BNL-HAMDAN TABERYE SLAM TARHL slam peygamberi Hz Muhammede inen ilk vahiy ile balayan slam tarihindeki tarih

yazcl, Yunan tarihiliinden farkl olarak bir ihtiya neticesinde ortaya kmtr. slamda esas kabul edilen Allahn emirleri (Kuran) ile Hz Muhammedin sosyal hayat iindeki sz ve eylemlerin (snnet) kayt altna

alnmas gereksinimi slam tarihiliinin temel noktasn oluturmutur. Bu gereksinim Siyer (Hz. Muhammedin hayat hikayesi, Sire veya Siret) ve Meazi (Hz. Muhammedin katld savalar) ilimlerinin olumasn salad. Ayrca slam ncesi Araplarn szl gelenei olan ve kendilerine vnme imkn veren, kendi ayarndakilerle evlenerek nesillerini devam ettirmeyi mmkn klan ecere tablolarnn tespit ve zaptna dayanan Ensab ilmi (Soy dizimi)1 de slam tarihiliinin domasna zemin hazrlayan baka bir etkendir. 632de Hz Muhammedin vefat ile beraber slam mmetinin karlatklar sorunlar snnet pratii zerinde zme kavuturma durumu, sonraki dnemlerde slam tarihiliinin ehemmiyetini daha da arttrm ve belli disiplinleri olan bir ilim haline gelmitir. slam dnyasnda siyer alannda ilk eserler, VIII. yzyln balarnda grlr.2 Hz. Peygamber'in bilinen ilk biyografisini (Sre) Muhammed bn shak (v. 151/768) yazd.3 Muhammed bn shak, slam tarihiliinin ve siret ilminin babas kabul edilir.4 phesiz Muhammed bn shakn eseri bu konuda yaplan ilk alma deildir. Ancak hi biri bn shakn yazd siyer kitabnn hretine ulaamamtr. Ayrca hadis konusunda Buhariden (v. 256/870) nce Emrul-

Ahmet nkal, Araplarda Ensab lmi ve slam Tarihi Asndan nemi, lahiyat Dergisi, 1990, S. 3, s.117.
2

Sleyman Tlc, Byk slam Tarihileri ve Eserleri, Diyanet Dergisi, C. 20, Say 3, Temmuz Austos Eyll 1984, s.35.
3

Chikh Bouamrane, slam Tarihilii ve Tarihlerine Bir Bak, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C. 30, 1953, Tercme: Nesimi Yazc, s. 265.
4

Salih Ar, Tarihi ve Corafyac olarak Yakubi, slami limler Dergisi, S. 2, Gz 2008, s. 161; Sabri Hizmetli, Siyer ve slam Tarihilii zerine, Diyanet Dergisi, C. 25, S. 4, Ekim Kasm Aralk 1989, s. 347.

mminn olara kabul edilmitir.5 almamz bnl Hiamdan (v. 213/833) Taberiye (v.309/923) yaklak bir asrlk slam tarihiliinin geliimi zerinedir. Bu kapsamda ele alp incelediimiz klasik dnem slam tarihilerinin tarih ilminden ne anladklar, tarihi verileri nasl topladklar ve yorumladklar, tarihi malzemeleri toplarken ve yorumlarken temel aldklar kriterleri ele alacaz. Yaklak bir asrlk bu zaman aralnda klasik dnem, slam tarihilerinin says bir hayli fazladr. Ancak slam tarihiliinin geliimine katk salayan ve almamza konu olan mellifler unlardr: bnl Hiam (v. 213/833), bn Kuteybe (v. 267/839), Dinaver (v.282/895), bn Abdil-Hakem (v.257/870), Belazur (v.284/892) ve Yakub (v.292/905)dir. slam dnyasnda Emevilerin yerine Abbasilerin ynetimi ele geirmesiyle idar, asker, siyas ve ilm sahalarda ok byk deiiklikler olmu, Abbsler'in iktidara geldikleri 750 yl, slm tarihinin en nemli dnm noktalarndan birini tekil etmitir. slam tarihilii her ne kadar Emeviler dneminde balam olsa da Abbasiler dneminde Kitbul Mearif mellifi bn-i Kuteybe (v. 267/839), Kitbul-Ahbar el-Tval mellifi Dineveri (v.282/895) ile beraber belli bir disiplini olan formal tarihilik6 eklini alarak gelime gstermitir. slam tarihilii, siyasi slam tarihinden bamsz bir ekilde gelime gsterdii sylenemez. Emevilerin son dneminde ortaya kan Emevi-Abbasi mcadelesi, 750 Abbasi devriminden sonraki srete ran muhalefetinin devlet iindeki siyasi etkinlii ve bunlarn sonucunda ortaya kan siyasi mezhepler, slam tarihiliine yn vermitir. Abbasilerle beraber siyasi tarih yazmnn ekseriyetle saray grevlilerinin ve zellikle ktiplerin eline geti. Yazlan eserlerin ekil ve muhtevas da doal olarak bu deiiklikten etkilenmitir.7 Yine bu yazarlarn

Abdullah nalan, "bn shak ve Hadis Rivayetindeki Yeri", arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi, 2009, s.98.
6

Cahid Baltac, slam Medeniyeti Tarihi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, 2010, s.400.
7

Ali Bakkal, I. Uluslararas Katlml Bilim Din Ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, Harran niversitesi, lahiyat Fakltesi, 28-30 Nisan 2006, C. 2, anlurfa, 2006.

hadiseleri kendi sosyal, siyasal ve dini nyarg ile sunmalar kanlmaz duruma getirmesi Abbasiler dnemindeki siyasi dengelere ksaca deinmemizi

gerektirmektedir. slam devletindeki 750 ylnda gerekleen Abbasi ihtillinin ar ykn omuzlarnda tayan Horasanllar, devletin yksek makamlarn paylatlar. Hareketin lideri Eb Mslim, byk bir nfuz ve iktidar sahibi oldu. lk Abbas halifesi olan Eb'l-Abbas es-Seffh (Halifelii: 750 754) deta onun glgesinde yayordu. kinci Halife Mansr (Halifelii: 754 775), Eb Mslim'in bu hkimiyetine tahamml etmeyerek onu bertaraf etmesine ramen devlet iindeki ran nfuzu krlmamtr. ran asll Bermek vezir ailesi, Mansr devrinden itibaren uzun bir mddet devlet ynetiminde etkili oldu. 803 ylnda Abbasilerin beinci halifesi Hrnrred (Halifelii: 786 809), Bermek vezir ailesinin devlet iindeki nfuzuna son verdi. Halife Hrnrred'in lmnden sonra, oullar Emn (Halifelii: 813 833), ve Me'mn (Halifelii: 833 842), arasndaki hilfet mcadelesi, ayn zamanda Arap ve ranl unsurun iktidar mcadelesi idi. Anne ve baba tarafndan Abbas ailesine mensup olan Emn'i Araplar, annesi ranl bir criye olan Me'mn'u da ranllar destekliyordu. Neticede Me'mn'un galip gelmesi, Araplar devlet idaresinden tamamen uzaklatrd. Devletin asl unsurunu oluturan Araplarn ynetimden uzaklatrlmas ve kendisine kar cephe almasnn tehlikesini sezen Halife Memun Trkleri, Abbas mparatorluunda Arap ve ranllarn nfuzuna kar kabilecek yegne kuvvet olarak grd. Halife Me'mn'un, halifeliinin son yllarnda Trkleri asker birlikleri arasna almaya balad ve bunu bir devlet politikas haline getirdii grlmektedir. Trkler, Halife Mtevekkilden (Halifelii: 847 861), itibaren istediklerini halife yapm, istemediklerini bu makamdan uzaklatrmlardr. Yukarda bahsettiimiz siyasi durum ve dengeler slam tarihiliine yn vermi, bu alanda eser vermi olan melliflerin eserlerini etkilemitir. lk olarak ele alacamz mellif olan bnl Hiam (v. 213/833)da da bu durumu ak bir

ekilde grmekteyiz. Aratrmamza konu olan mellifleri vefat tarihleri dikkate alarak bir sralama yapld. bnl Hiama gemeden nce bnl Hiamn ada olduu halde bnl Hiamdan nce vefat eden El-Vkid (V. 207/823)ye deinmemiz

gerekmektedir. El-Vkid, olaylar belli bir kronoloji gre anlatan dzenli bir megazi yazardr.8 Megazisini Reslullahn, Medineye geliinden itibaren kronolojik olarak anlatmaya balar. Eserini oluturmak iin malzeme toplamak zere Arabistan, Suriye ve Irak'a seyahatler dzenlemitir.9 Eserlerine kaynaklk edecek olan bilgiler iin seyahatler dzenlemi olmas, tarihilik asndan phesiz nemli bir gelimedir Fthu-am, Kitbr-Ridde ve Kitbl - Meazi olmak zere tarih alannda nemli eseri bulunmaktadr. Abbasilerin ran asll Bermeki vezir ailesinden Yahya bin Halid tarafndan himaye edilmesinden ve mevali bir aileye mensup olmasndan dolay eserlerinde Arap kartl grlr. Bu durum onun ilmi tarihiliine glge drm olmusa da dnemin artlar gz nne alndnda normal bir gelime olarak alglanabilir. El-Vkidyi eletiri konusu yapan baka bir sebep ise; bn shaktan rivayetlerde bulunmasna ramen kaynak gstermemi olmasdr. Bu nedenle intihal ile sulanmtr.10

BNL HAM (v. 213/833) Dil ve ensab alimdir. Ancak bnl Hiam asl ne kavuturan ilk Siret yazar olarak kabul edilen11 bn shakn El-Mebas vel-Megazi adl eserini neredeyse birebir kopyalayarak Siretun-Nebiyye adyla yeniden kaleme almasdr.
8 9

Hizmetli, a.g.m., s. 348. Bouamrane, a.g.m., s. 266. Abdullah nalan, a.g.m., s. 98. Bouamrane, a.g.m., s. 265.

10 11

Siretun-Nebeviyye Hz. Peygamber'in hayatna dair tamam zamanmza intikal etmi en eski kitaptr. Siretun-Nebeviyye anlatlmtr.12 bnl Hiam, Siretun-Nebiyyede eserine kaynaklk eden bni shakn ElMebas vel-Megazide doruluu pheli olaylar ayklayarak slam tarihini efsanelerden kurtarmtr. bn shaktan farkl olarak kritikli analizler yaparak slam tarihiliine yeni bir r amtr. bnl Hiam, bn shak'n kitabn esas almakla birlikte onun aksine Kur'an'da temas edilmeyen ve Hz. Peygamberle ilgisi olmayan konulara deinmeyerek ksaltmalar yapmtr. Bu durumu bnl Hiam u ekilde aklamtr: "Ben bu kitaba brahim olu smail'in oullarndan Tanr Elisini dnyaya getirenlerin ve soylarndan gelen oullarnn bykten ke doru, smail'den Tanr Elisine kadar hikyelerini sralayp uygun den rivayetleri anlatmak1a balyorum. Sz ksa kesmek iin smail'in dier oullarnn zikrini brakp, Tanr Elisi'nin hayatnn hikyesine geiyorum. Gene bu maksatla bn shak'n eserinde olup da ierisinde Peygamber'in zikri gemeyen ve hakknda ayet indirilmeyen ve benim kitabmda bulunan bir eye ne mesnet, ne tefsir, ne de delil olmayan eyleri almadm. Ayn ekilde bn shak'n zikrettii fakat iirle uraanlarn tanmad bir takm iirleri, nezakete uymayan, baz kimselerin incinebilecei bir takm eyleri ve Bekk'nin mevsuk saymad bir ksm rivayetleri almadm. bn shak'n eserinde bulunan bunlardan baka dier ksmlar aynen rivayet ve bilindii gibi aldm."13 bnl Hiam, eserini olutururken bni shaktan farkl olarak Hz. Peygamber'in faaliyetleri ve tutumlar byk bir titizlikle kaydedilmi, savalar teferruatl bir biimde gsterilmitir.i Bu durum bnl Hiamn ilmi tarihiliini n plana karmtr. MEDAN (v.285/843)
12 13

slam

tarihinde

temel

kaynak

niteliindedir.

Hz.

Muhammedin hayat ve onun devrinde geen olaylar geni bir ekilde ele alnp

Tlc, a.g.m., s.37. Mustafa Fayda, Kitap Tahlili, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi C. 23, s. 539.

Daha ok derleme niteliinde eserler kaleme almtr. Eserleri ilk dnem slam tarihi asndan bir bavuru nitelii tamaktadr. Kendisinden nceki melliflerce kaleme alnan eserleri bir sentezini yapmaya almtr. Ancak slam tarihiliinde bu anlamda yaplm almalarn ilkini oluturmasna ramen halefi konumundaki mellifler bu durumu daha sistematik yaptklarndan dolay bu zellii glgede kalmtr. Medaininin slam tarihiliinde nemli klan bir baka zellii ise tarihi vakalar zerine ksa monografiler yazma geleneinin ncs olmasdr. Ayrca haberlere ilikin farkl ve ihtilafl rivayetleri aktararak daha titiz ve tarafsz bir tarihilik geleneinin de gelimesine katkda bulunmutur. Medaini, daha ok rey ve kyas esas zerine kurulmu Irak ekolnn mensubu olmakla beraber; ortaya kmam olan olaylar hakknda fazlaca kafa yormayan ve gr beyan etmeyen itihada nem veren hadis rivayeti konusunda ok sk davranan Medine ekolnn14 tenkit usuln kullanarak byk gven kazanmtr. Ayrca kaynaklarda halife ve dier herhangi bir siyasi otorite ile yaknln belirten bir bilginin olmamas kendisine olan gvenin baka nedenidir. nk bu dnemde siyasi otoritenin tarihiler zerinde byk bir etkisi vardr. 240 akn eserlerinden en nemlisi Ahbarul-hulafail-Kebirdir. lk dnem slam tarihilerinden farkl olarak ele ald; Basra ve Medine kadlar, Medine ve Mekke katipleri, sikke darb ve mbadelesi, vergi tahsili gibi sra d konular Medaini farkl klan zelliktir. Sika olmayan rvilerden nakiller yapmakla sulanm olsa da kendisi Arap tarihi, ensap ve iir rivayeti konusunda saduk kabul edilmitir. BN ABDLHAKEM (EBL-KASIM) (v.257/870) Msr asll fkh ve hadis limidir. Fakihlii ve muhaddisii yannda daha ok tarihilii ile nldr. Maliki mezhebinin nde gelen limlerindendir. En nemli eseri Fthu Msr ve Ahbruhdr. Fthu Msr ve Ahbruh
14

Abdulkadir ENER, slamda Mezhebler ve Hukuk Ekolleri, C. 26, s. 375 377.

Msrn fethi ile ilgili zamanmza ulaan en eski slam tarihi kayna, bn Abdlhakem'in (v. 870) Fthu Msr ve Ahbruh isimli eseridir. Kuzey Afrikann slam ordularnca fethi, Msrn slm ncesi tarihi, Fustat ehirlerinin kuruluu, idar yaps, gayr-i mslimlerden alnan vergiler, Endls'n fethi, fethinden 860 ylna kadar Msr kadlar kitabn ieriini oluturmaktadr. Msr'a gelmi olan sahabler ve bu sahabler yoluyla burada yaylan hadisler kitapta ele alnan dier bir konudur.15 Msr'n fethi tafsilatl olarak yer alrken, Endls'n fethi ile ilgili bilgiler hem daha az ve hem de tahkke muhtatr. Fthu Msr ve Ahbruh, Msr ve ber yarmadasnn Mslmanlar tarafndan fethedilmesi konusunda ana kaynak niteliindedir. bn Abdlhakem, eserini meydana getirirken selefi konumundaki melliflerin eserlerinden yararlanmtr. Ele ald konularla ilgili yararland kaynaklar hakknda ayrntl bilgiler ve farkl rivayetleri nakletmitir. lmi tarihilik titizlilii ile yararland kaynaklarn slubunu aynen muhafaza etmi herhangi bir tenkit szgecinden geirmemitir. BN KUTEYBE (v. 276/889) Asl ad; Eb Muhammed Abdullah b. Mslim b. Kuteybe ed-Dneveridir. Hadis ve tarih alannda da eserler vermesine ramen daha ok n yapm olduu alan dil ve edebiyattr. Arap dilinin en byk imamlarndan saylr.16 Menei itibaryla Arap olmamams yaygn kanaat olmasna ramen dnemin siyasi artlarnn etkisiyle Arap milliyetiliinden yana tavr koymutur. El Mearif adl eserinde insanlarn neseplerini bilmemelerinden gemilerine ait salkl bilgiye sahip olmadklarndan ikyet eder ve eserini bu nedenle kaleme aldn ifade ederek kendi kendisi ile elimitir. Mutezilenin en byk szcs olarak kabul edilen Cahizin rencisi olduu halde gr ayrl nedeniyle aralarnda sert tartmalar yaanmtr. Ehli Snnetin temsilciliini yapm ve dnemin siyasi gc Abbasi halifeleri tarafndan korunmutur. Abbasiler dneminde ortaya kan birok siyasi
15

Nadir zkuyumcu, Msr Ve Kuzey Afrikann Mslmanlar Tarafndan Fethi, Manisa, 2007, s. 1-2.
16

emsettin Gnaltay, slam Tarihinin Kaynaklar - Tarih ve Mverrihler, Endls Yaynlar, stanbul, 1991, s. 57.

ve itikdi oluumlardan kendisinden uzak tutarak ehlisnnet d grlere objektif tenkitler yneltmitir. bn Kuteybe'nin devrine damgasn vurmu byk bir otorite olduunu, "bn Kuteybe hakknda kt sz syleyen zndktr"; "Kitaplarnn bulunmad evde hayr yoktur" gibi ifadeler gstermektedir. bni Kuteybe, tarih alannda bilinen iki nemli eseri vardr. El Maarif ve UynulAhbar El Mearif Siyasi konularn detaylarna girmeden daha ok yzeysel bilgiler sunan bu eser, insann yaratlndan balamak sureti ile srasyla peygamberler, ilk halifeler, Emevi ve Abbasi halifeleri ile baz sahabelerin ksa biyografilerinden bahseder. Metod olarak ada olan melliflerden fark; olaylar kronolojik sra ierisinde detayl bir ekilde aktarlmas ve nakillerde bulunulmas yerine tarihi seyir iindeki olay ve ahslar hakknda ksa ve mcmel bilgilerin kltrel birikimlerle birlikte aktarmtr. Eser, Mslmanlarn Heredotu olarak tannan17 MrcuzZeheb mellifi Mesd (v.345/957) gibi nemli bir tarihiye ilham kayna olmutur.18 EBU HANFE AHMED BN DAVUD EL-DNEVER (v.282/895) ran kkenli olmas mnasebetiyle ranl tarihilerin birou gibi rann ulusal tarihine temas ettii yerlerde kalemine bir serbesti vermi, ran ile ilgili olaylar derin bir ilgiyle kayd ve tespit etmitir. Asl tannan yn botanik (Nebat) olmakla beraber tarih alannda da ilk dnem slam tarihiliinde Kitbul-Ahbar el-Tval (Uzun Haberler) adl eseri ile nemli bir yere sahiptir. Kitbul-Ahbar el-Tval Meydana getirdii eserin her satrnda ulusuluun gl ve baskn etkisi duyulmaktadr.19 Esas itibariyle de eski ran destanlar zerinde duran; Sasanilere,

17 18 19

Cahid Baltac, a.g.e., s.400. Gnaltay, a.g.e., s. 57. Gnaltay, a.g.e., s. 57.

skendere ve daha sonra da Mslmanlarn Irak fetihlerine ait bilgiler veren bir eserdir.20 ran eksenli Kitbul-Ahbar el-Tval kaleme alan Dineveri rana komu etnik unsurlar hakknda da bilgi vermitir. slam ordularn ran ele geirmesi ile beraber muhtelif Trk boylar ile mnasebetler de balamtr. Bu balamda slam ncesi Trk tarihi asnda da Kitbul-Ahbar el-Tval nemli bir kaynaktr. Kitbul-Ahbar el-Tvalda ulusuluun etkisi grlse bile olaylar tasvir ederken tarafsz bir tarihi zelliini korumaya samimi bir gayret gstermi olduu da inkr edilemeyecek bir gerektir.21 YAKUB (v.292/905) lk dnem slam tarihinin temel kaynaklarndan saylan Tarihul-Yakubinin yazardr. slam tarihini kronolojik olarak yllara gre balangtan 872ye kadar inceler. Eserin nem arz eden dier bir yn ise iilerle ilgili bozulmam ve en eski malumat bize nakletmesidir. Hz Ali yanls ve Emevi kart olmakla itham edilen yazar, rivayetlerine esas tekil eden kaynaklar aka gsterir ve tenkide tabi tutar.22 Bu ynyle slam tarihilii asndan nemli bir yere sahip olasnn yannda zellikle Hz Osman dnemi ile ilgili olaylarda subjektif davranndan dolay eletiriye uramtr. Tarihul-Yakubinin dier ilk dnem slam kaynaklarndan fark, mellifinin ayn zamanda bir corafyac olmas mnasebetiyle eserini olutururken seyahat yapm olmas ve gzlemlerinden yararlanm olmasdr. BELAZR (v.279/893) Farsadan Arapaya yapt tercmelere dayanarak ran asll olduu tahmin edilmektedir. ada olan Abbasi halifelerine yaknl ile bilinen Belazri, Halife Mtevek-kil-Aleilahn on yl kadar nedimliini yapmtr.

20 21 22

Tlc, a.g.m., s.39. Gnaltay, a.g.e., s. 52. Hizmetli, a.g.m., s. 350.

slam Tarihini bir btn olarak balangcndan ahidi olduu Abbasiler dnemine kadar ele alr. lk dnem melliflerinden farkl olarak slam ncesi dnemi ele almamtr. Tarih alannda Ensb-eraf ve Fthul Beldan adnda iki tane bilinen eseri bulunmaktadr. Fthul Bldan Belazriyi hrete kavuturan eseridir23. Eserini olutururken dorudan doruya yaayanlardan, bilginlerden ve mesuliyet mevkisinde bulunan politik kiilerle grerek kesin bilgiler elde etmeye almtr. Olaylar ve onlara esas tekil eden rivayetleri gstermekle kalmayp olaylarn siyasi, sosyal ve ekonomik sebepleri ynnden incelemitir.24 Eserin bu zelliinden dolay alar boyunca nemini korumu, eitli dillere evrilmi ve birok basks yaplmtr. Eserde hayatn her yn; kltr, ekonomi, politika, sosyal hareketler yer bulmutur. Dnemin basklarna ramen, mmkn olan lde objektif kalmaya gayret sarf etmitir.25 Sonu slam tarihine ynelik ilk eserler her ne kadar slam siyasi tarihinin Emeviler Dnemi olarak adlandrlan srete kaleme alnmaya balam olmu olsa da bu dnem ait eserlerden orjinini korumu halde bulunanlardan hi biri gnmze kadar gelmemitir. Bu nedenle, 661 750 yllar arasnda slam dnyasnda siyasi varlk gsteren Emevi hanedan dnemi, aydnlatlamam olarak karmza kmaktadr. Bu dnem hakkndaki bilgilerimiz Emevilerin siyasi muhalefeti olan Abbasiler dnemine ait kaynaklara dayanr. Bu durum Emeviler dnemine ynelik aratrmalarda salkl bir bak asna engel tekil etmitir. Abbasi iktidar deiiminin yaand VIII. yzyl ortasndan itibaren tarih alannda yazlan eserler gnmz tarihilik anlayna doru gelime gstererek devam etmitir. zerinde altmz dnem olan bnl-Hiamdan Taberiye tarih alannda bilinen ilk eserler bu dnemde kaleme alnd iin nemlidir. Yukarda
23 24 25

Bouamrane, a.g.m., s. 267. Hizmetli, a.g.m., s. 349. Bouamrane, a.g.m., s. 267.

10

ismi anlan melliflerce kaleme alnan eserler kendi alannda ilk olmakla kalmam, tarihe bak alar ve yntemleri sonraki dnem slam tarihiliini ve tarihilerini etkilemitir.

KAYNAKA nkal, Ahmet; Araplarda Ensab lmi ve slam Tarihi Asndan nemi, lahiyat Dergisi, 1990. Tlc, Sleyman; Byk slam Tarihileri ve Eserleri, Diyanet Dergisi, C. 20, Say 3, Temmuz Austos Eyll 1984. Bouamrane, Chikh; slam Tarihilii ve Tarihlerine Bir Bak, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C. 30, 1953. Ar, Salih; Tarihi ve Corafyac olarak Yakubi, slami limler Dergisi, S. 2, Gz 2008, s. 161; Sabri Hizmetli, Siyer ve slam Tarihilii zerine, Diyanet Dergisi, C. 25, S. 4, Ekim Kasm Aralk 1989. nalan, Abdullah; "bn shak ve Hadis Rivayetindeki Yeri", arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi, 2009. Baltac, Cahid; slam Medeniyeti Tarihi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, 2010. Bakkal, Ali; I. Uluslararas Katlml Bilim Din Ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, Harran niversitesi, lahiyat Fakltesi, 28-30 Nisan 2006, C. 2, anlurfa, 2006. Fayda, Mustafa; Kitap Tahlili, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. ener, Abdulkadir; slamda Mezhebler ve Hukuk Ekolleri, C. 26. zkuyumcu, Nadir; Msr Ve Kuzey Afrikann Mslmanlar Tarafndan Fethi, Manisa, 2007. Gnaltay, emsettin; slam Tarihinin Kaynaklar - Tarih ve Mverrihler, Endls Yaynlar, stanbul, 1991.

11