiileri btnyle " yok etmek" iin sylenmektedir. Birka Talama rnei vermeye alahm: Talama Bir vakte erdi ki bizim gnmz Yiit belli deil mert belli deil Herkes yarama derman aryor Deva belli deil dert belli deil Adalet kalmad hep zulm doldu Geti u baharn glleri soldu Dnyann gidii acayip oldu Koyun belli deil kurt belli deil Bam ayk deil kederden yastan Ah attike duman kyor/esten Haraba yz. tuttu bezm-i glistan Yayla belli deil yurt belli deil

ark bozulmu dnya slah olmuyor Ehl-i fukarann yz glmyor Ak Ruhsat dediim bilmiyor Kalem belli deil hat belli deil226 Ruhsat 188 Ormanda byyen adam azgn arda pazarda insan beenmez. Medrese kakn softa bozgunu Selam vermek iin kesan beenmez Elin kapsnda karava olan Burunu smkl gz yas olan Bayramdan bayrama bir tra olan Berbere gelir de dkkan beenmez Aleme ta 'n eder yanma varsan Seni yanltr bir mesele sorsan Bir cim kmaz

eer kamm yorsan Camiye gelir de erkan beenmez Dalarda krlarda gezen bir yrk Kimi tmar sipah kimisi blk Bir elife dili dnmeyen hdk ehr-istana gelir ezan beenmez Bir ubuu vardr gayet kcek Zu'm-fasidince key f getirecek Krk ana yok ayran iecek Kahvede fafuri fincan beenmez Yaz olunca yayla yayla genler Topuz kokusundan ehre kaanlar Mee yapram kyp ienler Rumeli Yenicesi duhan beenmez gelmez elinden gitmez bir kare Aslnda neslinde giymemi hare Sand gmleksiz duran mekkare Bedestene gelir kaftan beenmez22? Kazak Abdal 11. At At; "Halk iirinde len bir kimsenin ardnda sylenen, onun meziyetlerim belirten, lmnden duyulan zntleri dile getiren iirlerdir." Divan Edebiyatndaki mersiyeler durumundadr. Bunlarn meneini eski Trklerde-ki lenin ardndan ayin yapmak adetine, yani "yu trenleri"ne kadar gtrebiliriz. Bugn de Dou ve Orta ve Gney Anadolu' da l iin at yakmak gelenei vardr. Belli bir zaman iinde l evini ziyarete gelen herkes, bilhassa

halk iiri geleneine yabanc olmayanlar, duygularm iir halinde anlatr ve yalan da olsa alarlar. Byle yaklan atlar tam anonimlik vasfna 189 sahiptir. Daha ilk syleyenin azndan karken bile teki atlarda byk lde malzeme alr. Halk airleri de atlar sylemilerdir. Bunlarn teki anonim atlardan fark belli kiilerin eseri olmasdr. Aklar, daha ok, -lm evresinde yanklar uyandran kimseler iin at sylemilerdir Delikanl iken veya yeni evli iken lenler, bir hileye, bir dzene kurban gidenler, lmleri bir ailenin veya zmrenin ykmma sebep olan kimseler gibi. Halk airleri sel, zelzele, salgn hastalktan gibi byk felaketler iin yazlan iirle-re de at adm vermektedir. At Mzka alnd, dn m sandn Al beyaz bayra gelin mi sandn Yemen'e gideni gelir mi sandn Dngel aam dngel dayanamiram Uyku gaflet basm, uyanamiram Aam ldne inanamiram Aam yolladm Yemen iline ifte tabancalar tahmis beline Ayrlmak olur mu taze geline Dngel aam dngel dayanamiram Uyku gaflet basm, uyanamiram Aam ldne inanamiram Akam olur mumlar yanar karmda Bu ayrlk cmle alem basnda Gndz hayalimde gece dmde Dngel aam dngel dayanamiram Uyku gaflet basm, uyanamiram Aam ldne inanamiram Koyun gelir kuzusunun ad yok Sralanm kleklerin sudu yok Aamsz da bu yerlerin tad yok Dngel aam dngel dayanamiram Uyku gaflet basm, uyanamiram Aam ldne inanamiram228

Erzurum kylerinin birinde iki cam (manda) otlarken dmeye balar. Halk ayrmaya cesaret edemez. Sahibi olan ve o gn gvey girecek damad arrlar. Mandalar her gnk elbisesi iinde gremedikleri sahiplerini tanyamaz boynuzlayp ldrrler. Dn yarda kalr: 190 Camlan vurdum kira bayra De douu (y)endi aym Gveiye deyin gelip ayra San da cam yaralad yarimi Edi boynuzunu dkt kanm Bo gnlerde cumadr Cuma Hamama gidersem sam yuma Ben seni sevmiem ellere deme San da cam yaralad yarimi Edi boynuzunu dkt hanm Bo gnlerde pazardr Pazar Kelkit mollalar eyizim! yazar Tektir gelir imdi tebdili bozar San da cam yaralad yarimi Edi boynuzunu dkt kanm Bo gnlerde saldr sal Ak duvak zerine damlayor kam Brnden vurulmu kmyor can San da cam yaralad yarimi Edi boynuzunu dkt kanm Camlan balayn yanma yakn Cenazemi kln leye yakn San da cam yaralad yarimi Edi boynuzunu dkt kanm229 At Sefil bayku ne gezersin bu yerde Yok mudur vatann illerin hani Ksm msn selamm almadn eyda blbl irin dillerin hani Ecel tuzam aamaz msn Ap ta iinden kaamaz msn Azad eyleseler uamaz msn Krk m kanadn kollarn hani 191 Bir kuzu koyundan ayn ki durdu Yemez mi dalarn kuuyla kurdu Katardan ayrldn ahin mi vurdu Tuman teleklerin tellerin hani

A msn yok mudur ekmein an Odan ne karanlk yok mu atasn Hanidir gvein hani yoldan Hani kapn bacan yollarn hani Kara yerde mor meneke biter mi Yaz baharda ishak kuu ter mi Bahede alan lde yatar m Uyan garip blbl gllerin hani Bunda yorgan dek yastk var mdr Bu geni dnyada yerin dar mdr Daln tahta duvar nn yar mdr Yeil bal sunam gllerin hani Krpe maral idin dalanmzda Dolanrdn solu salanmzda Taze fidan idin balanmzda Felek mi budad dallarn hani Gelinlik esvabn dar m biildi Dnnde ac erbet iildi likle dgmele gsn ald Noldu kemer beste bellerin hani Alm kalarn var m knas Ala idi o gzlerin binas Kocaldn m on be yln sunas Yok mudur takatin hallerin hani Emmim kz a kapy gireyim Hasta msn halin hatrn saraym Susuz deil misin bir su vereyim aylarda alkanan sellerin hani Yatarsn gaflette gamsz kaygusuz Ninni halam ninni kalma uykusuz Hem garip hem plak hem a hem susuz Felek fukaras mallarn hani Her gelip getike selam vereyim Nian-gah tama yzn sreyim Kaldr nikahm yzn greyim Ne ok sararmsn hallerin hani 192 Civan da canna byle kyar m Hasta ban ta yasta koyar m Ergen hza beyaz bezler uyar m Al giy all balam allarn hani Daha seyran-gdha kamaz msn kp da balara bakamaz msn Kaldrsam ayaa kakamaz msn Ver bana tutaym ellerin hani Sen de Hfz gibi tezden uyandn Uyandn da ta yasta dayandn Asl Hanm gibi kavruldun yandn Yeller mi savurdu kllerin hani230

Hfz 12. Muamma Saz airlerinin zm muayyen bilgiler gerektiren manzum bilmece mahiyetindeki eserleridir. Eya ve ahs isimleri ile ilgili olurlar. Divan ii-rindeki lgaz ve muammaya benzerler. Byle iirler, en ok aklarn karlkl birbirini imtihan etmelerinde kullanlr. Bunlar sylemekte ve zmekte usta olan, karsndakini mat eden ak byk air olarak kabul edilmektedir. Bir imtihanda yenilen, teki an bulunduu ortamlarda saz calip iir sylemek hakkn kaybediyor, sazn getirip usta olana teslim ediyor. Bu manzum bilmeceler halk dilindeki bilmecelerden epey farkldr Muammalarn hemen hepsi, menkabevi slam Tarihine, slam nutolojisine telmihler tayan ve onlar bilinmedike zlmesine imkan olmayan iirlerdir. Bunlar tertipleyen, iir haline getiren bir kii vardr. iirin altnda bu sanatnn ad sylenmitir. Daha ok gnlk hayatn ve sosyal evrenin akislerin veren anonim halk bilmecelerinden bu bakmdan ayrlrlar. Muammalarn hemen hemen hepsi imtihan sahnelerinde kurulduu iin irticalin bunda yeri ok byktr. Szl gelenee daha fazla dayaldr. Yazl rnekleri azdr. Ak em''nin Sulukahve'deki 1823 ylnn ilkbaharnda Karamanl A-k Kenz ile karlkl muamma asmalar dillere destan olmu bir sanat olaydr. Bir sabah Ak em''ye bir dostu gelerek Sulukahve'ye bir an uradm ve kahveye bir muamma astm syleyerek bir kada yazlan muammay Ak em''ye uzatr. Muamma udur: Ol nedir ki muallaktr kaanesi Temeli yok stad kendi kurar an Zinciri var, kemendi var hem anesi Sakit durur lakin yakar nice can. a Dilin, Cem, a. g. e., s. 342-343 193

Ak em', kendisini er meydanma aran bu muammaya kar hemen orada bir muamma hazriayp dostuna vererek kahvedeki muammann yanma asmasn syler. Ak em''nin muammas da yleydi: harflidir ayar ok Dostu azdr, hem yari ok Ak olan tanr an, Nadir gezer, efkar ok smi vardr dner dilde Eserleri doru yolda Yeri mehul, ayn belde Bir ahtr ki izman ok Srr aar sim vermez Hem saraya gelip girmez Sem 't syler, akl ermez Dili durmaz ikrar ok Ksa srede iki ak arasnda bu muamma dellosu btn ehirde duyulur. ki an karlaaca gn ehir halk merakla bekler. Gn gelir atar. ki ak, yzlerce meraklnn huzurunda karlarlar. iirli sohbete balarlar. nce bir taksim, sonra semaler, divanlar. Sra muammalara gelir. Ak em', Ak Kenz'nin muammasn! sazyla cevaplar: Sinek gibi hrs yoluna uup gidilmez Ankebut gibi temelsiz tuzak kurulmaz Gnu Vahdet bize mesken ezel-kan, Emretmeyince bu ak bir cevap verilmez Ehl-i dil olanlar, muamma halloldu, rmcek diye seslenirler. Sra Ak em''nin ast muammaya gelir. Ak Kenz eline alr sazm, balar sylemeye: Dinledim szdm erenler szn, Hatiften bir ses bir ah gibidir. Bu mahsuldr salam bir zn, Yabanc deil dil agah gibidir harfli bir ok metin aradm Daldm ummnana zemin aradm Buna mahrem birfatin aradm Bulunmad iim eyvah gibidir Kenz der ki gemiiz alemden Blbl anlar benim bu nalemden Belki beyann gemi halemden Dilhanem harap tebah gibidir 194 Ak em', sazm eline alr, muammasn aklar: harfli ak sultanmz deil mi Ayar- ak dmanmz deil mi O bir ahdr bulunmaz her gnlde Bitim bo bir cismanmz deil mi

smi dner aklarn dilinde Gezer daim dorularn yolunda Yeri ann seher vakti glnle Bizim her an cananmz deil mi Srr verir nihan eyler ezelden Snuhat Hda-y Lem-yezelden Verir sofa daim holuk gzelden Her nefhas glistannz deil mi Sem ' syler aklm hayran karnda Gnl mtak, gezer ann zannda Yarine yar, gzmz yok ayannda Bu hal dilde elhanmz deil mi Bundan sonra iki ak hoa kucaklar, toplanan para ve hediyeleri em', Ak Kenz'ye brakr. O geceki sanat sohbeti son bulur.231 ldrl Ak enlik (1850-1914) Ardahan'da Ak zan ile bir kahvehanede karlarlar. Ak zan daha nce yazp bir mendil iinde kahvehaneye ast muammasn zmesi iin Ak enlik'e gn sre tanr. Ak enlik, muammann ka harf, ka nokta olduunu sorar. Ak zan bir harf fazla syler. Ak enlik, gn gece urar, hoca srekli kendine yardmc olur, sonunda muammay zer. Karlkl soruma ve atmalarla muamma deryasna dalan iki ak sazlaryla yle konuurlar: Ald zan: A; Osman eline salmam seda Ardahan ehrim yakacam od'a Bir inci drdm derya ummanda Ara ki bulasn biare enlik Ald enlik: Eer yaradanm bir frsat verse Nuran pirlerim imdada gelse Yedi kat yer altta bir nokta olsa Arayp bulacam Ak zan 195 Bir iki ktadan sonra Ak enlik bir mjde halinde muammann harflerim sunar: Muamman bulunsa kalan alnr Askerlerin blk blk blnr Evveli Kaf sonu Ya 'da bulunur nallah bulmuam Ak zan Ak zan. enlik'in muammay zdn anlaynca onu vmekten kendini alamaz:

ldr karanda sen ehl-i irfan Aklar stad bilirsin erkan Ey aziz kardeim ben sana mihman Yaradan yar olsun Baba enlik'i Yine de zan ortaya konan dlden kendisine pay vermesin!, sazm al-mamasm Ak enlik'ten bekler ve muammay kelime olarak da aklamas-m ister: ldr sancanda aladan ala zant'ye hasm gelipsen byle Eer bilirisen ismini syle Yaradan yar olsun Baba enlik'i Alr enlik: Budur siz Gl enlik'in murad Nurani pirlerim ryada dedi Kahvehane oca okunur ad Arayp bulmuam yazk zan zan her eyden midini keser. enlik ne sazdan ne paradan sz etmiyordu. Yine de enlik'e son defa seslenir: Gurbet elde bktn benim betimi Azrail penenle aldn canm Bir izin ver bana gster yolumu Yaradan yar olsun Baba enlik 'i nk kara ettin benim yzm Daim metheder sylerem szn Bala Allah 'a gel ver sazm Yaradan yar olsun Baba enlik'i ldr sancandan arz geldim Erzurum 'dan stanbul 'a nam saldm Eyvallah demiem sen usta oldun Yaradan yar olsun Baba enlik'i enlik, bu szler zerine zan'ye acr, sazm ve dln yarm ona verir.232 196 13. Nasihat Halk iirinde retici iirlerdir. Bir eyi belletmek, bir fikrin propagandasn yapmak iin sylenmi iirlerdir, retici olmak ok yaygn bir vasf olduu iin halk airlerinin ounda

ufak veya byk lde reticilie rastlanabilir. Sadece nasihat iin yazlan atasz destanlarndan ttn da din-tasavvuf iirlere varana kadar her eit iir iinde didaktik unsura rastlanr. Nasihat Dinle sana bir nasihat edeyim Hatrdan gnlden geici olma Yiidin bana bir i gelince An yad illere ac olma Mecliste arif ol, kelam dinle il iki sylerse, sen birin syle Elinden geldike sen eylik eyle Hatra dokunup ykc olma Dokunur hatra kendisin bilmez Asilzadelerden hi kemlik gelmez Sen eylik et de, o zayi olmaz Danlp da baa kakc olma ariftir, yoklar senin bendim Datrlar tuzam, fendim Alaklarda otur, gzet kendini Kat ykseklerden uucu olma Muradm, nasihat bunda sylemek Size layk olan, onu dinlemek ev seni seveni, za'y etme emek Sevenin sznden geici olma Karac'Olan syler: Szn baarr Akn deryasn boydan anr Seni bir mecliste hadi drr Ktlerle konup gc olma233 Karacaolan Nasihat Yaz gelip de be aylar doumca Akar boz bulank selinden sakn, Gurbet ilde kimse bilmez ahvalin Sen dr vatannda Hinden sakn 197 insann kts eylikten bilmez Kursaksza t versen de almaz nsan i st emmi itimat olmaz

Kapnda hizmetkar kulundan sakn Kt insan doru gitmez yoluna Eyi insan ho geinir dilme Elini sunma ki yarin gln Dikeni var, batar, elinden sakn Karac'Olan der ki: Elen gnln Elinden brakma nazl yarn Kimse bilmez ahvalini, halim Yaknnda olan komundan sakn234 Karacaolan Nasihat Hey yar yavrularm sana emanet Gzlerinin ya akp durmasn Yalvarrm kszlm bildirme Arada boynunu bkp durmasn Onlar hediyemdir salda yannda N'olur mezanm gster sonunda Giyindir, kusandr bayram gnnde Ellerin eline bakp durmasn mam ufack krpe kuzular Deimezmi kaderdeki yazlar A koma ha! Kemiklerim szlar Karatoprak beni yakp durmasn235 Ahmet Ak mam 14. Hikaye-Destan Destan, hem nazm ekli, hem de nazm trdr. Destanlar, eitli hadiselerin anlatld manzumelerdir. Hikaye hviyeti tarlar. Sava ve kahramanlk mahiyetindekilere koaklama denmitir. Belli olaylar zerinde yazlm halk iirleridir. Yalnz adlar epope[en andrr. Temel karakteri vak'a anlatmaktadr. Fakat hi birinde vak'ann reel \hikayesine rastlanmaz. air benzer kiiler iinde olaylarn en sivri noktalarna bir dokunur geer. Destanlara konu veren vak'alar eitlidir. Gnlk hayatn ufak tefek olaylarndan byk sosyal hareketlere kadar her cinsten hadiseyi iine alm olan destanlar vardr. Byk bir ksm gldrcdr. Otlak Destan, Tahta Kurursu

destan vb. Halk airi, gnlk hayatn kk skntlarm alaya almaktan holanr. teki destanlar da byledir. Ktlk, salgn, 198 harp, zelzele gibi byk olaylar anlatsa da destan reel ifadelerden uzak hazr kalplar halinde, belli bir sosyal evre iine oturmam, mahalli renklerden yoksun olarak karmza kyor. Destan Dinleyin ahibba edeyim beyan Dillerde daima sylerisin heman Bin yz on te bitin ki tamam Yunarler ile olan kavgay Daim kahbelikle kar meydane Ekyadr diye eder bahane Kadn, erkek demez kasdeder cane Hi mi dnmekler gan Mevla 'yi iptida Girid'e bin parmak vurdu Miralay Vaso 'yu kumandan koydu Cezire usat bunlara uydu bhesiz anlar da bulur belay Devletlere hemen haber eriti Cmlesi hep birden telaa dt Harb sefineleri abuk yetiti Abluka ettiler hemen aday Vaso'ya nasihat hi kar ekmedi Fenalklanndan hi vazgemedi Henz oradadr kp gitmedi Lakin kaptrmazlar hazr lokmay Yunanler kat'en karar verdiler Hayr yok Girit'ten bize dediler Hudut boylanna yz evirdiler Bak imdi yediler tatl helvay Hududu bo sand bu serseriler Alk, susuzluktan canlar inler Grsnler vahlik anlar neyler Taciz eylediler btn dnyay Giritiler hudut tecavzm Cesur grnmee halkn gzne Nasl kacaklar insan yzne iddetli grdler mdafaay 199 Pek ok tecavze cr'et ettiler Hayli le brakp geri gittiler Kaarken birbirin urup ittiler samlar arkadan ekti yunay

Huda-y lemyezel haksz i yapmaz Mazlumlarn ahn yerde brakmaz Yaknda gsterir pek ok uzatmaz Bir anda mahveder kavm- aday Padiah tahtnda ok sabr etti Elbet bu sabrn da vadesi yetti Umum kumandana irade etti Grsnler dmanlar imdi kavgay Be rumt Nisan 'da harb ilan oldu Dmanlarn yz saranp soldu Yunan askerleri acep ne oldu Brakp katlar koca ovay Ol saat alnd hcum borusu islam askerleri arslan yavrusu Eer isterseniz szn dorusu Bunlara layktr demek fedayi Her taraftan giriildi kavgaya Otuz alt saat srt sraya Top, tfenk sesleri kt semaya Zabitler kesmedi hi kumanday Edhem Paa geldi meyddn- harbe Askere buyurdu korkmayn asla istirahat edin var asker burda Teneffs ediniz biraz havay Asker dedi Paa 'm rica ederiz Biz ceng cidalde rahat ederiz lr isek dahi rahat ederiz Biz istemeyiz ibu tabiyeyi Gelrken anamz eyledi nida Ay&llerinizle edin elveda Yavrularnz! gzetsn Huda Allah ak itsn sizlere rah mrmz var ise yine geliriz naallah sizi hep sa buluruz Ya ehid veyahut gazi oluruz Hemen biz bu yolda olduk feday 200 Babalanmzn ptk elini Kimimiz braktk taze gelini Bu devlet uruna verip serini Canlar atp geldik bizler buray Byle sylenerek hep vedalatk Hududa gelince bunca da atk Kimimiz kuruna snemiz atk Biz hi dnmeyiz artk dnyay Yaasnlar eci, arslan askerler Cesur kahramanlar er olu erler ecaatlerinden titriyor yerler Edelim anlara hayr duay

Hayri Paa eydr: Haydi ileri Gn bugn evlatlar kalmayn geri Memnun eyleyelim Hak Peygamberi O emir klmtr bize gazay Bir taraftan Ne'et Paafirkas Bulundur mevki' hudut ortas Grnd kardan dman noktas Yerelim dmana imdi cezay Memduh Paann da oktur gayreti Grenlerin mutlak artar hayreti Bir baka kuvvettir Hak din kuvveti Tarumar ettirir btn aday Hakk Paa daim gzetir hakk Hatrdan karmaz cenab- Hakk' Yedirir askerlere gzel erzak Gayreti tuttu kubbe-i mnay Haydar Paa dahi vezr-i sadk ismi msmmaya hem de mutabk Askeri kendine dm muvafk Hatrdan karmaz ulu Mevla 'yi Gazi Osman Paa, hem Osman Paa Nfuzlar geer dalara tasa Korkmaz bu arslanlar salar atee Memnun eylediler btn dnyay Erkan- harbier de hep gider nden Fenn-i harbie ektik dmana perde Skt dmanlar hem drt yerde Aldk ellerinden biz Tesalya 'yi 201 Herde btn svarikollar Muayene etti bunlar yollar Dehete getirdi gren bunlar Toz duman ettiler btr ovay Az. uzak durdular Yeni ehir'den Piyadeler dahi geldi nehirden Ar ileri etti cmlesi birden Kat Yunanllar brakt() oray Istikbale kt ordaki Trkler Birlikte Rumlar'la hem Yahudiler Byrn diyerek davet ettiler ok ettiler Yunanl 'dan ekvay nayet-i rahmet yetiti bize ler'le Yediler hem Krklar bile Birlikte girdiler Yeni ehir'e kr fetheyledik diktik bayra Mehmed acizleri syledim yani Usan- acz ile ibu destan Kusurum bilirim oktur noksan Grnz fakiri afve sezay236

Ak Mehmed b.b. Aruz lsne Dayal Trler Halk edebiyat rnlerinin manzum eserleri, nceleri mill vezin hece ile szl olarak syleniyordu. Bilindii gibi, slamiyetten nceki Trk hayatnda idare eden snfla idare edilen boy-il-ulus ve budun arasnda duygu, dnce, lk; hayat ve kainat anlay bakmndan fazla bir fark yoktu. Trkler, slamiyeti byk ounluk halinde 10. asrdan itibaren kabul ettiler. slamiyeti kabulleri, aslnda yerleik ve gebe olan Trklerin hayatlarnda eski an'aneler devam etti. Hatta, eski dinlerin baz an'anelerini slamlatrdlar. Ancak ehir ve kasabalarda sonradan kurulan medreseler mahdut saydaki insanlar yeni dinin emrinde slam ilimler ile bilgi bakmndan stn hale getirince manev hava bozuldu. Havas ve avam adlaryla bir ikilik dodu. Tabi ki bunlarn bir edebiyattan da beraberlerinde geldi. Havas'n edebiyat DivanYksek Zmre Edebiyat idi. Avam'n edebiyat da Halk Edebiyat idi. Aslnda Divan airleri XX. yzyla kadar halk iiri trn-de eserler vermilerdir. Halk airleri de bu yksek zmre edebiyat tr ve ekillerinde pek ok eser vermilerdir. Halk airleri, bilhassa-saz airleri, Divan airlerinden etkilenme ve biraz da zenti sonucu aruzla iirler yazm202 lardr. Bunlar aruzu iyi bilmedikleri iin, aruzlu iirleri birok teknik kusurlarla doludur. Onlar, belirli kalplarn evresinde dolamlar, kulak dolgun-luunun salad yatknlkla aruz kalplanna uyan iirler sylemiler ya da yazmlardr. Bilhassa XVII. asrdan sonra baz Divan edebiyat ekilleri, saz airleri tarafndan kullanlm ve bunlara hususi isimler verilmitir. Halk iirinin. Divan iirinden ald belli bal nazm ekli gazeldir. Gazel eklinde iir sylemek Yunus Emre, Kaygusuz Abdal ile balamtr. Yunus ve Kaygusuz, drt msra halinde telakki edilmesi mmkn olan Musammat (msra ortalar da kafiyeli) gazel eklim kullanmtr. Bylece bir gazel-koma kaynamas ortaya kmtr.

17. asrda Gevheri ve Ak mer aruz veznim, divan iiri dilini ve nazm ekillerim byk lde kullanmlardr. Bu bir gelenek halini alm ve XIX. asRIn sonuna kadar devam etmitir. Halk iirine mahsus aruz vezniyle sylenen iirlerin balcalaRI: Divan, Selis, Sema, Kalenderi, Satran, Vezn-i Ahar'dr. Bunlar birbirlerinden ancak vezinleri, makamlar ve ahenkleri ile ayrlmaktadr. Bunlar umumiyetle Murabba (drtlk), bazen Gazel, Muhammes ve Mseddes ekilleriyle sylenmitir. 1. Divan Saz airlerinin aruzlu iirlerinin ou bu trdedir. Aruzun 3 Filatn, 1 Failn kalbnda olan iirlere divan adNI verirler. Bu adlandrl, yalnz kalpla deil, ezgiyle de ilgilidir. nk divanlar, zel bir ezgiyle okunurlar.237 Drtlklerden oluan divann kafiye emas: (aaaa, bbba, ccca, ddda)'dr. Divan Ser-nign kldk zamann sagar- mnasn ekmeyiz simden gerii sakinin istinasn Saganndan badesinden ne'esinden ektik el Basma atsn felek ahval-i na-ber-casn Hrka-p olduk kalender-mesreb olduk hasl Hie saydk alemin a'lasn ednasn Dtler ah- kazaya gz gre ikbal iin Alemin grdk nice bnO. v na-bnasn Biz libas-fahn Mekk ak ok ettik yine Talibi her kimse giysin atlas u dbasn238 Mekk 203 Divan erh edip r&z- dernum ol cenana sylesem Payine yzm srsem b-bahane sylesem Katrei ekim dklse dane dane sylesem ektiim her trl gamdan bir niane sylesem Tutalm ben sylemiim ol peri ma 'zrdur Tfl- nev-res hal-i dilden bilmemek mehurdur Bilse de b-merhamettir hsnne marurdur Bana rahm etmez o kafir mslmdna sylesem

Halimi takrir edersem yare bt-ma 'na yere Ede mi te 'sr gya su gece mi mermere Ol kadar mazmunlu szler syledim ki dil-bere Blbl-i gya oturdu b-zebana sylesem ok muhabbet nshasn alnma yazd kalem Bama cem' oldu hep pervaneler ekti alem Ne ralar yakt gr kim sneme sem'-i elem Derdimi bir anlar olsa yana yana sylesem Cam- emimdir grnen eldeki peymane-var Saki-i gam dil srahiden alr meyhane-var Gevheri bu keyfile ok syledin dvane-var Kail idim bir kelam aklane sylesem 239 Gevheri 2. Selis Saz airlerinin aruzun feilatn/(failatn) feilatn/feilatn/feiln kalb-na uyan iirlere selis denir. Selis de divan gibi ya gazel rgsndedir ya da murabba, muhammes, mseddes biimindedir. Kafiye emas divann ayndr. Selis Gide mi hare kadar hzn le firkat acaba Yoksa hasl ola m yar ile vuslat acaba O mrvvetsiz o zlim o sitem-karenin ah Ere mi demlenme dest-i meserret acaba Baksa bir kerre benim hal-i dier-gnuma ol em-i insaf ile etmez mi mrvvet acaba 204 Beni grdkte yzn dndrr ol afet-i can Ne iindir bana bu rtbe eziyyet acaba Kime ekva edeyim kimlere feryad edeyim Uzanrsa nideyim leyle-i hasret acaba Mrg- dil-ddr- heves bir gn olup meyi ede mi Kona m Nuri kulun basma devlet acaba. Tokad Nur Selis Yine ald gam u efkar- dili da- tenin Acmaz m yrein merhametin yok mu senin Ne reva evri ola goncaya serv-i semenin Acmaz, m yrein merhametin yok mu senin Bunca cevr ettiini kimseler ey gl edemez Ben gibi nale v milisleri blbl edemez Ah u efganma kafir de tahamml edemez Acmaz m yrein merhametin yok mu senin

Bunca derde kim kodun ak- b-areleri Ti- cevrin ile atn sineme yreleri Da da oldu a kafir cierim pareleri Acmaz m yrein merhametin yok mu senin nk gsnde yok insafn a zalim nideyim Yaraym bam alp zge diyara gideyim Sen git ayar ile gl oyna da ben zar ideyim Acmaz m yrein merhametin yok mu senin Derd-i akn komad Nuri mecalim yetiir Bu kadar ekmeye de kalmad halim yetiir Yetiir ekticeim gayri a zalim yetiir Acmaz m yrein merhametin yok mu senin 240 Tokatl Nur 3. Sema Aruzun Mefaln/ Mefaln/ Mefaln/ Mefaln kalbndaki iirlere Sema denir. Ayr bir ezgi ile okunur. Kafiye dzeni, divan ve selise olduu gibidir. Semaler trldr. a. Gazel, murabba, muhammes, mseddes biiminde olanlar, b. Musammat Sema: Aruzun ayn kalbnda olan, fakat her beyti kafiyeli drt paradan meydana gelen Semalerdir. 205 c. Ayakl (yedekli) Sema Halk airleri aruzun 4 Mefailn kalbna Mafailn/ fauln ya da 2 Mafailn paras ulayarak yazdklar riere Ayakl Sema ya da Yedekli Sema ad verilir.242 Sema Fitil ve giy klah em'a-y szmeden kma Dala sem 'in civarn merkez-i pervaneden kma Eer maksat seyahatsa gnl derya-y vahdette Hubab- bade ve devret leb-i peymaneden kma Eer yarin yanan okamak pmek ise arzun Deragus eyle dendan- dehan- soneden kma Eer Seyrani'ye sret-perest dersen bu deyrin sen Asl divanna suret gibi bthaneden kma243 Seyran Sema

Efendim gel bana bildir bu istina ne adettir Bana bildir bu istina ne adettir adalettir Bu istina ne adettir adalettir halavettir Ne adettir adalettir halavettir nezakettir Nice ta'rifedem medhin bu alemde senin dilber Edem medhin senin bu alemde dilber ryin enver Bu alemde senin dilber ryin enver lebin skker Senin dilber ryin enver lebin skker saadettir Yanaginda almtr o gonca-ter gl-i ra'na Almtr o gonca-ter gl-i ra 'na gz ehla O gonca-ter gl-i ra 'na gz ehla ne hb sevda Gl-i ra'na gz ehla ne hb sevda ne takattir Cda klmaz seni Hengam bedenden can cda olsa Seni Hengam bedenden cda olsa feda olsa Bedenden can cda olsa feda olsa geda olsa Cda olsa f eda olsa geda olsa efaattir144 Hengam 4. Kalenderi Kalenderi, hakknda fazla bir inceleme grlmemektedir. Ancak Kalender'nin "Ahilik, Babalik, Abdallk, Haydarilik.. vb" gibi tarikatlarn isimi olmas sebebiyle bu tarzdaki iirlere de bu ismin verilmesi ihtimal dahilinde 206 ve iirin Kalender'lere mahsus ayinlerde okunan Nefes/veya Nutuk'lann ahengi ile okunmaszndan ileri gelmektedir" eklinde tarif edilmektedir. Kalenderler, aruzun Mefl/ Mefail/ Feiln kalb ve hece'nin 7+7 vezinleri ile yazld ve zel bir beste eliinde sylendii grlmektedir. Baz aratrmaclar. Kalenderi'lerde kullanlan veznin, aruz'dan alnp Halk edebiyatna mal edildiim sylerler. Hakikatte ise, bu byle deildir. Yaplan aratrmalar, Kalenderlerin aruz'la deil, hece ile yazldn gsteriyor. Kalenderler de; divanlar, selisler, semailer gibi gazel, murabba, muhammes, mseddes biimlerinde yazlrlar. Kalenderler yaplarna gre e ayrlr. a. Aruzun zel bir kalb ile gazel, murabba, muhammes, mseddes, biimlerinde olanlar.

b. Ayakl(yedekli) Kalenderler. Bu, Divan iirindeki mstezatn ayndr. Yine aruzun mefl /mefal /mefal /feuln kalbnda, mefl /fel /feln, veya mefl /mefail paralar(ziyade) ulanan iirleri ayakl(yedekli) Kalenderi derler. c. Hece ls ve drtlkler biiminde yazlan Kalenderler. Hece lsndeki drtlklerden oluan Kalenderler, bir drtln nc msras, ondan sonraki drtln birinci msras olarak aynen tekrarlanr. Yalnz, son drtlkte kafiye, anlam ve uyum bozulur. Kalenderi tin mi a canm yine mestane durursun Gamzen gibi aklara bigane durursun Kimden sz iittin ki cefa hakkna dair Byle gzelim hatr virane durursun Ge ahm otur basmn stnde yerin var El bal efendim kime divane durursun Bir ift idiniz vuslat- devlette geen gn Nettin esini ey peri bir done durursun Sen al ile basmdan alp aklm imdi Ey rind-i felek-mereb edbane durursun ldrmek ise Nuri kulun kasdina byle Cem haneri oldur o paam ya ne durursun Tokatl Nuri Kalenderi Gnlm seni ey h-i sitem-ger sever oldu flicrin bana ah kim neler etti neler oldu 207 Sensiz geceler hem-demim ah- seher oldu Her saat- hicrin bana bin yl kadar oldu Feryad u figanm bu gece ara dayand Derd gam ile didelerim kana boyand Firkat gn ah byle uzandka uzand Her saat- hicrin bana bin yl kadar oldu Rahm eyle bu firkat odunu sondur e fendim Bir katre zlal- lebim gnder efendim Mehcr olal bir iki gndr efendim Her saat- hicrin bana bin yl kadar oldu Ahmla cihan gamz eder bu ne aceb ah Hicran oduna can u cier y and bu eb ah Neyse bu Geday kulunu terke sebeb ah Her saat- hicrin bana bin yl kadar oldu246 Geday

5. Satran Satran teriminin bir tr ad oluunun sebebi bilinmemektedir. A. T. Onay, "Bu ekilde irticalen iir sylemek gl mucib olduu iin sadrenc'den veyahut bentlerinin adedi onalty, ekseriya, tecavz etmedii iin satran tahtasnn eklinden alnm olmas muhtemeldir. "demektedir. Satran, musammat beyitlerden olduu iin, her msra iki eit paraya blnr ve i kafiye bulunur. Musammat msralar alt alta yazlrsa bir drtlk elde edilir. kafiyeye gre kafiye emas: abab- aaab- dddb'dir. Satran, hece lsnn 8+8 kalbna da uyar. Saz airlerinin aruzla yazdklar trlerden biri olan Satran'n rnekleri de azdr. Ve ancak XIX. yzylda grlr. Aruzun 4 mfteiln kalbndadr. Gazel biimindedir. zel bir beste ile sylenir. Satran Medhine meddah olalm hsrev-i hban gzele Vasfna szler bulalm dinleye yaran gzele Benzeyemez hr u melek hidmetine ektik emek Dileri zer sone gerek zlf perian gzele Dayanamam nazlanna tti gibi szlerine ekme seza gzh'rine kuhl-i Sfahan gzele 208 Syleme efsane gibi bakmas bigane gibi Sem 'ine pervane gibi yan gzele yan gzele Sylese diller dolar bakmaya gzler kamar Srmal kaftan yarar serv-i hraman gzele Yzne zer hzma ile cebhe zeheb dzme ile Bata oya yazma ile yakr elvan gzele Ruhlar gl gonca femi kendi airet Hatem'i Gezseler Rum u Acem 'i olmaya akran gzele Serv-i seh kametime k&met-i kyametime Gelse eer da 'vetime kesmeli kurban gzele Emrine ta 'at edelim cevrine gayret edelim Haneyi halvet edelim bir gece mihman gzele Cam ile mey szdrelim bezme eker ezdirelim Seyr ederek getirelim ba ile bostan gzele

Dertli-i efkendeleriz vasfm gyendeleriz Can ba ile bendeleriz imdi Alt-an gzele249 Ak Dertl 6. Vezn-i Aher Saz airlerinin 4 mstef Hatun kalbnda yazdklar iirlere Vezn-i aher denir. Vezn-i Aher'de her msra, ilk birbiriyle kafiyeli, drt eit paraya blnmtr. Her para, ardndan gelen nusralarn banda tekrarland gibi, teki paralar da ayn msra da birbirini izler. Bir bent'teki msralarn her paras, ayr harflerle gsterilirse, bent'in emas yle olur: abc- bcd- cde- def. imdi buna bir rnek verelim: Vezn-i Aher Ey vasl- cennet/kl cana minnet/vay serv-i kamet/can ire cansn Kl cana minnet/vay serv-i kamet/can ire cansn / nevres fidansn Vay serv-i kamet/can ire cansn / nevres fidansn/h- cihansn Can ire cansn / nevres fidansn/h- cihansn/gzden nihansn ftaden oldum / gl gibi soldum / sor bana n 'oldum / cevrinle canan Gl gibi soldum /sor bana n 'oldum/ cevrinle canan /oldum perian Sor bana n 'oldum / cevrinle canan / oldum perian / ey fitne-devran Cevrinle canan/oldum perian / ey fitne-devran /ahir zamansn 209 Bir hb edasn /pek dil-rbasn / lk pr-cefasn / srrn bilinmez Pek dil-rbasn / lk pr-cefasn / srrn bilinmez / nakn alnmaz Lk pr-ce fasn / srrn bilinmez/nakn alnmaz/mislin bulunmaz Srrn bilinmez/nakn alnmaz/mislin bulunmaz/bir nev-civansn Afte halim/re f et melalim /gel beri zalim/ltfet ne dersem Re f et melalim /gel beri zalim /ltfet ne dersem/ol bana hem-dem Gel beri zalim / ltfet ne dersem / ol bana hem-dem / gnlme her dem Ltfet ne dersem /ol bana hem-dem /gnlme her dem /gnden ayansn Ettimse ahi/fethetti mah/ak- ilah /var sende gayet Fethetti mah / ak- lah/var sende gayet / Hak'tan hidayet Ak- ilah/var sende gayet / Hak'tan hidayet / Nn nihayet Var sende gayet / Hak 'tan hidayet / Nn nihayet / sahib-i divansn25'

Tokatl Nuri rnekte grld gibi, drt msral vezn-i aherde i kafiyelerin durumu: a. Her bent'in birinci nusrandaki ikinci para, ikinci msran basnda, b. Her bent'i birinci misnndaki nc para, nc msran nc paras olarak, c. Her bent'in birinci msrandakison para, drdnc msran birinci paras olarak tekraralamr. Her bendi msral vezn-i aher de vardr. Ancak rneine az rastlanr: Vezn-i Aher Ey can- alem/bir ince belsin /her srra mahrem /sen b-bedelsin Ey can- alem /her srra mahrem /vay gonca gl-f em /gayet gzelsin Gayet gzelsin/sen b-bedelsin / bir ince belsin/tuli emelsin Ey em-i fettan /anladm bildim /yok sende iman /beyhude yeldim Ey em-i fettan /yok sende iman / katlime ferman /ben reva kldm Ben reva kldm/beyhude yeldim /anladm bildim /ahir ecelsin ok derde dtm/var syle yare/ aknla pistim /yandm ne are ok derde dtm/aknla pistim /yandm tututum/bir vekare Bir vekare /yandm ne are / var syle y are / durmasn gelsin Bir vasla ermek / hblarn ah /yz yze srmek / diller penah Bir vasla ermek /yzyze srmek /yok mudur grmek / sen hsn-i mah Sen hsn-i mah / diller penah / hblarn ah /burc-i hilalsin 210 Durdunsa bensin/aferin Nn/glsz dikensiz/etme gurur Durdunsa bensiz / glsz dikensiz / istemem sensiz / cennat huri Cennat huri/etme gurri / aferin Nuri / sahib-gazelsin 252 Tokatl Nur

Vezn-i aher, aruz'un mstefilatn kalbnda yazld gibi, divan'lar eklinde de yazlr. Vezn-i aher'in bir de zincirleme biimi vardr. Zincirleme vezn-i aherde nusralar, ya iki, ya da drt mstefilatn parasndan meydana gelirler. Vezn-i aher aruzun mstefilatn kalbnda yazld gibi aadaki biimde olan divanlar da vezn-i aher saylmaktadr. Bu birka bentten oluan vezn-i aherin kafiyelerinin genel semas; divan, selis. Sema ve Kalenderininn ayndr. aaab-(aaaa-abab- aaba)- bbba- ccca... Olpen-r em-i ahu mehlikalar candr em-i ahu zlf- ho-b canmn canandr Mehlikalar canmn elencesi candan aziz Candr canandr candan aziz mihmandr Mbtela-yi derd-i ak ol perinin cism can Derd-i ask kim ekerse istemez mlk- cihan Ol perinin istemez ftadesi bag- cenan Cism can mlk- cihan ba- cenan kurbandr Hal hatt nazenindir her edds dilrba Nazenindir uh mmtaz ne 'edar sahih- vefa Her edas ne 'edar ayine-ve ibret-nma Dilrba sahib-vefa ibret-nma unvandr Hamd-i b-had tazelendi sayesinde bezm-i Cem Tazelendi cam- gl-gn zmre-i ali-himem Sayesinde zmre-i uak btn erbab- dem Bezm-i Cem ali-himem erbab- dem meydandr Ey Hzn barekallah yazd hamen nazm- ter Barekallah kadri vardr her szn hikmette bir mciz-eser Yazd hemen her szn hikmette bir mucz-eser Nazm- ter manend-i zer mciz-eser divandr154 Huzr c. Halk Edebiyatnda Nesre Dayal Trler Halk edebiyatnn belli bal nesir trleri; mitler, efsaneler, hikayeler, masallar, fkralar, temaa eserleri (Karagz, Orta Oyunu, Meddahlk) ve 211 bilmeceler: kukladir. Bunlardan ferdi olanlar olmakla beraber, pek ou anonim olan ve bir ksm folklor mahsul durumunda bulunan nesir trlerine ataszlerini de eklemek gerekir. 1. Mitler

Mitoloji, Mit bilimi anlamna gelir. Mit (Yunuancas: Myth; Osmanl Trkesinde: Usture, esatir) ise baz ararmaclara gre "ilkel toplumlar iin olay 'fable' 'fiction'" karl olarak kullanlmtr. Mitin asl anlam "Gerek hikaye" bunun da tesinde "Sahip olunan ok deerli eyler, kutsal, deerli ve manal olandr." Bugn bu kelime hayal, tasavvur, gerein bozulmas anlamlanna gelmektedir. Etnolog, sosyolog, tarihi ve din adamlarna gre ise "Kutsal geleekler, ilkel inanlar, rnek modeller" anlamn tamaktadr. Mitin herkes tarfindan kabul edilebilir bir tarifim yapmak ok zordur. Mitler, kutsal bir hikayeyi ihtiva eder. lkel zamanlarda meydana gelmi olduuna inanlan bir olay, veya eylerin nasl meydana geldiini anlatr. Olaylarda yer alan karakterler taunlar ve tabiat st varlklardr. Mitler her zaman yaratlla ilgilidir. Bir eyin nasl hayata getiini ya da bir davrann oluum biimini izah eder. Mitler olaanst varlklarn hikayesini ve onlarn kutsal glerim aklar. Bu bakmdan insanlara bir model sunar. tikel insanlar, mitik olaylar yalnz hatrlamakla kalmaz, kendilerim bu olaylar zaman zaman yeniden yaamakla ykml tutarlar. Bu zelliklerinden dolay mitlere sayg gsterilir, ulu orta anlatlmazlar. Genellikle yal retmenler rencileri ile ormanda inzivaya ekildiklerinde ve giri merasimlerinde anlatlr.255 Mitler, efsane ve masallara baz bakmlardan benzemekle birlikte baz ynlerden aynlr: Mit ve efsane her ikisi de gerek kabul edilir. Mit uzak gemii ve farkl bir dnyay, efsane yakn gemii ve gnmz dnyasn; mit insan d varlklar efsane insan konu edilir. Mit kutsal kabul edilirken efsane genellikle kutsal, fakat baz hallerde kutsal da olmayabilir.

Mit ve masal ayrmnda da masal kurmaca, herhangi bir zaman dilinimde, herhangi bir yerde, insan ve dier varlklar arasnda gemesi gibi zellikleriyle mitten aynlr. En nemlisi de masal kutsal kabul edilmez. Mitin benzerlik gsterdii bir baka anlat ise destandr. Almanlann Brockhaus adl ansiklopedisinde bu iki trn u izgi ile aynidn grmek-

212 teyiz: Tarihte ad gemeyen, artk unutulmu byk kahramanlara ait efsaneler mitolojinin kadrosuna girer." Bu yaklama gre tarihte yaadm bildiimiz kahramanlara ait efsaneler destan, kahramanlar tarih kiiler olmayanlar da mit kapsamna girmektedir. Bu durumda Ouz Kaan destan bir destandan ziyade bir mit olarak kabul edilmektedir.256 Mitler ele aldklar konular itibariyle eitli kollara ayrlr: nsann ve dnyann geleceini (tufan ve kyamet) konu edinenler eskatoloji, evrenin nasl olutuunu anlatanlar kozmogoni, tanrlarn nereden geldiklerim anlatanlar teogoni, insanlarn nereden geldiklerim ya da nasl olutuklarm anlatanlar antropogoni olarak adlandrlr. Btn byk Akdeniz ve Asya dinlerine mensup milletlerin mitolojileri vardr. Grek mitlerinin byk bir blm Hesiod ve Homer tarafmdan tasnif edilmitir. Yakndou ve Hindistan'daki mitolojik gelenekler de din adamlar tarafndan tesbit edilmitir. Mitolojiler zamanla edeb deer kazanm airler ve din adamlar tarafmdan yeniden ele alnp canlandininu sonuta yazl metinler haline getirilmilerdir. Altay Efsanelerine Gre Yerin Yaradl (yerding ptkeni) Evvelce ancak su vard; yer, gk, ay ve gne yoktu. Tanr (Kuday) ile bir "kii" vard. Bunlar kara kaz, ekline girip su U7.eri.nde uuyorlard. Tanr hibir ey dnmyordu. "Kii", rzgar kanp suyu dalgalandrd ve Tanr'nin yzne serpti. Bu "kii" kendisinin Tanr'dan byk olduunu sand ve suyun iine dalverdi. Su iinde boulacak oldu; "Tann, bana yardm et" diye

barmaya balad. Tanr "yukar k!" dedi, o da sudan kverdi. Tanr yle buyurdu: "Salam bir ta olsun!" suyun dibinden bir ta kt. Tanr ile "kii" tan zerine oturdular. Tann "kii" ye : "Suya dal, oradan toprak kar!" dedi. Kii suyun dibinden toprak kanp Tann'ya verdi. Tanr bu topra suyun zerine atarak "yer olsun (yer butsun)!" dedi. Byle yer yaratlm oldu. Bundan Sonra Tanr yine "kii"ye: "Suya dal, toprak kar" dedi. Kii suya dald ve "ben kendim iinde toprak alaym" diye dmd, iki eline toprak ald; bir elindeki topra, kendi basma i grmek dncesiyle, azna soktu. Tanr 'dan gizlice bir yer yaratmak istiyordu. Bir elindeki topra Tanr 'ya verdi. Tanr bu topra saverdi, kat yer meydana geldi. Deminki "kii" nin aznda gizledii toprak da bymeye balad nefesi tka-np boulacak, lecek oldu. Tanr 'dan kamaya balad. Fakat nereye baksa Tanr 'yi yannda buldu. Boulmak zere iken "A Tanr, gerek Tanr, bana yardm et" diye yalvard. Tanr ona "Ne yaptn? Azna toprak saklaym diye mi dndn? Bu topra niin gizledin?" diye sordu. O "kii" cevap verdi: "Yer yarataym diye bu topra azma gizlemitim". Tanr ona "at azndan o topra!" dedi. "Kii" topra alverdi. Bu topraktan kk k213 k tepeler meydana geldi. Bundan sonra Tanr yle dedi: "tmdi sen gnahl oldun; bana kar fenalk dndn. Sana itaat eden halkn (sanga bakkan albating) dnceleri dahi fena olacaktr. Bana itaat eden halkn dnceleri an, temiz olacaktr; onlar gne grecekler, aydnlk grecekler. Ben gerek Kurbustan adm almmdr. Senin adn ise Erlik olsun; gnahlarm benden gizleyenler benim halkm olsun!" dedi. Dalsz, budaksn, bir aa. Bitmiti. Bu aac Tanr grd ve "dallar olmayan bir aaca bakmak, ho bir ey deil; buna dokuz tane dal bitsin!" dedi. Aata dokuz dal bitti Tann yine yle dedi: "Dokuz daln kknden dokuz kii tresin ve bundan dokuz ulus olsun " Bu srada Erlik bir kalabaln grltsn iitti ve "bu grlt nedir?" diye sordu. Tanr "sen de bir hakansn ben de bir hakanm. Bu grlt yapan kalabalk benim ulusumdur" dedi. Erlik

bu kavmin kendisine verilmesin! istedi. Tanr ona "hayr, sana vermeyeceim. Sen kendine bok!" dedi. Erlik "dr, bakalm. Tanr 'nin u ulusunu bir greyim" dedi ve kalabala doru yrd. Bir ye re geldi. Burada insanlar, yabani hayvanlar, kullar ve baka bir ok canl yaratklar grd ve "Tanr bunlar nasl yaratm? Bunlar ne ile besleniyorlar" diye dnd. Burada bulunan insanlar bir aacn meyve-siyle besleniyorlard. Aacn bir tarafndaki meyveleri yiyorlar, dier tarafndaki meyvelerden azlanna almyorlard. Erlik bunun sebebim sordu. insanlar cevap verdiler. "Tanr bize bu drt daln meyvesini yemeyi yasak etti. Gnein doduu yanda bulunan be daln meyvelerinden yemeyi buyurdu. Ylan ile kpee bu aac drt dalndan yemek isteyenleri brakma diye emretti. Bundan sonra Tanr ge kt. Be daln meyveleri bizim amz oldu ". Erlik Krms bunlar duyduktan sonra Trngey denilen bir kiiyi buldu ve ona "Tanr yalan sylemi. Siz bu drt daln meyvelerim de yiyiniz!" dedi. Beki ylan uyuyordu. Erlik onun azna girdi ve "bu aaca k" dedi. Ylan aaca kt yasak meyveden yedi. Trngey ile kar Eje beraber geziyorlard, Erlik onlara "bu meyvelerden yiyiniz!" dedi. Trngey istemedi. Fakat kans yedi, meyve ok tatl geldi. Meyveyi alp kocasnn azna srd. O anda her ikisinin tyleri dklverdi, utndlar. Aalarn altna saklandlar. Derken Tanr geldi. Btn ulus Tanr'dan gizlendi. Tanr haykrd: "Trngey Trngey' Eje Eje! Neredesiniz?" Onlar "aa altndayz, sana varamayz" dediler. Ylan, kpek, Trngey, Eje kabahati hep birbirine attlar. Tanr ylana dedi: " imdi vursun ldrsn". Bundan sonra Eje'y e "Yasak meyveyi yedin, krms (eytan) oldun. Kiiler sana dman olsun. Krms'n szne uydun, bundan byle sen gebe olacaksn, ocuk douracaksn, doum sanclar ekeceksin, sonra leceksin". Trngey'e yle dedi: "Krms'n am yedin, beni dinlemedin, eytann szne kandn, onun szne kananlar onun lkesinde yaayacaklar, ktan mahrum olacaklar, 214

karanlk dnyada bulunacaklardr. eytan bana dman oldu; sen de ona dman olacaksn. Beni dinlemi olsaydn benim gibi olurdun. imdi senin dokuz oul, dokuz, kzn olsun. Bundan sonra ben kii yaratmayacam. Kiileri sen douracaksn". Tanr eytana "adamlanm ne iin aldattn" dedi. eytan "ben istedim, sen vermedin. Ben de hrszca almaya karar verdim. Ben alacam: Atla kaarsa drerek alacam, rak iip sarho olursa dtreceim, suya girse, aaca ksa yine alacam" dedi. Tanr yle dedi: " kat yerin altnda, ay ve gnei olmayan karanlk bir dnya vardr. Ben seni oraya atyorum" dedi. "Bundan sonra size yemek vermeyeceim. Kendinizi kendi gcnzle kazanarak besleyiniz. Sizinle konumayacam. Size Maytere'yi gndereceim" dedi. Maytere geldi; insanlara birok eyler retti. Araba yapt. A olarak ot kklerim, srgan vesaire otlar tayin etti. Erlik, Maytere'ye yalvard: "Ey Maytere, sen benim iin Tann'ya ba-vur, msaade etsin de ben Tann'nn yanma kaym". Maytere, Erlik'in kabul edilmesi iin Tanr 'ya altm yl yalvard. Tanr eytana yle dedi: "Bana dman olmazsan, insanlara fenalk etmezsen yanma gel!" eytan gklere Tanr 'nin yanma kt; Tanr 'ya secde ederek, "beni takdis et, msaade et de ben kendim iin gkler yapaym " dedi. Tanr msaade etti. Erlik gkler yapt. Erlik'in avanesi gklere yerleip ok kalabalk oldu. Tann'nn z kiisi Mangdaire yle dnd; "Bizim z kiilerimiz yer yznde, Erlik'in kiileri gklerde. Bu ok fena bir ey". Mangdaire, Tann'ya danlp. Erlik'e kar sava at; Erlik kar geldi, atele vurup Mangdaire 'yi kard. Mangdaire Tanr huzuruna geldi. Tanr "nereden geliyorsun?" diye sordu. Mangdaire "Erlik avanesi yksek gklerde, bizim kiilerimiz ise yerde bulunuyorlar bu ok fena bir ey. Ben Erlik avanesini yere indirmek iin savatm. Fakat gcm yetmedi, indiremedim" dedi. Tanr benden baka kimse ona dayanamaz; Erlik'in gc senden fazladr.

Fakat bir zaman gelecek ki sana "var!" diyeceim, ite o zaman senin gcn Erlik'in gcnden stn olacaktr" dedi. Bunun zerine Mnagdaire rahat rahat yatt. Bir gn Mangdaire yle dnd: "Tanr 'nin var diyecei gn yaklat". Tanr Mangdaire'ye dedi; "Ey Mangdaire, bugn var, Erlik'i gklerden sreceksin, maksadna erieceksin, ondan gl olacaksn. Benim gcm, kudretim, takdisim (alkm) sana yetsin..." Mangdaire sevindi bir kahkaha att "tfeim yok, yaym, okum yok, kargm (dam) yok, yataanm yok... Ancak yaln bileim, kolum var. Nasl ben Erlik'e kar savaaym?" dedi. Tanr ona karg verdi. Mangdaire kargy alp Erlik'in gklerine kt. Erlik'i yendi, kard. Gklerim krp para para etti. Erlik'in gklerinin paralar yere dkld. O zamana kadar yeryz dmdz idi. Bu paralardan 215 dalar, kayalar hasl oldu. Gzel Tanr 'nin gzel yaratt dmdz yer bylece eri-br oldu. Erlik'in btn avanesi yere dkld, kimi suya dt, bouldu, kimi aaca, kimi tasa arpt, ld, kimi hayvanlara arpt ld. mdi Erlik, Tanr 'dan yer istedi. "Benim gklerimi krdn. imdi benim barnacak yerim yok" dedi. Tanr yerin altna, karanlk dnyasna srd. zerin akat kat kilitler koydu. "zerinden snmez ate olsun, gne ve ay gr-meyesin! Tekrar ediyorum: iyi olursan yanma alrm, fena olursan daha derinlere srerim!" dedi. Erlik, ben "lm adamlarn canlarm alacam" dedi. Tanr "Ben onlar sana vermeyeceim, kendin yarat" dedi. Erlik eline eki, krs, rs ald. Bir vurdu -kurbaa kt; bir vurdu -ylan kt; Bir vurdu-ay kt; bir vurdu -domuz kt; bir vurdu -albs (fena ruh) kt; bir vurdu -ulmus (fena ruh) ktf; bir vurdu -deve kt. Tanr geldi. Erlik'in krk, eki ve rsn alp atee att. Krk bir kadn. eli de bir erkek oldu. Tanr bu kadn yakalayp yzne tkrdkadn bir ku olup, utu: bu ku, eti yenmez, ty yelek olmaz, "kurday" denilen kutur. Tanr erkei yakalayp yzne tkrd, o da bir ku oldu; bu da "yalban" denilen kutur.

Btn bunlardan sonra Tanr halka hitaben: "Ben size mal verdim, a verdim, yerin zerinde iyi, gzel ve ar sular verdim; size yardm ettim. Siz de iyilik yapnz. Ben gklerime dneceim; abuk gelmeyeceim " dedi. Sonra yardmc ruhlara hitaben: "al-yime, sen rak iip aklm kaybedenleri, krpe ocuklar, ksrak yavrularm, inek buzalarm koru, iyi sakla, iyilik yapm olan llerin canlarm yanma al, kendi kendilerim ldrenleri alma! Zenginlerin malna gz dikenleri, hrszlar, bakalarna dmanlk edenleri de alma, benim iin ve hakan iin savap lenleri al benim yanma getir! nsanlar, size yardm ettim, sizden fena ruhlar uzaklatrdm. Fena ruhlar (krmsler) insanlara yaklarlarsa onlara yemek versinler. Krmslerin alarm yemeyiniz, yerseniz onlardan olursunuz. Benim adm sylerseniz himayemde bulunacaksnz. imdi uzaklara gidiyorum. Tekrar geldiim zaman iyilik ve fenalklarnzn hesabm greceim. imdilik benim yerimde Yapkara, Mangdaire ve al-yime kalyorlar. Onlar size yardm edeceklerdir. Yapkara sen iyi bok! Erlik senin elinden lmlerin canm almak ister-se Mangdaire'ye syle; o kuvvetlidir. al-yime, sen iyi baki Albs, ulbus yerin altndan kmasnlar; karlarsa derhal Mangdaire'ye haber veri O kuvvetlidir. Onlar kovsun! Podo-snku ay ve gnei beklesin. Mangdaire 'ye syle yeri ve gkleri muhafaza etsin! Maytere iyilerden ktleri uzaklatrsn. Mangdaire sen fena ruhlarla sava! San g gelirse be216 nim adm ar! insanlar iyi eyleri, iyi ileri ret. Olta ile balk avlassmak, sincap (tiyin) vurmak, hayvan beslemek sanatlarm ret!" Bunlar syledikten sonra Tanr uzaklat. Mangdaire olta yapt. Balk avlad, tfek, barut, icat etti. Sincap vurdu. Tann'nn buyurduu gibi insanlar bir ok eyler retti.

Mangdeire bir gn yle dedi: "Bugn beni rzgar uuracak ve gtrecektir". Rzgar geldi. Mangdaire'yi alp gtrd. Yapkara insanlara yle dedi: "Mangdaire'yi Tann yanma, ald. Onu bulamazsnz, ben Tann'nn elisiyim, ben de gideceim. Tanr nerede durdursa orada kalacam. Siz ren-diklerinizi unutmaynz. Tann 'nin yargs budur" dedi. nsanlar kendi hallerim brakp o da gitti.257 2. Efsaneler Efsane kelimesi dilimize Farsadan geme bir kelime olup Arapas usturedu. Szlklerde efsane, "Masal, aslsz hikaye;" "Masal, bo sz, sama lakrd. Dillere dm mehur olmu hadise;" "Bir olay akl d, olaanst yolda gelimi gsteren sylenti. Genel anlamda masal, olmayacak ey." binlerinde tarif edilmitir. Bilim adamlannuz ise slklerden farkl dnmektedirler. Bunlardan birkann dnceleri u erevededir. kr Elin'e gre: "nsanolunun tarih sahnesinde grld ilk devirlerden itibaren ayr corafya, muhit ve kavimler arasnda doup gelien; zamanla inan, adet.anane ve merasimlerin teekklnde az ok rol olan bir eit masallar vardr, bunlar efsanedir. "25S Pertev Naili Boratav bir tanmdan ziyade efsanenin mantialitesini ve erevesin! izmeye alr: "Efsanenin balca nitelii inan konuu olmasdr. Onun anlatt eyler doru, gerekten olmu diye kabul edilir. Bu nitelii ile masaldan ayrlr, hikaye ve destana yaklar. Baka bir nitelii de dz konuma diliyle ve her trl slup kaygsndan yoksun, hazr kalplara yer vermeyen ksa bir anlat oluudur. Ksacas efsane: kendine zg bir slubu, kalplam kurall biimleri olmayan, dz konuma dili ile bildirilen bir anlat trdr."259 Saim Sakaolu efsanelerin temel vasflarm drt ana balk altnda toplar. Bu ayn zamanda onun efsaneden ne anladnn da zetidir: 1. ahs, yer ve hadiseler hakknda anlatlrlar,

217 2. Anlatlanlarn inandrclk vasflar vardr, 3. Genellikle ahs ve hadiselerde tabiatst olma vasf grlr, 4. Belirli bir biimleri yoktur, ksa ve konuma diline yer veren anlat trleridir.260 Btn bunlardan kan sonu, efsanelerin en belirgin zelliun inanlr nitelikte bir anlatm tr olmas, konuma diliyle anlatlmas ve kii, yer, olaylarla ilgili olaanstlkler tamasdr. Bu zellikleri onunla benzer nitelik tayan masal, destan gibi trlerden de onu ayrt eder. Efsaneler bilim dnyasnda drt grupta deerlendirilmektedir. Buna gre: 1. Dnyann Yaratl ve Sonu (Kyamet) ile lgili Efsaneler 2. Tarih Efsaneler ve Medeniyet Tarihi ile ilgili Efsaneler A) Medeniyet ile lgili Yer ve Eyann Menei B) Baz Yerler ile lgili Efsaneler C) Dip Tarihi (prohistorya) ve lk Zamanlar ile lgili Efsaneler D) Harpler ve Felaketler E) Temsil Etmi Kiiler F) Bir Dzenin Bozuluu 3. Tabiatst Varlklar ve Kuvvetler / Mitik Efsaneler a. Kader b. lm ve ller c. Tekin Olmayan Yerler ve Hayaletler d. Hayaletlerin Resm Geitleri ve Savalar e. br Dnyada kamet f. Cinler, Periler, Ruhlar g. Medeniyetle lgili Yerlerdeki Hayaletler

h. Deimi Varlklar i. eytan j. Hastalk Yapan Kt Ruhlar (cinler) ve Hastalklar k. Tabiatst (srr) Kuvvetlere Sahip Kimseler l. Efsanevi (mitik) Hayvanlar m. Hazineler 4. Din Efsaneler / Tanr ve Kahramanlarla lgili Efsaneler. 218 Tabebek Efsanesi Birka yllk bir kan-kocann ocuklar olmaz. Yllr getike gelinde bir telatr balar. Zamanla bu tela yerini zntye brakr. Gelin ocuksuz kalaca iin alamaya, Allah 'a yalvarmaya balar. Dier taraftan daha nce pek ok hemcinsinin basma gelen ikinci kadn olma (ku-malk sistemi) durumunda kalaca endiesi onu daha da zmektedir. Nitekim ok gemeden kocas bunun zerine yeniden evlenir. Kocasnn baka bir evde, yeni hanm ile ocuk sahibi olma midi ile yaamas bu zavall kodum fazlas ile tesir eder. Dnr, tanr; sonunda kararm verir. O kadar mahluka can veren Allah, elbet onun yontturduu bir bebee de can verecektir. Hemen bir ustaya gider, ken-disine bir tabebek yapmasn syler. Mesleinin ehli olan usta ksa zamanda hazrlad tabebei kadna teslim eder.

Kadn o gece bebei bir gzelce kundaklar, beie yatrr. Onu sabahla-ra kadar sallar, hem de ninnilerin en ilisini syler: Akta diye belediim, Seni Hak'tan dilediim Ak tlbende doladm

Mevlam sana bir can versin, ninni. Talihsiz kadn sabahlara kadar Allah'a dua eder; ler, yediler, krklar akna; erenler, evliyalar, pirler hrmetine ocuuna can veril-mesini niyaz eder. Allah indinde bu dualar kabul olur, kadnn tabebei canlanr. Zavall kadn sevinten ne yapacam arr. Sabah olur olmaz hemen kocasnn yeni evine koar, ona da haber verir. Koca ikinci karm boamaz, onu da yanlanna alarak eski evlerine dnerler. Bylece snm bir ocak yeniden canlanr.263 Al Bast Efsanesi (Gmhane ilimizin Kelkit ilcesine bal Kse bucann bekta kynde al bast ile ilgili olarak yle bir efsane anlatlr:) Ky balknn cin adm verdii bir mahluk 2-3 gnlk gen bir lohusay her gece rahatsz etmeye balar, ilk gnler kadn kendi gayretiyle bu mahluktan kurtulur. Nihayet dayanamayp bir gece ko- Bu efsanenin baz varyantlarnda tabebek, babasmm gerdee girecei gece canlanr, yeni gelin babasnn evine gnderilir. 219 karsna haber verir. Bylece, koca, karn koruyacak, lohusay rahatsz eden g ortadan kaldrlacak veya gelmesi nlenecektir. O gece kadnn kocas odaya gizlenir ve cin adm verdikleri mahluun gelmesin! beklemeye balar. Gece yarsndan sonra cin ieriye girer ve kadnn boazna sarlr. Koca, sakland yerden kar ve cinin zerine hemen bir ine saplar. Bylece cin zararsz hale getirilir. Bu cin, zerindeki ine le birlikte o eve yllarca hizmet eder. Bir yandan da ev sahibine yalvarr. Sonunda dayanamayp yakasndaki ineyi karrlar, o da ayrlp gider. Kyllerin dediklerine gre o eve bir daha al kar gelmemitir. Zira serbest braklan cin, o ev halkna zarar vermeyeceine dair sz vermitir.264 3. Masallar

ahs ve vak'alar insan st ve tabiat st hususiyetler ve nitelikler tayan hikayelerdir. Masallarda hayal unsuru ar basar, inanlmayacak, fevkalade husustan ihtiva eden masallar, dinleyenleri reel dnyadan ekip hayali aleme almak iin tekeriemeye benzer szlerle balar. Masallar, kadnlar tarafndan daha ok ocuklara anlatlr. Kelolan ve Peri Masallar bu trn en tannm rnekleridir. Kahramanlar hayvan olan hikayeler de bir eit masal saylabilir. Kelolan Varm yokmu bir kadnn bir kocas varm. Kocasnn da kafas kelmi. Bu kocas ift srmee gidiyor, sabann kzlerini yazda b-rakp geliyor. Kar diyor ki: -Yahu Kelolan, sen bunu byle yapyorsun, ahr bunun cezasn ekeceksin. -Benim iime karma. Bir gn gene Kelolan sabann kzlerini yazda brakyor evine de gelmiyor, baka bir kye misafirlie gidiyor. Bunun kzleri eve gelmiyor. Kadn kzleri aramaya gidiyor, bakyor kurtlar kzleri yemi. Kadn: "Valla tamam. Kelolan gelsin, ben onu bir elime dola-yaym." diyor. Kelolan gelip soruyor: -Kar, kzler geldi mi? -Kelolan, kzleri kurtlar yemi. -Nasl yer, ben kzlerimi yiyen kurdu bulurum. 220 Bu gidip kzlerin kemiklerini atp altna giriyor. Et koparmaya bir alaca karga geliyor. Kelolan alaca kargay yakalyor. Eve gelip baryor: -Kar, kar, gzn kr ola, hele k. kz yiyen kurdu buldum. Kadn bakyor ne nnde bir ey var ne ardnda bir ey var. -Kelolan, hani ya? -Koynumda. -O nasl ey?

Kelolan kargay gsteriyor: -Sen greceksin, ben bundan neler kazanacam. Kar ben gidiyorum. -Nereye gidiyorsun. Kelolan? -Karga olmayan muhite gideceim. Kelolan aylk yol gidiyor. Etrafa bir gz gezdirip bir kye giriyor. Orada karga deil ku namna bir ey yokmu. Kye iniyor. Bir eve gidip yalvaryor: -Bac, am, beni bu gece misafir eder misiniz? -Valla karde, biz misafir almayz. Meer o kadnn da dostu varm. Bu kadnla epeyce mnakaa ediyorlar, bu kadn su getirmee gidiyor. Kelolan ieriye giriyor, kzn yemliine saklanyor. Biraz sonra kadn geliyor, kaz kzartyor, eker helvas yapyor. Kap douluyor, kadnn dostu geliyor, bunlar oturup konuuyorlar. Kaz, eker helvasn yiyorlar. Bu kadn dostunu yolladktan sonra kaz selenin altna, eker helvasn da dolaba saklyor. Biraz sonra da kadnn kocas geliyor. Kadna diyor ki: -Kar, valla ok acktm, bana bir para bir ey getir de yiyeyim. -Zkkmn kkn ye. Orada ayran var, al ye. Sana kim yemek verecek? Bu zavallcaz ayran alp yiyor. Orada dp yatyor. Sabahleyin kap alnca Kelolan ieri giriyor, kadn bunu kovmak istiyor. Kelolan: -Valla beni ldrsen de gitmem, ben am. Bana yemek getir yiyeyim. Kocas diyor ki: -Kadn, Tanr misafiridir, bir ey getir de yesin. -Ne getireyim, orada ayranla ekmek var, yiyin. Ben bir de kalkp si-ze yemek mi hazrlayacam. Bunlar ayran ekmek yemee oturunca Kelolan koltuunun altn-daki kargay skyor, karga baryor. Adam soruyor:

-O nedir hemehrim? 221 -O hac bilendir. -Ne sylyor. -Neden ayran ekmek yiyorsunuz, eker helvasyla kaz var, onlar yiyin, diyor. Kadn diyor ki: -Valla herif, yapmtm, unuttum. Getireyim de yiyin. Ev sahibinin bu i houna gidiyor, diyor ki: -Bu hac bileni bana satacaksn. -Bunu sana sataym ama ben ne yapaym. Bana ekmek yemek yediriyor, para kazandryor. Ben bunu sana nasl sataym, ben bunu sattm m ldm. -Valla ben dman sahibiyim, bu evde benim kanm bekler. Kelolan bakyor yakay kurtaramayacak, soruyor: -Peki ne verirsin? -Bir ift kzm, bir eeim, bir de ineim var, hangisini istersen vereyim. -kzn alrsam a kalrsn, ineini alrsam ayran da bulamazsn, eeini alp gideyim. Kelolan eee binip gidiyor. Ev sahibi hac bileni rafa koyuyor. Sabahleyin iftini srmee gidiyor. Kadnn dostu geliyor, kapy douyor, kadn koup kapy ayor. Diyor ki: -Aman eve girme. -Neden? -Bizde bir hac bilen var, eker helvasnn, kazn yerini gsterdi. Bereket yersin ki bizi sylemedi. -O nasl hac bilendir? -Bilmem rafta duruyor. Adam ieri girip bakyor. Diyor ki:

-Yahu bunda ne var, bu bir kutur. Bir aa paras ver, onu ld-reyim. Hac bilenin kafasna atmak iin bir aa paras alyor. Aa par-asn kusa frlatnca aa paras kapya arpyor oradan da bir yorga gelip bunun gzne giriyor. Gz kr oluyor. Adam kap gidiyor. Bu kadn da kocasna koup haber veriyor: -Hac bilen dmann gzn kr etti. -Valla kar, biz bunu ucuz aldk. Hele sanda manda bak, para varsa bu adama gtreyim. Kadn sand aryor, iki tane altn buluyor. Bu adam altnlar ce-bine koyup yola kyor. Kelolan arkasna bakyor ev sahibi geliyor. 222 Kelolan; adam eeini almaa geliyor zannediyor: "Kamann kurtuluu yok. Gelsin alsn, buraya kadar geldiim kar kalr." diyor. Ev sahibi gelip kavuuyor, diyor ki: -Yahu Kelolan, Allah senden raz olsun, o hac bilen, dmanmn gzn kr etti. Bunu senden ucuza aldk, al sana iki altn. Kelolan altnlar cebine koyuyor: "Yahu demek bunda bir hikmet varm, ben bunu niye sattm sanki." diyor. Ama gene yoluna devam ediyor. O kadn, hac bilenin korkusundan tvbe istifar ediyor, kocasna gece gndz hizmet ediyor. Kelolan bir eekle karnn yanna gidilmez diye dnerek eek olmayan bir muhite gitmeye karar veriyor. aylk bir yol alyor. Bir dzlkte krk tane devle be kiinin harp ettiklerini gryor. Oraya gidiyor: "Selamn aleykm." diyor. Mslman taraf: "Aleykm selam." diyor. Devler eei grnce kayorlar. O mslmanlar soruyorlar: -Yahu hemehrim, bu nedir? -Bu ordu bozardr. Bunlar Kelolann etrafina toplanyorlar: -Bunu bize satmaz msn?

-Gidin yahu, ben alt aylk yoldan bu devlerin size eziyet ettiklerini duydum. Ben bunlar temizlemee geldim. Siz bana br haftalk arpa verin. Bir hafta eee arpa yediriyor, eek zehir gibi oluyor. Devler de kp geliyorlar, harp istiyorlar. Diyorlar ki: -Ya harp edeceiz, ya da sizler bu kyden kp gideceksiniz. Hem de filan adam kardeim bize verecek. Bu Kelolan, devler laflarn bitirmeden bir grlt, bir alametle eei devlerin arasna salveriyor. Devler f ellik fellik kayorlar. Devin birisinin aya krlyor, oradaki allarn arasna girip saklanyor. Eek gidip oralar kokluyor, azn havaya kaldryor. Epeyce dolandktan sonra gidiyor. Bu dev allarn arasndan kyor, topallaya to-pallaya teki devlerin arasna gidiyor. Diyor ki: -Arkada ben oraya dtm, bu ld m kald m demediniz mi? Ordu bozan yanma geldi, eildi bu yer hakk iin, bir de doruldu bu gk hakk iin sizin bir tanenizi koymayacam diye dnya kadar yemin etti. Gelin biz gidip bunlara yalvaralm, bir de senet yerelim, btn malmz onlarn olsun. Bize karmasnlar. Bu ba dev geliyor, kyllere diyor ki: -Biz artk sizin maiyetiniz altna girdik, biz sizinle baracaz. Size senet verelim, biz alalm, siz yiyin, tek bize karmayn. 223 Kelolan araya girip bunlar bartryor. Bu mslmanlar ordu bozan bize sat diye tutturuyorlar. Kelolan: -Ben ordu bozan size satarsam ben ne yaparm. Ben daha ok memleketler kurtaracam, ok kahramanlklar yapacam. -Bu devler sen gidince gene bize satarlar. Ordu bozan bize verir-sen onun korkusundan bir ey yapamazlar.

-Bunun pahas olmaz, bunu satarsam bana ne vereceksiniz? -Gtrebildiin kadar altn gtr. Bu Kelolan, koynuma koysam az olur, cebime koysam az olur diye alvarn kartip paalarm balyor, ierisine altn dolduruyor. Elini kulana atyor trk syleye syleye koyunun yolunu tutuyor. Kars trk sesini duyup dar kyor Kelolan karlyor. Kelolan: -Gel, ykm ar, gel yardm et. Kadn bakyor hep altn. Kelolan: -Kar bak sen bana aklsz dedin. Ben bir karga yznden seni milyon sahibi ettim. Gel otur da atla. Yiyip iip muratlanna geiyorlar. 26S 4. Ataszleri "lk syleyenlerini belirleyemediimiz ataszleri hayat prensibi olacak fikir ve dnceleri, din, ahlak, hukuk, iktisad, terbiye, gelenek-grenek ile tabiat olaylanndan, teknikten vb. kacak kurallar somuttan soyuta giden bir yolla sz ve yazyla nesilden nesile aktarlan hikmetli cmlelerdir." Eski Trkede atasznn karl; "sav, mesel, darb- mesel, sz, haber, mesaj, nutuk, hret, ey anlamlarna gelen sab kavramyd. Sab, Divan Lugati't-Trk'te; "mektup, hikaye, tarih hadise, atalardan kalma t" vb. anlamlaryla aklanr. Ayn yzylda Kutadgu Bilig 'de atasz iin sab kelimesinin yannda mesel kelimesi de kullanlr. Kelime bu ekliyle durb-i emsal, darb- mesel biimleriyle 20. yzyl balarna kadar kullanlmtr. Bugn ataszleri, atasz, atalar sz biiminde yaygn olan kavram halk aznda da deyiet gibi deiik biimde de adlandrld olur. Atalar sz; bat Trkleri dnda kalan Trk dnyasnda da deiik adlar ald grlr: Yakutlar xohono, Tobollar takmak, Tuvalar lgercomak, Sagaylar takpak; Ka, Kzl, Koyballar'da spsek, dier Trk boylarnda eskiler sz, tabma, makal, nakil, omak, samah vb. adlar alr.

Normal olarak ataszlerinin bir grnen anlam, bir de bu grnen anlamm zihnimize aktarmak suretiyle elde ettiimiz ikinci anlam vardr. Nazm, nesir veya her iki ekil birden olabilir. Bir de ataszleri; tebih, mecaz, 224 kinaye, tezat vb gibi edeb sanatlarn kudretinden de yararlanlr Ataszlerinin asl hedefi de bu ikinci anlamdr. Mesela "Aa ya iken eilir." atasznde ilk anlam aktr. Taze bir fidan emek kolaydr. kinci anlam ise ocuun kk yalarda daha kolay terbiye edilebileceinin ifadesidir. Ataszlerinin en byk zellii komprime szler oluudur. Ne bir kelimesi deitirilebilir, ne de bir kelime eklenip karlabilir niteliktedir. Atasz rnekleri /. Ackan doymam, susayan kanmam sanr. 2. Aaca balta vurmular, 'Sap bedenimden' demi. 3. Alda olak dosa, ovada otu biter. 4. Austosta beyni kaynayann zemheride kazan kaynar. 5. Akar su ukurunu kendi kazar. 6. Aklna geleni ileme, her aac talama. 7. Baba koruk yer, olunun dii kamar. 8. Ba yarlr brk iinde, kol krlr krk iinde. 9. Bak yaras onulur, dil yaras onulmaz. 10. Bir ba soan kazan kokutur. 11. Bir sren atn ba kesilmez. 12. Bo uval ayakta durmaz. 13. anaa ne dorarsan, kanda o kar.267 Atalar Sz Destan

Tut atalar szn, kalbi selim ol Gnlden gnle yol var demiler Gider yavuzluun tab' halm ol Sert sirke kabna zarar demiler Aldanma sakn cihann varma Dmeyegr ann ah zanna Bugnk iini koyma yarma Yar ykld gn tozar demiler oktur bu alemde boa yetenler Kande bilenler ile bilmeyenler Eskiden adettir, dadan gelenler Bada olanlar kovar demiler 225 Dediler bu pendi sordumsa kime Tuz, ekmek bilmece mkilin deme Kl kmr ye, namert lokmasn yeme Gn olur basma kakar demiler Abestir her vara yoa koanlar Gahi doru gahi eri aanlar Alamak ne demek kendi denler ki gzden bile kar demiler An. eyle bu pendi kendi zne Dost addetme her gleni yzne ncinme dostun doru szne Doru sz insana batar demiler Adet-i Hak budur ezel ebed Kul kula sebeptir ey dil-i naad Boya268 geda hizmet etmekten murad Bal tutan parman yalar demiler Kanaat halkasn brakma elden Elinden kmasn der isen dmen Deve, ahu gibi boynuz isterken iki kulaktan da kar demiler Gne balk le svanmaz ey dil Bt-zebdn da olsa bellidir kamil Kendden gayriyi beenmez cahil Kend alar kend oynar demiler T&lib-i ma 'rifet ekerse emek Yrk at artrr yemin giderek aire ses ile saz sz gerek Yalnz ta olmaz duvar demiler Hiyleyi irtikap etme, kl hazer Desinler sana: Bir er olu er Sen ilin kopuun kakarsan eer il de senin kapun kakar demiler Kuy- dil-araya eylersen akn Zinhar gafil olma etrafa bakn Karda yr izin bildirme sakn l olu ariftir duyar demiler

8 Bay: Zengin, varlkl. 226 Levn nasihati pirlerin byle Durb- emsalden nazm ile syle Meydan- hnerde arlk eyle Ar bassa yeni aar demile^69 Levn 5. Bilmeceler Bilmeceler, tabiat unsurlaryla bu unsurlara bal hadiseleri; insan, hayvan ve bitki gibi canllar; eyay, akl, zeka veya gzellik nevinden mcerret kavramlarla dini konu ve motifleri vb. kapal bir ekilde yakn-uzak mnasebetler ve armlarla dnce, muhakeme ve dikkatimize aksetrerek bulmay hedef tutan kalplam szlerdir. Bu szler, birtakm elence, lugaz, muamma ve bulmacalarda grlen ve dinleyiciye sorulunca ondan halli istenen "bil bakalm" veya "ol nedir ki" ifadelerinin bir bakma geni tarifidir. 270 Dier anonim trlerinde olduu gibi bilmece trnn de ok eskilere giden bir gemii vardr. Yazl hale getirilmedikleri iin zaman itibariyle eski bilmecelerle bugnk bilmeceler arasnda bir balant kurmak zor olmaktadr. Dilimizde yaayan bilmeceler ise hi phe yok ki bu eski bilmecelerin mant ile tremitir. Yazl edebiyatmzda bilmece ile ilgili ilk kayd Kagarl Mahmut'un szlne ald; "Ol mene sz tabuzd" - O bana bilmece syledi. "Tabuzug tabzd" - Bilmece sordu. Szleridir. Kavram olarak tab- (bul-) fiil kknden gelmektedir. Trk dilinin dier ivelerinde de tab- fiil kknden gelen ve bugnk bilmecenin karlm veren kavramlar ifade edilmektedir. Azerbaycan ve Krm Nogaylannda tapmack Bakurtlarda zbeklerde Altay yresinde Abakan Tatarlannda yomatgar tapmak tabskak, tahkir, tavsak tabcan

Krgzlar Trkmenler Kazak, Karakalpaklarda

tabcang-nmah matal cumbak, yumak"1

29 Kprl, M. F., Trk Saz airleri, s. 426-429; Dilin, Dehri; Edebiyatmzda Ataszleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, stanbul 1945. "r Elin, kr, Trk Bilmeceleri, stanbul 1970; Bagz, lhan-TietzeAndreas , Trk Halknm Bilmeceleri, Ankara 1999. 227 Bilmecelerin Tasnifi lk alardan zamanmza kadar bir ok milletin halk ve aydn evreleri ile ocuk topluluklannda vakit geirmek elenmek; devlet adamlar arasnda gizli haber ulatrmak; bir bakma bilgide, zekada, muhakemede, hafzada, dikkatte srat-i intikalde stnlk yanmas olarak sylenen ve yazlan bilmeceleri halk edebiyat mahsul veya ferdi eser olmak zere iki kolda incelemek mmkndr. Bilmeceleri iki grupta toplayabiliriz. Onlar da: a. Anonim Mahsuller Dier halk edebiyat rnlerinde olduu gibi bilmecelerin arasnda da syleyeni belli olmayan bilmeceler bulunmaktadr. Anonim bilmecelerin iki eidi vardr. Bunlar da: aa. Manzum Bilmeceler Manzum bilmeceler, vezin kafiye ve nazm hususiyeti gsteren eserlerdir. Bunlarda kullanlan vezin, Trk dilinin bnyesinden kan hece veznidir. Bu vezin, bilmecelerde ve onlarn msralarnda tam olarak intizam gstermez; trl sebeplerle vezin aksaklklar grlr. Durakl, duraksz; az veya ok heceli muntazam veya gayr muntazam msralarla rlen bilmecelerde kafiyeler, Trk halk nazmnda grlen aliterasyon, redif, yarm, tam, cinasl ve zengin kafiyelerdir. Bazen kafiyesiz bilmecelere de rastlanr.

Bilmecelerde ekil, Trk halk nazmndan lye tekil eden bir nusralk btnden hareketle genileyerek 2, 3, 4, 5, 6 veya daha ok msralar iine alan bir kalptr. rnekler: Bir kalbur boncuum var kanl softa Sabahtan toplarm (Yldzlar. 7-6-6 heceli) Alaca mezar (Gz, 5 heceli) ab. Mensur Bilmeceler Mensur bilmeceler, dz cmle halinde konutuumuz ekilde olan ve ou zaman seci karakteri gsteren mahsullerdir. Bu mahsulleri baz durumlarda manzum bilmecelerden ayrmak mmkn olmaz. Tekerlemeleri andran ve az da olsa atalar sz ile duygu ve fikir alveriinde bulunan eserleri de 228 bu grupta toplayabiliriz. Mensur bilmecelerin vezin ve kafiye gibi unsurlardan mahrum bulunuu hafzalarda yaamasn zorlatrdndan manzum bilmecelere oranla saylan azdr. Dal stnde san olan. (Ayva) istanbul'da bir tane, izmir'de iki tane Ankara'da (Tebih) Alack boylu Dnyay gezer (Patlcan, 5 heceli) Kadife donlu Alt tahta st tahta Akamdan atarm (Kaplumbaa, 8 heceli) iinde bir

hi yok. (i harfi) Doksan dokuz cemaat iki mezzin bir imam. b. Ferdi Eserler

Ferdi eserler, edebiyat mahsulleridir. Belli airler ve yazarlar tarafndan sylenen ve yazya geirilen rneklerdir. Saz airleri (aklar)nin hece vezni ile vcuda getirdikleri bilmeceler dnda, dvan edebiyatmzda grlen mahsulleri muamma ile /^azlardr. Bunlar aruz vezni ile kaleme alnmlardr. Okumu muhitlerde bilinmektedirler. Bu bilmecelerden bazlar, meddahlarn, aklarn, manicilerin, masalclarn, seyyahlarn, okullarn ve aile evrelerinin etkisiyle anonim eser haline gelmilerdir.

Ayn yollardan anonim bilmecelerin ferd eser haline gelmesi, bir dil, sanat ve slup kazanmas mmkndr. Prof. Dr. Pertev Naili Boratav ise bilmeceleri syleyi zelliklerine gre drt gruba ayrr. 1. Balanglar kalplam olanlar: a) metel metel; mesel mesel; bilmece bildirmece, tap tapmaca gibi trn ad anlarak balayanlar. b) "Benim bir olum var; benim bir kzm var." szleriyle balayanlar. c) "Bir acayip nesne grdm." diye balayanlar. d) "Ol nedir kimi " soruu ile balayanlar. 2. Sorulan ses taklidine snrlanan bilmeceler: Vnnn... vit. - bunu bilmeyen it. (Sapan tas) 3. Kelime oyunlanna dayanan bilmeceler: a) Bir kelimeyi hecelere blerek artc bir soru karmakla elde e-dilenler: Tiren gelir IS diye, makinist vurur TAN diye, kmrc anahtar kaybetmi, kondktr barr BUL diye. (stanbul) b) Kelime oyunu, bir kelimenin iki anlaml olmasna dayanr; soruyu zmleyecek olan bu durum artr. Bu yl yulaf ktl olacak kzler ge ekilecek. Bu bilmecede "gk" kelimesinin ikinci anlam olan ayr, otlak sorulmaktadr. 229 c) ki anlamllk kelimelerden deil de tanmlamann kendisinden gelir; zm tanmlamann ilk akla getirdii (ou kez ayp) eyden tamamyla baka bir nesne ya da olaydr. ) Soru kad vurgu, ya da duraklama yanllklar yaplarak olmayacak eyleri olmu gibi syleme biiminde konulmutur. Han kapsndan smaz, findik kabuguna sar.

Bu bilmecede sorulan han kapsndan smad halde, fndk kabuguna san nesne deil; "han" ve "findik" kelimelerinin zne olarak kullandklar cmlenin kendisidir. 4. Ayn bir nesneyi olumlu ve olumsuz -elikili- nermeler ile tanmla-narak zm gletirilen bilmeceler: Soluu var can yok, kaburgas var kan yok. (Krk) 272 Prof. Dr. lhan Bagz ve A. Tietze 1974 ylnda yaynlanan "A carpus of Turkish Riddies" adl eserde273 drt ana vasfa gre deerlendirmektedir. 1. Bir kavram bilmeyecek ekilde tasvir eden ve umulmayan, kesin bir cevab olan bilmeceler. 2. Bir hukuk, aritmetik, vs. gibi bir problemi koyarak ve doru cevab vererek bilgi ve ustal snayan bilmeceler. 3. Belirli bir eyin kendisin! deil de, adm, hece ve harflerinden kurulu bir kelimeyi tasvir eden bilmeceler. 4. Bilmecenin, kendisi ile alay eden ve bu yzden gerek bir cevab da olmayan bilmeceler.274 Aynca P. N. Boratav bilmeceleri muhtevalar bakmndan drt maddede tasnif etmitir. 1. Alfabenin belli harflerinin ya da iaretlerinin bulunmasn isteyen bilmecelerin ounluu Arap harflerine denktir. Bende var, sende var; alemde yok ademde yok. (N harfi) 2. Bir bilmecede birka nesneye dein soru bulunan tiplere rnekler: Tarlas beyaz, tohumu siyah, elle dikilir dille biilir. (kat, mrekkep, yaz) 3. nsan vcudunun eitli yerleri, zmnn bulunmasn glendirmek iin karikatiirms bir anlatmla tanmlanr.

230 Yedi delikli tokmak Bunu bilmeyen ahmak (Ba) 4. Soyut bir kavram soran bilmecelere rnek. pl pl sudan getim. prtsn duymadm. Yeil imen stnde kuma bitim. Kprtsn duymadm ba. Bilmecelerin Oluumu Bilmecelerin ilk yaracsmn kim olduunu bilmek imkanszdr. nk bir bilmece sylenip halk iinde yaylmaya balar balamaz sahipsizlik onun bir nitelii olmutur. Bilmecenin oluumu ayn olguya dayanr. 1. Ak tmyle yeni bir bilmece kurar. 2. Halk iinde yaayan bir bilmeceyi kendi slubuyla nazma eker. 3. Ak, bir halk bilmecesinin eleriyle halk edebiyatn! baka trle-rinden (ak iirinden, ataszlerinden, trklerden) alnan eleri bir araya getirerek yeni sayd bir bilmeceye ekil verir. Bugn ben bir nesne grdm bok etraf krmz Nefesi var, can yoktur akar kan krmz Bu bilmeceyi Ak; "Oldur beni elin hatr kanma Ko desinler a elleri krmz" iirinden yola karak oluturmutur.276 bb. Bilmecelerin Sorulmas Halk bilmecesinin bir usul ve gelenei vardr, lk nce bilmece soran karsndakine az veya ok bir dnme, zme pay brakr. Bilmeceyi soran isterse karsndakine sorular sordurulabilir; "Canl m, cansz m; yenir mi, yenmez miT' gibi. Bilmeceyi soran kii nazla (Rya)275

"evet veya hayr" der. Bunlara ramen bilmece zlmezse pazarlk balar. Bilmece soran ondan bir ehir veya memleket ister. Genellikle istanbul, Ankara, zmir gibi byk ehirler verilir. Bunun zerine bilmeceyi soran cevab aklar. Karlkl bilmece sormalar devam eder.277 Kerkk Trklerinde de buna benzer olarak bilmece sorulur: Tapmaca yaa byk kiiler tarafndan sorulur. Kerkk blgesinde 'Tab nedi, tap 231 nedi?" (Bul nedir, bulu nedir?) biiminde halk aznda kalplam bir deyimle sorulur. Bunu duyanlar bilmece sorulacam anlayarak pr-dikkat kesilirler. Yine olduu gibi ipucular istenir. Yine bilmececi tarafmdan ehir istenir ama burada ocuklarn bildii Kerkk ve Badat istenir. Cevap sylenir ve baka tapmacalara geilir.278 bc. Bilmecelerin zmlenmesi Bilmeceleri, zmleri kolay ve zor olmak zere iki ekilde inceleyebiliriz. Zor bilmecelerin nceden renilmesinde fayda vardr. Aksi taktirde karmzdakinin, akln kabul edemeyecei manasz ve zevksiz cevaplanna katlanmak gerekir. Zor bilmeceye Avrupal yazarlar Sphinx'in Oedipus'a sorduu bilmeceyi rnek verirler. Sabahlar drt, leleri iki ve akamlar bacak stnde yryen ey nedir? (insan) Kolay ve zor bilmecelerin zlmesi iin mana, duygu, ekil, madde, renk, ses, harf, hece, kelime, kafiye, seci gibi unsurlardan doan ipular bir bakma ananevi tedbirler, anahtarlardr. Her eyden nce hiyeroglif mahiyetindeki bu husus tabirlerin manasm kavramak lazmdr. Bu ite, zeka, muhakeme ve sratli intikal ile umumi bilgi, zevk ve merakn pay da byktr. Halk bilmecelerinin basit ekilleri, cinas ve mana ikilikleri, akl ve manta aykr grleri allm ve tabi bir grnten hareket ederek zmleri ou zaman imkansz hale getirir.279 6. Fkralar

ok kk hikayelerdir. Bir tabiat ve topluluk gerei, cemiyetteki aksaklklar, hatal davranan kimseler eitli tipleri ve cemiyetin dikkat ekici her trl grn bir vak'a erevesinde nkteli bir ekilde anlatlr ve tenkit edilir. Gldrc ve dndrc olan fkralar, kk mizah ve hiciv hikayeleridir. Nasreddin Hoca, Bektai ve ncili avu fkralar bunlarn en mehur olanlardr. Allah Versin Hoca birgn kan-ter iinde evinin damm aktanyorken aadan gm gm kap alnm. Hoca bakm, bir adam. Seslenmi: -Ne istiyorsun? Adam: -Biraz, demi, aaya iner misin? Hoca ahlaya puflaya sokak kapma inmi, kapy am, bir de bakm ki karsnda bir dilenci: -Allah rzas iin bir sadaka! demi. Hoca: -Yukarya gel de yle, diye cevap vermi, tkisi birlik kan-ter iinde dama kmlar, Hoca dnm ve yle demi: -Allah versin! 232 inde Ben Olsaydm Hoca nin, ykan? kurumas iin baheye aslan mintanm rzgar yere drm. Bunu gren Hoca hanmna: "Hanm, demi bize kurban kesmek art oldu!" "Neden?" diye sormu kans akn akn. Hoca, yerdeki mintan gstererek: "Maallah, demi, ya unun iinde ben olsaydm!"281 Susuz musun. Uykusuz mu? Misafir kald bir evde Hoca ya sormular: -Hocam, susuz, musun uykusuz, mu? u cevab vermi rahmetli: -Buraya gelirken bir pnar basnda uyumutum!282 Olak Hoca bir gece tkrtlara, ayak seslerine uyanm. Kulak kabartm, birileri yle konuuyormu: -Hocann evine girip ldrelim, karm karalm, olam kesip yiyelim, maln-mlkn atalm! Birka kere ksrnce adamlar kap gitmiler. Kar: -Efendi, demi,

sanrm korkudan ksrdn. -Sana gre bir ey yok, demi, kendimle bizim olak iin ksrdm!283 Ortaklk Byk bir tarlas olan baba erenler (Bektai) bostan dikerken iyi mahsul alabilmek iin: -Ey gani Allahm, bu sene bu bostanlara ortaz, der. Karpuzlar o sene o kadar gzel geliirler ki her biri on be, yirmi kiloluk olur. Bektai'nin keyfi yerinde. O akam yatana srt st yatar, trl trl hayaller kurar. Allah 'la ortaklm bozar. O akam bir dolu, her biri ceviz byklnde. Btn karpuzlar patlatr. Arkasndan bir sel, tarlada hibir ey brakmaz. O srada bir yldrm akar. O zaman erenler dayanamaz: -Daha akmam akp neye bakyorsun, ite ne bostan kald, ne de tarla! der. w Yarabbi Sen de mi ocuklara Uydun Bektai'nin biri gpegndz sokakta oru yiyormu. Bunu gren mahalle ocuklar babay talamaa balamlar. Bare kaa kaa memlekettens dar kp ocuklarn elinden kurtulmu. 233 O srada hava kararp ani olarak dehetli, iri taneli bir dolu yamaa balam. Zavall baba hem doludan kaar hem de havaya baka-rak yle dermi: -Yarabbi, sen de mi ocuklara uydun? 28S Evliyada Gnl Kibir Olmaz Bektailerden birine sormular: -Evliya nasl olur? -Nasl olacak? Senin benim gibi bir adam. -Sen evliya msn? -Evliyaym ya. -Bir keramet gster.

-Ne istersiniz? -u karki aac yrt, buraya getir. -Yr ya aa, y uru ya mbarek! dediyse de aa yrmez. Baba olduu yerden kalkarak aaca doru gider. -Evliyada gnl, kibir olmaz; o gelmezse biz gideriz! der. 286 7. Tekerlemeler Tekerlemeler ekil, konu, muhteva ve ilevleri bakmndan snrlar tam ve kesin olarak izilememi halk edebiyat rnleridir. Bu durum, mstakil bir tr zelliinden ziyade bilmece, ak iiri, masal, ninni, oyun halk hikaye-si, halk tiyatrosu gibi pek ok rnn iinde yer almasndan kaynaklanmaktadr. Dier trlerle karmak ilikisine ramen ekil, muhteva ve anlatm zellikleri gibi birtakm zellikleriyle de onlardan ayrlmaktadr. Tekerleme kavramna kaynaklarda "Masallara balarken sylenilen yan anlaml yan anlamsz szler."; "Sama sapan mukaddime. Masal tekerleme-si. "; "ounlukla masallarn basnda bulunan kafiyeli giri szleri, saz airleri arasnda yaplan deyi yans, orta oyununda zellikle Kavuklu 'nn kulland szler."; "Kardakini yanlt? baka ey ylemesine yol aacak biimde dzenlenmi sz."; "Sratle sylenirken yanlmamas g olan tabir ki, bilmece gibi oyun eklinde sylenir." gibi anlamlar yklenmitir.287 Tekerleme ile ilgili verilen bu anlamlarda dikkat eken zellikler unlardr: Anlamsz, yan anlaml-yan anlamsz, veya sama sapan szlerden olumas; arlkl olarak masallarn giriinde yer alma, bununla birlikte saz iiri ve orta oyununda da grlmesidir. 234 Tekerlemelerin temel zelliklerim u balklar halinde toplamak mmkndr: 1. Tekerlemeler belirli bir konudan yoksundur. Bal olduklar trle ilikileri itibariyle anlamndan ziyade fonksiyonu nem arz eder.

2. Tekerlemeler, msra ba ve msra sonu kafiye, aliterasyon ve secilerle salanan ses oyunlaryla ve armlarla birbirine balanm, belirli bir nazm dzenine kavuturulmu, birbirini tutmayan hayal ve dncelerin sralanmasndan meydana gelmitir. 3. Tekerlemede duygu, dnce ve hayaller tezat, mbalaa, artma, tuhaflk, veya gldnneye dayal birtakm sz kalplar iinde art arda sralanr ve yuvarlanr. 4. Dier halk edebiyat rnlerinden farkl olarak muhteva daha kaypak, kararsz ve tutarszdr. Bir yerde ekil ve fonksiyon muhtevann nne gemitir. 5. Baz tekerlemeler karlkl soru-cevap biiminde zincirleme diyalog halinde gider.288 Bir terim olarak ise tekerlemeyi "Ak iiri, masal, ninni, oyun halk hi-kayesi, halk tiyatrosu gibi halk edebiyat rnleri iinde yer alan; vezin, kafiye, aliterasyonlardan yararlanlarak duygularn, dncelerin, hayallerin abartma, tahaflk, ztlk, benzetme, gldr, ksa tanm yahut armlar yoluyla ortaya konulduu manzum nitelikli basma kalp szler." eklinde tarif etmek mmkndr. Tekerlemeler muhtevalanna bal olarak u ana balklarla tasnif edilebilir: A) Belirli Bir Oyun, Tren veya Metne bal Tekerlemeler a) ocuk Oyunlar Tekerlemeleri b) Tren ve inan Tekerlemeleri c) Halk Edebiyat Trlerine Bal Tekerlemeler ) Seyirlik Oyunlar ve Halk Sporlanna Bal Tekerlemeler B) Yazl veya Gelimi Edebiyat Tekerlemeleri C) Dier Tekerlemeler 235 Tekerleme renkleri: Ar veya Sanlk Kesme Tekerlemesi:

Sz seni baladm Kanatlarm yaladm Dadan daa yolladm Ylan ylan aynda Akrep akrep aynda ahin eti, kurt eti k da seni keseyim Kzl yel isen ohru Kara yel isen ohru Kafdann arkasnda yatan Perilerden isen ohru Sitemden, hasetten, nazardan Her nereden geldin isen Bu szy brakp gitmez isen Yetmi iki buuk milletin Gnah seni tutsun Ohru, ohru, ohru!290 ocuk Oyunu Tekerlemesi Bir eim/indik Bir eim filik Yattm yatarm Tuttum tutarm Dalda kargalar Dal yrgalar Yerin alack (Ali) Sen k29' Masal Tekerlemesi Varvaradan srsreden, Amasya'dan Tire'den, geldi geti buradan. Destursuz baa girenin lm sopadan. Halbr halbr iinde, halbr saman iinde. Deve tellal iken, pire pehlivan iken, eek hamamc iken, hamamcnn tas yok, oduncunun baltas yok. arda bir taz geziyor, boynun halkas yok. Hanmlar hamama gidiyor, nnn ortas yok, goltuunun bohas yok. Dedim hanmefendi bir buse ver, dedi he mmkn yok. ene basnda dururken, bym bururken Ali olu geldi dedi ki mjde deden geliyor. Ali olu. Miskin olu, Gussunolu ava gittik. Ali olu att vuramad, Gussun 236 olu att vuramad. Miskin olu att vuramad. Dedem att htrd, ben attm yuvarladm. Eferim yiit dedi, goluna guvvet dedi, her dem byle at dedi. Goltuhlanm gabard. Avm tfeimin bana dahdm, demircibana geldim. Selamn aleykm demirciba dedim. Aleykm selam avcba dedi. Bir gaz aldm doru deyin, ufack defecik dalan azna atyor dan de-yin, otgzn kpry yitiyor geri deyin, uzun minareyi beline sokuyor boru deyin. O yalan bu yalan, fili yuttu bir ylan, eee binip de deveyi gucahlad bu da m yalan.

Bir varm bir yohmu, Allah 'in gulu dadan dadan ohmu. oh sy-lemesi gnah, az sylemesi sevapm. Zamann birinde iki an bana gelen olay...292 8. Halk Hikayeleri Trk halk hikayecilii de, halk iiri gibi ok zengin mahsullere sahip bulunmaktadr. Maalesef bunlarn bir ksm hala yazya geirilememitir. Halk hikayeleri eski destanlarla roman arasndaki merhaleyi tekil etmektedir. Halk hikayeleri konu itibariyle ak ve kahramanlk hikayeleri olmak zere, iki byk kola ayrlrlar. a. Kahramanlk Hikayeleri eski destanlardan izler tarlar. Destanlardaki bir ok unsur yeni artlara ve olaylara intibak ettirilmitir. Halk edebiyat kahramanlk hikayelerinin banda Dede Korkut Hikayeleri gelmektedir. Krolu Hikayesi ve eitli kollar da bu trn en mhim mahsulleridir. b. Ak hikayeleri ise; Elifile Mahmud, Derdi Yok le Zlf-Siyah gibi bir ksminin ahslar hayalidir. Ak Garip, Kerem ile Asl, Tahir ile Zhre, Ercili Emrah ile Selvihan gibileri ise ak airlerin efsanelemi hayatlarn anlatan eserlerdir. Leyla ile Mecnun, Ferhad ile irin, Yusuf ile Zleyha gibi hikayelerin konular. Divan Edebiyatnda ayn ad tayan eserlerden biraz deitirilerek alnmtr, c. Tarihi-din halk hikayeleri: Kan Kalesi, Hayber Kalesi ve Hz. Ali'nin Cenklerini anlatan hikayeler olarak kabul edilir. Halk hikayelerindeki vak'alar, sade bir nesir diliyle anlatlrlar. Hikayelerin sahipleri ve ilk yazarlar belli deildir. Hikayelerde manzum paralar da yer alyor. Bunlardan bir ksm Ak Garip ve Ak Kerem hikayelerinde olduu gibi, bizzat hikayenin kahramanlarna ait bulunmaktadr. 237

Halk hikayelerini de yine aklar arada saz alarak, taklitler yaparak anlatmaktadrlar. Destanlar sazla syleyen ozanlarn gelenei devam etmitir. Halk Hikayeleri iinde Binbir Gece Hikayelerinden alnanlar bulunduu gibi, son asrlarda meydana getirilmi istanbul'un evrelerine mensup kimselerin tehlikeli maceralarn anlatan Hanerli Hanm, Tayyer-Zade gibi realist saylabilecek hikayeler de vardr. Asuman ile Zeycan (Hikayenin konusu ksaca yledir: Asuman ile Zeycan hikayesinin asl kahramanlar varlkl ailenin ocuklardr. Zeycan (kz) bir bey kz; Asuman (erkek) ise beyin kethdas Dervi smail'in oludur. ocuklar olmayan bey ve kethdas ok zgndrler. Bir ermi bunlara Murad Suyu'ndan kan nan paylatrarak ocuk sahibi olmalarm salar. Kz ve olan Krklar elinden bade ierek alda balarlar ve birbirlerine ak olurlar, fakat bey kzm olandan ayrr. Buna ramen kahramanlar, btn zorluklar bir masal havas iinde ermiin yardmyla aarak yedi yln sonunda mutlu sona ularlar:) Zaman- evvelde bir padiah var idi. Padiahn bir kethdas var idi. kisinin dahi zrriyeti dnyaya gelmedi diy dnrken gnlerden bir gn bir dervi geldi. Kekl nne kodu. -Behey dervi! Derdime dert, merdime mert olmazsn, dedi. -Beyim ne derdin var? Bey eyitti: -Bak giden kanya, -drt tane ocuu var. Bunlarn birini Tanr bana vere idi ne olur? -Ya beyim, derdin o mu? dedi. - Ya ondan byk dert olur mu ? -O kolay eydir. -Sen benim derdime dert olduktan sonra dahi ben dnyada bir ey istemem. -Ya beyim! Murad Suyu'nn kenarna gidersin. Bir kurban kesersin. Andan bir nar zuhur eder. kinizin inallah zrriyeti dnyaya gelir.

Ol zaman kurban alp Murad Suyu'na vardlar. Sabah namazm onda kldlar. Ba'dehu kurban kesip suya braktlar. Andan iki dalga koptu. Arasndan bir nar zuhur etti. Andan Dervi ismail ol nar alp beyin yanma geldi. O narn yz tanesi var idi. Ellier tane aldlar. Bey eyitti: -Bundan ne hasl olur? dedi. Konuk eyitti: -Dokuz ay on gn deyince ikinizin zrriyeti dnyaya gelir, dedi. Eer olan olur ise adm Asuman koyasz, kz olur ise adm Zeycan koyasz, birbirinden aynnayasz. 238 Andan Bey eyitti: -Ben senin oluna kzm vermem, dedi. Dervi ismail eyitti: -Konuun sz Mevl&'ya doru gele! Deyince bey danlp haner ekip zerine hami edip halledecek oldu. i aalar yetiip Dervi ismail'i beyin elinden alp kardlar. Alayp evine geldi. Ehliyle vafir mavere ettiler. Asuman bu szleri bilmezdi ve eriklerinin yanma gelmezdi. Saray meydan civarnda uaklar beyin Dervi ismail'e ettii ileri syleirlerdi. Asuman ocuklardan bu sz duyup anasnn yanna geldi. Anas eyitti: -Olum bugn pek mell olmusun, dedi. Olan dahi: -B-vefa yarden beni bunca zamandan beri aldarsnz, deyip yats namazm klp yatt, "ilah, sen bilirsin halimi, aklk isterim." deyip kbleye tevecch etti. Ziyade gaflet uykusuna dald. Grd ki bir haristanda krk tane pr, ellerinde yeil kapl mushaflar var, okuyup dururlar. Asuman dahi el balayp durdu. Onlar ann hlinden Sual ettiler. -Sultanm aldk isterim, dedi. Ol pirler hem bir kadeh ak arab doldurup verdiler. Asuman dahi iti. Asuman gitti. Pirler cmlesi ol yerde kaldlar. Asuman erdi, uyand ki olmu, ak ile dolmu. Hemen kalkt, bozuku dkkanna vard. Bir ala bozuk293 yaptrd. Eline alp odasna geldi. Kzn frakndan ah edip bozuu eline ald. Ak deryasna dalp almaya balad. Baka ne diyecek: Asuman eyitti:

Nazar eylen aalar benim hatime Kendi yaralarm detim ne dersin Byle imi bize Hakk'in ferman Krklar ile devran srdm ne dersin Aktr prini sever gayetten iirirler dolu ab- hayattan Pirim bana syler ikra ayetten Akn kitabm atm ne dersin Ald kitabm okudum adan Akn szleri ezel candan Dinleyin aalar szm sadan Bahar seli gibi cotum ne dersin Biare Asuman ider medhini Cierciim yanar kmaz ttn Hesap ettim gn yedi katm Hakk'in hikmetinden atm ne dersin 239 Byle deyicek aka kendini bastrd bir zaman yatt. Sonra kalkt, arya gitti, ryasn tabir ettirdi. Amma biz gelelim Zeycan 'a. Zeycan dahi kendini Asuman 'a vermeyeceklerim bildi. Gece gndz alamaktan gzleri kanla doldu. Zeycan bugn yats namazm k-lp "Ya Rab! Bana aldk ver." deyip bam yasta koyup yatt. Vak-a(rya)snda Krklar' grd. El balayp durdu. Prler buna: -Muradn ne? dey sordular. Zeycan ey itti: -Sultanm, aklk isterim, dedi. Krklar dahi yarm kadeh ab- hayat verdiler, iti. imdi kz uyand. Ak deryasna dalm. Sabah oldu, kalkt. Glbuy derler bir cariye var idi. Ana bir bozuk smarlad. Glbuy dahi bozuu alp geldi. Zeycan Hanma verdi. Hanm bozuu eline ald, bakalm ne diyecektir: Zeycan eyitti: Bu gece seyrimde pervan olumuum Aradm Krklar yoludur yolu Elimi baladm selam durmuum imiim bir kadeh doludur dolu Atm smm ben kime diyeyim Asuman 'in yoluna canm vereyim Dkeyim libasm hrka giyeyim Ko desinler bana delidir deli Cokun sular gibi akp giderim Dalmm deryaya derin giderim Yaradan Mevla 'ya niyaz ederim Boyladm akn gldr gl

Ak olan glde dnderir yzer Yetmi iki millet Hak deyip gezer Bugn pirim bana eylersin nazar Cmlesi Mevla 'nin kuludur kulu Ak olan alar benim yarime Genliimde hizmet ettim prime Ann sevdas da kondu serime Zeycan aklarn gldr gl Byle deyip aka kendini bastrd. Bir zaman yatt. Cariyeleri bu hali grp hayran kaldlar. Ey yarenler neyleyelim ok sz, kselyere vermeliyim kz. Asuman ald kz. 240 Krk gn krk gece dn ettiler. Gvey girdii gece kzn yzn grmeden ah edip syledii beyitler bunlardr, beyan olunur. Bakalm ne dedi? Anlar byle deyip muradlanna erdiler. Ho indi Mevla-y Mte 'al Hazretleri, Fahr- Alem Hazretleri hrmetine bizi de muradlarmza nail-i meram eyleye. Amin. 9. Halk Tiyatrosu Hayat hareket halinde gstermeye alan dram sanat, Trk hayatnda da dikkate deer rnekler vermitir. Kendine has teknikler iindeki bu sanat be kolda topluyoruz: 9. 1. Ky Orta Oyunlar (Ky Tiyatrosu) Ky Orta Oyunlar, kyllerin uzun k aylannda ve hususiyle dnlerde, bayramlarda elenmek ve vakit geirmek iin dzenleyip oynadklar dram karakterli temsillerdir. Bu temsiller, tarihi kaynaklarn verdii bilgilerden anlaldna gre ok eski bir szl gelenee dayanmaktadr295. Bu gelenek 1071 tarihinden sonra da ozanlarn yan sra Anadolu'da devam etmi ve yakn devirlerde tam karakterini kazanan ehir kltr mahsul orta oyunundan da ayr ve eski olan bu oyunlar; a. Ritel mahiyetteki Oyunlar 1. Yln deimesiyle ilgili oyunlar 2. Mcerret fikirlere bal oyunlar 3. Hayvan kltrne bal oyunlar

4. Bitki kltrne bal oyunlar 5. Mezhep-Tarikat Merasimleri b. Profon Mahiyetteki Oyunlar 1. Gnlk hayattan alnanlar 2. Masallara bal oyunlar 3. Destanlar veya saz airlerinin hayatlarna bal oyunlar 4. Tarihi olay ve oyunlara bal oyunlar 5. Samit veya lal oyunlar 6. Bebek-Kukla oyunlar blmlerine ayrmak mmkndr. Oyunlar, kapal veya ak yerlerde oynanr. Duruma gre dekor kullanlr. 241 Gnlk Hayattan Alnan Oyunlar: -Tarla Sinin Oyunu: Oyuncular: Delil (oyunu hazrlayan), snr taflan (iki adam), birinci tarla sahibi, ikinci tarla sahibi, muhtar, beki, azalar, karakol komutan, iki jandarma, bir yolcu. Oyun: Delil, dn evinde, nceden ellerini dinerinin altndan balayp yusyuvarlak ettii iki adam (snr ta) misafirlerin bulunduu odaya kucanda getirir. Onlar odann ortasnda yan yana oturtur. Bunlar iki kardein tarlasn ayran snr talardr. Delil, kenara ekilip oturduktan sonra oda kapsndan byk karde girer. Snr tana doru yrr. Sinin beenmez. 1te kaka kardeinin tarafina srkler. Bu gtrme ekli halkn glmesine sebep olur. Halinden memnun olan byk karde halkn arasna karp bekler. O srada ikinci karde gelir, o da sinin kendi lehine evirmee alt srada tarlaya gelen kardei ile mnakaaya balarlar, ii

halledemezler. Kk karde are bulmas iin muhtara bavurur. Muhtar, azalar ve beki gelirler, iki taraf uzlatrrlar ve sonra birlikte kye dnerler. Byk karde uzlamadan memnun olmaz. Tekrar gelir, snr kendi lehine evirir. Kardei bunu duyar. Hiddetlenir. Tarlaya gelir, kardei ile kavga eder. Aabeyisini yaralar, kaar. Byk karde yaralanma sebebiyle baylr. Bir yolcu karakola durumu bildirir. Bir jandarma gelir, sun 'i teneffs yaptrarak byk kardei lmden kurtarr. Kk kardei dier jandarma yakalayarak karakola getirir. akn ve perian halde bulunan byk karde: Ben ne oldum, bana ne oldu? diye alamaya balar, karakol komutanna kardeini affetmesini rica eder. Komutan, af karar verir. Oyun biter. 296 Samit Veya Lal Oyunlar: Berber Oyunu: Oyuncular ve Malzeme: Berber, (orta yal bir adam); mteri, (iri yan, sakin tabiatte bir adam); iki rak, bir sandalye, petamal yerine eski bin uval, bir bakra, bir sabun, ustura vazifesini grecek pasl bir ekmek ba, fra vazifasini grecek adi bir sprge. Mteri konumakszn berberin nne gelir, elle selam verir. Berber, bo bir sandalyeyi gsterir. Komik ve mbalaal hareketlerle 242 raklar bir saa bir sola koutururlar. Bri kenarda duran bakraca, dieri uvala saldrr. atrlar, derler, sonra birisi bakraca su doldururken, dieri mterinin boynuna uval asar. Karda, bir tan zerine konmu olan sabunu usta alp bakracn iine atar. uval getiren rak sabunun bulunduu yerden sprgeyi alr, bakraca daldrp kprtmee balar. Mterinin yz, gz deiir. Fakat ses karmaz. Bir mddet sonra usta, sabunlu sudaki sprgeyi mterinin yzne gzne; kafasnn her tarafina srer. Adamn kafasn bembeyaz eder. Adam skunetini kaybeder, elini, kolunu intizamsz ve mbalaal hareketlerle bir saa, bir sola atar. Avularnn biri, sada emre hazr bekleyen bir ran yanana isabet eder. Tokat aklar. br

kolu dier raa tesadf edemez. Muvazenesini kaybederken, berber ba-n kendi apkasnn altna sktrdktan sonra yakalar ve tekrar iskemleye oturur. Az sonra tra biter. Usta jest ve mimiklerle mteriden para ister. raklar korkak hareketlerle etraf gldrmee alrlarken mteri sandalyeyi ustann bana frlatp meydandan ayrlr. 9. 2. Meddah Eski ozanlarla onlarn devam olan saz airlerini hatrlatan bir eit halk hikayelerini anlatan kimselere da meddah, byle hikayelere de "Meddah Hikayeleri" denmitir. Meddah kelimesinin asl manas "vc, metheden" demektir. Meddahlk hikaye ile taklit yapma sanatdr. Perdesi, sahnesi, dekoru, elbiseleri ve ahstan bir tek sanatkarda toplanan unsurlar basit ve sade temaadr. Bu temaann sanatkar olan meddah bir sandalyeye oturarak din-leyicilerine hikaye anlatr. Bu hikayelerin bir ksm anonim eserlerdir. Bazlarnn yazarlar bellidir. Meddahn aksesuarn, bir mendil ile bir sopa-baston tekil eder. O, umumiyetle gldrc ve zaman zaman edebi ve ahlak bir netice karacamz hikayesine belli kalplarla balar. Kssahan, hikaye anlatan yerine kullanlabilen "meddah" kelimesi nceleri (15. asr) kahramanlarn maceralarn anlatan ve onlar ven sanatkarlar iin kullanlmtr. Bunlar, destanlar sazla syleyen ozanlardan ayr hikayecilerdir. 13. asrdan sonra da kullanld anlalan "Meddah" deyimi, destan konulardan ok realist, elenceli vak'alar taklitlerle anlatan hikayecileri gstermektedir. Meddahlk son zamanlara kadar devam etmitir. Son devrin meddahlar, kahvehanelerde ykseke bir yere oturup bastonuna dayanarak hikaye anlatan sanatkarlarda Bunlar halk arasnda dolaan veya yazl edebiyattan alnma yahut kendilerinin zemin ve zamana uygun 243 olarak icat ettikleri hikayeleri, kahramanlarnn, hikayenin getii yerin ivelerini taklit ederek trl jest ve mimiklerle anlatrlard. Meddah bir tiyatro eserindeki btn ahstan tek ahsta (kendisinde) birletirmi bir aktr durumundayd ve meddahlk tek ahslk bir tiyatro mahiyeti

gsteriyordu. Yazl olduu zaman bir roman, bir byk hikaye hviyeti tayan meddah hikayeleri, meddahlarn anlatyla bir tiyatro eseri haline gelmitir. Bu bakmdan meddahlk ve meddah hikayeleri Trk temaas ierisinde yer almaktadr. BREK GZEL (Meddah ismet Efendiden (1876-1904) Ressam Mehmet Muazzez teduygu tarafndan derlenmitir.) Ald Meddah Hak dostum, hak! Semt semle, isim isme, cisim cisme benzer. Gemi zaman sylyoruz... Fatih civarnda, Kumrulu Mescid mahallesinde drt odal bir ev... bir Arap cariyesi ile emsettin isminde henz onunu bitirmemi bir olu, bir de refikas... Drt kiiden ibaret aile efrad ile be-alt anahtar sahibi Bedesten hecekilerinden elli yalarnda Hseyin Efendi denilmekle maruf bu zat, her gn sabah namazndan sonra bir ufak kahvalt yaptktan ve icap eden evamiri verdikten sonra Bedesten 'in yolunu tutar ve alverii ile megul olur. ikindi namazn Beyazt Camiinde kldktan sonra yava yava Fatih'in yolunu tutar. Fatih meydanna gelir. Oradan ertesi gnn levazmatn tedarik eder. Akam yemeini yiyerek namazn kldktan sonra evin baz hususatn grr. Olu emsettin ile de biraz okumaktan yazmaktan, nasihatten dem vurur, yats namaz iin yakn bulunan mescide, namazdan sonra da mahalle kahvesine... Mahallesinin dedikodusu ile megul olduktan sonra saat sekiz buua doru eve dnerek bermutad gibi yatana girer. ite Hseyin Efendinin her gnk hali bundan ibarettir. Bu gnlerde yine bir gn evde sofra banda oturulur. Valde Hanmn yemee pek ar davranmakla, ehresinin de ask olmasna dikkat eden Hseyin Efendi merak eder. Hseyin Efendi: Ne o hanm, suratn yine ask? Yine bir ey mi oldu? Hanm: Canm bir ey olmadk gn olur mu? Ev hali bu... Hseyin Efendi: Peki, bu kadar surat asacak ne var?

244 Hamn: Nasl ne var! Sen de olsan belki de benden fazla kzarsn... Hseyin Efendi: Canm anladk ya, ne oldu onu syle? Bac: Ah afandum ah bilseniz ne oldu, ne oldu? Hseyin Efendi: Maallah... Sen de mi hanm kesildin? Musibet, evin bykleri konuurken sen ne had ile laf a karyorsun? Musibet fellah! Kalkarsam haddini bildiririm... Bac: Canm ban bir ey saylamadm ki, hani ya ey oldu da! Hseyin Efendi: Hala ey oldu da diyor... Sen ss dedim, kr fellah! Hanm: Canm o zavall size bir ey yapmad ki!... Bana yardm etmek istedi... Hseyin Efendi: Anladm siz bana iki lokma yemei zehir edeceksiniz.! Brak imdi olmuu olaca... Hele bir yemekten kalkalm da kederin, suratn ne ise o zaman sylersin! Bac: yle ama afandum, sen de olsan... Hseyin Efendi: (Bararak) Ss dedim kr fellah, sen ne haddine karyorsun lafa? Terbiyesiz seni, defol karmdan! Bac: Peki afandum, ama yemekleri kim verecek? Hanm: Ss kzm, btn btn kzdracaksn ayol! Haydi sen git, yemekleri ben alrm! Efendinin dedii olsun... Bac: Peki hanmcm, gdarim! (ekilir.) Hseyin Efendi: Efendim, ie yaryor diye bu derece yz, verilmez. Nihayet para ile satn alnm bir cariyedir. Ne demek benim l&fma karmak. Hadi Allah ' seversen, ne verecek isen ver de u sofra grlts kalksm! Hanm: Peki canm hiddet edilecek ortada bir ey yok ki! Sofradan kalklr kalklmaz emsettin ortadan kaybolur. Hseyin Efendi yukarki minderin bir kesine kurulur. "Leen, ibrik!... " diye barr. Zerafet omzunda havlu ile leen, szge kapa zerinde kokulu sabun ve bir elinde de san, uzun

emzikli ibrik olduu halde ieri girer. Hseyin Efendinin nne gelince, derhal leeni yere brakarak sabunu eline verdikten sonra Hseyin Efendi minderin ke-nanna gelir. Ellerim, azm, byk ve sakalm ykayarak azm da alkaladktan sonra bacnn uzatt havluya kurulan? geri ekilir. Hseyin Efendi: Gel bakalm hanm! ite imdi uralnn ehrenin ne olduunu rahat rahat anlat bakalm? Hanm: Nesini anlataym... Bizim olan mektebe gitmem diyor! 245 Hseyin Efendi: emsettin mi? Hanm: yle ya!... Hseyin Efendi: Ne demek yle? Tahsilim bitirmi mi? Bir iki hatim olsun indirmi mi? Bu ne demek byle... Buna basbaya asilik denir. Hanm: Artk orasn bilemem... Gitmem diyor! Hseyin Efendi: Sana m syledi? Hanm: yle ya... Hseyin Efendi: Sen unu arsana! Tevekkeli deil, yemei hem dar yedi, hem de derhal savutu... Hah... Hadi bana ar sen o-nu! Hanm: Peki!... (Gider) emsettin, olum! Baban aryor! emsettin: Peki anne geliyorum. (Gelir) Efendim beni armsnz! Hseyin Efendi: Evet... Otur bakalm karma yle! Mektebe gitmem demisin... Hi olmazsa'iki hatim olsun indirmeden, mektebi brakmay neden istiyorsun? Hadi sklma annene sylediin gibi bana da syle! emsettin: Peki babacm! Ben imdiye kadar okuduklanmdan bir ey anlamadm gibi zihnime de girmiyor. Bu halde mektepten fena halde sdm, ite sebep bu... Hseyin Efendi: Peki ne olmak istiyorsun?

emsettin: Efendim, bir ey olaym diye hevesim yok. Ancak ne yaptm ise mektebi ne sevebildim, ne de okuduumdan bir ey anlayabildim. ite bunun iin mektepten sdm. Yoksa sokaklarda haylazlar gibi dolamak istemiyorum. Hseyin Efendi: Peki, anladm! Hadi. imdi git yat! Sabahleyin namazdan sonra-beraber gideceiz. Hadi bakalm... ocuk gider. Hseyin Efendi: yle ya doru sylyor zorla hibir ey olmaz ve bahusus okumak... Hanm sen ne dersin? Olan hakl deil mi? Hanm: Peki ne olacak imdi? Hseyin Efendi: Ne olaca yok... imdi ben onu bir para kazanacak san'ata veyahut ticarethaneye yerletirip, o meslein sahibi yapacam. te bu... Hadi, imdi ben namaza gidiyorum. Olan vaktile yatr! Yarn sabah benimle beraber gidecektir. Onun iin erkence kalkmas lazmdr. Hanm: Peki siz bilirsiniz! 246 (Hikayenin devam yledir: Hseyin Efendi yannda ocuu olmak zere, btn esnaf ve ticaret erbabm dolap gelir gider durumlarm, ocua ka para verebileceklerim aratrr. Nihayet ocuu brek-iye rak olarak verir. emsettin tabla ile brek satma balar. Brekinin ileri inanlmaz derecede artar, i yerindeki usta saym artrr. emsettin mahalle arasmda brek satarken Hatice isimli bir kza ak olur. Bu kz ksz biridir. Halasyla birlikte yaamaktadr. Hala, kz grmesi karlnda emsettin'den para szdrmaya balar. emsettin halann istedii paralar babasndan yalan syleyerek temin eder. Neticede Hseyin Efendi bir gn olunu takip eder. Durumu anlar. Kz oluna nikahlar, byke de bir breki dkkan aarak oluna teslim eder.) 9. 3. Karagz

Trk temaa edebiyatnn en nde gelen trdr. Bir glge ve hayal o-yunu olan Karagzde esas ahslar. Karagz ve Hacivat'tu". ive taklitlerine, Arapa, Farsa kelimelerin telafruzlanna yakn kelimeler ne srerek gldrc durumlar meydana getirilmesine cinas ve tevriye sanatlanna fazla yer verilen Karagz Oyunlar Trk zekasnn mizah ve hicivdeki kudretim de gstermektedir. Konuma eklinde bir tiyatro eseri gibi tertip edilen Karagz Oyunlar, belli konulara dayanyordu, Konulardan bir ksm Ferhad ile irinde olduu gibi. Divan Edebiyat hikayelerinden alnmtr. Menei itibariyle glge oyunudur. Anadolu'da XIV. yy'dan itibaren gelien bu glge oyunu, balca kahramanlanndan biri olan Karagzce izafeten "Karagz" ad ile yaygndr. Bu oyunun belli bal iki kahraman Karagz ve Hacivat'tr. Karagz; sanat demircilik olan, klasik tahsil grmemi, neeli, akac, nktedan, ak kalpli, bazen kaba bir insandr. Hacivat ise; medrese kltr ile yetimi, sofu, Osmanl kibar zmresi-nin grgsne sahip, afyon tiryakisi bir ahstr. Oyunlarda Osmanl devleti iinde yaam; asli unsur Trkler, Mslman kavimler, (Arap, iranl, Arnavut), Ermeni, Rum, ve Yahudi gibi aznlklar; masal, hikaye-destan kahramanlar da vazife grrlar. Gnlk hayat hadiseleri ile masal, hikaye ve destanlardan konusunu alan Karagz oyunu esas itibariyle; 1. Muhavere(karlkl konuma) 2. Fasl(oyun) olmak zere iki ksmdan ibarettir. 247

Oyunun sahnesini, l m. eninde, 60 cm. boyunda bir perde ad verilen beyaz bez tekil eder. Bu bez, ya lambas, bugn elektrik ile arkadan aydnlatlr. Karagzc, deve veya manda derisinden yaplm 30 cm boyundaki renklendirilmi tasvirleri 50-60 cm uzunluundaki deneklerle bu beze dayar, deneklerin yontulmu ularm mum nda biraz str, sonra tasvirler-deki etraf pekletirilmi deliklere sokar; bylece onlar emee, dorultmaa, saa sola hareket ettirmee muvaffak olur. Perde aydnlannca gsterme denilen tasvir, kamtan yaplm ve fledii zaman an vzlts gibi ses karan naraka alnr. Sonra Karagzcnn yardmcs Yardak oyuna mahsus bir usul ile tef almaya balar. Daha sonra Hacivat Sema syleyerek perdeye gelir. Bu oyuna giritir. Seili konumalar yapar. Arkada Karagz' grmek istediim syler. Karagz'n kapsnn nnde makam ile arkadan aanr. Karagz kzar, kavga eder. Hacivat kaar. Karagz sut st yatar. Gln secilerle kendi halinden ve Hacivat'n insafszlnda ikayet eder. Hacivat gelir muhavereye balar. Muhavere, karlkl gldrc konumadr. Bu medrese kltrne karlk halk klturnn ters cevaplanndan oluan seili konuma eklidir. Bu muhavere birince/OH/ yani dramatik ksm takip eder. Kalplam bir ekilde biten oyunun sonunda Karagz Hacivat'a bir tokat atar. Hacivatda klielemi bir konuma yaparak sahneden ekilir. Karagz gelir, seyircilerden sr-i lisandan tr zr diler. Tehdit yollu gelecek sefer, Hacivat'a neler edeceim syleyip perdeyi terk eder. Bylece ertesi akam hangi oyunun oynanaca hakknda haber vermi olur. Bu oyun, XVI. yzyldan zamanmza kadar gelmitir. Karagz'n Aalk Oyunu . (Birinci blm. Muhavere) -Nasihat muhaveresiHacivat semai okuyarak gelir. -SemaiHer gzel byle vay nazl m olur, Cilvel ela gzl m olur, Gzeli sevmesi vay gizli mi olur. (Nakarat)

mrmn van gel arl bari, Bir gece yari saraydm bari. (2. hane) Karidesin a gzel vay kande araym, Halin hatrn kirne saraym, Ayda bir, ylda bir, vay yzn greyim. 248 H. - Of hay Hak. Temaa-y hayal, erbabna zge temaadr, Maarif ehline malum olur srr- muammadr. Ne anlar cahil nadan olan srr- muammadan, Bakar zahir gzyle sanki mir'at- mcelladr. Verasinfehm idrak eyleyen yarana akolsun, Deildir ehl-i irfana hafi zahir hveydadr. Misal etmi bunu eyh Ksten glzr- dnyaya, Annn Sadka zll-i hayal ile msemmadr. l'l-ebsar olan em-i basiretle nigah eyler, Cihana ibret ile bakmayan zahirde amadr. Huzr-u haziran, cemiyet-i irfan vakt-i, safa-y merdan. Dinsizdir, mnafktr eytan, eytann dinsizliine. Rahman 'in birliine, kudretin, azametin padiahmz efendimiz hazretlerinin eyyam- saadetlerine (secde eder, ayaa kalkar) ve bizi temaaya tenezzl buyuran huzzar- kiram 'in safayab olmala-nna. Demem o demek deil, ben bendenize, ben duacnza, ben hak, ben hakisare, eli yz yunmu, eifaz dzgn, ho sohbet fashllsan, musahabeti tatl. K. - (Pencereden) Ho geldin kei suratl. H. - Bir yar-i kafadar olsa, geliverse u drt gue hayme zre kadem bassa, o sylese ben dinlesem; ben sylesem o dinlese. K. - (Pencereden) Defol uradan sersem olu sersem. H. - Her ikimiz de syleirken bizi temaa eden ahibba ne'e-yab olsalar. Diyelim iimizi Mevlam rast getire. Yar bana bir elence meded!..

Aman bana bir elence meded!.. K. - (Aaya adar boumaya balar) Dr, Hacivat sakalm yoldun!. H. - Aman birader brak. Bumumu krdn. K. - Kirilsin kerata. H. - Aman Karagz brak beni kuaklarm dt. K. - Boazm sktn.. (Hacivat kaar. Karagz srt st yatar, kalr.) Of.. Aman belim, hknm, kaburga kemiklerim. Kerata beni evirdi evirdi tebih bcei gibi frlatt att, lakin herifi kardm ama ben de galiba poturlara kardm. (Ayaa kalkar.) Amann kamm, cierlerim.. K. -K. - (ieriden) Yahu!.. K. - Ne var. 249 K. K. - Bok cierci geiyor, dertsizinden bir tane al, okama yahnisini yapan Canm ok istiyor. K. - Kan beni cierci sand.. H. - Vay benim sevgili Karagzm, maallah, maallah!.. K. - Selvinin tepesine bin de ku avla. (Tokat) H. - Aman Karagzm nedir bu sendeki hiddet- iddet-i hal: K. - Kafan krsn bakkal Mihal.. (Tokat) H. - yazklar olsun sana Karagz yazk. K. - Ho geldin kazk olu kazk. (Tokat) H. - Yazklar olsun sana ki adam olmamsn, kavak aac gibi boy atmsn. K. - Sen de am yarmas gibi boylanmsn. (Tokat) H. - te Karagz adam olmadn bundan belli. K. - Sen de su takati ye, (Tokat) git oyna iki telli.

H. - Bak Karagzm, sen benim krk yllk arkadamsn, eer dinlersen sana babamdan kalma birka nasihatim var. Bunlar sana vereyim adam olursun ve bana dua edersin. K. - Ver bakalm. Ne biim ey onlar? H. - E yleyse ban aa. K. - Ne olacak? H. - Ben senin ensene bir tokat atacam, nasihatleri birer birer syleyeceim. K. - Takatsiz olmaz m? H. - Bu kymetli nasihatler sonra aklna yerlemez. E ban. K. - Olur, vur bakalm. (Ban eer.) Ama yava vur. H. - (Alar gibi) Ah gidiyor! Ah gidiyor!.. K. - (Ban kaldrr.) Yakalayalm kim gidiyor? H. - Kimse gitmiyor, babamn nasihatleri gidiyor. Sen e ban. K. -Olur edik. (Eer.) H. - Birinci nasihat. (Vurur.) K. - Yava kon, elinin cuntasndan balarm, neymi o? Syle bakalm? H. - Cahillik alimlikten iyidir, derlerse iit de inanma. K. - (Ban kaldrarak) Ulan bunu kim bilmez be!. H. - Sen e ban. K. - Olur. (Eer.) H. - (Alar gibi) Hey gidi babamn gzel nasihatleri uuyor, uuyor.. K. - kse kuralm, tutarz. 250 H. - Sen e ban. K. - (Eer.) Olur. H. - kinci nasihat. (Vurur)

K. - Elin kirlsin kerata. H. - Zrtlk zenginlikten iyidir derlerse iit de inanma. K. - Bu ne biim nasihat be? Bunlar kim bilmez? H. - Eer sen bunlar bilmi olsaydn adam olurdun, bana kar byle terbiyesizce hareket etmezdin. Sen e ban. K. - Bu nasihatler ka tane? H. - Efendim, tane, bir tane kald. K. - Onu da ver bakalm. (Ban eer.) H. - (Alar gibi) Ah benim sevgili babamn kymetli nasihatleri gidiyor. Haa huzurdan kpek azna kemik atar gibi gidiyor. K. - (Kalkar, bir tokat atarak) Kpek senin babandr terbiyesiz herif!. H. - Zaten sen adam deilsin. Ben sana babamn kymetli nasihatlerin vereyim, sen bana teekkr yerine tokat at. K. -Sen imdi ukalal brak, baka kald m ? H. - Son olarak bir tane kald, e ban. K. - Onu da syle bakalm. (Ban eer) K. - nc nasihat. (Tokat) H. - Elin kirlsin kerata. H. - Bekarlk evlilikten iyidir derlerse iit de inanma. K. - (Ban kaldrarak) Bitti mi? imdi sen de benim babamn nasihatlerin dinle, e kafan aa. H. - Benim nasihate ihtiyacm yok. (Giderken) K. - (Yakalayarak) Buraya gel.. imdi sen benim babamn nasihatlerin dinle. H. - Benim nasihate ihtiyacm yok. (Giderken) K. - (Yakalayarak) Buraya gel: E bakalm kafay.

H. - Ne olacak? K. - Nasihat vereceim. E bakalm u kafan aaya. H. - Edim.. (Eilir.) K. - (Elini bir aa, bir yukar sallayarak) h.. h.. sk dr, nasihat geliyor. H. - Ama Karagzm yava gelsin. K. - Artk o bahtna, (tokat atarak) birinci nasihat.. H. - Birader pek hzl vurdun. K. - Nasihatler kofana iyice ilesin, benim nasihatler dehetlidir. H. - Eeee. Ne imi o nasihatin syle. 251 K. - Acele yok. (Tokat atarak) Birinci nasihat.. H. -Nedir o? K. - (Tokat atarak) Birinci nasihat. H. - Ne imi o? K. - Alk tokluktan iyidir derlerse iit de inanma. H. - A Karagzm bunu kim bilmez.? K. - Bu nasihatler bana babamdan kalmadr, sen kelleyi e!.. H. - Ama Karagzm yava vur. K. - Olur, sen eg kafay, (tokat atarak) ikinci nasihat.. H. -Ne imi o? K. - Senin srtna binmek, eein srtna binmekten iyidir derlerse iit de inanma.. H. - A birader byle nasihat olur mu? K. - Nasihatin kts olur mu, sen kafan sk tut, (tokat atar) nc nasihat.. H. - (Bam kaldrr.) Ne imi o?

K. - (Tokat atarak) Tokat yemek, yemek yemekten iyidir derlerse iit de inanma. (Hacivat gider.) Seni gidi t budalas kerata. Sen gidersen beni de buraya mhlamazlar, pamuk ipliiyle hi balamazlar. Ben neyler ekilir, giderim dgahta dolaba dilber, seyrine bakalm ayine-i devran ne suret gsterir? Sallan butlan koca olan sallan. (Yava yava ekilir, gider.)Muhavere Biter.299 9. 4. Orta Oyunu Meddah 'm ok sanatkarh bir ekli veya Karagz'n perdeden yere indirilmi bir tr olarak tarif edebileceimiz orta oyunu, Trkiye'de, eski kol oyunlanmn temsili bir karakter alma ile ortaya kt. Balangta taklide, dansa ve sze dayanan oyunlar arasnda bir unsur olan ve adinin menei henz aydnlanmam bulunan orta oyunu, XV. yy. dan itibaren gelimeye balam ve tam dramatik karakterim XIX. yy 'in birinci yansnda kazanmtr. Orta oyunu, kuvvetim taklit, mimik ve irticaiden alan, bir bakma sz konuu sanatlar hususiyle cinas dellosuna dayanan ve Kol Oyunu, Meydan Oyunu, Zuhuri Kolu adlar ile de yaygn orta oyunu, bir ehir halk tiyatrosu-dur. Bu tiyatronun belli bal kahraman Piekar ile Kavukludur. Zenne ve Taklit ikinci planda oyunculardr. Orta oyununda da konular Karagzdeki gibidir. 252 Orta oyunun da bir bakma rejisr saylan Piekar'n ardndan Kavuklu gelir. Cahil grnp, ahmak geinen, telal, kurnaz, neeli, bir halk adam olan Kavuklu ile Piekar arasnda muhaverenin ardndan Tekerleme balar. Tekerleme den sonra aslnda erkek olan, fakat kadn klndaki Zenne ortaya kar. Piekar ile konumaya balar. Bu oyun tam manas ile giri demektir. Sonra taklit btn kudreti ile oyuna hakim olur. Vaktiyle sarayda snnet dnlerinde, esnaf cemiyeti gezintilerinde, pestemal kusama merasimlerinde oynanan orta oyunu, bugn baz toplantlarda oynanmaktadr.

(Acem Gaffar Aa-Kavuklu Muhaveresi) Acem: Merhaba ey meclisin suhendan Grrem bahtna kskn giden hayvani Grp karmda birden olup heyran, diyerem; Nice rastlamiam bu gizil eytan... (Krmz kyafetinden tr Kavuklu'yu kasdeder.) Kavuklu: Bu ne halolu, buras airler kahvesi mi? Acem: Bilrem ki buras gayfe deyildi... Kavuklu: "Gayfe" deil utan kahve... Trke ren de ondan sonra beyit okur gibi yalan yanl sz syleme. Buraya ney e geldin, kimi aryorsun? Acem: znn nesini gerekti ehzuvar? Kavuklu: Nereyi svar, svac msn onu syle? Acem: Svac ne menedi? Kavuklu: Ne menedi, memendi yok, sen svac msn yoksa? Acem: Yoh baba yoh, men ne svac, ne divarc... zm, yahi tccaram! Kavuklu: Al sana bir daha, haydi anla da konu! Acem: Ne diyersen aa, anlamiram? Kavuklu: Gya ben senin sylediklerim anladm da sen kaldn yle mi? Acem: Dilediin nedir aam, gunne grm? Kavuklu: Ulan, sen "zm yakcs", tccar nedir onu anlat. zmden yak m yapp satyorsun orasn anlyamadm? Olur ya, zmden yak yapar satarsn yle mi? Acem: Yoh, be canm, ne zm var, ne yah... zn yanl anlamisan. Men, zn diyerem, yaniya cenabn gastetmiem. Kavuklu: Benim canma m? Acem: Yoh canm, cenabn... 253 Kavuklu: O da sensin... Galiba yava yava akideyi bozuyoruz gibi gelir banal Acem: zn ekercisan? Kavuklu: Uzun ekerci hsan kim?

Acem: Men Uzun ekerci ihsan ' bilmirem, nice ihsan 'dr bu dediin? Kavuklu: Anlamadm, aramzda bir maraza kacak galiba! Acem: Aramzda Murtaza vard? Neme gerekti Murtaza, neme gerekti ekerci ihsan? Kavuklu: Demek bunlar bilmiyorsun? Acem: Bel!, bilmirem, bunlar nice kelamd? Kavuklu: Anladm... Demek sen nce Hasan' aryorsun? Ayol o buradan gideli ok oldu, herifin gelmesi yaklat. Acem: Kim gelecehti? Kavuklu: Kim olacak, ince Hasan... yle demedin mi be? Acem: Beri bah. zn yahi kurumsah kiiye benzirsan! Kavuklu: (Kendi kendine) Bu herif benimle eleniyor galiba... (aikar) Aa, sen benimle eleniyor musun? Acem: Ne mene eylenmek, zn houma getmiti onu sylirem! Kavuklu: zm houna gider o baka, benim nerem kuru sarmsaa benziyor? Acem: zne sanmsah dememiem, zn yanli anlamisan aa... Dimek istemiem ki; ho sohbet, cana yakn, adamclsan... Kavuklu: Halolu, ben senin szlerim anlamyorum... Aramzda bir uygunsuzluk kacak. Haydi kuzum, byle bir ey kmadan birbirimizden aynlalm... Haydi kardeim sen iine, ben de iime gideyim... Acem: zmn ii yohti! Kavuklu: Buraya gezmee mi geldin? Acem: Bel! Kavuklu: Ne beli? Ben de ne bel var, ne tarak... Sen bahevan msn? Acem: zme diyersen bagban? Kavuklu: Ulan bunlar nasl lakrd be kuzum? Trke mi. Acemce mi ne sylyorsun halolu?

Acem: Bel, has Trke koniirem... Kavuklu: Peki ama ben bu has Trkeden anlamyorum. imdi kafa iirmeyi brak da burada ne aryorsun onu syle? Acem: zn glavuzsan? 254 Kavuklu: Anlamadm? Acem: zn rehbersan? Kavuklu: Gene anlamadm... Acem: Ne galn gafal kiisan agami Kavuklu: Ben mi kaln kafalym? Acem: Bel! Kavuklu: Deli babandr! Acem: Demirem deli... Deyirem bel! Evet dimekti. zn Trke de bilmirsan aam... zn rehbersan? Kavuklu: Hayr berber deilim... Acem: Necissan? Kavuklu: O da babandr! Acem: ok ala... O halde ne i sahibisen? Kavuklu: Ne i gryorum, onu mu soruyorsun? Acem: Bel! Kavuklu: Ulan belliyse ne sorup duruyorsun? Acem: Anlamak gerekti ki hangi iin ehlisan? Kavuklu: O da ne demek oluyor, kanl diin ehli miyim? Ulan u sualin neye benziyor, o sylediim beeniyor musun sen onu syle?

Acem: Menim idare-i kelamm oh yahidi... zn annamirsan. Arabi teamest, Farisi ekerest! Kavuklu: Hmmmmm... Acem: Ne mene hmmmm? Kavuklu: Bitmem, ne mene hmmmm... Acem: zn mecnnsan? Kavuklu: Uzun macun sensin halolu... Benimle eleniyor musun u-lan? Acem: indi brah akkay, znn tahsili yohtu? Kavuklu: Evet benim uzun Tahsin'im yoktur... Ksa Hasan'm var lazm m? Acem: Gene gftgyu deitirmisan... Grrem ki reng-i ryin bozuhtu!... 3W 255 9. 5. Kukla Kukla, Trkler de XI. yy' dan itibaren grlmektedir. XVI. yy'dan beri ise Trkiye'de ehirlerde kukla ad ile bilinen oyun, Anadolu'da kyller arasnda Bebek, me, Gelin. Karar gibi isimlerle de yaygndr. Karagz ve orta oyununda olduu gibi gnlk hayat hadiseleri ile edebi eserlerde, hikayelerden konusunu alan kukla, bir hareket ve bir hacim oyunudur. istanbul'da Osmanl Devleti dneminde XVI. yy. sonlanndan itibaren grlp bugne kadar devam ede gelen ve byk ehirlerde, bilhassa talyan oyunculannn tesiri ile teknik bakmdan gelitirilen tiyatro: 1.ElKuklas 2. pli Kukla 3. skemle Kuklas 4. Resim Kuklas olmak zere drt ekilde oynanr. italyan'larn Poliinollo'sunu taklit eden, bir taraf ile Kavukluyu andran kukla'ya stanbul'da Karagz, iblis ve Bebe Ruhi adlan verilmitir.

Musiki ile Trk ve arklarn da katld; Rum, Ermeni, Yahudi, ingene veya Trk Sanatkarlarn oynad bu oyunun Anadolu da oynanan eklinin eski Trk amanizm'inin geleneklerine dayand kabul edilmektedir.

YEDNC BLM AIK TARZI TRK EDEBYATI A. Trk Halk Edebiyat Gelenei iinde Ak Tipi'nin Dn-Bugn* Trk Halk Edebiyatnn ana karakteri szl oluudur. Bu zelliinden dolay yazya geirilmediinden bugn iin Halk Edebiyat rnlerinin hemen hemen tamamndan haberdar deiliz. Haberdar olduklanmz ise komu lke kaynaklanna u veya bu ekilde gemi birka tercme, tespit veya tariften teye gemez. Trk Halk Edebiyat ile ilgili belgeler, Uygur dnemi din muhteval metinler bir kenara braklacak otursa ilk olarak Kagarl 'nin Divan Lgati't-Trk adl eseriyle balar. Kagarl'nn muhtemelen yazl veya szl kaynaklardan tespit ettii bu metinler de tmyle Halk Edebiyat gelenein! tarif edecek lde deildir. Halbuki Trk tarihi kadar byk bir tarihi derinlie ve geni bir coraf yaygnla sahip olan Trk Halk Edebiyat rnlerinin ok daha fazla olmas gerekir. Bu adan bakldnda Trk Halk Edebiyat, byk bir kaynak sknts ile kar karya bulunmaktadr. Bununla birlikte bu saha ile ilgili almalarn da olduka yakn bir zamanda balam olmas da bir baka probleminzi tekil etmektedir. Trk Halk Edebiyat ile ilgili ilk almalar Batl Trkologlarca balatlmtr. Bizde Tanzimat Dnemindeki birka alma istisna tutulacak olur-sa ilk ciddi aratrmalar XX. yzylda balamtr. Bu edebiyatn varlna; ilk olarak Ziya Gkalp iaret etmi, onu Rza Tevfik, Folk-lore adl301 maka-lesiyle takip etmiktir. Rza Tevfik, burada bir tasnife giderek Anonim Halk Edebiyat, Tekke Edebiyat, Ak Edebiyat gibi edebiyat ubesinden bahsetmitir. Fakat bu konuda ilk ve esasl almay Fuat Kprl balatmtr. Kprl'nn ikdam gazetesinde 9 say devam eden

"Mbahasat- Lisaniye ve Edebiye-Saz airleri1"2' adl seri yaz ve bunu takip eden dier almalar303 bugn iin dahi balca mracaat eserleri olarak kabul grmektedir. Fuat * Bu blm stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits'nn 08-12 Kasm 1999 tarihlerinde dzenledii VI. Milletleraras Trkoloji Kongresi'ne tebli olarak sunulmutur. (Torun, Ali.,) 3<" Rza Tevfik, -Folk-lonr, Peyam Gazetesi Edeb ilavesi. Say 20, 20 ubat 1329. 258 Kprl'den sonra konuya ilgi oalm bu konuda pek ok aratrmac mesai sarf etmitir. Bunlardan bazlarm ismen zikretmek gerekirse; "Sadettin Nzhet Ergun, Ahmet Talat Onay, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, ihsan Ozanolu, Vehbi CemAkun, Osman Cemal Kaygl, kr Elin, Mehmet Halit Bayr, Pertev Naili Boratav, ilhan Bagz, Cahit ztelli, Hikmet Dizdarolu, Umay Gnay, Saim Sakaoglu, Fikret Trkmen, Ensar Aslan, Ali Berat Alptekin, Ali Duymaz, Doan Kaya, Nerin Kse, M. cal Ouz, Ali Yakc, Hamiye Duran, ismet etin, Aye Ycel etin, isa zkan, Pakize EriliAyta vd. olmak zere pek ok ismi sayabiliriz. Btn bu aratrmaclar, ister Halk Edebiyat iinde isterse mstakil ola-rak deerlendirilsin bir Ak Edebiyat varlnda ve mstakil bir Ak Edebiyat bilim dal disiplinin de mttefiklerdir. Ve hemen hemen "Halkn anlayabilecei lisanla yazan, daha ok hece veyiini kullanan, saz alarak diyar diyar dolaan ve ok defa ak ad ile kalem uerasndan ve divan airlerin-den ayrlan airlerin mahsullerinin hepsi"304 tanmnda birlemektedirler. Bu edebiyat dier edebiyat ubelerinden ayran en karakteristik zellik ise ferd bir edebiyat olduu kadar gelenek edebiyat da oluudur. Bnyesinde ferd-likle gelenekselk i iedir. Bu sebeple geleneksel deerlerin tabi karakteri gerei deien zaman ve zemine gre Ak Edebiyat da deierek gnmze kadar gelmitir. Ancak bu deiim ve geliim esnasnda da kendi hakim tipi-ni oluturmutur.

Trkler pek ok medeniyet dairesine girip kmtr. Ancak bunlardan hibiri sam medeniyet dairesi ile bat medeniyet dairesi kadar etkili olmamtr. Bu tip, Trk kltrn her ynden etkileyen bu byk medeniyet deiikliine bal olarak iki byk deiim geirmitir. Bunlardan; Birinci tip, muhtelif Trk boylannda ozan, baks, kam, saman vb. adlarla anlan air ruhaniler, kinci tip; islamiyet dnennde din-lasavvuf Trk edebiyat tesiriyle ortaya kan ak, nc tip ise; bat medeniyet dairesine giren sazc, saz ustas, saz sanatkar, balama stad gibi adlarla anlan modem ak. Bu tiplerin sosyal statlerine, hakim vasflanna ksaca bir gz atmak istiyoruz: 1. Ozan, Baks, Kam, Saman: Muhtelif Trk boylannda deiik adlarla anlmakla birlikte Gk Tanr inanc 'nin dm-mistiksihr otoritesi olan bu tip, konumu itibariyle olduka nemli bir sosyal statye sahiptir. ok katl evren iinde Yaratc ile yaratklar arasnda irtibat salarlar, yamur yagdnp frtna karrlar, llerin ruh259 lanm iyi ise gk yzme, kt ise yerin altna gnderirler, kt ruhlarla savarlar, hastalklar iyiletirirler; sava iin uurlu gn tayin ederler; yo/yu, sr, len gibi byk merasimleri ynetirler velhasl doumdan lme kadar hayatn her safhasnda aktif rol alriard. Eski Trk inancna gre, bunlar Tanr ve ruhlar ile insanlar arasnda irtibat salama gcne sahip tek varlklardr. nanca gre insan; ufak tefek ruh-lara, aileyi koruyan atalar ve yer-sulara bizzat kendisi de kurban sunup sa yapabilirse de kuvvetli, hele hele kt ruhlara dorudan bavuramazd. Kt ruhlar zaman zaman insan ve hayvanlara hastalk gndererek kurban

isterdi. Fani insanlar bunlarn ne istediim bilmez, bunu ancak kudretim gkten ve atalanndan alan; ozan, baks, kam, saman vb. adlar veriler din adamlar bile-bilirlerdi.305 Kam(aman)lk sanat renmekle elde edilemez, belli bir kanun neslin-den gelmesi gerekirdi. Ayrca kimse de Kam olmak istemezdi. Fakat gemi kam-atalann ruhlar kam olacak torununun ruhuna musallat olur, onu kam olmaa zorlard. Altayllar bu hale "tz basp yat" (ruh basyor) derierdi. Atasnn ruhu kendine musallat olar adam, bundan kurtulmaya alr, bu grevi kabul etmezse deli olur. Samanla eilim ou zaman garip davranlarla kendini belli ederdi: Bu garip davranlar; dalgnlk, hayal grme, inziva eilimi, ormanda, ssz yerlerde veya llerde tek basma dolama, uykuda ark syleme.. vb gibi davranlar bunun belirtilerinden saylrd.306 Samanlk eilimi olarak saylan bu hallere ilave olarak baylma, sara nbetlerine benzer bir ekilde azdan kpk gelmesi ile kendini gsteren psikolojik haller, aa kabuklanyia beslenme, kendini atee veya suya atma, bakla kendini yaralama gibi davranlar da sergilerlerdi. Samanlkla ilgili eitli eilimler gstermek hemen saman olmak iin yeterli deildi. Bunun iin tecrbeli ve yal bir kamn yannda belli bir sre iin eitimden gemek gerekirdi. Bu hazrlk ve deneme safhasn basan ile geenler bir giri merasimi ile meslee kabul edilirlerdi. Mesela Yakutlarda saman adaynn meslee girme merasimi yledir: Namzed, kumu (saman giysisi) giyer, eline at kllar balanm asa verilir. Namzedin sa tarafnda dokuz tane delikanl, sol tarafnda dokuz kz, bunlarn ortasnda da ihtiyar saman yer ahrd. ihtiyar saman meslee sadakat yemini olarak dua okur, namzed de bunu tekrariard.307 Saman aday bir eit meslee giri ve hazrlk hastal yaard. Samanla giri srasnda ld farz edilen aday, cehenneme gider, burada vcudu paralara ayrlr, kt ruhlardan arnr sonra tekrar paralar birleir, tekrar dnyaya dnerdi. Bu lp dirilme hali ileride zerinde duracamuz aldk geleneindeki rya ile aynilik derecesindeki

260 benzerlik arz etmektedir.308 Bundan sonra saman bir rehber ile daa trmanr, oradan ge ykselir burada kendi emrine bir ruh verilir bu ruh, saman iin gerekli olan cbbe, klah, davul ve maskesini tarif ederdi. amanlar, her trl ayin ve merasimlerim manzum szlerle ve musiki eliinde icra ederlerdi. Bu sebeple bunlara din adamndan ziyade air ruhaniler demek daha iyidir, te bu air ruhaniler, saz airi, ak adm verdiimiz tipin prototipim oluturmaktadr. Trklerin samiyeti kabulyle birlikte ve toplumdaki i blmne de bal olarak air ruhanilar birtakm grevlerim brakmak zorunda kaldlar. Bir ksm hastalk tedavisine yneldi.; bir ksm Allah akn basit ekillerde halka anlatan dervilere, bir ksm da kopuzlany-la muhtelif iirler terennm eden ahsiyetler Ozan halim aldlar. Mesela bahsi kelimesi nceleri din-ruhan ahsiyetleri karlarken XIV. yzyldan balayarak Uygur alfabesini bilen katip anlamm kazanmas bu i blmnn bir neticesidir. Bununla birlikte ayn kavram zbek, Trkmen ve Uygarlarda halk airi, saz airi anlam kazanmtr. Son devir Nogaylannda ise bu kavram algc, trkc manasnn yan sra Trke yazan katip anlamm devam ettirmitir. Ouz Trklerinde ise air ruhanilere verilen ozan ad halk musikiinas manas kazand. Ozanlar, bu kimlik daralmasna ramen Ouzlar arasnda eski itibarla-nndan uzun sre pek fazla bir ey kaybetmediler. Ozanlar ellerinde kopuzlar ile ilden ile, obadan obaya gezerler, dnlerde, ziyafetlerde bulunurlar kopuzlar ile eski Ouz Destanlarm, Dede Korkut Hikayelerim sylerler, yeni olaylar hakknda yeni iirler dzenlerlerdi. Pirleri Dede Korkut, kopuzlar da mukaddes addedilirdi. 309 Bu statlerim XV. yzyla kadar srdrdler. Bu yzylda Klasik Edebiyat geliimim tamamlam olgun rnlerim vermeye balamt. Fikir, zevk seviyesi bakmndan halktan tamamiyle ayrlm olan Klasik edebiyat mensuplar bedi ihtiyalarm Arap-ran tesiriyle ortaya kan edeb rnlerle karlarken dier yandan avam olarak nitelenen geni halk zmrele-rinin musiki ve iirine ait her trl ekiller (ezgi,

deyi, trk, trkmani, varsa vd.), halk arasnda rabet gren konular (Geyik Destan, Hamza, Battal hikayeleri vd.), halk iirinin l hakir grlmeye balad. Bu hususta birka misal vermek gerekirse XVI. yzyl tarihisi Ali, Knh'l Ahbar (C. V, s. 11) adl eserinde birtakm varsa syleyicilerinden bahsederse de bunlar airden saymaz. Yine ayn asrn teskirecisi Ak elebi, Tezkire(Fath Ktp. Nshas, v. 25a)sinde halk arasnda okunmaa mahsus eser yazan Hamzev'yi air saymaz. 310 rnekleri oaltmak mmkndr. Aydn kesiShamanistic initataion" (Trk Halk Hikayelerinde Rya Motifi ve Samanla Giri) Asien Folklore 261 min halk srme kar bu olumsuz yaklam XIX. yzyl sonlanna kadar srmtr. Buna da bir misal vermek gerek-se; Ahmet Vefik Paa, halk edebiyat rnlerinden maniyi, "Usulsz, darpsz elhan ile taganni olunan vezinsiz, manas?, gfte"3" eklinde tarif etmektedir. Klasik Osmanl aydmna gre beste, klasik formlarda besteler, vezin aruz vezni, mana da mazmun demektir. Bu anlayla tarif edilen mani de haliyle vezinsiz manasz gfte olacaktr. Bu menfi bak tarzma bal olarak XV. yzyldan itibaren ozan kelimesi de kavram anma-sna urayarak bo konuan, herze yiyen vb. anlamlar kazanmaya balad. Neticede Din-Tasavvuf Edebiyatmn da tesiriyle XVI. yzyldan itibaren ozanlarn ak unvan almaya baladklarm gryoruz. 2. Ask Ak Tarz Trk iirinin oluumunda hi phesiz Klasik Edebiyatlarn bu menfi yaklam bir itici g olmakla birlikte, Trkistan'da Ahmet Yesev ile balayan din-tasavvuf cereyanlarn cazibesi de etkili olmutur. En eski Trk Edebiyatmn temsilcileri olan ozan-baks air tipi, kaybolan itibarlarm tekrar elde edebilmek iin gerek Klasik Edebiyatlarn ve gerekse halkn nezdinde byk bir itibara sahip olan din-tasavvuf cereyanlara ve tarikat edebiyatlanna

yneldiler. Eski geleneklere bal kalarak sam akide-lere uygun yeni bir terkip oluturdular. Neticede bu terkip edebiyat kendi hakim tipini ortaya koydu. Biz bu tipe Ak Tipi diyoruz. Aldn esasm kompleks bir yapya sahip olan rya oluturmaktadr. Madd veya manev bir sknt sonrasnda, kutsal bir mekanda uyku ile uyanklk arasnda kutsal bir ahsiyet tarafndan sunulan bade'yi ien ahsiyet artk ak'tr ve o andan itibaren dili alr. Gerek Aklk gelenei iinde ve gerekse halk arasnda kabul grlen bu Rya Motifi ile eski ozanlar tekrar kaybolan itibarlarm elde ettiler. Samanla giri merasiminde grlen sahne: sknt, nceki ahsiyetin sembolik lm, yeni bir hayata farkl bir kimse olarak balama, kompleks Rya Motifi'nin esasm oluturur. Akta rya 7. Hazrlk Devresi, 2. Rya, 3. Uyan, 4. ilk deyi olmak zere drt safhada gerekleir.312 Eski Trk dinlerindeki ayin ve trenlerin samlam ekli olan bu Rya Motifi belli bir plan dahilinde gerekleir: a) Rya, maddi veya manev bir sknt sonrasnda grlr. b) Byk skntlar sonrasnda rya grlmezse, kahramann skntla-nndan kurtulmak zere Tann'ya yalvarmas sonucu ortaya kar. c) Kutsal mevkilerde (mezar, pnar vb.) grlr. 262 d) Kutsal kii veya kiiler (Hzr-lyas, ler, krklar, dervi, pir vd.) bazen bir gen kzn elinden kahramana ak badesi sunar. 1. Kahramana bir veya bardak dolu (bade) sunarlar veya kz ile olann birbirine sundururlar. 2. Kahramana ok gzel bir kz tanttktan sonra adm ve memleketim sylerler. 3. iirinde kullanaca mahlas verirler. 4. Kahramana ihtiya olmas halinde yardm edeceklerim belirtirler.

e) Kahraman badeyi itikten sonra vcudunu bir ate sarar, der a-zndan kanl kpk gelir. Bu halde 3, 6, 7 gn kalr. f) Herkes kahramann deli olduunu dnrken yal bir kadn veya erkek sazn teline dokunur. g) Saz sesiyle uyanan kahraman gzlerim aar. Saz eline alr, kendine verilen mahlasla irticalen iirler sylemeye balar. Bylece hem Badeli hem de Hak A olur.313 Rya motifine bal olarak ortaya kan ak tipi ilk olarak XVI. yzyl yazl kaynaklannda grlmektedir. Dolaysyla Aratrmaclar Ak Tarz Trk iirinin balangcm da bu yzyl olarak kabul etmektedirler. samiyetin kabulyle terk edildii kabul edilen Ozan-Baks tipinin be asr sonra aniden sam bir kimlikle ortaya kmas mmkn deildir. Bu tipin gei dnemine ait yeterli kaynaa sahip deiliz. XIV. yzylda yazya geirildii kabul edilen Dede Korkut Destanlannda ozan tipi ve iir icra gelene-inin yaamas; I. Selim'in Msr ve tren seferleri hakknda kk bir destan yazan Bah adl airden sonra bu ismin hi kullanlmamasna bakacak olur-sak Ak Edebiyatnn balangcm XVI. yzyl olarak kabul etmemiz gerekir. Bu yzyl, klasik Osmanl kltrnn en parlak devridir. slam dini ve Trk dili gibi iki byk temsil vastasna dayal olarak byk kltr merkez-lerinde ilk mektepler, medreseler, tekkeler, ktphaneler, asker ocaklar Mslman-Trk Kltrn tebaann muhtelif tabakalanna yayma hususunda byk bin faaliyet iindeydi. Gerek Klasik Edebiyat ve gerekse Din-Tasavvuf Trk Edebiyat zirve ahsiyetlerim yetitirmi byk merkezlerde olduka kalabalk bir aydn tabakas olumutu. Memleketteki bu yksek kltr havas da aada bulunan halk tabakalanna geerek memleketin u-mumi zevk ve fikir seviyesi ykselmiti.314 Osmanl'nn kltrel adan azametine paralel olarak Ak Edebiyatnn da inkiaf ettiini syleyebiliriz. Anadolu ve Rumeli'nin byk merkezlerin-de, serhad kalelerinde, Suriye ve Msr'da. Kuzey Afrika'nn Osmanl'ya

263 bal blgelerindeki asker koloniler iinde aklarn oaldm gryoruz. ehir ve kasabalarda, deiik sosyal tabakalara mahsus ayn ayn kahvehaneler, bozahaneler, meyhaneler gibi umumi toplant yerleri vard. Baz byk kahvehanelerde alg ve kek taknlan da bulunurdu. Bu tr toplant yerle-rinden olan baz kahvehaneler bilhassa aklar bir araya getirmiti. Onlar belli mevsimlerde buralarda bir araya gelir, ak fasllar dzenlerlerdi. Bundan baka aklar panayr gibi geici toplant yerierinde kurulan kahvehanelerde bulunurlar, memleketi dolariard. Bu seyahatleri esnasnda zengin konaklannda ve bilhassa memleketin her tarafna yaylm bulunan Bektai tekkelerinde yatp kalkarlard. Baz ileri gelen devlet adamlaryla zengin konaklannda rc denilen aklar himayeye alnrd. Dier esnaf tekilatlannda olduu gibi aklar da tekilatlanmt. Bu tekilatn esasna gre saz almaya istidad olan kiilerin raklktan ak oluncaya kadar geirmesi gereken birtakm dereceler vard. Bilhassa byk ve hretli aklann etrafnda, merakl ve kabiliyetli genler toplanr, gerekli meslek ve ahlak terbiyeyi alp, kendine mahlas verildikten sonra ak fasllanna girmeye hak kazanrlard. Memleket iinde uzun seyahatlere ktktan sonra ak unvanm alp geimlerim bu yolla salarlardr15 Ky ve airet evrelerinde yetien aklar nispeten uzak kalmakla beraber ehir muhitle-rinde yetien aklar. Klasik airlerin cazibesine kapldlar, geleneksel halk iiri zevkinden uzaklamaya baladlar. Ak Tarz Trk iiri geliimim XVII. yzylda kuvvetli bir ekilde devam ettirdi. Eser ve ahsiyet saysnda geen asra gre bir artma grld. Gevheri, Ak mer, Karacaolan gibi kuvvetli temsilcilerim yetitirdi. Ancak ehir muhierinde yetien aklarla ky ve airet evrelerinde yetien aklar arasndaki fark artmaya balad. Adeta iki ayn ak tipi ortaya k. Birincisi ehir hayatinin kltr havasm kaplrken ikincisi byk lde geleneksel izgisin! devam ettirdi. Tarikatler de tesirlerim aklar Uzerinde artrdlar. Herhangi bir tarikate bilhassa Bektalie girmek moda halini al-maya balad.316

XVin. asrda Ak tarz tabi geliimim srdrrken bsbtn Klasik Edebiyatn tesirine girdi. Aruz veznini kullanmaa alan aklar oald. XVII. yzylla mukayese edilebilecek bir ahsiyet yetimemekle birlikte aklk adeta moda halini ald. Mahallleme cereyannn de tesiriyle klasik airlerden de halk edebiyat ve Ak Tarzna ynelenler oldu. Salim ve Safa gibi tezkirecilerin eserlerine bir iki ak almalan artk onlara bir kymet verildiim gstermesi bakmndan nemlidir. Din-Tasavvuf Trk Edebiyat Ak Tarz zerindeki tesirim bsbtn artrd.317 264 19. yzylda aklarn saysmda bsbtn artma grld. Ancak aklarn hemen hemen tamam klasik iirin tesirinde kalarak bozuk bir aruz vez-niyle basmakalp mazmunlarla iirler sylemeye alyorlard. Hatta hece ile syledikleri iirlerde bile yabanc terkip ve kelime kullanma arzusu dikkat ekecek llere ulat. Bu yzylda yetien bir hayli ak arasnda Erzurumlu Emrah, Bayburtlu Zihn, Dertli, Kayserili Seyran, Tokatl Nuri, Smmani, Ruhsat hrete ulat. Trkmen airetleri arasnda yetien Dadalolu, Deli Boran, Gndeli Olu, Bey Olu ikinci ak tipi olarak hret kazandlar. 20. yzyl memleket dahilinde kkl bir deiimin yaand asrdr. Devletin her kademesinde balayan zlme ve kn hzland bu dnemde Trk devlet ve fikir adamlar bir araya girdi. kten kurtulmann arelerim aramaya balad. Bunun zmn da Bat Medeniyet Dairesine girmekte buldu. Bu deiim Trk sosyal hayatnda olduu gibi Ak Tar-z'nda da byk bir deiimi getirdi. Haliyle ak tipi de ikinci byk deiimim yaad. Ancak 1970'li yllardan sonra ak Tarz Trk iirinin tekrar canlandm gryoruz. Bu cmleden olarak, her yl Konya'da Aklar Bayram yaplrken, bu aklarn byk bir blm de Kltr Bakanl nezdinde grevlendirildiler. 3. Modern Ak:

Fuat Kprl, 20. yzylda aklk geleneinin tamamen tkendii kanaatindedir. Ona gre: Osmanl cemiyetinde Ortaa an 'anelerini saklayan aklar zmresinin de artk o ekilde yaayamayaca pek tabii idi. kinci Merutiyet hareketinden ve bilhassa Cumhuriyet rejiminin kuruluundan sonraki maddi ve manev inklaplar, bu zmreyi yaratan ve yaatan itima artlar kknden sarsmtr. Tanzimat'tan beri merkezden muhite doru yaylmaya alan yeni ideolojiler, mektep ve gazete hatta sinema, radyo gibi ok kuvvetli ve tesirli telkin ve terbiye vastalar eski hayat grn tamamen deitirmeye balamtr. Memleket iinde her trl nakil vastalarnn oalmas, merkezde devlet kapitalizmine dayanan byk sanayileme faaliyetinin kuvvetle balamas, medrese ve tekke gibi, ortaa an 'anelerini saklayan eski messeselerin kaldrlmas, halk terbiyesine gittike daha byk ehemmiyet verilmesi, btn memlekete madd ve manev yeni bir hayat grnn baladm ve bir itima nizamn kurulmak zere olduunu kati suretle anlatmaktadr. tima bnyenin bu derin deimeleri karsnda Ortaa Osmanl esnaf tekilat kadrosu iinde hususi bir snf tekil eden ve kendine has ideolojik ve edeb an'aneleri bulunan ak zmresi, artk yava yava ortadan kalkmaa balamtr. Esasen XX. asr balarnda byk merkezlerde ehemmiyetim kaybetmi olan aklar, ancak memleketin daha ierlerinde, henz Ortaa hayat artlarm saklayan kk merkezlerde, lm bir mazinin kalntlar halinde yaamakta idiler. 265 Umay Gnay, Kprl'nn bu dncesin! yazl kaynaklara ve istanbul'da gelenei srdm? tketen szl kaynaklara dayanarak verdiim bu sebeple stanbul iin geerli olabileceim halbuki zellikle Dou ve Gney Anadolu'da bir lde de Orta Anadolu'da gelenein yaamakta ve temsilciler yetimekte olduunu ne srmektedir. XXI. yzyla girdiimiz u gnlerde say 300' bulan ve kendilerine ak unvan veren insan bulunuyorsa bu gelenein sona erdiim kabul edemeyiz. Ancak gnmzdeki ak ad verilen tipin de yukarda ele aldmz "ak rip"lerinin ayn tip olduunu kabul etmekte biraz zorlanabiliriz.. Bu bakmdan

geleneksel ak tipinin sona ermesi bakmndan Fuat Kprl, bu geleneksel ak tipinin baz unsurlannn gnmzde de grlmesi bakmndan da Umay Gnay'n dncesinde doruluk pay vardr. Geleneksel deerlerin zamana ve zemine uyarak kendine yaama imkan bulduunu sylemitik. Hakikaten Trk sosyal hayatnda XIX. yzyn ikinci yansndan itibaren balayan siyasal, sosyal adan yaanan deimeler aldk geleneim de etkilemitir. Bu deimelere bal olarak bugn, sazc, saz ustas, saz sanatkar, saz stad vb. adlarla anlan bir modem ak tipi ortaya kmtr. Geleneksel ak tipinden byk lde uzaklaan fakat onlarn da mensup olduu halk zevkini srdren bu tipi, gelenei oluturan umdeler asndan bir karlatrmaya tabi tutmak istiyoruz. Onlarda: 1. Meslek: Gemite aldk bir geim vastas iken bugn ek i, hatta bir hobi olarak srdrlmektedir. Mevcut ak biyografileri incelendiinde bunlarn ya iftilik yapt ya da bir devlet dairesinde alt grlmektedir. 2. Usta-rak likisi: Her sanat dalnda olduu gibi aldkta da bir ustann yanma girmek, onun terbiyesinden gemek meslek bir zaruret olduu halde gnmz aklar, sanatlarm ya aileden renmekte, veyahut da "Benim ustam yoktur", "Benim ustam yce Rabbimdir"321 cevaplaryla kendilerinin bir usta rak ilikisi iinde yetimediklerim ifade etmektedirler. Bu da bize gstermektedir ki gelenein nakli asndan olduka nemli olan usta-rak ilikisi bugn ortadan kalkmak zeredir. 3. Rya Motifi: Geleneksel ak tipinde meslee balangta temel artlardan biri saylrken, gnmz aklanndan bir ksm "Badeye inanrm, fakat bu asrda olmaz." "Bade ime gelenei eski maneviyat aklarda mevcuttu." "Bade imeye inanmyorum. Aklarda ilham vardr."322 diyecek kadar gelein temel artlanndan uzaklamtr. 4. Gurbete kma: Geleneksel ak tipi ustasndan icazet alp mahlas kazandktan sonra gurbete kar, bu sayede hem geimim temin eder, hem de

266 memleket apnda karlamalarda bulunarak hret arard. Tabiri caizse ine ile kuyu kazard. Halbuki gnmz aklannda byle bir endienin kalmadm gryoruz. Zira geimlerim baka kaynaklardan temin ediyor, medya sayesinde bir anda btn dinleyicere ulaabiliyor hatta baka aklarla kar-iamasna gerek kalmadan bir deyii ile hreti yakalayabiliyoriar. 5. irticai: Herhangi bir konuda, nceden bir hazrlk yapmadan verilen ayak'a uygun iir sylemek teden beri aklarn kendilerim klasik airlerden stn grdkleri balca vn kayna idi. Bugn birka ak dnda bu kabiliyete sahip an bulunduum! syleyemeyiz. 6. Atma: Ak fasllannn en ilgi ekici blmlerinden birim oluturan ak karlamalar, yerel ynetimlerin veya medyann dzenledii ortamlarda yaplan dankl dve dnmtr. 7. Eitim: Geleneksel ak tipinin byk bir ksm eitimsiz, ok az orta derecede bir eitim alrken gnmz aklarnn byk bir ekseriyeti temel eitimlerim tamamlam hatta ilerinden akademisyenlie kadar ykselenler olmutur. 8. Teknoloji: Geleneksel ak tipi sanatm canl ortamlarda plak sesle icra ederken, modern ak, teknolojiden yararlanmaktadr: Doldurduu kaset ve plaklarda bir ezgisinin beste ve gftesini defalarca test etme imkan bulmu, hata miktarm en aza indirmitir. 9. Ortam: Aklar Bayram gibi organizasyonlar istisna tutulacak olursa Aklarn yetitii balca kltr ortanuanndan panayr, bozahane ve ak kahveleri ortadan kalkmtr. Bir iki meraklnn altrd ak kahvesi de neticeyi deitirmemitir. Aklar canl ortamlardan seyirci ve dinleyicinin katlmc olmad sanal dinleyicili stdyo ortamlanna gemitir. Bu ortam deimesi, haliyle sanat rnnn mahiyetim de etkilemitir. 10. Sosyal Stat: Bugnn aklarnn gemiteki itibarlarm muhafaza ettiklerim pek de syleyemeyeceiz. Bedi ihtiyalarn baka kaynaklardan salayan geni halk kitleleri aklara

gereken nemi vermemektedir. Yaar Reyhan'nin u ifadeleri bu hususta bir kanaat oluturacaktr: Havada yumurtlar huma Kim der vebali boynuma Sazc derler tabutuma Giren olmaz Erzurum'da323 Netice: Trk Halk Edebiyat iinde ak tipinin tarihi adan l. Ozan, 2. Ak, 3. Modem Ak olmak zere safha geirdiin! belirledik: Ozann 267 Trk sosyal hayatnda din adamh n planda olmak zere halkn bedi ihtiyalarm karlad ve olduka nemli bir statye sahip olduunu islamiyet'in kabulyle birtakm grevlerim braktm, XVI. yzylda ozan adm da brakarak Dini-Tasavvuf Trk Edebiyat tesiriyle ak adm aldm ve nihayet XX: yzylda ak tipinin de iktisadi, siyasi, sosyal deimelere bal olarak yeni bir tipe dntn grdk. A. Belli Bal ahsiyetlerden rnekler imdi srasyla bu aldk geleneinin temsilcilerinden birka rnek vermeye alalm: 1. KARACAOLAN Bugnk tespitlerimize gre, XVI-XVII. yzyllarda yaayan Karacaog^an vardr. Bildiimiz kadan ile bunlardan birisi Gneyli Karacaolan ki bu, "Elif'e vurgundur, ikinci Karacaolan ise, "Balkan dil-berlerine vurgun" ki o da Bulgar dalanndan fazlas ile eserlerinde bahseder. nc Karacaolan ise, Saray'da yaayan "Sarayl Karacaolan"d. Zamanla bunlann eserleri birbirine karmtr. Ancak biz bu ahsiyetleri; eserlerinde geen yer adlar, ahslara, gurbet ve ak tutkularna gre tespit etmemiz mmkndr. Bu uunun de hayatlar ve soylar hakknda detayl bilgiler fazla deildir Hatta bunlann hangisinin hangi asrda yaad bile kesinlik kazanmamtr.

Ancak Gneyli Karacaolan hakknda Freiburg niversitesi'nde, Klaus-Detlev Wanning tarafindan "Der Dichter Karaca Olan" adl bir Doktora tezi yaplmtr. Bu alma, son dnemin en ciddi aratrmasdr. XVII. yzyl saz airlerinin iirlerim ieren mecmualarda Karacolan'nlann iirierinin de yer alma en nemli bir delil saylmakta ve bunun XVI. yzyln sonu ile XVII. yzyln balannda yaad sanlmaktadr. Anadolu'nun her tarafnda tannan ve trkleri sylenen Karacaolann Anadolu'da birka yerde mezar da vardr. Osmanl topraklarm kar kan gezen Karacaolan grd her gzellii rletirmitir. Adeta gzeli ve gzellii vmek iin yaamtr. Hayata bu derece bal olan air lm dndnde adeta rpermitir. Bu nedenle Karacolann lmle ilgili syleyilerinde lirizmin btn zelliklerim grmek mmkndr. "Esimle dostumla bulaamadm Var git lm tez, zamanda yine gel" "u dnyada nesneden korkarm, Bir ayrlk, bir yoksulluk, bir lm. 268 Mizac gerei genliinde uan bir hayat srm ve yah kolay kabullenememitir. Bu nedenle son zamanlarda yazd sanlan iirlerinde burukluk vardr. iirlerinde; ak ve gzellik bata olmak zere, ayrlk, yoksulluk, yiitlik, gurbet ve lm temalarm ilemitir. Gzel ve gzellik kavramlanndan baka Kracaolan'da gurbet temas da byk yer tutar. Aldk geleneinde gurbete kmak, diyar diyar dolamak, bu yerlerde deiik aklarla tanp, deiik insanlar tany? bilgi ve grgy artrmak ok nem verilen bir husustur. Bu sebeple aklar Anadolu'da "gezginci aklar" adyla da anlmlardr. "Gurbet" kavram Ak edebiyatnda (Ak, Tarz Trk iirinde) geni bir yer tutmaktadr. Sladan ayn kalmann verdii burulduk hemen btn saz airlerinin dile getirdii bir durumdur. "Gurbet" geim sknts, askerlik, sevgiliyi arama gibi sebeplerle terk-i diyar etmek eklinde ele alnd gibi, asldan piiren, grg ve tecrbelerim artran bir sre olarak da dnlmtr.

Hatta gurbet yz grmemi, ezilmemi, hasretliin ne olduunu tatmam aklara itibar edilmemitir. Bu sebeple "gurbet" kavram aldk geleneinin bir paras haline gelmitir. Karacaolan da ok gurbet gezen, gezip grd yerler iinde gurbet duygusunu ileyen ak tarzm ok iyi bilen saz airlerimizdendir. imdi Gneyli Karacaolan''a ait birka Koma rnei vermeye alalmm: KOMA Arzularm kald bir Arap atta Koyma Kadir Mevla 'm gamda firkatta. Dnde bayramda ar ziynette Anar m 'ola emmi day il bizi. Getir olan ben giyeyim postumu Kimse bilmez garezimi kastm Gurbet elde koydum geldim dostumu, Geri dnsem knar m'ola el bizi. Dost elinden itim itim mat oldum. Kahbe felek gld ben de ad oldum. Emmiden, daydan dosttan yad oldum. Ne yaman uzaa att yol bizi! Karacolan devranm var demim var, Yar yitirdim, dncem var gamm var. Yedi derya iinde bir gemim var, Atar m 'ola bir kenara sel bizi. Karacolan 269 Koma Ben bugn yarimden ayr deli, Her gnm bir yla dnd gidiyor. Yine zindan oldu dnya bama Sinem atalara yand, gidiyor. Hayal hayal oldu, u bizim iller Dostun bahasnda ald gller. Her seher, her sabah ter blbller; Ak bu serime kondu, gidiyor. Akt didem ya, oldu revane: Bir ata koyuldu imdi cihane;

Bir selam iletin bizim glene, Halim bir Mevlit 'ya kald, gidiyor. Karac'olan syler: Durmam burada; Gl yudum fikrime dt bu ilde Gayet fikre daldm, gnlm ak yarda; Gzlerimden kan ya akt, gidiyor. Karacaolan Koma Gzel derler bir dilbere uradm. Siyah zlf mah yzne gl gibi. Boyu ksa, amma kendi mnasib; Uzar gider, bir ivgack dal gibi. Geydireyim yeil le, al le; Beslemeyim kaymak le, bal le; Anan bana versin unca mal le; Kokulaym bir domurcuk gl gibi. Kalem aldm kan, gzn atmaya; Hicab ettim adn sual etmeye. Seni satan az bahaya satmaya. Bakp durur yz altnlk mal gibi. Hezee de, Karacolan, hezele. Bir melhem yap yrelerim tazele. Bir saray yaptrdm yle gzele, On halayk hizmet etsin kul gibi. Karacaolan 270 2. KROLU Trk halk edebiyatuun en mehur ve yaygn mahsullerinden olan Krolu destanndan farkl olarak ayn ad tayan bir saz airimiz vardr. zdemirolu Osman Paa ile birlikte ran Seferi'ne katld anlalan Krolu 'nn tarih varlm Evliya elebi Seyahatnamesi'neki bir fkra da dorulamaktadr.

Yazma eserlerde Krolu mahlas tayan birtakm iirlere daha rastlanr ki bu manzumeler Krolu Destam'ndaki birtakm rivayetler ve ahsiyetlere sk skya baldr Ayvaz. Bezirgan, aml Bel, Kr At, Bolu Beyi... gibi. Bununla birlikte bu manzumelerde Osmanl askeri tarihine ait kaplan postu giymi gaziler, drtller, beliler gibi kavramlar da grlmektedir. Btn bu manzumeler Krolu adl bir aire mi aittir? Bu konuda kesin bir ey syleyememekle birlikte 16. yzyl sonu ile XVII. yzyl balannda Krolu adl bir saz airinin yaadm ve byk bir hret kazandm syleyebiliriz. iirlerim dolduran samimi eda, cokun lirizm Celal devrinin umumi tema-yllerine uygun hususi bir kahramanlk ruhu onun eserlerim yaatm ve tarih ahsiyeti unutularak destan bir mahiyet almtr.325 Yce dalarn basnda Kar bir y ana k bir yana Depreir azn iinde Dil bir y ana di bir yana Nidelim Beyler nidelim Ahd- peyman gdelim Ayvaz'a imdad edelim bir yana be bir yana Bre Beyler bre Paa Karl karl dalar asa Birgn ola ayn de K bir yana ba bir yana N'oldu ey sevdiim n 'oldu Dereler kan ile doldu Grdm hasmn yein oldu Kan bir yana le bir yana Kocadm belim bkld Zrhm silahm skld Bu gzm doldu dkld Kan bir yana ya bir yana326 Krolu 271 Siyah kkllerin dkm Kzl gllere gllere Ela gzlerim dikmi ince yollara yollara Gel Ayvaz'im dolaalm aml Beller'e Beller'e Doldur elinden ieyim Mest olup serden geceyim Seninle bile geyim aml Beller'e Beller'e Gel Ayvaz'im dolaalm aml Beller'e Beller'e Okursun akn kitabn Komodin akn tabn Akttn emimin abn Dnd sellere sellere Gel Ayvaz 'im dolaalm aml Beller'e Beller'e

Aklara vardr meyli Riyazet ekmiem hayli Ben Mecnun olam sen Leyl Dp llere llere Gel Ayvaz 'im dolaalm aml Beller'e Beller'e Krolu der budur derdim Sarard ehre-i zerdim u benim nihan derdim Dt dillere dillere Gel Ayvaz 'im dolaalm aml Beller'e Beller'e327 Trki- Beray- Sefer-i Bahri Beler sunulsun piyaleler Dalar donand donand Alm krmz gller Balar donand donand 272 Gelin isteyelim Hak'dan Muradmz vire yokdan Ferman geldi Ali Tak'dan Sfiin donand donand Nesne yok adem halinde Keramet vardr dilinde Hasta kald... halinde Salar donand donand Bindiler ve atlandlar Koyiide katlandlar (katldlar) Gazaya niyyetlendiler Hamimat donand donand Krolu yazsn yazar Akn kitabm izer Nice bir gurbette gezer Gnl Zahman'a zendi.328 3. KSZ DEDE 3. Murat zamannda yaplan 1577-1590 yllar arasndaki ran seferie-rine deinmesinden, Ferhad Paa'nn ran ehzadesi Haydar Mirza'yi rehine olarak stanbul'a getirmesini anlatmasndan. ksz Dede'nin XVI. yzyln ikinci yansnda yaad sonucuna vanlabilir. Halk iirinde ksz Dede'nin dnda bir de ksz Ak mahlasyla iirler syleyen ak vardr. Bu an XVII. yzylda yaad dnlmektedir.329 Her iki an iirleri isimlerin-den dolay birbirine kantnlabilmektedir. Biim bakmndan ilk Trk metnim XVI. yzylda ksz Dede vermitir.330 Sabahtan uradm Ben Bir Gzele

Sabahtan uradm ben bir gzele Grdm gzelliin bildirip gider Yine kul oldum da durdum selama Kendin engelinden saknp gider. Ben yar ile srmedim demleri Sayamadm ak gerdanda benleri Drm dalarda mor idemleri Kollarn kaldrm sokunup gider. 273 Sana huri derler hurisin huri Yznde yanyor Mevla 'mn nuru Mahn evresinde ak yldzlar Gerdannda benler aknp gider. Gznde ldar sevdann nuru Asl melek nesli kendisi huri ksz derdmendim gelmedi deyu Dnm ensesini baknp gider. Ela Gzlerine Kurban Olduum Ela gzlerine kurban olduum Ecelim gelmeden ldrme beni Gizlice urunda severim seni Smm kimseye bildirme beni. Seni bana veren o yce Gan Alrlar elimden korkarm seni Kaddimi bkp de ldrsen beni stme dmanm gldrme beni. lm dedikleri gelmez aynma Sa ak kollarn dola boynuma Soyunup eynini girsem koynuna Sabah oldu diye kaldrma beni. ksz Ak bunu byle syledi indi akn deryasn boylad Senin akn beni mecnun eyledi Dalara drp gezdirme beni. Gl Budanm Dal Dal Olmu Gl budanm dal dal olmu Menekesi yol yol olmu Siyah zlfn tel tel olmu Biz u yerlerden gideli Gurbet illere deli Gl menekeye karm Kskn olanlar barm Taze fidanlar erimi Biz su yerlerden gideli Gurbet illere deli 274

ksz Ak der bu sz Hakka evirmitir yz ld zannettiler bizi Biz u yerlerden gideli Gurbet illere deli 4. AIK MER Bir iirinde geen "Vatan- aslimiz Aydn ilidir." msrandan yola karak Aydnl olduu, bir iirini de 1651 ylnda yazm olmas XVII. yzyln ilk yansnda doduunu dndrmektedir. 4. Mehmet (1648-1687) devrinde Cehrin Kalesi'nin 1678'de zapt, II. Ahmet (1691-1695) zamannda devam eden Rus-Avusturya-Venedik harpleri ve II. Mustafa'nn (16951703) gazas mnasebetiyle syledii manzumeler Ak mer'in yaad devri aka tayin etmektedir. Keza Bursa, Sakz, Varna, Sinop, Badat ve istanbul iin sylenmi iirleri Ak mer'in bu yerleri dolatn anlatmaktadr. Saz airleri arasnda stat bilinen Ak mer, klasik airler arasnda da tannmaktadr; fakat hreti memleketin her tarafna yaylan Ak mer'in asl hreti aruzla deil, halk zevkine uygun olarak hece le syledii iirle-rinden kaynaklanmaktadr.

Ak mer, 1707' de lmtr. Koma Gam ykleri le ykmz tuttuk Hicran kalorinin kervanyz biz Felein agusun anda bulduk Mihnet leknesinin mihmanyz biz Hakikat yolunu tutmu gideriz Kemlik edenlere iyilik ederiz Hazret-i Huda 'nin emrin tutarz Rah- hakikatin rehvanyz biz Ey mer ak le irfan yoluyuz Serv-i tbalann servi dalyz Bizi sevenlerin biz de kuluyuz Sevmiyenin ah u hakanyz biz Sema Gel dilberim kan eyleme Seni kandan saknrm Doan aydan esen yelden Seni gnden saknrm.

275 Tabibim hmnan bakma Ben kulun odlara yakma Yanana gller sokma Seni glden saknrm. Haldan bilir haldam var Yola gider yoldam var yanda kardam var Seni ondan saknrm mer'im der ben de geldim Tazelendi eski derdim Sen bir kuzu ben bir kurdum Seni benden saknrm. 5. ERCL EMRAH Hem bir halk hikayesinin kahraman hem de gl bir saz airi olan Er-cili Emrah'n hayat hakknda szl kaynaklarn dnda fazla bir bilgi yoktur. XVII. yzyln ilk yansnda Van'n Erci ilesinde domutur. Van yre-sinde ve ukurova'da dolamtr. Hayat Uzerine "Emrah ile Selvihan" adl bir halk hikayesi kurulmutur. Hikaye zetle yledir: Osmanl-ran savalar srasnda Ercili Emrah'n sevgilisi Selvihan, -ran ordusunca tutsak edilip gtrlr. Ercili Emrah da yllarca Selvihan'in peinde dolar, aclar eker. Bu olay iirlerle sslenerek, gnmzde de yaygnlm srdren halk hikayesine dnr. Ercili Emrah'n iirleri uzun sre Erzurumlu Emrah'nkilerie kartrlmtr. Hakknda yaplan ilk alma, Muhan Bali'nin "Ercili Emrah ile Selvi Han Hikayesi/Varyantlann Tespiti ve Halk Hikayeciligi Bakmndan nemi" (Ankara 1973) adl doktora tezidir. Hakkndaki almalar gnmzde de artarak devam etmektedir. Ercili Emrah'n fazla bir tahsili yoktur. O, daha ok "Aklk geleneini" srdrmektedir. Halbuki Erzurumi Emrah, medrese tahsili grmtr ve o'nun iirleri biraz olsun din-tasavvuf muhteva iinde devam etmektedir. Merhamet kl hanlar ldrme bizi Felein devrinde amanmz var Pir elinnen bile badeler itik O yarnan ahdi peymanmz var

O yar menim elde kll vanmdr Namusumdur gayretimdir armdr Alem bilir Selbi benim yarmdr Bizim ah Abbas'tanfermammz var 276 Kayguya kanz kargtan beri lmden pervasz dnmenik geri Gnlde yattka gl yzl peri Bizim her zahmanda seyrannz var Bize Emrah derler Karakoyunnu Namertler iinde yiit oyumu Kaz gibi psmank erkek boyunnu Biz Trkk Trklkten dermanmz var Ba- cennet seyranndan bir peri Kucam gl doldurmu da gelir Gine gn vurmutur balar kncne avk bu cihan alm da gelir Genliimde ben de grdm ucalk Yaz-oldu belim bkt kocalk Birparl aydr ki on drt gecelik Marktan manba domu da gelir Genlik elden gitti oldu b yalan Kesildi dermanm kaldm b gman Selbi meni grd dedi vah cvan Kzlar Emrah bu kocatm da gelir Medet medet alemleri yaradan Hal oldu perian bir yara sebep Gndz fikir hayal gece dmde Kan alar gzlerim bir yara sebep Ne olur greydim yarn uzunu Eilip peydim iki gzn Elin artk eksik thmet szn Basmam banma bir yara sebep Emrah der ki yar elinden naaram El uzatr tlbendim aarm Au verse yar elinden ierem Ko desinler ld bir yara sebep 277 6. GEVHER Asl ad Mustafa olan Gevher'nin ne zaman ve nerede doduu bilinmemektedir. Bir komasnn sonunda hicr 1127 tarihim sylemesinden onun XVII. asrn ilk yansnda doup Hicri 1127(Milad 1715)'den sonra ldne hkmedilebilir. An yaad asrn

belirienmesinde Krm ham I. Selim Giray'n hicr 1100'de istanbul'u ziyareti vesilesiyle syledii iir nemli bir vesikadr. Tamavarl brahim Naimeddin, Hadikat--heda adl eserinde onun Rumeli serhatlerinde bulunduunu. Eri Kalesi alaybeyi olan byk babas Ahmet Aann lmne bir mersiye sylediim yazar. Gevheri hakkndaki en detayl alma, hocamz kr Elin'in "Gevheri Divan" adl almasdr. Gevheri, "ak-gubet-frkat" lemesi ile de Trkenin redminde nemli admlar atmtr. Ala gzl nazl dilber Seni kandan saknrm Kandan deil hey efendim Seni candan saknrm O yana bu yana bakma Beni atelere yakma Elini koynuna sokma Seni senden saknrm Gevheri der ben bir merdim Yreimden kmaz derdim Sen bir kuzu ben bir kurdum Seni benden saknrm Hey aalar zaman azd Dme il er oldu Kllkte srnen eek Cins atla yansr oldu Palas aminde yatmayan Bygnapala batmayan Porsuk ardndan yetmeyen Ceylana ular oldu 278 Evlerinin n yay Yaylr tumas kav Yasna yetmedik kuzu Ko ile vuruur oldu Gevheri der ilet hata Katrlar baskndr ata Olur olmaz maslahata ocuklar karr oldu Be Hey Dilber Sana Gnl Verdi Be hey dilber sana gnl vereli Bana hasm olmadk kullar m kald Dasitan eyledin illere beni Halim sylemedik diller mi kald Ferhat gibi yol eyledik dalar Hangi yar gldrm alayanlar imdi viran oldu dostun balar Yad eller demedik gller mi kald Byle dilber gelmemitir devrana imdiki hblara yoktur bahane Bir rzgar musallat oldu cihana Meyvesin dkmedik dallar m kald

Gel gnl bu dertten olalm ari Grelim sonunda ne kalr Bari Gevheri der ben de ederim zari Bama gelmedik haller mi kald Kurtulamam Nesnenin Elinden Kurtulamam nesnenin elinden Biri firkat biri gurbet biri ak bilmez birbirinin halinden Biri firkat biri gurbet biri ak Aktr beni sevda ile syleten Firkattir cevr ile snem dalayan Gurbettir gzmden kanlar aktan Biri firkat biri gurbet biri ak Bahri gibi ummanlan yzdren Mecnun gibi sahralar gezdiren Ferhat gibi dalar ba kazdran Biri firkat biri gurbet biri ak 279 Ben bilirim benim aklm aran Beni sevdiimden cda dren Muhabbet deryasn batan aran Biri firkat biri gurbet biri ak Gevheri der dersim aldm hocadan Okuyup hatmettim kara heceden Ko yiidi pir eyledin kocadan Birifrkat biri gurbet biri ak 7.AIKNGAR Seyyid Mir Hamza, Karaba'n Zengegur ilesinin, Cicimli kynde 1815 ylnda domutur. Doum tarihi olarak 1805 tarihi zikredilmektedir; fakat eldeki belgelere gre bu tarihin 1815 olduunu kesin olarak sylemek mmkndr. Nigar, kendisinin seyyid yani Hz. Peygamber soyundan olduunu yle ifade etmektedir; "Ali-e 'lanesebem, rindy eyddhesebem Bendeyi-ali-eba, Mir hemze admdr' Babas Dastanl bilginlerden Seyyid Emir Paa, annesi Hayrnnisa Hanmdr. Babasna paalk unvan dedesi Rkneddin Paadan intikal etmitir. Mir Hazma, irvan'n amah ve Seki Kasabalannda bir mddet eitim grdkten sonra bir mrit aramak zere yola kt. Bu amala gen yalann-da Trkiye'ye geldi. Mevlana Halid'in hretim iiterek Harput'a kadar gitti. Burada eyhin vefat ettiim renince Sivas'a geldi.

Sivas'ta bir mddet kaldktan sonra Karaba'a dnd. Sonra tekrar Trkiye'ye gelerek Amasya'da bulunan Mevlana Halid'in halifelerinden olan eyh smail irvani'ye intisab etti. Mridinden izin alarak nce Konya'da "Mevlana Trbesi'nde", sonra "Ravza-i Mutahhara" da erbain kartt. 1859'da Hac farizasn yerine getirip am ve Kuds' de ziyaret ederek Amasya'y a dnd. Nigar'nin yaad dnem ite ve dta byk skntlarla urat dnemdir. Ruslarla yaplan savalarda Nigar de zerine den grevi yerine getirmi; Krm harbi srasnda birok mridi ve mcahitle beraber Rus snrm aarak Kars'a gelmi ve arpmtr. Sadece Dou Anadolu civarnda deil Kafkasya ve Kuzey Azerbaycan'da katld mcadelelerle halk arasnda nfuz kazanmtr. Mir Hamza muhareben sonra Erzurum'da Bakrc Mahallesi Camisi'nin dershanesinde 3 sene tarikat ve marifet grevini srdrd. Kendisine devlet tarafndan 500 kuru maa baland. Daha sonra istanbul'a ksa bir sre iin gitti. 1865 ylnda Amasya'ya yerleti. Kendisine mracaat eden "erbab- 280 marifet" e tefsir, hadis, tarikat ve hakikat dersleri verdi. Bylece evresinde bilgisiyle yetien kuak olutunnaya balad. Nigari dnennin padiah n. Abdlhamid'e jurnal edilmi ve kendisine Amasya'y terketmesi tebli edilmitir. O da Mevlana Halid'in oca olduu dncesiyle Harput'a gitmitir. Ulema bir slaleden gelen Nigari'nin kk yatan itibaren tahsil ve ter-biyesine ihtimam gsterilmitir. Ailesi dini ilimler okumasn, Arapa ve Farsa renmesini salamlardr. Fakat bu eitim onun iin yeterli olmam ve tahsilin! Trkiye'de tamamlamtr, ilmiyle amel eden Nigari tarikate mensubiyetim mtakiben iirler yazmaya balam, asl ad Mir Hamza Karabai olmasna karlk, iirlerinde Nigar mahlasm kullanmtr. Seyyid Nigar'nin mridi eyh smail irvan'nin "Mir Hamza, ak- ilahi ile mahv- vucd etmitir. Onun mridi aktr"

szleri, airin ilahi aka sahip olduu-nu gsteren nemli bir delildir. Seyyid Nigar, "Karaba" mahlas ile de iirler yazmtr. Nigar, eyh smail irvani'nin halifelerindendir. Zahir ve batn ilimlerim byk stadndan kazanm ve onun rahle-i tedrisinden gemitir. Nigar hakknda kan sylentiler sebebiyle geldii Harput'ta Mevlana Halid'in diyannda hayata gzlerim yummutur. Hamza Nigar vasiyeti zeri-ne, Amasya'da yatan olu Siracddin Efendinin yanma defnedilmitir. Nigar'nin Trke ve Farsa olmak zere 2 divan, "Nigar-name", "ay-name" ve "Sakname" olmak zere 3 de mesnevsi vardr. Bu eserler hakknda etrafl bir alma yaplm deildir Eserlerinde cokun bir lirizm ve tasavvuf! dnce dikkati eker. Gazelleri, koma ve kasideleri yalnz mridleri arasnda deil, geni halk ynlar arasnda da beenilmi, ezberlenmitir. Kimi zaman Arapa ve Farsann arl grlmekle beraber Trkiye Trkesine yakn bir hayli yakn sade bir halk dili kullanlmtr. Trke iirlerinde ilahi ak ok orijinal bir ekilde anlatlmtr. Yaad devirle alakadar olarak Nigar'nin iir dilinde, baz arkaik ve galiz ifadelere tesadf edilmektedir. Fakat bu umumi manaya bir halel getirmemekte, anlamay zorlatrmamaktadr. iirlerinde zellikle kendisi gibi bir tarikat eyhi olan Necati'nin Fuzul ve Hafz'in tesirleri aka grlse de takliti bir air deildir. Bir ok iirinin musiki gz nne alnarak yapld hissedilmektedir Azerbeycan'da bulunduu sralarda birok air yetimitir. Aa Rehim, Aa dilbazi. ah Nigar Hanm Rencr, Hac Mecid Efendi, Kad Mahmud Efendi vs. olu Siracddin Efendi ve baz torunlar da Amasya'da yetimi airler arasndadr. 281 Nigar-name

Mefl Mefa 'iln Fe'ln Bismillahirrahmanirrahim Ey sak-i mihr zevkim artur Hamdane kelama evkim artur Hcand ile ola mdam vanm kr ile ola mdam karm Kl kam- cenanm icdbet T& kalmya gayr- kare hacet Bu 'arz- niyazm iitdi Sakt-i Kerem keremler itdi Bir nice srahi sund ol dem Nu eyledim an ad u hurrem Ol lahza ald nutk- adan Hamdane kelam didim ol an Mrd-i tark-i ihtidaya Ba'is-i vsl-i dil-rbaya Ann iledir vsl- Mevla Na-meydir ann kll-i tevella Ey hame yine tekellm eyle Bir hb gazel gel imdi syle ZirS bu makam makdm- gldr eydalan mest-i mey mldr Lazmd ki bir gazel irn-ter Nazm eyle vel ki nazenin-ter Evsaf- gle virek revac Blblden alak hara bac Ol hame-i 'ak inn-kar Nazm eyledi bir gazel-i ekvar Nazm itdigi imdi bu gazeldir Amma ne gazel gzel gzeldir^33 333 Not: Mir Hamza Nigari hakkndaki bu bilgiler, M. Mete Talova'nn, Prof. Dr. Gzel, A., 'in tez danmanl eliinde hazrlanan "Mir Hamza Nigari'nin Nigar'name Mesnevisi"ad\ yksek lisans Te-zinden alnmtr. 282 8. AIK EM' Ak em' 1783 tarihinde Konya'da domutur. Gerek ad Ahmet'tir fakat belli bir tahsil grmemesine karn zekas ve birok rnek davranlaryla kendisine "em'' mahlas verilmitir. Ksa zamanda hretli bir ak olan em'; uzun bir sre Konya'da ba havala (su datm ilerinden sorumlu) olduktan sonra ar aal grevine getirilmitir. rierinde ounlukla

Ak mer'in etkisinde kalmtr. Divan, o ldkten uzun bir sre sonra baslmtr, bu yzden divannda baz deiiklikler ve hatalar grlmesi mmkndr. n padiahlara kadar ulaan Ak em'; H. 1255/ M. 1839 ylnda hayata gzlerim yummutur.334 Razym her ne iderse bana serv-i semenim Tig- cevrile sadpare klursa bedenim Beni ldrmeye ar eyler imi sm-i tenim Yaraym yalvaraym boynuma takip kefenim Tek beni zlf-i dilavizine berdar eyle Cokeyim padiahm kendi elimle resenim Gremez girsem eer mr- zaifin gzne Ey Sleyman- zaman byle hayal oldu tenim zmn ya gibi kt gzmden dnya Yardan gayr grnmez gzme kimse benim Hlle-i Cennet otursa ekeyim ak ideyim Dem-i vaslnda bana hail olur pirehenim em''yem ke-i meyhaneyi virmem Felee Glen-i Ba- irem 'den bana yedir vatanm *** ydiniz olsun mbarek dilbera bayramlasn Ak- sadklarnz biz evvela bayramlasn Ks olanlar barr bayram gndr lacerem Beyninizden defolsundur macera bayramlasn Bsbtn gkte melekler birbirine mjdeler Kullarn affetti Mevla merhaba bayramlasn Fitresi her dilberin aklara bir busedir Virmese savm kalur beynessema bayramlasn Yine bu miskine vir gitmez yabanafitray ok dua klsun size em't'ya bayramlasn336 Ak em' 283 9. BAYBURTLU ZHN Asl ad Mehmed Emin olup 1797'de Bayburt'ta domu, 1859'da Maka civannda Olasa (Baheyaka) kynde vefat etmitir. Babasnn ad Osman'dr. iirlerinin incelenmesinden, onun iyi bir tahsil grd anlalmaktadr. 1816'da balayan ve sk sk istifa ve srgnlerle geen memuriyet hayat hemen hemen lmne kadar srer. nat mizac, isyankar ruhu, msralarnda yer aldka huzuru kaacaktr. O, btn bunlar Sergzetname adl eserinde manzum olarak hikaye edecektir.

Divanm 1839'da saraya takdim eder. Bunun gelitirilmi bir ekli olduu dnlen Divan- Zihn, lmnden sonra olu Ahmed Revay tarafn-dan yaymlanr. Hece vezni ile yazd iirleri ve asl hretim salayan destanlar Sergzetname' sinin sonunda yer almaktadr. Onun nc eseri, Kitab- Hikaye-i Galibe adm tayan, manzum paralarla da sslenen ve harmana geite bir basamak tekil eden eseridir. Baz iirleri bestelenmi olup musiki meclislerinde hala okunmaktadr. Hakknda, Bahe-i Safa-Endz, Osmanl Mellifleri, Hatmet'l-E'ar, Son Asr Trk airleri gibi eserlerde bilgi bulunmaktadr. Koma Vardm ki yurdundan ayag grm Yavru gitmi ssz kalm ota Camlar ikest olmu meyler dklm Sakiler meclisten kesmi aya Hangi dada bulsam ben o maral Hangi yerde grsem emi gazali Avclardan kam ceylan misali Gitmi dadan daga yoktur dura Laleyi smbl gl har alm Zevk u evk ehlini ah zar alm Sleyman tahtm sanki mar alm Gama tebdil olmu lfetin a Zihn dehr elinden her zaman alar Vardm ki ba alar baban alar Smbller perian gller kan alar eyda blbl terk edeli bu ba Eek Destan Krk Bayrakdar'n eekfkras Gayet firkatlidir dinleyin an Kan 'da domu Kitrevan 'da gebermi Leng-i Timur vaktinden kalma klhani 284 zerinden bin kolan geirmi bin kuskun bin palan geirmi Bin yk odun bin yk saman geirmi Seksen bin de Erzincan'n soan ok rak tam meyhanelerden ok sprnt ekmi kaanelerden ok kasnak yklenmi cinganelerden Yarm rub' arpa ile boylam Van'

orak 'tan Bayrakdar arpa yklemi Kellesine arpa arpa yklemi Galiba klhan sarpa yklemi zdler gnn kmazdan can Gelbulas nnde emi semeri Yk semerinden bir kar geri Galiba ok imi eein zoru Gznde olmasa arpadan yan Dm kreginden kolu yzlm Yk anm beli yzlm Krk Bayrakdar'n eli yzlm ehre dm arar eek lokman imdi kurd lingine bindi Bayrakdar Eekten dme dnd Bayrakdar Ta bir ba ehre indi Bayrakdar Sorar dkkan dkkan eek derman Neresi krlm dey sordular Kimi nala kimi mika vurdular Sonra keel sakz haber verdiler Yaptnp kop etti gz bu seyran Harlad grnce Krk Bayrakdar Yaklat yanma grd can var Dendi noldu ey merkeb-i kafadar Yer misin getirsem arpa saman Dedi ki zahirde ben senden eek Ve-lakin ma 'nada sen benden eek Dilerin srtarm ey benden eek Kulak yok kuyruk yok spka palan Neylesin ki ryan olmu biare Sefil bayku tei sarlm yare Drt ayak bir kuyruk kalm ne are ekmiler nallarn km evan 285 Nallarm ektiler gzm bakard Kuyruum kestiler yam akard Gelbulasl Yakb gnm kard Kyller pay etti geri kalan Ben de bilse idim durmaz getirdim Eein halinden ben de bitirdim Deriim soyar yam alrdm Nice bir cokeyim ben bu yavan Bayrakdar eein noldu dediler Kodal'ya kad oldu dediler Eek mesnedim buldu dediler Sen ara bul deriim soyan Sa eek boazlanmaz ey kanl zalim

Gayet perian oldu bu benim halim Bu sene gn att benim ikbalim Krk yz saman bana etti ziyan Fetvaya dantm buldu yerim Dedi ki alrsn n birini ahidin birisi eyhin torunu Birisi de Vancna'nn oban Semgtl Gafur'a gider hrlarm Kapsnda eek gibi zrlarm Hakim efendiye varr zorlarm Ykarm basma halk- cihan Hrlad zirlad kald Bayrakdar Brakd Bayburd'a geldi Bayrakdar imamn yuduun ald Bayrakdar Zihnde bitirdi bu desitan33? Bayburtlu Zihni 10. DADALOLU Dadalolu, Toroslarda yaayan Trkmenlerin Avar boyundandr. Gebe yaantsndan dolay belli bir ehre, kye balanamadndan pek ok kasaba, ky hatta airet tarafndan benimsenmitir. Tarih bir vesikadan, babasnn da Dadalolu diye anlan Ak Musa adl bir air olduu ve zamann olaylanna dair iirler yazd renilmektedir.338 Asl byk Trkmen halk airi Dadalolu'nn ad Vel'dir. Kozan, Erzin, Payas civarnda bir yerde domutur. iirierinde anlan hadiselerden yola karak 1785-1865 yllan arasnda yaad tahmin ediliyor. Daha ok 286 Gavurdalan'nda yaam fakat hem gebe hem de ak olduu iin btn ukurova'y, Toroslan ve Orta Anadolu'yu dolamtr. Dadalolu, Dervi Paa kumandasndaki "Frka-i islahiye"339 ordusunun zorla iskan politikasna kar sazyla sava vermitir. "Hakkmzda devlet etmi ferman- Ferman padiahn dalar bizimdir." msralarnda olduu gibi iirlerinin ounda bu isyann ifadesi bulunur. Bu

balamda Dadalolu'nun koma, trk, varsa. Sema ve destanlar, kudretli bir sanat ifadesi tarken ayn zamanda mensup olduu zmrenin, dnemin tarih ve sosyal hadiseleri-ne bakm yanstmas asndan da nem tamaktadr. XVII. yzyl saz airlerinden Dadalolu gneydeki Avar Trkmenle-rindendir. klime, obasna, dalara, yaad yayla hayatna adeta ak olan Dadalolu blgenin gzelliklerim obasn vd iirleriyle tannmtr. Pek ok iirinde yayla hayatm ve Avar gzellerim canl tablolar halin-de tasvir etmektedir. Dadalolu Karacolan veya Ak Garip gibi da ak gezginci bir air deildir. O, tipik bir airet adr. Nitekim birok iirinde airetine duyduu hayranl dile getirmitir. Yer yer yiite syleyileri onun biraz da Krolu'na benzeyen bir kiilie sahip olduunu gstermektedir. Sema Bizim yaylam meeli Dibinde gller deli Alt top top meneveli Kzlar gelir yaylamza Bizim yaylamz ati'olur St kayma tati'olur Kz gelinden kuti 'olur Kzlar gelir yaylamza Bizim yaylamz kayal Pnarlar st mayal Kilerinde kar dayal Kzlar gelir yaylamza Bizim yaylamz oluklu Akar sular balkl Dadalolu 'm ift belikli Kzlar gelir yaylamza Toroslardaki Trkmen boylar zaman zaman kendi aralarmda atmakta zaman zaman kmeleerek dnemin ynetimine bakaldrmaktadrlar. Frka-i islahiye, ger yaayan Trk boylarm yerleik bir dzene sokmak, topraa balamak bylece bakaldr tehlikelerim ortadan kaldrmak iin 1865 yln-da Cevdet ve Dervi Paalarn ynetiminde kurulmutur. 287 Koma Kalkt g eyledi avar illeri Ar ar giden iller bizimdir Arap atlar yakn eyler ra Yce dadan aan yollar bizimdir

Belimizde klcmz kinnani Ta deler mzramn temreni Hakkkmzda devlet etmi ferman Ferman padiahn dalar bizimdir Dadalolu yarn kavga kurulur ter tfek davulbazlar vurulur Nice ko yiitler yere serilir len lr kalan salar bizimdir Koma u yalan dnyaya geldim geleli Severim kr at bir de gzeli Deyip on beime kendim bileli Severim kr at bir de gzeli Atn beli ksa boynu uzunu Kuru suratls elma gzn Kzn iplik iplik st beyazm Severim kr at bir de gzeli Atn hyk sar kalkan dls Kalem kulakls eki bals Gzelin dal boylu samur sals Severim kr at bir de gzeli At kou tutmasn kt zaman Yal kaval gibi ykt zaman At drt kz on bee yettii zaman Severim kr at bir de gzeli Dadalolum hile yoktur isimde Yiit olan yiit grr dnde At drdnde gzel on be yanda Severim kr at bir de gzeli 288 Koma Bereket var topranda tanda Krk knk eser yelin binboga Seyfilerin dner yan basnda Fariz avc ister yerin Binboga Binboay dersen nldr nl Gz ak saya giyer yaz emir donlu Sa yann Sarack sol yann Reyhanl lin Afar deil Cerit Binboga Dadalolum der ki sen seni tan Adam arap ata vermezdi yan Sana derim sana dalar sultan Yaman methin verdi Vel Binboga Sana e olur mu Beril Binboga 11. DERTL

Asl ad ibrahim'dir. 1772'de Bolu ile Gerede arasndaki Yeniaa ile-sinin Satmalar kynde domutur. ocukluunu obanlkla geiren ibrahim, babasmn lm zerine topraklarm bir aaya kaptrm bunun zerine memleketim terk ederek gurbete kmtr. yl istanbul'da ve Konya'da, on yl Msr'da kaldktan sonra tekrar memleketine dnerek burada evlenmitir. Daha sonra tekrar memleketmden km. Orta Anadolu'da dolam, stanbul'a giderek ksa sreli birka memurluk yapm, en son Ankara'ya gitmi ve 1845'te burada lmtr. Dertli'nin ilk mahlas Ltf'dir. Genellikle kulland Dertli mahlasnn yaamnn glklerinden geldii sylenir. Bir baka rivayete gre, bir ak yznden kendisini usturayla ldrmeye kalkt iin Dertli adm ald yolundadr.341 Dertli hem aruz hem hece llerim kullanmtr. Divan olmakla birlikte asl hreti heceyle yazd iirlerle yakalamtr. Eserleri 1928 ylnda Ahmet Talat Onay tarafndan derlenerek baslmtr. Talama Telli sazdr bunun ad Ne ayet dinler ne kad Bunu alan anlar kendi eytan bunun neresinde 289 V'enedikten gelir teli Ard aacndan kolu Be Allah 'm sersem kulu eytan bunun neresinde Abdest alsan aldn demez Namaz kusan kldn demez Kad gibi haram yemez eytan bunun neresinde iinde mi dnda m Vurgusunun basnda m Gsnn nahinda m eytan bunun neresinde Dut aacndan teknesi Kiriten bal perdesi Be hey insann teresi eytan bunun neresinde Dertli gibi sankszdr Aya da arkszdr Boynuzu yok kuyruksuzdur eytan bunun neresinde Girdab- mihnette kapandm kaldm Vermedin br yandan ses kara bahtm Anladn gafilim uykuya daldm Deli poyraz gibi es kara bahtm

Alemde bir candan korkulmaz iken Penemden kimseler kurtulmaz iken Arslana kaplana yrtlmaz iken Dedirdin tilkiye pes kara bahtm Dertliye kar m bu iin ucu imdi fark eden altunu tuncu Evvel beenmeyim mesi pabucu Verdirdin ara mes kara bahtm Bana Olan Cefa Senden Deildir Bana olan cefa senden deildir Benim kendi bahtm kara sevdiim Sana meyil vermek benden deildir Gnl dt nedir are sevdiim 290 Bir gonca almm cemal bandan Blbl-ve yad oldum gl budandan Mjgan oklanndan hasret dandan Cierciyim pare pare sevdiim Sen gibi canana kurban otursam Terk-i vcut terk-i cihan otursam Bir gn de emimden nihan dursam Garip Dertli diye ara sevdiim 12. ERZURUMLU EMRAH Yaygn bir ne ve kendi adyla anlan bir ak kolunun kurucusu olmas-na ramen Emrah'n sadece Erzurum'un Iha ilcesine bal Tanbura kynde doduunu ve Tokat'in Niksar ilesinde ldn bilebiliyoruz.. Aratrmaclar doum ve lm tarihleri iin ok farkl tarihler ileri srmektedir: 1777-1784,1814-1819 aras; 1854,1864,1876. iirlerine bakarak onun medrese eitimi grdn syleyebiliriz. Anadolu'nun pek ok ilini dolam, birka defa evlenmitir. Bu dolamalar ona Tokatl Nuri ve Tokatl Geda gibi nl iki ra kazandrmtr. Her iki ra da pek ok rak yetitirmi ve blgeyi adeta bir "Emrah eko-l "sevgisiyle kaplamlardr. Aruz vezni ile olan iirleri, hemehrisi Mehmet Abdlaliz Erzurum ta-rafndan Dvan- Emrah (1916) adyla yaymlanmtr. iirleri, eitli mecmua ve cnklerde yer almaktadr. Emrah'n ada Ercili Emrah ile kantnmas, son yllarda yaplan almalarla byk lde giderilmi ve daha gen olan da gereksiz thmetlerden kurtarlmtr.

Aruz ile yazd iirleri klasik iirin kokusunu tamakta, hece ile yazdklar ise, bu kokudan pek de kurtulmua benzememektedir. Erzurumlu Emrah, medrese tahsili grd iin, hem din- tasavvuf temleri iler, hem de "Aklk gelenein!^ ift ynl olarak devam ettirir. Halbuki Erili Emrah yalnzca "Aklk geleneim" devam ettirir. aimamelerde verilen bilgiler onun herhangi bir zelliini ortaya koyacak vasfta deildir. Bana Senden Gayr Dildar Gerekmez Bana senden gayr dildar gerekmez Bir hane bir halvet bir de sen gerek Bezm-i muhabbette ayar gerekmez Bir saki bir erbet bir de sen gerek 291 Kalarn atlm sitemli didar, Melek-zade misin ey peri ruhsar, Bu kadar letafet nk sende var Beyaz gerdannda bir de ben gerek Emraht fedadr uruna canlar. Bu yelda can verdi gedalar hanlar, Yar yarma kavuacak zamanlar, Zamane bin hoa gnl en gerek Dedim Dilber Sen de Sevdakflr Msn Dedim dilber sen de sevdakar msn Dedi senden evvel nare ben yandm Dedim doru syle bana yar msn Dedi sadk yarim gnlden andm Dedim gel ayar feramu eyle Dedi terk eyledim gnlm ho eyle Dedim cam- ak sen de n eyle Dedi oktan an n edip kandm Dedim gerdanna benler dizilmi Dedi grenlerin kalbi zlm Dedim mahmur musun gzler szlm Dedi hab- nazdan imdi uyandm Dedim Emrah gibi var m an Dedi elbet benim senin layn Dedim halinde bil bagn yann Dedi bilmez idim anca inandm342 Erzurumlu Emrah 13. EVEREKLt SEYRAN

Kayseri'nin Develi (Everek) ilesinde 1807 ylnda domutur. Asl ad Mehmet'tir. Medresede birka yl okuduktan sonra, yedi yl sreyle kald stanbul'a gitmitir. Fakat talamalar yznden burada fazla duramamtr. Hakknda kovuturma alnca, bir dostunun yardmyla kap Develi'ye dnmtr. Bir mddet Orta Anadolu'da da gezdii anlalan Seyran her zaman a-k toplantlannn aranan, kuvvetli simalanndan birisi olmutur. Hayatinin sonuna doru tutulduu sinir hastal sebebiyle "Deli" diye anlmaya balanmtr. 1866 ylnda Develi'de lmtr. 292 Seyran, iirlerinde yergici, talamac yanm ekinmeden kullanmtr. Yaad dnemde lkede grlen deiiklikleri ve yenilikleri yakndan izlemi ve bunlar iirlerine yanstarak kendinden nceki aklarn iledii konu snrlarm geniletmitir. Eserleri Haim Nezihi Okay tarafndan derlenip yaynlanmtr Ayrca H. Avni Yksel tarafndan da yanmuzda (A.Gzel) " Deveuli Ak Seyrani ve iirleri" adl bir Ykseklisans tezi yaplmr. Seyrani, dini-tasavvufi konularda da pek ok iirler sylemitir. zellikle o bu iirlerinde gerek mslmam ve devlet adamm korurken, sahte ve rveti kiilere gereken mesaj da gndermekten geri kalmamtr.343 Hak Yolunda Gidenlerin Hak yolunda gidenlerin Asa olsam ellerine Er pir vasfin edenlerin Kurban olsam dillerine Torunuyuz bir dedenin Tohumuyuz bir bedenin Mnkir ile cenk edenin Silah olsam ellerine Bir stada olsam rak Bir oturdu yakn rak Kemiim! yapsam tarak Yar sann tellerine Vcudumu kavursalar Ynm yare evirseler Harman edip savursalar Muhabbetin yellerine Vakit kalmad durman Kaldr Seyran parman Deryaya akan rman Katre olsam sellerine Eyvah Fukarann Beli Bkld Eyvah fukarann beli bkld Medet ticaretin gcne kald Eyiler alemden gt ekildi Bizler zamanenin piine kaldk

293 Rvet le yazar hakim hcceti Hccet ile alr kad rveti Halk bilmiyor dini er'i snneti Bozuldu sikkenin tuncuna kaldk Sene bin iki yz altm be tamam Okunur ezanlar bo bekler imam Seyran bu nutkun sonu vesselam nanm dnyann ucuna kaldk Destan Asrda acaip iler oald Bitmem bu ileri kimler ediyor Dnyay hep rezil kpekler ald Gelen meraya kar gidiyor Biraz bahsedeyim ehl-i zamandan Yanslar aa dt yamandan Aralk itleri olmu kumandan Uyuz it kurtlara kumand ediyor Buday unu beenmiyor enikler plikten aa dt ipekler Hep sedire geti itler kpekler Hanedan ayakta hizmet ediyor Koltuk kl/ark olmuyor sakaldan Tccarlar aa indi bakkaldan Arslanlara oban dm akaldan imdi arslanlan akal gdyor Mekteple medrese ortadan kalkt Meyhana kerhana meydana kt Ar namus denen ey ortadan kalkt imdi kii bildiine gidiyor Sarholar oald kalmad ayk Bu asr bylece hallere layk Mzevirin ad muhbir-i sadk imdi kii bildiine gidiyor ahinler yurdunu tuttu yarasa Baklava yerine geti prasa imdi rabet deyyus ile terese Zamane bunlara rabet ediyor 294 Bey krkn beenmiyor kekler Babasna akl 'retir ocuklar Yumurtadan burnu kan cckler Horoz oldum diye k k ediyor Kkler bye orap geydirir Tatly insana ac yedirir ey ram zamane byle dedirir imdi kii bildiine gidiyor

14. KONYALI AIK MEHMET YAKICI XX. yzyl aldk geleneinin nemli temsilcilerinden bin de Konyal Ak Mehmet Yakc'dr. Kendisi, 1879 ylnda Konya'nn Sarn mahalle-sinde domutur. Mehmet'in babas, Konya merkez G koyunun kuruculanndan Bekir Aa, annesi Mnevver Hanmdr. Bekir Aayla Mnevver Hanmdan kz, ikisi erkek olmak zere be ocuklar dnyaya gelmi, ancak Mehmet dndaki btn ocuktan lmtr. Mehmet, ilk renimine Sarn mahallesindeki Sadrlar Mesud Efendi mektebinde balam. Kur'an okumay burada renmi, daha sonra medre-seye devam etmi, fakat bu eitimi fazla uzun srmemi, bir yl sonra medreseden ayrlmtr. Mehmet, 1895 ylnda Postalc Latif Ustann kz erif e Hanmla evlenir. Bu evlilikten on ocuu olur. Drt ocuu kk yata lr. Kzlannn ad; Mnevver, Hasibe, Hatice ve Emine'dir. Oullar ise Kasm ve Abdullatiftir. Babasnn 1897 ylndaki lm Uzerine Mehmet, G kyndeki ilerin basma geer. Bundan sonraki hayatnda yazlar kynde iftilik yapar, klar ise ehirde yaar. iftilik ve hayvancln yannda Mehmet'in baba meslei olan "tamaclk" iini de bir mddet srdrd, 50 deve ekerli kervanla Konya'dan Dinar tstasyonu'na yk gtrd, bu durumun trenin Konya'ya geliine kadar devam ettii bilinmektedir. Mehmet'in "ak bades'm. iii, kendi ifadesine gre, 25 yandadr. Bu olay kendisi yle anlatmaktadr: "Bir gn manam'da yatr iken bir aksakall pir gelerek ard. zm atm zaman pirin elinde iki kadehi bir tepsi zerinde tuttuunu grdm. Yannda bir adam daha vard ki o adamn boaznda da bir saz takl duruyordu. Pir; "kadehin birim i!" diyerek bana verdi. Ben de kadehi alp itim. Sonra yanmdaki adama: 295

"Boazndakini ver de bir alaym!" dedim. O adam saz vermek iin bana doru dnnce saz kapp yere aldm. Adam bana danid ve; "Eer bu saz krmasaydm sana bir kadeh daha verecektim, ama imdi yarm kaldn !" dedi. Ben de onun gnln almak iin u beyti syledim: "airin i'rini bilmeyen ak Ne bilsin akn kadir kymetim" O da bana bir kelam syledi. Lakin onun syledii kelam belleyeme-dim. Sonra ben ona kar bir kelam daha syledim: "Eer beni sever isen sen de bir can ile imtihan olmak istersen bir iki divan ile." Bu kelam syleyince kt, gitti. Ben herifin gnln neden krdm diyerek kendi kendime ok merak ettim. Sabahleyin uyandm kalkp camiye gittim. Camiden knca ryam hoca efendiye anlattm. O da bana; "Sen ak-air olacaksn/", dedi. Ben de ara sra kendi kendime sylenmeye baladm. Lakin kimse bilmezdi. Bazen ift srer iken tenhalarda syler idim. Duyanlar taaccp ederlermi." Ak Mehmet airlie balarken bir usta yannda yetimediim sadece gnlne doan kelam ilediim de her zaman ifade etmitir. 1914 ylnda seferberlik ilan edilince askere aluur ve amele taburuna yazlr. Konya-Mersin yolunun yapm ii ile uraan birlikte almaya balar. Yolun Karaslan mevkiinde alrken syledii iirler neticesinde onun ald ortaya kar. Askerlii bittikten sonra kyne dner ve 1916 ylnda muhtar olur. Ancak bu grevi istemez. Ama bir sre muhtarla devam eder. 1927 ylnda balayp, 1928'de iddetlenen kuraklk zerine Ak Mehmet kynden aynlarak Konya'ya dner. 1928'de dnemin Konya valisi zzet Paann emriyle Konya Maarif Mdrlnde ie balar. 1930'da dnemin Serbest Cumhuriyet Frkas lideri Fethi Okyar'a hitaben yazd bir ikayetname sebebiyle Maarif Mdrlndeki grevine son verilir.

Ak Mehmet344 1950 yl, 25 Ocak aramba gnn 26 Ocak Perembe gnne balayan gece vefat etmitir. lm bata Konya olmak zere btn gazetelerde manetten verilmi, radyo haberlerinde yer almtr. Ak Mehmet iin, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde, Ak Mehmet'in olu Kasm'in torunu Yard. Do. Dr. Ali Yakc tarafndan w At Mehmet hakknda daha fazla bilgi iin hakiniz: Yakc, Ali, "/munUn Ellinci Yl Mnasebetiyle Konyal At Mehmet Yakci'nn Hayat.Edebi Kiilii ve flirleriadea rnekler. Milli Folklor Derg., C,6, Say: 46, Ankara, 2000, s. 79; Sakaoglu, Saim, "Konyal Ak Mehmet Yakc .1., Milli Folklor Derg., Say:5, Ankara 1990, s.6-7. 296 "Konyal Ak Mehmet'in Hayat ve Eserleri zerine Bir inceleme, Ankara 1992" adl bir "doktora tezi" tarafmzdan (A. Gzel) yaptrlmtr. imdi onun iirlerinden birka rnek vermeye alalm: KOMA Gonca glsn has bahede bitersin, Blbl gibi gl dahnda tersin, Garip blbl beni mahzun edersin, Bulunmaz emsalin ein helalim. Karanfilsin bahar gelir aarsn, Her tarafa gzel koku saarsn, Blbl gibi gl dalma uarsn, Armasn senin ban helalim. Koparamam byle bahe gln, Bin kza deimem san telini, Meth edeyim blbl gibi dilini, Hilal gibi senin kan helalim. Ak Mehmet ne yapar, bu senin methin Ne kadar meth etsem deer kymetin, ok beendim senin szn sohbetin, nci gibi senin diin helalim. SEMA Enginlere inen gnl, Bir yksee kar msn? Yar akna len gnl, Gzn ap bakar msn? Bu ak derdi byk bela, Kendi beyaz gz ela, Hayali gitmiyor hala, Karma bir kar msn?

Gnlde sevgili durur, Cierime haner vurur, Beni grse yzn durur, Byle canm skar msn? Ak sedas bende oktur, Aradm derman yoktur, Gzeller derdime doktur, Bu derde bir bakar msn? 297 Sen bir Mevla'nn kulusun, Hangi bahenin glsn, Hep gllerin blblsn, Dallannda ter misin? Akn dolusunu iti, Ak sevdas batan at, Bir ktye yolun dt. Bir nasihat eder misin? Aman gzel cann gzel, Ben seni severim ezel, Yazarm ben sana gazel, Benim ile gider misin? Geirdim bu yl da yaz, Hakka ettim ben niyaz, Gel gzelim etme naz, Bana cefa eder misin? stanbul ivesi dilin, Yanakta alm gln, Senin gibi bir blbln, Kafes olsam girer misin? Ak Mehmet ek cefay Dnyada bulmam vefay Ahirette sur sefay, Bir gn cann verir misin? 15. AIK VEYSEL ATIROLU Ak Veysel 1894'te Sivas'a bal arkla ilesinin Sivrialan Kynde domu, 21 Mart 1971'de ayn kyde vefat etmitir. Babasnn ad Ahmet, annesinin ad Glizardr. Yedi yanda gzlerim iek hastal ve bir kaza neticesinde kaybeder. Babasnn yanma gelen aklannn uyandrd ilgi ve sevgi neticesinde saz almaya balar. 1919'da evlenir; iki yl sonra anne ve babasn kaybetmesi hayatinin ak iin nemli bin nokta olur. 1933'te Ahmet Kudsi Tecer'le tanmas. Ky Enstitlerinde saz hocal yapmas, onun karanlk dnyasm aydnlatan gzel gelimelerdir. iirlerim sade bir dille sylemitir. Pek ok iiri bestelenmi, radyolarda okunmu, plak ve kaset olarak geni kitlelere ulatrlmtr. Bunlarn ounda, kyne ve insamna kar duyduu sevgi ve zlem dile getirilmitir.

Kltn Bakanl 1993 ylnda ilk kez Ak Veysel ve Ozanlar Haftas adyla gelenekselletirdii anma toplantlarm kltrel bir ortama dntrm; 1993 ylndan bugne aralksz bakanlk Ak Veysel'i sahiplenmitir. 298 2000 yihnda Kltr Bakanl, Ak Veysel'in fotoraflanndan oluan bir albm hazrlamtr. Veysel'in genlik yllar Osmanl mparatorluunun bitim, yeni bir devletin doum sanclannn ekildii yllara denk gelmektedir. Btn kylerden herkes askere giderken Veysel gzlerinin grmemesi nedeniyle askere gidememitir. Veysel saza balamasn! babasnn Ortaky'deki Mustafa Abdal tekke-sinden bir saz getirmesine balar. Mustafa Abdal tekkesi Osmanl dneminde dier Bektai tekkeleri gibi Trke eitim veren, temeli Trk kltrne dayanan bir eitim kurumumuzdur. Veysel'in yakmnda bulunan veya etkilendii yrenin nemli halk ozanlar unlardr: Ak Talibi, Ak Serdari, Ak Agahi, Kemleri, Ak Vel, Ak Hseyin, Ak Ali zzet zkan, Ak Devrani, Kul Sabri, zzeti. Ali zsoy, Hdr Dede vb. 1965'te TBMM Ak Veysel'e, "Anadilimize ve Mill Birliimize" yapt hizmeerinden dolay zel bir kanunla vatan hizmet tertibinden maa balanmtr. Senlik Benlik Nedir Brak Allah birdir Peygamber hak Rabbl alemdir mutlak Senlik benlik nedir brak Syleyim geldi sras Krt' Trk' ne erke'i Hep Adem'in olu kz Beraberce ehit gazi Yanl var m ve neresi Kur'an'a bak incil'e bak Drt kitabn drd de Hak Hakir grp rk ayrmak Hakikatte yz karas Bin bir ismin birinden tut Senlik benlik nedir sil at Tuttuun yola doru git Yoldan kp olma asi

Yezit nedir, ne Kzlba Deil miyiz hep bir karda Bizi yakar bizim ata Sndrmektir tek aresi Kii ne eker dilinden Hem belinden hem elinden Hayr ve er emelinden Hakikat bunun buras 299 Bu alemi yaratan bir O'dr klli ey'e kadir Alevi Snnlik nedir? Menfaattir varvaras Cmle canl hep topraktan Var olmutur emir Hak 'tan Rahmet dite sen Allah 'tan Bldrr rahmet deryas Veysel sapma saa sola Sen Allah'tan birlik dile kilikten gelir bela Dava insann davas Ak Veysel... Saklarm Gzmde Gzelliim Saklarm grmde gzelliim Her neye bakarsam sen varsn orda Kalbimde giderim muhabbetim Koymam yabancy sen varsn orda Akmn temeli sen bir alemsin Sevgi muhabbetsin dilde kelemisin Merhabasn dosttan gelen selamsn Duyarak alrm sen varsn orda eitli iekler yeil yapraklar Renkler iinde nakm saklar Karanlk geceler aydn afaklar Uyanr cmi'alem sen varsn orda Mevcuttan olan kudreti kuvvet Senden hasl oldu sen verdin hayat Yoktur senden baka ilanihayet nanp kanmm sen varsn orda Hu eken iniler alnan sazlar Kkremi dalgalar coan denizler Gne doar perdelenir yldzlar Saar kvlcmlar sen varsn orda Veysel'i syleten sen oldun mutlak Gezer daldan dola yorulur ahmak Sen aa misali bir dalga yaprak Meyva ekirdeksin sen varsn orda Ak Veysel 300 16. EREF TALIOVA

1938 ylnda Kars'ta dodu, tik ustas Ak Kasm'dr. Tasnif ettii bir ok halk hikayesi ve binin zerinde iiri vardr. Trkiye'de katld eitli festival ve yarmalarda ok sayda birincilii vardr. Aklk gelenei iindeki en nemli zellii, iki yzn zerinde ak makam bilmesidir. Selamn Ho Gnder Hasret mektubunu yandn zaman Sitem etme selamm ho gnder Yanyor yreim halim pek yaman ister dolu ister isen bo gnder Sana ak olan sevgi duyandr Ya uruna irin can koyandr Mektubunun iki uunu yandr zerinde birka damla ya gnder Gece gndz hayal eder zlerim Kavumak aresiz alar szlarm lkbaharda yollarm gzlerim Yaz gelmezsen, scak sevgi k gnder eref bir gl gibi soldu deseler Sladan uzakta kald deseler Gurbet ellerinde ld deseler Mezanma iki tane ta gnder Kzd Bana Nazl yare el salladm Geri dnd kzd bana Yaklanca adm adm Ka gzn szd bana Ayrlk zehirden ac Dedi bunun yok ilac Sevgidir basmn tac Dudam bzd bana Dedi sz var srasnda urasnda burasnda iki dudak arasnda Sanki eker ezdi bana Gl rengi sarard soldu Alad, boald doldu Gz ya mrekkep oldu Kirpiiyle yazd bana 301 Dedim senin zn gzel Konutuka szn gzel Hak yaratm yzn gzel Dedi hele azd bana eref der yoktur kararm Yitirdim kendim ararm imde/a gizli srrm Anlayarak zd bana 17. MURAT OBANOLU 1940 ylnda Kars'ta domutur. Babas Kars'n usta aklanndan Glis-tan'dr. An kendi ifadesi ile, bu ie balamas yle gereklemitir:

"G mevsimi, yaylaya giderken susadm. Yol kenannda bulunan e-meye su imee gittim. Ben ayalannca gleriniz da ast. Akamn alaca karanlnda uyuyakaldm. ite o zaman aldk kabiliyeti ve sanat bana nasip oldu. Sabah yaylada beni bulamayan babam der yollara, beni ara-maya. Beni emenin basnda uyurken bulunca ak olacam syledi. Saz ald, saz tutmasn retti. O zamandan bu yana, saz almaya, iir ve trkler sylemeye baladm. O zamandan beri aldk yapyorum. "34S Gzel sesi, mzrabndaki yetenek ve aklk bilgisi ile gnmz aklar arasnda nemli bir yere sahiptir. nl aklarla baarl atmalar yapan obanoglu'nun bine yakn iiri vardr. Sevdiim yar bana gndermi name Rzgar dokunmam dal ister benden Bir lezzet olmasn onun taamda Hi an grmemi bal ister benden Ne bir ieim var ne de bir bam Ne bir sedirim var ne de konam Ne biryuvam vardr ne de otam Al kuam iinden al ister benden Kalar kemandr kiprii oktur Felee karlk oyunum yoktur Bir kuzu bulamam koyunum yoktur Yine de bir sr mal ister benden Ben bu gidiilen nereye varam Derman bulabilmem yaram saram Ne bir lm vardr ne de bir sahram Yine yce dadan yol ister benden Halc, Feyri, Anklk Gelenei ve Guaumuz Halk airleri, s. 140. 302 Bu fani dnyada oktur zararm Ne bir kazancm var ne de bir karm Ne bir aacm var ne de yapram Yasn kn solmaz gl ister benden obanoluyum ben iz bulabilmem Kn ok ararm yaz bulabilmem insanlarda doru sz bulabilmem Yalan sylemeyen dil ister benden Neyine gvenem yalan dnyann Keremi yandnp kl etmedi mi On bir ay blbl ettirdi feryat Gl iin blbl lal etmedi mi

Blbl ak idi gonca gllere Arzusun sylerdi esen yellere Mecnun Leyla iin dt llere Ferhada dalar yol etmedi mi obanolu yaram dnd bana Kurduun balarm oldu virane Kardei Yusuf u att zindana Kaderi Msr'da kul etmedi mi 18. AIK LHAM Asl ad Yusuf Ziya Baer olan lham 1960 ylnda Sivas'n Kangal il-esinde dodu. 1936 ylnda alda balayan lham, iirlerinin bir ksmm deiik yayn organlannda yaymlad. Ancak bunlar bir kitapta toplamad. iftilik, ticaretle uraan bu arada devlet memurluu da yapan lham, 1942-1950, 19641968 dnemlerinde Kangal Belediye Bakanl grevim yapmtr. Sivas'a Methiye Dinleyin efendim arz edem bunu erefle mazisi dolu Sivas 'in Noksanm otursa affeylen beni Kokar mor meneke gl Sivas'n Ne kanun kalmt ne anayasa Vatan batan baa girmiti yasa Samsun 'dan bir gne dodu Sivas'a Bahri umman oldu gl Sivas'n 303 Atatrk bu ilde kongre yapt Devletin temelin burada att Ykt saltanat yurt d etti Drt Eylle sahip eli Sivas'n Bir taraf kardelerin etei Orda vardr erenlerin ota Gaziler diyar yiit yata eliktir kolu bklmez Sivas'n Fabrikalar ifte ifte ttyor emsi Aziz Baba hurda yatyor Kzlrmak comu nara atyor Akar boz bulank seli Sivas'n Yukar Tekkesi mehur kalas ifte Minare'si, Gkmedrese'si Eski eserlerin bir numunesi Tarihe eklenmi dal Sivas'n

Kangal halkndanm Sivas ilimiz Ayda birka kere urar yolumuz iir sylemekten ektik elimiz ter blbl gibi dili Sivas 'in yz yirmi bete geldim dnyaya Srmedim elimi tanbura neye Mahlas tlham'dir ismimiz Ziya ite byle beyler hali Sivas'n346 Ak lham

SEKZNC BLM DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI A. Genel zellikleri Hibir gelimi milletin edebiyat kaynandan kt gibi saf kalmamtr. Gelimi milletlerin edebiyatlar ilikide bulunduklar kltrlerden etkilenerek ve etkileyerek srekli bir geliim halinde olmutur. Edebiyatlar, bu etkileme ve etkilenme srecinde milllik vasflanm da korumay srdrrler. Bu durum Trk Edebiyat iin de geerlidir. Trk Edebiyat binlerce yllk tarihi ve byk bir coraf yaygnl iinde deiik kltrlerle temaa getike onlarla bu karlkl etkileim iinde hepsi de mill izgide olmak zere farkl zevklere hitap eden farkl kollarda bir geliim iinde olmutur. Edebiyat tarihileri bu geliim izgilerine gre edebiyatnm kronolojik olarak samiyetten nce, samiyetten Sonra, Bat tesirnde kalan Trk Edebiyat, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat olmak zere drt ana dneme ayrmak, islamiyet Sonras Trk Edebiyatm da Divan (Klasik) ve Halk Edebiyat bininde incelemek konusunda mterek bir anlay benimsemilerdir. Ana hatlaryla doru olan bu tasnifte Din-Tasavvuf Trk Edebiyatmn yeri belirsiz kalmtr. Rza Teyfik Blkba bu edebiyata Tekke Edebiyat adm vererek Halk Edebiyatndan aynnaya alm; Sadenin Nzhet, kr Elin Halk Edebiyat iinde deerlendirmilerdir. Hal byle iken ayn konuyu farkl sluplarla ifade eden Yunus Emre, Mevlana, Kaygusuz gibi ahsiyetlerden ilki Halk Edebiyat, dierleri Klasik Edebiyat kapsamnda deerlendirilmitir.

Oysa bunlar ayn konuda birleen ahsiyettir. Bu tr bir ayrm beraberinde -zmlenmesi imkansz bir karmaa ortam dourmaktadr. Oysa her iki edebiyat ubesiyle ortak noktas bulunan, fakat her ikisinden de farkl bir izgisi olan Din-Tasavvuf Trk Edebiyat tanmlanabilseydi bu karmaa ortadan kalkard. Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Halk Edebiyat ile Klasik Edebiyat ara-snda bir gei, kpr edebiyattr. Hedef kitlesi ne Klasik Edebiyat gibi okumu kesim ne de Halk Edebiyat gibi geleneksel zevke sahip halktr. O her iki kesim insana hitap etmek iddiasndadr. 306 Bu bakmdan mutasavvflarn iirlerindeki d yap (dil, vezin, nazm ekli vb.) bakmndan kimi zaman mill bir izgide, kimi zaman da yksek zmrenin zevkine yaklar. Bu durum ayr ayr ahsiyetler iin geerli olduu kadar, ayn ahsiyette de grlebilecek zel bir durumdur. Bir mutasavvfn divannda grlen hem koma, hem gazel; hem aruz, hem de hece vezni, hatta gazel tarznda heceyle yazlm bir eser ancak bu zel durumla izah edilebilir. Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, ekilde Halk Edebiyat ile Klasik Edebiyat arasnda kpr olup her iki edebiyat ubesinin birbirinden uzaklamas-na engel olan denge unsuru, muhtevada ise tamemen orijinal bir edebiyattr. a. Tasavvufun Tarihi Geliimine Ksa Bir Bak Tasavvufun stlahi manas;347 "insann eitimi'dir. Yani insanolunun dnya ve ahiret mutluluunu temin etmesidir. Tasavvuf! eitim, Islamn ha-yata uyarlanmasdr. Bu eitim sayesinde insan; '''Allah'n nzasn kazanr, ebedi saadete ermek iin de nefsim eiterek temizlemeye alr, ahlak for-masyonunu iyiler ve gzeller sathnda dzenler, kendi i ve d dnyasn aydnlatr, suret ve siretini tezkiye eder, alr, retir, herkese yardmda bulunur, vatan-milleti ve bayra blnmez btnl iin rnek insan olmay hedef edinir. Bunu yaparken balca hareket noktas, Islamn ana kaynaklar olan Kur'an ve Snnet'in hkmleri dorultusunda hareket ederek, toplumda nder ve rnek kii olmaya alr."

slamda tasavvuf, ana dnem geirmitir: Bu dnemler ve dnem hususiyetlerim yle sralayabiliriz: l -Hz. Muhammed veya Asr- Saadet Dnemi: Bu devir Hz. Muhammed'in hayatta olduu ve tek mrit olarak uyul-duu dnemdir. Hz. Peygamber, bizzat bir Hadis-i eriflerin de ifade ettii gibi Ben gzel ahlak tamamlamak zere gnderidim, buyurmutur. Gzel ahlak onunla tamamlanmtr. Bu sebeple Hz. Peygamber devrini yaayanlar, gzel ahlak bizzat kaynandan grp, ona uymak ve tatbik etmek suretiyle yayorlard. Ad konmasa bile bu devir, tasavvufun tanfini yapt tam bir zhd hayat devridir. Hz. Ali, Hz. Ebubekir, Hz. mer, Eb Derda, Eba Zer, Abdullah b. Amr, Bilal- Habe, Selman- Faris, Suheyb-i Rum gibi zhd ve takva timsali kiiler sonradan kurumsallaacak olan tasavvuf harekelinin prototipleri olarak kabul greceklerdir. Bunlar sfi evrelerde rnek alnan, sayg gren kiilerdir. Halkn eitiminde en gl rol oynayanlardr. 307 2. Tabin Dnemi: Tabin, yani sahabileri grenler devri, her alanda rnek kii olan Hz. Peygamberin ahirete irtihal ettii, sam bir nizam olarak Kur'n, snnet, kyas vb. kaynaklar miras brakt bir dnemdir. sam hayatn tek rnek kiisi hayatta olmad iin onun brakt kaynaklar zerinde yorumlar balamtr. Bu muhtelif yorumlardan birisi de din kaynaklarn mistik yorumudur. Mistik yorumculardan en nls Hasan- BasrTdu. Hasan- Basr "sz peygamber szne benziyor" denilecek kadar vlen bir alim ve kuvvetli bir hatiptir. Bu zat ksa zamanda, sohbetleriyle bir zmre oluturuyordu. Hasan- Basr, Sfyan- Sevri, veys Karan, Said b. Cbeyr, Abdullah b. el-Mbarek.. vb'lerinin evresinde tasavvuf hayatn, tasavvuf mektebi'ma temelleri de atlm oluyordu.

3. ilk Sofiler Dnemi: Herkesin rnek ald ve sonraki yzyllarda teekkl eden tarikat'lann tek ilham kayna ve rnek kiisi yine Hz. Muhammed idi. Ancak bu devrin tek kurumu da cam idi. nk cami'ler, yalnz ibadet yapmaya mahsus bir yer olmayp, ayn zamanda halkn eitim-retim yeri olarak da kullanlyordu. Btn meseleler burada hallediliyordu. Sahabe, ruh terbiyeyi burada alyordu. Hz. Peygamberin vefatndan sonra cami, bu zelliim devam eniyordu. Ancak birka dn konunun yorumundan dolay sonradan, baz proplemlerin zm ve yorumundan kaynaklanan birtakm zmreler ortaya kmaya balad. Bu zmrelerden birisi sfiler'dir. lk sf adm kullanan zat Ebu Hasm el-Kufi (lm. H. 150/M. 767)'dir. Bu zat am'da kendi adyla anlan tekkesini at. Znnun- Msrt (lm. H. 245/M. 858), Bdyazid-i Bistam (lm. H. 26 l/M. 874), Cneyd-i Badad (lm. H. 279/M. 908), Hallac- Mansur (lm. H. 309/ M. 921) gibi nl mutasavvflar onu takip etti. Muhyiddin-i Arabi (lm. H. 638/M. 1240)'in varln teklii eklinde ifade edebileceinz Vahdet-i Vcd teorisiyle tasavvuf sistematik bir hal ald. Tasavvuf dncesini esas alan zmreler, takip ettikleri yollarla birbirlerinden kerhen de olsa aynimaya baladlar. Bu ayrlmalardan sonra her iki sofi kendi evresinde dini ve bilimsel konulan retebilmek asndan eitim ve retime dayal bir ekol oiturdular ki, esasen kelime manas da yol demek olan "tarikat" ler olumaya balad. Trklerin bu ekolleme hareketi, onlarn islamiyete girileri, tasavvuf hareketinin slamda kurumlat, tarikatlerin olutuu nc dneme tekabl etmektedir, samiyetle birlikte tasavvufun da Trkler arasnda yaygn-iamas gayet tabii olduundan Semerkand, Buhara, Fergana gibi Trk-sam evrelerinde eyhlere tesadf edilmee balad. Yusuf Has Hacib ve 308 Ahmet YesevTtn zuhunma kadar Trkler arasnda Muhammed Ma'k Tsi, Emir Ali Abu Halis gibi mutasavvflar yetiti. Ahmet Yesev ile birlikte "tasavvuf hareketi-tasavvufmektebi" Trkler arasnda genel bir "cumhur ekol" oluturuyordu.

Fakat asl tasavvuf hareketi Ahmed Yesevi ile birlikte Trkler arasnda genel bir ekolleme ile; bir vanadan eitim-retim eklini alarak fikr ve didaktik, dier yandan da "zhd ve lirik'' ynlerim birletirerek genel bir grnm arzeder. Ahmet Yesev, Mansur Ata, Harezmli Sa'id Ata, Sleyman Hakim Ata, Lokman Perende gibi halifeleri ve binlerce mridi yetitirip muhtelif blgele-re gnderdi. YesevTmn kurduu tarikat bunlar eliyle Trkistan'da, ve daha sonra da Anadolu ve Balkanlar'da hzla yaygnlar ve ekollesin b. Anadolu Sahasmda Tasavvufun Tarihi Gelisnine Ksa Bir Bak Bilindii gibi Trkler, gebe hayatlannn icab olarak Mslman olmadan nce, muhtelif medeniyet zmrelerine sahip olduklar gibi eitli itikat sistemlerim de benimsemilerdir. Trkler, bu dnemlerinde de Tek Tann inancna, yani Allah'n varl ve birlii inancna sahip bulunuyorlard. Ayrca olaanst halleri ve manev stnle sahip mutasavvf-vel kiilerin kerametlerine de inandklar ve onlara kar da byk bir sayg duyduklar bilinmekteydi. ite bu inan erevesinde Trklerin islam ncesi ve Islan dnem destanlar ve kaynak eserlerinde din-tasavvuf dncenin olumaya balad da grunekteydi.348 M8 Bu da X. asrda ilk Trk-glam Devkti'nin kurulmafindan sonraki yllarda Trkler arasnda tagavvuf dsncesnn de hemen hemen sistemleme m klasik devrim tammlm noktasna gelmekte olduu-n ifade etmektedir. Ancak ilk dnemlerde bu tasavvuf dance'nin a) Akide ve idolo)i halinde Tuauf JUri; b) Tekke ve Tarikatler halindeki tekilatlanmalar da amel ve itimai olmak zere iki cephede grnyordu: Yani bunlar dimiyet'i: a) Vasta'] marifette, Kaza ve Kaderle, irade megelesind* ilbam'a mstenid bu' nokta- nazar kabul eden "Israk Felsefesin Phih*ophie de I'illumination" raeluuplanmn ortaya koymaya altklar Fikri Tasavvuf,

b) Kur'an ve snnetten aynhnayarak, bilhassa Allah'a iman' gaybe iman kabul edip onda zerrece tereddt ve tefekkre msaade etmeyen. Farz ve Nafile ibadetlerle megul olanlarn da ortaya koy mvy olduklar zhd Tasavvuf doginuf oluyordu. Trk insaninin slam'a girisinden sonraki bu devresi, esas itibariyle bir Tarikatler Devresi olmutur. nk Trklerin mistik dnce aumdan gsterdikleri yegane varlk; Trk Devleti'nin, bilimsel ya-pisinin, fikri zeminin olumasndaki Kundua ve sistemleme srecindeki yaratc-hamle'ni bu ilk dnem Tazikatler DevreM'nde verilen egitia v retimde grmek mmkndr. Zira bu dnemlerde kurulan Tekkelerin; eitim, retim ve irsad konularnda vernu; olduklar hizmetler gelecek iin gl bir zemin tegkil etmekteydi. Bilindii gibi Tarikatler; XI. asrn sonu ue XII. asrn baslarmda bizi ihtiyalar neticesinde sosyal ve manevi sebeolerle ortaya km ve bu konuda byk bir gelime de gstermitir. Tasnrvuf Zemini zerin kurulan bu Tarikatlerin yaygnlsmru paralel oiarak Tasavvuf da zamanla geni* halk kitlegine yaylm*, Kuseyri (ol. 1072), Gazzal tel. 1111) gibi Trk alim]erinin eserle309 Ananeye gre teanel dayanaklarm Hz. Ebu Bddr veya Hz. Ali vastasyla Hz. Muhammed'e kadar gtren sufdiin yaylmas, tekkelerin devlet adamlar tarafindan desteklenmesi suretiyle tasavvuf fikirler her yerde kuvvet kazanyordu. Trkler, Karahanl, Seluklu ve Osmanl Devletleri dnem-lerinde islam akidelerine sk skya bal idiler. Ancak dier islam lkelerinde mevcut olan baz itidali (ayrlk yaratan) durumlar, zamanla Triderdeki bu birlik ve beraberlii bozmak gayesiyle Trkler arasna kastl olacak so-kulmutu. ite bu bozguncu hareketleri bertaraf etmek neticesi olarak Trk evrelerinde mill-din birlik ve beraberlii temin etmek kaydyla tasavvuf esaslarn, din ve er' esaslarn derin ve samim bir ekilde uygunluu salanyordu.

Bunun ilk rneini Ahmed Yesev'nin Hikmetlenade gryoruz. Onun dervileri de, ayn metodu takiple Trk toplumunu birlik ve beraberlik muh-tevasnda tasavvuf fikiriere altrnutr. Aynca onlar Trkistan mutasavvf -lannn menkbe ve kerametlerim ehirlerden kararak bozkriardaki gebe Trkmenlere kadar ulatrmlardr. Bu ulama ve birlemede dervilerin rol byk olmutur. Zira derviler hem halk arasmda dolayor, hem ilahiler okuyarak onlara "Allah sevgisi" vermeye alyorlard. Bu sevgide halkn dnya ve ahiret mutluluuna ulaaca mesajlar bulunuyordu. Yani insanlarn islam dinindeki; itikat, ibadet ve ahlak kurallara tam olarak uymalar neticesinde; hem "insan- kamu" olabilecekleri, hem Cennet'e ulamamn srlarm renecekleri, hem de daim mutluluk yollanna ulaabilecekleri gsteriliyordu. Bu zellikleri ile derviler eski Triderdeki "ozan^lara benzetilmektedir. Zira bu eski "ozan'lar mteakip dnemlerde yerierini "ata-bab-baba.." unvanl dervilere brakyorlard. Bu sebeple Trkler, eski ozanlara gsterdikleri sayg, muhabbet ve inanc fazlas ile dervilere de gsteriyorlard. Bu itibarla dervilerin Trk toplumu zerindeki tesiri daima grlmektedir. Menkabeye gre, Hz. Peygamberin sahabesinden olarak gsterilen; Arslan Baba ile ozanlar Pri Korkut Ata, oban Ata bunlardan kalm baz hatralar yaatyordu. Ahmed Yesev zamannda, gebe Trkler arasmda rqpk Je dam Dnce Hayat'ndald yerim alm oluyordu. (K. ahin, Tanistlann Grd Hizmet-la: KaUtnimam. Amkum) Bilindii fibi Horaun. bu Taaavvuf Hareketi'nin balca merkezlermden biri idi. zellikle Mavera'n-Nehir slamlatktan aoara Tasavvuf Hareketi'nde Turicutan'da tesirim getenneye balad. Bu arada eitli aeb^derle Horasan'a gidip gelen Trkler aranda da Mutaaavvflar yetiiyordu. Bu cmleden olarak Muhammed Mauk Tu! ile Emir Ali Abu Halis birer Trk autaawf idiler. (Mev-lna NamUm Abdurrahman ibm Ahmed-Molla Cami, Nefahat'1-os mim Hadara'1-Kuds Tercme-si. st. 1971, s. 358-360.) Bu ve benzeri sebeplerle X. ve XI. yzyllarda Trkler araainda, Tasavvuf Hareketi, kuvvetleniyor, Buhara, Semerkant ve Fergana

gibi merkezlerden i kmmiara doru hzla yaylyordu. Ayrca Tasavvufla btnlemi olan slam Akideleri, Tasavvuf ehli derviler tarafindan bylece merkezden muhite. yani gebe Trklere de gtrlyordu. Siyas Otorite'nin de; bu Mutasavvf lara gsterdikleri yakn alaka ve hrmet. Tasavvuf Hareketi'nin halk araMada manev bir nfuz kazanmasna sebep oluyordu. Bu cmleden olarak Ahmed Yeev'n ortaya kma kadar geen zaman zarfnda Trkistan'da, bu Tasavvuf Hareketinin zemin olacak hazr hale geldii de grlyordu. 310 Sr- Derya bozkrlanndsi anladklar dilde, yani z Trke ile halka hitap ederek slam akidelerim ve an'anelerini onlar arasnda yaymaa alan dervileri biliyoruz.349 Ama Ahmed Yesev, bunlarn ok stnde bir dervi olarak birlik ve beraberlik ufkunda byk hizmetler vermitir ki, bunda tasavvuf cereyannn rol byk olmutur. Yani tasavvuf, hem Trkler arasnda slam dininin kabulne paralel olarak hzla yaylyor, hem de bu dinin Trkistan'da yaylma ve benimsenmesinde etkili oluyordu. Bu etkiyi yrten ve kendi adna izafetle, Yesevtye" adyla bir tarikat kurarak hatras; Ortaasya, Azerbaycan, Anadolu ve Volga Trkleri arasnda yzyllarca yaayan ilk Trk Sfsi Hoca Ahmed Yesev idi.350 Grlyor ki Ahmed Yesev ilk Trk sofsidir. Bu zan muhatab tamamyla "Halkcumhur"dw. din konulan anlalamaz olmaktan kurtarmakta, onu anlalr bir hale getirerek btn din konulan sofiyane esaslarla retmek iin "Hikmetler" sylyordu. Bu itibarla Ahmed Yesev "Din-Tasavvuf Trk Edebiyatmzn kurucusu ve Divan- Hikmeti de bu edebiyatmzn ilk tarih belgesidir."351 Bu edebiyatn Anadolu sahasnda kuruluunun ncleri, balangta Ortaasyadan gelen dervilerdir. Bunlar, Ahmed Yesev'nin ve dier Yesev Trk airlerinin Trke iir ve ilahilerim de getiriyorlard. Aynca Farsa eserler meydana getirmi olmalanna ramen

evresindeki halk az veya ok Trke bildii iin, Mevlana (1200-1273) ve Sultan Veled (12261313) Farsa ve Trke sofiyane iirler yazmlardr. Hac Bekta Vel'ma Arapa olan Makalat' Trke'ye manzum ve mensur olarak tercme edilmitir.352 Aynca Ahmed Fakih353 (13-14), eyyad Hamza354 ve Yunus Emre355 (ol. 1320), Sultan Veled, Ak Paa, Glehr, Kaygusuz Abdal, Sdid Emre gibi sf Trk airleri bu edebiyatmzn temelini oluturmular ve Trke sylemek suretiyle de halk zerinde daha fazla etkili olmulardr. slam emirleri, halkn anlayabilecei bir ekilde hece vezniyle ve drtlklerle sylemilerdir. Daha sonraki yllarda bunlann yolunda yryen bu airlerin Trk dilini kullanlan, Trkeye hizmetleri byktr. XIII. yzylda Anadolu'da "srr- hikmet" manzumesinden olmak zere fikri, tercme ve tasavvuf hareketler bir hayli ilerlemitir. Mevlana Celaleddin-i Rum, Ahmed Fakih, eyyad Hamza, Sultan Veled, Hac Bekta "Kprl, M. F., Trk Edebiyatnda ilk Mutasavvflar, a. 17-20. " Kprl, M. F., Trk Edebiyat Tarihi, s. 193. H. T. Hamamizade, H. A. Ycel, Trk Edebiyat Numuneleri, st. 1927, 8. 37. 352 Makalat tercmesinin "Vilayetname"de Molla Saadeddin veya Said Emre diye tamnan mrid tarafn" dan Trke'ye evrildii beyan ediliyor. Bu beyan Kprl ve Glpnarh olduu gibi kabul etmitir. Eserin nerini ve incelemeim yapan Eead Coan ise bu ifadeleri pheli bulur. Bu sebeple, eserin ye* niden incelenmei gerekir. Bkz. Eaad Coan, Makalat, Ank. 1986, s. XLIII-XUX. Kprl, TET, 261-2. 361 Kprl, TET, 262-3. a56 Kprl, TET, 265-69. 311

Vel, Yunus Emre, Kaygusuz Abdal bu "srr- hikmet"in356 Anadolu temsilcileridirler. Bunlar bulunduklar blgelerde dnce ve duygularyla Anadolu halkna fkr bakmndan byk hizmetlere temel olmulardr. lk balangcm Ortaasyada "Yesevflik" tarikatnda grdmz bu edebiyat, daha ok, halkn, hatta gebe halkn mal olarak halk zevki, halk ana-nesiyle meydana gelmi tasavvuf? bir "Din Tasavvufi Trk edebiyat" dr. Bu edebiyat n en kuvvetli temsilcisi XIII. yzyl Anadolu'sunda Yunus Em-re'dir. Yunus Emre ve Kaygusuz Abdl Trk dili ile bu edebiyat daha sonraki asrlarda abideletirmitir.357 Zira Yunus Emre, Trk mill mefkOresinin ve sam dininin umdelerim Anadolu'da Trk diliyle sylemitir. Bu syleyi, halk tarafndan adeta gkten inmiesine benimsenmi ve tatbik edilmitir. Daha sonra onun takipileri de din umdeleri Trke anlatmlardr. Hususiyle Yunus Emre, Anadolu sahasnda halk diliyle halka sam di-nini btn kurallaryla anlatan Dini-Tasavvuf Trk Edebiyatm^ en byk airidir. Ortaasyada Ahmed Yesevt ile balayan Trk tasavvuf iiri, Trkistan, Horasan ve Anadolu'da en stn seviyeye Yunus Emre'yle ulamtr. Yunus'un, bu duygu ve dnce alemini hazrlayan kltrn kaynan-da "islam iman" vardr. Bu iman dnyann ktasnda tecrbe edilmesine ramen en gzel meyvesini Anadolu'da vermitir. Yunus, insan olan herkese; fakir, zengin, Hristiyan ve Mslman ayrm yapmadan samim bir sevgiyle yaklar. Ondaki bu insan sevgisi, Allah'tan insana bir nur olarak gelip bedenlemi, btnlemi olan bir cevher'dir. Yunus, ite bu nur btnne yan Allah'a aktr. O, gnlnde yalnz Allah' bilmenin heyecanyla doludur. Onun bu heyecan, Musa peygamberin konutuu oban kadar saf bir gnlle duyar, ayn saflkla syler. Yunus; duymu, dnm, inanm ve btn bu duyu, dn ve inanlarm byk bir sadelik ve kolaylkla iirletimtir. sam'a taassupu bir zihniyetle yaklaanlarn, zerinde

durmaktan ekindii birok iman meseleleri ile cennet, cehennem, srat vb. gibi kavramlar, onun en zek ve hr d-ncelerine konu olmutur. Onun iirleri, eskilerin "sehl-i mmtent" dedikleri, her dilin syleyemeyecei bir aklk ve kolaylkla terennm edilmitir.358 XIV. yzylda Anadolu'da Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, XIII. yzyl-daki kadar bahtiyar bir devir yaamtr. Bu asrn ilk yansnda "Din-Tasavvuf Trk Edebiyat" Yunus Emre'nin yolunda yrmtr. Yunus tarz syleyi, onun bu asrdaki adalannca ideal syleyitir. O kadar ki, bu ve mteakip asrlarn Dini-Tasavvuf Trk Edebiyat airleri, iiri Yunus gibi 166 Gzel, Kaygusuz Abdal, Ank. 1981; Kaygusuz Abdal'n Mensur Eserleri, Ank, 1983, Dilga, Ank. 312 mteakip asrlarn Dini-Tasavvuf Trk Edebiyat airleri, iiri Yunus gibi sylemeye almakla kalmam bazen Yunus'un ya "mre"liini ya da "Yunus" adm unvan olarak kullanmlardr. Bu hadise Yunus'u takip edenlerin tam bir tasavvuf terbiyesi iinde olduunu gsteriyordu. Bunlar ilahler syleyerek asnn tekkelerinde byk rabet gryorlard.359 Bu asrda Said Emre ve Kaygusuz Abdal, Yunus'un en nde gelen muakkiplerinden olan airlerdir. Ayn asr Dini-Tasavvuf Trk Edebiyat airlerinden Glehr, Ak Paa, Eflak Dede ve Elvan elebi'yi de zikredebiriz. XV. yzylda Dni-Tasavvuf Trk Edebiyat, zellikle eitli corafyalarda bulunan Trk topluluktan arasnda fikrt-din ve mimar ynden btn canll ile geliiyor ve merkezden muhite doru yaylyordu. Bu yaylma esnasnda XV. yzyl Anadolu'unda gittike gzelleen bir mimar ile kurulan ve saylan sratle oalan mescidler-camiler, medreseler-tekkeler -trbeler, sebiller - emeler vb. din hayat kadar Dini-Tasavvuf Trk Edebi-yatnn da ycelmesine vesile olan abide eserler ortaya konuluyordu. Bylece ayn a Anadolu'sunda Din-Tasavvufi Trk edebiyat bir gibi byyordu. Eserler fazlasyla veriliyordu.

Mevlana Celaleddin- Rum. Hac Bekla Vel, Yunus Emre vb. gibi byk mutasavvflann kendi dnemlerinde ortaya koyduklan zengin tasavvuf hayatn, XV. asrda bunlan rnek alan Alaaddin Gayb (Kaygusuz Abdal), Hac Bayram Vel, Akemseddin, Yaucioglu Mehmed, Glehr, Sleyman elebi, Erefoglu Rumi, Kemal nm. Emir Sultan, ibrahim Tennuri, Rueni, iraz vb. pekok air de yetimitir. Bu mutasavvf airler, hem eski gelenek erevesinde din hayat, edeb sahada en gzel meyvelerim verirken, hem de slam dininin kurallanm en gzel bir ekilde Trk insanna, Trk dili ile, onlann anlayabilecei bir tarzda anlatyorlard.360 Bu yzyl airlerinden Sleyman elebi'ma Vesilet'n Necat', ekil i-tibanyia divan tarznda ise de muhteva itibanyia Dini-Tasavvuf Trk Edebiyat edeb mahsulleri arasndadr. Bu dnemde Anadolu'da "fikr ve whd" hareketler bir hayli younlam gzkmektedir. Tarihimize "Fatih Rnesans" olarak geen sosyal hayat ve nizamyla muhteem bir yapdaki Osmanl-Trk Devleti'nin bu asn, Fatih'i yetitiren byk bir mutasavvfn da yaad devirleri iine alr. Akemseddin adyla anlan bu byk velden gnmze tasavvuf ve tbb baz eserler kalmtr/*" Akemseddin 'in yazm olduu Divan bu gne kadar ortaya kmamsa da Banarl, N. B.. a. g. e, g. 397. o Banarl. N. S., a. g. e., C. l, s. 479, 504. >" Banarl, N. S., a. g. e., C. l, a. 624-625; Yurt, A. , Fatih'in Hetas Akemseddin, stanbul 1972, s. LXXXIII vd.; Ycel, Aye, Akfemseddin'in Eserlerinde Din ve Tasavvuf, Doktora Tezi, G., Ankara 1994. 313 baz 'dahileri, eski mecmua ve c&nklerde mevcuttur. Onun "sofiler"362 redfu ilahisi sflerin btn zelliklerim ortaya koyduu gibi, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat mn da genel mahiyetim

belirlemi olmaktadr. Zira, sofilerle ilgili btn bilgi ve stlahlar, Dni-Tasavvuf Trk Edebiyatmn bnyesinde incelenmektedir. XV. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Yunus Emre'den beri, o-nun yolunda bir air yetitinnemekle beraber, (Akemseddin misalinde olduu gibi) ayn yolda eserler vermeye devam ediyordu. Tekkelerde ve tekke mensuptan arasnda bestelenerek okunmak iin yine ilahiler syleniyordu. Mutasavvf halk airleri bu ilahleri, yine Yunus Emre tarzmda ve onun yolunda sylyorlard. Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat airleri iinde medreseden yetienler ve divan tarz iirler syleyenler de eksik deildi. Bunlar, r-lerini umumiyetle aruz vezniyle ve gazel tarzyla yazyorlard. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatm^, bu eit iirlerinde Mevlana ve Yunus tesiri mevcuttu. Fakat Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn en bol ve en gzel iirleri yine bu derviler arasnda. Yunus tarznn bir devam halinde idi. Halk syleyiinin ve hece ile ilah tarznn bu kuvvetli terennmleri ard aras eksilmeyen bir takm ses ve heyecan dalgalar halinde, memleketin her taratma yaylyordu. Bu asnn mutasavvflar arasnda, Glen tarikatinm kurucusu eyh ibrahim Glfen'ain; Melamiyye-i Bayramiyye tarikatine mensup Ahmed-i arbon ve Halvetiyye tarikati mensuplanndan Vahib mm (lm. 1595) mm Sinan'n mstesna mevkileri vardr. Bu isimlere eyh Azz Mahmud Huda'nin stad ve Hac Bayram Vel'mn mridlerinden, Bursal Muhyiddin ftade (lm. 1580), Seyyid Seyfullah Halveti (lm. 1601)'yi, dris Muhteft (lm. 1615)'yi de katmak yerinde olur. ibrahim Glen (14267 - 1533), Halvetliin bir kolu halinde gelien Glsen! tarikatinin kurucusudur. Hem divan tarzmda, hem de Yunus tarz iirleriyle tannm bir sofi airdir. Glen, Mevlana'nn tesiri altnda, hatta Mevlana'ya nazire olarak "Manev" adl krk bin beyitlik bir mesnev yazmtr. Glen "Manev" adl eseri dolaysyla Dni-Tasavvuf Trk Edebiyatndu hakl olarak byk bir ne sahip olmutur. Glen derviidr gl goncalardur Mesnevi Blbl ey da okur geh Mesnevi geh Ma 'nev

gibi beyitler ona aittir. Bu sofi airin divan tarz gazellerinde kuvvetli bir Mevlana hayranl grlr. Yunus tarz ilahlerinde ise Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Hac 314 Bayram Vel'de grdmz, deniz ve sema iin hazrlanm, ahenkli ve raksan slubu vardr. Ahmed-i arbon, aruz ve hece ile ayrca akane iirler sylemitir. mm Sinan (? - 1551) aruz ve hece ile syledii ilahleriyle byk hret kazanan ve Halvetliin Sinaniyye kolunu kurmutur. Hece ile iirleri Yunus tarznn devamdr. Bu asrda Bekta airlerinden; ah ismail Hatay, Pir Sultan Abdal, Kalender Abdal, Muhiddin Abdal, Yetim Ali elebi, Asker vb. anabiliriz. XVII. yzylda Din-Tasavvufi Trk Edebiyat, gittike oalan tekkelerden Trk musiksiyle ahenkli, cokun ve raksan ilahlerin yayld bir hava iinde gelimitir. Bu ilahler, geen asrda ilah sylemi Dint-Tasavvuf Trk Edebiyat airlerinin kendi besteleriyle tekrarlanmak suretiyle sylenir. Bunlar Yunus Emre'den beri devam edegelen Din-Tasavvufi Trk Edebiyatm daha geni sahalara yayan ve sevdiren hareketlerdir. Yunus tarz syleyi yalnz Mevlev tekkelerinde Mesnev'nin, Divan- Kebir'in velhasl ya Faris ile yahut divan tarz syleyiin yaratt gelenek iinde bu asra kadar fazla rabet grmemitir. Fakat XVII. yzyldan balayarak hece ile sylenen ilahlerin Mevlev airleri tarafndan da itibar kazand bilinir. Mesela bir Mevlev olan Adem Dede, asrn Yunus tarz syleyiinden zevk alan simalar arasndadr. Bu asnn mehur Din-Tasavvuf Trk Edebiyat airleri; Adem Dede, A-ziz Mahmud Hda, Niyaz-i Msii, Zelili. Adl, Zakirt, Lamekan Hseyin Dervi Osman, Sultan Ahmed, Ahizade Hseyin, eyh, Fakir Edna, Kul Budala, Kul Mustafa, Abdulahad Nuri, Akkirmanl Nak, Olanlar eyhi ibrahim, Zakirzdde Abdullah Biare, Cahid, Sar Abdullah-Abd, Elmall Sinan mm, Geda Musl, Yeil Abdal, Dedemolu, Kul Hasan, Dervi Mehmed, Caferolu,

Kul Nesim, mm Sinanwde-Hasan, Divitizade Mehmet Talih, Dervi Himmet, Sunu 'ilah Gayb, Abdlkerim Feth, eyh Mehmed Nazm, Abdulhay, Himmetzade, Abdullah Abdi, Hasan-Kenzi, Abdurrahman Vali, brahim Nak vb. dir. XVIII. yzylda Din-Tasavvufi Trk Edebiyat, umum bir duraklama ve gerileme hayat iindedir. Bu dnemde kendi sahasnda (eyh Galip hari) eskisi kadar gzel eserler verilmez olmutur. Daha ok halk kitlelerine seslenen baz tarikat eyhlerinin ok tannm eserleri bile bu dnemde ancak eski bilgi ve akideleri tekrarlayan, popler hamle durumundadr. DinTasavvuf Trk Edebiyat airleri istanbul'da, Bursa'da, izmir'de vb.. tarikat evrelerin-de Yunus geleneini devam ettirmektedirler. Buna baka bir deyile "ilah" gelenei de diyebiliriz. Tekrarlanan ilahler, zaman zaman, gzel, ahenkli ve samimi olmakla beraber, ekseriye her tr syleyi sanatndan uzak, vezin ve kafiye aksaklktan iinde ve umumiyetle kltrsz syleilerdir. Halk dilinde 315 mevcut olan ilah cnklerini dolduran manzumeler arasnda Yunus'un ve onun eski asrlardaki talebelerinin iirleri vardr. Bu gibi halk cnklerinde, ah- Merdan Hz. Ali akyla Hazmedilmi Bekta-Alev nefesleri'mn zenginli^, dikkati ekecek ldedir. Bu tarz nefeslerde de Pir Sultan Abdal'in tesiri aikardr. Bu cnklerde bizzat Pir Sultan'm manzumeleri veya ona isnad edilen manzumeler mhim yer tutar. Bu srada Bursal eyh ismail Hakk, Edirne'de Glsen! dergah eyhi Seza Keanl eyh Zad, skdarl eyh Zeka vb. gibi mutasavvf airler arasnda en tannm olan hayadan ve eserleri etrafnda menkabeler teekkl etmi iki mhim isim: Diyarbekirli Ahmed Mridi ile Erzurumlu brahim Hakk'dr.363 Bu yzyln Din-Tasavvuf Trk Edebiyat airleri; Mahv, Mehmed Nasuh, Mehdi, Hasan Sena, Bursal ismail Hakk, Mustafa Azb, nc Sultan Ahmed Necib, Hasan Seza, Sleyman Zat, Mustafa Nuzl, Neccarzade eyh Rza, Celaleddin- Uak, Mehmed Salih Sahv, Kul kr, i, aht, Derun Abdal, Dervi Ahmed, Gurb, Kasm Dede, Ahmed

Mridi, Erzurumlu ibrahim Hakk, skdarl Haim, Tekirdal Mehmed Fahreddin Fahr, Mustafa Zekat, Selam, eyh Halil Kaygulu vb. dir. XIX. yzylda; Kuddust, Turab, Mihrabt, Vasf- Melam, Ayn Baba gibi birok DinTasavvuf Trk Edebiyat airini tanyoruz. Zaten Dertli, Seyran gibi Dini-Tasavvuf Trk Edebiyat airleri de "nefes" ler yazarak Dini-Tasavvuf Trk Edebiyat, mensuplar arasna giriyorlard.364 Bu sebeple fazla bir gelime bu asrda grlmemitir. Bu airler, ancak eskileri tekrarlamakla yetinmilerdir. XX. yzylda. Cumhuriyetin ilan ile tekke ve zaviyeler kapatlmtr. Mevcut Dini-Tasavvuf Trk Edebiyat airleri de yeni gelime gstermeden eskiyi tekrarlamakla yetinmilerdir. Hatta Yunus tarzm bile tarikat ayinle-rinde aynen okumulardr. Gnmzde Yunus, Hac Bayram Vel ve Kaygusuz tarznda iirler syleyen airlerimiz az da olsa bulunmaktadr. Bunlardan birka; Mihrab, Mehmet Nuri, Yozgatl Hzn, Ak Molla Rahim, Deruni, Stk, Zeynel Baba, eref Talova... vb. dir. Son zamanlarda, ak tarznda iirler syleyen aklarn da Tekke iirine zendikleri grlmtr. Konya'da her yl "Aklar Bayram" nda aklarn eserierinin pek ounda din ve fikr muhteva 'yi bulmaktayz. Bu sebeple, arada ksa bir zaman kesitinin bo ve durgun olmasna ramen, 20. yzyl ikinci yansnda Yunus-Kaygusuz heyecannm tekrar canland grlmektedir. Bu da dnle bugn arasnda kltr btnlnn devamdr. Netice olarak ifade etmek isteriz ki, Dini-Tasavvuf Trk Edebiyat airleri; kendi dileklerim, arzularm, ilahi heyecanlarm, fikr ve zhd norm iinde hep tasavvuf vecd ile sylemilerdir. Bu airler, mill, din ve beer M Banarh, N. S., a. g. e C. I 8. 796 su Habib Sevk, a. g. e, s. 225. 316

sahada yazdklar eserlerim Trk toplumunun daha kolay anlad; tahkiye, tasvir, mkaleme, nasihat ve hitap, dorudan doruya anlatma, tekrir, sec, mecaz vb. anlatm ekilleriyle de mesajlar vermilerdir. Din-Tasavvuf! Trk Edebiyat airierinin iirierinde "fikri unsur" ile "din! vecd"'m n planda olduu ve bunlarn yalnz bir grubu deil, btn halk-cumhurvL hedef aup Trk taptumunda birlestirici-btnletirici bir rol aldklar her zaman grlmektedir. Halbuki Divan ve Halk airleri'nde bu halk-cumhur'u deil, belirli aristokrat gruplar hedef kitle olarak setikleri iin kitlelerin birletirilmesinde gerekli bir fonksiyon gsterememilerdir. Bu bakmdan Dini-Tasavvuf Trk Edebiyat airleri; birlestirici-btnletirici olgusunu vurgulamlardr. Yan bunlar, dadaki oban'a da, Saraydaki devlet bakamna da ayn dil, ayn muhteva, ayn kltr ile hitap ederek onlar arasnda da birlestirici-btnletirici rollerim ve hogr fonksiyonlarm icra etmilerdir. Bu itibarla Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat; tarihin balangcndan gn-mze kadar ve gelecee de olmak zere bu birletirici-hosgri yaklamlarm, mensubu bulunduu Trk milletim atalannn vasiyetlerim de dikkate ahp, an stne tayarak, fikr ve zhd normlarm da venneye devam edecektir. B. Nazm ekilleri a. Vezin Din-Tasavvuf! Trk Edebiyatnn hedef kitlesi belirti bir zmre deil, btndr. Dolaysyla geni bir yelpazeye hitap ettikleri iin de birbirlerinden olduka farkl zevklere sahip kesimleri kucaklamak zorundadrlar. Bu durum her konuda olduu gibi vezin konusunda da geerlidir. Bu sebeple Din-Tasavvuf Trk Edebiyatmda mill nazm l hece ile Klasik Edebiyat l aruz. birlikte kullanlmtr. Hangisinin arlkl olduu veya hangisi-nin daha ok tercih edildii konusunda kesin bir yargya varmak imkanszdr. Bu mutasavvfn ald eitime veya hitap ettii kesime gre deimektedir. Bunlar ksaca belirtmeye alalm:

l. Aruz Din-Tasavvuft Trk Eaebiyatmda pek baarl olmasa da aruz vezni kullanlmtr. Vezinlerde sk sk imale ve zihaflara bavurulduu grlr. Aruzun en ok kullanlan bahirleri ise unlardr: 1.1. Bahr-i Hezec: ok kullanlan bir bahirdir. Daha ok mesnevi, ter-ci-i bend, terkib-i bendlerde grlr. Bu bahrin de en sk kullanlanlar unlardr: 317 Mefaln/ Melann/ Feln Giruben k denizin boylayanlar Ma 'ant ideyp soy soylay'anlar Mefl/ Mefaun/ Feln nsan le geldm insan oldum insan libasnda pinhan oldum Merl/ MefaliV MefaliV Feln Ol ah- Kadm senn ile olduun anla Gnlne senn gelbeni dolduun anla l. 2. Bahr-i Remel Failatn/ Failatn/ Failatn/ Failn ile Failatn/ Failatn/ Failn kahplan sk kullanlr: Ben senn yznden zge kble-i can bilmezem Sol zfba hsni severem gayn man bilmezem l. 3. Bahr- Recez Bilhassa gazellerde sk kullanlan bir bahirdir. MiLstefiln/ Msteriln/ Msteriln/ Mstefiln Mlk-i bekadan gelmiemfan cihan neylerem Ben dost cemalin grmiem hr- cinan neylerem 1. 4. Bahr- Muzari Aruzun en ahenkli, ar ve ihtiaml vezni olan bu bahir sk olmasa da gazellerde grlr. MeFliV Failatn/ Mefail/ Failn

Pr old ma 'nde canun sefnesi Drr cevahir dald bu gnlm haznesi365 2. Hece Din-Tasavvuf Trk Edebiyat rnlerinden nemli bir ksmnda da hece l kullanlmtr. Hece lsnn bilhassa 7, 8 ve 11'li olanlar tercih edilmitir. Bu llerde kimi zaman halk iirinde nemli bir ahenk unsuru olan duraklara riayet edilmekle birlikte kimi zaman da duraklar ihmal edilmitir. 4+3:7 m dium nur idi Nur ile ma 'mr idi Durduum yr Tr idi Msa-y mran idm 'a Bu konuda daha fazla bilgi iin bk. Abdrrahman Gzel, Dim-TasavvuS Trk Edebiyat, s. 489-491. 318 4+4:8 Gneyi kuz, eylemegil Bu sziyz eylemegil Sohbeti toz, eylemegil Ariflere dil-pezr ol 6+5:11/4+4+3:11 Bir niyazum vardur Gani keremden Mnkir bilmez evliy&nun smndan Kul Kaygusuz ayru dmi prinden Alar gelr Sultan Abdal Musa 'ya366 b. Kafiye Din-Tasavuf Trk Edebiyatnda kafiye konusunda sz sylemek olduka gtr. Klasik Edebiyatn mukayyed kafiyesmden halk edebiyatnn yarm kafiyesine kadar her eit kafiyeyi grmek mmkndr. Yer yer gzel den kafiyelerin yamsra kaf-kef, kaf-gayn, te-dal gibi gz kafiyesine ters den kafiyelerle k noktas bakmndan birbirine benzeyen farkl sesler zerine kurulu kafiyelere de rastlanabilir. Kafiye konuu tamamen tesadfe baldr diyebiliriz:

Yine vakt-i hazan old durugel yatma iy sal/a Bu gafletde ne yatursun bu mr kalmaz bize fcak Mnkirlere zulmet ola mahbblara kuvvet ola Taliblern ta'atini Hazret'de makbul eyleye Ikun dahi bir nian her kime iridiyise krar ile kulluk idp gnlllere yol eyleye Bu k mevci yine baumdan adi Srumfa eyledi razumi afyl367 c. Nazm ekilleri "Manzumelerin, msra, bend say, bunlarn sralan dzeni, kafiye rgs, kompozisyonu gibi iirin d yap ile ilgili kurulu zelliklerine gre aldklar isme nazm ekli" diyoruz. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatm bu adan degerlendirdiimizde Klasik Edebiyatla Halk Edebiyat arasnda bir gei/kpr edebiyat zellii gsterdiim gryoruz. Bu edebiyatta, her iki edebiyata ait nazm ekilleri de kullanlmaktadr. Klasik kltre aina olanlar daha ok Klasik Edebiyata ait nazm biimlerim benimserken, halk kltrn-den gelenler veya bu kesimi hedef kitle olarak grenler Halk Edebiyatna ait nazm biimlerim kullanmaktadrlar. Bu dnceyi genellemek de yanl olur 319 kanaatindeyiz. Zira pek ok mutasavvf divanlannda her iki zevki de yanstacak bir yolla eserler vermilerdir. O kadar ki, bir ilahi, gazel biiminde beyit usulyle fakat hece vezniyle sylenebilmi/yazlabilmitir. Bu, onlarn aruzu becerememesiyle ilgili bir durum olmayp, tam anlamyla bir gei edebiya-tna ait zellikleri izah edilebilecek bir durumdur. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda kullanlan, Divan ve Halk edebiyat-na ait nazm ekillerim u ekilde sralayabiliriz: c. a. Divan Edebiyatna Ait Nazm ekilleri Din-Tasavvuf Trk Edebiyat mensuplar muhteva sabit kalmak artyla hem Divan Edebiyat hem de Halk Edebiyat nazm ekillerim kullanmlardr. Bu konuda hususi bir tercihlerinden bahsetmek zordur.

Divan Edebiyat nazm ekillerinden gazel, kaside, kt'a, musammat, murabba, terkb-i bend, terc-i bend, rubai, tuyu, mesnevi kullandklar balca nazm ekilleridir.368 c. a. l. Gazel Kelime anlam kadnlar iin sylenen gzel ve ak dolu szdr. Beyit say 5-12 arasnda deiir. 12 beyitten fazla olan gazellere mzeyyel veya mutavvel (uzatlm) gazel denir, ilk beyit kendi arasnda daha sonraki beyitlerde de ilk msra serbest ikinciler birinci beyitle kafiyeli olur: a-a, b-a, c-a, d-a... Baz gazeller msra ortalannda da kafiyeli olur. Bunlara musammat gazel ad verilir. Genellikle halis iir sylemeye uygun, kk bir nazm biimi olan gazelin balca iki eidi vardr: Beytileri tek bir tema zerinde birlemeyen ve hemen her beytinde baka temalar sylenen ve her beyti ayn kudrette sylenen gazel. Buna yek avaz ad verilir. Beyitleri tek bir tema zerinde birleerek her bakmdan btn bir iir anlay ile sylenen gazel. Bu tr gazele yek ahenk ad verilir. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda en ok kullanlan bir nazm biimidir. Yalnz u farkla ki bu nazm biiminde hemen daima ilah ak konuu ilenir. Zaman zaman da hece vezniyle de yazlr/sylenir. Bu ynyle Klasik Edebiyattaki gazelden aynlr. Dilber derdme derman senden zge kimse yoh Hem dahi gnlmde man senden zge kimse yoh Hicr ivnde men kimnlen hem-dem olam iy sanem Gnlmn ehrinde mihman senden zge kimse yoh 320 Hzr teg zulmetde kaldum bir meded hl Tenri n Tene in ab- hayvan senden zge kimse yoh Her ne hkm eylersen eyle sen mana iy k- yar GnlmSn tahtnda sultan senden zge kimse yoh

Bu Hatay hastanun virgil muradn ya lah Kim mana lutf u ihsan senden zge kimse yoh369 ah ismail Neylerem cenneti iinde dildr olmasa Koy an virane kolsun baada bar olmasa Gaflet ehli kald Hak'dan yle bil kim b-nasb Kanda didan grr ol bunda bdar olmasa Dnyada ak olan giydi melamet donin Her yiten ak m olur dert ana kar olmasa Akun meydanda ba top yirine alinur Bam meydana koymaz kim ki serdar olmasa Doruluk dost kapusidur don gel gir bu yola Eri meydanda utanur onda ikrar olmasa y Hatay bu sim hare eyleme nadana sen Gevhern kadrini bilmez ger haridar olmasa370 ah smail Yak era- hsnni gnlmde ah- enbiy& Zulmeti refeyle dilden zatm kl aina Lk mridsz bulinmaz aldadur eytan seni Mrid-i kdmil gerekdr nde ancak reh-nma Z&t- efal sfatn old mecburi bu dil Koyma hicran illerinde ya Habb-i Kibriya Sensn envar- derunum senden ald cnbii Zevk-i ta'at fikrin old canda cananum saha Birpula virdm cihann zevkim z&hidlere Leblern meyhanesinden ieli cam- safa *fk u evkn dilde hubbun isterem daim senn uel mnacatun kabul it Talib'n ey pr- vefa'71 AhmedTalibrad 321 c. a. 2. Kaside Kaside, belli bir amala yazlm Divan edebiyat nazm biimlerinden olup, daha ok devlet ve din byklerim vmek amacyla kaleme alnr. Kaside yazan aire kasideg (kaside syleyen), kasidesera (kaside yazan) veya kasidegerdaz denilir. Trk iirinde kaside gelenei XV. yzyldan itibaren kendini gsterir XVI. yzylda Hayal, Fuzul, Nev', Bak ve Ruh gibi ahsiyetlerle gelime gsteren kasidecilik gelenei XVII. yzylda Nef gibi en byk ustasn yetitirir.

Kaside beyitler halinde yazdr. Beyit say 31 ila 99 arasnda deiir. lk beyit kendi arasnda, sonraki beyitler ilk beytin ikinci msra ile kafiyeli (a-a, b-a, c-a...) olur. Klasik bir kasidede 6 blm bulunur: Nesib veya Tebih, Tegazzl, Girizgah, Medhiye, Fahriye, Du'a. DinTasavvuf Trk Edebiyatnda bu klasik sralamaya uyulmaz. En nemlisi de devlet bykleri iin yazlmaz. Daha ok tevhid ve na'atlarda bu nazm biimi tercih edilir. Kasde-i f Srr- nsan- Kamil Mefaln Mefaln Mefaln Mefaln Dua insan- kamilden iit tertb tekmlat Miirettebdr miirekkebdr odur fi 'l-asl- mevcudat Eer esfel eer edna anun uzv hurfatdur Teekkller ibaretdr me 'an cmle te 'srat Mcelled cmle eczas anun terkb-i tab'idur Libas- cismi raze vemal-i hsn- tertibat Vcd ma'na-y mm'l-kitab old budur mefhum Kitabu'llah havdr kuvvas cmle-i terkbat Nsf- a 'las eflakdur kuvvdsidur melekler hep Fehm-i akl- me 'ad in makam sidre-i tevkifat Mheymun durur kalb-i kuvvas dinilr olun Bulardur cmleye hakim bu srdur akl- klliyat eb-i Mi'rac- Hazret'de teehhd eylemek Cibril Makam- akl- klidendr tahiyyat ile neriyat Netice sz veller hep nbvvetden olur zahir Gelenler srren ve neslen bulur irad- tekrmat 322 Be klli nazm u nesrile iyon itdm nice esrar Kana miras ceddmdr ulum ba'd- tahribat Hakikat srr- ar-dehle bu dem mesrur olup Haim arab- nab- vahdet hem sunar kaseyle tesnmal372 Haim Baba c. a. 3. Mesnev Her beyti kendi arasnda ayn ayn (a-a, b-b, c-c...) kafiyeli olup aruzun ksa kalplaryla yazlr. Uzun manzume veya kitap halindeki mesnevler kendi adlaryla anlr. Trk edebiyatnda ilk byk mesnev Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig adl eseridir. Sonra Mevlana'nn Mesnevtsi gelir. Mesnevler Trk edebiyat-nin manzum romanlar saylabilir.

Mesnev dibace, tevhid, mnacaat, na't, mirdciye, medhiye, sebeb-i te 'lif, agaz- dastan, hatime blmlerinden oluur. Din-tasavvuf Trk edebiyatnda mesnev'lerde; din ve tasavvuf! konulan ileyen tevhid, nat, mnacat, miraciye, mehdiye.. vb temalar ilenmektedir. Mesnev-i Mi'raciye Failatn/ Failatn/Failn/ Srr- vasl bilmek istersen eer Kabe kavseyn ayetinden al haber Mazhar- feyz-i cemalullahtr ibu srra akdn agahtr Oldu evk-i vuslat ile gark- ak Hakk'a tahmdi bu gne kld mek yle takdis tahiyyat eyledi Ve 's-selavdtu ve 't-tayyibat didi Ya 'ni ey Vahid olan zat- Huda Hep bana mahsus ibadat u sena Hadd tebih du 'a v tayyibat Zikr ile tevhid ey akdes-sfat Ben rza-y pakine dildayem Vaslna can virmege amadeyem 323 Mahz- ltf rahmetiyle ol Huda Didi Mahbbum Resulm Mustafa Esselam aleyke eyyhe 'n-nebiyy V'ey sa'adet burcunun meh kevkebi Sana da olsun selam u rahmetim Mafiretle berekat u ni'metim Adile Sultan Bir aca 'ib derdi var aklarun hi sormanuz Dil le takrir alnmaz anlar siz yormanuz Derd-i firkat dediler bu derdin ismin akan Dmesn bu ah- derde kimseler ya Mste'an Byle bir mkil aca 'ib derd imi bu derd aceb Bil ki bu derdim devas da 'ima erkan u edeb kma erkan u edebden pr-edeb ol pr edeb istikamet yollarn sen eyle Allah 'dan taleb Talib ol bin derd ile sen derd-i aka talib ol Derd-i ak matlubum vasl ider elbet sana Ahmed Talib irad c. a. 4. Murabba

Murabba drt keli, drtl demektir. Edebiyatmzda ilk yzyllardan balayarak son zamanlara kadar ok kullanlan bir nazm biimidir. Murabba ayn vezinde drder msralk bendlerden oluan bir nazm biimidir. tik bendin drt msra kendi arasnda, dier drtlklerin son msra ilk drtlkle dier msra da kendi arasnda kafiyeli olmak zere bir dizili-e sahiptir: a-a-a-a, b-b-b-a, c-c-c-a... Son msra her bendin sonunda tekrar-lanyorsa mtekerrir murabba, tekarlanmyorsa mzdevic murabba adm alr. Genellikle drt ila sekiz bendden olumakla birlikte bu sayy aan mu-rabbalar da vardr. Hemen hemen her konu ilenebilir. Din ve didaktik konularla vg, yergi, manzum mektup gibi konular daha ok bu nazm biiminde ilenmitir. Murabba Mefa 'ln/ Mefa 'ln/Mefa 'ln/Mefa 'ln/ Cemalin sem 'ine pervane-ve yanmak diler gnlm Visaln zevkine cana irp yanmak diler gnlm Grp her yzde nrin seni sanmak diler gnlm Cemalin sem 'ine pervane-ve yanmak diler gnlm 324 Duyaldan vasf- pSJni seni benden cda kld Visalnsz sqfQ bulmaz annn ok cefa kld inlup zat- pakini gidp kendin hafa kld Cemalin sem 'ine pervane- ve yanmak diler gnlm37* Haim Baba Mefa 'ln/Mefa 'ln Hakikat genc-i pinhanem Vel sretde insdnem Se d tefsr-i Kur'nem Cehar het bahr- ummanem Zuhurum mereci'-i eya Msemmayam dahi esma Bana sacid kamu tersa Ki her fan ile bir sanem

Cinan- tab'umi gezdm Me 'arifgencini sezdm Bu ekal- hafi dzdm Meratib zre niranem 375 Haim Baba Didaruna yz srmee eyhm sana geldm bugn Aslum dileyp grmee eyhm sana geldm bugn Dergahna ayeste kl Kullk ile der-beste kl Gitmem kapundan byle bil eyhm sana geldm bugn Bir derdliyem derman arar Yokdur deva derdm yarar Ey derd-i yar derman- yar eyhm sana geldm bugn376 Ahmed Talib rad c. a. 5. Kt'a Szlk anlam para, blk, cz'dr. En az iki beyitten oluan nazm biimidir. Beyit say ikiden fazla olanlara kt'a-i kebre ad verilmitir. 325 Klasik edebiyatta kt'alar, mahlassz iirlerdir. Msralar arasnda anlam btnl bulunur. Konulan nemli bir dnce, hikmet, nkte, yergi hayat gr olabilir. Bir ve drdnc msralar birbiriyle kafiyeli olan kt'alara nazm denir. Beyit say ikiden fazla olan tat'a-i kebreler matla'l olmayan gazele benzer. Kt'alar mstakil iirler olarak divanlarn sonunda mukattat bal altnda yer alrlar. Kalem olsun eli ol katib-i bed-tahnrin Kifesad- rakam srmm sur eyler Gah bir harf sktuyla eder nadiri nar Gah bir nokta kusuriyle gz kr eyler Fuzul Dest-i kutahmz etmemi Allah resa Menba- lutfunu yoksa elimizle kaparz Bize yersin mi Huda ab- hayat- tevfik Hzr' bulsak reh-i zulmette klahn kaparz177 zzet Molla c. a. 6. Tuyu

Yalnz Trk edebiyatnda grlen ve aruzun failatn/failatn/failatn/ failn kalbyla yazlan drt msralk mill bir nazm biimidir. Halk edebiyatndaki maninin karldr. Tuyu, eski mill nazm biimi olan drtln divan iirine yansmasyla ortaya kmtr. Buna maninin aruzla sylenmi biimi de denilebilir. Tuyu'un kafiye dzeni genellikle mani ve rubaide olduu gibi a-a-x-a biimindedir. Ancak x-a-x-a biiminde olanlar da vardr. Drt msra da birbiriyle kafiyeli olan tuyulara musarra tuyu denir. Mani ve ruba'de olduu gibi tuyuda da nemli bir dnce dile geti-rilmeye allr. Bu sebeple zor sylenen iirlerden olup mahlas kullamimaz. Daha ok Azer ve aatay edebiyatlannda XIV ve XV. yzyllarda kullanlmtr: Kad Burhaneddin ve Nesm bu nazm biimn nemli ustalanndan-dr. Musarra Tuyu Alemi yzn glistan eylemi Blbl sermest hayran eylemi Anbertn zlfn perian eylemi Mahn ebrinde pinhan eylemi 326 Dalmm, sol bahre kim payan yok Batmam sol gence kim hsran yok Bulmuam sol bedri kim noksan yok Girmiem ol ehre kim viran yok378 Nesm Hakk'a kr kolarun devranidur Cmle alem bu demim dayranidur Gn batandan gn doan yire dein Ak erinn bir nefes seyranidur Kad Burhaneddin Neva' La'lidin canmga odlar yakilur Ka kaddimni cefadan ya kilur Min cefds va 'desidin ad min Ol vefa bilmen ki ya kilur379 c. a. 7. Terci'-i Bend

Terci'-i bend, hane ad verilen gazel biiminde kafiyelendirilmi be on beyitlik iir paralannn vasta ad verilen ve srekli tekrarlanan bir beyit ile birbirine balanmasndan oluan nazm biimidir. Terci'-i bendin her iir beine hane veya terci'hane denir. Terci'hane vasta beytiyle birlikte bend adm alr. air mahlasm son terci'hanede syler. Bu nazm biiminin kafiye dzeni a-a, x-a, x-a... W; b-b, x-b, x-b... W vd. Ancak terci'hanesinin her msra birbiriyle kafiyeli bendlerden kurulu terci-i bendler de vardr. Terci-i bendlerin konuu felek, Allah'n kudreti, evrenin sonsuzluu, hayatn zorluklar gibi konulardan oluur. Bu trn en nemli ismi Kaygusuz Abdal, Ziya Paa ve eyh Galibedir. Cennet mekan ehzade Mahmd Celaleddin Efendi hakknda Mersiye Mstefiln/Mstefiln/Mstefiln/Mstefiln/ aheneh-i devran iken Abdulaziz huld- can Elvirmedi zalim felek yar olmad baht- siyah Kalmdi bir ehzadesi manende-i hurd mah tdi ecelde akibet ol goncay mahv tebah Pek gen iken itdi vefat Mahmd Celaleddin ah Matem tutarsa ka'inat ayestedir b-itibah Hulk gzel hsni gzel bir mah idi ol nev-cihan Gller gibi almadan soldurd ruhsann hazan 327 Hicran yakd c&num yandum aman el-aman Gitdi elmden eylerim blbl gibi ah figan Pek gen iken itdi vefat Mahmd Celaleddin ah Matem tutarsa ka'inat ayestedir b-itibah Ey daderim Abdulaziz cennet sana olsun mekan Sen grmedin evladna kyd nasl zalim cihan Aciz kalup dermandan ald haldman- natvan Buld y erini akibet Alllah 'in emri b-gman Pek gen iken itdi vefat Mahmd Celaleddin ah Matem tutarsa ka'inat ayestedir b-itibah Ey Adile agah ol dnya v mafiha nedir Lazm olan ehl-i dile meyhanedir peymanedir TSra bu dnyann sonu bir ey deil viranedir Feryad idendir andelb szan olan pervanedir Pek gen iken itdi vefat Mahmd Celaleddin ah Matem tutarsa ka'inat ayestedir b-itibah380 Adile Sultan c. a. 8. Terkib-i Bend

Terkib-i bend, hane ad verilen gazel bininde kafyelendirilmi be on beyidik iir paralannn vasta ad verilen srekli deien bir beyit ile birbirine balanmasndan oluan nazm biimidir. Terkib-i bendin iir beine hane veya terkibhdne denir. Terkibhane vasta beytiyle birlikte bend adm alr. air mahlasm son terkibanede syler. Bu nazm biiminin kafiye dzeni a-a, x-a, x-a... W; b-b, x-b, x-b... YY vd. Ancak terkibhaneye uyan bendlerden kurulu (a-a, x-a, x-a.. AA; b-b, x-b, x-b.. BB) terkib-i bendler de vardr. zellikle sosyal konular, din, tasavvuf ve felsefe konular bu nazm bi-iminde kaleme alnr. Burada Kaygusuz Abdal'n tasavvufi temleri ileyen terkib-i bend'ini de zikredebiriz. Bu nazm biiminin en nemli ustas Badatl ROh'dir. Buna pek ok nazire yazlmtr. Bunlardan en nls ise Ziya Paa'mnkidir. Der an- E'imme-i tsna Aer Radyallahu anhm Faildtn/ Failatn/ Failn/ Hamd minnetle ubdiyyet sena Da'im bak olah Hakk'a seza Sani Halik u Kebr Mste 'an Hafz u Nasr'dr ol zat- Huda 328 Kullarn her vechie ddan ider Lutfina ihsdnna yok intiha Hem ol Fahr- ka'inat bin sald Bd'is-i icad- eya mutlaka Sevgili mahbbudur matlubudur Alenne rahmet oldur b-riya Alinin ashabnn yz bin selam Ola ervahna ihdd da 'ima Halet-i isna-aer evlad- hem Ak- ta'dad dile grdi ehem Hem ikincisi mam ba-safa Ol Hasan ibni Aliyy'l-Murtaza Menba '- irfan ihsan kerem Kurre-i ayn habb-i Kibriy Hulk- hsn-ve hsn kendi Hasen Gelmedi alemde hi emsal ana Ba- cennet goncas iken lebi Hokka-i zehr itdi erbab- eka

Bahriar olsa midad- ecar- kalem Medh vasf- an bulmaz intiha ttila-y anm eyle kyas Cdygah- d- Fahr- Enbiya Krk yedi yanda ol zat- sa'd Rahmet-i Hakk' bulup oldu ehd Ya lah ism-i A 'zam akna Nasr u Rahman u Erham akna Zat- Mahmd u Muhammed Mustafa Sevdiin ol Fahr- Alem akna Nuh ibrahim Mus akna Yusuf Ya 'kub u Adem akna Ebubekir Faruk mer Osman iiln Haydar- Kerrar Efham akna Ol imam&n- sa 'adet menzile! Cmle ashab- ekrem akna 329 Adile 'yi rahmetinle ad kl Al evlad- mkerrem akna evk bulduka anlarla erem Ak u sadklar gre kerem^' Adile Sultan c. a. 9. Rubai Drtl, drtlk. Klasik edebiyatta ve din-tasavvuf Trk edebiyatmda tam bir anlam ifade eden kendine has bir l olan drt msralk bir nazm biimidir. Halk edebiyatndaki maniye benzer. Bu nazm biiminde l, 2,4. msralar kafiyeli 3. msra serbesttir: a-a-x-a. Ancak ikibeyitlik kt'a biiminde (x-a-x -a) yazlan ruba'ler de vardr. Ruba''nin kt'a ve nazmdan fark zel bir lyle yazlm olmasndadr. Ruba'nin bir baka zellii youn bir fikir rgsne sahip oluudur. Ruba'iyyat- Hazret-i pr Haim Baba Sen seni bilsen eer alem-i kbrasn sen Mene'-i feyz-i ezel nsha-i kbrasn sen Ma.hz.en-i srr- Huda hdne-i kbrasn sen Mazhar- emn eman mahmel-i kbrasn sen382 Haim Baba

Hak-i pa-y Hanedan eyleyen ttiya. gze Alem-i laht bil ki gaybu 'l-umman gre Nazar- vahidde vahdet kzgsinden alemi An- da'imde ezel ahir temaasn gre383 Haim Baba Bu Hatayt bendenn gr halim Kim yalnda kayd ba malini Pr-gndhem ta 'na klma z&hida Bendesinn Hak bilr a 'malini384 ah ismail Hatayi Ey gnl gel kendni sen zevk ararsan b-niha kma cismn kal'asndan anda bul ho bir sofa Kl tevecch hakk'a srrnda grrsn b-mekan n iyondur gn gibi dilde o yar- prvefa385 Ahmed Talib rad 1 Aynur Koak, a. g. e, s. 189-196 (iirin tamam 105 beyit olup 12 mam hakkndadr.) 3M Asuman ergn, a. g. tez, s. 413. 3" a. g,. tez, s. 414. 384 Adile Ylmaz, a. g. tez, s. 343 "" Neslihan Dnmez Aipdoan, a. g. tez, s. 217. 330 Yine handan olaym ba- fenada gl olup teyim hsnne karu o ehn blbl olup Takilup zlfine Mansr gibi ber-dar olaym Dahi cismm yakaym savuraym hem kl olup387 Ahmed Talib rad Ya lah ak- zatun derdme derman olur em-i dil grse sfatn hn le giryan olur Pak olur mir'dt- kalbim lutfile klsan nazar Kurtulup gamdan kudur&tdan gnl adan olur'88 Ahmed Talib radEy mrg feryadna ba'is nedr leyi nehar imdi sitd eyyamidur sandun m sen geldi bahar Sabr it hele ey can kui kf ad olsun da ot Yokdur sana layk bizm a 'malimz ta serteser389 Ahmed Talib rad c. a. 10. Muhammes

Muhammes szlkte beli, belik demektir. Edebiyatta ayn vezinde beer msrahk bendlerden oluan nazm biimi, lk bendin 5 msra kendi ara-snda kafiyeli sonraki bendlerin son veya son iki msra ilk bend ile kafiyeli olur: a-a-a-a-a, b-b-b-b-a... veya a-a-a-a-a, b-b-b-a-a... Muhammes'ler 4 ila 8 bend arasn deiik uzunluklarda ve hemen hemen her konuda yazlrlar. Gnl ayinesi olsa mcella der elbetde Hak andan tecelid Tecelladan hasl olur tesella Olur irk&b- kesretden mberra Muhakkak beyt-i Hak mir'at- ma 'na Hezarpare olursa ger bu mir'at Grinr her birinde ayn- bi'z-zat Mahiddr mezahirde bu halat Grr aynn iden bu szi isbat Muhakkak beyt-i Hak mir'at- ma'na Gnl ayinesi olferd yekta Zamanun sahibi b-misl-i hem-ta Zuhr- kabe kavseyn ev edna Kuvvas srndur bu hayfarihi Muhakkak beyt-i Hak mir'at- ma'na 387 Neslihan Dnmez Aipdoan, a. g. tez, s. 217. 388 Neslihan Dnmez Aipdoan, a. g. tez, s. 218. 389 Neslihan Dnmez Aipdoan, a. g. tez, s. 218. 331 KemOli Haimn nutk- demidr Dem ile her nefs her ten diridr Kelam- her demi srr- Ali'dr Kulb- kalib ider Haydar'dr Muhakkak beyt-i Hak mir'at- ma 'no390 Haim Baba Mefa 'n/Mefa 'tln/ Bu szm eylegil idrak Kesret camesini it ok Gide vahdetle irak Bir ola cevher ile hak Bir ola yar ayarun Eer sen adem olsaydun Yahud insan bulsaydun Scd srrm bilseydin Me'asiden olurdunpak Giderdi irk inkarun ridi deme devrn Nin zevk olmaya cevriin Hemtn derman ola derdim Cendbetden olagrpak Sal&t ola kamu karm

Gel imdi Haima her dem Olagr deme hem-dem Olursun srnna mahrem Dinilr srnna levlak Aar zulman env&run391 Haim Baba c. a. 11. Mseddes Szlkte altl, altlk demektir. Edebiyatta ayn vezinde altar msralk bentlerden oluan nazm biimi, lk bendin alt msra birbiriyle kafiyeli, sonraki bendlerin son bir veya iki msra ilk bend ile kafiyeli olur: a-a-a-a-a-a, b-b-b-b-b-a... veya: a-a-a-a-a-a, b-b-b-b-a-a... Mseddesler de 5 ila 8 bend arasnda deiir ve her konuda yazlabilirler. Ancak felsefe ve tasavvuf konulan daha sk ilenir. 39 Neslihan Dnmez Aipdoan, a. g. tez, 201-204. 391 Asuman Ergn, a. g. tez, a. 289, 290. 332 Mefa'liin/Mefa'ln/Mefa'ln/Mefa'ln/ Hakikat talib-i Mevla olan can ider kurban Eer hubb- siva dilde kalursa bulamaz ihsan Katur ah- cehaletde ilimez ilm le irfan Eer bu beyt-i ulyanun iderse nakm seyran Hakikat zre eyay bana bildir eya Fettah Seni grem seni bilem bu hdl ile olam slah Rza-y Hak'da ol da'im hilafndan hazer eyle midim lutf- Hak olsun kamu eyden gzer eyle Sona dek halka hor bakma kamuyu ho nazar eyle Bu nutkum can ile ders it muradun mahazar eyle Hakikat zre eyay bana bildir eya Fettah Seni grem seni bilem bu hal ile olam slah392 Haim Baba c. a. 12. Mfred Mfred tek, yalnz, ayn. Edebiyatta baka beyitlerle ilgisi olmayan ve bir iir iinde yer almayan beyte denir. Bunlar genellikle divanlarn sonunda yer alrlar ve iki msrann da birbiriyle kafiyeli olmas art deildir. Mefatln/ MefailnMefalimMefailn/ Sana senden yakndur Hak zahirde Hak batnda Hak

Her mekana eyle secde evvelde Hak ahirde Hak Haim Baba Fa 'Hatun/ Fa 'ilatn/Fa 'ilatn/Fa 'Hatun/ Arife efal-i tevhid zikr-i Hu 'dr her nefes Seyre gelmi ibu mlki cism ten ana kafes Haim Baba Mefl/Mefa'iln/Meful/Mefa'iln/ Bir dilde di k olmaz hi anda sofa olmaz Bilmez demim adem ol demde vefa olmaz Haim Baba Mefa 'iln/Mefa iln/Mefa'iln/Mefa 'iln/ Acebdr herkese arif kamu varn nisar eyler Adavetle bakup mnkir mnafkdur firar eyler193 Haim Baba c. a. 13. Tahmis Tahmis beleme demektir. Edebiyatta bir gazelin her beytinin basma baka bir air tarafmdan ayn vezinde msra eklemek suretiyle meydana getirilen nazm biimi. 333 Beyit dzeninin bend dzenine dntrlmesiyle ortaya kan tahmiste, baa eklenen msralar kafiye ynnden her beytin ilk msrana uymak zorundadr: a-a-a (a-a), b-b-b (b-a). cc-c (c-a)... Tahmiste asl beyit ile eklenen msralar arasnda bir anlam btnl oimas zorunludur. Nutk- Hazret-i Nak Tahmis-i Hazret-i Pr Kuddisesirrahu Hakikat cmle eyada Huda her dem iyon syler Kulaun tut kamu Hakk'a iit sanma nihan syler Ana el'an olan diller ene'l-Hakk' heman syler Eya sen sanma kim senden hu gftan dehan syler Veya terkb olan unsur yahd lahm-i zeban syler Seni ol tatma mir'at idp zarfn-durur eya Senn nrunla mcella-durur eya esfel a 'la Zuhurun mazhar- tamdur vcudun nsha- kbra Seni ol sana bildirmek muradn kasd idp Mevla Anasrdan giyp bir ton yznden terceman syler

Mahabbet kenzini k idp i'lan dil canda Biterdi bir seer gya ola seyran bu meydanda Mefahir cami'-i esma dyip insan bu elvanda Yaratd cmle eyay zin pinhan idp anda Grinr nice bir yzden vel kendin nihan syler Vesahdan pak idp cmle me 'adm diln zerger Neb&tun feyz-i hayevanun hayatidur demn ey er Senn emrnle saridr hviyyet her ii iler Kimndr bunca cnbler kimndr nutk iden gevher znden olmadn arif ki senden zne kan syler Kelam- Haim zevkin tuyan aklar ey Nak Cemal-i hsnnn seyrin iden aklar ey nak Hakikat beyninn kasesin tutan aklar ey Nak Sakahm rabbehm hamnn ien aklar ey Nak iren ma'ukna anlar mekandan la-mekan syler394 Haim Baba Tahmis-i Dervi ismet Alemi yakd seraser ate-i bala-y ak u'le-i nr- sofa old ziya baha-y ak Mucb-ifeyz sa 'adetdr btn ima-y ak Oldu zahir erh-i hubb- yar ile ma'na-y ak 334 Mihr-i Mevland tanca evc-i snemde temam Sznakem yle kann- muhabbetde mdam Nalemi tuysa dner Zhre ila yevm'l-kyam Ah zarm perde perde tutd Uak makam Dil sema itdi bu demlerde neva-y nay- ak Arz- ruhsar eyleseydi bir sdbOh ol aftab Ta'atyla meclis-i rindan bulurd ab tab Dest-i sakiden idenlerAdile n- arab Bende olsam smeta ol feyzie mest harab Ta kyamet olur oy mstarak- derya-y ak395 Adile Sultan c. b Halk Edebiyatna Ait Nazm ekilleri Din-Tasavvuf Trk Edebiyat mensuplar Divan Edebiyatnda olduu gibi muhteva sabit kalmak zere Halk Edebiyatnda da koma ve mani tipim tercih etmilerdir. a. Koma 'ya rnek: Niyaz-i Msr'nin u iiri bir koma rneidir:

Hakk' seven aklarn

Halkn arasndan kar Elencesi tevhid olur Blbl gibi daim ter Elencesi tevhid olur

Tevhidi grse Elencesi

can atar Ak odina yanklarn tevhid olur Durmaz isim srer dili

Mal u menalin terk eder Sorar mdam doru yolu Hal ile kalin terk eder Elencesi tevhid olur

Ehl iyalin

terk eder Gerek ere diyen belt Elencesi tevhid olur izinden ayrmaz gzn

Dnya ve ukba perdesin Can ile tutar szn

Ardna atar

cmlesin Grmee iver yzn Elencesi tevhid olur

Kor masiva elencesin Elencesi tevhid olur

Msrye uyan kiinin Gider r iinin iindeki can kuunun Elencesi tevhid olur196 335 b. Mani'ye rnek: Bir rnek olmak zere Erzurumlu brahim Hakk Divanndaki manilerden birka tanesin! sunuyoruz; Oldum sema hem-saye Dondandr inci denden Sal stme hem saye incitme can gnl yap Her nice ki ems aya Park olmaz inci incinme

tenden Mihrin versin banafer incitenden Dil sende ya bendedir

Mahluk ile bil Hakk ' Azade ya bendedir

Masdar bul ol Pinhan

mtak Yabanda deil bendedir ayan ey Hakk397

Evvel O 'dr ahir hem Gmgete ya bendedir.

-. Dint-Tasavvuf Trk Edebiyatna Ait Nazm ekilleri: Aslnda tasavvuf dncesinde ekilciliin nem tamad hususunu da gz nne alacak olursak mutasavvflarn, iirin d yapma pek nem vermediklerim, iirin bu ynn ihmal ettiklerim rahatlkla syleyebiliriz. Din-tasavvuf Trk Edebiyatm^ kendi disiplinine mahsus zel bir nazm ekli yoktur. O, bir yandan Divan edebiyat nazm ekillerim, dier yandan da

Halk edebiyat nazm ekillerim hitap edecei kitlenin durumuna gre rahatlkla kullanmaktadr. C. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatna Ait Trler Bilindii gibi bugne kadar Trk Dili ve Edebiyatnn; Trk halk edebiyat, divan edebiyat ve din-tasavvuf Trk edebiyat bilim dallar zerinde yaplan aratrmalarda, genel anlamda nazm ekli, zel anlamda da tr konuu tatmin edici bir sonuca ulamamtr. yle ki zellikle halk edebiyatn-da ekil ile trler, adeta birbirine kartrlm, zaman zaman bunlar birbirinin yerine geer duruma getirilmitir. yle olmu ki ekil yerine tr, tr yerine ekil temnolojisinin de bazen ayn olarak kullanld grlmtr. zellikle divan edebiyat ile din-tasavvuf Trk edebiyat bilim dallarn-da bu nazm ekli ve trlerindeki karkln hala yaad da grlmektedir. Bu konuya tarihi sre iinde baktmz zaman, Trk toplumunun IX. asrdan itibaren geni bir corafyaya yaylnda onlarn; dil, edebiyat, sanat ve kltrel yaplannda da birok yenileme, etkileme ve gelime hareketle-rinin olduu grlmektedir. Bu noktadan hareketle Trk edebiyatnda nazm ekil ve tr konulannda da hareketli bir dnemin balam olduu grlecektir. 336 Gnmze kadar, Trk Edebiyanda nazm ekli ve trlerim ele alan eserler bu konuda; "tarz, ekil, ekal, nev, teganni.. .vb." gibi terimlerin kul-lanlmas teklifinde bulunmulardr. Ancak bunlar zerinde de ittifak salanamamtr. Bu sebeple, bu konudaki karmaa hala devam etmektedir. imdi bu hususdaki grleri srasyla grelim: Tr ve ekil meselesi zerinde duran aratrmaclardan A. Talat 0-nay'n398 basn ektii Hikmet laydn399 ve Cem Dilin'in400 de itirak ettii grlere gre; ekil, iirin vezni, kafiyesi, msra ve drtlk say, duraklar, hece say gibi d yap zelliklerim oluturur.

Tr ise; muhteva itibariyle iirin zerinde durduu, iledii konuya gre belirlenir. Buradan hareketle bir iirin ekil olarak ald isimle, tr olarak ald ismin farkl olabileceim sylemek mmkndr. Fuat Kprl,401 Pertev Naili Boratav,402 Hikmet Dizdarolu 'nn403 o-luturduu bu ikinci gruba gre ise halk iirinde ekiller deil, trler vardr. Trler de birbirinden ezgileriyle ayrlmaktadrlar. Dizdarolu, cnklerdeki nazm ekillerinde belirtilen paralarn her zaman aynlk gstermediim syleyerek, bir komann bazen 7'li bazen 8'li olarak karmza ktm belirtmektedir. Fakat bu grn de eletirilen yanlar vardr. rnein makamn ekilden ziyade trn belirlenmesinde bir l olabilecei akla daha yatkndr. Konuya din-tasavvuf Trk edebiyat asndan baktmzda benzer durumlar grmekteyiz. Din-tasavvuf Trk edebiyat, dadaki obandan, sa-raydaki devlet bakanna kadar btn kesimlere hitap edebilen bir karaktere sahiptir. Bazen sanatl ve allegorik ifadelerle dolu sanat gc yksek eserler, bazen de duygularn en yaln bir biimde ortaya konulduu eserler de vardr. Bu edebiyat; ekil ve tr olarak bir yandan klasik edebiyatla dier yandan ak edebiyatyla i ie girmektedir. Kesin ve net bir snrlama yapmak mmkn deildir. Fakat, yine de iln mlahazalar sebebiyle tasnif yapmamz icap ettiinde tutulacak en salkl yol Trk edebiyatnn btnlne bir zarar gelmemek kaydyla- muhtevalardan hareket etmek olacaktr. Eserin, bu edebiyatn bnyesi iinde kabullenilebilmesi iin evvela muh-tevaya baklmaldr. Muhteva; din, tasavvuf, ahlak, mill konulan ilemelidir. Bu ileyi, slb ve tarz olarak klasik edebiyatla farklklar gsterir. rnein tevhit, mnacat, nazm trleri klasik edebiyatta da vardr. Fakat klasik 337

edebiyatn yaklam ile din-tasavvuf Trk edebiyatnn yaklam belirgin izgilerle bazen birbirinden ayrlrlar. Bilindii gibi, "manzumelerin konulanna gre aldklar adlara nazm tr denir. Nazm trnde, belli bir nazm ekline bal kalma art aranmaz. Ancak, baz konularn yine baz nazm ekilleriyle oka anlatld grlr.404 Nazm trlerinde muhteva nemlidir. Bu bakmdan muhtevas farkl o-lan pek ok konu sebebiyle pek ok tr ortaya kmtr. Bazen ayn trn, manzum ve mensur ekilleri oluturulmu, bazen de hi rnei olmayan orjinal trler ortaya konulmutur. Din, ahlak, tasavvuf? ve mill zellikler tayan manzum ve mensur hikayeler, risaleler, (budalaname, miglatname, pendname elifname, sohbetname, tesbihname besmelename, vb.) Hep dintasavvuf Trk Edebiyatnn trleri arasnda yer alan mahsuller olarak saylabilirler.405 Tr ve ekil konusunda; A. T. Onay, H. laydn'n tasniflerinin kanaatimizce daha uygun olduunu ifade etmek isteriz. Sonu olarak diyebiliriz ki; bugn nmzde duran bu grler tam manasyla oturmu deildir. Bunlar sadece birer varsaymlar, yaklamlardr. Oturmu bir tanmlama yapmak, ancak yurt ii ve yurt d ktphanelerin-deki binlerce mecmua ve cnkn, din-tasavvuf mahiyetteki eserierinin ince-lenmesi ve bunlarn mmknse yzyllara gre akraba Trk boy ve topluluk-lanndaki eserlerle de mukayesesinin yaplmas suretiyle daha gerek neticelerin kmas mmkndr. te biz bu noktalardan hareketle bugne kadar ciddiyetle ele alnmayan bir konuya el atmay dndk. O da, bu konunun bazen divan edebiyat iinde, bazen da Ak edebiyat iinde yzeysel olarak veya sadece adndan bir iki kelime ve birka trden ibaretmi gibi bahsedilen, fakat asl konuya nedense deinilmeyen, ama gerek anlamda edebiyatmzn da nemli bir blmn tekil eden din-tasavvuf Trk Edebiyatnda trleri ele almaya, incelemeye baladk.

Balang mahiyetindeki bu almanuzda elbette ki baz noksanlanmz olacaktr. Bu noksanlanmz, ilerde yapacamz almalanmzla bizzat veya dier aratrmaclarn almalar ve onlarn deerli katklar, yapc ve evk-lendirici yardmyla dzelteceiz ve tamamlayacaz. Bilindii gibi din-tasavvuf Trk edebiyat, trler konusunda406 zengin bir malzemeye sahiptir. Eer bizler bu malzemeleri hakkyla deerlendirebi-lirsek, cidden nemli neticelere ulaabiliriz. Bu cmleden olarak din4" Kocatrk, V. M., a. g. e., 8. 3-6. v Pala, ., a. g. e., a. 107. 338 tasavvuf? Trk Edebiyatndaki trlerin ihtiva ettikleri konulan itibariyle; ana balklar altnda bir tasnife tabi tutabiliriz. Bunlar da: 7. tikat: Allah, melekler, kitaplar, peygamberler, ahiret gn, hayr ve er, kaza ve kader. 2. ibadet: a. Kelime-i ehadet b. Namaz c. Oru d. Zekat e. Hac 3. Ahlak 4. Din inan ve tasavvuf dnceler, 5. Din ve tasavvufyolunun bykleri, 6. Din ve tarih ahsiyetler etrafnda teekkl eden normlar, 7. Mill-manev ahsiyetler etrafnda teekkl eden normlar, 8. Trk-slam kltr etrafnda teekkl eden normlar, 9. Tasavvuf remiz, ve rumuzlar, 10. Din-ahlakS eserler ve erhleri, 11. Din-tasavvuf-folklorik eserler, 12. Tabiat bilimleri..... .vb.leridir.

Demek oluyor ki, din-tasavvuf Trk edebiyat alannda binlerce eser-deki trler, genel anlamda konulanna gre deerlendirilecektir. Ancak bu eserler; dn-tasavvuf-mill normlar, mill-manev-birlik ve beraberlik lksnn asl temalannda belirtildii konular erevesinde ileyeceklerdir. Ancak biz; almamzn kapsam itibariyle tr konusunu, imdilik genel olarak drt ana blmde toplamay uygun bulduk. Zira bu, yllarn verdii birikimin bir balangcdr, te bu sebeple balangta bu trleri; yalnz ba-na vermekten ok, onlann ihtiva ettii konulan kendi bnyesinde deerlen-dirmeye alrken, dn verilen 3-5 tr deil; bugnk aratrmalar ve tespitlerle ortaya kan pek ok trleri, iledikleri konulan itibariyle aada belli bal be ana balk altnda muhtevalanna gre ele almay uygun bulduk. Onlar da: a. Allah hakknda yazlan trler, b. Peygamberler hakknda yazlan trler, c. Din ve tasavvuf yolunun bykleri hakknda yazlan trler, d. Din inan ve tasavvuf dncelerle ilgili yazlan trler. imdi bu be ana balk altnda teekkl eden tr'leri kendi bnyesinde birka rnekle venneye alalm: a. Allah Hakknda Yazlan Trler l. Tevhid Tevhid'in szlk anlam birlemek demektir. Din-Tasavvuf Trk Edebiyat stlah olarak da "Allah'n varl ve birligine dair yazlan manzum veya mensur eserlere" verilen addr. Yalnzca din-tasavvuf mahiyetteki 339 eserler deil her konudaki eserin tevhidle balamas geleneksellemitir. Yalnz Din-Tasavvuf Trk Edebiyat alannda yazlan tevhidlerde feraset, tefekkr ve tevil kendini gsterir. Bu ynyle dier tevhidlerden aynlr. Tevhidler gazel, kaside, mesnev tarzndadr. Niyaz-i Msr'den bir tevhid rnei grelim:

Zih kenz-i hafi k'andan gelr her var olur peyda Kimi zulmet zuhur ider kimi envar olur peyda Zih derya-y vahdet kim kesilmez her-giz emvac Bu kesret alemi andan doup na-ar olur peyda Ne sihr-i bil 'l-acebdr kim bu yzden grinr ayar O yzden gayr yok tenha gelr dildar olur peyda O yzden grben ayar dner sem '-i cemalinden Felekler de grp an dner edvar olur peyda Tainur gnde yz bin can adem iklmine her dem Gelr yz bin dahi andan bulur imar olur peyda Diun ie hayalat in da zuhurat Birinden ol birine tuhfeler her bar olur peyda O devr ile gelpdr enbiya mrsel meratibce Geh m 'min zuhur eder gehi kffar olur peyda Grr ol kenz-i mahfden nice zahir olur eya Bilr her nak- sretden ince esrar olur peyda 2. lah Mutasavvflarn, "Allah'n birliim azamet ve kudretim anlatan veya telkin eden manzumeler ilah adyla anlr. Hem aruz, hem de hece ile yazlrlar. Tarikatlere gre deiik adlarla anlrlar. Mevlevler ayin, Glenler tapu, Alevi-Bektailer nefes, Halvetler durak, dier tekke mensuplar cumhur adm verirler. Hemen hemen btn mutasavvflar ilahi trnde eser vermilerdir. Hatta air olmadklar halde btn prler ilahi sylemilerdir. Erefolu Rum'nin bir Hhsmi grelim: Cana cefa kl ya vefa Ya ba u ya bostan ola Senden hem ol ho bu ho Ya bend ya

zindan ola Ya derdin gnder ya deva Senden hem ol ho bu ho 340 Hodur bana senden gelen

Ya vasi u ya hicran ola Senden hem ol ho bu ho

Gelse celalinden cefa Ya hil 'attr ya kefen

Yahud

cemalinden vefa Ya taze gl yahut diken Senden hem ol ho bu ho

kisi de cana sofa Senden hem ol ho bu ho

Halim bir dem soragel

Gerek alat gerek gldr Diler isen banm del

Gerek dirgr

gerek oldur Ey ltf hem kahr gzel Senden hem ol ho bu ho

Eref olu sana kuldur Senden hem ol ho bu ho

Gahi ndur gahi ndir Gahi merhem gah rdir Erefzade hem dervdir Senden hem ol ho bu ho407 3. Mnacaat Mnacaat,408 szlkte "fsldama, kulaa syleme"; stlah olarak ise; "Allah'a dua etme, yalvarma, Allah'a dua konulu manzume" anlamna gelir. Divanlarda tevhidlerden sonra gelirler. Manzum veya mensur olabilirler. Manzum olanlar genellikle kaside, gazel, kt'a, mesnevivb. tarzda yazlabilirler. Mnacaaflar genellikle Allah iin yazldklar gibi Peygamber iin yazlanlar da vardr. Elmal Hamdi Yazr'n gzel bir mensur mnacaat bulunmaktadr: ilah hamdini szlerime sertac ettim. Zikrini kalbime mira ettim. Kitabn kendime minh&c ettim. Ben yoktum var ettin. Varlndan cmleyi haberdar ettin. Aknla gnlm b-karar ettin, nayetine sndam, kapma geldim; hidayetine sndm, lutfuna geldim; kulluk edemedim amma affna geldim. Manzum bir mnacaat rnei de Niyaz-i Msr'den, verelim: Ya ilam sana senden el 'yaz Sensin ahir cmlemize msteaz Derd senin derman senindir phe yok Derdli kullara yine sensin melaz Cem' fark eylegil mehudunuz Cem'-i cem'inden bize ver iltizaz Zevk-i klli padiahm ol durur Bize tevhidin ola daim me'az Bu Niyaz bendeni etme garb Eylegil tevhid-i srfda an az409 341 b. Peygamberler Hakknda Yazlan Trler 4. Na't

Na't,410 "bir eyi methederek anlatma, vasflandrma." Edebiyatmuzda ise daha ok Hz. Muhammed'i vmek maksadyla yazlan iirier anlalmaktadr. Bu bakmdan gerek Klasik Edebiyat, gerekse Din-Tasavvufi Trk Edebiyat na't bakmndan pek zengindir. Manzum veya mensur olabilmektedir. Bu tr, yalnz Hz. Muhammed'le snrl kalmayp halifeler, din bykleri, veller, mridler hakknda da yazlmtr. Edebiyatmuzda en mehur na't rnei Fuzul'nin Su Kasidesi'du. Ak Yunus'tan bir na't rnei: Canm kurban olsun senn yoluna Ad gzel kend gzel Muhammed Gel efaat eyle kemler kuluna Ad gzel kend gzel Muhammed Yidi kat gkleri seyran eyleyen Krsinn stine cevlan eyleyen Mi'racmda mmetim dileyen Ad gzel kend gzel Muhammed M'min olanlarn okdur cefas Ahrette olur zevk safas On sekiz bin alemn Mustafa's Ad gzel kend gzel Muhammed Drt aryar onun gkek yndr An seven gnahlardan beridr On sekiz bin alemn sultandr Ad gzel kend gzel Muhammed Sen hak peygambersin eksz gmansuz Sana uymayanlar gider imansuz Ak Yunus n'eyler dnyay sensz Ad gzel kend gzel Muhammed 5. Elifname Elifname kelime manas itibariyle; Arap alfabesinin ilk harfi olan elif ile yazl, yazlm; kk kitap, risale, varak anlamlanna gelen name sznn birlemesinden meydana gelmi birleik isim olup; divan, ak ve din-tasavvuf Trk edebiyatlannda kullanlan bir trdr. Istlah manas itibariyle de; Osmanl Trkesi'ndeki otuz harfin deiik konularda, deiik ekil" Niyani-'Mssri'Divan, (Hazrlayan: Salam Kitabevi), istanbul 1976, s. 48. "> Gnmz Dli'nde Hz. Muhammed'e Na't'lar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, N. 68, Ankara 1991. 342

lerle, genellikle msra balarndaki harflerin alt aha alfabetik sra ile beyitler halinda yazlarak devam etmesi neticesinde oluan manzum eserlerdir. Elifnameler; divan edebiyatnda, mesnev, kaside, gazellerde; ak ede-biyatnda koma, destan ve divanlarda; din-tasavvuf Trk edebiyatnda da tevhit, mnacat, na't ve methiyelerde ekseriyetle din, tasavvuf! mahiyette olmak zere, yani Allah'n varl ve birlii, AUah'a yalvarma, peygamber ve devrin bykleri olan mutasavvflar hakknda yaplan vg gibi konulan ilemektedir. Burada Kbrsl bir mutasavvf airimizden elifnamelere rnek vermek istiyoruz: Elifname Elif Allah'n habibidir Muhammed Mustafa Be beni dr etmesin akndan ol ahin huda Te teerrf eylerim ism-i erifin yad ile Se sevab olur an yad edene bi-had eha Cim cemali nrunun bir zerresidir afitab Ha hayat-i cavidan bulur olan ak ana H halil'dir Huda'nn hem resul' bi-gman Dal dedi peygamberimdir ol habib-i ba-safa 6. Gevhername Gevher, kelime manas itibariyle elmas, cevher, inci, deerli ta, bir e yin asl, esas vb. anlamlara gelir. Istlah manada ise yaratln balang; olarak ilah nur'dan ayrlan ilk para, btn varlklarn esas, z demektir. Bu z anlatan eserlere de gevhemome ad verilir. Gevhemamelerde Allah'n birlii, Hz. Muhammed'in ycelii varlklarn tedrici yaratl anlatlr. Kaygusuz Abdal'm bu trde bir eseri vardr.411 7. Dolabname Dolab, kelime manasyla iine eya konulan rafl veya rafsz gz; kuyudan su karmaya yarayan aatan veya demirden yaplm ark; devreden, dnen; bedesten iindeki dkkanlar anlamlanna gelir. Istlah manada ise Allah ak, Allah'a teslimiyet, Hak'dan aldm halka vermek gibi anlamlara gelir. Allah akn terennm eden, sorulu-cevaph yazlan manzum eserler de dalabname adm alr. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda pekok dolabname rnei

bulunmakla birlikte Yunus'la Kaygusuz'un dolabnameleri n kazanmtr. Kaygusuz'un Dolabnamesinin baz blmleri u biimdedir: 343 Sual itdm bugn ben bir dolaba Didm nin srersin yz bu aba Neden barun delkdr gtlerim ya Sebeb nedr satadun bu itaba Ka.ra.run yok gice gndz dnersin Dkersin dertl gzlerden hun-ab Elifkaddn bkilmi cenge dnmi ndni dzeltmisin rebaba Tolab eydr eya emm era iitmee cevabum a kula Benm budur sorarsan sergzetm Ki ben yaylandum bir yce ta rimezdi boyuma altm arun Belme dahi on adem kuca Tokuz ay demep bin drl kular Budaumda tutarlard ota terdi tt v kumr v drrac Gerdm bir zaman bu nice a Kaza irdi meer dest-i kaderden Ki bir ahs irip ald ba Ykilup yatdum ol dem yzm zre Krld kalmad budum buda Delp boynuma takdlar kemendi Sridiler tolandum her soka Tolab oldum gice gndz dnerem Su stinde tutar oldum ota nilerem dn gn dost diyben Gzm ya sular bstn u ba 344 8. Esma-i Neb Esma-i Neb, H. Muhammed'in gzel isimleri demektir. Tr olarak da Esma-i ffwu3(Allah'n 99 gzel ismi)ya tebihen peygamberin de 99 ve daha fazla isimlerim konu alan iirler demektir. 9. SretiTn-Neb Sret, kelime manas itibariyle; " ynelmek, seyahat etmek, tavr ve hareket; hayat tarz; gidi, tutum; ahlak, hal tercemesi, biyografi" demektir. Bir tr olarak da "sret veya sret'n-neb Hz.

Muhammed'in doumundan lmne kadar ahlakm, faziletlerim, mucizelerim, gazalanna ait hayatm btnyle veya bir ksmyla ele alan " eserlerdir. "? Manzum sret'n-nebeT ekseriyetle mevlid olarak adlandrlmakta ve mesnevi nazm biimiyle yazlmaktadr. Erzurumlu Kad Darr'nin Terceme-i Sret'n-Nebt'si, Sleyman elebinin Vesilet'n-Necat', Adem Dede'nin Siyer-i Neb'si ...vb. eserler bu trn nl eserleridir. 10. Mu'dzat- Neb Mu'cize, Peygamberlerin dinlerim halka kabul ettirmek amacyla, Allah'n emriyle gsterdikleri olaanst hallerdir, rnein Hz. isa'nn lleri diriltmesi, Hz. Muhammed'in ay' ikiye blmesi gibi. eitli eserlerde bu mu'cizeler bir blm olarak yer alabildii gibi mstakil eserler olarak da ele alnabilir. Bu tr eserlere Mu'cizat- Neb diyoruz. Yahya Bostanzade Tirev'nin Gl-i Sadberk, Nay Osman Dedenin Ravzat'l- /'caz fi'l-Mmtdz, ibrahim Nazire'nin Mu'cizat'n-Neb, Kad yaz'n ifa adl eserleri bu tre rnektir. 11. Hicretname Hicret, "memleketten memlekete g" demektir. Husus manas itibariyle de; " Hz. Muhammed'in Mekke'den Medine'ye g etmesidir." Bu olay, ayn zamanda Hicr tarihin de balangcdr. Hz. Muhammed'in bu g olaym anlatan eserler de Hicretname adyla anlr. Bu tr, Hz. Muhammed'in hicretiyle olabilecei gibi deiik kiilerin gleriyle de ilgili olabilir. Zara Mfts Hseyin Raci Efendinin Zara Mftsnn Hatralar adl eserinin ikinci cildinde yer alan 400 beyitlik Balkanlardaki g konu alan blm bir hicretndmedit. Sleyman Nahifi'nin mesnev tarznda yazd 800 Seyitlik Hicretnamesi ile Ak Molla Rahim'in 73 beyitlik Hicretname'si bu trn rneklerindendir. 345 Hicretname

Reslullah iin bir ah ekelim nleyip gzmzden ya dkelim Ann hicretim syleyim size Okuyup bildirin birbirinize Bunu yazar iken akndan yandm Bir ate dm yreime sandm Hicretin nasl etmi edelim arz Bunu bilmek her m'mine vacip farz Eb Cehil ana ok etti cefa Sour Mekke 'den Muhammed Mustafa Hicretim arzulad ol Resul Hak ta 'aladan emir beklerdi ol Cebra 'il 'i Reslulllah 'a gnderdi Hicret eylesin Medine'ye dedi. Resulullah Ebbekir'e koar Ana haber vermee yola der Der "Ya Ebubekir hazr olun siz Bunu gece hakkn emrile yolcuyuz!" Ak Molla Rahim 12. Miracname Mira, "ge kma" demektir. Mira olaynm kayna Kur'an'daki tsra sresidir. Miracnamelerde Hz. Muhammed'in Recep aynn 27. Gecesi Mescid-i Haram'dan Mescid-i Aksa'ya gtriil, Burak ile ge kmas, Cenab- Hak ile bizzat grmesi, dier peygamberleri. Cennet ve Cehennemi ziyaret etmesi konu edilir. Gerek mstakil bir tr olarak ve gerekse dier trlerde bir alt blm olarak bu olay ele alnm, ana hatlarn kaydettiimiz gelimeler tasvir mahiyette ilenmitir. Bu tr eserler Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda Miracname adm almaktadr. 13. Mevlid Mevlid, kelime olarak "doma, doum yeri, doum zaman" anlamna gelen bir kavramdr. Husus manada ise; "Hz. Muhammed'in doum zaman 346 veya doum yeri" anlalmaktadr. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda bir tr olarak da bu doum olaym anlatan eserler demektir, islam dnyasmda bu trde pek ok eser yazlmtr. Trklerde bu tr denilince ilk akla gelen eser Sleyman elebi'nin Mevlid adyla n kazanan Vesilet 'n-Necat adl eseridir.413

Mevlid, zamanla yalnzca Hz. Muhammed iin yazlmakla kalmam dier ahsiyetler iin de yazlmaya balanmtr. Sleyman Celaleddin'in Hz. Ali iin " Mevlid-i CenOb- Ali Kerrema'llah Vecheh" adl Mevlidi de bunlardan biridir. 14. Bilye Hilye, kelime manas itibariyle "ss, ziynet, cevher; gzel sfatlar; gzel yz" demektir. Istlah manada ise "Hz. Muhammed'in mbarek vasflarm ve gzelliklerim yaz ile tarif ve tavsif etmek" demektir. Bu trde yazlan manzum veya mensur eserler de hilye adm alr. Aynca drt halife, baz veller ve baz makbul kiiler iin de bilyeler yazlmtr Hilyeler mstakil olabilecei gibi miracname, mevlid gibi trlerin iinde de yer alabilir. Hilye trnn en mkemmel rnei Hakan'nin Hilye1 si kabul edilmektedir. Bundan baka eyh'l-islam Sadeddin Efendinin Kitdb-i ema'il-i erif, Bekay Abdulbak b. Dursun'un Hilyet'l-Enbiya ve Cihar-Yar- Gzin, Nahifi'nin Ravzat's-Safa f Sret'l-Mustafa, Seyyid Lokman Dedenin Kyafet'l-nsaniyye f ema'Ui'l- Osmaniyye bu trn dier rnekleri olarak saylabilir. Bu trle ilgili olarak bir fikir vermek asndan bir bilyenin kk bir blmn aaya alyoruz: ittifak itdi bu ma 'nada mem Ezeher 'l-levn idi Fahr- alem Yzinn halis idi a kat Ruhlar saf idi safi sfat Reng-i ry gl ile yek-dil idi Gl gibi krmzya ma'il idi Kaplamdi yzini nr- srr Sure-i Nur idi ya matla'- nur Gn yznden utanp ab- hayat Meskenn itdi vera-y zulumat 411 Bu eser ve Mevlid rnei iin; Gzel, A., Dini-Tasavvuf Trk Edebiyattan Belli Bal ahsiyetleri, Sleyman elebi blmne baknz. 347 15. Krk Hadis

Hadis, "Hz. Muhammed'in olaylar karsnda sz sylemesi. davran sergilemesi veya hibir ey sylemeyip susmasna " denir. Bu konuyla ilgili olarak Hz. Muhammed'in syledii "Her kim benim hadislerimden 40 tanesin! belleyip bakalanna da retirse Kyamet gnn-de Allah ta'ala onu bilginler vefakihler arasnda diriltsin." dua's bu tr'n ortaya kmasmda etken olmutur. Pek tabi olarak pek ok Mslman 40 hadis toplam, tercme ve erh etmitir. Bu konu zerinde A. Karahan tarafindan bir "doentlik tezi" de yaplmtr. 16. Medhiye Birini vmek iin yazlan manzum veya mensur eserlerdir, ki trl medhiye vardr: a. Padiah, vezir, eyh'l-slam'lar.. vb.'leri" gibi devrin byklerim vmek iin yazlanlar, b. Drt halife, ashab- kiram, ariflerin kutbu saylan velleri vmek iin yazlanlar. Halk ikinci trdeki eserlere ilah. Klasik Edebiyat mensuplar istigase, mutasavvflar ise istimdat adm verirler. Her iki medhiye arasndaki en -nemli fark samimiyet noktasndadr, kinci trde air, len bir kiiden madd bir beklenti iinde olmadndan alabildiine samimidir. Halbuki birinciler, methettii kimsenin medhe hak kazanan liyakatinden ve eserinden ziyade medh hakknda mefhumlar ve mazmunlar avlamaya nem verir. Din-Tasavvuf Trk edebiyatnda mehdiye daha ok Hz. Muhammed'in evladlan ile drt halife ve veller den oluan ikinci grup iin yazlmtr. Medhiyelerde ok defa kaside nazm biimi tercih edilmekle birlikte dier nazm biimleri de kullanlmaktadr. Cem olmu dervileri pirim Abduikadir'in Yolunda sadklar prim Abduikddir'in Elim verdim eline kurban olam diline Canlar feda yoluna pirim Abduikadir'in Ansnn balym bahesinin glym Bann blblym prim Abduikadir'in nkar eden ol eri mrit eder eytan ' Asl durur Geylan prim Abduikadir'in 348

Berna direni ey kii kaibden kar tevii Od'a yanmaz dervii ptrim Abduikadir'in Evliyalar rehberi Hakk 'in srra mazhan Basnda kdret gl pirim Abduikadir'in Hak kalnda uludur iki cihan doludur Erefolu kuludur prim Abduikadir'in Erefoglu Rum 17. Mersiye Mersiye, "bir kiinin lm zerine duyulan znty ortaya koymak amacyla yazlan" manzumelerdir. Klasik Edebiyatta grlen ve zamann ileri gelen devlet adamlar iin yazlan mersiyeler, ifade ve slup bakmndan Din-Tasavvuf Trk Edebiyatndaki mersiyelerden ayrlr. Klasik Edebiyattaki mersiyelerde ilk dikkati eken resm bir sluptur. Adeta kurall bir alaytr. Medhiyelerde olduu gibi bir mefhum ve mazmun aray bunlarda dikkati eker. Din-Tasavuf Trk Edebiyatnda grlen mersiyelerde ise byk lde samimiyet ve itenlik vardr. Halk Edebiyatnda bu trn karl ise attu. slam ncesi Trk ede-biyatnda at iin sagu kavram kllanlmaktayd. Atlarn mersiyelerden ayrlan en nemli yan, her insan iin sylenebilmesi, duygularn alabildiine serbest kalmasdr. Kemal mm'nin eyh Hamid-i Vel iin yazd mersiyenin baz ksmlarm aaya alyoruz: Kan ol arifiin evki tald meclis cevki O cmle lezzet u zevki ecel zr zeber kld Kan ol alim amil delil mrid-i kamil Cihan mlkinde ol akil ne hofeth zafer kld Bu virandan n ol ahbaz bekaya eyledi pervaz Salat u savm ol dem-saz zine bal per kld Vefatn diriken bildi Hakk'un hkmine ram old Kii gelr didi geldi velayetden haber kld Yir gkler kamu alem anunn tutdlar matem Melayik cinn hem adem figan nevhalar kld Hi ldi sanman ol Pir'i biln kim diridr diri Zeh merhum yol ri ki meydanda hner kld. 349

18. Maktel-i Hseyn Maktel, kelime manas itibariyle; "katledilen, ldrlen yer" demektir. Istilah manada se; "Hz. Muhammed'in torunlanndan Hz. Hseyin'in Kerbel&'da ehid edilmesiyle ilgili olmak yazlan manzum veya mensur eserler" anlalmaktadr. 10 Muharrem 680'de Emevi halifesi Muaviye'nin olu Yezid, Kerbela'da Hz. Hseyin ve beraberindekileri elim bir ekilde ehid eder. Bu ac olay btn islam dnyasnda asrlarca srecek olan derin bir znt yaratr. Haliyle bu ac olay edebiyatta da akislerim bulur. Maktel konuu ilk olarak Arap edebiy alnda grlr. Ebu Minhefin Kitab-i Maktel-i Hseyn Makaliti't-Talibn... bu trden bir eserdir. ran sahasnda sne-zen denilen bu tr pek yaygndr. En nermii Kaifi'nin eseridir. Bu eser Trkeye Gelibolulu Cami taraf ndan tercme edilmitir. Trk Edebiyatnda da Fuzul'nin Hadkat's-S'eda adl eseri nldr. Makteller manzum veya mensur olabilir. Kaside, gazel, , mesnevi, terlab-i bend, terci'-i bend gibi nazm ekillerinde de olabilir. Genellikle mersiye ile kartrlan makteller, yalnzca Hz. Hseyin'in ehadetini konu ald iin zel bir trdr. Bu sebeple her mersiye maktel olamaz, ancak her maktel mersiyedir. Bu sebeple, maktel'\en de Dini-Tasavvuf Trk edebiyat iin kabullenmekteyiz. c. Din ve Tasavvuf Yolunun Bykleri Hakknda Yazlan Trler 19. Menakibname Menakb, kelime manas itibariyle; " vlecek i, hareket ve meziyetlerdir." Islah manada ise; "din byklerinin ortaya koyduklar kerametleri anlatan kk hikylerdir." Menakibname ise; "tarikat kuruculannn, mezhep imamlannn, dier mhim din ahsiyetlerin biyografilerim, mcadelelerim, kerametlerim anlama, bilme istei; nakletme endies ile yazlan manzum veya mensur eserlerdir. " Tarikatlerin kurulma dneminde bilhassa tarikat propagandasi amacyla bu tr eserlerin yazm yaygnlam zengin bir menakibname edebiyat o-lumutur. Bu cmleden olarak,

Menakibname'leri, tarihi ve biyografik olarak da ele almaktayz. Tezkire-i Satuk Bura Han, Menakb- Melamiyye-i Bayramiyye, Menakb- Evliyd-y Badad, Vilayet-i Hac Bekta, Menakb- Sadreddin Konev, Menakb- Ahi Evran... bu tr eserlerden birkadr. 350 20. Velayetname Velayetname; "tarikat eyhlerinin, tannm vellerin salnda olduu gibi, lmnden sonra da mritleri veya sevenleri tarafndan aile getirilen, eyhin bata hayat olmak zere, kerametleri, olmu ve olaan st hadiseleri anlatan eserlerdir." Vel, tasarruf sahibi ve emir manalanna gelir. Allah'n 99 isminden biridir. Tasavvufa gre velayet makam peygamberlik iin de vardr. Vellik iki eittir; 1. Velayet-i amme: her mmin ve Mslman veldir. 2. Velayet-i hassa: gerek vel olup tasavvuf anlamda, Allah tarafndan korunup sevilen salih insanlardr. Vellerin de bir ok dereceleri vardr. Bunlarn en stn kutbtur ki, Ha-kikat-i Muhammediyye'nin varisidir. Din-tasavvuf Trk edebiyatnda nemli bir tr olan ve hareket noktas da bu olan velayetnameler, manzum ve mensur olarak tertip edilebilirler. Bunlara rnek olmak zere Hac Bekta Vel ve Abdal Musa velayetnamelerini gsterebiliriz, rnek olarak da Hac Bekta Vel Velayetnamesi'nden; budayn, mercimein ta olmas ile ilgili blmn verebiliriz: Hac Bekta, bir gn Suluca Kara Hyk'n dou tarafna kmt. Kyller, ekini bierlerdi, Krehir'den ahne gelir, lerdi, ondan sonra onlan ee ederler, stn sapla rterlerdi. Gene, adet olduu gibi buday, arpa ve avdan dp savurmular, ee etmiler, yamur bozmasn diye stn sapla rtmlerdi. Hac Bekta, eteini ap harman sahiplerinden bir ey istedi, bir eyi-miz yok dediler. Hnkar;

Bir ey olmasn dedi, geri dnd. e sahipleri, elerini atlar grdler ki ne kadar arpa, buday, mercimek, nohut varsa hepsi ta olmu. Bu by dediler, onlar ta olduysa ne kar, altnmz akemiz ok. Hnkar, giderken bu szleri duydu, Gvendiiniz altnnz, akeniz de yle olsun dedi. Hepsi de koup evle-rine vardlar, erenler ah dediler, insana nasip olacak tanelerin hepsi ta olmu, hibir ie yaramaz. Hac Bekta, e yarar dedi, bizi sevenlere armaanmz olsun, olu kz olmayan kadnlar, gn oru tutsunlar, cuma gecesi, dilerine deirmenden bu tanelerden birisini yutsunlar, o gece helalleriyle beraber olsunlar, ola ki ulu Tann onlara bir er- olan nasip eder. Mercimek yutarsa kz olur. Kesesinde tarsa altn, akesi eksiz olmaz. 351 Erenlerin kerametiyle bu ana kadar ta olan taneler, yerin dibinden ta iinden kaynayp kar.414 Hac Bekta'n hreti her yana yayld, her taraftan mrit, muhip gelmeye balad. Semalar, safalar srlyordu, meclisler kuruluyordu. Yoksullar geliyorlar, zengin oluyorlar, murat almak dileyenler, ba vuruyorlar, muratlanna eriyorlard. Sivrihisar'n gneyinde Sangk derler, bir ky vard. O kyde domu Yunus Emre adl biri vard. Bu erin mezar da gene doduu yere yakndr. Yunus, ekincilikle geinir. Yoksul bir adamd. Bir yl kdk olmutu, ekin bitmemiti. Hac Bekta'n vasfm o da duymutu. Gideyim, biraz bir ey isteyeyim dedi. Bir kze al ykledi, vara vara Karahyk'e geldi. Hnkar'a Yoksul bir adamm, ekinimden bir ey atamadm, yemiimi aln, karlm ltfen ehlimle, ayalimle aknza yiyeyim dedi. Hnkar, emretti, alc yediler. Bir iki gn sonra Yunus, memleketine dnmeyi kararlatrd. Hnkar, bir dervi gnderdi, sorun dedi, buday m verelim nefes mi? Yunus'a sordular, Ben nefesi ne yapaym, bana buday gerek dedi. Hnkar'a bildirdiler. Buyurdu ki

Her alcn ekirdei basma on nefes verelim. Yunus'a bunu sylediler, Ehlim var, ayalim var, bana buday gerek dedi. Bunun zerine kzne buday yklediler, yola dt. Fakat kyn aasna gelince hamamn te yanndaki yokua kar kmaz Ne olmayacak i ettim ben vilayet erine vardm, bana nasip sundu, her alcn ekirdei basma on nefes verdi, kabul etmedim. Verilen buday bir ka gn yenir, biter. Bu yzden o nasiplerden mahrum kaldm. Dneyim tekrar varaym, belki himmet eder dedi. Bu fikirle dnp tekrar tekkeye geldi. Buday indirdi, erenler dedi, Bana himmet ettii nasibi versin, buday gerekmez bana. Halifeler, gidip Hnkar'a bildirdiler. Hnkar, o i byle olmaz, o kilidin anahtarm Tapduk Emre'ye sunduk. Ona gitsin, nasibim ondan alsn dedi. Halifeler, Hnkar'n szn Yunus Emre'ye sylediler. O da Tapduk Emre'ye git, Hnkar'n selamm syledi, olan biteni anlat. Tapduk; selam ald, Safa geldin, kademler getirdin, halin bize malum oldu, hizmet et, ekmek ver nasibini al dedi. Yunus, Tapduk Emre'nin tekkesine odun eker, arkasyla getirirdi. Ya aa kesmez, eri odun getirmezdi. Krk yl hizmet etti. Gnn birinde Tapduk Emre'ye bir nee geldi, hallendi. Meclisinde Yunus- Guyende adl bir air vard, ona, syle dedi. O, mnn knn etti, sylemedi. Tapduk, Yunus dedi, 414 Glpnarl, Abdlbaki, Hac BektaVel Velayet-iame'si, stanbul 1958, s. 34 352 Sohbet et, evkinuz var, iitelim. Yunus gene sylemedi. Bu sefer Tapduk, Yunus Emre'ye dnd, Hnkar'n nefesi yerine geldi, vakti tamam oldu, o hazinenin kilidim atk, nasibim verdik, haydi syle dedi. Hemen Yunus Emre'nin gznden perde kalkt, sylemeye balad. Syledii nefesler, byk bir divan oldu.415 d. Din-Tasavvufi Dncelerle lgili Yazlan Trler 21. Vcdname

Vcud, kelime olarak bulunma, var olma, varlk; insan veya hayvan gvdesi, ten anlamlanna gelir. Islah manada insann Allah tarafndan yaratl, Tann'nn btn gzelliklerim insanda toplamasadr. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda manzum ve mensur olarak kaleme a-lnan vcudname\ete levh-i mahfuzdan balayarak ana rahmi de dahil olmak zere geliim evreleri btn safahat ile anlatlmaktadr. Azer sahasnda da vucdname rnekleri verilmekle birlikte Kaygusuz Abdal'n mensur Vcdnamesi bu trn en nemli rneklerindendir. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatndaki bu vcd-name gelenei Ak Tarz Trk Edebiyatnda yaname olarak adlandrlr. Ak Tarz Trk Edebiyat, bu trn gzel rnekleriyle doludur. Yanamelerde ele alnan insan hayatm belirli bir insann tarihi hayat olarak grmemek gerekir. Burada bahsedilen hayat, hizann genel hayatdr. Bu konuda Ak Vartan'n tamam 26 drtlk olan yanamesinden kk bir blm verelim: Ezel benim u cihana geldiim Huda 'mdan emroldu, dtm erkana Anamm rahmine dtm, kaynadm Bir katre iken dndm insana aymda uyumutum uyandm Drt aymda silkindim de deprendim All ay olunca zld bendim Ol dem her yenme dt niane Bir y amda iek ile brndm Yam aldm drt ayakl srndm Toprakta tata ys st yrdm Ne yalvarabildim ne hal bilene <16 Glpnarl, A., Hac Bekta Velayetnamesi, nklap Kitabeyi, stanbul 1958, 8.48,49. 353 Yirmi yamdaydm serimden getim Akm havaland, oynadm, cotum Bulank ay gibi kaynadm, tatm Grleyince benzer idim arslana Altmmda bulamadm tadm ok altm, atamadm dadm Naarlktan gene sevdim yadm Bu felek getirdi beni amana416 22. Nasihatname

nsanlara yol gstermek ve t vermek amacyla manzum veya mensur olarak kaleme alnan eserlere nasihatname demekteyiz. Didaktik mahiyetteki bu eserlerin manzum olanlar mesnevi tarzndadr. Ayn zamanda pen-dname ad da verilen bu eserler ferdi "din, sosyal ve ahlaki ynden yetkin bir insan olarak topluma hazrlamak amacndadr. Ferde telkin edilen temel deerleri kuvvetlendirmek iin ayet, hadis, hikmet, kelam- kibar, ve ata szlerinden yararlanlr. Bu trn en nl eseri Feridddin Attar'n Pendname' sidir. Trk Edebi-yatnda ise Nab'nin Hayriyye'si, Snblzade Vehb'nin Lutfiyye'si, Gvah'nin Pendname'sidir. Gvah Pendname'sinden birka rnek verelim: Bitir bir ii gayre sonra tut yz Ki bir koltukda smaz iki karpuz Nasihat idicek dinle uluyu Kalrsn dinlemez isen uluyu Yolun zre eer kpr ala yol Basuban geme uluyu budur yol Duru hare it nitekim dn iin Ki a ake olur kara gn iin Ayak bas olmal kendy bilmez Veren alr veren el bil kesilmez Ne are ok snanmtr bu merrat Ki tutulmaz kuru torba ile at 416 Kprl, Fuat, Trk Saz airleri, Gven Basmevi, Ankara 1962, s. 446-448. 354 23. ibretname bret, szlk anlamyla uyan olmak zere "kt bir olaydan ders alma veya byle bir ders almaya sebep olacak olay "demektir. Din literatrde her olumsuzluk bir ibret olarak telakki edilir. Mesela delilik akim, hastalk saln, lm lmszln... bilinmesi iin birer ibrettir. Bu tr konulan ele alan mstakil iirlere de ibretname adm veriyoruz. Bu konuda mezarlklar konu alan Yunus'un u iiri gzel bir ibretname rneidir: Sema ibret gerek ise Gel gresin bu sinleri Cer ta isan eriyesin Bakup gricek bunlar

unlar ki okdur mallar Gr nice oldu halleri Sonucu bir gmlek giymi Ann da yokdur yenleri Kan mlke benim diyen Kk saray beenmeyen imdi bir evde yatarlar Talar olmu stnleri Bunlar eve girmeyenler Zhd taat klmayanlar Bu beglii bulmayalar Zira gedi devranlar 24. Faziletname Kan ol irin szller Kan ol gne yzller yle gaib olmu bunlar Hi belirmez nianlar Bunlar vakt begler idi Kapclar korlar idi Gel imdi gr bilmeyesin Beg hangidir ya kullar Ne kapu vardr giresi Ne yemek vardr yiyesi Ne k vardr gresi Dn olmudur gndzleri Bir gn senin dahi Yunus Benim dedikleri kala Seni dahi byle lala Nitekim kald bunlar Yunus Emre

Fazilet kelime olarak "insanda iyilik etmeye ve ktlkten kanmaya ynelik devaml ve deimez bir yneli; gzel vasf; insann yaratlndaki iyilik, iyi huy, erdem, stnlk, gzel ahlak" demektir. Faziletname bir "erdem kitab "dr. Manzum veya mensur olarak kaleme alnrlar. Din ve tarikat evrelerinde fazilet timsali olarak Hz. Muhammed ve Hz. Ali kabul edilirler. Bununla birlikte drt halifenin faziletim anlatan eserler de vardr. Din-Tasavvuf Trk Edebiyanda, Hafzoglu Dervi Muhammed Yemini'mn 1519'da kaleme ald ve Hz. Muhammed'le Hz. Ali'nin faziletlerim anlatt 7364 beyitlik Faziletname-i Yemini adl eser nldr. 355 25. Ftvvetname

Ftvet, "soy temizlii, mertlik, yiitlik, genlik, delikanllk; cmertlik, el akl" gibi anlamlara gelir. Istlah olarak da "samiyetin tarif ve tavsif ettii bir insan tipi"ma addr. Bu insan pinin tarif edildii eserlere de fiitvvet-name ad verilir. Ftvvetnameler manzum veya mensur olabilirler. eyh Eref b. Ahmed, Esrar Dede ve Erefolu Rum'nin birer manzum ftvvetnamelen bulunmaktadr. Burgaz, eyh Seyyid Hseyin, Radav, Hace Can Ali gibi pek ok ahsiyetin de kendi adlaryla anlan mensur ftvvetnamelen vardr. 26. Gazavatname Gaza, "din urvna yaplan sava demektir. Gazavat ise bunun okluk halidir. Gazavatname ise byk bir kumandann kahramanlklarm ve savalarm anlatan manzum veya mensur eserlerdir." Genelde mesnevi biiminde kaleme alnan bu eserler zafemme, fetihname gibi trlerle benzerlik gsterir. Ancak onlar gibi belirli bir zafer sonu-cunda yazlmaz, tarihin belirli bir kesitini konu edinirler. Bu bakmdan bu eserler birer tarih delil olarak da kabul edilirler. Trk Edebiyanda gazavatname rneklerim Selkiular dnenne kadar gtrenler bulunmakla birlikte gazavatname zellii tayan eserler XV. yzyldan itibaren yazlmaya balamtr. XVI. yzyldan itibaren de byk bir gelime gstermitir. Manzum veya mensur olabilirler. 27. Mansumame Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda nemli bir yere sahip olan Hallac- Mansur'un hayat ve kerametlerim konu alan mesnev nazm biimiyle yazlan tahkiyev eserlere mansumame ad verilir. Bunlar bir noktada Menakibnamelere benzerler. Bugn iin Niyaz, Ahmed Da, Mrd-i Aydn ve Niyaz-i Msr'ye ait drt tane mansumame bilinmektedir. 28. Minbername Minber, "camilerde hatiplerin Cuma ve bayram gnleri zerine kp hutbe okudklan 3-11 basamakl, merdivenli krsdr." Minbername, "bu krs veya krslerde bulunan hatiplerin

amdan sylenen szlerden oluan edeb eserdir." Sanat, eserini bu hatibin ifadesiyle oluturur. Edebiya-tmzda pek fazla rnei bulunmamakla birlikte Kaygusuz Abdal'n bir Cuma namaz esnasnda namazdan sonra hatibin kendisine bakarak syledii szler ve Kaygusuz'an da ona verdii cevaplardan oluan manzum bir minbernamesi vardr. 356 29. tstihracname istihra, "karma, karlma; netice karma, mana karma, anlama; ileriyi grme; baz hususlara gre mana karma" demektir, stihracname ise; "harfleri gideyerek veya dolayl iaretlerle belirli bir olayn olacam ifade eden manzum eserlerdir." Klasik Edebiyat, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat ve Halk Edebiyatnda pek ok istihracname rnei bulunmaktadr. Esrar Dede, Fuzul, Konyal em', Biisli Mtak Baba bunlardan birkadr. Mtak Baba'nn 1847 ylnda yazd Divan'nda bir istihracnamede Ankara'nn 1923 ylnda bakent olacama iaret ediyor. Bu iiri aynen alyoruz: Me 'va-i nazenne kim eif otursa efser Labd olur o me 'va sambol ile hemser Nn ve 'l-kalem basndan alnsa Nn- Yunus Aldkda harf-i dier olur bu remz izhar Miftah- Sre-i Kafserhadd-i harf ta Kaf Munzam olunmak ister Ra-y Rasl Peygamber Hay u huy ile ahir maksd oldu zahir Beyt-i velyy'l-Ekrem lyd- ekber Eypadiah-fehham Sultan Hac Bayram Rhane ister ikram Mtak-i abd-i ker Gnmz Trkesiyle: Nadide bir ehrin (kelimenin) basma Elif ta olursa, o ehir istanbul ile eit olur ve ebedileir. Nn ve'l-Kalem(suresi)in bandaki ve Yunus kelimesindeki "n" harfi alnsa, her halde dier harfleri de aldka bu baka bir remz olur. -' Sure- Kaf in bandaki ve sonundaki "kaf" ile Peygamber Resuldeki "r"y da ilave edince,

Hay ve huy kelimesinin "h" (Bu ses Osmanl alfabesinde nl olarak a ve e yerine de kullanlr.)si ile netice maksd olur. Kamil velnin yurdu el-Hac yd-1 mbarek(ekber)dir. Ey anlay yce, byk padiah Hac Bayram Vel, abd-i aker Mtak'in ruhu senden ikram ister. Aklama iirdeki ilk msra anahtardr. Burada Elif yani "a" sesi baa gelince o ehir stanbul ile eit (bakent) olacaktr. Bundan sonraki beyitlerde birbirle357 riyle ilgisiz ifadelerde Nn, Kaf, Ra, be sesleri zikredilmektedir. Bu sesler birletirildiinde eski harflerle A-N-K-A-R-A kelimesi ortaya kmaktadr. Ankara daki harfler ebced hesab ile 1341/1923 ylm gsterir. 4. Beyitteki lyd- ekber (Kurban Bayram) ile de bu olayn Kurban Bayrami'nn cuma gnne rastlayacana iaret etmektedir. Mtak Baba, 1847 ylnda yazd istihr&cname ile 76 yl ncesinden cumhuriyetin ilan edilecei tarihi ve gn, Ankara' mn bakent olacam haber veriyor. 30. Tacname Ta, "hkmdarlarn balanma giydikleri mcevherlerle ssl ey ki hkmdarlk alameti olarak deerlendirilir." Tarikatlerde de "bilhassa eyhler balanna yn ve dlbentten dolama bir serpu giyerler, bu da ta olarak adlandrlr." Bu serpuun dilim say tarikatlere gre deiir. Mesela Bektai, Rfa', Kadir, Sa'd tadan on iki dilimlidir. Bu taclara tarikaer deiik anlamlar yklemilerdir. Bu anlamlar izah eden eserler ortaya koymulardr. Bu eserlere de tacname ad verilmitir. Tacun stvas, sfliden ulv calibine tebdil eylemekdr. Tacun kub-besi, nokta-i hakikatdr. Tacun kenar, ifa' aleme hkmetmekdr. Tacun lengeri, ali/der stvasidur. Tacun kilidi, mkil halletmekdr... 31. Nevrzname

Nevruz, Farsa "yeni gn" demek olup Gnein Ko burcuna girdii zaman olup Rum takvimde 9 Marta /Miladi 21 Marta rastlar, iranllar islam ncesinde bu gn din bayram olarak kutlamlardr. Ebulgazi Bahadr Hann naklettiine gre Trkler de 21 Mart tarihinde Ergenekon'dan k gn olarak her yl bayram yapmaktadr. Bu bayramlar her iki millette de samiyetten sonra sam bir olaya dayandmiarak kutlan-maya devam edilmitir. Hz. Adem'in dnyaya ayak bast gn, Hz. Ali'nin doduu gn gibi... te bu nevruz gnnn ne'esini, insanlarn o gnk ruh hallerim ve yaplan elenceleri anlatan eserlere de nevrziyye denilmitir. 32. Tahassrname Tahassr, hasret ekme, ok arzu edilip ele geirilemeyen eye yanp yaklma demektir. DinTasavvuf Trk Edebiyatta tasavvuftan ve ibadetten habersiz boa geen bir mre kar byk znt duyulur. Bu znt iirle ifade edilir ki buna tahassmame diyoruz. Ayrca kaybedilen bir yakn veya eyh iin de hasret ifade eden manzumelere de tahassmame adm veriyoruz. Adile Sultan'in bu trde gzel iirleri bulunmaktadr. 358 33. Tarikatname Tarikat, Allah'a ulamak arzusuyla tutulan yol, tasavvuf meslektir. Tarikat yolunu, artlarm anlatan eserler de tarikatndme adm alr. Bilinen ilk tarikatname Erefolu Rum'ye aittir. Bundan baka Duac Olu ile Himmet Dedenin de tarikatnamelen bilinmektedir. 34. Nutuk Nutuk "sz, lakrd, konuma; sylev, bir kalabala kar sylenen sz; ikna edici, inandrc mahiyette syleme kuvvet ve hassas; eski devirlerce bilinen kimselerin manzum szleri anlamlarm tar."

Islah olarak da "tarikate yeni girecek olan saliklere tarikatin adab ve erkanm retmek, ksacas irad etmek amacyla mridlerin syledikleri manzum szlere nutuk" denir. Konuyla ilgili olarak iki drtl rnek olarak alyoruz: Evvel tevhid srer mrid dilinden Eriir canna fazl Huda 'nin Kurtulursun emmarenin elinden Eriir canna fazl Huda 'nin kincide verir lafzatullah Anda kefederler sfatullah Hasenat yeter der eder gnah Eriir canna fazl Huda 'mn 35. Hikmet Hikmet, "felsefe, gizli bilinmeyen nokta, sebep, geree ve ahlaka ait ksa sz" anlamlanna gelir. Islah manada da "Tann gereklerim, Kur'an'in derin anlamm kavrama, islam dininin genel kurallarm uygun olarak davranma; derin felsefe ve bilgi" demektir. Trkistan halk Ahmet Yesev'nin szlerinde bu anlamlar bulduklar i-in onun iirlerine hikmet demilerdir. Daha sonra bu yolda sylenen iirler de ayn adla anlmlardr. 36. Devriye Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn en karmak ve izah edilmesi en g trlerinden biri devriyedir. Devir, "genel anlamda dolanmak, dairev bir hareketle dnmek demektir. Devriye ise yaratln balangc ve sonu, varln nereden gelip nereye gittii, bu ikisi arasnda varln safahatnn anlatld eserlerdir." 359 Devir hadisesi 180'er derecelik ild yaydan oluan bir daireye tebih e-dilmitir Bu iki yaydan ilki kavs-i nzul (ini yay), ikincisi kavs-i urc (k yay)dur. Kavs-i nzul: Bu yukandan aaya doru inen yay zerinde gsterilen merhalelerdir. Bu merhaleler srasyla yledir lk nce; Levh-i mahjz'daa ayrlan Ilh nur srasyla ald-

kliden dokuz, akla, onlardan dokuz nefse, onlardan dokuz felehe, onlardan tebayi'-i erbaa (kuru-ya-souk-scak)ya, onlardan anasr- erbaa (hava-toprak-su-ate)ya geer. Sonunda Madenler-nebatlar-hayvanlar aleminin milyonlarca paras haline gelir. Vahdet alemin-den kesret alemi oluur. Kavs-i urc Kavs-i nzul yoluyla alem-i gaybdan olem-i uhda inen varlk nce maden, sonra nebat, sonra hayvan en sonra da insan suretinde tecelli eder. ah nur, insandan insan- kamile oradan da tekrar ilk ayrld nokta olan Vahdet alemiae Hak taalaya ular ki bu son harekede Bakara suresinin 156. Ayetinde iaret edilen: "Biz O'ndan geldik, elbette O'na dneceiz" cmlesinin hkm gerekleir, devir tamamlanr. Kavs-i nzul anlatan iirlere Feriyye, kavs-i urcu anlatan iirlere de Ariyye denilir. Devir nazariyesinin kayna Arap dnyasdr. Araplara da eski Yu-nan'dan gemi bir panteizm anlay olabilir. Vahdet-i Vcd anlayndan daha u noktada olan bu anlay samletirilmitir. Panteizm anlaynda Tam tabiatn iinde ikin bir konumdadr. Vahdet-i Vcd felsefesinde de ifadan itibariyle ikin, za itibariyle de akn (tabiatn dnda) bir konumdadr. Eski Yunan felsefesinden baka Hint felsefelerinin de tesiri grlebilir. Hint'te grlen sudur ve tenash inancna gre ruh lmez, beden deitirir. ekil olarak bedenden bedene bir gei hali sz konusudur. Vahdet-i Vcd'da Tanr sfatlannn farkl biim, renklerde tecellsi yani telvin sz konusudur. Bu ynyle de Hint felsefelerinden aynlr. Sonu olarak devir nazariyesi, antik felsefelerden etkilenmekle birlikte tamamen samlemi orijinal bir karakter kazanmtr. Devriyeler manzum rnler olmakla birlikte ok az da olsa mensur r-neklerine taslanr. Mevlana'dan balayarak. Yunus Emre, Kaygusuz Abdal, Vahib nun, Niyaz-i Msr gibi pek ok mutasavvvf bu trde eserler vermilerdir. Yunus Emre'nin bir devriyyesinm baz blmlerim grelim:

360 Ey kardeler ey yaranlar sorun bana kanda idim Dinlersenz eydivirem ezel vatanda idim Evvel dilimdeki budur Tanr bir Rasl hak durur An byle bilmez iken bir aceb gmanda idm Kaal bela dinilmeden tertib dzen eylenmeden Hak'dan ayru deil idim ol ulu divanda idim Eyyub ile derde esir inledim ben ekdim ceza Belks ile hem taht zre mhr-i Sleyman'da idim sma'il'e aldm bak bak bana kar etmedi417 Hak beni azad eyledi ko ile kurbanda idim Yusuf ile bir kuyuda yatdm bile ekdim ceza Ya'kb ile ok aladm bulunca efganda idim Yunus senin ask cann ezel aklannia O Allah 'in dergahnda seyran ceylanda idim Celvetiye tarikatuun Haimiye kolunun kumcusu skdarl Haim Baba (lm. 1782/1783)nm da 70 beyti kaside tarznda Ariyye; 117 beyti de mes-nev tarznda Feriyye olmak zere toplam 187 beyitlik bir Devriyesi bulunmaktadr. Bu devriyenin Ariyye ksminin tamam Abdullah Uman tarafn-dan yaymlanmtr.418 Ariyye ksmndan bir blm de biz burada grelim: Kasidet'l Aliyyet el-Devr'1-Ariyyetli'l-Fakr Haimiyy'l-skdar Mefa 'ln/Mefa 'ln/ Mefa 'ln/ Mefa 'ln/ Gel ey talib felekler ile behisler ider peyda Acebdr bir devrde bir meleklerden ider peyda Bakarsan her bir eflaka nice yz bin melaik var Nzul itse biri arza birine bir ider peyda 417 Mutasavvfn, slam tarihinde mehur olan Hz. Eyyb, Hz. Sleyman, Hz. ismail, Hz. Yusuf vd. Peygamberlerle ilgili hadiseleri ahsyla zdeletirmegini bir ruhun beden degitirmesi olarak yorumlamamak gerekir. Tasavvuf inancnda bir mrid nce efali (iler, olular) Allah'tan bilir. Sonra bu fiillerin Allah'n sfatlanmn tecellisinden baka bir ey olmadm anlar. Nihayet sfatlarn da Allah'n zatinin tecellileri ve varln da tek olduunu idrak eder. Bu mertebeye Tevhd-i efal (Btn islerin Allah'tan geldiine inanma), Tevhd-i sfat (Her sfatn Zat'n bir tecellsi olduuna inanma), Tevhd-i Zat (Btn varlklarda Allah'n tecelli ettiine inanma) denir. Bu dnceye gre di/ve Su tektir. Hz. smail ve kurban

hadisesin! ele alacak olursak: Hz. smail kurban edilen, Hz. brahim kurban eden, ko ise kurban unsurudur. Ayr ayn unsurlar gibi grnen bunlar bir ahs (YunusHa toplanmaktadr. Bu ahs da kendini Vahdet aleminin bir paras olarak telakki etmektedir. Bu durumda fail ve Bil birlemektedir. < Abdullah Uman, "Hasm Baba Devriyeleri', Trk Kltr ncelemeleri Dergisi 5, stanbul 2001, s. 137-156. 361 Sana bir sr dahi izhar idem ilm-i lednnden An derk idemez Hzr'un meer benden ider peyda Dehr-i efrad terkb eyleyp terkibi efraddur Senin tecdd'l-basdur yevm-i ahlak ider pey da Ebed nur eylemek nar- u'nat idp bir an Akl- idrak ilm-i srrumdan teceddd zevk ider peyda Aceb terkb-i ma 'nadan feleklerden haber oldun Tebay' terkbn anla neden edvar ider peyda Tebay' evvela terkb almca ma zuhur eyler Sudan ma 'den zuhur eyler necef cevher ider peyda Zra'- silsile heftad berzah ma'denun devri Sehur- eyyam seng ancak ana etvar ider peyda Yedi nev' zredr ma'den ki her nev'inde tavr on Geer heftad ile tevr- nebat nev'in ider peyda Nebatun ekli enva- yedi zredr amma Kalemle itima 'inda ki her bir an ider peyda Nebatun cismidr rh- me'aden lbb-nma sim Me'adenden biter cmle nebatat hiss ider peyda Ar tavr zredr amma nebatun nev'i- ekali Acebdr nev'-i tavr ile nice efrad ider peyda Nebatun har edvar olur heftad ile itmam Netice tn hurmadan tezevvc hiss ider pey da Nebatun ruh-nmnundan mrekkeb cism-i hayvani Nebat ma'denun ruhi aceb terkb ider peyda Nma sim nebatundur ma'den smdur cevher Biri erkek biri nsa peder mader ider pey da Aceb devr-i arden iyon itdm nedr afak Nedr enfs beyan idem nefsin devrin imla Aceb sr bunca edvardan nefs bil zahir olmdur Nefsden cmle halk old eer Adem gerek Havva

Nefs nr- Muhammed'den nefsdr nefha- Hak'dan Biri rakib biri merkb ikisi gevher-i yekta 362 Sfat mevsfkabilinden ilm ma'luma tabi'dr Abd ma 'bd eka'imki sbhaene 'ileti esra eri'atle nbvvet hatm zahirdr meratibde Verasetle vel geldi kelamm Hak ider icra. eerdr her taraf mezheb veller meyvesi onun Nbvvet hatemi tohm muhiblerdr budak/arza ieklerdr beer nev'i kamunun sureti adem Nice yzbin iek zayi ide her bir budak nev '& Gelr her bir budakdan bin kemali meyve-i adem Aceb ekser olur zayi gelr bir meyvesi duha MezJahir meyvenn tatma seer misille batndur Zuhur ile olur zahir nemasidur onun eya Nice bin gerek erlerden feda, olmak gerek ta kim Gerekdr mrid-i yekta ola misi ile mstesna Hakikat devr-i eyay bilenler al-i ta 'dr Bilenler srr- ta'y iderler hccetm imza4'9 37. athiyye athiyye, szlklerde, "dudaklarda bir tebessm uyandrmak maksadyla sylenen manzume "olarak tarif edilir. Din-Tasavvuf Trk edebiyanda ise "Allah ile tekellfsz, sakal bir eda ile konuur gibi yazlan tr"e verilen addr. athiyyede Mutasavvfn tasavvuf ak ile vecd ve istirak halinde syledii ilk bakta halkn anlayamayaca veya houna gitmeyecei biimde birtakm szler bulunur. Bu szlerde aka, alay, istihza, ocuk elencelerine benzemekle birlikte batnen bunlarda Allah'a ait hakikat gizlidir. Bu trdeki slup iki sevgilinin babaa kaldklannda takndklar samim sluptan baka bir ey deildir, ifadeler eriat lleri iindedir. Ancak zamanla baz airler bu slubu eriat llerinden uzaklatmulardr. Bu tr iirler ise kfriyattan saylmtr. YOnus Emre ve Kaygusuz Abdal gibi nl mutasavvflarn athiyyelen bulunmaktadr. Bu tre rnek olarak XVI. yzyl Bektai airierinden Az-m'nin athyyesmi alyoruz:

Yeri g ins cinni yaratdun Sen ey mi 'm&r ba eyvanc misun Ay gni arh burc var etdn Ey mekan sahibi rahanc misun 4ta Asuman Ergn, a. g. tez, s. 391-393. 363 Denizleri yaratdun sen kapaksuz Sular yrtdn elsz ayaksuz Yerleri temelsz gi direksz Durdurursun aceb iskanc nsn Kullanursun kanadsuzca rzgar Krekle mi yapdun sen bu dalar Ne yapup da ldrrsn salar Can verip alrsn sen canc msn Sekiz cennet yapdun sen adem in Adun byk bala onun suun Adem'i cennettenden kardun nin Buday nene lazm harmanc misun Bir iken bin etdn kend adm Grmedm sen gibi i stadm Yeerdrsn kurudursun odin Sen bahvan msn ormanc misun np Beytullah'dan kendn dinlersn Cibr'e perde altnda sylersn Bu ate-i cehennemi neylersn Hamamn m var ya klhanc nsn Hafaya eklp seyrana durdun Akl yetmezlern aklm vurdun Kldan ince kpr yapdun da kurdun Akar suyun m var bostanc misun Bu klara bedel bu yaz yapdun Evvel bahara karu gzi yapdun Mizan iki gz teravi, yapdun Bakkl msn yoksa dkkanc misun Kazanlarda katranlarun kaynam Yer altnda balklarn oynarm On bu dnya kadar ejderhan varm erbet mi satarsun ylanc misun Esirci misun koydun tamuya Arab Hoca misun okur yazarsun kit&b Aslun k&tib midr grrsn his&b htisabun m var yoksa hanc msn 364 Yz bin tonum olsa korkmam birinden Rahman ismi nasl deil mi senden Gaffaru znbum demedn mi sen Affet gnahumi yalanc misun

Bilrsn ben kulum sen sultanumsun Kolbde zikrm dilde tercemanumsun Sen benm canumda can mihmanumsun Gnlnn yans yabanc misun Beni affeylesen den mi anndan ahlar bile geer byle isyandan Ne dklr ne ekslr haznenden Affetsen gnahumi yalanc misun Beni delil eyler kendn sylersn ierden Asm'yi pazar eylersn Ycelerden yce seyran edersn n seyran kendn seyranc misun 38. Vasiyetname Vasiyet, "kiinin lmnden sonra yerine getirilmesini yazl veya szl olarak istedii eyler" demektir. Vasiyetname, " bu isteklerin yazl olarak ifadesidir. Din-Tasavvuf ynden ise devlet ve din byklerinin geride kalan-lara buyurduklar manzum veya mensur szlerden oluan eserlere verilen od"dr. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda bu trde pek ok eser bulunmaktadr. Bu cmleden olarak, Hz. Muhammed'm Veda Hutbesi de bu tr'n en en nemli rneidir. Ayrca Lokman Hekim'in, eyh Edebali'nin, mam- A'zam'n, Hac Bekta'n... vasiyetleri nldr. Lokman Hekim Vasiyetn-mesinden birka paragraf grelim: Ey oul! Gkte, yerde veya bir kaya iinde gizlenip hayrdan-erden hardal danesi kadar bir ey ilesen, hesap gn karna karlr. Kibr edip insanlardan yz evirme. Yeryznde azametle yrme. Allah taala kendini beenip vnenleri sevmez. Kk eylere kk nazaryla bakma, ileride byk olur. 39. Kyametname sam tenninolojisinde "srafil adl melein sur'u flemesiyle dnya hayatinin son bulaca, lenlerin tekrar dirilip ebed hayata kavuaca byk gne kyamet ad" verilir. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda bu gn ve olacaklar anlatan eserlere de kyametname ad verilir. Muhammediye adl eserden bu hususla ilgili birka blm aaya alyoruz:

365 Dinlegil Allah imdi geri nice dirgrr rm srtkleri nice yaratr fi'l-me'ad Hak taala bir hazine feth ede Artan bu kez. ka andan bir deniz Bahru'l-hayattr ona ad Bu denizden yeryzne bir aceb yamur yaa Kim erenler suyuna benzer ala ey ah zad Emr ede Allah kim ecsad kabr iinde biteler Ger neb ve ger vel ve ger Sleyman ger Kubad Bir kemicek var durur insanda asla rmez Kim segirdende olur cism ona etmitir imad Hak taala geri ondan yaradsar cismini Nitekim evvel ona kannda etmiti nihad 40. Mahemame Bu kavram da kyamete bal ve onu takip eden bir baka olay iin kullanlr. lenlerin dirildikten sonra toplanacaklar yer, hesap verecekleri zaman anlamndadr. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda bu yer ve zaman tafsilatyla anlatan manzumeler mahemame adm alr. Bu hususta da Muhammediye adl eserden birka blm sunalm: Evvel srafil'i ihya eyleye emr eyleye Beyt-i Makdis sahrasndan sur'un ede ihtida Sur'unun drt u 'besi ola dura drt kuede Biri arkda biri garbda olsar edip eda Biri yer altnda biri gkler stnde ola Alt delikle ola ksar onlardan soda Ol deliin her birinde olsar bir trl can Evvelnde olsar ervah- cmle enbiya Olsar ikincisinde cmle ervah- melek Birisinde cinnler ervah ede iltikaa Birisinde ademler can ola has am Birisinde ola ervah- eyatin imtila Pes hitab erie israfil'e kim ur srunu Bir ayan ileri basuban eyleye nida: "Ey kara yerlerde rm snkler dirilin Ey turab olmu bedenler n 'oldunuz idi heba!" 366 41. efaatname efaat, "bir suun bagilanmas iin arac olma" demektir, islam inan-cnda "Hz. Muhammed kendine inanlarn sularm balatmak iin tek efaatidir. " Bu bakmdan Din-Tasavvufi Trk Edebiyanda Peygamberden efaat dileyen eserler ortaya kmtr. Bu eserlere efaatname

adm veriyoruz ki bunlarn da kayna yine Hz. Muhammed'e ait olan bir "efeat Hadi-si"dir. Aziz Mahmut Hday'nin efaatnamesinden bir blm rnek olmak zere buraya alyoruz: Tevfik eyle bizi vuslat yoluna Efendim meded hey Sultan 'im meded Kereminden irgr vahdet iline Efendim meded hey Sultan 'im meded Yardm eyle bize ibu yollarda Ta ki kalmayavuz yce bellerde Ayrlk g imi garib illerde Efendim meded hey Sultan 'im meded Kimin kapma yz uruban Kimin divanma el kavuruban Efendimi kayup kanda varuban Efendim meded hey Sultan 'im meded D. XIII-XX. Yzyllar Anadolusunda Yaayan Mutasavvflardan rnekler a. Xm-XIV. Yzyl Din-Tasavvufi Trk Edebiyatnn Genel zelUklerine Ksa Bir Bak XIII. asr, Trk edebiyatnda byk akisler uyandran tasavvuf asrdr. Trklerin samiyete girileri. slam lkelerinde tasavvuf hareketlerinin balad asrdr. s,lam lkelerinde Hicretin II. asnndan itibaren eyh denilen tasavvuf byklerinin etrafnda toplanmalar balad. Bu asrda am'da, daha sonraki asnn ikinci yansnda Irak ve Horasan'da byle topluluklar grlmeye baland. ilk zaviye M. 779'da KOfeli Eb Haim tarafndan am'da kuruldu. Sonra Msrl Z'n-NOn (? - 860), Horasanl Bayezid-i Bistam (? -874), Irakl Cneyd- Badad, Horasanl Hallac- Mansur (857-922) gibi ahsiyetler yetiti. Bunlarn evrelerinde byk halk topluluklar olutu. Trklerin sanyeti kabulleri bu asrlara rastlar ki din yoluyla tasavvuru da kabul etmeleri kanlmazdr. 367 Bu ilk mutasavvflardan sonra Raz (lm. 932), Farab (870-950), bni Sina. (980-1037) gibi eski felsefeyi bilen filozoflarca samda felsefe olduka byk mesafe ald. Kueyr, mehur risalesiyle tasavvufun Kur'an ve Snne-te uygunluunu isbat ederek tasavvufa byk bir itibar

kazandrd. Bu itibar, Gazal (1058-1111) tamamlad. Gazal, tasavvufa sam bir hviyet kazand-rarak adeta sam bir tasavvuf kelam ortaya koydu. XII. asr tarikatlann ortaya kt asrdr. Trkistan'da Yesevlik, Badat evresinde Kaadirlik ve Rufalik gibi tarikatlar olumaya balad. Bunlar tasa srede oalp, ubelenip yaylarak Horasan, Trkistan, Anadolu, Balkanlar'da hayat bulmulardr. XIII. asrda iki byk mutasavvf, tasavvufa yeni bir hamle, yeni bir heyacan kazandrd. Bunlardan birisi Muhyiddin-i Arab (1165-1240)'dir. Bunun elinde Vahdet-i Vcd (Varln Birlii) nazariyesi en sistemli ifade-sini buldu. Bu asrn bir dier mutasavvf ise Mevlana Celaleddin-i Rum'dir. ran ve Trk edebiyanda derin akisler uyandran bu Vahdet-i Vcd inanna gre varlk tektir ve tek varlk Allah'tr. Dier varlklar olarak grlen her ey Allah'n trl trl hayelleri olup, Allah'n bilinmesi iindir. Ezelde bu varlklar yoklu. Tek Allah vard ve Mutlak gzeldi. Bu gzellii evreleyen sonsuz yoklukta gzellii grecek gz, sevecek gnl yoklu. Halbuki gzellik; beenilmek, sevilmek ister. Gzelliin bu eiliminden dolay Allah aynada hayalim gren bir insan gibi adem denilen yokluk ve hilik deryasna yaratc ruhuyla bakt, orada kendi aksini grd... Geici birer hayalden baka bir ey olmayan btn yaratlmlar ite bu ekilde var oldu. Bu yaratlmlar iinde bedenine ilah ruh flenen tek mahluk insan olduu iin Yaratci'nn vasflar insanda toplanmtr. Varl, iyilii, gzellii grp sezebilecek stn varlk insand. Varlk, iyilik, gzellik bunlar Allah'n vasflardr. Bu vasflar ayn zamanda insana da verilmitir; ancak bunlarn zdd olan hilik, irkinlik ve ktlk gibi Allah'ta bulunmayan vasflar da birincilerin bilinebilmesi iin verilmitir. Zira her ey ancak zddyla bilinebilir. Aydnln kymeti karanlkla; scak, soukla bilinebilir. Vahdet-i Vcd inancna gre insan, Allah'tan olan vasftan saklar, olmayanlar kendinden giderirse o zaman yalnz gzel, iyi ve var olacaktr ki bu Allah'n vasflaryla var olmak, O'nun

varlna katlmak, O'nda O'nunla ebed olmak demektir. Bunun gereklemesi esnasnda lah rh'un Allah'a kavumas yolunda tek engel nefs denilen eydir. Nefs, maddedir, maddeye olan tutkudur. Onu yenmek kolay deildir. Nefsi yenecek olan tek ey ak'tr. Ruhu Allah'a vardran kudret yine Allah ak'dr. Allah'a ait srlar ancak bu akla zlr. Bu halde kii ak ve tecell ateinde erir, insan artk 368 kendini grmez olur; hem kendi iinde (gnlde) hem de bakt her yerde Allah' grme derecesine ular. Ondan baka hibir ey grmez ohr. Her trl fikir ve heyecan kendine konu edinen edebiyat, tasavvuf iin de bir ifade vastas olmutur. Bir hayli mutasavvf, tasavvufla alakal duygularm, aklarm, hasretlerim, ztraplanni iirle ifade etmiler, bunlar bestelenmi asrlarca dillerde dolamtr. Bu ekilde ran ve Trk edebiyaannda zengin bir Tasavvuf Edebiyat ortaya kmtr. Seluklular, Harzemah ve orlularn devlet kurduklar lkeleri XIII. a-srda Moollar istila etmitir, imparatorluun gl isimlerinden Cengiz Han, yerini oullanna brakm ksa srede bu imparatorluk topraklanndan in Moollan, Trkistan Moollan, Kpak Moollan ve ran Moollan adyla drt imparatorluk ortaya kt. aatay oullannn Buhara ve Semerkand'a kadar uzanan devlednde gelien lehe aatay lehesi adm ald. Bu devirde tarih ilmi nem kazand. Tarih-i Cihan-gud'nm yazan Cveyn ile C&mi''t-Tevarih yazan Reid'ddin bu devrin nemli tarihilerinden ikisidir... Moollann Trk l-kelerine yaylmas ve Trklemeleri bu blgelerde Trke ve Trk edebiyat-mn gelimesine sebep oldu. N

XIII. yzylda meydana getirilmi en eski eser Ali'nin Kssa-i Yusuf ad-l eseridir. Dn hikaye edebiyatnn ilki kabul edilen bu eser on ikili hece vezni ve drtlklerle yazlmtr. Dili dou ve bat Trkesinin kanmdr. Bu eseri Anadolu'da balayp geliecek olan din edebiyat nnn mjdecisi olarak kabul etmek gerekir.

Trk Edebiyat altn devrini Anadolu ve balkanlarda Osmanl asnnda yaamtr. Bu topraklarda yaratlan yeni destanlara ilave olarak eski yurttan getirilen destanlar da yeni corafyaya uyarak yeni ve zengin izgilerle zenginleerek yaamaya devam etti.

Destan edebiyattan Battal-name, Danimend-name bu adan itibaren yazya geirilmi, Trk nkte ve mizahinin byk temsilcisi Nasrettin Hoca bu asrda yaamtr. Bu asrda, ilim dili olarak Arapa, edebiyat dili olarak da Farsanm Trkeye hakimiyeti balad. Mevlana Celaleddin-i Rum (1207-1273) bu anlayla eserlerim Farsa olarak ifade etti. Balca eserleri: Dvan- Kebr, Mesnevi, Fhi Mafh, Mektubat, Mecalis-i Seb'a' dr. Ahmet Fakih (lm. 1221) arh-name adl 100 beyitlik manzumesini Trke olarak yazd. eyyad Hamza, Yusuf Zleyha adl 1549 beyitlik mesnevsini; Mevla-na'nn byk olu Sultan Veled, Divan, btidaname, Rebab-name. ntiha-name, Maarif-name adl eserlerim bu asrda verdi. 369 Anadolu'da Yesev geleneinin yemsilcisi, Tasavvuf edebiyatn kuru-cusu ve en byk ismi Yunus Emre ise Divan ve Rislet'n- Nushiyye adh eserlerim bu asrda verdi. Din d edebiyat da ran yoluyla gelerek bu asrda ilk eserlerim Anadolu'da Klasik Trk edebiyamn temellerim att. XTV. asr dou ve ba Trklerinde edeb dilin tamamiyle teekkl ettii, ok sayda eserin meydana geldii bir adr. Yine bu asrda sam kltr-nn tesiriyle zmre edebiyatlar Halk edebiyandan belirgin farklarla ayrld. Edebiyatta ana izgi ortaya kt: l. Yksek Zmre Edebiyat, 2. Tasavvuf Edebiyat, 3. Halk Edebiyat. Bunlardan birincisi islam kltryle yetimi okumularn, ncs ise samdan etkilenmekle birlikte gelenee bal edeb zevkini devam ettiren kesimin zevklerine hitap

ederken ikincisi ise bu iki edebiyatn zelliklerine sahip bir gei kpr edebiyat grevim stlendi. XTV. asr Orta Asya Trk edebiyat umumiyetle aatay Lehesi edebiyat, hatta aatay Edebiyat olarak anlr. Bu asrda ortaya konulan edeb eserler daha ok dn-ahlak eserlerdir. Harzem blgesinde okunulan ilk mhim eser Hakaniyye lehesiyle yazlan Ks&su'lEnbiya'dr. Eserin yazan esas ad Burhanolu (Kad) Nasr olan Rabguz'dir. Yine bu asrda ayn Trke ile yazlan 900 beyitlik Mu'n'l-Mrid, islam adh air tarafndan yazld. Kerderli Mahmud'un 444 sayfalk Nehc'l FerOdis de bu sahada yazlan bir baka nemli eserdir. Kpak sahasnda kurulan Altnordu Devleti zamannda Kpak Trkesiyle eserler yazld. Bedreddin Kavvam'nin ilk msra Arapa, ikincisi Farsa, son iki msra Trke bir rubaisi mevcuttur. Bundan baka Kutub, 1341-1342'de yazd Husrev irin adl mesnevsiyle Trke'de ilk olarak bu klasik mevzuyu iledi. Orta Asya Trk edebiyamn en stn ve tannm airi, Muhabbet-name adl eserin sahibi Harizm'dir. Farsa, Trke iirler sylemi, bilhassa Trke gazellerinde byk basan gstermitir. Dn- Popler eserlerden biri de 1368'de mesnev tarznda Hsam Katib tarafndan yazlan Cmcme Sultan (Dastfin- Cmcme Sultan)dr. Bir baka mhim eser ise Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus)'tur. Hristiyan rahiplerce oluturulan bu eserlerin birinci defteri Latince-Farsa-Kumanca bir szlktr, ikinci defter ise, Kuman- Al-man szldr. Bu son defterde Hristiyanla ait Kumanca dualar, ilah ve bilmeceler vardr. Msr'a yerleen Kpaklann Trkmenlerle kanmalanndan dolay bat Trkesine yakn. Gney Kpak Trkesiyle bir Trk edebiyat devri balad. Bu corafyada; 370 Ebd Hayyam 1312'de Kitabu'l- idrak U Usan'l-Etrak adh Trke-Arapa lgat ve dilbilgisi kitab; yazan belli olmayan El-Kav&nn'l-Klliye U Zabti'l-Lgati't-Trkiyye; Berke Fakh,

Kutb'un Husrev irin adl mes-nevsini istinsah etmi, mesnevinin sonuna 51 beyiflik bir manzume ilave etmitir. Berke Fakih, irad'l- Mlk ve's- Selatin adl bir fkh kitabm da tercme etmitir. Bu yaz dilinin en nemli eseri Seyf-i Saray'nin Glistcin Tercmesi'dir. Bu eser 1391'de tamamlanmtr. Bu asrda Azer sahasnn en mhim ismi bir Horasanl Trk olan Hasan Olu'dur. Bu gn iin elmizde tek Trke gazeli vardr. Bu sahann ikinci mhim ismi Dou Anadolu'da bir hkmdarlk kurmaya alan ve bunda da ksmen baard olan Kad Burfaneddin'dir. Arapa, Farsa iirler sylemekle beraber asl byk eseri Divan'ua Trke yazmtr. Azeri Trkesiyle eser veren bir baka isim Erzurumlu Kad Darr'dir. Dili Azer Trkesi ile Anadolu Trkesi arasndadr, bni ishak'n Kitabu Sret'r-Reslullah adl eserini nesirle, yer yer nazmla Trkeye evirdi. Ftuhu' am adl bir tercmesi daha vardr. Tercmelerden baka 2120 beyitlik Kssa-i Yusuf, Sret'n-Neb ve Mevlid manzumesi vardr. Azeri Trkesi'nin en geni tesirli airi Seyyid mameddin Nesm'dir. Trke, Farsa iirlerle Tertiplenmi bir Divan' vardr. Tuyulan nldr. XIV. asr Osmanl devleti'nin kurulu ama rastlad iin daha canl dn-tasavvuf, tarih, hamas (epik), ahlak mahiyette eserler yazlmtr. Trke artk tamamyla Anadolu'ya yerlemi bir edebiyat dili haline gelmitir. Seluklu'nun kyle birlikte ortaya kan beylikler devrinde Trkeye byk itibar ve nem verilmitir. Bu Trke ile pek ok eserler yazlm. nanoullan sahasnda anonim bir Fatiha Tefsiri ile nan Olu Murad Aslan emriyle yazlan hlas Tefsiri vardr. Hkmet merkezi Ladik'te Muarrif Ladk gibi airler yetimitir. Aydnoullan sahasnda verilen bir mhim eser Ksas- Enbiya Terc-mesi'du. Bu sahann mhim bir ismi de Mes'ud adl bir airdir. Bu air, Kelle ve Dimne'yi tercme etmitir.

Anadolu'da yetien belli bal isimlerinden Glehr ise; Felek-name (yazl: 1301) adl Farsa Mesnevsi ile nazire tarznda kaleme alnan Mantku't- Tayr (yazl: 1317)' ve Ak Paa'nn: Garib-name, Fakr-name, Vasf- Hal, Hikaye gibi eserleri, Yunus tarznda ilahi ve gazelleri de vardr. Bu mesnev edebiyatnn yannda din d ak ve macera mesnevileri de yazlmaya balanr. 371 Hoca Mes'ud, 5568 beyitlik Sheyl Nevbahar, eyholu Mustafa, Hurid-name adl mesnevlerini yazarlar. eyhoglu'nun bu mesneviden baka Kenz'l- Kbera adl bir mensur eseriyle Merzuban-name, Kabs-name adh tercmeleri ve Mecmu 'at'n- Neza'ir, Cami''NNeza'ir gibi iir mec-mualanna gemi iirleri vardr. Meddah Yunus'un Hams-NOme adl Farsa mesnevsi; Varka ve Glah. Dastan- iblis Aleyhi'l-La'ne, Maktel-i Hseyn (tercme) adl mesnevileri ile Kenz'l-Kbera adl mecmuaya gemi iirleri vardr. Ahmed; ok sayda kaside ve gazelleri, 8000 beyidik Divan'; fskender-name, Cemid Hurid isimli manzum hikayeleri; Tervih'l-Ervah adl tbba dair bir eseri ve Mirka 'l- Edeb, adh manzum Arapa- Parsa lgati; Arapa'nn sarfina dair Mizan'l- Edeb, Arapa'nn nahvine dair Mi'yar'l-Edeb adl eserlerin sahibidir. Isk-name adh eseri 1398'de yazan air Muhammed bu devir ve sahann bir baka ismidir. XIV. asr, Anadolu'da Dede Korkut Destanlan'nn gelitii adr. Yunus tarz syleyi bu asnn ideal syleyiidir. Emre ve Yunus mahlaslar bu asrda yaygnlar. Yunus takipilerinden biri Said Emre'dir. Aruzla olduu kadar heceyle de iirler syleyen bu air Hac Bekta Vel'nin Makalafm mensur olarak Trke'ye tercme etmitir. Yine Yunus takipilerinden bir baka mhim isim. Abdal Musa mritlerinden Kaygusuz Abdal da; " Divan, Glistan, Mesnevileri-11111), Gevhemame, Dolabname, Budalaname, Miglataname, Dilga, Saray-name, Vcudname, Minbemame, Salatname, Kitab- Kaygusu,. vb'leri gibi on be'in zerinde eserin sahibidir.

b. Belli Bal ahsiyetlerden rnekler imdi bu dnemin mutasavvflanndan birka rnek venneye ahalm. Onlar da: l. MEVLANA CELALEDDlN-1 RUM 1207'de Beih'te dodu. nl mutasavvf Bahaddin Veled'in oludur. 1221'de aileleriyle birlikte Anadolu'ya g eden bir grubun iinde Mevlana ve ailesi de vardr. Yolculuk Horasan'dan balam, Badat, am; Halep gzergahndan Anadolu'ya kadar uzanmtr. Bu gzergah zerinde birok mutasavvfla grlm ve dualar alnmtr. Bunlarn iinde Ferid'd-din-i Attar ve Muhyiddin Arab de vardr. Ailesiyle beraber nce Erzincan'a yerleen Bahaeddin Veled daha sonra Konya'ya g edip oraya yerlemitir. 1231'de vefat ettikten sonra imamlk grevim Celaleddin (Mevlana) devralmtr. Babasndan ve devrin byk alimlerinden ders alan Mevlana 1244'te Konya'ya gelen ems-i Tebriz ile de tantktan sonra tasavvufa gnl vermitir. 372 Eserlerim Farsa yazmasna ramen hem Trk mutasavvf ve airleri hem de dier Mslman dnrler ve airler zerinde etkili olmutur. l-mnden sonra bata Konya olmak zere eitli ehirlerde alan Mevlev dergah ve tekkelerinde mevlevlik hzla yaylmtr. Anadolu'da Trk birii-inin salanmasnda ve ftuhatn tamamlanmasnda bu tarikatn byk hizmetleri olmutur. " Mevlana" kelimesi "efendimiz" anlamnda kullamimtr. "Rm" ise "Anadolulu" anlanuna gelmektedir. Bu isim bile byk mutasavvfn halk tarafmdan ne kadar sevildiim gstermektedir. Mevlana'ya gre aklarn anas Allah akdr. Bu ak tatmak iin kii ihtiraslardan arnmal engin bir gnle sahip olmaldr. Ona gre lm bir son deil bir balangtr. " Benim ltm gece, bir dn gecesi olacaktr. nk lm Allah'a kavumaktr." der. Mevlana btn insanl kucaklayan dil, din ve rk ayrm yapmayan hogr esasna dayal bir

dnceyi temsil etmektedir. Bu nedenle Mevlana sevgisi yalnz Mslmanlar arasnda deil Mslman olmayanlar arasnda da hzla yaylmaktadr. Mevlana' mn en ok okunan eseri Mesnevi adl byk eseridir. Tasavvuf! dnceyi btn ynleriyle aklayan bu eserin defalarca erhi (aklamas) yaplmtr. Bu eserin asl ad Mesnev-i Manev' dir. Mesnevi 26. 000 beyit uzunlu-unda tasavvuf bir eserdir. Bu eserin ilk 18 beytim Mevlana kendi eliyle yazm geri kalan ksmm da talebelerinden Hsamettin elebi'ye dikte ettirmitir. Bu eserde Kur'an- Kerim'in hikmetleri, tasavvufun esaslar ksa hikayelerle anlatlmtr. Mevlana, eseri ekici klmak, okuyucuyu dndrmek ve fikirlerinin daha kolay anlalmasm salamak iin gln ve ilgin olaylar da anlatmtr. Aada eserin ana fikrini en iyi aklayan ks-nundan bir para okuyacaksnz. Mutasavvflarn grne gre kainattaki her ey aslnda tek varln tecellisidir. Her ey o yce varln deiik ekillerde yansmasdr. Mevlana aadaki metinde bu dnceyi "ney" rneiyle aklamaktadr. Mutasavvflara gre insan ruhunun rpnlar aslna kavumak iindir. Ruhun asl Allah'tr. Nasl ki kamlktan ayrlan ney tekrar oraya dnmek iin inliyorsa insan ruhu da ait olduu yere dnmek iin rpnmaktadr. Mevlana ney'in inleyilerine ayrl sebep gstermektedir. nk ney, kamlktan ayn kald srece gurbettedir, insan ruhu da ney gibi ikayetlerim eitli ekillerde dile getirmekte dnyay bir gurbet saymaktadr. Ney konulu iirde Vahdet- i Vcut nazariyesi anlatlmaktadr. Buna gre kainattaki kesret(okluk) bizi yanltmaktadr. Halbuki okluk yok, birlik vardr. Bu birliin kayna Allah'tr. Allah tek; ama sfatlar oktur. Bolukta 373 tecelli eden onun ifadandr. Ney ise bu mutlak varln yalnzca bir czdr. Fakat insann haline ok benzemektedir.

Eserleri: Mesnevi (Mesnev-i Manev), Divan- Kebir, Fihi Mafih, Mektubat, Mecalis-i Seba.. vb 'teridir. Ney'n Esrar Dinle neyden kim hikayet etmede Ayrlklardan ikayet etmede Der kamlkdan kopardlar beni Netlisin zar eyledi merd zeni erha erha eylesin snem firak Eyleyem ta erh-i derd-i itiyak Her kim aslndan ola dr u cda Rzgar- vasl eyler mukteda Ben ki her cem'iyyetin nalanyam Hemdem-i ho- hal bed-haldnyam Her kii zannnca bana yar olur Sohbetimden talib-i esrar olur. Srrn olmaz ndliimden geri dr ik yok her em gua feyz-i nur Birbirinden can u tenpinhdn deil Lk yok destr- rii 'yet cana bil Oldu ate syt- ney sanma hevd Kimde bu atei yo ise hayfana Ates-i 'akiledirte'sr-iney Ci-i 'ak iledir tevr-i mey Yardan mehcra hem-derd oldu ney ak-saz- perde-i merd oldu ney Ney gibi bir zehr tiryak olamaz Ney gibi dem-saz mtak olamaz Ney verir bir rah- pr-hundan haber Ak- Mecnun kssasn takrir eder B- dilandr mahrem-i esrar- hu Yok zebana mteri illa ki gu Derdimizden rzlar b-gah olur Rdar ok sz ile hem-rdh olur 374 Gemi deildir gnler eylerse gzer Sen heman bak ol ey pakize-ter Maniyi bahr olamaz, sirab-sdz Rz-i b-ruz! olur gayet diraz Puhte halin hfehm itsin mi ham ihtisar zre gerek sz. vesselam420 Mevlana Celaleddn-i Rum Gnmz Trkesiyle Neyi dinle o bir eyler anlatyor; Ayrlklardan ikayet ediyor.

Ney "Beni kamlktan koparp ayrdklanndan beri inildin kadn, erkek herkesi alatmaktadr." diyor. Aynuk banm para para eylesin ki ben de ak derdim anlatabileyim. Her kim aslndan aynrsa, o kavuma zamanm bekler durur. Ben ki her meclisin alayanym, iyilerin de ktlerin de dostuyum. Herkes kendi zannnca bana dost olur, sohbetunden bir eyler renmek ister. Geri benim srrm feryadundan uzak deil, onda gizlidir; ama her gz ve kulakta bunu sezecek nur yok. Can ile ten birbirinden gizli deildir; lakin teni gnneye izin var, can grmeye izin yoktur. Ney'in sedas ate oldu sen onu hava zannetme. Eer kimde bu ate yoksa onun iin zlmek gerekir. Ney'in tesiri ak ateinden kaynaklanmaktadr. arabn hali ise ak co-kunluundandr. Ney sevgiliden aynimlara dert orta oldu. Kavumaya mani olan perdeleri paralad. Ney gibi bir zehir ve panzehir, Ney gibi bir ak ve dost bulunmaz. Ney kan dolu bir yoldan haber verir. Yani Mecnun'un ak hikayesini anlatr. Akl esrannn srda(bilenleri) aklardr. yle ki dile kulaktan baka talip yoktur. Gnler derdinzden uzar ve yanp yaklmaya arkada olur. Gnler geerse gam deil. Ey tertemiz dost! Sen ebed ol. 375 Deniz, bal suya kandramaz. Nasibi olmayana gn uzun gelir. Ham olan pimiin halinden hi anlar m? Bunun iin sz ksa keselim vesselam. MesnevT den Semeler Gnl Birlii Ayn dili konumak, yaknlk, hsmlktr. Kii yabanclarla kalrsa eli, kolu bal bir tutuklu gibidir. Ama nice Hintli ve nice Trk vardr ki dildedirler. Nice iki Trk vardr ki birbirlerine

yabanc saylrlar. u halde insan o sr kardei, gnl kardei yapan dil, bambaka bir dildir. Gnl diliyle birlemek, dil birliinin ballndan daha gzeldir. Gnlden, szsz, iaretsiz ve yazsz yz binlerce tercmann, klavuzun belirdiim grrsnz. 421 *** Sen bizim eimizsin, ilerin yriimesi iin iftin ayn huyda olmas gerekir. Elerin birbirlerine benzemesi gerekir. Ayakkab ve mestin iftlerine baksana! Ayakkabnn biri, ayaa biraz dar gelirse, ikisi de ie yaramaz. Kap komodinin biri kk, teki byk olmaz ki! Orman-daki arslann, kurda e olduum hi grdn m? iki uvaldan biri bombo, tekisi iyice dolu otursa devenin zerinde denge salanamaz.422 ##* Hacca gideceksen, hac yolda ara, ama ha Hintli olmu ha Trk, ha Arap, Onun rengine, ekline bakma, avnine ve seninle anlaabilir niteliim bok. Rengi kara bile olsa, seninle madem ki anlamtr, ii aktr. Aslnda senin rengindedir; sen onu beyaz bil!423 Bilgi Adamn biri, drt kiiye bir dirhem verdi, lerinden birisi, "Ben bu paray engr'a vereceim" dedi. teki Arapt; olmaz dedi, ben inep isterim be adam, engr istemem" dedi. ncs Trkt; her ikisine dedi ki " Bu para benim, ben inep istemem, zm isterim" Rum olan drdncs, "Bu laftan brakn, dedi. Ben istafil yemek istiyorum." Bu tartma zerine drt kifi kavgaya baladlar. nk adlarn sr-nndan, ne anlama geldiinden habersizdiler. Ahmaklktan, birbirlerini yumruklamaya baladlar. Hepsi bilgisiz, bilgiden yana bombo adamlarda4 *** 421 MesneviCt I; (Hazrlayan: Rt arda) Bakent Yaynevi, Ankara, beyit 1205-1208 <" Mesnevi, Cilt I, beyit 2308- 2313 3 Mesnevi. Ct I, beyit 2894- 2896 < Mesnevi Cilt II, beyit 3681-3686

376 Nefsinin isteklerim uyan, rahatna, keyfine dkn olan, maymun itahl olan, kendine gvenmeyen, glklere katlanmasn bilmeyen, dnya geimine den ilme kavuamaz.425 *** Hatta insandan, kzle eek bile bilgilenir, akllanr, sanat elde e-derler. Gem tanmaz at, rahvan yryl bir hayvan olur, alr. Ay oynar, kei selam verir. Kpee insann huyu geer; oban olur, av avlar, yahut sry korur.426 2. HACI BEKTA VEL Hac Bekta Vel'nin hayatm ksaca iki noktada ele alabiliriz. O da: Menkabev Hayat; Velayetname'ye gre Hac Bekta Vel, Horasan hkmdar brahn'sSani Seyyid Muhanuned ile eyh Ahmed adl Niaburlu alim bir zan kz Hatem (veya Hateme) Hatunun oludur.427 Hac Bekta, Hoca Ahmet Yesev'nin halifesi Lokman Perende'nin ya-ninda ilk eitimine balar, olgunluk ama geldiinde icazetnamesini alr, irad greviyle Anadolu'ya gnderilir. Lokman Perende zahir ve batn ilimle-rine sahip bir mbarek zattr. Hac Bekta daha ocukluk yllannda keramet sahibi bir kii olarak gsterilmektedir. Bununla ilgili olarak Velayetname'de yle bir olay yer alr: Bir gn Lokman Perende, Hac Bekta'in yanma girer. Oday nur ile dolu olarak grp arr; etrafina baknr, Bekta'in sanda ve solunda iki nran zat grr. Onlar Bekta'a Kur'an okutmaktadrlar. Lokman girer girmez bu zatlar kaybolurlar. Lokman arr, Bekta'a bunlarn kimler olduklarm sorar. O da: -Samda oturan iki cihan gnei ceddim Muhammed Mustafa idi. So-lumda oturan Allah 'in Arslan, insanlarn Emri Hz. Ali idi, der. Yine bir gn Lokman, namaz vaktinde talebesi Hac Bekta'tan abdest almak iin su ister. Bekta hocasna:

-Bir nazar etseniz de su buradan oksa, der. Lokman Perende: -Bizim buna gcmz yetmez, deyince Bekta el kaldnp dua eder. Lokman Perende amin der. O anda mektebin ortasnda gzel bir pnar akar, pnarn basnda gzel iekler ve otlar biter. Bu ve benzeri pek ok kerametlerden sonra Lokman Perende "Mjde olsun ki kutbu'l-aktablk senindir. Biz bu yokluk yurdunda ok elenmeyiz, 377 ahirete gideriz. Var, seni ROm'a saldk, Sulucakarahyk' sana yurt verdik, Rum abdallanna seni ba tayin etk." diyerek emanetleri ve icazat alr. Sulucakarahyk'e gelip dergahm kurar. Yunus Emre, Karaca Ahmet, Ahi Evran gibi pek ok eren Hac Bekta'n keramederini grp onun velayetim kabul ederler.428 i

Tarih Hayat: Asl ad Muhammed Bekta olan Hac Bekta'n tarih hayat menkabev hayat iinde adeta kaybulmutur. Ondan bahseden kaynaklar da yeterli deildir. Hac Bekta'tan bahseden kaynaklarn en eskisi EflSk Dede'nin Menakbu'l-Arifn adl eseridir. Eflak, Hac Bekta'n Baba Resulullah (Baba shak)n mehur halifesi olduu syler. Hac Bekta'tan bahseden dier nemli bir kaynak da Ak Paazade Tarihi'<3a. Bu eserde doumu, lm gibi bilgiler bulunmamakla birlikte daha ok Hac Bekta'm seyehafleri zerinde durulmaktadr. .

Takprlzade Ahmed (. 1553), E'-akdiku'n-Nu'maniyyef Ulema-i Devlet'l-Osmaniyye adl eserinde onu I. Murat (1362-1389) devri alimleri arasnda zikreder. Gelibolulu Ali Bey de Knh'l-Ahb&r'mda. onun Orhan Bey (1326-1362) zamannda yaadm syler. Hac Bekta ilesi Halk KUtphanesinde bulunan bir yazmada Hac Bekta'n 606(M. 1209) ylnda doduu, 63 yl mr srdkten sonra 669 (M. 1270) yllannda vefat ettii kaydn grmekteyiz. ; |

H. 695 tarihli bir vakf kaydnda ondan merhum olarak bahsedildiine bu tarihten nce vefat kesindir. ;

? baklacak olursa

Kaynaklar doum tarihi olarak 1209-1248 aras, lm tarihi olarak da 1270-1337 tarihleri arasn gstermektedirler. Bu da Hac Bekta'n XIII. yzyln ikinci yansnda kesin olarak yaadm gsterir. Babas brahim, annesi Hatem (veya Hateme) Hatun olup isminde bulu" nan Hac

unvan onun hacla ilgili kerametinden dolay verilmitir. Bekta ise lakabdr. Aslen Horasanl olup Niabur doumludur. eyhinin dergahnda yl hizmet edip Amasya, Kayseri, Sivas ehirlerim dolatktan sonra Karacahyk'e gelip yerleir. Karacahyk'te dris Hoca ile kans Kutlu Melek(Kadnck Ana)in misafiri olur. lk mridleri de bunlar olur. Mezar bugn kendi adm tayan Hac Bekta ilesinde bulunan dergah,429 tadr.429 378 Balca eserleri: Kabu'l-Feva'id, Fatiha Suresi Tefsiri, athiyye, Hac Bekta'n Nasihatleri, Besmele erhi, Hadts-i Erba'n erhi, Makalat- Gaybiyye ve Kelimat- Ayniyye, Makalat'dr. Gel ehli ma'rifattan bir haber sor Ne vehile ktlur hidmatlann gr Bular su bigi olsalar gerekdr u resme menzil alsalar gerekdr Artmak gerek emel kendzni Pes ondan vura bir dosta yzini Kii ilk kendyi gerek anda Nasihat andan ide bir mride eriat ire vardur bir haber ho ertatdan gelen hep ho olur ho CenObat fi'lini hayzi nifas Suyla yumayandr Hakk 'a as Kaan bunlar annsa bell bayk Namaza ol kii olur ilayk430 Eer tevbe kui olmazsa kafesde"' Helak olurd anca bir nefesde

Dahi hem rahmeti var padiahm Ki ol derm&ndur cmle gnahm Temiz, ol, tevbe kl iy yar mutlak An va 'de kilupdur kullara Hak Azab var Huda 'nn kl hazar sen Gnlden kav nevay sur gider sen Yann jasklarundur hol dvar Yinile tevbeni iy yar zinhar Tarikatn ilk makam Budur evvel ki el almak gerekdr El alup tevbe klmak yiirekdr Kula gey vacip olmudur anna Didi Hak tevbe klan kullanna Ki yle olunuz tevbeye megul Nash tevbesi bigi ola makbul 379 Dellm de Kur'an'dur okugil Bununla nefsnn boynun tokugil Klursan tevbe sen yle kl iy y&r Acep olmaya hi kalmaya inkar Yarn pimanlm derdine derman Bu gn bunda bularsn iy dil can Zira kim bunda yitmi kez gnahun Kefaretdr ana bir derdin ahun yitmi kez gnah bir oy indr zrde buna kehellik nindr id imdi sana Hak ne dimidr Bu erkanun nice kaydn yitmidr Tevekkl kl zrn bil hemin sen Gnahun 'afv idp balayam ben Adem bir gnah itdi tapumda iki yz yllar alad kapumda Ey adyle yahi kul old Pes andan tevbesi (de) makbul old Siz iy m'minlerm yitmi yilunuz Gnah iinde geerse bilnz bir kez zr idp tevbe klasz Balaram an eksz bilesz Zrd ben af idici padiaham Gnahlu asiye put penaham Didi iy kullanm isten beni siz Gnlden isterisenz bulasz 'casi zrni bilp dile sen Gnahunuzi afv idem size ben Zrd. gk alasa ok dokse ab Nebatn yirde oilur nikb yamur yamasa inmezdi rahmet Kururd yiryzi bitmezdi ni'met

Pes imdi sizden alamak gerekdr Ar niyyeti balamak gerekdr 380 Gerek kul zrini bile kla Oh Gnahlarn kamu 'afv' ide Allah ala?'dan rahmet olmazd iy can Gnahlarm anup klmazsan efgan Tire ol 'afv' idici padiahdur Gnah gideren bir derdl ondur431 3. AHMET FAKtH Sultan Hoca, Mevlana Ahmed adlarm da alan Hoca Ahmet Fakih on nc yzyln birinci yangnda Konya'da yaamtr. Medrese renimi grm Mevlana Celaledddin Rum'nin babas Baheddin Veled'den ders almtr. Geni din bilgilerine sahip bir fakh olarak byk hret kazanm, sonradan kendini tasavvuf heyecanna kaptrarak bu yolda bir hayat srmtr. Etrafnda pek ok kiiyi etkilemitir. Ahmet Fakih, arhname adl bir eser sahibidir. arhname Diriga arhn elinden hezaran Ki klmtr muattal bunca karan Bilir misin nin geldin cihana Seni kullu in yaratt Sultan. Bu dnyaya nin pek yaprsn, Seni andan koparr arh- devran! Bu nzk in nice tevi ekersin, Usand nzk yiy aznda dendan Meer girip sin iinde yafasn Be on arun bez ile yahud ryan. Ne marursun cihann lezzetine, Nice biryryesin ad handan!... Kaza yay ecel oklar atar, Sana dahi dokumsar ol oktan. Yklsar bu gklerle bu yerler, Kamusu olsardur klli viran. Kyamet kopicaz, bil, hakikat, Kelebek gibi data bu insan. Yaradlm cemi liserdr, Kalsardur heman olferd Rahman. "' Daha fazla bilgi almak iin bak: Gzel, Hac Bekta Vel ve Makalat; Hac Bekta Veli, a. 9395.

381 Yarn anda halayk cem' olsar, Kimi kayguya batm, kimi adan. Sual eyleyiserler ettiinden, Tutar azalarm anda lerzan. Bizi korktuumuzdan kurtar, ey Hak! Bize ayruk taptma anda hicran. Cemalin bize gster yarn anda Behakk- Mustafa v mah- taban. Gel imdi ol Resul'n snnetin tut, Kim an tutsa olur ah- mordan. Bu dnya lezzetine marur olma, Bu nefsi beslemeyi hem hayvan. Ecel cam arabn n iesin Desin ayn kamu dostlanndan. Yalnzca yatasn sin iinde, Ne bilem ad m 'olursun ya perian. De imdi bunda ann yaran gr, Ki sana yari kla Hayy Subhan. ibadet kl Hak in gece gndz, ibadettir, bilirsin, genc-i pinhan. Kaza-y asuman n eriir, lme kimsene olmaz peyendan. Gelecek nesne gelir, are yoktur, Gerek sen ya yerine alal kan. lm bir kapdr, gemek gerektir, Beraber anda sultan le oban. Yaradlm bu erbetten tadsar, Ulu kii-durur ol ite yeksan. Bu bir rentir ki hi derman bulunmaz, ila bulmadlar Bukrat Lokman. Ecel sayrul n kim erie Tmar etmez ana yz bin tabiban. Nebi zindan demitir dnya in, Nite rahat olsar ehl-i zindan? ... Dirga, yatsanz sin iinde, Geiser stmzden nice ezman. Nebi v hem vel kurtulmad hi, lm erbetin ip verdler can. Bize hod ne hesap anlara nisbet, Ecelden kamaa yok-durur imkan... 382 alabm! n lme urarz biz, Ayrma son nefesimiz imandan. Pes lm haktr, elbette lrsn, SarM imdi, e dervi, kibr kandan?... Tevazu eyle bunda has ame Kim anda olmayasn zar giryan.432

4. YUNUS EMRE XIII. yzyln sonlannda yaad bilinen mutasavvf airimizdir. Onun hayati hakknda deiik bilgiler verilmektedir. Bu bilgilere de yine iirlerim yorumlayarak ulaabiliyoruz. Yunus Emre Sakarya yaknlannda oturduu tahmin edilen Taptuk Emre isimli bir eyhe balanarak tasavvuf yoluna girmi ve mr boyunca islam'a hizmet etmitir. Yunus Emre'nin nerede yaadm ve nerede yattm kesin olarak bilemiyoruz. Ama Anadolu'nun her tarafnda Yunus Emre mezar vardr. Bunlarn bir ksm trbe haline getirilip ibadete almtr. Ancak bu trbelerden Eskiehir'e bal Sanky'de bulunan ile ilgili rivayetler daha inandrcdr. Btn bunlar Yunus Emre'nin Anadolu'da ok sevildiim gstermektedir. yle ki her yrenin insan Yunus'un kendi topraklannda yatyor olmasndan gurur duymaktadr. nk Yunus Emre halka birlik ve beraberlii, doruluu, gnl kazanmay, dostluu tlemitir. Anadolu halk bu dncelerim hem kolaylkla anlam hem benimsemitir. Bu sebeplerle Yunus Emre de Anadolu'da gnller fatihi olmutur. Bu topraklarda yaayan btn insanlarn birbirleriyle kaynap bar iinde yaamas Yunus Emre ve onun gibi Anadolu'ya dalp halk irat eden derviler sayesinde gereklemitir. Onun iki eseri vardr. Onlar da: 7. Risalet'n-Nushiyye, 2. Divan'dr. Bilindii gibi Yunus Emre, Anadolu'da birlik ve beraberliin temelini atarak fethin tamamlanmasnda nemli rol oynamtr. Anadolu'nun her taratma dalarak yerli halkla, akn akn yeni yurda gelen Trkler arasnda bar Yunus Emre gibi derviler salamtr. nce gnlleri kazanan Yunus Emre ve dier erenler Anadolu'da huzur ve skunun sratle salanmasnda en -nemli hizmetleri yapmlardr. Yunus Emre bir gnl adamdr. Esasnda tasavvuf, gnl (kalp) merkezli bir hayattr. Bu sebeple gnl olduka byk bir neme sahiptir.

Allah ak insanlarn gnlnde doup gelien bir manev ballktr. Halbuki beeri akta gz en nemli rol oynar. lah ak tamamen inanmaya (imana) baldr. Ve insanolunun gnl bu gzellie sahne olduu iin kymetlidir. 432 Vasfi Mahir Kocatrk, Tekte iiri Antolojisi, Bulu Kitabeyi, Ankara 1956, s. 10-12. 383 Gnl, erefli bir varlk olan insann manev ynn sembolize eder. Gnl tasavvufta "tevazu, Allah ile dost olunan yer, nefsin hkmedemedii kale, btn iyiliklerin topland manev mekan" olarak da zikredilmektedir. Aadaki parada da Yunus Emre sze "Bir kez gnl ykn ise" diye balyor. nk gnl ykmann ne byk bir talan olduunu gnl eri bilir. Gnl eri, inanan kii gnl ykmaz. ayet gnl yknusa o kld namazda da samimi deildir. O, "gnl erP'ni u iirinde daha ak bir dille ifade ediyor: Gnl alabn taht, alab gnle bakt. ki cihan bedbaht, kim gnl ykar ise. Bir Kez Gnl Yktn ise Bir kez gnl yktn ise bu kldn namaz deil Yetmi iki millet dahi elin yzn yumaz deil Hani erenler geldi geti bunlar yurdu kald gt Pervaz urup Hakk'a utu hma kuudur kaz deil Yol oldur ki doru vara gz oldur ki Hakk' gre Er oldur alaktan dura yceden bakan gz deil Doru yola gittin ise er etein tuttun ise Bir hayr da ettin ise birine bindir az deil Yunus bu szleri atar sanki bal yaa katar Halka meta'lann satar yk cevherdir tuz deil433 Yunus Emre Pitik Elhamdlillah Hak'tan gelen erbeti itik elhamdlillah Sol kudret denizim getik elhamdlillah

Sol karki dalar meeleri balar Salk safalk ile atk elhamdlillah Kuru idik ya olduk kanatlandk ku olduk Birbirimize e olduk utuk elhamdlillah Vardmz illere sol sofa gnllere Halka Tapduk manasn satk elhamdlillah <3a Gzel, A. Mutasavvf Yunus Emre, Kl Yaynlar, Ankara 1992. 384 Beri gel barlm yad isen bilielim Atmz eterlendi etik elhamdilillh indik Rum 'u kladk ok hayr er iledik bahar geldi geri gtk elhamdilillah Derildik pnar olduk irkildik rmak olduk Aktk denize dolduk tatk elhamdlillah Tapduk'un tapusunda kul olduk kapusunda Yunus miskin i idik pitik elhamdlillah Ben Gelmedim Dava iin Benim bunda kararm yok ben gine gitmee geldim Bezirganm metaim ok alana satmaa geldim Ben gelmedim dava iin benim iim sevi iin Dostun evi gnllerdir gnller yapmaa geldim Dost esr deliliin aklar bilir neliin Derben yetmee geldim birlie yetmee geldim O padiah ben kuluyum dost bahesi blblym Ol hocamn bahesinde ad olup lmee geldim Bunda bilimeyen canlara anda biliemez onlar Bilben ben dost ile halim arz etmee geldim Yunus eydr ak oldum mauka derdinden ldm Gerek erin kapsnda mrm hare etmee geldim 434 5. NASREDDtN HOCA Sivrihisar'n Horto kynde doduu tahmin edilmektedir. nl mutasavvuf Seyyid Mahmud Hayrani'ye balanarak Akehir'e yerlemi ve mrn burada tamamlamtr. Hayat hakknda geni bir bilgiye sahip deiliz. Fkralanna dayanarak baz ipular elde edilmitir. 385

Hoca daha ok manev bir ahsiyet olarak tannmaktadr. Trk balknn gnlnde her kla giren, her kmaza bir zm bulan, darda kalan bir szle rahatlatan, kendini bilmezleri bir szle susturan bir ahsiyet olarak yaamaktadr. Fkralannda onu eitli mesleklerde ve farkl mekanlarda grmekteyiz. bazen evli, bazen dul; bazen drt ocuklu, bazen ocuksuz, bazen iki evli, kimi zaman geim sknts eken, kimi zaman pazarclk yapan, ama her zaman adaletli, hazrcevap, neeli ve insanlar seven hogrl bir ahsiyet olarak karmza kmaktadr. Onun her fikras, toplumdaki bozukluklarn dzeltilmesi iin verilen mesajlardr. Hocann birok fikras, bat dillerine de tercme edilmitir. n iskandinav lkelerinden, Hindistan'a kadar yaylm olan hocamz, Mevlana ve Yunus Emre gibi btn insanln sevgilisi haline gelmitir. Ama hangi lkede olursa olsun, olaylar ve insanlar deerlendirmesiyle, giyim kuam, eei ve sakalyla, tipik bir Anadoluludur. Nasreddin Hoca, XIII. yzylda Anadolu'da yaamtr. Bu asrdan g-nmze kadar halk felsefesinin ve halk mizahinin sembol olmutur. Hoca, iinden klmas zor durumlarda, cevaplanmas mmkn olmayan bir soru karsnda, insanlarn gnln krmadan verdii cevaplarla ve meselelere getirdii pratik zmlerle Trk insann zekasn da temsil etmektedir. Nasreddin Hoca, hazrcevap, zeki ileri grl ve cesur bir din adamdr. Yobazla ve taasuba kardr. Cehaletin karsndadr. Eeiyle de Anadolu balknn yaantsn sembolize etmektedir. Yalnz hoca'nn bir meyhane gldrcs olmadm, onun ince ifadeleriyle "dinahlak kltrel mesajlar vererek " aydn bir hoca tipi" olduunu da unutmamak gerekir. Btn fkralarn Hoca'ya ait olduu sylenemez. Fkralarn pekou Trk halkna aittir. Ancak hocay ok iyi tanyan Trk insan kendi szn de Hoca'ya atfederek sylemi ve bylece Hoca Trk balknn mizah anlaym simgeleyen bir ahsiyet haline gelmitir. Fkra, ders vermek, dndrmek veya gldrmek amacyla anlatlan ou yaanm ksa olaylarn dile getirildii hikayelerdir. Zira bu fkra, Dvan Lgati't Trk'te "kug" kelimesiyle izah edilmitir. Bu durum, XII. yzyl ncesinde de Trk balknn fkray tandm ve anlattm

gstermektedir. Daha sonraki yllarda fkra kavram hikaye, kssa, nkte, mizah, latife kelimeleriyle karlanmaktayd. Fkralarn gc srprizlerden, pratik ve zekice bir zmden, hazr ce-vaplktan ve bilhassa komiklik zelliinden kaynaklanmaktadr. Edebiyat-mzda fkralaryla tannan ahsiyetlerin ve tiplerin hepsi de bu zellikleri bnyesinde bulundurmaktadr. Nasreddin Hoca'dan baka; incili avu, Bekri Mustafa, Bekta, Karadenizli, Kayserili, orumlu'\am da fkralar vardr, fakat hocamza bugne kadar hibir grup veya kii eriememitir. imdi onun fkalanndan birka rnek vermeye ahalm: 386 Fkra Hoca'ya sormular: -Cenaze gtrrken lobutun nnde mi yrmeli, ardnda m, sanda m gitmek daha sevap, solunda m? Cevap vermi: -inde gitmeyin de neresinde giderseniz gidin. Fkra Adamn biri. Hoca 'ya gelir, hasmndan ikayet eder, derdim uzun uzun anlatr. Hakkm yok mu amma hocam der. Hoca, hakkn var komucuum, hakkn var der. O gider hasm gelir. O da dert yanar, sonunda hakkm yok mu der. Hoca ona da hakkn var der, yerden ge kadar hakkn var. O da gidince kans, efendi der, biri geldi anlatt hakkn var dedin. O gitti, br geldi, ona da hakkn var dedin. Bu ne biim i? Elbette bunlarn bri hakl, br hakszHoca, karma, senin de hakkn var karcm der, senin de hakkn var435 Fkra Bir gn camide vaaz iin krsye kmt:

-Ey inanan ve iman edenler!.. imdi size ne anlatacam, bitirmiiniz? dedi. Cemaat, cidd cevap verdi: -Hayr, bilmiyoruzHoca, yle bir toparland: -yleyse ne diye toplandnz? diyerek krsden indi. Ertesi gn, tekrar kt. Bu sefer, cemaat hazrlklyd. Ayn somya, hep bir azdan: -Biliyoruz. dediler. Hoca glmsedi: -O halde mesele yok... Madem ki, ne syleyeceim! biliyorsunuz, tekrara ne lzum var? Yine krsden indi. nc gn, cemaat, aralannda szleti: "Kimimiz biliyoruz, kimimiz bilmiyoruz " diye cevap vereceklerdi. Hoca, namazdan sonra, krsye kt, sorusunu tekrarlad. Cevap ha-zrd: -Kimimiz biliyoruz, kimimiz bilmiyoruz Hoca gld: -O halde bilenler, bilmeyenlere retsin!... 387 6. ABDAL MUSA XIV. yzylda Orta Asya (Buhara veya Horasan)'danYesev dervii ola-rak gelen daha sonra Hac Bekta'a intisap eden Trk veBsi. Hayat hakknda fazla bir bilgiye sahip deiliz. Bilinenler de menkabelere kanmr. Kaygusuz Abdal'n Abdal Musa'nn dervii olduu, Kaygusuz'un baba-s olan Teke ili beyinin Abdal Musa'y sevmedii hatta ldrtmek istedii rivayet edilir. Elmal'nn gneyinde bugn Tekke ky olarak adlandrlan yerde adna kurulan Tekke zamanla Bektaliin merkezi haline gelmitir. Ak Paazade'ye gre Abdal Musa, Orhan Gazi dnemindeki savalara katld, bir Yenieriden ald brkle meneketine dnd.

Evliya elebiye gre Abdal Musa, Yesev dervilerindendir ve Hac Bekta ile birlikte Anadolu'ya gelmitir. Bugn Elmal'daki trbesine ilave olarak Bursa'da da ona ait olduu sylenen bir makam bulunmaktadr. O'nn en nemli eseri yetitirdii yzlerce renci ve onlara verdii Nasihatnamesi'dir. imdi onu metin halinden aynen venneye alalm: Nasihatname "Evvel srrum kav sakla, ok syleme. Mun ol. Gavgalu yirden ka. Bilmedgn kiiye mukarin olma. Dmanl sebkat etmi kii ile dost olma. Bir kimsenn musbetine glme. Senden ulu kimesne ile mcadele itme. Mstakim ol. Mustbete sabr eyle. Evvel fikr idp ba 'dehu syle. Her glman ve avretlere syleme, badete ve male gvenme. Halm ve selm ol. Mnkire gnl virme, evliyaullahun kelam-n mnkire syleme. Dnyaya meyil virme. Bir kimesneye bir ey in dervilik satma. Zahir padiahm karb olma. B-maslahat vezr ve rical kapusina varma. Bana ey disnler diy soflik satma. Dsmanna yz virme. Her bulddna kr it... Elden gelr ise yolunuz, yimek yime. Pr-i danii Hak kanndaun bilgr. Evliyaullahdan ve mridden ayrlma. Hak dvanndan ayrlma. Ahde vefa it. Vakti zayi itme. Reslullah ve Ali Evladna can u dilden muhibb ve mahabbet ol-maya daima salat ile yad eyle. ehlullah ile mahabbet iderken eyvallah kerem buyurdinuz diy daima niyaz eyle. Muhammed Ali dmanlar olan kafir ve mnkirler ile mahabbet itme, zira dost danlur. Zahir i-mamlara, muhn olanlara eydr dime. Kendne ziynet virme, gnlne ziynet vr kalla, prsz ademler ile yolda olma, zira yol, erkan bozilur. Yavuz olma, zra yigirmi drt saatde bin devre girersin. Devirlern kanksnda bulunur isen ol sfatla har olursun. Ve's-sel&m"436 demektedir. 388 7. KAYGUSUZ ABDAL Kaygusuz Abdal XV. yzyl Din-Tasavvuf Halk Edebiyanin nde gelen ahsiyeerindendir

Kaygusuz Abdal'n asl ad Alaaddin Gayb'dir. XTV. yzyln sonu ile XV. yzyln ilk. yansnda yaanutr. Teke-Alaiye sanca beyi Hsamettin Beyin oludur. Abdal Musa'ya balanarak tasavvufa gnl veren Aladdin Gayb'nin ok iyi bir eitim grd eserlerindeki derin tefekkrlerden anlalmaktadr. Bu derin tefekkr konumadaki ve bir sohbet akclm eserierinde vermeyi baaran Kaygusuz Abdal bunu ayet, hadis ve kssalarla ssleyerek gerekle--tirmitir. nsann deeri, hakka ulamann yollar, drstlk, adalet gibi kavramlar zerinde ok durmutur. Dini mevzularda gr belirtirken son derece titiz olmaya dikkat etmitir.437 Onun; manzum, mensur ve manzum+mensur kark olmak zere on bein zerinde eseri bulunmaktadr. Kaygusuz Abdal'n nemli eserleri unlardr. a. Manwm Eserleri 1. Dvan 2. Glistan 3. Mesneviler (I-n-m) 4. Gevhemame 5. Minbemame 6. Dolabname 7. Salatname b. Mensur Eserleri 8. Budalaname 9. Miglataname Ip.Vcadname, 11. Risale-i Kaygusuz c. Manzum+Mensur Kark Eserleri 12. Dilga 13. Sarayname

Eserierinden birka rnek verelim: 389 lahi Biilble glzar gerek Ttiye eker gerek Sarr&fa gevher gerek La ilahe illallah Can olan can bilr insan insan bilr Her srr Sultan bilr M ilahe illallah Zih muhit zevrak Gzn a anlayu bok Gayr ne var klli Hak La ilahe illallah Cmle alem zdt imi Derya-y hikmet imi Hakk-la vuslat imi LO. ilahe illallah Saf ol altun gibi Tecell kl gn gibi Leyla di Mecnun gibi La ilahe illallah Kalma cihan milkine Asluna dng yine Dahi kuvvetdr dtne La ilahe illallah Tebih zikr eylegil Allah'a kr eylegil Bu szifikr eylegil La ilahe illallah Kaygusuz Abdal Saraynfime Cmle bir oldu heman uzun ksa Kail ald cmle halk bu nefese Cmle dil bir oldu dirlik syledi Yoklug terk itdi varlk syledi Cmle alem varlyla old var Cmle varlk bir sadefdr bir gher 390 Cmle varlk birlie old tank Birden artuk arada hi gayri yok Cmle harfbirikdi geldi noktaya Nokta iriidi Kadtr-i yektaya Sultandur cmle girime heman Heman an beyan eyler her lisan Gel iy talih kulak ur bu tevhide Ta ki gaflet pas canndan gide Uyanasun can gibi tevhtd ile Birlie bte canun ma'bud ile ikilik endiesinden giesn Tevhid ile birlie gz aasun Kalmaya kend halinde mkiln Tevhid ile menzile ire yolun.438 Kaygusuz Abdal 8. GLEHR

Glehri, XIII. yzyln sonu ile XIV. yzyln ilk yansnda yaamtr. Glehri ad ona, Krehir'in Gulehir kasabasndan olduu iin gelmektedir. Birok kaynakta gerek adinin Ahmed, Ahmed Glehri diye gemesine ramen nl eseri Mantku't-Tayr^daki beyitlerden, gerek adinin Sleyman olduu anlalr. Glehri, Ahi Evren'in dervilerindendir. Aynca devrinin tannm air-lerinden olduu ve DinTasavvufi Trk Edebiyatnn stadlanndan Sena, Nizam, Attar, Sad, Mevlana ve Sultan Veled gibi arkn yedinci byk sofi airleri arasnda sayldm, Hadpolu'nun Letaifnome adl eserindeh reniriz. Glehri'nin ne zaman ldn tam olarak bilemiyoruz ama eserlerindeki beyitlerden ok yal olduu ve XIV. asnn birinci yansnda, 1317'den sonra^vefat ettii sylenebilir. Eserleri; Felakname, Manttku 't-Tayr, Aruz Risalesi, Keramat- Ah Evren ve Kudur Tercmesi'dir.439 Mantku't-Tayr'n Hatime Ksm yledir: Mantlku 't-tayr ki Attar eyledi Parisce ku dilini syledi 391 An Turla sretinde biz dak Syledk Tazgibi Tanr haki n Felek-name dziitdk ahvr Parisce taht u t&c- zer-nigdr Trk dilince dahi Tazhiden latif Mantku't-Tayr eyledk ona hanf Ben bu Trid defteri n drmeyem Paristcesiyle dermeyem Kimse byle tatlu sz sylemedi Kimse bundan ye kitab eylemedi Bunca bab eylemiem bunda ki hi Klmad Anar ol fende besc ehd ekker hanm key dkmisz Dr gevher tohmuni ok ekmisz n murassa sylene te'lfmz Kimseden utanmaya tasnfmz Deme ilme akl yitdren bizz Kim Kudr nazma getren bizz Deme ilmim srrm n syledk Demesinden bir risale eyledk

n Sleyman hdhde kld itab Kim kta tasnif bundan ye kitab Ya gele kular dilin yz nazile Bundan rene v yz bin sazile Beni ko kim ku dilini syleyem Kim Sleymana yzer ad eyleyem Deme am oldu bulimad halas Alemi Glsehrad dutd has Sleyman sol kopuzun klini Bur kim renlm bu kular dilini Biz bu Glen-name 'de kim eyledk Dkeli ilm stlahn syledk Dkdi glehngir drr gher Mantku't-Tayr' tamam old meer 392 Mustafa 'nn himmetinde bu kitab Ad her man yzinden yz hicab kr ol bir Tanr 'ya kim bu kelam mrmzden ileni old tamam Keramat- Ah Evren Ol kim ad dnyeyi tutm idi Ahilerden evini tutm idi Ah Evren kim Hak'a irmi idi Tanr 'nn ddanni grm idi Doksan yl dnyede old temam Ne helal ginde gedi ne haram Gnlni avret odina yakmad Kimsenn azn yzine bakmad Akla yar u nefse dmen ol idi Pak-dn pak-damen ol idi Terbiyelerim teninde can idi Ahlere belere o sultan idi Dnyenn terkini ol klm idi Ahiret brkini o urm idi Ulu idi uncak bahsisde ray H&tem-i Tay kalnda bir geday Mustafa 'nn ol alemdar idi Murtaza 'nn sevgili yan idi Kutbidi ol lere irmi idi Yidilere ok cadak virmi idi Krklar ile hemdem hem-raz idi Yitmi ire munis dem-saz idi yz er rehber an klm idi Kamusinun srrm bilmi idi Anda kim erlik donum kayalar Ana kutbl-arifan akyalar Hem keramat var idi hem kerem Hemftvvet hem mrvvet hem kadem

393 9. AIK PAA (1272-1332) Ak Paa'nn asl ad Ai'dir. Garib-name adl eseriyle tannr. Dedesi Baba lyas 637/1240 ylndaki Baba Resul syam'n karan kiidir. Ak Paa Krehir'de domu, renimim Sleyman- Krehr'den yapmtr. Babas, renimi iin lyas Baba halifesinden eyh Osman' grevlendirmitir. eyh Osman'n kzyla evlenen Ak Paa, baz olaylara kart iin Msr'a gitmi, Anadolu Valisi Timurta'n veziri olmutur. Sonra bir isyan sonucu Msr'a kam, Amasya'ya dnerken Krehir'de hastalanarak vefat etmitir. Trbesi Krehirde'dir. Ak Paa iyi bir tahsil grmtr. Farsa'y iyi bilmesine ramen Garibname'sini Trke yazm, Trkeye layk olduu deeri gstermitir. Asrinin Trkecileri arasnda nemli bir yer almtr. O, Garibname, Fakr-ndme ve Vasf- HaV adl eserlerinde Trke ile ilgili verdii mesajlardan da rnekler vermeye alalm:440 Kim alursa bu kitab yadna ire cmle mannn bnyadna Geri kim sylendi bunda Trk dili lle malum ald man menzili im hilesin cmle yol menzillerin Yinnegil sen Trk Tacik dillerin Kamu dilde vand zabt- usul Bunlara dmidi cmle ukuul Trk dilme kimsene bakmazd Trklere hergiz gnl akmazd Trk dahi bilmezidi bu dilleri ince yoli ol ulu menzilleri Bu Garib-name atn geldi dile Kim bu dil ehli dahi man bile Trk dinde yani man bulalar Trk Tacik bile yolda alalar Yol iinde birbirini yirmeye Dile bakup manhisin hor grmeye Trk dilinde anlayalar ol Hak' Ta ki mahrum kalmaya Trkler dak 394 E. XV. Yzyl Din-Tasavvufl Trk Edebiyat Mutasavvflanndan rnekler

Trk Edebiya, XV. yzylda ok gelimi dou ve ba Trklerinde bir hayli byk edebiyat yetimitir. Bu yzylda Trkenin yeni yaz dilleri tamamyla olutu. Dou Trkesi, aatay Trkesi adm alarak en parlak devrini bu zamanlarda yaad. Bat Trkesinin Azeri ve Osmanl Trkeleri olarak iki kolda gelimesi byk lde bu yzylda olmutur. XV. yzylda aatay edebi Trkesini kuran ve bu yaz dili ile eserler veren Ali ir Neva asrn en mhim ismidir. Lutf, Sekkaki ve Geda bu asnn yetitirdii dier ahsiyetlerdir. Trkiye sahasnda ise Divan Edebiyat tam anlamyla kurulup yerleti, Klasik bir edebiyat halini ald. Bu tarz iirin byk stad eyhidir. Onu Ahmet Paa ve Necati takip etmitir. Asnn dier mhim ahsiyetlerinden bahcalan ise unlardr. Ahmed-i Da, Hmam, Atay, Adn, Nizam, Murad (Sultan n. Murat), Avn (Fatih Sultan Mehmet), Adl (H. Bayezid), Sultan Cem, ehzade Kokut.... XV. Asrda dini edebiyat da byk gelime gstermitir. Dini konularda eitli eserler meydana getirildii gibi Hz. Muhammed iin mevlitler de yazlmtr. Bu tarz edebiyatn belli bal temsilcileri: Devletolu Yusuf, Hatipolu, Ruen, Sleyman elebi ve Yazcolu Mehmet'tir. Bu yzyl, Din-Tasavvuf Edebiyanda yine Yunus tesiri devam etmitir. Kaygusuz Abdal, Hac Bayram Vel, Erefolu Rum, Kemal mm gibi ahsiyetler Yunus tarznda iirler vermilerdir. Nesir sahasnda ise Sinan Paa, Mercimek Ahmet, Yazcolu Ahmet Bican... Din-Tasavvuf Edebiyatn belli bal temsilcileri olmulardr. XIV. Asrda yazya getii kabul edilen dini-tarih destanlardan Ddnimend-name'nin ve menakplardan Saltuk-name'mn XV. asrda yazlan ekilleri de grlmtr. Bunlardan baka Hac Bekta, Otman Baba, Akemseddin hakknda da menakp-nameler yazlmtr. Bu eserlerde halka mahsus ve sade bir dil kullanlmtr. imdi bu yzyln bellibal mutasavvflanndan birka rnek venneye alalm: 10. SLEYMAN ELEB (? -1422)

Bursa'da domu ve bu ehirde yaamtr. Doum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Baz tarihilere gre vaz Paa'nm olu olan air ve imam Sleyman elebi baz aratrmaclara gre de Orhan Gazinin silah arkadala-nndan eyh Mahmud'un torunudur. Mevlid'in 1409-1410 tarihinde yazlm olmas ve bu tarihte kendisinin 59-60 yalannda olmas doum tarihinin 1350-1351 olduunu gstermektedir. 395 Sleyman elebinin ok iyi bir eitim alarak yetitii eserinden anlalmaktadr. Tarihiler onun Buharal eyh Emir Sultandan ders aldm da belirtmektedirler. Kendisine verilen "elebi" unvan da onun evresinde bilgili bir kimse olduunu gstermektedir. Yldrm Bayezit zamannda Ulu Cami'de imamlk yapmtr. airin tek eseri, Vesilet'n Necat (Mevlid)'tir. Edebiyatumzda bu esere pek ok nazire yazlmtr. Bu da eserin ok sevildiim, stnlnn kabul edildiim gstermektedir. Mehmet Akif Ersoy Mevlid'i "Yetiilmez ki Sleyman Dede ykseklerde" msra e vmtr. Tanzimat dnemi airlerin-den Ziya Paa ise bu esere olan hayranlm "Drt yz. seneden beri efazl Bir sz demedi ona mmasiF beytiyle dile getirmitir. Mevlid, Peygamberinuzin doumu zerinde ok durulduu iin halk bu esere "mevlid" denmitir. nk mevlid, doma, dou demektir. Sleyman elebi bu eseri Hazreti Muhammmed'in dier peygamberlerden stn olduunu ifade etmek iin yazmtr. Bursa'daki Ulu Cami'de vaaz veren iranl bir din adam Bakara Sure-si'nin 285 ayetim tefsir ederken Hz. Muhammed'i Hz. isa'dan stn grmediim sylemitir. Bu srede gnderilen peygamberlerin hepsi de; Allah'a, Onun meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler. Biz de onun iin peygamberlerden hibirini ayrmayz. Onlar, "Ey Rabbimiz mafiretim niyaz ederiz, dn yalnzca sanadr" dediler. ranl alim bu sreyi;

"Peygamberler arasndafark yoktur." anlamnda tefsir etmitir. Dinleyenlerden bazlar buna kar km ve "yle olsayd 253. ayet ile eliirdi." demilerdir. 253. ayette de yle denmektedir: "O peygamberler ki biz onlardan bir ksmm dierlerinden stn kldk. Allahn kendisi ile konutuu onlardandr. Bazlannn derecelerim ykselttik." Buna ramen halkn bir ksm ranl vaizi desteklemitir. Sleyman elebi de Hazreti Muhammed'in stnln anlatmak iin bu eserini yaz-maya balamtr. Bu nedenle Mevlid'de u msralar yer almaktadr. lmeyip sa ge buld yol mmetinden olmak iin idi ol Mevlid Trk nlletinin Kur'an- Kerim'den sonra en ok okuduu ve sevdii bir eserdir. Eser adeta millete mal olmu folklorik bir zellik kazanmtr. Dnlerde bayramlarda, doum ve lmlerde mevlid okutulmakta, dinlenmektedir. 396 Eserin tamam 730 beyittir. Mesnev nazm ekliyle yazlmtr. air Mevlid'de eserin adinin Vesilet'n Necat olduunu ve hicri 812 (Miladi 1409) de yazldm belirtmektedir. Eser; "mnaca&f (AUaha yalvarma), "veladef (Peygamberin doumu), "Risalet" (Peygamber oluu), "Mira" (Peygamberimizin mira mucizesi) ve "Rhlet" (Peygamberimizin vefat) blmlerinden olumaktadr. Aynca baz blmler kk fasllalara aynmutr. Mevlid XV. yzyl Bat Trkesinin gramer ve fonetik(ses) zelliklerim btn ynleriyle gstermei bakmndan da nemli bir eserdir.44! Hz. Muhanuned'in Veladeti Fa ila tn/Fa ila tn/Fa ilim Ol gice kim togd ol hayr'l beer Anas anda neler grdi neler Her ne kim grndi ise gzine Hem dahi vaki olan zine Ol rebi'l- evvel ay nicesi On ikinci gice isneyn gicesi Todugin bildrdi ol halka temam Ne didin iid imdi iy hmam

Didi grdm ol habibn anesi Bir aceb nur kim gne pervanesi Berk vurup kd evmden nagehan Gklere irdi v nur old cihan indi gklerden melekler saffu saf Ka 'be gibi kldlar evm tavaf Hem hava ye dendi bir dek Ad Snds deyen an melek alem dahi dikildi yire Her birisi eydeyim nire nire Marib markta ikisi onun Biri donanda dikildi KG 'be 'nn Bildm anlardan ki ol halkun yei Kim yakn oldu cihana gelmei nk bu iler bana oldu yakn Ben evimde otururken yalnuzn 397 Yanlup divar kd ndgehan bile huri bana old ayan evre yanuma gelp oturdlar Mustafa'y birbirine mastlar irdi huriler blk blk buur Yzleri nnndan evm told nur Didiler olun gibi hibir oul Yaradlal cihan gelmi del Bu senn olun gibi kadri cemil Bir anaya virmemsdr ol Celil Ulu devlet buldun iy dildar sen Togisardur senden ol hulk hasen Bu gelen ilm-i ledn sultanudur Bu gelen tevhd irfan kanidur Bu gelen kna devr ider felek Yzine mtakdur ins melek Bu gice ol gicedr kim ol erif Nn ile alemi eyler latif Bu gice dnyay ol cennet kilur Bu gice eyaya Hak rahmet kilur 11. HACI BAYRAM VEL Hac Bayram Vel'nin asl ad Nman'da. Kuvvetli bir medrese tahsili grm, mderrislie kadar ykselmitir. Hamidddin Aksaray tarafndan eyh Suca vastasyla Kayseri'ye davet edilen Hac Bayram Vel, burada eyhinin baz kerametlerim aka grm ve mderrislii terk ederek "Ta-savvuf-Tefekkr ve Turan Yolu"nu semitir.

Hac Bayram Vel, eyhinin vefatndan sonra onun halifesi olarak Ankara'ya dnm, Halvetiyye ve Nakibendiye tarikatlarm birletirerek Bayramiyye Tarikat'n kurmutur. Bylece n ksa srede Anadolu'ya yaylmtr. hretim ekemeyen baz din adamlannn ikayetlerinin, o devrin padiah Sultan II. Murad'a bildirilmesi zerine Hac Bayram Vel Edirne'ye davet edildi. Kendisinde grlen olaanst haller zerine sorgusuz beraat ettirildi. Vefat edince, Ankara'da mparator Augustus mabedinin yanndaki kendi adyla anlan Hac Bayram Camii'nin yanndaki trbesinde edeb istirahatga'hna defnedildi. Hac Bayram Vel, Anadoluda'ki mill edebiyatn ve tasavvuf? hayatn geliip yaylmasnda byk rol vardr. Yetitirdii halifelerden; Akemseddin, Erefolu Rumi, Dede mer Sikkin, Akbiyk ve Kzlca Bedreddin'.. vb'lerini sayabiliriz. 398 Hac Bayram Vel'nin mstakil bir eseri yoktur. Bugn elimizde aruzla iti, heceyle iiri bulunmaktadr.442 Devrandr srlen Sultan Hac Bayram'in Nevbetidir vurulan Sultan Hac Bayram'in Havzasnda nur kar Arn stne aar Grr gz aklar Sultan Hac Bayram 'in Hi gmann olmasn duas makbul durur Alinin evladnn Sultan Hac Bayram'in isa Peygamber gibi lm gnl diriltir Yetiicek cezbesi Sultan Hac Bayram 'in Dedi eyh Hamd ona nden sonun gr olsun Grdr nnden sonu Sultan Hac Bayram'in *** Bilmek istersen sen seni Can ire ara can Ge canndan bul an Sen seni bil sen seni Kim bildi ef&lini Ol bildi sfatm Anda grd yitim Sen seni bil sen seni Grnen sfatndur An gren zatndur Gayri ne hacetindr Sen seni bil sen seni Kim k hayrete vard Nra mstagrak old Tevhd-i zdt buld Sen seni bil sen seni Bayram zini bildi Bileni anda buld Bulan ol kend old Sen seni bil sen seni

m Gzel, A., Haa Bayram Veli'yi Hazualayan Tasavvuf Zemin, Vakflar Dergisi, C. I, Ankara 1987, 8. 58-61; Hac Bayram Vel'nin flahisioin Tasavvuf! Adan Tahlili, I. Hac Bayram Vel Sempozyumu, Bildirileri, Ankara 1990, e. 76-86; Dm-TasavvuE Trk Edebiyat, s. 295297. 399 F. XVI. Yzyl Din-Tasavvuf Trk Edebiyat Mutasavvrflanndan Birka rnek XVI. yzyl Osmanl Devletinin altn adr. Devletin snrlar genile-yebildii kadar genilemitir. Mali adan devletin hibir problemi yoktur. lim, sanat, askerlik ve teknoloji bakmndan da tarihinde en stn seviyeye ykselmitir. Mimaride Sinan, denizcilikte Barbaros, Islami ilimlerde EbOsuut Efendi, edebiyatta ise Fuzul ve Bak gibi ahsiyetler yetimitir. Bu asrda Azer ve aatay (zbek) sahalannda da byk ahsiyetler yetimi, nemli eserler yazlmtr. aatay sahasmda Babr ah', Azer sahasanda ise Fuzl'yi sayabiliriz. Anadolu'da ise Bak'den baka Zat, Nev'i, Hayal, Badad Ruh, Edirneli Nizam, gibi ahsiyetleri sayabiliriz. Tezkirecilik trnn ilk rnekleri de bu asrda Seh, Latifi, Ak elebi gibi aratrmaclar tarafndan yazlmtr. Halk Edebiyatnda ise Gvah ve Pir Sultan Abdal'' sayabiliriz. imdi bunlardan birka rnek vereln: 12. BRAHtM GLEN (Diyarbekir? - Msr 1533) ibrahim Gleni'mn hayat hakkndaki bilgiler daha ok Menakbmda gemekte ve nesebinin de Ouz Ata'ya kadar uzand grlmektedir. Atai, akayk Zeyli'nde brahim Gleni'nin 1426 yl dolaylannda doduunu kaydetmektedir. Menahbin sonunda ise 1533'de 114 yalannda vefat ettii kaydedilir. Babas eyh Muammet El Amidi, o henz iki yanda iken vefat eder. Bunun zerine Glen, amcas Seyyid Ali'nin himayesinde byr ve ilk tahsiline onun y annda balar. Daha sonra o, yksek renimi iin Tebriz'e gider. Orada btn slam ilimleri tam

olarak renen Glen, ksa bir sre iinde Uzun Hasan'n gven ve iltifatm kazanr. Yine bu srada Halveti eyhlerinden Dede mer Rueni'den hilafet alarak bu tarikat yaymaya balar. ibrahim Gleni; eserlerim yava yava vermeye balaynca, bu arada mstakilen iirler de syler. Fakat onun bu tr iirleri bazlara tarafndan ho karlanmaz. Bu sebeple ibrahi Glen hakknda; "Toplumun gven ve huzurunu bozdu." dedikodulannn ortalklarda ya-ylmas zerine, olu Ahmet Hayali ile birlikte Diyarbakr^, dner. Bir sre sonra buradan da aynlarak Kuds yoluyla Msr'a gider. Tarikatm burada yaymaya balayan Glen, ksa srede byk bir hret kazanr. 1516'da Msr' fetheden Yavuz Sultan Selim, ona bir arsa hediye eder. O da dostlannn yardmyla bu arsa zerinde Zaviye'sim ina eder (1524). Ad btn Msr'da duyulur, dergah yeni mritlerle dolup taar. 1528 ylnda Kanuni Sultan Sleyman tarafndan Msr'dm IstanbuVa davet edilir. Orada byk bir ilgi grr ve Msr'a bir sre sonra dner. 400 1528 yihnda Msr'da vefat eder.443 ibrahim Gleni'mn edeb ahsiyeti'ni, onun eserlerinden tespit etme-niiz gerekir. Bu cmleden olarak onda, Mevlana, Yunus Emre, Nesimi ve eyhi Rueni'mn tesirleri aka grlr. Trke Divan 'nda yer alan Gazel ve Tfl/u'lerinde salam bir dil ve akc bir slup gze arpar. Bu itibarla onun eserleri ise; Trke Divan, Farsa Divan, Arapa Divan, Manev, Raz-name ve Kenz'l -cevahiridir. Bunlarn da zelliklerim ksaca belirtmeye alalm: Eserleri: Trke Divan, 24. 000 beyiti ihtiva eden ve dil asndan nemli olan bir eserdir. Yazma nshalanndan biri D. T. C. F. Ktp. n. Kitp. Nr. 982'dedir. Farsa Divan: Farsa yazlm bir divandr. Yazmalanndan biri Fatih ktp. Hr. 3866-dadr.

Arapa Divan: Arapa yazlm bir divandr. Yazma nshalanndan biri D. T. C. F. ktphanesindedir. Ma'nevi: 40. 000 beyitlik Farsa bir mesnevdir. Mevlana'nn Mesnev-sine nazire olarak kaleme alnmtr. eyh La 'U Muhammed Fena tarafndan batan be yz beyitlik ksm erh edilmitir. Yazmalanndan biri Bayezid Devlet Ktp. Nr. 3588'dedir. Razname: Remel bahrinde kaleme alnm tasavvuf! bir mesnevdir. Bir nshas Millet Ktp. Manzum eserler, Nr. 932'de bulunuyor. Kenz'l Cevahir: Bir ksm tuyug, bir ksm rba nazm ekliyle yazlm Farsa, 7000 drtlkten meydana gelmektedir, . . Ktp. Farsa yaz-malara Bol., Nr. 1233'de kaytldr. brahim Glenfim iirlerinden de birka rnek vermeye alalm: l Gaflet ile gedi gnm ah n'ideyin mrm seni n bozila bu dzenn ah n 'ideyin mrm seni Ecel irie nagehan canm ala Kahraman Dndre yasa dnn ah n'ideyin mrm seni Gice gndz aldum hrs u emelle yigdum Kala sensz hanmanun ah n'ideyin mrm seni Anmaz msn lecein kara yire girecein Azral'e virp cann ah ni'deyim mrm seni Terk itmedn bir dem heves elindeyken almadun ders n kim hevayadur ynn ah n 'ideyin mrm seni 401 Kyamet kopar har in dirilr len ner in Canun olsar dsmanun ah n'ideyin mrm seni Zikir budur ey Glen telkn idelden Ren Can atmadan sevdn teni ah n'ideyin mrm seni Benm gnlm alan dilber Gider dirler gider dirler Beni Mecnun'un tek o Leyl der dirler ider dirler Kopup aklumi bozumdan Komad bilgi humdan Soraram yad bilimden Gider dirler gider dirler

Ne sevdadur dey'nz bana idp kalmanuz tana Gnl benden kaup ana Gider dirler gider dirler itdm k ile sevda. Klanda ak eyda Dp deli gibi daga Gider dirler gider dirler N'idem ey uslular dey'nz Delirmeden gamum yey'nz. badan aklumi yaz, gz. Gider dirler gider dirler Grp k ile medhi Biln ak o b-hi anun akl ile hi Gider dirler gider dirler itdm Glen seni Doaldan Ren gani Ziyadan aydn iline Gider dirler gider dirler444 13. BURSALI MHYiDDiN FTADE (Bursa, 1477-1580) Muhyiddin ftade'nin, asl ad Mehmet Muhyiddin olup, Mstah-kimzade'nm Menakb- ftade'sine ve Silsilename-i Celvetiyye'ye gre O, Manyas'tan gelerek Bursa'ya yerleen bir ailenin ocuudur. 402 Onun tahsili hakknda birbirinden farkl rivayetler vardr. akayk Zeyli ile Silsename'ye gre, iyi bir tahsil yapt anlalr. Menakib'da ise bir kazzaz yanma rak olarak girer ve sevmedii bu meslekte baarl olmad kaydedilir. Ancak bu vesile ile Hac Bayram Vel'mn halifelerinden Hzr Dede ile tanm ve onun terbiyesi altnda yetimitir. eyhinin vefatndan sonra inzivaya ekilmi, Bursa'da baz camilerde mezzinlik ve imamlk yapm, bir sre de Ulucami ile Emir Sultan camile-rinde vaaz vermitir. Yine bu srada Bursa'da kadlk ve mderrislik yapan Aziz Mahmut Hdayi, ftade'ye intisab etmi ve onun halifesi olmutur. Vefat edince kendi adna yaptrd camiin haziresne gmlmtr. Muhyiddin ftade'vm eserleri daha ok tasavvuf muhteva ile yazlan manzum eserlerden olumaktadr. Dneminin nemli mutasavvf ahsiyetle-rinden biri olan ftade, daha ok lahiden ile hret bulmutur. Divan 'mda hece vezni ile yazlm baz iirlerine de

rastlanmaktadr. Onun eserleri; Divan, Vaklat, Nasihat ve radname ve Makalat'l Aliyye'den mteekkildir. Bunlar da: Divan: Divan'nda bulunan iirlerinin bir ksm, Mecmuat'l-lahiyyat ad ile bir araya getirilmitir. Bu Divan; Selimaa Ktp., Hdayi Ktp., nr. l nshas bulunmakta ve bu nsha da Bursal Tahir tarafndan 1912'de yaynlanmtr. Vataat; Bu eser. Aziz Mahmut Hdayi tarafndan tespit ve tertip olunmutur. Celvetiye tarikatnm esaslarm anlatan bu iki ciltlik Arapa eserin iinde. Aziz Mahmut Hdayi tarafndan ftade'ye yneltilen baz sorularn cevaplar da bulunmaktadr. Nasihat ve ratname, ftade'ma Aziz Mahmut Hdayfye verdii nasihatlann byk bir ksmm kapsayan bir eserdir. MakalSt'l-Aliyye, bu eser de, Arapa olup bir nshas Bayezid Ktp., Veltyddin Efendi Bol., nr. 1766 'da bulunmaktadr. Hicran iinde kalmam Derd gam ile dolmuam ok arsalara dalmam Dostdan haber virn bana Varup visale irem Anda cemalni grem Sidk ile yolum bulam Dostdan haber virn bana 403 Miskin fakir ftade'y i ta pr-yareyi Esirgegr b-areyi Dosdan haber virn bana Hakk'a ak olanlar zikrullahdan kaar m? Alim olan gevherin yok yirlere saar m? Gelsn ma'rifet olan yokdur szmde yalan Emmareye kul olan hayr erri seer mi ? Sen bir kovuk servisin hemen yle turursun Sen bir palaz yavnsn ku kanatsz uar m ? Gerek bu sz yarenler grdm-dimez grenler Keramete irenler gizli srrn aar m ? ftade yanp tter blbl 'ler gibi ter Dervilere ta atan iman ile ger m'.^ 14. AZtZ MAHMUD HDAY (Kohisar 1541-skdar 1628)

Azz Mahmud Hday; 1541'de Kohisar'da doar, 1628'de skdar'da vefat eder. Vefatndan sonra skdar'da Trbesi yaplr. Aziz Mahmud Hudayi Tekke'si nnemli bir ziyaretgah yeri olur. Bilindii gibi Aziz Mahmud Hudayi; mutasavf, alim, air ve Celvetiye tarikatmn kurucusudur. Afayf'nin akfiyik Zeyli'nde onun Seferihisarl olduu kaydedilmitir. Kendisinin Cneydi'Badad neslinden geldiim bildiren Hday, ilk tahsilim babas Feyzullah bin Mahmud'un yamnda yapm, daha sonra stanbul'a gelerek Molla Nasrzade'nin derslerine devam etmitir. O, hocasnn Edime'deki Sultan Selim Medresesi'ne tayini zerine onunla Edime'ye gider ve ona mun (yardmc) olur. (1570). Ardndan am ve M-sr'da bulunan Hday, buralarda Halvetiye eyhleri ile grr. Dnnde Bursa'daki Ferhadiye Medresesi'ne hoca tayin edilir (1573). Bursa'da ayn zamanda Mahkeme-i Sura Naiblii de yapar.446 Bursa'daki grevi esnasnda grd bir rya zerine eyh ftade'y e intisab eder. sene kadar Celvet slubu zerine suluktan sonra, Seferhisar'dsi halife olarak irada balar. Seferhisar'dan tekrar Bursa'ya, oradan da stanbul'a skdar semtine gelir. nce Kkamlca'daSsi ilehanede bir sre ihzivaya ekilir. Halen skdar'da bulunan Hday Dergah, 1595'de ina edilir ve iinde; ktphane, semahane ve trbe bulunan bu tekke, dev404 rinde alimlerin, airlerin ve musikiinaslarn toplant yeri olmu, devrin padiah L Ahmed de zaman zaman bu toplantilara katlmtr.w Rivayet edilir ki Aziz Mahmud Hday, Bursa'da kad iken, ahit olduu bir hadise zerine, kadihktan ayrlmtr. Bursa'da Bayrami meayihinden eyh Muhammet ftade'mn; ma'rifet, keramet ve yksek haller sahibi oldu-unu anlayp, eyhe intisab etmi, ondan el alm, daha o gn malm mlk-n fakir fkaraya datm, eyhin en yakn dostu, en ileri mridi olmutur. eyhinin abdest suyunu hazrlam, havlusunu tutmu, her an ona biraz daha yaklam, biraz daha onun haline brnm onun gibi olmaya almtr.

Gnlerden bir sabah, eyhinin suyunu stacak. Fakat ezan'n okunma-s yaknd. Istacak zaman yoktu. Su dolu gm, akla yanan gsne dayam, su, yakarcasna snmt. eyh ftade kalkp suyunu isteyince. Aziz Mahmut, suyu eyhe vermi ve eyh: "Aman Mahmut Efendi, bu suyu nerede sttn byle!" deyince boynunu bkm, bir mddet durup, "Siz anlarsnz, siz arifsiniz, efendim, kusuruma bakmayn." demitir. eyh ftade de; "Anlyorum Mahmut Efendi... Artk sen ve ben buraya ok geliyoruz. Bursa ikimizi birden kaldramaz. Sen imdi stanbul'u git atn nerede durur-sa, orann halkm ired eyle. Bana gzel mridlik ettin sana duam u ki, padiahlar atinin yannda yrsn, sana hizmette bulunsunlar." dedi. Bu szlerin doruluu iin diyebiliriz ki; vaktin padiah Sultan Ahmet grd bir ryadan etkilenerek Aziz Mahmud Hdayi'dea yardm istemitir. Aziz Mahmut, ieklerin tebihlerim iitirdi. kn kar yaarken zm isteyen stadna bir sepet zm getirmitir. Sultan Ahmet, yaptrd mehur Sultan Ahmet Camii'nin alna gelmesini istemi, fakat o skdar tarafn-dayd ve o gn boazda, deil kayklarn, gemilerin dahi seyredemedii bir frtna km, padiaha sz verdii iin bir kaya binmi, Eminn'ne gelinceye kadar deniz sakinlemitir. ndikten sonra deniz yeniden kabarmtr. Kt havalarda kayklar bu yolu kullanrlard. 1593-94 tarihinde Fatih Cami'ne vaiz tayin edilen Hday daha sonra skdar'daki mescidin geniletilip cami haline getirilmesi zerine burada vaaz vermeye balam. Sultanahmed Cami'nde de (1611) padiahn istei zerine her ayn ilk pazartesi gn burada vaaz vermitir. /. Ahmed ve Valide Sultan'm onun tarikatna mensup olduklar rivayet edilir. Aziz Mahmud Hdayi; Din-Tasavvuf Trk Edebiyat airleri zmresi iinde yer alm, sade ve hikem mahiyette iirler yazmtr. iirierinde, bazan hece, bazan da aruz veznim kullanan Hday, bn'l-Arabfmn sistem-letirdii Vahdet-i Vcd anlayna bal bir mutasavvftr. iirleri ve mek-tuplannda bu aka grlr.

405 Onun; gerek devrinde, gerekse daha sonra yazlan tarih ve bibliyografya kitaplannda "kutb'laktab, sahib-i zaman, mrid-i kamil" gibi unvanlarla anlmas, lmnden sonra da hretinin devam ettiim gstermektedir. Dilden dile nakledilen menkbe ve kerametleri halkn gnlnde taht kurmasn salam, ziyaretileri her devirde artarak devam etmitir.448 Byk bir eyh, ayn zamanda byk bir alim olan Aziz Mahmud'un kerametleri, skdar halk arasnda asrlarca unutulmam; skdardan stanbul'a geen kayklar, denize HdOy yolu denilen her gze grnmeyen dz bir yoldan getiklerine inanmlardr.449 Aziz Mahmud Hdayi'tdn eserlerim; Trke ve Arapa olmak zere balca iki grupta toplayabiliriz. Onun eserleri; dini ve bilhassa tasavvufi konulan fazlas ile ilemitir ki bu sebeple O, bu tr iirin nde gelen nemli temsilcilerinden biri olmu, zamannda ve bugn de herkes tarafndan ok tannm, halktan ve padiahlardan dahi byk sayg grm mutasavvflan-nuzdan biri olmutur.450 Eserierinin birok nshasnn bulunmas da, bu eserlerin halk tarafndan ne kadar sevilip benimsenildiini gstermektedir.451 Bu cmleden olarak Onun Trke ve Arapa eserlerinin adlarm vermeye ala-lm: a) Trke eserleri: Divan- ilahiyat: Tasavvuf hikmet ve nasihatlardan olumu bir D-van'dr. Tarikatname: Derviliin erkan ve adab anlatlmaktadr. Tezakir-i Hdai: I. Ahmed'e gnderilen mektup ve tezkirelerin topland bir eserdir. Ecvibe-i Mutasavvfane: Kendisine sorulan baz tasavvufi sorulara verdii cevaplardr. Nasayih ve Mevaiz: Baz nasihat ve vaazlarn derlendii bir eserdir. Mi'rficiye: Mi'rac', ayet ve hadislere dayanarak anlatan kk mensur bir risaledir. Necat'l garik fi'1-cem'i ve't-tefrik: Baz tasavvuf makamlardan bahseden eserdir.

b) Arapa eserieri'nin belli balcalan unlardr: Camiu'1-fadail ve Kamiu'r-reail: Tasavvuf ahlaka dair en mehur eseridir. 406 Fethu'l bab ve Refu'l-hisab: nsann yaradlndan ve insamn sfatla-nndan bahsedilmitir. Kefi'l kani an vechi's-sema: Tasavvuftaki sema konu edilmitir. Habbet'l-mahabbe: Allah, peygamber ve ehl-i beyt sevgisi zerine bir eserdir. Nefais'l -Mecalis: Baz ayetlerin tasavvuf tefsiri yaplmtr. Tecelliyat: Hayatta iken mazhar olduu tecellileri anlatan ve tarihleri ile tespit edilen bir risaledir. Valuat: Tarikat srlar ile ilgili bir risaledir. 1 lahi Efendim gzel Allah'm Medet eyle medet eyle Rahmeti ok padiahm Medet eyle medet eyle Esir-i nefs-i dn etme Masivaya z/ehlin etme Dert ile barm hn etme Medet eyle medet eyle Senin hod rahmetin oktur Bab- ihsann aktr Fazi u cda 'ya gerek yoktur Medet eyle medet eyle Sensin veren her murad nayet eyle ya Hadi Olalm ltfn azad Medet eyle medet eyle -..

Eyle Hday'ye nazar Ta olafazlna mazhar Her muradn kl myesser Medet eyle medet eyle 2 lah Gelin diyelim evk ile Lailaheillallah Ak ile sidk zevk ile Lailaheillallah 407 Cennet onunla alr M'minlere nur salr Dost illerine geilir Lailaheillallah

Alalm gl'fer le Otelim blbrZente Diyelim pak diller ile Lailaheillallah Kan bir kalbi uyank Kan bir cieri yank Doru yol isteyen Lailaheillallah Cehennemiden azad eder Dost yoluna irad eder Gamgin gvaTler ad eder LaUaheillallah Dertlilerin dermandr Tebihlerin Sultandr Hakkn bize ihsandr Lailaheillallah ister isen hayr- ezkar Durma heman tevhid'e var Hday'ye yol soran yar Lailaheillallah''52 15. VAHtB MM (?-1595)453 Vahib mm'mn esas ad Abdulvahhab- Elmal'du. Doum tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber lm tarihi l aban Hicri 1004 (Af. 19 Mart 1595) olarak kaydedilmektedir. eyh Abdulvahhab, Halveti tarkatnn Yiitba (orta kol) ubesini tesis eden Yiitba Ahmet emseddin Marmarav'nin halifesidir. Vahib mm, eitli mahlaslar kullanmaktadr. Bunlar da; Vahib mm Vahib, Vehhab, Vfihab, Vehab, Vehab olmak Uzre alt tanedir. Bunlarn yannda; miskin, dermend, b-are, aciz, dervi gibi sfatlan da kullanr. Ancak bunlar mahlas saymak doru deildir. O, deiik mahlaslar aruz vezni-nin zorlamasyla kullanmtr. 408 air, hece vezinli rlerinde kendini rahat hissetmi, ekseriya Vahibt veya Vahib mahlaslarm kullanmtr. Baz kaynaklar Onun mahlasm Vehhab nun diye kaydetse de bu sadece yaktrmadr. Asl mahlas Vahib m-m'dir. Abdulbaki Glpnarl'am Vehab Emre eklindeki kayd onu Yunus Emre halkasna dahil etme kaygsndan baka bir ey deildir. Vahib nm, Yunus Emre geleneinin XVI. yzyldaki temsilcisidir. Bu tesir iirlerinde grld gibi Divan'inda da Yunus'u delil kabul ettiini aka syler. Ayrca Yunus Emre'y\e Vahib mm'nin iirlerinden birbirleriyle benzerlik gsterenler de vardr. Vahib mm'mn Dvaru'ndaki 485 iirden 300'den fazlas aruzla yazlmtr. Bu yzden onu aruz airi saymamz yerinde olur. iirlerinde, d a-henkten ziyade muhteva nemlidir. Hece ile yazl iirleri daha lirik'tr. imdi Onun iirlerinden birka rnek vermeye ahahm:

1 Vezni: 4+4=8 (5+3=8) Zulmetden necat bulmaa Ah bir nemed vah bir nemed Yokliga togn varmaa Ah bir nemed vah bir nemed Yazn sdan saklaya Kn sovukdan bekleye Ak iinden syleye Ah bir nemed vah bir nemed Baka bir dervi getre Togruca yoldan getre eyhiin hizmetin bitre Ah bir nemed vah bir nemed Sevdgm-n didm sana Gzn a togn bok bana Maksudun Hak virmi sana Ah bir nemed vah bir nemed 2 Vezni: 8+8=16 Erenlerden sr sorana yedi drl nian gerek Evvel kapu eriaUur gne gibi iyon gerek Ayet ile hads ile virdim cevab anlayana Andan ierde levvame ana seyran gerek 409 eriattan tarikattan ieriisi sr ilidr Akil ana arif olmaz mlhime ana vicdan gerek Drdincisi mutama'inne Mansr bilr bu menzili Er yzinden irimege ikrar ider bir can gerek thtiyarum elde degl lazm geldi sylemesi Beincisi ker&metdr 'iyon degl nihan gerek Yol erinn tevhd'u arif gerek anlamaa Altncs marziyye bunda brhan- Kur'an gerek Yedincisi safiyyedr halka iyon itmek olmaz Bundan gep ulanmaa can hazrete kurban gerek Sekizinci makam budur ayne'l-yakn hakke'l-yakn Gerek ak bu meydanda gayru'l-lah'dara ryan gerek Vahib mmf'nun tevhdi hatruna g gelmesn Bu manay fehm itmee saf nur'dan insan gerek Tokuz sfatdan ier bir dahi sr da gerek insan adn hurda koyub mahv garkda pinhan gerek Vahib mm ba can terk eyledi dzar in Bu kelam zikr eyleyen mana evinde sultan gerek

Hitab eyler gelp syler ierden bu taraya Saklamaa genc-haneyi ma'mr degl viran gerek Benm halm sorar-san ne yirdeyin ne gkdeyin Ma'na srrn sylemee bunda gelmi yaran gerek Ariflerim remz itdgi nedr sana dinlendi gr Bu tevhde inanmayan kardalara yalan gerek Vahib mm dinler-isen sz manasn anlar-san Zikrn ilefikr itdgin safi senn Sbhan gerek 16. PR SULTAN ABDAL Pir Sultan Abdal, XVI. yzyln sonu ile XVII. yzyln balannda yaamtr. O, Sivas'n Yldzeli Kazasi'na bal Banaz kynde domu, Sivas'ta lmtr. Fakat onun doum ve lm tarihlerim ak bir ekilde bilemiyoruz. Pir Sultan Abdal'n iirlerinde; Hz. Ali, Hz. Hseyin ve pek ok Velt'ye olan derin bir ballk ve batint inanlarla kaynam bir vahdet-i vcud halitas grlmekte, fakat bu da bir hayli karmak ve mbalaaldr. Hatta bu. bir inantan ok bir iddia durumundadr. Yani onun bu ifadelerinde dnya emelleri peinde koan ve isyan eden bir ruhun deiik ihtiraslarm grmek de mmkndr. Bu cmleden olarak onun iirlerinde, saro Dininin itikad ynlerinden ok, baz batint inanlarn bulunmas. hatta baz slam 410 bilgiler vermek veya dini tebli etmek yerine, daha ok, bal bulunduu yol'un prensipleri etrafnda din unsurlara ksaca temas etmesi, onun manzum eserlerinde, baz farkllklar bulunmasna kar, yine de geleneksel tarzda ve avamn anlayabilecei dozajda bir ynyle tasavvufa. yzeysel olarak da olsa temas eden dini terminolojiye yer vermektedir. Ancak o eserlerinde; slam Dini'nin itikat ve ibadete mteallik inan sistemine dair olan bu dini terimleri kullanmas, onun tasavvuf anlaym, yani yalnz kendi batn prensiplerim de beraberinde getiren belli bal yaklamlannn, hemen hemen btn manzumelerinde grnmesi nemli hususlardr.

Bilindii gibi Pir Sultan Abdal; zellikle Alevi-Bektai inanlarm arlkl olarak iledii manzumelerinde; Allah, Peygamberler, Melekler, Kitaplar, Dnya, Ahiret, Divan, Mizan, Srat Kprs gibi itikad kavramlarn yan sra, Hz. Ali, Ehl-i Beyt, Oniki mam vb. konular evresinde de durmaktadr. Bu sebeple onun kulland ara ile varmak istedii ama arasnda bazan elikiler de grnmektedir ki, gnmzde onu isteyen grup istedii tarafa doru ekebilmektedir. nk onda bazan isyanc bir ruh, bazan da toplumun sosyal konulanna rahatlkla eilen ve onlan acmaszca tenkid edebilen yanlannn da bulunmas, dini bilgisini de bu sahada rahatlkla kullandm grlmektedir. Bu dini bilgiler erevesinde bir yandan itikad, ibad, dier yandan da tasavvuf konulan rahatlkla eserlerinde isleyebilmesi dikkat ekicidir. Bu ikilemeler arasnda kalan Pir Sultan ' biz burada biraz daha net olarak anlayabilmemiz iin bizzat onun eserlerinden hareketle, itikad ve ibadete mteallik ynlerim vererek onu bu tr karmaalardan kurtararak, net bir Pir Sultan Abdal misyonunu ortaya koymaya alacaz. Bu cmleden olarak Onun eserlerinde bulunan dini kavramlar,454 itikad ve ibadet kavramlar deiik bir ekilde, ama zaman zaman da sami ller iinde verilmitir.455 ; Pir Sultan, Allah'a. Hakk diye hitap ettii zamanlarda da samim ve i-nanm bir mmin tavn sergiler: Mmin olan neresinden bellidir Hakk' syler nef esinden bellidir (86,9-5) O, baz manzumelerinde Allah'n adm olduka cokulu bir ekilde anar: Pir Sultan'm Allah Allah diyelim <5< Pir Sultan Abdal'a ait rnek olarak verilen iirler iin bak: Cahit ztelli, Btn iirleriyle Pir Sultan Abdal, 7. bask. stanbul 1989. (Burada rneklerin altnda rakam bulunmaktadr. Bunlardan birinci rakam sayfa'y, iirin' rakam manzume'nn numaraym, nc rakam da iirin kanc kt'a oldu-unu gstermektedir. 411

Gelin, nikahm elden koyalm Takdir byle imi biz ne diyelim Beklerim yollarn gel efendim gel (65, 20-6) Geldi Kazova' sin duman brd Kara kafirlerin ya eridi Allah Allah deyp Krklar yrd (71, 27-5) Allah', Kadir sfatyla hatrlad zamanlarda seksiz ve phesiz lah kudretin koruyuculuunu stnde bir adr gibi tasavvur eder. Kadir'sin Allah'm sen de Kadir 'sin stmzde drt direkli adrsn (313. 241-3) msralarnda Allah' ska Hakk diye anar, bazen Ya ilah! diye seslenerek yardm ister. Pir Sultan Abdal'un ekerim oktan Ya lahi bizi karlar tutsaktan Bu derdin dermann isterim Hak' tan Halka halim arzeylesem are ne (245,165-5) Dnyadaki skntlardan bunald zamanlarda "Bari Huda" sna snr ve Allah' vekil edinir. Pir Sultan, baz msralarnda Allah'n yaratt kulun ksmetim, ta ezelden verdiim samimi bir ekilde terennm eder. Huda halk eyledi bu can teni Ya nice beslemez gidince beni Ta ezelden vemi ksmetim gani Bu fani dnyaya gelmezden evvel (273, 195-3) Muhannettir yalan dnya kayrun Sol Gani Settar'Ar alar doyuran (307, 234-4) air, Allah' bazen Sultan diye anar ve bu msralar ile sabr ve krn dile getirir:

Sabredelim gnl ne gelir elden Sabrl kulunu sevmez mi Sultan Yusuf'u kurtard kuyudan lden Biri sabr, biri kr biri dua 412 Allah sevgisini zaman zaman da adm anmadan dile getirir: Ben de u dnyada gzel sevdim Birisi kalbimde durana benzer Birisi Muhammed birisi Ali u garip halimden bilene benzer (223, 144-1) Onun bu manzumeleri yalnzca Allah' zikretmek maksad ile sylenmi intiban vermektedir: Ol benim ahm'; Grmeye kim gider Zevk ile sefasn Srmeye kim gider La ilah, la ilah La ilah, la ilah Allah Hu, Hu Allah Allah Hu, hu Allah (247. 168-1) Grld gibi Pir Sultan Abdal'n iirierinde Allah' am, tam bir m'mine uygun ekildedir. Bir ksm iirlerde rastladmz bu ifadelere ters den msralar ise ayn bir ekilde deerlendirmek gerekir. Peygamberler: Pir Sultan Abdal'n iirierinde Peygamberlere iman ve onlarn kssalanna dair telmihler de olduka nemli saylabilecek bir yekun tutar. Bata Hz. Muhanuned olmak zere bir ok peygamberin adm ska anar. Bunlar anta. Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal'dan fark yoktur. Aslnda bilindii gibi, Dint-Tosavvuf Trk Edebiyatndu btn peygamberlerin kssalanna hemen hemen her airin yaklam ayndr. Ancak bir Bektai-Alevi airi olan Pir Sultan Abdal da Hz. Muhammed'den sonra ad en ok anlan peygamberler; Hz. Adem, Hz. Hzr, Hz. ibrahim, Hz. smail, Hz. Sleyman, Hz. Nuh. Hz. dris, Hz. D&vud, Hz. Eyyb, Hz. Yusuf, Hz. Yunus, Hz. Musa ve Hz- sa'dr. Pir Sultan Abdal, peygamberleri Resul, Nebi vb. isimleri ile anmaktadr. Bir drtlnde peygamberlerin saym 366 olarak vermektedir.

Yaratmtr insan ile hayvan insanda emanet koydu bu can yz altm alt peygamber han Bizi kor mu ya onlar alanlar (315, 234-2) Pir Sultan Abdal'n iirierinde en ok Hz. Muhammed'in ismi gemektedir. 413 Hz. Muhammed: Pir Sultan Abdal, rlerinde Hz. Peygemberi, Mu-hammed, Muhammed Mustafa ve Ahmed isimleri ile zikrediyor. Ak gl Muhammed'i'n aln telinden Kerem Muhammed 'den mrvet AK'den (195, 116-5) tmam- Mi'dir, ayn- beka'dr Pir elinden zehir isem ifadr Yardmcmz Muhammed Mustafa'dr Hseyn 'yim, Mevi'yim ne dersin (188, 109-2) Cebarail, Ahmed nnce yrd Mride teslim ol yolda kalrsn (158, 80-1) Pir Sultan Abdal, Allah'n Hz. Muhammed' kendi nrundan yarattn, kendisinin Muhammed dininden olduunu ve Muhammed'in peygamber olduuna inandm aka syler. Hak yaratt Muhammedi NOr'dan insan olan gelir nra evrilir (165,88-1) Muhammed dini'dir bizim dim'miz Cibril-i emin'dir hem rehberiniz (111, 34-4) Allah bir Muhammed Hakk'Ar Rehberim kemendi takt ekti Pr'e teslim etti Firdevs-i ala iinde (241, 162-2) Peygamberin yznda '' "ben"i bulunduunu, bunlarn da kavram karladm ifade eden air; sabr, kr ve dua'ya ne kadar nem verdii-ni de bylece ortaya koyar.

Muhammed'in ben' varyznde Biri sabr, biri kr, biri dua Kudretten yanar ann ra Biri sabr, biri kr, biri dua 414 Hz. Muhammed'in izinde olmamak Kr Seylan'n szne uymaktr: Uymasn kr eytann szne Don gidelim Muhammed'm izine (309, 236-2) Hz. Muhammed'i, iki cihan fahri sfatyla da ska terennm eder: Badat'n yaylasn bile yaylad indi akn deryasn boylad ki cihan fahri dua eyledi Allah Allah deyip duran kim idi (257, 177-2) eytan benlikle dergahtan azd Ak maukunu arad gezdi ki cihan fahri bir engr ezdi Fakr- fahri olmayan meyi neylersin (299, 224-3) Pir Sultan' a gre eriat yolunu Hz. Muhammed; tarikat yolunu da Hz. Ali amtr. rlerinde bu yorumu ska tekrar eder. eriat yolunu Muhammed at Tarikat menzilim Ali seti (15, 18-5) Rehberim Muhammed, buldum yolumu Mridim A'dir, bildim ah'm (240, 61-2) PIT Sultan, baz manzumelerde Yunus gibi, yalnz Ddar a olduunu sylerken kemalini hulk- Muhammed'den aldm ifade eder: stemem Cennet'!', gster ddr' Hulk- Muhammed'den alm kemali Okur secdeye inmeden dua'y Aklar ddar 'a tutmu ynleri (252,172-5) airin btn iirlerinde genellikle Hz. Muhammed, Ali ile birlikte ve sayg ile anlr:

Hey erenler benim meyil verdiim Bir ismi Muhammed, bir ismi Ali Adna sanma kurban olduum Bir ismi Muhammed, bir ismi Ali 415 Ali ile Muhammed kurdu bu yolu Mmine sald tarikat gl' Bir ulu dergahtr srelim demi Ali ile Muhammed'in akna (81, 4-3) Pir Sultan'm der, yol uludur deyu Cmlemiz hakikat kuludur deyu Muhammed arr Mi* dr deyu aralm gaziler imam akna Hz. Muhammed ve Hz. Ali bazen benzetmeler yoluyla da bir arada kullanlr Ay Ali 'dir. Gn Muhammed yz altm alt snnet (82, 5-3) Pir Sultan Abdal, kendisine RaHz diyenlerin karsnda Hz. Muham-med'e olan ballm ifade eder: Yuf etti erenler, ey mnkir size iftira ettiniz sizler de bize Muhammed sizleri ta ile eze Rafiz mi dersin syle, bakalm (202, 122-4) tiz. Muhammed bazen de dier peygamberlerle birlikte zikredilir: Bu cmleden olarak; Hz. Muhammed - Hz. Musa; Musa asa'sn ejderha klan Yezit lelerine korkular saan Muhammed akna zlfikar alan Kamu mminlere iman olan ah (84, 7-2) Ben de bitmem bu nasl sevdadr Heman ekticeim kuru kavgadr Nebi Medine'de, Musa Turadadr Muhammed'in nuru kimdedir ak (272, 193-3)

Hz. Muhammed - Hz. ibrahim Kudretten yanar sem'a Mevlam Hak diyenin rr beii Din serveri Muhammed'in eii Halil'e yaplan an zlerim. 416 HalU Ka'be'yi yapnca slam dmi'ne tapnca Gkten Muhammed kopunca Nur aleme dolu geldi (256. 176-4) Halil Kabe yapt oldu ya delil Vard varan, varmayan kald melil Muhammed'e rehber oldu Cebrail Yine bir mride varmadan olmaz (173, 96-4) Kitaplar: Pir Sultan Abdal, Semav kitaptan, indikleri peygamberlerle birlikte sk sk dile getirir. Hakk'n emri ile inen kitaplar biraz da ahs ina-nlanna gre deerlendirir; Pir Sultan Abdal'un alad gld Kabe-i eriften bir nida geldi Hakk'n emri ile drt Kitap indi Okuyan Muhammed, yazan Ali'A'r (109, 32-7) u drtlkte Semav kitaplar ve kitap inen peygamberler ile birlikte grmekteyiz; Gkten indi derler idi isa 'ya Zebur'u Davud'a, Tevrat Msa'ya ncde incil indi ts&'ya Drdnc Resul'e Furkan, dediler (405, 332-3) Pir Sultan, drt kitaba ok nem verir ve onlarn dilinden okuduunu syler; Bir ku grdm ayaklar izmeli Seyyah olup u alemi geyneli Drt kitabn her ismini yazmal Onu bilen bu cihan farkeder (312, 240-2) Bir kalem var yaz tutmaz elimden Okumuum drt kitabn dilinden 417 Pir Sultanm Haydar heman Dallar brd duman ite incil, ite Kur'an Seebilirsen gel beri

(268, 189-5) Kitaplar birbiriyle beraber anarken, Kur'an' seer; Abdal Pir Sultan'm ge szld Srat 'ra stnde nizam(?) kuruldu Mmin olan gaflet gulet yazld Drt kitap iinde Kur'an'a benzer (223, 144-5) Mridlerin nutkunun kayna Kur'an'da bulunmaldr. Ondan sonra kalbimizi yuyabilirler; Tabii ol nutku Kur'an'da bula Mrid gelip bizim kalbimiz yuya (158,80-2) Bir ksm iirierinde Kur'an'dan, Hakk'n kelam, Hakk'n kitab diye de sz eder; Dilde birdim, kalem tuttum elimde Hak Kelam'n sylerim dilimde (123, 46-2) Lanet le yezitleri taradm Hakk'n Kitabi'n atm aradm (153, 74-4) Pir Sultan'n iirierinde Kitaplarn ismi verilmeden kullanldnda da onlarn kutsal kitaplar olduu anlalr; Hangi bir kitapta grdn yerini Tariksiz tercman biliyor talib (73, 29-2) Pir Sultan, Kur'an'n manasnn bilinerek okunmasn syler. Bilhassa sofularn bu konuda pek de uurlu olmadklar kanaatindedir; Oturmu Arapa Kur'an okursun Gel bunun manasn ver indi sofu Ehl-i dil olmazsn irfan iinde Gel bunun manasn ver indi sofu 418 Kur'an'u btnyle sz konuu edildii iirlerin yamsra, baz ayetlere ve surelere zel olarak yer verilir, yahut ayn bir ehenuniyetle ele alnr; Bunlar da ihlas- erif, Yasin gibi surelerle yedi Ayet'dir. Ve bu surelerden zellikle de thlas suresi'nden iktibaslar da yapar;

Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali dey okurum Kur'an'n kilidi hlas- erif Hasan Hseyn' sevdim okurum (117, 40-1) Pir Sultan Abdsd'm Kulhuvallahu ahad" Can cesetten ayrlmyor bir saat Dn gn zikrimdir Ali- Muhammed Seher vakti on iki imam sen yeti (120, 51-4) Mevla bir kula iman nasip etse onun Yasin'i kudretten okunur; Yetmi iki idik geldik bu yola Yaln klnc alnacak ele Mevlam iman nasip etse bir kula Kudretten okunur ann Yasin' (265,186-3) Zaman zaman yirmisekiz harfi, yedi ayet'i anarak btn bunlarn nefsini bilmenin yolunu atm syler; Pir Sultan'm syler bu hikayeti Yirmisekiz harf, yedi ayet'; Nefsini bilmektir szn gayeti Bilmee irfandan rehber isterler (161, 83-6) Pir Sultan'a gre Alev Bektai erkannda ayetler on iki erkanda okunur; Cem'e varmak, murad almak nihayet On iki erkanda okunur ayet (163, 86-2) Baz iirlerinde hurufatla ilgili unsurlara da rastlarz; Hak'ran emir oldu dnyaya geldim Gzm atm mail oldum ol burca Arif oldum Hak Kelam'n syledim Elif kaddim dal yazldm ol burca (234, 153-2) Pir Sultan'm iirlerinden anladmz kadaryla onda derin bir Kur'an bilgisinin var olduunu gsterecek pek ok hususlara rastlayabiliriz.. 419

Melekler: Pir Sultan'n iirlerinde eitli vesilelerle meleklerden sz e-dilir. Genel olarak melek kavram verildii msralann yan sra zellikle drt byk melek dorudan ve dolayl olarak baz iirlerde yer alrlar. Bunlardan en ok Cebrail sz konuu edilir. Pir Sultan'm bu ne demek Yerde insan gkte melek Hi cahile ekme emek Devridir Bektailerin (185, 105-5) Bir gece Muhammed evde yatarken melek geldi nida getirdi Selman 'm eklinde bir olan girdi Ne gzel izzetle selam getirdi (85. 8-1) Meleklerle birlikte feritehlerden de sz edilir: FeritehZer le huba grtm Ar yznden meleklere kartm (201, 121-4) Melekler bazen hurilerle anlr; Pir Sultsm'uafa eylemez bu sim Etrafmz alm ihlas/a peri Huri9 midir, melek midir her biri Sanrm Cennet'e girdim bu gece (240, 160-4) Pir Sultan canm melek canyla, tenini Selman teniyle izah eder; Canmz melek candr Tenimiz Selman tenidir (268, 189-2) Baz iirlerinde melek kelimesini benzetme maksadyla kullanr; Hindidir yarimin kalar hindi Bitmem melek miydi Artan mi indi Bir su ver ieyim yreim yand Temmuz aylarnda kar, sofa geldim (297, 222-3) Drt byk melekten zellikle Cebrail'e zel nem vermektedir. Cebaril'i Hz. Muhanuned'le birlikte anar ve ona rehber olduunu syler; 420 Halil Kabe yapt oldu ya delil Varan vard, varmayan kald melil Muhammedi rehber oldu Cebrail Yine bir mride varmadan olma!. (173, 96-4)

Muhammed dsm'dir bizim dimmiz Cebrail'i Emin'dir hem rehberimiz Tarikat altndan geer y olumuz. Bz m'miniz. mridimiz. Ali'dr (111, 34-4) u drtlklerde de Cebrail'in dahil edildii olaylardan bahis var; Kadm onama da gnderin Ar yznde CebraiTe indirin Kafirleri Cehennem 'e gnderin Doar nazl nazl mam Hseyin (121, 44-3) Geldi Cebrail'e buyruldu name Yazdlar yayld Urum'a am'a Yannca bir geldi... Rum'a u kevn-i mekan'a dolu geliyor (1401, 62-2) Cebrail, Hz. smail'e ko indirmesi vesilesiyle de Pir Sultan'n iirlerin-de yer alr; Gelin krklar gelin meyimden iin Dnya tkenmeden zn sein Cebrail indirdi u gzel ko'un ismail'e inen kurban syler (318, 246-2) Cebrail, byk meleklerden Mikail ile beraber bir drtlkte zikredilir. Koyun eydr benim kuzum aldlar Beni hasret ateine saldlar Cebrail, Mikail bile geldiler Selman mamlarn belin balad 421 Cehennem saf as asi kul ister Cennet-i ala'don bize yol gster Cebrail, Mikail ol nazl dostlar Aman belden Cehennem'n yolunu (347. 179-2) Pir Sultan Abdal'm iirlerinde Azrail'in can alc olmas ve kendi canm da alma hususu ile yer alr. Bir gn olur karrlar evinden Allah'n ismini koyma dilinden Kurtulamazsn A.xrsal'in elinden Dnya kadar fendin olsa ne fayda

(235, 155-2) Pir Sultan'un der varolan Anda gnahlar grelim Azrail'den haber alalm Kendi cann alan kimdir (321-249,4) Ahiret Alemi: Pir Sultan Abdal'm iirlerinde ahiret ve ahiretle ilgili unsuriara ska rastlanr. Bunlar; Cennet, Cehennem, Srat kprs. Sur gibi terimlerle ifade edilir. O, bazen dnyadaki mcadelesinde de, sanki bir ahiret tablosu izer. nk ona gre bu bir tr maher manzaras 'dr. Sur alnsn, halk celalsin Yezit meydana yklsn Senin aknla dklsn Kan hey Murtaza Ali (89, 11-4) Ahiretle ilgili olarak; maher ve divan, mizan kelimeleri de beraber kullanlr; Ulu maher olur divan kurulur Sulu susuz gelir anda derttir Piri olmayanlar anda bilinir Dnen donsun ben dnmezem y olumdan (70,26-4) Orda syletirler bir bir adam Katsn benim davam divan'a halsin (205, 126-3) Pir Sultan iirlerinde; ahiret, SJlirete g, maher gn, ahiret gn te-rimlerine de rastlyoruz; 422 Yar odur Ahrette efaat ede Sadk yar insan yola gtrr (320, 248-4) Dayan gr karda gnl gcne Azn yok mudur Ahret g*w (108, 32-2)

Pir Sultan Abdal'm iller men olur Drt kapdan sana doru el olur Dnyadan ahrete doru yol olur Verdiin ikrarda durabilirsen (183, 103-5) Pir Sultan'in iirlerinde ahiretle ilgili unsurlardan en fazla sz edileni srat ve srat kprs'dr; Pir Sultan'm bu nefesi haklayan Evliyann gizli srrn saklayan Srat kprs'nun ban bekleyen Birisi Muhammed birisi Ali (92, 15-5) Mridin nazar mkl seer Kamil olan talip Srat' geer (161, 83-3) Srat ve mizan'n birlikte anld drtlklere de rastlyoruz; Srat' mizan' anda getiler Benlik kalesini bunda yktlar Al geydiler yaslanndan ktlar Geceleri Kadir, Bayram gnleri (252, 172-6) Srat kprs kldandr, yahut kldan incedir; /ki melek gelir sual sorarlar Dkerler hurcunu gevher ararlar Bir kln iistne kpr kurarlar Geemezsin Hakk'a kul olmaynca (252, 151-6) Ahiret'ten sz edilirken Sekiz Umak'tan da bahsedilir; Sekiz derler sol Umak'n kap Hakk'a doru alrm hepisi Korkusun ektii Srat kprs Hakk'a doru varan kullara neyler 423 Kaza ve Kader: Pir Sultan Abdal'm iirlerinde hakim olan itikad unsurlardan biri de kader'e iman konusudur. Onun btn iirlerinde, bir ayrm yapmadan, kader ve aln yazma inannm derin izlerim grrz. Bunun sonucunda da kendince bir tevekkl anlay olumutur. Kaderle ilgili te-lakkilerine bal olarak daha ok "takdir" kelimesin! kullanlr.

Pir Sultan'un Allah Allah diyelim Gelin nikahm elden koyalm Takdir byle imi biz ne diyelim Beklerim yollarn gel efendim gel (65. 20-6) badet: Kelime-i ahadet (Kelime-i Tevhid): Pir Sultan'm manzumele-rinde yer yer Allah'n brlii'ni ikrar edi ifadelerine ska rastlyoruz. Bunu o, Hakk'm birliini birlemek ve tevhit duas terimlerim de beraberce kulla-narak ifade etmektedir. Syler Pir Sultan'un syler Hakk'n birliTm birler Domu bu (deme Nurlar Nur Muhanuned AU'nindir (112,35-5) Mmin mslim diz stne gelincek Tevhit duas da tamam oluncak Hakk' seven ayak kalsn deyincek Bu da erenlerin gzel halidir. (164, 86-6) Namaz: Pir sultan'u iirlerinde genel olarak ibadet kavram yer yer ilenirken, hususen namazla ilgili unsurlara daha ok yer verilir; Oturup benimle ibadet kld Yalan syledi de yzme gld Yaln kl olup stnle geldi ald blk blk bld fert beni (258, 178-2) Onun baz drtlklerinde air tam mmin gibi ibadetin, namazn kln-mas, hatta kazaya braklmadan eda edilmesinin uuru iindedir; Pir sultan Abdal'm lrm deme Kl be vakit namaz kazaya koma Sakn bu dnyada kalrm deme Tenim teneirde zm sadadr 424 Gelin zikr edelim gan Huda'sn Mminler klar be vakit edasn (304, 230-3)

air gnlden bal bulunduu Hz. Ali'nin, ok zor artlar altnda bile be vakit Namaz'in farzlarm kldnn uurundadr; Ka pir grdn ser-emenin gznde Melekler arr arn yznde Zlfikar belinde Nil denizi'nde Be vaktin farzm klan kim idi (259, 179-3) Pir Sultan'in iirlerinde namaz, biraz da Alevi-Bektai yolunun bykleri ile ilgili olarak ele alnr: Dan e stnde namazn klan Allah bir Muhammed Ali 'dr Ali (93, 16-1) kmad can kazlmad mezarda O cann namazn klanlar gelsin (303, 228-4) Nefis ile verilen mcadele de bir gazada. Ve gaza eden de, bir gazidir. Nefsi ile mcadele etmeyenler gaza namazm klm saylmazlar; Nefse uyan Hakk'a uymu deildir Gaziler namazn klm deildir (232, 151-2) Hz. Ali'nin be vakit namazm tam kld eitli vesilelerle dile getirilir. Kan bizden evvel gelen Be vaktini tamam klan On parma pnar olan El Muhammed Ali'nnA'r (111, 35-2) Namaz, baz drtlklerde, tabiat taklidi seslerle aliterasyonlu msralar oluturularak dile getirilir. Baz baznan kaz kaznan Vaz vaznan vz vznan Be vakti bir niyaznan Kldm sanma klamadn 425

Pir Sultan Abdal'in iirlerinde namazla ilgili dier hususlara da ska yer verilir. Bunlar da; abdest, ezan, mezzin, secde v. s. dir Alnm abdestm aldrrlarsa Klnm namazm kldrrlarsa (137. 59-5) Sabahnan kalktm Ezan okunur Ezan sesi kulama dokunur Duyar dmanlarm kna yaknr Uyan Muhammed'm sinem blbl (49. 12-1) Allah'm cmertsin, cmertsin Halil gelsin hlle donu biilsin Rabbin uyumazken sen ne uyursun Dodu seher vakti, kalk hacet dile Evliyalar enbiyalar bilr Mezzinler Allah Allah anur Gkte aziz Melaikler segrir Dodu seher vakti, kalk hacet dile (243. 163-3) Gl iinde arh dner Susuzluktan bar yanar Mminler secdeye iner Seyir var seyir iinde (82, 5-5) Pir Sultan Abdal'in iirlerinde "Sabah Namaz", ou zaman vakit bildirmek maksadyla kullanlr; Ankara'dan ktm sabah namaz Bize yol vermiyor amaa dalar Yeti Seyit Battal, Hseyin Gazi Bize yol vermiyor amaa dalar (308, 235-1) Oru ve Hacc: Pir Sultan Abdal'n iirlerinde az da olsa oru ve hacc'ia ilgili unsurlara da rastlamaktayz; inallah Yezit'w nesli krlr Mmin olan hak cemine derilir Bir orucun bin bir hacca yazlr Oru tutan ebed mahrum kalmad 426

Demek oluyor ki Pir Sultan Abdal; Ament'ye tam bah, imannn tam olduunu belirtirken; Islamn artlanndan olan; Kelne-i ahadet, Namaz, Oru, Zekat ve Hacc hakknda da tam islam'n emrettii ekliyle yaplma-sndan yana olduu hakknda bilgiler vermektedir. Bu bilgiler de gstermektedir ki, kltrmzde yer alan her kiiyi, bakalar tarafndan yorumlanan ekliyle deil de, bizzat onun eserlerinde balayarak deerlendirmelerimizi yapmamz gerekmektedir. Ancak bizler, bu ekilde doruyu, mill birlik ve beraberlii beraberce yaayabiliriz. 17. KUL HtMMET XVI. yy.n ikinci yansyla XVII y.y.'n balannda yaad tahmin edilen Kul Himmet, Alevi Bektai airierinin nemli isimlerinden birisidir. Tr-besi; Tokat'n Alamus ilcesine bah Varzl/Grml Kyndedir. Torunlan hala bu kyde yaamaktadrlar. Burada bulunan ahinli aireti Kul Himmet'in ocadr. lmnn ne zaman ve nasl olduu hakknda elimizde belge yoktur. Fakat kendi kynde yatt dnlrse, normal bir lmle hayata gzlerim yumduu kuvvetle muhtemeldir. Daha yaarken Alevi evrelerinde byk bir hrete kavuan Kul Himmet, Pir Sultan'n etkisinde kalan gl bir sanatdr. Nefesler, dvaz imamlar. destanlar, atlar syleyen Kul Himmet, mkemmel bir tekke renimi grm edebiyat bilgileri, islam tarihi, evliya menkabeleri, tarikat kurallar gibi ann kltr ve bilgisin! iyi bilmektedir. Sanat gc yannda siyas giriimlerinde ise, ad etrafinda baz efsanelerin olumasna yol amtr. Hemen hemen her cnkte bir iki nefesi yazldr. Ona kar duyulan bu geni bir sevgi sonunda XIX. Yy.da yetien bir ak, onun adm mahlas olarak almtr. (Kul Himmet stadm) iirleri kitap haline getirilmitir.456 imdi Onun Nefes lemiden birka rnek vermeye alalm: NEFES l Yolcu oldum yola dtm, Yollarm Ali arr Blbl oldum gl'e dtm Gl'lerim Ali arr

Bulut oldum ge adm Yamur olup yere yadm Cokun sularla aladm Sellerim Ali arr 427 Bir zaman traba yattm Trl ieklerden bittim Ar ile ok bal yaptm Ballarm Ali arr Bu haneye mihman gelmiim Kah alay kah glmm Bahr- ummana dalmm Gllerim Ali arr Kul Himmetim aka dt Ak deryas boydan at Virdimiz Aliye dt Dillerim Ali arr Seyyah olup u alemi gezerim Bir dost bulamadm gn akam oldu Kendi efkanmca okuryazarm Bir dost bulamadm gn akam oldu Bozuk u dnyann temeli bozuk Tkendi doneler kalmad azk, Yazktr u geen mre yazk Bir dost bulamadm gn akam oldu tki elim gitmez oldu yzmden Ah ettike yalar gelir gzmden Kusurumu grdm kendi lmden, Bir dost bulamadm gn akam oldu Kul Himmet stadm ummana dolam Gidenler gelmedi bir haber alam Abdal oldum al giyindim bir zaman Bir dost bulamadm gn akam oldu 18. MUHYtDDtN ABDAL Muhyiddin Abdal, XV. yzyln sonlar ile XVI. yzyln ilk yansnda yaad tahmin edilmekte, fakat hayat ve kiilii hakknda fazla bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak S. N. Ergun, airin Otman Baba(l. 1477-78) veya onun mridi Akyazl Sultan'a bal olabileceim sylemektedir Nitekim airinuzin bir iirinde de Akyazl Sultan ismi gemektedir. 428 "Bize ser-leker olmaa ah- Kerem Ali gerek Mriddir rehber olmaa Adem Akyazl gerek"

Kendisinin kk boyda yazma bir Divan'457 vardr ki, bunda; samimi duygularla ve hece vezni le "huruflik yolunda yazd iirleri yer almaktadr." w airin ke kyndeki trbesi Aleviler tarafndan ziyaret edilmektedir. imdi de airimizden birka rnek vermeye alalm: l Acep dosttan bize nazar ola m Dost le asllu basar ola m Gnl olur yine hkmn yrden Gnlden gnle gezer ola m Eksikl kul olan bilr gnahn Gnlde suunu sezer ola m Hayale dp nefse uymak olmaz Nefse uyan yoldan azar ola m Erenler szn pir Erin nutkun candan sezer ola m Muhyiddin/an. ol sz uzatma Syledike bu sz uzar ola m 2. insan insan derler idi insan nedir imdi bildim Can can deyu syler idi Bu can nedir imdi bildim Kendznde buldu bulan Bulmad tarada kalan Mminin kalbinde olan man nedir imdi bildim Takva ehlinin satt Mminlerin ok att Mnkirlerin ekkettii Gman nedir imdi bildim " Divai/m bir nshas, istanbul Millet Ktphanesi, Ali Emin Bol. n. 395/1'dedir. "r Bu konuda bir doktora almas yaplmtr. 429 Bir kl krk yardklar Birin kpr kurduklar Erenler gsterdikleri Erkan nedir imdi bildim Sfat ile zat olmuum Kadr ile berat olmuum Hak ile vuslat olmuum Mihman nedir imdi bildim Muhyiddin eder Hak kadir Grnr her eyde hazr yan nedir pinhan nedir Nian nedir imdi bildim 3. kr elhamdlillah Kara sakal aard Grdm dalar basnda Arup kar yaard

Eskisi srld gitti Geldi yenisi yendi Ekilen yerden bitti Yer yaard gerdi Yetti yerin nebat Grld zulmat rdi Hzr hayat Can bostann suvard Urdu can ba terkisin ekmez lm korkusun At gaflet uykusun Gnl gzn uyard Smbl nergis benefe Ak oldu bu nake Bunlar Hakk'a yz tutup Her dem boynun eerdi Sultana irdi kuldan Ak oldu gnlden Muhyiddin can dilden Erenleri severdi 430 G. XVn. Yzyl Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat Mutasavvfla-nndan Birka rnek XVII. yzyl Osmanl devletinin siyas ve ekonomik alanlarda geriledii devirdir. Buna ramen kltr, sanat ve edebiyat haya gelimesin! devam ettirmitir. Klasik Trk iiri ahenk ve incelik bakmndan bu asrda biraz daha o-turmu ve gzellemitir. Asnn divan iiri asrlardan beri rnek alnan ran rinden geri saylamayacak bir olgunlua erimi ve iran edebiyatm ciddi bir ekilde geri brakmtr. Bu yzyln Trk iir sanat, asrlardan beri bilhassa Trke syleyi bakmndan hayli yerli ve mill bir istikamet almt. Kullanlan Trke kelimelerin, Trke deyimlerin ve halk syleyilerinin bu arada Trk iirine has bir seslendiriin bu iire verdii ehre phesiz mill idi. Artk edebiyatmzda bir Fuzul Mektebi, bir Baki Mektebi, hatta bir Ruhi Mektebi meydana gel-miti. Bu devirde Nef Trk kasideciliine bir canllk ve heybet getirmi, Trk divan iirinin seri halde, en ahenkli kasidelerim sylemeye muvaffak olmutu. Yahya, Naili ve Nab gazel sahasnda gzel rnekler vermilerdi. Asnn ikinci yansnda bir tefekkr edebiyat n aan Nabi ve mesnev edebiyatna yeni konular getiren Nevizade Ata XVII. yzyln zirvelerinde bulunan isimlerdendir. Dier mhim airler eyhlislam Bahai, Fehim, Neat ve Haleti'dir. Nesirde Katip elebi, ve Evliya elebi yetimitir. Devrin tarihileri Naima ve Peevdir. XVII. yzylda Osmanl sahas halk edebiyat byk gelime ve genileme gstermi, en parlak durumuna gelmitir. Asker ocaklannda, kalelerde, serhadlerde, kahvelerde, saray ve

konaklarda, kasaba ve kylerde pek ok saz airi yetimi, usta sanatkarlar kmtr. Halk hikayecilii, meddahlk, halk tiyatrosu (orta oyunu) ve karagz byk rabet kazanm, bu sahalarda zengin eserler ortaya kmtr. Halk edebiyat ve sanat yksek zmre arasnda ilgi uyandrd gibi, saz airleri de anz vezniyle eserler vermilerdir, ki zmre edebiyat arasnda bir yaknlama grlmektedir. Halk iirinin nazm ekilleri ve halk edebiyatnn nevileri bu asrda belirli kaideleriyle tamamland gibi, saz iirinin en byk airleri de bu asrda yetimitir. Karacaolan, Ak mer ve Gevheri yalnz bu asnn deil, btn halk iirinin yksek stat-lan olarak kabul edilirler. XVII. yzylda, iran ve Azerbaycan blgesinde, Trk edebiyatnn gerek nazm gerek nesir trierinde eitli eserler veren air ve yazarlan da vardr. Ancak bunlar, geen asrlann byk hretleriyle boy lebilecek seviyede deildirler. Bunlar arasnda Azeri air Saib'in mhim bir yeri vardr. Fakat eserierinin byk bir ksmm Farsa yazm olmas Trkler arasnda hret kazanmasn engellemitir. 431 Asnn, sonradan Saib'e yakn bir hret kazanarak stad tanman baka bir nemli airi de Te'sr mahlasyla iirler syleyen Mirza Muhsin'dir. iirlerim daha ok Farsa syleyen bu airin Trke gazelleri de vardr. Melik Bey Avc da XVII. asr Azer Trkesi edebiyatnn mhim bir airidir. Bu airin Klasik Azeri lisanna mmkn olduu kadar halk syleyilerim getirmeye almas, onun dikkate deer bir tarafdr. Orta Asya Trk edebiyat, XVII. asrda artk ykseli devrini tamamlam ve Asya Trklnn genel, talihsiz, sosyal hayatma uygun bir yolda gerileme devrine girmitir. Bu asrda Orta Asya Trk edebiyatnn byk ismi ve eser brakm tek mhim ahsiyeti Ebul-Gazi Bahadr Han'dr. Onun ecere-i Terakime ve ecere-i Trk adl eserleri ehemmiyetlerim hala muhafaza etmektedir.

Bu asnn Orta Asya Trk edebiyatna bakarken zbek airi Allah Yar' unutmamak gerekir. Tekke mensuplar arasnda sayg ve ilgi gren bu sof airin tasavvufi ve ahlak iirleri vardr. Bunlar arasnda en tannm, devrinin zbek Trkesiyle yazd Sebat'l Acizn adl didaktik manzumedir. Bu eserinde Fars diliyle yazlan eserlerden Trk dostlarn ikayeti olduunu ve imana aid eserlerin Trk dili ile yazlmasndan gnllerin haz duyup ferahlayacam syleyecek kadar, Trk dili uuruna sahip bulunuyordu. XVII. yzylda gnlk hayattan alnm baz konularn Dini-Tasavvufi Trk edebiyat eserierinde yer ald, ilendii grlmektedir. Bu durum balangta biraz yadrganm ise de, sonradan normal bir seyir halinde devam etmitir. Yani gnlk olaylarn din muhitlerde vcud bulan tasavvuf? eserlerde yer almasna, ilk nce, medreselerden tepki geldi ise de, bu durum bir " medrese-tekke atmas" eklinde nitelendirildi. Aslnda Tekkelerde gelien "tasavvufi hareketler ve eserler" tamamen halkn yaay biiminde bir ekol oluturmaya alyordu. Yani tekkeler, halkn kendilerinin anladklar dil\e slam dinim ve tasavvufi kurallar daha effaf bir ekilde anlatmaya alyorlard, fakat bu durum medrese taraftarlannn pek iine gelmiyordu. Bu asnn belli bal mutasavvflanndan bazlar: Adem Dede, Niyazi-i Msr, Zelili, Akkirmanl Naki, Olanlar eyhi ibrahim, Elmall Sinan mmi, Geda Muslu, Kul Nesimi, mmi Sinanzade, Sun'u'llah Gaybi.. vb'lerdir. imdi bunlardan birka rnek verelim: 19. SNAN MMt Asl ad Yusuf Sinan'dr. Daha ok Sinan mm adyla tannr. Bu bakmdan daha nce yaam olan mm Sinan'la kartrlr. nl mutasavvf Niyaz-i Msr'nin eyhidir. Halvetiyye tarikatmm Yiitba koluna mensuptur. eyhi Erolu Nuri'dir. Erolu Nuri'nin vefat zerine hilafet seccadesine gemitir. iirlerim hece ve anzlu yazan Sinan mm bir eitimci yaklamyla iir-lerinde sanat gayesinden uzaktr. Bu itibarla dili olduka yalndr. 432

Kutbu'l-Me'an adl bir esenliden daha bahsedilirse de u an iin elimiz-de 200 kadar iirden oluan bir Divan' vardr. Bu divan ve divandan semeler, deiik zamanlarda Latin harflerine evrilerek yaymlanmtr. Gelin Allah diyelm Grelm neyler Allah Mrvetine gynelim Grelm neyler Allah Gndz saim olalum Gece kaim olalum Zikre daim olalum Grelm neyler Allah Adn alalum aile Blbl olalum gle Allah diyelm hele Grelm neyler Allah Birgn bundan gile Ol Hazret'e su ile Umaruz yol geile Grelm neyler Allah Hak diyelm hepisin Yakmayalum yapsn Bekleyelm kapsn Grelm neyler Allah Ko bu gni yarn Dnyanun hazarm Umagr didanni Grelm neyler Allah mm Sinan yol budur Syleyene dil budur Evvel ahir bil Hu 'dr 460 Grelm neyler Allah 20. NYAZ- MISR 1618 ylnda Malatya'nn Soanl kynde dnyaya geldi. Asl ad Mehmet'tir. Babas Soanczade lakabyla tannan Ali elebi adnda sonradan Malatya'ya yerlemi ve Nakibendiye tarikatna intisap etmi biridir. Kk yalarda medrese eitimine balayan ve bu arada tasavvufa da ilgi duyan Niyaz-i Msr, Malatya'daki Halvet eyhlerinden Hseyin Efendi433 ye intisap etmi ve halvete g-imitir. eyhinin de iznini alarak Diyarbakr, Badat ve Kerbela yoluyla Msr'a geldi ve yirmi bir yalannda Kahire'de bir Kadir eyhine baland. Tahsil ve terbiyesini Msr'da tamamlad iin Msr lakabm ald ve bu isimle hret buldu. Grd bir rya zerine Msr'dan stanbul'a geldi, oradan da Bursa'ya geerek Ulucami'de vaazlar verdi. Bir ara Uak, Ktahya ve Elmal'ya gitti. Elmah'da Sinan mm ile tant. 1665 ylnda Sadrazam Fazl Ahmet Paann daveti zerine Edime'ye gitti. eyhi Uakl Mehmet

Efendinin vefa zerine Halvetiyye'nin Msriyye kolunu kurdu. Kendine ve tarikatna atlan iftiralar necesinde 1673'te Rodos'a, ardndan da Gelibolu'ya ve 1667'de de Limni Adasna srld. 15 yl srgn hayat yaadktan sonra affa urayarak Bursa'ya dnd. Ancak Bursa kadsnn ikayeti zerine tekrar Limni'ye gnderildi, ki ay sonra 1692 ylnda burada vefat etti. Arapa ve Trke ok sayda manzum ve mensur eseri bulunan Niyaz-i Msr aruzla yazd iirlerde Nesm ve Fuzul; hece ile yazdklannda ise Yunus Emre etkisinde kalmtr. Eserlerinden bazlar unlardr: Divan, Risa-le-i Vahdet-i Vcd, Sure-i Yusuf Tefsiri, erh-i Nutk- Yunus Emre, erh-i Esma-i Hsna, Mektubat, Divan- lahiyat, Risalet't-Tevhid, Es'ile ve Ecvibe,461 Risale-i Devriye462.. vb'lendu. 463 Uyan gafletten ey naim Hakk'a yalvar seherlerde Dkp ac yas daim Hakk 'a yalvar seherlerde Kapsnda durup her bar Yzn dergahna tut var Yrekten kl demadem zar Hakk 'a yalvar seherlerde Gel ey miskin-i biare Dolap gezme avare Dilersen derdine are Hakk'a yalvar seherlerde Alr bab- Sbhan ekilir han- Sultan Dklrfeyz-i Rabbani Hakk 'a yalvar seherlerde 461 Gzel, A., Sual ve Cevab Yoluyla Tasavvufun TariE, Trk Kltr Aratrmalar, I., Kafesolu Annan, Ankara 1985, a. 289-306. ws Gzel, A., Niyazi-i Msii'nin Gzden Kaan Bir Eseri(Risale-i Devriye), Trk Kltr Aratrmalar 434 Sihirlirdi alr gl Amnn zar olur blbl Uyanp derd ile ey dil Hakk'a yalvar seherlerde Seherde kacuban her gah Yzn yere urup kl ah Ere ltf zona nagah Hakk'a yalvar seherlerde Seherde uykudan uyan Niyazi durma derde yan Ola kim erie derde derman Hakk'a yalvar seherlerde 21. OLANLAR EYH BRAHM EFEND (1591-1655)

Eridereli zengin bir tccarn olu olarak dnyaya geldi. Gen yata s-tanbul'a gelerek Halveti eyhlerinden Erikap zaviyesi eyhi Hakikzade Osman Efendiye intisap etti. Yedi yl kadar sren slk devresinden sonra Aksaray'daki Gavsi tekkesine halife oldu. Daha sonra Olanlar Tekkesi adm alan bu dergahta lene kadar irad grevinde bulundu. ada Aziz Mahmud ve Hseyin Lamekan'den feyz ald. Halifesi Ktahyal Sunullah Gayb, brahim Efendinin szlerim kaydederek Sohbetname adl eseri olu-turdu. Bu eser onun hayat ve dnceleri iin tek bavuru eseri oldu. Tasavvufname veya Vahdetname adyla anlan eserim 20 yalannda yazd. Bundan baka iirlerim toplad Divan' bulunmaktadr. En gzel iiri de tasavvuf tariflerinden oluan TasavvufManzumesi'du. Bundan baka Mfid Muhtasar adl tasavvuf? mahiyette bir manzum eseri daha vardr. Hak nefesin menba adem durur bilrz Adem olan bu deme hemdem durur bilrz. Vele kad kerremnaya bu ayet-i kbraya nsan- kamil ism-i a 'zam durur bilrz Bir vcddur dil alem hayatidur bu bir dem Ademde srr- alem adem durur bilrz Mkil idr arife bu gci fetheylemek Bu ukdeyi halleden kdem durur bilrz Ucb u kibre yar olmak anasrun iidr Anasra yar olan pr-gam durur bilrz Adem cmle esyaya bil can mesabesinde Adem cmle esyaya Hatem 435 durur bilrz Her nefes nki Hak'dr cana beden tuzakdur Ruhan mi'rac iden mahrem durur bilrz Sol can iinde Hak bil genci gizlenmi durur Ol can ile ibrahim ebsem durur bilrz Her gevherin kanm nsan iinde iste Bu remzin beyanm Kur'an iinde iste Dem bu demdr dem bu dem Gel deme ol hemdem Ndgn ism-i a'zam irfan iinde iste Talih isen gevhere Sal szini bu bahre Drr-i girim mayeyi Umman iinde iste Ak kara grdm diy Dte kalup aldanma Gnman ko nurum iyon iinde iste Dil tahtnm hanm Canlarun cananm Saadet evgann Meydan iinde iste

Dervi sen bu szleri Akl ile bilemezsin Gereklerim remzini irfan iinde iste464 H. XVIII. Yzyl Din-Tasavvufi Trk Edebiyat Mutasvvflanndan Birka rnek XVIII. yzyl Din-Tasavvuf Trk Edebiyat asndan bir duraklama dnemidir. Devletin btn kurumlannda olduu gibi bu edebiyat iinde de bir ini gzlemlenmektedir. eyh Galip hari, gemi yllar ayannda yeni eserler verilmez olur. Byk ve yaygn tarikat evrelerinde verilen eserler gemii tekrarlayan popler eser olmaktan ileri gidemezdi. istanbul, Bursa 436 gibi kltr evrelerinde Yunus tarz ilah gelenei srdrlr. Cnk ve mecmualarda Yunus ve onu takip edenlerin ilahlerinin yansra Alev-Bekta nefesleri dikkat ekici lde oalr. Bursal ismail Hakk, Glen tarikati eyhlerinden Seza, Keanl eyh Zat, skdarl eyh Zeka, Diyarbekirli Ahmet Mrid ve Erzrumlu ibrahim Hakk bu asrda dikkat eken balca isimlerdir. Bunlardan baka Mahv, Mehmet Nash, Mehd, Hasan Sena, Mustafa Azb, Mustafa Nuzl, Kul kr, Derun Abdal, Kasm Dede, eyh Halil Kaygulu vd. sayabiliriz. 22. ERZURUMLU BRAHM HAKKI ibrahim Hakk, 1703 ylnda Erzurum'un Hasankale kazasnda dodu. Erzurum'da okudu ve mensup olduu medeniyetin btn dillerim ve ilimlerim rendi. Kayn babas ve eyhi olan ismail Fakirullah'n dergahna yerlemi ve onun yerine eyh olmutur. 1772'de Tillo'da lmtr. Aratrmac ve mutasavvf bir kiilie sahiptir. On be eseri vardr. En tannmlar; lahname adl Divan' ve Marifetname isimli kitabdr. Failatn/Failatn/Failn Merhaba ey ak- bak merhaba / Pr-vefasm pr-vefasn pr-vefa

Gel saln gnlmde ey can- cihan Dil-rbasn dil-rbasn dil-rba arh- dilde mihr mhimsin benim Mehlikasn mehlikasn mehlika

Evvel ahir yar- ganmsn benim Can-fezasn can-fezasm can-feza Mbteda-y cmle eyaya iyan Mntehasn mmtehasn mmteha Senden oldu har gl hem hak zer Kimiyasm kimiyasn kimiy Vasl eylersin kulu Mevlasna Reh-nmasn reh-nmasn reh-nm Halktan bigane olmu aka Ainasn ainasn aina Hakk Hak'dan gafil olmazsn mdam Pr-safasn pr-safasn pr-saf. 437 lahi Hak serleri hayr eyler Zannetme ki gayr eyler Arif an seyr eyler Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Sen Hakk'a tevekkl kl Teslim ol ve rahat biti Her iine raz ol Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Hep ileri faiktr Birbirine layktr Neylerse muvafktr Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Sen adli zulm sanma Teslim ol oda yanma Sabr eyle sen usanma Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Dilden gam dr eyle Cannla huzur eyle Tevfz-i umur eyle Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Hakk'n olcak iler Botur gam u teviler Ol hikmetim iler Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Bil kad-i hacat Kl ana mnacdt Terk eyle muradat Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Bir ii murad etme Olduysa inad etme Hak'tandr o reddetme Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler. 438

Sen halk le yarlma Bu nefs e hem kalma Kalbinden ra olma Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Hi kimseye hor bakma ncitme gnl ykma Sen nefsine yan kma Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler M'min ii reng olmaz Akil huyu ceng olmaz Arif dili teng olmaz Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Gnlm hakk'aperg eyle Takdirim der eyle Tedbirim terk eyle Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Ho sabr- cenlimdir Takdr-i kefilimdir Allah ki veklimdir Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Hallak- rahm oldur Rezzdk- kerm oldur Fa'al-i hakm oldur Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Ceh mutu v geh mani Geh zar geh nafi Gen dafi v geh rahi Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Her kuluna her anda Geh kahr geh ihsanda Her anda o bir anda Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler

439 Geh bay eder geh miskin Geh hurrem geh gamgn Geh uh u gehi sengtn Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Geh abdin eder &rif Geh eymen geh harif Her kalbi odur s&rif Mevl& grelim neyler Neylerse gzel eyler Geh kalbim, bo eyler Geh hulkunu ho eyler Geh kn d eyler Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler

Her dilde ann ad Her canda onun yad Her kuladr imdad Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Naar olcak yerde Nagah aar ol perde Derman eder ol derde Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Az ye az uyu az i Ten mezbelesinden ge Dil glenine gel g Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Gemile geri kalma Mstakbele hem dalma Hal ile dahi olma Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Her dem anfkr eyle Zreklii koy yle Hayranl bul byle Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler 440 Gel hayrete dal bir yol Kendin unutan bul Koy gafleti hazr ol Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Her szde nasihat var Her eyde ne ztnet var Her ite ganmet var Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Hep remz iarettir Hep remz bearettir Hep ayn- iyanettir Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Her syleyeni dinle Ol syledeni anla Hem eyle kabul-i canla Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler Bil elsine-i halk Aklam- Hak ey Hakk ren edeb hulk Mevla grelim neyler Neylerse gzel eyler

Vallahi gzel etmi Billahi gzel etmi Tallahi gzel etmi Allah grelim n 'etmi N'etmise gzel etmi465 23. SKDARLI HAM Haim Baba unvanyla da tannan skdarl Haim, Celveyye tarikat-nin Haimiyye kolunun kurucusudur. 1718 ylnda skdar'da dnyaya gelmi olup Babas Celvet tarikat Bandrmalzade tekkesinin eyhi Yusuf Nizamettin Efendi (lm. H. 1166)dir. Haim Celvet kltr iinde yetimekle birlikte Bektalie meyledip Msr Kasru'l-ayn'daki Kaygusuz Abdal Bektai tekkesi eyhi Hasan Baba (lm. 1756)ya intisap etti. Bu muhabbetle Hac Bekta'ta bulunan Bektai asitanesine giderek orda drt yl kald. Bir ara dedebabalk yapmsa da Bektailerin kar kmas zerine bu grevinde fazla kalmamtr. ok ynl kiiliinden dolay deiik evrelerde bulun441 mu; ancak ne Bektailere Bektaliim, ne de Celvetilere Celvetiliini kabul ettirebilmitir. Vefatndan sonra mensuplar Haimiyye adyla bir tarikat nisbet ettirmilerdir. Bandmnalzade tekkesi de bu tarikatn asitanesi olarak faaliyet gstermitir. O'van'ndaki 198 iirinden 186's aruz vezniyledir. Bu sebeple Haim bir aruz airidir. Ancak dier mutasavvflar gibi Haim'in de aruzda baarl olduunu syleyemeyiz. iirdeki dier estetik unsurlarda da Din-Tasavvuf Trk Edebiyatmn klasik kabullerinden ayrlmamtr. iirlerinin tamam din ve tasavvuf konusundadr. skdarl Haim, skdarl Haim Baba, Haim Baba, skdar mah-laslanyia tannr. Divan, Varidat, Anka-y Mark, Devriyye-i Feriyye balca eserleridir.466 Failatn/ Failatn/ Failatn/ Failn Zat- Hak srr- msemma zahir ye ism-i k Aikar old anunn rah- Hak'da b-riy& Ak u ma 'k kun vahdetine Haima rmeyince zahir olmaz srr- tevhid-i Huda467 Mefa'ln/ Mefatln/ Mefa'ln/ Mefalln/

Cemaln sem 'ine perv&ne-ve yanmak diler gnlm Visaln zevkine can irp yanmak diler gnlm Grp her yzde nruni seni sanmak diler gnlm Cemaln sem 'ine pervane- ve yanmak diler gnlm Duyaldan vasf- pakini seni benden cda kld Visalnsz saf& bulmaz anunn ok cefa kld rilp zat- pakini gidp kendin haf kld Cemaln sem'ine perv&ne-ve yanmak diler gnlm Visaln zevkini arzu idp terk-i cihan itdi Huzr- pake irmek in aceb kendin nihdn itdi Glistan- cemalnn dua bunca figan itdi Cemaln sem 'ine pervane-ve yanmak diler gnlm Dulun zat- erifimi grenler grdiler Hakk' Anunn zat- pakini grenler grdiler Hakk' Cemaln pertevim cana bulanlar buldlar Hakk' Cemaln sem 'ine pervane-ve yanmak diler gnlm 442Kerem ss kerem le cemalim Hasm'e gster Gartb derd-mend nedr kapanda cmleden ahkar Firkun n&nna yanm zlal- vuslatm ister Cemalim sem 'ine pervane-ve yanmak diler gnlm ,468 L XIX. Yzyl Din-Tasavvuf Trk Edebiyat Mutasavvflanndan Birka rnek XIX. yzyl bir nceki yzyldan farkl deildir. Bu yzylda da mutasavvf airler eskiyi tekariamaktan teye geememilerdir. Kuddus, Turab, Mihrab, Bitlisli Mtak Baba, Adile Sultan, Vasf- Melam, Ayn Baba gibi mutasavvflar bu yzyln belli bal ahsiyetlerin! olutururken Dertli, Seyran gibi aklar da verdikleri eserlerle bu zmreye dahil oluyorlard. 24. TURAB Asl ad Ali olan Turab (? -1868)nin Ankaral olduu sylenmektedir. Krehir'de bulunan Hac Bekta dergahmda eyhlik etmitir. Baslm bir Divan' bulunmaktadr. Eski sebaktan geiben Gel, evir evrak dediler Rhlet-i bang etti soda Dinle, hey ahmak! dediler

Gitti mr zayi, heba Derdine yok sonra deva Ya n'olacak ruz- cez Haline bir bok! dediler Sende nedir bu semelik Satma bana, gel dedelik Srtna bir elli elik Urmal mutlak! Dediler Doru yr Hak yoluna Rah ede Allah kuluna Kul reh-i Hak'da buluna ite bu elyak! dediler Cah- cihan minnet imi Ahn hem hasret imi Yok yere bir gayret imi ektiin alak dediler. 443 Hak diyeyim dinle beni Bitmedin ah sen de seni Ate-i hicr ile teni Bilme?, isen yok! dediler Klsa vefa ahde gzel te karib oldu ecel Ya ne bu beyhude emel Vay gidi torlak! dediler Geri bahayimce imi Laklka sz oka imi Men aref'f bellememi Mayesi b-pak! dediler Menzilim buldu bulan Var yr sen byle dolan Grd seni arif olan Kupkuru, kavrak! dediler Ben dedim: Ey ehl-i himem Bende kamu derd elem Eyle bana ltf kerem!... Bu sze Hak! Hak! dediler Bab- tevekklde sofa Bul an, ver ekme cefa ite bu teslim rza Boynuna gel tak! dediler Dnyay bir yana koyun Han- kanaatte doyun Varlm cmle soyun Kalmal plak! dediler Pryedine ermedi bu Akl sere dermedi bu Aka boyun vermedi lse de hortlak! dediler Mnkariz oldu bu iin Rifatini buldu ein Dnya iin bu gidiin Sur'ati kvrak! dediler Vah sana vah, basma ta Dnya iin bu ne tela Hak yoluna can ile ba Vermeli, korkak! dediler 444 Terk-i cihan olmaz isen lmeden n lmez isen Bunda seni bilmez isen Basma tokmak! dediler469 Sidk ile g eyle cevap ite budur rah- savap Mahlasm oldu bu trap Ahr toprak! dediler 25. BTLtSLt MTAK BABA (1759-1832)

Asl ad Muhammed Mustafa olan Mtak Baba470 H. 1172 (M. 1759) ylnda Bitlis'te dnyaya geldi. 10 yanda babasn kaybedince dedesi Hac Sleyman'n himayesine girdi. ems-i Bitlis (Hac Mahmud Hoca)'den temel eitimim ald. 20 yanda tasavvufa yneldi. Badat'ta birok alim, arif, fazl kimseyle grt, onlara kendini kabul ettirdi. Trabzon ve istanbul'da bulundu. H. 1247 (M. 1832) ylnda istanbul'dan Bitlis'e gelirken Mu'ta 75 yanda iken ehit edildi. Mtak Baba'nn bir divan vardr. iirleri Din ve Tasavvuf arlkldr. Aruz veznim ustalkla kullanmtr.471 Merl/Mefa'a/Mefrilii/Fa'ln Derv gerektir ede Allah 'a tevekkl Dost cevrine sabreyleye ayare tahamml Mrid etein desteleye destine muhkem Dergahna yzler sre b&-icz u tezelll Dervi gerek saye-i teslim ola pamal Ahir ola ta bahr- dil mride vasl Dervi gerek katre-ifani ola evvel Ta ems-i ruh hazret-i eyhe ola amil Dervi gerek fan-i fi'-eyh ola sermest TO. ni'met-i 'uzma-y bekaya ola nail Derv gerektir ki ola eyhine Mtak Srrn ede ayine-i kalbinde tahayyl 445 26. ADtLE SULTAN (1826-1899) Osmanl hkmdar II. Mahmud'un kz olan Adile Sultan,472 Osmanl Hanedan iinde yetien ve divan olan tek kadn airedir. rlerinin byk bir blm din-tasavvuf mahiyettedir. Kocasn ve kzm kaybettikten sonra Nakibend tarikat eyhlerinden Bala Tekkesi eyhi Ali Efendiye intisap eden Adile Sultan, dindarl ve yardmseverliiyle tannrd. 1899 ylnda vefat etti. Kafiye hatalar ve vezin yanllklanyia iirde pek baarl olamayan A-dile Sultan, Tahassmame, ftirakname gibi manzumeleriyle baz mersiyele-rinde ruhunun kederlerim

anlatmtr. Kendi divanm bastnnanutr. En salam nshas stanbul niversitesi Ktphanesi'ndedir.473 Mnacaat Gelb dtm kapuna ben aman Allah meded Allah Gnahn bahrine taldm aman Allah meded Allah Kul senin ihsan senin derd ile derman sana Emrile ferman senin aman Allah meded Allah Sen beni var eyledin ak- zar eyledin Cmle iradat senin aman Allah meded Allah Kul senin iken aceb kimlere minnet ider Kudret hikmet senin aman Allah meded Allah Adile mahzundur halim arz idemez Derdim derman ol aman Allah meded Allah t. XX. Yzyl Din-Tasavvuf Trk Edebiyat Mutasavvflanndan Birka rnek Cumhuriyetin ilan ile tekke ve zaviyeler kapatlmtr. Mevcut mutasavvf kimlikli ahsiyetler de din nitelikli iirleriyle bu gelenei srdrmeye almlardr. Mihrab, Yozgatl Hzn, Ak Molla Rahim, Zeynel Usul Baba vb. bu yzyln mutasavvf kimlikli ahsiyetlerinden birkadr. Son yllarda ak tarznda iirler syleyen aklarn da din-tasavvuf mahiyetteki sre yneldikleri grlmektedir. Ancak bu tr iirler birer eniden ileri gidememektedir. Ancak bu tr bir ynelii Ynus-Kaygusuz heye-camnn yeniden canlanmas olarak grmekteyiz. Bu ise kltr btnlmz asndan nem tamaktadr. 446 27. EDB HARAB (1853-1916) Asl ad Ahmed Edib'tir. 17 yanda son devir Bekta ululanndan Mehmed Ali Hilmi Dede'ye mrid olmutur ama babalk icazeti almadn-dan istanbul Bektaleri arasnda sevilmemitir. Aruz ve hece vezniyle rahat iir syleyebilen Edb Harab'nin iirierinde hiciv yan ar basmaktadr. Laubali Bekta lisanm bilen nemli airlerden biri olan Edb Harab'nin

nefeslerinin bir ksm devrin gazete ve mecmualannda da yaynlanmtr. 1916'da istanbul'da vefat etmitir.474 Yo Rab senin mekann yok Yatan yok yorgann yok Hem dinin hem imann yok Her bir eyden mnezzehsin Sesin kmaz avazn yok Abdestin yok namazn yok Hibir yere niyazn yok "Kul huvallahu ahad"sn Kapn byk aan yoktur Seni kapp kaan yoktur Anan yoktur baban yoktur Ya Rab "Allahssamed"sin Elmasn yok boncuun yok Aban keben gocuun yok Kann kzn ocuun yok "Lem yelid ve lem yled"sin Her bir eye kudretin var Akla smaz hikmetin var Yetmi iki milletin var Senhallak- "knfekan"sn San da var solun da var Eri doru yolun da var Bir Harab kulun da var Senhalhak- "knfekan"sn m Gzel, A., Dim-Tasavvuff Trk Edebiyat, s. 469, 470. Aynca bu konuda bir doktora almas da yaplmtr. 447 "Kofu nn" hitab izhar olmadan Biz bu kainatn ihtisasyz Kimseler vasl- ddar olmadan Ol "kabe kevseyn"in "ev edna "siyiz Yok iken Adem 'le Havva alemde Hak le hak idik srr- mbhemde Bir gececik mihman kaldk Meryem 'de Hazret-i isa'nn z babasyz Zdhida anmz "innafetahna" Harab kemleri serseri sanma Bir kl krk yarar kamiliz amma Pr Balm Sultan 'in budalasyz Bize peder dedi tfl- Mesiha "Rabbemt" diye ard Musa "ten terani" diyen biz idik ana Biz Tr- Sina'nn tecellasyz

"Kuntu kenz" remzinin olduk agah Hakka'l-yaktn grdk cemalullah Ey hoca bizdedir srr- ilah Biz Hac Bekta'infkarasyz Bize takdir olmu Kal Bela'dan Annn sakin-i meyhaneyiz biz "Sakahm" harm ta ezelden itik dost elinden mestaneyiz biz Hakk' her biseye kadir biliriz Dnya v ukbaya nazr biliriz Her nereye baksak hazr biliriz Sacid-i Kabe v bthaneyiz biz Harab sen bizi divane sanma zn fehm etmez mestane sanma Yklm rm kaane sanma Gencneler dolu viraneyiz biz 448 28. MHRAB (1860-1920) Knm hanlar ailesine mensup olan Mihrab, iyi bir tahsil yapmtr. Ho-cas Tikveli Yusuf Efendidir. Bektai Mnir Baba'ya intisab vardr. Uzun sre Bektai Tekkesi'nde rehberlik yapmtr. Postniin yaplmak ilenmise de o bunu kabul etmemitir. Meczub bir kiilii vardr.475 Sahra-yi cedide yeni bir Mecnun Mnasip grdler intihab oldum Sahra benden ben de sahradan memnun yle ki ne mamur ne harab oldum Eski Mecnun gitti Leyla diyerek Basmda bin trl sevda diyerek Geldim bu aleme Mevla diyerek Kamu mecnunlara l'l-bab oldum Mihrab bu aka girelden beri Yolunda can ba yerelden beri Cennet-i Cemale erciden beri eyh idim evvelce imdi ab oldum 4 Allah deyip barma Irak sanp arma Hakk dilden ayrma eytan gler bu hale Hayali bir yerdesin Sen arada bir yerdesin Hak sende sen nerdesin Nedir cevap suale Levh-i mahfuzdur yzn An erheyler szn Arif bilir i yzn Cahil der zevale Kur'andir szmz Rahmanidir yzmz Hakk grr gzmz Aldanmayz hayale

449 Aba deyip deme Secdegah ol lenle Hateme er Hateme Dondur yzn cemale Mihrabi cimde ayat Mteabih muhkemat ite destimde berat Sun ey saki piyale 29. ZEYNEL USUL BABA 1914 yl Ankara-Beypazan doumlu olan Zeynel Baba,476 ilkokulu Karaar'da tamamlad. Dedesinin vefat ve maddi imkanszlklardan dolay eitimine devam edemeyince 1929 ylnda Ankara'ya gelip muhtelif ilerde alt. Bu arada evlenen Zeynel Baba; II. Dnya Sava yllannda askerlik grevim tamamladktan sonra krtasiyecilik iiyle urat. Soyad kanunuyla da Usul adm ald. Hayatm zor artlar altnda kazanan Zeynel Baba; srekli din sohbetlere katlarak manev dnyasn zenginletirmitir. 1950 ylnda Basri Babann mridi olan Ziya Babayla tanm, kendisine intisap ederek nasip almtr. Bir sre sonra Baba unvanm alm. Ziya Babann istei zerine de Tireli Basan Baba tarafndan Halife yaplmtr. 1977 ylnda hac vazifesin! yerine getirerek Hac olan Zeynel Baba; hayat boyunca din muhteval iirler yazmtr. Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn XX. yzyldaki son temsilcilerin-dendir diyebiliriz. Rahatszl sebebiyle 18 Eylll990'da vefat etmitir. iirlerinden birka rnek verelim: lahi: Tevhidi belle Olsun seninle Her dem her yerde Sensin Allah 'im iimde canm Damarda kanm Lutf-u ihsanm Sensin Allah'm Ackan doyan Susayan kanan Gizliyi duyan Sensin Allah'im 450 Zarar karm Sim esrarm Yar- ayarm Sensin Allah'm Zevk ile zorun Namus u dnm Hep kull-i varm Sensin Allah'm Syleyen dildir Zeynel dedir Hakikat odur Sensin Allah'm Na'at:

Her dem huzurunda olmak isterim Kabul et olaym ya Resulallah Ak ile namazm klmak isterim Ltfeyle lalaym ya Resulallah Mnkir olanlar yakma nanna Onlar da katilsin er kotarma Tabibler tabibi minnetim sana ihsan et bunlara ya Resulallah Bed kelam syleme dervise bir an Arayanlar bulur yoklukta ey can Hatice Fatma dertlere derman Deva kl dertlere ya Resulallah Kesrelerden geip olasn bahri Musahip eyle gel lutfile kahr Hidayet kap entemu ehri Nasib et bizlere ya Resulallah Derviin elidir Allah 'in eli Manas Muhammed esrar Ali Vahiyyi syleyen aznda dili Kul eyle Zeynel 'i ya Resulallah Nutuk: Boa cihan dolanma Gel deme bil ademi Yollarda bunalp kalma Gel deme bil ademi 451 Nutfe ruhla adem oldu Zat nuru le doldu D e ii bir oldu Gel deme bil ademi Her kim ki nefsini bildi Arayp dostunu buldu Adem'e secde emroldu Gel deme bil demi Yap dem'in cimden Cevherlerin al dilinden N eyle nazar glnden Gel deme bil demi ef-t alem Mustafa lm-i hatemdir Murtaza Sebeb-i zuhuru eya Gel deme bil ademi Zeynel, ademi Hak bildi Emre uyup secde kld Ann ile nemdem oldu Gel deme bil demi