You are on page 1of 26

zet

Bu alma, tiyatromuzda 1950 sonras oyun yazmnda Bat Avrupa tiyatrosundan etkilenerek yazlan uyarlamalar stne eletirel bir okuma modeli ve dramaturji nerileri sunma amacn tamaktadr. almada, J.B.P.Moliere, A.Jerry, B.Brecht, S.Beckett, M.Frischin oyunlarndan yaplan epik trdeki uyarlamalar temel rnekler olarak alnmakta, uyarlamalarda kaynak metinle olan dnsel al veriin dzeyi, ortaya kan sorunlar ve nedenleri karlatrmal olarak incelenmektedir. Seilen uyarlama oyunlar, tiyatromuzda yeni bir Trk tiyatrosu dili ve izleyicisi yaratma abasnn yan sra otoriter bir sosyo-politik yaplanmayla hesaplama amacn da tayan oyunlardr. Uyarlamalarn grnen niyetinden ayr olarak, i ileyiinde ortaya koyduu dnme biiminin ne derece de seenek bir bak oluturduunun aratrlmas sregelen dnce kalplarnn sahne zerinde yeniden retilmemesi iin nem tamaktadr. Metinlerin incelenmesinde, yerleik anlat kalplar ve geleneksel halk tiyatrosu gelerinin uyarlama oyun yazm zerine etkisi aratrlmakta, uyarlamalarn okur/izleyiciyle kurduu iletiim tasarsnn kaynak metinden ayrlan yn bulgulanmakta ve uyarlamalarda kaynak metnin lkemiz artlarna uygun

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL

A CRITICAL READING ON THE COMMON hale getirilmesi abasnn rettii grme/dnme biiminin ne olduu VIEWPOINTS OF sorgulanmaktadr. Bu grme/dnme biimindeki toplumsal tezahTHE ABSURD rmzn Garbiyat Fantazi kavramyla olan ilikisi disiplinler aras bir AND BRECHTIAN okumayla tartlmakta ve dramaturji nerileri de bu noktadan hareketle oluturulmaktadr. ALIENATED PLAY ADAPTATIONS WRITTEN AFTER Abstract 1950s IN TURKISH This essay aims to provide a model critical reading on Turkish adaptations of absurd and Brechtian alienated plays written after 1950s in Turkish THEATRE
Theatre as an impact of European Theatre. The Turkish sample adaptedplays that are examined in this essay are the ones adapted from some source-plays by Moliere, Jerry, Brecht, Beckett, Frisch in order to criticize the Turkish authoritarian socio-political structure of their times. The essay discusses if the adapted plays reached their aims of criticising the regime and various social aspects with a new viewpoint or actually paraphrased the conventional and current authoritarian thinking patterns. The essay also discusses the reason why all Turkish adaptations have a common attempt to convert the source text into a Turkish text by using the so-called elements of traditional Turkish Theatre, which means a pseudo image of being Turkish, instead of exchanging ideas or having a dialogue with the source texts. Such an attempt of converting European plays into being Turkish is analysed through interdiciplinary readings and by the help of the notion Oxidental fantasy. This essay examines the subconscious of Turkish adaptations and finds the traces of a problematic of Turkish identity obscured by westernalization period of the country and its own understanding of modernism.

Fakiye ZSOYSAL*

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

* Do.Dr., . . Edebiyat Fakltesi, Tiyatro Eletirmenlii ve Dramaturji Blm

91

fakiye zsoysal

1 Meltem Ahska, Radyonun Sihirli Kaps Garbiyatlk ve Politik znellik (stanbul: Metis Yaynlar, 2005), s. 17.
*

u alma, tiyatromuzun 1950 sonrasnda Bat Avrupa tiyatrosundan etkilenerek, epik ve absrd oyunlardan yaplan uyarlamalarn ne tr bir forma brnd ve ne tr

bir dnme yapsyla gerekletiini eletirel bir yaklamla analiz etme, uyarlamalarda Garbiyat Fantazi1nin izlerini srme

ve bunu bir model okuma olarak sunma amacn tamaktadr.* Yaplan saptamalar, uyarlamalarn ardnda varolan isellemi dnme kalplarn, kendiliinden ideolojiyi grnr klmakta, kaynak metinle dnsel alveri dzeyleri analiz edilip sonular ortaya konulmakta ve Garbiyat fantazinin giderilmesine ynelik dramaturji nerileri gelitirmenin yaratc ve seenek dnme/ grme biimleri reten sahnelemelere temel oluturabileceini savunmaktadr.

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tiyatro Eletirmenlii ve Dramaturji Blm yksek lisans rencileriyle 2007-2008 bahar dneminde yaplan ve ayn konuyu ele alan bir proje sonrasnda belirginleen model almasnn sonucunda retilen iki makale de (Mehmet zgr Bahecinin Analk Davas ve Garbiyat Fantazi, mge Yldrmn Trk Tiyatrosunda Uyarlamalar ve Yeniden Yazm rnekleri adl makaleleri) .. Edebiyat Fakltesi Tiyatro Eletirmenlii ve Dramaturji Blm Dergisi say 12de yaynlanmtr. Model almasna uygulanan Garbiyat Fantazi kavram da Meltem Ahskann Radyonun Sihirli KapsGarbiyatlk ve Politik znellik adl kitabndan bu proje kapsamnda temel alnm, disiplinler aras okumalardan da yararlanlmtr. Ayrca Duisburg-Essen niversitesi Trke retmenlii Blmnde Prof. Dr.Zehra pirolunun danmanlnda yazlan Sadife Akann bitirme tezi de ayn konuyu daha dar kapsaml temel bir karlatrma olarak ele almaktadr ve projenin ilham kaynan oluturmaktadr. Bu bildiri, ayn zamanda konuyla ilgili projede retilen yazlardan ortaya kan sonucu ve dnceyi zetler niteliktedir.

almaya model olarak epik trde yazlm alt uyarlama alnmtr. Bunlar iki blmleme iinde deerlendirilmitir:

1. Geleneksel halk tiyatrosu yapma amal uyarlamalar: Bertolt Brechtin Kafkas Tebeir Dairesinden Mehmet Akann yapt eviri-uyarlama Feleknaz Hatun ile Glzar Kzn Analk Davas; Bertolt Brechtin Kuruluk Opera adl oyunundan Ferhan ensoyun yapt serbest uyarlama Kurunluk Opera; Samuel Beckettin Godotyu Beklerken adl oyunundan Ferhan ensoyun yapt serbest bir dier uyarlama Gle Gle Godot; Max Frischin Biedermann ile Kundaklar adl oyunundan Yavuz Pekmann yapt uyarlama Sleyman ve brsler.

2 Zehra pirolunun saptamasnda da syledii gibi: Uyarlama[ya] () bir tr dnce alverii de diyebiliriz. Bu alveri, eletirme, kar kma ya da () kavgalama anlamna gelebilecei gibi yazarn dncesini gelitirme ya da onun dncesinden yola karak yeni dnceler retme olabilir. Ama her ekilde bir sorgulama sz konusudur. Sorgulamann anlam, amac ve nasl yapld uyarlamann niteliini belirliyor., Zehra pirolu, Uyarlama Yaratclk/Nazm Hikmetin Tartf, Nazm Hikmetin Tiyatrosu. (stanbul: Nazm Hikmet Kltr ve Sanat Vakf Yaynlar, 1996), s. 97.

2. Yeni dnceler retme kaygs tayan yaratc uyarlamalar: Molirein Tartffe oyunundan yola karak Nazm Hikmetin yazd Tartf 59 ve Alfred Jarrynin Kral b oyunundan ve Carlo Collodinin Pinokyo romanndan yola karak Zehra pirolunun yazd Pinokyo Kral bnn lkesinde.

Uyarlama sz konusu olduunda karlatrmal bir alma yaplmas gerekli grnyor. Bu almada, uyarlamann kaynak metinle bir dnsel alveri iinde olduu ve uyarlama yazmann her ekilde bir sorgulama ierdiini savunan gr2 temel

92

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
alnmtr.

Kaynak metinlerin yazarlarnn dnya grleri ve tiyatroya yaklamlar yeniliki ve tabu krcdr. Farkl grme biimi retme, yeni bir tiyatro dili ve yeni bir izleyici yaratma, otoriter, baskc sosyo-politik yaplara kar kma ve onlarla hesaplama amacndadrlar. Bu metinlerden yaplan uyarlamalarn da benzer kayglarla hareket ettikleri dnlebilir. Eer bu uyarlamalar yapan yazarlarmz ayn kayglar gtmeselerdi, zellikle bu nc yazarlarn eserlerini neden semi olsunlar?

Brecht, Beckett ve Frischten yaplan drt uyarlamaya bu soru nda baktmzda, gze arpan en temel ortak zellik, hepsinde de bir yerelletirme kaygsnn, kaynak metni biz kavramyla herkese ortak bir biimde ayn anlald ngrlen bir kimlie yakn ya da uygun hale getirme abasnn grlmesidir. Uyarlamalar, kaynak metinleri nasl yerel hale getiriyorlar ve yerelletirme abasnn ardndaki dnme kalplar nelerdir? Bu sorunun yantn drt ana balkta toplayabiliriz:

1. Metinlerde trsel ve biimsel deiimler: zaman, mekan, kii adlarnn ve yapnn deiimi ve anlat kalplarnn kullanlmas, 2. Kaynak metinle dnsel alveriin dzeyi: tema ve iletinin deien yn, 3. Okurla/izleyiciyle kurulan iletiim tasars, 4. Garbiyat fantazinin izleri

1. Metinlerde trsel ve biimsel deiimler: zaman, mekan, kii adlar deiimi ve yerleik anlat kalplarnn kullanlmas:

Analk Davas, Kafkas Tebeir Dairesinin olay rgsnn, kurgusunun, metinsel atsnn neredeyse tamamn olduu gibi almtr. Hatta uyarlama bir eit eviriye dnmtr. Benzer

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

93

fakiye zsoysal
bir durum Gle Gle Godot dnda, dier iki uyarlama Kurunluk Opera ve Sleyman ve brsler iin de geerlidir. Ancak drt uyarlamann hepsinin de kaynak metni yerelletirmek iin, olayn getii zamanda, mekanda ve kii adlarnda bizletirme, epik-diyalektik ya da absrd yaplar biimsel olarak epik ama ierikte diyalektik olmayan anlatlar haline evirmeleri gibi pek ok deiiklik yaplmtr.

Analk Davas, noyunu cumhuriyet sava sonrasna bir ege kyne, oyun iindeki oyunu da Diyarbakr dolaylarna ve Osmanl dneminde Celali syanlar olarak bilinen dneme tar, oyunun btnn iki Saz airinin anlatt bir anlatya evirir ve oyunu anlat geleneimizin bir paras olan kssadan hisse haline sokar. Dil, Anadolu deyileri, maniler, trklerle yerellemi, ierikte de snnet dn, balk paras, gelinlik kzlarn sa r, imam nikh, eriat hukuku gibi geler kullanlmtr. Kaynak
3 Brecht, Kafkas Tebeir Dairesinin konusunu, eski bir in halk yksnden alm, gerek ierii gerekse formu iletisi ynnde deitirerek zgn bir hale getirmitir. Oyunda, 2.Dnya Sava sonrasnda Sovyet Rusyada iki ky arasndaki toprak anlamazlnn herkesin yararna olacak bir uzlamayla zlmesini n oyun olarak gsterilir, ardndan kutlama yaplrken bir yandan da yzyllar ncesinden bir hikayenin oynanmasna geilir. Oyun iinde oyun kurgusu, zamanlararaslk, anlatmda paralel zamanllk, yk iinde yknn anlatlmas gibi kurgusal zenginliin yan sra okuru/ izleyiciyi snfsal dzenin eletirisi, idealin gsterilmesi, gerek feodal yapnn gerekse Stalin Rusyasnn eletirel szgeten geirilmesi gibi ok ynl dnsel bir srecin iine sokar. Okur/izleyici zamandan zamana deien ve deimeyen ynleriyle toplumsal kurgusal mekanizmalar ve kendi varoluundaki kurmaca geleri tanmaya, tanmlamaya ve bunlarn

metindeki tm oyun kiilerinin ve zellikle Grua ve Azdakn, Glzar ve Aduzun olarak yaplan ad ve tip deiimi de yerelletirme abasnn sonucudur. Aduzun, Ebu Karagz bni Nesimizade Kelolan Hoca Nasreddin bin Kroluzade Pir Sultan adya sunularak, Anadoluda yaam bakaldrnn sembol olmu, tarihi, destans kahramanlarn, kahramanlklarn birleiminden olumu, onlar temsilen destanlara gnderme yapan bir araca, masals bir figre dntrlr.3

Kurunluk Operada da Brechtin Kuruluk Operasnn ana olay rgs alnp, oyunun zaman, mekan ve kii adlar deitrilerek 90l yllarn ortalarnda stanbul Beyoluna getirilir. Kaynak metindeki Sustal Mac, uyarlamada yakasnda Atatrk rozetiyle dolaan, olur olmaz yerde Atatrkn hayatndan rnekler veren, Nutuktan yalan yanl, kimi zaman uydururarak alntlar yapan ve szde Atatrke yknen ve bylece sularn Atatrk imgesinin ardna gizleyen, hrsz, dolandrc, ama ayn zamanda da fakir dostu olan, hakkaniyetli Binbela Mahmut

94

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
olur. Dier nemli bir deiiklik oyunun sonunun mutlu bitmemesidir.4 Geleneksel Halk Tiyatrosuna zg kelime oyunlar, deyimler, tekerlemeler, talamalar yan sra tiplemeler uyarlamann glmece geleridir.
4 Brecht, Kuruluk Operada John Gayin Dilenciler Operas adl ballad operasndan yola km, dramatik yapy ve olay rgsn byk oranda korumu, arklar Fransz airi Villiondan alm, btn yapy kendi iletisi dorultusunda kapitalist dzen eletirisiyle yeniden ekillendirmitir. Brecht oyunun gncel yann yle vurgular: The Beggars Operann gnmze sosyolojik gndermeleri eksik deildir: ki yzyl nce olduu gibi bugn de, btn toplum katmanlar, deiik ekillerde de olsa, ahlak iinde yaamaktansa, ahlakn srtndan geinerek yaamak gibi bir ahlak dsturunu benimsemilerdir., Brecht, Bertolt, Btn OyunlarCilt 3, Mitos Boyut Yaynlar, stanbul 1997, s. 273. Bu balamda Brecht, Gayin daha bireysel kalan eletiri boyutunu, yani yanllklar soylularn erdemsizliine balayan dncesini deitirerek, yanllarn odann burjuva toplum yaps olduunu gstermeye ynelmitir. Bunu yaparken olay rgsn yaad gne ekmeyi tercih etmez, iletisi dorultusunda 19.yzylda kapitalizmin gelime dnemine yerletirir. Bylelikle seyirciyi oyunla belirli bir mesafede konumlandrmaktadr. Brechtin metninde hrsz, kat Macheath Bir banka soymak, bir banka amann yannda ne ki? derken hrszlk, dolandrclk gibi su addedilen kii davranlarnn para deiimine dayal bir sistemde merulatrlm, kurumsallam biimlerine gnderme yapar. Dilenciler Operasnn romantik, halk dostu hrsz Macheath, Kuruluk Operada sistemin kendine benzerlerini rettii bir dngnn iinde bedenlemi adi biridir, oyunda herkes birbirini aldatr, herkes karcdr, adidir ve sistem, gerek Macheathin gerekse Peachumn kurduu yasad saylan para kazanma biimini bir yandan da kendi karna korur. Hatta merulatrlm yasal kurumsal biimleriyle srdrr. Oyunun sonunda, herkes bir biimde sua bulat halde sadece Macheathin iledii sulardan tr idamna karar verilmesi onun baka byk sularn grnmez edilmesi iin gnah keisi yaplmasdr. Adalet kimin iindir? Macheathin idamnn hibir sorunu zmeyecei ortadadr. Abartl bir mutlu sonla ironi srer ve idamn bekleyen Macheath son anda Kralienin ta giyme treninde,

Max Frischin Biedermann ile Kundaklar adl oyunundan Yavuz Pekmann uyarlad Sleyman ve brsler de, vurdumduymazl ve hesaplyla kendi felaketine neden olan kk burjuva Biedermannn yksn kaynak metnin kurgusuna, olay akna sadk kalarak 2000li yllarn Trkiyesine getirir, kii adlar da Trkeletirilir.

ensoyun Samuel Beckettin Godotyu Beklerken adl absrd oyunundan yapt epik biimli uyarlama Gle Gle Godot ise kendi bana zgn bir metin sunar. Godotyu Beklerkende var olan temel iki temay beklemek ve kurtarc dncesini oyunun eksenine koyar ve Godotyu Beklerkenin tersinlemesini yapar, oyunun iinde Beckette de dorudan gndermeler yaparak metinle ve yazarla garip bir hesaplamaya girer. Zaman, mekan ve kiiler belirli hale getirilir; metinde dorudan sze dklmese de gndermelerin dorudanlyla konunun getii zamann ve mekann 1980 sonras lkemiz olduu hemen anlalmaktadr. Oyun kiilerinin says arttrlm, generaller, politikaclar, halk ve anlatc-oyun kurucu olarak Kavuklu ve Kavuksuz oyuna eklenmitir. Uyarlama absrd deil epik zelliklidir. Uyarlama, adndaki Godot gndermesi dnda kaynak metinle ne ierik, ne tr, ne tema, ne yazld dnemle ya da yazaryla tarihsellik balamnda dorudan herhangi bir iliki iinde deildir. Ad deise bile, uyarlama olmasnn bir nemi kalmadan kendi bana zgn ve btnlkl bir oyun olarak sahnelenebilirdi. Uyarlama, kaynak metnin adna ve buluuna gndermeyle kendini onun zerinden varetmekte gibidir.

2. Kaynak metinle dnsel alveriin dzeyi-tema ve iletide deien noktalar:

Analk Davasnn iletisinin vurgusu, Brechtin metninde olduu

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

95

fakiye zsoysal
bu mutlu gnn erefine kard bir afla ipten dner ve dllendirilir, oyun mutlu sonla biter. Oyun aile, aile balar, evlilik, ak, mutuluk, dostluk, drstlk, iyilik, yardm, su, ceza, yarg, adalet, koruyucu devlet ve yneticiler gibi kavramlarn kanksanm anlamlarn sorgulayan, altst eden bir parodiletirme erevesinde biimlenir.

gibi ynetenlerin kurduklar g ilikilerini, snfsal konumun belirleyici davran biimlerini ve iktidar mekanizmalarn aa karma ynnde deil, oyun kiilerinin kiisel zelliklerinin olayn akn belirlemesi ynndedir. Kiilerin tavrlar olumsuzlanr ya da olumlanrken bu tavrlarn ne tr bir dzenin paras olduu tartma konusu olarak ele alnmaz. Anlat kalplar oyun kiilerini, kssadan hisse dncesi erevesinde belirlenmi birer temsile dntrr. Bu haliyle oyun epik biim zellikleri ve masals gelerle beslenmi diyalektik olmayan bir anlatdr. Oyunun iletisi sevgi emektir slogann tekrarlar ama derinlikli bir

5 ensoy, oyun metnine yazd ksa n aklamada yle diyor: Ben Brechtinkini 67 yl sonra gncelletirirken zaman zaman John Gayin Dilenciler Operasna da yaklayorum. rnein 267 yl nce oynanan zgn eserde Sustal Mack halk dostu bir ekya iken, Brechtte sradan bir hrszdr. Bizim Binbela Mahmut da Kemalist bir gansterdir. Ama Brechtten ok uzaklamyoruz, bizim ortaoyunu operamzda da, yanl karakterler doru eyler sylyorlar. Ferhan ensoy, Kurunluk Opera, stanbul, 1995, baslmam sahne metni nsz. 6 Zehra pirolu, 2000li Yllara Doru Tiyatro (stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 1998), s. 109. 7 Nazl kten, Atatrkln bir hegemonya sylemi olarak ele alndnda, bu tabana 90l yllarda eklemlenen sylemleri irdeledii makalesinde, bir yaam tarznn savunulmas iin Atatrkn simgeletirilmesi nin sz konusu olduu tespitinde bulunur. te ensoyun da oyunda seyircinin dikkatini ekmek istedii nokta, Atatrkn merulatrc etkisinin dzen iinde nasl kullanlddr belki de. Yine ktenin saptamasndan yararlanrsak, Atatrk imgesinin bir simgesel sermaye ilevi gren kltrel sermaye olarak kullanlmasyla kar karya olduumuzu ensoy da oyunda anlatmaya almaktadr diye iyi niyetli bir yorumda bulunabiliriz. Alntlar: kten, Nazl, Atatrk Olmak Ya da Olmamak, Sen Benim Kim Olduumu Biliyor Musun? Toplumsal Yaamda Kimlik zdmleri, editr: Hlya Uur Tanrver, Hil Yaynlar, stanbul 2008, s. 67 ve 74.

tartma alan yaratmaz, nk okuru/izleyiciyi sempatik olann onayna srkleyerek bir duygusal zdelikten tesini pek de amalamaz grnr. Bu deiiklikler Brechtin metninden farkl bir metin ortaya karmtr ki uyarlama kavramnn iinde de bu yatmaktadr zaten, ama oyunun bu yerelletirmeyle neyi, nasl bir dnceyi tartt, kaynak metinle ne adan bir dnsel alveri amalad mulak kalmaktadr.

ensoy, Kurunluk Operay uyarlama deil gncelletirme larak adlandrr.5 Kurunluk Opera arabesk bir kltrn parodisi6 olarak grlebilir, hatta oyunun alt bal Mahmutun hayatn mahveden kzdr. 90l yllarn yozlam, karc toplumsal ve politik iliki biimleri alaya alnr. Mahmutun lrayak syledii Mthi bir Atatrk eksiklii grlyor memlekette szyle hrszln, yolsuzluun, dolandrcln, ahlakszln kol gezdii bir toplumla Cumhuriyet dncesinin idealleri arasndaki eliki anlatlmak istenir gibidir. Oyun boyunca ii boaltlm Atatrklk sylemini Atatrke yknen bir tip yaratarak vermeye alan ensoyun asl eletirisi, 90l yllarda Kemalizmin kavram olarak toplum iinde sergiledii deiimdir.7 Oyunun gncel siyasi talamalarla, memleketin karanlk vaziyetinden kesitleri espirili biimde sahneye tamak amacnda olduu sylenebilir.8 Ancak, oyunun btnne yaylan ar cinsel gndermelerle ve kaba klie tiplemelerle gldr yapmaya almas oyunu zayflatmakta, ileti de derinlemesine ilenmedii, salt szlerde deinilen siyasi gndermelerle geitirildiinden anlam mulaklatrmaktadr. Oyun dnemiyle de snrl bir syleme sahiptir, ancak dneminin sosyo-politik mekanizmalarn da ortaya karmaz, salt sz oyunlaryla ine-

96

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
lemeler vardr, bu yzden Atatrke yapt birok gnderme de oyun iinde yama gibi kalmaktadr. Oyunda, kaynak metnin iletisini gelitirmek, sorgulamak gibi bir kaygdan ok Geleneksel Halk Tiyatrosu elerinden, gncel siyasi talamalardan olumu tandk ierikli bir gldr yazmak kaygs ne gemi grnr. Kaba gldr kendi bana varolur hale gelmi ve metnin nne gemitir.
8 ensoy, oyunun finali ncesinde ne demek istediini de dorudan zetler: O bir idealin peinde ak gibi komu ve kendi adna hibir kar derdine dmemitir. Biz zal grm Atatrkler kendimizi Atatrk sanyoruz. imdi Erbakan dnda herkes Atatrk. Ylda bir gn Erbakan da Atatrk. Atatrkn anlamn yitirmiiz. Atatrklk byle herkesin benimseyecei salak bir ideoloji olamaz ki!, Final arksnda da Tiyatronun nda / Gsterdik karanl / imdi klar snecek / O karanlk srecek denmesinin de kssadan hisse olarak gncel siyasi talamalarla, memleketin karanlk vaziyetinden kesitleri espirili biimde sahneye tamak amacnda olduu sylenebilir. : Ferhan ensoy, Kurunluk Opera, stanbul, 1995, s. 76, baslmam sahne metni.

Gle Gle Godot ise lkemizde 1980 darbesi sonrasna gnderme yapan siyasi bir talamadr. kedeki militarist yapnn kendini meru klma yollar ya da dnemin iktidar partisine yaplan gndermeler, halkn ektii su sknts benzeri dnem belirlemeleri ve geleneksel halk tiyatrosu gelerinin kullanmyla kaynak metin yerelletirilir ve bo alan doldurulur. Kaynak metinde varolu insanlk durumu olarak sorunsallatrlr. Uyarlamadaysa sorunsallatrlan nokta, yaamsal temel ihtiyac olan sudan yoksun braklan halk ve su yokluunu hem retip hem de kendi varln merulatrmak iin kullanan darbeci general Godot ve adamlar Godotgillerin kurduu bask rejimidir.9 Uyarlama kaynak metinin tersinlemesi olarak yazlmtr: Kaynak metindeki, eylemsizlik eyleme, sessizlik grltye, dngsellik izgisel ilerlemeye, yeknesaklk olaylar zincirine, duraanlk deiim ve geliime, belirsizlik belirgin iletiye, bekleme ve eylemsizlik eylem ve hareketlilie, varolu bask rejiminden kurtulmaya dnr. Kaynak metinde dilin anlam dizgesinin sorgulanmas ve krlmasna ynelik yaps uyarlamada deiir ve dil szck oyunlaryla talama ve gldr yaratma amal kullanlr. Kaynak metne ve Beckette yaplan baz kk garip gndermeler de gldr gesi olarak yer alr. Bu gndermelerde alayl hatta zaman zaman kmseyen szlerle, kaynak metnin varoluu sorunsallatran yan bir anlamda Batya zg bir sorun olarak gsterilir. nk, uyarlamada anlatlan bask rejiminin kol gezdii bir lkede varolu, temel ihtiyalardan yoksunlukla belirlenen bir hayatta kalma mcadelesidir. Bu noktada, kaynak metnin ileti zenginlii, mantk dizgesini, anlam arayn sorgulama yntemleri, eletirel bak ve insanlk durumu olarak ironik bir dille gsterdii bekleme durumunun felsefi derinlii uyarlamada olduka indirgenmi ve basitlemitir. Acaba uyarlamada, insanlarn temel gereksinimleri karlanmadan, insanln varolu meselesi sorgulanamaz m de-

9 Marla alan oyunda Godot darbeci bir generaldir ve gelmesi deil gitmesi beklenen biridir. Oyun boyunca yukardan gelen bir ses olarak simgeleir, yz grlmez. Bir sre sonra susuzluktan krlan halk harekete geer ve Godotyu devirir, demokrasinin kurulmasysa bask rejiminde yaamaya alm bir halk iin kolay deildir. Oyunda kurtarc mitinin yok edilmesi, halkn kendi kurtuluunu kendisinin eyleme geerek gerekletirmesi sz konusu edilir.

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

97

fakiye zsoysal
10 Frisch ana karakter Biedermannn neden kundaklarn suyuna gittiini, niin onlara kar bir ey yapmadn yle belirtmitir: Onunla ayn fikirdesin nk aksi takdirde ona hakszlk ettiini itiraf etmek zorunda kalacaksn. Onu haksz bulmaktan da vazgemek istemiyorsun nk bunun da sonularna katlanman gerekecek., Max Frisch, Gnlkler 1946-1949 (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2008), s. 191. Biedermannn ikiyzll simgesel olarak kk burjuvann deer dizgelerine ve krlne eletiri niteliindedir. Yannda alan Knetclinge ve ailesine yapt hakszlk ile kundaklara olan davran bu elikiyi ortaya serer. Zehra pirolu da oyunla ilgili u saptamalar yapar: Frisch, Biedermannn iki yzllne dikkati eker nk o iyi bir insan olmad halde, iyiymi gibi grnmek ister; yalnzca bakalarn deil kendisini de kandrr kundaklara iyi davranmakla da kendi vicdann rahatlatr. Bylece kendi kendini tuzaa drr. Zehra pirolu, Tiyatroda Kltrleraras Etkileim (stanbul: MitosBoyut Yaynlar, 2008), s. 127. 11 Martin Esslin, Absrd Tiyatro (Ankara: Dost Kitabevi, 1999), s. 230.

mek istenir? Yoksa oyun, Batnn geirdii dnsel srelerden gemedii iin felsefi varolusal sorunlarn, lkemiz insanlarnn dnemeyecei ya da dndrtlmeyecei sorunlar olduunu mu anlatmak ister? Yantlar oyunda ok da ak deildir. Kaynak metinle bir dnsel alveri amac deil de metnin iletisinin indirgenerek yerelletirilmesi kaygs burada da n plandadr.

Sleyman ve brsler uyarlamas da kaynak metnin olay rgs ve metin atsn olduu gibi korur ve kaynak metnin bo alann doldurur. Max Frischin Biedermann ile Kundaklar okura/izleyiciye bo alanlar brakan, ak ulu bir mesel olarak yazlmtr.10 Biedermann ile Kundaklar iin Martin Esslin yle bir tanmlama yapar: [Oyun], Hitlerin sava ve fetihten sz ettiinde, sylediklerini kastetmediini sanan ve bylece alevler iinde bir dnya yaratlmasna izin veren Alman aydnlarnn da durumudur. tfaiye hazrdr, ama kundaklarn tehlikeli olduunu ayrmsayacak kimse kalmamtr, bylece yangna kar alnacak nlemler de baarsz olacaktr.11 Yangn her trl dogmann ykclnn, Biedermannsa tehlikeyi grmezden gelenlerin ve onlarn ikiyzllnn simgesidir.

Uyarlamadaysa televizyonla ekillenen halk kltr eletirilmek


12 Biedermann ile Kundaklarda itfaiyeciler yangnlara kar hazr beklemektedirler fakat kendilerine gelen bir yangn ihbar yoktur. Sleyman ve brslerde ise itfaiyecilerin telefonu yangn ihbarlaryla srekli alsa da ciddiye alnmaz. tfaiyecilerin yangnlara kar herhangi bir nlem almamas, yangnlar nlemeye almamas, ynetimdeki seknlerin ve btnde rejimin sorunlar grmezden gelmesine bir gndermedir. Kundaklarn ii byle bir rejimde ok kolaydr. Uyarlamada koro ayn zamanda geleneksel halk tiyatrosundaki anlatc roln stlenir. Perde sonlarn haber veren, seyirciyle dorudan diyaloa giren korodur. Oyunun sonunda da kssadan hisseyi yine koro syler ve izleyicinin ne ynde dnmesi gerektiini belirler.

istenmektedir. Vurdumduymazln medya kltryle, sonradan grmelikle ilikisi ortaya konmaya allr. Spiker, muhabirler, bakan gibi yeni tipler oyuna dahil edilmitir. Gldr geleri televizyonlardan izlediimiz komedi skelerinde rneini bulan espirilerle benzerlik gsterir. Uyarlama, medyatik unsurlarla beslendii iin, medya eletirisi yaparken medya dilinin aynn retme tehlikesini de iinde barndrr. Bu uyarlamada da tpk ensoyun uyarlamalarnda olduu gibi gldr kendi bana bamszlk kazanr ve iletiyi glgeler. Nitekim yazar da uyarlamasn daha en banda gldren oyun / iki perde ok fasl / akalar gani eklinde tarif etmektedir. Yazar, glmeceyi geleneksel halk tiyatrosunda olduu gibi dil ile yapar. Oyun metninde parantez ii reji notlar dahi bu glmece unsurlaryla donatlmtr.12

3. Okurla/izleyiciyle kurulan iletiim tasars:

98

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
Elizabeth Wright Brechtin yabanclatrma kavramn, yabanclatr-mann amac, btn toplumsal varolulardaki diyalektik sreci tanyan, aktif ve politik olarak alarak meydan okumaya soyunan bir seyirci yaratmaktr.13 diye tanmlyor. Yani hereyden nce Brechtin farkndalk iinde bir izleyici yaratma amac olduundan sz ediliyor. Oyunlarn da bu ama ynnde diyalektik dnme biimini yaratan kurgularla tasarlyor. Bu balamda uyarlamalarda da benzer bir amacn olmas beklenebilir.
13 Elizabeth Wright, Postmodern Brecht (Ankara: Dost Kitabevi, 1998), s. 69.

Ancak uyarlamalar incelendiinde okur/izleyiciyle kurulan ilikinin temelinde bu tr bir diyalektik sreci tanyan, aktif bir okur/ izleyici kurgusu oluturulmad grlmektedir. Tersine kaynak metnin yukarda sz edilen yerelletirilme biimiyle, dnen, reten bir okur/izleyiciden ok dinleyen, oyunun iletisi dorultusunda kssadan hisseyi alan, dersini renmesi iin ikna edilen bir izleyici kurgusu ortaya kmaktadr. Bu anlamda halk, biz kavram zerinden hem kltrne sahip klan hem de eitilmesi, retilmesi gereken bilgisi, kavray, anlay yetersiz bir kitle olarak alglanyor gibidir. Kaynak metinleri yerelletirerek, halkn anlayaca hale getirme dncesi doal olarak uyarlamalarn okur/izleyiciyle kurduu iletiim tasarsn da kaynak metinlerdekinden ok farkllatryor. Uyarlamalar, okur/izleyiciyle paylalan bir hakikat zemini ortak kabulnden varedilmi metinlerdir ve talama ve hiciv zellikleri ne kar.14 Uyarlamalarn metin stratejileri de, anlatnn kssasnn sonunda kimin hakl olduuna karar verecek (szde) merci konumunda tutulan okur/ izleyicinin (aslnda) yazarn gr dorultusunda iknas zerine kurulmaktadr. Okur/izleyici karar merci gibi gsterilse de talama ve hiciv kavramnn temelinde yer alan yazarn doruyu bildii sav geerli olduu iin karar daha batan bellidir. Okur/izleyici bunun kabulnden farkl bir dnsel srece sokulmaz. lgin olan uyarlamalarn iletilerinde otoriteye, baskya kar bir tavrlar olmasna ramen varolan kalplar bu yolla pekitiriyor olmalardr ve aslnda tam da kar ktklar otoriter, baskc yaklam metin stratejisinde kendiliinden ortaya kan bilen insan tavryla yeniden retmeleri sz konusu olmaktadr.
14 Nurdan Grbilekin hiciv zerine iaret ettikleri, burada ele alnan uyarlamalarn okurla/izleyiciyle girdii iletiim tasarsnn aklanmasna da k tutar niteliktedir: Hicivde hep bir doru vardr; hicivci karsndakiyle alay ederek, onu glnletirerek bu dorunun grnmesini salar. Alay ettii eyle kendisi arasndaysa mutlak, almaz bir duvar vardr. Duvarn tesinde nesnesi acz iindedir, nk hakszdr. Bu yzden hicivcinin karsndakine ynelttii alay hibir zaman kendisini ya da temsil ettii doruyu yaralamaz; tersine onu kuvvetlendirir, daha doru, daha hakl klar. yle der hicivci: Sen kendini akll zannediyorsun, ama aslnda budalann tekisin., Nurdan Grbilek, Yer Deitiren Glge (stanbul: Metis Yaynlar, 1995), s. 25.

Ele alnan drt uyarlamann genel deerlendirmesi:

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

99

fakiye zsoysal
Sz edilen drt uyarlamann hepsinin de kaynak metni yerelletirmek iin, olayn getii zamanda, mekanda ve kii adlarnda bizletirme, epik-diyalektik ya da absrd yaplar biimsel olarak epik ama ierikte diyalektik olmayan anlatlar haline evirme abas grlmektedir. Uyarlamalar Geleneksel Halk Tiyatrosu elerinden, gncel siyasi talamalardan olumu tandk ierikli bir gldr yazma amacndadrlar. Bu uyarlamalarda gldr kendi bana varolur hale gelir ve metnin nne geer. Kaynak metinle dorudan herhangi bir dnsel iliki kurma yerine kaynak metnin adna ve buluuna gndermeyle kendini onun ze15 Yavuz Pekman, ada Tiyatromuzda Geleneksellik (stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 2002), s. 20.

rinden vareden bir glmece yaratr. Pekmann u saptamas uyarlamalar iin de geerli grnmektedir: Halk tiyatrosunun elence biimi glmecedir. yle ki, glmece halk tiyatrosunda bir ara olmaktan te bir amatr.15 Uyarlamalar kaynak metinle dnsel alveri amac tamadklar iin, kullanlan Geleneksel Halk Tiyatrosu geleri de Brechtin epik tiyatro anlaynn getirdii Yabanclatrma Efekti ve Diyalektik Tiyatro modeliyle, Beckettin absrd kullanma biimi ve amacyla, Frischin ucu ak mesel kurgusu ve yabanclatrma yntemiyle rtmez. Uyarlama oyunlar biimsel olarak epiktir ama diyalektik deildir, absrdn ya da Frischvari bir anlatmn yabanclatrma ve yeni grme biimleri retme gelerine de sahip deillerdir.16 Kukusuz ki uyarlama yazarlarnn yaratcln belirleyen kaynak metne yakn ya da uzak olmalar deildir. Ancak, bu drt uyarlamadaki yerelletirme dncesinde, Brechti, Becketti, Frischi anlamaya almak, kaynak metinle dnsel bir alverie girmek deil de, geleneksel halk tiyatrosu yapmak, dnemin siyasi eilimlerine gnderme yapan talamalar yazmak, dil ve tip gldrsn ne karmak, kssadan hisse karan anlat yazmak, biimi bu ynde tasarlamak, bu balamda da zaman-mekan-ad deiiklikleri yapmak ok daha nemli bir hal almtr. Yazldklar dnemle de snrl kalmaktadrlar. Gncel siyasi duruma ya da siyasetilere belirgin gndermelerle yaplan inelemeler veya yergi szleriyle yetinirler. Siyasi mekanizmann ileyi biimi, bu biimi oluturan dnme kalplarnn eletirel bakla ortaya konulmas deil de toplumsal adan grnen sonularna odaklanma n plandadr. G ilikilerinin kaba hatlaryla izilmi, yerleik imgesi yeniden tekrarlanr. Hakl haksz, ezen ezilen bellidir ve hakszla uram olma durumu derinlemesine ele alnmad iin, yaplan eletiri madurun dilinden salt sonuca ynelik bir ineleme halin-

16 Elizabeth Wrightn Brechtin epik-diyalektik tiyatrosuyla ilgili saptamalarna baktmzda, uyarlamalarn epik anlaynn biimsel kaldn, diyalektik zelliklerinin olmadn sylemek yanl olmaz: (Brechtin) Sahne kiileri yaayan insanlarn basit birer temsilcisi deildir, grlere karlk olarak yaratlr ve ekillendirilir. () (Brecht) epik tiyatronun, kendisinin ulamaya alt tiyatro iin fazla biimsel bir tr olduunu dnmtr. Epik tiyatro, diyalektik tiyatro iin bir n koul olduu halde, toplumun, zevkin gerek kaynaklarnn bulunduu retkenliini ve dnebilirliini tek bana zgrletiremezdi. Diyalektik tiyatro, seip ayrd olaylar ve nesnelerdeki elikileri srekli olarak ortaya karan bir temsil tr taraftardr (toplumun devinim yasalarn su yzne karmak iin bu yntem, toplumsal durumlar sreler olarak ele alr ve bu sreteki btn elikilerin izini srer. Deimedii srece, hibir eyin var olduunu kabul etmez). () Diyalektik sre, insanlarn birbirleriyle olan ilikilerine ve toplumsal yaamlarndaki elikili etkileimlerine iaret eder. , Elizabeth Wright, Postmodern Brecht (Ankara: Dost Kitabevi, 1998), s. 45-54.

100

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
de kalr, ierie ynelik tartma zemini daralr. Zaten yazarlar da amalarnn dnsel bir alveri olmadn aka belirtmilerdir. Mehmet Akan kendisiyle yaplan bir syleide uyarlamay yazma amacn yle aklyor: Brechti arkadalar Analk Davasn sahnelediimizde de ok kzmlard bana, Brecht seyirciye bir mesafe koyar sen onu kaldryorsun, demilerdi. Ama benim niyetim de oydu zaten. Bu oyunda seyirciyle buluma gayreti vardr. Bugnden baktmda yaptmdan hl ok memnunum dorusu.17
17 Mehmet Akanla Sylei, Mimesis Tiyatro Aratrma ve eviri Dergisi, (stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, 1997), Say 6, s. 391. 18 Ayegl Ykselin de bu oyun hakknda yazdklar uyarlamann amacn ortaya koymaktadr: Mehmet Akann Dostlar Tiyatrosunun 5. yl dergisinde belirttii gibi, Brechtle halkmz arasndaki kltr perdesini kaldrma abasyd ortaya konan. Kafkas Tebeir Dairesi, masals tonu ve bizim insanlarmzdan ok uzak olmayan kiileriyle bu tr uyarlamaya gerekten yatkn bir yaptt. Analk Davasyla savunulan emek hakk seyircinin dncesinde hi zorlanmadan yerini buluyordu. Ayegl Yksel, http://www.dostlartiyatrosu. com/tiyatro_yirminci_yil.html. Zehra pirolu da benzer bir noktaya iaret etmektedir: Mehmet Akan geleneksel motifleri Brechtin tiyatro anlaynn dorultusunda ve konunun hizmetinde bir illustrasyon gibi kullanyor. Baka bir deyile geleneklerden yararlanarak, Brechti izleyicinin kolayca benimseyebilecei Doulu bir klfa sokuyor. pirolu, Zehra, Tiyatroda Devrim (stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 2000), s. 117.

Ayegl Yksel ve Zehra pirolunun oyun zerine yazdklar da uyarlamann amacn ayn biimde ortaya koymaktadr.18 Mehmet Akan gibi, ensoy ve Pekman da uyarlama yaparken niyetlerinin dnsel ya da estetik bir alveri kaygs deil aka geleneksel halk tiyatrosu yapmak olduu savunusundadrlar. Ferhan ensoy, Brechtin Kuruluk Opera adl oyunundan uyarlad Kurunluk Operann program dergisine yazd Bertolt Brechtin Abisi Kel Hasan Efendi balkl yazsnda oyunu gncelletirme ve yerelletirme amacn aklarken Brechte de u ekilde sitemde bulunur: Cahillik yalnz bize zg deil, Avrupallarn da cahili oluyor. Burjuvalarn kadife perdeli tiyatrosuyla alay etmek iin, yamal Brecht perdesini bulu olarak dnya tiyatrosuna getiren Bertolt Brecht, bunun daha nce Abdlrezzak perdesi altnda, Komik-i ehir Abdlrezzak Efendi tarafndan kulanldn bilmiyordu. Bilmemek ayp deil. Ancak yaam boyunca, bilmemekle yetinmeyip bu konuyu renmemekte de direnen Brecht, bizim buralardan transit geerek, in tiyatrosuna gitti John Gayin 1728de sahnelenen Dilenciler Operasnn tam 200 yl sonra bir gncelletirmesini yapan Brechtin Kuruluk Operasn bugnn Beyolusuna uyarlarken, ben kendimi Brechtten ok ortaoyununa, Kel Hasan Efendiye, Abdrrezzak Efendiye yakn hissettim.19

19 ensoy, Ferhan, Bertolt Brechtin Abisi Kel Hasan Efendi, Kurunluk Opera oyunu program dergisi, Aktaran: Yavuz Pekman, ada Tiyatromuzda Geleneksellik (stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 2002), s. 216. Ayn metin Ferhan ensoyun kitab FerhAntoloji, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003, s. 502de de mevcuttur.

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

101

fakiye zsoysal
ensoyun szlerinde Batya ve Batl yazara kar youn bir fke ve sitem sezilir. Szler Brechti ok nemsemekte, ama Trk tiyatrosunun geleneksel gelerini grmezden geldii iin ona kzmakta, cahillikle sulamaktadr. Geleneksel tiyatromuzun hakettii yeri Brechti merkeze alarak tanmlayp yceltmekte, bunu yaparken de alttan alta bir eziklik emaresi grlmektedir. Yzn Batya dnp Baty reddederek kendini nemli grmeye ynelen, bir yandan da Batya sitem eden bir tavr hakimdir. Her durumda Bat merkezli bir tanmlamadr yapt ve kinayeli szlerin ardnda yatan zihniyet garbiyat fantazinin izlerini tamaktadr. Sanki uyarlamay Brechte ya da Brechtin temsilinde Batya kendini kantlamak ya da ondan bir eit almak iin yazm gibidir. Bu szlerde yanstlan imge, yine Batl bir gzn varldr, kendini bu gzn zerinden grme durumudur. Hayali bir Batl gzn aalamasn ona geri iade etme abasdr.

Bu almann temel k noktasn tam da bu bize yaknlatrma, kaynak metni yerelletirme yerli bir kimlie kavuturma srarnn ardnda iselletirilmi resmi ya da toplumsal ideolojinin olup olmad ynndeki phe oluturmaktadr. nk, ele alnan drt oyunu deerlendirdiimizde ortaya kan sonu, uyarlamann amacnn ardnda yazarlarn bile farknda olmad bir baka hakikat alannn varln gstermektedir.

Uyarlamalarda yerelletirme adna kulanlan yerleik anlat kalplar ve geleneksel halk tiyatrosu gelerinin uyarlama yazm zerine etkisi, kaynak metnin derinliini, yazarnn dnya grn, tiyatro dncesini, oyunun tarihselliini ve izleyiciye dnk farkl iletiim tasarsn grmezden gelme, hatta yok etme biiminde ortaya kmaktadr. Denebilir ki, bu oyunlarda uyarlama szcnn anlam aslnda, kaynak metne yerli bir kimlik kazandrma amal uygunlatrma olarak almlanmtr. Dnsel derinlik, yerini biimsel kayglara, kaynak metnin buluunu kullanp arasallatrmaya, okura/izleyiciye daha tandk, daha bizden, daha yakn, daha anlalrolduu iddia edilen bir oyunun tasarmn kurma abasna brakmtr. Sevda enerin Cumhuriyet

102

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
dnemi tiyatrosundaki gereki oyunlara dair u saptamas, epik olduklar halde uyarlamalar iin de geerli saylabilir: Oyun yazarlar, malzemeleri bakmndan, yerli olmay, kendi gereklerimizi dile getirmeyi baarmlardr. Fakat bu malzemenin derinliine incelenmedii, i gereklere ynelmedii grlr. Nedenlerden ok sonulardr sergilenen. ounlukla, seyircinin kendi evresinden tand gerekleri ele alarak bir toplum portresi yapmak ve bu portre iinde gncel sorunlara deinmek eilimi vardr.20
20 Sevda ener, Oyundan Dnceye (Ankara: Gndoan Yaynlar), 1993, s. 128

Augusto Boalin gelenein yorumlanmasna dair grnde de iaret ettii gibi: Sanat gelenei yorumlamak yerine yeniden retmekle snrlarsa onu kavramakta ya da kavranabilir klmakta baarsz olacaktr.21
21 Augusto Boal, Ezilenlerin Tiyatrosu (stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, 2008), s. 171.

Buraya kadar yaplan saptamalar, uyarlamalarda ortaya kan tiyatro dncesi ve kaynak metinle olan dnsel alveri sorunlarn dile getirdi. Ancak konuyla ilgili baka nemli bir soru ve tartma alan da vardr.

Uyarlamalar burada ele alndklar halleriyle hem birer kopya ya da taklit gibidirler hem de deildirler. Bu durum ister istemez, uyarlamalarda yerelletirme gayreti neden bu denli nemli sorusunu yeniden ve yeniden akla getiriyor. Bat Avrupal yazarlarn oyunlarndan uyarlama yapma arzusu ve dncesi nasl ve neden tiyatromuza zg (bir anlamda ulusal da denebilir) bir dil yaratma abasna dnp kendiliinden ortak bir misyon haline gelmitir ve bu denli nemlidir? Uyarlamalarn amac bu dzeyde biimsel ve yerellik adna Batl devrimci yazarlar ve kaynak metinleri teatral buluu iin kullanmann tesine gemeden kalyorsa zgn metin yazmak yerine yazarlarn uyarlama yazmaya ynelmesinin ardnda rtk kalm daha baka bir dnce etken olabilir mi? Kaynak metinleri, bize yakn hale getirme dncesi, iselletirilmi Garbiyat fantazinin paras olarak dnlebilir mi?

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

103

fakiye zsoysal
4. Garbiyat fantazinin izleri: Hayali Bat, Hayali Yerellik ve Garbiyat Fantazi

Uyarlamalarda ortak nokta olarak grlen yerelletirme dncesinin ardnda lkemizin modernleme sreciyle balantl bir grme/dnme biiminin izleri srlebilir. Uyarlamalarn yazlma amacyla lkemizin modernleme sreci ya da batllama ynnde atlan admlarn kurgulad dnme kalplar arasnda nemli bir balant olduunu ve bunlarn yazarlarmz tarafndan da iselletirilerek yerelletirme dncesine yol atn iddia edebiliriz.

Yavuz Pekman, ada tiyatromuzda geleneksellie dair aratrmasnda kimlik sorunu meselesi iin unlar sylyor: Doaldr ki, tiyatro da, dier btn alanlarda, kurumlarda olduu gibi, batllamann yaratt kimlik sorununu iinde barndrmaktadr. () Tiyatromuza ulusal ve zgn bir kimlik kazandrmak iin gele22 Yavuz Pekman, ada Tiyatromuzda Geleneksellik (stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 2002), s. 10 ve s. 12.

neksel tiyatronun malzemesinin kullanlmas gerektii, hemen btn grlerin k noktasn oluturmaktadr.22

Grlyor ki gemite tiyatronun kimlii zerine yaplan tartmalar belirleyen belli dnce kalplar zihinlerde yle yer etmi haldedir ki bilinli ya da bilinsiz 1950 sonras ada uyarlama metinlerine de yansmaktadr.

Kaynak metinleri bize yakn ya da uygun hale getirme dncesi batllama hareketleri ve trk modernlemesinin kurumlar araclyla oluturduu Garbiyat fantazinin isellemi tezahrdr. Bu tr bir dnce birka ynl gelimektedir:

1. Kaynak metinler merkeze alndndan, Batdan farkl olann ortaya karlmasna allmas.(Bylece uyarlamalarn amac; yaratc uyarlamadan ok, uygunlatrma ya da yerelletirme

104

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
ye dnr. Ancak farkll ortaya koymak iin merkeze alnan Bat, hayali bir Batdr.)

2. Bizim farkllmz olarak ortaya konulan alann da aslnda ulusal olanla kirlenmi hayali bir yan vardr ve farklln grnrln salama abas bir yandan da ulusal bir tiyatro dili yaratma dncesini besler.

3. Bu farktan dolay kaynak metni anlamayacak olduundan emin olunan halk iin metnin anlalr klnmas kaygs domaktadr ama farklln da, halkn da gelenein de hayal ediliyor olmas sz konusudur.

4. Oyunlarn ortaya koyduu gereklikse; hayali yerelliin gereklik haline gelmesi ve fantazinin bir paras olmas durumudur.

Bylece, uyarlama fikri bir yandan Batya yknme, bir yandan da Batdan ayrlma hatta ondan alma, ona kar kendini kantlama haline dnyor. Hatta zaman zaman kaynak metne kar byklenmecilik yani halk tiyatromuzda epiin zaten olduu iddiasyla Brechtyen epik-diyalektik tiyatro anlayyla geleneksel halk tiyatromuzu zde klmaya alma gayretlerinin olduu da biliniyor. Bu durum Bat karsnda kk dm bir yerlilie yeniden saygnlk kazandrmaya, orada yaanm yetersizlik duygusunu amaya, narsisistik yaray iyiletirmeye23 ynelik bir gayret olarak da grlebilir. Uyarlama oyunlarn kaynak metnin yazar, oyunun nemi zerinden ya da ona atfla kendini var etmesine karn, kaynak metnin buluunu, olay akn kullanp kaynak metnin sylem dzlemini dlayan, dnsel derinlii ve metnin tarihsel koullarn grmezden gelmeye, yazarn yok saymaya ynelen haliyle, kendini Batya kar bir eit galibiyet iinde grmesi kuvvetle muhtemeldir. Bu tr bir gayret alttan alta Baty merkeze koyarak kendini tanmlamann bir paras, az gelimi kavramnn iselletirilmesiyle kendini aa duymann da gstergesidir.
23 Nurdan Grbilek, Kr Ayna, Kayp ark (2. basm, stanbul: Metis Yaynlar, 2007), s. 177.

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

105

fakiye zsoysal
Ancak nemli bir nokta atlanmamaldr; buradaki Bat kavram da yine modernleme, batllama srecinin rettii hayali bir Batdr ve iin ilgin yan biz soyut kavram da kendini bu hayal zerinden grerek, tanmlayarak yeniden retir. Yani hem bir fantazinin merkeze alnmas ve bunun zerinden biz dncesinin, kendinin kim, ne ve nasl olduunun bu fanteziye gre tanmlanmas hem de bunun gereklik olduunun kat bir biimde iddias sz konusudur.

Bylece uyarlamalarda ortaya konan yerel durum, ait olunan Anadolu, halk, halk kltrmz vb. imgeler de bireysel kimlii halk iine yerletiren bir millilik dncesinin bilinsiz davurumu olarak aslnda hayal rn haline gelmektedir: kurmacann kurmacas, kendini ikinci elden bir imge zerinden tanma ve ta24 Meltem Ahska, Radyonun Sihirli Kaps Garbiyatlk ve Politik znellik (stanbul: Metis Yaynlar, 2005), s. 23.

nmlama ve bunu gereklik haline getirme. Bu dnce btnlk iinde bireyselletirmeye dayal liberal hkmetme ekliyle24 [yani bu milli dncesinin oluturduu btnlk erevesi iine kapal bir bireyselletirme ekliyle] belirlenen grme biiminin isellemi halinin dar vurulmas ve oyunlarda pekitirilmesi olarak grlebilir.

Pekitirilen zihniyetin bir baka yn de, bu hayalin hayatn anlam ile ilikilendirilmesi ve zihinlerde bu noktadan yeni bir gereklii ina etmesi esasdr. Oysa, oyunlarn grme biiminde beliren halk ve biz kavramlar, hayali bir soyutlamann ve anlat kalplarnn temsil biimleriyle snrl kald iin, gerek pratik yaantnn yazarlarn hayal ettiiyle ya da soyutladklar imgeyle atmas da sz konusudur. Hem gemii hem de halk imgelemde sabitleme ve tekletirme temelinde sabitleyici bir anlat yaratma tehlikesini de iinde barndrr. Uyarlayarak bizletirme kaygsnn bir fantezinin rn olmas, bu anlamda okurla/izleyiciyle girilen ilikide, okurun/izleyicinin grme-dnme biiminin kkten bir deiiminin gerekte arzulanmyor olduunun da ortaya kmas demektir.

106

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
Batdan farkl olann ortaya karlmas abas pheyle yaklalan, sorgulanan bir durum olsa, hayali bir gerekliin de sorgulanmas, dolaysyla yanlsamann grnmesi olasl kendiliinden ortaya kabilirdi. Dnce ufku, kurgulanm bir kimlikle snrlandnda, yceltilen deerler bir kurgunun ayna imgesi olarak kurulan yanlsamann kendine benzer, fantastik olan kendini bu fantastiin aynasnda yeniden retir. Yani hayali bir ideali ve kartn retir. Buna kltrel oyun-gerek25 demek yanl olmazd. Bu tr bir yeniden retim de aslnda fantastik olan, kendini korumaya yneleceinden doal olarak kendini kaybetme endiesiyle tutucu bir hal alr.
25 Saffet Murat Tura, eyh ve Arzu (stanbul: Metis Yaynlar, 2002), s. 85.

Nurdan Grbilekin roman yazm iin yapt saptamalar tiyatro metni yazmna ve uyarlamalara aktarrsak, uyarlama metinler de modernlie gre yeniden tanmlanm bir yerliliin ina edildii [bir baka] alan26dr diyebiliriz, uyarlama bu anlamda hayranlk duyulan modele benzeme arzusunun ifadesi haline geli[r], ama ayn zamanda yazara her an kendi etkilenmiliini, model karsnda kendi yetersizliini hatrlatan, bu yzden de direnilmesi gereken tehlikeli bir rehber bir yoldan karcdr da.
26 Grbilek, A.g.e., s. 181.

Ancak, ortaya konan dnce yelpazesi ne burada sz edildii biimiyle fanteziyi sahiplenenlerin ne de kurgusal bir ulusal kimlik yaratld iddiasyla modernlemeyi eletirenlerin syledikleriyle de uyumaz. Baka deyile, burada uygulanan analizler herhangi bir yarg, yergi, taraf olma amac tamadan varolan belirleyen alt yap talarn, dnme biimlerini grnr klma niyetindedir. sel hakikatle, pratik yaam deneyimindeki kayt d olanla, yazya geirilmi kaytl olann ya da iradi de denebilir uyumazl temelinden yola karak, sz edilen fantezinin kendi temsili gerekliini kurduu noktasndan hareket edilip, bu temsili gerekliin ne tr bir biimi ve dnsel yap talar olduunu gstermeye almaktadr.

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

107

fakiye zsoysal
Meltem Ahskann da iaret ettii gibi: Trkiyede milletin hayal edilmesi ezamanl olarak hem Batl olmann hem de Doulu olmann hayal edilmesidir. Doudan kamaya alrken Batlla yerel bir ierik kazandrmaya alan, ancak Batya kar her mesafe alta Douyu yeniden tanmlayan bu hayal, sadece gereklikten kaan naif bir hayal deil, tarihsel bir srete ekillenmi karmak bir gereklikle baetmeye alan bir iktidar sylemi
27 Ahska, A.g.e., s.4

olarak da dnlmelidir.27

Ahska bu hayalin nasl tarihsel ve teknik olarak ekillendiini ve znelliklerin bunun iinde nasl kurulduunu/ retildiini Garbiyatlk ve Garbiyat Fantazi kavramlaryla aklar: Garbiyatlk derken en genel hatlaryla, tarihsel Bat-Dou ayrm iinde nesneletirilen ve teki olarak konumlanan Dounun Batya ver28 A.g.e., s. 17.

dii karmak tepkilerle oluturduu znellik alann kastettii28ni belirtir. Bylece Garbiyat Fantazi, Batll ve Doululuu ayn anda retmeye alan bir kavram anlamna gelmektedir. Bu da iktidarla ilikisi dnda dnlemez.29 Batyla diyalog halinde, kendini srekli ona gre ayarlayarak neyin Batl neyin Doulu olduuna dair bir snr iradesi iinde (normlar belirleme iinde)

29 A.g.e., s. 46.

olumu bir modelden de sz ediyor Ahska. Bylece Batyla diyalog dahilinde deien modelin merulamas iin fantazinin yaratt temsili gereklik de srekli deiime uramakta ve buna uygun biz ve bize zg sylemleri ve ikili kartlklar yaratmaktadr denebilir.

Bu noktada uyarlamalarla konuyu yeniden ilikilendirirsek, var olan bu tr bir fantazinin pekitirildii bir ba grlebilir. Geleneksel halk tiyatrosunun yorumlanmas yerine onun farklln
30 A.g.e., s. 46.

bir anlats ve anlam olarak hayal edilmesi ve fantazi zerinden yeniden retilmesi, Batl metinlerin yerelletirilmesinin ardndaki isellemi Garbiyat zihniyeti de ak etmektedir. Bat hem ieride hem dardadr, hem ayn olma arzusu hem farkl olma grevini imler.
30

Ve bu grev, farklln ne olduunun da

hayali biimde kodlanmas anlamna gelir. Bylece, hayal edilen Bat, hayal edilen Batl gz zerinden tanmlanan hayali bir bize

108

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
zg farkllkla reddedilebilir hale gelir. Ancak, farklln kodlanmas bir eit tekletirme ve sabitleme de olacandan, gelenein yorumlanmasnn eitliliini de yok eder.

Garbiyat Fantaziyle, daha nemlisi bu dncenin iktidarla ilikisiyle ve politik znelliin kurucu bir gesi olmasyla bir hesaplama iine girmek, tiyatro dncesini, sanatsal yaraty ve teatral dnce retimini, iktidar pratiklerinin kurgulad hayali bir bize zg kavramyla snrl kalmaktan uzaklatrp zgrletirici olabilir. Byle bir eletirel yaklam, sregelen dnme yaplarna seenek oluturma ynnde, yeni uyarlamalarda ya da eldeki uyarlamalarn sahnelenme aamasnda katk salayabilir. Metinlerde isellemi, grnmez bir zihin kalb olarak tekrarlanan imgelerin ve grme biimlerinin farkna varmak, onlara bilinle yaklamak yeni bir dramaturji dncesi iin nemli bir husus olarak grlebilir.

Yaratc uyarlama rnekleri

Bu alma kapsamnda ele alnan dier iki uyarlama, Nazm Hikmetin Tartf 59 ve Zehra pirolunun Pinokyo Kral bnn lkesinde adl uyarlamalar gerek biim gerekse ierik asndan yerelletirme kaygs tamayan rneklerdir ve kaynak metinle dnsel alveri temelinde yaplanmlardr. Bu balamda da yaratc uyarlama snflamas iinde ele alnabilirler. Her iki uyarlamada da, kaynak metnin dnsel temelini, tartma noktalarn yeni dnceler retme amal yourma, metne yeni bir boyut kazandrma, politik sorgulama ve yeni biim denemelerine girme abas n plandadr. Uyarlamalar bu halleriyle kaynak metinlerden yola kan yeni ve zgn oyunlar olarak karmza karlar. ki uyarlama da, yazldklar dnemle snrl kalmayan, salt yerel olma kaygs tamayan, bask ve gdmleme mekanizmalarnn ileyi kurallarn aa karan bir sistematikte ve kurguda yazlm oyunlardr.

Tartf 59 oyunu, Molierein ikiyzl Tartffenn din smr-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

109

fakiye zsoysal
s ana temasn, politik smrnn eitli biimlerini, smry merulatrma ve halk gdmleme aralarn ve bu aralarn dnemden dneme deien ama zde ayn kalan mekanizmasn aa karmak iin geniletir. Tartfizm diye bir kavram ortaya atar. Tartfizm, zamandan zamana biim deitiren ama zde ayn kalan smr dzenini, iktidar mcadelesini, ynetimde olan karc evrelerin, politikaclarn iktidar odakl ikiyzllklerini hangi sylemlerle, hangi aralarla ortaya koyduunun kavramlam ve Tartf 59 adndaki oyun figryle de bedenlemi halidir. Oyunun sonu da radikal bir deiime urar. Kurtarc Molierein metninde olduu gibi Kral deil, hizmeti kadn Dorinadr. Tartf, salt bir dolandrc olarak deil ayn zamanda Kraln hesabna alan bir jurnalci olarak gsterilir. Bylelikle din ve devlet mekanizmalarnn i ie iledii politik bir duruma gnderme yaplr. Kral, Molierein oyununda olduu gibi zeki ve adaletli bir kurtarc deil Tartfizmin bir parasdr. Yazar, kii adlarn deitirmez, oyunun meknn tiyatro salonunun kendisi olarak kurgular, zaman da Molierein Tartff oyununun sahnelendii zamanda brakr. 1959 ylndan kp gelen Tartf-59 oyuna dahil olur. Bylelikle oyun iinde oyun kurgusuyla yabanclatrma oluturulur, oyun zamanlar aras, metinler aras ve yazarlar aras bir dnyann kurgusuna dnr. Gldry oluturan da bu gelerdir. Her iki taraf da, iktidardakini de ona boyun eeni de ironik, grotesk ve epik biimli bir anlatmla alaya alr.

Yazarn, Tartf 59u oyuna katarak temel atmay Tartfler aras bir iktidar mcadelesine dntrmesi, Tartfizmin 20. yzyldaki grntsn ve zamanlar aras deien yzlerini ortaya karmas, deimeyen smr zihniyetinin deien aralarn ve sylemlerini, devlet-kilise ilikisini, denetleme, gdmleme mekanizmalarn grnr klmas, kaynak metnin iletisini genileten bir dnsel alveri olarak grlebilir. Ancak uyarlama okurla/ izleyiciyle girdii iletiim tasars anlamnda tiyatro yaznmzn temel eilimi olan reticilik, izleyiciyi ileti ynnde gdmleme ve dorunun ne olduunun onayna yneltme gibi metin stratejilerini kullanr, bu stratejilerde bir farkllk yaratmaz.

Zehra pirolunun Alfred Jarrynin Kral b oyunundan ve

110

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
Carlo Collodinin Pinokyo romanndan esinlenerek yazd Pinokyo Kral bnn lkesinde adl uyarlamasysa ocuk haklarn gndeme getirmesi asndan ayrcalkl bir oyundur. ocuk haklar bildirgesinden maddeler de oyun kitabnn sonunda yer almaktadr. Oyun, Pinokyo ve eitli masal kahramanlarnn, iktidar ve para dkn Kral bnn ve bkoplarn egemen olduu bir lkenin despot, baskc ynetiminin elinde nasl hayatta kalabileceklerini ya da hayatta kalp neye dneceklerini tartr. Kral bnn kendi ideolojisini retme mekanizmalarn ve masal kahramanlarn nasl bkoplatrdn gsterir. Eitimden yargya, kolluk kuvvetlerine, medyaya kadar tm kurumlar, toplumsal yaplar herkesin bkoplamasna hizmet etmektedir, herkes bkoptur. zgn bir dnce, yarat ya da zgr bir davrann mmkn olmad, baskland bir lkede Pinokyo da kendine zg, saf bir masal kahraman olarak kalamayacak, bkoplaacaktr. Oyunda, ezberci eitim sistemi, ayrmc dnceyi rgtleyen pratikler, medyann maniplatif rol gibi toplumsal sorunlara gndermeler yaplr. Uyarlama, Kral by, Pinokyoyu ve dier masal kahramanlarn iletiyle ilikili olarak yeniden biimlendirir. Kaynak metinlerden bamszlarlar. Uyarlama metinleraras bir dnyadan kp kurgu, biim ve ierik asndan zgn ve yeni bir metin, bir kara gldr metni yaratr.31 Bu haliyle uyarlama yararland kaynak metinlerin iletilerinden yola karak yeni dnceler retme temelinde yaplanmtr. Yerelletirme kaygsndan uzak, yazld dnemle snrl kalmayan, basklarn yaand her ynetim biimine, baskc rejimlerin ideolojilerini yayma yntemlerine eletirel bakan ve baskdan, zulmden en ok etkilenen ve kendini koruma konusunda en zayf olanlarn, yani ocuklarn kendi olma, kendini gerekletirme haklarn gndeme getiren zgn bir yapttr.
31 Zehra pirolu oyuna yazd dramaturji notlarnda oyunu yazma amacn yle aklyor: eitli masal figrleriyle naif bir ocuk oyunu gibi balayan bu oyun olduka acmasz bir kara gldr olarak geliiyor. Bylece ocuun kendi kimliini bulmasna izin vermeyen tketici ve ykc glere gnderme yaparak ocuk haklar sorununu gndeme getiriyor. Amac bir masal araclyla bu sorun zerine dndrmek., Zehra pirolu, Pinokyo Kral bnn lkesinde (stanbul: Papirs Yaynlar, 2003), s. 8.

ktidar dknl ve g ilikilerinin eitli ynlerini eletirel bir biimde dile getiren bu iki uyarlama, gerek tiyatro dncesi, gerek estetik yaratm asndan kaynak metinlerin iletilerini zenginletiren, eitlendiren yanlaryla burada sz edilen dier uyarlamalardan ayrlrlar.

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

111

fakiye zsoysal
Ele alnan alt uyarlamann tmnn genel deerlendirmesi ve neriler:

Bu yazda ele alnan tm uyarlamalarda iletinin ne getii, yerleik anlat kalplarnn da iletinin kantlanmas, izleyicinin iknas, grnmeyenin grnr klnmas amacyla kullanld gzlenmektedir. Oyunlarn karakter ya da kiilik yaratmaktan ok iletiye hizmet eden oyun figrleri yarattklar, ortaya konan atmalarn da diyalektik bir sre iinde deil daha ok iletinin hizmetinde kullanlan bir kartlk zerinden verildii grlmektedir. Grme ve temsil biimlerinde yerleik anlat kalplarnn yeniden rtilmesi ve bu yntemle ablonlar zerinden yaplan soyutlamalarla kat bir baskdan etkilenen kartl yaratlmas tm uyarlamalarda ortaya kmaktadr.

Yazarlar, oyunlarnda lkenin baskc ya da vurdumduymaz sekinleriyle uramakta, bask rejimini eletirmeye almakta ama sorunlara anlat ablonlaryla bakldndan kaba bir bask-iktidar odaklar ve madurlar grnts kmaktadr. Bu da oyunlarn anlam potansiyellerini daraltmakta ve kaynak metinlerin tiyatro dncesinin indirgenmesine yol amaktadr. zleyiciyle kurulan iletiim tasars da deimektedir. zleyici seenek dnceler retmesi beklenen bir konumdan uzaklatrlp, pasifletirilmekte ve belli yerleik anlat kalplaryla yaplan soyutlamalar zerinden ileti dorultusunda ikna edilmeye allmaktadr.

Anlat kalplar zerinden yaplan soyutlamalar, yekpare bir imgeyle ikili kartlk dizgesi (ezen-ezilen benzeri) kurduu iin pratik yaam deneyiminin iindeki ayrntlar ou zaman grnmez olmakta, toplumsal eitliliin ve sorunlarn incelikleri derinlikli olarak ele alnmamaktadr. Uyarlamalarda, soyutlanm tek bir
32 Nilfer Gle, Melez Desenler (2. basm, stanbul: Metis Yaynlar, 2002), s. 119.

imge halinde varolan halk imgesi, Garbiyat fantezinin de rettii sylemin bir paras halinde kalmakta, gerekte halkn ounluunun melez biimler32retmi olduunu gz ard edebilmektedir. Kltr ve sanat araclyla toplumu anlama ve tanma ilevi asndan tiyatro yaznmza bakldnda, yaam pratiinin eitlilii yerine ou zaman genel soyutlamalardan oluan bir

112

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
kurmaca evrenin yanstld grlmektedir. zellikle, geleneksel halk tiyatrosu yapma iddiasyla, sesini duygusal ifadelerin yardmyla hayali bir halka yaknlatran anlay, farknda olmadan bir iktidar rntsyle tarihsel olarak ekillenmi hegemonyann alann, sylemlerini, grme kalplarn pekitirip yeniden retme tehlikesini iinde barndrmaktadr.

Bu anlamda, zerinde dnlmesi gereken nemli bir soru daha ortaya kmaktadr: Oyunlar izleyici zerinde nasl bir znellik deneyimi oluturmaktadrlar? Bu deneyim, iktidar rntlerinin Garbiyat fanteziyle tarihsel olarak vitrinde kurduu dsal hakikate
33

eletirel bir yaklam iinde barndrr m? Garbiyat

fantezinin grme biimi ve kalplar, kendiliinden, iselletirilmi haliyle ve kimse farknda olmadan teatral anlatlar zerinden kendini srekli retiyor olabilir mi? Metinlerin bilindna girilip, Garbiyat fantezinin yapt yaratma srecini nasl etkilediinin analiz konusu edilmesi artc sonular karacaktr.

Sahne dramaturjisi iin neriler neler olabilir?

Sanatsal retim muhalif olmayla, seenek dnce-grme biimleri yaratmayla ilikilidir. Uyarlama metinler alternatif bir gr, dnce biimi ve estetik retme kaygs iindeler mi yoksa yerleik grme kalplarn m pekitiriyorlar? Sorunun yant uyarlamann, lkenin sosyo-politik, kurumsal, dnsel yaplanmasyla yani siyasi ve toplumsal ideolojiyle olan ilikisinin grnr klnmas yoluyla bulunabilir. Uyarlamalarn grnen niyetinden ayr olarak, i ileyiinde gizli kalm kendiliinden ideolojinin ve bize yakn kavramyla ortaya koyduu dnme biiminin yapskme uratlmas, sregelen yerleik dnce kalplarnn sahne zerinde yeniden retilmemesi iin nem tamaktadr. Kaynak metinle dnsel alveriin dzeyinin saptanmas da ayn derecede nemli grnyor.

33 Ahska, A.g.e., s.323. (Ahska, saptamalarnda, meruluunu Batya yaplan gndermelerle kuran dsal hakikatle pratik yaant arasndaki uyumazln bir isel hakikat alan da kurduunu ve bu alanda sadece karamsarlk (biz adam olmayz, byle gemi byle gider benzeri bir sylemin) deil biz byleyizle birleen ve insanlarn birbirlerinin davranlarn, gereklie ilikin fazla bilgilerinin nda, baka trl anlamlandrabilme olanna sahip olduunu, bu isel hakikat alannda kimi zaman da grnrdeki kurallar gizli gizli bozmaktan, snr amaktan gelen haz ve ounlukla mizah duygularnn ar basmasndan sz ederek Aziz Nesinin yaptlarnn bunu mkemmel bir biimde dile getirdiini syler.)

Uyarlamalarda, yerelletirme dncesinin ve kaygsnn ardnda grnen Garbiyat fantezinin izleri sahne dramaturjisinde

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

113

fakiye zsoysal
ortaya karlabilir ve metne eitli mdahalelerle giderilebilir. Garbiyat fantezinin farkndal farkl eletirel grme biimlerinin retilmesine yol aabilir. Geleneksel halk tiyatrosu yapma srarna da gelenein hem dnsel hem estetik adan yorumlanmasyla eletirel teatral bir dil kazandrlabilir. Yerleik grme/ dnce biimlerimizin nasl yaplandnn ortaya karlmas, yazarlarmzn yaptlarnn yeniden farkl eletirel okumalarla ele alnmas, Trk tiyatrosundan uyarlamalar yaplmas, uyarlamalarn uyarlanmas bile sz konusu edilebilir.

Ahska, lkenin kurumlarnn ve politik znelliin yaplanmasnda ya da kurulmasnda Batl olma zlemini, Batya diren duygularyla birletiren Garbiyat fantezinin srekliliinden sz ederek, hakim sylemleri yapbozuma uratmak iin hem merkez hem de kenarda kalanla pazarlk etme durumunda olanlarn
34 A.g.e., s. 327 ve 319.

farkl duru ve baklar oluturmada avantajl olduklarndan dem vurur.34 Trkiyede tiyatronun Batdakinden farkl olutuu dncesi anlaml olmakla beraber, Ahskann saptamalarn destek alrsak; farklln vurgusu, Bat ve Bat-d ayrm zerinden yaklaldnda Batl temsilleri ve kavramlatrmalar gerek sayarak Garbiyat fanteziyi yeniden retme tehlikesi tar. Bu nedenle, ancak farkllklar Batl temsillerin merkezinden grnr klarken, Batl temsillere de sorgulayarak bakmak,35 pheyle yaklamak, eletirel bir tavr korumak hakim sylemlerin hayali yann ortaya karabilir.

35 A.g.e., s. 319.

Trkiye tiyatrosunun tiyatro dncesinin ne olduuyla hesaplamak, iktidar rntlerinin sylemlerinden nasl etkilendiini analiz etmek, gelenei kurgusal bir biime brmeden yeniden dnmek, yorumlamak ve sorgulamak yaratc teatral retimlerin ortaya kmas iin nemli bir k noktas olabilir.

114

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

TYATROMUZDA EPK VE ABSRD UYARLAMALARDA DNSEL TASARIM VE RETLEN GRME BM STNE ELETREL BR OKUMA MODEL
KAYNAKA
Ahska, Meltem. Radyonun Sihirli Kaps Garbiyatlk ve Politik znellik. stanbul: Metis Yaynlar, 2005. Akan, Mehmet. Toplu Oyunlar 1. stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 1993. Beckett, Samuel. Godotyu Beklerken. ev.: Hasan Anamur, stanbul: Can Yaynlar, 1990. Boal, Augusto. Ezilenlerin Tiyatrosu. stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, 2. basm, 2008. Brecht, Bertolt. Btn Oyunlar-Cilt 3, stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 1997. Brecht, Bertolt. Btn Oyunlar-Cilt 11. stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 1997. Esslin, Martin. Absrd Tiyatro. Ankara: Dost Kitabevi, 1999. Frisch, Max. Gnlkler 1946-1949. ev.: Dilman Mradolu, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2008. Frisch, Max. Biedermann ile Kundaklar. ev.: Hasan Kuruyazc, stanbul: Multilingual Yaynlar, 2000. Gle, Nilfer. Melez Desenler. stanbul: Metis Yaynlar, 2.basm, 2002. Grbilek, Nurdan. Kr Ayna, Kayp ark. stanbul: Metis Yaynlar, 2.basm, 2007. Grbilek, Nurdan. Yer Deitiren Glge. stanbul: Metis Yaynlar, 1995. Hikmet, Nazm. Oyunlar-4. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002. pirolu, Zehra. Uyarlama Yaratclk/Nazm Hikmetin Tartf, Nazm Hikmetin Tiyatrosu. stanbul: Nazm Hikmet Kltr ve Sanat Vakf Yaynlar, 1996. pirolu, Zehra. 2000li Yllara Doru Tiyatro. stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 1998. pirolu, Zehra. Pinokyo Kral bnn lkesinde. stanbul: Papirs Yaynlar, 2003. pirolu, Zehra. Tiyatroda Devrim. stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 2000. pirolu, Zehra. Tiyatroda Kltrleraras Etkileim. stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 2008. Jarry,Alfred. Kral b. ev.: Asaf iyiltepe, stanbul: Arena Yaynclk, 1963. J.B.P. Molire. Tartf- Le Tartffe. ev.: ehsuvar Akta, Aye Selen, etin Sarkartal, stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 2008 J.B.P.Molire. Tartffe. ev.: Orhan Veli Kank, Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1944. Mehmet Akanla Sylei. Mimesis Tiyatro Aratrma ve eviri Dergisi. stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, Say 6, 1997. kten, Nazl. Atatrk Olmak Ya da Olmamak, Sen Benim Kim Olduumu Biliyor Musun? Toplumsal Yaamda Kimlik zdmleri. Editr: Hlya Uur Tanrver, stanbul: Hil Yaynlar, 2008.

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

115

fakiye zsoysal
Pekman, Yavuz. ada Tiyatromuzda Geleneksellik. stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 2002. Pekman, Yavuz. Sleyman ve brsler -oyun metni, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tiyatro Eletirmenlii ve Dramaturji Blm Dergisi. stanbul, Say 11, 2007. ener, Sevda. Oyundan Dnceye. Ankara: Gndoan Yaynlar, 1993. ensoy, Ferhan. FerhAntoloji. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2003. ensoy, Ferhan. Kurunluk Opera- baslmam sahne metni. stanbul, 1995. ensoy, Ferhan. Gle Gle Godot. stanbul: Ortaoyuncular Yaynclk, 2.basm, 1996 Tura, Saffet, Murat. eyh ve Arzu. stanbul: Metis Yaynlar, 2002. Wright, Elizabeth. Postmodern Brecht. Ankara: Dost Kitabevi, 1998. Yksel, html. Ayegl. http://www.dostlartiyatrosu.com/tiyatroyirminci_yil.

116

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 28:2009-2 ISSN: 1300-1523

You might also like