Sema DOAN Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi 2003 / Cilt: 20 / Say: 2 / ss.

73-89

Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar

Sema DOAN zet Ortaada Dou ve Bat manastr sistemi, Bizans uygarlnda Konstantinopolis, Anadolu, Yakn Dou, Yunanistan ve Balkanlar ile bat uygarlklarnda talya, Fransa, Almanya, ngiltere gibi farkl corafyalarda izlenmektedir. Hristiyanln yaylmas srasnda, 3. yzyl sonlarnda ilk keiler grlmeye balanm; 4. yzylda kapal duvarlar arkasndaki ilk ortak yaama biimi ile, manastr kurumunun temelleri atlmtr. Dou ve Bat kltrlerindeki felsefe, dinsel dnce ve anlay, ibadet ve yaam biimleri manastr sisteminin oluumunda belirleyici olmu ve kurumsal olarak manastrlar 15. yzyl sonuna kadar deiim ve geliimini srdrmtr. Anahtar Szckler: Ortaa, Manastr, Typikon Abstract In the Middle Ages, the Eastern and Western monastery system is seen in different geographies, in the Byzantine civilization, such as in Constantinople, Anatolia, the Near East, Greece and the Balkans and in the Western civilizations in Italy, France, Germany and England. The first monks started to be seen during the spread of Christianity around the end of the third century. The foundations of the monastery institution were laid in the fourth century with the first communal lifestyle behind closed walls. The philosophy, religious thought and perception, worship and lifestyles in the Eastern and Western cultures have been a determining factor in the formation of the monastery system. Institutionally, the monasteries continued their change and development up until the end of the fifteenth century. Key Words : Medieval, Monastery, Typika
*

Do. Dr., Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm

73

Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar

ok tanrl yaam biiminin srdrld 2. yzyldan, 313 ylnda Konstantinusun Hristiyanla tapnma zgrln tand srete, bu yeni dinin ilk mezhebi olan Gnostisizm retisini yayma abalarna karn, Hristiyanlarla Paganlar arasndaki atmalar srmtr. Derin ve gizemci bir inan kayna arama eilimi, Dou mistisizmine duyulan ilgi ve Museviliin de katksyla bu dinin yaylmas hzlanmtr. Manastr sisteminin ortaya k, Roma mparatorluu'nda Hristiyanln glenmesi ile ilikilidir (Talbot, 1999:163). .S. 3. yzylda Plotinosun ncs olduu (205-270) Yeni Platoncu akm ile ruhun ulaabilecei en yksek blgelere gizemci dnce yoluyla ilerlenebilecei dncesi, Tanryla birlie girilerek ulalan bu yce blgelerde, zekann ve tm biimsel belirlemelerin tesine gemeyi ngrr (Doan, 1998:82-84). Roma mparatorluunda Hristiyanln yaylmas srasnda ilk keiler, 3. yzyl sonlarnda grlmeye balanmtr. Dnyadan el etek ekip, toplumdan uzakta inzivaya ekilerek dua ve ibadet yoluyla Tanry arama, Hristiyanln ilk yllarnda ortaya kmtr. nziva yolunu seen kii, mnzevi ya da (=erenos/ l sszlnda yalnz yaayan) olarak tanmlanmtr. Msr'da Hristiyanln ilk yllarndan itibaren, mnzevi yaam yaygn olmasna karn, 4. yzylda Aziz Pachomios (l. 346), kapal duvarlar arkasnda ortak bir yaama biimiyle, Dou ve Bat manastr kurumunun temelini atmtr. Pachomian Kurallar, 404 ylnda Kilise Babas Geromius tarafndan Kopt metinlerinden Latinceye evirisi yaplarak, Msr'da skenderiye yaknlarndaki Metanoia Manastr'nda kullanlmtr (<www.doaks.org/Byzantine Monastic Foundation Documents/Typika, 5:33>). Manastr szc, Yunanca (=monakos), "tek bana yaamak" fiilinden tremitir (Ahunbay, 1997:1159; Talbot, 1999: 163). Mnzevi yaamda, gereksinim duygularnn kreltilmesi, servet, cinsellik, ihtiras gibi dnyevi duygulardan arnmay ieren ruhani akmn olumasnda, Yahudi dini ve pagan antikite de etkili olmutur (Talbot, 1991c:1392; Talbot, 1999:165). ncil'in, Hz. sa'nn yolunun ve Havarilerin yaamnn (vita apostolica) zmlenmesiyle, Hristiyanlk kuram gelierek glenmitir; ilk kez Filistin'de ortaya kan Dou manastrnn lavra sistemi, mnzevilii daha esnek kurallarla biimlendirmitir. Dinsel dnyada bireysel olduu kadar bir arada yaayan, ayr odalarda yatp kalkan, birlikte dua eden mnzevilerle keilerin bulunduu lavra manastr topluluunun yan sra 300 yllarnda Msr'da adn Yunanca (=kanos bios / ortak yaam) dan alan manastr sistemi gelierek, yoksulluk ve iffet erdemleri de dnce biimine eklenmitir (Talbot, 1999:164). Msr'da oluan bu mnzevi yaam yaylarak Suriye, Filistin, Anadolu ve ardndan bakent Konstantinopolis'i etkilemitir. Kaisareia'l Byk Basileios'un, Pachomios'dan esinlenerek oluturduu kurallar Dou Manastr sistemini biimlendirmitir. Basileios, en erken manastr kurallarn Yunanca dzenlemi ve bunlar
74

Sema DOAN

Uzun ve Ksa Kurallar olarak adlandrlmtr (<www.doaks.org/Byzantine Monastic Foundation Documents/Typika, 5:1>). 4. yzylda Kuzey Afrikal Augustinus (354-430) Yeni Platoncu'larla Hristiyan felsefesi arasnda bir kpr oluturmutur. Bu akma gre, Tanrsal dzen ve uyum, alglarla kavranabilen nesneleri ve duyular dnyasal nesnelere balamaktadr. Ruhun Tanr katna ykseliinde en byk yol gsterici Kutsal Kitabn szleridir (Ahunbay, 1997:1159; Doan, 1998:88). 4. yzyl ortalarnda Basileios, Kappadokia'da kurduu manastr iin kurallar hazrlayarak Pachomios manastr sistemini, kimi deiikliklerle Anadolu'ya uyarlamaya almtr. Basileios'un sistemindeki bu deiikliklerin temelinde, Msr'n kalabalk manastrlarnn ar byk olmasna karn, manastrlarn kltlmesi gr benimsenir. Pachomios sisteminden ayrlan bir dier yan da, Basileios manastrlarnn llerde deil, kentlerde kurulmu olmas, keilerin insanlardan kopuk yaamak yerine, hayr ileri grerek topluma yararl olduklarn ortaya koymaktadr. nsanlarn inzivaya ekilip kei yaamn benimsemeleri, Tanr sevgisinden ok, sisteme kar bir tr protesto olarak yorumlanmaldr. Manastrlara bavuran aileler ve toplumsal ykmllklerden kaan, asker kaaklar, tembeller ve yaamaktan usanm kiiler, bir ayrm gzetilmeksizin kabul edilmitir. Savalar, yoksulluk, vergi smrs, yasal bozukluklar, yolsuzluklar, mparatorluun dousunda manastr yaamnn benimsenmesine neden olmutur. retime dnk olmayan dnceyi ve mnzevi yaam engelleme istei, manastrlarn retici yaamla btnlenmesi gereini ortaya karmtr. Bylece, Kilise denetiminde manastr rgtlenmeleri hazrlanmtr. Bizans'ta manastrlarn en byk gelime gsterdikleri dnem, 5.-7. yzyllar arasndadr. Devlet, manastrlarn kurulmasn hem dinsel, hem de siyasal adan uzun bir sre desteklemi olmasna karn, daha sonralar imparatorlar, Kilise ile manastrlarn fazla mal mlk sahibi olmalarnn devlet iin tehlike oluturduunu grerek kimi kstlamalar getirmitir. rnein, tarikatlara girme zgrl snrlanm, devlet grevlilerine kilisede makam sahibi olmalar yasaklanm, askerlik hizmeti yaplmadan manastra girilmesi nlenmitir. Kilise mlklerinin ve manastrlarn gcnn srekli bymesi, ikonakrclk hareketini dourmutur. Ordunun, aristokrasinin ve piskoposlarn bir grubunun destekledii mparatorluk, Kilise ve Manastr servetini ele geirmeyi baarmtr. 8. yzylda V. Konstantinos (741-775), manastr topraklarna el koyarak kendi adamlarna datmtr. 843'te Theodora, btn nfuzlu keileri huzuruna ararak, tasvirler klt sorununun zmlenmesini istemitir. Tasvir yasann kalkmasyla manastrlarda savamn kesilmesi, yeniden servet artna yol amtr. Ancak bunu izleyen II. Nikephoros Phokas'n (963-969), 964'te kard Novella ile, manastr mlkiyetinin oalmas snrlanmtr (Barker, 1982: 14975

Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar

150). Buna gre, manastrlara, konukevlerine ve imarethanelere bata bulunacaklarn, eskiden kurulmu olanlara yardm etmeleri nerilerek, yeni manastrlarn kurulmas yasaklanm; mlkiyete kimi snrlamalar konularak, manastr mlklerini yoksullatrma karar alnmtr. Phokas'n yeni manastrlarn kurulmasn yasaklamasna karn, 10. yzylda II. Basileios (976-1025) tarafndan bu buyruk ve yasalar kaldrlmtr. (Seidler, 1997:61-67). konakrclk sonras manastrlar ve manastr merkezli yerleimlerin oluumuyla, Bizans kentlerinde Ortaa kimlii n plana kmtr. Toplumsal yaam, merkezinde da kapal manastrlarn olduu ekirdekler etrafnda rgtlenmi, kent duvarlar iinde kk lekli kyler olumutur. Kentsel yaamda, forum, hipodrom gibi kamusal yaplar, yerini birok sosyal ilevi olan manastrlara brakmtr (Akyrek, 1997:72). Bizans uygarlnn bir Antik uygarlktan Ortaa uygarlna dnmesinde en nemli rol, manastrlar oynamtr. Balangta gizemci ve dnyasal uralardan uzak bir yaam biimini benimseyen manastrlar, I. Iustinianus Dneminden (527-565) itibaren mparatorluk Kilisesi'nde arlklarn ortaya koymutur (Akyrek, 1997:73). Manastr hareketi ile Dou'nun da kapal bir yaam sren manastrlarnn kimi gelenekleri ve ayin biimleri Kilise liturjisine tanmtr. Erken Dnemde Bizans Kilise liturjisine bazilikal plan uygun olup, I. Iustinianus Dneminde manastrlarn etkisiyle yeni liturjik gereksinimlere paralel olarak merkezi bir kubbenin i mekana egemen olduu plan tipleri ortaya kmaya balamtr. Bizans Ortaa dinsel mimarlnda kapal Yunan ha plan da gelitirilerek kullanlmtr. Manastrlarn ie dnk, gizemci nitelii, manastrlarn gc arttka, Bizans liturjisine yansyarak, Erken Dnemdeki imparatorluk liturjisi konakrcln ardndan daha sembolik bir nitelik almtr (Akyrek, 1997:74). Din bilimin, ruhaniliin ve Ortodoks gelenein geliiminde manastrlar, belirleyici olmutur. 4. ve 5. yzyllarda Kilise Konsillerinde keiler, nemli rol oynamtr. Doktrinler, liturji ve mistisizm zerine yazan pek ok din bilimci ve kilise adam, keitir. konakrclkla ilgili tartmalarda ikonalarn ba destekleyicisi de onlardr. Ayn zamanda manastrlar, sanatn ve mimarln da byk patronlar olmutur (Talbot, 1991c:1394). Bat manastrlarnn aksine, eitim Bizans manastrlarnn ilevleri arasnda deildir. Manastr yaamna ilginin dorukta olduu 10. yzylda, din d eitim srmtr. Oysa ki, Aziz Basileios btn ocuklarn Kilise okullarna alnmasndan yanayd. 451'deki Khalkedon Konsili bunu yasaklamasna karn krsal kesimde ve varsl ailelerde bu uygulanamam, ocuklar eitmek ve Kutsal Kitaplar' retmek iin rahipler ve keiler tutulmutur (Rice, 2002:188). Manastrlar, imparatorluun entellektel ve kltrel yaamnda tamamlayc rol oynamtr. Her piskoposluun kendi din okulunun yan sra, manastrlarn ou Aziz Basileios'un emir76

Sema DOAN

lerini yerine getirerek kendi kitaplklarn ve scriptoria'sn (kitap kopyasnn yapld odalar) kurmu; manastr kitaplklarnda korunan metinleri inceleyen ve bunlar dier keilere reten bilim adam-keiler de bulundurulmutur. 10. ve 11. yzylda, el yazmalarn yazan kiilerin yzde 50'si, 14. yzylda yzde 25'i keilerdi. 9. yzyln ilk yarsnda, okur-yazarlk orannda byk ounluu keiler ve rahipler oluturmutur; 14. yzylda okur-yazarlarn yzde 25'inden fazlas keitir (Talbot, 1991c: 1393; Rice, 2002:190). Konstantinopolis ve etki alanndaki Bizans manastrlar, Basileios kurallarn izleyerek, esnek ilkelerle biimlenmitir. Bizans manastrlarnn her birinin, tarikatlara gre deil, kurucularnn koyduklar kurallarla ynetildikleri bilinmektedir. Ortaada Dou ve Bat manastr sistemleri arasnda ortaya kan en nemli farkllklardan biri, Bat'daki Benedikten, Fransisken ya da Dominikenlerin aksine Bizansl keilerin ayr tarikatlar halinde rgtlenmemi olmalardr. Buna karn, nceleri Basileios'un kurallar uygulanrken, 9. yzyldan itibaren kurucunun isteklerini dile getiren kurallar ieren Typikon'lar ortaya kmtr. Bu kurulu belgelerinin yaklak 50'si gnmze gelebilmitir. Bu belgelerin giri blmnde, genellikle kurucunun yeni bir manastr kurma nedenleri aklanr; ardndan keiler ya da rahibelere yol gsteren kurallar sralanr. Bu kurallar, manastrda barahip ya da rahibenin seimi, yaama ynelik yasaklar, yemekhanede uyulacak davran kurallar, bayramlar ve perhiz dnemlerinde yeme-ime konusunda uyulacak kurallar, manastr kyafetlerine ilikin kurallar ve yasaklar ile cezalardr (Talbot, 1999:166-167; <www.doaks.org/Byzantine Monastic Foundation Documents/Typika>). Bu belgelere gre manastrdaki rahip ve rahibe says 30-40 arasndadr. Kimi manastrlar, kurucu ailenin mlkiyetinde kalmtr. Manastrlarn yakn evrelerindeki arazilerin dnda kentin iinde veya krsal alanda topraklar ve mlkleri bulunmaktadr. Typikon'larda, manastrn nasl ileyecei, ynetimi, dua ve ibadet dzenlerinin kurallar belirtilmi, ancak mimarlktaki dzenlemelere ilikin snrl bilgi verilmesine karn, biim ve mekan konusundaki kimi tanmlar yetersiz kalmtr. te yandan, manastr yaamna dair bilgi edinilebilmektedir: "lk manastrlarda keiler bir ba rahip tarafndan ynetilirdi; manastrda bulunan her eye ortak sahip olunurdu ve haftada bir kez herkese manastrn depolarndan temiz giysiler verilirdi. Yemekler ortaklaa piirilir ve topluluk yelerinden biri yksek sesle ncil okurken birlikte yenirdi. Yemee balamadan ve yemek bitince dua okunurdu. Kdemli keiler salonun ounlukla apsise benzetilen dairesel biimli st ucunda, dierleri ise ta ya da mermer masalarda otururlard. Yalnzca akamlar bir n, bir hafta suda bekletilmi ekmek, geleneksel yemek olarak yenirdi. Tarikat yesi keilerin ylda yalnzca kez ykanmalarna izin verilirdi. Ba rahipler, bu grevde mr boyu kalmak zere,
77

Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar

manastrn kurucusu, piskoposu veya patrii tarafndan atanr, ya da kilise yelerince seilirdi. Keiler bir stn bakanlnda kk topluluklar olarak, kdem asndan aa olan bir kei, daha yksek kdemi olan bir keie bal yaard; bu ba lmle sona erene kadar srerdi. Her birine oturma ve yatak odas olarak kullanlmak zere iki hcre verilirdi. Her kei, Noel, Paskalya Pazar' ve manastrn azizinin yldnm dnda ibadetlerini yalnz yapard. Manastrlarn, tek anahtarnn bir grevlide olduu yalnzca bir giri kaps bulunurdu. Manastrlarda yaayanlarn zamanlarnn ok az yemek ve uykuya, ou ibadet ve dnmeye ayrlmt. Yaamlar, tm keilerin katlmak zorunda olduklar uzun ayinlere gre dzenlenmiti. Bu ayinler manastrn katedralinde yaplrd. Keiler, ldklerinde gmlyorsa da, yl sonra bedenleri topraktan karlr, kemikleri etlerden arnm olurdu. Temiz kemiklerin zerine arap dklr ve kafatasnn dnda tm kemikler manastrn ortak mezarlna gmlr; kafatasnn zerine len kiinin ad, doum ve lm tarihleri kaznarak manastrn bir odasndaki raflarda saklanrd" (Rice, 2002: 77-79). Her trl temel gereksinimin rahiplerin almalar ve el emeiyle salanmas, Dou ve Bat manastr kurallarnn ana ilkeleridir. Krsal alanlardaki manastrlar tarmsal ilere arlk verirken, kent ii manastrlarnn retimi daha snrl olmu, zanaat ve el iine nem verilmi; byk kurulularda ise el yazmas oaltma, kitap bezemesi ve ikonalarn retildii atlyeler almtr. Bir ok erkek manastrnda el yazmalarnn hazrlanmas iin odalar ayrlmtr. Manastr ktphanelerinde ounlukla ayin kitaplar ile kilise byklerinin yazlarn ya da azizlerin yaam yklerini ieren ciltler yer almtr. 14. yzylda Chora Manastr ktphanesinin, bakentin en iyi ktphanesi olarak hizmet verdii bilinmektedir (Talbot, 1999:169-170). konakrcln ardndan manastrlar, el yazmas minyatrlerin retildii ve dinsel yaplarn programlarnn hazrlanp dorudan uyguland yerler olarak, sanatn en byk patronlarndan biri olunca, rahip sanatlarn giderek n plana kt grlr. Rahip sanatlar, el yazmalarnn minyatrlenmesi ve kilise ya da manastr duvarlarnn resimlenmesinde almlar; rahip olmayan sanatlar altrlsa da, bu kiiler ilerini manastrlarn istekleri dorultusunda yapmlardr (Akyrek, 1997:82). Bizans'ta hayvan besiciliinin gelimedii, daha ok zeytincilik ve baclk, buna bal olarak arap retiminin yapld gzlenmektedir. retimin byk blm manastrn kendi gereksinimini karlamakta; kimi zaman retim fazlas ile rn deiimi yaplmtr. Studios Manastr'na ilikin kaytlarda, bakrc, kuyumcu, yap ustas, balk a rcleri, takunyac, sepeti, mleki gibi zanaat adam listeleri, buradaki retime dair fikir vermektedir. Manastr kiliselerinde ar tketilen mum, kendi mumhanelerinde, el yazmalarnda kullanlan parmen de yine manastr iinde retilmektedir (Ahunbay, 1997: 1159-1160; <www. doaks.org/Byzantine Monastic Foundation Documents/Typika>).
78

Sema DOAN

Keiler ve rahibelerin, manastr dndaki Hristiyan topluluuna ynelik etkinlikleri bilinmektedir. Genellikle yoksullara cretsiz yemek, manastr kapsnda dzenli bir programa gre verilirdi. zel bayramlarda kk miktarlarda para ve giysi yardm yaplrd. Kimi manastrlarn iindeki hastanede, an olanaklaryla en iyi tp hizmeti salanrd. Konstantinopolis'te 12. yzylda kurulan Pantokrator Manastr'nn Typikon'u, hastanesinin rgtlenmesi ve ynetimine ilikin bilgiler iermektedir (Talbot, 1999:170). Manastr komplekslerinin kltr ve hayr ileri grebilmesi ve bu tr faaliyetlere destek olabilmesi iin mali dayanaa gereksinimi olmutur. Bu adan bir ok Bizans manastr iyi kaynaklara sahip olup, yzyllarca ayakta kalabilmesine karn, kimi manastrlar kaynakszlktan harabeye dnmtr. te yandan Bizansllar manastrlara bata bulunmay dindarln gerei saymtr. Ayn zamanda bir ok manastr hem tarm arazileri, hem de kentlerde atlyeler ve evler gibi mal varlklaryla nemli servet toplamtr. Manastr mallar vergiden muaf olduklar iin, bu geni araziler vergi kaytlarndan karlm; bu nedenle kimi zaman imparatorlar, yeni manastrlarn kurulmasn yasaklamtr (Talbot, 1999:173-174). Manastr kompleksinde, byk bir evre duvar iinde kilise vazgeilmez yap birimi olarak merkezde yer alr ve katholikon adn alr; kimi zaman manastrn kurucu ailesi iin mezar apeli ngrlmtr. Kilisenin nnde eme-phiale vardr. Rahip ve keilerin yatma yerleri ounlukla kou biiminde, bazen de kk hcrelidir. Ortak yemek salonu-trapeza, idari ve mali ilevli mekanlar, para ve deerli eya odas-skeuphylakion, mutfak, kiler, frn, araphane, amarhane, depolar, diki odas, kitaplk, hasta bakm odas, konuk rahipler ya da yoksullar iin konukevi ve su sarnlar, manastrdaki balca yap ve mekanlardr (Talbot, 1991a:1391; Ahunbay, 1997:1160; Patlagean, 1999:138). Kimi kaynaklardan gnmze gelen ift Manastrlar, kadnlar ve erkekler iin yaplm iki blml, ancak ayn ynetime bal manastrlardr; 8. yzylda Anthousa Manastr bilinen bir rnektir. kinci znik Konsili'nde (787) alnan kararla ift manastrlar kapatlm; ancak Paleologoslar Dneminde bu kurumlar yeniden yaplandrlmtr. Ganos Da'ndaki Nea Mone Manastr, ift manastrlarn ge dnem rneklerinden biridir (Talbot, 1991b:1392). Bizans'ta manastr hem krsal blgelerde, hem de kentlerde kurulmutur. Bakent Konstantinopolis, nemli bir manastr merkeziydi. Bunlardan gnmze Chora ve Pammakaristos gibi bir ka kilise kalmtr. Konstantinopolis'te ilk manastrn, 382'de Satorninos tarafndan kurulan Dalmatou Manastr olduu kabul edilir (Talbot, 1991c:1392; Eyice, 1994:288); 5. yzyl sonunda manastrlarn hzla oald ve bu dnemde kentte 70 manastrn varl kimi belgelerden renilir. Manastr geleneinin toplumsal olarak en ideal biimde
79

Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar

gerekletii rnek, 9. yzyl banda Studios Manastr'dr. Kaynaklardan edinilen bilgilere gre, burada el yazmas, minyatr, tezhip ve ikona retimi yaplmaktadr. Studios Manastr'nn dokunulmazl da bilinmektedir. Buraya snan bir sulu, mr boyu kei kalmak kouluyla teslim edilmemitir (Talbot, 1991c:1392; Eyice, 1994:288; <www.doaks.org/Byzantine Monastic Foundation Documents/Typika, 9,10>). Konstantinopolis'teki nemli bir manastr da 12. yzyla ait Pantokrator Manastr'dr. Bugnk kent dokusu iinde manastra ait herhangi bir iz saptamak olduka g olmasna karn, manastrn typikon'undan bilgi edinilmektedir (Eyice, 1994:292-293). Pantokrator Manastr'nn typikon'unda imparatorluun byk toprak sahibi kiileri listelenmi; ayn zamanda 13.-15. yzyllar arasnda gney Makedonya, Trabzon, Ege adalarndaki yeni manastrlarn kaytlar yaplmtr (Talbot, 1991c: 1393). 1204 ylnda Latin istilasndan sonra Konstantinopolis'in yeniden imar sz konusu olmam, belli bal kilise ve manastrlar onarlm, bir ka yeni manastr kurulmutur (Eyice, 1980:89); bunlardan biri de Pammakaristos Manastr'dr (1292-1294) (Eyice, 1980: 22-33; Eyice, 1994:290). konakrcln sona ermesinden sonra, Plato'ya kar canlanan ilgi, 13. yzylda gizemci bir felsefenin gelimesine yol amtr. Bunun Ortodoks retisi ve manastr dzenindeki etkisi, rahip Aleksios'un 963'te Athos Da'nda ilk manastr kurmasyla belirgin olarak izlenir. Athos Da, 9. yzyldan 13. yzyla kadar zenginliin doruundadr. Burada yaklak 8.000 keii barndran, 123 kayalk zerine kompleks ina edilmitir. Her manastr, kendi ba rahibinin ynetiminde kendi bamsz ekonomisiyle gelimitir. Her manastrn kendi kitapl, hazinesi, ayin kitaplarnn yazld, resimlerle bezendii ve ciltlendii scriptorium'u, ustalar, inaatlar, obanlar, bahvan ve iftileri vard. 12. yzyldan sonra dinsel topluluk, bir btn olarak Kutsal Synod denilen meclis tarafndan ynetilmeye baland. Daha sonra en kk i ynetim topluluunu oluturan epistasia'l kinotis denen bir topluluk dodu. Kutsal Da, oradaki halk tarafndan Meryem Ana'ya adanmtr. Lavra'nn kurucusu, onun onuruna yarmadaya herhangi bir dii yaratn girmesini yasaklamtr. Athos'ta bu izgideki geliim, gnmzde de ok az saydaki kei tarafndan srdrlmektedirler (Rice, 2002:80-82). Athos'da, ilk manastrlarn kurulduu 9. yzyla kadar yalnzca mnzeviler yaamtr. Athos, dnyadan kopuk bir yer konumunda olmasna karn, Thessalonike ve Konstantinopolis'e ulalabilir uzaklktayd. Bir ou hala aktif olan Athos manastrlar, Ortodoks geleneklerinin ve yzlerce Bizans el yazmasnn korunmasnda nemli rol oynamtr (Talbot, 1999:175). Byk Lavra ve Vatopedi Manastrlar Athos'taki dier rneklerle ortak zellikler ortaya koymaktadr (Braunfels, 1972:14-15, resim 1-2)
80

Sema DOAN

Anadolu'da ise Bizans manastrlarnda kkleme olmadndan, dier bir deyile Bat manastrlarnn temel ilkelerine gre, keilerin mekansal olarak yalnzca bir manastra bal bulunmalar ve yer deitirememeleri, Anadolu monastisizminde olmadndan, bu kurulular abuk terkedilmi ve yaplar kanlmaz biimde bozulmutur. Manastr yaplarnn mtevazi yapm teknikleri bu bozulmaya hz kazandrmtr. Anadolu'da Ortodoks Hristiyanln yakn zamana dek yaamasna karn, manastr kltrnn ok az sayda rnei gnmze gelebilmitir. Karaman-Mut yolu zerinde Alahan Manastr'nn ierdii yaplar manastr yaamna dair bir kompleks sergileyememektedir (Gough, 1985) (Resim 2). Kappadokia'daki kayaya oyma manastrlarda lavra manastr komplekslerini oluturan mekanlarn ounun ilevleri belirlenememitir (Kostof, 1972:51). Kilikia, Kappadokia, Lykia ve Galatia'da son yllarda yaplan aratrmalarda belirlenen manastrlarn mekansal zmlemeleri ile ilev sorunu zerine yeni deerlendirmeler yaplmaa balanmtr (Rodley, 1985; Akyrek, 2001:23, resim 2; Alpaslan-Vardar, 2002:37, izim 4-5) (Resim 3). Msr, Filistin ve Suriye gibi Monofizit Hristiyanln egemen olduu blgelerde, manastr kurumu Basileios Kurallar dnda gelimitir. Blge, Ortaan erken yllarnda slam'n yaylma alan iinde kalm olduundan, manastr yaam giderek zayflamtr. Yaplarn byk blm, Anadolu'da olduu gibi terk edilerek yklmtr. yi korunanlardan biri, Sina Da'ndaki Azize Katherina Manastr'dr. Iustinianos Dneminde (527-565) yenilenen manastrdan gnmze kilisesi, evre duvarlar ve olaslkla misafirhanesi gelebilmitir. Abu Mina, Deyr-al Abyad, Deyr-al Abmar Msr'n en eski ve nl manastrlardr. Bawit ve Sakkara'daki manastrlar byk komplekslerdir (Braunfels, 1972:18-19). Suriye'nin dalk blgelerinde yaayan Aziz Symeon Stylites'in stnde yaad stunun yaknnda kurulan Qal'at Sim'an Manastr'nda, kilisenin vaftizhanesi ve konaklama mekanlar gnmze gelebilmitir (Butler, 1929: 97-105; Braunfels, 1972:16-18, resim 3-6; Ahunbay, 1997: 1160-61) (Resim 4). Dou manastrlarnn 4. yzylda atlan temellerine karn, Batda Nursia'l Benedictus'un (l. 526) regula'snn (Benedikten kurallar adyla anlr) daha sonraki yzyllarda geirdii kimi deiikliklerle, ancak 9. yzylda Bat Manastr sistemini ve bu kurallara gre dzenlenmi manastrlarn, ordo Benedikti'yi (Benedikten tarikat) oluturduu gzlenir (Speak, 1988:45-47; Ahunbay, 1997:1159; Brown, 2000:64-67). Benedictus'un regula's 9. yzylda geirdii kimi deiikliklerle btn Bat Manastrlar iin balayc nitelik kazanmtr. Bat manastrlarnn merkezi Fransa Krall olmu, manastr sistemini belirleyen ilk rnekler Fransa'da ortaya kmtr. Bat manastrlarnda plan emas ve mekanlarn kullanm amalar, tarikatlarn gr ve anlayna gre farkl biimlerde gelimitir.
81

Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar

800 yllarnda St. Gallen Manastr'nn ideal plan hazrlanp, manastrn barahibine gnderilen krokisinde, kompleksin kilisesinin gney yannda bir claustrum (=evre duvar) yer alr. Claustrum, Erken dnemlerde manastrlarn tm evre duvarlar iin kullanlrken, sonralar kilisenin genellikle gneyine bitiik, drtgen bir avlu evresine dizilen, ortak kullanma ve yaama mekanlarnn bulunduu alan iine alr (Ahunbay, 1997:1162). Mekanlar aras dolam ilikisini, avluya ak, st rtl, drt kollu bir koridor salamaktadr. Claustrum'un kanad ksmen iki katl dzenlenmitir. Dou kanatta bir salon, stte yatakhane ve buradan geilen tuvalet ve hamam; gneyde, alt katta refectorium (=yemekhane) ve ortasnda dua krss, mutfak, mutfaa bal frn ve iki mahzeni, st katta vestiarium (=amar-elbise deposu); bat kanatta claustrum'a giri, grme salonu ve ayak ykama treninin yapld salon yer alr (Ahunbay, 1997:1162). Bu ekirdek yapdan kopuk, batda yoksullar ve ziyaretiler iin konuk evi planlanmtr. Claustrum'un dnda gney yanda tarm ve el iilii ile ilgili mekan, depo ve ilikler yer almaktadr. Kuzeyde ise, salk evi ve ilgili mekanlar, hekim evi, ifal bitkiler havuzu, hasta kouu, mutfak, apel, daha batda gen kei adaylar iin okul, retmen evi ve konukevi, douda kei adaylar iin yurt, mutfak ve hamam bulunmaktadr. Benedictus Kurallar'na bal St. Gallen program ve ilev emasndan, dier ordo'lar da yararlanmtr (Braunfels, 1972:37-46). 10.-12. yzyllarda Benedictus regulas'na bal Cluny Manastr ve onun ok saydaki ubesi, manastr sistemini belirleyici olmutur (Resim 5). Ana manastr Cluny ve ona bal manastrlar arasndaki iliki, merkeziyeti ve hiyerarik bir rgtlenme ortaya koymutur. Cluny'nin aralksz sren dua, ayin ve yakartan oluan liturjisine ve rgtn i yapsna duyulan tepki, Benedictus Kurallar'na bal dier manastr ve kurulularda yeni oluumlara yol aarak, yeni bir manastr dzeni ve deiik nitelikli ordo'lar oluturulmutur (Braunfels, 1972:47-66). Ayn zamanda Cluny manastr dzenine kar oluan tepkisel dnce, Cluny'nin kendi iinde de ksa srede somutlaarak kurumlamtr. Bu yeni ordo, adn ilk manastrnn (1098) bulunduu yreden Cistercium'dan almaktadr. Cluny'nin grkemli trenleri ve kesintisiz ayinlerine karn, Cistercian ordo adyla anlan bu yeni ordo yoksulluu, el emeini, topluluklardan uzak ibadeti yeniden ilke edinmi ve II. Hal Seferi'nin rgtlenmesinde nemli rol oynamtr. Bu manastr a, ksa srede tm Avrupa'ya yaylm, ancak 100 yllk bir srete duraklamas nlenememitir. Tepkiler, yalnzca Cluny ve manastr kurumunun uygulamalarna deil, Kilise adamlarnn yaam biimine de olmutur. 11. yzylda manastr dzeni Benedictus Kurallar temeline dayanmaktayken, 11. yzyl sonundan balayarak Aziz Augustinus'un gelitirdii regula'sn temel almtr. Bu kurallar, Cistercium uygulamalarna yakndr. Clairvaux, Fontenay, Maulbronn, Himmerrod gibi Cistercian manastrlarnda claustrum emasndan
82

Sema DOAN

vazgeilmemitir (Resim 6). Drt kollu koridorun kiliseye bitiik kanadnda zel dua saatlerinde toplanlr ve liturjik ayak ykama treni gerekletirilirdi. Dou kanatta kutsal eya odas, kitaplk, ordo kurallarnn okunduu ve gnlk toplantlarn yapld salon-capitulum, bir i ynetim odas ve kimi zaman dinlenme salonu yer almtr. Yatakhanelerin bulunduu st kat, Ortaadan sonra ounlukla hcrelere dntrlmtr. kinci kanatta klk salon ve yemekhane, mutfakla birlikte dzenlenmitir. Bat kanat, kei olmayan ama manastr yesi olarak kabul edilen hizmetlilere ayrlm ve iinde yemekhane, koular, kiler, depo gibi mekanlar dizilmitir. Ge dnemde ayrca konuk rahiplere hcreler ve kitaplk ayrlm, claustrum dnda kei adaylarnn yurdu, hasta ve yallarn bakmevleri yer almtr (Braunfels, 1972:67-110). 11. yzyl sonu- 12. yzyl balarnda Grenoble yaknnda Cartusia'da Grande Chartreuse'de, az saydaki yesine tek hcreli ve her hcreye bitiik kk baheli bir manastr kurulmu ve buna bal kolonilerin gelimesiyle de bu yeni ordo'ya, Cartusian ordolarna zg kurallar gelitirilmitir (Braunfels, 1972:111-124) (Resim 7). 13. yzylda ortaya kan bir dier grup ta Mendicant'lar olmutur. En nde gelenleri Dominikenler, Fransiskenler, Karmelitler ve Kapuinlerdir. Bu grubun yeleri, dinsel yaamlarn inzivada srdrmek yerine, toplum iinde insanlarn ruhsal yardmcs olma yolunu semilerdir. spanyol Aziz Dominicus (1170-1221) nderliindeki Dominiken tarikatnda keiler kart akmlara kar savam vermitir. Yksek renim grmeleri ve retime katlmalar zendirilmi olan bu keiler, entellektel dzeyleriyle toplumda saygnlk kazanmlardr. Assisili Aziz Francesco'nun (1181-1226) izindeki Fransiskenler ise misyonerliin hrsl propagandacs olup, alma anlaylar, zanaat ve toprak d alanlara ynelmi, yksek renim kurumlarn etkinlik alanlarna almlardr. Mendikantlar, manastr dzeninde, "alma" ilkesini toplum yararna ve kilise hizmetine ynelttikleri iin, tarm ve el ileriyle ilgili mekanlar yer almamtr. Assisi Byk Manastr'nda ya da Floransa'da Santa Croce Manastr'nda olduu gibi, manastr iin alan hizmetlilere de gerek duyulmadndan kuruma alnmamlar, dolaysyla dier ordo'larn manastrlarndaki hizmetliler koular programdan kaldrlm; kei koularysa zamanla hcrelere dntrlmtr (Braunfels, 1972:125-152; Ahunbay, 1997:1161-1164) (Resim 8). Bat Manastrnda felsefe-sanat ilikisi, manastr sistemiyle biimlenmitir. 9. yzylda temelleri atlan ve 12.-13. yzyllarda gelien Skolastik Felsefe akmyla, Bat Kiliseleri yeniden dzenlenmitir. Skolastik, Latince scola yani okul szcnden tretilmi, okul felsefesi ya da "okulda retilen felsefe anlamna gelir. Ortaada balca eitim kurumlar olan manastrlar ve katedral okullarnda, daha sonra niversitelerde gelitirildii iin bu adla anlmtr.
83

Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar

9. yzyldan itibaren ilk temelleri atlan ve 15. hatta 16. yzyllara kadar sren Skolastik felsefenin ieriini tamamen Hristiyan doktrini oluturmaktadr ve Aristotelesin mantna dayanarak sistematize edilmitir. 13. yzylda Aquinolu Thomassonun (1225-1274) nde gelen temsilcisi olduu Skolastik felsefe anlaynn temeli, "dzen"dir. ster doada, ister sanatta olsun, dzen, yarata bireyliini kazandran yetkinlie, birlie yaklatrlmtr. Skolastik estetikte, izlenimin deerlendirilmesi, estetik eylemde dikkate alnmasdr. 12. ve 13. yzyllarda felsefe ile sanat ilikisi, salt bir paralelliin ya da benzeir olmann tesinde, bir etkilenme ilikisi olmutur. Bu dnemde felsefesanat ilikisinin yakn olmasnn nedeni, hem felsefenin hem de sanatn retildii, filozof ve sanatlarn yetitikleri kaynan ayn olmasdr. Bu dnemde Kilise ve tarikatlar, hem felsefenin, hem bilimin, hem de sanatn merkezi ve kayna durumundadr. 13. yzylda kurulan ilk niversiteler, aslnda katedral okullarnn bir devam biimindedir. rnein; Paris niversitesi, Notre-Dame Katedral okulunun devamdr. Bu niversitelere hoca salayan en byk kaynak ise, Kilise ile Dominiken ve Fransisken tarikatlardr. Sanatlar, bu tarikatlarda felsefe ve din bilimi eitimi almaktayd, nk sanat yaptn yapmak, onu alglamak gibi bilmekten geerdi. Ortaada sanat ile din adam arasnda kesin bir izgi izmek olanakszd. Ortaa minyatrlerinin byk bir ksmn yapanlar, manastrlardaki rahip-sanatlard. Paristeki St. Denis Kilisesi, Chartres Katedrali gibi kimi byk katedrallerin tasarmclarnn da rahipler olduunu gryoruz. Sanatsal projeler genellikle ya Kilise, ya da tarikatlar tarafndan yaptrlr, bu kurumlarn yetkilileri de sanat yaptnn tasarmn hazrlar veya onaylar, sanatlara gerekli direktifleri verir, yapm srasnda sanatlar denetlerdi. Genellikle rahip ya da din bilimci olan bu kiiler, kukusuz Skolastik retinin verdii dnce yapsyla sanatlar ynlendirmekteydi. Toplum zerinde etkin olan Skolastik dnce, toplumun sanat yaptndan beklentilerini de etkilemitir. Bir Gotik katedrale giren Ortaa insan, bildii dinsel ykleri, imgelerde, kendisinin kavrayabilecei ak-seiklikte grmeyi, okuyabilmeyi isterdi. Bu balamda, Ortaada sanatnn rettii ilerin kabul grmesinin n koulu, sanatnn toplumun bu beklentilerini karlamas ve toplumun deerleriyle uyum iinde olmasdr (Akyrek, 1994:28-50). Bat monastisizminin Ortaa sonunda kurumsal yapsnn Dou Manastrlarndan tamamen farkl gelitii gzlenmektedir. Dou ve Bat manastrlarnn oluum ve geliiminde toplum-sanat-felsefe-din ilikisinin etkin olmas sonucunda, manastr sisteminde Dou ve Bat arasndaki ayrlklar, Bizans uygarl ile Avrupa'da talya, Fransa, Almanya ve ngiltere'deki uygarlklarda Karolenj, Roman ve Gotik sanatn etkisiyle gelien kltrel oluumlarda ortaya kmtr. Manastrlar kendi yaplarn oluturan belirleyici zellikleri, kltrn her
84

Sema DOAN

alanna olduu gibi sanata da tamlardr. Ortaala birlikte ruhsal, bireysel, da kapal, ie dnk, doadan uzak ve kk birimlerde rgtlenme gibi manastrlarn temel zellikleri, toplumsal yaamda etkin olmutur. KAYNAKA Ahunbay, Metin. (1997). "Manastr", ECZACIBAI SANAT ANSKLOPEDS 2: 1159-1164. Akyrek, Engin. (1994). Ortaa'dan Yenia'a Felsefe ve Sanat. stanbul: Kabalc Yaynevi. Akyrek, Engin. (1997). "Bir Ortaa Sanat Olarak Bizans Sanat", SANATIN ORTAAI. TRK, BZANS VE BATI SANATI ZERNE YAZILAR iinde (71-87) stanbul: Kabalc Yaynevi. Akyrek, Engin. (2001). "Antalya'nn Doyran Beldesinde Bir Bizans Manastr", V. ORTAA VE TRK DNEM KAZI VE ARATIRMALARI SEMPOZYUMU : 13-28. Alpaslan, S. ve L.E. Vardar. (2002). "Galatia'da Bizans Dnemi Kayaya Oyma rnekler", VI. ORTAA VE TRK DNEM KAZI VE ARATIRMALARI SEMPOZYUMU : 27-40. Barker, Ernest. (1982). Bizans. Toplumsal ve Siyasal Dn. stanbul: Dost Kitabevi Yaynlar. Braunfels, Wolfgang. (1972). Monasteries of Western Europe. The Architecture of the Orders. London: Thames and Hudson. Brown, Peter. (2000). Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Butler, Howard Crosby. (1929). Early Churches in Syria. 4th - 7th Centuries, I. Princeton. Doan, Mehmet H. (1998). Estetik. zmir: Dokuz Eyll Yaynlar. Eyice, Semavi. (1980). Son Devir Bizans Mimarisi. stanbul'da Palaiologos'lar Devri Antlar. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Eyice, Semavi. (1994). "Manastrlar", DNDEN BUGNE STANBUL ANSKLOPEDS 5 : 288-294. Gough, Michael. (1985). Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey. Toronto. Kostof, Spiro. (1972). Caves of God. The Monastic Environment of Byzantine Cappadocia. Massachusetts : Massachusetts Institute of Technology. Patlagean, Evelyne. (1999). "Yoksullar", COGTO 17 : 127-160. Rice, Tamara Talbot. (2002). Bizans'ta Gnlk Yaam. Bizans'n Mcevheri Konstantinopolis. stanbul: zne Yaymclk.
85

Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar

Rodley, Lyn. (1985). Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia. Cambridge: Cambridge University Press. Seidler, G.L. (1997). Bizans Siyasal Dncesi. Bizans Halk Hareketlerinin deolojik Kkeni. stanbul: Gebe Yaynlar. Speak, Graham. (ed.). (1988). Ortaa Avrupas. stanbul: letiim Yaynlar. Talbot, Alice-Mary. (1991a). "Monastery", OXFORD DICTIONARY OF BYZANTIUM 2: 1391-1392. Talbot, Alice-Mary. (1991b). "Monastery, Double", OXFORD DICTIONARY OF BYZANTIUM 2: 1392. Talbot, Alice-Mary. (1991c). "Monasticism", OXFORD DICTIONARY OF BYZANTIUM 2: 1392-1394. Talbot, Alice-Mary. (1999). "Bizans Manastr Sistemine Giri", COGTO 17 : 161-176. Dumbarton Oaks Page, 11.Mays.2003 www.doaks.org/Byzantine Monastic

Foundation Documents/Typika

86