Professional Documents
Culture Documents
GENEL TARH SLAMYET NCES TRK TARH 1 TRK SLAM TARH.16 TRKYE TARH...34 OSMANLI DEVLETNN GENEL ZELLKLER.....47 OSMANLI DEVLET KLTR VE MEDENYET.48 OSMANLI DEVLET DURAKLAMA DNEM...80 OSMANLI DEVLET GERLEME DNEM85 AVRUPADAK BAZI GELMELERN OSMANLI ZERNDEK ETKLER...91 OSMANLI DEVLET DAILMA VE K DNEM.....93 NKILP TARH NKILAP.114 ATATRKN NKILAP ANLAYII..114 TRK NKILABININ ZELLKLER114 XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU115 19. YZYILIN SONU VE 20. YZYIL BALARINDA OSMANLI DEVLET117 I. DNYA SAVAI VE SONULARI.....127 MONDROS ATEKES ANTLAMASI VE CEMYETLER...138 KURTULU SAVAI HAZIRLIK DNEM...145 I. TBMMNN AILMASI161 KURTULU SAVAI MUHAREBELER DNEM..168 CUMHURYET (NKILPLAR) DNEM.191 ATATRK LKELER..214 CUMHURYET DNEM DI POLTKA.221
Sonu olarak 2011 Tarih sorular, bilgi dzeyindeki sorulara arlk vermesiyle 2012 KPSSye hazrlanacak adaylara daha ezbere dayal alma evresi geirmesi gerektiini gstermitir.
Not: Uzman Kariyer Yaynclktan alntdr.
Douya gidenler; Uzakdou ve ine, Batya gidenler; Anadolu, Avrupa, Mezopotamya, Suriye ve Msra, Kuzeye gidenler; Sibirya ilerine kadar, Gneye gidenler; Hindistan, Afganistan ve rana kadar uzanmlardr. Glerin Sonucunda; G edenlerin ou, gittikleri blge halk ierisinde kendi milli benliklerini kaybetmilerdir. Farkl kltrlerin kaynamas, yeni uygarlklarn meydana gelmesinde etkili olmutur. Trkler tekilat zellikleri sayesinde g ettikleri yerlerde gl devletler kurmulardr. G edenler gittikleri blgelere daha yksek bir medeniyeti gtrmlerdir. rnein; maden ilemecilii, dnyaya Orta Asya gleriyle yaylmtr. Trkler gittikleri yerlerde devlet ynetimi ve askeri tekilatlanma asndan rnek olmulardr. Batya giden Trkler, Kavimler Gne neden olmulardr. Gler sonucunda Trk Tarihini bir btn olarak incelemek zorlamtr.
RNEK SORU Trklerin Orta Asyada d tehlikelerle kar karya kalmalar ve topraklarnn doal snrlarla korunmam olmas, aadakilerin hangisinde yeteneklerinin gelimesine neden olmutur? A) Askerlik B) Ticaret C) Tarm D) Dokumaclk E) Hayvanclk (1999/DMS) Cevap: A Orta Asyann Tarih ncesi Devirlere ait ilk kltr merkezleri; Anav (M.. 4500 M.. 1000): Orta Asyann en eski kltrdr.
Tarih retmeni
Mete Han Dnemi Asya Hunlarnn en parlak dnemidir (M.. 209 - 74). Bu dnemde Asyadaki birok kavim (btn Trk boylar) Hunlarn hkimiyetine girmitir. Snrlar; Moolistandan Hazar Denizine kadar genilemitir (Orta Asya Trk siyasi birlii ilk kez salanmtr.). Mete Hann getirdii Devlet Hkmdar Ailesinin Ortak Maldr. tresi (veraset sistemi = kut anlay) ile askerlik ve orduda kulland Onluk Sistem daha sonraki Trk devletleri tarafndan benimsenmitir. Asya Hunlar, taht kavgalar ve in entrikalaryla M.S. 48de Kuzey ve Gney Hunlar olarak 2ye ayrld. Kuzey Hunlar M.S. 156da Siyenpiler tarafndan, Gney Hunlar ise in tarafndan yklmtr. Kuzey Hunlarnn yklmasndan sonra blgedeki Trk boylar Batya g ederek Kavimler Gn balatmlardr. Kavimler Gnn sonular; Avrupa byk bir kargaa iinde kald. Roma mparatorluu, Dou ve Bat olmak zere paraland. Bat Roma 476da, Dou ise 1453te ykld. Romann 2ye ayrlmasyla Hristiyanlk dini de Katolik ve Ortodoks olmak zere ikiye ayrld. Avrupada Katolik Kilisesi ve Ruhban snf halk zerinde skolstik dnce sistemini uygulayarak bask kurdu. Avrupa halklarnn birbirleriyle kaynamasyla bugnk Avrupa milletleri olumaya balad. Gnmz Avrupa devletlerinin temelleri atld. spanya Mslmanlarn eline geti. Alman Krall ve Papalk birleerek Kutsal Roma Germen mparatorluunu kurdular. Avrupada ilk Trk Devleti kuruldu. Avrupa topraklarnda Derebeylik (Feodalite) kuruldu. lka bitti, Ortaa balad.
NOT-1: Gleri kolaylatran etken; atn evcilletirilmesi ve tekerlein kullanlmasdr. NOT-2: G dalgasndan ilk etkilenen blgeler n Asya ve in olmutur. NOT-3: Yaz kullanlmadndan dolay Trk gleri ile ilgili kesin bilgiler elde etmek gtr. Trk Kelimesinin Anlam Trk kelimesi tremek fiilinden gelmektedir. Ayrca Treli yani kanun ve nizam sahibi anlamnda da kullanlmaktadr. Sfat olarak kullanldnda Trk kelimesi g, kuvvet anlamndadr. Trk kelimesinin devlet adyla tarihte ilk kez kullanlmas 6. asrn ierisinde balamtr (Gktrkler). Daha sonraki dnemlerde Trk soyundan gelen btn topluluklar ifade eden ulusal bir isim olmutur. Tarih boyunca Trk adn tayan devletler; Gktrkler, Trkiye Cumhuriyeti, Hatay Trk Devleti, Kbrs Trk Cumhuriyeti ve Trkmenistandr. Corafi bir ad olarak Trkiye - Trkia eklinde ilk defa Bizans kaynaklarnda Orta Asya iin kullanlmtr. 11. yzyln sonlarndan itibaren Anadolu iin kullanlacaktr.
NOT: Tarihteki ilk atl gebe Trk topluluu skitler (Sakalar)dr. Karadenizin kuzeyinde ve Orta Asyann batsnda yaamlardr. En nl hkmdarlar Alp Er Tungadr. u ve Alp Er Tunga destanlar vardr. Ordularnda Amazon denilen kadn askerler bulundurmulardr.
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Hunlarn neden olduu Kavimler Gnn sonularndan biri deildir? A) Avrupann etnik yapsnn deimesi B) Avrupada bir Hun Devleti kurulmas C) Roma mparatorluunun btnln ve stnln yitirmesi D) Avrupada skolstik dncenin egemen olmas E) Gktrk Devletinin yklmas (2011 KPSS) Cevap: E
Tarih retmeni
NOT: Bu ittifaklarla Bizansla ilk diplomatik ilikiler bu dnemde balamtr. I. Gktk Devleti 582de in entrikalar sonucu ikiye ayrlmtr. 630da Dou, 658de Bat Gktrkler in hkimiyetine girmitir. II. GKTRK DEVLET (KUTLUK) (682 - 745) 682 ylnda Kutluk Kaan tarafndan ine kar balatlan bamszlk mcadelesi sonucu tkende kurulmutur. Devlete Kutluk, kendisine de devleti toparlayan, derleyen anlamna gelen lteri nvan verilmitir. En parlak dnem Bilge Kaan ve Kltigin kardeler dneminde yaanmtr. Bu dnemde devlet en geni snrlarna ulamtr. Tonyukuk ise bu dnemin nl veziri ve genel siyasi danmandr. Bilge Kaan Budizmin benimsenmesi nerisini sunar. Ancak Vezir Tonyukuk bu dinin Trklerin ulusal kimliklerini bozaca endiesiyle bu neriyi reddeder. Bu durum hkmdarlarn yetkilerinin denetlebildiini gstermektedir. Bilge Kaann lmnden sonra devlet k dnemine girmi, Basmil, Karluk ve Uygurlarn ayaklanmas sonucu yklmtr. Gktrklerin nemi: Tarihte Trk adyla kurulan ilk devlettir. 38 harfli kendilerine zg bir alfabe kullanmlardr (lk Trk Alfabesi). Trkler arasnda millet ve devlet olma bilinci en st dzeye bu devlet dneminde ulamtr. Trk boylar ikinci kez Gktrk hkimiyetinde bir bayrak altnda toplanmtr. milliyeti
Trk tarihinin bilinen en eski Trke yazl belgeleri olarak kabul edilen Gktrk (Orhun) Kitabeleri Kutluk Devleti zamannda Bilge Kaan, Kltigin ve Vezir Tonyukuk adna dikilmitir. Kitabelerin konusu; Trklerin siyasi yaantlar ve Trk hkmdarlarnn halka kar sorumluluklardr (Sosyal Devlet anlay). Yazl amac ise; gemite yaplan hatalarn tekrarlanmamasdr.
Tarih retmeni
Uygurlar ayrca pusula ve ipek imalatn da inlilerden renerek uygulamlardr. 12 Hayvanl Trk Takvimini yapmlardr. Kendilerine ait Karabalasagun Yaztlar ve ine-Usu Yaztlar vardr. Minyatr denilen bir tr resim sanatn gelitirmilerdir. Orta oyunu da Uygurlara aittir. Uygurlar fresk (duvar resmi) sanatnda ok ileri gitmilerdir. Uygur ehirlerinde eitli dinlere ait mabetlerin yan yana olduu grlmektedir. Bu durum Uygurlarda ibadet zgrl olduunu gstermektedir.
Tarih retmeni
Bu ynyle Hazar lkesinde dini hogrnn ve inan hrriyetinin var olduu sylenebilir. AVARLAR (JUAN JUANLAR) (568 - 805) Hem Asyada hem de Avrupada devlet kurmulardr. Gktrklerin 552de Orta Asyada kurulmasyla, Batya g ederek Macaristan topraklarna hkim oldular. Sasanilerle ibirlii yaparak 619 ve 626da stanbulu kuatmlar ama alamamlardr (ilk defa). 805te Franklar tarafndan yklmlardr. Yerli topluluklarla kaynaarak Hristiyanlamlar ve milli benliklerini yitirmilerdir (Hristiyanl kabul eden ilk Trk devletidir.). Avarlar, Avrupada zellikle Germen ve Slav kavimleri zerinde etkili olmulardr (devlet idaresi ve askerlik alannda). Ayrca Dou ve Orta Avrupann etnik haritasnn ortaya kmasnda da Avarlarn etkisi byktr. BULGARLAR Ouz Trklerinin bir koludur. lk devletlerini Karadenizin kuzeyinde Byk Bulgarya olarak kurmulardr, ancak Hazarlarn basksyla 2ye ayrlmlardr. Tuna Bulgarlar Balkanlara yerleerek burada Ortodoks Hristiyanl resmi din olarak kabul etmilerdir. Tuna Bulgarlar Bizansla sk sk mcadele ierisine girmiler ve stanbulu kuatmlardr (stanbulu kuatan ikinci Trk topluluudur.). Tuna Bulgarlar zamanla milli benliklerini kaybetmiler ve Slavlamlardr. Bugnk Bulgarlarn atalardrlar. dil Bulgarlar ise Volga boylarnda devletlerini kurmulardr. Ticaretle uramalarnn sonucunda Mslman tccarlarla ilikiye girmiler ve sonunda 10. asrn banda slamiyeti kabul etmilerdir. 13. yzylda nce Moollarn daha sonra da Altnordu Devletinin hkimiyetine girmilerdir. Bugnk Kazan Trklerinin atasdrlar. MACARLAR Peeneklerin basksyla batya g eden Macarlar IX. Asrn sonlarna doru bugnk yurtlarna gelmilerdir.
Tarih retmeni
slam kaynaklarnda bulunduklar blgeler Det-i Kpak olarak adlandrlmtr. Ruslarla mcadeleleri Rus gor Destanna konu olmutur. Altnorda Devletinin temelini oluturmular, Moolllarn Trklemesinde etkili olmulardr. Ouzlarla mcadeleleri Dede Korkut Hikyelerinin domasna neden olmutur. 13. yzyla kadar siyasi varlklarn srdrmlerdir. Bu yzylda Moollarn saldrsyla yklmlardr. NOT: Karadenizin kuzeyinde hkimiyet kurmu olan Trk kavimleri, Ruslarn glenip Karadeniz kylarna inmelerine engel olmulardr.
Tarih retmeni
Hkmdarn rakipsiz aday olmas (Bu durumda taht kavgas olmadan baa geiyordu). Seim Usul (Kenge, Toy veya Kurultay denilen devletin ileri gelenlerinden oluan meclisin toplanarak hanedan yelerinden birini tahta geirmesi) Ekber ve Erd (En yal ve Olgun) olann baa gemesi. Bu yntem I. Ahmet zamanndan itibaren sadece Osmanl Devletinde uygulanmtr. Hkmdarn grevleri; Orduya komuta etmek, treyi uygulamak, adaleti salamak, halk korumak, toy dzenlemek ve Kurultaya bakanlk etmektir. Devlet merkezine Ordu denilmitir. kili Devlet Tekilat: Bu ynetim tarznda hkmdar ynetimi kolaylatrmak iin lkeyi Sol (Dou) ve Sa (Bat) olmak zere ikiye ayrrd (Federal devlet anlay). kili devlet ynetiminde hkmdarlar genelde Dou (merkez) blmnden devleti ynetirken Bat blmnde de hanedana mensup Yabgular bulunurdu. Devletin ikiye blnerek yaplandrlmasnda; Taht kavgalarn engellemek istei, Ynetimi kolaylatrmak dncesi, etkilidir. NOT: kili Ynetim ilk kez I. Gktrk Devleti tarafndan uygulanmtr; Douyu Bumin Kaan, Baty stemi Yabgu ynetmitir. RNEK SORU lk Trk devletlerinde yabgu i ilerinde serbest, d ilerinde doudaki hakana balyd. Bu durumun aadakilerden hangisine kant olduu savunulabilir? A) Hakann i ilerine, d ilerinden daha az nem verdiine B) Komu devletlerin gl olduuna C) lkenin federal bir yapya sahip olduuna D) Hakandan sonra tahta kma hakknn yabguya ait olduuna E) Trklerin Gk-Tanr inancnn dndaki inanlara da ak olduuna (2008 KPSS/Lisans) Cevap: C Eski Trklerde lke topraklarnn bu ekilde hanedan yeleri arasnda paylatrlarak ynetilmesi taht kavgalarn ve i karklklar arttrm, Trk devletlerini d mdahalelere ak hale getirmitir.
Tarih retmeni
grevlileri ve kurumlar
Ebi: Hkmet kona Ayuki: yeleri kaan tarafndan atanan Hkmet Ayguc: Hkmet bakan (Babakan - vezir) Buyruk: Bakan buyruk: Saray ilerinden sorumlu bakan Tamgac: D siyaset ilerini yrten grevliler Tigin: Hkmdar ocuklar (Tekin) ad: Kaann ocuklarndan tarada ynetimle grevlendirilenlere verilen isim Tarkan (General): Askeri ynetici (ordu komutan) Apa: Sarayn sivil yneticisi Tudun Todun (vali): Vergi ilerinden sorumlu grevli olup ayn zamanda idari yneticidir. Suba: Ordu Komutan Bitigci: Katip, Memur, Brokrat Snf Alg: Hazine grevlisi Yarguc: Yarg, Tercman, Eli TOPLUM YAPISI Trk toplumu; Ogu: Aile Urug: Soy (Aileler birlii) Bod (Boy): Kabileler Bodun: Millet denilen birimlerden oluuyordu.
Boylarn banda Beyler bulunurdu. Boylarn birlemesiyle (siyasi olarak rgtlenmesiyle) devlet (il) oluurdu. Her boyun ayr bir damgas (hayvan, eya ve mezar talarnda bulunan iaret), Ongunu (sayg duyduu bir hayvan Totemcilik) ve sava naras vard. Budunlar boylar birlii olarak da bilinir. Akbudun (Yneten), Karabudun (Ynetilen) eklinde ayrm vardr. Eski Trk toplumlarnda gebe yaam tarz, (yaylak klak anlay) sosyal yaanty ve ekonomik etkinlikleri de dorudan etkilemitir. Eski Trklerde kleci bir toplum yaps yoktu. Bundaki temel etken; toprak zerinde zel mlkiyet anlaynn olmamasdr, yani topran devletin mal saylmasdr. Ekonominin hayvancla dayanmas, gebe hayatn benimsenmi olmas, toprak zerinde aristokratik yani imtiyazl bir snfn domasn engellemitir (Hanedan dnda). Ayrca din adamlar snf da yoktu.
Tarih retmeni
RNEK SORU Trklerin tarih boyunca deiik lkelerde yerlemeleri, eitli alanlarda farkl boyutlarda gelimeler gstermelerine neden olmutur. Aadaki alanlarn hangisinde, bu farklln en az olduu savunulabilir? A) Din B) Ekonomi C) Askerlik D) Sosyal yaam E) Sanat (1999 DMS) Cevap: A DN VE NANI Tabiat gleri kutsal kabul edilmitir (Totemizm). Totemlerine Ongun adn vermilerdir. Bunlar; ift bal kartal, bozkurt, kartal ve ejderhadr. Bununla birlikte lm byklere ve atalara ait hatralar kutsal saylr ve sayg gsterilirdi. Buna da Atalar Klt denirdi. En byk tanr, Gk Tanr idi (Tek tanrl inan). Eski Trklerde yaygn olarak grlen amanizm inan ise bir din olmaktan ziyade aman, Kam, Baks ad verilen din adamlar tarafndan gerekletirilen yeralt ve yerstnde yaadna inanlan ruhlarla temasa gemek iin yaplan ayinlerdir. Eski Trklerde Tanr (Gk Tanr) sonsuz, soyut ve herhangi bir ekle sokulamaz. Bundan dolay Trklerde putuluk olmad gibi putlar korumak iin yaplan tapnaklar da yoktu. Ayrca tapnak inanlar Trklerin klasik gebe yaam tarzna da aykryd. lmden sonraki hayata inanlmtr. Trkler bu nedenle llerini deerli eyalaryla birlikte gmmlerdir. Bunun yannda Mumyaclk da gelimemitir, nk bedenen deil ruhen dirilmeye inanlmtr. Cennete Uma, cehenneme ise Tamu denilmitir. Cenaze trenlerine Yu, mezarlarna Kurgan, len kiinin mezar bana konulan ve hayattayken ldrd dman saysn gsteren talara da Balbal ad verilmitir. Eski Trklerde lnn arkasndan yaklan atlara da Sagu denilmitir. Yu trenlerinde ayrca yu a denilen ziyafetler verilmitir.
Tarih retmeni
HUKUK Tre ad verilen yazsz hukuk kurallar geerliydi. Trenin kurallar kesindir, treye hkmdar bata olmak zere kimse kar gelemezdi. Btn devlet ileri treye gre yaplrd. Gnlk hayatta ve aile iinde bile trenin dna klamazd. Devlete bakaldrma, ordudan kama, adam ldrme ve namusa tecavz etme gibi byk sularn cezas idamd. Hrszlara ald nesnenin on kat detilirdi (tazminat alnrd.). Daha hafif su ileyenler ise on gne kadar hapis cezasna arptrlrd. Bunun nedeni gebe yaamdr. Trenin deimez kurallar; Adalet, Eitlik (Tzlk), yilik (Knilik), Yararl Olma (Uzluk) ve nsanlk (Kiilik)tr. Tre, Trklerin rf, adet, gelenek ve greneklerinin getirmi olduu kurallar btnyd, artlara gre treye yeni kurallar koyulabilirdi. Trenin kaynaklar; rf, adet ve gelenekler, Kurultayn kararlar ve hakann emirleridir. Uygurlar Dneminde hukuk daha salam ve ekilci bir nitelik kazanmtr. Ticaret hayatnn gelimesi, kiiler arasndaki ilikilerin kantlanabilir nitelikte olmasn gerektirdiinden yazl ve tankl szlemeler nem kazanmtr. Bu szlemelerin balcalar; Trampa (hukuki szleme), Velayet Hakk, Faiz, Kefalet, Yarclk (tarmsal ortaklk biimi)tr (Bu belgelere daha ok Turfan ehrinde rastlanmtr.). NOT: Yazl hukuku balatan ilk Trk devleti Uygurlardr. Treyi korumak ve uygulamak devletin, dolaysyla da hkmdarn greviydi. Hkmdarn bakanlk ettii ve siyasi sulara bakan mahkemeye Yargu (Yksek Devlet Mahkemesi) ad verilirdi. Yarganlar (Yarguclar) idaresindeki mahkemeler ise adli sulara bakarlard.
NOT-3: Trklerin yaayna en uygun din slamiyet olmutur. Bu nedenledir ki dier dinleri kabul eden Trk topluluklarnn birou milli benliini kaybetmitir. RNEK SORU Gktrk Devletinde, Bilge Kaann Budist tapna yaptrma isteine Vezir Tonyukuk, Budizmi benimsemenin Trklerin mcadeleci ruhunu kaybetmelerine neden olaca dncesiyle kar kmtr. Yalnz bu bilgiyle, I. toplumun din aray ierisinde olduu, II. kaann kararlarnn sorgulanabildii, III. din deitirmenin yaam biimini etkiledii durumlarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: D
10
Tarih retmeni
Ayrca Trk dilinde yer alan arpa, buday ve dar szckleri tarmn yapldn gstermektedir. NOT: Tt Kanal; Hunlarn at ve Gktrkler tarafndan kullanlan sulama kanaldr. Savalarda elde edilen ganimetler ve devletlerden alnan vergiler de nemli gelir kaynaklar arasndayd. Trklerde verginin temelini gebe yaamdan dolay hayvan vergisi oluturmutur. Uygurlarla birlikte toprak ve mesken vergisi de eklenmitir. Orta Asyada hkm sren Trk devletlerinde ekonomik alanda pek Yolunun da byk nemi vard. Bu yoldan gelen kazan iin evre lkelerle youn mcadeleler yaplmtr. Ayrca Hazar ve Bulgar lkelerinden balayp, Ural, Sibirya ve Altaylar zerinden ine giden yola Krk Yolu deniliyordu. Trkler bu yolun zerinde de olduklarndan samur, kunduz, baak gibi av hayvanlarnn krklerinin ticaretini yapyorlard. YAZI VE EDEBYAT Orhun Kitabelerine kadar yazl bir esere rastlanmamaktadr. Bunun yerine szl edebiyat gelimitir, zellikle Savlar, Sagular, Kouklar ve Destanlar nemli bir yere sahiptir; Savlar: Ataszleridir. Sagu: ller iin yaklan atlardr. Kouk: Kopuz denilen mzik aleti eliinde sylenen iirlerdir. Destanlar: Manzum halk hikyeleridir. slamiyet ncesi Trk kltr hakknda bilgiler verir. Eski Trklere ait nemli destanlar: Ouz Kaan Destan (Asya Hunlar) Ergenekon ve Bozkurt Destanlar (Gktrkler) Treyi ve G Destanlar (Uygurlar) Alp Er Tunga ve u Destanlar (Sakalar skitler) Manas Destan (Krgzlar) (En uzun Trk destandr.). Dede Korkut Hikyeleri (Ouz -Kpak mcadeleleri)
11
Tarih retmeni
Tigin tarafndan taa kaznarak yazlmtr. Bu nedenle Yulu Tigin Trklerin ilk tarihisi ve edebiyatsdr. Karabalasagun (Ordu Balk) Yaztlar: Uygurlara aittir. Mani dini hakknda bilgi verir. Trke, ince ve Soda yazlmtr. Moyen r (ine Usu Yazt) Kitabesi: Uygurlara aittir. Uygur Kaan Moyen rn ine kar yapt seferlerden bahseder (759 760). RNEK SORU Aadakilerden hangisi yazy ilk kullanan Trk devletidir? A) Hazarlar B) Uygurlar C) Gktrkler D) Akhunlar E) Karluklar (1999/DMS) Cevap: C RNEK SORU Aadaki alfabelerden zgdr? A) Sogd B) Kiril C) Orhon D) Latin E) Sanskrit hangisi Trklere
(2006 KPSS/Lisans) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi Gktrklerde, devlet adamlarnn millete hesap vermesi, devlet ve halkn karlkl olarak grevlerinin belirtilmesi konularn iermektedir? A) Orhun Yaztlar B) Karabalgasun Yaztlar C) Ouz Kaan Destan D) ehname E) Manas Destan (1999 DMS) Cevap: A
12
Tarih retmeni
Anadoluda da rnekleri grlen Orta Oyunu (tiyatro) Uygurlara ait bir zelliktir. Mzik ve resim de gelimitir. En nemli alglar Kopuzdur. Uygurlarda ressamlara Bedizci denilirdi. lk dnemlerde kee zerine resim yaplmtr. Uygurlarda resim ve heykelcilik (Burkan) Mani ve Budizm dinlerinin etkisiyle ok gelimitir. Trk sanatndaki ilk heykel rnekleri balbal talar olarak kabul edilir. Fresk (duvar resmi) sanatna da Uygurlarda rastlanmtr. Trklerde Astronomi bilimi gelimitir (12 Hayvanl Trk Takvimi). Bu takvim Gne Yl esasldr ve 1 yl 365 gn 6 saatten oluur. Her yla bir hayvan ad verilmitir. Aylar rakamla ifade edilmitir. Trklerin gnmze kadar kullandklar takvimler ise unlardr: Oniki Hayvanl Trk Takvim Hicri Takvim Celali Takvim (Melikah Dneminde hazrlanm ve B. Seluklu Devleti tarafndan kullanlmtr.) Rumi Takvim (Osmanl Devleti tarafndan mali ilerde kullanlmtr.) Miladi Takvim Bilim adamlarna deer verilmi olup, hkmdarlarn yannda Kenei (Tayan) ad verilen danmanlar yer almtr. Ayrca bu bilim adamlarndan oluan ve hkmdarlarn da katld Kenge (Kene) Meclisi bulunmaktayd. Kene Meclisi yln belirli gnlerinde toplanrd. Uygurlar tahta harflerden matbaay (hareketli harf sistemi) ve pamuktan kd yapmlardr. Bu matbaada Uygurlar, in ve Hint eserlerini tercme etmilerdir. Matbaay ve kd kullanan ilk Trk devleti Uygurlardr. NEML HATIRLATMALAR Orta Asyann Tarih ncesi Devirlere ait ilk kltr merkezleri; Anav, Kelteminar, Afanasyeva, Andronova, Karasuk ve Tagardr. Trk kelimesinin devlet adyla tarihte ilk kez kullanlmas 6. asrn ierisinde balamtr (Gktrkler). Corafi bir ad olarak Trkiye Trkia eklinde ilk defa Bizans kaynaklarnda Orta Asya iin kullanlmtr.
13
Tarih retmeni
I. Gktrk Devletinde en parlak dnem Mukan Kaan Dnemidir. lk Trk Alfabesini yapanlar II. Gktrk Devletidir. II. Gktrk Devletinde en parlak dnem Bilge Kaan ve Kltigin kardeler dneminde yaanmtr. Bu dnemde devlet en geni snrlarna ulamtr. Bilge Kaan ve Kltigin kardeler Dneminde Orta Asyadaki Trkler ikinci kez tek bir bayrak etrafnda toplanmlardr (nc kez Moollar-Cengiz Han Dneminde olacaktr.). Trk tarihinin bilinen en eski Trke yazl belgeleri Orhun Kitabeleridir. NOT: Kitabelerin konusu; Trklerin siyasi yaantlar ve Trk hkmdarlarnn halka kar sorumluluklardr (Sosyal Devlet anlay). Kitabeler Yollu Tigin tarafndan dikilmitir. Danimarkal W. Thomson tarafndan okunmutur.. Trkler arasnda millet ve devlet olma bilinci en st dzeye Gktrkler dneminde ulamtr. Trklerde ilk Posta tekilatn kuran, II. Gktrk Devletidir. lk ipek paray basan II. Gktrk Devletidir. l tmi Bilge Kaan, Trklerin ehir kuran ilk hkmdardr. lk Trk ehri Ordu Balktr. Uygurlar yerleik hayata geen ilk Trk topluluudur. Yerleik hayatn bir sonucu olarak ilk kez saraylar, tapnaklar gibi kalc mimari eserler brakmlardr. Din deitiren ilk Trk devleti Uygurlardr (sava zelliklerini kaybetmilerdir). Uygur siyasi tarihinin ilk ve en nemli olay 751 Talas Savadr. Kt ve matbaay kullanan (Hareketli harf sisteminin ilk rnei) ve Trke kitaplar basan ilk Trk devleti Uygurlardr. Uygurlara ait buluntu merkezleri; Hotan, Bezelik, Kara Hoo, Turfan, Kzl, Kuadr. Uygurlarn en nemli yazl kaynaklar Karabalsagun Yaztlardr. Anadoluda da rnekleri grlen Orta Oyunu Uygurlara ait bir zelliktir. Uygurlardan sonra ikinci olarak yerleik yaama geen (Tam anlamyla yerleik hayata geen ilk Trk topluluu) ve hkmdarlar adna para bastran Trk topluluu Trgilerdir. Trgiler Emevilerle mcadele ederek slamiyetin douya (Orta Asya) yaylmasn geciktirmilerdir (ilk kez).
14
Tarih retmeni
IKMI SORULAR 1. Aadakilerden hangisi, Orta Asyada kurulan Trk devletlerinde ynetimin zelliklerinden biri deildir? A) Herkesin kurultaya katlma hakknn olmas B) lkenin blmler halinde ynetilmesi C) Devlet ynetiminde trelere uyma zorunluluunun olmas D) Hatunun (hkmdarn ei) kurultaya katlmas E) Devlet ynetme yetkisinin hkmdara Tanr tarafndan verildiine inanlmas (1999 DMS) 2. slamiyetten nceki Trk devletlerinin dini anlaylarnda aadakilerden hangisi yoktur? A) Gk Tanrya inanlmas B) lmden sonra yaama inanlmas C) Dinsel inanlara sayg gsterilmesi D) Kendi dinlerinden olmayanlardan cizye vergisi alnmas E) len kiinin mezarnn yanna, ldrd dman says kadar balbal (heykel) dikilmesi (1999 DMS) 3. I. Karluklar II. Hazarlar III. Avarlar IV. Hunlar Yukardaki Trk topluluklarndan hangileri Orta Avrupada tekilatl bir devlet kurmulardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz IV D) II ve III E) III ve IV (1999 DMS)
4. I. Duvar resmi II. Dokuma III. Mimari Uygurlarn yukardaki sanat alanlarnn hangilerinde etkinlik gstermeleri, onlarn yerleik hayata getiklerine bir kant saylabilir? A) Yalnz I B) Yalnz III C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III (2001 - KMS)
15
Tarih retmeni
16
Tarih retmeni
NOT: Bu sava, Mslman Araplar ile inliler arasndaki ilk ve tek savatr. Sonular: Mslman Araplar (Abbasiler) sava kazand. Trklerin Abbasilerin yannda yer almalar, onlarn bu sava kazanmasnda etkili olmutur. slamiyet Orta Asyaya kadar yayld. Orta Asya in istilasndan kurtuldu. Emeviler dnemindeki Trk - Arap dmanl yerini dostlua brakt. Trkler kitleler halinde slamiyeti kabul etmeye balad (Karluklar gibi). inlilere ait nemli teknik bulular (Kt, Matbaa, Barut, Pusula) slam Dnyas tarafndan renildi.
slamiyet, geni alanlarda yaylma imkn buldu (Orta Asya, Hindistan ve Balkanlar gibi). Bizans ve Hallarla savaarak Hristiyanlarn slam dnyas zerindeki basklarna son verdiler. Halifelik makamnn koruyuculuunu stlendiler. Dini ve siyasi bir g olarak halifelik makamndan yararlandlar. Siyaset, bilim, sanat, kltr ve dnce alannda bir Trk - slam sentezi oluturdular. RNEK SORU Trklerin slamiyete hizmetleri hangi dnemde nem kazanmtr? A) Drt Halife Dnemi B) Emeviler C) Abbasiler D) Gazneliler E) Karahanllar (1999 - DMS) Cevap: C TALAS SAVAI (751) Nedenleri: II. Gktrk Devletinin yklmasndan sonra Orta Asyada kurulan Uygur Devletinin bu blgedeki otorite boluunu giderememesi, Orta Asyadaki in egemenliine son vermek isteyen Trklerin Abbasilerden yardm istemesi, Orta Asya ve pek Yoluna hkim olmak isteyen inlilerin ve Mslman Araplarn bu blgeye hareket etmeleri, Mslman Araplarn slamiyeti Orta Asyada yaymak istemeleri
NOT: zellikle kt yapmnn in dnda da renilmesi, dnya kltr tarihi asndan nemlidir. Bu gelime kltrel alandaki faaliyetleri hzlandrmtr. TRKLERN SLAMYET KABUL ETME NEDENLER Trklerde daha nce var olan Gk -Tanr inanc (Tek Tanrl nan) Kurban kesme adetlerinin varl ve lmden sonraki yaama inanlmasnn slam kurallaryla badamas Trklerin toplum hayatnn slamn emir ve yasaklar ile elimemesi Trklerdeki Cihangirlik dncesinin slamdaki Cihat ve Gazaya karlk gelmesi slamiyetin ibadeti temiz olan her yerde yaplmasn kabul etmesi (Tapnak inanndan uzaklk) Trklerin Mslman tccarlarla etkileim yaamas Trklerin slamiyete girilerini kolaylatran ve hzlandran gelime; Abbasilerin hogr politikalardr.
NOT: Talas Savanda Mslman Araplar destekleyen ilk Trkler Karluk, Yama ve iil boylardr.
17
Tarih retmeni
Devlet, Sebk Tegin zamannda hkmdarln babadan oula getii bir saltanat idaresine dnmtr. En nl hkmdarlar Gazneli Sultan Mahmuttur (998 - 1030). Gazneli Mahmut Trk - slam Dnyasnda Hindistana yapm olduu ve 25 yl sren 17 seferiyle tannmtr. Amac; Blgeye slamiyeti yaymak ve zenginliinden yararlanmakt. Hindistan Seferleri Sonucunda;
Orta Asyada slamiyeti kabul eden ilk Trk devletidir. Trkeyi ve Trk kltrn korumaya byk nem vermilerdir (Resmi yaz dilleri Trke olmu ve Uygur Alfabesini kullanmlardr.). Karahanllar, yneten ve ynetilenleri Trk olan ilk Trk - slam devletidir. Bu yzden Karahanllarda, Gazneli ve Seluklulardaki gibi Arap - ran etkisi yoktur. slami Trk Edebiyatnn ilk rnei olan, Yusuf Has Hacibin yazd Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi), Kagarl Mahmutun yazd Divan- Lgat-it Trk (Bu iki eser Karahanl hkmdarna sunulmutur.), Ahmet Yesevinin yazd Divan- Hikmet ve Edip Ahmet Yknekinin yazd Atabetl Hakayk adl eserler Karahanllar Dneminde yazlmtr. Karahanllar sosyal devlet anlaynn bir gstergesi olarak lke ierisinde Kervansaraylar (Ribat), Hastaneler ve Medreseler yaptrmlardr. Trk slam devletlerinde ilk dzenli posta tekilatn kurmulardr. Karahanllar dneminde Trk - slam Medeniyetinin temelleri atlmtr. RNEK SORU Karahanl Devletinin Trk tarihi asndan en nemli zellii aadakilerden hangisidir? A) ok uluslu bir yapya sahip olmas B) Orta Asyada kurulmu olmas C) Adn kurulduu yerden almam olmas D) Dou ve bat olarak ikiye ayrlmas E) lk Mslman Trk devleti olmas (1999 - DMS) Cevap: E GAZNELLER (963 - 1187) Alp Tekin tarafndan Afganistann Gazne ehrinde kurulmutur.
slamiyet Hindistana kadar yaylmtr. Gaznelilerin slam Dnyasndaki prestijleri artmtr. Blgeden ekonomik olarak byk kazan salanmtr. Hindistana slamiyetin yaylmasyla gnmz Pakistan ve Banglade devletlerinin temelleri atlm ve sosyal eitsizlie dayal Kast sistemi zarar grmtr. NOT: Gazneliler, Hindistanda tam olarak siyasi hkimiyetlerini salayamamlardr. Bunun nedeni; blgenin kark etnik yaps ve geni corafi bir alana sahip olmasdr. Gazneli Mahmutun lmyle devlet eski gcn koruyamamtr. Byk Seluklularla yaplan, Nesa (1035), Serahs (1038) ve Dandanakan (1040) Savalaryla Gazneliler, eski glerini ve prestijlerini byk lde kaybetmilerdir. Gazneliler, 1187de Afganistann yerli halk Gurlular tarafndan yklmlardr. Gaznelilerin nemi:
Snrlar ierisinde birok milleti barndrdklar iin mparatorluk karakteri tayan ilk Trk - slam Devletidir. Trk geleneklerinden zamanla uzaklamlar ve resmi yaz dili olarak Arapa, edebiyat dili olarak da Farsay kullanmlardr. Sarayda ise Trke kullanlmtr. NOT: Bu ekilde farkl dillerin kullanlmasnn nedeni; bulunulan corafyann etnik yapsdr. Abbasi Halifesini ii Bveyhoullarna kar koruyan ilk Trk - slam Devletidir. Trk tarihinde Sultan ve Padiah nvann kullanan ilk Trk hkmdar Gazneli Mahmuttur.
18
Tarih retmeni
NOT: hitlerde halk, Tolunoullarnda olduu gibi Arap ve Berberilerden, yneticileri ve ordular ise Trklerden olumutur. Bu durum ykllarnda etkili olmutur. BYK SELUKLU DEVLET (1037 - 1157) Byk Seluklular, Ouzlarn ok koluna dhil olup Deniz Han soyunun Knk boyundandr. Knk boyunun bilinen ilk boy beyi Dukak Beydir. Dukak Beyden sonra Knk boyunun bana Seluk Bey gemitir. Bu dnemde Knk boyu slamiyeti kabul etmitir (962). Turul ve ar Beyler Dneminde Gaznelilerle yaplan 1040 Dandanakan Savandan sonra Byk Seluklu Devletinin kuruluu tamamlanm, tam bamsz bir devlet haline gelmitir. ar Bey yeni yurt araylar ve slamiyeti yayma dncesiyle Anadoluya ilk keif aknlarn yapmtr (1016 1021). Anadoluya balayan Trk aknlarndan rahatsz olan Bizans ile Seluklular arasnda 1048 Pasinler Sava yaanm ve Bizans yenilmitir.
NOT: Pasinler Sava Seluklularn Bizansa kar kazand ilk byk zaferdir. NOT: Bu sava, Trklerin Anadoluda Bizansla Anadolu iin yapt ilk savatr. Turul Bey, 1054 ylnda Abbasi Halifesini ii Bveyhoullarnn basksndan kurtarnca halife tarafndan kendisine Dounun ve Batnn Sultan nvan verilmitir.
NOT: Bu durum Tolunoullarnn ksa srede yklmasna ve lkede devlet-millet btnlemesinin salanamamasna neden olmutur. Tolunoullar, lkelerinde yaayan tm gayrimslimlere din ve inan zgrl tanyarak hogrl bir politika izlemilerdir. Tolunoullar dneminden kalan en nemli iki eser; Ulu Camii ve Tolunolu Camiidir.
NOT: Tolunoullar kendilerinden sonra Msrda yaklak 1000 yl srecek olan Trk hkimiyetinin ncleri olmulardr. HTLER (AKTLER) (935 - 969) Msrda kurulan ikinci Trk devletidir. Kurucusu, Abbasi Devletinde grev yapan Trk komutanlarndan Muhammed Bin Toudur. hitler, Hicaz Blgesine hkim olan ilk Trk devletidir. Akitler 969da Fatimiler tarafndan yklmlardr.
NOT: Bu gelime, slam Dnyasnda siyasi liderliin Trklere getiini gsterir. Bylece Abbasi Halifelii de Byk Seluklu koruyuculuuna girmi oldu. Ayn zamanda siyasi otoritenin Turul Beyde dini otoritenin de Abbasi halifesinde olmas laik devlet anlaynn uygulandnn gstergesidir. Alparslan Dneminde, devletin vezirlik makamna ran (Fars) asll Nizam-l Mlk getirilmitir.
NOT: Bu gelime, Seluklu devlet ynetiminde, ran kkenlilerin zamanla etkilerini artrma yolunu da amtr.
19
Tarih retmeni
zerine 1231de yklmlardr. Moollar tarafndan
NOT: Harzemah Devleti, Anadolu Seluklu Devleti ile Moollar arasnda tampon blge oluturmaktayd. Dolaysyla Harzemahlar yklnca Anadolu Mool istilasna ak hale gelmitir. EYYUBLER (1174 - 1250) Devletin kurucusu ve en nl hkmdar Selahattin Eyyubidir. Msrda nc Trk - slam devletini kuran Selahattin Eyyubi, 1187de Httin Sava ile Hallar malup edip, Kuds geri almtr. Eyyubiler, ordularnda Kpak bozkrlarndan getirdikleri Trk genlere yer vermilerdir (Memlk - Klemen). Selahattin Eyyubi, lmeden nce devleti oullar ve kardeleri arasnda paylatrmtr. Bu da taht kavgalarna neden olmu ve taht mcadeleleri ile zayflayan devlete ordudaki Trk Memlkler (Klemenler) son vermitir. MEMLKLER (1250 - 1517) Eyyubi ordusundaki Memlk (Klemen) komutanlarndan Aybey, Eyyubilere son vererek Msr merkezli Memlk Devletini kurmutur. Balangta Ortadouda bulunan son Hal kalntlarn temizleyen Memlkler, Irak ve Anadoluyu istilaya balayan lhanl Mool Devletini; Ayn Calut Sava (1260) Elbistan Sava (1277) Humus Sava (1282) Merc-i Suffar Sava (1303) olmak zere drt kez yenilgiye uratarak Mool istilasn durdurmulardr.
NOT: Byk Seluklulardaki Dini - ii karakterli Batini isyanlar, Anadolu Seluklu Devletindeki Baba shak ve Osmanl Devletindeki eyh Bedrettin isyanlarna benzetilebilir. Melikahn lmnden sonra devletin bana olu Sencer gemitir. Ancak bu dnemde devlet eski gcn koruyamam ve Karahitaylarla yaplan 1141 Katvan Savanda Seluklularn yenilmesinden ksa bir sre sonra devlet yklmtr. HARZEMAHLAR (1097 - 1231) Aral Glnn gneyinde yer alan Harzem (Harezm) blgesinde l Arslan tarafndan kurulmutur. En gl dnemlerini Celaleddin Harzemah zamannda yaayan bu devletin bakenti bu dnemde Tebrize alnmtr (Mool istilasndan kamlardr.). Celaleddin Harzemah Dneminde Anadoluya girerek Ahlat igal edince Anadolu Seluklu Devleti ile 1230da Yass emen Savanda karlamlar ve yenilmilerdir. Bu sava sonucunda k dnemine giren Harzemahlar, Celaleddin Harzemahn lm
NOT: n Asyada Moollar yenebilen tek devlet, Memlklerdir. En gl dnemlerini Sultan Baybars dneminde yaamlardr. 1258 - 1517 tarihleri arasnda Abbasi Halifelerini koruyuculuklar altnda bulundurduklar ve kutsal topraklar koruduklar iin, slam dnyasnda byk ne kavumulardr (Laik devlet anlay vard.).
20
Tarih retmeni
Altnorda Devleti: Rusyada aatay Hanl: Trkistanda Kubilay Hanl: inde lhanl Devleti: randa
NOT: Memlk Devletinin siyasi hayat Osmanllardan daha ksa srmesine ramen, tahta kan hkmdar says Osmanllardan fazla olmutur. Bunun nedeni: Memlklerde belirli bir saltanat sisteminin olmay ve her emirin (komutann) sultan olabilme hakknn bulunmasdr.
NOT: Bunlardan Kubilay Hanl hari dierlerinde slamiyet yaylmtr ve zamanla Trklemilerdir. Fakat Kubilay Hanlnda Budizm ve Hristiyanlk yaylm ve zamanla inlilemilerdir. NOT: lhanl Moollar, Anadolu Seluklular ile yaptklar Kseda Sava'n kazanarak Anadoluya egemen olmulardr (1243 - 1336). Ayrca 1258de Badat alarak Abbasi Devletinin siyasi varlna son vermilerdir. RNEK SORU Cengiz Hann torunu Hlagu tarafndan randa kurulan ve 1258 ylnda Badat alarak Abbasi Devletine son veren devlet aadakilerden hangisidir? A) lhanl Devleti B) Timur Devleti C) Altn Orda Devleti D) aatay Devleti E) Memluk Devleti (2011 KPSS) Cevap: A Altnorda Hanl (1227 - 1369), Timurun saldrlar sonucunda 7e blnmtr; Ejder (Astrhan) Hanl Kazan Hanl Kasm Hanl Km Hanl Sibirya Hanl Nogay Hanl Krm Hanl
NOT: Altnorda Devletinin yklmas Rusyann kurulup glenmesinde etkili olmutur. Moollarn Tarihteki nemi: Olumsuz Ynleri:
Moollarn istilalar, Trk - slam Dnyasnda byk olumsuzluklara neden olmutur. Badat gibi bir ilim ve kltr merkezini yakp ykmlardr. Anadoluda siyasi birliin bozulmasna neden olmulardr (Kseda Sava).
21
Tarih retmeni
slamiyetin Hindistana yaylmasnda etkili olmulardr. Hindistanda ilk siyasi birlii ve merkezi otoriteyi kurmulardr. En nl eserleri, Cihanahn ei iin yaptrd Tac Mahal trbesidir. Resmi dil olarak Trkeyi kabul etmiler ve Trk edebiyatnn gelimesine hizmet etmilerdir (Milli benlii koruma almalar). Bu dnemin dier bir nemli eseri Babrahn Trke kaleme ald Babrname adl eserdir. Safeviler tarafndan zayflatlan bu devlet, Hindistann ngiliz smrgesi olmasyla siyasi olarak sona ermitir. AKKOYUNLULAR (1350 - 1502) Kara Ylk Osman tarafndan Diyarbakr merkez olmak zere Gneydou Anadoluda kurulmutur. Daha sonralar bakent Tebrize tanacaktr. En parlak zamanlarn Uzun Hasan Dneminde yaamlardr. Uzun Hasan Dneminde Osmanl Devletine kar Karamanoullar ile ibirlii yaparak Dou Anadoluya saldrmlardr. Bunun zerine yaplan 1473 Otlukbeli Savanda Uzun Hasan Osmanl sultan Fatihe yenilince devlet yklma srecine girmitir. Bu devlete Safevi hkmdar ah smail son vermitir. Akkoyunlular, Dede Korkut Hikyelerini ilk kez yazl hale getirmiler ve Kuran ilk kez Trkeye evirmilerdir. KARAKOYUNLULAR (1365 - 1469) Bayram Hoca tarafndan Van / Erci merkez olmak zere Dou Anadoluda kuruldular. Kara Yusuf dneminde en parlak zamanlarn yaamlardr. Kara Yusufun Timurdan kaarak Yldrm Bayezda snmas 1402deki Ankara Savann nedenlerinden biridir. Azerbaycann Trklemesinde etkili olmulardr. Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan tarafndan yklmlardr.
Moollarn nnden kaan birok Trk Boyunun Anadoluya gelmesi Anadoludaki Trk Nfusunun atmasnda etkili olmutur. Mool istilasnn nnden kaan birok bilim adam ve air Anadoluya gelerek kltrel gelimeyi hzlandrmlardr. Btni tarikatnn yklmasn salamlardr. Orta Asya Trk Hukukunu (Tre) yazl hale getirmilerdir. Orta Asyada oluan siyasi otorite boluunu doldurmulardr (Siyasi birlii salamlardr). Uygurlarn etkisi ile zamanla Trklemilerdir (Moollar Trklere benzemekle birlikte snflara dayal bir toplum oluturmalar ynyle de kesin bir izgiyle ayrlrlar.). Moollar tarih yazclnda ileri gitmilerdir. Tarih-i Cihan- Ka, Camt Tevarih ve Moollarn Gizli Tarihi (Tarihte Moolca yazlan ilk eserdir ve Cengiz Hann hayatn anlatmaktadr.) en nemli eserleridir. Bu dnemin nl tarihilerinden biri de Reidud-Dindir. TMUR MPARATORLUU (1369 - 1507) Timurlenk (Aksak Timur) tarafndan aatay Hanlnn topraklarndan olan Semerkantta (Trkistan) kuruldu. Timurun Altnorda Devletine sefer dzenleyip bu devleti ykmas Rusyann glenmesine ve snrlarn geniletmesine neden olmutur. Timurun Anadolu Seferi de Osmanl Devletinin Fetret Devrine girmesine neden olmutur (1402 - Ankara Sava). Timurun lmnden sonra devlet zayflam ve zbekler tarafndan yklmtr. Bu dnemde gelien aatay Edebiyatnn en nl eseri Muhakemetl-Lgateyn (ki dilin karlatrlmas) Ali ir Nevai tarafndan Trkenin Farsaya olan stnln kantlamak iin yazlmtr. Bu dnemin nl dier bir ismi de Timurun torunu Ulu Beydir. Ulu Bey, Semerkantta rasathaneler kurmu ve astronomi alannda nemli eserler vermitir. Ayrca Ali Kuu da bu dnemin bir dier nemli bilim adamdr. BABR MPARATORLUU (1526 - 1858) Timurun torunlarndan Babrah tarafndan Hindistanda Akra merkez olarak kuruldu.
22
Tarih retmeni
hkmdar Allahn saylmtr. yeryzndeki glgesi
Kurucularndan (Osmanl ve Seluklu), Kurulduklar blgelerden (Gazneliler), Devleti kuran etnik unsurlardan (Avarlar, Krgzlar), Kurulduklar blgedeki rmaklardan (dil ve Tuna Bulgarlar) almlardr. Hkmdarlk Alametleri (Sembolleri); Lakap ve nvanlara (Elkab) sahip olunmas Hutbe okutulmas Para (sikke) bastrlmas Halifeden menur (onay) alnmas Asa (halifenin gnderdii denek) Tahtnn bulunmas Sancann olmas Sarayn bulunmas Arma, Tura ve etr (saltanat emsiyesi)in bulunmas Tu (mzraa balanan at kuyruu)un olmas Hilat giyme ve kl kuanma trenlerinin yaplmas Nevbet (mehter) alnmas Toy dzenleyerek halkna ziyafet ekmesi Ota- erif ad verilen byk adrn kurulmas Sorgu (kaftana taklan pskl)
NOT-1: Gazneli Mahmut; Abbasi Halifesini ii Bveyhoullarnn basksndan kurtarmtr. Abbasi Halifesi; slamiyetin koruyuculuunu yapt iin Gazneli Mahmuta Sultan nvann vermitir. NOT-2: Trk tarihinde ilk kez Sultan nvann Gazneli Mahmut kullanmtr. NOT-3: Byk Seluklu hkmdar Turul Bey 1055de Badat Seferine karak, Abbasileri rahatsz eden ii Bveyhoullarn ykp Abbasi Halifesini baskdan kurtarmtr. Abbasi Halifesi; Turul Beye Dounun ve Batnn Hkmdar unvann vermitir. Bylece slam Dnyasnn siyasi liderlii ve koruyuculuu Seluklulara gemitir (laik bir ynetim uygulanmtr). RNEK SORU Aadaki Trk - slam Devletlerinden hangisinde, hkmdar din ilerini halifeye brakarak devlet ilerini ise tmyle kendi zerine alarak laik bir uygulama balatmtr? (1999/DMS) A) Osmanllar B) Gazneliler C) Karahanllar D) Memlklar E) Seluklular Cevap: E RNEK SORU Seluklularda, I. hkmdarn Tanr adna insanlar ynetmekle grevli olmas, II. lkenin, hanedan yelerinin ortak mal saylmas, III. din ilerinin halifeye, dnya ilerinin sultana ait olmas durumlarndan hangilerinin taht kavgalarna neden olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2009 - KPSS) Cevap: B Ayrca bu anlayn (Kut) bir sonucu olarak Gazneli ve Seluklu hkmdarlar, hkmdarlklarn halifeye tasdik (menur alma) ettirmilerdir. Ancak hkimiyetlerini Abbasi halifeleriyle paylamamlardr (Dini ve siyasi otorite birbirinden ayr tutulmutur.). Karahanllar klasik Trk geleneklerini devam ettirmiler ama Gazneliler ran slam
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Trk slam Devletlerinde hkmdarlk sembollerinden biri deildir? A) Hilat (giysi) B) Asa C) Bayrak (alem) D) etr (saltanat emsiyesi) E) Ok (2008 KPSS/nlisans) Cevap: E Devlet Ynetimi Devletin banda hanedana mensup bir hkmdar bulunurdu (Memlkler hari). Ynetme hakknn slamiyet ncesinde olduu gibi tanr tarafndan hkmdara verildiine inanlrd (Kut). Bu durum taht kavgalarna ve kurulan devletlerin zayflamasna neden olmutur (Veraset Sistemi). Ynetim, hkmdarn mutlak otoritesinde toplanrd. Bununla beraber ikili devlet tekilat da uygulanmaya devam etmitir. Gaznelilerle birlikte, slamiyetin de etkisiyle, Kut anlay Sultan anlayna dnm ve
23
Tarih retmeni
Saray Tekilat: Devletin ynetimi ile ilgili btn ilerin yrtld ve ayn zamanda hkmdar ve ailesinin gnlk yaamn srdrd yerdir. Hkmdarn halk ve yneticilerle grmelerini dzenleyen Tayangu denilen memurlar vard. (Byk Seluklularda Hacip) Saray ilerinin yrtlmesinde birok grevli bulunmaktayd. Bunlar;
NOT: Msrda kurulan ilk Trk - slam Devleti olan Tolunoullarnda, hkmdarlar yetkilerini aracsz kullanmak istediklerinden, vezirlik makam yoktur. Orta Asya Trk Devletlerinde grlen kurultay ve toy gelenei Divan adyla devam ettirilmitir. nemli devlet ileri, Divan ad verilen kurulda grlrd. Divan, devletin en nemli ynetim organyd ve buna Divan- Ali (Byk Divan, Divan- Saltanat) deniyordu. Bu divan Hkmet grevini yerine getiriyordu. Karahanllarda Byk Divann banda bulunan kiiye Yuru, Byk Seluklu Devletinde ise Vezir (Sahib-i Divan- Devlet veya Hace-i Buzurg) ad verilmekteydi. Byk Divann dnda grevleri farkl baka divanlar da vardr. Bunlar;
Hacibl-hccab (Has Hacib): Saray tekilatnn banda bulunan kiiye verilen nvan Emir-i Candar: Saray muhafz komutan Kapucuba: Sarayn her trl hizmetinden sorumlu kii Emir-i Ahur: Atlarn bakmndan sorumlu kii Emir-i Alem: Devlete ait bayrak ve sancaklardan sorumlu kii Emir-i Silah: Silahlardan sorumlu grevli Camedar: Hkmdarn kyafetleriyle ilgilenen grevli arabdar: Merubatla ilgilenen grevli Tatdar Abdar: Temizlik ilerinin bandaki grevli anigir: Yemek ilerini organize eden grevli (Anadolu Selukluda Emir-i Meclis) Emir-i ikar: Av organizasyonundan sorumlu grevli Devaddar: Hkmdarn yaz takmlarn muhafaza eden grevli staduddar: Saray harcamalarndan sorumlu grevli Havayic Salar: Sarayn as Serhenk (avu): Seferler ya da saltanat gezileri srasnda hkmdara ait kuvvetlere yol aan grevli (Ayrca yol boyunca halkn dert, istek ve ikyetlerini hkmdara iletir.) NOT: Btn saray grevlileri Kapkullarndan seilirdi. NOT: Karahanl devlet ynetimi; kk farklar ile Gazneli, Seluklu ve Eyyubilerde de ayn idi. lke (Tara) Ynetimi lke ynetiminde Eyalet sistemi vard. Tara tekilatnda yer alan eyaletlerin ynetiminden hne ad verilen askeri valiler sorumluydu. Baz eyaletlerin bana Melik ad verilen Hanedan mensubu ehzadeler atanmtr. Meliklerin yannda Atabey adl tecrbeli devlet
Divan- Arz (Ordu Bakan Emir-i Arz veya Arzl Cey), Divan- stivfa (Mali - Bakan Mstevfi) Divan- Tura (naa) (Yazma Bakan Turai), Divan- raf (dari ve Adli Bakan Mrif)dr. Divan- raf ayn memurlarn denetleyen kurumudur. zamanda devlet bir mfettilik
24
Tarih retmeni
Bunlarn dnda eyaletlerde bulunan dier yneticiler ve kurumlar ise unlardr;
Amid: ehir ve kasabalarn mlki idaresinden sorumludur. Amil: ehir ve kasabalarn mali idaresinden sorumludur. Muhtesip: Belediye ilerinden sorumludur. Ayn zamanda ar ve pazarlar denetlerdi. Ulag: Posta tekilatnda grevli olanlara verilen isimdir. Kad: Yarg ilerinden sorumludur. Gnmzdeki noter grevini yapar ve tm bilgileri ilgili deftere kaydederdi. Hatip: Din ilerinden sorumlu grevlidir. Reis: Halk tarafndan seilen sivil yneticilerdir. Suba: Tarada ehirlerin gvenliinden sorumlu grevlidir. diba: Yaad ehrin halkn temsil eden en yksek grevli yani bir tr Belediye Bakandr. zellikle ticaretle ilgili olan idiba, ehre gelip giden tccarlarla da yakndan ilgilenirdi. dibann bir grevi de merkezi idarenin o ehirden istedii verginin halktan adilane bir ekilde toplanmasn da salamaktr. RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Trk-slam devletlerinde pazarlarda fiyatlar, tart ve l aletlerini, retilen ve satlan mallarn kalitesini denetleyen grevlidir? A) Ulak B) Silahtar C) diba D) Muhtesip E) Cmedr (2011 KPSS) Cevap: D Ordu lk Trk slam devletlerinin ordularn byk lde Trkler oluturuyordu. Karahanllarda ordu geleneksel Trk ordu anlayna paralel olarak gelise de zamanla Saray Muhafzlar, Hassa Ordusu (dorudan hkmdara bal askerler), Eyalet Ordusu gibi birimler de oluturulmutur. Gaznelilerin ordusu ise eitli etnik unsurlardan olumu cretli bir ordu yapsna sahiptir. Bu durum ykllarnda etkili olacaktr. Gaznelilerin ordusunda ayrca Gulam Askerleri, Eyalet Askerleri ve Gnlller gibi birimler de vard.
25
Tarih retmeni
Seluklu ordusunun byk blm svarilerden (silahtarlar gibi) oluuyordu. Sefer srasnda ordunun arkasndan gezici hastaneler ve hamamlar gelirdi. Sosyal Hayat Trk slam devletlerinde toplumsal alanda herhangi bir snf ayrm yoktu ve btn halka kar hogrl bir siyaset izlenmitir. Mslmanlar kadar gayrimslimler de devletin en st memurluklarna kadar kabiliyorlard. Trklerin, slamiyet sonras yerleik hayata geme sreleri hzlanm ve ticari hayatlar canllk kazanmtr. Karahanllar, tarm, ticaret ve hayvanclkta, Gazneliler ise pek ve Baharat yollarn denetimleri altna alarak ticarette ve sulama kanallar aarak da tarmda ilerlemilerdir. Byk Seluklu Devletinin snrlarnn genilemesi Arap, Fars, Ermeni, Sryani ve Rumlarla etkileim yaanmasn salamtr. Ekonomik Hayat Trk slam devletlerinde ekonomik hayatn gelimesinde; siyasi istikrar ve gvenliin salanmas, ticaret yollarnn korunmas etkili olmutur. Trk devletlerinde ticaretin yannda tarm, demircilik, dokumaclk, el sanatlar, hayvanclk, bakrclk ve dericilik gelimitir. Mslman esnaf kendi arasnda Ftvvet (Ahilik) ad verilen dini ve ikdisadi bir tekilatlanma kurmulardr. Seluklular ithal mal olarak eker ve eya almlar, ihra mal olarak da at, hal, ipek ve maden satmlardr. Seluklularn gelir kaynaklar unlardr;
NOT: Gulam Sistemine gre yetienlerin yetenekli olanlar uzun bir eitimden sonra saray ve devlet ynetiminde en st kademelere kadar ykselebiliyorlard. Bunlarn dndakiler ise Hassa Ordusunda grevlendirilirlerdi. Hassa Ordusu: Her an savaa hazr atl birliklerdi. eitli Trk boylarndan toplanan askerlerden meydana gelirlerdi. Her trl masraflar devlet tarafndan karlanrd.
NOT: Seluklularda Hassa Ordusu ilk defa Turul Bey tarafndan kurulmutur. Eyalet Askerleri: Eyaletlerdeki ikta sahiplerince yetitirilen atl askerlerdir (Byk Seluklu ordusunun en kalabalk blmdr.).
NOT: Askeri kta sistemi ilk kez Byk Seluklu Devletinde vezir Nizamlmlk tarafndan uygulanmtr. Bununla beraber kta ordusuna Karahanllarda rastlanmamaktadr. NOT: Bu sistem Osmanllarda Dirlik adyla devam ettirilmitir. Trkmenler: Snrlarda yaayan gebe Trk topluluklarndan sava zaman Sultann emri altnda toplanan askerlerden oluurdu. Yardmc Kuvvetler: Bal beylik ve devletlerden (Metbu - Tabi Devletler) sava zaman alnan askerlerden oluurdu.
Gayrimslimlerden alnan, rn vergisi olan hara, Mslmanlardan alnan, rn vergisi olan r, Gayrimslim erkeklerden askere gitmemeleri karlnda alnan cizye, Ganimet, Bal ve komu devletlerden gelen hediyeler ve yllk vergiler Toprak Ynetimi Trk slam devletlerinde toprak, genel olarak devletin malyd. Bunun nedeni; feodal (zerk) bir yapnn olumasn engelleme dncesidir.
NOT: Ordu ynetiminden Suba sorumluydu. Karahanllar tarihte ilk defa askeri hastane ve askeri posta tekilatn kurmulardr.
26
Tarih retmeni
srece miras brakabilir, rettii rnn vergisini ikta sahibine verir ve hakszla urad takdirde ikta sahibini ikyet etme hakkna sahiptir. Ayrca ikta sahibi kyly yarglayamazd. Bununla beraber Trk slam devletlerinde kiiler (reaya halk) ev, ba, bahe zerinde zel mlkiyet hakkna sahiptir. Ancak dier topraklar olan otlak, yaylak, orman ve tarm arazileri ise devlete aittir. RNEK SORU Trk-slam Devletlerinde reaya; I. Otlak, II. Yaylak, III. Bahe, IV. Orman, alanlarndan hangilerine sahip olup mlk edinebilmilerdir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) III ve IV (1999/DMS) Cevap: C RNEK SORU kta nedir? A) Seluklularda eyaletlerdeki valilerin askerleri B) Seluklularda topraklarn vergi gelirlerine gre blmlere ayrlmas C) Trk devletlerinde sosyal hayat dzenleyen kurallar D) Trk slam devletlerinde hukuk sistemi E) Trk slam sanatnda bir tr (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: B Hukuk Hukuk Sistemi 2ye ayrlrd; eri Hukuk: slam din kurallarna gre dzenlenmi hukuk sistemidir. Kadlar eri davalara bakard ve balarnda Kadil-Kudat (Kadlar Kads) bulunurdu (Badatta bulunurdu). Kadlarn kararlar zerinde devletin bir yaptrm gc yoktu, kararlar kesindi. eri Hukukta evlenme, boanma, miras, velayet, hayr ileri, nafaka, vakflar, ticaret ve noterlik gibi alanlardaki davara baklrd. rfi Hukuk: rf, adet, gelenek ve greneklerdeki kurallarn slamiyete aykr olmamak artyla dzenlenmesi sonucu oluan hukuk kurallardr. rfi hukuktan Emir-i Dad sorumluydu. Toplumun huzur ve asayiini
Has Arazi: Vergi gelirleri hkmdara ve hanedan yelerine ait arazilerdir. Mlk Arazi: ahsa ait topraklardr. Alnp satlabilir, miras olarak braklabilirdi (zel mlkiyet). Vakf Arazi: Geliri hayr kurumlarna braklan arazilerdir. Bu topraklara devlet el koyamazd. Vakf arazilerin gelir ve giderlerini dzenleyen kiiye Mtevelli ad verilirdi. Bu arazilerin gelirleri ile hanlar, kervansaraylar, imarethaneler, camiler, hastaneler, emeler ve yollar yaplmtr. kta Arazi: Gelirleri devlet memurlar ve savata yararllk gsterenlere maa karl olarak verilen arazilerdir. Buna gre; ikta sahibi gelirinin bir ksmyla atl asker (sipahi) beslerdi. kta sisteminin faydalar;
Hazineden para harcanmadan byk bir ordu oluturulmutur. st ste topra ekmeyenden topran alnmas cezas ile retimin sreklilii ve art salanmtr. kta sahipleri bulunduklar blgelerin devlet adna gvenliini salamlardr. kta sistemi gebe Trkmenlerin yerleik hayata gemesinde de etkili olmutur. kta topraklarnn mlkiyeti devlete, vergisi ve geliri sipahiye, topra ileme hakk halka aitti. kta sahibi eer mesleinden ayrlr ya da men edilirse iktas elinde alnrd. ktalar babadan oula geerdi. Toprak sahibi yl st ste topra bo brakrsa toprak elinden alnp bakasna verilirdi. Ama; retimde sreklilii salamakt. Hz. mer Dneminden itibaren Mslmanlarn kullanmaya balad bu sistem ilk nce Karahanllar tarafndan uygulanmtr. Ancak ikta topraklarndan asker yetitirme uygulamasna ise ilk kez Byk Seluklular Devleti Dneminde (Nizamlmlk) balanmtr. Bu sistem Osmanllarda Dirlik adyla devam ettirilmitir. kullanma hakkna sahiptir, topra ileyebildii
27
Tarih retmeni
ilk siyasetnamesidir.). Uygur Trkesiyle yazlm ve Hakani Lehesi kullanlmtr. Karahanllar Dneminde yazlmtr. Kagarl Mahmut - Divan- Lgat-it Trk: lk Trke Lgattr. Trk dilinin zenginliini ve gzelliini gstermek ve Araplara Trkeyi retmek amacyla yazlmtr. Karahanllar Dneminde kaleme alnmtr. Bu eser ayn zamanda ilk Trke Ansiklopedi olarak da bilinir (1069). NOT: Divan Lugatit-Trkn pek ok nemli zellii arasnda eserin ilk sayfalarnda yer alan bir de harita bulunmaktadr. Bugnk bilgilerimize gre bu, bir Trkn izdii ilk dnya haritasdr. Kgarl Mahmud, dnemindeki Trk topluluklarnn hangi blgelerde yaadn gstermek amacyla izdii bu haritaya baz uluslarn yaad blgeleri de ekleyerek yeryzndeki belirli blgeleri gsteren bir dnya haritas oluturmutur. Hoca Ahmet Yesevi - Divan- Hikmet (Kutlu Bilgeler Divan): Dini bir eserdir. lk Trk mutasavvf olan Yesevinin tasavvufi iirlerini iermektedir. Arap harfleriyle Trke yazlm en nemli eserdir (Trk tasavvuf edebiyatnn ilk rneidir). Karahanllar dneminde yazlmtr. Edip Ahmet Ykneki - Atabet-l Hakayk (Hakikatlerin Eii): 12. yzylda Uygur alfabesi ve Hakaniye Lehesiyle yazlmtr. Ahlak yn ar basan eitici ve retici bir eserdir. Bilimin yol gsterici olduundan ve insanlar stn klan erdemlerden bahsedilmitir. Seluklu Dneminde yazlan dier bir eser Vezir Nizamlmlkn yazd Siyasetnamedir (Seluklu Devletinin anayasas olarak kabul edilir). Gazneliler Dneminde ranl air Firdevsi tarafndan yazlp Gazneli Mahmuta sunulan ve Farsa olarak kaleme alnan ehname de bu dnemin nemli eserlerindendir (ran etkisi). Ayn zamanda bu eser rann milli destan olarak benimsenmitir. Bu dnemde yazlan dier eserler unlardr; Tarih-i Yemin (Utbi), Asar- Bakiye (El-Biruni), Rubailer (mer Hayyam), Kasideler (Enveri)dir. Harzemahlar Dneminde yaam olan Zemaherinin, Keaf ve MukkaddimetlEdeb adl gramer kitab nemli eserlerdendir.
NOT: lk Mslman - Trk devletlerinde dil konusunda grlen bu farkllklarn temelinde yatan sebep; slam dini ve kurulduklar blgenin etnik yapsdr. NOT: Byk Seluklularda Arapa ve Farsann etkili kullanm, Trkenin geliimini yavalatmtr. Ancak Trke gnmze kadar varln srdrmtr. Bunun nedeni de; Trklerin ok eski ve kkl bir kltre sahip olmalar ve Trkenin zengin bir dil olmasdr. slami Trk unlardr; Edebiyatnn ilk rnekleri
Yusuf Has Hacip - Kutadgu Bilig; deal devlet ynetiminin nasl olmas gerektii zerinde durulan bir siyasetnamedir (Trk Tarihinin
28
Tarih retmeni
RNEK SORU Seluklularda, medrese yapmna nem verilmesinde, I. slam Dnyasnda din bilginlerine gereksinim duyulmas, II. Genileyen devlet ynetiminde grev alacak kiilere gerek duyulmas, III. Eitim ve retime nem verilmesi durumlarndan hangileri etkili olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2010/KPSS Ortaretim) Cevap: E RNEK SORU Byk Seluklu Sultan Melikah Dneminde; I. Yeni bir mezhep olan Batnilerin vezir Nizaml-Mlk ldrmeleri, II. Badatta Nizamiye Medreselerinin kurulmas, III. Medreselerde din bilimlerinin yannda pozitif bilimlerin de okutulmas, IV. Yeni bir takvimin dzenlenmesi, gelimelerinden hangisi sosyal hayat olumlu ynde etkilemitir? A) Yalnz IV B) I ve II C) I, II ve III D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV (2000 DMS) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Byk Seluklular Dnemine aittir? A) Nizamiye Medresesi B) Karatay Medresesi C) inili Kk D) Muradiye Camisi E) shak Paa Saray (2008 KPSS/nlisans) Cevap: A lk Mslman Trk devletlerinde birok bilim adam yetimi ve nemli almalar yapmlardr. Bunlardan bazlar unlardr; Farabi: Kendisi Muallim-i Sani (kinci retmen) olarak da bilinir. Aristonun fikirlerini en iyi aklayan kiidir. Trk toplumlar arasnda Pozitif bilimlerle ura Farabi ile balamtr. Batda Alfarabyus olarak tannr. Eserleri; limlerin snflandrlmasn ilk defa yapan hsal lim (limlerin Tasnifi), devlet bakanlarnn vasflarn anlatan El-Medinetl Fazla (Erdemli Kent), musiki ile ilgili olan Kitabl Musiki adl eserleri nemlidir.
RNEK SORU Nizaml-Mlkn Siyasetname adl eserinin Trk slam Tarihindeki neminin, I. Yazarnn Seluklu devlet ynetiminde sz sahibi olmas, II. Devlet ynetimine ilikin bilgiler vermesi, III. Trklerin slamiyeti kabulnden sonra kendi trnde yazlan ilk eser olmas durumlarnn hangilerinden kaynakland savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010/KPSS nlisans) Cevap: D Bilim Bilimsel almalar, Medreselerde yaplm ve Dini bilimlerle, Pozitif bilimler birlikte okutulmutur. lk medreseler, Karahanllar Dneminde kurulmu ve bu dnemde ilk defa programl bir eitim verilmitir. Karahanllar Dneminde birok ehirde medreseler alm ve eitim masraflar devlet tarafndan karlanmtr. Yine dnya tarihinde ilk kez burslu rencilik sistemi Karahanllar dneminde uygulanmtr. Karahanllar Dneminde Buhara, Semerkant, Balasagun ve Kagar nemli bilim ve kltr merkezleri olmutur. Byk Seluklu Devletinde ilk medrese Turul Bey tarafndan Niaburda almtr. Bu dnemin en yksek medresesi ise, Byk Seluklular dneminde alan Nizamiye Medreseleridir. Bu medreselerde din bilimlerinin dnda ilk defa pozitif bilimlere de yer verilmitir. Ayrca zerk bir yapdadr. Bu nedenle Dnya Tarihinin ilk niversitesi olarak bilinir. Seluklu sultanlar lke genelinde medreselerin yaygnlatrlmasna byk nem vermilerdir. Bunun nedeni; ynetici ihtiyacnn giderilmesi ve yetenekli rencilerin topluma kazandrlmak istenmesidir. Bununla beraber Seluklular Dneminde kurulan Bimaristanlar (Bimarhane) hem hastalarn tedavi edildii yer olarak kullanlm hem de tp fakltesi grevini stlenen kurum olmutur.
29
Tarih retmeni
Ulu Bey: Astronomi alannda nemli almalar yapmtr. Heyet Cetveli ile Yldzlarn Fihristini yapmtr. Zici adl eseri ok nldr. Semerkandda rasathane amtr. Ali Kuunun hocasdr. mer Hayyam: Matematik ve Astronomi ilmiyle uramtr. Celali (Meliki) Takvimi hazrlamtr. Edebiyatla da uramtr, Rubaileri ile nldr. Ali r Nevai: Timur Devleti zamannda yaamtr. aatay Trkesinin en byk airi olarak bilinmektedir. Trkenin Farsadan daha zengin olduunu gstermek iin Muhakemetl Lgateyn isimli eseri yazmtr. Buhari; En nl hadis bilginleri arasndadr (Camii Sahih). El Razi: Kimyagerdir. Slfirik asidi bulmutur. bn-i Yusuf: Sarkac bulmutur. slam Tarihileri: ranl Taberi, Mesudi, bn-i Haldun (Dnyaca nl sosyolog ve tarihidir. Modern tarih anlaynn temelini atmtr.). Corafya Bilginleri: bn-i Havkal, Batuta bn-i
(2010/KPSS Ortaretim) Cevap: A bn-i Sina: En nemli etkinlii Tp alanndandr. En nemli eseri olan El Kanun Fit-Tp (Tbbn Kanunu) ileriki dnemlerde Avrupadaki okullarda Latinceye evrilerek okutulmutur Avrupada Avicenna diye tannmtr. Kan dolam zerine almalar yapmtr. bn-i Rd: Felsefe, tp ve astronomi alannda almalarda bulunmu ve ortaya koyduu fikirle Avrupada Rnesansn domasna ve skolstik dncenin yklmasna neden olmutur. Aristoyu Batya tantan filozoftur. Bat dnyasnda Averreos olarak tannr. mam Gazali: slam felsefesi alannda nemli almalar yapmtr. Byk Seluklular zamannda yaamtr. Nizamiye Medreselerinde mderrislik yapmtr. Siyasi ve blc din anlaylaryla mcadele etmitir. hyal-Ulumiddin (Din ilimlerinin yeniden yaplanmas) en nemli eserlerinden biridir. El Harezmi: Dnyaca nl matematikidir. Sfr (0) saysn bulmutur. En nl eseri Kitabl Cebr Vel-Mukabeledir. El Biruni: Matematik, Fizik ve Corafya alannda almalar yapmtr. Enlem ve boylam hesaplamalarn yapmtr. Dnyann Gne etrafndaki dnnn bir ylda gerekletiini sylemitir. Asarl Bakiye adl eserinde Asyal milletler hakknda bilgiler vermi ve astronomiden bahsetmitir. Hint Tarihinde Hindistan hakknda bilgiler vermitir. Fizik alannda 16 maddenin zgl arln hesaplamtr.
Trk - slam Devletlerinde sanat, slam dinine gre ekillenmitir. Resim ve heykelcilik yasak olduu iin onun yerine Mimari, Hat (gzel yaz), Minyatr (izgi resim sanat), inicilik, Tezhip (yaz ve kitap ssleme sanat), Ebru (desen sanat), Nakkalk (yaz ve ta ileme sanat), Kakmaclk (kabartma sanat), Oymaclk (el oymas ve ilemecilii), Mcellitlik (kitap ciltleme sanat), Fresko (ya al zerine yaplan resim) gibi sanatlar gelimitir. Trk slam devletlerinde en fazla gelime gsteren gzel sanat dal mimari olmutur. Bunun yan sra dokumaclk, kuyumculuk, bakr ilemecilii de gelimitir. lk minyatr okulu Seluklu Dneminde Badatta almtr. Mimari eserlerin en gzel rnekleri; Camiler, Trbeler (adrn mimariye yansmasdr),
30
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Bitki motifleri, II. Hayvan figrleri, III. Yaz, Seluklu mimarisinde yukardakilerden hangileri ssleme amacyla kullanlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2003/KPSS) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Trklerin slam toplumuna katlmasndan sonra uyguladklar arasnda deildir? A) Ahilik tekilat B) Kmbet mimarisi C) Arap alfabesi D) Vakf sistemi E) Veraset sistemi (2010/KPSS Lisans) Cevap: E lk Trk - slam devletlerine ait balca eserler unlardr; Tolunoullar: Tolunolu Ahmet Camii, Ulu Camii Karahanllar: Buranakale Hazara (Degaron) Camii, Buhara Camii, ir Kebir Camii, Arap Ata Trbesi (Fergana - Bu dnemden kalan en eski mimari eser), Aye Bibi Trbesi, Balac Hatun Trbesi, Ribat- Melik (en eski kervansaray), Semerkant Medresesi Gazneliler: Zafer Kuleleri, Leker-i Bazar Ulu Camii (Afganistan), Leker-i Bazar Saray, Arasl Felek Camii, Beyhakiye Medreseleri (Bu dneme ait ilk medrese) Seluklular: Mescid-i Cuma (Ulu Camii) (sfahan) Mescid-i Cuma (Kazvin) Sultan Sencer Trbesi (Merv) Haydariye Mescidi Turul Bey Trbesi (Rey) mam- Gazali Trbesi (Tus) Mmine Hatun Trbesi (Nahivan) Ribat- erif (Niabur) Ribat- Anuirvan Nizamiye Medreseleri (Badat) NEML HATIRLATMALAR Toplu olarak slamiyeti kabul eden ilk Trk boyu Karluklardr (751).
RNEK SORU Trk-slam mimarisinin temelleri aadaki devletlerden hangisinin zamannda atlmtr? A) Memlkler B) Karahanllar C) Eyybler D) Gazneliler E) Seluklular (2010/KPSS Lisans) Cevap: B lk kervansaray rneklerine de Karahanllar (en eski kervansaraylar) ve Gazneliler Dnemlerinde rastlanmaktadr. Seluklularla birlikte kervansaraylar en gelimi eklini alacaktr. Karahanllar Dnemindeki kervansaraylara Ribat denilmitir. lk defa Karahanllarda balatlan Darifa (Hastane) kurma faaliyetleri Seluklularda zirveye ulamtr. Seluklular Dneminde, mimaride medresecami tarz oluturulmutur. Bunun ilk rnei, Ulu Camii (Mescid-i Cuma)dr. Trkler slam mimarisine baz yeni unsurlar eklemilerdir. Bunlar; kervansaray, medresecami, klliye, kemer, imarethane, kmbet (iki katl mezar), (ilk Karahanllar), trbe (adrn mimariye yansmas), kubbe, st ste ift kubbe, Trk geni tarz kubbeye gei, silindirik ve yivli minareler, dikdrtgen ve be keli mihraptr. Seluklu mimari eserlerini bezeyen figrler ise unlardr;
Aslan, kartal ve hayvan mcadele sahneleri (Hayvan figrleri) Hayat aac, ejder ve sfenks (insan bal, hayvan vcutlu) figrleri Doa kabartmalar (Bitki motifleri), melek ve bur tasvirleri Oniki hayvanl Trk-in takvimindeki figrler Hat (Yaz) sanat
31
Tarih retmeni
Gaznelilerin en nl hkmdarlar Gazneli Sultan Mahmuttur (998 - 1030). NOT: Gazneli Mahmut Trk - slam Dnyasnda Hindistana yapm olduu ve 25 yl sren 17 seferiyle tannmtr (slamiyeti Hindistana yaym (ilk kez) ve Kast sistemine ilk byk darbeyi indirmitir.). Trk tarihinde Sultan ve Padiah nvann kullanan ilk Trk hkmdar Gazneli Mahmuttur. Byk Seluklularda ilk paray Turul Bey bastrmtr (Altn para Dinar, Gm para Dirhem). Anadoluya yerlemek amal ilk Trk aknlar Byk Seluklular tarafndan yaplmtr (ilk sefer ar Bey tarafndan 1015 1021 ylllar arasnda yaplmtr.). Byk Seluklular zamannda ilk kez slam Dnyasnn siyasi liderlii ve koruyuculuu Trklere gemitir. 1048 Pasinler Sava, Byk Seluklularn Bizansa kar kazand ilk byk zaferdir. Pasinler Sava ile Bizansn direnci krlm ve Trkleri Anadoluya olan aknlar younluk kazanmtr. Byk Seluklularn ilk bakenti Niaburdur. Byk Seluklular ile Bizans arasnda yaplan 1071 Malazgirt Sava sonucunda Anadolunun kaplar Trklere alm, Anadoluda Trkiye Tarihi balam ve ilk Trk Beylikleri kurulmutur (Alparslan Dnemi). 1071 Malazgirt Savandan sonra Anadoluda kurulan ilk Trk Beylikleri; Danimentliler, Saltuklular, Mengcekler, Artuklular ve aka Beyliidir. lk slam minyatr okulu Badatta Byk Seluklu Devleti zamannda almtr. Byk Seluklu Devleti, Melikah Dneminde en geni snrlarna ulam ve en parlak dnemini yaamtr. Babr krallarndan ah Cihan ei Mmtaz Mahal iin Hindistann Agra kentinde Tac Mahal adl nl ant mezar yaptrmtr. Moollar durdurabilen ilk devlet ve drt savata da yenebilen tek devlet Memlklerdir (1260 Ayn Calut, 1277 Elbistan, 1282 Humus ve 1303 Merc-i Suffar savalar). Saltanatla ynetilmeyen tekmdevlet Memlklerdir (Memlk sultanlar komutanlar arasndan seimle belirlenirdi.).
NOT: Tolunoullar ve hitler (Akitler)de ynetici ve askeri kadro genellikle Trklerden olumu ise de halk Arap ve Berberilerden olumutur. Bu durum ksa srede yklmalarna neden olmutur. Afganistanda kurulmu ilk Trk devleti Gaznelilerdir. mparatorluk karakteri tayan ilk Trk - slam Devleti Gaznelilerdir. Abbasi Halifesini ii Bveyhoullarna kar koruyan ilk Trk - slam Devleti Gaznelilerdir (ikinci Trk devleti ise Byk Seluklulardr.).
32
Tarih retmeni
5. Trk - slam devletlerinde reaya; I. Otlak II. Yaylak III. Bahe IV. Orman alanlarndan hangilerine sahip olup mlk edinebilmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) III ve IV (1999 - DMS) 6. I. Bitki motifleri II. Hayvan figrleri III. Yaz trleri Seluklu mimarisinde yukardakilerden hangileri ssleme amacyla kullanlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2003 - KPSS) Aadakilerden hangisi Trk - slam devletlerinde grlen toprak ynetimi ile ilgili bir kavram deildir? A) kta B) Has C) Zeamet D) Ulak E) Yurtluk (2005 - KPSS) 7. Trk - slam mimarisinde eitli amalara hizmet eden yap topluluuna verilen isim aadakilerden hangisidir? A) Kmbet B) Han C) Medrese D) Klliye E) Camii (1999 - DMS) 8.
33
Tarih retmeni
14. Aadakilerden hangisi, Byk Seluklular Dnemine aittir? A) Nizamiye Medresesi B) Karatay Medresesi C) inili Kk D) Muradiye Camisi E) shak Paa Saray (2008 - KPSS/nlisans) 15. Trklerin slamiyete gemeleriyle aadakilerden hangisi kltrel hayatlarnda bir sanat kolu oluturacak derecede nem kazanmtr? A) Hat B) Maden iilii C) Heykel D) Oyma E) Dokuma (2009 - KPSS) CEVAPLAR 1. B 2. E 3. C 4. D 5. C 6. E 7. D 8. D 9. C 10. A 11. C 12. D 13. E 14. A 15. A
antmezar
(2003 - KPSS) 10. kta nedir? A) Seluklularda eyaletlerdeki valilerin askerleri B) Seluklularda topraklarn vergi gelirlerine gre blmlere ayrlmas C) Trk devletlerinde sosyal hayat dzenleyen kurallar D) Trk slam devletlerinde hukuk sistemi E) Trk slam sanatnda bir tr (2006 - KPSS / Ortar.) 11. slam hukukuna gre, herhangi bir kiinin mlklerinin veya gelirlerinin bir ksmnn kamu yarar iin sresiz olarak kullanlmas sistemi aadakilerden hangisidir? A) ltizam B) Dirlik C) Vakf D) Devirme E) r (2007 - KPSS / Lisans) 12. Byk Seluklu Sultan Melikah Dneminde; I. Yeni bir mezhep olan Btnilerin vezir Nizamlmk ldrmeleri, II. Badatta Nizamiye Medreselerinin kurulmas, III. Medreselerde din bilimlerinin yannda pozitif bilimlerinin de okutulmas, IV. Yeni bir takvimin dzenlenmesi, gelimelerinden hangisi sosyal hayat olumlu ynde etkilemitir? A) Yalnz IV B) I ve II C) I, II ve III D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV (2000 DMS) 13. Aadakilerden hangisi, Trk slam Devletlerinde hkmdarlk sembollerinden biri deildir? A) Hilat (giysi) B) Asa C) Bayrak (alem) D) etr (saltanat emsiyesi) E) Ok (2008 - KPSS/nlisans)
TRKYE TARH
ANADOLUYA YAPILAN LK TRK AKINLARI Anadoluya ilk Trk aknlar, Avrupa Hunlar tarafndan yaplmtr (395 -398). Anadoluya ikinci Trk aknlar ise Sibir (Sabar) Trkleri tarafndan gerekletirilmitir (516). Anadoluya nc Trk aknlar ise Abbasilere bal Mslman Trk komutanlar tarafndan Bizansa ynelik yaplmtr. Anadoluya yaplan bu aknlar keif amal olup yerleme amac tamamaktadr. Anadoluyu Trk vatan haline getirenler ise Ouz Trkleridir. Anadoluyu yurt edinmek amacyla keif ve ypratmaya ynelik aknlar balatan; Byk Seluklu liderlerinden ar Beydir (1015 1021). ar Beyin bu aknlar sonucunda Anadolunun Trklere uygun bir corafya olduu anlalmtr. 1040 Dandanakan Sava sonrasnda Anadoluya dzenlenen aknlar daha da artmtr. ar Beyden sonra Byk Seluklu hkmdar Turul Bey tarafndan Seluklu prensleri brahim Ynal ve Kutalm Anadolunun fethi iin grevlendirilmilerdir. Bu amala yaplan aknlar Seluklular ile Bizans - Grc kuvvetlerini kar karya
34
Tarih retmeni
Melikahn lmnden sonra balayan taht kavgalar srasnda bamszlklarn ilan etmilerdir (1092 - 1117). Bu beylikler unlardr; Danimentliler, Saltuklular, Artuklular, Mengcekliler ve aka Beyliidir.
1) Saltuklular (1072 - 1202) Ebul Kasm Saltuk tarafndan Erzurum ve evresinde kurulmutur. Anadoluda kurulan ilk Trk beyliidir. Grclere ve Hallara kar baarl mcadeleler vermilerdir. Anadolu Seluklu Sultan Rkneddin Sleyman ah tarafndan yklmlardr.
2) Danimentliler (1080 - 1178) Melikahn komutanlarndan Danimentolu Ahmet Gazi tarafndan Sivas merkez olmak zere kuruldu. Kayseri, Tokat ve Amasyaya kadar snrlarn geniletmilerdir. Hallar ve Bizansa kar mcadele etmilerdir. Hallarla yaplan savalar anlatan Danimendname Destan gnmze kadar gelmitir. Ksa srede Anadoludaki ilk Trk Beylikleri ierisinde en gls haline gelmitir. Anadolu Seluklu Devletinin Anadolu Trk Birliini salama konusundaki en byk rakibi olmutur. Anadoluda ilk medreseyi Niksarda kurmulardr (Yabasan Medreseleri). Anadolu da kurulan ilk u tekilatdr. Anadolu Seluklu Sultan II. Klarslan tarafndan yklmlardr.
Trklere Anadolunun kaplar almtr. Trklerde Anadoluyu yurt edinme dncesi hkim olmutur. Trkler Anadolu topraklarna yerlemeye balamlardr. Orta Asyadaki Trk boylar Anadoluya gelmeye balamlardr. Bizansn arsyla Hal Seferlerinin dzenlenmesine neden olmutur. Anadoluda ilk Trk Beylikleri ortaya kmaya balamtr. Bylece XI. yzylda balam olan Trkiye Tarihi 5 blme ayrlarak incelenmektedir;
I. Beylikler Dnemi Anadolu (Trkiye) Seluklu Dnemi (1077 1308) II. Beylikler Dnemi Osmanl Devleti Dnemi (1299 - 1922) Trkiye Cumhuriyeti Dnemi (1923- ) I. BEYLKLER DNEM 1071 Malazgirt Savandan sonra yaplan antlamaya Bizansn yeni ynetimi uymaynca Sultan Alparslan komutanlarna Anadolunun tamamen fethedilmesini ve fethettikleri yerlerde Byk Seluklu Devletine bal beylikler kurmalarn emretmitir. Bu durum Anadolunun hzl bir ekilde fethedilmesini salasa da devletin feodal bir yap ierisine girmesine neden olmutur. Seluklu komutanlar fethettikleri topraklarda devlete bal beylik kurmalarna ramen
3) Mengcekliler (1080 - 1228) Mengcek Gazi tarafndan Erzincan, Kemah ve Divrii dolaylarnda kurulmutur. Bizans ve Grclere kar baarl savalar yapmlardr. Anadolu Seluklu sultan I. Aleddin Keykubat tarafndan yklmlardr.
4) Artuklular (1102 - 1409) Seluklu komutanlarndan Artuk Bey tarafndan Mardin ve evresinde kurulmutur. Daha sonra Hasankeyf (Diyarbakr), Mardin ve Harput olmak zere kol halinde yaamlardr.
35
Tarih retmeni
RNEK SORU Anadolu Seluklu Dneminde yaam ilk Trk denizcisi aadakilerden hangisidir? A) Artuk Bey B) ar Bey C) Tutu D) Sleymanah E) aka Bey (2003/KPSS) Cevap: E I. Beylikler Dnemi Eserleri
5) aka Beylii (1081 - 1093) aka Bey tarafndan zmirde kurulmutur. lk denizci Trk beyliidir. aka Bey de ilk Trk denizcisidir. Trk Deniz Kuvvetlerinin kurulu tarihi aka Beylii ile balar. Trk Tarihinde denizcilik faaliyetlerinin bu kadar ge balamasnn nedeni; Trklerin daha nce denize ky corafyalarda egemenlik kuramam olmalardr. aka Bey kurduu donanma ile Bizans ile mcadele etmi ancak Bizansn kkrtmalar sonucu Anadolu Seluklu Sultan I. Kl Arslan tarafndan ldrlmtr, topraklar da Bizansn eline gemitir. Trk - slam Tarihinde stanbulu kuatan ilk Trk hkmdar aka Beydir. Bat Anadoluda ilk Trk hkimiyeti bu beylikle balam ve 12 yl srmtr. aka Beyliinin ykl Trk denizciliinin gelimesini 150 yl geciktirmitir.
Saltuklular Dnemi Eserleri Erzurum Kale Camii Erzurum Ulu Camii Erzurum Tepsi Minare (Saat Kulesi) Erzurum (Tercan) Mama Hatun Kervansaray ve Kmbeti Erzurum Emir Saltuk Kmbeti (Anadolunun en eski antsal mezar yapsdr.)
Mengcekliler Dnemi Eserleri Divrii (Sivas) Ulu Camii (Hat ilemeleriyle nl bir eserdir.). Divrii Klliyesi Divrii Sitte Melik Kmbeti Divrii Turan Melik Darifas Divrii Kale Camii Kemah Sultan Melik Kmbeti Kaytbay Camii
NOT: Bu dnemde bu beyliklerden baka Anadoluda Ahlat ve evresinde Skmenliler (Ahlatahlar), Bitlis ve Erzende Dilmaoullar, Diyarbakrda naloullar (Ynaloullar), Harputta ubukoullar, Denizli ve Ladik dolaylarnda nanoullar ile Efes ve evresinde Tanrvermioullar adl beylikler de kurulmutur. RNEK SORU Trk denizciliinin Anadolu Seluklu Dnemine kadar gelimemesinde balca etken aadakilerden hangisidir? A) Devletin egemenlik anlay B) lke topraklarnn corafi konumu C) Komularnn gl olmas D) Devletin ekonomik yaps E) Snrlarnn geni olmas (1999/DMS) Cevap: B
Artuklular Dnemi Eserleri Diyarbakr Artuklu Saray Silvan (Meyyafarkin) Ulu Camii Mardin Ulu Camii Harput Ulu Camii Mardin - Dunaysr (Kzltepe) Ulu Camii Urfa Ulu Camii Malabadi Kprs
RNEK SORU Batman yaknndaki Hasankeyfte aadakilerden hangisine ait eserler bulunmaktadr? A) Artukoullar B) Germiyanoullar C) Karamanoullar D) Candaroullar E) Aydnoullar (2006/KPSS Lisans) Cevap: A
36
Tarih retmeni
Keyhsrev, Keykavus gibi eski ran hkmdarlarnn adlarn lakap olarak kullanmlardr. Hkmdarlar Sultan nvann tayordu. Bunun yannda Rkneddin, Keykubat, Sultan- Azam, Sultan- Galip, Emirl Mminin, zzeddin, mameddin, Alaaddin, Gyaseddin nvanlarn da kullanmlardr. Hkmdarlk sembolleri; Unvan ve lakaplar, para (sikke), tura, sancak, nevbet (bando davul), ota, saray, taht, ta, hutbe, tu, sikke (para), yzk v.s.dir. Ayrca hkmdarlar Abbasi halifesinden menur (onay) alrlard. Anadolu Seluklu Devletinde hkmdarlarn yetkileri snrsz deildi (tre ve din kurallarna uymak zorundayd.). Devlet ileri Divan- Saltanat ad verilen Byk Divanda (Divan- Ali) grlmtr. Bu divan hkmdar ya da vezir bakanlnda toplanr ve gvenliinden Emir-i emir sorumluydu. Divana; na, arz, iraf, istifa divanlarnn bakanlar katlma hakkna sahiptiler. Byk Divana bal olarak;
Hkmdar bakentte olmad zaman devlet ilerinin naiblerce (naib-i sultan - vekil) yrtld Niyabet-i Saltanat Divan, Mali ilere bakan Divan- stivfa, Ynetimle ilgili ileri denetleyen Divan- raf, ve d yazmalar dzenleyen; hkmdarn nian ve turasn eken Divan- Tura, Askeri ilerin grld Divan- Arz bulunmaktayd. Divan- Ali yeleri unlard; Vezir: Hkmdarlardan sonra gelen en yetkili kiiydi. Naib: Hkmdar bakentte olmad zamanlarda devlet ilerine veklet ederdi. Pervaneci: Arazi defterlerini tutar, iktalarn datmn yapard. Ayrca devletin istihbarat tekilatndan sorumludur. Mstevfi: Mali ilerden sorumludur. Turac - Mni: Yazmalar yrtr, sultann emir ve fermanlarna tura ekerdi. Mrif: dari ve mali tefti yapard. Emir-i Arz: Ordunun maa ve ihtiyalarna bakard. Adalet ilerinden Emir-i Dad sorumludur. Soruturma ve tutuklamalara bakard.
37
Tarih retmeni
durumda olan Trkmen airetleri ile bal beylik ve devletlerden gelen askerlerden oluturulurdu. Ayrca sava zamanlarnda ihtiya olursa, geici olarak cretli asker de (Fecr-i Has) toplanrd. Ordunun bakomutan Sultandr. O olmad zamanlarda bakomutanl Vezir veya Beylerbeyi (Emirl-mera) stlenirdi. Dier ordu komutanlarna suba (sipehsalar, serleker) denirdi. Trkiye Seluklular donanmaya nem vermilerdir. Antalya, Alanya, Sinop ve Samsunda tersaneler ina edilmi ve donanmalar kurulmutu. Donanma komutanlarna Reisl-Bahr veya Meliks-Sevahil denirdi (Deniz Kuvvetleri Komutan).
Meliklerin Ynettii Eyaletler: Yanlarna tecrbeli bir devlet adam (Atabey) verilerek gnderilirlerdi. Dorudan hkmdara balydlar. Divana Bal Eyaletler: Divan tarafndan grevlendirilen yksek rtbeli komutanlar tarafndan ynetilirlerdi. Bunlara Emir-i Sipehsalar (Suba) denilirdi.
U Eyaletleri: Bizans snrnda bulunan bu eyaletleri, merkeze bal kalmak artyla Trkmen Beyleri ynetirdi. Bunlarn dnda ehirlerde gvenlik ilerinden sorumlu askeri yneticiler olan Subalar ve adalet ilerinden sorumlu Kadlar bulunmaktayd. Ayrca ynetim alannda askeri vali olan hne (nemli ehir merkezlerinde bulunurdu), belediye ilerine bakan Muhtesip adl grevliler de ehirlerde grev yapard. Beyliklerde ise hkmdarn temsilcisi olan iki yetkili bulunurdu. Mirliva adl kiiler siyasi, Kad ise yarg alannda yetkiliydi. Ordu ve Donanma Ordu 3 blmden oluurdu;
NOT: Anadolu beyliklerinin ordu tekilatnda Seluklu askeri tekilatnn etkisi grlmekteydi. Ancak Dulkadiroullar ve Ramazanoullar Beyliklerinde dierlerinden farkl olarak Memlklerin etkisi grlmekteydi. RNEK SORU Aadaki Trk devletlerinden hangisi donanmaya nem vermi ve tersaneler kurmutur? A) Byk Seluklular B) Anadolu Seluklular C) Karahanllar D) Gazneliler E) Harzemahlar (2010-KPSS nlisans) Cevap: B Toprak Sistemi Toprak, devletin mal olup (Miri Arazi), kullanma hakk halka aitti. Kullanl amacna gre toprak, drt blme ayrlmtr;
Guleman- Saray (Hassa Ordusu): Devirme usulne gre oluturulan merkez ordusudur. Devletten ayda bir maa alrlard (Kapkulu Tekilat). Bu blmdeki askerler Gulamhane denilen klalarda yetitiriliyorlard. kta Askerleri (Tmarl Sipahiler): Ordunun en kalabalk blmn olutururlard. Tamamen Trklerden oluan bu askerlerin hepsi svariydi. Devletten maa almazlar, btn ihtiyalar ikta sahiplerince karlanrd. Trkmenler ve Yardmc Kuvvetler: U blgelerinde (snrlarda) daima savaa hazr
Has Arazi: Geliri hkmdara ait topraklard. Dirlik (kta) Arazi: Ordu mensuplar ve devlet memurlarna hizmet ve maa karl olarak verilen arazilerdi. Mlk Arazi: stn hizmetleri grlen devlet adamlarna verilirdi. Bu topraa sahip olanlar tam bir tasarruf hakkna sahipti. Devredebilir, satabilir veya miras brakabilirdi. Vakf Arazi: Geliri hayr hizmetleri ve ilmi kurulularn masraflarna ayrlm arazilerdi. Vakf arazisinin gelir ve giderlerini dzenleyen kiiye Mtevelli ad verilirdi.
38
Tarih retmeni
RNEK SORU Anadolu Seluklu Devletinde ehirlerin ekonomik hayatnda nemli yere sahip olan tekilatlanma aadakilerden hangisidir? A) Ayanlar B) Ahiler C) Ulema D) Memurlar E) Kapkulu Askerleri (1999/DMS) Cevap: B Ticareti gelitirmek devletin temel politikas haline gelmiti. Bu dnemde Anadolu uluslararas bir ticaret merkezi olmutu. En ok ticaret yaplan lkeler Bizans, ran, Venedik, Ceneviz ve Arap lkeleriydi. eitli tarm rnleri ile birlikte, yn, tiftik, ipek, hal, kilim ve deri satlrd. Ayrca koyun, sr, at gibi hayvanlar ve ap, tuz, demir, bakr ve gm gibi maddeler alnr ve satlrd. Anadolu Seluklular ticareti gelitirmek iin; Anadolunun eitli yerlerine kervan yollar amlardr. Tccarlarn cretsiz olarak konaklayabilmeleri iin ticaret yollar zerinde kervansaraylar yapmlardr. Yabanclardan dk gmrk vergisi almlardr. Tccarlarn mallarna devlet garantisi koymulardr (Sigorta sistemi). Ticari amal fetihler yapmlardr (Sinop, Antalya, Sudak, Alanyann fethi gibi). eitli devletlerle ticaret antlamalar imzalamlardr. Yabanc tccarlar Antalya, Konya, Kayseri ve Sivas gibi ehirlere; Trk tccarlar ise gayrimslim memleketlerine yerletirmilerdir. Ayrca Mslman iftilerden alnan r, Hristiyan iftilerden alnan Hara, gayrimslim erkeklerden alnan Cizye, Anam (hayvan vergisi), Bac (pazar yeri vergisi), liman, gmrk, maden, tuzla, orman gelirleri, ganimet ve hediyeler de devletin nemli gelir kaynaklar arasndayd. Anadolu Selukluda iki trl hazine vardr; Hazine-i Amire (Devlet hazinesi), Hazine-i Hassa (Hkmdarn ahsna ait hazine). Trkler Anadolu'ya geldiklerinde bir sre yerli halkn kulland Bizans parasn kullanmak zorunda kald. lk Seluklu paralar nce bakr sonra gm ve altndan basld. Gm paraya dirhem, altn paraya dinar demilerdir. lk para Sultan Mesut tarafndan bastrlan bakr paradr (ekonomik bamszlk
NOT: Ahilik tekilatnn vergi toplamak ve esnaflar arasndaki davalara bakmak gibi grevleri yoktur. Ayrca gayrimslimler bu tekilata ye olamazlard. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Ahi topluluu olarak rgtlenmitir? A) Esnaf B) Kad C) Mderris D) Sipahi E) Melik (1999/DMS) Cevap: A
39
Tarih retmeni
RNEK SORU Anadolu Seluklu Devletinde edebi dil Farsa, bilim dili Arapadr. Saray, ordu ve halk ise Trke konuurdu. Bu durum, aadakilerden hangisinin gstergesidir? A) lkede ok sayda etnik grup bulunduunun B) Trkede Farsa szcklerin Arapa szcklerden daha fazla olduunun C) Ynetim-halk kopukluunun olduunun D) Bilimsel almalarn hz kazandnn E) Trkenin yaygn olarak kullanldnn (2000/DMS) Cevap: C Beyliklerde ve Trkmenler arasnda her alanda Trke kullanlmtr. Beylikler dneminde Karamanolu Mehmet Bey 13 Mays 1277de yaynlad fermanla Bugnden sonra divanda, derghta, barghta ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmaya diyerek herkesi Trke konumaya yneltmitir (lk kez Trke, Anadoluda resmi dil olmutur.).
RNEK SORU I. Samanoullar, II. Karamanoullar, III. Byk Seluklular, Yukardaki devletlerden hangilerinin resm dili Trkeydi? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2007/KPSS) Cevap: B Bununlar beraber Mool istilasndan kap Anadoluya gelen birok air, yazar ve bilim adam Anadoluda Trk dilinin yaygnlatrlmasnda etkili olmulardr. XII. ve XIII. yzyl Anadolu dnce hayatnn nemli isimleri olan k Paa, Yunus Emre, Sadrettin Konevi ve Nesimi gibi ahsiyetler her alanda Trkeyi kullanmlardr. Anadolu Trkesinin ilk eserlerini Ahmed Fakih, Sultan Veled, eyyad Hamza ve Yunus Emre vermitir. Bu nedenle zellikle beylikler ve Trkmenler Trk dili ve edebiyatnn yerleip yaylmasnda ok nemli katklarda bulunmulardr. Hoca Dehhani ilk Trke divan yazmtr. Aruz veznini Trkeye uyarlayan Divan Edebiyat onunla balamtr. Bu dnemde Anadoluda Halk Edebiyat, Divan Edebiyat ve Tasavvuf Edebiyat gelime gstermitir;
NOT: Farsann resmi dil olarak kullanlmasnn nedenleri; yksek derecedeki devlet memurlarnn Fars (ran) asll olmas ve Farsann ilek ve yaygn bir dil olmasdr. Bu durum Trk kltrne ve diline zarar vermitir.
40
Tarih retmeni
toprak levhalara ini denir.) sanatlar da gelimitir. slam dncesine aykrlk tad iin resim ve heykeltrala izin verilmemitir. Ssleme sanatnda; bitki ve hayvan figrleri (ku, balk), geometrik ekiller ve yaz figrleri kullanlmtr.
RNEK SORU I. Bitki ve hayvan figrleri, II. Geometrik ekiller, III. nsan figrleri, Anadolu Seluklular Dneminin ssleme sanatnda yukardakilerden hangileri kullanlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2001/KMS) Cevap D Yap ve ssleme malzemeleri olarak ta, ahap, ini, tula ve al kullanlmtr.
Dini Mimari: Cami, Medrese, Klliye, Kmbet, Trbe, Tekke, Zaviye, Mescit Sivil Mimari: Kk, Saray, Darifa, Kervansaray, Han, Hamam, Kpr, Askeri Mimari: Sur, Kale, Bur, Kule, Kla, Tersane eklinde ayrlmtr. Mimaride ilk yaplan eserler camilerdir. Anadoluda yaplan ilk camii; Diyarbakr Ulu Camiidir (Arap ordular 639 tarihinde Diyarbakr ele geirdii zaman buradaki byk bir kiliseyi cami olarak kullanmtr.). Bunun yan sra mescitler, medreseler, kmbetler (trbeler), klliyeler, kervansaraylar, kprler ve darifalar da yaplmtr. Mimari eserlerde Orta Asya Trk zelliklerini de grmek mmkndr (Kmbetler). Ssleme sanat olduka gelimitir. Ayrca hal dokuma sanat, tezhip, minyatr, hat, nakkalk, ebru, kakmaclk ciltilik, kabartma, inicilik (Mimaride yzeyleri sslemek iin kullanlan bir yz srl pimi
RNEK SORU I. ini, II. Ta, III. Ahap, Anadolu Seluklular mimari yaplarn i ve d sslemelerinde yukardakilerden hangilerini kullanmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006/KPSS Lisans) Cevap: E Konya Sral Medrese ve Karatay Medresesi ini sanatnn en gzel rnekleridir. D mimaride en ok ta iilii kullanlmtr. Anadolu Seluklular ve Beylikler armalarnda ve paralarnda arslan resmi kullanmlardr. Seluklularn sembol haline gelen ift bal kartal ve dier hayvan figrleri Konya surlarnda kullanlmtr.
RNEK SORU
Anadolu Seluklu paralarn, Osmanl paralarndan ayran en nemli zellik aadakilerden hangisidir? A) Belli arlkta olmas B) Deerli madenlerden yaplmas C) zerinde sultan portreleri ve aslan resimleri bulunmas D) Yapmnda kullanlan madenlere gre isim almas E) Hkmdarn emri ile karlmas (1999/DMS) Cevap: C
41
Tarih retmeni
RNEK SORU Trk mimarisinde, I. Klliye, II. Medrese, III. Kmbet, tr yaplardan hangileri antmezar niteliindedir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2003/KPSS) Cevap: C marethane: Yoksul ve gurebaya (kimsesizlere) cretsiz olarak yemek datlan kurumdur. Medreseler: Trk slam devletlerinde bilim ve dnce hayatnn merkezidir. Anadolu Seluklu ve Beylikler dneminin en nemli eitim ve retim kurumlardr. Danimentlilerin yaptrd Tokat ve Niksardaki Yabasan Medreseleri, Anadoluda alan ilk medresedir. 1193de kurulan Kayseri Koca Hasan Medresesi, Anadolu Seluklularnn at ilk medresedir. Kervansaray: Ticaret yollar zerine tccarlarn konaklamas iin yaplan, amac ticareti gelitirmek, yollarn gvenliini salamak olan yaplardr. Kervansaraylar birbirlerinden bir gnlk uzaklkta ina edilirdi. Anadoluda yaplan ilk kervansaray II. Klarslan dneminde tamamlanan Aksaray Kayseri yolu zerindeki Alay Handr. Konya Aksaray yolu zerindeki Sultan Han ile Kayseri Sivas yolu zerindeki Sultan Han dnemin en byk iki kervansaraydr. Anadolu Seluklu Devleti Dnemi Eserleri Anadolu Seluklu Camileri Konya Aleddin Camii (1155 1219): Anadolu Seluklu Devletine ait Konyadaki en eski eserdir. Nide Aleddin Camii (1223): ok kubbeli camilerin ilk rneidir. Malatya Ulu Camii (1224): Anadoluda yaptrlan en eski camiidir. Sivas Ulu Camii
Klliye: Genellikle bir camii etrafnda kurulmu medrese, ktphane, imarethane, hamam ve ifahane (hastane) gibi yaplarn btndr. Mengcekliler Dnemine ait olan Divrii Klliyesi, Anadolunun en eski klliyesidir. Anadolu Seluklu Devletine ait ilk klliye, Kayseri Hunat Hatun Klliyesidir. RNEK SORU Trk-slam mimarisinde eitli amalara hizmet eden yap topluluuna verilen isim aadakilerden hangisidir? A) Kmbet B) Han C) Medrese D) Klliye E) Camii (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU Klliyeler genellikle aadakilerden hangisinin evresinde yer alr? (2004/KPSS) A) Bimarhane B) Medrese C) Mektep D) Han E) Cami Cevap: E Dar-ifa: Hastalarn tedavisi iin alm kurumdur. Anadoluda ilk ifahane, Kayseride alan Gevher Nesibe ifahanesidir (1205). Ayn zamanda bu yapda dnyann ilk psikiyatri klinii de bulunmaktadr (Bimarhane / Tmarhane). Kmbet (Ant Mezar): Drt duvar zerine kubbeyle rtlm ant mezarlardr. Trklerin slam mimarisine kazandrdklar en nemli yapttr. Trkmen adrlarnn mimariye yansmasdr.
42
Tarih retmeni
Konya nce Minareli Medrese (1260): Anadolu Seluklu Veziri Sahip Ata yaptrmtr. Konya ifte Minareli Medrese Kayseri ifte Medrese Sivas Gk Medrese: Anadolu Seluklu Veziri Sahip Ata tarafndan yaptrlmtr. Kapsnn kenarnda yaprak motifi vardr. Bunun st ksmnda Orta Asya hayvan takvimi yerletirilmitir. Sivas Burciye Medresesi Sivas ifaiye Medresesi: Tp okulu eklinde yaplan en eski yapttr. Sivas ifte Minareli Medrese Krehir Cacabey Medresesi (1272 - 1273): Rasathane nitelii vardr (ilk kez). Akehir Ta Medrese Amasya Gkmedrese. Erzurum ifte Minareli Medrese: Anadolu'nun en byk medresesidir. Anadolu Seluklu Darifalar Kayseri Gevher Nesibe Hatun Darifas: Anadolu'nun en nl ve en eski darifasdr. Konya I. zzeddin Keykavus Darifas Aksaray Aleddin Keykubat Darifas Amasya Torumtay Darifas Tokat Mineddin Pervane Darifas Kayseri Gyasiye Darifas Anadolu Seluklu Saraylar Alanya Alaiye Saray Beyehir Kubadabad Saray Kubadiye Kk Anadolu Seluklu Kervansaraylar Evdir Han Krkgz Han resun Han iftlik Han Ezine Pazar Han Sultan Han Zazadin Han Alay Han Sar Han Altnapa Han ay Han shakl Han Az Kara Han NEML HATIRLATMALAR 1071 Malazgirt Sava sonucunda Anadoluda Trkiye Tarihi balam ve ilk Trk Beylikleri
NOT: Mescit: Minberi olmayan kk camilerdir. Tek kubbeli veya dz atldr. Anadolu Seluklular Dnemi Kmbet ve Trbeleri Konya II. Klarslan Kmbeti Kayseri Dner Kmbet Krehir Melik Gazi Kmbeti Krehir Cacabey Kmbeti Ahlat Ulu Kmbet Nide Hdavent Hatun Kmbeti
Anadolu Seluklu Medreseleri Kayseri Koca Hasan Medresesi (1193): Anadolu Seluklularna ait ilk medresedir. Kayseri Hunat Hatun Medresesi: Anadolu Seluklu Devletinin ilk komleks yapsdr (Klliye). Konya Karatay Medresesi (1251): ini ve hat sanat ile nldr Konya Sral Medrese (1242 ): ini ve hat sanat ile nldr. Ak avlulu medrese rneklerindendir. Konya Altun Aba Medresesi
43
Tarih retmeni
II. Klarslan Dneminde ayrca, kervansaraylar yaplm ve ticaret yollar ortaya karlmtr. Ticareti gelitirmek iin tccarlarn can ve mal gvenlii salanmtr. II. Klarslan Dneminin dier bir nemli olay ise III. Hal Seferinin meydana gelmesidir. II. Klarslan son yllarnda, veraset sistemi dorultusunda yani Trk hkimiyet anlay gerei lkeyi 11 olu arasnda paylatrd. Bu durum lkede kardeler arasnda taht kavgalarna neden olmu ve devletin merkezi otoritesi sarslmtr. I. Gyaseddin Keyhsrev Dneminde Antalya fethedilerek Anadolu Seluklu Devletinde ilk defa denizcilik faaliyetlerine balanmtr. Ayrca burann alnmasyla Anadolu Seluklular ilk defa Akdenize inmi oluyordu. I. Gyaseddin Keyhsrev Dneminde uluslararas ticareti tevik amacyla Venediklilerle ilk defa bir ticaret antlamas imzalanmtr. I. zzeddin Keykavus Dneminde Sinopun alnmasyla Anadolu Seluklu Devleti ilk defa Karadenize ulam oluyordu. I. Alaaddin Keykubat Dnemi, Anadolu Seluklu Devletinin en parlak dnemidir. I. Alaaddin Keykubat Dneminde, Anadolu Trk siyasi birlii byk lde salanmtr. I. Alaaddin Keykubat Dneminde, Sinoptaki donanma ile Krmn Sudak limanna ilk defa bir deniz ar sefer dzenlenmitir. I. Alaaddin Keykubat Dneminde, Harzemah Devletine kar 1230 Yassemen Sava kazanlmtr (Bu savatan ksa bir sre sonra Harzemahlar yklm ve Anadolu Mool istilasna ak hale gelmitir.). II. Gyaseddin Keyhsrev Dneminde ortaya kan 1240 Baba shak (Babailer) syan Trkiye Tarihinde kan ilk dini nitelikli ayaklanmadr. II. Gyaseddin Keyhsrev Dneminde lhanl Mool Devleti iler yaplan 1243 Kseda Sava sonucunda; Anadolu Seluklular, Moollara vergi veren baml bir devlet haline geldi. Taht kavgalar balam ve merkezi otorite bozulmutur. Anadolu Trk siyasi birlii bozuldu. Anadoluda yeniden birok beylik kuruldu (Kseda Sava bu ynyle 1042 Ankara Savana benzer.).
Anadolunun Trk yurdu olduu kesinlemitir. Bizansn Anadoluyu alma midi sona ermitir. Hal Seferleriyle Bizansa geen stnlk yeniden Trklere gemitir. Bizans savunmaya, Trkler ise taarruza gemitir. Batl kaynaklarda Anadoluya Trk li denilmeye balanmtr. NOT: Bu sava, sonular itibariyle Kurtulu Savandaki Sakarya ve Bakomutanlk Muharebesine benzemektedir. nk ikisinde de savunmadan saldrya geilmitir. NOT: Trklerin Batllar karsndaki bu taarruz stnl Osmanl Devleti dnemindeki II. Viyana Kuatmasyla sona erecektir. NOT: Trklere Anadolunun kaplarn aan sava 1071 Malazgirt Sava, Anadoluyu kesin Trk yurdu yapan sava ise 1176 Miryokefalon Savadr. II. Klarslan Dneminde, ilk defa altn ve gm para bastrlmtr ki bu da ekonominin glendiini gsterir.
44
Tarih retmeni
IKMI SORULAR XI. yzyln sonlaryla XIII. yzylda Anadoluda bilim ve dnce hayatnda nemli bir durgunluk yaanmtr. Bu duruma neden olan en nemli etken aadakilerden hangisidir? (1999 - DMS) A) Ahi tekilat B) Loncalar C) Sufilik D) Tarikatlar E) Hal seferleri 1. 2. Aadakilerden hangisi Ahi topluluu olarak rgtlenmitir? (1999 - DMS) A) Esnaf B) Kad C) Mderris D) Sipahi E) Melik 3. Trk denizciliinin Anadolu Seluklu dnemine kadar geliememesinde balca etken aadakilerden hangisidir? (1999 - DMS) A) Devletin egemenlik anlay B) lke topraklarnn corafi konumu C) Komularnn gl olmas D) Devletin ekonomik yaps E) Snrlarnn geni olmas 4. Anadolu Seluklu Devletinde ehirlerin ekonomik hayatnda nemli yere sahip olan tekilatlanma aadakilerden hangisidir? (1999 - DMS) A) Ayanlar B) Ahiler C) Ulema D) Memurlar E) Kapkulu askerleri 5. Konyada yzeyi mozaik ini ile kapl Karatay Medresesi aadaki Trk - slam devletlerinden hangisine aittir? (2000 - DMS) A) Akkoyunlular B) Karamanoullar C) Germiyanoullar D) Anadolu Seluklu Devleti E) Osmanl Devleti
Karamanolu Mehmet Bey Dneminde Trke resmi dil haline getirilmitir. Anadoluda Trkeyi ilk defa resmi dil haline getiren beyliktir (13 Mays 1277). Karamanoullar, Anadolu Trk siyasi birliinin salanmas srecinde Osmanllar en fazla uratran beyliktir. Germiyanoullar, I. Murat Dneminde, ehzade Yldrmn Germiyan Beyi Sleyman ahn kz Devletah Hatun ile evlendirilmesi sonucu, topraklarnn bir ksmn Osmanllara eyiz olarak braktlar. Hamitoullar, I. Murat Dneminde bir ksm topraklarn Osmanlya satmtr (Isparta, Yalva, Eirdir). Karesioullar, Osmanlnn ald ilk beyliktir (Osmanl donanmasnn temelini oluturmulardr.). Trk Tarihinde nemli Fetret Devri yaanmtr. Bunlar; Melikahn lmyle balayan, Sencerin hkmdar olmasyla sona eren dnem (1092 1117) (B.Seluklu) Kseda Sava ile balayan, Anadolu Seluklu Devletinin yklmas ile sona eren dnem (1243 - 1308) (A. Seluklu) Ankara Sava ile balayan, elebi Mehmetin hkmdar olmas ile sona eren dnem (1402 1413) (Osmanl Devleti).
45
Tarih retmeni
11. I. Karamanoullar Beylii II. Anadolu Seluklu Devleti III. Byk Seluklu Devleti Yukardakilerden hangisi veya hangilerinin merkezi Konyadr? (2004 - KPSS) A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 12. Aadaki Trk devletlerinden hangisinde kervansaray mimarisi yoktur? (2006 - KPSS / nlisans) A) Karahanllar B) Gazneliler C) Byk Seluklular D) Anadolu Seluklular E) Gktrkler 13. Sultan II. Klarslan Dneminde, Anadolu Seluklularnda ekonomik durum yksek dzeye ulamtr. Bu dnemde grlen; I. mar almalarnn fazla olmas II. Surlar iinde birer kaleden ibaret olan kasabalarn bymesi III. Loncalar tarzndaki Ahilik tekilatnn Mslman olmayanlara kapal olmas durumlarndan hangileri ekonomideki bu baarnn kantlar arasndadr? (2006 - KPSS / nlisans) A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III 14. I. Gazneliler II. Karamanoullar III. Byk Seluklular Yukardaki devletlerden hangilerinin resmi dili Trkeydi? (2007 - KPSS / Lisans) A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III 15. Mslman Trk devletlerinde devlet memurluu ounlukla babadan oula geer, iktidar deimelerinde de iktidar ou kez ayn ailede kalrd. Aadakilerden hangisi bu durumun sonularndan biridir? (2008 KPSS) A) Devletin iyi ynetilmesi B) sizliin nnn kapanmas C) Baarl bir d siyaset izlenmesi D) Yeni mesleklerin nnn kapanmas E) Brokraside egemen bir snfn ortaya kmas
46
Tarih retmeni
Osmanllarn Ksa Srede Geliip Glenme Nedenleri
Bizansa komu bir u beylii olmas snrlarn geniletme frsat vermitir. Ayrca kurulduu blgenin ekonomik etkinliklere olanak tanmas da glenmesinde etkili olmutur (Corafi Konum). Merkeziyeti bir ynetim anlaynn benimsenmesi lke topraklarnn hanedan yeleri arasnda paylatrlmas geleneine son verilmesi (Tek Hkmdarlk Sistemi) Tmarlara nem verilmesi, fethedilen topraklarn savata yararllk gsterenlere datlmas Gl, disiplinli ve srekli bir ordunun olmas Cihat ve gaza politikas sayesinde Trkmenlerin desteini almas Beyliklerle iyi geinmesi (evlilik ve dostluk ilikisi kurmas) Yetenekli padiahlarn ynetime gelmesi Hogrl ve adalete dayal bir ynetim anlaynn benimsenmesi Ahilerin desteini almas Doudan gelen Trkmen gleriyle glenmesi (skn politikas) Anadolu ve Balkanlarn karklk iinde olmas
TARHNN
Kurulu Dnemi (1299 1453): Osman Beyin Anadolu Seluklu Devletinin Hkmdar II. Mesut tarafndan U Beyi
47
Tarih retmeni
26. III. Mustafa (1757 - 1774) 27. I. Abdlhamit (1774 - 1789) 28. III. Selim (1789 - 1807) Dalma Dnemi: 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. III. Selim (1789 - 1807) IV. Mustafa (1807 - 1808) II. Mahmut (1808 - 1839) I. Abdlmecit (1839 -1861) Abdlaziz (1861 - 1876) V. Murat (1876 - 1876) II. Abdlhamit (1876 - 1909) V. Mehmet Reat (1909 - 1918) VI. Mehmet Vahdettin (1918 - 1922) Son Halife II. Abdlmecit (1922 -1924)
OSMANLI PADAHLARI Kurulu Dnemi: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Osman Bey (1283 - 1324) Orhan Bey (1324 - 1362) I. Murat (1362 - 1389) I. Bayezd (Yldrm) (1389 - 1402) I. Mehmet (elebi) (1413 - 1421) II. Murat (1421 - 1444 / 1444 - 1451) II. Mehmet (Fatih) (1444 - 1444)
Ykselme Dnemi: 7. 8. 9. 10. 11. 12. II. Mehmet (Fatih) (1451 - 1481) II. Bayezd (Sofu) (1481 - 1512) I. Selim (Yavuz) (1512 - 1520) I. Sleyman (Kanuni) (1520 - 1566) II. Selim (Sar) (1566 - 1574) III. Murat (1574 - 1595)
Duraklama Dnemi: 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. III. Murat (1574 - 1595) III. Mehmet (1595 - 1603) I. Ahmet (1603 - 1617) I. Mustafa (1617 - 1618 / 1622- 1623) II. Osman (Gen) (1618 - 1622) IV. Murat (1623 - 1640) Sultan brahim (1640 - 1648) IV. Mehmet (Avc) (1648 - 1687) II. Sleyman (1687 - 1691) II. Ahmet (1691 - 1695) II. Mustafa (1695 - 1703)
Gerileme Dnemi: 22. 23. 24. 25. II. Mustafa (1695 - 1703) III. Ahmet (1703 - 1730) I. Mahmut (1730 - 1754) III. Osman (1754 - 1757)
48
Tarih retmeni
Hkmdarlk Sembolleri; hutbe, sikke (para), davul (nevbet), sancak, hilat (giysi), etr (saltanat emsiyesi), tu, tura, kl alay, ota ve tahttr. Merkez Tekilat Merkez tekilat ierisinde padiahn zel hayatnn getii ve devletin ynetildii yer saraydr. Osmanlda ilk saray I. Murat Dneminde Bursada ina edilmitir. Edirne bakent olunca burada daha byk bir saray yaplmtr. stanbulun fethi (1453) zerine Fatih Sultan Mehmet tarafndan nce Saray- Atik (Eski Saray) daha sonra da Saray- Cedid ad verilen Topkap Saray (Yeni Saray) yaptrlmtr. Topkap Saray, XIX. yzyla kadar padiahlarn oturduu ve devletin ynetildii yer olmutur. XIX. Yzylda Bat etkisiyle Dolmabahe, Beylerbeyi, raan ve Yldz saraylar yaplmtr. Devlet ynetiminin merkezi olan sarayda; divan toplantlar, padiahlarn tahta k treni, yabanc elilerin kabul, bayramlama trenleri yaplrd. Ayrca en yksek derecede yneticilerin eitimi de sarayda gerekletirilirdi. Saray e ayrlrd;
Kurulu ve Ykseli Dnemi padiahlar sancak sistemine gre yetimilerdi. ehzadeler (padiahn erkek ocuklarna verilen isim), Lalalarla birlikte sancaklara ynetim tecrbesi kazanmalar iin gnderilirdi. Sancaa ilk kan I. Murat, son kan III. Mehmettir. Sancaa kmadan tahta oturan ilk Osmanl padiah I. Ahmettir. Osmanlda ynetim padiahn mutlak otoritesinde toplanrd yani ynetim mutlak monariydi. Yavuzun Msr Seferi sonucunda Halifeliin Osmanlya gemesi ile ynetim Mutlak Teokrasiye dnt. Devletin mutlak yneticisi olan padiah ilk bakta sonsuz yetkilere sahipmi gibi grnse de uygulamalar; gelenek grenek, hukuk kurallar ve Divan kararlaryla snrlandrlmtr.
NOT-1: Osmanl padiahlar ilk defa 1839 Tanzimat Ferman ile birlikte mutlak egemenlik anlayndan kendi istei ile vazgemi ve Kanun stnln ilk kez kabul etmitir. 1876 I. Merutiyet (Kanun-i Esasi) ile birlikte anayasal ynetime ve parlamenter sisteme geilmitir. NOT-2: 1908de II. Merutiyetin ilan ile birlikte padiahn yetkilerine az da olsa snrlamalar getirildi ve meclisin yetkileri arttrld. RNEK SORU I. Osmanl, II. Memluk, III. Seluklu, Yukardaki devletlerin hangilerinde saltanat makam iinde halifelik anlay uygulanmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: A Osmanl padiahlar Bey, Han, Sultan, Hakan, Hkmdar, Kaan, stanbulun fethinden sonra mparator; Msrn fethinden sonra da Halife unvanlarn kullanmlardr. Ayrca Gazi, Hdavendigar, Hnkar gibi unvanlar da kullanlmtr.
a) Birun (D Saray): Saray grevlileri burada bulunur ve dier devletlerle ilgili iler idare edilirdi. Ayrca burada askeri merasimler, bayramlamalar ve askerlere maa datm yaplrd. Bununla birlikte Birunda padiahn divan yelerini ve yabanc elileri karlad Arz Odas bulunurdu. Birun tekilatna ait btn tayinler Sadrazam tarafndan yaplrd. Birundaki grevliler ve tekilatlar unlardr;
Yenieriler Alt Blk Halk (sipahiler, silahtar, sa ve sol garipler, sa ve sol ulufeciler.) Topular ve Cebeciler Mehterler Mteferrikalar: (Enderundan kma iolanlar, beyzade ocuklar, devlet ileri gelenlerinin ocuklar vb.) Padiah Hocas: ehzadelerin eitimiyle megul olur. Hekimba: Cerrahba da denilen doktor avular ve avuba: Haberleme ve elilik grevini yapar.
49
Tarih retmeni
b) lmiye: Eitim, retim ve hukuk alannda grevleri vardr. Trk ve Mslman olmayanlar lmiye snfna giremezlerdi. NOT: lmiyenin Divandaki temsilcileri; Kazasker ve eyhlislamdr. (tarada; mderris, kad) c) Kalemiye: dari ve mali alanlarda brokratik ilerde grevlidirler.
NOT: Kalemiyenin Divandaki temsilcileri; Nianc, Defterdar ve Reislkttaptr. (tarada; ktip) Padiahn egemenliini kullanma biimleri ise u ekildedir; ve
Yasama: Ferman, Berat, Adaletname Kanunnameler ile kullanr. Yrtme: Divan- Hmayun ile kullanr. Yarg: Kazasker ve kadlar yolu ile kullanr.
Ferman: Padiahn emridir. Nianc tarafndan tura ekilerek gerekli blgelere gnderilir. Berat: Nian, grev, maa vb. eyler hakknda verilen resmi belgedir (atama belgesi). Padiahn onayyla gerekleir. Kanunname: Hkmdarlarn koymu olduklar kurallar btndr. rfi hukuk kapsam ierisindedir. Adaletname: Halkn haklarn askeriyeye kar koruyan padiah buyruudur. RNEK SORU Osmanl Padiahlar bir konu hakkndaki kesin kararlarn aadakilerden hangisiyle belirtirlerdi? A) Fetva B) Risale C) Fkh D) Kelam E) Ferman (2000/DMS) Cevap: E RNEK SORU Osmanllarda; I. Ferman, II. Fetva, III. Berat, belgelerinden hangileri padiah tarafndan verilirdi? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2001/KMS) Cevap: D
c)
NOT: Saraya alnan kzlar tpk i olanlar gibi sk bir eitim grrlerdi. Padiahn iltifatna mahzar olmazlarsa kma Usul ile saray dnda grevlendirilen Kapkullar ile evlendirilirlerdi. (Ama; merkezi otoriteyi korumaktr.) Osmanl merkez ve tara tekilatlarnda ynetim ileri padiah adna seyfiye, ilmiye ve kalemiye denilen brokrasi temsilcilerince yrtlrd; alannda
NOT: Seyfiyenin Divandaki temsilcileri; Sadrazam, Vezirler, Yenieri Aas, Kaptan- Deryadr. (tarada; beylerbeyi, sancakbeyi)
50
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl mparatorluunda en yksek karar organ olan Divan- Hmayunda; I. lmiye (retim, yarg ve din ilerinde grev alanlar), II. Seyfiye (ynetim ve askerlik ilerinde grev alanlar), III. Kalemiye (idari ve mali alanda uraan st dzey brokratlar), IV. Aznlk (Osmanl mparatorluu uyruunda olan gayrimslimler) kesimlerinden hangileri temsil edilmekteydi? A) I ve II B) I ve IV C) III ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV (2005/KPSS) Cevap: D 1. Divan yeleri Sadrazam (Vezir-i Azam)
NOT: Bu durum sadrazamlk makamnn nem kazanmasna ve sadrazamlarn siyasal ynden glenmesine neden olmutur. Divan Orhan Bey tarafndan kurulmutur, II Mahmut tarafndan kaldrlmtr. Yerine Nazrlklar (Bakanlklar) kurulmutur. Divan; toplan ekline ve toplan amacna gre isimler alrd;
Ayak Divan: Padiahn halkn huzuruna kp dert ve isteklerini dinledii divandr. Galebe Divan: Yabanc lke elilerinin kabul edildii divandr. Sefer Divan: Vezir-i Azam sefere karken toplanan divandr. At Divan: Sefer srasnda at zerinde yaplan divandr. Ulufe Divan: Yenieri maalar iin toplanan divandr. kindi Divan: Sadrazam konanda Divan- Hmayunda yarm kalan ileri tamamlamak amacyla toplanan divandr. Divan toplantlar haftann belirli gnlerinde Kubbe Alt denilen yerde yaplrd. Balangta her gn yaplan divan toplantlar giderek seyreklemitir. Divan en yksek mahkeme nitelii de tard. Bu nedenle nemli ve zlemeyen davalara burada baklrd. Divanda alnan kararlara Hkm ad verilirdi ve bu kararlar Mhimme Defterlerine kaydedilip, Defterhanede muhafaza edilirdi. Divan- Hmayun, gnmz anlamyla Bakanlar Kurulu zelliindedir. Aralarndaki fark ise; Divan yelerinin halk tarafndan seilmemi olmas ve mahkeme gibi alm olmasdr. 18. yzyldan itibaren Divan nemini kaybetmeye balam ve bu yzyln sonunda Sadrazamn alma merkezi olan hkmet yani Bab- Ali (Yksek Kap) nem kazanmtr.
Ba vezir anlamndadr. Divandaki en kdemli vezir olup, padiahtan sonra gelen en yetkili kiiydi. Padiah tarafndan atanr ve grevden alnrd. Padiah siyasi yetkilerini Sadrazam aracl ile kullanrd. Sadrazam padiahn mhrn (Mhr- Hmayun) tard ve padiah olmad zamanlarda Serdar- Ekrem sfatyla orduya komutanlk yapar, byk devlet memurlarnn tayin, terfi ve grevden alnma ileriyle ilgilenirdi. Fatihten itibaren Divan bakanl Sadrazamlara braklmtr (1475). Gnmzdeki karl Babakandr. NOT: lk sadrazamlk makam I. Murat Dneminde kurulmutur. lk sadrazam andarl Kara Halil Hayrettin Paa; son sadrazam Ahmet Tevfik Paadr. 2. Kubbealt Vezirleri
Divanda Sadrazamdan sonra gelen vezirlerdi. Devlet ilerinde sadrazama yardmc olurlar, eitli devlet ileriyle grevlendirilirlerdi. Bu vezirler, devlet ilerinde bilgi ve tecrbesine gvenilen kiilerden seilirdi. Daha ok askeri ve siyasi ilerden sorumluydular. Fatih Dneminde saylar 4e, Kanuni Dneminde 7ye kartlmtr. Gnmzdeki karl Devlet Bakandr. NOT: Vezir olabilmek iin beylerbeyi ve sancakbeyi gibi grevlerde bulunmak gerekiyordu.
51
Tarih retmeni
16. Yzylda Divana Girenler eyhlislam (Mft)
Hukuk ilerinden sorumluydular. eri hkmler veren en yksek grevlilerdi. Divandaki byk davalara bakar, kad (taht kads hari) ve mderrislerin atamasn yapard. Kadlarn kararlarn bozma yetkisi de vard. Fatih Dneminde saylar Anadolu ve Rumeli Kazaskeri olmak zere ikiye karlmtr. Gnmzdeki karl Adalet ve Milli Eitim Bakandr. NOT: lk Kazaskerlik makam I. Murat Dneminde kurulmutur.
Ktiplerin ba anlamndadr. 17. yzyla kadar Niancya balyd. Divanda grlecek konularn srasn belirler, d ilerine bakar, Divanda alnan kararlar yazya geirirdi. XVII. yzylda divana ye olmutur. Gnmzdeki karl Dileri Bakandr. 8. Kaptan- Derya
Devletleraras yazmalar salard. Ayrca padiah ve sadrazam arasndaki yazmalardan da sorumluydu. Padiahn yazl emir ve fermanlarna tura ekerdi. Bu nedenle kendisine turac da denirdi. Fethedilen topraklar Tahrir defterlerine kaydeder, tapu kadastro ilerine bakar ve dirliklerin datmn yapard. Divanda yaplan grmelerin kaytlarn tutarak Mhimme Defterine (Divan Defteri) kaydederdi.
Osmanlda Donanma Komutanyd. stanbulda bulunduu zamanlarda Divan toplantlarna katlrd. Kanuni Dneminde Divana ye olmutur. Gnmzdeki karl Deniz Kuvvetleri Komutandr. NOT: lk Kaptan- Derya Orhan Bey Dneminde greve getirilen Karesioullar kkenli Karamrsel Paadr.
52
Tarih retmeni
Yenierilerin ocak komutandr. Ocakla ilgili konular grldnde divana katlrd. stanbul ve sarayn gvenliinden sorumluydu. Savalarda padiahn koruyucusu ve en yakn askeriydi. Padiah tarafndan atamas yaplr ve dorudan padiaha baldr.
a) Saliyanesiz Eyaletler:
Topraklar dirlik sistemine gre datlan eyaletlerdir. Yneticileri dorudan merkezden atanrd. Devlet merkezine bu eyaletlerden vergi gelmezdi. Toplanan vergiler dirlik sahiplerine
53
Tarih retmeni
Kapan Emini: ehirlere gelen sebze meyvenin topland yerlere kapan denirdi. Kapan emiri buraya gelen maln vergilendirilmesini salard (Hal mdr). Beytl Mal Emini: Herhangi bir yerleim yerinde kamu haklarn koruyan grevlidir. Bac Emini: Kasaba ve ehirlerde sanat ve ticaretle ilgili vergileri toplarlard. Mahalli (yerel) ynetim rgtleri de unlard; Mahalle ve ky ynetim tekilatlar, loncalar, cemaat idareleri. stanbulda zel bir ynetim uygulanmaktayd; Sadrazam ehrin genel dzenine; Yenieri Aas gvenlik ilerine, ehremini belediye ve bayndrlk ilerine, Muhtesip ar ve pazarn dzenine, stanbul (Taht) Kads adalet ilerine bakard.
RNEK SORU Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi esnaf denetleme yetkisine sahiptir? A) Cizyedar B) Mltezim C) Muhtesip D) Tmarl Sipahi E) Nianc (1999/DMS) Cevap: C III. TOPRAK SSTEM Toprak, Osmanlda devletin malyd. Kullanma hakk halka ait olup, retilen maln sahibi halkt. Devlet topraklarnn genel ad Miri Arazi (Hazine Arazisi) idi. Ekip, bimek iin ahslara verilen arazilerdi. Toprak kullanl ve verili amalarna gre isimler almtr; MR ARAZLER
Bu eyaletler iilerinde serbest, dilerinde Osmanlya bal olan eyaletlerdi. Bunlarn banda yerli hanedandan birisi bulunurdu. Yneticilerine; Bey, Han, erif ve Voyvoda denirdi. Devlete yllk vergi derlerdi. Eflak, Bodan, Erdel, Krm (Buras vergi vermez sadece asker verirdi. Yneticilerine Giray denirdi.), Lehistan bu gruba giren eyaletlerdi. Bu eyaletler ilk kez Fatih Sultan Mehmet Dneminde oluturulmutur. Hicaz ayr bir konuma sahipti. Devlet bu blgeden vergi almaz, asker istemezdi. Buradan toplanan vergiler kutsal yerlerin imarna ve korunmasna ayrlrd. Tara Tekilatndaki Dier Grevliler;
A)
1) Dirlik Arazileri: Geliri devlet tarafndan savata yararllk gsterenlere ve devlet memurlarna maa karl olarak verilen arazilerdi. e ayrlrd; a) Has: Yllk geliri 100.000 akeden fazla olan topraklard. Hanedan yelerine, divan yelerine, Beylerbeyleri ve Sancak Beylerine verilirdi. Has sahibi gelirinin her 5000 akesi iin bir cebel (atl asker) beslemek zorundayd. b) Zeamet: Yllk geliri 20 bin ile 100 bin ake arasnda olan arazilerdi. Orta derecedeki devlet memurlarna, hazine ve tmar defterdarlarna,
Muhtesip: ar ve pazar (esnaf ve tccar) denetlemesi yapard. Satlan mal ve fiyatlar kontrol ederlerdi. (zabta)
54
Tarih retmeni
NOT-2: Devlet, topra bir yl ekmeyenden iftbozan adl vergi, 3 yl st ste ekip, bimeyenden ise topra geri alrd. Bundaki ama; retimin srekliliini salamaktr. NOT-3: Osmanl Devletinde tara tekilatnn temelini tmar (dirlik) sistemi oluturuyordu. NOT-4: Tmar ve Zeamet Sistemi II. Mahmut zamannda kaldrlarak bunun yerine bata valiler olmak zere devlet memurlar maaa balanmtr. 2) Yurtluk Araziler: Geliri snr boylarnda grev yapan askerlere (aknclara) verilen arazilerdir. 3) Ocaklk Araziler: Geliri kale muhafzlar ile tersane giderlerine ayrlan arazilerdir. 4) Mukataa: Geliri iltizam yoluyla dorudan hazineye giden arazilerdir. 5) Pamaklk: Hanedan kadnlarna verilen arazilerdir. 6) Havas- Hmayun: Hkmdara aittir. Geliri hazineye braklmtr. 7) Metruk Araziler: Terk edilmi topraklardr. Otlak, yaylak, mera, klak gibi halkn ortak kulland topraklardr. Ayrca yollar, meydanlar, namazghlar, mesireler, pazarlar, panayrlar, baltalklar ve harmanlar da bu gruba girerdi. 8) Mevat: l topraklardr. l, bataklk, plak dalar bu topraklardandr. 9) Malikhane: Devlet adamlarna hizmetleri karl mlk olarak verilen arazilerdir. B) VAKIF (MEVKUF) ARAZLER Miri arazi iken sonradan geliri hayr, din, eitim kurumlarna ve sosyal hizmetlere ayrlan arazilerdir (cami, medrese, hastane, imarethane, , bedesten, kervansaray gibi kurumlar). Alnp satlamaz, devlet el koyamazd. Bu arazilerden vergi alnmazd. Vakf tekilatnn banda bulunan kiiye Mtevelli denmitir.
NOT: Dirlikler datlrken, verilen kiilerin makamlar ile topran gelirleri arasnda bir paralellik kurulmutur. Dirlik sisteminde topran; mlkiyeti devlete, vergisi dirlik sahibine, kullanm hakk kylye aittir. Has ve zeamet, devlet memurlarna grevleri sresince verilirken, tmar, sipahinin mr sresince verilirdi. Dirlik sahiplerinin grevleri;
Sava zaman, toprak gelirlerine gre besledikleri atl askerler (cebel) ile orduya katlmak Reayann (halkn) topra ilemesini salamak, boalan topraklara bakalarn yerletirmek ve yeni topraklar retime amak Bulunduklar blgenin gvenliini salamak Blgedeki vergileri toplamaktr. DRLK (TIMAR) SSTEMNN FAYDALARI Topraklarn imar salanmtr. Bu da tarmsal retimi artrm ve retimde sreklilik salanmtr. Vergilerin kolayca toplanmas salanmtr. Devlet memurlarnn maalar denmitir. Devlete yk olmadan gl bir ordunun yetimesini salamtr (Tmarl Sipahiler). Balangta gebe Trkmenlerin yerleik hayata geirilmesinde etkili olmutur. Tmarl Sipahiler krsal blgede gvenliin salanmasnda etkili olmulardr.
NOT-1: Topran sahibinin devlet olmas, sadece gelirin dirlik sahibine verilmesi, toprak zerinde feodallemeyi nlemitir. Avrupa feodalitesi ile arasndaki en nemli fark budur.
RNEK SORU Osmanl Devletinde, devletin tebaas olan kiilerin sosyal ve ekonomik hayat dzeyinin ykseltilmesi ve insanlarn salk, eitim, kltr gereksinimlerinin karlanmasnda aadakilerin hangisinden yararlanlmtr? A) Tmar sistemi B) Vakf sistemi C) ltizam sistemi D) Msadere usul E) Devirme sistemi (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: B
55
C)
MLK ARAZLER ahslarn zel mlk olan arazilerdir. Alnp satlabilir, miras olarak braklabilirdi. Bu araziler ikiye ayrlrd;
a) ri Araziler: Mslman halka ait olan arazilerdir. Gelirlerinden % 10 Aar (r) vergisi derlerdi. Bu topraklarn sahiplerinden arazi vergisi olarak ift resmi alnrd. b) Haraci Araziler: Gayrimslimlere verilen arazilerdir. Gelirlerinden % 15 - % 20 aras Hara vergisi derlerdi. Bu topraklarn sahiplerinden arazi vergisi olarak ispen alnrd. NOT: XVII. yzyldan itibaren sosyo ekonomik nedenlerin etkisiyle toprak ynetimi bozulmu, kyden kente gler hzlanm ve topraklar devletin denetiminden karak hukuki olmasa da fiilen ayan ve eraf denilen gl kiilerin eline gemeye balamtr. 1858 Arazi Kanunnamesi ile topraklar mlkiyete dnm, yani uzun sre topra elinde bulunduranlar o topran sahibi olmulardr. RNEK SORU Has ve Zeametin Tmardan fark aadakilerden hangisidir? A) Devlet tarafndan verilmesi B) Karlnda hizmet beklenmesi C) Vergi kayna olmas D) Geliri daha fazla olan toprak paras olmas E) Karlnda atl asker yetitirilmesi (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde Tmar sisteminden; I. Vergilerin toplanmas, II. Yarglama ilerinin ksa srede bitirilmesi, III. Asker yetitirilmesi, IV. Dirlik blgelerinin ynetilmesi, amalarndan hangisi veya hangileri iin yararlanlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) II ve III D) I - III - IV E) II - III - IV (1999/DMS) Cevap: D
RNEK SORU Osmanl lkesinde, tmar sisteminin aadakilerden hangisinin dzenli biimde yrtlmesinde dorudan etkili olduu savunulamaz? A) Gvenlik B) Maliye C) Ticaret D) Askerlik E) Tarm (2006/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi Trk - slam Devletlerinde grlen toprak ynetimi ile ilgili bir kavram deildir? A) kta B) Has C) Zeamet D) Ulak E) Yurtluk (2005/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devleti dirlik sistemiyle, I. sipahinin geimini karlama, II. byk bir asker gce sahip olma, III. kapkulu askerlerinin maan verme, durumlarndan hangilerini salayarak hazinenin ykn azaltmaya almtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: D IV. ORDU Osman Bey dneminde ordu, airet glerinden olumaktayd. lk dzenli ordu Orhan Bey Dneminde oluturulmutur (Yaya ve Msellem). I. Murat dneminde Rumeliye geile birlikte sava esirlerinden asker seilerek orduya alnmtr (Penik sistemi). Yine I. Murat dneminde Tmar ve Kapkulu (Devirme) sistemlerinin temelleri atlmtr. Osmanlda devlet gcn ordudan alrd. Ordu gruptan meydana gelirdi;
1. KAPIKULU OCAKLARI Devletten ayda bir ulufe adyla maa alan srekli askerlerdi. Bu askerler ayn zamanda hkmdar deiikliklerinde clus adl bahi alrlard.
NOT: lk defa Clus Bahii Fatih Sultan Mehmet (II. Mehmet) Dneminde datld.
56
yoluyla
Devirme sistemi: Gayr-i Mslimlerin kimsesiz ve fakir ocuklarnn kk yata toplanarak (5 12 ya) devlet hizmetinde kullanlmak zere yetitirilmesidir. Bunlarn zeki ve grbz olanlar saraydaki Enderun Mektebinde devlet memuru yetitirmek amacyla okutulurdu. Rumeliden toplanan ocuklar nce Anadoluya gnderilerek Trk ailelerinin yannda Trk slam kltr alrlar, sonra Geliboludaki Acemi Olanlar Ocana getirilirlerdi. Burada kabiliyetlerine gre askeri ocaklara ayrlrlard. stanbul veya merkeze yakn eyaletlerde bulunurlard. Sefere padiahla birlikte katlrlard. Grevleri askerliktir, evlenmeleri ve deiik mesleklerle uramalar yasaktr. Kapkulu Askerleri; Atl ve yaya olarak ikiye ayrlrlard. Kapkulu Piyadeleri (Yayalar)
Acemi Olanlar Oca: I. Murat Dneminde kurulmutur. Devirme yoluyla alnan Hristiyan ocuklardan oluurdu. Ocakta yetienler Yenieri Ocana giderdi. Zeki ve yetenekliler ise Enderuna gnderilirdi.
Yenieri Oca: Kapkulu ordusunun temelidir. I. Murat Dneminde kurulmutur. Devirme yolu ile oluturulmutur. Sk disiplin altnda yetiirlerdi. Padiahn yannda bulunurlard. Grevleri; padiahla birlikte savaa katlmak ve stanbulun gvenliini salamaktr. Yenierilere ayda bir Ulufe denilen maa, padiah tahta ktnda Clus Bahii, ilk sefere ktnda da Sefer Bahii verilirdi. Yenieri Oca III. Murat Dneminde bozulmaya balamtr. leriki dnemlerde devlete ok zarar dokunan bu Ocak, 1826da II. Mahmut tarafndan kaldrlmtr (Vaka-i Hayriye). Bu ocan yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye yeni bir ordu kurulmutur. ve bu
57
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi iin devlet hazinesinden deme yaplmazd? A) Kapkulu Askerleri B) Tmarl Sipahi C) Bayndrlk Hizmetleri D) Clus Bahii E) Sava Harcamalar (1999/DMS) Cevap: B RNEK SORU Osmanl Devletinde; I. Padiahlarn tahta k, II. Padiahlarn bizzat sefere gidii, III. isyanlarn bastrlmas, durumlarndan hangilerinde askerlere bahi datmak bir gelenektir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2002/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde; devlet adam yetitirmede ve ordunun byk bir ksm iin asker salamada, dzenli ve srekli olarak; I. devirme, II. iltizam, III. msadere, usullerinden hangileri kullanlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2004/KPSS) Cevap: A 4. DONANMA Osmanl Devletinin ilk donanmas Karesi Beyliinin alnmasndan sonra olumutur. Osmanl Devleti, Orhan Bey Dneminde Karamrselde ilk tersaneyi kurduysa da Karesioullar Beyliinin alnmasyla donanma sahibi olarak askeri amal denizcilik faaliyetleri yrtmeye balamtr. Tekilatl lk Osmanl tersanesi Geliboluda I. Bayezd Dneminde almtr (1390). Osmanlnn en byk tersanesi ise Hali Tersanesi'ydi. Osmanl ilk deniz savan I. Mehmet Dneminde Venediklilere kar yapmtr (1416). Osmanl ilk byk donanmasna Fatih Dneminde stanbulun fethi iin ina edilen donanmayla ulat.
(1999/DMS) Cevap: E
58
Tarih retmeni
yrtme gcn temsil ettikleri iin bu snfa ehl-i rf, ehl-i seyf veya mera denirdi. b) lmiye (Ehl-i er): Medreselerde yetiip devletin deiik alanlarnda grev alanlardr. Bunlar; eyhlislam, Kazasker, Kad, eitim retim elemanlar ve cami grevlileridir (Ulema). NOT: lmiyenin devlet ynetiminde ve toplum iinde nemli grevi vard; Tedris (Bilgi aktarma), Kaza (Yarg grevi), fta (yaplan ilerin eriata uygunluunu denetleme yani fetva verme)dr. c) Kalemiye: Devletin idari ve mali brokrasisini oluturan gruptur. Her trl yazmalardan, ktiplik ilerinden ve ekonominin ileyiinden sorumludurlar. Ynetilenler (Reaya)
Reaya, ynetime katlmayan, geimini tarm ve sanayi alannda retim yaparak veya ticaretle uraarak salayan, devlete vergi veren halktr. Osmanl Devletinin kendi egemenlii altnda yaayan topluluklar din ve mezhep esasna gre rgtleyip ynetme ekline millet sistemi deniyordu. Buradaki millet kavram gnmzdeki anlamndan farklyd. Ayn dinden ve mezhepten olan topluluklar bir millet saylyordu. Osmanl toplumu rk esasna gre deil, inan ve dnce temeline gre rgtlenmitir. RNEK SORU Osmanllarda toplumu oluturan kesimlerin belirlemesinde Millet Sistemi uygulanmtr. Bu sistemde alnan temel lt aadakilerden hangisidir? A) Meslek grubu B) Dini inan C) Nfus oran D) Kltrel dzey E) Ekonomik durum (1999/DMS) Cevap: B RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Osmanl toplumunda ynetici gruplar arasnda deildir? A) lmiye B) Seyfiye C) Reaya D) Kalemiye E) Hanedan yeleri (2010 KPSS nlisans) Cevap: C NOT: Osmanl toplumu iinde zanaatkrlar, tccarlar reayadan Bilginler reayadan saylmamlardr. kyller, saylrken
Padiahtan dini ve idari yetki alan kimselerden oluur. Seyfiye, lmiye ve Kalemiye olarak snfa ayrlrlar; a) Seyfiye (Ehl-i rf): Askeri zmreyi oluturan gruptur. Sadrazam, Vezirler, Kapkulu Askerleri ve Tmarl Sipahilerden oluur. Padiahn
59
Tarih retmeni
Osmanllarda toplumun sosyal snflar arasnda gei vard. te bu sosyal hareketlilik iki ekilde oluyordu;
Dikey Hareketlilik: Toplum ierisinde snflar aras gei yani yer deitirmektir. Dikey hareketlilie u rnekleri verebiliriz; Mslman olmak, medrese eitimi grmek, brokrasi kalemlerine ktip olmak, Tmar sahibi olmak gibi. Yatay Hareketlilik: lke topraklar zerinde yer deitirmektir. Bu hareketliliin bir ksm zorunlu olurken bir ksm da kendiliinden gerekleir. Yatay hareketlilie u rnekleri verebiliriz; Sava kaybetme sonucu Balkanlardan Anadolu'ya olan gler, ihtiya sonucu kyden kente gler gibi. NOT: Yenilgiler sonras Anadolu'ya yaplan glerin sonucu olarak Anadoludaki Trk ve Mslman nfus younluu artarken snrlarmz ise daralmtr. Bu ise Osmanl ekonomisini olumsuz etkilemitir. Osmanlda halkn faydalanmas iin birtakm sosyal messeseler yaplmtr. Bunlar;
Nfusun ounu kyller olutururdu. ifti kendisine verilen topra ileyip vergisini Tmarl Sipahiye veya bir vakfa verirdi. Kyl, topra yl st ste bo brakp ilemezse iftbozan adyla vergi derdi. Bundaki ama retimi arttrmak, topran bo kalmasn nlemekti. 16. yzyln sonlarnda tmar sisteminin bozulmas ile ltizam sistemi yaygnlat. ltizam sistemi sonucunda reayann durumu ktleti. Kyden kente gler balad. Bu glerle; ehirdeki sorunlar artmaya, kyler boalmaya ve tarm retimi azalmaya balad. ehirliler:
maret; Medrese talebelerine, fakirlere ve her isteyene bedava yiyecek datmak zere kurulan aevleridir. Kalenderhane: ehirlere gelen yabanclarn ve seyyahlarn cretsiz kalp yemek yedikleri yerdir. Han ve Kervansaray: Yol zerinde veya kasabalarda yolcularn konakladklar ve hayvanlarnn barnd binalardr. Yolcular; milliyet, din, dil, inan ayrm yaplmakszn, gn cret demeden kalabilirdi. Tabhane: Fakirlerin barnd hayr eseridir. Buralarn yiyecei imaretlerden karlanrd. Darifa (Hastahane): Hastalarn tedavi edildii hastane ve tp mezunlarnn pratik ve tatbikat yaptklar tp fakltesi mahiyetindedir. NOT: Osmanl Devletinde ilk hastahaneler Yldrm Bayezd zamannda ald. Ribat: Kale grnl savunmaya ynelik binalardr.
Osmanl ehirleri her trden maln ticaretinin yapld, sanayi iletmeciliinin var olduu ve eitli sosyal kurumlarn rgtlendii; idari, askeri ve dini ilerin grld yerleim merkezleridir. Osmanl ehir halkn; Askerler, Tacirler (tccarlar) ve Esnaflar (Ahiler) oluturuyordu. Gebeler (Konargerler):
Yrk olarak da adlandrlan bu insanlar hayvanclkla geimlerini salyorlard. Devletin kendileri iin dzenledii kanunlar erevesinde hayatlarn srdryorlard. Devlet gebelerden; Adet-i Anam, Al resmi, Klak ve Yaylak adl vergileri alrd. Devlet gebelerin vergi ve asker toplamada sorun olmalar nedeni ile onlar yerleik hayata geirmeye almsa da baarl olamamtr.
60
Tarih retmeni
paraya Kaime denildi. 1862de bu uygulamaya son verildi. I. Abdlmecit Dneminde ayrca 1844te Yirmi Kuru deerinde Mecidiye bastrld. Osmanl Devletinde bankacla ilk gei, Tanzimat dneminde oldu. Alan ilk banka Bank- Dersaadet (stanbul Bankas)dir (1847). 1863te Osmanl Bankasna (Bank- ahanei Osman) para basma yetkisi verilmitir. 1867de Emniyet Sand (Memleket Sandklar) kurulmutur (Ziraat Bankasnn temeli saylr.). 1888de ise Ziraat Bankas kurulmutur. II. Merutiyet Dneminde de Osmanl tibar-i Milli Bankas almtr. Hazinenin Gelir Kaynaklar
Hazine-i Amire (D Hazine): Vergilerin topland ve harcamalarn yapld hazinedir. Hazine-i Hassa ( Hazine): Yedekte bekletilen hazinedir. D hazineden yetmedii zamanlarda i hazineden para aktarlrd. Osmanl para birimine ake denirdi. lk bakr para Osman Bey, ilk gm para (ake) Orhan Bey, ilk altn para (Sultani Sikke-i Hasene) ise Fatih Dneminde bastrlmtr. lk enflasyon II. Mehmet (Fatih) dneminde balamtr (Enflasyonun balamasnda Yahudi sarraflarn etkisi olmutur.).
r: Mslmanlardan alnan 1/10 oranndaki toprak rnleri vergisidir (1925te kaldrlmtr.). Hara: Gayrimslimlerden alnan 1/5 oranndaki toprak rnleri vergisidir. Cizye: Gayrimslimlerin 20 yan doldurmu, salkl erkeklerinden askere gitmeme karlnda alnan kelle vergisidir (Bu vergi 1856 Islahat Fermanyla kaldrld.). Zekt: Zengin olan Mslmanlarn mallarndan alnan vergidir. Bu vergi devlet tarafndan baz dnemlerde alnmtr. rfi Vergiler (Teklif-i rfiye):
NOT: Duraklama Dneminde tekrar gm para uygulamasna dnlecektir. Bu uygulama lke ekonomisinin bozulduunu gsterir. NOT: XVII. yzyla kadar devletin gelirleri giderlerinden fazlayd. XVII. yzyl balarndan itibaren savalar, askeri slahat harcamalar, brokratik harcamalarn artmas gibi nedenlerle bte ak vermeye balamtr. lk kt para Sultan Abdlmecit dneminde basld (1840). Hazine bonosu niteliindeki bu
Avarz: II. Bayezd zamannda, olaanst durumlarda ordunun ihtiyacn karlamak zere alnan geici vergidir (Sava, sel, deprem v.b). Duraklama Dneminde srekli alnmaya balanacaktr. NOT: Avarz vergisi, Mustafa Kemal'in Sakarya Sava (1921) ncesinde Bakomutanlk yetkilerini kullanarak yaynlad Tekalif-i Milliye Emirlerine benzetilir. iftbozan: Tarmsal retimin srekliliini salamak amacyla bir veya iki yl topran mazeretsiz olarak bo brakan kylden alnan tazminat vergisidir.
61
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. Yneticiler, II. Hanedan yeleri, III. Aznlklar, gruplarndan hangileri Cizye Vergisi demekle ykmlyd? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2001/KMS) Cevap: C Osmanl ekonomisinin en nemli sektrleri tarm, hayvanclk, ticaret ve zanaatkrlktr. Baz Osmanl ehirleri retimleri ile n kazanmtr. Bu ehirler devlet ekonomisini olumlu ynde etkilemilerdir. Konyada dokuma, Tokatta bakrclk, Amasya ve Erzincanda gmlk, Ankara ve Kastamonuda soft kuma, Bursada ipekilik, Selanikte uhaclk, Edirnede ayakkabclk, Bulgaristanda aba, kl dokuma iilii ve retimi gelimitir. Avrupaya pamuklu, ynl, deri, ya, hal ve boya gibi rnler satlrken; ss eyas, kalay, kurun, kat, kadife, cam eya ve saat gibi rnler alnmtr. Osmanl ekonomisinde esnaflarn kurduu Lonca tekilatnn da byk bir nemi vard. Bu tekilat i ticarette bir denetleme kurumu gibiydi. Ancak Avrupada meydana gelen Sanayi nklbnn etkisiyle Osmanl Lonca tekilat iyice zayflamtr. Bununla beraber ngiltere ile imzalanan Balta Liman Ticaret Antlamas (1838) ile Osmanl Devleti, yabanc tccarlara kar uygulad belirli mallarn alm ve satm zerindeki snrlamalar kaldrd. Bylece Osmanl topraklar kapitlasyonlar ve bu yeni durum ile tamamen Avrupann ak pazar haline geldi. Avrupa mallar Osmanl pazarlarn doldurdu. Dk fiyatlar nedeni ile Avrupa mallar ile rekabet edemeyen esnaf tezghn ve atlyesini kapatmak zorunda kald. Yerli sanayi kt. Sanayi Devriminin Osmanlya etkisi en ok tekstil alannda grld. Avrupallarn yapt Corafi Keiflerle beraber yeni ticaret yollarnn bulunmas, Osmanlnn elindeki pek ve Baharat yollarnn nemini kaybetmesine neden oldu. Ayrca Corafi Keifler sonucu Avrupaya tanan gm ve altn gibi deerli madenler bir sre sonra Osmanl lkesine girince; Osmanl Devletinin parasnn deer kaybetmesine ve fiyatlarn ykselmesine neden oldu.
Maden, Tuzla, Orman ve Gmrk Gelirleri Msadere (El Koyma): len bir kiinin hayattayken haksz kazan elde ettii tespit edildiinde mirasnn hazineye aktarlmasdr (Bu uygulama zel mlkiyet anlayna terstir. 1839 Tanzimat Fermanyla kaldrlacaktr.). ltizam Sistemi: Bir blgede devlet hazinesine toplanacak olan vergilerin ak artrma yoluyla ahslara verilmesidir. ltizam vergisini toplamaya hak kazanan kii toplayaca vergiyi pein olarak hazineye derdi (Belli bir kar pay karlnda). ltizam yntemiyle vergi toplayanlara Mltezim ad verilirdi.
NOT: ltizam Sistemi XVI. Yzyldan sonra uygulamaya koyulmutur. Devlet bu sistemi yrrle koyarak acil para ihtiyacn karlamaya almtr. ltizam yntemi, Tanzimat Dneminde kaldrlmtr (1839).
62
Tarih retmeni
Merkezden gelen tm emirleri halka duyurma, halkn dertleriyle ilgilenme, Kanun kaaklarn takip etme ve cezalandrlmalarn salama NOT: lk Osmanl kads Karamanl Dursun Fakihtir. Daha kk ynetim birimlerinde (nahiyelerde) kad adna hkm verenlere Naib denirdi. Mahkemelerde grlen davalar eriyye Sicilleri denilen defterlere kaydedilirdi. Mslman olmayanlarn hukuki ileri bal olduklar cemaat yasalarna ve mahkemelerine gre dzenlenirdi. Bu durum Osmanlda hukuk birliinin olmadn gsterir. rfi Hukuk
slam dinine gre dzenlenen kanunlardr. Kayna Kuran, snnet, icma ve kyastr. Bu konuda din ve yasama ileri padiah adna eyhlislama aittir. Ancak eyhlislamn yarglama yetkisi yoktu. Yrtme ve yasama fetvalarla salanrd. Temeli slamiyetin Hanefi mezhebine dayandrlmtr. Kazasker ve kadlar adli ilerden sorumlu grevlilerdi. eri hukukun ileyiini salayan en nemli kurum Kazaskerliktir. Kazasker, Osmanl yarg sistemini oluturan kadlarn tayin ve terfi ilerini yapard. stanbul Efendisi olarak anlan stanbul Kads, Osmanl snrlar iindeki en yksek rtbeli yargt. Osmanl Devletinde er'i ve rf btn meseleler er' Mahkemelerde zmlenirdi. Eyalet, sancak ve kazalardaki mahkemelerde hakim olarak Kad bulunurdu. Kadlar dorudan Kazaskere balyd. Kadlar devletten maa almaz, davalardan aldklar harlarla geimlerini salarlard. Mahkemeler herkese akt. Kadnn verdii karardan phe duyanlar st mahkeme olarak Divan- Hmayuna bavurabilirlerdi. Osmanlda Kadlarn grevleri u ekilde sralanabilir; Halk arasndaki kan anlamazlklar ve davalar zme, Miras, ticaret, nikh, vasiyet gibi davalara bakma ve bunlar karara balama, Noter grevini yerine getirme, Askeri snf hakknda raporlar dzenleme, Bulunduu blgenin vergilerini toplayp hazineye aktarlmasn salama, Vakflar denetleme, Yeni iletme (irket) kurulmasn onaylama, Kazalarda belediye ilerini yrtme,
slamiyet ncesinden bu yana devam eden tre kurallarnn slamiyete aykr olmayacak ekilde dzenlenmesiyle oluan kurallardr. rfi hukuka padiahn ynetim, maliye ve ceza gibi konularda kartt kanunnameler de dhildi. rfi kanunlar hazrlanrken slam hukukuna aykr olmamasna dikkat edilirdi. Bu hukuk sisteminde yasama yetkisi padiaha aittir. rfi konularla ilgili padiah buyruklar Ferman olarak Nianc tarafndan kaleme alnrd. Daha sonra da yine Nianc tarafndan, kartlan fermana padiah turas ilenir ve fermann resmiyet kazanmas salanrd. Fatih Dneminde hazrlanan Kanunname-i Ali Osman ile rfi hukuk toplatlm ve yazl hale getirilmitir (Osmanlnn lk Kanunnamesi). Bu kanunname ile; Devletin birlii ve gelecei iin karde katli yasal hale getirilmitir. Sancaa kmak zorunlu hale getirilmitir. Devlete kar ilenen ar sulara verilecek cezalar belirlenmitir. Devlet protokol sisteminde dzenlemeler yaplm, makam tayinlerinin nasl olaca aklanmtr. Devlet ynetiminde devirmelerin nemli grevlere getirilecei karara balanmtr. NOT: Fatih Sultan Mehmet Dnemi'ndeki bu kanunla merkezi otorite tam olarak glendirilmi; devletin gelecei ve btnl gvence altna alnmtr.
63
Tarih retmeni
verilirdi. Karma eitim yaplrd. Belli bir sresi ve snf yoktur. Daha ok gramer ve dil eitimi yaplrd. slamiyet ile ilgili bilgiler verilirdi. Ayrca okuma yazma ve Kuran retilirdi. Osmanl Devletinde ilkretim ilk defa stanbulda II. Mahmut Dneminde zorunlu hale getirildi. Temel eitim kurumlar medreselerdir. lk Osmanl medresesi 1330da Orhan Bey tarafndan znikte almtr (Sleyman Paa Medresesi). Medreseye tayin edilen ilk mderris Davud-u Kayseridir. Kurulu yllarnda, Msr ve Suriyede medrese eitimi daha ileri olduu iin buralara renci gnderilmi, buralardan medreselere hoca getirilmitir. Medreselerde dil Arapadr. Buralarda dini ve pozitif bilimler birlikte okutulmutur. Okutulan dersler ise u ekildedir; Dini Bilimler; Kuran, Hadis, Fkh, Kelam, Belagat (Kurandaki edebi sz ve kavramlar aklama bilimi), Feraiz (slama gre miras hesaplama bilimi), Pozitif Bilimler; Kimya, Matematik, Hendese, Astronomi, Tarih, Corafyadr. Medreselerde rencilerin btn ihtiyalar vakflar tarafndan karlanyordu. Medreselerde eitim veren retim grevlilerine muid veya mderris denirdi. Fatih Dneminde Sahn- Seman (Sosyal Bilimler ve Hukuk Fakltesi zeliindedir. Bu medrese gnmzdeki stanbul niversitesinin temelidir. Osmanlnn yksek dzeyde eitim veren ilk medresesidir.) ve Kanuni Dneminde alan Sleymaniye medreseleri (Mimar Sinan tarafndan ina edilmitir. Tp ve Fen Fakltesi zelliindedir. an en iyi eitim veren kurumu kabul edilir.) en yksek eitim retim kurumlardr. Fatih Dneminde ayrca devlet memuru yetitirmek amacyla devirmelerin okutulduu Saray Mektebi de denilen Enderun almtr. Daha sonralar Enderuna Mslman ailelerin ocuklar da alnmtr. Enderunda; askeri eitim, idari eitim, beden eitimi, sanat eitimi verilirdi. Enderun Okulu ilk defa II. Murat Dneminde Edirne Saraynda kurulmutur. Bu okul II. Mahmut Dneminde kapatlp yerine Mekteb-i Maarif-i Adliye almtr. Medrese eitimi grenler Kad, Mft, Kazasker, Defterdar, Nianc olabilirdi. Medreselerde eitim grenlere Suhte, Softa, Talebe, Daniment; medreselerde yetien bilginlere Ulema denirdi.
64
Tarih retmeni
Eitim Bakanl) kurularak Bakanlnn temeli atld. Eitim
Milli
NOT: Osmanlda devlet memuru olabilmenin tek art Mslman olmakt. Ancak bu art 1856 Islahat Fermanyla kaldrld. RNEK SORU Osmanl Devletinde nceleri Hristiyan tebaann yetenekli ocuklarnn alnd, daha sonralar Mslman ocuklarn da alnmaya baland okul aadakilerden hangisidir? A) Hendese Okulu B) Mahalle Mektebi C) Enderun D) Medrese E) Mlkiye (2000/DMS) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi Avrupa Devletlerinin Osmanl lkesinde okul amalarnn amalarndan biri deildir? A) Kltrlerini yaymak B) karlarn srdrmek C) Uyruklarndaki ocuklarn eitimini srdrmek D) Osmanl Devletindeki yenilik hareketlerine nclk etmek E) Aznlklarn haklarn korumak (2000/DMS) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi XVII. yzyldan itibaren medreselerde okutulan derslerden biri deildir? A) Kimya B) Kelam C) Kuran D) Tefsir E) Hadis (2003/KPSS) Cevap: A RNEK SORU Osmanl mparatorluunda devirme yntemiyle toplanan ocuklardan, saraya alnanlar aadakilerin hangisinde eitilmitir? A) Sbyan mektepleri B) Enderun C) Hendesehane D) Yabanc okullar E) Aznlk okullar (2006/KPSS nlisans) Cevap: B
65
Tarih retmeni
vardr. Bu eserde Hindistan ile Osmanl lkesi arasnda yapt yolculuu anlatr. Molla Ltf: Matematikidir. Tazifl Mezbah adl eseri vardr. Takiyddin Mehmet (16. yy): Astronomi alannda almalarda bulunmutur. Osmanlda ilk rasathaneyi kurmutur (stanbulda). Matrak Nasuh (16. yy): Corafya, Minyatr, Matematik, Tarih alanlarnda yetimitir. Cemall-Kttab ve Kemall-Hisab adl eserleri vardr. Katip elebi (17. yy): Tarih, Corafya, Denizcilik, Maliye ve Hukuk alanlarnda almalar yapmtr. Eserlerinin ismi; Cihannma (Dnya corafyas), Kefz-nun (Bibliyografya),Fezleke-i Osmani ve Mizanl Haktr. Hezarfen Hseyin elebi (17. yy): Bat ile iliki kuran ilk bilim adamdr. Osmanl Tekilat Tarihi en nemli eseridir. Hezarfen Ahmet elebi (18. yy): Kanat takp uan ilk insandr. Lagari Hasan elebi: lk roket rneini icat ederek umay baarmtr. Evliya elebi (17. yy): Seyahatname en nemli eseridir. Bu eser yazld dnemin Trk kltr tarihi hakknda bilgi veren nemli bir yapttr.
Molla Fenari (15. yy): Mantk alannda nemli almalar yapmtr. Eserleri Osmanlnn son dnemlerine kadar okutuldu. Maddetl Hayat adl eseri vardr. Emir Sultan (1368-1430): Osmanllarn Kurulu Devrinde Bursada yaam, Yldrm Bayezid Hann damad olan bilim adamdr. Kadzade-i Rumi (14. ve 15. yy): Matematik, Astronomi alanlarnda yetimitir. Muhtasar- Fil Hisab adl eseri vardr. Ali Kuu (15. yy): Matematik, Astronomi alannda yetimitir. Osmanlda Matematiin kurucusu olarak bilinir. Fatih Dneminde stanbula Semerkanttan getirilmitir. Sinan Paa: Matematik alannda yetimitir. Tazarruname ve Nasihatname adl eserleri vardr. Piri Reis (15. ve 16. yy): Corafya alannda ileri gitmitir. lk kez dnya haritasn izmitir. Kitab- Bahriye (Denizcilik Kitab) adl eseri vardr. RNEK SORU Kitab- Bahriye adl eseri ve yapt haritalarla nl denizci aadakilerden hangisidir? A) Kl Ali Reis B) Piri Reis C) Murat Reis D) Seydi Ali Reis E) Barbaros Hayrettin (2006/KPSS Lisans) Cevap: B RNEK SORU Osmanllar zamannda Kitab- Bahriye adl eseriyle ve haritaclk almalaryla nl bilim adam aadakilerden hangisidir? A) Piri Reis B) Ali Kuu C) Seydi Ali Reis D) Matrak Nasuh E) Sabuncuolu erafeddin (2010 KPSS Lisans) Cevap: A Seydi Ali Reis (16. yy): Deniz Corafyas alannda almalarda bulunmutur. Mirat'l Memalik (Memleketlerin Aynas) adl eseri
RNEK SORU Seyahatname adl eseriyle XVII. yzyl Osmanl sosyal yaantsna ilikin nemli bilgiler veren yazar aadakilerden hangisidir? A) Koi Bey B) Katip elebi C) Evliya elebi D) Lagari Hasan elebi E) Hezarfen Ahmet elebi (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: C Ahmet Cevdet Paa (19. yy): Eserleri, Tarih-i Cevdet (Tarih Kitab), Tezakir, Ksas- Enbiya (Nebiler Tarihi), Mecelle (Hukuk)dir (Mecelleyi hazrlayan 16 kiilik hukuku heyetine bakanlk yapmtr). Zembilli Ali Efendi: Din ve Hukuk limidir. El Mutahharat adl eseri vardr. bn-i Kemal: Din ve hukuk limidir. Tevarih-i Ali Osman adl eseri vardr. Ebussuud Efendi: Din ve hukuk limidir. Duaname ve Kanunname adl eserleri vardr. Akemseddin: Fatihin hocasdr. Daha ok Tp alannda kendini yetitirmitir. Aynl Ayan adl eseri vardr. Altunizade Sabuncuolu erafettin: Tp alannda ilerlemitir. Kitbl-Cerrahiyyetillhaniyye adl eseri vardr.
66
Tarih retmeni
NOT: Osmanl Trkesi'nde deiik yaz tarzlar kullanlmtr. Bunlar; Rikka, Sls, Nesih, Talik, Divani, Divani krmas, Siyakat karakterleridir. C. EDEBYAT Osmanl Kurulu Dneminde Trkeye byk nem verildi. Halk Edebiyat bu dnemde ok etkili olmutur. Halk Edebiyatnda Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal, Krolu, Karacaolan, Kul Mehmet, Gevheri, Emrah, Ak mer, Zhni, Dadalolu gibi nemli isimler yetitirilmitir. Osmanl Ykselme Dneminde edebiyatta Arap ve ran kltrnn etkileri artmtr. XV. yzyldan itibaren Divan Edebiyatnn nemi artmtr. Divan Edebiyatnda; eyhi (Harname), Nesim, Ahmed, Bak (Kanuni Mersiyesi), Fuzuli (Leyla ve Mecnun), Nef (Siham- Kaza), Nedim (Lale Devri), eyh Galip (Hsn- Ak) gibi nemli isimler yetimitir. Osmanl padiahlar edebiyatla ilgilenmi ve nemli eserler vermilerdir. Fatih, Avn; II. Bayezid, Adl; Kanuni ise Muhibbi mahlaslaryla iirler yazmlardr. Osmanl Devletinde Tekke Edebiyat da gelimitir. Tekke Edebiyatnda; Hac Bekta-i Veli (Makalat), Hac Bayram Veli, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal gibi nemli isimler yetimitir.
X. BASIN YAYIN Osmanl Devletinde ilk matbaa Lale Devrinde (1727), stanbulda, Sait Efendi ve brahim Mteferrika tarafndan kurulmutur. eyhlislam dini kitaplar dndaki kitaplarn basm iin fetva vererek hattatlk sanat ile uraanlarn isiz kalmasn nlemeye alt. Matbaada baslan ilk eser Vankulu Lgatdr. Osmanl Devletinde Gazetecilik: Osmanl Devletinde ilk resmi gazete, II Mahmut zamannda (1831) karlan ve Cumhuriyet Dnemine kadar varln srdren Takvim-i Vekayidir. Yayn yaamna giren ikinci gazete, 1840 ylnda karlan Ceride-i Havadistir (lk yar resmi gazetedir.). lk zel Trk gazetesi Agah Efendi ile inasinin 1860ta kardklar Tercman- Ahvaldir. Ayrca inasi 1862de Tasvir-i Efkr adyla bir fikir gazetesi kard. 1866da Muhbir gazetesi karld.
67
Tarih retmeni
Minyatr Sanat: Minyatr daha ok el yazmas kitaplarda boya ve yaldz kullanlarak, k, glge, boyut ve gerek hacim verilmeden yaplan resimlerdir (izgi resim sanat). Bu anlayla ele alnan minyatrlerde metnin aklanmas, konu ve ayrntlarn tanmlanmas ama edinilmitir. Derinliin bulunmad minyatr resimlerde kiiler mevkilerine ve rtbelerine gre izilmilerdir. Osmanlda resim yasakland iin onun yerine gelien sanat daldr. NOT: Minyatr kitaplar Surname ve Hnername ismini tar. Minyatr sanatlarna Nakka denilirdi.
XI. SANAT 15. yyda gelime gsteren Osmanl gzel sanatlar, 16. yyda en parlak dnemine ulat. Gzel sanatlardaki gelime zellikle ssleme sanatlarnda kendini gsterdi. Hattatlk, inicilik, minyatr, nakkalk, kakmaclk, oymaclk, tezhip balca ssleme sanat dallaryd.
ini Sanat: Duvar gibi yzeylerde kaplama olarak kullanlan renkli ve genellikle bezeli ve srl seramie ini denilmektedir. Bu dnemin nemli ini merkezleri Bursa, znik, Ktahya ve stanbuldur. Osmanl ini sanatnn ilk rnei znik Yeil Camiidir. Osmanl inicilik sanat XVI. yyda en yksek dzeyine ulat. ini sslemelerinin olduu nemli eserler; stanbuldaki inili Kk Rstem Paa Camii Yeni Camii Topkap Saray Sleymaniye Camii Sultan Ahmet Camii Badat ve Revan Kkleri
Matrak Nasuh: Barbaros Hayrettin Paann Akdeniz Seferinin ve Kanuninin Macaristan Seferinin minyatrlerini izmitir. Haydar Reis (Nigari): Kanuni, Barbaros ve II. Selimin portrelerini izmitir. Nakka Osman: III. Muratn ocuklarnn snnet dnlerinin minyatrlerini izmitir. Levni: III. Ahmet Dnemiyle (Lale Devri) ilgili minyatrleri vardr. Levni, 18. yzylda yaam son byk minyatr sanats olarak kabul edilmektedir. RNEK SORU Osmanllarda aadaki sanatlardan hangisine ait eserler, yapld dnemin sosyal ve siyasi zellikleri hakknda en ok bilgi verir? A) ini B) Hat C) Kakma D) Ebru E) Minyatr (2002/KPSS) Cevap: E Ebru Sanat: Ktlarn zerine boya ile mermer damarlar gibi renkli dalgalar yaparak sslemektir (Desen sanat). Mcellitlik: Kitap ciltleme sanatdr. Kitaplarn deri ile ciltlenmesidir. Musiki: Trk musikisi Osmanllar dneminde geliti. Mehter takm Osman Bey tarafndan kurulmu,
Hat Sanat: Belirli kurallara bal olarak yaplan gzel yaz yazma iine hat ya da Hsn- Hat denir. Trklerde hat sanat ile ilgili ilk rnekleri Seluklular vermitir. Osmanl hat sanatnda yaznn okunmasndan ok gzel grnmesine nem verilirdi. Bu nedenle resim yerine gelime gstermitir. Hat sanatnn en fazla gelime gsterdii dnem Klasik Osmanl Dnemi olmutur. Osmanldaki en mehur hattatlar; eyh Hamdullah ve Hafz Osmandr.
68
Tarih retmeni
Sanayi-i Nefise Mektebi ilk Gzel Sanatlar Okuludur. RNEK SORU Osmanl Devletinde 19. yzylda gzel sanat dallarnda eitim ve retim yapmak zere alan ve mdrlne Osman Hamdi Beyin getirildii okul aadakilerden hangisidir? A) Darlmuallimin B) Sanayi-i Nefise Mektebi C) Galatasaray Sultanisi D) Darlfnun E) Darlmaarif (2011 KPSS) Cevap: B Mimari: Osmanl sanatnda en ok mimari alannda gelime grld. Osmanl Kurulu Dneminde mimari alanda Bizans ve Anadolu Seluklu Devletinden etkilenilmitir. Kurulu Devrinin en nemli eserleri; Bursada Ulu Cami, Yeil Cami, Yeil Trbe ve Edirne erefeli Camiidir. Ayrca Hac vaz Paa dnemin en nl mimardr. stanbulun Fethinden sonra Osmanl mimarisi gelime gsterdi ve Fatih Sultan Mehmet Dneminde Klasik Osmanl - Trk mimari tarzna geildi. II. Bayezdn yaptrd Bayezd Cami Klasik Osmanl mimarisinin ilk nemli rneidir. Fatih Dneminde yaplan Topkap Saray da ilk klasik eserlerdendir. Kanuni Sultan Sleyman Dneminde Osmanl mimarisi, Mimar Sinanla zirveye kt ve Trk - slam mimarisi Hristiyan mimarisini geti. Mimar Sinan, Kanuni, II. Selim ve III. Murat dnemlerinde mimarbalk yapmtr ve ok sayda eser brakmtr (16. yzyln en nemli mimardr). Mimar Sinann yapt baz eserler unlardr; ehzadeba Cami (raklk - stanbul), Sleymaniye Cami (Kalfalk - stanbul), Selimiye Cami (Ustalk - Edirne). Kanun Sultan Sleymann zevcesi Haseki Hrrem Sultann sipariiyle Mimar Sinan, bugnk Haseki Klliyesini yapt. Mimar Sinan, yalnzca mimari eserler meydana getirmekle kalmam Mimar Davut Aa ile Mimar Mehmet Aa gibi nl mimarlar da yetitirmitir.
Resim: Portresini yaptran ilk Osmanl padiah II. Mehmet (Fatih)tir (talyan ressam Belliniye yaptrmtr.). Resim renimi iin ilk kez Fatih tarafndan talyaya renci gnderilmitir (Sinan Bey). Osmanlda portresini devlet dairelerine astran ilk Osmanl padiah II. Mahmuttur. 1872de eker Ahmet Paa stanbulda ilk resim sergisini amtr. Osman Hamdi Bey Asar- Atika (Arkeoloji mzesi) ve Sanayi-i Nefise Mektebinin kurucusudur. Kendisi ressamdr ve Eski Trk hayatna dair resimler izmitir. Silah Tacirleri ve Kaplumbaa Terbiyecisi nl eserleridir. NOT: Osman Hamdi Bey, Trkiyede mzeciliin kurucusu olarak kabul edilmektedir. RNEK SORU Trkiyede mzeciliin kurucusu kimdir? A) eker Ahmet Paa B) Osman Hamdi Bey C) Sleyman Seyyid D) Halil Paa E) Osman Nuri Bey (1999/DMS) Cevap: B
69
Tarih retmeni
Semeci (Eklektik) Dnem Osmanl Sanat (1860 - 1900): Bu dnemin sanat anlaynda; ayn eserde farkl sluptaki zellikleri yan yana grmek mmkndr. Bu dnemdeki rnek eserler; stanbul Hamidiye Camii stanbul Aksaray Valide Camii Beylerbeyi Saray (XIX. yy. - 1865) raan Saray (XIX. yy. - 1865) Neoklasik Dnem Sanat (1900 - 1930): Sanay-i Nefise Mektebinde eitim alan kiilerin balatt bir dnemdir. Bu dnemin temsilcileri arasnda; Mimar Kemalettin, Mimar Vedat, Mimar Ali yer alr. Seluklu ve Osmanl dneminde kullanlan mimari eler bu dnemde de kullanlmtr.
Osmanl mimarisinden gnmze kalan birok eser vardr ve bu eserler bugn de insanlarn ihtiyalarna cevap vermektedir. NOT-1: 19. Yzylda yaplan saraylar, Osmanl mimarisinin son yaplardr. Dolmabahe Saray, Yldz Saray, Beylerbeyi Saray, raan Saray gibi saraylarn byk ksm Boazii kylarnda ina edilmitir. Ayrca shak Paa Saray da bu dnemin nemli mimari eserleri arasndadr. NOT-2: Osmanl mimarisinde, camilerin evreleri klliye tabir edilen birok sosyal messeselerle evrilmitir. Osmanlda yaplan en nemli klliyeler, Fatih, II. Bayezd (Edirne) ve Sleymaniye (stanbul) Klliyeleridir. Osmanl Devleti tarafndan yaplan nemli mimari eserler unlardr; Erken Dnem Osmanl Mimarisi znik Hac zbek Camii (lk Osmanl camisi) znik Yeil Cami Bursa Yeil Cami Bursa Hdaverdigar Camii: Yldrm Bayezd Dnemi Yldrm Camii Yldrm Medresesi (Bursa) Bursa Ulu Cami (lk byk cami) Bursa Muradiye Medresesi Edirne Eski Camii: Edirne erefeli Camii Hac Bayram Camii (Ankara) Lala ahin Paa Medresesi (Bursa) Yeil Medrese (Bursa) Yeil Trbe (Bursa)
70
Tarih retmeni
Levent Klas (stanbul III. Selim) NEML HATIRLATMALAR Osman Bey Dneminde airetten beylie geilmitir. lk Bizans - Osmanl Sava Osman Bey Dneminde yaplan 1302 Koyunhisar (Bafeon) Savadr. lk Osmanl vergisi Osman Bey Dneminde uygulamaya konulmutur. lk Osmanl paras (bakr ake) Osman Bey Dneminde bastrlmtr. Orhan Bey Dneminde beylikten devlete geilmitir. Orhan Bey Dneminde ilk gm ake bastrld. Osmanl Devletinin ald ilk beylik Orhan Bey Dneminde Karesioullar Beyliidir (1352). Bylece; Anadolu Trk Siyasi Birliini salamada ilk adm atlmtr. Orhan Bey Dneminde; Bizans yaad i karklklar srasnda Osmanldan yardm istemi, yardm karlnda impe Kalesini vermitir. NOT: Osmanllarn Rumelide ele geirdii ilk yer impe Kalesidir(1353). Osmanllarn Rumelide fethettii ilk yer Orhan Bey Dneminde alnan Geliboludur (1354). Orhan Bey Dnemi'nde ilk devlet rgtlenmesi gerekletirilmitir. Bunlar; lk divan kuruldu ve ilk vezir atand (ilk vezir Alaaddin Paa). lk kez Sancak sistemi oluturuldu; ehzadelerin sancaa kma gelenei balatld (I. Murat znike gnderildi.). lk dzenli ordu (Yaya ve Msellem) kuruldu. znikte ilk Osmanl medresesi ald. lk vakf rgt kuruldu. Sancaklara Kad ve Suba atand, (ilk adli rgt ve ilk gvenlik tekilat). I. Murat Dneminde ikinci devlet rgtlenmesi gerekletirilmitir. Bunlar; lk kez Penik Sistemi uygulanmaya baland; ilk Kapkulu Ordusu (Yenieri Oca) kuruldu. Geliboluda Acemi Olanlar Oca ald. Bylece Yenieri Ocann temelleri atlm oldu (Penik - Devirme Sistemi uyguland.).
Klasik Dnem Osmanl Mimarisi Fatih Camii (stanbul) Fatih Klliyesi (stanbul) Bayezd Camii (stanbul) II. Bayezd Klliyesi (Edirne) Haseki Camii ve Medresesi (stanbul) ehzade Camii ve Medresesi (stanbul 1543) Sleymaniye Camii (stanbul 1549) Selimiye Camii ve Medresesi (Edirne 1574) Rstem Paa Camii (stanbul 1561) Sultan Ahmet Camii (stanbul 1616) Rstem Paa Medresesi (stanbul) Eyp Sultan Trbesi (stanbul) Fatih Sultan Mehmet Trbesi (stanbul) Yavuz Sultan Selim Trbesi (stanbul) Barbaros Hayrettin Trbesi (stanbul) ehzade Mehmet Trbesi (stanbul) Yeni Camii (Valide Sultan) (stanbul 1664) Mihrimah Sultan Medresesi (stanbul) Topkap Saray (Fatih) Kanuni Sultan Sleyman emesi inili Kk (stanbul) Mostar Kprs (Bosna) Rumeli Hisar (Fatih) Kilitbahir Kalesi (Fatih) Kale-i Sultaniye (Fatih)
Ge Dnem Osmanl Mimarisi Nuru Osmaniye Camii (stanbul): Avrupai tarzda yaplan ilk eser Laleli Camii (stanbul) Nusretiye Camii (stanbul) Dolmabahe Camii (stanbul) Ortaky Camii (stanbul) Revan Kk (stanbul) Badat Kk ale Kk Sadabad Kasr (stanbul) III. Ahmet emesi (stanbul) Tophane emesi (stanbul) Dolmabahe Saray (stanbul - Abdlaziz) Beylerbeyi Saray (stanbul - Abdlaziz) raan Saray (stanbul Abdlaziz) Yldz Saray (stanbul II. Abdlhamit) shak Paa Saray (Doubeyazt - 1784) Seddlbahir Kalesi (anakkale - IV. Mehmet) Selimiye Klas (stanbul - III. Selim)
71
Tarih retmeni
Yldrm Bayezd Dneminde; Anadolu Trk Siyasi Birlii byk lde ilk kez saland. Yldrm Bayezd Dneminde merkezi Ktahya olmak zere Anadolu Beylerbeylii kurularak eyalet says ikiye karld. Osmanlda Yldrm Bayezd (I. Bayezd) Dneminde ilk kez stanbul kuatlmsa da; Batda Hal tehlikesi, Anadoludaki Beyliklerle mcadele, Etkili silahlarn yetersizlii, Douda Timur tehlikesi, gibi nedenlerden dolay baarsz olunmutur (1391 1395 1397 - 1401 tarihlerinde olmak zere stanbul toplam 4 kez kuatlmtr.).
Yldrm Bayezd; stanbul kuatmalarn daha etkili hale getirebilmek ve stanbul Boazn kontrol edebilmek iin Anadolu Hisarn (Gzelcehisar) yaptrm ve Geliboluda ilk tersaneyi ina ettirmitir. Yldrm Bayezd Dneminde yaplan 1396 Nibolu Sava sonucunda; Msrda bulunan Abbasi Halifesi, Yldrma Sultan- klim-i Rum (Rum Diyarnn Sultan) unvann verdi. Yldrm Bayezd, son stanbul kuatmasn Douda Timur tehlikesi belirince Bizans ile bir antlama yaparak kaldrmtr. 1401de yaplan bu antlamaya gre; a) stanbulda bir Trk Mahallesi kurulacak, bir cami yaplacak, b) stanbulda yaayan Trklerin davalarna bakmak zere bir kad tayin edilecek, c) Trkler ticaret yapmak amacyla stanbula serbeste girip kabilecek, d) Bizans Osmanlya yllk vergi verecek, NOT: Bu antlama Bizansla yaplan ilk yazl antlamadr. Osmanl bu antlamayla stanbuldaki Trklerin varln Bizansa kabul ettirmi ve Bizans Osmanlnn siyasi stnln tanmtr. Yldrm Bayezd Dneminde yaplan 1402 Ankara Savann Sonucunda; Yldrm, Timura esir dt, Yldrmn oullar arasnda taht mcadelesi balad ve Fetret Dnemi (1402 1413) yaand. Osmanl Devleti, dalma tehlikesi geirdi. Anadolu Trk siyasi birlii bozuldu ve Beylikler yeniden bamsz oldu (Karesi ve Eretna Beylikleri hari). stanbulun alnmas gecikti ve Bizansn mr yarm asr kadar uzad.
72
Tarih retmeni
Fatih Sultan Mehmet (II. Mehmet) tarafndan ahi ad verilen dnemin en byk ve ilk Havan toplar dktrld. NOT: izimini Fatih, dkmn Macar topu ustas Urban usta yapmtr. Fatih Sultan Mehmet (II. Mehmet) Dneminde Gedik Ahmet Paa, Cenevizlilerden 1475te Krm ald. Sonucunda; Karadeniz kesin olarak Trk gl haline geldi. pek Yolunun denetimi tamamen Osmanl Devletine geti. Fatih Sultan Mehmet Dneminde imzalanan 1479 stanbul Antlamas ile ilk defa yabanc bir devlete (Venedike) ticari ayrcalk (kapitlasyon) ve stanbulda bir eli bulundurabilme hakk verildi. Ama; Akdeniz ticaretini canl tutmak ve Avrupada Osmanl Devletine kar oluturulabilecek Hal Birliini (ttifakn) nlemektir. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; Divan danma organ haline getirildi. Padiah divann daimi yesi olma zelliinden ayrld. Divan bakanl Sadrazama (Vezir-i Azam'a) brakld. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; Vezir says drde, Defterdar ve Kazasker says ikiye karld. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; ilk kez altn para (Sultan) bastrld. Fatih Sultan Mehmet, devrin en yksek byk medresesi olan Sahn- Seman Medresesini amtr (Sosyal Bilimler ve Hukuk fakltesi zeliindedir, stanbul niversitesinin temelidir.). Fatih Sultan Mehmet Dneminde; Topkap Saray ve Kapalar yaptrld. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; askerlere ilk defa Clus Bahii datld. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; I. Murat Dneminde temeli atlan ve devlet memuru yetitirilen Enderun Mektebi en mkemmel hale getirildi. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; Kanunname-i Ali Osman (Fatih Kanunnamesi) denilen ve Osmanl Devletinde veraset sistemini belirleyen ilk yasa yapld; ilk kez rfi hukukta yer alan veraset anlay yazl hale getirildi. Bu yasa ile; Devletin gelecei iin karde katline izin verildi. Bylece gl olan kiinin devletin bana gemesine imkn tannmtr.
73
Tarih retmeni
Olay ve II. Bayezdn yumuak huylu ve savatan holanmayan bir kiilie sahip olmasdr. Osmanl Tarihi'nde ilk ve tek olarak babasn tahtan indirip padiah olan Yavuz Sultan Selim (I. Selim)dir. Ayrca; yenierilerin desteini alarak tahta kan ilk padiahtr. Bu durum; ordunun siyasete kartn gsterir. Yavuz Sultan Selim Dneminde Anadolu Trk Birlii kesin olarak salanmtr. NOT: rana kar dzenlenen 1514 aldran Sava dnnde yaplan 1515 Turnada Sava ile Marataki Dulkadiroullar Beylii ykld; Anadolu Trk Siyasi Birlii kesin olarak saland. Yavuz Sultan Selim Dneminde; 1519da Yozgatta Bozoklu Celal adl bir Trkmen isyan etmitir; bu kiinin isminden dolay bundan sonra Anadoluda kan isyanlara Celali syanlar denmitir. Yavuz Sultan Selim Dneminde yaplan 1516 Mercidabk ve 1517 Ridaniye Savalar ile; Memlkler ykld, Msr alnd. Bylece; Osmanl Devleti slam Dnyasnn en byk devleti ve lideri durumuna geldi. Halifelik Osmanl Devletine geti; devlet teokratik (dine dayal) bir yapya brnd. Hicaz Blgesi Osmanl topraklarna katld. Osmanl Devleti ganimetler ile zenginleti, hazine dolup tat. Baharat Yolu ele geirildi. Ancak; Portekizliler, Corafi Keifleri gerekletirip 1498de Hindistan mit Yolunu bulunca Osmanllar Baharat Yolundan fazla kazan elde edemediler.
Kanuni Sultan Sleyman, Osmanl Tarihinde en uzun sreyle (46 yl) padiahlk yapan kiidir. Bat tarihinde Muhteem Sleyman olarak da geer. Kanuni Sultan Sleymana; devleti en gelimi kanunlara ulatrd iin Kanuni denmitir. Kanuni Sultan Sleyman Dnemi; Osmanl Devletinin en parlak dnemidir. Bu gelimeyi hazrlayan nedenler; Gl bir ynelim devralmas, Disiplinli ve byk bir orduya sahip olmas, Ekonominin iyi olmas, hazinenin altnla dolu olmas, Kanuninin tek ehzade olmas ve taht mcadelesinin meydana gelmemesidir.
74
Tarih retmeni
NOT: Osmanl Devletinin denizde kuatp da alamad tek yer Maltadr. Sadrazam Sokullu Mehmet Paa; Osmanl Tarihinde padiaha sadrazamlk yapm tek devlet adamdr. 1564 - 1566 yllar arasnda Kanuniye, 1566 - 1574 yllar arasnda II. Selime, 1574 - 1579 yllar arasnda da III. Murat'a sadrazamlk yapmtr. Sadrazam Sokullu Mehmet Paa; Hrvat Devirmesidir, Enderunda yetimitir. Kaptan- Deryalk ve Rumeli Beylerbeyliinden sonra Sadrazamla kadar ykselmitir. Sadrazam Sokullu Mehmet Paa Dneminde (II. Selim Dneminde); Kbrs, Lala Mustafa Paa tarafndan 13 aylk bir kuatmadan sonra 1571de fethedilmitir. Bylece; Dou Akdeniz kesin olarak Osmanl hkimiyetine girmitir. Osmanl Devletinin ilk byk bozgunu 1571 nebaht Deniz Savadr, Osmanl donanmas ilk kez yaklmtr (Hallar tarafndan). Sokullu Mehmet Paa zamannda 1575te Lehistann (Polonyann) Osmanl himayesine alnmasyla Osmanl Devleti Batda en geni snrlara ulamtr. II. Selim 1574te vefat etti. Ordunun banda sefere kmadan sarayda len ilk padiahtr. Osmanl Donanmas tarihte drt kez yaklmtr; 1571de nebahtda Hal donanmas tarafndan, 1770'te emede Rusya tarafndan, 1827de Navarinde Rusya, ngiltere ve Fransa tarafndan, 1853te Sinopta Rusya tarafndan. OSMANLI KLTR VE MEDENYET IKMI SORULAR 1. Osmanl Devletinde, I. Kyl II. Zanaatkar III.Tccar IV.Bilgin gruplarndan hangileri reayadan saylmamtr? A) Yalnz I B) Yalnz III C) Yalnz IV D) I ve IV E) II ve III (1999 DMS)
75
Tarih retmeni
Trkiyede mzeciliin kurucusu kimdir? eker Ahmet Paa Osman Hamdi Bey Sleyman Nazif Halil Paa Osman Nuri Bey (1999 DMS) Osmanl Devletinde XVI. yzylda yaplan nfus yazmnda, aadakilerden hangisinin saptanmas amalanmtr? Kadn - erkek says Okur yazar oran sizlik oran Nfus art oran Vergi ykmllkleri (1999 DMS)
A) B) C) D) E)
8.
Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi esnaf denetleme yetkisine sahipti? A) Cizyedar B) Mltezim C) Tmarl sipahi D) Muhtesip E) Vakf ynetimi (1999 DMS) 3. 4. Osmanl Devletinin kendi bamsz d ticaret politikasn izleme hakkndan vazgemesine neden olan antlama, aadakilerden hangisidir? (1999 DMS) Paris Antlamas Berlin Antlamas Londra Antlamas Balta Liman Antlamas Hnkr skelesi Antlamas XVII. yzyldan sonra medreselerde deney ve eletiriye yer verilmemitir. Tanzimat Dnemine gelindiinde, medreselerin yannda modern anlamda okullar almtr. Bu durum aadakilerden hangisine neden olmutur? Batdaki teknolojik gelimelerden ilk kez yararlanlmasna lkretimin zorunlu hale gelmesine Medrese saysnn sabit kalmasna Medreselerde eitim dzeyinin ykselmesine retimde ikili bir sistemin ortaya kmasna (1999 DMS)
A) B) C) D) E)
A) B) C) D) E) 5.
Osmanllarda, toplumu oluturan kesimlerin belirlenmesinde Millet sistemi uygulanmtr. Bu sistemde alnan temel lt aadakilerden hangisidir? A) Meslek grubu B) Dini inan C) Nfus oran D) Kltrel dzey E) Ekonomik durum (1999 DMS) 9. 10. Osmanl Devleti, Tmar sisteminden, I.Vergilerin toplanmas II. Yarglama ilemlerinin ksa srede bitirilmesi III. Asker yetitirilmesi IV. Dirlik blgelerinin ynetilmesi amalarndan hangileri iin yararlanmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) II ve III D) I, III, IV E) II, III, IV (1999 DMS) 11. Osmanl Devletinde, aadakilerden hangisi Divan- Hmayun'un grevlerinden biridir? A) Fetva verme ve fetvalarn uygulanmasn salama B) Halktan gelen ikyetleri dinleme ve karara balama C) Sadrazam atama ve hakknda soruturma ama D) Ferman yazma ve imzalama E) Padiah'n yaptklarn denetleme (1999 DMS)
A) B) C) D) E)
6. Osmanl minyatr sanatnda, I. Konunun, ayrntlarla izilmesi II. nsan figrlerinin byklnn, kiilerin mevki ve rtbeleri ile orantl olarak deimesi III. Perspektif kurallarna uyulmas IV. Manzara ve iek resimlerinin yaplmas zelliklerinden hangileri yoktur? A) I ve III B) III ve IV C) Yalnz IV D) Yalnz III E) Yalnz II (1999 DMS)
76
Tarih retmeni
19. Osmanl Devletinin nl sanatlarndan biri olan Levni, sanat dallarndan hangisinde yapt almalarla tannmtr? A) Minyatr B) ini C) Mzik D) Hat E) Mimari (2001 KMS) 20. Osmanl Devletinde, I. Yneticiler II. Hanedan yeleri III. Aznlklar gruplarndan hangileri Cizye Vergisi demekle ykmldr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2001 KMS) 21. Osmanllarda, I. Ferman II. Fetva III. Berat belgelerinden hangileri padiah tarafndan verilirdi? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2001 KMS) 22. Osmanl Devletinde, I. Padiahlarn tahta k, II. Padiahlarn bizzat sefere gidii, III. isyanlarn bastrlmas durumlarndan hangilerinde, askere bahi datmak bir gelenektir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2002 KPSS) 23. XVI. yzyl Osmanl - Trk mimarisinin en byk ustas kimdir? A) Mimar Sinan B) Yakup ah C) Mimar Ayaz D) Mimar Kemaleddin E) Mimar Hayreddin (2002 KPSS) 24. Osmanllarda aadaki sanatlardan hangisine ait eserler, yapld dnemin sosyal ve siyasi zellikleri hakknda en ok bilgi verir? A) Minyatr B) Hat C) Kakma D) Ebru E) ini (2002 KPSS)
77
Tarih retmeni
31. Osmanl mparatorluunda en yksek karar organ olan Divan- Hmayunda, I. lmiye (retim, yarg ve din ilerinde grev alanlar), II. eyfiye (ynetim ve askerlik ilerinde grev alanlar), III. Kalemiye (idari, mali alanda uraan st brokratlar), IV. Aznlk (Osmanl mparatorluundaki gayrimslimler) kesimlerinden hangileri temsil edilmekteydi? A) I ve II B) I ve IV C) III ve IV D) I, II ve III E) II, III, IV (2005 KPSS) 32. Osmanl Devletinde hangisi hiyerarik sralamada dierlerinden yksektedir? A) Nianc B) Defterdar C) Kazasker D) Sadrazam E) Reisslkttap (2006 KPSS) 33. Aadakilerden hangisi padiah imzas anlamndadr? A) Fetva B) Tu C) Ferman D) Tura E) Saliyane (2006 KPPS/ Ortaretim) 34. Osmanllarda I. Ahmetten itibaren padiahln hanedann en yal yesine gemesi usulnn uygulanmasna balanmasnda gdlen ama aadakilerden hangisidir? A) Saltanat sistemini devam ettirmek B) Taht kavgalarn nlemek C) Padiahn yetkilerini snrlamak D) Halk ile saray ilikilerini kolaylatrmak E) Eyalet yneticilerinin saysn artrmak (2006 KPPS/ Ortaretim) 35. Osmanl Devletinde, I. tarm ve hayvanclkla uraan kimselere devlete tohum, hayvan ve para yardm yaplmas, II. topran arka arkaya yl ekmeyerek bo brakan kylnn toprann elinden alnp bir bakasna verilmesi, III. kylnn, topran deil, topra ileme hakkn ocuklarna miras olarak brakabilmesi uygulamalarndan hangileri, topran kullanmnn kylye, plak mlkiyetinin devlete ait olduunu gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006 KPPS/ Ortaretim)
78
Tarih retmeni
41. XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Devletinde toprak dzeninin bozulmasyla toprak mlkiyeti yaygnlamtr. Bu durumun aadakilerden hangisine ortam hazrlad savunulabilir? A) Asker - sivil i birliine B) Feodal yapnn glenmesine C) Toprak gelirlerinin artmasna D) Kylnn refah dzeyinin artmasna E) Ticaretin aznlklarn tekelinde olmasna (2008/KPSS nlisans) 42. Orhan Bey zamannda, I. lk Osmanl medresesinin almas, II. Rumeliye geilmesi, III. Yaya ve atl dzenli bir ordunun kurulmas, gelimelerinden hangileri Osmanl Devletinin bu dnemde tekilatlanmaya baladnn bir gstergesi olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III (2009 KPSS) 43. XVII. yzyln balarnda Osmanl Devletinin 32 eyaleti varken bu yzyln ortalarnda 25i tmar sistemine dahil, 9u salyaneli olmak zere toplam eyalet says 34 bulmutur. Bu durumla ilgili olarak, I. lk kez toprak kaybedilmitir. II. Beylerbeyi says artmtr. III. Tmar sistemi bozulmutur. yarglarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) 44. Osmanl Devletinde, I. Avrupa mallarnn lkeye girmesi, II. ticaret yollarnn deimesi, III. esnaf tekilatnn bozulmas, durumlarndan hangilerinin ekonomiyi olumsuz ynde etkiledii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) CEVAPLAR 1. C 2. B 3. D 4. D 5. E 10. D 11. B 12. A 13. D 17. C 18. C 19. A 20. C 24. A 25. D 26. E 27. A 6. D 7. B 8. E 9. B 14. E 15. A 16. B 21. D 22. A 23. A 28. E 29. D 30. E
79
Tarih retmeni
rvet ve iltimasla kiilerin atanmasnn merkez tekilatn zayflatmas Ordunun Bozulmas
Kapkulu ocaklarna usule aykr olarak, ii askerlik olmayanlarn da alnmaya balanmas, Yenierilerin geim sknts ektiklerini ileri srerek baka ilerle uramalar, Ocak, devlet iindir. anlay yerine Devlet, ocak iindir. anlaynn egemen olmas ltizam sisteminin yaygnlamas ile Tmar sisteminin bozulmas ve eyaletlerden gelen Tmarl Sipahi saysnn azalmas Denizcilikle ilgisi olmayanlarn donanmada grev almalar ve donanmann eski gcn kaybetmesi Avrupadaki askeri ve teknik gelimelerin takip edilmeyip, donanmaya nem verilmemesi Maliyenin Bozulmas
Padiahlarn devlet ilerine ilgisiz kalmalar ve ordunun banda sefere kmamalar NOT: Ordunun banda sefere ilk padiah II. Selim (Sar Selim)dir. kmayan
Tmar sistemindeki bozulmayla (vergilerin artrlmas, kyllerin deyemeyecek duruma gelmesi) tarmdaki retimin azalmas, Tmarl Sipahilerin saysnn azalmasyla doan asker ihtiyacnn, Kapkulu Ocaklarna yeni kaytlar yaplarak karlanmas, ok sk padiah deimesinden dolay Clus bahiinin hazineye yk getirmesi, Savalarn uzun srmesi, ganimet ve yllk gelirlerin azalmas, Saray harcamalarnn artmas, lks bir yaamn olmas, Corafi Keiflerle ticaret yollarnn deimesi Kapitlasyonlarn etkisi ile gmrk gelirlerinin dmesi ve Osmanlnn yerli sanayisinin kmesi Toplum Yapsnn Bozulmas
Sancak sisteminin kaldrlmasyla devlet ynetimine g ve otoriteden yoksun padiahlarn gemesi sonucu merkezi otoritenin zayflamas, ocuk yata padiahlarn tahta kmas ve valide sultanlarn ynetimde etkili olmas, Saray Kadnlarnn ve Saray Aalarnn Ynetime Karmaya Balamas Sk sk sadrazam deiikliklerinin yaplmas Divan toplantlarna gerekli nemin verilmemesi, devletin ynetim kadrolarna
Anadoluda ekyalarn oalmas, isyanlarn kmas sonucu kyden kentlere glerin yaanmas, Gler sonucu Tmar sisteminin bozulmas ehirlerdeki nfusun ar derecede artmas ve isizlik sorununun balamas, Hukuk sistemindeki yozlamalar ve Celali syanlar sonucu devletle halk arasndaki gvenin sarslmas
80
Tarih retmeni
1) Merkez (stanbul) syanlar
Medreselerdeki eitime gerekli nemin verilmeyii, Pozitif bilimlerin medreselerin mfredatndan karlmas, limin olu lim olur anlayyla ocuk yata olanlara icazetname (medrese diplomas) datlmaya balanmas (Beik Ulemal) NOT: Bu gelime Osmanl Devletinin bymesindeki temel yolu aan dinin yorumlanmas ve an teknolojisini meydana getirme yolunu da kapatmtr. NOT: Bilim snfnn bozulmas, eitim, adalet, ynetim ve toplum gibi btn alanlarda bozulmalara neden olmutur. mparatorluun Karakteri
Nedenleri:
erisinde birden ok ulusu barndrmas ve kan i isyanlar B) D Nedenler mparatorluun doal snrlara ulamas, Snrlarda gl devletlerin bulunmas (ran, Venedik, Avusturya), Corafi Keifler ve kapitlasyonlarn etkisi, Rnesans hareketleriyle Avrupada meydana gelen gelimelerin takip edilememesi (en nemli neden), Avrupal byk devletlerin teknolojik ve bilimsel gelimelerde ileri gitmesi (zellikle sava teknolojisi alannda) Avrupada merkezi yapnn glenmesi ve merkezi ynetimlerin kurulmas DURAKLAMA DNEMNDE SYANLAR Bu dnemde kan isyanlar blmde incelenir; 1) Merkez (stanbul) syanlar 2) Celali syanlar 3) Eyalet syanlar Devlet ve lke ynetimindeki aksaklklar isyanlarn genel nedenidir.
Merkezi ynetimin bozulmas (en nemlisi) Ulufelerin zamannda datlmay veya ayar dk ake (zyuf ake) ile datlmas, Taht deiikliinde clus bahilerinin denmemesi veya ge denmesi, Kapkulu Ocaklarna usule aykr asker alnmas, Saray entrikalar ve kadnlarn ynetime karmas, Yenieri ve sipahilerin karlarna ters den padiahlar ve devlet adamlarn grevden uzaklatrmak istemeleri Devlet memurluklarna haksz atamalarn yaplmas, Ulema snfnn bozulmas (devlet ynetiminde etkili olmak isteyen devlet adamlarnn yenierileri kkrtmas) NOT: Bu isyanlar genelde Yenieriler ve Kapkulu askerleri tarafndan kartlmtr. syanlara Ulema Snf da destek vermitir. NOT: Merkez isyanlar, Fatih Dnemine kadar uzanr. Fatih Dneminde kan isyann nedeni, clus bahii istenmesidir.
kan syanlar: lk ciddi stanbul isyan Duraklama Dneminde III. Murat Dneminde clus bahiinin denmemesinden dolay km fakat isyan bastrlmtr. II. Osman Dneminde kan Yenieri ayaklanmas sonunda Gen Osman, Yenieriler tarafndan boularak ldrlmtr. Nedeni; Gen Osmann Yenieri Ocan kaldrmak istemesidir (Bu isyan slahatlara kar ilk ciddi tepkidir.).
NOT: Bir isyanda Yenieriler tarafndan ldrlen ilk padiah Gen Osman (II. Osman); ikinci padiah III. Selimdir. IV. Murat Dneminde de Yenieriler iki defa saraya yrmlerdir. Bu isyanlar sonunda Sadrazam Hafz Ahmet Paa ve Topal Recep Paa ldrlmtr. IV. Mehmet (Avc) Dnemindeki isyanda 30 devlet adam, Yenieriler tarafndan Sultan Ahmetteki nar aacna aslmtr. Bu olaya nar Vakas veya Vaka-i Vakvakiye (1656) denir.
81
Sonular:
Tarih retmeni
Kalenderolu, Katrcolu, Abaza Hasan, Abaza Mehmet, Vardar Ali Paa, Deli Hasan, Grc Nebi Sonular:
Bu isyanlar ekonomik nedenlidir. Kiilere ynelik yaplmtr ve askeri niteliklidir. Bu isyanlar, Yenierilerin kurulu amalarndan uzaklatklarn gstermitir. Ocak, devlet iindir anlay Devlet ocak iindir anlayna dnmtr. Yenieriler, devlet iinde bir g olduklarn grmlerdir. Bu isyanlar ynetimi deitirmeye deil, yneticileri deitirmeye yneliktir. stanbul isyanlar, merkezi otoriteyi sarsm, devlet merkezinde huzur ve gvenin bozulmasna yol amtr. Bu durum; isyanclarn halk arasnda taraftar bulmasna neden olmutur. 2) Celali (Anadolu) syanlar Anadoluda ynetimin uygulamalarna kar kan isyanlardr. Yavuz Dneminde Yozgatta Bozoklu Celal tarafndan kartlan isyandan dolay Celali syanlar olarak adlandrlmtr. Devlet rejimini deitirme amac tamazlar. Nedenleri:
Tmar sistemi tam anlamyla bozuldu. Kyl iftbozan oldu. Topraklarn terk edip ehre g etmeye balad, sosyal denge bozuldu. Tarm retimi dt, ekonomik durum sarsld. Krsal blgelerde gvenlik kalmad. Halkn devlete olan gveni sarsld. Anadolu askerlerinden oluan Tmarl Sipahiler, dzenli ordu zelliini kaybetmi ve etkileri azalmtr. NOT: Bu isyanlara medrese rencileri (Suhte), babo kalan leventler ve sipahiler de katlmtr. NOT: Celali syanlar kanl bir ekilde bastrlmtr. syanlarn bastrlmasnda Kuyucu Murat Paa ve Kprl Mehmet Paa baarl olmulardr. syanlarn nedenleri aratrlmayp iddetle bastrld iin isyanlar tekrarlanmtr. 3) Eyalet syanlar Osmanl Devletinde merkezden uzak olan eyaletlerde kan isyanlardr. Bunlarn amac; Osmanl Devletinden ayrlmak olmutur. Erdel, Eflak, Bodan, Halep, Yemen, Krm, Badatta kan ayaklanmalardr. Bu isyanlarda Milliyetiliin etkisi yoktur. Bu isyanlar devletin merkezi otoritesinin bozulmasyla birlikte ortaya kmtr. XVII. YZYIL ISLAHATILARI VE YAPILAN ISLAHATLAR Devlet kurumlarndaki bozulmalar nedeniyle Osmanl devlet adamlar imparatorluu eski gl dnemlerine dndrmek ve duraklamadan kurtarmak amacyla kurumlarda baz dzenlemeler yapmlardr. Osmanl tarihinde ilk slahat hareketleri XVII. yzylda balamtr. Bu dnem slahatlar padiahlar ve sadrazamlar tarafndan yaplmtr.
Kapkulu askerlerinden bazlarnn stanbulda tutunamayp Anadoluya geerek ekya olmalar, Vergilerin artmas ve haksz yere vergi toplanmaya balanmas, Tmar sisteminin bozulmas, tmarlarn para karlnda datlmaya balanmas, Devlet (miri) arazilerinin ltizama verilmesi, Mltezimlerin de halka bask yapmas Anadoludaki ekonomik yapnn bozulmas, tarm retiminin azalmas ve blge gvenliinin kalmamas, Kadlarn haksz kararlar vermesi, Anadoluya atanan devlet memurlarnn (sancak beylerinin) haksz davranlar, Uzun sren savalarn yaratm olduu olumsuzluklar, Hakszla urayan baz devlet adamlarnn Anadoluya geerek halka nderlik etmesi, Rvet ve adaletsizliin artmas, Nfusun hzla art ve isizliin nemli boyutlara ulamas kan Ayaklanmalar: I. Ahmet ve IV. Murat dnemlerinde youn olarak grlen isyanlarn en nemlileri; Karayazc, Canbolatolu,
82
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl Devletinde, padiahln hanedann erkek yelerinin en yalsna gemesi usul aadaki padiahlardan hangisi zamannda kabul edilmitir? A) IV. Mehmet B) II. Osman C) IV. Murat D) I. Ahmet E) II. Ahmet (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: D 3) II. Osman (Gen) Islahatlar (1618 - 1622)
Veraset sisteminde deiiklik yaparak, padiahl hanedann en yal ve en tecrbeli yesine, Ekber ve Ered (akl selim) olmak artyla vermitir. Bundaki ama; kardeler arasndaki taht mcadelelerini nlemektir. NOT: I. Ahmetten nceki padiah olan III. Mehmet, ehzadelerin sancakta yetime sistemini kaldrarak, Kafes uygulamasn getirmitir. NOT: Bu uygulamalar, kardeler arasndaki taht mcadelesini nlemeyi amalamsa da gl padiahlarn yetimesine de engel olmutur. RNEK SORU XVII. yzylda, I. ehzadelerin tarada sancak beylii yapmalarnn yasaklanmas, II. padiahln, hanedann reit olan en yal erkeine gemesi usulnn kabul edilmesi, III. kimi padiahlarn tahttan indirilmesi, uygulamalarndan hangilerinin Osmanl Devletini siyasi ynden olumsuz etkiledii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2006/KPSS nlisans) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. divann sarayda deil Babalide yani sadrazam kapsnda toplanmaya balamas, II. ehzadelerin sancaa gnderilmesi uygulamasna son verilmesi, III. Osmanl ailesinin en yal ve olgun yesinin tahta gemesi kuralnn getirilmesi durumlarndan hangileri, padiahlarn yetime biiminde deiiklik olduunu gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008 KPSS/Lisans) Cevap: D
Islahat hareketlerine girien ilk Osmanl padiah olarak kabul edilmektedir. Saray d evlilik yaparak (eyhlislamn kzyla), haremden evlenme geleneini ykt. lmiye snfnn yetkilerini kstlad. eyhlislamn kad ve mderris tayin etmesini yasaklad. Merkezi otoritesini glendirmeye alt. Kad ve mderrislerin fazla deneklerini kst. Sosyal durumu dzeltmek iin halk ile devlet arasnda gven ortamn oluturmaya alt. Bakenti stanbuldan kaldrarak, nfusunun byk ounluu Trklerden oluan Anadoluya tamak istemitir (ilk defa) 1620 Hotin (Lehistan) Seferinde disiplinsizliklerini grd Yenieri Ocan kaldrmak istemise de bu durum hayatna mal olmutur. NOT: Yenierilerin disiplinsizliinin anlald ilk sefer Hotin Seferidir. NOT: Yenieri Ocan kaldrma yolunda ilk ciddi giriimde bulunan Osmanl padiahdr. 4) IV. Murat Islahatlar (1623 - 1640) 1623 ylnda 11 yanda padiah oldu. Devlet ynetimi Yenieri Aalar ve valide sultanlarn elindeydi. Devlet ynetimini eline aldktan sonra, iddete dayal bir ynetim uygulamtr. Saray kadnlarnn ynetim ilerine karmalarn nlemeye almtr. iddet ve baskya dayal olarak slahat yapt. ki ve ttn yasaklad. Gece sokaa kma yasan getirdi. Orduda dzenlemeler yapt. Yenierilerin eitimine nem verildi. Yenierilerle ibirlii yapan Sadrazam ve eyhlislam ldrtt. Ekonomiyi dzeltmeye alt. Ayar dk akeyi kaldrd.
83
Tarih retmeni
Paa, Fazl Mustafa Paa, Merzifonlu Kara Mustafa Paa ve Amcazade Mustafa Paa grev yapmtr. IV. Mehmet Dnemi sadrazamlarndan olan Kprl Mehmet Paa, baz artlar ne srerek sadrazamla gelen ilk devlet adamdr. artlar; Saray devlet ilerine karmayacak, Atamalar kendisi yapacak, Saraya sunduu projeler kabul edilecek, Hakknda bir sulama olursa savunmas alnmadan cezalandrlmayacak
NOT: Kprl Mehmet Paann bu artlar ileri srmesindeki amac; yapaca slahatlara uygun bir ortam hazrlamaktr. Yaptklar; Ulema arasndaki tartmalara son verdi. Rvet ve iltimas engelledi. Merkez ve Anadolu isyanlarn bastrd. Maliyeyi dzeltti. Merkezi otoriteyi salad. anakkale Boazndaki Venedik kuatmasn kaldrd.
NOT: Kprl Mehmet Paadan sonra yerine geen olu Fazl Ahmet Paa da babasnn yolunu izledi. Bu dnemde yeni topraklar alnd (Girit, Podolya). Ekonomi dzeldi. NOT: Bu gelimelerden dolay Kprller Dnemi, Duraklamann iinde bir ykselme dnemi olarak adlandrlr. 8) Merzifonlu Kara Mustafa Paa Islahatlar: Kprl Mehmet Paa'nn damadyd. Devlet ilerinde yetenekli ve kabiliyetliydi. En nemli amac Viyanay almakt. II. Viyana Kuatmasn (1683) yapm, baarsz olunca da idam edilmitir. XVII. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri Islahatlarda iddet ve bask yntemi izlenmitir. Islahatlar genellikle askeri ve mali alanlarda yaplmtr. Islahatlar kiilere bal kalm, sreklilik arz etmemitir. Bundan dolay slahatlarn lm
karlarna
NOT: IV. Mehmetin ilk yllar Ksem Sultann ve saray aalarnn etkin olduu bir dnemdir. Bu da devletin sorunlarnn artmasna neden olmutur. Bu dneme Aalar Saltanat denilmitir. 7) Kprl Mehmet Paa Islahatlar
NOT: Osmanl Devletinde 1656 - 1691 yllar arasna Kprller Dnemi denmitir. Bu dnemde Kprl Mehmet Paa, Fazl Ahmet
84
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl mparatorluu 17. yzylda gerileme dnemine girmi, bu gerileme balangtaki duraklamadan sonra yllar getike hzlanmtr. Bu hzlanmayla birlikte Osmanl mparatorluunda, I. snrlar, II. nfus, III. teokratik yap konularndan hangilerinde deime olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D RNEK SORU XVII. yzyln sonlarna doru Osmanl Devleti dnya siyasetini etkileyen deil, bu siyasetten etkilenen bir konuma gelmeye balamtr. Osmanl Devletinin Avrupa devletleri karsnda bu konuma gelmesinde, I. siyasi, II. ekonomik, III. teknolojik alanlarn hangilerinde geri kalmas etkili olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: E 18. YZYIL ISLAHATLARI Bu dnem slahatlar, 17. yzyl slahatlarnda olduu gibi genelde askeri ve mali alanlarda yaplmtr. Ancak bu dnemde Batnn stnl kabul edilmi, Batdaki gelimelerden yararlanlmaya allmtr. Bu nedenle 17. yzyl slahatlarna gre daha kapsaml ve esasl slahatlar yaplmtr. Lale Devri (1718 - 1730)
Lale Devri, dardan grn itibariyle zevk- sefa devri olarak nitelendirilse de Bat tarznda slahatlarn yapld ilk dnemdir. Bu dnem, 1718 Pasarofa Antlamasyla balayp 1730da kan Patrona Halil syan ile sona ermitir. Bu dnemin nemli ahsiyetleri Padiah III. Ahmet, Nevehirli Damat brahim Paa, brahim Mteferrika ve Nedimdir.
85
Dnemin Islahatlar
1727de brahim Mteferrika ve eyhlislam Sait Efendinin almalaryla ilk sivil matbaa almtr (Avrupadan alnan ilk teknik yeniliktir.). Hattatlarn tepkisini ekmemek iin matbaada dini kitaplarn baslmas yasaklanmtr. Matbaada baslan ilk eser, Vani Efendi tarafndan yazlan Van Kulu Lgatidir. NOT: Osmanlda gayrimslimler ilk kez 1450de matbaa amlard. Dounun klasikleri Trkeye tercme edilmitir. Sivil mimari gelimitir. Dou ve Bat tarznda kkler ve kasrlar yaptrlmtr. Avrupann Barok, Gotik ve Rokoko tarznda mimari eserler verilmitir. NOT: Barok ve Rokoko tarzyla yaplan ilk eserler Nur-u Osmaniye Camii ve Laleli Camiidir. Resim ve minyatr sanat gelimitir. nl minyatr sanats Levni bu dnemde yetimitir. Yenierilerden ilk itfaiye rgt kurulmutur (Tulumbac Oca). lk iek as yaplmtr. lk defa Avrupaya (Fransa - Paris) geici eli gnderilmitir (28 elebi Mehmet Efendi - en nemli eseri Paris Sefaretnamesidir.). Ama, Avrupadaki gelimeleri yakndan grp incelemektir. Kat (Yalova), ini, kuma ve seramik fabrikalar (stanbul) almtr. Deiik semtlerde ktphaneler almtr. En nemlileri III. Ahmet tarafndan Topkap Saraynda alan Enderun Ktphanesi ile Yeni Camii Ktphanesidir. NOT: Lale Devrinde askeri alanda slahat yaplmamtr. Islahatlar daha ok bilim, teknik, sanat ve kltrel alanlarnda olmutur. ran Savalarnda meydana gelen olumsuzluklar bahane eden Yenieriler, Patrona Halil nclnde isyan etti. syan sonucunda III. Ahmet tahttan indirildi, I. Mahmut Padiah yapld. Nevehirli Damat brahim Paa ldrld.
I. Mahmut tahta ktnda nce Patrona Halili ortadan kaldrd. Bu dnemde ilk kez askeri alanda Batl tarzda yenilikler yaplmaya balanm ve ilk kez Batl uzmanlardan yararlanlmtr. 1736 - 1739 Osmanl - Avusturya Savalar srasnda Avusturya ordusunda grev yapan Fransz asll Kont D Bonevalin lkeye ilticas kabul edildi. Humbarac Ahmet Paa ismini alan Kont D Boneval, Osmanl ordusuna Avrupai tarzda blk, tabur, alay sistemlerini getirdi. Subay yetitirmek amacyla Avrupa tarzndaki ilk teknik okul olan Kara Mhendishanesi (Hendesehane) ald. Baruthaneye nem verildi. Humbarac Oca yeniden dzenlendi. Halk ktphanesi ald.
86
Tarih retmeni
Yardmc asker (Subay) yetitirmek iin stanbulda stihkm Okulu ald. Yabanc uzmanlarn Mslman olma art kaldrld. III. Selim Dnemi Islahatlar (1789 - 1807)
Astrolojiye inanan bu Osmanl Padiah yenilik taraftaryd. Dnemin Sadrazam Koca Ragp Paann nerileriyle askeri alanda slahatlar yaplmaya baland. Baruthaneye ve Tophaneye nem verildi. Askerlere son kez clus bahii verildi. Hizmete alnan Macar asll Fransz Baron D Tot tarafndan ilk kez Srat Topular Oca ald. Hendesehane adl okulda denizcilik ve topuluk eitimi verildi. Tersane slah edilerek gemi yapmna nem verilmi ve 1770 eme Basknnda yanan donanma yerine yeni bir donanma kuruldu. Deniz subay yetitirmek iin 1772de Mhendishane-i Bahr- Hmayun (Deniz Mhendishanesi) ald. NOT: ada anlamda kurulan ve daha sonraki okullara rnek oluturan ilk modern eitim retim kurumudur. Bununla beraber bu dnemde saray masraflar kstlanm ve bozuk olan maliye dzeltilmeye allmtr. Bu yzden i borlanma sistemi (Esham) uygulanmtr (ilk kez). I. Abdlhamit Dnemi Islahatlar (1774 1789)
ehzadeliinde devlet adamlarndan gerilemenin nedenleriyle ilgili Levhalar (raporlar) hazrlamalarn istemitir. Bu amala da Meveret Meclisleri denilen danma meclislerini kurdurmutur. Avrupai tarzda eitim yapan Nizam- Cedid Ocan kurmutur. NOT-1: Nizam- Cedid, yalnz ocan ad deil, bu dnemdeki btn yeniliklerin ad olarak da geer. NOT-2: Nizam- Cedit ordusu Fransa ve Avusturya tarznda rgtlendi. Avrupai bir ekilde eitilen bu ordu ilk askeri baarsn Suriye Akkada Franszlara (Napolyona) kar almtr (1798). NOT-3: Devlet dzeninde ilk radikal deiikliklerin yaplmasnn neminin kavrand dnem III. Selim Dnemidir. Ocan gereksinimleri karlamak iin rad- Cedid Hazinesi kurulmutur. Askeri kyafetlerde ilk kez yenilikler yapld. Nizam- Cedit Ordusunun eitimi iin Selimiye ve Levent klalar yaplmtr. Matbaa- Amire adyla ilk devlet matbaas almtr. Batdaki gelimeleri yakndan takip etmek amacyla ilk kez Avrupann nemli merkezlerinde srekli elilikler almtr (Paris, Londra, Viyana, Berlin). NOT: lk daimi elilik Londrada alm, ilk daimi eli olarak Yusuf Agh Efendi atanmtr. Kara kuvvetlerinin subay ihtiyacn karlamak amacyla Mhendishane-i Berr-i Hmayun adl subay okulu almtr. Tersaneler yenilendi, modern toplar dkld. Yabanc dil eitimine nem verilmi; Franszca ilk resmi yabanc eitim dili olarak kabul edilmitir. Yerli mal kullanlmasna nem verilmitir. Eyalet ynetimleri yeniden dzenlenmitir. III. Selimin yapm olduu bu yenilikler, Kabak Mustafa syanyla son bulmu (1807), ayaklanmaclar III. Selimin ldrlmesine neden olmulardr. Yerine
Bu dnem Sadrazamlarndan Halil Hamit Paa Kapkulu Ocaklar ile ilgili; lk kez Ulufe alm - satmn yasaklad. Ulufe defterlerini inceletti. Kapkulu askerlerinin saysn azaltma yoluna gitti (lk Yenieri saym yapld.). Clus bahii kaldrld. NOT: Bu gelimeler, baz evrelerin karlarna dokunduu iin Paann idamna neden olmulardr. Srat Topular Oca gelitirildi. Humbarac ve Lamc Ocaklar yeniden dzenlendi. Levent Tekilat kaldrld.
87
Tarih retmeni
18. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri Avrupann gerisinde kalnd kabul edilip Bat tarz slahatlar yaplmtr. Askeri baarszlklar ve maliyenin bozulmas nedeniyle askeri ve mali slahatlara arlk verilmitir. Askeri alandaki slahatlarla kaybedilen yerler geri alnmak istenmise de daha byk kayplar gereklemitir. Batnn eitim ve kltrel alanda da ileri olduu kabul edilmeye balanmtr. Bununla birlikte Avrupann ynetim ve hukuk alanndaki ilerlemeleri gz ard edilmitir. Islahatlar kiilere bal kalm, sreklilik arz etmemitir. Bu slahatlarla toplumun deil devlet kurumlarnn glendirilmesine allmtr. Dolaysyla slahatlar halk destei ile yaplmamtr. karlar zedelenenler ve zellikle de Ulema, Yenierileri kkrtarak slahatlar engellemeye almtr. NEML HATIRLATMALAR Osmanl Devletinin Douda en geni snrlara ulat antlama ran ile imzalanan 1590 Ferhat Paa Antlamasdr. (III. Murat Dnemi) Osmanl Devletinin Douda yenildii ve toprak kaybettii ilk antlama ran ile imzalanan 1611 Nasuh Paa Antlamasdr. (I. Ahmet Dnemi) Osmanl ile ran arasnda imzalanan 1639 Kasr- irin Antlamas ile gnmzdeki Trk-ran snr izildi; bu snr en eski snrmz olma zelliine sahip oldu. (IV. Murat Dnemi) Osmanl Devletinin topraklarna toprak katt, yepyeni bir toprak paras kazand son antlama, Batda en geni snrlara ulat antlama Lehistan ile imzalanan 1672 Buca Antlamasdr. (IV. Mehmet Dnemi) Osmanl donanmas ile fethedilen son yer Girit Adasdr. (1669). 25 yllk bir kuatma sonunda fethedilmitir. (IV. Mehmet Dnemi) Kanuni Sultan Sleymandan sonra ordunun banda sefere kan ilk padiah III. Mehmettir. Avusturyaya kar yaplan 1596 Haova Meydan Sava; Osmanl tarihinin zaferle sonulanan son byk meydan savadr. 1606 Zitvatoruk Antlamas ile Osmanl Devletinin 1533 stanbul Antlamas ile
RNEK SORU Osmanl Devletinin devlet yapsnda ilk radikal deiiklikler yapma eilimi hangi padiah dneminde balamtr? A) II. Mehmet B) III. Selim C) III. Murat D) III. Ahmet E) IV. Murat (2007/KPSS) Cevap: B RNEK SORU I. Nizam Cedit Oca, II. Ekinci Oca, III. Enderun Mektebi, Yukardakilerden hangileri, orduyu glendirmek iin III. Selim zamannda yaplan yenilikler arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008 KPSS/nlisans) Cevap : A RNEK SORU Aadakilerden hangisi, XVII. yzylda Osmanl mparatorluunun ekonomik durumunun bozulmasnn nedenlerinden biri deildir? A) ayaklanmalarn kmas B) Ticaret yollarnn yn deitirmesi C) Avrupaya renci gnderilmesi D) Savalarn ykl harcamalar gerektirmesi E) Tarmdaki ar vergilerin kylnn topra brakp kente g etmesine neden olmas (2006/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU Osmanl Devletinde, 18. yzylda Avrupadan getirilen uzmanlardan yararlanlarak askeri alanda slahat yaplmas aadakilerden hangisini gsterir? A) Avrupadan ilk kez bor para alndn B) Avrupayla ekonomik ilikilerin iyi olduunu C) Avrupann teknik alandaki stnlnn kabul edildiini D) Mslman olmayanlara tannan haklarn geniletildiini E) Saltanat sisteminde deiiklik yapldn (2006/KPSS Lisans) Cevap: C
88
Tarih retmeni
1774 Kk Kaynarca Antlamas ile ilk defa halk Mslman olan bir lke (Krm) elden kt. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile; Fatih Dneminde kazanlan Karadenizdeki Trk egemenlii sona ermitir. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Rusya ilk defa Boazlar kullanarak scak denizlere inme imkn elde etmitir. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Osmanl Devleti; Ortodokslarn koruyucusu olma zelliini kaybetti; Rusya ele geirdi. Osmanl Devleti; 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Rusyaya ilk kez kapitlasyon vermi, Rusya Akdenize ilk defa inmitir. Dier devletlerden farkl olarak Rusya kapitlasyonlar zorla almtr. Osmanl Devleti; 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile ilk kez sava tazminat demitir. (Rusyaya) NOT: Osmanl Devletinin dedii ilk sava tazminatdr. 1774 Kk Kaynarca Antlamas, Osmanl Devletinin 18. yzylda imzalad koullar en ar antlamadr (I. Abdlhamit Dnemi). 1791 Zitovi Antlamasndan sonra Osmanl Devleti ile Avusturya arasndaki savalar tamamen son bulmutur. 1792 Ya Antlamas ile Osmanl Devleti Krmn Rusyaya ait olduunu kesin olarak kabul etmitir. Fransa; 1798de Msr igal edince, ngiltere ve Rusya Osmanlya yardm etti; birlii Antlamas yapld Rusya ile yaplan ikinci ibirlii antlamasdr. (Birinci ibirlii antlamas; rana kar yaplan 1724 II. stanbul Antlamasdr.) NOT: Osmanl ilk defa bu olayda Denge Politikas izlemitir. NOT: Rus donanmas tarihte ilk defa Boazlardan serbeste gemitir. Fransa; imzalanan 1802 El-Ari Antlamas ile Msr Osmanlya geri verdi. NOT: Bu olay ile Osmanl Fransz ilikileri ilk kez bozulmutur.
NOT: Arabuluculuk yaparak 1739 Belgrat Antlamalarnda karl kmamz salad iin byle bir uygulama yaplmtr.
89
Tarih retmeni
A) B) C) D) E)
Osmanllarda I. Ahmetten itibaren padiahln hanedann en yal yesine gemesi usulnn uygulanmasna balanmasnda gdlen ama aadakilerden hangisidir? Saltanat sistemini devam ettirmek Taht kavgalarn nlemek Padiahn yetkilerini snrlamak Halk ile saray ilikilerini kolaylatrmak Eyalet yneticilerinin saysn artrmak (2006 KPSS / Ortaretim)
7. XVII. yzylda, I. ehzadelerin tarada sancak beylii yapmalarnn yasaklanmas, II. padiahln, hanedann reit olan en yal erkeine gemesi usulnn kabul edilmesi, III. kimi padiahlarn tahttan indirilmesi uygulamalarndan hangilerinin Osmanl Devletini siyasi ynden olumsuz etkiledii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2006 KPSS / nlisans) 8. Aadakilerden hangisi, XVII. yzylda Osmanl mparatorluunun ekonomik durumunun bozulmasnn nedenlerinden biri deildir? ayaklanmalarn kmas Ticaret yollarnn yn deitirmesi Avrupaya renci gnderilmesi Savalarn ykl harcamalar gerektirmesi Tarmdaki ar vergilerin kylnn topra brakp kente g etmesine neden olmas (2006 KPSS / nlisans) Aadakilerden hangisi, Osmanl mparatorluunda yaplan slahat hareketlerinin zelliklerinden biri deildir? Toplum hayatnn belirli alanlarnda dzenlemeler yaplmas mparatorluun paralanmasnn ve kmesinin nlenmeye allmas Halk hareketlerinin bir sonucu olmas Batdaki kurumlarn bazlarnn rnek alnmas Eski ile yeninin her alanda ortaklaa ve karm halinde bulunmas (2006 KPSS / nlisans)
A) B) C) D) E)
9.
A) B) C) D) E)
A) B) C) D) E)
90
Tarih retmeni
NOT: Baharat Yolu; 1869da Osmanl - Fransz ibirlii sonucunda alan Svey Kanal ile eski nemine kavuacak; Akdeniz ticareti tekrar canlanacaktr. NOT: pek Yolu; 1952de Don-Volga Kanalnn almasyla tekrar nem kazanmtr. RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Corafi Keiflerin Osmanl Devleti zerindeki etkilerinden biri deildir? A) Kefedilen yerlerden Avrupaya tanan deerli madenlerin Avrupadan Osmanl lkesine girmesi B) Osmanl parasnn deer kaybetmesi C) Osmanl Devletinin Avrupadaki bilimsel ve teknik gelimelere yabanc kalmas D) Osmanl lkesinde fiyat artlarnn olmas E) Osmanl lkesinden geen ticaret yollarnn nemini kaybetmesi (2007/KPSS) Cevap: C RNEK SORU I. Corafi Keifler II. Milliyetilik akmlar III. Sanayi nklb Osmanl Devletinde XVI. yzylda yukardaki gelimelerden hangileri ekonomik alanda etkili olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS nlisans) Cevap: A Rnesansn Osmanl Devleti zerindeki Etkileri Rnesansla birlikte Avrupada bilim alannda deney ve gzleme dayal pozitif dnce yaylmtr. Bunun sonucunda da skolstik dnce zayflamtr. Osmanl Devleti Avrupadaki yeni gelimeleri takip edemedii iin bilimsel, teknik ve ekonomik alanlarda Avrupann gerisinde kalmtr. Reformun Osmanl Devleti zerindeki Etkileri XVI. yzylda Katolik mezhebindeki bozulmalar karsnda ilk olarak Almanyada balayan dinde yenilik almalarna Reform denir. Osmanl Devleti Reform hareketlerinden etkilenmemitir. Avrupada ise mezhep birlii bozulmu; Katolik ve Ortodoks mezhepleri
91
Tarih retmeni
Ekonomik alanda Avrupaya ballk artmtr. Avrupann ak pazar haline gelmitir. Hammadde ve Pazar ihtiyac nedeniyle Osmanl topraklar Avrupallarca igal edilmeye balanmtr. Ekonomide balayan gerileme siyasi k hzlandrmtr. RNEK SORU Avrupa XVII. yzyl boyunca daha byk boyutlu bir sanayiye gemek ve lonca dzeyindeki retimi amak iin uram ve XVIII. yzylda bunu gerekletirmitir. Avrupa, sanayi toplumuna doru yol alrken tarm retimi azalm Osmanl Devletinden tarm rnleri almaya balamtr. Bu durumun Osmanl Devletinde aadakilerden hangisine neden olduu savunulamaz? A) Elinde bulunan ipek ve baharat yollarnn nem kazanmasna B) pekli sanayinin ham ipee, sof sanayinin yapaya dnmesine C) Tarm retiminin geimlik dzeyden pazar ekonomisi dzeyine gelmesine D) Esnaf gruplarnn kendi aralarnda paylamas gereken ham maddenin yurt dna kmasna E) Sanayinin ham maddesi olan pamuk ve ttn gibi rnlerin retiminin younluk kazanmasna (2008/KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. Avrupa mallarnn lkeye girmesi, II. ticaret yollarnn deimesi, III. esnaf tekilatnn bozulmas, durumlarndan hangilerinin ekonomiyi olumsuz ynde etkiledii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: E
92
Tarih retmeni
sadece mrnn uzamasna yardmc olmutur. Yzyln ikinci yarsndan sonra eitli fikir akmlar domutur (Ama; dalmay nlemektir.). Ayrca Osmanl Devleti; Fransa, ngiltere ve Rusyaya kar Almanyaya yakn bir siyaset izlemeye balamtr (1878 Berlin Antlamasndan sonra). Dnemin Siyasi Gelimeleri Srp Ayaklanmas (1804 - 1815) Nedenleri:
Dnemin Padiahlar III. Selim (1789 - 1807) IV. Mustafa (1807 - 1808) II. Mahmut (1808 - 1839) I. Abdlmecit (1839 -1861) Abdlaziz (1861 - 1876) V. Murat (1876 - 1876) II. Abdlhamit (1876 - 1909) V. Mehmet Reat (1909 - 1918) VI. Mehmet Vahdettin (1918 - 1922) (Son Osmanl Padiah) Son Halife II. Abdlmecit (1922 - 3 Mart 1924)
Milliyetilik akmnn etkisi, Rusyann panslavizm politikas (Balkanlardaki Rus konsolosluklarnn almalar), 18. yzyl boyunca meydana gelen savalarn Balkanlar bir sava alan haline dntrmesi, Avrupal byk devletlerin kkrtmas ve destei, Osmanl Devletinin eski adalet ve hogrye dayanan ynetim anlayn kaybetmesi (yerel yneticilerin keyfi davranlar) syann Geliimi ve Sonucu:
Osmanlnn Dama Dnemi 1792 Ya Antlamasyla balar, 1922de Saltanatn kaldrlmasyla son bulur. Bu dnemde Osmanl Devleti, uluslar aras ilikilerde, Avrupa devletleri arasndaki kar atmalarndan yararlanarak denge politikalar izlemi ve her alanda Bat tarz slahatlar yaparak adalama uralarn srdrmtr. Bu yzylda Osmanl Devleti, Fransz htilalinden en ok etkilenen imparatorluk olmutur (Milliyetilik). Bu dnemde imparatorluun paralanmasn durdurmak iin her alanda slahatlar yaplmtr. zellikle slahatlarda aznlklara tannan ayrcalklar dikkati ekmise de devletin paralanmas durdurulamam
lk ayaklanma 1804te Kara Yorgi bakanlnda kt ve 1806 - 1812 Osmanl Rus Sava boyunca devam etti. Ruslarla imzalanan 1812 Bkre Antlamas ile Osmanl Devleti, Srplara baz ayrcalklar tand. Ancak Srplar bu ayrcalklarla yetinmediler ve bamszlk talebinde bulundular ve tekrar isyan ettiler. Ama Osmanl Devleti bu isyan sert bir ekilde bastrd ve Kara Yorgi idam edildi. nemi:
Milliyetilik dncesinin etkisiyle ortaya kan ilk bamszlk ve ayrlk ayaklanmadr. Osmanl Devletinden, baka devletin basksyla ayrcalk (imtiyaz) elde eden ilk ulus Srplardr. Bu durum daha sonraki Yunan syann da etkileyecektir. NOT: Srplara 1829 Edirne Antlamas ile zerklik, 1878 Berlin Antlamasyla da bamszlk verilecektir.
93
Tarih retmeni
Kabak Mustafa syan (1807)
Ruslarn Srp isyann desteklemesi, Osmanl Devletinin Rus yanls Eflak ve Bodan beylerini grevden almas 1804te balayan Napolyon Savalar srasnda Osmanl Devletinin Fransa tarafn tutmas, Boazlar Ruslara kapatmas, Napolyonun 1806da sterli Savanda Avusturya ve Rus ordularn yenmesi, Osmanl Devletinin Fransaya yakn bir politika izlemesi Sava:
III. Selim yeniliklerine ve bu dnemde kurulmu olan Nizam- Cedit Ordusuna kar olan yenieriler, Kabak Mustafa nderliinde isyan ettiler. III. Selim tahttan indirildi. Nizam- Cedit Ordusu kapatld, IV. Mustafa tahta karld. IV. Mustafa (1807 - 1808) Dneminde III. Selimin yakn dostu olan Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paa isyan etti. Alemdar III. Selimi tekrar tahta geirmek iin stanbula geldi ancak yenieriler III. Selimi ldrd. Bunun zerine Alemdar, II. Mahmutu tahta kard ve kendisi de sadrazam oldu. II. MAHMUT DNEM (1808 - 1839) Sened-i ttifak (1808)
Ruslar Eflak ve Bodan igal etti. Nizam- Cedit Ordusu Tuna boyunda Ruslar yenmise de Yenieriler stanbulda Kabak Mustafa syann kartarak III. Selimi tahtan indirmilerdir. Bununla beraber Napolyonun 1807de Tilsit Antlamas ile Ruslar, Eflak ve Bodan zerinde serbest brakmas sava Osmanl aleyhine dndrmtr (Fransa ve Rusya gizlice Osmanl topraklarn paylamtr). Fransann bu ikiyzl politikas zerine Osmanl Devleti, denge politikas gerei ngiltereye yaklamtr. Bunun zerine Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda 1809 anakkale (Kale-i Sultaniye) Antlamas imzalanmtr. Bu antlama ile bar zamannda Boazlardan hibir sava gemisinin gememesi kararlatrlmtr. NOT: Bu antlama ile Osmanl ile Rusya arasnda bir sorun olan Boazlar konusuna ilk defa Boazlarla ilgisi olmayan bir nc devlet (ngiltere) resmen kart. 1811de Napolyonun Moskovaya saldraca haberini alan Rusya, Osmanlya antlama nermitir. 1812 Bkre Antlamas a) Beserabya Ruslara verilecek, Eflak ve Bodan Osmanlda kalacak, b) Dinyester Irma, iki devlet arasnda snr olacak, c) Osmanl Devleti, Srplara baz ayrcalklar tanyacak NOT: Osmanl Devleti, bu antlamayla ilk kez gayrimslim bir aznla siyasi ayrcalk tanmtr.
Osmanl Devletinde bulunduklar ehrin en nfuslu ve zengin kiileri olan ayanlar XVII. yzyldan itibaren toprak ynetiminde izlenilen yanl politikalar sonucunda giderek glenmilerdir. XVIII. yzyldan itibaren halk tarafndan seilip padiah tarafndan berat verilerek merulaan ayanlar, merkezi otoritenin zayflamasyla devlet iinde devlet olmulardr. Bunun zerine kendisi de bir ayan olan Sadrazam Alemdar Mustafa Paa, bu geni toprak sahibi, merkezi dinlemeyen ayanlar stanbulda toplayarak padiah ile ayanlar arasnda Sened-i ttifakn imzalanmasn salamtr. NOT: Bu belgenin imzalanmasndaki tek ama; II. Mahmutun merkezi otoriteyi salamak istemesidir. Buna gre; padiah ayanlarn varln ve haklarn tanyacak, ayanlar da blgelerinde devletin asker ve vergi toplamasna yardmc olacak, stanbulda kabilecek ayaklanmalar bastrmay kabul edeceklerdi. NOT-1: Bu belge; mutlakyetle ynetilen Osmanl Devletinin hibir siyasi ve askeri yetkisi olmayan Ayanlara dahi sz geiremeyecek kadar zayfladn gsterir. NOT-2: Bu belge uygulamaya dklmemise de, Osmanlda toprak aalnn resmen baladn gsterir. Sened-i ttifak, ayn zamanda padiahn
94
Tarih retmeni
Paann entrikalarla isyana tevik edilip idam edilmesi Rumlarn yeniden ayaklanmasna ortam hazrlad. Eflktaki isyann bastrlmas Rumlarn ounlukta olduu Moradaki halk da harekete geirdi, Osmanl bu isyan bastramad. II. Mahmut, Msr valisi Mehmet Ali Paadan yardm istedi, karlnda Mora ve Girit valiliklerini vaat etti. Mehmet Ali Paann olu brahim Paa komutasndaki Msr ordusu, Mora syann bastrd (1826). Bu gelime, Avrupa kamuoyunu harekete geirdi. ngiltere, Rusya ve Fransa olaya kararak Yunanistana zerklik verilmesini istemi ancak Osmanl bunu reddetmitir.
NOT: Bylece Rum isyan bir i sorun olmaktan kp Avrupa sorunu haline dnmtr (ilk defa). Avrupal devletlerin bu olaya karmalarnn nedeni; Rumlarla ayn dinden olmalar ve Rumlar, eski Yunan uygarln kuranlarn torunlar olarak grmeleridir. NOT: Bu durum Avrupa diplomasisinde din unsurunun etkili olduunu gstermektedir. ttifak donanmas Moraya gelerek Osmanl Msr ortak donanmasn yakt (Navarin Olay - 1827). NOT: Bu olay 1815 Viyana Kongresinde alnan mparatorluklar kutsaldr, milliyetilik hareketleri desteklenmemelidir. kararnn Batl devletlerin karlarn gzeterek bozduunu gsterir. Ruslarla yaplan 1828 - 1829 savandan sonra Edirne Antlamas (1829) imzaland ve Yunanistana tam bamszlk verildi. NOT: Fransz htilalinin etkisiyle ayaklanarak bamszln elde eden ilk ulus Yunanllar (Rumlar) olmutur. 1828 - 1829 Osmanl - Rus Sava Nedenleri:
Balkan uluslarnn genel ayaklanma nedenleri, Srplarn, isyanlaryla baz ayrcalklar elde etmesi, Ruslarn kkrtmas, Etnik-i Eterya Cemiyetinin (1814) almalar, Rum aydnlarnn bamszlk iin almalar Rumlarn Bizans mparatorluunu yeniden kurmak istemeleri (Megalo dea), Balkan uluslarnn isyan etmesini nleyen Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paann isyan etmesiyle aznlklarn daha rahat alma imknna kavumas, Avrupada Yunan hayranlnn yaylmas ve Avrupal devletlerin kkrtmalar Geliimi ve Sonular:
lk isyan Rusya ve Avusturyaya yakn olduundan Eflkta kt, ancak baarsz oldu. Bu arada Balkan uluslarnn isyan etmesini engelleyen Yanya Valisi Tepedelenli Ali
Osmanl donanmasnn Navarinde yaklm olmas, Osmanl Devletinin yanan donanmasna karlk ngiltere, Fransa ve Rusyadan tazminat istemesi,
95
Tarih retmeni
Msr Sorunu (1830 - 1841) Nedenleri:
Yunan isyan srasnda Mehmet Ali Paaya vaat edilen Morann elden kmas, Buna karlk Mehmet Ali Paann, Girit valiliine ek olarak yanan donanmasnn da inas iin Lbnan da dhil Suriye valiliini istemesi, Mehmet Ali Paann glenmesini istemeyen padiah II. Mahmutun bu istekleri reddetmesi syan:
NOT: Bu gelime Osmanl Devletinin bundan sonra Rusyaya kar tek bana kar koyamayacan gsterir. 1829 Edirne Antlamas a) Yunanistan bamsz olacak, b) Eflak ve Bodana ayrcalk verilecek ve Srbistana zerklik tannacak, c) Ticari ilikiler eskiden olduu gibi devam edecek, d) Osmanl Devleti, Rusyaya sava tazminat deyecek, e) Rus ticaret gemileri Boazlardan serbeste geebilecek, f) Kafkaslarda ve Rumelide baz yerler Ruslara braklacak nemi:
Bu gelime zerine Kavalal, olu brahim Paa komutasndaki orduyu harekete geirdi. brahim Paa, Osmanl ordusunu Suriyede Beylan (Belen) Geidinde, Adana ve Konya Ovasnda yendi, Ktahyaya ulat. II. Mahmut, bu gelime karsnda ngiltere ve Fransadan yardm istedi ancak reddedildi. II. Mahmut aresiz Denize den ylana sarlr. misali Ruslardan yardm istedi. Rusya yardm teklifini kabul etti ve Rus ordusu stanbula gelerek skdarda mevzilendi. ngiltere ve Fransa, bu gelime karsnda karlarn korumak iin, Osmanl ve Msr valisi arasnda Ktahya Antlamasnn yaplmasn saladlar (1833). 1833 Ktahya Antlamas a) Mehmet Ali Paaya, Msr valiliine ek olarak Suriye ve Girit valilii de verilecek, b) Olu brahim Paaya da Cidde ve Adana valilii verilecek NOT-1: Batl devletlerin ilgilenmesiyle Yunan sorunundan sonra, Msr Ayaklanmas da, bir i sorunken, uluslararas bir nitelik kazanmtr. NOT-2: Bu antlama ile Msr Sorunu geici olarak zmlenmi oldu. NOT-3: Ktahya Antlamasndan sonra, stanbula gelen Rus ordusuna gerek kalmamt. Ancak II. Mahmutun Mehmet Ali Paann yeniden isyan etmesinden ekinmesi ve bu konuda ngiltere ve Fransaya gvenmemesi, Rusya ile antlama yaplmasn gerekli kld.
Bu antlama, Kk Kaynarca Antlamasndan sonra imzalanan artlar en ar antlamadr. Bu antlama ile ilk kez gayrimslim bir toplum bamsz olmutur. Bu gelimeler, bamsz Srbistan ve Romanya (Eflak - Bodan) Devletlerinin temelini atmtr. NOT-1: Yunanistann bamsz olmasyla Akdenizdeki dengelerin bozulduunu dnen ve karlarn korumak isteyen Fransa 1830da Cezayir i igal etmitir. Bylece Osmanl Devleti Kuzey Afrikada ilk defa toprak kaybetmitir. NOT-2: Yunanistana bamszlk verilmesiyle Morann elden kmas Mehmet Ali Paann syanna (Msr Sorununa) neden olmutur.
96
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl Devletinin kendi bamsz d ticaret politikasn izleme hakkndan vazgemesine neden olan antlama aadakilerden hangisidir? A) Paris Antlamas B) Berlin Antlamas C) Londra Antlamas D) Balta Liman Antlamas E) Hnkr skelesi Antlamas (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devleti aadakilerden hangisiyle Avrupa devletlerinin pazar hline gelmitir? A) Paris Antlamas B) Boazlar Szlemesi C) Balta Liman Ticaret Szlemesi D) Hnkr skelesi Antlamas E) Merutiyetin ilan edilmesi (2008 KPSS/Lisans) Cevap: C I. ABDLMECT DNEM (1839 - 1861) Msr Sorununun Devam 1839 Nizip Sava
Rusya ile imzalanan nc dostluk ve ibirlii antlamasdr. Bu antlama ile Rusyann Karadenizdeki gvenlii artm ve Osmanl Rusyaya yaknlamtr. Osmanl Devletinin Boazlarla ilgili egemen devlet olarak imzalad son antlamadr. Bu antlama ile ilk kez Boazlar Sorunu domutur. Yaplan antlamadan ngiltere ve Fransann rahatsz olmas, Boazlarn uluslararas sorun haline gelmesine neden olmutur. 1838 Balta Liman Antlamas Osmanl Devletinin, Msr Meselesinde ngilterenin desteini alabilmek, ngilterenin de Dou Akdenizde gl bir Mehmet Ali Paa istememesi amalaryla imzalanan, geni ayrcalklar ieren antlamadr. Buna gre; a) Osmanl gmrklerinde, Mslman Trk tccarlar % 12 gmrk vergisi deyecek, b) Osmanl gmrklerinde, ngiliz tccarlar % 8 veya % 5 gmrk vergisi deyecektir. c) ngiliz tccarlar mallarn lke iinde bir blgeden dier blgeye tarken i gmrk vergisi demeyeceklerdir. NOT: Bu antlamayla Osmanl Devleti, ngilterenin yar smrgesi durumuna gelmitir. Osmanl ekonomisi da baml bir hale gelmitir. NOT: Bu antlama Fransay rahatsz etmi ve Kavalaly tekrar isyana kkrtmtr.
II. Mahmutun son zamanlarnda Mehmet Ali Paann vergiyi kesmesi ve bamszlk ilan ederek Osmanl topraklarna saldrmas tekrar anlamazla neden oldu. Osmanl Ordusu, Mehmet Ali Paa tarafndan Nizipte yenilgiye uratld. Akdenizde bulunan Osmanl donanmasn da Kaptan- Derya Ahmet Paa, skenderiyede Mehmet Ali Paaya teslim etti (Firari Ahmet Paa Olay). ngiltere, bu gelime karsnda Rusyann Hnkr skelesi Anlamasna dayanarak Osmanlya yardm etmesini nleme dncesiyle Msr Meselesini grmek iin Londrada konferans dzenlenmesini salad. 1840 Londra Konferans ve Szlemesi Msr Sorununun zmlenmesi
Konferansa ngiltere, Osmanl, Rusya, Avusturya, Prusya katlmtr. Fransa Mehmet Ali Paa tarafn tuttuu iin konferansa katlmamtr.
97
Tarih retmeni
NOT-1: Boazlar Meselesi, kesin olarak 1936 Montr Boazlar Szlemesi ile zmlenecektir. NOT-2: ark Meselesi; Avrupa devletlerinin Osmanl Devleti ile ilgili konularda kullandklar bir deyimdir. Bu deyim ilk defa 1815 Viyana Kongresinde Rus ar I. Aleksander tarafndan ortaya atlmtr. ark Meselesi deyimi; 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl btnlnn korunmas, 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanlnn Avrupadaki topraklarnn paylalmas, 20. yzylda ise Osmanlnn btn topraklarnn paylalmas politikalarna denilmitir. Krm Sava (1853 - 1856) Nedenleri:
Boazlar Sorununun zm
ngiltere 1841de sresi dolan Hnkr skelesi Antlamasnn yenilenmesinden ekinerek Boazlar Meselesini ikinci bir konferansla zme nerisi yapt. Bu konferansa ngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya, Prusya ve Osmanl katld. mzalanan 1841 Londra Boazlar Szlemesine gre; Boazlar Osmanl Devletinde kalacak, Bar zamannda Boazlardan hibir sava gemisi gemeyecek, Boazlar dnya ticaret gemilerine ak olacak nemi:
Tanzimat Fermannn ilanndan sonra yaplan yeniliklerle Osmanl Devletinin giderek glenmesi, Osmanl Devletini destekleyen Batl devletlerin 1848 htilalleriyle megul olmalar, Rusyann Osmanl topraklarn paylama teklifini ngilterenin kabul etmemesi (Hasta Adam Projesi), Rusyann Kutsal Yerler Sorununu gndeme getirerek kutsal yerleri koruma ve buralarn bakm konusunda Osmanldan yeni haklar talep etmesi, Ortodokslar himaye etme haklarn geniletmek istemesi, Rusyann Boazlar ve stanbula yerlemek, Balkanlarda kendisine bal devletler kurmak istemesi, Rusyann Eflak ve Bodan igal etmesi, Rusyann Sinop nlerinde Osmanl donanmasn yakmas (1853 Sinop Baskn), Sava:
Bu szleme ile Boazlar; ilk defa uluslararas bir stat kazanmtr. Yani; Osmanl Devletinin Boazlar zerindeki mutlak egemenlii sona ermitir. Ruslarn Boazlar yoluyla Akdenize inmesi engellendi. Bu durum Rusyann Panslavizm ve Ortodoks himayecilii politikalarna arlk vermesine neden olacaktr. Bylelikle Boazlar sorunu geici olarak zmlenmitir.
Bu savata ngiltere, Fransa, Avusturya ve Piyemonte (talya) Ruslara kar Osmanlnn yannda yer almtr. Piyemonte (talya)nin bu ittifaka katlma nedeni, talyan birliini salamak iin ngiltere ve Fransann desteini almak istemesidir. ttifak ordusu Krma girip Sivastapoldaki Rus tersanelerini yok edince Rusya bar istemek zorunda kald. NOT: Osmanl Devleti, bar grmelerinde ngiltere ve Fransann desteini alabilmek iin
98
Tarih retmeni
Abdlmecitin son zamanlar lks ve israfa dayal harcamalarla geti. Bu dnemde ayrca Dolmabahe Saraynn temelleri atlmtr. ABDLAZZ DNEM (1861 - 1876) Bu dnemde lkede Batnn etkisi daha da artt (zellikle Fransa ile). Abdlaziz, yurt dna gezi dzenleyen ilk Osmanl padiahdr (ngiltere ve Fransa). 1869da Osmanl - Fransa ibirlii sonucunda Svey Kanal ald. Bu gelime Msrn nemini artrrken, Corafi Keifler sonrasnda mit Burnuna kayan Baharat Yolunu tekrar Akdenize yneltmi, Akdeniz ticareti canlanmtr. 1870te talya, 1871de de Almanya birliinin kurulmas, Fransann 1871 Sedan Sava sonucunda Alsas Loreni Almanyaya, Avusturyann da bir ksm topraklarn talyaya vermek zorunda kalmas Avrupada siyasi dengeleri deitirmi, bu durum Batl devletleri yeni stratejiler izlemeye zorlam, Osmanl Devletinden uzaklatrmtr. Bu gelimeler Rusyann Balkanlar zerindeki Panislavist siyasetini younlatrmasna imkn tanmtr. NOT: Panslavizm: Ruslarn mensup olduu rka Slav rk denilmektedir. Rusya; topraklar dnda yaayan btn Slavlar kendi bayra altnda toplamay dnyordu. NOT: Rusyaya gre; Avusturya ve Osmanl Devletleri yklmal, yerine Rusyann liderliinde Slav Devletleri Birlii kurulmal idi. Bu arada Balkanlarda aznlk ayaklanmalar ba gstermitir (Srbistan, Karada, Bosna ve Hersek isyanlar gibi). lk isyan bir vergi sorunundan dolay Hersekte balad (1875). Hersek isyanyla ortaya kan bu gelimeler Balkan Bunalmna zemin hazrlad. Osmanl Devleti nce Bulgar Kilisesine zerklik verdi. Bu olay Bulgarlarn bamszlk yolunda att ilk admdr. Bundan sonra Balkanlarda ayaklanmalar birbirini izledi. Osmanl Devleti, bu ayaklanmalar sert bir ekilde bastrd. Bu gelime Avrupa kamuoyunu Osmanl aleyhine dndrmtr. Osmanl Devletinin Balkan bunalmyla iine dt siyasi gelimeler, ekonominin giderek ktlemesine neden oldu. Bu durum padiah
Osmanl Devleti, Avrupal devlet kabul edilecek, devletleraras hukuktan yararlanacak ve toprak btnl Avrupal devletlerin garantisi altnda olacak NOT: Bu madde ile Osmanl Devleti, ilk kez Avrupal saylmtr, ayrca Osmanl Devletinin topraklarn dahi koruyamayacak kadar zayf olduunu gsterir. Karadeniz tarafsz olacak, btn devletlerin ticaret gemilerine ak olacak; Osmanl Devleti ve Rusya, Karadenizde donanma bulunduramayacak, tersane ina edemeyecek NOT: Bu maddeyle Osmanl Devleti savatan galip kmasna ramen malup devlet olarak kabul edilmitir. Rusyann da Osmanl zerindeki emelleri bir sreliine engellenmi ve ngiltere ile Fransa Akdenizdeki gvenliklerini korumulardr. Ancak yine de bu antlama Osmanl Devletinin egemen devlet olarak imzalad son antlamadr. Islahat Fermanna uyulduu takdirde Osmanl iilerine hibir Avrupal devlet karmayacak (ilerimize mdahaleye zemin hazrlamtr.), Boazlarn ynetimi, 1841 Londra Boazlar Szlemesine gre yaplacak, Eflak ve Bodan, Avrupal devletlerin kefillii altnda zerk olacak, Her iki taraf da savata ele geirdikleri yerleri geri verecek, NOT-1: Bu antlama Osmanl Devletinin XIX. yzylda imzalad ilk ve tek kazanl antlamadr. NOT-2: Krm Sava srasnda Osmanl Devleti ilk kez dardan bor para almtr (1854te ngiltereden 5 milyon paund).
99
Tarih retmeni
1877 - 1878 Osmanl - Rus Sava (93 Harbi) Nedenleri:
Rusyann, 1856 Paris Antlamas ile Osmanl Devleti zerindeki kaybetmi olduu haklarn geri alma dncesi, Rusyann Balkanlarda Panislavist bir politika izlemesi, Rusyann Balkan uluslarn Osmanlya kar kkrtmas, Osmanlnn Balkan isyanlarn sert bir ekilde bastrmas ve Avrupa kamuoyunun Osmanl aleyhine dnm olmas, Osmanlnn stanbul ve Londra Konferans kararlarn reddetmesi, Avrupadaki gelimelerin Osmanl Devletini Rusya karsnda yalnz brakmas (Osmanl Almanya yaknlamas) Sava:
Ruslar doudan ve batdan saldrya geti. Doudan gelenler Kars, Ardahan, Batum ve Artvini igal etti. Batdan gelen kol ise Eflak ve Bodan igal etti. Tunay geerken Plevnede durduruldu (Gazi Osman Paa). Ancak stanbuldan yardm gelmemesi zerine Plevne dt. Ruslar stanbul Yeilkye (Ayestefanos) kadar ilerleyince Osmanl bar istemek zorunda kald. NOT-1: Sava devam ederken, sava harcamalarn bahane eden II. Abdlhamit, Meclis-i Mebusan kapatt ve Anayasay yrrlkten kaldrd. NOT-2: lk kez bu savalar srasnda, Balkanlarda yerlemi olan Mslman Trkler, Anadoluya ge balamtr. 1878 Ayestefanos (Yeilky) Antlamas a) Karadeniz, Ege Denizi, Balkanlar, Makedonya ve Bat Trakyay iine alan byk bir Bulgar Krall kurulacak, b) Romanya, Srbistan ve Karadaa tam bamszlk verilecek, c) Kars, Ardahan, Batum ve Dou Beyazt Ruslara braklacak, d) Bosna ve Herseke zerklik verilecek, e) Osmanl Devleti, Rusyaya sava tazminat deyecek, f) Giritte ve Ermenilerin yaad yerlerde slahatlar yaplacak
100
Tarih retmeni
Srbistan, Karada ve Romanya bamsz olacak, d) Kars, Ardahan ve Batum Ruslara braklacak, Dou Beyazt Osmanl Devletine geri verilecek, e) Rum ve Ermenilerin ounlukta olduu yerlerde slahat yaplacak ve Avrupal Devletler bu konuda bilgilendirilecek, f) Giritte yaplacak slahatlarn gzetimi ngiltereye braklacak nemi:
Ayestefanos Antlamasnda Ruslarn Dou Beyazta sahip olmas ve buradan Akdenize alabileceini dnen ngiltere, Dou Akdenizin gvenliini salamak iin Osmanl Devletine, Kbrsa asker karma teklifinde bulundu. Ancak ngiltere Kbrsa girdikten sonra bir daha ekilmedi ve Kbrs elden kt (I. Dnya Sava). RNEK SORU Osmanl Devleti olas bir Rus saldrs karsnda lkesini savunaca dncesiyle aadakilerden hangisinin ynetimini 1878 ylnda ngiltereye geici olarak brakmtr? A) Msr B) Kbrs C) Rodos D) Meis E) Krm (2011 KPSS) Cevap: B Berlin Konferans ve Berlin Antlamas (1878)
lk kez ok sayda aznlk Osmanldan ayrlarak bamsz olmutur. Bylece Osmanlclk fikri geerliliini yitirmitir. Tarihte ilk kez Ermeni Sorunu balad. Bu sorun Batl Devlerin mdahalesiyle uluslar aras bir sorun haline gelmitir. ngiltere ve Fransann Osmanlnn toprak btnln koruma politikas sona erdi, paralamaya ynelik siyaseti balad. Osmanl, Almanyaya yaknlamaya balad. Rusyann Akdenize inmesi ksmen de olsa engellendi (Bulgaristann ynetiminin Osmanlya braklmas ile). Osmanl Devletinde Berlin Antlamasndan Sonraki Durum
ngiltere, Almanya ve Avusturya, Balkanlarda Rusyann gdmnde gl bir Bulgar Devletinin kurulmasndan rahatsz oldular. Bu durumu grmek zere Berlinde konferans dzenlenmesini ve konferansa Rusyann da katlmasn saladlar. Konferansa ngiltere, Avusturya, Fransa, Rusya, Osmanl, Almanya ve talya katld. Konferans sonrasnda imzalanan Antlamasna (1878) gre; Berlin
II. Abdlhamit bu gelimelerden sonra lke ierisinde stibdat (Bask) Devrini balatmtr. Fransa 1881de Tunusu igal etti, Osmanl buna mdahale edemedi. 1855ten bu yana alnan borlar denemeyince alacakl Avrupal devletler, Duyun-u Umumiye (Genel Borlar daresi)yi kurarak Osmanlnn gelir kaynaklarna el koymulardr (Bu idare, Lozanla kaldrlmtr.). Msrn ngiltere Tarafndan gali (1882)
a) Byk Bulgar Krall topraklar; Asl Bulgar Prenslii, Dou Rumeli (zerk) ve Makedonya olmak zere e ayrlacak ve Osmanl egemenliine braklacak, b) Bosna ve Hersekin ynetimi geici olarak Avusturyaya braklacak,
1869da Svey Kanalnn almas, Msrn nemini arttrmt. Kanaln almas srasnda ngiltere finansr devlet grevi grm ve Osmanlya kredi amt. Senetlerin denememesini bahane ederek ngiltere Msr igal etti. Bu gelime Osmanl - ngiliz ilikilerinin bozulmasna neden oldu. Osmanl Almanyaya yaknlamaya, ngiltere de Rusyaya yakn bir siyaset izlemeye balad.
101
Tarih retmeni
Baz slahatlar Avrupal devletlerin basks ve isteiyle yaplmtr. Bu dnem slahatlar devlet politikas haline getirilmi ve ilk kez padiahn yetkileri kstlanmtr. Ayrca ilk kez hukukun stnl ilkesi kabul edilmitir. lk kez Osmanlda parlamenter dnem balam ve halk ilk kez ynetime katlmtr. Bu slahatlarla daha kkl yenilikler getirilmitir. Ama; yapy salamlatrrken, devletin kn ve paralanmasn nleyebilmektir. II. Mahmut Dnemi Islahatlar (1808 1839)
Yunanllar 1897de Giritte kan bir isyan bahane ederek adaya asker kardlar. Osmanl Devleti Avrupal devletlerin olaya karmamas iin 1878 Halepa Fermann yaynlayarak Giritli Rumlara baz haklar tandysa da bunlar bir ie yaramam ve isyanlar devam etmitir. Bunun zerine Osmanl, Yunanistana sava at. Osmanl Ordusu, Dmeke Meydan Muharebesinde Yunan ordusunu yendi, Atina yolu Osmanllara ald. Batl devletlerin araclyla Yunanistanla antlama yapld. stanbul Antlamas (1898) a) Girit, Osmanl Devletinde kalacak, ynetimine Rus asll bir vali atanacak (zerklik), b) Yunanllar, Osmanl Devletine sava tazminat deyecek NOT-1: Bu antlama, Giritin elden kmas iin atlm ilk admdr. NOT-2: Yunanistan, II. Merutiyetin ilanndan hemen sonra 1908de Giriti topraklarna katmtr. XX. yzyla gelindiinde II. Abdlhamite kar ttihat ve Terakki Cemiyetinin almalar hzlanmtr. Balkan ayaklanmalar artm, lke Batl devletlerin ak pazar haline gelmi, Duyun-u Umumiye daresinden dolay gelir kaynaklarnn azalmas ekonomik durumu da bozmutu. ttihat ve Terakki Partisinin almalar ve dier gelimelerin de etkisiyle II. Abdlhamit Meclis-i Mebussan aarak II. Merutiyet Dnemini balatt (1908).
II. Mahmut kendisinden nceki slahatlarn aksine sadece dzenin aksayan ynlerini dzeltmeye almam, zaman ierisinde ilevini yitirmi olan kurumlar ortadan kaldrarak yerine yenilerini kuran bir padiah olmutur. Bu dnemde devlet, lke, eitim - retim ve askerlik alanlarnda slahatlar yaplmtr. Ekonomik alanda ise Batl devletlerin kskac ve kredi vermemesi nedeniyle istenilen baar salanamamtr. Devlet Ynetiminde Yaplan Yenilikler
Orhan Bey Dneminde kurulmu olan Divan kaldrlarak Nazrlklar (Bakanlklar) kuruldu (Heyet-i Vkela) . ileri (Sadaret Kaymakam), Dileri (Reisl Kttab), Maliye (Defterdar) ve Evkaf Bakanlklar kuruldu. Sadrazamlk, babakanla dntrld. Devlet memurluklar i ve d olmak zere ikiye ayrld. Yenilikler iin nerilerde bulunmak zere meclis ve komisyonlar kuruldu. Memurlarn tral olmalar, fes ve pantolon giymeleri zorunlu hale getirildi. Hediye ve rvet yasakland. Halk arasnda din fark gzetilmedii akland (II. Mahmut; Tebaamdan Mslmanlar camide, Hristiyanlar kilisede Musevileri de havrada grmek isterim demitir.). II. Mahmut, resmini yaptrarak devlet dairelerine astrd. Memurlarn terfi, tayin ve grevden alnmalar esasa baland (Rtbe ve nian sistemi getirildi.). Tmar sistemi kaldrlarak memurlar maaa baland.
102
Tarih retmeni
stanbulda ilkretim ilk kez zorunlu hale getirildi ancak baarl olunamad. NOT: Dini ierii youn olan ilkretim zorunlu hale getirilerek, ilmiye snfnn yeniliklere kar tutumu deitirilmek istenmitir. Yksek renime renci yetitirmek amacyla Rtiyeler (ortaokullar) ve Mekteb-i Ulum-u Edebiyeler (orta dereceli okullar) ald. Devlet memuru yetitirmek amacyla Mekteb-i Maarif-i Adliye ald (Enderun kapatld.). renim dili Franszca olan Tphane-i Amire adyla ilk Tp Fakltesi ve Mekteb-i Harbiye (Kara Harp Okulu) okullar ald (Ayn zamanda Mzka-i Hmayun adyla Askeri Bando Okulu ald.). Avrupay yakndan tanmak ve yenilikleri izlemek amacyla Avrupaya ilk kez renci gnderilmitir (Londra, Paris, Viyana). Yabanc dil eitimine nem verilmi ve yabanc dil bilen Mslman evirmenler yetitirilmitir (Tercme Odas kurulmutur.). Avrupa tarz mzik serbest braklmtr. Takvim-i Vaka-i adyla ilk resmi gazete karld. Askeri Alanda Yaplan Yenilikler
Ayanlklar kaldrld. Gl bir merkeziyetilik benimsendi. Byk eyaletler illere ayrld ve merkezden maa alan valiler atand. Vergiye esas olmak zere mlk saym yapld (zel mlkiyet hakknn ortaya kmas iin). lk kez Posta ve Karantina tekilatlar kuruldu. lk defa Ky ve mahallelere muhtarlar atand. II. Mahmut, lke ierisine geziler dzenledi. Yurt dna yaplan seyahatlerde ilk kez pasaport uygulamas balatlmtr. Eitim ve Yenilikler retim Alannda Yaplan
lk olarak Sekban- Cedit Oca kuruldu. Alemdara kar yaplan isyan srasnda bu ocak kapatld. Bunun yerine Ekinci Oca kuruldu, ancak o da kapatld. Yenieri Ocanda eitim zorunlu hale getirildi. Ulufe alm - satm yasakland. 1826da Yenieri Oca kaldrld (Vaka-i Hayriye). NOT: Yenieri Ocann kapatlmasyla, padiahlar yeniden ynetime egemen olmaya balamlardr. Ayrca bu ocan kapatlmasyla yeniliklerin n almtr. Yenieri Ocayla beraber, onun iinde giderek glenen Bektailik Tarikat da kapatld. Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla Avrupai tarzda yeni bir ordu kuruldu. Eyaletlerde tmarl sipahilerin ortadan kalkmasyla doan askeri boluu doldurmak iin Redif Birlikleri kurulmutur (1834). 1831de askeri amal olarak Anadolu ve Rumelide ilk erkek nfus saym yapld.
Medreselerin yannda Bat tarz eitim yapan okullar ald. Bu durum imparatorluk iinde kltr atmalarnn balamasna neden oldu. NOT: Eitimde oluan bu ikilik 1924te karlan Tevhid-i Tedrisat (Eitim - retimde Birlik) Kanunu ile kaldrlmtr.
103
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Yenieri Ocann kaldrlmas, II. Tanzimat Fermannn ilan, III. Sened-i ttifakn ilan, IV. Kanun-i Esasinin ilan, V. Islahat Fermannn ilan, Bu slahatlardan hangileri Osmanl toplumunu oluturan bireyler arasndaki eitlii salamaya ynelik deildir? A) III ve IV B) IV ve I C) II ve III D) I ve III E) IV ve V (2003/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi II. Mahmut zamannda yaplan slahat hareketlerinden biri deildir? A) Yeni bir ordu kurulmas B) lk nfus saymnn yaplmas C) Anayasal dzene geilmesi D) lk resmi gazetenin karlmas E) lkretimin zorunlu hale getirilmesi (2005/KPSS) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerin hangisiyle, yanlar Padiaha bal kalacaklar ve merkezi otoriteyi korumaya yardmc olacaklar szn vermilerdir? A) Merutiyetin ilan edilmesi B) Sened-i ttifakn ilan edilmesi C) Islahat Fermannn ilan edilmesi D) Tanzimat Fermannn ilan edilmesi E) Veraset sisteminde deiiklik yaplmas (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: B RNEK SORU Osmanl pazarlar XIX. yzyln ortalarndan itibaren Avrupa mallarnn istilasna uram ve giderek Osmanl Devleti hammadde satan, yaplm mal alan bir lke haline gelmitir. Ekonomide grlen bu durum, I. i bulma olana, II. yerli sanayi, III. yabanc sermeye, etkenlerinden hangilerini olumsuz ynde etkilemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: C
Yerli mal kullanlmas tevik edilmitir. Ordunun ihtiyalarn karlamak iin fabrikalar kurulmutur (Feshane ve Bez (uha) Fabrikalar). Osmanl tccarlarnn Avrupal tccarlarla rekabet edebilmeleri iin gmrk vergilerinde kolaylk salanmtr. 1838 Balta Liman Antlamas ile nce ngilizlere ardndan da dier Avrupal devletlere Osmanl lkesinde ok dk vergi karlnda ticaret yapma hakk verilmitir. Bu gelime Osmanl pazarlarnn ithal mal istilasna uramasna neden olmutur. RNEK SORU Osmanl Devletinin kendi bamsz d ticaret politikasn izleme hakkndan vazgemesine neden olan antlama aadakilerden hangisidir? A) Paris Antlamas B) Berlin Antlamas C) Londra Antlamas D) Balta Liman Antlamas E) Hnkar skelesi Antlamas (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde; Fatih Sultan Mehmetten sonra, halk arasnda din ve mezhep ayrm gzetmeyeceini ilan eden hkmdar, aadakilerden hangisidir? A) II. Selim B) II. Abdlhamit C) II. Mahmut D) Abdlmecit E) Abdlaziz (2001/KMS) Cevap: C
104
Tarih retmeni
Abdlmecit Dnemi Islahatlar (1839 - 1861)
TANZMAT FERMANI (GLHANE HATTI HMAYUNU - 3 KASIM 1839) Tanzimat Fermannn lann Gerektiren Nedenler:
Msr ve Boazlar meselesinin uluslararas bir boyut kazanmas, Batl devletlerin Osmanl Devleti zerindeki etkisi (Osmanlnn ngiltere ve Fransann desteini alabilme dncesi), Osmanlnn lkeyi adalatrma dncesi, Avrupal devletlerin aznlklar kullanarak Osmanl Devletinin iilerine karmasn nlemek, Fransz htilali sonucunda ortaya kan dnce akmlarna kar devletin paralanmasna engel olma dncesi (aznlklarn isyann engelleyebilmek) Abdlmecit (1839 - 1861), II. Mahmut Dneminde yaplan yenilikleri devam ettirme dncesindeydi. Bu nedenle ilk i olarak Londra Bykeliliinde bulunmu olan Mustafa Reit Paay Hariciye (Dileri) Nazrlna getirdi. Tanzimat Fermannn hazrlanmasn istedi. Buna gre; Kimse yarglanmadan cezalandrlmayacak, ldrlmeyecek, mahkemeler ak olacak ve yasalar herkese eit uygulanacak NOT-1: Bu maddeyle padiahn yetkisi snrlandrlm, padiahn zerinde kanun gc kabul edilmitir. Yani padiah hukukun stnl ilkesini kabul etmitir. NOT-2: Bylece lk kez Bat tarz mahkemeler (Nizamiye Mahkemeleri) kurulmutur. Tm halkn can, mal, namus ve rz gvenlii salanacak, NOT: Osmanl Tarihinde ilk defa Mslman Gayrimslim eitlii kabul edilmitir. Vergiler herkesin gcne gre ve belirli yntemlerle toplanacak, Askere alnmalar ve terhisler belirli kurallar iinde olacak
105
Tarih retmeni
RNEK SORU Tanzimat Fermannda aadakilerden hangisinde slahat yaplmas ngrlmemitir? A) Yarg sistemi B) Vergi sistemi C) Askerlik ileri D) Devlet rejimi E) Mlkiyet leri (2004/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde gerekli grldnde herhangi bir yneticinin mal varlna el konulabilmesi (msadere) usul Tanzimat Fermanyla kaldrlmtr. Bu usuln kaldrlmasyla yneticinin, I. Devlete olan gveni artmtr. II. zel mlkiyet hakkna gvence getirilmitir. III. Yneticilik yetkileri artrlmtr. yarglarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2009 KPSS) Cevap: C Tanzimattan Sonra Abdlmecitin Yapt Yenilikler
Msr ve Boazlar meselesinin zmnden sonra lke iinde dzenlemelere ve yeniliklere baland. Tm lkeye gnderilen zel grevlilerle Tanzimat Fermannn nemi anlatlmaya alld. Ynetim, adli, mali ve eitim alanlarnda yeniliklere baland. Aktif bir d politika izlendi. Avusturya ve Ruslara kar ngilterenin dostluu kazanld. Ynetim Alannda Yaplan Yenilikler
II. Mahmutun kurmu olduu Meclis-i Ahkam- Adliye etkin duruma getirildi. Bu meclis, Tanzimat Devrinin millet meclisi gibi alt. Avrupa Hukukundan yararlanlarak ceza, memurlar ve ticaret kanunlar hazrland. Avrupa etkisiyle Nizamiye - Adliye mahkemeleri kuruldu. 1851de stanbulda ilk Belediye rgt kuruldu. Merkezden maa alan valiler, askerlik ve gvenlik ileri iin komutanlar, mali iler iin de memurlar atand.
106
Tarih retmeni
1859da devletin ynetici (kaymakam, mdr) ihtiyacn karlamak iin ilk siyasal bilgiler fakltesi olan Mlkiye Mektebi ald. 1848te Darlmuallimin adyla ilk erkek retmen okulu almtr. 1850de Osmanl eitim tarihinde Avrupai mektep plannda yaplan ilk modern eitim kurumu olan Darlmaarif almtr. Darlmaarifde dnemin rtiyelerinden daha ileri bir retim metodu ve mfredat program uygulanmtr. Hristiyanlarn din adam ihtiyacn karlamak amacyla Heybeliada Ruhban Okulu ald. 1859da stanbulda ilk Kz Rtiyesi (ortaokul) ald (Kz renciler ilk kez okullara alnd.). 1860ta Telgraf Mektebi ald. 1845te Harp Okullarna renci yetitirmek amacyla Askeri Liseler (dadiler) ald. Avrupaya renci gnderilmesine hz verildi. Baty tanyan, lke sorunlarn gren aydnlar yetitirildi. Batdaki bilimsel gelimelerin takip edilebilmesi iin Encmen-i Dani (Bilim Heyeti) oluturuldu. 1841de, ilk yar resmi gazete olan Ceride-i Havadis karld. 1860ta Agah Efendi ile inasi tarafndan ilk zel gazete olan Tercman- Ahval karld. ISLAHAT FERMANI (1856)
II. Mahmutun kurmu olduu Maliye Bakanl etkin duruma getirildi. Vergiler herkesin kazancna gre toplanmaya balad, vatandalk grevi haline getirildi. ltizam Usul kaldrlarak Muhassllk Meclisleri kuruldu. Halktan vergi toplama grevini bu meclis stlenmitir. Cizyenin belirlenmesi ii patrikhaneye brakld. Kaime-i Mutebere adyla ilk kt para bastrld (1840). Ancak karl bulunamad iin tekrar madeni para usulne geildi. 1844te Mecidiye adl madeni para baslmtr. Alnan d borlar denemez hale gelmitir (lk kez Krm Sava srasnda alnmt.). 1847de Bank- Dersaadet adyla ilk Osmanl Bankas kuruldu. 1860ta ilk demiryollar yapld (zmir Turgutlu arasnda). Ancak bu hat Abdlaziz Dneminde kullanma almtr. Boazlarda vapur iletmecilii yapmak zere irket-i Hayriye adyla ilk denizyolu iletmesi kuruldu. Eitim retim ve Kltr Alannda Yaplan Yenilikler
Bu fermann yaynlanmasndaki ama; Krm Sava sonrasnda yaplacak Paris Bar Konferansnda ngiltere ve Fransann desteini almakt (Batl devletlerin basks). Ayrca bu fermanla zellikle Rusyann Osmanlnn iilerine kararak aznlklar kkrtmasn nlemek amalanmtr. Avrupal devletlerin basks ile kabul edilen bu ferman yine de onlarn iilerimize karmasn nleyememitir. Tanzimat Fermannda aznlklarn durumuna kesin zm getirilememiti. Bu nedenle Islahat Ferman, Osmanl halkndan ok, gayrimslim halka eitli haklar tanmtr. Buna gre; Halkn can, mal, namus ve rz gvenlii salanacak, Mahkemeler herkese ak yaplacak, karma mahkemeler kurulacak, her sank kendi inancna gre yemin edebilecek ve keyfi cezalar verilmeyecek,
Bu alanda programlar hazrlamak iin bir komisyon kuruldu. Eitimin dzenlenmesi ve kontrol iin Meclis-i Dalim-i Maarif-i Umumiye (Genel Eitim Bakanl) kuruldu (1857).
107
Tarih retmeni
NOT-4: Aznlklarn Mslmanlardan daha fazla hakka sahip olmasndan dolay Mslman halk bu fermandan rahatsz olmutur. NOT-5: Bu ferman, aznlk isyanlarn engelleyemedii gibi Avrupal devletlerin iilerimize karmalarn da nleyememitir. RNEK SORU Rusya, Tanzimat Ferman ve Islahat Fermannda cinsiyet ve din fark gzetilmeksizin, kanunlar nnde eit bir Osmanl tebaas meydana getirmesi iin konmu olan ilkeleri yeterli bulmam; cemaatlerin, mevcut imtiyazlar gz nnde tutularak milliyet esaslarna gre tekilatlandrlmasn istemitir. Rusyann bu tutumuyla, Osmanl Devletinin, I. toprak btnln korumak, II. rejimini deitirmeye almak, III. bnyesindeki etnik unsurlardan yararlanmak amalarndan hangilerini gzettii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: C RNEK SORU Tanzimat ve Islahat Fermanlaryla Mslman olmayanlara, I. bamsz olma, II. yasalar karsnda Mslmanlarla eit olma III. matbaa aabilme haklarndan hangilerinin verilmesi ngrlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: B Abdlaziz Dnemi Islahatlar (1861 - 1876)
NOT-1: Bu maddeyle Cizye vergisi kaldrlm oluyordu. Ancak gayrimslimlerden askere gitmek istemeyenler iin Nakdi Bedel usul kabul edilmitir. NOT-2: Aznlklarn Trk okullarnda okuyabilecei, kendi dillerinde eitim yapan okullar aabilecei de bu fermanla hkme balanmtr. Vergiler herkesin gelirine gre toplanacak ve iltizam sistemine son verilecek, Gayrimslimlere din ve vicdan zgrl tannacak; kilise, mezar, okul, hastane ve manastr gibi yerlerin tamiri ve yenilerinin yaplmasna izin verilecek, Resmi yazmalarda gayrimslimlere kk drc sz ve deyimler kullanlmayacak, kence, dayak ve angarya kaldrlacak, Rvet ve kayrma kaldrlacak, Gayrimslimler de belediye ve il genel meclislerine ye olabilecek (siyasi imtiyaz verilmitir.), Yabanc uyruklular da vergisini vermek artyla mal mlk edinebilecek, Herkes irket ve banka gibi ticari nitelikli kurumlar aabilecek, Patrikhane slah edilecek ve patrikler, mr boyu bu makama seilebileceklerdir.
NOT-1: Islahat Fermanndan Osmanlnn en byk beklentisi; devletin bykln korumak, Batl devletlerin iilerine karmasn nlemek ve aznlklarn devlete ballklarn artrmakt (Osmanlclk dncesi). Ancak fermann Paris Konferans kararlarna eklenmesi, Batl devletlerin Osmanlnn iilerine mdahalesini kolaylatrmtr. NOT-2: Bu ferman Hristiyanlarn ekonomide glenmesine neden olmu ve ticari hayatta daha etkin hale gelmelerine zemin hazrlamtr. NOT-3: Bu ferman dini zgrlkleri devlet gvencesi altna almtr.
1863te Galatasaray Sultanisi (Lisesi) ald. 1863te Bank- Osman-i ahane (Osmanl Bankas) kuruldu. NOT: Para basma yetkisine sahip olan bu banka Osmanl Devletinin Merkez Bankas gibi almtr. 1864te kimsesiz ocuklara sanayi alannda eitim vermek zere Islahhane Mektebi ald. Dardan bor para alnarak dnyann nc byk donanmas ina edildi.
108
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Veraset sistemi, II. Aznlk haklar, III. Devlet ynetimi, IV. Kapitlasyonlar, V. Taht kavgalar, VI. nan sistemi, Yukardakilerden hangileri, Avrupa Devletlerinin Osmanlnn i ilerine karmak iin kulland bahanelerden deildir? (2003/KPSS) A) I, II ve IV B) I, III ve VI C) II, IV ve V D) II, IV ve V E) II, III, IV ve V Cevap: B RNEK SORU Osmanl Devletinde ilk d bor hangi hkmdar dneminde alnmtr? A) Abdlaziz B) Abdlmecit C) II. Abdlhamit D) V. Murat E) II. Mahmut (2004/KPSS) Cevap: B RNEK SORU Osmanl mparatorluunda Tanzimat Dneminde; I. yarg, II. eitim, III. maliye, alanlarndan hangilerinde ikili uygulama balamtr? (2005/KPSS) A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Cevap: A RNEK SORU Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinde, Tanzimat Dneminde grlen gelimelerden biridir? (2006/KPSS Lisans) A) lk Osmanl matbaasnn almas B) Mslman olmayanlarn askerlik yapabilmesi C) lk resmi gazetenin karlmas D) Yenieri Ocann kurulmas E) Nizam- Cedit Ordusunun kurulmas Cevap: B
109
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. tarm ve hayvanclkla uraan kimselere devlete tohum, hayvan ve para yardm yaplmas, II. topran arka arkaya yl ekmeyerek bo brakan kylnn toprann elinden alnp bir bakasna verilmesi, III. kylnn, topran deil, topra ileme hakkn ocuklarna miras olarak brakabilmesi, uygulamalarndan hangileri, topran kullanmnn kylye, plak mlkiyetinin devlete ait olduunu gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerden hangisi padiah imzas anlamndadr? A) Fetva B) Tu C) Ferman D) Tura E) Saliyane (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: D RNEK SORU Osmanl pazarlar XIX. yzyln ortalarndan itibaren Avrupa mallarnn istilasna uram ve giderek Osmanl Devleti hammadde satan, yaplm mal alan bir lke haline gelmitir. Ekonomide grlen bu durum, I. i bulma olana, II. yerli sanayi, III. yabanc sermeye, etkenlerinden hangilerini olumsuz ynde etkilemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi XIX. yzylda Osmanl Devletinde yaplan slahat hareketlerinin zelliklerinden biri deildir? A) Avrupa devletlerinin, Osmanl Devletinin i ilerine karmasn nleme amal olmas B) Mslman olmayanlar memnun edecek eitli dzenlemeleri iermesi C) Avrupa devletlerinin desteinin salanmasnn amalanmas D) Avrupa kltrnn etkisinde hazrlanmas E) Sadece askerlik alannda yaplmas (2008/KPSS Lisans) Cevap: E
110
Tarih retmeni
RNEK SORU XIX. yzylda Osmanl Devletinde, geleneksel eitim veren medreseler, ada eitim veren devlet okullar, yabanc ve misyoner okullar bulunuyordu. Bu durumun aadakilerden hangisini gsterdii savunulabilir? A) Eitimin vakflara bal olduunu B) Medreselerde mfredatn deitiini C) Eitim ve retimde blnmlk olduunu D) Misyoner okullarnn medresenin nne getiini E) Yabanc okullarnn daha sonra kurulduunu (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C RNEK SORU Sultan Abdlmecit, hibir kesimin etkisi olmadan Tanzimat Fermanyla tebaasna can, mal ve namus gvenliinin salanacan, vergilerin herkesin gelirine gre alnacan duyurmutur. Bu duyuru, Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi ynnde bir gelimedir? A) Avrupa devletlerinden biri olmas B) zerk ynetimlerin yaygnlamas C) Yeniliklerin halktan gelmesi D) Halkn ynetime katlmas E) Temel haklarn tannmas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: E II. Abdlhamit Dnemi Islahatlar (1876 1909) Kanun-i Esasi (1876)
Tanzimat Fermanyla balayan Osmanllardaki anayasal devlet anlay Kanun-i Esasinin kabul ile meruti ynetime geii salad. Merutiyetin ilan edilmesinde; Yeni Osmanllarn (Gen Osmanllar) padiaha bask yapmalar, Avrupal devletlerin, aznlk sorununu bahane ederek devletin iilerine karmasn nlemek, Osmanlclk dncesiyle aznlk (bamszlk) isyanlarn durdurmak, Aznlklar ynetime katarak, birlik ve beraberlii salamak bylece devletin btnln korumak, 1876da Avrupal devletlerin katlmyla dzenlenen stanbul (Tersane) Konferansnda aleyhimize kararlar kmasn engellemek,
111
Tarih retmeni
NOT-1: Osmanl Devleti, meruti ynetimde aznlklara da temsil hakk tanmtr. Bu ynyle ngiltere gibi birok Bat lkesinden daha nce demokratikleme salanmtr. NOT-2: I. Merutiyet Dneminde oluturulan mecliste aznlk mebuslarn kendi haklarn koruma siyaseti gtmeleri ve imparatorluk adna meclisten nemli kararlarn kmamas bu meclisin kapatlmasnda temel etken olmutur. RNEK SORU XIX. yzylda Osmanl Devletinde dalmay nlemek amacyla birtakm dnce akmlar ortaya kmtr. Bu dnce akmlarndan Osmanlclk dncesinin nemini kaybetmesinde, I. Avrupada ulus devletlerin ortaya kmas, II. Merutiyetin ilanna ramen aznlklarn ayrlk hareketlerini srdrmesi, III. Yenieri Ocann kaldrlmas durumlarndan hangilerinin etkili olduu savunulabilir? (2009 KPSS) A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. Tanzimatn ilan, II. Merutiyetin ilan, III. Islahat Fermannn ilan gelimelerinin hangilerinde Avrupada grlen 1848 ihtilallerinin etkisi olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2009 KPSS) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Birinci Merutiyet Dneminin zelliklerinden biri deildir? A) Mebusan Meclisi yelerinin drt ylda bir seilmesi B) yan Meclisi yelerinin padiah tarafndan belirlenmesi C) Mebusan Meclisinin padiahn izniyle kanun teklifi hazrlamas D) Mebusan Meclisi yelerinin halk tarafndan seilmi olmas E) Birden fazla siyasi parti (frka) kurulmas (2010 KPSS Lisans) Cevap: E
NOT: Trk Tarihinde ilk kez bir anayasa hazrlanarak halk hkmdarn yannda ynetime ortak olmaya balad. Osmanl halk ilk defa snrl da olsa seme ve seilme hakkn kullanmtr. Ayrca Kanun-u Esasi; Trk tarihinin Avrupa tarzndaki ilk anayasasdr. RNEK SORU XIX. yzylda Osmanl Devletinde aznlklarn Mebuslar Meclisinde temsil edilmesi aadakilerden hangisini gsterir? A) Divan- hmayunla Mebuslar Meclisinin yapsnn ayn olduunu B) Yenilik hareketlerinin halktan geldiini C) Bamszlk hareketlerinin nlenmek istendiini D) Taht kavgalarnn sona erdirilmesinin amalandn E) Aznlklara inan zgrl tanndn (2008 KPSS / nlisans) Cevap: C I. Merutiyetin zellikleri
ki meclis vardr; Ayan Meclisi; Padiahn semi olduu yelerden oluan meclistir. Bu yelerin mr boyu grevde kalabilme haklar vard. Mebusan Meclisi;
Halkn setii mebuslardan oluan meclistir. Yrtme yetkisi padiah ve hkmete aittir. Hkmet, padiaha kar sorumludur. Yasama yetkisi meclise aittir. Mebusan Meclisi padiahn izniyle kanun teklifi hazrlayabilir. Kanunlarn yrrle girmesinde son sz padiaha aittir. Padiahn meclisi ama kapatma yetkisi vardr. NOT: Bu nedenle Osmanlda grlen meruti ynetim mutlak merutiyettir. Her 50.000 kiiye bir milletvekili seme hakk verilmitir. Ayrca 4 ylda bir seim yaplacaktr. Seimlerde sadece erkekler oy kullanabilir.
112
Tarih retmeni
Ticaret Mektebi, Hukuk Mektebi ve Mhendis Mektebi almtr. lk kez Kz Sanat Okullar (Kz Sanayi Mektepleri) ald. zrller iin ilk kez eitim kurumlar almtr. Ekonomide gelimeyi salamak iin btn lkedeki ttn alm, satm ve iletme tekeli Regie adyla Alman - Fransz irketine verilmitir (1883). Mecellenin tamamlanmasna allmtr. Darlfnun yeniden dzenlenmitir. Merutiyeti yeniden ilan etmek amacyla ttihat ve Terakki adyla gizli bir dernek kurulmutur. Daha sonra parti ekline dnmtr (1889). Mustafa Kemalin amda kurduu sonra Selanikte ubesini at Vatan ve Hrriyet Cemiyeti, ttihat ve Terakki Dernei ile birleerek daha gl bir cemiyet oluturuldu. ttihat ve Terakki Partisine kar, Ahrar Frkas kurulmutur. IKMI SORULAR 1. Aadakilerden hangisi, Avrupa Devletlerinin Osmanl lkesinde okul amalarnn amalarndan biri deildir? Kltrlerini yaymak karlarn srdrmek Uyruklarndaki ocuklarn eitimini srdrmek Osmanl Devletindeki yenilik hareketlerine nclk etmek Aznlklarn haklarn korumak (2000 DMS)
1881de Muharrem Kararnamesi imzalanarak alacakl lkelere belli devlet gelirlerini toplama imtiyaz verildi. Bylece; 1881de Duyun-u Umumiye Tekilat (Genel Borlar daresi) kuruldu (Osmanl Devleti ekonomik bamszln kaybetmitir.). stanbul - Badat demiryolu yaplmtr. lk tramvay hatlar kuruldu. Kylye kredi salayarak tarmsal retimi gelitirmek iin Ziraat Bankas almtr (1888). Sanayi-i Nefise Mektebi (Gzel Sanatlar Okulu) almtr (1881). RNEK SORU Osmanl Devletinde 19. yzylda gzel sanat dallarnda eitim ve retim yapmak zere alan ve mdrlne Osman Hamdi Beyin getirildii okul aadakilerden hangisidir? A) Darlmuallimin B) Sanayi-i Nefise Mektebi C) Galatasaray Sultanisi D) Darlfnun E) Darlmaarif (2011 KPSS) Cevap: B
A) B) C) D) E)
2. XIX. yzyln balarnda Osmanl Devletinde, - Sened-i ittifak ile ayanlardan devletin emirlerine uyacaklarna dair sz alnm, - Devlet Ocak iindir anlayyla hareket eden Yenieri Oca kaldrlmtr. Bu iki olayn ortak amac aadakilerden hangisidir? A) Ayanlarn denetim altna alnmas B) Halkn ynetime katlmas C) Orduda disiplinin salanmas D) Ayanln resmiyet kazanmas E) Ynetimin g kazanmas (2000 DMS)
113
Tarih retmeni
CEVAPLAR 1. D 2. E 3. A 4. C 5. D 6. C 7. A
I. Merutiyet artlarnn olumasnda ve ilannn salanmasnda aadakilerden hangisinin katks en fazladr? A) Ordunun B) Yneticilerin C) Aydnlarn D) Halkn E) Aznlklarn (2003 KPSS) 4. 5. Osmanl Devletinde Dyun- Umumiye daresinin kurulmas aadakilerden hangisinin bir sonucudur? A) Osmanl Devletinin Avrupa devleti saylmas B) Osmanl Devletinin ilk kez toprak kaybetmesi C) Osmanl Devletinin yalnz kalma siyasetinden vazgeerek ittifaklara girmesi D) Osmanl Devletinin d borlarn deyemez duruma gelmesi E) Yenieri tekilatnn kaldrlmas (2006 KPSS / Ortaretim) 6. Osmanl Devletinde XIX. yzylda maliyenin iflas, aadakilerden hangisinin gereklemesine neden olmutur? A) rad- Cedit hazinesinin kurulmasna B) Fransaya ilk kez kapitlasyonlarn verilmesine C) Duyun-u Umumiye daresinin kurulmasna D) Anadoluda Celali isyanlarnn kmasna E) Avrupadan askeri ve teknolojik alanlarda ilk kez yararlanlmasna (2010 KPSS / nlisans) 7. Aadakilerden hangisi, Osmanl Devletinde anayasal dzene geilmesindeki amalardan biridir? A) Aznlklar ynetime katarak lkenin paralanmasnn nlenmesi B) Veraset sistemini deitirerek tahta gemek iin baz kurallarn konulmas C) Osmanl hanedannn yeleri arasndaki anlamazlklarn giderilmesi D) Avrupa devletleri arasndaki gr ayrlklarndan yararlanlmas E) II. Abdlhamitin tahttan indirilmesi (2007 KPSS)
NOT: Yaplan hareket ileriye dnk bir dzeni getiriyorsa inklp, geriye dnk bir dzeni getirmeyi amalamsa irtica olarak nitelendirilir. Atatrkn nklp Anlay: Atatrke gre inklp, mevcut kurumlar zorla deitirmek demektir. Trk milletini son asrlarda geri brakm olan kurumlar ykarak yerlerine milletin en yksek medeni icaplara gre ilerlemesini salayacak yeni kurumlar amaktr. Trk nklbnn zellikleri:
Darda igalci devletlere, ieride sultan ve halifeye kar yaplan bir ulusal bamszlk ve egemenlik mcadelesidir. Tarihi gelimelerin izin vermemesi nedeniyle teorik ve ideolojik bir hazrl yoktur. Toplumun her kesiminden insanlarn katlmyla gerekleen bir halk hareketidir. NOT: Toplumun geneli tarafndan benimsenmeyen bir inklp hareketi baarya ulaamaz. Trk toplumunun gereksinimlerinden doan bir yenilik ve dirili hareketidir (Trk inklb statik yani duraan deildir ve gelimelere aktr.). Trk inklbn en bandan sonuna kadar gerekletirenler ayn kiilerdir. Bamszlk yolunda savaan smrge uluslara rnek olduu iin evrenseldir. Her alanda ada bir yap kurmay hedeflemitir.
114
Tarih retmeni
almas farkl kltrel yaplara sahip nesillerin yetimesine neden olmutur. Askeri alanda yaplan slahat hareketlerinin en nemlisi, 1826da gerekleen Vaka-i Hayriyedir. Bu olayla Yenieri Oca kaldrlmtr. Yerine Batl tarzda eitim yapan Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusu kurulmutur.
NOT: Yenieri Ocann kaldrlmas, padiah devlet ynetiminde ve slahatlar yapma konusunda daha etkili hale getirmise de askeri alandaki slahatlar, savalardaki yenilgileri durduramamtr. Osmanl ekonomisi bu yzylda daha da kt bir duruma dmtr. Osmanl, bu yzylda Batda meydana gelen Sanayi nklbn takip edemedii gibi, Batl devletlere verdii geni ticari imtiyazlarla (Kapitlasyonlar), Avrupadan Osmanl lkesine sanayi rnleri giriini de hzlandrmtr. Dardan bol ve ucuz mal girii loncalar zor durumda brakmtr. Fabrikalarla rekabet edemeyen loncalar dalmtr. Alnan borlar geri denemeyince Batl byk devletler, alacaklarn tahsil etmek iin 1881de Duyun-u Umumiye (Genel Borlar) idaresini kurarak Osmanlnn gelir kaynaklarna el koymulardr. Osmanl Devletinin bu k srecini durdurabilmek iin bir ksm Osmanl aydnlar ve devlet adamlar baz grleri (fikir akmlar) ortaya atmlardr. Osmanl Devletini kten Kurtarmak Amacyla Ortaya Atlan Fikir Akmlar Osmanlclk:
1.
Bu gr, Gen Osmanllar (Jn Trkler) tarafndan ortaya atlmtr (Mithat Paa, Ziya Paa, Namk Kemal, Hseyin Avni Paa ve Ali Suavi). mparatorluk snrlar ierisinde yaayan herkesi din, dil, rk ve mezhep ayrm yapmakszn kanun nnde eit grmeyi amalyordu. Tanzimat Ferman, Islahat Ferman, Kanun-i Esasi ve I. Merutiyetin ilan bu fikir esaslar iinde gerekletirildi. Bu gr savunanlar, devletin kurtuluunu meruti ynetime gemekte gryorlard. I. Merutiyetin ilanyla bu durum gereklemi ve herkese temsil hakk tannmtr.
115
Tarih retmeni
Ancak bu gr, daha sonraki dnemde ttihat ve Terakkiciler tarafndan benimsenmi ve Pantrkizm (Turanclk) eklinde yorumlanarak, btn dnya Trklerinin bir at altnda toplanmas almalarna dnnce, gerekletirilmesi hayal olmutur. Enver Paann Sarkam Harekt Turanc dncenin etkisiyle yaplmtr. ttihat ve Terakkiciler dneminde devlet siyaseti haline gelen bu gr Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesinde de etkili olmutur. Trklk gr, Osmanl mparatorluunun yklmasnda etkili olurken; Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnda temel fikir olmutur. RNEK SORU Mustafa Kemal, Hibir snr tanmayarak dnyadaki btn Trkleri bir devlet olarak birletirmek, ulalamayacak bir amatr. Bu, yzyllarn ve yzyllarca yaamakta olan insanlarn ok ac, ok kanl olaylar ile ortaya koyduu bir gerektir. demitir. Mustafa Kemal bu szyle, Osmanl Devletinin ykl dneminde savunulan aadaki fikir akmlarndan hangisini eletirmitir? A) Osmanlclk B) Turanclk C) Milliyetilik D) Batclk E) slamclk (2011 KPSS) Cevap: B 4. Batclk:
Osmanlclk fikrinin etkisini kaybetmesinden sonra, II. Abdlhamit ve taraftarlarnca ortaya atlmtr. stibdat Dneminde geerli olmutur. Bu fikir akmnn savunucular arasnda Mehmet Akif, skilipli Mehmet Atf ve Sait Halim Paa da vardr. Bu gre gre devletin kurtuluu, halifelik makamnn btnletirici etkisiyle Mslmanlarn bir at altnda toplanmasyla olacaktr. Panislamizm olarak da nitelendirilen bu gre, Osmanlclk fikrinde olduu gibi, en byk darbe milliyetilik akmndan gelmitir. NOT: I. Dnya Savanda Kanal Cephesinde Mslman Araplarn ngilizlerle ibirlii yapp Osmanl Devletine kar savamalar, mmetilik grnn geerliliini kaybettiini gstermitir. 3. Trklk (Turanclk):
Milliyetilik akmndan en son etkilenen Osmanl toplumu, Trkler olmutur. Trklk fikrini ortaya atan Ziya Gkalptir. Bu gre gre devletin kurtuluu, Trkler zerinde oluturulacak bir ynetimde grlmtr. Bu fikir rakmnn savunucular arasnda Mehmet Emin Yurdakul, mer Seyfettin, Yusuf Akura, smail Gaspral ve Mehmet Emin Resulzade de vardr.
Temelini Tanzimat ve ondan nceki yeniliki padiah ve devlet adamlarndan alan dncedir. Bu dnce Gerileme Dneminde padiahlar, Dalma Dneminde Aydnlar tarafndan benimsenmitir. tihat isimli dergide Batclk dncesinin program aklanmtr. Bu fikir akmnn savunucular arasnda; Abdullah Cevdet, Celal Nuri ve Sleyman Nazif adl aydnlar da vardr. Devletin kurtuluunu, Batnn ilerlemi teknolojisini ve felsefi dncesindeki gelimiliini Osmanl lkesine getirmekte grmtr. Bu amala II. Mahmut Dneminden itibaren Avrupaya renciler gnderilmitir. Ama; Batdan bilimsel ve teknolojik gelimelerin transfer edilmesidir.
116
Tarih retmeni
1876daki stanbul (Tersane) Konferansnda Osmanl Devleti aleyhine kararlar kmasn engellemek dnceleri de etkili olmutur. Yenilik taraftarlar bu dncelerle Kanun-i Esasiyi ilan etmesi ve meruti ynetime gemesi artyla II. Abdlhamiti tahta kardlar.
Ahrar (Hrler) Partisinin temel dncesi olan bu grte, aznlklarn, iilerinde serbest dilerinde Osmanl ynetimine bal kalmas savunulmutur. Ayrca bu gre gre liberal ekonomiye geilmesi gerektii de belirtilmitir. Prens Sabahattin (Ahrar Frkasnn kurucusu) tarafndan savunulan bu dnce fazla etkili olamam ve uygulanamamtr. 19. YZYILIN SONU VE 20. YZYIL BALARINDA OSMANLI DEVLET I. MERUTYET (23 ARALIK 1876) 1870li yllarda Osmanl Devleti, Balkan milletlerinin isyanlaryla karlam (milliyetilik) ve dnemin padiah Abdlaziz, bu ayaklanmalar sert bir ekilde bastrmtr. Balkanlarda bu gelimelerin yannda, Osmanlclk grn savunan ve devletin kurtuluunu meruti ynetime gemekte gren Gen Osmanllarn yenilik almalar karsnda Abdlazizin tavr olduka sert olmutu. Yenilik taraftarlar 1876da Abdlazizi tahttan indirip yerine V. Murat tahta karmsalar da ruh salnn bozuk olmas nedeniyle 3 ay sonra tahttan indirilmitir. Osmanl tarihinde merutiyetin ilan edilmesinde Gen Osmanllarn (Jn Trkler, Yeni Osmanllar) etkisinin yan sra;
NOT: Osmanl Devletinde II. Osman ve III. Selim yenilik yaptklar gerekesiyle tahttan indirilirken, Sultan Abdlaziz ise yenilik kart olduu iin tahttan indirilmitir (Merutiyeti ilan etmeyi kabul etmedii iin). Batl devletler bu srada Balkanlardaki gelimeleri deerlendirmek iin stanbulda bir konferansn toplanmasna karar verdiler (1875 Bosna Hersek ve Srp isyanlar nedeniyle). Osmanl devlet adamlar bu konferans iilerimize karma olarak grdkleri iin kar kmlar ve meruti ynetime geileceini ve btn Osmanl uluslarna temsil hakk vereceklerini bildirmilerdir. Buna ramen ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Almanya ve talya temsilcileri, stanbulda konferans dzenlediler (Tersane Konferans). Btn bu gelimeler sonucunda sultan II. Abdlhamit, Sadrazam Mithat Paa bakanlndaki devlet adamlaryla birlikte 23 Aralk 1876da Trk Tarihinin Avrupa tarzndaki ilk anayasas saylan Kanun-i Esasiyi kabul edip, merutiyeti ilan etmitir (119 madde).
NOT: Kanun-i Esasinin ilannda Osmanlclk ve Batclk fikir akmlar etkili olmutur. Kanun-i Esasinin nemli Maddeleri Osmanl soyunun en byk erkek evlad saltanat ve hilafet makamnn da sahibidir. Bu madde Osmanl merutiyetinin monarik karakter tadn gsterir.
Aznlklar ynetime katarak birlik ve beraberlii salamak, Avrupal devletlerin, aznlklar sorununu bahane ederek devletin iilerine karmasn engellemek, Aznlk (bamszlk) isyanlarn durdurmak, Osmanl halknn ynetime katlmasn salamak,
Devletin dini slamdr. Yasalar dini hkmlere aykr olamaz. Bu madde Osmanl anayasasnn teokratik arlkl bir yapya sahip olduunu gsterir.
117
Tarih retmeni
Konut dokunulmazl Dileke hakk Vergi eitlii Vergilerin kanunilii Kanun nnde eitlik Kanuni Hkim (Tabii Yarg) ilkesi Msadere ve angarya yasa Ticaret serbestlii gibi temel haklar yer almtr. Bu maddelerle kiisel haklar ve zgrlkler anayasal gvence altna alnmtr (ilk kez).
Mebuslar kendilerini seen yerin deil, btn Osmanl vatandalarnn vekilidir. Bu madde ile aznlk mebuslarnn ayrlk almalarn nlemek amalanmtr.
Yrtme yetkisi, padiahn banda bulunduu Bakanlar Kuruluna (Heyet-i Vkelaya) aittir. Padiah Bakanlar Kurulunun yelerini atama ve grevden alma hakkna sahiptir. Kanun teklifini sadece hkmet yapabilecektir. Kanunlarn yaplmasnda son sz padiahndr (Padiahn mutlak veto yetkisi vardr.). Meclis yelerinin yasa nerisinde bulunabilmesi padiahn iznine baldr. Bu maddeler Mebusan Meclisinin etkinliini azaltm ve bu meclisi bir danma meclisi durumuna drmtr. Padiahn meclis zerindeki etkinlii artmtr.
Devletin dili, Trkedir. Padiah, devletin gvenliini bozanlara ynelik polis aratrmas yaptrabilecek ve bu kiileri srgn edebilecektir (113. madde). Merutiyetin Gelimeler: Sona Ermesi ve Sonraki
Meclisi ama - kapatma yetkisi padiaha aittir. Hkmet meclise kar deil, padiaha kar sorumludur. Bu madde padiahn yetkilerinin halk iradesinden stn olduunu gsterir. Hkmetin meclis denetiminde olmamas demokratik olmayan uygulamalardr.
Padiah, meclisi toplantya arabilir. Anayasada; Vatandalk hakk Kii hrriyeti Kii gvenlii Eitim zgrl Din ve basn zgrl Mlkiyet hakk
Merutiyetin ilanndan sonra Batl devletler Londra Konferansn topladlar ve Balkan uluslarnn durumlarnn iyiletirilmesi ynnde Osmanldan talepte bulundular. Osmanl Devleti, konferansta alnan kararlar reddetti ve bu durum 1877 1878 Osmanl Rus Savann nedenlerinden biri oldu. 1877 ubatnda seimler yapld, 1877 Martnda halkn temsilcilerinden oluan Mebusan Meclisi ile padiahn semi olduu temsilcilerden oluan Ayan Meclisi ald. Aznlklarn mecliste ar bir ekilde bamszlk talebinde bulunmalar, devletin ilerinin yavalamas ve yrmemesi sonucunda II. Abdlhamit, Osmanl - Rus Savan (93 Harbi) bahane ederek, 14 ubat 1878de meclisi kapatt. II. Abdlhamit, 1908 ylna kadar lkeyi sk ve otoriter bir ynetimle (stibdat Dnemi) idare etmitir.
NOT: I. Merutiyet anayasas (Kanun-i Esasi) en ksa sre yrrlkte kalan anayasadr. I. Merutiyetin unlardr; sona erme nedenleri
Merutiyetin bir halk hareketi sonucunda ilan edilmemesi, halkn bilinli olmay ve
118
Tarih retmeni
NOT: Mustafa Kemal; ttihat ve Terakki Cemiyetinin askeri kanadnn siyasi ilerin odanda olmasn eletirmi ve cemiyetten ayrlmtr (Balkan Savalarnda alnan yenilgi Mustafa Kemali hakl karan ilk gelimedir.). stibdat Dneminde ayrca;
Basna sansr konularak; gazete baslmas, ynetim anlayna ters den kitaplarn okunmas yasaklanmtr. Denizden uzak Yldz Saray yaplarak, devletin idaresi bu saraydan yaplmaya baland. Hafiyelik tekilat kuruldu; haber getirenler dllendirildi. idare ve d ilikilerde Panislamist bir politika (slamclk) benimsenmitir. Dou Anadoluda merkezi otoriteyi arttrmak ve Ermeni faaliyetlerine engel olmak amacyla Hamidiye Alaylar kuruldu. Donanma Halie kapatld (rmeye balad.). Berlin Badat Demiryolu Hatt Alman irketine ihale edildi. Orduda gerek silahlar ve mermiler ile talim yaplmas yasakland. RNEK SORU Aadaki cemiyetlerden hangisi Mustafa Kemal tarafndan kurulmutur? A) Vatan ve Hrriyet Cemiyeti B) slam Teali Cemiyeti C) Milli Kongre Cemiyeti D) Redd-i lhak Cemiyeti E) ark Vilayetleri Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (1999/DMS) Cevap: A RNEK SORU Aadaki Osmanl hkmdarlarndan hangisi Panislamizmi savunarak Halifelii siyasal bir ara ve g kayna olarak kullanmtr? A) II. Abdlhamit B) III. Selim C) I. Sleyman D) I. Ahmet E) IV. Mehmet (2000/DMS) Cevap: A
119
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Merutiyet artlarnn olumasnda ve ilannn salanmasnda aadakilerden hangisinin katks en fazladr? A) Ordu B) Ynetici C) Aydnlar D) Halk E) Aznlk (2003/KPSS) Cevap: C RNEK SORU II. Merutiyetin ilannda aadakilerin hangisi etkili olmutur? A) Hrriyet ve tilaf Partisi B) Ahali ktisat Partisi C) Terrakiperver Cumhuriyet Partisi D) Ahrar Partisi E) ttihat ve Terraki Partisi (2004/KPSS) Cevap: E RNEK SORU II. Abdlhamitin tahttan indirilmesinde aadaki olaylardan hangisi etkili olmutur? A) Anayasann uygulamadan kaldrlmas B) 31 Mart Ayaklanmasnn kmas C) Dyun-u Umumye daresinin Osmanl maliyesini denetimine almas D) ttihat ve Terakki Partisinin hkmet darbesi yapmas E) Osmanl mparatorluunun 1877 1878 Savana girmesi (2005/KPSS) Cevap: B RNEK SORU Aadakilerden hangisinin ilanyla Meclis-i Mebusanda Hristiyan halkn temsil edilmesi salanm ve bylece Avrupallarn Hristiyanlar koruma bahanesiyle Osmanl Devletinin iilerine karmas nlenmek istenmitir? A) Sened-i ttifak B) Kanun-i Esasi C) Tanzimat Ferman D) Islahat Ferman E) Halepa Ferman (2006/KPSS nlisans) Cevap: B
120
Tarih retmeni
Manastr ve Selanikte ayaklanmlar ve merutiyetin yeniden ilan edilmesini istemilerdir. II. Abdlhamit, Rumelideki gsterilerin artmas sonucunda merutiyeti ikinci kez yeniden ilan etmek zorunda kalm ve Kanun-i Esasiyi yrrle koymutur. Sonular:
lk defa ok partili hayata geilmitir. Bu partiler; ttihat ve Terakki Frkas, Osmanl Ahrar Frkas (Trk Tarihinin ilk siyasi partisidir.), ttihad- Muhammediye Frkas, Hrriyet ve tilaf Frkas, Osmanl Demokrat Frkas, Islahat- Esasiye-i Osmaniye Frkas, Mutedil Hrriyetperveran Frkas ve Fedakaran- Millet Frkasdr. NOT: II. Merutiyetin ilanndan sonra parti haline gelen ttihat ve Terakki Frkas iktidara gelmitir ancak ynetime tam hkim olamamtr. Bunun zerine muhalefeti sindirme politikas uygulamtr (ttihat ve Terakkinin yayn organlar; Meveret Gazetesi ve Mizan Gazetesidir.). NOT: II. Merutiyetin ilanndan I. Dnya Savann sonuna kadar ttihat ve Terakki Partisi dnemin en gl siyasi partisi oldu. Merutiyet ynetiminin ilk gnlerindeki kark ortam baz devletlerin iine yaramtr; Bulgaristan bamszln ilan etti. Avusturya - Macaristan, Bosna -Herseki ilhak etti. Yunanistan, Giriti igal ederek kendi topraklarna kattn aklad. 31 MART OLAYI (13 NSAN 1909) II. Merutiyet dzenine geildikten sonra;
ttihat ve Terakki Cemiyeti (Birlik ve lerleme Dernei)nin merutiyet almalar Reval Grmelerinde (8 Temmuz 1908) ngiltere, Fransa ve Rusyann Osmanl Devletinin iilerine karma niteliinde kararlar almas (stanbul ve Boazlar Ruslara brakld, Makedonyada slahat yaplmas kararn aldlar, ngiltere Rusyay Balkanlarda serbest brakt.) NOT: Tersane Konferansnn toplanmas I. Merutiyetin, Reval Grmeleri ise II. Merutiyetin ilann hzlandran gelimelerdir. Balkan ayaklanmalarn nleyerek mparatorluun birliini koruma dncesi Ordudaki ttihatlarn ayaklanmalarndan ekinilmesi ttihatlar gstererek, Reval Grmelerine tepki kendilerine bal birliklerle
mmeti merutiyeti basnn sert tartmalara bavurmas, Rejim kart hareketlerin artmas, ttihatlarn ynetime tam olarak egemen olamamas, Avrupal devletlerin kkrtmas, Halkn dini duygularnn istismar, Temelde ise kurulmaya allan demokratik dzeni devirmek amacyla (Volkan Gazetesi yazar Dervi Vahdeti nderliinde) stanbulda ynetime kar byk bir ayaklanma kmtr (Rumi 31 Mart 1325).
121
Tarih retmeni
Padiahn veto ettii bir yasa tasars mecliste deimeden aynen kabul edilirse, Padiahn tasary onaylamas zorunluluu (2 ay) getirilmitir (Padiahn mutlak veto yetkisi kaldrlmtr.) Toplanma, dernek ve parti kurma hakk ve hrriyetleri kabul edilmitir.
NOT: II. Merutiyet Dnemindeki bu gelimeler, Kanun-i Esasinin daha demokratik hale getirildiinin bir gstergesidir. NOT: Bu dzenlemelerle padiah, yasama ve yrtme organlar zerindeki yetkilerini yitirmitir. NOT: II. Merutiyetin ilanndan sonra alan mecliste, Ayan Meclisine yer verilmemitir. Ancak yeler, deneklerini almaya devam etmilerdir. I. Merutiyet ile II. Merutiyet Arasndaki Farklar
NOT: Meclis karar ile tahtan indirilen ilk padiah II. Abdlhamittir (kincisi Vahdettindir.). NOT: Harekt Ordusunun bu ayaklanmay bastrmasyla; Sarayn ynetimdeki etkisi krlmtr, Ordu yeniliklerin ve rejimin koruyucusu olmutur, Kanun-u Esaside kkl deiiklikler yaplmtr. NOT: 31 Mart Olay rejimi ykmaya ynelik olan dini nitelikli ilk ve tek isyan hareketidir. Bu ynyle Cumhuriyet Dnemindeki eyh Sait ve Menemen isyanlaryla benzerlik gsterir. Kanun-u Esaside Deiiklikler: Yaplan nemli
Padiahn mecliste anayasaya ballk yemini etmesi kararlatrlm, denekleri yasaya balanm, hkmetin oluumu zerindeki yetkileri azaltlmtr (Hkmet yelerini sadrazam semeye balamtr.). Bylelikle kanun stnl ilkesi pekimi ve padiahlk sembolik hale gelmitir. Hkmet (Bakanlar Kurulu) Mebusan Meclisine kar sorumlu hale getirilmitir. Padiahn hkmet kstlanm, meclis benimsenmitir. zerindeki yetkileri stnl ilkesi
I. Merutiyette siyasi partiler yoktur. II. Merutiyette ok partili siyasi hayat vardr. I. Merutiyet ift meclisli, II. Merutiyet tek meclislidir. I. Merutiyette padiahn yetkileri fazla iken, II. Merutiyette meclisin yetkileri arttrlmtr. II. Merutiyette temel haklar geniletilmitir (dernek kurma, miting yapma gibi). TRABLUSGARP SAVAI (1911 1912) Nedenleri:
Padiahn meclisi kapatma yetkisi snrlandrlmtr (parlamentonun ancak kabinenin gvenoyu alamamas durumunda feshedilebilecei belirtilmitir.). Padiahn srgne gnderme yetkisi kaldrlmtr. Mebusan ve Ayan meclisleri padiahtan izin almadan kanun teklifi verebilecektir. Yasalara aykr tutuklama yasaklanmtr. Sansr yasa kaldrlmtr.
Siyasi birliini ge tamamlayan talyann, gelien sanayisine hammadde ve pazar aramas Osmanl Devletinin Trablusgarp koruyabilecek gte olmamas Trablusgarpn corafi konumu itibariyle talyaya yakn olmas Trablusgarpn ticaret yollar zerinde bulunmas ve zengin petrol kaynaklarna sahip olmas NOT: ngiltere ve Fransann kendi smrgelerini gvence altnda tutmak ve talyay Almanyann yanndan ayrma dncesi de talyay Trablusgarpa ynlendirmitir.
122
Tarih retmeni
Ui Antlamas (18 Ekim 1912) Trablusgarp ve Bingazi talyanlara braklacak, Trablusgarp Mslmanlar halifelik yoluyla Osmanl Devletine bal kalacak (Ama; Trablusgarp halkyla dini - kltrel balar devam ettirmektir.) talya, Trablusgarp ve Bingazinin Duyun-u Umumiye Komisyonuna demesi gereken taksitleri stlenecekti. Rodos ve Oniki Ada geici olmak artyla (Balkan Savalarnn sonuna kadar), talyann koruyuculuuna braklacak (Yunanistana kar nlem olarak).
c)
d)
Sava: talya, 28 Eyll 1911de Trablusgarpla ilgili isteklerini, Osmanl Devletine bir nota ile bildirdi (talya, Osmanlnn Trablusgarp gelimekte geri braktn ve blgedeki talyanlara kt davrandn iddia etmitir.). Osmanlnn bu istekleri reddetmesi zerine de talya Trablusgarpa asker kard (ilk kez uak kullanlmtr talya). Osmanl Devleti, bu gelime karsnda blgeye denizden ve karadan asker gnderemedi. Bunun nedeni de Halite demirlenmi olan Osmanl donanmasnn kullanlamayacak durumda bulunmas ve Msrn da ngilterenin igali altnda olmasdr. Osmanl Devleti blgeye sadece gnll subaylarn gnderebildi. Bu subaylar arasnda Enver Paa, Fethi Bey ve Mustafa Kemal de bulunmaktayd. Msr zerinden gizlice Trablusgarpa ulaan gnll subaylar, yerli halk talyanlara kar rgtleyerek Derne ve Toprukta baarl savunmalar yapld (Mustafa Kemalin ilk askeri baarsdr). talyanlar bu direni karsnda, Trablusgarptan ekilerek anakkale Boazna yneldiler. Amalar, Osmanlya bask yaparak bara zorlamakt. talyanlar Rodos ve Oniki Aday da igal ettiler. Bu srada Balkan Savalar balaynca, Osmanl Devleti aresiz bar istemek zorunda kald.
NOT-1: Osmanl Devleti bu madde ile Yunanistann adalar zerindeki emellerini nlemek istemitir. Ancak talya, Rodos ve Oniki Aday II. Dnya Sava sonuna kadar boaltmamtr. talyann ekilmesi zerine de Adalar Yunanistana gemitir (1947 Paris Antlamas ile). NOT-2: Ui Antlamas ile Osmanl Devleti, Kuzey Afrikadaki son toprak parasn kaybederek ktada topra olan devlet zelliini de yitirmitir (Kuzey Afrikada kaybettiimiz ilk toprak Cezayirdir.). NOT-3: Osmanl Devletinin siyasi, askeri ve ekonomik alanlardaki gszln ortaya karan Trablusgarp Sava, Balkan Savalarna ortam hazrlamtr. NOT-4: Mustafa Kemalin Trablusgarptaki baarlar sonucunda rtbesi Binbala ykseltilmitir. Bu sava ayn zamanda Mustafa Kemalin smrgecilie kar giritii ilk fiili mcadelesidir. BALKAN SAVALARI (1912 1913) I. Balkan Sava Nedenleri:
Fransz htilali sonrasnda yaylan milliyetilik akmnn Balkan uluslar zerindeki etkisi Balkan Devletlerinin Osmanlnn Balkanlardaki topraklarn paylamak istemeleri Rusyann scak denizlere inebilmek amacyla Balkanlarda uygulad Panslavizm (Slav birlii) politikasnn etkisi
123
Tarih retmeni
kna hkim olmas Rusyann Boazlar konusundaki endielerini harekete geirdi.), bu devletler durumu deerlendirmek ve Balkanlardaki sava sona erdirmek amacyla Londra (Bykeliler) Konferansn topladlar (17 Aralk 1912). NOT: Bu konferansn toplanmasndaki asl ama; Balkanlarn yeni haritasn belirlemekti. I. Balkan Savanda Osmanl Devletinin yenilmesinin nedenleri unlardr;
Byk devletlerin Balkan devletlerini desteklemesi, Balkanlardaki Osmanl ordusunun dank olmas ve askerlerin bir ksmnn (65 bin eitimli asker) savatan nce terhis edilmesi, Ordu ierisine siyaset karmas ve subaylar arasnda ikiliin meydana gelmesi (en nemlisi), Osmanl ordusunun ok cephede birden savamas, Orduyu nakledecek vapur ve tren tamacl ile iletiim imknlarnn yetersiz olmas, Ege Denizindeki stnln Yunanistanda bulunmas Londra Bar Antlamas (30 Mays 1913) a) Osmanl Devleti, Edirnenin de dhil olduu Midye Enez hattnn batsnda kalan btn topraklarn kaybetti. Midye - Enez hatt Osmanl Bulgar snr oldu. Ege Adalarnn gelecei ve Arnavutlukun snrlarnn izilmesi ii byk devletlere brakld (Oniki Ada dndakiler). Selanik, Gney Makedonya ve Girit Yunanistana brakld. Kavala, Dedeaa ve Midye Enez hattnn batsnda kalan btn Trakya Bulgaristana brakld. Makedonyann Orta ve Kuzey blmleri Srbistana brakld. Savan Sonular:
Sava:
b)
Osmanl Devleti kendisine kar Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan ve Karadadan oluan ittifaka kar savamak zorunda kald. 8 Ekim 1912de Karadan Osmanlya saldrsyla balayan savata, Osmanl Devleti btn cephelerde yenilmitir. Bulgarlar Edirneyi aldlar ve atalca nlerine kadar geldiler. Makedonya; Srplar, Karadallar ve Bulgarlar tarafndan igal edildi. Selanik Yunanllarn eline geti. Ayrca Yunanistan, Ege Adalarna asker kararak bu adalar ele geirdi. Bylece Oniki Ada dndaki btn adalar Yunanllarn eline geti. I. Balkan Sava, Batl byk devletlerin beklentilerinden farkl geliince (rnein; Bulgaristann stanbula yaklamas ve Yunanistann anakkale Boaznn Ege
c) d)
e)
Osmanl Devletinin Balkanlarda ve Ege Denizindeki hkimiyeti tamamen sona ermitir (Makedonya, Arnavutluk, Ege Adalar, Bat Trakya, Edirne ve Krklareli kaybedilmitir.). I. Balkan Sava srasnda Arnavutluk bamszln ilan etmitir (1912).
124
Tarih retmeni
NOT: Osmanl Devletinin Midye - Enez hattn gemesi Londra Konferans kararlarn kabul etmediini gsterir. Bulgaristan, bu yenilgilerden sonra bar istemitir.
NOT: Romanya, sadece II. Balkan Savana katlmtr. II. Balkan Savan Bitiren Antlamalar Bkre Antlamas (10 Austos 1913) Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan, Karada ve Romanya arasnda yapld. Bu antlama ile Bulgaristan, I. Balkan Harbiyle ele geirdii birok topra kaybetti;
Dobrucann bir ksm Romanyaya brakld. Manastr, rkp ve Piritine Srbistana verildi. Girit, Makedonya ve Selanik Yunanistana brakld. Bulgaristan bu antlama sonucunda Balkanlardaki stnln kaybetmitir.
NOT: Bu gelimeler Bulgaristann I. Dnya Savanda ttifak Devletlerinin yannda savaa girmesine neden olmutur. stanbul Antlamas (29 Eyll 1913) Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda yaplmtr. Buna gre;
Osmanl Devletinin Balkanlardan ekilmesiyle doan otorite boluu Osmanl Devletinden geriye kalan topraklarn, Balkan devletleri arasnda paylalamamas Sava: I. Balkan Savandan sonra en fazla toprak alan devlet, Bulgaristan olmutur. Bu durum dier Balkan devletlerini rahatsz etmitir. Bu savata Srbistan, Karada, Yunanistan ve Romanya Bulgaristana kar savamtr. Bulgar kuvvetleri btn cephelerde yenilmitir. Osmanl Devleti, Romanyann Bulgaristana saldrmasndan yararlanp savaa katlm ve Bulgarlardan Edirne ve Krklarelini geri almtr.
a) Meri Irma iki devlet arasnda snr olacak; b) Edirne, Krklareli ve Dimetoka Osmanlda kalacak, c) Dedeaa ve Kavala Bulgaristana verilecek, d) Bulgaristanda kalan Trkler isterlerse drt yl iinde Osmanl topraklarna g edebilecek, e) Bulgaristanda kalan Trkler Bulgarlarla eit haklara sahip olacaklar, f) Trklere mlkiyet hakk verilecek, ilk ve ortaokullarda eitim dili Trke olacak, din ve mezhep hrriyeti salanacakt. NOT: Bu antlama ile Bulgaristanda yaayan Trkler, aznlk statsne dmtr (ilk kez). NOT: Bu antlamayla bugnk Bulgaristan snr izilmitir. Trkiye
125
Tarih retmeni
RNEK SORU 1913 ylnda toplanan Londra Konferansnn amac aadakilerden hangisidir? A) Balkan Yarmadasnn yeni siyasi haritasnn belirlenmesi B) stanbul ve boazlarn Rusyaya verilmesi C) ngiltere ve Fransann Almanyaya kar yeni bir politika belirlemesi D) Almanyann, Mslmanlarn Halifesi olan Osmanl Padiahyla yaknlk kurmak istemesi E) Rodos ve Oniki Adann Yunanistana verilmesi (1999/DMS) Cevap: A RNEK SORU Osmanl Devletinde; - Ordularnn nemli bir ksmnn terhis edilmi olmas, - Ordularnn teknoloji bakmndan yetersiz olmas, - II. Merutiyetin ilan nedeniyle i karklarn kmas, gelimeleri aadakilerden hangisine sebep olmutur? A) 1877-78 Osmanl-Rus Sava B) Dmeke Sava C) Balkan Savalar D) Krm Sava E) Srp syann bastrma harekt (2000/DMS) Cevap: C RNEK SORU I. Girit ve Arnavutluk, II. Makedonya ve Bat Trakya, III. Gkeada ve Bozcaada, Osmanl mparatorluu yukardaki topraklardan hangilerini Balkan Savalar sonunda imzalanan antlamalarla kaybetmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2005/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl mparatorluu Makedonyay aadakilerden hangisinin sonucunda kaybetmitir? A) I. Dnya Sava B) Trablusgarp Sava C) Balkan Savalar D) Kurtulu Sava E) 187778 Osmanl-Rus Sava (2007/KPSS) Cevap: C
a) Osmanl Devleti; Selanik, Yanya ve Giritin Yunanistana ait olduunu kabul etti. b) Yunanistanda kalan Trklerin haklar gvence altna alnmtr (Trklere aznlk stats verildi.). c) Adalarn gelecei byk devletlerin kararna braklmtr. NOT: 14 ubat 1914te byk devletler, mroz (Gkeada), Bozcaada dndaki adalarn (Ege Adalar) Yunanistanda, Meis Adas hari Oniki Adann da talyada kalmasna karar verdiler. NOT: Gerek Bulgaristanda, gerekse Yunanistanda yaayan Trklerin durumu, gnmze kadar devam eden Bat Trakya Trkleri (Gmlcine, Dedeaa, skee, Kavala, Yanya, Serez, kodra) Sorununun da domasna neden olmutur. stanbul Antlamas (13 Mart 1914) Osmanl Devleti ile Srbistan arasnda yaplmtr. Bu antlamada Srbistanla ortak snrmz kalmamasndan dolay sadece, blgedeki Trklerin haklaryla ilgili konular karara balanmtr. Balkan Savalarnn Sonular Osmanl Devleti, Makedonya, Arnavutluk, Ege Adalar, Bat Trakyay kaybetmitir. Yani bu savalar sonucunda Osmanlnn Balkanlar ve Ege Denizi hkimiyeti sona ermitir. Balkanlarda yaayan binlerce Trk, Anadoluya g etmi, bu da Anadoluda Trk nfusunun artmasna neden olmutur. Trklk akm glenmitir. ttihat ve Terakki ynetiminin orduyu slah etme giriimleri Osmanl Alman yaknlamasn hzlandrmtr. Balkan Savalar, Batl devletler arasndaki rekabeti iyice arttrm, bu durum I. Dnya Savana giden sreci hzlandrmtr.
126
Almanya ve talyann siyasi birliklerini tamamlamalarnn Avrupann siyasi dengesini deitirmesi Almanya ve ngiltere arasndaki ekonomik rekabet Fransann 1871 Sedan Sava sonucunda Almanyaya kaptrd Alsas - Loren kmr havzasn geri almak istemesi Rusyann Osmanl topraklar zerindeki emelleri ve scak denizlere (Akdenize) inmek istemesi Rusyann Balkanlarda izledii Panslavizm (Slav birlii) politikasnn Osmanl, Almanya ve Avusturya Macaristan imparatorluklarn rahatsz etmesi Almanyann Pangermenizm (Alman birlii) politikas ile Rusyann Panslavizm politikasnn Dou Avrupa topraklarnda akmas
NOT: Bulgaristan, II. Balkan Harbinde kaybettii topraklar geri almak iin ttifaklarn yannda savaa girmitir. ttifaklar da Almanya ve Osmanl arasnda kara balants salamak amacyla bu devleti kendi yanlarnda savaa dhil etmilerdir. l tilaf (Anlama) Devletleri ngiltere, Fransa ve Rusya tarafndan 1907de oluturulmutur. tilaf Devletleri grubuna daha sonra Rusyann etkisindeki Balkan devletleri (Srbistan, Yunanistan, Karada, Romanya), Uzakdouda Almanyann glenmesini istemeyen Japonya, ticaret gemileri Almanya tarafndan batrlan ABD ve taraf deitiren talya da katlmtr. Savan sonunda tilaf devletlerinin says 32ye ykselmitir (Portekiz, spanya,
127
Tarih retmeni
Osmanl Devleti, tilaf Devletlerinden; Kapitlasyonlarn kaldrlmasn, Ege Adalarnn geri verilmesini, Msr Sorununun zmlenmesini istemi, ancak tilaf Devletleri bu istekleri kabul etmeyince Osmanl Devleti Almanya ile daha da yaknlamtr. Osmanl Devletinin Almanyann yannda savaa girmesi kesinleince, tilaf Devletleri Osmanl Devletine savaa katlmamas ve tarafsz kalmas halinde; Kapitlasyonlar kaldracaklarn Borlar sileceklerini ve yeni aacaklarn belirtmilerdir.
28 Haziran 1914te Avusturya Macaristan mparatorluu veliaht Fransuva Ferdinantn, Saraybosna ziyareti srasnda bir Srp milliyetisi tarafndan ldrlmesi zerine Avusturya Macaristan mparatorluu Srbistana mdahale etti. Bylece I. Dnya Sava balam oldu. Rusya Srbistann, Almanyada Avusturya Macaristann yannda yer alnca sava Avrupaya yayld. Sava balaynca Japonya; Uzakdoudaki Alman smrgesi olan Adalar igal etmi ve savatan ekilmitir (savatan ekilen ilk devlet). Osmanl Devletinin Sava ncesi Tutumu ve Savaa Girii
krediler
Ancak Osmanl Devleti, ngiltere ve Fransann siyasetlerine gvenmedii iin bu isteklere uymam ve Almanyann yannda savaa katlmtr. Almanyann Osmanl Devletini Mttefik Olarak stemesinin Nedenleri Almanyann kendi zerinde younlaan savan ykn, yeni cepheler aarak hafifletme dncesi, Osmanl Devletinin jeopolitik konumu, Boazlar gibi nemli stratejik blgelere sahip olmas (en nemli neden) Berlin Badat demiryolu hattn kurarak Musul ve Kerkk petrollerinden faydalanmak Osmanl Devletinin askeri gcnden yararlanma istei (insan gc olarak) Osmanl halifesinin Trk ve slam dnyas zerindeki nfuzundan yararlanarak Rus, ngiliz ve Fransz hkimiyeti altndaki Trklerle Mslmanlar ayaklandrmaktr.
Osmanl Devleti I. Dnya Sava ncesinde; tarafszln ilan etmi, Boazlar kapatm, genel seferberlik ilan etmi, kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrm ve Mebusan Meclisini kapatmtr. Savan dnda kalamayacan anlayan Osmanl Devleti siyasal yalnzlktan kurtulmak amacyla ittifak giriimlerinde bulundu. Ancak ngiltere ve Fransa Osmanly reddetti. NOT: tilaf Devletlerinin Osmanly mttefik olarak istememelerinde; Osmanlnn askeri ve ekonomik gszl, Osmanl topraklarn paylamak istemeleri, Rusyann Osmanl zerindeki emelleri etkili olmutur. tilaf Devletleri, Osmanl Devletinin sava srasnda tarafsz kalmasn istiyorlard. Bu durumun nedenleri arasnda; Boazlar kullanarak Rusyaya ekonomik yardm gndermek istemeleri, Yeni cephelerin almasn nlemek istemeleri, ngilterenin Uzakdou smrge yollarn gvenlik altnda tutmak istemesi etkili olmutur.
NOT: Almanya bu yntemle, ngiliz smrgelerindeki Mslmanlar, ngiltereye kar ayaklandrmak istemise de baarl olamamtr. Aksine, ngiliz siyasetine kanan Mslman Araplar, ngiltere ile ibirlii yaparak Osmanl Devletine kar savamlardr. Osmanl Devletinin Almanyann Yannda Savaa Girme Nedenleri I. Dnya Sava ncesinde kaybettii topraklar geri alma istei (Kafkaslar, Ege Adalar, Kuzey Afrika ve Balkanlardaki topraklar)
128
Tarih retmeni
ngiltere Berlin Antlamasndan (1878) sonra s olarak yerletii Kbrs kendi topraklarna kattn ilan etmitir. Osmanl topraklar tilaf Devletleri arasnda yaplan gizli antlamalarla paylalmtr. Osmanl Devleti birok cephede savamak zorunda kalmtr. Osmanl Devleti tek tarafl olarak kapitlasyonlar kaldrdn bildirmitir (Kapitlasyonlarn kaldrlmasna en byk tepki Almanyadan gelmitir). I. DNYA SAVAINDA CEPHELER Taarruz Cepheleri: Kafkas (Dou), Kanal (Svey), Savunma Cepheleri: anakkale, Irak, Suriye Filistin, Hicaz - Yemen, Yardm Cepheleri: Galiya (Avusturya Macaristan), Makedonya (Bulgaristan), Romanya (Bulgaristan)
NOT: Almanya ve Osmanl arasnda 2 Austos 1914te gizli bir ittifak antlamas yaplmtr. RNEK SORU Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana girmesinde, I. Balkan Savalarnda kaybedilen topraklarn geri alnmak istenmesi, II. Rusyada rejim deiiklii olmas, III. Balkan Savalarndan sonra ttihat ve Terakki Partisinin ynetimi ele geirmesi gelimelerinden hangilerinin etkisi vardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: D Osmanl Devletinin Neden Olan Olay Savaa Girmesine
Akdenizde ngiliz donanmasndan kaan Goben ve Breslaw adl iki Alman gemisi, anakkale Boazn geerek Osmanl Devletine snd. Osmanl, bu iki gemiyi satn aldn aklad. Yavuz ve Midilli ad verilen bu gemiler Enver Paann emriyle Karadenize ald. Bayra Trk, mrettebat Alman olan bu gemilerin Rus limanlar olan Sivastapol ve Odessay bombalamasyla, Osmanl Devleti savaa katlm oldu (28 Ekim 1914). Bu gelime zerine nce Rusya ardndan da ngiltere ve Fransa Osmanl Devletine sava ilan etmi, Osmanl Devleti de 12 Kasm 1914te bu devletlere sava ap, ardndan da Kutsal Cihat ilan etmitir. Osmanl Devletinin I. Dnya Savana Girmesinin Sonular sava alan
1.
Kafkasya (Dou) Cephesi (1914) Osmanl Devletinin at ilk cephedir (ilk taarruz cephesi). Ruslara kar savalmtr. Bu cephenin almasnda;
ttihatlarn Anadolu ile Orta Asya Trklerini birletirip (Pantrkizm) Hindistana kadar olan geni bir blgede Turan mparatorluu kurma dnceleri, Kafkaslardaki bamszlk mcadelesine destek olmak, 1878 Berlin Antlamas ile kaybedilen topraklar (Kars, Ardahan ve Batumu geri almak),
129
Tarih retmeni
rahatlatmtr. Bu ihtilal sonucunda arlk Rusyas yklm ve yeni ynetim (Sovyet Rusya) savatan ekilme karar almtr. Sovyet Rusya, ttifak Devletleriyle 3 Mart 1918de Brest Litowsk Antlamasn imzalayarak savatan ekilmitir. Bu antlama ile Sovyet Rusya, Osmanl Devletinden Berlin Antlamasyla (1878) ald Kars, Ardahan ve Batumu (Elviye-i Selase) da geri vermitir.
NOT: Sovyet Rusya bu antlamayla savatan ekildii gibi, tilaf Devletlerinden de ayrlmtr. NOT: Kafkas Cephesi, Osmanl Devletinin I. Dnya Savanda toprak kazanc salad tek cephedir. tilaf Devletleri, bu gelime karsnda, bu antlamay kabul etmediklerini ve Rusyadaki yeni rejimi de tanmadklarn aklamlardr. tilaf Devletlerinin bu politikasnn nedenleri;
Rusyann savatan ekilmesiyle ttifaklarn Dou Cephesindeki askerlerini batya kaydrma planlarnn olmas Rusyadaki yeni rejimin (Sosyalizm) tilaflarn lkelerindeki kapitalist sistemle ters dmesi ve kendi lkelerinde de etkili olabileceini dnmeleridir. tilaf Devletleri, Rusyann savatan ekilmesinden sonra, ABD ile olan ilikilerini younlatrmlardr. anakkale Cephesi (1915) Alma Nedenleri:
2. NOT: Mustafa Kemal, anakkale Cephesinden sonra Dou Cephesinde 16. Kolordu Komutan olarak grev yapm ve Mu ve Bitlisin igalden kurtarlmasnda etkili olmutur (1916). Bu baarsndan dolay Mustafa Kemalin rtbesi Generallie (Paala) ykseltilmitir. NOT: Mustafa Kemal, I.Dnya Savanda; Kafkas (Dou), anakkale ve Suriye Filistin cephelerinde savamtr. Kafkas Cephesinde mcadele devam ederken Ermenilerin ayaklanp Ruslarla ibirlii yapmalar zerine Mays 1915te Tehcir (zorunlu g) Kanunu karlm, yaklak 700.000 Ermeni Dou Anadoludan Suriye ve Filistine g ettirilmitir. Rusyada Ekim 1917de Bolevik htilalinin kmas bu cephede Osmanl Devletini
tilaf Devletlerinin Baltk Denizinden Rusyaya yapt yardmn, Almanlar tarafndan engellenmesi tilaf Devletlerinin siyasi karklk ierisinde olan Rusyaya Boazlar yolu ile yardm gndermek istemeleri tilaflarn Boazlar ve stanbulu ele geirerek Osmanl Devletini sava d brakma dncesi (en nemli neden) Osmanl Devletini sava d brakarak, geni bir alana yaylm olan sava ksa srede bitirme istei Balkanlarda henz savaa katlmam olan devletleri, tilaflarn yannda savaa ekme dncesi
130
Tarih retmeni
Bu cephedeki baar, Milli Mcadele ruhunun domasnda, Osmanlnn saygnlnn artmasnda ve smrge olan toplumlarda milli kurtulu fikrinin uyanmasnda etkili olmutur. Yarm milyona yakn insan hayatn kaybetmitir. Bunlarn ou Osmanl askeridir. NOT: Osmanl ordusunda bulunan ok sayda subay ve yedek subayn bu cephede ehit dm olmas, Cumhuriyetin ilk yllarnda kalknma iin gerekli olan eitilmi insan ann domasna da neden olmutur. RNEK SORU Trk ordular I. Dnya Savanda; I. Sarkam, II. anakkale, III. Kanal, cephelerinden hangilerinde baarl olmulardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2000/DMS) Cevap: B RNEK SORU Mustafa Kemalin komutanln yapt, I. Derne, II. Anafartalar, III. Conkbayr, savalarndan hangilerinin kazanlmas stanbulun igalini nlemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2006/KPSS Lisans) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerin hangisinde anakkale Savalarnn etkisi olduu savunulabilir? A) Kbrsn ngiliz ynetimine girmesi B) Mustafa Kemalin ulusal boyutta ne kavumas C) Rusyann I. Dnya Savana girmesi D) Osmanl mparatorluunun Makedonyay kaybetmesi E) talyann Trablusgarp igal etmesi (2006/KPSS nlisans) Cevap: B 3. Irak Cephesi (1914) Alma Nedenleri: yoluyla,
tilaf Devletleri, nce donanmalaryla denizden gemeyi denediler. Boaza giren tilaf Donanmas, byk kayplar vererek geri ekilmek zorunda kald (18 Mart 1915). NOT: Nusrat Mayn Gemisinin dedii maynlar ve Trk topularnn youn atei tilaflarn Boazlar geememesinde etkili olmutur. tilaf Devletleri bu kez de Gelibolu Yarmadasna asker kardlar. (25 Nisan 1915). Bu blgede 19. Tmen Komutan Miralay (Albay) Mustafa Kemal, Anafartalar, Conkbayr, Arburnu, Seddlbahir, Kilitbahir ve Kiretepe mevkilerinde dmana kar byk baarlar kazanmtr. NOT: Mustafa Kemal, Arburnuda askerlere; Ben size taarruz etmeyi emretmiyorum, lmeyi emrediyorum. Biz lnceye kadar geecek zaman zarfnda yerimize baka kuvvetler ve kumandanlar geecektir. emrini vermitir. Bu emir ile Arburnuda zafer kazanlmtr. anakkalenin karadan da geilemeyeceini gren tilaf Devletleri, 9 Ocak 1916da Geliboluyu boaltmak zorunda kaldlar. Sonular:
tilaflarn Rusyaya ulatrmak istedii yardm engellendi ve Rusyada ihtilal sreci hzland. I. Dnya Savann 2 yl uzamasna neden oldu. Bulgaristan, ttifaklarn sava kazanaca dncesine kapld ve ttifaklarn yannda savaa girdi. Bylece ttifak Devletleri arasnda kara balants saland, Alman yardmlar Osmanlya daha kolay ulamaya balad. Mustafa Kemalin bu cephedeki baarlar, askeri dehasn ortaya koymu ve Trk Kurtulu Savann lideri olmasnda da etkili olmutur. Osmanl Devleti, I. Dnya Savanda sadece bu cephede baarl olabilmi ve tarihinin en byk savunma savan kazanmtr. Bu cephedeki savalar tilaflarn stanbulu igal etmesini geciktirmitir.
131
Tarih retmeni
NOT: ngilterenin Msr valisi Mac - Mahon ile Mekke Emiri erif Hseyin Osmanlya kar ibirlii yapmtr. RNEK SORU I. Dnya Sava srasnda, Mekke erifi Hseyin ve oullar Osmanl Devletine kar ngilizler ile birleerek bir Arap Devleti kurmak istemilerdir. Bu durum aadakilerden hangisinin bir gstergesidir? A) Dini duygularn ikinci planda kaldnn B) Hristiyanlar arasnda Hal zihniyetinin nemini yitirdiinin C) Smrgecilik hareketlerinin sona erdiinin D) slam dnyasnda ilk ayrlklarn baladnn E) Osmanl Devletinin, Araplar aznlk saymadnn (1999/DMS) Cevap: A 5. Suriye Filistin Cephesi (1918)
ngiliz igali gneyde Basra Krfezinde balad. Buradan karaya kan ngiliz kuvvetleri, kuzeye doru ilerlemeye balad. Kut el Amare denilen yerde yaplan savata, ngilizler yenilgiye uratlmsa da daha sonra stnlk tekrar ngiltereye gemitir. Badat ele geiren ngiliz kuvvetleri, Musulun gneyine kadar ilerlemilerdir. Irak cephesindeki savalar ngilizlerin stnlyle sonulanmtr. NOT: Irak Cephesi Osmanl asndan bir savunma cephesidir. 4. Kanal (Msr Svey) Cephesi (1914) Alma Nedenleri:
Almanyann ngiltereyi Uzakdouya giden smrge yollar zerinde durdurarak, ngiltere ile smrgeleri arasndaki balanty kesmek ve smrgelerinden ngiltereye gelen yardmlar nleme dncesi Osmanl Devletinin 1882de ngiliz igaliyle kaybettii Msr geri alma dncesi NOT: Bu cephe Osmanl asndan bir taarruz cephesidir. Sava:
Kanal Cephesinin devam olarak kabul edilen bu cepheler, Kanal Harektndan sonra Osmanl kuvvetlerinin kuzeye ekilmesiyle olutu. Kuds ve Filistini ele geiren ngilizler, Araplarn da yardmyla 1918de Suriyeye girmitir. Bu cephede Yldrm Ordularna bal 7. Ordu Komutan Mustafa Kemal Paa, ngiliz ilerleyiini Halepin kuzeyinde durdurmutur. NOT: Bu gelimeler daha sonra belirlenecek olan Misak Millinin Suriye snrnn oluumuna etki etmitir. Mondros Atekesinden sonra Alman General Limon Von Sandersin yerine Yldrm Ordular Grubu Komutanlna atanan Mustafa Kemal Paa, bugnk Suriye snrmzda savunma tedbirleri almaya almsa da bir sre sonra Yldrm Ordular feshedilerek Mustafa Kemal Paa stanbula arlmtr. NOT: Bu cephe Osmanl asndan bir savunma cephesidir. Ayrca savatmz son cephedir. 6. Hicaz Yemen Cephesi
Osmanl Devleti ile Almanyann ibirlii sonucu alan bu cephede Osmanl Kuvvetleri, Bahriye Nazr Cemal Paa komutasnda Svey Kanal zerine iki kez taarruza gemiseler de baarl olamamlardr. Osmanl Devletinin bu cephedeki savalar kaybetmesinde blgedeki Mslman Araplarn ngilizlerle ibirlii yapp Osmanl kuvvetlerine kar savamalar da etkili olmutur. Bu durum, ayn zamanda mmetilik (slamclk) grnn de geersizliini ortaya koymutur.
Bu blgede Osmanl kuvvetleri, kutsal yerleri korumak iin ngilizlere kar mcadele etmilerdir. Ancak Hicaz Emiri erif Hseyin ngilizlerle ibirlii yaparak, Osmanl kuvvetlerine kar
132
Tarih retmeni
Sykes Picot (Syks Picot) Antlamas (26 Nisan 1916) ngiltere ve Fransa arasnda yaplmtr. Sonradan Rusya da ek protokol ile dhil olmutur. Bu antlamaya gre;
ngiltere; Hayfa, Akka ve Irak blgesini, Fransa; ukurova, Suriye, Lbnan, Musul, Kayseri ve Harput (Elaz) blgesini alacakt. NOT: ngiltere ve Fransa bu antlamaya ek olarak 1916da yaplan Petrograd Protokol ile Boazlar, Dou Anadolu Blgesi ve Dou Karadeniz kylarn Rusyaya brakmlardr. Saint Jean De Maurienne (Sen Jn D Marien) Antlamas (19 Nisan 1917) talyann Sykes Picot Antlamasna tepki gstermesi zerine ngiltere, Fransa ve talya arasnda imzalanmtr. Buna gre; Gneybat Anadolu (Antalya, Aydn, Konya), zmir ve evresi talyaya braklmtr. Rusya lkesindeki karklklardan dolay bu antlamaya katlamamtr. Ancak bu antlama, talyaya verilen topraklarn Rusya tarafndan da kabul edilmesiyle yrrle girebilecektir.
Osmanl kuvvetleri bu cephelerde, ttifak Devletleri ierisinde yer alan, Avusturya Macaristan mparatorluu ve Bulgaristana yardm iin Rusya, Romanya ve Fransaya kar mcadele etmitir. Bu cepheler Osmanl topraklar dnda almlardr. Bu cephelerdeki savalarda ttifaklar ok fazla baarl olamamlardr. Osmanl Devletini Paylamak in Yaplan Gizli Antlamalar Gizli antlamalar tilaf Devletlerinin sava sonunda Osmanl topraklar zerindeki karlarnn atmamas iin yaplmtr. Gizli antlamalarn ortak amac; sava sonunda Osmanl topraklarnn tilaflar tarafndan paylalmasdr. Bu antlamalarn balcalar unlardr; stanbul (Boazlar) Antlamas (1915) ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan bu antlamaya gre, Boazlar ve stanbul Rusyaya braklmtr. Buna karlk Rusya, ngiltere ve Fransann Osmanl Devletinin Anadolu ve Orta Dou topraklarndaki karlarn kabul etmitir. Londra Antlamas (26 Nisan 1915) ngiltere, Fransa, Rusya ve talya arasnda imzalanmtr. Buna gre; tilaf Devletleri Antalya evresini talyaya brakm ayrca Oniki Ada ve Trablusgarptaki talyan egemenliini kesin olarak kabullenmilerdir.
NOT: Antlamann bu art, ileriki dnemde kendiliinden ortadan kalkmtr. Bunun nedeni ise, Rusyann savatan ekilerek tilaf Devletleri grubundan ayrlmasdr. Mac Mahon Antlamas (1916) ngilterenin Msr valisi ve Svey Kanal sorumlusu Mac Mahon ile Hicaz Emiri erif Hseyin arasnda yaplmtr. ngilizler Arap halknn Osmanl Devletine ayaklanmasna karlk, Araplarn bamszlklarn tanyacaklarn ve sava sonras Akdenizden Umman Denizine kadar olan blgede byk bir Arap mparatorluu kurulmasna yardmc olacaklarn belirtmilerdir. Ancak ngilizler savatan sonra Arap topraklarn manda ve himaye ynetimi ad altnda smrgeletirmilerdir.
NOT: Bu antlamann ardndan talya, ttifak bloundan ayrlm, tilaf Devletleri safnda savaa girmitir.
NOT-1: ngiltere, Ortadou petrollerinin tek bir siyasi gcn elinde bulunmamasn istemitir.
133
Tarih retmeni
tilaf Devletleri ABDnin yapaca askeri yardm karlnda Wilson lkelerine uyacaklarna sz vermilerdir. Bunun zerine iyi donanml bir Amerikan ordusu Avrupaya gnderilmitir. Amerikan kuvvetlerinin de katlmasyla glenen tilaf Devletleri, Almanyay bat cephesinde yenilgiye uratmlardr.
NOT: Almanyann tilaf Devletlerine yenilmesinin temel nedeni; uzun sren sava Alman ekonomisinin kaldramay ve kmesidir. Bu gelimeden sonra ttifaklarn sava kaybedeceini anlayan Bulgaristan, I. Dnya Savandan ekilmitir (29 Eyll 1918 Selanik Atekesi). Bulgaristann savatan ekilmesiyle, Osmanl Devletinin mttefikleriyle olan kara balants da kesilmi oldu. Alman yardmlar Osmanlya ulamaz hale geldi. Bu gelime zerine Osmanl Devleti, Mondros Atekesini imzalayarak, savatan ekilmitir (30 Ekim 1918). 3 Kasm 1918de de Avusturya Macaristan, Willaguiste Atekesini imzalayarak, I. Dnya Savandan ekilmitir. 11 Kasm 1918de ttifak Devletleri ierisinde en son Almanya Rethandes Atekesini imzalayarak savatan ekilmitir. Bylece I. Dnya Sava, ttifak Devletlerinin yenilgisiyle sonulanmtr.
NOT: Sava tilaf Devletlerinin kazanmasnn nedenlerine ek olarak; ngilterenin denizlere hkim olmas ve smrgelerinden yardm alabilmesi, Almanyann kara devleti olmas da sylenebilir. WLSON LKELER (8 OCAK 1918) ABD Bakan Wilson, I. Dnya Sava devam ederken 14 maddeden oluan ilkelerini aklamtr. Bu ilkelerin yaynlanma amac I. Dnya Sava sonunda kalc barn salanmas ve smrgeciliin sona erdirilmesi olarak grlse de gerekte ABDyi dnya siyasetinde n plana karmaktr. Maddeleri; Her millet kendi geleceini belirleyecektir (Self Determination). kendisi
134
Tarih retmeni
RNEK SORU Aadakilerden hangisi Wilson lkelerinden biri deildir? A) Devletler arasndaki anlamazlklar bar yoluyla zecek bir tekilat kurulmas B) Yenen devletlerin, yenilen devletlerden toprak almamas C) Yenilen devletlerin, yenen devletlere sava tazminat demesi D) Boazlarn her devletin ticaret gemilerine ak olmas E) Devletler arasnda gizli anlamalar yaplmamas (2011 KPSS) Cevap: C PARS BARI KONFERANSI (18 OCAK 1919) Konferansn toplanma amac; I. Dnya Sava sonunda malup olan devletlerin durumlarn belirlemek ve bu devletlerle yaplacak bar antlamalarnn esaslarn tespit etmektir. Konferansa 32 devlet katlmtr. Konferansa hkim devletler ngiltere, Fransa, Japonya ve Yunanistan olmutur. Konferansta etkili olmas beklenen ABD ve talya ise istediklerini elde edememilerdir. Konferansta ncelikli grlen konularda biri de Almanyann toparlanmasna frsat vermeden, ar artlar tayan bir antlamann hazrlanmas olmutur. Konferansta ayrca Wilson lkeleri dorultusunda ABDnin istei zerine Cemiyet-i Akvamn kurulmasna karar verildi. Paris Konferans daha sonraki aamada Osmanl topraklarnn paylalmas ekline dnt. Gizli antlamalarda talyaya braklan zmir ve evresi ngilterenin istekleri dorultunda Yunanistana braklmtr. NOT-1: Bunun nedeni, ngilterenin blgede (Dou Akdeniz) gl bir talya yerine, kendi gdmnde zayf bir Yunanistan istemesidir. NOT-2: Bu durum, tilaf Devletleri arasnda Anadoludaki igaller konusunda ilk anlamazlklarn da (ilk gr ayrl) balamasna neden olmutur.
135
Tarih retmeni
tamas, kalc bir bar salayamam ve II. Dnya Savann kmasna da zemin hazrlamtr. Saint Germain (Sen Jermen) Bar Antlamas (10 Eyll 1919) Avusturya ile yaplmtr. Buna gre; tilaf Devletleri arasnda
Avusturya Macaristan mparatorluu ikiye ayrld. Avusturya ve Macaristan adyla iki yeni devlet haline getirildi. Avusturya; ekoslovakya, Yugoslavya ve Macaristann bamszln tanyacaktr. Avusturya, Milletler Cemiyetinin onayn almadan Almanya ile birleemeyecektir. Mecburi askerlik kaldrlarak Avusturya ordusu 30.000 kiiye indirilecektir. Avusturya sava tazminat deyecektir. Neuilly (Nyyi) Bar Antlamas (27 Kasm 1919) tilaf Devletleri ile Bulgaristan arasnda yaplmtr. Buna gre;
Bulgaristan baz topraklarn Romanya, Yunanistan ve Yugoslavyaya brakmtr. Mecburi askerlik kaldrlarak ordusu 25.000 kii ile snrlanan Bulgaristann deniz ve hava kuvvetleri kurmas yasaklanmtr. Bulgaristan sava tazminat deyecektir. NOT: Nyyi Antlamas ile Bat Trakyay Yunanistana brakan Bulgaristann Ege Denizi ile olan balants kesilmitir. Trianon (Triyanon) Bar Antlamas (4 Haziran 1920) tilaf Devletleri ile Macaristan arasnda yaplmtr. Savatan sonra Macaristanda ihtilal km ve bu da antlamann yaplmasn geciktirmitir. Buna gre;
Almanya, Alsas Loren blgesini Fransaya brakm, Belika, Polonya, ekoslovakya ve Litvanyaya baz topraklar vermitir. Alman smrgeleri tilaf Devletleri arasnda paylalmtr. Almanyann Avusturya ile birlemesi yasaklanmtr. Almanyada mecburi askerlik kaldrlm ve ordu 100.000 kii ile snrlandrlmtr (Askeri kstlama). Ekonomik kstlamalar getirilmitir (Sava tazminat). NOT: Versay Antlamasyla birok Alman, lke snrlar dnda kalm ve bu da aznlklar sorununu dourmutur. Antlamann ok ar artlar
Macaristan, topraklarnn byk ksmn ekoslovakya, Romanya ve Yugoslavyaya brakmtr. Mecburi askerlik kaldrlarak ordusu 35.000 kii ile snrlandrlmtr.
136
Tarih retmeni
NOT: zellikle Almanya ve talyann izledii rk ve yaylmac politikalar II. Dnya Savann kmasna neden olmutur. I. Dnya Savanda 10 milyona yakn insan lmtr. ABDnin savaa katl ve Avrupaya asker sevkiyat, Amerikann Monroe Doktrininden ilk ayrldr. Savatan sonra Amerika tekrar Monroe Doktrinine dnm ve Avrupa ile ilgisini kesmitir. Savata ilk kez kimyasal silahlar, tanklar ve denizaltlar kullanlmtr. Hava saldrlaryla sivil alanlarn da hedef haline gelmesi zerine, Sivil Savunma Tekilatlar kurulmaya balamtr. Sava sonunda yenilen devletlerle yaplan antlamalar kalc bar salayamam ve yeni bir dnya savann kmasna ortam hazrlamtr.
En karl kan devlet Savan kaderini deitiren ABD devlet Sava srasnda taraf TALYA deitiren devlet Savatan ekilen ilk ittifak BULGARSTAN devleti JAPONYA Savatan ilk ekilen devlet RUSYA Rejim deitiren devlet YUNANSTAN Savaa en son katlan devlet DAILAN Osmanl, Rusya, Almanya, DEVLETLER Avusturya - Macaristan YEN ekoslovakya, Avusturya, KURULAN Macaristan, Polonya, DEVLETLER Litvanya, Letonya, Ukrayna, Estonya, Yugoslavya, SSCB Trkiye RNEK SORU Aadakilerden hangisi I. Dnya Sava sonrasnda ABDnin nderliinde, dnya barn korumak iin kurulan rgttr? A) NATO B) Milletler Cemiyeti C) Birlemi Milletler D) Sadbat Pakt E) Balkan Antant (2002/KPSS) Cevap: B
NGLTERE
137
Tarih retmeni
Antlamann imzaland Adasnn Mondros Agememnon Zrhlsdr. Maddeleri; yer ise, Limni Limanndaki
Mondros Atekesinden iki ay nce padiah V. Mehmet Reat lm, yerine son Osmanl padiah VI. Mehmet Vahdettin (Vahideddin) gemiti. I. Dnya Savann ttifak Devletleri tarafndan kaybedildii anlalm, Bulgaristan da savatan ekilmiti. Bu gelimeler karsnda ttihat ve Terakki Partisinin kurmaylar olan Sadrazam Talat Paa, Bakomutan Vekili Enver Paa ve Deniz Kuvvetleri Bakan Cemal Paa da lkeyi gizlice terk etmilerdir. Padiah Vahdettin bu gelimeden sonra, yeni hkmetin kurulmas grevini Ahmet zzet Paaya vermitir. Yeni kurulan bu hkmet tilaf Devletlerine atekes isteinde bulunmutur (14 Ekim 1918). Osmanl Devletinin Mondros Atekes Antlamasn imzalamasna zemin hazrlayan etkenler; I. Dnya Savann ttifak Devletlerinin yenilgisiyle sonulanm olmas, Osmanl ordusunun asker says itibariyle yeterli olmasna ramen silah ve cephane asndan yetersiz kalmas, Wilson lkelerinde, Trklerin ounlukta olduu blgelerde egemenlik hakknn Trklere verileceinin belirtilmi olmas, Bulgaristann savatan ekilmesi zerine Osmanl Devletiyle Almanya arasnda kara balantsnn ve yardmlarn kesilmesi,
A) Osmanl Devletinin Egemenlik Haklarn Kstlayan Hkmler anakkale ve stanbul Boazlar alacak ve blgedeki istihkmlar (askeri sler) tilaf Devletleri tarafndan igal edilecektir. Bu madde ile Anadolu ve Trakyann balants kesilmitir. Osmanlnn toprak btnl bozulmutur. Osmanl Devletinin siyasi varl ve stanbul tehdit altna girmitir. tilaf Devletleri gvenliklerini tehlikede grdkleri herhangi bir stratejik noktay igal edebileceklerdir (7. madde). Atekesin en tehlikeli maddesidir. Osmanl Devletinin egemenlik alan ve haklar daraltlmtr. Anadolunun igal edileceinin ilk belirtisidir. tilaf Devletleri bu maddeye dayanarak Anadoluyu igal etmilerdir. Bu madde tilaf Devletlerinin Wilson lkelerine uymayacan gstermitir. Vilayet-i Sittede (Doudaki alt il; Bitlis Elaz, Diyarbakr, Erzurum, Van, Sivas) herhangi bir karklk karsa tilaf Devletleri bu blgeleri igal edebileceklerdir (24. madde). = Kodlama= BEDEVS Bu maddede Ermenilerden sz edilmemise de tilaf Devletlerinin buradaki amac, bu alt ilin, kurulmas dnlen Ermenistan Devletine verilmesidir. Osmanl Devletinin egemenlik alan kstlanmtr. Hkmet haberlemeleri dndaki btn haberleme aralar tilaf Devletlerinin denetimine girecektir. tilaf Devletlerinin btn haberleme aralarna el koymalarnn nedeni kendilerine kar yaplabilecek direnileri ve tepkileri engellemek istemeleridir. Bu madde ayn zamanda Osmanly savunmasz brakma amacna yneliktir.
NOT: Bulgaristan, savatan ekilen ilk ittifak devletidir. stanbul ve Boazlar blgesinin igal tehdidi altnda bulunmas, Saltanat ynetiminin ve yandalarnn ngilizlerin hogrsne gvenmeleri Atekesi Osmanl Devleti adna, Ahmet zzet Paa kabinesinde grev yapan Bahriye Nazr (Deniz Kuvvetleri Bakan) Rauf (Orbay) Bey bakanlnda bir heyet ile ngiliz Amirali Caltrophe (Kaltrop) imzalamtr.
138
Tarih retmeni
Mondros Atekesinin nemi ve Sonular Osmanl Devletinin tilaflar karsnda kaytsz artsz teslimiyeti anlamna gelen bu atekes antlamasyla, Osmanl Devleti, fiilen sona ermitir. Anadolu topraklar igale ak hale gelmitir. Osmanl Devleti, bu antlamay imzalarken Wilson lkelerine gvenmise de tilaf Devletleri, Wilson lkelerini dikkate almamlar ve igallere balamlardr. Mondrosun imzalanmasndan sonra Osmanlda hkmet deiiklikleri yaanmtr. Ahmet zzet Paa Hkmeti 8 Kasm 1918de istifa etmi, yerine 11 Kasm 1918de Tevfik Paa Hkmeti kurulmutur. Padiah Vahdettin de 4 ay ierisinde seimlere gitmek kaydyla Osmanl Mebusan Meclisini feshetmitir (21 Aralk 1918). Bu karklk ortamnda tilaf Devletlerinin basks da iyice artnca Osmanl Hkmeti tekrar deimi, Tevfik Paa Hkmeti yerine, ngiliz manda ve himaye ynetimini savunan, Damat Ferit Hkmeti kurulmutur (4 Mart 1919). Mondros Atekesinin Uygulanmas ve lk galler tilaf Devletleri Mondros Atekesinin hemen ardndan I. Dnya Sava srasnda imzaladklar gizli antlamalar yrrle koymak iin igallere baladlar. ngilizler; 3 Kasm 1918de Musulu igal etti (ilk igal edilen yer). ngilizler daha sonraki dnemlerde Mara, Antep, Urfaya ayrca Samsun, Merzifon, Bilecik, Afyon, Eskiehir, anakkale, Kars ve Batuma asker kardlar. Urfa, Antep, Mara sonradan Fransaya verildi, ngiltere karlnda ise Musulu ald (Suriye tilafnamesi). Amac; petrol blgelerinin gvenliini salamak ve Douda kurulmas dnlen Ermeni Devleti zerinde nfuz kurmakt. Franszlar; 4 5 Kasm 1918de Hatay, skenderun, Drtyol, Payas, Adana ve Mersin istasyonunu igal etmilerdir. talyanlar; 6 - 7 Kasm 1918de Antalya, Bodrum, Fethiye, Marmaris, Kuadas ve Konyay igal etmilerdir. 13 Kasm 1918de 61 paradan oluan tilaf Devletleri donanmas, stanbula gelerek demirlemilerdir (stanbulun ilk igali). Ayn tarihte Yldrm Ordular Grup Komutanlndan ayrlarak stanbula gelen
139
Tarih retmeni
gal hakkn elde etmesinde ve igali gerekletirmesinde, Yunanistann en byk destekisi ngiltere olmutur. Daha nce gizli antlamalarla talyaya braklan zmir ve evresi Paris Konferansnda ngilterenin basks ve sahte belgelerle ortaya att; Blgede Rum nfus ounluktadr. Trkler blgedeki Hristiyan halk katletmek zeredir. Blge, kltr ve corafi adan Yunanistann doal bir uzantsdr gibi aslsz iddialarla talyann elinden alnarak, ABD ve Fransann da desteiyle Yunanistana braklmtr. ngilterenin bu haksz iddialar, Dnya kamuoyuna yaymaya almasnn nedeni, zmirin igaline hakl gerekeler bulmak istemesidir. zmir gibi stratejik adan ok nemli bir blgeye gl talyann yerlemesi, ngilterenin politikalarna ters deceinden; ngiltere, zayf, uydu ve her an kendi politikalar dorultusunda kullanabilecei Yunanistann blgeyi igal etmesini salamtr. gal;
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Osmanl Devletinin Mondros Atekes Antlamasn imzalamasnn sonularndan biri deildir? A) Osmanl lkesinin igal edilmesi iin ortam olumas B) Osmanl Devletinin savunma gcnden yoksun kalmas C) Balkanlarn Osmanl lkesinden kopmas D) Osmanl lkesinde ulusal cemiyetlerin kurulmas E) Osmanl Devletinin hukuki varlnn devam etmesi (1999/DMS) Cevap: C RNEK SORU Anlama Devletleri Anadoluyu aadakilerden hangisine dayanarak igal etmilerdir? A) Londra Antlamas B) Sevr Antlamas C) Paris Antlamas D) Berlin Antlamas E) Mondros Antlamas (2001/KMS) Cevap: E ZMRN GAL (15 MAYIS 1919) Yunanistan, zmiri igal hakkn Paris Bar Konferansnda elde etmitir (18 Ocak 1918).
ngiliz destekli Yunanllar Megalo deay (Byk lk) gerekletirmek iin 15 Mays 1919da aznlklarn cokun gsterileri arasnda zmire asker kardrlar. Kalabaln arasnda bulunan Hukuk-u Beeri (nsan Haklar) Gazetesi yazar Hasan Tahsin (Osman Recep Nevres) Yunanllara ilk kurunu att. Yunanllar, 48 saat ierisinde zmir ve evresinde, 2000den fazla Trk, keyfi bir ekilde sngleyerek ldrdler. galin sonular;
a) erideki Sonular: Trk halk igallerin geici olmadn anlad. Osmanl ynetimi igale kaytsz kald iin, halk kendi haklarn savunmak iin harekete geti. Hasan Tahsinin att ilk kurun, milli bilincin uyanmasn ve Kuva-i Milliye ruhunun domasn salamtr.
140
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Paris Konferans, II. Amiral Bristol Raporu, III. Londra Konferans, IV. General Harbord Raporu, Yukardakilerden hangilerinde Trklerin milli davalarndaki haklln gsteren ifadeler yer almtr? A) I ve II B) III ve IV C) I ve IV D) II ve III E) II ve IV (2003/KPSS) Cevap: E RNEK SORU Kurtulu Savanda, aadaki devletlerden hangisi, Anadoluda igal gc bulundurmamtr? A) talya B) Yunanistan C) ABD D) ngiltere E) Fransa (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: C RNEK SORU I. Doktor Esat Ik, II. Amiral Bristol, III. General Harbord, Kurtulu Savanda yukardakilerden hangilerinin yaptklar aratrmalarla Dou Anadoluda Ermenilerin ounlukta olmadklar sonucu ortaya kmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU I. Mondros Mtakeresinin imzalanmas II. Rusyada arlk ynetiminin yklmas III. Anlama Devletleri arasnda gr ayrl kmas Yukardakilerden hangilerinin Kurtulu Savann balamasnda nemli rol olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: A
ddia edildii gibi, blgede Rum nfusun ounlukta olduu ve buradaki Hristiyan halkn katledilmek zere olduu eklindeki haberler aslszdr. Blgedeki katliamlardan, tamamen Yunan igal komutan sorumludur. Yunan igal kuvvetleri hemen blgeyi terk etmeli, eer blge igal edilecekse, bu tilaf Devletlerinin ortak askeri birlikleri tarafndan gerekletirilmelidir, ifadelerini kullanmtr. NOT-1: Amiral Bristol Raporu, zmirin igalinin hakszln ve Trk Milli Mcadelesinin haklln ortaya koyan ilk uluslar aras belgedir. NOT-2: Yunanllarn igalleri gvenlik amacyla deil, ilhak (snrlarn geniletmek) amacyla yaptklar belgelerle ortaya koyulmutur. NOT-3: Milne Raporu ve Hatt: Kuvay-i Milliyenin sert direnii Yunanistan endielendirmi, Yunanistan Kuvay-i Milliye ile aralarnda tilaf Devletleri birliklerinin bulunmasn istemitir. Mustafa Kemal, bu hata uyulmamasn emretmitir.
141
Tarih retmeni
4) Ermeni Hnak ve Tanak Styun Cemiyetleri Bu cemiyetlerin amac Wilson lkelerinden yararlanarak tilaf Devletlerinin yardmyla Dou Anadolu ve ukurova blgelerini iine alan bamsz bir Ermenistan Devleti kurmakt. tilaf Devletleri, Paris Bar Konferansnda ve Sevr Bar Antlamasnda bamsz bir Ermeni Devletinin kurulmasn onaylamlardr.
NOT: Ayrca Ermeni Patrii Zaven Efendi tarafndan, Ermeniler ile Rumlarn dayanmasn salamak iin Ermeni Rum Birlii Komitesi kurulmutur. 5) Alyans srailit, Makabi ve Lions Cemiyetleri Aznlklarn Kurduu Cemiyetler Yahudiler tarafndan kurulan bu cemiyet, Osmanl snrlar ierisinde yaayan Yahudilerin ticari menfaatlerini koruyabilmek ve ileriki dnemde kurulacak srail Devletine ekonomik kaynak salamay amalamtr. Trkler Tarafndan Kurulan Milli Varla Dman Cemiyetler
1) Mavri Mira Cemiyeti Rumlar tarafndan kurulmutur. Amac; Trakya, stanbul, Bat ve Orta Anadoluda Byk Yunanistan kurarak Bizans mparatorluunu yeniden canlandrmakt. Aznlklarn kurduu cemiyetler ierisinde en geni kapsaml faaliyet gsterenidir. Bu cemiyetin alt kollar; Fener Rum Patrikhanesi, Rum zci Kollar, Resmi Gmenler Komisyonu, Yunan Kzlha, Yunan ve Trakya Komiteleri, Kordos Cemiyetidir.
Saltanat ve hilafet yanls olup, Trkler tarafndan kurulmulardr. tilaf Devletleri tarafndan desteklenmi, manda ve himaye fikrini savunmular ve Anadoluda milli bilinci yok etmeye almlardr. 1) Sulh ve Selamet-i Osmaniye Frkas Vatann kurtuluunu padiah ve halifenin emirlerine uymakla salanabileceini savunmutur.
2) Pontus Rum Cemiyeti Batumdan Sinop ve Trabzona kadar uzanan Karadeniz sahil eridinde, eski Pontus Rum (Trabzon Rum) mparatorluunu yeniden kurmay amalamtr. Bu cemiyetin merkezi Trabzondur.
2) Teali slam Cemiyeti Kurtuluu, halifenin buyruklarna uymakta gren cemiyettir. Dini istismar ederek Bursa ve Konyada ubeler amlarsa da halktan fazla ilgi grmemilerdir.
3) Etnik-i Eterya Cemiyeti 1814te kurulmu olan bu cemiyet (Rumlar tarafndan kurulan ilk cemiyet) Yunanistann bamszl iin almtr. 1829da Yunanistan Edirne Antlamasyla bamsz olunca faaliyetleri durmutur. XX. yzyl balarnda tekrar faaliyetlerine balam, Pontus Rum ve Mavri Mira Cemiyetlerini desteklemitir.
3) Krt Teali Cemiyeti Wilson lkelerine dayanarak Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde bamsz bir Krt devleti kurmay amalamtr.
142
Tarih retmeni
Bu igaller karsnda Osmanl Hkmetinin kaytsz kalmas Milli Cemiyetler, igaller ve zararl cemiyetlerin faaliyetlerine kar halk bilinlendirme, rgtlendirme dncesindeydiler. Direnme cemiyetlerine genel olarak Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri (Haklar Savunma Dernekleri) ad verilmitir. Birbirinden habersiz kurulan bu cemiyetler, bulunduklar blgenin (yerel) kurtuluunu salamay amalamlardr. 1) Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kurulan ilk milli cemiyettir. Edirne merkezli kurulmutur. Amac, Dou Trakyann Yunanistana katlmasn nlemektir. zellikle blgedeki Yunan igallerine ve Mavri Mirac Rumlara kar mcadele etmitir. Bu amala Edirne ve Lleburgaz Kongrelerini dzenlemitir. Yeni Edirne ve Ahali gazetelerinde grlerini yaymlamlardr. Bu cemiyet, Osmanl Devletinin dalmas halinde Trakyada yeni bir Trk devleti (Trakya Cumhuriyeti) kurmay amalamtr. Hukuk-u Osmaniye
4) ngiliz Muhipleri Cemiyeti Grnteki amac Osmanl Devletine yardm salamak, gerek amac ise, Osmanl Devletini ngiliz manda ve himaye ynetimine sokmaktr. Kurucular arasnda Sadrazam Damat Ferit Paa ve padiah Vahdettin de bulunmaktadr.
5) Wilson Prensipleri Cemiyeti Amerika mandaterliini savunan yazar ve gazeteciler tarafndan kurulan bu cemiyetin baz yeleri (Halide Edip) sonradan Milli Mcadele saflarna katlmlardr.
6) Hrriyet ve tilaf Frkas 1911 ylnda ttihat ve Terakkicilere kar saltanat savunmak amacyla kurulan partidir. Kurutulu Sava yllarnda da milli mcadeleye kar olanlarn topland bir rgt haline gelmitir. Alemdar ve Peyam- Sabah gazetelerinde grleri yaymlanmtr.
7) Nigahban Cemiyeti: Osmanl ordusundan emekli olmu subaylar tarafndan kurulmutur. Milli Mcadeleye kar kan ayaklanmalara destek vermilerdir (I. TBMM dnemi Dzce Adapazar Ayaklanmas). RNEK SORU I. slam Teli Cemiyeti II. ngiliz Muhipleri Cemiyeti III. Sulh ve Selmet-i Osmaniye Frkas Yukardakilerden hangileri ulusal mcadeleye kar kmtr? A) I, II ve III B) II ve III C) I ve II D) Yalnz III E) Yalnz I (2011 KPSS) Cevap: A Milli Cemiyetler
zmirin Paris Bar Konferansnda Yunanllara verileceinin duyulmasndan sonra kurulmutur. Amac, Bat Anadolunun Trklere ait olduunu dnyaya duyurmaktr. Ayrca oluabilecek dman igaline kar silahl mcadele yapmay da kabul etmitir. Ancak bu cemiyet eitli sebeplerden tr etkili bir alma yapamam, zmirin igalinden hemen nce adn deitirerek zmir Redd-i lhak Cemiyeti olmutur (14 Mays 1919). Redd-i lhak Cemiyetinin nemli faaliyetlerinden biri Bat Cephesinin kurulmasn salayan Balkesir ve Alaehir Kongrelerini dzenlemi olmasdr.
3) ark Vilayetleri (Dou Anadolu) Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Kurulu merkezi stanbuldur. Daha sonra cemiyetin merkezi Erzuruma tanmtr.
143
Tarih retmeni
10) Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti: Sivas valisi Reit Paann ei Melek Hanm ve arkadalar tarafndan Mustafa Kemalin istei zerine kurulmutur. Kurtulu Sava iin destek toplamlardr. 11) Milli Kongre Cemiyeti stanbul merkezli kurulmutur. En uzun mrl cemiyettir. Dier cemiyetlerden farkl olarak, milli mcadeleye bir btn olarak yaklamtr. Misak- Milliyi savunmutur. Milli mcadelenin haklln Dnya kamuoyuna duyurabilmek iin basn yoluyla alm, Arapa, Franszca ve ngilizce yaynlar karmtr. Kuva-i Milliye tabirini ilk kez bu cemiyetin kurucularndan olan Dr. Esat Ik, hazrlad raporlarnda kullanmtr. Milli Cemiyetlerin zellikleri gallere kar Trk milletinden gelen ilk tepkidir. Bu cemiyetlerin oluumunda, bamszln korunmas ve milliyetilik dncesi etkendir. Osmanl Hkmetinin igallere kar tepkisiz kalmas zerine kurulmuladr. Cemiyetlerin kurulmasnda aznlklarn zararl faaliyetleri de etkili olmutur. Ulusal bilincin uyanmasna katkda bulunmulardr. Yeni bir devlet kurma amac tamazlar (Trakya - Paaeli Cemiyet hari). Dman belirli bir sre oyalamlardr. Kuva-i Milliye hareketi, bu cemiyetlerin almalar sonucu vcut bulmutur. Balangta basn yayn yoluyla mcadeleyi semilerse de (Wilson lkelerine gveniyorlard) ileriki dnemde ounluu silahl mcadele ynne kaymtr (zmirin igali zerine). Cemiyetlerin Milli Mcadele asndan en olumsuz yn, blgesel kurtuluu amalamalar ve birbirinden kopuk hareket etmeleridir (Milli Kongre Cemiyeti hari). Bu olumsuzluk, direnme cemiyetlerinin Sivas Kongresinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ats altnda birletirilmesiyle giderilmitir (Bunun nedeni Kurtulu Savan tek bir merkezden ynetme dncesidir.)
Blgedeki Mslman Trk nfus hibir suretle g etmeyecek, Derhal dini, ekonomik, sosyal ve ilmi alanda rgtlenmeye gidilecek, Dou illerinin saldrya urayacak bir blgesini savunmak iin birleilecek NOT: Bu kararlarn amac, blgedeki Trk nfusunu aznlklara oranla her ynden gl tutmaktr. Mustafa Kemal, bu cemiyetin yardmyla Erzurum Kongresini toplamtr. Bu cemiyet ayrca Franszca Lepays (Vatan), Trke Hadisat ve Albayrak gazetelerini karmtr.
4) Kars slam uras: Dou Anadoludaki Ermeni faaliyetlerine kar kurulmutur. Erzurum Kongresine temsilci gndermitir. 5) Trabzon Cemiyeti Muhafaza-i Hukuk-u Milliye
Trabzon merkezlidir. Trabzon ve yresine ynelik Rum Pontus Devletinin kurulmasn engellemek ve Ermeni iddialarna kar blge halknn haklarn savunmak amacyla kurulmutur. Bu cemiyet Erzurum Kongresinin toplanmasna da yardmc olmutur.
6) Kilikyallar Cemiyeti stanbul merkezli kurulmu, daha sonra cemiyet, merkezini Adanaya tamtr. ukurova (Adana) Blgesindeki Fransz igallerine ve Ermeni etelerine kar, blge halkn rgtlemeye almtr.
7) Vahdet-i Milliye Cemiyeti: Btn milli direni cemiyetlerini birletirmeyi amalamtr. 8) Milli Mdafaa Cemiyeti: Anadolu halkna silah salayan cemiyettir. 9) Milli Karakol Cemiyeti: stanbuldan Anadolu halkna silah ve mhimmat sevkiyat ilerini yrtmtr.
144
Tarih retmeni
NOT: lk Kuva-i Milliye tekilat, zmirin igalinden sonra Bat Anadoluda Yunanistana kar olmutur. Yunan igali karsnda rgtlenmeye karar veren Ege Halk Balkesir (26 30 Temmuz 1919) ve Alaehir (16 25 Austos 1919) kongrelerini dzenlemitir. Blgedeki btn direni glerinin ortak bir cephe oluturmasna ve Bat Anadoludaki Kuva-i Milliye birliklerinin insan ve malzeme ynnden desteklenmelerine karar verilen bu kongrelerin ardndan Soma, Akhisar, Nazilli, Salihli kasabalarnn batsndan geen ve Ayvalk kylarn da iine alan bir hat zerinde Bat Cephesi kurulmutur. Bu cephenin merkezi Balkesir olmutur. RNEK SORU Mondros Atekes Antlamasndan sonra, igalci devletlere kar tepki olarak ortaya kan direni kuruluu aadakilerden hangisidir? A) Wilson Prensipleri Dernei B) Kuva-i Milliye C) Tesant Grubu D) ngiliz Muhipleri Dernei E) Kuva-i nzibatiye (1999/DMS) Cevap: B NOT: Ali Fuat (Cebesoy) Paa, Sivas Kongresinde Bat Anadoludaki Kuva-i Milliye birliklerinin genel komutanlna tayin edilmitir. Kuva-i Milliyenin Olumlu Ynleri Dzenli ordu kuruluncaya kadar dman ypratarak ilerleyilerini yavalatmlar ve TBMMye ve dzenli ordunun kurulup tekilatlanmasna zaman kazandrmlardr. Aznlklarn zararl faaliyetlerine kar Trk ky ve kasabalarn korumulardr. TBMMye kar kan ayaklanmalarn bastrlmasnda etkili olmulardr. Ulusal bilincin domasna ve yaygnlamasna yardmc olmulardr. Dzenli ordunun ekirdeini oluturmulardr. Kuva-i Milliyenin Olumsuz Ynleri Askeri disiplinden yoksun olmalar Baz Kuva-i Milliye eflerinin, TBMMnin otoritesine girmeyi kabul etmeyerek ayaklanmalar (Demirci Mehmet Efe, erkez Ethem gibi)
tilaf Devletlerinin Mondros Atekes Antlamas (7. madde) dorultusunda Anadoluda balattklar igallere kar Trk halknn kurduu silahl direni rgtlerine Kuva-i Milliye denir. Kurulma nedenleri; Osmanl Devletinin I. Dnya Savandan yenik kmas, Mondros Atekes Antlamasyla Osmanl ordusunun byk bir blmnn terhis edilmesi, Osmanl ynetiminin igallere kaytsz kalmas ve igalci glerle ibirlii yapmas, halkn can ve mal gvenliini koruyamamas, tilaf Devletlerinin Mondrosun hkmlerini tek tarafl olarak uygulamalar ve Anadoluyu yer yer igal etmeleridir. Dmana kar ilk direnme hareketi; Kara Hasan Paa nderliinde Gney Cephesinde Drt Yol ad verilen yerde Franszlara kar verilmitir (19 Aralk 1918). NOT: Gney Cephesindeki Kuva-i Milliye birliklerinin almalar sonucu Urfa, Antep ve Mara dman igalinden kurtarlmtr. kinci direnme hareketi zmirin igalinden sonra Bat Anadoluda Yunanllara kar olmutur (15 Mays 1919).
145
Tarih retmeni
gnderilmesi gndeme gelince, Mustafa Kemal arad frsat buldu. Mustafa Kemalin Anadoluya geerken 9. Ordu Mfettii ve stanbul Hkmeti Komiseri sfatyla resmi grevleri unlard;
Karadeniz blgesinde Rum etelerine kar, Trk halknn, tilaflarca datlan askerlerle birleerek balatt direni hareketlerini nlemek, Halkn elindeki silah ve cephaneleri toplamak, gallere kar oluturulan Milli Cemiyetlerin faaliyetlerini durdurmak, Mondrosa uymayarak datlmam olan, Erzurumdaki 15. Kolorduyu datp, silahlarn tilaf Devletlerine teslim etmektir. NOT: Mustafa Kemal, bu grevleri gerekletirebilmesi iin geni yetkilerle donatlm, Samsundan doudaki tm illerde askeri ve sivil makamlara emir verme yetkisi almtr. RNEK SORU stanbul Hkmeti, Mustafa Kemali aadakilerden hangisi nedeniyle 9. Ordu Mfettilii greviyle Anadoluya gndermitir? A) Karadeniz blgesinde gvenlii salamak B) Yunanllarn zmiri igalini engellemek C) Kongreler dzenlemek D) Anadoluda milis kuvvetleri oluturmak E) ngilizlerin samsuna kmasn engellemek (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: A 16 Mays 1919da Bandrma Vapuru ile stanbuldan yola kan Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919da Samsuna kmtr.
Mondros Atekes Antlamas imzaland srada Mustafa Kemal, Suriyede Halepin kuzeyinde Yldrm Ordular Grup Komutan olarak ngilizlerle mcadele etmekteydi. Mondrosun zellikle 7. maddesine dikkat edilmesi ynnde stanbula telgraflar eken Mustafa Kemal, Hkmet tarafndan stanbula arld. 13 Kasm 1918de stanbula gelen Mustafa Kemal, Boaza demirlemi tilaf Donanmasn grnce o mehur Geldikleri gibi giderler szn sylemitir. Yaklak 6 ay stanbulda kalan Mustafa Kemal, kurtulu iin Anadoluya geip halk harekete geirmekten baka are olmadn anlad. Ayn tarihlerde Karadeniz blgesindeki karklklardan dolay, ngiliz Hkmetinin istei sonucunda bu blgeye bir ordu mfettii
NOT: Mustafa Kemalin Samsuna kmasyla milli mcadele fiilen balamtr. Samsuna kndan itibaren, Mondrosa uyulmamasn isteyen Mustafa Kemalin asl amalar;
Ulusal bilinci uyandrmak ve yaygnlatrmak Ulusal birlii gerekletirerek, bamszlk savan balatmak, Blgesel kurtulu ve baka bir devletin gdmnde yaamak yerine ulusal egemenlie dayanan, kaytsz, artsz, bamsz yeni bir Trk Devleti kurmaktr.
146
Tarih retmeni
skdar mitingleri dzenlendi. Bu gelimeler karsnda tilaf Devletleri, 67 Trk aydnn tutuklayp Maltaya srgne gndermitir. stanbul ynetimi ise Mustafa Kemal Paay geri arm, fakat Paa geri dnmedii gibi 1 Haziran 1919da stanbula ektii telgrafta; Anadoluda olumaya balayan ulusal hareketi hibir gcn durduramayacan bildirmitir (I. arl).
NOT: Bu tutum, Mustafa Kemal Paann ulusun karlarn igalci glere ve stanbul Hkmetine kar ekinmeden savunmaya altn gsterir. NOT: Havza Genelgesi, Milli Mcadele dneminde yaynlanan ilk ulusal genelgedir. AMASYA GENELGES (TAMM) (22 HAZRAN 1919) Havzada almalarn tamamlayan Mustafa Kemal Paa, Amasyaya geti. Mustafa Kemal tarafndan nceden hazrlanm olan genelge metni, yakn silah arkadalar Rauf (Orbay) Bey, Refet (Bele) Bey, Ali Fuat (Cebesoy) Paa, Kazm Karabekir Paa (Erzurumdaki 15. Kolordu Komutan) ve Cemal Paa (Konyadaki Ordu Mfettii) tarafndan onaylandktan sonra Anadoludaki tm askeri ve sivil makamlara gizli olarak bildirilmitir. Genelgenin dier komutanlara da onaylatlmasnn amac; bireysellie son verme, halk zerindeki etkisini artrma ve geerliliinin devam etmesini salamaktr. Genelgenin yaynlanma amac; igallere kar halkn oluturduu direnme cemiyetlerini tek bir at altnda birletirmek iin Sivasta ulusal bir kongre toplanmasn salamaktr. Ayrca Milli Mcadeleyi kiisel ve blgesel olmaktan kurtarp halka mal etmek de amalanmtr. Maddeleri;
NOT: Bu raporla Mustafa Kemal, ilk kez resmi grevine ters dmtr. Samsun, ngiliz igalinde olduundan gvenli deildi. Bu nedenle Mustafa Kemal Paa 25 Mays 1919da Havzaya geti. HAVZA GENELGES (28 MAYIS 1919) Btn yurtta ulusal bir rgt kurulmasnn gerekliliini vurgulayan Mustafa Kemal, Havza Genelgesini yaynlad ve lkenin her yanndaki askeri ve sivil makamlara gnderdi. Genelgenin amac; Trk halkn tehlikelere (igallere) kar uyarmak ve kitlesel olarak harekete geirip, tepki gstermesini salamaktr. Genelge ile halkndan; Mustafa Kemal Paa Trk
gallere kar protesto mitingleri ve gsteriler yaplmasn, stanbul Hkmetine igalleri knayan protesto telgraflar ekilmesini, Aznlklara kar taknlklar yaplmamasn, Komuta grevlerinin ve silahlarn hibir ekilde terk ve teslim edilmemesini, yurdun her tarafnda direni cemiyetleri kurulmasn istemitir.
NOT: Mustafa Kemal Paann genelgedeki duyurularna Trk halknn uyduunun kant; Havzadan balayarak stanbula kadar Anadolunun her tarafnda mitingler dzenlenmesidir. 29 Maysta Havza mitingi (ilk miting), ayn tarihlerde stanbulda Fatih, Sultan Ahmet ve
1) Vatann btnl ve milletin bamszl tehlikededir. 2) stanbul Hkmeti ve Padiah, zerlerine den grev ve sorumluluun gereklerini yerine getirememektedir. Bu durum, milletimizi yok olmu gibi gstermektedir. Kurtulu Savann belirtilmitir (Milli yapyoruz?). amac, gerekesi Mcadeleyi niin
147
Tarih retmeni
dalmadan Sivasa gelerek buradaki kongreye de katlacaklardr. 10) Ordular kesinlikle datlmayacak, askeri ve sivil yneticiler, grevlerini terk ve teslim etmeyeceklerdir. lk defa Mondros Mtarekesine, tilaf Devletlerine ve stanbul ynetimine aka kar klmtr. Gerektiinde silahl ve topyekn bir mcadelenin yaplabileceinin iaretleri verilmitir. tilaf Devletleri genelgeye tepki gsterip stanbul Hkmetine bask yapnca Hkmet, Mustafa Kemal Paay 9. Ordu Mfettilii grevinden almtr (II. arl). Buna karlk Mustafa Kemal Paa, 7 - 8 Temmuz 1919 gecesi Erzurumdan Padiaha ve Harbiye Nezaretine ektii telgrafta; 9. Ordu Mfettiliinden ve ok sevdii askerlik mesleinden istifa ettiini, stanbula dnmeyeceini ve Anadoluda mcadeleyi srdreceini bildirmitir.
NOT: Mustafa Kemal, TBMMnin 5 Austos 1921de kendisine Bakomutanlk yetkilerini vermesine kadar sivil bir vatanda olarak mcadelesine devam etmitir. Amasya Genelgesinin nemi;
Kurtulu Savann amac, gerekesi ve yntemi ilk kez bu belge ile belirtilmitir. lk kez ulusal egemenlik temeline dayal bir devlet dzeni ngrlmtr. mmeti dnce yerine, ulus dncesini savunmutur. Ulusal hareketi balatan ilk resmi belgedir. Trk nklbnn ihtilal safhasn balatmtr. Mustafa Kemalin resmi grevle yapt son almadr. NOT: Mustafa Kemal Paa, genelgeyle birlikte, her ilin vali ve komutanlarna yazd zel bir mektupla; Artk stanbul, Anadoluya hkim deil, tabi olmak mecburiyetindedir. grn de belirtmitir.
148
Tarih retmeni
katlmyla gecikmeli olarak 23 Temmuzda toplanmtr. Mustafa Kemal, Amasyadan Sivasa geecekti. Ancak Erzurumdan ald davet zerine, 3 Temmuz 1919da bu ehre gelerek kongreye katld.
NOT: Mardin, Diyarbakr ve Elaz delegeleri Elaz valisi Ali Galip ve Diyarbakr valisinin engellemelerinden dolay kongreye katlamamtr. Mustafa Kemalin amac; ulusal kongre iin Dou illerinin desteini almak ve Amasya Genelgesinin esaslarnn, blgedeki delegeler tarafndan benimsenmesini salamakt. Mustafa Kemalin milli Erzurumda balatmasnda; mcadeleyi
Erzurumun igal altnda olmamas, tilaf Devletlerinin birliklerine uzakta ve gvenlikli bir yerde olmas, Kazm Karabekir Komutasnda datlmam bir ordunun bulunmas gibi faktrler etkili olmutur. Kazm Karabekirin almalaryla Mustafa Kemal, Erzurum Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine ye oldu ve Erzurum Kongresine bakan seildi.
NOT: Mustafa Kemalle birlikte Rauf (Orbay) Beyin de kongreye katlmas sorun oldu. Bu sorun iki delegenin (Kazm Bey ve Cevat Bey) istifasyla zmlendi. NOT: Kongre ncesinde yaanan bir dier sorun Temsilciler Kurulu Bakanl sorunuydu. Mustafa Kemalin kongre ve ardnda da Temsil Heyeti bakan olmasyla bu sorun da giderilmitir. Mustafa Kemalin kongreye katlmas ve bakan seilmesi, kongrede ulusal nitelikli kararlar alnmasn salad.
NOT: Mustafa Kemal Paann sivil olarak ilk grevi Erzurum Kongresi Bakanldr. Kongrede Alnan Kararlar;
1) Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr, blnemez. lk defa milli snrlardan bahsedilmitir.
149
Tarih retmeni
tamayan devletlerin teknik ve ekonomik yardmlarn hogr ile karlar; devletlerin eitlii ilkesini gzeten, adil ve insancl bir bara hazr olunduunu duyururuz. ifadesi yer almtr. 7) Mebusan Meclisinin derhal toplanmasna ve hkmet ilerinin meclis denetiminde yrtlmesine allacaktr. Mcadelenin ulus iradesine dayanaca vurgulanmtr. Ulus egemenliine nem verildiini gsterir. stanbul Hkmeti, meclis araclyla denetim altna alnmak istenmitir. Bu kongre sonrasnda Dou illerindeki Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, Dou Anadolu (ark Vilayetleri) Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adyla birletirildi. Ayrca Dou illerini Sivas Kongresinde temsil etmek zere Mustafa Kemal bakanlnda 9 kiilik Temsil Heyeti seildi ve Temsil Heyeti Dou illerini temsil eder. karar alnd (blgesel).
NOT: Amasya Genelgesinde yaynlanan esaslar ilk defa Erzurum Kongresinde benimsenmi ve karara dntrlmtr. Erzurum Kongresinin nemi ve zellikleri;
Toplan ekli, amac ve yaps bakmndan blgeseldir. Ancak ald kararlar ynnden ulusal ve ihtilalci bir kongredir. ve d politikay ilgilendiren kararlar almas meclis gibi hareket ettiini gsterir. lk defa ulusal egemenliin kaytsz artsz gerekletirilmesinden bahsedilmitir. Milli mcadelenin temel program belirlenmitir. Sivas Kongresine ve ondan sonraki ulusal nitelikli almalara n hazrlk olmutur. lk kez milli snrlardan ve bir hkmet kurmaktan bahsedilmitir. Kongre kararlarnn Dou ile balayanlar blgesel (yerel), Manda ve Aznlklar ile ilgili maddeleri d politika, dierleri ulusal nitelikli kararlardr.
150
Tarih retmeni
RNEK SORU Kurtulu Savann Vatann paralanmaz bir btn olduu ilkesi ilk kez aadakilerin hangisinde yer almtr? A) Sivas Kongresi kararlar B) Erzurum Kongresi kararlar C) Amasya Genelgesi D) Amasya Grmeleri E) Misak- Mill (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: B BALIKESR KONGRELER I. KONGRE (27 HAZRAN 12 TEMMUZ 1919) II. KONGRE (26 30 TEMMUZ 1919) Blgesel nitelikli olan ve Mustafa Kemal Paann katlmad bu kongrenin amac; Ege Blgesini (Bat Anadoluyu) Yunan igallerine kar savunmaktr. Bu kongrede, Ayvalk kylarndan balayp Soma, Akhisar, Nazilli kasabalarna kadar uzanan bir hat zerinde Bat Cephesinin kurulmasna karar verilmitir (Kurtulu Savann ilk cephesi). Bu gelimelerle Bat Cephesinin ve Kuva-i Milliyenin kurulmas resmiyet kazanmtr. Padiaha (Saltanat) ballk bildirilmitir. Bu kongrenin Amasya Genelgesinin bamszlk ynndeki arsna katlmas olumlu, padiaha ballk bildirmesi olumsuz bir gelimedir. ALAEHR KONGRES (16 25 AUSTOS 1919) Toplanma amac; Balkesir Kongresi kararlar dorultusunda, Ege Blgesinde Yunan igallerine kar nlemler almak ve Kuva-i Milliye glerini asker ve malzeme ynnden desteklemektir. Bu kongre de blgeseldir. Mustafa Kemal Paa, bu kongreye de katlmamtr. Alaehir Kongresi, padiaha ve hilafete bal kalnmas kararnn yan sra; gerekirse tilaf Devletlerinden de yardm alnabilecei grn kabul etmitir.
NOT-1: Bu iki kongre kararlar dorultusunda oluturulan Bat Cephesi, Temsil Heyetinin iini kolaylatrm, Sivas Kongresinden sonra Ali Fuat (Cebesoy) Paa Temsil Heyeti tarafndan Bat
151
Tarih retmeni
1) Erzurum Kongresinde alnan kararlar, burada yeniden grlerek, ulusal kararlar olarak aynen kabul edilmitir. 2) Btn yararl cemiyetler (Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri); Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olarak birletirildi. Ama; Kurtulu Savan tek elden ynetmektir. Siyasi rgtlenmede ilk byk adm atlmtr. Cepheler arasnda birlik salanmak istenmitir. 3) Tam bamszlkta karar klnarak manda ve himaye dncesi bir daha gndeme gelmemek zere kesin olarak reddedilmitir. Kongrenin ilk gn baz delegeler zellikle ABD mandasn tekrar gndeme getirmi ancak bu durum ulusal bamszla ve ulusal egemenlie ters olduu iin Erzurum Kongresinden sonra bir daha reddedilmitir. Bu kararn kmas Trk Milletinin kaytsz artsz tam bamszl hedeflediini gstermektedir. 4) lk kez Erzurumda oluturulan ve sadece dou illerinde yetkili klnan 9 kiilik Temsil Heyeti, Yurdun btnn temsil eder eklinde yeniden dzenlenerek, ulusal hale getirildi ve ye says 16ya ykseltildi (Mustafa Kemal yeniden Temsil Kurulu Bakanlna getirildi.).
NOT: Bu olaydan sonra Mustafa Kemal Paa, stanbul Hkmetine ektii telgrafta; Yaptklarnzn hesabn bu millet, elbet bir gn sizden soracaktr. demitir. Sivas Kongresi, 4 Eyll 1919da 38 delegenin katlmyla toplanmtr. Kongrenin ilk gn baz delegeler Mustafa Kemali Kongreye bakan semek istemediler. Ancak genel oylarn ounu alan Mustafa Kemal, Kongre bakanlna, kongre sonunda da Temsil Kurulu Bakanlna seildi.
152
Tarih retmeni
leri, Hukuk-u Beer, Kk Mecmua, Akam, Tercman gazeteleri ve Sebilrread dergisidir. NOT-2: Milli Mcadeleye kar olan yaynlar ise; Alemdar, Peyam- Sabah, Ferda, Trke stanbul, Jurnal Kyl, Aydede, mit, Gleryz, rad, Tan, Yeni Dnya, arkn Sesi, Zafer, Zincirbent gazeteleridir. Ayrca Ankarada Anadolu Ajans (A.A) adyla bir de radyo kuruldu. Temsil Kurulu, TBMM alncaya adar grevini srdrm, TBMMnin almasyla da grevini cra Vekilleri Heyetine devretmitir. RNEK SORU I. rade-i Milliye Gazetesi, II. Yenign, III. Anadolu Ajans, IV. Peyam- Sabah, Yukardakilerden hangileri Milli Mcadeleyi destekleyen yayn organlarndandr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I, II ve III E) I, III ve IV (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU I. Anadolu Ajans II. rade-i milliye gazetesi III. Hkimiyet-i milliye gazetesi IV. Peyam- sabah gazetesi Yukardakilerden hangileri, Kurtulu Savanda mill birlii tehlikeye drecek i ve d yaynlara kar milleti uyarma grevini yapmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz IV D) III ve IV E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: E
153
Tarih retmeni
Ali Rza Paa sadrazam (babakan) olunca, Anadolu hareketine kaytsz olmadklarn ifade eden lml bir aklama yapt. Buna karlk Temsilciler Kurulu da bir aklama yaparak, stanbulda kurulan Ali Rza Paa Hkmetini, ulusal kararlara kar kmamas kouluyla desteklediklerini belirtmitir. Taraflar arasndaki ilikilerin yumuamas zerine Ali Rza Paa, Bahriye Nazr (Bakan) Salih Paay Temsil Heyeti ile grmeler yapmak zere Amasyaya gnderdi. Amasya Grmelerini, Temsilciler Kurulu adna Mustafa Kemal Paa, Rauf ve Bekir Sami Beyler yapmtr. Salih Paa ile Temsilciler Kurulu Bakan Mustafa Kemal arasnda gn sren grmeler sonucunda Amasya Protokol imzalanmtr. Buna gre;
1) gallere kar hep birlikte kar konulacak, Trklerin ounlukta olduu yerlerin igaline izin verilmeyecektir. 2) stanbul Hkmeti, Temsil Heyeti ile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini ve Sivas Kongresi kararlarn tanyacaktr. 3) stanbul Hkmeti, Temsil Kurulunun rzas olmadan dmanlarla bar grmesine gitmeyecek; bundan sonra yaplacak grmelere Temsil Heyetinin uygun grecei kiiler de katlacaktr. 4) Mebusan Meclisi, stanbul dnda, stanbul Hkmetinin de uygun grecei bir ehirde derhal toplanacaktr. Mustafa Kemal Paann Mebusan Meclisinin stanbul dnda toplanmasn istemesinin nedenleri; stanbulun tilaf Devletlerince fiilen igal edilip bask altnda tutulmas stanbulda saltanat taraftarlarnn ounlukta olmas Btn zararl cemiyetlerin merkezinin stanbul olmas Tm bu nedenlerden dolay stanbulda salkl karar alnamayacan dnmesidir. 5) Mebusan Meclisinin toplanmas iin seimlere gidilecek, seimler tam bir serbestlik iinde yaplacak; yalnz ttihatlarn seilmemesi iin telkinler yaplabilecektir.
154
Tarih retmeni
RNEK SORU Amasya Grmelerine katlan Salih Paann alnan kararlarn resmi nitelikte olmadn Temsilciler Kuruluna sylemesi, kendisiyle ilgili olarak aadakilerden hangisini gsterir? A) Tutuklanmaktan korktuunu B) Alnan kararlarda etkili olduunu C) Grmelere hkmetten gizli katldn D) Anadoludaki ulusal harekete katlacan E) Kararlar, hkmetinin kabul etmemesinden endie duyduunu (2006/KPSS Lisans) Cevap: E RNEK SORU Amasya Grmelerinde stanbul Hkmeti ile Temsilciler Kurulu aadaki konularn hangisinde anlamaya varamamtr? A) Ali Rza Paann sadrazamla getirilmesi B) Mebuslar Meclisinin toplanaca yerin belirlenmesi C) Barn en ksa zamanda salanmas D) Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin hukuki bir kurulu olarak kabul edilmesi E) Seimlerin en ksa srede yaplmas (2007/KPSS) Cevap: B RNEK SORU Amasya Grmelerinde yaplan nc protokolle, Ermeni g srasnda su ileyenlerin mebus seimlerine katlmalarnn nlenmesi istenmi, siyasi partilerin ve Hristiyan topluluklarn seime katlmalarnn salanmas iin aba gsterilecei belirtilmitir. Bu durumun aadakilerden hangisinin gstergesi olduu savunulamaz? A) Meclise lkeyi temsil eden tm siyasi grlerin girmesi gereine inanldnn B) Seimlerin yaplmas iin huzurlu bir ortamn salanmaya alldnn C) Seimlerin erken yaplmasnn zaman kazandracann D) Uygulamalarda adil davranlmasnn gereine inanldnn E) Birlik ve beraberliin salanmasna gerek grldnn (2008/KPSS Lisans) Cevap: C
sansr kaldrlacaktr. galcilerle ibirlikilik yapan cemiyetler ile basn yayn organlarnn almalarna engel olunacak, yine bu davranlarda bulunan kamu grevlilerine de iten el ektirilecektir. Salih Paa, bu kararlar stanbul Hkmetine kabul ettireceini, ettiremezse istifa edeceini belirterek stanbula dnmtr. Salih Paa, stanbulda kararlar kabul ettiremedi ama istifa da etmedi. Yrrle giren tek karar, seimlere gidilip Mebusan Meclisinin almas oldu.
NOT: stanbul Hkmetinin bu kararlar biri hari kabul etmemesinin nedeni; merkezi otoritesini korumak istemesi ve Anadolu hareketinin daha da gleneceinden endie duymasdr. lk kez tilaf Devletleri, stanbul Hkmeti ve Temsil Kurulu farkl amalar iin de olsa, ortak bir karara varm oldular. Bu kararda;
Temsil Kurulunun amac; Ulusal bamszlk hareketini merulatrmak, bunu baaramazsa da stanbulda salkl kararlar alnamayacan ispatlamaktr. stanbul Hkmetinin amac; Kendi karlar dorultusunda kararlar kartarak, Temsil Kurulunu etkisiz ve yetkisiz klabilmektir. tilaf Devletlerinin amac; Toplanacak olan Mebusan Meclisine, igalleri onaylatarak resmiletirmektir. Amasya Grmelerinin nemi stanbul Hkmeti; bu grmeyle Temsil Heyetini Sivas Kongresi kararlarn ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini resmen tanm oldu. Amasya Protokolleri, Temsil Kurulunun ikinci siyasi baarsdr. Ayrca bu grmeler Temsil Kurulunun siyasi etkinliini daha da artrmtr. Osmanl Mebusan Meclisinin almasn kesinletirmitir.
155
Tarih retmeni
SON OSMANLI MEBUSAN MECLSNN TOPLANMASI VE MSAK-I MLLNN KABUL (12 OCAK 1920 28 OCAK 1920) Amasya Grmeleri sonucunda stanbul Hkmeti; Meclis-i Mebusann toplanmasn kabul etmiti. Bu nedenle Kasm aynda seimler yapld. Anlama Devletleri, igal altndaki blgeler de dhil olmak zere seimleri engelleyecek bir harekette bulunmadlar.
Hi igal edilmemi, savunmaya elverili, mstahkem (korunakl) bir ehir olmas Anadolunun her yan ile ulam ve haberleme ann iyi olmas (telgraf hatlar, tren yollar v.b.) Yunanllarla mcadele edilen Bat Cephesine ve Franszlarla mcadele edilen Gney Cephesine yakn olmas stanbula yakn olmas ve Mebusan Meclisinin almalarn daha yakndan izleme imknnn bulunmas Ankarada ulusal rgtlerin gl olmasdr. Temsil Kurulunun Ankaraya geli nedenlerinden biri de yeni seilen ve stanbula gidecek mebuslarla tek tek grerek, onlara, stanbulda ulusal kararlar dorultusunda almalar yapmalar iin telkinde bulunmaktr. Ankarann yerli halk Seymenler, Temsil Kurulunu ve Mustafa Kemali ok scak karlamlar ve Seni grmeye geldik, urunda lmeye geldik szleriyle bu kadronun etrafnda btnlemilerdir.
NOT: tilaf Devletleri stanbulu denetim altnda tuttuklar ve meclisin, kendilerinin sunaca bar koullarn kabul edeceini umduklar iin seimlere ve meclisin toplanmasna karmamlardr. Seimleri genelde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin destekledii adaylar kazand. Seimlerde Mustafa Kemal Erzurumdan milletvekili seilmitir. Mustafa Kemal Paa, stanbula gidecek milletvekilleriyle Ankarada bir n grme yapt ve u kararlara uymalarn istedi;
Mustafa Kemal, gyaben Meclis Bakan seilecek, NOT: Mustafa Kemalin stanbulda toplanacak olan Mebuslar Meclisine bakan seilmek istemesinin nedeni; datlmas halinde bakanlk yetkisini kullanarak, Meclisi Anadoluda daha gvenli bir yerde toplayabilmektir. Mecliste Mdafaa-i Hukuk Grubu oluturulacak Vatann btnl ve milletin bamszl ile ilgili kararlar alnacak NOT: Mustafa Kemalin stanbula gidecek milletvekilleriyle Ankarada grme giriimlerini stanbul Hkmeti engellemeye almtr. Bunun nedeni; Meclisin (yasama gcnn) etki altnda kalacandan kayg duymasdr. Hazrlklar tamamlandktan sonra 12 Ocak 1920de stanbulda Osmanl Mebusan Meclisi toplanarak almalarna balad. Mustafa Kemal, meclis bakanlna seilemedi (Reit Hikmet Bey seildi), Mdafaa-i Hukuk Grubu oluturulamad. Bunun yerine Felah- Vatan (Vatann Kurtuluu) adl yeni bir grup kuruldu.
RNEK SORU Temsilciler Kurulunun alma yeri olarak Ankaray semesinde, I. Sava alanlarna yakn olmas, II. stanbuldaki siyasi gelimeleri yakndan izleyebilme olana vermesi, III. TBMMnin almas, durumlarndan hangilerinin etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: D
156
Tarih retmeni
Bu karar ile kapitlasyonlarn kaldrlmas amalanmtr. (Kapitlasyonlara ilk defa kar klmtr.). Bamszlk ve egemenlik haklarmzdan taviz verilemeyecei vurgulanmtr. 5) Arap lkeleri: Atekes imzaland srada igal altnda bulunan ve halkn ounluunu Arap Mslmanlarn oluturduu lkelerin gelecei, o lke halklarnn kararna gre belirlenmelidir. 6) Bat Trakya: Blgenin geleceini belirlemek zere halkoyuna bavurulmaldr. 7) Vilayet-i Selase: Kendi istekleriyle Trkiyeye katlm olan Kars, Ardahan ve Batum (Artvin)da gerekirse bir daha halkoyuna bavurulmaldr (Daha nce Temmuz 1918te halkoylamas yaplmt.). NOT: Bu blgelerde, halkn ounluu Trk ve Mslman olduundan, serbest oylamann karlarmza uygun olaca dnlmtr. 8) Osmanl Borlar: Snrlar, Boazlar ve stanbul ile ilgili artlarmz kabul edilirse Osmanl d borlar denecektir. Bu artlar kabul edilmeden bar yapmak mmkn deildir. Kaytsz, artsz bamszlk amalanmtr. Misak- Milli Kararlarnn nemi Ulusal snrlarmz kesin olarak izilmitir. Misak- Milli, Trk milletinin ulusal snrlar ierisinde bamsz yaama yeminidir. Ulusal bilince eriildiini gstermitir. Misak- Millide ulusal bamszlk ve lke btnl ile ilgili konular gndeme gelmi ancak padiahn meclisteki etkinlii nedeniyle ulusal egemenlik ilkesi n plana karlmamtr. Wilson lkelerine uygun bir bara hazr olunduu vurgulanmtr. Ulusal bamszlk mcadelesine yasallk kazandrmtr (ikinci kez) Kurtulu Savann programn ve temelini oluturmutur (kesin ekli verilmitir.). tilaf Devletlerinin Misak- Milli Kararlarna Tepkileri
NOT: Misak- Milli kararlar bir parlamento karar olup, padiah tarafndan onaylanmamtr. Misak- Milli Kararlar
1) Snrlar: Mondros Atekesinin imzaland gne kadar Trk ordularnn koruduu; henz igale uramam, Mslman Trk nfusun ounluu oluturduu vatan topraklar bir btndr paralanamaz. Bu karar daha nce Erzurum Kongresinde benimsenmitir. Milli snrlara son ve kesin ekli verilmitir. Ulusal snrlar Wilson lkelerine uyumluluk gzetilerek izilmitir. 2) Boazlar: stanbul ve Marmarann gvenlii saland takdirde, Boazlar uluslararas ticarete alabilir. Ayrca Boazlardan geecek gemilerin durumu, bizimle birlikte dier ilgili devletlerin de ortak kararlaryla tespit edilmelidir. Bu kararla siyasi ve askeri bamszlk vurgulanmtr. 3) Aznlk Haklar: Snrlarmz dhilinde yaayan aznlklara, komu lkelerdeki Trk aznlklara tannan haklar orannda hak tannacaktr.
Avrupal Devletlerin iilerimize karmasn engellemek ve bamsz bir devlet olduumuzu kabul ettirmek amalanmtr. Devletlerin eitlii prensibine uygun hareket edilmitir. 4) Kapitlasyonlar: Politik, ekonomik ve mali gelimemizi engelleyen ve hukuk alannda hkimiyetimizi snrlayan imtiyazlar kabul edilemez.
Mebuslar Meclisi, Misak- Milli kararlarn 28 Ocak 1920deki gizli oturumda kabul etmi,
157
Tarih retmeni
Anadoluda karklk devam ederse, stanbulun Trklerden alnacan, Herkesin saltanat makam olan stanbulun emirlerine uymas gerektiini belirtmilerdir. NOT: tilaf Devletleri, stanbulun igalinin dnya kamuoyunda kendileri hakknda oluturaca olumsuz imaj yok etmek, igalden Anadolu hareketinin sorumlu olduunu gstermek ve Milli Mcadeleyi engelleyerek halkn tepkisini azaltmak amacyla bildiri yaynlamlardr. NOT: stanbulun tilaflar tarafndan igal edilmesi ve Mebusan Meclisinin datlmas Trk halknn stanbul Hkmetine olan gvenini sarsmtr. Mustafa Kemalin gale ve Devletlerine Tepkisi (19 Mart 1920) tilaf
Mustafa Kemal igali renince tm yurdu bu igalden haberdar eden bir genelge yaynlam, ayrca stanbuldaki tilaf Devletleri temsilcileri ve btn tarafsz lkelere protestoda bulunarak aadaki tedbirleri almtr; stanbul ile tm ilikiler kesilecektir. stanbuldaki tutuklamalara karlk Anadoludaki tilaf subaylar tutuklanacaktr. Bundan sonra stanbula hibir ilden vergi gnderilmeyecek, stanbul Hkmetinin gelirleri Ankarada toplanacaktr. stanbul ve Adanadan Anadoluya dman askerlerinin sevkiyatnn engellenmesi iin Geyve ve Ulukla demiryollar tahrip edilecektir. Padiah tutsak olduu iin bundan sonra Milli Mcadele padiah adna da yrtlecektir. stanbuldan Anadoluya kaabilen milletvekillerinin hakk sakldr. Ankarada yeni alacak olan Meclise katlabileceklerdir. NOT-1: Btn bu gelimeler, saltanat ve hilafet yanllarn da ulusal mcadelecilerin yanna yneltmi ve Ankarada TBMMnin almasna zemin hazrlamtr. NOT-2: Mustafa Kemalin, stanbulda meclisin salkl kararlar alamayaca gr hakllk kazanm, gerekilii ve ileri grll kantlanmtr. NOT-3: Salih Paann istifas zerine 5 Nisan 1920de Damat Ferit Paa yeniden sadrazamla getirilmi ve hkmeti kurmutur. 11 Nisan 1920de de Padiah, Mebusan Meclisini sresiz
158
Tarih retmeni
Sivas Kongresinde delegeler, vatann kurtuluu ve mutluluundan baka hibir kiisel ama izlemeyeceklerine, mevcut siyasi partilerden hibirinin amalarna hizmet etmeyeceklerine dair yemin etmilerdir. Aadakilerden hangisi, byle bir yemine gereksinim duyulmasnn nedenlerinden biridir? lkede birlik ve beraberlie gerek duyulmas Aznlk milletvekillerinin meclise girmesinin sakncal olaca dncesi Mebuslar Meclisinin kapal olmas Mdafaa-i Hukuk kurulularnn yaygnlatrlmak istenmesi Kongre toplanmasnn Cemiyetler Kanununa aykr olmas (2000 DMS) Erzurum Kongresinde alnan Temsilciler Kurulu douyu temsil eder karar, Sivas Kongresinde Temsilciler Kurulu vatann tmn temsil eder. eklinde deitirilmitir. Bu deiiklik Sivas Kongresi ile ilgili olarak aadakilerden hangisine bir kanttr? Katlan ye saysnn daha az olduuna Ulusal bir kongre olduuna Temsilciler Kurulu seiminin ok zor getiine Baz yelerinin yeliklerinin sakl tutulduuna Manda ve himayenin kesinlikle reddedildiine (2000 DMS) I. Alaehir Kongresi II. Sivas Kongresi III. Afyon Kongresi IV. Erzurum Kongresi yukardaki kongrelerden hangilerinde, Manda ve Himayenin reddi karar alnmtr? I ve II I ve III II ve IV I, III ve IV II, III ve IV (2001 KMS)
A) B) C) D) E)
5.
A)
B) C) D) E)
A) B) C) D) E)
6.
3. Kurtulu Savanda, I. Padiah iradesine kar bir ayaklanma balatlmaldr. II. Trk ulusu igallere katlanmak yerine, bamsz yaamak iin savamaldr. III. Ordu alnan kararlarn uygulanmasnda grevlendirilmelidir. kararlar ilk kez aadakilerden hangisinde ele alnmtr? A) Amasya Grmesi B) Erzurum Kongresi C) Sivas Kongresi D) Alaehir Kongresi E) Son Osmanl Mebuslar Meclisi (1999 DMS)
A) B) C) D) E)
159
Tarih retmeni
11. Temsilciler Kurulu, Amasya Grmelerinde stanbul Hkmetinden Sivas Kongresinin saptad d politikaya uymasn istemitir. Buna gre; Temsilciler Kurulunun, aadakilerden hangisini vurgulad savunulur? A) Yabanc sermayeden yararlanmas B) Malta srgnlerinin geri getirilmesi C) Manda ve himaye reddi D) Mebuslar Meclisinin stanbulda toplanmas E) Antlama Devletleri ile bar iin grme yaplmas (2004 - KPSS) 12. Aadaki kongrelerden hangisi, - Dorudan doruya M. Kemalin ars zerine toplanmas - Temsilciler Kurulu ye saysnda artrma gidilmesi zelliklerinden ikisine de sahiptir? A) Sivas Kongresi B) Erzurum Kongresi C) Alaehir Kongresi D) Afyon Kongresi E) Edirne Kongresi (2005 KPSS) 13. Hangisinin gerekletirilmesi ile ilgili kararlar Sivas Kongresinde alnmtr? A) Bat Cephesinin ikiye ayrlmas B) Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulmas C) Temsilciler Kurulunun Ankaraya tanmas D) Mustafa Kemalin Meclis Bakan seilmesi E) Milletvekili seilmelerinin iki ylda bir yaplmas (2006 KPSS) 14. Son Osmanl Mebuslar Meclisi toplanmasnda, I. Sivas Kongresi kararlar, II. Erzurum Kongresi kararlar, III. TBMM'nin almas gelimelerinden hangilerinin hzlandrc etkisi olduunu savunabilir? A) I B) II C) III D) I, II E) II, III (2006 KPSS)
160
Tarih retmeni
19. Aadakilerden hangisi Misak- Millde yer alan konulardan biridir? A) Bat cephesinin almas B) Dzenli ordunun kurulmas gerei C) Bat Trakyann geleceinin halkoyuyla belirlenmesi D) Temsilciler Kurulunun seilmesi E) Anadolu ve Trakyadaki Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin birletirilmesi (2010 KPSS Lisans) CEVAPLAR 1. D 2. C 3. A 4. A 5. B 6. C 7. D 8. B 9. A 10. B 11. C 12. A 13. B 14. D 15. E 16. B 17. C 18. A 19. C
NOT: Bu genelge ile stanbuldaki milletvekillerine sahip klmas, ulusal iradenin pekitirilmeye alldn gsterir. lk TBMM, Mart aynn son gnlerinde yaplan seimlerle Anadoludan seilen milletvekilleri ve stanbuldan Ankaraya kaabilen milletvekillerinin katlmyla 23 Nisan 1920de en yal ye olmas sebebiyle Sinop Milletvekili erif Beyin geici bakanlnda ald (120 milletvekili ile). Mustafa Kemal Paa, ilk Meclise Ankara Milletvekili olarak katld ve 24 Nisan 1920de Meclis Bakanlna seildi (TBMMnin ilk resmi bakan). Mustafa Kemalin 24 Nisan 1920de Meclise yazl olarak sunduu nerge onaylanarak aynen kabul edilmitir.
161
Tarih retmeni
NOT: Meclisin almas ve hkmetin kurulmas ile Temsil Kurulunun grevi sona ermitir. 6) Padiah ve halifenin gelecei, igalcilerin basks bittikten sonra Meclis tarafndan belirlenecektir. Bu ilke ile meclis, saltanat makamnn zerinde yer almaktadr. Ulusal egemenlik anlayna ters olmasna ramen byle bir karar alnmasnn nedeni; ortamn byle bir deiiklie hazr olmamas ve halkn tepki gsterebilecei endiesidir. NOT: lk TBMMnin yeni bir devlet dzenine geilmesini salayc ynleri bulunmasna ramen, bu ynleri n plana karlmam, herkesin ortak tutkusu olan vatann kurtarlmasna ncelik verilmitir. I. TBMMNN ZELLKLER TBMMnin almasyla Milli Egemenlik ilkesi tam olarak ilk kez gerekletirilmitir. Yeni bir devletin kurulmasn saladndan Kurucu Meclis sfatn almtr (Anayasa yapmas bu duruma rnektir.). Ancak ulusal birlik ve beraberlii zedelememek iin olaanst yetkilere sahip meclis tanmlamas yaplmtr. Yeni bir ynetim anlayn ve egemenliin kaynan deitirmeyi ngrd iin ihtilalci bir karakter tamtr. Ulusal iradeyi vatann geleceine egemen klmak istemesi, aznlklara yer vermemesi, Misak- Milliyi ve stiklal Marn kabul etmesi Ulusal bir meclis olduunu gsterir. yeleri seimle belirlendii iin Demokratik, toplumun her kesiminden temsilcilere yer vermesi nedeniyle de ok sesli bir meclistir. Gler birlii ilkesini benimsedii iin olaanst yetkilere sahip bir meclistir. stanbuldaki Mebusan Meclisinin devam olmayp tamamen halk egemenlii ilkesiyle kurulmutur (Ayn zamanda Ayan Meclisinden de bu ynyle ayrlr.). Kurtulu Savan ynettii iin sava meclisidir. Yasalar nnde halkn eitlii prensibini benimsedii iin halk bir meclistir. Partileme yoktur, gruplama vardr; Halk Zmresi (Bolevikiler), Islahat Grubu (Saltanatlar), stiklal Grubu (M. Kemal taraftarlar), Mdafaa-i Hukuk Grubu (Mustafa Kemal tarafndan kurulmutur.),
1) Mecliste toplanm olan ulusal iradeyi dorudan vatann geleceine hkim klmak esastr. TBMMnin stnde hibir g ve makam yoktur. Osmanl Hkmeti ve Saltanat yok saylmtr. Meclisin ihtilalci zelliini gsterir. leride Cumhuriyet ynetimine geileceini belirtmektedir (ulusal egemenlik). 2) Yasama (kanun yapma) ve Yrtme (Hkmet) yetkileri TBMMye aittir (Gler birlii). Bu sistemin kabul edilmesinin temel amac; Meclisi, milletin tek temsilcisi haline getirmek ve Milli Mcadelede abuk karar alp uygulayabilmektir. Yasama ve Yrtme yetkilerinin TBMMde toplanmas, Cumhuriyet ynetimine geileceinin kesin bir gstergesidir. Btn yetkilerin TBMMnin elinde toplanmas demokrasiye terstir. Meclis, gerekli grd hallerde stiklal Mahkemelerini kurarak yarg gcn de kullanmtr. 3) Hkmet kurmak zorunludur. Yeni Trk Devletine ilerlik kazandrmak amalanmtr. stanbul Hkmetinin yerine baka bir hkmet kurulaca belirtilmitir. 4) Geici kaydyla bir hkmet bakan tanmak veya padiah vekili atamak doru deildir. Meclisin, kararlarnda bamsz olmas gerektii ve srekli olaca vurgulanmtr. 5) Hkmet ileri, Meclis ierisinden seilecek bir heyet tarafndan yrtlecektir. Meclis Bakan bu heyetin de bakandr. Bu kararla Meclis Hkmeti Sistemi kabul edilmitir. Bu karar ayn zamanda gler birliinin bir sonucudur. Meclis Hkmeti sisteminden Kabine sistemine gei, Cumhuriyetin ilan ile birlikte olacaktr.
162
Tarih retmeni
I. TBMMnin kard Kanunlar Anam (hayvan vergilerinin 4 katna karlmasna dair) Kanunu (ilk kanun 24 Nisan 1920) Hyanet-i Vataniye Kanunu (29 Nisan 1920) stiklal Mahkemeleri Kanunu (11 Eyll 1920) Firariler Hakknda Kanun (11 Eyll 1920) Dzenli Ordu Kanunu (8 Kasm 1920) Nisab- Mzakere Kanunu (Meclis itz - 5 Eyll 1920) Men-i Mskirat Kanunu (Milli Mcadeleye mali kaynak salamak amacyla iki ve ttn mamulleri yasaklanmtr - 10 Eyll 1920) Men-i srafat Kanunu (Her trl israf yasaklanmtr - 25 Kasm 1920) Tekilat- Esasiye Kanunu (20 Ocak 1921) stiklal Mar Hakknda Kanun (12 Mart 1921) Bakomutanlk Kanunu (5 Austos 1921) I. TBMMYE KARI AYAKLANMALAR Nedenleri:
NOT-1: 25 Nisan 1920de Mustafa Kemalin bakanlnda 7 kiilik geici bir icra heyeti yrtme kurulu oluturulmu, 3 Mays 1920de cra Vekilleri Heyeti geniletilmi ve Yeni Trk Devletinin ilk hkmeti kurulmutur. NOT-2: I. TBMM, Milli Mcadele yllarnda iyice yprand iin 1 Nisan 1923te kendisini feshetmi, yeni meclis 11 Austos 1923te resmen greve balamtr (1927ye kadar). I. TBMMnin otoritesini glendirdiinin kantlar; Yasama ve yrtme yetkilerini kendinde toplamas stanbul Hkmetinin yapt ve yapaca her trl ilemi yok saymas Hyanet-i Vataniye Kanununu kabul etmesi stiklal Mahkemelerini kurmas Ayaklanmalar bastrmas Vergi oranlarn arttrmas Kurtulu Savan kazanmas NOT-3: Ceride-i Resmiye: lk resmi gazetedir. 7 ubat 1921de ilk says yaynlanmtr. TBMM Hkmetinin yapt atamalar, genelgeler ve yasalar yaynlamtr. 10 Eyll 1923te Resmi Ceride adn alm, Cumhuriyetin ilanndan sonra Trkiye Cumhuriyetinin Resmi Gazetesidir. kaydyla kmtr.
Saltanat ve hilafetin otoritesini devam ettirme dncesi (Damat Feritin amac) Ulusal bilinci yok ederek TBMMyi halktan uzaklatrmak (tilaflarn ve stanbul Hkmetinin amac) Vatan blerek yeni devletler kurma dncesi (Rum ve Ermeni aznlklarn amac) Byk bir devletin himayesine girme istei (Baz manda yanllarnn amac) Boazlar daha uzun sre elde tutma plan (ngilizlerin amac) Baz Kuva-i Milliye birliklerinin disiplinsiz hareketleri Damat Ferit, Ulusal Hareketi engellemek iin;
4 Mays 1920de Mustafa Kemal ve silah arkadalarn idama mahkm ettirmi, resmi rtbe ve nianlarnn alnmas emrini vermitir. Dmanla ibirlii yaparak, irticay harekete geirmi, TBMMyi etkisiz ve yetkisiz duruma drmeye almtr. Halifenin ve eyhlislam Drrizade Abdullah Efendinin fetvasyla ulusal hareketin lider kadrosunu din dman ilan etmitir. tilaf Devletleriyle bir an nce bir bar antlamas (Sevr) yaparak igalleri resmiletirmek istemitir.
163
Tarih retmeni
baz Kuva-i Milliye efleri tarafndan kartlmtr. Bunlarn balcalar; erkez Ethem (Ktahya), Demirci Mehmet (Denizli) ve Yrk Ali (Manisa) ayaklanmalardr. Bu isyanlar, I. nn Zaferinin kazanlmasnn ardndan 20 Ocak 1921de kesin olarak bastrlmtr. D) Aznlklar Ayaklanmalar Tarafndan karlan
A. Dorudan stanbul Hkmeti Tarafndan karlan Ayaklanmalar 1) Ahmet Anzavur Ayaklanmas Balkesir ve evresindeki Kuva-i Milliye glerini datmak amacyla, ngiliz desteiyle; ordudan atlm eski bir subay olan Ahmet Anzavur tarafndan karlmtr. Bu isyan erkez Etheme bal Kuva-i Seyyare ve Ali Fuat Paaya bal mili gler tarafndan bastrlmtr (16 Nisan 1920). 2) Kuva-i nzibatiye Ayaklanmas (Halifelik Ordusu)
Damat Ferit tarafndan milli gleri datmak amacyla zmit ve evresinde kartlan isyandr. Bu isyan Ali Fuat Paann birlikleri tarafndan bastrld. Birok Kuva-i nzibatiye eri milli glere katld (25 Nisan 1920). NOT: Bu isyanlar ngilizlerin, Boazlar daha fazla elde tutmak amacyla padiah ve hilafet makamn kullanarak stanbul Hkmetine karttklar isyanlardr. B) stanbul Hkmetinin ve gal Glerinin Kkrtmalar Sonucu kan Ayaklanmalar Bu ayaklanmalarn kmasnda halkn dini duygularn istismar ederek Milli Mcadeleyi engellemek, tilaf Devletlerinin igal ettikleri topraklara yerlemesini salamak, ngilizlerin Boazlar ve evresini denetim altna almak ve aznlklardan yararlanmak gibi nedenler etkili olmutur. Bolu, Dzce, Hendek, Adapazar (Boazlar iin), Bozkr, Deliba Mehmet (Konya en geni kapsaml dini ayaklanma), eyh Eref (Bayburt), eyh Recep (Sivas), Ali Bat (Mardin), Kogiri (Sivas ve Erzincan), apanoullar (Yozgat), opur Musa (Afyon), Milli Airet (Urfa), Cemil eto (Batman - Garzan) bu ayaklanmalarn balcalardr. C) nceden Kuva-i Milliye Yanls Sonradan Ayaklanma karanlar Olup
Osmanl Devletinin iyice zayflamasna paralel olarak Ermeniler Dou Anadoluda, Rumlar da Dou Karadenizde bamsz bir devlet kurabilmek amacyla ayaklandlar. Bat Anadoluda ise igalci Yunan ordusundan aldklar destekle isyan etmi olan Rumlarn bu isyanlar Byk Taarruz sonucunda sona ermitir. NOT: I. TBMMye kar kan ayaklanmalarn ierisinde en uzun sreli olanlar aznlk ayaklanmalardr. zellikle de Rumlarn isyan dzenli ordunun kurulabilmesiyle 6 ubat 1923te bastrlabilmitir. TBMMnin nlemler Ayaklanmalara Kar Ald
29 Nisan 1920de Hyanet-i Vataniye Kanunu (Vatana hanet Yasas) karld. Buna gre; TBMMye szle veya fiili olarak kar kan herkes vatan haini kabul edilecektir. stanbuldan gelen hibir evrak kabul edilmeyecek, edenler vatan haini saylacaktr (Sevri imzalayanlar ve kabul edenler vatan haini ilan edilmitir.). Vatan hainlerini yarglamak amacyla, Meclis iersinden salt ounluun oyuyla 3 milletvekili seilerek stiklal Mahkemeleri kuruldu (18 Eyll 1920). stanbul Hkmetinin fetvasna karlk olarak Ankara Mfts Rfat Breki ve 150 din adamnn imzasyla kar fetva hazrland. Ankarada alan radyo (Anadolu Ajans) ve gazete (Hkimiyet-i Milliye) ile stanbul Hkmetinin basn yayn yoluyla yapt aleyhte propagandalara karlk verildi. Halk bilinlendirmek iin rad (t) Heyetleri kurulmutur.
Dzenli ordunun kurulu aamasnda belirli bir disiplin ve otorite altna girmek istemeyen
164
Tarih retmeni
RNEK SORU Aadakilerden hangisinin, TBMMnin varlna ynelik tehditleri nleme amac yoktur? A) Dzenli ordunun oluturulmas B) Hyanet-i Vataniye Kanununun karlmas C) Meclis Hkmeti sisteminin benimsenmesi D) Ayaklanmalarn bastrlmas E) stiklal Mahkemelerinin kurulmas (2003/KPSS) Cevap: C RNEK SORU I. Menemen Olaynn bastrlmas, II. Yozgat Ayaklanmasnn bastrlmas, III. nn Savalarnn kazanlmas, Kuvay- Milliye yukardakilerin hangilerinde etkili olmay baarmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2005/KPSS) Cevap: B RNEK SORU Aadaki ayaklanmalardan hangisi, Kurtulu Savanda kan ayaklanmalardan biri deildir? A) Menemen Ayaklanmas B) Deliba Mehmet Ayaklanmas C) opur Musa Ayaklanmas D) eyh Recep Ayaklanmas E) Cemil eto Ayaklanmas (2006/KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU Hyanet-i Vataniye Kanunu aadakilerden hangisi iin kartlmtr? A) Seimlerin yaplmas B) TBMMnin varlnn korunmas C) Saltanatn kaldrlmas D) Dzenli ordunun kurulmas E) Osmanl hanedannn yurt dna gnderilmesi (2006/KPSS nlisans) Cevap: B
Ayaklanmalar bastrmasndaki baarlarndan dolay, TBMMnin halk zerindeki gc ve otoritesi artt. TBMM, elindeki insan ve malzeme gcn ayaklanmalar bastrmak iin kullandndan, dzenli ordunun kurulmas ve Kurtulu Savann baarya ulamas gecikti. tilaf Devletleri ve Yunanllar, TBMMnin ayaklanmalarla uramasndan yararlanarak igallerini genilettiler (ngilizler Bandrma yaknlarna kadar, Yunanllar ise Dou Trakya, Bursa ve Uak izgisine kadar ilerlediler.). NOT: Bu ayaklanmalarn stanbul Hkmetince desteklenmesi Ulusal Egemenlik, tilaflarca desteklenmesi Ulusal Bamszlk engellemeye yneliktir.
165
Tarih retmeni
Mondros Atekesinin bir bar antlamas gibi geni ve igal ieren maddeler tamas, tilaf Devletleri arasnda Osmanl topraklarnn paylamyla ilgili anlamazlk yaanmas, (Rusyann savatan ekilmesiyle bu devlete vaat edilen topraklarn ne olaca konusu), Paris Konferansnda zmirin Yunanllara verilmesinden dolay ngiltere ve talya arasnda kan anlamazlk ve talyann konferans terk etmesi, tilaf Devletlerinin ayaklanmalar yoluyla amalarna ulaabilecekleri dncesi, Anadoluda Milli Mcadelenin balamas (en nemlisi) Sevre Doru Hazrlklar
tilaf Devletleri, Osmanl Devleti ile yaplacak olan bar antlamasnn artlarn belirlemek zere talyann San Remo kentinde bir konferans dzenlediler (18 26 Nisan 1920). Bu konferansa Osmanl Hkmeti adna katlan Tevfik Paa nerilen tasla kabul etmeyince tilaf Devletleri Osmanl Devletini antlamay imzalamaya zorlamak iin 23 Nisan 1920de Yunan ordusunu Bursa Uak izgisi ynnde ve Trakyaya kadar ilerlettiler. Yunan ordusu ksa zamanda Bat Anadoluyu da igal etti. Hem Kuvai Milliye, hem de Osmanl askerleri yenildi. Bu gelimeler zerine daha fazla toprak kaybna uramaktan ve Yunan ordusunun stanbula gelebileceinden ekinen Padiah Vahdettin ve Damat Ferit Hkmeti Saltanat uras (Komisyonu)n derhal toplayarak bar taslann kabul edilmesini kararlatrdlar (22 Temmuz 1920). Antlama; Osmanl Hkmeti adna Osmanl delegeleri Maarif Nazr (Milli Eitim Bakan) Badatl Hadi Paa, uray- Devlet (Dantay) Bakan Rza Tevfik Bey ve Bern Sefiri (Elisi) Reat Halis Beyler tarafndan Parisin Sevr kasabasnda imzaland (10 Austos 1920).
166
Tarih retmeni
Deniz gc snrl olacak, donanma 13 kk gemiden oluacaktr. NOT: Bu maddelerle Osmanl Devleti savunmasz hale getirilmitir. D) Ekonomik Hkmler: Osmanl maliyesinin kontrol tilaf Devletlerinin oluturduu Mali Komisyona braklacaktr. Bu komisyonun izni olmadan i ve d borlanma yaplmayacaktr. Kapitlasyonlar yeniden yrrle girecek ve bu kapitlasyonlardan btn devletler yararlanacaktr. Osmanl Devleti sava tazminat deyecektir. Osmanl uyruundaki herhangi bir kii, tilaf Devletlerinin vatandalna geebilecek, vatandala getii tarihten itibaren her trl kapitlasyondan yararlanabilecek, askerlik yapmayacak, Osmanlya vergi vermeyecek, tekrar Osmanl vatandalna geemeyecektir. NOT: Bu maddelerle tilaf Devletleri, Osmanl ekonomik hayatnda daha fazla etkinlik kazanmay ve Trk ulusunu yasal yollarla yok etmeyi amalamlardr.
Sevre Gre Anadolu
A) Snrlar: Gneydou Anadolu, ukurova, Lbnan ve Suriye Fransaya braklacaktr. Dou Trakya, Bat Anadolu ve Ege Adalar Yunanistana braklacaktr. Arabistan ve Irak (Ortadou) ngiltereye braklacaktr. Gneybat Anadolu (Antalya, Konya, Bat Anadolu, Gller Blgesi, Mula), Rodos ve Oniki Ada talyanlarn egemenliine girecektir. Giresun, Ordu, Samsun, Tokat, Amasya, Sinop, orum, Kayserinin dousu, ankr, Ankara, Eskiehir, Bolu, Zonguldak ve Bilecik Osmanl Devletinin elinde kalacaktr. NOT: Bu maddelerle Osmanl Devletinin btn stratejik noktalar tilaf Devletleri arasnda paylalmtr. B) Siyasi Hkmler: stanbul, Osmanl Devletinin bakenti olarak kalacak, ancak Osmanl Devleti bar artlarn ve aznlk haklarn koruyamazsa stanbul da Trklerin elinden alnacaktr. Boazlar, aralarnda Trk temsilci olmayan uluslar aras bir komisyon tarafndan ynetilecek, tm devletlerin gemilerine ak olacak (sava zaman dhil) ve bu komisyonun ayr bir bayra ve btesi olacak, geiler paral yaplacaktr. Aznlklara geni haklar verilecektir. Dou Anadoludan balayp snrlar Karadenize kadar ulaacak, ABD mandasnda bir Ermenistan ve buna bal zerk bir Krdistan kurulacaktr. NOT: Bu maddelerle Osmanl Devletinin hukuki varl devam ettirilmi, ancak siyasi ynden varl sona ermitir. C) Askeri Hkmler: Osmanl lkesinde mecburi askerlik kalkacak ve askerlik paral olacaktr. Osmanl ordusu 50.700 kiiye indirilecek ve ordu ar silahlardan arndrlacaktr. Ordudaki subaylarn % 70i yabanc olacak, ordu sadece snrlar korumak ve i asayii salamak (jandarma grevi) iin kullanlacaktr.
Antlamann nemi:
Osmanl Devletinin imzalad en son antlamadr. Osmanl Devleti bu antlama ile fiilen sona ermitir. Sevr l domu ve hibir zaman uygulanamam bir antlamadr. NOT: 1878de imzalanan Ayestefanos Antlamas ve Sevr Antlamasnn ortak zellii;
167
Tarih retmeni
Bundan ama; stanbul ynetiminin Ulusal Harekete katld izlenimini vermektir. Ankaraya gelenlerin Mart 1921de stanbula dnmelerine izin verilmise de Mnir Bey (Ertegn) kendi istei ile Ankarada kalmtr. Bu grmeler, TBMMnin yasal (siyasi) varln tantmas ve gcn kantlamas asndan nemlidir.
Askeri disiplinden yoksun olan Kuva-i Milliye birliklerinin igalleri nleyememesi Kuva-i Milliye birliklerinin halktan zorla asker ve para toplamalar, buna kar gelenleri kendi yntemleriyle cezalandrmalar Kiisel kar peinde koan Kuva-i Milliye eflerini engelleme dncesi Ulusal hareketi yasal bir ereve iine alarak, halkn TBMMye olan gvenini arttrma dncesi Dzenli ordularla yaplan igallerin, ancak dzenli birlikler tarafndan nlenebileceinin anlalmas Sivas Kongresi sonrasnda Bat Cephesi Kuva-i Milliye Komutanlna atanan Ali Fuat Paa Yunanllarla yapt 24 Ekim 1920 Gediz Muharebesinde baarl olamad ve TBMMde ilk defa tartmalar yaand. Bunun zerine Albay smet Paa, Bat Cephesi Komutan olarak atand ve kuva-i milliye birliklerini datarak yerine dzenli ordu birlikleri oluturdu (8 Kasm 1920).
Antlamann imzalanmas stanbul ve Anadoluda tepkiyle karlannca Damat Ferit Hkmeti istifa etmitir. TBMM, antlamay kabul etmediini aklarken; bu belgeyi imzalayanlar ve Saltanat urasnda onaylayanlar, ayrca uygulatmaya alanlar vatan haini ilan etmi ve Hyanet-i Vataniye Yasasna gre yarglanmalarn kararlatrmtr. Sevr Antlamasndan sonra Ermenistan ve Krdistan devletlerini kurma almalar da hzlanmtr.
NOT: Gediz Muharebesinden sonra 9 Kasm 1920de Bat Cephesi bat ve gney olmak zere yeniden tekilatlandrlarak Genelkurmay Bakanlna balanmtr. Bat Cephesi Komutanlna Albay smet Bey, Gney Cephesi Komutanlna Albay Refet Bey getirilmitir. TBMM, dzenli orduyu kurmak ve ihtiyalarn karlamak zere de unlar yapmtr;
Asker kaaklarn cezalandrmak iin Firariler Kanununu kard ve stiklal Mahkemelerini devreye soktu.
168
Tarih retmeni
Cephe: stanbul Hkmetine ve padiaha kar ulusal egemenlik mcadelesi verilmitir. NOT: Kurtulu Savanda ngiltere ve talya ile scak sava yaplmamtr. Ayrca Boazlar igal altnda olduu iin Dou Trakyada askeri cephe oluturulamam, bu blgenin kendi imknlaryla mcadele etmesi salanmaya allmtr. CEPHELERN AILI SIRASI Gney Cephesi (1919) Bat Cephesi (1919) Dou Cephesi (TBMM amtr -1920) CEPHELERN KAPANI SIRASI Dou cephesi (Gmr Antlamas - Ermeniler ile) Gney Cephesi (Ankara Antlamas - Fransa ile) Bat Cephesi (Mudanya Antlamas - tilaf devletleriyle)
DOU CEPHES Osmanl Tarihinde Millet-i Sadka (Sadk Millet) olarak nitelenen Ermeniler, XIX. yzyln sonlarna kadar Osmanl Devletine ballklarn srdrmlerdir. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Rusya, Osmanllara bal Ortodokslarn haklarn koruma yetkisi kazannca, Ermeniler zerinde de etkili olmaya balamtr. Daha sonra Ermeniler, Tanzimat (1839) ve Islahat (1856) Fermanlar ile dier aznlklar gibi geni yasal haklar elde etmilerdir. 1878 Berlin Antlamasyla Ermeni Sorunu ilk kez resmi belgelerde yer almtr (ngiltere ve Rusyann etkisiyle). ngiltere, Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan kurarak Rusyann Akdenize ulamasn engelleme politikasn izlerken; Rusya kendine bal bir Ermenistan kurdurarak, bu devlet zerinden Akdenize ulamay amalamtr. I. Dnya Sava yllarnda Ermeniler, Dou Anadoluda Ruslarla birlikte hareket ederek katliamlarda bulundular. Osmanl Devleti bu katliamlar engellemek amacyla 14 Mays 1915te Tehcir (zorunlu g) Kanununu kararak, Ermenileri Suriye dolaylarna srmtr. NOT: Avrupa Devletleri, bu olay kendi karlar dorultusunda, gnmze kadar politik malzeme olarak kullanmlardr.
Sava,
drt
cephede
Dou Cephesi: Ermenilere kar almtr. TBMM bu cephede Ermenilere kar, Osmanldan kalma son dzenli ordularla (XV. Kolordu) savamtr. Gney Cephesi: Fransz Ermeni ibirliine kar Gneydou Anadolu ve ukurovada halk direnii (Kuva-i Milliye) yaplmtr. Bat Cephesi: Yunanllara (dolaysyla da ngiltereye) kar alan cephedir. Bu cephede TBMM tarafndan kurulan dzenli ordularla savalmtr.
169
Tarih retmeni
olanlarn dnda kalan Ermeniler, isterlerse alt ay iinde Trkiyeye dnebileceklerdir. Ermenistan, TBMM Hkmetine dmanca harekette bulunmayacaktr.
e)
Antlamann nemi ve Sonular TBMMnin imzalad ilk antlamadr. TBMMnin ilk askeri ve uluslararas alandaki ilk siyasi baarsdr. TBMMyi ve Misak- Milliyi tanyan ilk devlet Ermenistan olmutur. Sevri geersiz sayan ilk uluslararas siyasi belgedir. Dou Cephesi ilk zme kavuan cephe olup blgedeki birlikler Bat ve Gney cephelerine kaydrlarak bu cephelerin glenmesi salanmtr. TBMM bu antlamada Trkiye adn kullanmtr. Ermeni sorunu zme kavuturulmutur. Antlama Trkiyenin Sovyet Rusya ve Grcistanla d ilikiler kurmasn kolaylatrmtr. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Gmr Antlamasyla salanan kazanmlardan biri deildir? A) Grcistanla olan anlamazlklarn ortadan kaldrlmasna zemin hazrlamas B) Dou Cephesindeki silah ve tehizatn bir ksmnn batya tanmasna ortam hazrlamas C) Halk arasnda orduya ve Meclise duyulan gvenin artmas D) Sovyetlerden alnacak yardmlarn Anadoluya gelmesini salayacak yolun almas E) Afganistanla dostluk anlamas yaplmas (2011 KPSS) Cevap: E NOT: Grcistan ile de snr olunduundan, 23 ubat 1921de Grcistanla Ankara (Batum Grc) Antlamas imzalanm; Grcistan, Artvin, Ardahan ve Batumu Trkiyeye brakmtr. Ayrca Grcistann Ankarada bir elilik amas kararlatrlmtr (ilk kez). Dou snrlarmzla alakal bir dier antlama da I. nn Savandan sonra Sovyet Rusya ile imzaladmz 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamasdr. Buna gre; Batum Grcistana braklmtr. Dou snrmz kesin olarak belirleyen son antlama ise 13 Ekim 1921de Ermenistan,
170
Tarih retmeni
blgelerini boaltmaya balamlardr (5 Temmuz 1921). Trk Ordusunun Ktahya Eskiehir Muharebelerinde yenilmesi zerine talyanlar ekilmeyi yavalatmlar; ancak Sakarya Zaferi zerine Yunanllarn baarl olamayacan anlamlar ve igallerine kesin olarak son vermilerdir. BATI CEPHES Kurtulu Savann kaderinin izildii cephedir. Bu cephede Yunan igallerine ve onlarn en byk destekileri ngilizlere kar dolayl bir mcadele verilmitir. I. nn Muharebesine kadar, Kuva-i Milliye birliklerinin mcadelesi eklinde devam eden Bat Cephesi, Balkesir Alaehir Kongreleri sonucu resmen kurulmutu (Temmuz 1920). Bu cephe, Temsil Kurulunun Ali Fuat Paay komutan olarak atamasyla Ulusal Hareketin kontrolne girmitir. Bat Cephesindeki dzenli ordular daha sonra smet Paa (8 Kasm 1920 - dzenli ordunun kurulmas) ve Refet Paalarn son olarak da Mustafa Kemal Paann komutasnda savamlardr. Yunanllarn, zmirin igalinden Sevr Antlamasnn imzalanmasna kadar ki ileri hareketinin temel amac, ncelikle Sevri kabul ettirmek, bundan sonrasnda da antlamay uygulamaya koydurmaktr. Bu cephedeki savalar 11 Ekim 1922de Mudanya Atekes Antlamasnn imzalanmasyla sona ermitir. I. NN MUHAREBES (6 10 OCAK 1921) Yunanllar, erkez Ethem Ayaklanmasndan da (27 Aralk 1920) yararlanarak 6 Ocak 1921de ileri harekta baladlar (savan zel nedeni). Amalar:
TBMM Hkmetine Sevri zorla kabul ettirmek Eskiehiri alarak Ankara yolunu amak ve Milli Mcadeleyi engellemek Yeni kurulan Trk ordusunu fazla glenmeden ortadan kaldrmak ngilterenin kendilerine verdii destei devam ettirmek
171
Tarih retmeni
Ama; Sevri biraz yumuatarak TBMMye kabul ettirebilmek ve Yunan ordusuna toparlanmas iin zaman kazandrmaktr. tilaf Devletleri, TBMMyi resmen tanmamak iin grmelere Trk tarafn temsilen sadece stanbul Hkmetini ardlar. Ayrca stanbul ve Ankara arasndaki rekabeti arttrmak amacyla da stanbuldan gelecek grmeciler iinde Mustafa Kemalin ya da TBMMyi temsilen bir baka delegenin bulunmasn istediler. NOT: tilaf Devletlerinin, Londra Konferansna hem Osmanl Hkmetini hem de TBMM Hkmetini armalarnn amac, iki hkmet arasndaki gr ayrlklarndan yararlanmak istemeleridir. Mustafa kemal bu durumu kabul etmeyince tilaf Devletleri, talyann araclyla TBMM Hkmetini konferansa resmen armak zorunda kalmlardr. NOT: Bylece TBMM Hkmeti, tilaf Devletleri tarafndan hukuksal olarak ilk defa tannm oldu. Grmelerde TBMMyi Bekir Sami Bey bakanlndaki bir heyet temsil etmitir. Grmeler srasnda stanbul Hkmeti adna sz alan Tevfik Paann, Sz hakk milletimin gerek temsilcisi olan TBMM yelerinindir. diyerek, sz hakkn Ankara Hkmeti temsilcisine brakmas, tilaf Devletlerinin ikilik ve atma planlarn bozmutur. NOT: Tevfik Paann sz hakkn TBMM temsilcisine brakmas, Trk ulusunu temsil eden tek makamn Ankaradaki TBMM olduunun kabul edilmesi anlamna gelir. TBMM bu konferanstan Trklerin lehine bir karar kmayacan bildii halde; Trk ulusunun hakl davasn ve Misak- Milliyi dnyaya duyurmay, tilaf Devletlerinin Trkler bar grmelerine katlmayarak sava devam ettiriyor. gibi propagandalarna engel olmay, Trk ulusunun yasal temsilcisinin TBMM olduunu ve TBMMnin hukuksal varln kantlamay amalamtr. tilaf Devletleri, konferansta Sevrin biraz yumuatlm eklini teklif edince
10 Ocak 1921de smet Paa komutasndaki ordu birliklerimiz, nn mevzilerinde kendilerinden hem sayca hem de silah ynnden gl olan Yunan ordusunu malup etti. Dier taraftan erkez Ethem ile olan mcadele de 20 Ocak 1921de dzenli ordunun baarsyla sonuland. erkez Ethem, Yunanllara snd. Sonular: Siyasetteki Sonular:
TBMMnin kurduu dzenli ordularn Bat Cephesindeki ilk baarsdr. Trk milletinin TBMMye ve dzenli orduya olan gveni artm, askere kayt olanlarn says fazlalamtr. TBMMnin otoritesi artmtr. Yeni Trk Devletinin ilk Anayasas (Tekilat- Esasiye Kanunu) kabul edilmitir (20 Ocak 1921). 12 Mart 1921de stiklal Mar kabul edilmitir. Bat Cephesi Komutan Albay smet Beyin rtbesi Generallie (Paala) ykseltildi (1 Mart 1921). RNEK SORU Kurtulu Savann anlamn ve bamszlk isteini dile getirecek bir marn yazlmas iin yarmay aadakilerden hangisi amtr? A) Mill Savunma Bakanl B) Genelkurmay Bakanl C) Mill Eitim Bakanl D) ileri Bakanl E) Dileri Bakanl (2011 KPSS) Cevap: C D Siyasetteki Sonular: Londra Konferans (23 ubat 12 Mart 1921)
Dou ve Gney cephelerinde kazanlan baarlardan sonra I. nn Savann da kazanlmas ve TBMMnin Sovyet Rusyaya yaknlamas zerine tilaf Devletleri (zellikle Fransa ve talya) tarafndan dzenlenmi bir konferanstr.
172
Tarih retmeni
kan uygulamalar yapmtr (gizli antlamalar deifre etmitir.). TBMM ile siyasi iliki kuran ilk devlet 3 Haziran 1920de Sovyet Rusya olmutur. Ancak Sovyet Rusyann TBMMnin gelecei konusunda baz endieleri vard. TBMMnin; Douda Ermenileri yenilgiye uratmas, I. nn Savan kazanmas, Batl devletler tarafndan Londra Konferansna arlmas gibi baarlar Sovyet Rusyadaki endieyi ortadan kaldrmtr; TBMM Hkmeti ile Sovyet Rusya arasnda Moskova Antlamasnn imzalanmasnda; ki yeni devletin de dmanlarnn ortak (tilaf Devletleri) olmasndan dolay Boazlar zerinde ve gney snrnda gl Trkiyenin varlnn Rusyann gvenlii asndan nemli olmas, Trkiye ile Sovyet Rusyann diplomasi alannda birbirine ihtiya duymas, Rusyann Ermenilerle ilgili taleplerden Trkiye lehine vazgemesi, Rusyann, Yeni Trk Devletinin Batl byk devletlerle yaknlamasn istememesi, Sovyet Rusyann i kargaalar ortadan kaldrarak yeni rejimi lkesine yerletirmek istemesi, TBMMnin Sovyet Rusya gibi byk Batl bir devletin siyasal ve ekonomik d desteini salama dncesi, TBMMnin Dou Cephesini kesin olarak kapatma istei gibi nedenler etkili olmutur. RNEK SORU Trkiye Byk Millet Meclisi, 11 Mays 1920 tarihinde Bekir Sami Beyin bakanlnda bir heyeti, Moskova ya Sovyetler Birliiyle balant kurmak ve dostluk antlamas ortam hazrlamak amacyla gndermitir. TBMMnin, Sovyetler Birliiyle antlama yapma gerei duymasndaki amacn aadakilerden hangisi olduu savunulabilir? A) Londra Konferansnn yaplmasn geciktirmek B) Sovyetler Birliindeki yeni rejimin lkede yaylmasn nlemek C) Kafkasya Cumhuriyetlerinin kurulmasn engellemek D) Dmanlar ayn olan iki lke arasnda siyasi ve asker g birlii salamak E) Mecliste birlikte hareket edilmesini salayarak gruplamalar nlemek (2009 KPSS) Cevap: D
NOT: Konferans dalrken Dileri Bakan Bekir Sami Bey, ngiltere ile esir deiimi; Fransa ve talya ile de bu lkelere ekonomik ayrcalklar tanyan ikili antlamalar imzalad. Ancak TBMM bu antlamalar fazla tavizkar ve ulusal bamszla aykr bulduu iin onaylamamtr. Afgan Dostluk Antlamas (1 Mart 1921)
Londra Konferans devam ederken bir elilik heyeti de Sovyet Rusya ile grmeler yapmak iin Moskovaya gnderilmitir. Bu heyet, Sovyet Rusya ile grmelere baladnda Moskovada bulunan Afganistan temsilcileriyle de bir antlama imzalamtr. Bu antlamayla; Afganistan TBMM Hkmetinin, TBMMde Afganistann bamszln tanmtr. Taraflardan birinin saldrya uramas durumunda dierinin yardm etmesi kararlatrlmtr. Trkiyenin kltrel yardm amacyla Afganistana en az be yl kalmak artyla retmenler ve subaylar gndermesi karara balanmtr. NOT: Bu antlama ile Yeni Trk Devletini tanyan ilk slam Devleti Afganistan olmutur. Bu antlama ayn zamanda TBMMnin dnya kamuoyunda tannmasna yardmc olmutur. Moskova Dostluk Antlamas (16 Mart 1921)
I. Dnya Sava srasnda Rusyada Bolevik htilali meydan gelmi, arlk Rusya yklarak Sovyet ynetimi kurulmutu. Sovyet Rusya, tilaflardan ayrlarak smrgecilie kar
173
Tarih retmeni
Sovyet Rusyann Misak- Milliyi kabul etmesiyle Dou Cephesi tam anlamyla gvenlik altna alnd ve buradaki birliklerimiz dier cephelere kaydrld. (Dou snrmz byk lde kesinlik kazanmtr.). TBMM Hkmeti arad siyasi ve ekonomik d destei bulmutur.
1) Her devlet (taraflar) kendi geleceine kendisi karar verecektir. Bu madde ile Sovyet Rusya ve TBMM Hkmeti, birbirlerinin bamszlklarna saygl olacaklarna dair birbirlerine gvence vermitir (Wilson lkelerine uyumluluk gsterilmitir.). 2) Taraflardan birinin tanmad uluslar aras bir antlama veya senedi, dieri de tanmayacaktr. Bu madde iki hkmetin uluslar aras siyasette birlikte hareket edecei anlamn tar. Yani bu madde ile Sovyet Rusya Misak- Milliyi tanyor, kapitlasyonlar (ilk kez) ve Sevr Antlamasn reddediyordu. 3) Osmanl Devleti ile arlk Rusyann daha nceden imzalad btn antlamalar geersiz saylacaktr. Bu madde iki lkede de kkl rejim deiiklii olduunu gsterir. Bu madde ile ayn zamanda Sovyet Rusya, Sevri reddetmi oluyordu. 4) Batumun Grcistana (dolaysyla Rusyaya) braklmas artyla Sovyet Rusya daha nce Ermenistan ve TBMM Hkmetleri arasnda imzalanan Gmr Antlamasn ve izilen Dou snrn onaylayacaktr. Batumun braklmas, verilen ilk tavizdir. Misak- Milliden
RNEK SORU Aadakilerin hangisinde, Birinci nn Savann kazanlmasnn etkisi vardr? A) Gmr Antlamas B) Moskova Antlamas C) Bkre Antlamas D) Atina Antlamas E) stanbul Antlamas (2008/KPSS nlisans) Cevap: B RNEK SORU I. TBMMnin hukuki varlnn Anlama Devletlerince tannmas II. Ermeni sorununun zlmesi III. Misak- Mill kararlarnn bata Avrupa lkeleri olmak zere dnya kamuoyuna anlatlmas 1921 ylnda TBMM, yukardakilerden hangileri iin Londra Konferansna katlmay yararl grmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU Moskova Antlamasnn 8. maddesiyle TBMM Hkmeti ve Sovyet Rusya birbirlerine kar lkelerinde rgtler kurulmasn nlemeye karar vermitir. Bu kararla, I. birbirlerinin i ilerine karmama, II. rejimlerini karlkl gvence altna alma, III. ayn uluslararas ittifaklarda yer alma, durumlarndan hangilerinin amaland savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C
5) Boazlarn uluslar aras ticarete almas iin Karadenize kys olan devletlerin katlaca bir konferans toplanacaktr. 6) Taraflar arasnda ekonomik ve kltrel ilikiler sklatrlacak, diplomatik alanda ibirlii yaplacaktr. Kurtulu Sava sresince d yardmn byk ounluu Sovyet Rusya tarafndan gerekletirilmitir. Bu yardmlarla TBMM ordularnn lojistik eksiklikleri giderilmitir. Antlamann nemi: lk defa bir byk Batl devlet TBMMyi ve Misak- Milliyi tanmtr.
174
Tarih retmeni
NOT: talya, Sakarya Savandan sonra tamamen Anadoludan ekilecektir. ngilizler bar koullarn yeniden grmek iin giriimlerde bulunup, Maltadaki baz tutuklular (40 kii) serbest brakmlardr. Franszlar da bar grmeleri yapmak amacyla tam yetkili bir diplomat ve heyeti Ankaraya gndermiler, ayrca Zonguldak da boaltmlardr (19 Haziran 1921). NOT: nn Savalarnn Kurtulu Savandaki balca rol, dman oyalamak ve zaman kazanmak olmutur.
Londra Konferansndan bir sonu alnamamas, Sevri TBMMye zorla kabul ettirmek, ngilterenin Yunanllar kkrtmas, Yunanistann dostlarna gcn kantlamak istemesi Sava:
Yunanllar 23 Martta Bursa ve Uak zerinden saldrya gemi ancak baarl olamayarak geri ekilmek zorunda kalmlardr. Yunanllarn geri ekilmesinden sonra Aslhanlar ve Dumlupnar evresinde Yunan kuvvetlerine taarruzlar dzenleyen Trk birlikleri bekledii sonular alamamtr. NOT: Bu durum Trk ordusunun henz taarruz gcne ulaamadn gsterir. Sonular:
Halkn TBMM Hkmetine ve dzenli orduya olan gveni artmtr. Savan sonucu meclise ulatnda, TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa, Meclis adna Bat Cephesi komutanlna ektii kutlama telgrafnda: Siz orada yalnz dman deil, ayn zamanda Trk Milletinin maks (kt giden, ters) talihini de yendiniz. diyerek zaferin nemini vurgulamtr. Bat Cephesinin kuzey ve gneyindeki birlikler birletirilerek smet Paann komutasna verildi (Daha nce Refet Paa da Bat Cephesinin gney kanadndaki birliklere komuta ediyordu.). talyanlar Anadoluda igal ettii yerleri boaltmaya balamlardr (5 Temmuz 1921).
Ktahya, Eskiehir ve Afyon Yunanllarn eline geti. Yunan ordusu Ankarann Polatl ilesine kadar ilerledi. TBMMde olumsuz tartmalar yaand ve Mustafa Kemal Paaya kar tepkiler younlat (ikinci defa siyasi tartmalar yaanmtr.). NOT: lk defa siyasi tartmalar, Kuva-i Milliyenin datlp dzenli ordunun kurulmas srasnda ortaya kmtr.
175
Tarih retmeni
NOT: Bakomutanlk Yasas, Mustafa Kemal Paann Cumhurbakan seilmesiyle yrrlkten kaldrlmtr. Tekalif-i Milliye Emirleri (7 8 Austos 1921)
Bakomutan Mustafa Kemal Paa; ordunun acil ihtiyalarn karlamak amacyla yetkisini kullanarak, 7 8 Austos 1921de Tekalif-i Milliye Emirlerini (Ulusal Ykmllk Buyruklar) yaynlamtr. Bu emirlere gre; Her aile bir ift orap, ark, amar ile bir elbise verip bir askeri giydirecektir. Kamyon lastii satanlarn ve akaryakt istasyonlar olanlarn mallarnn % 40na bedeli sonradan denmek zere el konulacaktr. Herkes elindeki tm silah ve cephaneyi gn ierisinde orduya teslim edecektir. Ulam arac olanlar, ayda 100 kmlik mesafe iin sava ara ve gereci tayacaktr. Silah yapmn bilen zanaatkrlar ordu hizmetine girecektir. Eli silah tutan herkes orduya katlacaktr. Bu yardmlarn mmkn olan en ksa srede toplanabilmesi iin her ilede bir Tekalif-i Milliye Komisyonu kurulacak ve bu komisyonlarn hzl almasn salamak iin de stiklal Mahkemeleri kurulacaktr. NOT-1: 1920 1921 yllarnda Yeni Trk Devletinin gelirleri sava giderlerini karlayamadndan bu durum Tekalif-i Milliye Emirleri kartlarak giderilmeye allmtr. NOT-2: stiklal Mahkemelerine gerek kalmadan Trk halk kendisinden istenilen yardmlar fazlasyla verdi ve bir hafta ierisinde ordunun ihtiyalar byk lde karlanm oldu. NOT-3: Tekalif-i Milliye Emirlerinin yaynlanmas, Topyekn Seferberlik halinin balatldn gsterir.
Eskiehir Ktahya Muharebeleri sonucunda, Trk ordusunun Sakaryann dousuna ekilmesi, TBMMde Mustafa Kemale ynelik tartmalarn balamasna neden oldu. Mustafa Kemal, Meclisin tm yetkilerinin aylk bir sre iin kendisine verilmesi artyla, Bakomutanl kabul edeceini belirtti. NOT: Mecliste Mustafa Kemal Paay sevenler ve ona kar olanlar onun bakomutan olmas konusunda birletiler. Mustafa Kemal Paaya kar olanlar (II. Grup milletvekilleri) onun baarszla urayacan ve ypranacan; sevenler (Kemalistler) ise, orduyu ve Trk ulusunu iine dt zor durumdan Mustafa Kemal Paann kurtarabileceini dnyorlard. Youn tartmalardan sonra 5 Austos 1921de kabul edilen kanunla, Mustafa Kemal Paaya Meclisin tm yetkileri verilerek (yasama, yrtme, yarg), aylk bir sre iin Bakomutan seildi. NOT: Bylece Mustafa Kemal Paa, Erzurum Kongresi ncesinde 7 8 Temmuz 1919 gecesi istifa ederek ayrld askerlik grevine yeniden dnmtr. Mustafa Kemal Paann bu yetkiyi istemesindeki temel ama; hzl karar alp uygulayabilmek ve devlet ilerinde tek bana hareket edebilmektir. NOT: Mustafa Kemal Paann Bakomutanlk yetkisi, ilerleyen zaman dilimi ierisinde kesin sonu alnamadndan 20 Temmuz 1922de sresiz hale getirilmitir. Bu durum Meclisin Mustafa Kemal Paaya kar gveninin arttn gsterir.
176
Tarih retmeni
1921de bozguna uratld. Bu tarihte Sakarya Irmann dousu dmandan tamamen temizlenmi oldu. RNEK SORU Mustafa Kemal, Hatt mdafaa yoktur; sath mdafaa vardr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan kanyla slanmadka terk olunmaz. emriyle aadaki savalardan hangisinin kaderini belirlemitir? A) I. nn B) Sakarya C) II. nn D) Eskiehir ve Ktahya E) Bakomutanlk (2010 KPSS Lisans) Cevap: B Sonular: Siyasetteki Sonular:
Yunan ordusunun saldr gc krlarak savunma durumuna ekilmesi saland. Taarruz sras Trk ordusuna geldi. Trk ordusunun 1683 II. Viyana Bozgunundan beri Avrupa karsnda devam eden gerileyii ve zl sona erdi. TBMM, Mustafa Kemal Paaya Mareallik rtbesi ve Gazilik nvan verdi (19 Eyll 1921).
Sevri Trklere zorla kabul ettirme dncesi, Yunanllarn son bir saldr ile Ankaray alarak TBMMyi ve Milli Hareketi yok etmek istemeleri Sava:
Mustafa Kemal Paa, Genelkurmay Bakan Fevzi akmak ile birlikte Polatlya gelerek, Bakomutanlk kararghn burada kurdu. Yunan ordusunun 23 Austos 1921de Sakarya Nehrinin dousuna geerek Trk mevzilerine saldrsyla sava balad. Bakomutan Mustafa Kemal Paa; Hatt- mdafaa yoktur, Sath- mdafaa (alan, yzey savunmas) vardr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan kan ile slanmadka terk olunamaz. emrini vererek savan plann aklamtr. Bu sava taktii ile klasik cephe sava yerine alan sava yapld. Trk ordusu bu plan dorultusunda tm vatan topraklarn savunmaya balad. 5 Eyllde Yunanllarn saldr gc krld. Geri ekilmeye zorlanan Yunanllar 12 Eyll
talyanlar, Anadoluda igal ettikleri yerlerden tamamen ekildiler. Yunallarn Sevri uygulamada baarl olamayacan anlayan ngilizler, askeri yardm kesmilerdir. tilaf Devletleri arasndaki gr ayrklar iyice artt ve birlik tamamen bozuldu. tilaf Devletleri, Trkiye ve Yunanistana atekes teklifinde bulunmulardr. NOT: Bu durum TBMM Hkmetinin varln askeri alandaki baarlaryla kabul ettirdiini gsterir. izgisel (klasik) cephe anlay yerine, tm alann savunulmas gibi yeni bir taktik, sava tarihine geti. ngiltere, 23 Ekim 1921de TBMM ile imzalad stanbul Szlemesi ile Malta srgnlerinin tamamn serbest brakt (Bir
177
Tarih retmeni
Ankara Antlamasnn nemi: TBMMyi ve Misak- Milliyi tanyan ilk tilaf Devleti Fransadr. talyanlardan sonra Franszlarn da Anadoluyu boaltmalar sonucunda tilaf Blou tamamen paraland ve ngilizler TBMM karsnda yalnz kaldlar. Hatay ve skenderun dnda bugnk Suriye snrmz izildi (Bu antlamayla belirlenen gney snrmz, Lozan Bar Antlamasnda da (24 Temmuz 1923) aynen kabul edilmitir.). Gney cephesi de kapand ve bundan sonra btn birliklerimiz Bat Cephesine kaydrld.
NOT: Sovyet Rusya bu antlamay protesto etmitir. Bu durum Sovyet Rusyann; TBMMnin Bat ile yaknlamasn istemediini gsterir. NOT: I. nn ve Sakarya Savalarndan sonra eitli antlamalarn yaplmas; d politikada gl ve sz geer olmann n koulunun ite de gl olmak olduunu gsterir. 2 Ocak 1922de Ukrayna Cumhuriyeti (Sovyet Rusyaya baml) ile TBMM Hkmeti arasnda bir dostluk antlamas daha imzalanarak, Sovyet Rusyann, TBMMye yapaca destek ve yardmlara kesinlik kazandrlmtr. tilaf Devletlerinin Bar Teklifleri tilaf Devletleri, 22 Mart 1922de Pariste bir konferans dzenleyerek Trkiye ve Yunanistan arasndaki sava durdurmaya ynelik atekes ve bar nerileri hazrlamlardr (Paris Mukarrerat). TBMMyi temsilen Dileri Bakan Yusuf Kemal Tengirenk katlmtr. Buna gre; ki tarafta sava hazrl yapmayacaktr. ki taraf arasnda tampon blge oluturulacaktr. Atekes 3 ay srecek, gerekirse uzatlabilecektir. tilaf Devletleri tarafndan kurulan bir komisyon Trk ordusunun askeri durumunu denetleyecektir. NOT: tilaf Devletleri bu neriyle Yunanistan gzetmilerdir. Trk Devleti, bu neriyi bamszlk ilkesine ters dt iin kabul etmemitir.
Franszlar, ngilizleri Trkiyeye kar yalnz brakarak 20 Ekim 1921de Ankara Antlamasn imzaladlar ve igal ettikleri blgelerden ekildiler. Bu antlamaya gre; ki taraf arasndaki silahl mcadele sona erecek, Franszlar, Adana, Mara, Antep ve Urfay boaltacak, Savalan blgelerde genel af ilan edilecek ve esirler karlkl olarak serbest braklacak, Trk ordusu bugnk Suriye snrnn kuzeyine, Fransz ordusu ise gneyine ekilecek, Hatay ve skenderun Fransann mandas Suriyede kalacak fakat bu blgelerde dili Trke olan zel bir ynetim kurulacak Fransa Suriyeden ekilirse Hatay halk kendi geleceini belirlemek zere halk oylamasna gidebilecek NOT: Bu durum Hatayda Trk kltrnn korunmasn kolaylatrm ve Hatayn 1939da anavatana katlmasna katk salamtr. NOT: Hatayn Fransaya braklmas Misak- Milliden verilen ikinci tavizdir. Caber Kalesi Trk topra saylacak ve Trk askeri tarafndan korunacaktr (Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Sleyman ahn trbesi burada olduu iin bu ekilde bir karar alnmtr.).
178
Tarih retmeni
RNEK SORU Mustafa Kemale mareallik unvannn verilmesi Fransayla Ankara Antlamasnn yaplmas Yukardaki gelimeler aadaki savalardan hangisinin sonular arasndadr? A) Bakomutanlk Sava B) Sakarya Sava C) Birinci nn Sava D) kinci nn Sava E) Eskiehir ve Ktahya Savalar (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: B RNEK SORU Aadaki gelimelerden hangisinin, TBMM Hkmetinin tannmas konusunda Anlama Devletleri arasnda gr ayrl olduunu gsterdii savunulamaz? A) Grcistan ile antlama yaplmas B) Fransa ile Ankara Antlamasnn yaplmas C) II. nn Savandan sonra talyann Anadoludaki asker gcn ekmesi D) TBMM Hkmetinin talyann aracl ile Londra Konferansna katlmas E) ngilterenin, Yunanistan Kurtulu Sava sresince desteklemesi (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: A RNEK SORU Kurtulu Savanda, - Birinci nn Zaferinden sonra Anlama Devletlerinin Londrada konferans dzenlemesi ve TBMMyi davet etmesi, - Sakarya Zaferinden sonra Fransann TBMMyle Ankara Antlamasn yapmas, gelimeleriyle aadakilerden hangisine ulald savunulabilir? A) Anlama Devletlerinin TBMMyi Sakarya Savandan sonra tandna B) ngilterenin savan sonuna kadar Yunanllar desteklediine C) Halklarn d politikada etkili olduuna D) Uluslararas antlamalar uygulamak zorunluluu olduuna E) Asker baarlarn Anlama Devletlerini TBMMyle antlama yapmaya zorladna (2009 KPSS) Cevap: E
179
Tarih retmeni
NOT: Meclisin bu tutumu Mustafa Kemale duyulan gvenin arttn gsterir. Mustafa Kemal Paa, 6 Austos 1922de taarruz karar ald ve komutanlarna hazr olmalar emrini verdi. 20 Austos 1922de Genelkurmay Bakan Fevzi akmak ve Bat Cephesi Komutan smet Paa ile birlikte Akehire gelen Mustafa Kemal Paa, ordu birliklerine saldr plann aklad: Yunan ordusu ani bir basknla evrilecek ve imha edilecektir. 26 Austos 1922 sabah taarruz gn olarak kararlatrld. Kumandanlk Karargh olarak da Afyonun Kocatepe ilesi seildi. Sava:
26 Austos 1922 gn sabah saat 05:30da youn topu atyla balayan Trk taarruzu karsnda Yunan siperleri alt saatte ald ve Yunan ordusu panik iinde kamaya balad. Svari birliklerimiz kaan Yunan ordusunu Eskiehir civarnda evirme hareketine balad. Ka yollar tkanan Yunan ordusu Afyonun Dumlupnar blgesinde kuatld. 30 Austos 1922de yaplan Bakomutanlk (Dumlupnar) Meydan Muharebesinde Yunan ordusunun byk bir blm yok edildi. NOT: Yunan Bakomutan da savaa katld iin bu savaa Bakomutanlk Meydan Sava ad da verilmitir. Kaan Yunan askerlerinin zmir ve evresindeki Yunan kuvvetleriyle birlemesine engel olmak iin Atatrkn 3 Eyll tarihli, Ordular! lk hedefiniz Akdenizdir, ileri! tarihi emrini alan kahraman Trk ordusu, 9 Eyll gn zmire, 11 Eyll gn Bursaya ve 18 Eyll gn Balkesir Ayvalka (anakkale Boazna) ulaarak tm Bat Anadoluyu dmandan temizledi. Trk ordusunun Boazlara (stanbula) taarruz edecei telana kaplan ngilizler, acilen Mudanya Mtarekesi srecini balattlar. Sonular:
Bat Anadolu Yunan igalinden kurtarlmtr. Kurtulu Savann askeri safhas baaryla tamamlanmtr. Trk ordusu, igal altndaki Marmara ve Trakya Blgesine ynelince ngilizlerle ilk kez sava ihtimali domutur.
180
Tarih retmeni
TBMM Hkmeti, bar antlamas imzalanncaya kadar blgede 8.000 jandarma kuvveti bulundurabilecektir. stanbul ve Boazlar, TBMM Hkmetine braklacaktr. Ancak tilaf Devletlerine ait birlikler, kesin bar yaplncaya kadar burada varlklarn srdreceklerdir. NOT: Bu madde Osmanl Devletinin hukuken sona erdiinin bir gstergesidir. Trk birlikleri kesin bara kadar anakkale Boaznda belirtilen izgide bekleyecektir. Atekesin nemi ve Sonular: Trk Kurtulu Savann silahl mcadele dnemi sona erdi, diplomatik sre balad. Dou Trakya (Edirne, Krklareli ve Tekirda) ve stanbul sava yaplmadan diplomatik yollarla kurtarlmtr. Trk Yunan mcadelesi kesin olarak sona ermitir. Mudanya Atekesi ile Mondros Atekes Anlamas geerliliini kaybetmitir. tilaf Devletlerinin tm (zellikle ngiltere ve talya), bu antlamay imzalamakla Yeni Trk Devletinin siyasi varln tanm oldular. ngilterede Lloyd George (Loid Corc) Hkmeti (Trk dman) istifa etmitir.
Yunanistann Trk ordusu karsnda kesin olarak yenilgiye uramas ngilterenin Trkiye ile yeni bir sava olasl karsnda yalnz kalmas ngiliz kamuoyunun sonu belirsiz bir sava istememesi ngiliz dominyonlarndan (smrge) gelen yardmn kesilmesi Fransa ve talyann Trkiyeye kar yeniden savaa girmek istememesi Mustafa Kemalin diplomatik ataa geerek Boazlar zerinde olas bir savata, Sovyet Rusyann da Trkiyeyi destekleyeceini dnyaya ilan etmesi Grmelere; ngiltere, Fransa, talya ve TBMM Hkmeti adna General smet Paa katlmtr. Yunan temsilcileri atekes grmelerine katlmam, grmelerde Yunanistan ngiltere temsil etmitir. NOT: Yunanistann grmelere katlmad halde alnan kararlar ngilterenin direktifleri dorultusunda kabul etmesi, kendi iradesiyle hareket etmediinin bir gstergesidir. Alnan Kararlar:
NOT: smet Paann Mudanyada byk bir diplomatik zafer kazanarak, milli karlarmz korumu olmas, Lozan Bar Grmelerine de katlmasna zemin hazrlamtr. RNEK SORU I. Dou Trakya, II. stanbul, III. Boazlar, IV. Bat Trakya, Mudanya Grmelerinde yukardakilerden hangileriyle ilgili olarak bir karar alnmamtr? A) Yalnz I B) Yalnz III C) Yalnz IV D) I ve II E) I, II ve III (2001/KMS) Cevap: C
Trk ve Yunan kuvvetleri arasndaki sava sona erecektir. Yunanistan, 15 gn iinde Dou Trakyay (Edirne, Krklareli ve Tekirda) boaltacaktr. Yunan birliklerinin yerini alacak olan tilaf Devletlerinin oluturaca ortak askeri g, Trakyada Meri Nehrine kadar olan blgeyi en ge 30 gn iinde TBMM Hkmetine teslim edecektir.
181
Tarih retmeni
NOT: Vahdettinin ngilizlere yazd snma mektubunda yalnzca, Mslmanlarn Halifesi nvann kullanmas, siyasi yetkilerinin kalmadn kabul ettiinin gstergesidir. TBMM, ngilterenin Vahdetin aracl ile Mslman Anadolu halkn kkrtmasn nlemek amacyla 18 Kasm 1922de Osmanl hanedanndan Abdlmecit Efendiyi Halife ilan etti. NOT: II. Abdlmecit, meclis iradesiyle seilen ilk ve son halifedir. Bylece halifelik milletin egemenliine balanmtr. NOT: Halifelik makamnn saltanatla birlikte kaldrlmamasnn nedeni, kamuoyu ve artlarn hazr olmamasdr. Vahdettin nce ngilizlere ait Malta Adasna gitti. Buradan Mekke Emiri erif Hseyinin ars zerine Mekkeye gitti. Burada yaynlad bildiriden de sonu alamaynca, talyada San Remo ehrine yerleti ve 1926 ylnda burada vefat etti. nemi: Osmanl Devleti kesin olarak resmen sona erdi. tilaf Devletlerinin Lozanda ikilik karma planlar bozulmutur. Laiklie geite ilk adm atlm oldu. TBMMnin siyasi alanda gerekletirdii ilk byk inklaptr (Ayn zamanda tek inklap hareketidir.). Cumhuriyet ynetimine gei srecini hzlandrmtr.
Osmanl Devletinin Mondros Atekesi ile fiilen sona ermesi TBMMnin almasyla Anadoluda ulusal egemenlik ilkesinin yerlemeye balamas Osmanl Devletinin Sevri kabul etmekle kendi kendini yok saymas TBMMnin 1921 Anayasasn kabul ederek Osmanlnn egemenlik haklarn ve yetkilerini elinden almas Osmanl Devletinin Mudanya Atekesinde Avrupal devletler tarafndan hukuken yok saylmas Saltanatn ulusal egemenlie ters dmesi (en nemli neden) Lozan Bar Grmelerine Osmanl Hkmetinin de arlm olmas (hzlandrc neden) NOT: tilaf Devletlerinin Lozan Grmelerine Ankara ve stanbul Hkmetlerini birlikte armalarnn amac; Trk tarafn blerek, iki hkmet arasndaki ikilikten yararlanmak istemeleridir. stanbul Hkmetinin, Ankaraya Lozana birlikte katlma ars yapmas zerine, TBMM bu olasl ortadan kaldrmak ve tilaflarn planlarn bozmak iin 1 Kasm 1922de ald kararla saltanat kaldrmtr. Sadece Halifelik yetkileri kalan son Osmanl Padiah Vahdettin, 17 Kasm 1922de bir ngiliz zrhlsyla ngiltere Hkmetine snarak yurdu terk etmitir.
NOT: Saltanatn kaldrlmas, Atatrkn ulusal egemenlik ve Cumhuriyetilik ilkeleriyle paralellik gstermektedir. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Saltanatn kaldrlmasnn nedenlerinden biri olamaz? A) Saltanat sisteminin ulusal egemenlik anlayna ters olmas B) stanbul Hkmetinin de Lozan Grmelerine davet edilmesi C) Cumhuriyet ilan edilerek, yeni rejimin belirlenmi olmas D) Padiahn, Kurtulu Sava srasnda ulusal direnie kar olmas E) Bir lkede iki idarenin bulunmasnn ulusal karlara ters olmas (2007/KPSS) Cevap: C
182
Tarih retmeni
NOT: Aznlklar ve kapitlasyonlar konusunda Trk tarafnn kesin tavrn koymas, tam bamszlktan dn verilmeyeceini gsterir. smet Paa bakanlndaki Trk heyetinin konferansta en ok zerinde durduu ilkeler devletlerin eitlii ve tam bamszlktr RNEK SORU I. Mudanya Atekes Anlamasyla ilgili grmelerdeki baars II. Eskiehir-Ktahya Savalar III. Genelkurmay Bakan olduu srada yapt baarl hizmetleri smet nnnn Lozan Konferansna gnderilen heyete bakan olarak seilmesinde yukardakilerden hangilerinin etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2011 KPSS) Cevap: D Konferansa; ngiltere, Fransa, talya, TBMM Hkmeti, Yunanistan, Sovyet Rusya, Japonya, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya, Belika ve Portekiz dorudan katlrken, ABD grmelere katlmam sadece gzlemci gndermitir. Konferansta TBMM temsilcilerini en fazla uratran devletler bata ngiltere olmak zere talya ve Fransadr. Konferansa; Sovyet Rusya, Japonya ve Bulgaristan Boazlar konusunda, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavya Borlar konusunda, Belika ve Portekiz ticaret ve iskan (yerleme) konularnda katlmtr. smet nn, Lozan Konferansnn i tzk almalarnda Trkenin resmi konferans dili olmasn, Karadenize kys olan devletler ifadesi yerine bu devletlerin isimlerinin yazlmasn, komisyon bakanlklarndan birinin de Trkiyeye verilmesini nermitir. NOT: smet nn, bu nerileriyle konferansta uluslar aras eitlik kurallarna uyulmasn salamaya almtr. I. Konferans Dnemi 20 Kasm 1922de balad. Boazlar, Ermeni Yurdu,
183
Tarih retmeni
Musul Kerkk Sorunu yznden zmlenemedi. Trkiye ile ngiltere arasnda 9 ay ierisinde zmlenmek zere ileri bir tarihe ertelendi. 5 Haziran 1926ta imzalanan Ankara Antlamas ile Musul, ngiltere mandasndaki Irak Hkmetine brakld. Lozanda zme kavuturulamayan, sonraya braklan tek konu Musul Sorunu olmutur. NOT: Lozan Bar Antlamasnda bugnk ekliyle belirlenen tek snrmz Bat Snr olmutur. RNEK SORU Trkiye, Musulun Misak- Mill snrlar iinde olduuna aadakilerden hangisini gereke olarak gstermitir? A) Trklerden baka uluslarn da yaamasn B) Sykes-Picot Anlamasna gre Franszlara verilmi olmasn C) Mondros Mtarekesinin imzaland tarihte Osmanl snrlar iinde olmasn D) Petrol bakmndan zengin olmasn E) ngilterenin mandas olmasn (2009 KPSS) Bulgaristan Snr:
Sovyet Rusya ile imzalanan Moskova ve Kafkas Cumhuriyetleri ile imzalanan Kars Antlamas (1921) ile belirlenen snr kabul edildi. ran Snr:
1639 Kasr- irin Antlamas ile belirlenen snr ayn ekilde kabul edildi. Suriye Snr:
1913 stanbul Antlamas ve Bulgaristann I. Dnya Sava sonunda yapt Nyyi Antlamas ile belirlendii gibi kald. Bulgaristan, Nyyi Antlamas ile Bat Trakyay Yunanistana brakmt. Buras bu nedenle geri alnamad. Yunanistan Snr:
Fransa ile imzalanan 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Antlamas ile izilen snr kabul edildi (1939da Hatayn Anavatana katlmasyla bugnk eklini almtr.). RNEK SORU Aadakilerden hangisi, daha nceden zerinde uzlama salandndan dolay, Lozan Konferansnda tartmalara konu olmamtr? A) Boazlarn ynetimine ilikin dzenleme B) Suriye snr C) Osmanl devlet borlar D) Kapitlasyonlar E) Musul (2010 KPSS nlisans) Cevap: B
Mudanya Atekesinde ngrld gibi Meri Nehri snr olmak zere dzenlendi. Yunanistandan sava tazminat yerine Edirnenin Karaaa blgesi alnd. Adalar:
Bozcaada, Gkeada (mroz) ve Tavan Adalar Trkiyeye, Rodos, Oniki Ada ve Meis talyaya, Kbrs ngiltereye, Dier btn adalar Yunanistana brakld. Fakat Yunanistan, Anadolu kylarna yakn olan adalarda silah ve asker bulunduramayacakt.
184
Tarih retmeni
185
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Yunanistann sava tazminat yerine Karaaa Trkiyeye vermesi, II. Kars ve dolaylarnn yeniden Trk topraklarna katlmas, III. Boazlar Komisyonunun kaldrlmas, Yukardakilerden hangileri Lozan Antlamasnn sonular arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2003/KPSS) Cevap: A G) DEVLET BORLARI (DI BORLAR) Osmanl Devletinin 1854ten itibaren ald d borlar, mparatorluktan ayrlan devletlere de yzlmleri ve gelirlerine orantl olarak blnd. Trkiyenin payna den borlarn, faizsiz taksitlerle ve Trk Liras olarak kt para zerinden denmesi kabul edildi. Ayrca d borlarn denmesi srasnda her trl yabanc ekonomik denetim ve gzetimine de son verilerek, 1881de kurulmu olan Duyun-u Umumiye (Genel Borlar daresi) Komisyonu da kaldrld. Trkiye en son borcunu 1954te demitir. NOT: Borlar konusunda Trkiyeye en fazla direnen devlet Fransa olmutur. H) YABANCI OKULLAR Trkiyedeki btn yabanc okullarn Trk Milli Eitim Bakanlnn dzenleyecei esaslara gre eitim yapmalar kararlatrld. Trkiyedeki en fazla yabanc okul Franszlara aitti. 1926da Fransann Ankara Bykelisi Trk Hkmetine bu konuda yeniden grme teklif etti. Trk Hkmeti, bu sorunun bir i sorun olduunu ve bu istein bamszlk anlayna ters dtn belirterek, Fransann grme teklifini sert bir ekilde reddetmitir. ) FENER RUM PATRKHANES
Trk Hkmetinin btn basklarna ve srarlarna ramen Patrikhane stanbul dna kartlamad. Ancak, Patrikhane Ekmen (evrensel) olmaktan karld. Trkiyenin dinsel kurumlarndan biri haline getirildi (Siyasi ayrcalklar kaldrlm oldu.).
186
Tarih retmeni
Tam zme Kavumayan
Musul, Hatay, Boazlar, Rum Patrikhanesi Lozan Bar Antlamasnn nemi Yeni Trk Devletinin bamszl ve toprak btnl tm dnya devletleri tarafndan tannd. Misak- Milli snrlar byk lde gerekletirildi. Osmanl Devletinin artk resmen sona erdii belgelendi. Devletler aras eitlik ilkesine gre hazrlanmas ve emperyalizme kar baarl olmas ynyle smrge halindeki uluslara rnek olmutur. Geerliliini gnmze kadar koruyan uluslar aras bir antlamadr (Bu ynyle de smrge milletlere rnek olmutur.). Avrupa devletlerinin ark Meselesi (Dou Sorunu)ni kendi karlar dorultusunda zmledikleri Sevr Antlamasn rten, Trk Milletinin bamszlk ve egemenlik haklarn emperyalist devletlere kabul ettiren bir belgedir. I. Dnya Savan bitiren son antlamadr.
NOT: Mustafa Kemal, Lozan Bar Antlamas iin u deerlendirmeyi yapmtr; Bu antlama, Trk milleti aleyhine asrlardan beri hazrlanm ve Sevr Antlamasyla tamamland zannedilmi byk bir suikastn ykln ifade eder bir vesikadr. Osmanl Devrine ait tarihte rnei bulunmayan bir siyasi zafer eseridir. RNEK SORU Atatrk, Bu anlama, Trk ulusuna kar yzyllardan beri hazrlanm ve Sevr Antlamas ile tamamland sanlm, byk bir suikastn ykln bildirir bir belgedir. Osmanl tarihinde benzeri grlmemi bir siyasal zafer yaptdr. szn aadakilerden hangisi iin kullanmtr? A) Mudanya Atekes Anlamas B) Moskova Antlamas C) Ankara Antlamas D) Lozan Antlamas E) Montr Boazlar Szlemesi (2011 KPSS) Cevap: D
187
Tarih retmeni
Hkmetin kurulmas ile ilgili 2 Mays 1920 tarihli yasaya gre, bakanlar TBMM yeleri arasndan mutlak ounlukla seilirdi. Daha sonra bu kural bakanlarn TBMM bakannn Meclis yeleri iinden gsterdii adaylar arasndan mutlak ounlukla seilmesi eklinde deitirilmitir. Yaplan bu deiiklikle aadakilerden hangisi amalanmtr? Meclisin hkmeti denetlemesini kolaylatrmak Bakanlklarn saysnn azaltlmasn salamak Hkmet drmeyi kolaylatrmak Hkmette gr birliinin salanmasn kolaylatrmak Ulus egemenlii ilkesini pekitirmek (2000 DMS)
A) B) C) D) E)
A) B) C) D) E)
2. A) B) C) D) E)
5. I. Gmr Antlamas'nn yaplmas II. Moskova Antlamas'nn yaplmas III. Trk ordusunun Sakaryann dousuna ekilmesi gelimelerinden hangileri Eskiehir ve Ktahya Savalarnn sonular arasnda yer alr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2000 DMS) 6. Mustafa Kemal, stanbul Hkmeti temsilcileriyle Bilecikte yapt grmede kendisini TBMM ve Hkmet Bakan eklinde tantmtr. Mustafa Kemalin kendisini byle tantmasndaki amacnn aadakilerden hangisi olduu savunulabilir? Meclis ve hkmetin yetkilerine sahip olduunu hatrlatmak stanbul Hkmeti ile ilikileri kesmek stanbul Hkmeti temsilcilerinin hkmetten ekilmesini salamak stanbul Hkmeti yelerinde gr ayrl yaratmak Padiah, yeni bir hkmetin kurulmasna raz etmek (2000 DMS)
3. Milli Mcadele dneminde, I. Ulusal cemiyetler kurulmas II. TBMMnin almas III. Saltanatn kaldrlmas IV. TBMM yetkilerinin bir sre iin M. Kemale verilmesi V. 1876 Anayasasnn yrrlkte kalmas konularnn hangilerinde gr ayrl olmutur? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) III ve IV E) IV ve V (1999 DMS)
A) B) C) D) E)
188
Tarih retmeni
11. Trkiyedeki Rumlar ve Yunanistandaki Trklerin mbadele (dei toku) edilmesi; ancak Bat Trakya Trkleri ile stanbul Rumlarnn bu mbadele dnda tutulmas, aadakilerden hangisinin kararlar arasndadr? A) Lozan Antlamas B) Atina Antlamas C) Bkre Antlamas D) stanbul Antlamas E) Belgrat Antlamas (2000 DMS) 12. Trk Ordusunun, Sakarya Nehrinin dousuna ekilmesi, aadakilerin hangisinde olmutur? A) I. nn Sava B) II. nn Sava C) Sakarya Sava D) erkez Ethem Ayaklanmas E) Ktahya - Eskiehir Savalar (2001 KMS) 13. I. Kars, Sarkam, Kazman, Kulp ve Idrn yeniden Trk topraklarna katlmas II. Batumun Grcistana braklmas III. Kafkas petrollerinin iletilmesi yukardakilerden hangileri, Gmr Antlamasnn kapsamndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2001 KMS) 14. I. Dou Trakya II. stanbul III. Boazlar IV. Bat Trakya Mudanya grmelerinde yukardakilerden hangileriyle ilgili olarak bir karar alnmamtr? A) Yalnz I B) Yalnz III C) Yalnz IV D) I ve II E) I, II ve III (2001 KMS)
A) B) C) D) E)
10. Aadakilerden hangisi, Mudanya Mtarekesinin koullarndan biri deildir? A) Dou Trakyann boaltlmas B) Trk - Yunan arpmasnn durmas C) Anlama Devletlerinin bara kadar bulunduklar yerde kalmas D) Bat Trakyann Yunanistana braklmas E) stanbul ve evresinin ynetiminin TBMM Hkmetine braklmas (2000 DMS)
189
Tarih retmeni
19. I. Tekalif-i Milliye Emirleri II. Aar Vergisinin artrlmas hakknda kanun III. Hyanet-i Vataniye Kanunu IV. Misak- Milli Kararlar Trkiye Byk Millet Meclisi yukardakilerden hangilerini karmamtr? A) II ve IV B) Yalnz I C) Yalnz III D) Yalnz II E) I ve III (2004 - KPSS) 20. Kurtulu Savanda Mustafa Kemale bakomutanlk yetkisini aadakilerden hangisi vermitir? A) Bakanlar Kurulu B) TBMM C) Milli Gvenlik Kurulu D) Felah- Vatan Grubu E) Halk Meclisi (2004 - KPSS) 21. I. Menemen Olaynn bastrlmas II. Yozgat Ayaklanmasnn bastrlmas III. nn Savalarnn kazanlmas Kuvayi Milliye yukardakilerin hangilerinde etkili olmay baarmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2005 - KPSS) 22. Hangisi, Kurtulu Savanda kan ayaklanmalardan biri deildir? A) Menemen Ayaklanmas B) Cemil Ceto Ayaklanmas C) opur Musa Ayaklanmas D) eyh Recep Ayaklanmas E) Deliba Mehmet Ayaklanmas (2006 - KPSS) 23. Kurtulu Savanda, I. Gney Cephesinin kapanmas II. Anlama Devletleri arasnda gr ayrl kmas III. Londra Konferansnn toplanmas gelimelerinden hangileri Ankara Antlamasnn sonular arasndadr? A) I B) II C) III D) I, II E) I, II, III (2006 - KPSS)
190
Tarih retmeni
28. Kurtulu Savanda Grcistan ve Ermenistan hkmetleriyle yaplan Kars Antlamas aadakilerin hangisinde etkili olmutur? A) Sakarya Savann kazanlmas B) Kafkas snrnn kesinlemesi C) Teklif-i Milliye Emirlerinin (Ulusal Ykmllkler) karlmas D) TBMMnin ay iin yetkilerini Mustafa Kemale devretmesi E) Ermenistanla Gmr Antlamasnn yaplmas (2007 - KPSS) 29. I. Aznlklarn Trk vatanda saylmas, II. Rodos ve Oniki Adann talyaya braklmas, III. Boazlar Komisyonunun kaldrlmas, Yukardakilerden hangileri Lozan Antlamasnn sonular arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS nlisans) CEVAPLAR 1. E 2. B 3. D 4. D 5. C 6. A 7. A 8. C 9. A 10. D 11. A 12. E 13. A 14. C 15. C 16. D 17. E 18. A 19. A 20. B 21. B 22. A 23. D 24. C 25. E 26. C 27. A 28. B 29. D
I. TBMMnin Almas Saltanatn Kaldrlmas Cumhuriyetin lan Halifeliin Kaldrlmas Partiler ve ok Partili Denemeleri 1921 ve 1924 Anayasalar
Hayata
Gei
191
Tarih retmeni
Gazi Mustafa Kemal Paa Cumhurbakan seilerek Devlet Bakanl sorunu da kesin olarak zme kavutu. Meclis Hkmeti Sisteminden Kabine Sistemine geildi (Babakan olan hkmetlerin kurulmas saland.). Bylece Mecliste yaanan hkmet bunalmlar da sona erdi. Ayrca devlet ileri ivme kazand ve yaplacak inklplara ortam hazrland. lk Cumhuriyet Hkmetini kurma grevi smet Paaya (Babakanlk) verildi. Fethi (Okyar) Bey de TBMM Bakanlna seildi. NOT: Cumhuriyetin ilan ile ulusal egemenliin salanmas ynnde en nemli admlardan biri daha atlm oldu. Tekilat- Esasiye Kanununda, 1923 deiiklikler; (1921 Anayasas) ylnda yaplan
Saltanatn kaldrlmas (1 Kasm 1922) II. TBMMnin almas (11 Austos 1923) Lozan Bar Antlamasnn II. TBMMde onaylanmas (23 Austos 1923) Yeni Trk Devletinin ilk siyasi partisi olan Halk Frkasnn kurulmas (9 Eyll 1923) Trk ordusunun tilaflarn boaltt stanbula girmesi (6 Ekim 1923) Ankarann bakent olmas (13 Ekim 1923) Mecliste meydana gelen hkmet bunalm (25 Ekim 1923) NOT-1: Bakanlarn tek tek meclis ierisinden seilmesi, hkmeti oluturmay ve srdrmeyi zorlatrmaktayd (Meclis Hkmeti Sistemi). Bu yzden bir an nce Cumhuriyeti ilan edip Kabine Sistemine gemek gerekmekteydi. NOT-2: lkenin igalden kurtarlmas ve saltanatn kaldrlmasndan sonra milletvekilleri arasndaki gr ayrlklar artmaya balad. Bu da hkmet bunalmn iyice arttrd. Cumhuriyetin ilann gerektiren nedenler unlardr;
I. TBMMnin almasyla balayan rejim konusundaki tartmalar Saltanatn kaldrlmasndan sonra oluan Devlet Bakanl Sorunu Yeni Trk Devletinin yapaca inklplara en uygun rejimin Cumhuriyet olmas Meclis Hkmeti Sisteminin zamanla ileyemez hale gelmesi ve yaanan hkmet bunalmlar (1923 sonbaharnda Fethi Okyar Hkmetinin ekilmesi sonucu) 29 Ekim 1923te Cumhuriyet ilan edildi. Anayasann birinci maddesinin sonuna yaplan ekle, Trkiye Devletinin ynetim ekli Cumhuriyettir. denildi. Cumhuriyetin ilan ile Yeni Trk Devletinin u nemli Sorunlar zmlenmitir;
Trkiye Devletinin rejimi cumhuriyettir. maddesi anayasaya eklenmitir. Devletin bakan Cumhurbakandr. Cumhurbakannn, TBMM tarafndan kendi yeleri arasndan seilmesi karar alnmtr. Cumhurbakanl sresinin 4 yl olmas ve ayn kiinin tekrar Cumhurbakan seilebilmesi karara balanmtr. Babakan, Cumhurbakan tarafndan ve TBMM yeleri arasndan seilir. Bakanlar babakan tarafndan TBMM yeleri arasndan seilecek ve Cumhurbakan tarafndan meclisin onayna sunulacaktr. Devletin dininin slam ve resmi dilinin Trke olduu hkm getirilmitir.
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, cumhuriyetin ilannn dourduu sonulardan biri deildir? A) Hkmet kurmann yeni ynteme balanmas B) Devletin rejiminin adnn konmas C) stiklal Marnn kabul edilmesi D) Devletin bakannn belirlenmesi E) Halifeliin kaldrlmas (2009 KPSS) Cevap: C Kabine Sisteminde; Cumhurbakan, Meclis Babakan seer, yeleri arasndan
Yeni Trk Devletinin ad konuldu. Bylece rejim konusundaki tartmalar sona erdi.
192
Tarih retmeni
Osmanl Hanedannn karlmas kabul edildi. yurt dna
Ayn gn u kanunlar da kabul edilmitir; Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Eitim ve retim birletirilerek devlet denetimine alnmtr. Tm okullar Milli Eitim Bakanlna balanmtr, Medreseler kapatlm, ada okullar almtr. eriyye ve Evkaf Vekaleti kaldrlarak yerine Diyanet leri Bakanl ve Vakflar Genel Mdrl kurulmutur. Bylece laik devlet olma ynnde nemli bir adm atlmtr. Ayrca ynetimdeki iki ballk da sona ermitir.
HALFELN KALDIRILMASI (3 MART 1924) Hz. Muhammedin vefatndan sonra devlet ve hkmet ilerini yrtmek amacyla seilen idarecilere Halife denilmitir. lk drt halife seimle belirlenmi, ancak Emevilerden itibaren halifelik saltanata dnmtr. Yavuz Sultan Selimin Msr Seferinden sonra Halifelik, Osmanl padiahlarna gemitir (1517). I. Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti btn Mslmanlar tilaf Devletlerine kar birletirebilmek iin Kutsal Cihat ilan etmi ancak baarl olamamtr. Bu ar slam Dnyasnda destek grmemi hatta ngilizlerin kkrtmas ile Araplar Osmanl Devletine kar ayaklanmlardr. 1 Kasm 1922de saltanat kaldrlrken ortam msait olmadndan halifelik makamna dokunulmam, TBMM, Vahdettinin yerine hanedandan Abdlmecit Efendiyi halife olarak tayin etmitir. Halifeliin Kaldrlma Nedenleri:
Erkan- Harbiye Vekaleti kaldrlarak yerine Genel Kurmay Bakanl ve Milli Savunma Bakanl kurulmutur. Bylece ordunun siyasetten ayrlmas ynnde ilk adm atlmtr. Halifeliin Kaldrlmasnn nemi:
Laik dzene geite nemli bir adm atlm oldu (en nemlisi). Ulusal egemenlik ilkesi pekitirildi. Trkiye Cumhuriyetinin karakteri tam olarak ortaya kt. Eski rejim yanllarnn yuvaland zararl bir odak noktas yok edildi. Yaplacak inklplara zemin hazrland. Devlet ynetimindeki ikili yap ortadan kalkt. Trkiyedeki mmetilik araylar sona erdi ve milliyetiliin temelleri glendirildi. RNEK SORU Mslmanlar zerinde nfuzu olan halifeliin kaldrlmasnda aadakilerden hangisinin etkili olduu savunulabilir? A) Mecelle yerine Medeni Kanunun kabul edilmesi B) Saltanatn kaldrlarak Cumhuriyetin ilan edilmesi C) Tekke ve trbelerin kapatlmas D) Anayasadan laiklie aykr maddelerin karlmas E) Medreselerin kapatlmas (2008/KPSS nlisans) Cevap: B
Halifeliin ulusal egemenlikle (Cumhuriyetle) badamamas Halifeliin laik dzene geite en nemli engel olmas Halifenin yasa d davranlar, politikaya karmas, padiah gibi davranmas Baz evrelerin halifeye yeniden siyasi haklar salamaya almalar D glerin kendi karlar dorultusunda halifelik kurumunu savunmalar ve desteklemeleri TBMM, 3 Mart 1924te kard yasa ile Halifelii resmen kaldrd. Ayn yasa ile
193
Tarih retmeni
yapmtr. Atatrkn lmnden sonra ise bu grevi 1950ye kadar smet nn yerine getirmitir. Cumhuriyet nedenleri: Halk Partisinin kurulma
nklplarn yaplmas iin organize olmu disiplinli bir rgte gerek duyulmas Yenilikleri, halkn katlmasyla kurulacak bir parti aracl ile halka benimsetme dncesi Halkn istek ve grlerinin Meclise daha kolay yansmasn salamak ve demokrasiyi kurum ve kurallaryla iletme dncesidir. Cumhuriyet Halk Frkas, Atatrkn 6 temel ilkesini parti felsefesi olarak kabul etmitir. Ekonomide devletilik ilkesini benimsemitir.
NOT: Devletilik; sermayenin devlet eliyle kullanlmas, devletin retim faaliyetlerinde yer almasdr. zel sektrn elinde yeterli sermaye olmad iin kabul edilen ekonomik sistemdir. 1946 ylna kadar Meclisteki tek parti; 1950 ylna kadar da iktidar partisidir. Cumhuriyet Dneminde yaplan inklplarn ve Atatrk ilkelerinin uygulaycs da Cumhuriyet Halk Partisi olmutur.
NOT: Trkiye Cumhuriyetinin en uzun iktidarda kalan partisi Cumhuriyet Halk Partisidir. TERAKKPERVER CUMHURYET PARTS (17 KASIM 1924 - 5 HAZRAN 1925) Kurtulu Sava yllarnda Mustafa Kemal'in Milli Mcadeleyi birlikte yrtt yakn silah arkadalar tarafndan kurulmutur (lk ubesini Urfada amtr.). Partinin kurucular Kazm Karabekir (Partinin bakan), Refet Bey (Bele), Rauf Bey (Orbay) Ali Fuat Bey (Cebesoy), Adnan Bey (Advar)dr. Bu partinin kurulmasnda Mustafa Kemal Paa ile silah arkadalar arasnda meydana gelen siyasi gr ayrlklar etkili olmutur. Partinin kurucular ayn zamanda ordu mensubu subaylard. Bu nedenle 19 Aralk 1924te bir yasa kartld. Bu yasaya gre ordu mensubu olanlar siyasi partilere ye olamayacaklard. Bu nedenle Terakkiperver Frkasnn kurucular ordudan istifa etmek zorunda kalmlardr.
NOT: Bu yasann kmasnda 1924te Hakkride kan Nasturi Ayaklanmasn ordunun glkle
194
Tarih retmeni
Blgesinde yapt almalar da etkili olmutur. ngiltere bu ayaklanmay kartmakla Sevr Antlamasnda kurulmas istenen Krdistan Devletini tekrar gndeme getirmitir. eyh Sait Ayaklanmas, Dou ve Gneydou Anadoluda birok ili (Diyarbakrda balad) ierisine alacak ekilde genilemitir. Ayaklanmann bastrlmas iin alnan nlemler u ekildedir;
Bireysel zgrlkler korunacak Vekil seimlerinde tek derece usul uygulanacak Milletin ak vekleti alnmadka, Anayasa deitirilmeyecek dem-i Merkeziyet esas kabul edilecek (yerinden ynetim uygulanacak) Cumhurbakan olan kiinin milletvekillii kaldrlacak Bteden maa alan devlet grevlilerinin siyasi partilere ye olmas engellenecek Dini dnce ve inanlara saygl olunacak Serbest ekonomi politikas (liberalizm) uygulanacak Hkmete ait iftlik ve araziler topraksz kyllere verilecek NOT: Liberalizm; ekonomi alannda sermayenin kiilerce kullanlmas ve ekonomik teebbslerin zel sektrce gerekletirilmesidir. Terakkiperver Frka lke genelinde rgtlenmeye balaynca rejim ve laiklik kart olanlar da bu partiye girmeye balamtr. Bu sralarda, parti, Douda kan eyh Sait Ayaklanmasyla ilgisi olduu gerekesiyle 5 Haziran 1925'te kapatlmtr. Bylece ok partili hayata geiin ilk denemesi baarszlkla sonulanmtr.
Fethi Okyar Hkmeti istifa etti. smet nn yeni hkmeti kurdu. Takrir-i Skn (Huzuru Salama) Yasas kartld (4 Mart 1925). Bu kanun 1929a kadar yrrlkte kald. NOT: Takrir-i Skn Kanunu, ilk defa eyh Sait Ayaklanmasnn bastrlmasnda kullanlmtr. stiklal Mahkemeleri kuruldu (nc kez) Blgede ksmi seferberlik ilan edildi. Basna sansr uygulanmtr. Bu nlemlerin alnmas ve uygulanmas sonucu ayaklanma 3 Haziran 1925'te bastrld. Sonular;
Trkiyenin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas isyanda rol olduu gerekesiyle kapatlmtr (5 Haziran 1925). eyh Sait isyan, Trkiyede ok partili hayata gei iin ortamn uygun olmadn ve henz demokrasinin tam anlamyla uygulanamayacan gstermitir. ngiltere bu isyan kullanarak Musul sorununun Trkiye aleyhine zmlenmesini salamtr. NOT: 1926 Ankara Antlamasyla Musul, ngilterenin mandas Irak Hkmetine braklmtr. Ayrca bu durum Misak- Milliye aykrdr. NOT: Bu olay i politikada yaanan sorunlarn d politikay olumsuz etkilediini gstermitir. Cumhuriyet rejimini ykmaya ynelik ilk isyan bastrlmtr.
NOT: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, kurulan ikinci siyasi parti ve ilk muhalefet partisidir. EYH SAT AYAKLANMASI (13 UBAT 3 HAZRAN 1925) Halifeliin kaldrlmasndan sonra, laiklie ve Cumhuriyet ynetimine kar olanlar tarafndan karlmtr. Ayaklanmann kmasnda, Musul konusunda Trkiye'yi zayf duruma drmek isteyen ngilterenin Gneydou Anadolu
195
Tarih retmeni
1929da dnya genelinde grlen ekonomik krizden Trkiyenin de etkilenmesi ve bu nedenle ekonomik alanda mevcut hkmet uygulamalarna seenek olacak yeni grler retme dncesi Demokrasiyi tm kurum ve kurallaryla iletme istei Mevcut hkmetin uygulamalarnn daha iyi denetlenmesi gerei Halkn istek ve grlerinin Meclise tam olarak yansmasn salama dncesidir. Fethi Bey tarafndan Cumhuriyet Partisi; kurulan Serbest
Ekonomide liberalizmi (serbest piyasa ekonomisi) savunmutur. Tek dereceli seim sistemine geilmesi gerektiini vurgulamtr. Cumhuriyete bal ve laik dnceden yana olacan belirtmitir. Kadnlara da siyasal haklar verilmesini savunmutur. Limanlarda uygulanan tekel sisteminin kaldrlmasn, Tevik-i Sanayi Kanununun tamamen uygulanmasn, yabanc sermayenin lkeye giriinin salanmasn, Trk parasnn deerini koruyacak tedbirlerin alnmasn ve vergilerin halkn durumuna gre toplanmasn savunmutur. Serbest Cumhuriyet Partisi lke genelinde tekilatlanmaya balaynca, bu partiye de Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnda olduu gibi rejim kart olanlar girmeye balamtr. Fethi Okyar bu gelime zerine o dnemde yaplan yerel seimlerde byk baar kazanmasna ramen partisini feshetmek zorunda kalmtr (18 Aralk 1930). Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmas ile Cumhuriyetin ilanndan sonraki ikinci ok partili hayata gei denemesi de baarl olamad. Bundan sonra Atatrk dneminde bir daha ok partili hayata gei giriiminde bulunulmamtr.
NOT: Bu olaydan sonra ttihat ve Terakkiciler, devlet kadrolarndan tamamen tasfiye edilmilerdir. NOT: Bu olay ayn zamanda ulus egemenliine dayal rejime kar bir tepki niteliindedir. Mustafa Kemalin bu olaydan sonra syledii u szler, onun Trkiye Cumhuriyetine verdii nemi bir kez daha ortaya koymutur: Benim naiz vcudum elbet bir gn toprak olacaktr. Ancak Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr. SERBEST CUMHURYET FIRKASI (12 AUSTOS - 18 ARALIK 1930) Mustafa Kemalin isteiyle Fethi Okyar tarafndan kurulmutur. Bu Partinin kurulma nedenleri;
NOT: Serbest Cumhuriyet Frkas, kurulan nc siyasi parti ve ikinci muhalefet partisidir. MENEMEN OLAYI (23 ARALIK 1930) Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan sonra, zmirin Menemen ilesinde rejim kartlarnn karm olduu olaydr.
196
Tarih retmeni
RNEK SORU Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kapatlma nedeni aadakilerden hangisidir? A) ki dereceli seim sisteminin uygulanmas B) Muhalefet partisine ihtiya duyulmas C) Serbest Cumhuriyet Partisinin kurulmas D) eyh Sait Ayaklanmasnn kmas E) Menemen Olaynn kmas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: D RNEK SORU lkedeki tm siyasi grlerin ynetime yanstlmas amacyla, I. Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kurulmas, II. Serbest Cumhuriyet Partisinin kurulmas, III. Demokrat Partinin kurulmas gelimelerinden hangileri Atatrk Dneminde gereklemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi Serbest Cumhuriyet Frkasnn programnda yer alan konulardan biri deildir? A) Kadnlara siyasi haklar verilmesi B) Tevik-i Sanayi Kanununun tmyle uygulanmas C) Cumhuriyetilik, milliyetilik ve laiklik esaslarna balln belirtilmesi D) Seimlerin tek dereceli olmas E) Ekonomide devletiliin uygulanmas (2006 KPSS / nlisans) Cevap: E RNEK SORU I. Menemen olay II. Atatrke suikast giriimi III. slam Teali Cemiyetinin kurulmas IV. Anzavur Ayaklanmas Ulus egemenliine dayal rejime kar bir tepki niteliinde olan yukardaki gelimelerden hangileri cumhuriyetin ilanndan sonra gereklemitir? A) I ve II B) I ve IV C) II ve III D) III ve IV E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: A
NOT-1: Menemen Olay, eyh Sait syanndan sonra rejime kar kan ikinci isyandr. NOT-2: Hem eyh Sait syan, hem de Menemen Olay, Trkiyede henz demokrasi ortamnn olumadn gstermitir. NOT-3: Cumhuriyetin ilanndan sonra bir sre tek partili bir ynetimin srdrlmesinin en nemli nedenleri; yaplacak olan inklplarn lkeye yerlemesini salama ve halkn gerekli olan siyasal olgunlua erimesini beklemektir. Atatrk dneminde ok istenmesine ramen ok partili hayata geilememitir. ok partili hayata ancak 1946da Demokrat Partinin kurulmasyla geilmitir (nc ok partili hayat). Bu parti de Cumhuriyet Halk Frkasnn devleti politikasna kar liberalizmi savunmutur. Demokrat Parti 1950deki genel seimler sonrasnda da iktidar partisi olmutur (29 Eyll 1960ta da kapatlmtr.).
NOT-1: Bylece cumhuriyetin ilanndan sonra ilk defa ynetime baka bir parti gelmitir. NOT-2: Demokrat Partinin kurucular; Cumhuriyet Halk Partisinden ayrlan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltandr. RNEK SORU Atatrk Dneminde ok partili hayata gei amacyla kurulan partilerden Serbest Cumhuriyet Partisinin programnda, I. cumhuriyetilik, II. devletilik, III. laiklik, ilkelerinden hangileri yer almtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: E
197
Tarih retmeni
Yeni Trk Devletinin ilk Anayasas 1921de hazrlanmtr (Tekilat- Esasiye Kanunu). TEKLAT-I ESASYE (20 OCAK 1921) I. nn Zaferinden sonra hazrlanarak yrrle konmutur. 23 temel madde ve bir geici maddeden oluan zet bir anayasadr. Savan zor artlar altnda hazrlanm olmasndan dolay olaanst zellikler tayan bir anayasadr.
198
Tarih retmeni
RNEK SORU TBMM, aadakilerden hangisiyle padiah ve halifenin siyasi ve hukuki yetkilerini stlenmitir? A) Tekilat- Essiye Kanununun kabul edilmesi B) Teklif-i Milliye Buyruklarnn karlmas C) stanbulun resmen igal edilmesi D) Lozan Antlamasnn imzalanmas E) Hyanet-i Vataniye Kanununun karlmas (2009 KPSS) Cevap: A 1924 ANAYASASI (20 NSAN 1924) 20 Nisan 1924te yrrle girmitir. 6 blm olup, 105 maddeden meydana gelmektedir. 1924 Anayasasna gre;
Trkiye Devleti bir cumhuriyettir (ilk kez). NOT: lk kez Kabine Sistemine geilmitir. Devletin dini slam, dili Trke, bakenti Ankaradr. Btn glerin kayna millettir, egemenlik hakk millete aittir. Milletvekili ve cumhurbakanl seimleri 4 ylda bir yaplr. Cumhurbakan meclis iinden ve meclis tarafndan seilir ve ayn kii birden fazla dnem, Cumhurbakan seilebilir. Her 40 bin erkek semene bir milletvekili seme hakk tannmtr. Semen ya 18dir. Seilme ya ise 30dur. Seimler ift derecelidir; ounluk sistemi benimsenmitir. Seme ve seilme hakk sadece erkekler tarafndan kullanlr. Btn Trkiye Cumhuriyeti vatandalar kanun nnde eittir. lkretim zorunlu ve paraszdr. Yasama ve yrtme yetkisi TBMMde belirir ve toplanr. Yrtme yetkisi Meclisin setii cumhurbakan ve onun atayaca Bakanlar Kurulunca yerine getirilir. Yarg yetkisini ise, bamsz mahkemeler kullanr. NOT-1: 1924 Anayasasnda gler ayrl ksmi olarak gerekletirilmesinde (ilk kez) gler birlii korunmutur. Bu uygulamann nedeni yaplacak inklplar kolaylatrmaktr.
199
Tarih retmeni
1961 ANAYASASI (9 TEMMUZ 1961) 1960ta 27 Mays Askeri Darbesi sonunda yeni bir anayasa hazrland. Bu anayasa atanm Kurucu Meclisince hazrlanp halkoylamas ile yrrle girmitir (ilk defa). Buradaki temel deiiklik gler birlii ilkesinin terk edilerek, gler ayrl ilkesinin benimsenmi olmasdr. Buna gre;
1928de Anayasadan Devletin dini slamdr ibaresi karlmtr. Bylece laiklik ilkesi benimsenmitir. 1928de Milletvekilleri ve Cumhurbakannn yemin ekli deitirilmi Vallahi ifadesi yerine Namusum zerine sz veriyorum. ibaresi getirilmitir. 1929da ormanlarn devletletirilmesi ve toprak reformu anayasaya konulmutur. Kadnlara; 1930da belediye, 1933te muhtarlk seimlerine katlma hakk, 1934te de milletvekili seme ve seilme hakk verilmitir. 5 Aralk 1934te semen ya 18den 22ye karlmtr. 1937de Atatrk ilkeleri anayasaya konulmutur. Bylece Anayasann laikleme aamas da tamamlanm oldu. 1945 ylnda da anayasa dili sadeletirilmitir. Ancak 1952de yeniden eski haline evrilmitir. 21 Temmuz 1946 genel seimleri sonucunda tek dereceli seim sistemi kabul edildi. 1924 Anayasas btn bu deiikliklerden sonra 1960a kadar devam etmitir (en uzun sre yrrlkte kalan anayasadr.).
Yasama yetkisi meclise, Yrtme yetkisi hkmete, Yarg yetkisi ise bamsz mahkemelere verilmitir. Ayrca sendikal haklar geniletilmitir. Temel hak ve zgrlklere de daha geni yer verilmitir (Siyasi parti, niversite, sendika ve derneklere zerklik verilmitir.). Devletin sosyal bir hukuk devleti olduu ilk defa belirtilmitir. daha demokratik bir hale
1961 Anayasasnda iki meclisin varl esas alnmtr. Bunlar; Senatrlerden oluan Cumhuriyet Senatosu ile, Milletvekillerinden oluan TBMMdir. Yasalarn kabulnde ise son sz Millet Meclisinindi. Seimler tek derecelidir, Nispi Temsil Sistemi benimsenmitir.
NOT-1: 1924 Anayasas, en fazla deiiklie urayan anayasadr. NOT-2: 27 Mays 1960 hareketiyle 1924 Anayasasnn baz hkmleri yrrlkten kaldrld. Yeni bir anayasa hazrlama almalarna geildi. Temsilciler Kurulu oluturuldu. Bu kurul Milli Birlik Komitesi ile birlikte Kurucu Meclis (Cemal Grsel bakanlnda) ad altnda yeni anayasay hazrlad. RNEK SORU I. Semen yann 18den 22ye karlmas II. Kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi III. Tek dereceli seim sistemine geilmesi Yukardakilerden hangileri Atatrk dneminde yaplan deiiklikler arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D
NOT: Nispi Temsil Sistemi; Seime katlan her partinin ald oy oranna gre mecliste temsil edilmesini salayan sistemdir. Devlet Planlama rgt kurulmutur. Anayasa Mahkemesi ve Dantay gibi st mahkemeler ilk defa kurulmutur. 1961 Anayasas 1980e kadar devam etmitir. 12 Mart 1971 Muhtrasyla balayan ve iki yl kadar sren yar askeri rejim dneminde parlamento dndan destek olan hkmetlerin n ayak olmasyla 1971 - 1973 yllarnda Anayasada nemli deiiklikler yapld.
200
Tarih retmeni
10 Nisan 1928de Anayasadan Devletin dini slamdr maddesinin karlmas 1928de Cumhurbakan ve milletvekillerinin yemin biiminin deitirilmesi ve yemin iindeki dinsel kelimelerin kaldrlmas 5 ubat 1937de anayasaya Trk devletinin laik olduu ilkesinin konulmas (Bylece laiklie gei aamas tamamlanmtr.) Hukuk Kurallarnn Laikletirilmesi: 17 ubat 1926da, svire Medeni Kanunu rnek alnarak Trk Medeni Kanunu kabul edildi; 4 Ekim 1926da da yrrle girdi.
Osmanl Devletinde uygulanan hukuk sisteminde birliin olmay (en nemlisi) Osmanl hukuk sisteminin din esaslarna gre dzenlenmi olmas ve laik ve demokratik esaslara dayal ynetim anlayyla badamamas Halklk ilkesine paralel olarak herkesi kanunlar nnde eit duruma getirme dncesi (Kadn erkek eitliinin tam olarak salanmak istenmesi) Milli birlik ve btnlemeyi hzlandrma dncesi NOT: Yenilikler yaplrken kanunlarn Batdan alnmasnn nedenleri; savatan yeni km toplumda bu kanunlar hazrlayabilecek yeterli kadronun olmay ve hukuk kurallarnn hazrlanmasnn uzun zaman almasdr. Devlet Yapsndaki Laiklemenin Aamalar: Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922) Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923) Halifeliin Kaldrlmas (3 Mart 1924) Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eitim retim Birlii Yasas) (3 Mart 1924) eriye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas ( 3 Mart 1924)
NOT: svire Medeni Kanununun rnek alnmasnn nedenleri; Bu alanda hazrlanan en son kanun olmas, sade olmas, sorunlara pratik yollardan zm getirmesi, kadn ve erkek eitliine nem vermesi, laik ve demokratik olmasdr. svire Borlar Kanunu (cra, flas Hukuku) da ayn gn kabul edildi. 1926da Alman Ticaret Hukuku, talyan Ceza Hukuku, Alman Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu, Fransa dare Hukuku kabul edildi. Trk Medeni Kanununun Kabul (17 ubat 1926): Medeni Kanun: Toplumdaki bireylerin birbirleriyle olan ilikilerini; bireylerin mal ve mlkleriyle olan ilikilerini dzenleyen kurallardr. Osmanl Devletinde bu alanda hazrlanan ilk kanun Mecelledir. Mecelle slam dinine gre hazrlanm (1869 Ahmet Cevdet Paa) ancak tamamlanamamtr. Ayrca an koullarna ve toplumun ihtiyalarna cevap vermekten uzakt. Cumhuriyetin ilanndan sonra da yeni medeni kanunun hazrlanmas iin gerekli zamann olmamasndan dolay svire Medeni Kanunu alnm, Trk Medeni Kanunu olarak kabul edilmitir. 17 ubat 1926da kabul edilen Trk Medeni Kanunuyla u gelimeler salanmtr; Tek eli evlilik ve resmi nikh zorunluluu getirildi. Kadna da boanma hakk tannd. Kadnlara mirasta eitlik ve mahkemede ahitlik haklar tannd.
NOT: Bu kurumlarn yerine Diyanet leri Bakanl ve Vakflar Genel Mdrl kurulmutur. 1924 Anayasasnn Kabul (1924) Medreselerin Kapatlmas (11 Mart 1924) Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas (30 Kasm 1925) Klk Kyafet Kanununun karlmas (1925)
201
Tarih retmeni
kalmas salanmtr (Aznlklarn haklarn koruma yetkileri sona erdi.). NOT: Trk Medeni Kanunu, akla dayanan hukuk kurallarn getirmekle Atatrk'n laiklik; kadnlar erkeklerle eit duruma getirmesi ynyle halklk; tabular ykmas ynyle de inklplk ilkesiyle yakndan ilgilidir. RNEK SORU I. Evlenme akdinin devlet ii olarak nitelenmesi, II. Kadnn tanklkta erkekle eit olmas, III. Resm nikhtan sonra inanlara gre dinsel tren yaplabilmesi, Yukardakilerden hangileri, 4 Ekim 1926 tarihinde yrrle giren Medeni Kanunun kapsamndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: E RNEK SORU 1930-1934 yllar arasnda kadnla erkek arasndaki siyasi eitsizlik, kadnlara, I. belediye seimlerine katlma, II. milletvekili seme ve seilme, III. kendi soyadn tayabilme, haklarndan hangilerinin tannmasyla giderilmeye allmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi 1926 ylnda yrrle giren Medeni Kanunla salanan durumlardan biri deildir? A) Kadnlarn lkenin siyasi ynetimine katlabilmesi B) Tek elilik esasnn getirilmesi C) Kadnn einden boanabilmesi D) Resmi nikah usulnn konulmas E) Miras konusunda eitsizliin kaldrlmas (2010 KPSS nlisans) Cevap: A C. ETM - RETM VE KLTR ALANINDA YAPILAN NKILPLAR Bu alanda yenilik yaplmasn gerektiren nedenler;
NOT: Bu haklarla Trk kadn ekonomik ve sosyal haklar ynnden toplum ierisinde layk olduu yeri almtr. Trk kadnnn siyasal alanda erkeklerle olan eitsizliini gidermek amacyla da; 30 Nisan 1930da belediye seimlerine katlma hakk, 26 Ekim 1933te ky muhtar ve heyeti seimlerine katlma hakk, 5 Aralk 1934de milletvekili seme ve seilme hakk verilmitir. NOT-1: Bu deiikliklerle kadnlara da ynetime katlma hakk yani siyasi haklar verilmitir (Trk kadn seme ve seilme hakkn birok Avrupa lkesinden nce elde etmitir). NOT-2: Medeni Kanunun kabul ile mmet toplumundan ulus toplumu anlayna geilmitir. NOT-3: 1 Ocak 2002de yrrle giren yeni Trk Medeni Kanunuyla birlikte kadnlara isterse elerinin soyadyla birlikte kzlk soyadlarn kullanabilme hakk da tannmtr. RNEK SORU Trkiye Cumhuriyetinde Trk kadn erkekle eit olarak, I. mirastan ayn oranda pay alma ve tank olma, II. milletvekili seme ve seilme, III. belediye seimlerine katlma haklarn kazanmtr. Bu kazanmlarn kronolojik sralamas aadakilerden hangisidir? A) I, II, III B) I, III, II C) II, I, III D) II, III, I E) III, I, II (2009 KPSS) Cevap: B Trk Medeni Kanununun kabul edilmesinden sonra Patrikhanenin evlendirme, boanma gibi bir takm dnyevi yetkileri de elinden alnmtr. Sadece bir dini kurum olarak
202
Tarih retmeni
eriye ve Evkaf Vekletinin btesine ayrlan eitim pay, Milli Eitim Bakanlna devredilmitir. Din eitimi veren baz eskimi okullar kapatlarak yerlerine modern ilahiyat fakltesi, imam hatip okullar almtr. Yabanc okullarn ders programlarna Trke, Tarih ve Corafya gibi kltr dersleri konulmu ve bu derslerin Trk retmenler tarafndan okutulmas salanmtr. Yabanc okullarn dini ve siyasi amal retimi durdurulmutur. Bu okullarn snflarnda ve ders kitaplarndaki dini iaret ve semboller kaldrlm, bylece yabanc ve aznlk okullarnn zararl faaliyetleri engellenmitir. Trkiye'de eitimin adalamas ve laiklemesi salanmtr. RNEK SORU I. Yabanc okullarn denetim altna alnmas II. Medreselerin kapatlmas III. stanbul niversitesinin kurulmas Yukardakilerden hangilerinin gerekletirilmesiyle, farkl programlarla eitim yaplmas ve ikilie yol almas nlenmeye allmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Tevhid-i Tedrisat Kanununun (retim Birlii) sonularndan biri deildir? A) retim ilkelerinde birlik salanmas B) Genel eitim kurumlarnn Mill Eitim Bakanlna balanmas C) lk Maarif Kongresinin dzenlenmesi D) Ulusal kltr birliinin salanmas iin ortam hazrlanmas E) Din esaslara dayal eitim anlaynn terk edilmesi (2011 KPSS) Cevap: C Maarif Tekilat Hakknda Kanun (Milli Eitim Temel Kanunu - 2 Mart 1926) Laik ve ada eitim sistemine uygun bir anlayla ilk ve orta retimin esaslar tespit edilmitir.
203
Tarih retmeni
Trklerden nceki Anadolu tarihinin de aydnlatlmasn salamak Hanedanc, mmeti tarih anlayndan uzaklaarak milli tarih anlayn oluturmak Trkler hakknda bilgi veren kaynaklarn ounluunun yabanclar tarafndan hazrlanm olmasndan dolay; bu bilgilerin doruluunu tespit etmek, Trklerle ilgili yanl bilgilerin dzeltilmesini salamaktr. Trk Tarih Kurumunun almasyla Trk tarihi ile ilgili almalar hzlanm; mmeti ve hanedanc tarih anlayndan milli tarih anlayna geilmitir. Arkeoloji ve mzecilik almalar hzlandrlmtr. Atatrkn tarihe ve tarih retimine verdii nem u szleriyle daha iyi anlalacaktr; Trk ocuu atalarn tandka daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr.
Trk dilini yabanc dillerin etkisinden kurtarmak Trk diline yeni kelimeler kazandrmak ve sadeletirmek Konuma ve yaz dili arasndaki birliktelii salamak Trk dilini bir bilim dili haline getirerek dnya dilleri arasndaki saygn yerine kavuturmak Trk diliyle ilgili aratrmalar yapp Trk dilinin zenginliini gn na karmaktr. NOT: Trk Dil ve Tarih Kurumlarnn almas Atatrkn milliyetilik ilkesiyle dorudan ilgilidir. Eitim, retim ve Kltrel Alanda Yaplan Dier Yenilikler 1925 ylnda Ankara Hukuk Mektebi almtr (lk Yksekokul). 1926da Yksek Ziraat Enstits almtr. 1932de Halkevleri (Halk Eitim Merkezleri) kurulmutur (Trk Ocaklarnn yerine). NOT: Atatrkn lmnden sonra da kasaba, nahiye gibi kk yerleim birimlerinde Halk Odalar almtr. 1933de Darlfnunun yerine Cumhuriyetin ilk niversitesi olan stanbul niversitesi
Osmanl Devletinde grlen Trk tarihinin sadece Osmanl ve slam tarihiyle snrl tutulmas anlayn deitirmek Trk milletinin meneini (kkenini) belirleyip slamiyet ncesi Trk tarihini de aydnlatmak Trklerin dnya uygarlna yaptklar hizmetleri ve katklar ortaya koymak
204
Tarih retmeni
RNEK SORU 1923-1928 yllar arasnda nemli atlmlar yapld hlde, harf inklb ancak 1928 ylnda gerekletirilebilmitir. Bu gecikmede, I. Harf inklbna ok nem verilmesi ve baarsnn rastlantya braklmak istenmemesi, II. Daha nce bu konuda yaplm olan almalarn sonusuz kalmas, III. Arap alfabesinin harf saysnn sayca fazla olmas, durumlarndan hangilerinin etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi Millet Mekteplerinin almasndaki amalardan biridir? A) Her kesimden vatanda okur yazar duruma getirmek B) Yurt dna gidecek bireylere yabanc dil retmek C) Harf inklbnn yaplmasna ortam oluturmak D) Medreselerin kapatlmasn salamak E) lkretimi zorunlu hle getirmek (2008/KPSS nlisans) Cevap: A RNEK SORU I. Hukuk, II. Ekonomi, III. retim, Cumhuriyet Dneminde yukardaki alanlarn hangileriyle ilgili uygulamalarda birlik salamak amac olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Tevhid-i Tedrisat (retim Birlii) Kanununun sonularndan biridir? A) Aznlk okullarnn kapatlmas B) lkede ulusal ve laik retimin balamas C) Uluslararas ticari ilikilerin kolaylamas D) Hukuk alannda birlik salanmas E) Trk tarihinin bir btn olarak aratrlmas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: B
205
Tarih retmeni
Soyad Kanununun Kabul (24 Haziran 1934) Toplumsal alanda ve resmi ilerdeki kargaay sona erdirmek ve ayrcalk ifade eden unvanlara son verme zorunluluundan kabul edilmitir. Soyadlar Trke olacak; rtbe, memurluk, yabanc rk ve millet adlar ile ahlka aykr ve gln kelimeler soyad olarak kullanlmayacakt. Osmanl Dnemindeki sivil rtbe, nian ve madalyalar kaldrld. Ayrca aa, hac, hafz, hoca, molla, eyh, efendi, paa vb. ayrcalk ifade eden unvanlar ve hitaplar da kaldrlmtr. NOT-1: Bylece toplumsal alanda ayrcala ve kargaaya neden olan unvanlar yasaklanarak herkesin kanun nnde eit olmas salanmtr. NOT-2: Bu inklp, Atatrkn halklk ilkesiyle dorudan ilgilidir (ayrca milliyetilik ve laiklik). NOT-3: Soyad Kanunu ile Trk toplumu, ada ve batl bir grnm kazanmtr. NOT-4: 24 Kasm 1934te karlan zel bir yasa ile TBMM tarafndan Mustafa Kemale Atatrk soyad verildi. Kanun gerei bu soyadn baka kimse alamayacakt. Uluslararas Saat, l, Rakamlar ve Takvim Deiiklikleri 1 Ocak 1926dan itibaren Miladi Takvim kullanlmaya baland. Ayn tarihte ayrca uluslararas (alafranga) saat sistemine de geilmitir. 20 Mays 1928de uluslararas rakamlara geildi. 1 Nisan 1931de ada uzunluk ve arlk l birimlerine geildi. Bylece bu kanunla eski arlk ve uzunluk lleri deitirilerek, uygar l birimleri saylan onlu ynteme (metrik sistem - ondalk rakamlara) uygun ller kabul edildi. Yurdun her yerinde tek bir l sistemi uygulanmaya balanm, bylece tam bir l dzeni, l birlii kurulmutur.
Devletin yaps ve hukuk kurallar laikletirilirken buna paralel olarak toplumsal yaay da dzenlenmitir.
Klk Kyafette Yenilik (25 Kasm 1925) apka Kanunu olarak da geen bu yenilik hareketinin amac, topluma ada bir grnm kazandrma ve Bat ile btnleme dncesidir. apka nklbnda kadnlarla ilgili yasal bir dzenleme yaplmamtr. Mustafa Kemal bu inklp hareketini ilk defa gittii Kastamonuda uygulamaya koymutur. 3 Aralk 1934te karlan bir kanunla da hangi din ve mezhebe mensup olursa olsun din adamlarnn mabetler ve ayinler haricinde dini kyafetle dolamalar yasakland. Sadece Diyanet leri Bakan, Rum ve Ermeni Patrikleri ile Yahudi Hahambas her zaman dini kyafet giyebileceklerdi. Tekke - Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas (30 Kasm 1925) Tekke ve zaviyeler, ayn tarikatta olanlarn topland, almalar yapt yerlerdir. Halkn dinsel duygularn smr arac yaparak politik ve ekonomik kar salayan bu a d kurumlar kapatlarak laik devlet dzeni pekitirilmitir. Yine ayn kanunla eyhlik, dervilik, dedelik, seyyitlik, elebilik, mritlik, falclk, byclk, frklk, muskaclk, trbedarlk gibi ayrcalk bildiren unvanlar da kaldrlmtr. NOT: Bu inklplar toplumda laiklik ilkesinin yerletirilmesiyle ilgilidir.
206
Tarih retmeni
ALANINDA YAPILAN
Bylece devletleraras ilikilerde alma ve ticari hayatmzdaki Bat dnyas ile olan tatil gn farkllnn yaratt karklklar ve aksaklklar giderilmi oldu.
NOT: Tatil gnnde, l birimlerinde, takvim, ve saat dzenlemelerindeki temel ama; Batyla olan ticari ve ekonomik ilikilerin gelitirilmesidir. RNEK SORU Soyad Kanunuyla tm vatandalara, aile ismi olarak z adlar yannda soyad kullanma zorunluluu getirilmitir. Bu zorunluluun, I. snf farkllklarnn isim olarak kullanlmas, II. isim benzerliklerinin baz karklklara neden olmas, III. toplumda aznlk olan Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn bulunmas, durumlarnn hangilerinden kaynakland savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: C RNEK SORU I. Yeni Trk alfabesi, II. Okka yerine kilo sistemi, III. Alaturka saat yerine alafranga saat sistemi, Yukardakilerden hangilerinin kullanlmasyla uluslararas ilikilerdeki uygulamalarda uyumsuzluklarn giderilmesinin amaland savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: D RNEK SORU Atatrk Dneminde, I. Kabotaj Kanununun kabul edilmesi, II. Soyad Kanununun kabul edilmesi, III. Tekke ve trbelerin kapatlmas, gelimelerinden hangilerinin resm ilemlerde kolaylk salad savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C
Kapitlasyonlar Bankaclk, ticaret, ulam sektrlerinin yabanclarn elinde olmas Sanayi nklbnn gerekletirilememesi Duyun-u Umumiye (Genel Borlar daresi) Tarmn ilkel yntemlerle yaplmas Balkan ve I. Dnya Savalarnn yaratt bunalmlar Yeralt ve yerst kaynaklarnn yabanclarn eline gemesi Lozan Bar Antlamasyla (24 Temmuz 1923) Kapitlasyonlarn kaldrlmas bamsz ve milli bir ekonominin kurulmas iin gerekli olan ortam hazrlam oldu. nk Atatrk'e gre; Siyasi ve askeri zaferler ne kadar byk olursa olsun, ekonomik zaferler ile talandrlmazlarsa kazanlan zaferler yaayamaz, az zamanda sner.di. zmir ktisat Kongresi (18 ubat 1923)
ifti, tccar, sanayici ve ii temsilcilerinin katlm ile dzenlendi. Amac, ulusal ekonomik politikalar hakknda ulusal gr ve ilkeleri ortaya karmak; ekonomik bamszlk konusundaki kararll gstermekti. Kongrede alnan kararlar; En nemli karar, temel dncesi ekonomik bamszlk olan Misak- ktisadi (Ekonomi And Milli Ekonomi lkesi)dir.
NOT: Ekonomik bamszlk iin izlenecek yol; yabanclarn ekonomik boyunduruuna girmeden, ulusal kaynaklarmz, ulusal glerimizle yine ulus iin deerlendirmektir. Kk iletmelerden byk iletmelere (fabrikalara) geilmelidir. Demiryolu ulamna ncelik verilmelidir. Vergi ve toprak reformu yaplmaldr. Giriimcileri destekleyen bir banka kurulmaldr. Anonim irketlerinin kurulmas kolaylatrlmaldr.
207
Tarih retmeni
NOT: Bu kanunun etkisiyle sadece Uak eker Fabrikas alabilmitir. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Tevik-i Sanayi Kanununun uygulamalarndan biri deildir? A) eitli sanayi kurulularna devlet arazisi tahsis edilmesi B) Baz iletmelere tama hizmetlerinde indirim salanmas C) Mill tasarruf ve mevduatn artmas iin Trkiye Bankasnn kurulmas D) Vergilerde muafiyetler getirilmesi E) Devlet daireleri iin yerli rn kullanma zorunluluunun getirilmesi (2011 KPSS) Cevap: C Ancak zel sermaye yasann salad olanaklar tam olarak deerlendiremedi. Bunda (1929 - 1931) Dnya Ekonomik bunalmnn da etkisi oldu. Trkiyeyi de etkisi altna alan ekonomik bulanm sanayileme hareketini de yavalatt. Yerli sanayinin korunmas iin 1929da yksek gmrk uygulamas balatlmtr. 20 ubat 1930da Trk Parasn Koruma Kanunu kabul edildi. Devletin kuruluundan 1933e kadar geen dnemde sanayileme istenilen seviyede gereklememitir. Bunun nedenleri unlardr;
NOT: zmir ktisat Kongresinde daha ok liberal (serbest piyasa ekonomisi) bir ekonomik kalknma politikas benimsenmi, devletin ekonomik alanda zendirici, koruyucu ve dzenleyici bir rol stlenmesi hedeflenmitir. RNEK SORU 17 ubat 1923 tarihinde alan ktisat Kongresinin toplant yeri olarak zmirin seilmesinde, I. Kurtulu Savann bitimini noktalayan yer olmas, II. Trkiyenin en nemli ihracat limanlarndan biri olmas, III. Kongreye her ileden sekiz delegenin seilmesi, durumlarndan hangilerinin etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C Kapitlasyonlar kaldrldktan sonra ekonomik bamszlmz salamlatrmak iin devlet, kkl tedbirler almaya balamtr. Kapitlasyonlarn Lozan Antlamas ile kaldrlmasndan sonra yabanc irketler ulusallatrld. 26 Austos 1924te ticaret sektrne kredi vermek amacyla ilk zel banka olan Bankas kurulmutur. 1925 ylnda Ticaret ve Sanayi Odalar kuruldu. 1 Temmuz 1926da Kabotaj Kanunu karlarak karasularmzdaki ticaret ve ulam hakknn Trkiyeye ait olduu kabul edilmitir (Ulusallatrma). zel giriimcileri zendirmek amacyla 1927de Tevik-i Sanayi Yasas karld. Buna gre zel giriimciler, zel gmrk indiriminden yararlanacak, bedelsiz hazine arazileri alabilecek, baz vergilerden de muaf tutulacak, ucuz kredi alabileceklerdi.
zel sektrn ve teknik bilgilerin yetersizlii, Gelir seviyesinin ok dk olmas, 1929a kadar sanayinin da kar himaye edilmemesi, zel sektrn Tevik-i Sanayi Kanununa ramen yapabildii yatrmlarn miktar ve eit itibariyle yeterli olmamas, 1929 Dnya Ekonomik bunalmnn olumsuz etkileridir. Tevik-i Sanayi Kanunu istenen sonucu vermeyince 1933te I. Be Yllk Kalknma Plan uygulanmaya konularak, devlet eliyle nemli tesisler almtr. Smerbank, merinos, cam, kt, deri, eker ve demir - elik fabrikalar kuruldu (KT'ler).
NOT-1: 1934 ylnda uygulamaya konulan bu planla ilk defa planl ekonomiye geildi. 1934 -
208
Tarih retmeni
alanlarn sosyal gvenlik kurumlar olan, Emekli Sand ve Sosyal Sigortalar Kurumlar almtr.
NOT-1: 11 Haziran 1930da kurulan Merkez Bankasnn kurulu amac Trk para politikasna yn vermek ve ulusal bankacla destek olmaktr. NOT-2: 1926da Emlk ve Eytam Bankasnn kurulmasnn amac; yoksul kesime konut kredisi vererek destek salamaktr. Kayseri, Ereli, Nazilli ve Malatyada alan pamuklu dokuma fabrikalar ile Bursa merinos ynl dokuma sanayi bu dnemde kurulmu nemli iletmelerdir. zmit selloz fabrikas, Gemlik suni ipek fabrikas, stanbul - Paabahe ie ve cam fabrikas, Beykozda deri fabrikas gibi nemli iletmeler kurulmutur. Osmanl Devleti dneminden kalan ypranm ekonomik kurum ve tesisleri gelitirmek amacyla 1925 ylnda Sanayi ve Maadin Bankas kurulmu, 1937 ylnda Smerbanka devredilmitir. 1935te MTA (Maden Tetkik Arama) kurulmutur. Maden - sanayi alannda ilk defa Karabk Demir - elik Fabrikas almtr (1939). TPAO (Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl) kurularak rafineriler almtr. MKE (Makine Kimya Endstrisi) Krkkale silah fabrikas kurulmutur. 1937de Denizbank kuruldu (denizyollarn ve ticaret filosunu glendirmek iin).
RNEK SORU Cumhuriyetin ilk on be ylnda kurulan bankalar arasnda Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasnn nemli yeri olmasnda, I. iftiye kredi verilmesi, II. ulusal bankalara destek verilmesi, III. Osmanl Bankasna verilmi olan kt para karma ayrcalnn giderilmesi, grevlerinden hangilerini stlenmi bir kurulu olmasnn etkisi vardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: D RNEK SORU I. Yabanclarn Trk kara sularnda ticaret yapmasnn yasak olmas II. Yabanc ticaret gemilerinin Boazlardan geiinin serbest olmas III. Yabanclarn Marmara ve Trkiyedeki nehirlerde ve gllerde gemi bulundurmasnn yasak olmas Yukardakilerden hangileri Kabotaj Kanununun kapsamndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: D RNEK SORU Atatrk Dneminde, I. yksek gmrk vergisi konulmas, II. lkeye girecek eyann cinsi ve miktarnn hkmet tarafndan tespit edilmesi, III. uluslararas sergi ve panayrlara katlma karar alnmas, nlemlerinden hangilerinin, ihracat ithalata gre artrmak amacyla alnd savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: E
NOT-1: zel sektrn sermayesizlik nedeniyle gerekletiremedii alanlar, devlet tarafndan dzenlenmeye balamtr. NOT-2: Devletilik ilkesi ile Trk Tarihinde ilk kez planl ekonomiye geilmitir.
209
Tarih retmeni
F. BAYINDIRLIK VE ULATIRMA ALANINDA YAPILAN NKILPLAR Modern kentleme almalar balam, okul, hastane ve kamu binalar yaplmtr. 1925te Trk Hava Kurumu (Trk Tayyare Cemiyeti) kurulmutur. 1927de Devlet Demir Yollar, 1939da Devlet Deniz letmeleri, 1938de Devlet Hava Yollar Genel Mdrl kurulmutur. zellikle demiryolu olmak zere yol, kpr, liman ve iskele yapmna hz verilmitir. Baraj yapmna balanmtr. G. SALIK VE TIP ALANINDA YAPILAN NKILPLAR Salk ileri devletin grevi saylmtr. nk daha Cumhuriyet ilan edilmeden nce ilk TBMM Hkmetinde Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna yer verilmitir (2 Mays 1920). Milletin saln korumak ve glendirmek, bulac ve salgn hastalklar nlemek ve salkl nesiller yetimesini salamak politikas esas alnd. Bunun iin de salk tekilat gelitirildi. Hastane ve hekim says artrld. Salk okullar ve Tp faklteleri ile Millet (Devlet) Hastaneleri ald. 1922de Numune Hastaneleri kuruldu (Ankara, stanbul, Sivas, Erzurum, Trabzon ve Diyarbakrda). 21 ubat 1925te Kzlay Hemire Okulu almtr. 1931 ylnda Merkez Hfzsshha Messesesi kurulmutur. Beden Terbiyesi Genel Mdrl, ocuk Esirgeme Kurumu, Yeilay ve Kzlay kurulmutur. Stma, frengi, verem gibi hastalklarla mcadele edilmeye balanmtr. H. TARIM ALANINDA YAPILAN NKILPLAR Kylnn vergi ykn hafifleterek retimi arttrmak iin 17 ubat 1925te Aar (r) vergisi kaldrlmtr. NOT: Yeni Trk Devletinin Aar vergisini kaldrmas halk zellik tadn gstermektedir. iftiye kredi salamak iin Ziraat Bankasnn almalar yeniden dzenlenmitir
210
Tarih retmeni
RNEK SORU Cumhuriyet Dneminde kalknmada sanayilemeye nem vermek amacyla Tevik-i Sanayi Kanunu karlmtr. Bu Kanunla sanayi kurulularna retecekleri mallarn deerine gre %10 prim verilmi ve ithal rnlerinden %10 daha pahal da olsa devlet kurumlarna bunlar kullanma zorunluluu getirilmitir. Bu durumun, I. retimin artrlmak istendii, II. ithalatn kstlanmak istendii, III. sermaye birikimine devlet destei saland, durumlarndan hangilerinin gstergesi olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: E IKMI SORULAR I. Gler birlii ilkesinin benimsenmesi II. Nerenin bakent olacann belirlenmesi III. Milletvekili seimlerinin iki ylda bir yaplmasnn ngrlmesi zelliklerinden hangileri 1921 Anayasasnda yoktur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (1999 DMS) 1. 2. A) B) C) D) E) Aadakilerden hangisi, dierlerinden sonra karlan bir kanundur? Tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmasyla ilgili kanun Trk Medeni Kanunu Takrir-i Skn Kanunu Hilafetin kaldrlmasyla ilgili kanun Soyad Kanunu (1999 DMS) Trkiye Cumhuriyetinde ok partili dneme gei denemesi aadakilerin hangisiyle balamtr? Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmas Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmas Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas Cumhuriyetin ilan edilmesi Demokrat Partinin kurulmas (1999 DMS)
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Atatrk Dneminde tarm gelitirmek amacyla yaplan almalardan biri deildir? A) Aar vergisinin kaldrlmas B) Ziraat Bankasnn kurulmas C) Numune iftliklerinin kurulmas D) Yksek Ziraat Enstitsnn kurulmas E) Tarm sat kooperatiflerinin kurulmas (2011 KPSS) Cevap: B RNEK SORU I. Bankasnn kurulmas, II. ar Vergisinin kaldrlmas, III. Smerbankn kurulmas, Yukardakilerden hangileri Atatrk Dneminde Trk iftisini rahatlatmak amacyla gerekletirilmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: B
3.
A) B) C) D) E)
211
Tarih retmeni
Aadakilerden hangisiyle, Atatrk lkeleri anayasa gvencesine alnm ve devlet, temel nitelikleriyle cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, laik ve inklp olarak tanmlanmtr? 1921 Anayasasnda yaplan 1923 deiikliiyle 1924 Anayasasnda yaplan 1937 deiikliiyle 1924 Anayasasnda yaplan 1928 deiikliiyle 1924 Anayasasnda yaplan 1934 deiikliiyle 1961 Anayasasnda yaplan 1971 deiikliiyle (2000 DMS)
A) B) C) D) E)
A) B) C) D)
I. eyh Sait Ayaklanmas II. Menemen Olay III. Demirci Mehmet Efe Ayaklanmas Yukardakilerden hangileri, ulusal ve laik devlet anlayna kar bir tepki niteliindedir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2000 DMS) 5. I. Yeni devletin ynetim eklinin ne olduu II. Yasama ve yrtme erklerinin nerede topland III. Vekillerin (Bakanlarn) nasl seilecei Yukardakilerden hangileri 1921 Anayasasnda aka belirtilmemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I ve III (2000 DMS) 6. I. Kii haklar II. Kiilerin evlat edinme koullar III. Kiilerin aile kurmas IV. Kiilerin eitimi Yukardakilerden hangileri Trk Medeni Kanunu ile dzenlenmitir? A) I ve II B) I ve III C) I, II ve III D) I, III ve IV E) II, III ve IV (2000 DMS) 7. 8. Trkiyede Devletilik ilkesi hangi yldan balayarak uygulamaya konulmutur? A) 1927 B) 1929 C) 1933 D) 1939 E) 1940 (2000 DMS)
E)
10. Cumhuriyet Dneminde erkein aile konumuyla ilgili ayrcalklar byk lde aadakilerden hangisiyle kaldrlmtr? A) Laiklik ilkesinin anayasa gvencesine alnmas B) Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas C) Medeni Kanunun kabul edilmesi D) talyan Ceza Kanununun adapte edilerek yrrle girmesi E) ok partili demokratik hayata geilmesi (2001 KMS) 11. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, aadaki ilkelerden hangisini ktye kullanarak eyh Sait Ayaklanmas'na ortam hazrlamtr? A) Halklk B) Devletilik C) Milliyetilik D) nklplk E) Laiklik (2001 KMS) 12. Aadakilerden hangisi, Millet Mekteplerinin amalarndan biridir? A) Baslan kitap saysn artrmak B) Okuma ve yazmada kolaylk salamak C) Eitim ve retimi birletirmek D) Okuma yazma orann artrmak E) Yksekokul saysn artrmak (2001 KMS) 13. kinci TBMM dneminde yaanan kabine bunalm aadakilerin hangisinden kaynaklanmtr? A) Saltanatn kaldrlmas ve padiahn ngilizlere snmas B) Menemen olay nedeniyle yrede skynetim ilan edilmesi C) 1921 Anayasasnn hkmetin kurulmasna ilikin maddesi D) Mecellenin yrrlkten kaldrlmas E) Anam Vergisi'nin artrlmas (2002 KPPS)
212
Tarih retmeni
19. Trkiyede yaz dili ile konuma dili arasndaki uyumsuzluk, I. Trk Tarih Kurumunun kurulmas II. Harf nklbnn yaplmas III. Medreselerin kapatlmas gelimelerinden hangileri ile giderilmitir? A) I B) II C) III D) I, II E) II, III (2006 KPPS) 20. I. Halk Partisi II. Terakki Perver Cumhuriyet Partisi III. Serbest Cumhuriyet Partisi Atatrk dneminde, yukardakilerden hangileri muhalefet parti olarak kurulmutur? A) I B) II C) III D) I, II E) II, III (2006 KPPS) 21. I. Aznlk okullar II. Millet mektepleri III. Yabanc okullar Yukardakilerden hangileri, Osmanl Dneminde olmayp Atatrk Dneminde ilk kez almtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2007 KPPS) 22. Osmanl Dneminde XIX. yzyln ilk yarsnda sark ve kavuk yerine fesin giyilmesine, Cumhuriyet Dneminin ilk yllarnda ise fesin yerine apkann giyilmesine kar klmtr. Bu iki duruma gre; I. Yenilikler anlay deiikliinin sonucudur. II. Yenilikler tepkiyle karlanmtr. III. Yeniliklerin benimsenmesi belli bir sreci gerektirmitir. yarglarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2009 KPPS) CEVAPLAR 1. B 2. E 3. B 4. D 5. D 6. A 7. C 8. C 9. B 10. C 11. E 12. D 13. C 14. A 15. B 16. C 17. D 18. B 19. B 20. E 21. B 22. E
213
ATATRK LKELER
Atatrk Dnce Sistemi: Atatrkn Trkiye Cumhuriyetini ada uygarlk seviyesine ulatrmak amacyla ortaya koyduu ilke ve inklplarn btndr. Atatrk lkelerinin Ortak zellikleri Atatrk lkeleri 1935 ylnda Cumhuriyet Halk Partisi kurultaynda kabul edilen Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Laiklik, Devletilik, nklplk (6 Temel lke) ve bunlar btnleyen ilkelerden oluur. Atatrk ilkeleri, Trk ulusunun ihtiyalarndan ve Trkiyenin gereklerinden domu ve bu ihtiyalara, gereklere gre de gelimitir. Atatrkln temeli ulusuluk ve laiklie dayaldr. lkelerin z; Trk milletini ada milletler seviyesine karmaktr. Atatrklkte demokrasi, cumhuriyetilik, laiklik ve milliyetilik gibi evrensel deerler varsa da adalamann gerei olarak alnmlardr. NOT: Halklk, Devletilik ve nklplk ise Trkiyeye zg ilkelerdir. Atatrk dnce sisteminin en belirgin zellii akla ve bilime dayanmas, gelimeye ak bir zellik gstermesidir. Atatrklk bir btndr ve yabanc siyasi akmlar ve ideolojilerle aklanamaz. Bu ilkeler 5 ubat 1937de, Atatrk lkeleri adyla 1924 Anayasasna dhil edilmitir. TEMEL LKELER 1. CUMHURYETLK Cumhuriyetilik lkesinin zellikleri ksaca yledir; Temel ilkesi seimdir. Devlet bakanlnda ve dier kademelerde mr boyu kalmaya kardr. Egemenlik kaytsz artsz millete aittir. Cumhuriyetiliin temel dayana olan ulusal egemenlikten ilk kez Amasya Genelgesinde bahsedilmitir. Demokratiktir. Trk milletinin karakterine uygundur.
TBMMnin almas 1921 ve 1924 Anayasalarnn hazrlanmas Saltanatn kaldrlmas Cumhuriyetin ilan edilmesi Halifeliin kaldrlmas Ordunun siyasetten ayrlmas Siyasi partilerin kurulmas Kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi ki dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilmesi Semen yann drlmesi Milletvekili seme ve seilme hakk iin vergi verir olma artnn kaldrlmas (1 Nisan 1923) gibi inklplar yaplmtr. RNEK SORU I. Siyasi rejim, II. Ekonomik politika, III. Uluslararas ilikiler, Cumhuriyetilik ilkesi yukardakilerden hangilerini dorudan belirler? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: A RNEK SORU Aadakilerden hangisi demokratik devlet anlayyla badamaz? A) Seimlerin dzenli aralklarla tekrarlanmas B) Gelir ve servet ediniminin kstlanmas C) Etkin siyasi makama seimle gelinmesi D) Siyasi partilerin serbeste kurulmas E) ktidarn el deitirebilmesi (2009 KPSS) Cevap: B
214
Tarih retmeni
Aklc, ada, medeni, ileriye dnk, demokratik, yceltici, insani ve bardr. Atatrk milliyetilii, Trk milletini birlik ve beraberlik iinde yaatacak, ileriye gtrecek nemli bir g kaynadr. Milliyetilik, ulusal bamszl salama, koruma ve pekitirme amac olarak da ifade edilebilir. Milliyetilik ilkesinin toplumsal, siyasal, kltrel ierii yannda ekonomik ierii de vardr Ama; Trk milliyetinin refahn, zenginliini, mutluluunu ve varln ykseltmektir (ulusal ekonominin kurulmas gerektiini belirtir.). Milliyetilik ulusal kurtulu savamzn k noktasn oluturmutur. Milliyetiliin btnleyici ilkeleri; zgrlk ve Bamszlk, Yurtta Sulh Cihanda Sulh, nsan ve nsanlk sevgisidir. Milliyetilik lkesi dorultusunda yaplan inklplar; TBMMnin almas (1920) stiklal Marnn kabul edilmesi (1921) zmir ktisat Kongresinin toplanmas (1923) Kapitlasyonlarn kaldrlmas (1923) Kabotaj Kanununun karlmas ile deniz yollarnn milliletirilmesi (1926) Yabanc irketlerin milliletirilmesi (1926) Gmrk Koruma Kanununun karlmas (1929) Reji daresi (Ttn Tekeli)nin kaldrlmas (1929) Trk Parasn Koruma Kanununun karlmas (1930) Trk Tarih Kurumunun kurulmas (1931) Trk Dil Kurumunun kurulmas (1932)
RNEK SORU Mustafa Kemal, Artk hkmet ile millet arasnda mazideki ayrlk kalmamtr. Hkmet millettir ve millet hkmettir. Artk hkmet ve hkmet mensuplar kendilerinin milletten ayr olmadklarn ve milletin efendi olduunu tamamen anlamlardr. demitir. Mustafa Kemalin bu anlatmyla aadaki kavramlardan hangisini vurgulad savunulabilir? A) Tam bamszlk B) Barseverlik C) Bilimsellik D) Milli birlik ve beraberlik E) Vatanseverlik (2011 KPSS) Cevap: D Mustafa Kemale gre dini, dili ne olursa olsun kendini Trk sayan ve Trk olarak yaayan herkes Trktr. Atatrk bunu Ne Mutlu Trkm Diyene szyle belirtmitir. Atatrk'n milliyetilik anlay;
Blc deil, birletirici ve toplaycdr. Bu anlay rk deildir (eitlikidir.). Laiklik esasndan dn vermez, snf kavgasn deil, sosyal dayanmay hedef tutar. Atatrk milliyetilik anlay belli bir rka, mezhebe, snfa ve siyasal gre dayanmaz.
RNEK SORU Atatrk milliyetilik anlay laiktir. Bu yargy aadakilerden hangisi destekler? A) Milleti oluturan unsurlar arasnda rk ve kken birliinin temel alnmas B) Vatandalarn istedikleri dini ve mezhebi semesi C) Toplumun rk, din ve mezhep izgileriyle blnmesi D) Devletin resm bir dininin olmas E) mmeti dnce yaps (2008/KPSS Lisans) Cevap: B
215
Tarih retmeni
RNEK SORU Atatrkn milliyetilik anlaynn rk, mezhep ve snf ayrlklarna kar olmas, I. mill birlik ve beraberlik, II. kltrel birlik, III. sosyal dayanma, durumlarndan hangilerini desteklediini gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: E RNEK SORU 1961 Anayasasnda Trk milletini, btn fertleriyle kaderde, kvanta ve tasada ortak klmak, blnmez bir btn hlinde mill bilin ve lk etrafnda toplamak biiminde ifade edilen ilke, aadakilerden hangisidir? A) Milliyetilik B) Halklk C) Laiklik D) Devletilik E) Cumhuriyetilik (2010 KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU I. Trk Tarih Kurumunun kurulmas II. Trk Dil Kurumunun almas III. apka giyilmesi hakknda kanun karlmas Yukardaki gelimelerden hangilerinin, Atatrk milliyetiliinin gelimesinde ve hzlanmasnda etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D 3. HALKILIK Halk bir lkenin snrlar ierisinde yaayan eitli mesleklerin ve toplumsal gruplarn oluturduu insanlardr. Halklk, toplumsal barn salanmas iin snf ayrmcln reddeder. Devlet ynetiminde tm vatandalara kendini ynetme hakk, kanun nnde eitlik, gelir dalmnda denge salanmasn ve herkesin devlet hizmetlerinden yararlandrlmasn hedefler. Atatrke gre halk, her bakmdan ayrcalksz ve birbirine eit kimselerden olumutur.
216
Tarih retmeni
RNEK SORU Halklk ilkesinin demokratik olma zelliini, I. ayrcalklara kar olmas, II. egemenliin halkn bir kesimine ait olmas, III. herkesin kanun nnde eit kabul edilmesi, durumlarndan hangileri destekler? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: D RNEK SORU I. Mlkiyet hakknn olmas, II. Toplumda ayrcalklara son verilmesi, III. Herkesin ynetime katlmas, Yukardakilerden hangileri halklk ilkesiyle badar? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerden hangisinin sosyal hayattaki ayrcalklar nlemek amal olduu savunulamaz? A) Tekke ve zaviyelerin kapatlmas B) Hac, aa, hafz, molla gibi unvanlarn kaldrlmas C) Medeni Kanunun kabul edilmesi D) Devlet statistik Enstitsnn kurulmas E) Din giysilerin mabetler dnda giyilmesinin yasaklanmas (2011 KPSS) Cevap: D 4. LAKLK Laiklik; devlet dzeninin; bu dzeni salamak ve korumak iin uygulanan hukuk kurallarnn dine deil, akla ve bilime dayandrlmas; kimsenin de dini inancna ve vicdan zgrlne karlmamas demektir. Laiklik din ve mezhep kavgalarna kardr. Atatrke gre din, bir vicdan meselesidir. Dine duyulan saygdan dolay taassuba, gericilie kardr. Laiklikte devletin resmi dini yoktur. Devlet belli bir dine stnlk tanyp, onun kurallarn btn vatandalara benimsetmeye ve uygulatmaya almaz. Buna gre din ve ibadet zgrln gvence altna almtr.
RNEK SORU Atatrk, En iyi bireyler, kendinden ok, bal olduu toplumu dnen, onun varlnn ve mutluluunun korunmasna yaamn adayan insanlardr. demitir. Atatrkn bu szndeki en iyi birey tanmnn aadakilerden hangisiyle eletii savunulabilir? A) Vatandalk bilincine erimi kii B) Bakalarnn hak ve zgrlklerine deer vermeyen kii C) Belli bir snfn yararn gzeten kii D) Sorumluluklarnn gereini yerine getirmeyen kii E) nceliklerini kiisel kardan yana kullanan kii (2011 KPSS) Cevap: A NOT: Halklk ilkesi, Devletilik ilkesinin uygulanmasn zorunlu klmtr. Devlet sosyal devlet anlayna uygun olarak yatrmlarda bulunur. Atatrkn Halklk lkesi dorultusunda; Saltanatn kaldrlmas (1922) Cumhuriyetin ilan (1923) Aar vergisinin kaldrlmas (1925) Medeni Kanunun Kabul (1926) Tevik-i Sanayi Kanununun Kabul (1926) Okuma yazma seferberliinin balatlmas (1928) ve Millet Mekteplerinin almas lkretimin cretsiz ve zorunlu olmas Gelire gre vergi alnmas Soyad Kanununun kabul edilmesi (1934) Kadnlara, ynetime katlma hakk tannmas (1930 1934) Aznlklarn Trk vatanda saylarak ayrcalklarnn sona erdirilmesi (1923) Devlet yatrmlarnn ve sosyal hizmetlerin yaygnlatrlmas Vatandalarn tm devlet hizmetlerinden faydalanmasnda eitlik salanmas gibi inklplar yaplmtr.
217
Tarih retmeni
RNEK SORU - Halifeliin kaldrlmasyla eriata aykr olduu yolunda fetva vermeye kalkan fetva makamnn ortadan kaldrlmas - Siyasal amalarla smrlebilecek olan Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kapatlmas Yukardaki gelimelerin aadakilerden hangisine ortam hazrlad savunulabilir? A) Cumhuriyetin ilan edilmesi ve cumhurbakannn seilmesi B) Anayasadan laiklie aykr hkmlerin karlmas C) Ulus egemenliine dayal yeni bir anayasa yaplmas D) Hyanet-i Vataniye Kanununun karlmas E) Saltanatn kaldrlmas (2008/KPSS Lisans) Cevap: B RNEK SORU I. Atatrk ilkelerinin Trkiye Devletinin temel nitelikleri olarak kabul edilmesi II. Milletvekili yeminlerinin Vallahi. yerine Namusum zerine sz veriyorum. eklinde deitirilmesi III. Anayasa Mahkemesinin kurulmas Yukardakilerden hangileri Atatrk Dnemi gelimeleri arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III (2009 - KPSS) Cevap: C RNEK SORU Atatrk dncede, vicdan zgrl bir haktr. Bu yargnn, bireyin, I. kendine zg siyasal ve felsefi bir dnceye sahip olduunu aklayabilmesi, II. bal olduu dinin gereklerini yerine getirmesi ya da getirmemesi, III. kendi etnik kkenini dier etnik kkenlerden stn grdn aklayabilmesi grlerinden hangilerini destekledii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: C 5. DEVLETLK Atatrkn devletilik ilkesinin zellikleri unlardr; Devletilik, halkln zorunlu bir sonucudur.
NOT: Laiklik, Atatrkn cumhuriyetilik ilkesi ile birlikte taviz vermedii, her trl siyasi tartmalardan uzak tuttuu ikinci ilkedir. Laiklik, Trk milletinin adalama, ilerleme ve bilimsel gelime yolunu amtr. Laiklik; Cumhuriyet ve demokrasinin geliip glenmesi iin de ortam hazrlamtr. Atatrkn Laiklik lkesi dorultusunda;
Saltanatn kaldrlmas (1922) Halifeliin kaldrlmas (1924) Tevhid-i Tedrisat Kanununun karlmas (1924) eriyye ve Evkaf Vekaletinin kaldrlmas (1924) Medreselerin kapatlmas (1925) Maarif Tekilat Hakknda Kanunun kabul edilmesi Tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmas (1925) Klk ve kyafette yenilik yaplmas (1925) Medeni Kanunun kabul edilmesi (1926) Dinsel nvanlarn yasaklanmas (1934) Devletin dini slamdr maddesinin anayasadan karlmas Milletvekilleri ve Cumhurbakannn yemin eklinin deitirilmesi 1937de laiklik ilkesinin 1924 Anayasasna girmesi gibi inklaplar yaplmtr. RNEK SORU Atatrk; Onuncu Yl Nutkunda Trk milletinin yrmekte olduu terakki ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasnda tuttuu meale, mspet ilimdir. demitir. Atatrkn bu sznn aadaki ilkelerden hangisinin nemini dorudan vurgulad savunulabilir? A) Milliyetilik B) Halklk C) Laiklik D) Devletilik E) Cumhuriyetilik (2008/KPSS nlisans) Cevap: C
218
Tarih retmeni
Birok bankann ve irketin kurulmas (Maden Tetkik Arama Enstits, Etibank ve Kamu ktisadi Teebbsleri gibi) Devlet Demir Yollarnn kurulmas Devlet retme iftliklerinin kurulmas RNEK SORU I. Devletilik ilkesinin uygulanmas, II. zmirde ktisat Kongresinin toplanmas, III. Milletler Cemiyetine ye olunmas, Trkiye Cumhuriyetinde zel giriimde sermaye birikiminin ve gerekli kadronun yeterli olmamasnn yukardakilerden hangilerini gerekli hale getirdii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006 - KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU Devletilik ilkesi, I. zel giriimcilie yer verilmesi, II. yabanc sermayeden yararlanlmas, III. mlkiyet hakknn ulusun yararlarna aykr biimde kullanlmas, durumlarndan hangilerine kardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C 6. NKILPILIK Halk gcne dayanarak gerekletirilen, ileriye dnk kkl yeniliklere inklp denir. nklp; toplumdaki yenileme ihtiyacnn bir sonucudur. Eskiyen kurumlarn yerine yeni kurumlarn kurulmasdr. nklplk; zamanna gre geri kalm, eskimi kurumlarn kaldrlarak yerlerine ilerlemeyi, gelimeyi kolaylatracak ve gelitirecek kurumlarn konulmasdr. nklplk, yenileme ve adalamaya ak bir ilkedir. Bu nedenle statik (duraan) deil, dinamik bir nitelik tar. Trk inklb; gerekidir, bilim ve akla dayanr. Bu nedenle donmu, kat ve sert ideolojilerden ayrlr. nklplk, Atatrk ilke ve devrimlerini korumay ve glendirmeyi amalar. Atatrk, inklplarn amacn u szleri ile belirtmektedir; Yaptmz ve yapmakta olduumuz inklplarn amac; Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen modern ve btn anlam ve biimi ile uygar bir toplum durumuna ulatrmaktr.
Trkiyede ilk defa planl ekonomiye geilmesini salamtr. Devlet eliyle nemli yatrmlar yaplmtr. Teknik eleman ann kapatlmasn salamtr. Ekonomik kalknmada blgeler aras farklln giderilmesini salamtr. Trk iftisi rnlerini en iyi ekilde deerlendirme frsatn yakalamtr. Sanayilemenin devlet tarafndan gerekletirilmesiyle, ii haklar devletin gvencesi altna alnmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda sanayileme zel sektre braklmt. Ancak; sermayesizlik nedeni ile zel sektrn sanayilemeyi gerekletiremedii grld.
NOT: 1929 Dnya Ekonomik Bunalm; devletin ekonomik yatrmlarda bulunma srecini hzlandrmtr. 1933te I. Be Yllk Kalknma Plan ile devlet de ekonomik hayatn iine girdi; ekonomide devletilie geildi. 1933 1939 yllar arasnda hzl bir devletilik ve kalknma plan uygulanmtr. Bu sistem Trkiyenin koullarndan ve gereksinimlerinden domutur. Ancak gnmzde daha ok Liberal Ekonomi Anlay uygulanmaktadr. Devletilik ilkesi ile ilgili yaplan inklplar;
I. Be Yllk Kalknma Plannn yaplmas Merkez Bankasnn kurulmas Devlet eli ile Smerbank gibi fabrikalarn almas
219
Tarih retmeni
Laikliin bir sonucudur. Ortak gelecei ve toplumsal bar hedefler. zgrlk ve Bamszlk: Trk d politikasnn temel ta ve amacdr. Cumhuriyetilik ve Milliyetilik ilkesini btnler. Yurtta Bar (Sulh) Dnyada Bar: Milliyetilik ve Halkln doal sonucudur. Her ulusun birbirlerinin bamszlna sayg duymas gereini savunur. Ulusal bamszlk savalar dndaki savalar cinayet olarak kabul eder. Trk d politikasnda izlenecek yolu gsterir. Aklclk ve Bilimsellik: Laiklik ilkesinin btnleyicisidir. Tm gelimelerin kaynan oluturur. adalk ve Batllama: nklplk ilkesinin btnleyicisidir. Deiimden yanadr. adalamay amalar ancak Baty taklit etmeyi deil, Bat toplumlarn uygar klan dnce ve kurumlar almay amalar, an gereklerine gre yaamay ngrr. nsan ve nsanlk Sevgisi: Milliyetilik ve Halklk ilkelerinin doal sonucudur. nsana ve insanla kar olan her eylemi reddetmektedir. Tm insanl bir btn olarak kabul eder. RNEK SORU Atatrk; 1924 ylnda, Bizim milletimiz vatan iin, hrriyeti ve egemenlii iin fedakr bir halktr, bunu ispat etti. Milletimiz yapt inklaplarn kskan mdafiidir de. Benliinde bu faziletler yerlemi bir milleti yrmekte olduu doru yoldan hibir kimse hibir kuvvet alkoyamaz. demitir. Atatrkn bu ifadesiyle Trk milletinin, I. zgrlk, II. bamszlk, III. inklplk ilkelerinden hangilerini korumada kararlln vurgulad savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: E
RNEK SORU I. nklplarn srekliliini salama, II. ada uygarlk dzeyine kma, III. Gerekletirilen inklplarla yetinme, Yukardakilerden hangileri, inklplk ilkesinin, toplumu duraanlktan, dogmaclktan kurtarma amal olduunu gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU Atatrk, lkeler eitlidir, fakat uygarlk birdir ve bir milletin kalknmas iin de bu tek uygarla katlmas gerekir. Osmanl Devletinin d Batya kar elde ettii baarlardan ok, marur olarak kendisini Avrupa milletlerine balayan ilikileri kestii gn balamtr. demitir. Atatrkn bu anlatmyla aadakilerden hangisine vurgu yapt sylenebilir? A) Eski bir tarih mirasna sahip olunduuna B) Batnn yaylmac siyaset izlediine C) adalamann gereine D) mparatorluklarn siyasi varlklarn korumalarnn glne E) Bat uygarlnn kendisinden nceki uygarlklardan yararlandna (2009 KPSS) Cevap: C RNEK SORU Soyad Kanununun kabul edilmesi Medreselerin kapatlmas Medeni Kanunun kabul edilmesi Yukardaki gelimeler aada verilen Atatrk ilkelerinden hangisiyle ilikilendirilemez? A) Laiklik B) Devletilik C) Milliyetilik D) Halklk E) nklplk (2011 KPSS) Cevap: B BTNLEYC LKELER Ulusal Egemenlik: Egemenliin dorudan ulusa ait olmasdr. Demokrasinin bir sonucu olup Cumhuriyetilii btnler. Ulusal Birlik Beraberlik ve lke Btnl: Milliyetilik, Halklk ve
220
1.
ncelikle milli gcmze dayanmak ve bamszlmz stn tutmak, Milli snrlar iinde kalmak, Gereki ve bar olmak, Uluslararas ilikilerde eitlie dayanan ilikiler kurmak, Milli politikay yrtrken i tekilat dikkate almak, Baka devletlerin politika ve ynetim sistemlerinden etkilenmemek, Bilim ve teknolojiyi rehber kabul etmek (aklclk) RNEK SORU Yeni Trk Devletinin, I. bamszlk, II. barseverlik, III. devletilik ilkelerinden hangilerini uluslararas ilikilerde temel ald savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D
NOT: ngiltere, ad geen bu uluslar aras rgtlerde etkin olduundan, Trkiyenin lehine karar kmasn engellemitir. Trkiye, son are olarak Musul zerine askeri harektta bulunmak iin orduyu teyakkuza geirdi ve hazrlklara balad. ngiltere, bu harekt nlemek iin Gneydou Anadolu Blgesinde eyh Sait syannn
221
Tarih retmeni
YABANCI OKULLAR SORUNU (1926) Lozan Antlamasnda, Trkiyede bulunan yabanc okullarn durumu ve uyacaklar esaslar karara balanmt. Buna gre, bu okullarn uyacaklar tzk ve ynetmelikleri Trk Hkmeti belirleyecekti. Trkiye Cumhuriyeti, Lozann bu kararn dikkate alarak 1926 ylnda Maarif Tekilat Kanununu kararak yabanc okullarla ilgili u esaslar belirlemitir;
Musul ve Kerkk ngilterenin mandasndaki, Irak Hkmetine braklacak, Musul petrollerinden salanan vergi gelirlerinin % 10 hissesi 25 yl sre ile Trkiyeye braklacak. NOT-1: Trkiye bu % 10luk hisseyi 1930 ylna kadar 4 yl sre ile ald. 1930da dnyada etkili olan ekonomik bunalm nedeniyle, geri kalan 21 yllk hissesini 500.000 ngiliz Sterlini karlnda ngiltereye brakmtr. NOT-2: Musul - Kerkk Trklerinin kltrel haklar sakl tutulmu; Hakkri snrlarmza dhil edilerek bugnk Irak snrmz izilmitir. NOT-3: Irak snr (Musul Sorunu), Misak- Milliye aykr olarak zmlenmitir. RNEK SORU I. Hatay, II. Batum, III. Musul, Yukardakilerden hangileri 1926 Ankara Antlamasyla Trkiyenin snrlar dnda kalmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU I. Trkiye Irak snrnn izilmesi, II. talya ile sava durumunun sona ermesi, III. Irakn petrol zerine konan vergi gelirinden kendi payna decek miktarn yzde onunu 25 yllk sre iin Trkiyeye vermeyi kabul etmesi, Yukardakilerden hangileri, Musul sorununun zlmesinin sonular arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: D
Mfredat programlar Trk Milli Eitim Bakanlnca belirlenecek, Trke, tarih, corafya, yurttalk bilgisi ve sosyoloji derslerini Trk retmenler, Trke olarak okutacak, Bu okullara birer Trk ynetici tayin edilecek, Btn yabanc okullarn ynetici ve retmenleri sicilleri incelenerek Trk Hkmeti tarafndan tayin olunacak, Yabanc okullarn btn kaytlar Trke tutulacak, Yabanc okullarda Trkiye ve Trklk aleyhinde siyasi almalar yaplmayacak, Bu okullardaki yabanc uyruklu retmenler, dini kyafetlerle derse girmeyecek ve dini ayin salonlar kaldrlacak, Yabanc okullar, gerekli grldke Milli Eitim Bakanl mfettileri tarafndan denetlenecek, kurallara uymayanlar tespit edilirse kapatlacaktr. Bu kararlara uymayan baz okullar kapatld. Kapatlan okullarn mdrleri, uyruunda olduklar devletlerin elilikleri araclyla Trkiye Hkmeti ile 1926 ylnda yabanc okullarn durumunu yeniden grmek zere teklifte bulundular.
NOT: Trkiyede en fazla Franszlara ait okul olduundan sorun genelde Fransa ile Trkiye arasnda younlat. Trkiye Cumhuriyeti bu olayn kendi i sorunu olduunu ve bu grme teklifinin bamsz devlet olma anlayyla badaamayacan belirterek, teklifi reddetmitir. Bylece yabanc okullar sorunu kesin olarak zmlendi ve bu okullarn tamam Milli Eitim Bakanl ilkelerine bal hale getirildi.
NOT: Yeni Trk Devletinin Lozandan sonra d politikadaki ilk siyasi baarsn yabanc okullar konusundan taviz vermeyerek elde etmitir.
222
Tarih retmeni
Yunanistan ile Trkiye arasndaki iyi ilikiler 1954te kan Kbrs Sorunu ile yeniden bozulmutur.
NOT-1: Yunanistann bu konudaki amac; Byk Yunanistan (Megalo dea) idealine kavumak iin stanbulda ok sayda Rumu bulundurmakt. NOT-2: Trkiye Lozanda, 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Atekes Antlamasndan nce stanbul Belediye snrlar iinde yerlemi olan Rumlarn, deiimin dnda tutulmasn kabul etmiti. Ancak, Yunanistan daha sonra (1924te) 30 Ekim 1918den sonra stanbulda bulunan her Rumun yerlemi saylmasn istedi. Trkiye, btn bu gelimeler zerine sorunu Uluslararas Adalet Divanna gtrd. Fakat Adalet Divan da sorunu zemedi. Anlamazlk iki devletin siyasi ilikilerine de yansd ve Yunanistan, Bat Trakyada bulunan Trklerin mal varlklarna el koydu. Buna karlk Trkiye de stanbulda bulunan Rumlarn mal varlklarna el koyunca gerginlik iyice artt. Sonunda iki taraf Lozan esas alarak 1 Aralk 1926da anlamaya vardlar (II. Dnya Sava tehlikesi balad.). Antlamann uygulamasnda baz anlamazlklar devam edince, 10 Haziran 1930da yeni esaslarla bir antlama imzaland (Ahali Mbadelesi Antlamas) ve uzun sredir taraflar arasnda devam eden huzursuzluk sona erdi. 1930 ylnda, Yunanistandan 500 bin Trk Trkiyeye gelirken, 1,5 milyon Rum da Yunanistan'a gitmitir.
RNEK SORU Lozan Antlamasyla, I. Boazlar Komisyonunun kurulmas, II. stanbuldaki Rumlarla Bat Trakyadaki Trklerin mbadele dnda braklmas, III. Yunanistann sava tazminat karl Karaaa, Trkiyeye vermesi konularndan hangileri Trk-Yunan ilikilerinde uygulamalardan kaynaklanan sorunlara neden olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: B RNEK SORU I. Nfus mbadelesi II. Kardak kayalklar III. Kara sularnn 6 milden 12 mile karlmas Trkiye ile Yunanistan arasnda yukardaki konulardan hangileriyle ilgili olarak yaanan sorun Atatrk zamanndadr? A) Yalnz I B) Yalnz III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: A 4. FRANSA LE BORLAR SORUNU Lozan Antlamasnda zmlenen Osmanl Devletinden kalan borlar sorunu, antlama sonrasnda deme ekli devletler arasnda alnacak kararlara braklmt. Alacakl devletler ierisinde en fazla paya sahip olan lke Fransa idi. Bu nedenle 1928de Pariste bir antlama yaplm ve Osmanl borlarnn denmesi bir sisteme balanmtr.
NOT: Osmanl borlar nedeniyle Trkiyeyi en fazla Fransa uratrmtr. 1929da btn dnyada etkili olan ekonomik kriz Trkiyeyi de etkiledi ve borlarn denmesi gleti. Bu dnemde ABD Cumhurbakan Hoover bir moratoryum yaynlayarak, borlarn denmesini geciktirecek bir sistemi gndeme getirmitir. Bunun zerine Trkiye Hoover Moratoryumundan yararlanarak borlarn ertelenmesini istedi ve 22 Nisan 1932de Pariste
NOT-1: 1930da Yunanistan Babakan Venizelosun Trkiyeyi ziyaret etmesi ve hemen ardndan Babakan smet nnnn Atina ziyareti iki lke arasndaki ilikilerin dzelmesini salamtr. NOT-2: Yunanistan ile 1930dan sonra balayan iyi ilikiler 1934te Balkan Antantnn kurulmasnda etkili olmutur.
223
Tarih retmeni
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Lozan Antlamas imzalandktan sonra Trkiye ile Fransa arasnda gerginlie sebep olan konulardan biri deildir? A) Osmanl borlar B) Yabanc okullar C) Adana-Mersin demir yollar D) Bozkurt-Lotus davas E) Oniki Adann silahlandrlmas (2011 KPSS) Cevap: E
NOT-1: Bu dnemde Trk Fransz ilikilerini olumsuz ynde etkileyen bir baka konu da Bozkurt adl Trk gemisiyle, Lotus adl bir Fransz gemisinin 1926da Midilli adas yaknlarnda arpmasyla ortaya kan durum zerine balayan Bozkurt Lotus Davasdr. Bu davann 1927de Milletleraras Adalet Divannda Trkiye lehinde zmlenmesi ile Trkiye Fransz ilikilerinde yaanan gerginlik son bulmutur. NOT-2: Fransa ile yaadmz bir baka sorun da Fransz irketi tarafndan yaplan Adana Mersin yolunun Yeni Trk Devleti tarafndan milliletirilmesi olmutur. Fransa buna itiraz etmi ve konu 1929da Yeni Trk Devleti lehine zlmtr. NOT-3: Fransa ile ilikilerimiz Hatay Sorunu nedeniyle ge dzelmitir. RNEK SORU Bozkurt adl Trk gemisi Fransz Lotus gemisine arparak batmtr. Fransa, Trk mahkemesinin kararlarna itiraz etmi; Trkiye bu itiraz kabul etmemitir. Taraflarn konuyu Lahey Adalet Divanna gtrmesi sonucunda Trk mahkemesinin verdii kararn deitirilmesine gerek duyulmamtr. Yalnz bu bilginin, I. Trk hukuku ve adalet rgtnn egemenlik haklarna dayal ada dzeye ykseldii, II. Trkiye Fransa arasnda yaplan ticarete ara verildii, III. Trkiyenin uluslararas deniz ticaretinde ok nemli bir yeri olduu, durumlarndan hangilerine kant olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: A
224
Tarih retmeni
imzalamayacak ve siyasi bir harekette bulunmayacak, Herhangi bir tehlike karsnda ortak savunma yaplacak, ye lkeler ekonomik konularda, karlkl karlar gz nnde bulundurmak artyla ibirlii yapmay kabul edecekler nemi; Trkiye bu pakt ile II. Dnya Sava ncesinde bat snrlarn gvence altna almtr.
RNEK SORU Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmasnda aadakilerden hangisinin etkisi olduu savunulamaz? A) Boazlar sorununun barl bir tutumla zlmesi B) Avrupadaki gruplamann belirgin bir hl almas C) Trkiyenin Batl devletlerle sorunlarna barl zm aramas D) Trkiyenin uluslararas politikada neminin artmas E) Trkiyenin komularyla dostluk antlamalar imzalamas (2011 KPSS) Cevap: A 2. BALKAN ANTANTI (9 UBAT 1934) Smrgecilie ynelik yaylmac bir d politika izleyen Faist talya ve Nazi Almanyasnn 1933ten itibaren dnya barn tehdit etmeye balamalar zerine, Balkan Devletleri arasnda bir yaknlama ve siyasi ibirlii istei dodu.
NOT-1: Bulgaristan, yaylmac bir siyaset taraftar olduundan (Makedonya konusunda Yunanistan ve Yugoslavya ile sorun yaadndan, Ege Denizine inmek ve Romanyadan Dobrucay almak istediinden); Arnavutluk da talyann etkisi altnda bulunduundan Antanta katlmamtr. NOT-2: Almanya ve talyann etkisiyle Yugoslavya, pakt dnda kalan Bulgaristan ile 24 Ocak 1937de bir i birlii antlamas imzalad. Bu durum ise Balkan Antantn yaralamtr. NOT-3: 1939da II. Dnya Savann kmas ile birlikte bu pakt geerliliini yitirmitir. RNEK SORU Balkan Paktnn kurulmasnda aadakilerden hangisinin etkisi olduu savunulabilir? A) Birinci Dnya Savann balamas B) Hatayn Trk topraklarna katlmas C) Sadbat Paktna Trkiyenin girmesi D) Montr Szlemesiyle Boazlarn Trk egemenliine gemesi E) Faist talya ve Nazi Almanyann glenmesi (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: E RNEK SORU Balkan Devletleri arasnda yaknlama balamas ve Balkan Paktnn kurulmasnda aadakilerden hangisinin etkisi olduu savunulamaz? A) Birlemi Milletler Tekilatnn kurulmu olmas B) talyann Dou Akdenize egemen olmak istemesi C) Almanyada Nazi Partisinin iktidara gelmesi D) Silahlanma yarnn hzlanmas E) talyada faizmin glenmesi (2009 KPSS) Cevap: A
NOT-1: talya, Balkanlar ve Dou Akdenizi yaylma alan semi, Asya ve Afrikada yaylma emellerini aklamt. Ayrca, Almanyann da Dou Avrupada kaybettii topraklar geri almaya ve Ortadouda etkinlik kurmaya ynelik amalar vard. NOT-2: Trkiye ile Yunanistan arasnda 1930dan itibaren balayan dostluk ve yaknlama Balkan Antantnn kurulmasnda temel etkendir. 9 ubat 1934te Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda, Atinada imzalanan Balkan Paktna gre;
Snrlar karlkl olarak gvence altna alnacak, Pakt imzalayan devletler birbirlerine danmadan herhangi bir siyasi antlama
225
Tarih retmeni
Lozan Antlamasyla Boazlarn her iki yannda askersiz duruma getirilmi alanda, Trkiye'nin asker bulundurmas kabul edildi. Yabanc ticaret gemilerinin Boazlardan her iki ynde geii serbest brakld. Yabanc sava gemilerinin Boazlardan geii iin baz snrlamalar kabul edildi ve Trkiyenin isteine brakld. Trkiye savaa girerse veya sava tehlikesiyle kar karya kalrsa, Boazlar istedii gibi ap kapayabilecekti. nemi; Trkiye Boazlarda kesin egemenlik salad. 1833 Hnkr skelesi Antlamasyla balayan Boazlar Sorunu tamamen zme kavutu ve Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Dou Akdenizde ve uluslararas dengelerde nemi artt (Boazlarda asker bulundurabilme hakkna sahip olmasyla).
NOT: Montr Boazlar Szlemesinde sonra Trkiye, Sovyet Rusyadan uzaklarken (ilk defa) ngiltereye yaklamaya balamtr. RNEK SORU Trkiyenin Boazlarn gvenliini salamak gereksinimiyle Milletler Cemiyetine bavurmasna, aadaki devletlerden hangisinin Birinci Dnya Savandan sonra dnya barn tehdit eden eylemleri neden olmutur? A) Fransa B) Almanya C) Sovyet Rusya D) ngiltere E) spanya (2006/KPSS Lisans) Cevap: B RNEK SORU Atatrk Dneminde Trk hkimiyetinin saland Boazlarn stratejik neminin gnmzde daha da artmasnda, aadakilerden hangisinin etkisi olduu savunulamaz? A) Eski Dou Bloku lkelerinin Bat ile ilikilerinin younlamaya balamas B) Varova Paktnn dalmas C) Boazlarn Batya alan en nemli kap olma zelliini korumas D) Kafkaslardaki devletler arasnda snr sorunlarnn yaanmas E) Rusya Federasyonunun Kafkas devletleri zerinde etkinliini korumaya almas (2009 KPSS) Cevap: B
Lozan Antlamas ile kurulmu olan Boazlar Komisyonu kaldrlarak btn grev ve yetkileri Trk Devletine brakld.
226
Tarih retmeni
NOT-2: Balkan Antant ve Sadabat Pakt, II. Dnya Savann kmasyla nemlerini kaybetmilerdir. NOT-3: 1979da ran Irak Savann kmasyla pakt tamamen sona ermitir. 5. HATAYIN ANAVATANA KATILMASI (30 HAZRAN 1939) TBMM Hkmeti ile Fransa arasnda 20 Ekim 1921 tarihinde imzalanan Ankara Antlamas ile Misak- Milliye aykr olarak Hatay, Trkiye topraklar dnda kalmt (Fransann smrgesi olan Suriyeye braklmt.). Ancak, ayn antlamaya gre skenderun ve Antakyay da iine alacak ekilde Hatay Blgesinde dili Trke olan zel bir ynetim kurulmas ve blgede yaayan Trklerin kltrlerinin gelimesi iin her trl kolaylktan yararlanmas da ilke olarak kabul edilmiti. Fransa, II. Dnya Sava tehlikesi belirince 1936 ylnda Suriye, Lbnan ve Hataydaki manda ynetimini kaldrarak Suriye ve Lbnana bamszlk vermeyi kabul etti ve bu blgedeki askerlerini geri ekerek Avrupaya dnd. Btn bu gelimeler zerine Trkiye Cumhuriyeti, Milletler Cemiyetine bavurarak Hatay Sorununun uluslararas hukuk kurallarna gre zmlenmesini istemitir.
NOT-1: Suriye, Trkiye ve Irak ile olan snr sorunlar nedeniyle pakta katlmamtr. NOT-2: ran ah Rza Pehlevinin Trkiye ziyareti ile balayan Trk ran Dostluu Sadabat Paktnn kurulmasnda etkili olmutur. Paktn amac, Almanya ve talyann yaylmac tutumlar karsnda, Ortadouda bar srdrmek, karlkl olarak snrlar gvenlik altna almak ve dnya barna katkda bulunmaktr. Pakta gre taraflar;
NOT: Trkiye, Hatay ve skenderunun (Sancakn) Suriyeye balanmasn engel olmak iin konuyu uluslararas platforma tamtr. Trkiyenin Milletler Cemiyetinden istei, Hatay blgesinin kendisine verilmesi deildir. Sadece buradaki halkn kendi hr iradeleri ile karar vermelerinin salanmasn istemitir.
Birbirlerine saldrmamay, Ortak snrlarnn dokunulmazlna uymay, Birbirlerinin iilerine karmamay ve dostlua zarar verecek her trl davrantan kanmay, Herhangi bir saldr olursa birbirlerine yardmc olmay kabul etmitir. nemi; Sadabat Pakt ile Trkiye yaklaan II. Dnya Sava ncesinde bat snrlarndan sonra dou snrlarn da gvence altna alm oldu.
NOT-1: Trkiyenin bu istei dorultusunda Avrupal Devletlerce oluturulan rapor; sve temsilcisi General Sandler Raporudur. NOT-2: Hatay sorununda ngiltere Ortadoudaki karlar nedeniyle Trkiyeyi desteklemitir. Teklif kabul edilerek Milletler Cemiyetinin aracl ile Trkiye ve Fransa arasnda grmeler balad. Sonuta Milletler Cemiyetinin gzetimi altnda yaplan seim sonucunda 2 Eyll 1938de Hatay Bamsz Devleti kuruldu.
NOT-1: Paktn merkezi 1955te Iraka tanarak Badat Pakt olarak ad deiti. 1958de Irak, Pakttan ayrlnca, Paktn merkezi Ankaraya nakledilerek ad Cento olarak deitirildi. Centoya daha sonra ngiltere ve ABDde ye olmutur.
227
Tarih retmeni
NOT: I Dnya Savandan sonra Almanyada Cumhuriyet rejimi kurulmutur. II. Dnya Sava ncesinde rk sylemlerle baa geen Hitler, Almanyay Avrupa ve dnyann en gls yapmak iin Almanlar kendi yntemlerince ynlendirmeye balamt. Sovyet Rusya I. Dnya Sava devam ederken Bolevik htilali nedeniyle, savat devletlerle Brest Litowsk Antlamasn imzalayarak savatan ekilmiti. Komnist rejimin Sovyet Rusyada yerlemesinden sonra etrafndaki yeni kurulan devletleri de igal ederek, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliini oluturmu ve dnya barn tehdit edecek derecede byk bir silahlanma yar balatmt. A.B.D I. Dnya Savann galiplerinden biri olarak, Avrupa devletlerinden farkl bir politika izlemeye balam; ngiltere ve Fransann siyasi etkinliini krmak iin Wilson lkelerini yaynlam ve bu ilkeler dorultusunda Milletler Cemiyetinin kurulmasn salamtr. ABDyi dnya siyasetinde en etkili devlet yapmay amalayan bu ilkelere, Avrupal Devletler pek uymamlar, kurulan Milletler Cemiyetini de kendi karlarna hizmet eden bir kurulu haline getirmilerdi. Avrupal devletlerin smrgeci politikalarna devam etmeleri ve tm bu gelimeler ABDyi Avrupa siyasetinden uzaklatrarak yalnzla itmiti. ngiltere I. Dnya Savann galiplerindendi. Sadece Avrupada deil, tm dnyada en etkili g olma amacndayd. Bu ama dorultusunda dier galip devletlerden ABD ve Fransa ile ilikilerine ok dikkat ediyor ve kendi asndan ihtiyatl davranmaya zen gsteriyordu. Fransa ngiltere ve ABDnin yannda I. Dnya Savann galip devletlerindendi. Afrika ve Ortadouda yeni smrgeler elde etmi, Alsas
2.
NOT-1: Suriye snrmz bugnk eklini ald ve bylece Hatay sorunu da Misak- Milliye uygun olarak zmlenmi oldu. NOT-2: Hatayn Trkiyeye katlmasnda en nemli etken bu ilin ounluunu Trk nfusun oluturmasdr. NOT-3: Fransa, II. Dnya Savann balamas nedeniyle Hatayn Trkiyeye katlmas olayna fazla direnememi ve kabul etmek zorunda kalmtr. RNEK SORU Fransa Suriyedeki manda ynetimini kaldrarak burada bamszl ngren bir antlama yapmtr. Aadakilerden hangisine neden olmutur? A) Musul Sorunu B) Hatay Sorunu C) Boazlar Sorunu D) Borlar Sorunu E) Yabanc Okullar Sorunu (2004/KPSS) Cevap: B
3.
5.
228
Tarih retmeni
18 Temmuz 1932de Milletler Cemiyeti yeliini, 9 ubat 1934te Balkan Antantn, 20 Temmuz 1936da Montr Boazlar Szlemesini, 8 Temmuz 1937de Sadabat Paktn imzalamtr.
6.
7.
8.
NOT: I. Dnya Savandan sonra Orta ve Dou Avrupada ayrca Letonya, Estonya, Litvanya, Finlandiya devletleri de kurulmutur. Avusturyann, Almanya ve Macaristan ile birlemesi de yasaklanmt. Trkiye I. Dnya Sava sonras tilaf Devletlerinin igallerine maruz kalan Osmanl Devleti yklm; Ulusal Bamszlk Sava verilerek Trkiye Cumhuriyeti kurulmutu. Trkiye blgesinde barl bir politika izlemeye balam, ayrca birok uluslararas pakta da ye olmutu. 1931 ylndan sonra, Avrupada patlak veren buhranlar Trkiyeyi etkisi altna alm, Trkiye, dnya barn korumak iin;
9.
NOT: 1919 Versay Antlamasndan, 1925 Locarno Antlamasna kadarki devrede sava sonrasnn sarsntlarnn giderilmesine ve bar antlamalarnn kurduu dzenin yerletirilmesine allmtr. Locarno ile balayan yumuama dneminde ise barn devaml hale getirilmesi ve silahszlanma abalar, 1929 dnya ekonomik bunalmna kadar srmtr. II. Dnya Savann Nedenleri Devletler arasndaki hammadde ve pazar kaynakl ekonomik rekabetin hzlanmas I. Dnya Savandan sonra yenilen devletlerle imzalanan bar antlamalarnn ok ar artlar iermesi Devletler arasndaki silahlanma yarnn tehlikeli boyutlara ulamas
229
Tarih retmeni
Eyll 1939da Polonyay igal etti. Ayn anda Sovyetler Birlii de Polonyaya sava at ve Finlandiya dndaki Baltk lkelerini igal etti. NOT: Almanyann savan banda (23 Austos 1939) Rusya ile Saldrmazlk Pakt imzalamasnn nedeni; Polonyann igaline kar ngiltere ve Fransada uyanacak tepkinin bir blmn Rusyann zerine ekmektir. 3 Eyll 1939da ngiltere ve Fransa, Almanyaya sava ilan ettiler. Bylece II. Dnya Sava balam oldu.
NOT: ngiltere ve Fransa, Sovyetler ile Almanya arasndaki yaknlamay tehlike olarak grmler ve bunun iin sadece Almanyaya sava ilan etmilerdir. Almanya; Danimarka, Hollanda ve Norvei igal etti. 1940 ylnda Fransa yenilgiyi kabul ederek Almanya ile Atekes imzalad. 24 Haziran 1940da da talya ile atekes imzalayan Fransa, bir ksm topraklarn talyaya terk etti. talya 28 Ekim 1940ta Yunanistana saldrd. Ancak baarl olamad ve geri ekildi. Yunanistan saldrya geerek talyann boaltt Arnavutluka girdi. Almanya, Japonya ve talya dmanlarna kar g birlii yaparak, daha etkili hale gelmek amacyla kendi aralarnda l Pakt ad verilen bir antlama imzaladlar. Bu pakttan sonra, Almanya ve Rusya aralarndaki tarafszlk antlamasn bozup birbirlerine sava atlar (1941) (Almanya Ege Adalarn igal etmek isteyince Rusya buna tepki gstermitir.). Rusya 1942de, Almanyaya kar ngiltere ile bir ittifak antlamas imzalayarak Mttefik Devletleri Grubuna katld.
Mihver Devletler (Roma - Berlin Mihveri) 1936da Almanya ile talya arasnda kuruldu. Daha sonra Japonya da Anti Komintern Paktn imzalayarak Mihver Devletler Grubuna katld. Bu gruba daha sonra Bulgaristan, Macaristan ve Romanya da dhil olmutur. Mttefik Devletler ngiltere ve Fransa; Almanya, talya, Japonya ve Rusyann saldrgan politikalarna kar mttefik devletler blounu kurdular. Daha sonra bu gruba Sovyet Rusya ve ABD de katlmtr. Savan Balamas ve Yaylmas Almanya, 23 Austos 1939da Rusya ile tarafszlk antlamas imzaladktan sonra 1
NOT: Rusyann Mttefik Devletlere katlmas, savataki dengelerin bir anda deimesine neden oldu. Almanlar, 1942de Ruslara yenildiler. Japonyann, in ve Uzakdou'daki Amerikan ss Pearl Harboura saldrmas zerine, 14 Austos 1942de ABD ile ngiltere savata birlikte hareket edeceklerini akladlar. Bylece ABD, Mttefik Devletlerin yannda savaa girmi oldu.
230
Tarih retmeni
Plann da uygulayamam, eli silah tutan btn erkek nfusu silah altna almtr. NOT: Trkiye; II. Dnya Savann getirdii ekonomik skntlar hafifletmek iin; Milli Korunma Kanununu (1940), Varlk Vergisini (1942) ve Toprak Mahsulleri Vergisi (1944)ni kabul etmitir. 30 Ocak 1943te ngiltere Babakan Churchil, smet Paadan kendi yanlarnda savaa girilmesini istemitir (Adana Grmesi). 1943te Sovyetler Birlii de Tahran Grmelerinde Trkiyenin savaa girmesini istemitir. Aralk 1943te Mttefik Devletler Kahire Grmelerinde bir kez daha Trkiyenin kendi yanlarnda savaa girmesini istemilerdir. Savan sonlarna doru Trkiye tutumunu deitirerek, yenilmeleri kesinleen Mihver Grubuna kar cephe alarak Mttefik Devletler ile yaknlamtr. Trkiye bu politika dorultusunda 2 Austos 1944te Almanya ile tm resmi ilikilerini kestiini aklamtr. Trkiye fiilen savaa girmese de 23 ubat 1945te Almanya ve Japonyaya resmen sava ilan etmitir. Trkiye'nin Mihver Devletlerine sava ilan etmesinin nedenleri:
NOT: Yenilen talyada ynetim deiiklii yaanm ve talya 1943 ylndan itibaren ngilterenin yannda Almanyaya kar savaa devam etmitir. Mttefikler, Normandiya karmas ile Fransa zerinden Almanyaya girdiler. Rusya da ayn anda doudan Berline ulat. 7 Mays 1945te Almanya, Mttefik Devletlerle atekes imzalayarak kaytsz artsz teslim olmutur. ABD, 6 Austos 1945te Hiroima ve 9 Austos 1945te Nagazakiye Atom Bombas atarak, Japonyann teslim olmasn salad. Japonya, 2 Eyll 1945te Amerikan donanmasna ait Missouri Zrhlsnda atekes imzalad ve bylece II. Dnya Sava kesin olarak sona ermi oldu.
II. Dnya Savanda Trkiyenin Tutumu Dnya Sava baladnda, Trkiye bar yanls politikasn devam ettirmi; gerek Mttefik Devletlerle gerekse Mihver Devletler ile dostane ilikiler kurmaya almtr. 1939da Trkiye, ngiltere ve Fransa ile savunma antlamalar imzalamtr. 1941te Almanya ve Rusya ile de saldrmazlk antlamalar imzalayan Trkiye, bylece her iki grup arasnda bir denge politikas srdrmtr. Ayrca, bu antlama Rusya ile olan anlamazlklarmz da ortadan kaldrmtr. Trkiye bir taraftan tarafszln ilan ederken, dier taraftan da her an savaa girecekmi gibi hazrlk yapmtr. Genel Seferberlik ilan ederek, tm ekonomisini askeri harcamalara ynlendiren Trkiye, II. Be Yllk Kalknma
likilerinin bozulmaya balad Sovyet Rusya karsnda yalnz kalmamak Sava sonunda savata zarar gren devletlerden biri olarak ekonomik yardmlar alabilmek Savatan sonra oluacak uluslararas rgtlerde yer almaktr. II. Dnya Savann Sonular Toplam 56 milyon insan ld. len insanlarn % 48inin siviller olmas, sivil savunma tekilatlarnn yaygnlamasna neden olmutur. Almanya ve talyann yenilmesi ile ar milliyeti akmlar (Nazizm, Faizm) nemini kaybetmitir. Scak sava yerini souk savaa (propaganda savana) brakmtr (1955 1990). lk kez Atom bombas (nkleer silah) kullanld. Almanya, Dou Bat olmak zere ikiye ayrld (1990 ylnda Berlin Duvar yklm, Dou ve Bat Almanya birlemitir.). ABD Baty, Sovyet Rusya Douyu denetim altna almtr.
231
Tarih retmeni
kuruldu (NATOya kar kuruldu.). Ancak 1990da bu pakt dalmtr. Avrupa Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) kuruldu. 1949da da Avrupa lkeleri kendi aralarnda ekonomik ve siyasi dayanmay salamak iin, Avrupa Konseyini kurdular. NOT: Trkiye; 1950de Birlemi Milletlerin arsna uyarak Koreye asker gnderdi. (1952de NATOya girmesini kolaylatrmtr.) RNEK SORU I. Kuzey Atlantik Antlamas rgt (NATO) II. Milletler Cemiyeti III. Balkan Antant Trkiye Cumhuriyetinin yukardaki kurululara ye olma sralamas aadakilerden hangisidir? A) I, II, III B) II, I, III C) II, III, I D) III, II, I E) III, I, II (2011 KPSS) Cevap: C NOT: 1955te Trkiye, ran, Irak ve Pakistan BADAT PAKTIn kurdu (1959da rejimi deien Irak paktan ekildi.). 1959da Badat Paktnn ad Merkezi Antlama rgt yani CENTO olarak deitirildi (Trkiye, ran, Pakistan ve ngiltere). CENTO; askeri amatan ok ekonomik, kltrel ve etnik ibirliini salamaya yneliktir. NOT: Bu sava sonucunda Trk - Amerikan ilikileri gelimitir. NOT: II. Dnya Savandan sonra ABD tarafndan Avrupada ekonomisi bozulan devletlere ynelik Truman Doktirini (12 Mart 1947) ve Marshall Yardm (12 Temmuz 1947) karlmtr. Bu iki durum Souk Savan ilk admlar olarak kabul edilmitir. NOT: II. Dnya Savandan sonra Trkiyede ok partili hayata geilmitir. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Atatrk dneminde yaanan d olaylardan biri deildir? A) Trk-Amerikan ilikilerinin gelimesi B) Msrn ngiliz ynetimine gemi olduunun kabul edilmesi C) Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas D) Boazlarn Trk egemenliine girmesi E) Trkiyenin Kore Savana asker gndermesi (2010 KPSS Lisans) Cevap: E
232
Tarih retmeni
Atatrkn Hayatta en hakiki mrit ilimdir. (Hayatta en gerek yol gsterici bilimdir.) sz aadaki ilkelerden en ok hangisiyle ilikilidir? A) Halklk B) Laiklik C) Cumhuriyetilik D) nklplk E) Devletilik (2001 KMS) 6. Atatrk, Balkan ttifaknn yaplmasna byk nem vermi ve ittifakn gereklemesi iin ok almtr. Atatrk byle bir ittifaka ynelten gelime aadakilerden hangisidir? Ege adalarnn silahlandrlmas talya ve Almanyann yaylmac politikalar Fransa ve ngilterenin yaylmac politikalar Rusyann Trkiyeyi tehdit etmesi II. Dnya Savann balamas (2003 KPSS)
A) B) C) D) E)
A) B) C) D) E)
3.
I. Devletilik II. Milliyetilik III. nklplk IV. Halklk Yukardakilerden hangisi ya da hangileri cumhuriyetilik ilkesiyle dorudan alakaldr? A) Yalnz IV B) Yalnz I C) II ve III D) I ve II E) II ve IV (2004 KPSS) 7. I. Boazlar sorunu II. Borlar sorunu III. Hatay sorunu Yukardakilerden hangisi veya hangileri Fransz mandas altndaki Suriyenin bamszln kazanmasyla ortaya kmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2004 KPSS) 8. 9. I. Musul sorununun zmlenmi olmas II. Balkan Antant'nn yalnzca o blgede bulunan devletler tarafndan imzalanmas III. Savan tm dengeleri bozmas II. Dnya Savandan sonra Balkan Antantnn ilevini yitirmesinde yukarda verilenlerden hangileri etki etmemitir? A) Yalnz II B) Yalnz III C) I ve II D) Yalnz I E) II ve III (2004 KPSS)
A) B) C) D) E)
4.
A) B) C) D) E)
233
Tarih retmeni
15. Trkiye Cumhuriyetinde devletilik anlay aadakilerden hangisiyle badamaz? A) Ekonomide zel sektre yer verme B) Ulusal karlar koruma C) Mal edinme D) Frsat eitlii E) Snrsz ekonomik rekabet (2006 KPSS / Ortart.) 16. I. Eitlik II. Ayrcalk III. Snf kavgas Halklk ilkesi yukardakilerden hangilerine kardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006 KPSS / Ortart.) 17. I.Trkiye Devletinin cumhuriyet olduunun belirtilmesi II. Aznlklarn Trk vatanda saylmas III. Laiklik ilkesi Yukardakilerden hangileri, 1937 ylnda anayasada ilk kez yer almtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006 KPSS / Ortart.) 18. Aadakilerden hangisi, gnmzde de varln srdrmektedir? A) Sadabad Pakt B) Kuzey Atlantik Pakt C) Balkan Pakt D) Kellog Pakt E) Varova Pakt (2006 KPSS / Ortart.) 19. Lozan Bar Antlamasyla Boazlarn iki yannda askersiz bir blge oluturulmutur. Montr Szlemesiyle ise Trkiyenin bu blgede asker bulundurmas ve blgenin dman saldrsna kar koyabilecek duruma getirilmesi kabul edilmitir. Yalnz bu bilgiye dayanarak, I. Boazlar Trk egemenliine gemitir. II. Boazlardan gei iin snrlamalar kaldrlmtr. III. Trkiyenin snr komularnda deiiklik olmutur. yarglarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2006 KPSS / Ortart.)
234
Tarih retmeni
25. Atatrk, Trk Tarih Kurumunu kurmu ve Trklerin ok eski bir tarihe sahip olduu tezini savunmutur. Yalnz bu bilgiye dayanarak Atatrkn, I. Tarihte ilk devletin Trkler tarafndan kurulduu, II. Trk tarihinin zenginliinin ortaya karlmas gerektii, III. Trk tarihiyle ilgili bilimsel almalar yapacak uzmanlara gereksinim olduu grlerinden hangilerini savunduu sylenebilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans) 26. Trkiye Cumhuriyetinde, I. Tek partili seim sisteminden ok partili seim sistemine geilmesi, II. ki dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilmesi, III. Milletler Cemiyetine ye olunmas gelimelerinden hangileriyle halkn, milletvekili seimlerine dorudan katlmas amalanmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans) 27. Atatrkn doumunun 100. ylnn tm lkelerde kutlanmas karar aadakilerden hangisinde alnmtr? A) UNESCO B) AB C) LO D) NATO E) FAO (2006 KPSS / nlisans) 28. I. Sadabad Paktnn kurulmas II. Trkiyenin Boazlarn Trk egemenliine gemesi iin uluslararas giriimlerde bulunmas III. Musul sorununun ortaya kmas olaylarndan hangileri talyann Orta Douda yaratt tedirginliin sonucudur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans) 29. I. Misak- Milli II. Mudanya Atekes Antlamas III. Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retim Birlii) Yukardakilerden hangilerinde yabanc okullarn bamsz kurumlar gibi hareket etmesini nlemeyi amalayan hkmler vardr? A) I B) II C) III D) I, II E) I, II, III (2006 KPSS)
235
Tarih retmeni
36. Trkiyede, I. sanayi plannn yaplmas, II. modern anlamda nfus saymnn yaplmas, III. muhalefet partisi olarak Demokrat Partinin kurulmas gelimelerinden hangileri Atatrk Dneminde gereklemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2007 KPSS) 37. I. Boazlarn Trk egemenliine gemesi, II. talyann Rodos ve On ki Aday Yunanistana brakmas, III. Ege adalarnn silahszlandrlmas, Yukardakilerden hangileri Atatrk Dnemi gelimeleri arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) 38. smet nn, Lozan Antlamasn imzaladktan sonra stanbul niversitesinde baarnn srrn: Yaamaya yetecek gte olduumuzu belirtmeye gitmitik kuvvetli durumdaydk. Reddediyoruz dediimiz zaman ulusun da reddedeceini biliyorduk. eklinde aklamtr. smet nnnn bu aklamasyla, I. laiklik, II. bamszlk, III. ulus egemenlii, ilkelerinden hangilerini vurgulad savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) 39. Trkiyede, I. Kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi, II. ki dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilerek halkn milletvekillerini dorudan seebilmesi, III. Milletvekilleri seimlerinin iki ylda bir yaplmas yerine, drt ylda bir yaplmas; gelimelerinden hangilerinin demokrasinin gerei olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS nlisans)
236
Tarih retmeni
237