112 SPZeytinyagi03

TRKYE I.
ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER
02/03 EKM 2003 Tari Zeytinya retim Tesisleri ili - zmir
Aralk - 2003
EDTRLER
Dr. RENAN TUNALIOLU PERVN KARAHOCAGL
SEMPOZYUM ORGANZASYON KOMTES TEAE
Dr. Renan TUNALIOLU Pervin KARAHOCAGL Berrin TAKAYA Hakan ANA

TAR
Dr. Mustafa TAN Tuba Nur ELKEL
SEMPOZYUM FOTORAFLARI
Melik Emirhan TUNALIOLU
letiim TEAE
renan@aeri.org.tr pervin@aeri.org.tr
Tel: 0312 418 59 65
Fax: 0312 418 62 09
Ege hracat Birlikleri Tel: 0232 464 81 13 Fax: 0232 463 30 41
Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits ve Ege hracat Birliklerine aittir. Kitabn btn haklar sakldr. Kaynak gsterilmek suretiyle alnt yaplabilir.
YAYIN NO:TEAE:112 ISBN 975-407-144-6
NDEKLER
SUNU ...................................................................................................................................................................1 TEEKKR ...........................................................................................................................................................3 AILI KONUMALARI...................................................................................................................................5
Yakup Erdal ERTRK .................................................................................................................................. 7 Cahit ETN .................................................................................................................................................. 8 Ayhan ZER................................................................................................................................................. 9
SUNUMLU BLDRLER
DNYADA VE TRKYEDE ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN DURUM, TAHMN, NGR ..................................................................................................................... 13
Pervin KARAHOCAGL, Renan TUNALIOLU, Mustafa TAN

TRKYEDE ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEKTRNN RETM NCES SORUNLARI ZERNE BR NCELEME.................................................................................................... 18
Osman GKE
TRKYEDE ZEYTN FDANCILIININ DURUMU VE SORUNLARI ............................................ 24
Mcahit Taha ZKAYA

ZEYTN RETMNDEK PERYODSTENN ZEYTNYAI EKONOMSNE ETKLER.......... 32
Yaar Tevfik TZN

AKDENZ BESLENME TARZINDA ZEYTNYAININ NEM .......................................................... 41
Mehmet DEMRC, Burcu BLKBAI

DNYA ZEYTNYAI TKETMNDEK GELMELER; BU GELMEY DESTEKLEYEN ALIMALAR VE TRKYE ZEYTNYAI TKETMNDEK DEMLER ............................... 49
Renan TUNALIOLU, Glgn YILDIZ TRYAK, Sibel TAN, Berrin TAKAYA

ZEYTNYAI SABUNU HAKKINDA BLMEK STEDKLERMZ..................................................... 59
Emin GLE
ABDDE PERAKENDE ZEYTNYAI SEKTRNDE PAZARLAMA VE TRKYENN PAZAR PAYININ ARTTIRILMASINA YNELK GRLER ........................................................................... 70
Dennis McGee
EGE BLGESNDE ZEYTNDE ENTEGRE MCADELE ALIMALARI......................................... 85
Bahriye HEPDURGUN, Mkerrem ELKER , Tevfik TURANLI, Hamide ULUSAL, Fikri NEN, Hilmi AKDOAN, Sleyman KIZILAM, Nergis DER Yusuf ERTRK
YABANCI OTLAR ZEYTNLKLERDE SORUN MUDUR? .................................................................... 94
Ahmet ULUDA, lhan REM, Latife ERTEN

-FAZLI KONTNU SSTEM ZEYTNYAI RETMNDE HACCPE GR:............................ 102
Glgn YILDIZ TRYAK, Oya KSEOLU

ZEYTN MEYVESNDE BULUNAN HYDROXYTYROSOLN ZELLKLER VE NSAN SALII ZERNE ETKLER.......107
Emine ALKIN
DNYA SOFRALIK ZEYTN RETM, DI TCARET, SON DNEMDEK GELMELER .... 115
Serta DUMAN
SOFRALIK VE YALIK ZEYTNDE RETM MALYETLER VE KARLILIK................................ 123
Burhan AKSU , Turgay DZDAROLU, Sermin DNMEZ

ZEYTN VE ZEYTNYAI RETCLERNN KOOPERATF RGTLENMES VE ................... 130 DEVLET YATIRIM YARDIMLARI
Mehmet Yurdal AHN, Ahmet ZELK

TRKYE VE ABDE ZEYTNYAINA LKN SON UYGULAMALARIN DEERLENDRLMES................................................................................................................................ 141
Metin ARTUKOLU, Funda GENLER

AVRUPA BRLNDE ZEYTNYAI PYASA DZENNE YNELK REFORM ALIMALARI VE REFORMU GEREKTREN NEDENLER.............................................................................................. 149
Sermin DNMEZ, Akn OLGUN

AVRUPA BRLNN ZEYTNYAI POLTKASI, TRKYEDEK UYUM ALIMALARI VE TARN ROL...................................................................................................................................... 160
Mustafa TAN, Tuba Nur ELKEL
POSTER BLDRLER
MEYVE BAHELERNDE DEER BME .............................................................................................. 183
Glen KESKN
AVRUPA BRL YOLUNDA TRKYENN UZK YELNE DNNN NEM ......... 189
Glgn YILDIZ TRYAK, Sermin DNMEZ

TRKYEDE RETLEN HAM PRNA YALARININ STEROL, ERTRODOL VE UVAOL MKTARLARININ TESPT ........................................................................................................................ 193
Dr. Glgn YILDIZ TRYAK, Bahri ERSOY, Hanife TELL KARAMAN

HATAY L NATUREL ZEYTNYALARININ KALTESNN BELRLENMES ZERNE BR ALIMA.............................................................................................................................. 200
Dilat BOZDOAN, Mustafa DDN, Trkan KEEL

YALOVA ATATRK BAHE KLTRLER MERKEZ ARATIRMA ENSTTS (ABKMAE)'NDE YAPILAN SOFRALIK ZEYTN GELTRME ALIMALARI ........................... 205
Erol YALINKAYA, Serap SOYERGN, Cemil HANTA, Muammer YALIN

ANTALYA L ZEYTNCLK DURUMU VE GELTRME OLANAKLARI ................................... 208
Salih LGER
ZEYTN YALARINDA MKOTOKSN PROBLEM............................................................................ 211
Harun DIRAMAN
TRKYE'DEK BAZI ZEYTN ETLERNDEN ELDE EDLEN ZEYTNYALARININ BLGESEL OLARAK KARAKTERZASYONU ...................................................................................... 216
Ayta Saygn GMKESEN, Fahri YEMOLU, mmhan TBET, Meltem AKIR
PANEL
TRKYEDE ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEKTRNN EKONOMDEK YER... 227
Erdoan OKTAY
TRKYEDE ZEYTN SEKTRNN SORUNLARI VE ZM NERLER........................... 231
Grkan RENKLDA
SOFRALIK ZEYTN VE ZEYTNYAI SEKTRNN GELTRLMES N ALINACAK NLEMLER ..................................................................................................................................................... 234
Ahmet Selim KANTARCI

ZEYTNCLKTE KURUMSAL YAPI LE LGL SORUNLAR (TRKYE BOYUTU ) .................. 239
Renan TUNALIOLU
ZEYTNCLKTE ULUSLARARASI ALIMALAR VE UZZKNIN (ULUSAL ZEYTN VE ZEYTNYAI KONSEY) KURULU ALIMALARI................................ 242
Mustafa TAN
TRKYEDE MEDYA GZYLE ZEYTN VE ZEYTNYAI............................................................. 244
Ali Ekber YILDIRIM SEMPOZYUM SONU BLDRGES ................................................................................................ 252 Emin IIKLI BASINDA ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU ..................................... 255 SEMPOZYUMDAN ZLENMLER ................................................................................................... 258
Sunu
Enstitmz tarafndan ilki 2002/2003 kampanya dneminde hazrlanan Zeytinya Ve Sofralk Zeytin Durum-Tahmin raporunun ardndan 2-3 Ekim 2003 tarihleri arasnda ilk kez Trkiye I. Zeytinya Ve Sofralk Zeytin Sempozyumu dzenlenmitir. Sempozyum ile zeytincilik sektrnn bir araya gelmesi salanm, sektrn sorunlarnn tartlarak, zme ynelik nerilerin getirilmesine gayret edilmitir. Sempozyumun ardndan tm szl ve poster bildirilerle, panel ve sonu bildirge metninin yer ald bir kitabn yaynlanmas dnlmtr. Bu konudaki hazrlklar stlendikleri iin Sayn Dr. Renan TUNALIOLUna ve Sayn Pervin KARAHOCAGLe, kitabn basmnda gerekli maddi destei salayarak, ilgililerin hizmetine sunma imkan veren Ege hracat Birlikleri Zeytin ve Zeytinya Ynetim Kurulunun Sayn Bakan ve yelerine sonsuz teekkr eder, minnettarlm sunarm. Y. Erdal ERTRK Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits Mdr ncelikle bu Sempozyumun gereklemesinde byk emek harcayan T.C. Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitsnn Sayn Yetkililerine, sektrn deerli temsilcilerine ve panelistlere teekkr ederim. lkemiz son on yl ierisinde rettii zeytini sofralk zeytin ve zeytinya olarak ilemitir.Bu dnemde yaplan yatrmlarla ambalajlamada byk ilerlemeler kaydedilmitir. Bu tesislerde retilen rnler, dnyann her blgesinde satlabilecek rn ve ambalaj kalitesindedir. Bu alandaki faaliyetlerin ayn hzla devam etmesini ve lkemizin dnya ticaretindeki pazar payn arttrmasn hedefliyoruz. Trk markalarn en ksa srede dnya raflarnda greceimize inancmz tamdr. Bu hedeflere ulalmas ancak srekli ve kaliteli hammaddenin olmas ile mmkn olacaktr. Dolaysyla, Avrupa Birliine giri srecimizin iyi deerlendirilmesi ve lkemiz zeytin aac varlnn arttrlmaya ynelik allmas byk nem tamaktadr. Bereketli ve verimli tarm alanlarmzn hzla, belirli bir plan ierisinde deerlendirilmesinin ve zeytin reticilerinin dzenli olarak desteklemesinin gereini bir kez daha vurgulamak isterim. Sempozyum kitabnda zeytin ve zeytinya ile ilgili son bilimsel almalarn yer ald bildiriler bir araya getirilmitir. Bu kitabn tm sektre faydal olmasn dilerim. Tm beklenti ve umutlarmzn gerekletii yeni sempozyumlarda bulumak midiyle, Deniz ATA Ege Zeytin Ve Zeytinya Ynetim Kurulu Bakan
TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER
TEEKKR
Zeytin reticisi bir ailenin ocuu olarak; i yaamma baladm gnden bu gne, rahmetli babama vermi olduum sz, kendi gayretim ve kaderin bana izdii yol dorultusunda KUTSAL AA ZEYTN konusunda almaktan ve aratrmac olabilme kimliini tamaktan dolay her zaman krederim. Sevgili babam ile onun ok sevdii ve nem verdii bu konuda birlikte alamamaktan dolay ise hep hayflanrm. Bu sayfada sevgili babam kimyager Sayn Musa MEKe, bana Zeytinde almam vasiyet ettii, zeytinle dopdolu geen i yaammda ve dahas bu sempozyumun gerekletirilmesi aamasnda sonsuz sabr iin sevgili eim Sayn Dr. Cemal TUNALIOLUna, ayrca sempozyum srasndaki gnll yardmlar iin de sevgili olum Melik Emirhan TUNALIOLUna teekkrlerimi sunmak istiyorum. Ayrca sempozyum hazrlklar srasnda bana verdikleri tm destekler iin Zeytinci Dostlar ma da minnettarlm ifade etmek isterim. Sayglarmla Dr. Renan TUNALIOLU Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitsnn grevleri arasnda yer alan aratrma sonularnn yayn, seminer, sempozyum ve kongre gibi etkinlikler ile kamu oyuna ve ilgililere ulatrmaya almas noktasnda en az aratrma sonucu kadar nemli adledilecek Durum ve Tahmin Raporlarnn hazrlanmas sz konusudur. Genelde olduu gibi Zeytinya ve Sofralk Zeytin Durum-Tahmin 2002/2003 Raporunun hazrlanmasndan nce zeytincilik sektrnn tam anlamyla temsil edildii Tartma Kurulu oluturularak, sektrn bilgilerinden yararlanlmtr. Raporun yaynlanmasndan sonra kamuoyunun bilgilendirilmesi amacyla alma bir sempozyum ortamna tanarak gncelletirilmitir. Sempozyumun 2003/2004 kampanya dneminin ilk gnlerinde yaplmas ise kanmzca basnn zellikle ilgisini ekmitir. Sempozyum hazrlklar ncesinde ve sonrasnda tevik ve takdirleri ile bizi destekleyen Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits ynetimine ve meyvecilik grubuna, Zeytinin kutsalln hatrlatrcasna bizlere kucak aan tm sektre TARe, zmir Ticaret Borsasna, Fora Zeytincilie, Ege hracat Birliklerine, Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blmne, Zeytincilik Aratrma Enstitsne, tm oturum bakanlarna, bildiri sahiplerine, yurt d ve yurt iinden katlan tm dinleyicilere, Sayn Akhisar Kaymakamna, basnmzn deerli temsilcilerine, iki gn boyunca bizi misafir eden TAR Zeytinya Kombinas ynetimine ve deerli elemanlarna ayrca sempozyumun ardndan bizlere yazl ve szl Teekkrlerini ifade eden tm zeytin gnlllerine sonsuz teekkrler ediyoruz. Onlar olmasayd kukusuz bizler bu dzenlemede bu kadar baarl olamazdk Sempozyum Kitabnn yayna hazrlanmasnda bizden ikinci kez desteklerini esirgemeyen Ege hracat Birlikleri Zeytin ve Zeytinya Ynetim Kurulu Bakanna, yelerine, Genel Sekreterliine ve Sevgili Aynur Danacya da minnettarlmz belirtmek isteriz. Sayglarmzla Dr. Renan TUNALIOLU, Pervin KARAHOCAGL Aralk, 2003-ANKARA Hayatnzn , Zeytin aac gibi kkl ve salam Mutluluklarnzn, Yeni filizlenen bir zeytin dal gibi srekli Salnzn, Zeytin ve Zeytinya ile daha iyi olmas dilei ile; Tm Zeytin Gnllleri Adna
TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU AILI KONUMALARI
YAKUP ERDAL ERTRK

Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits Mdr
Deerli Misafirlerimiz; Bugn birincisini dzenlediimiz Zeytinya ve Sofralk Zeytin Sempozyumuna ho geldiniz. Sizlerle birlikte bugn Trkiyenin yeni bir geleneini oluturmak zere bir araya gelmi bulunmaktayz. Be yl nce yaynladmz her rn veya rn grubu Durum Tahmin Raporu iin bir sempozyum dzenlemeye karar verdik ve bu amala yola ktk ilk sempozyumu Trkiye Birinci Buday Sempozyumunu Antalyada dzenledik sonra, Ankarada Trkiye Birinci Pamuk Tekstil ve Konfeksiyon Sempozyumunu ve ardndan zmirde Trkiye Birinci Besi ve St Hayvancl Sempozyumunu en son olarak stanbulda Trkiye Birinci Yal Tohumlar ve Bitkisel Yalar Sempozyumunu dzenledik. Bugn Bu sempozyumlarn her biri bir gelenek haline dnt. Bizler rnlerin ait olduklar sektrleri bir zincir olarak, her bir aamasnda bulunan kesimleri de o zincirin halkalar olarak deerlendirmekteyiz. Bizler bu sempozyumlarla reticiden, tketiciye uzanan zincirin her bir halkasn bir araya getirip, gelimeleri ve her bir kesimin problemlerini bir dierine aktarabilecei bir platform oluturmaya almaktayz. Bugn burada, bu salonda zeytin dostlar, reticisiyle sanayicisiyle, niversiteden ve aratrma enstitlerinden gelen bilim adamlaryla, Tarm ve Kyileri Bakanl ile Sanayi ve Ticaret Bakanln temsilcileriyle, hep bir araya toplandk, iki gn boyunca bu sektr konuacaz. Burada bir ey retilecek: bilgi, ve burada retilen bilgi lkemizin bilgi birikimine yeni bir katk salayacak. Burada her sempozyumda sylediim bir sz tekrarlayacam: Biz Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits olarak bir tek ey retiyoruz: BLG. Tarm sektr iin kullanlabilir, nitelikli ve yksek standartl bilgi Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits olarak bizler snrl sayda personelimizle tarm sektrmzn bilgi ana ulamasna katk salamaya alyoruz. Gerekletirdiklerimizi gelenekletirmeye, planladklarmz da gerekletirmeye devam edeceiz. Bu sempozyumun dzenlenmesinde bize nemli katklar salayan TARe zmir Ticaret Borsasna, Ege hracat Birliklerine ve Fora Zeytincilie teekkrlerimizi ve takdir hislerimizi, kendim ve Enstitmz personeli adna ibirliimizin devam etmesi dilekleriyle sunuyorum. Ayrca bu sempozyumu gerekletiren Enstitmzden sempozyum koordinatr Dr. Renan TUNALIOLUna, Pervin KARAHOCAGLe, Berrin TAKAYAya ve Hakan ANAa ve emei geen btn personelimize, TARten Dr. Mustafa TANa Tuba Nur ELKEL ile TAR Zeytin leme Kombinas Mdrne, tm ynetici ve personeline ayrca teekkr ediyorum. Tekrar hepinize sayg ve sevgilerimi sunuyorum, ho geldiniz.
CAHT ETN
Tari Zeytin Ve Zeytinya Ynetim Kurulu Bakan
Yenilenme yolunda zorlu bir dnemden geen Trkiyemiz, tarm kesimi asndan birbiriyle elikili iki sreci ayn anda yaamaktadr. Bir yandan Finans m, sanayi mi ncelikli olmal? tartmas srp giderken alan nfusun % 41lik ounluunun ekmeini salayan Trkiye tarm unutulmakta ve Dnya Bankas politikalarna teslim edilmektedir. te yandan ise, lkemiz Avrupa Birlii, yani muasr medeniyet yolunda ilerlemektedir. Ne acdr ki baz evreler bu iki sreci birbiriyle uyum iinde gstermeye almakta ve bunda baarya ulamaktadr. Oysa bir yanda en temel rnlere bile prim verilmesini tartan bir zihniyet, te yanda ise eitlik uruna btesinin % 40 ila 45ini tarm sektrn desteklemeye, % 30 ila %35ini az gelimi blgeleri kalkndrmaya ayran Avrupa bilinci bulunmaktadr. Bu durum karsnda Trkiye zeytinciliinin nder kuruluu olan TAR Zeytin ve Zeytinya Birlii, sektre ada pazarlama yntemlerini tanttktan ve Uluslararas Zeytinya Konseyine gzlemci olup Kalite Kontrol Programna girdikten sonra bir ilke daha imza atarak, Avrupa Birliine uyum almasna balamtr. Bylelikle Avrupann tarma ve zellikle zeytinyana verdii nem grlecek ve tam yelik gn gelene kadar uyum yolunda gerekli admlar atlacaktr. Atatrkn milletin efendisi diye nitelendirdii Trk kyls yine Ulu nderin gsterdii Batllama yolunda ilerlemeye devam edecektir. Bu iarla, lkemiz zeytinciliini gelitirecek etkinliklerde daima yer alan TAR Zeytin ve Zeytinya Birlii bu sempozyumda da stne den grevi yerine getirmekten gurur duymaktadr. Sempozyumun lke zeytinciliine katk vermesi temennisi ve en iyi dileklerimle...
AYHAN ZER
Tari Genel Mdr
TAR onurlu gemii boyunca Trk Tarm ve Zeytincilii iin byk hizmetlerde bulunmann yan sra teknoloji, eitim ve pazarlama alannda gerekletirdii yatrmlarla ulusal kalknmaya da nemli katklarda bulunmu, alannda Trkiyenin ncs olan bir kurumdur. Bilindii gibi, Haziran 2000de kan 4572 sayl Tarm Sat Kooperatifleri ve Birlikleri Hakknda Kanun, TARi zerk bir yapya kavuturmutur. Birliklerimiz bu yeni yapy reticiye ve lkeye daha da stn hizmetler sunmak iin bir frsat olarak deerlendirmitir. Bu bilinle hareket eden TAR, lkemizin yaamakta olduu Avrupa Birliine uyum srecine katkda bulunmay bir grev saymtr. Toplulukun Birliklerimizin faaliyet alanlarna giren rnlere dair mevzuatlarnn Trkeye evrilerek analiz edilmesi amacyla yrttmz proje, Trkiyede bu ynde atlm en somut admlardan biridir. Avrupa Birliine tam yelik iin mzakereleri srdren 12 lkenin en zorland konu, tarm sektrnn Topluluk politikasna uyumlu hale getirilmesidir. Trkiyenin mzakerelere henz balamad bir aamada TARin yerine getirdii bu grev ve hazrlad dokmann nemi daha da iyi anlalacaktr. Bu Sempozyum, lkemiz zeytincilik sektrnde son zamanlarda yaplanlarn ve gelimelerin sunulaca bir platform olaca umuduyla, Sempozyuma byk katklar veren T.C. Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal Ekonomik Aratrmalar Enstitsnn Sayn Yetkililerine, Sektrn deerli Temsilcilerine Panelistlere ve teblileri sunan deerli Bilim nsanlarna ve katklarn esirgemeyen Misafirlerimize en derin kranlarm sunarm. Sempozyumun lkemiz Zeytinciliine yeni perspektifler getirmesi, olumlu katklar salamas ve hayrl olmas dileiyle...
10
I. Oturum
Konu
Zeytin Ve Zeytinya retimi
Oturum Bakan
Dr. Mustafa Tan
Bildiri Sunanlar
Pervin Karahocagil Prof. Dr. Osman Gke Yrd. Do. Dr. Mcahit Taha zkaya Dr. Yaar Tevfik Tzn
11
12

DNYADA VE TRKYEDE ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN DURUM-TAHMN VE NGR (2002/2003)
Pervin KARAHOCAGL 1 Dr. Renan TUNALIOLU 1 Dr. Mustafa TAN 2

GR Durum Ve Tahmin Raporlar Nedir? Durum tahmin raporlar; dnya rn piyasalarnda ve Trkiye tarm sektrndeki gelimeleri izleyerek bu gelimelerin tarmsal rnlerin retimine, tketimine ve ticaretine ksa dnemdeki etkilerini, inceleyen rn bazl raporlardr. Durum ve tahmin raporlar; genellikle arz talep dengelerinin kurulduu ana tablolarla, dnyadaki ve mahalli pazardaki deiimleri ieren ek tablolar ve bunlarn yorumlarn ierir Bu raporlarn amalar arasnda karar alclara, politika yapclara, rnle ilgili retici, sanayici, pazarlamac ve tketicilere rnn iinde bulunulan dnemdeki durumunu tahmin edip, ksa bir sre sonra olabilecek deiimleri ngrerek, verecekleri kararlar iin bir fikir edinmelerini salamak yer almaktadr. Raporlar hazrlanrken; dnya ile ilgili veriler; UZK, USDA/ERS-FAS, FAPRI, FAO, OECD, ICAC gibi kurulularn yaynlarndan faydalanarak elde edilmektedir. Trkiye verileri; bata DE olmak zere, DPT, D Ticaret Mstearl, Hazine Mstearl, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Tarm ve Kyileri Bakanl kaytlar, rn ile ilgili birlik, kurulu, dernek, niversite ve zel kurululardan derlenmektedir. Durum ve tahmin raporlarnda ayrca daha nce yaplm bilimsel almalardan elde edilen teknik dnm katsaylar, esneklikler de kullanlmaktadr. Durum ve tahmin raporlarnda; bitkisel retim gruplarnda hasat periyodu (varsa buna paralel ileme periyodu) gz nne alnarak bir nceki yla ait retim, kullanm(tketim), ihracat, ithalat, fiyatlar ve yl sonu stoklarnda ortaya kan gereklemeler Durum, iinde bulunulan yla ait gerekleen fakat tam netlemeyen gelimeler Tahmin, bir sonraki yla ait muhtemel gelimeler ise ngr ad altnda sistematik olarak incelenmektedir. Bu incelemeler dnyadaki gelimeler de dikkate alnarak yapldndan rn grubu ile ilgili olarak dnya lkelerindeki durum da gndeme getirilmektedir. Zeytinya ve Sofralk Zeytin Durum-Tahmin Raporunda ana tablolar aadaki ekilde oluturulmutur (ekil 1). Kampanya dnemi zeytinyanda 31 Ekim- 1 Kasm, Sofralk Zeytinde ise 31 Austos- 1 Eyll olarak alnmtr. ekil 1- Ana Tablolarn Oluturulmas
++
Toplam Arz
retim
thalat
Balang stoklar
Toplam Kullanm
Tketim
hracat
Toplam Arz
Toplam Kullanm
Biti Stoklar
Kaynak: Tunalolu, R., Karahocagil, P., .M. Tan, (2003), Zeytinya Ve Sofralk Zeytin Durum Ve Tahmin, Teae. Yayn No:96,
Ankara
1 2
Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits - ANKARA TAR - ZMR
13

Dnyada Ve Trkiyede Zeytin Dnyada yaklak 10 milyon hektar alan zerinde 890 milyon zeytin aac yetitirilmekte olup, tarm ekonomik olarak Trkiyenin de iinde bulunduu Akdeniz havzas lkelerinde yaplmaktadr. Trkiyede yllar itibari ile baktmzda zeytin aa says ve zeytin retimi srekli olarak art gstermektedir. Aa varlna gre en nemli iller; Aydn, zmir, Mula, Balkesir, Bursa ve Manisadr (Grafik 1). Grafik 1- Trkiyede nemli Zeytinci llerin Aa Saylar
20 15 10 5 0
an ak ka le B al k es ir G :A n te p M u la B u rs a M an is a A yd n z m ir el
M ilyon Ade t
Kaynak: DE
Dnyada Zeytinya Zeytinya retiminin %90na sahip lkeler; spanya, talya, Yunanistan, Tunus, Trkiye, Suriye ve Fastr. Trkiye % 5 ile dnya retiminde beinci srada yer almaktadr (Grafik 2). Grafik 2- Dnyada lkeler Baznda Zeytinya retimi
Tunus 7% Trkiye 5% Suriye 4% Fas 2% Dierleri 10%
Yunanistan 16% talya 24%

Kaynak: Uluslararas Zeytinya Konseyi
spanya 32%
Dnyada Sofralk Zeytin Dnyada sofralk zeytin reten nemli lkeler spanya, Trkiye, ABD, Fas, Yunanistan ve talyadr. Trkiye dnya sofralk zeytin retiminde ikinci, siyah sofralk zeytin retiminde birinci sradadr. Trkiyede Zeytinya Ve Sofralk Zeytin Trkiyede retilen zeytinin byk bir ksm ( %65-70 ) yalk, geri kalan miktar da sofralk olarak deerlendirilmektedir (Grafik 3). Trkiyede zeytinya retimi var-yok yllar ortalamasna gre 130.000 ton, sofralk zeytin retimi ise 160.000 ton olmaktadr. Trkiyede Zeytinyanda Durum (1999/2000-2000/2001) 1999-2000 ve 2000-2001 kampanya dnemlerinde retimde belirgin bir art grlmektedir. retim bir nceki var-yok yl ortalamasna gre 105.000 tondan 122.500 tona ulamtr. Zeytinyanda retim artna paralel olarak ihracat artarken, bu art tketime fazla yansmamaktadr. nk Trkiyede zeytinya tketimi genellikle alkanlklar ve yksek fiyatlarla snrl kalmaktadr.
14
Grafik 3 Trkiyede Yalk ve Sofralk Zeytin retimi

1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Bin ton
Kaynak: DE
Trkiyede Zeytinyanda Tahmin (2001/2002) 2001/2002 kampanya dneminde Trkiyede yok yl yaand iin retim doal olarak bir nceki kampanya dnemine gre %69 orannda azalmtr. retimdeki periyodisite nedeni ile grlen bu keskin azal ihracat da olumsuz etkilemitir. Aslnda bu sorun yok yllarn tmnde grlmektedir. 25 bin ton stokla balayan kampanyann 7 bin ton ile bitmesi beklenmektedir. Trkiyede Zeytinyanda ngr (2002/2003) Bir nceki yok ylnda 65 bin ton olan retimin bu kampanya dneminde 145 bin tona ulamas ngrlmektedir. Buna gre retim 175.000 ton olan bir nceki var yl retiminden daha dk olacaktr. 2002 ylnda yaanlan sinek zarar ve Kasm aynda yaanan olumsuz hava koullar sonucunda yaanlan meyve dkm retimi olumsuz olarak etkilemitir. hracatn bir nceki yok ylna gre artarak 28 bin tondan 70 bin tona ulamas ngrlmektedir ( Ege hracat Birliklerinin kaytlarna gre 1 Kasm 2002 ile 18 Eyll 2003 tarihleri arasnda 56 lkeye yaplan ihracat miktar 62.000 ton olmutur). Ancak ihracatn yine bir nceki var yl miktarndan dk olaca ngrlmektedir. Dier yandan 7 bin ton stokla balayan kampanyann 27 bin ton ile kapanaca ngrlmektedir Trkiyede Sofralk Zeytinde Durum (1999-2000/ 2000-2001) retim bir nceki var-yok ylndaki ortalama retim miktar olan 151 bin tondan 182 bin tona ulamtr. Dier yandan retimin 2000/2001 kampanya dneminde 224 bin ton ile son 10 yln en yksek retim deerine ulat grlmektedir. hracattaki art retim artna paralel olarak seyretmedii iin tketim ve ihracatla dengelenemeyen retim art stok miktarnn 20 bin tondan 87 bin tona kmasna neden olmutur. Trkiyede Sofralk Zeytinde Tahmin ( 2001/2002) Bu kampanya dneminde retim bir nceki yok yl kampanya dnemine gre yaklak %50 orannda azalarak 75 bin tona dmtr. Sofralk zeytin retimindeki azalmann nedeni olarak; retimde yok ylnn yaanmas yannda kampanyaya 87 bin ton stokla balanlmas ve zeytinya retimindeki d tolere etmek ve ihracat balantlarnn gerekletirmek iin salamura havuzlarndaki zeytinlerin karlarak yaa dntrlmesi gsterilebilir. hracat ise % 22 orannda azalarak 32 bin tondan 25 bin tona dmtr. Trkiyede Sofralk Zeytinde ngr (2002/2003) 2002/2003 Kampanya dnemine 37 bin ton stok ile balanlaca ngrlmektedir. Bu var yl kampanyasnda retimin 165.000 ton olmas ngrlmektedir. Bu var yl kampanyasnda retimin 165.000 ton olmas ngrlmektedir. hracatn ise bir nceki var ylna gre %9 artaca ve 35.000 ton olaca ngrlmektedir.
19 89 -9 0 19 90 -9 1 19 91 -9 2 19 92 -9 3 19 93 -9 4 19 94 -9 5 19 95 -9 6 19 96 -9 7 19 97 -9 8 19 98 -9 9 19 99 -0 0 20 00 -0 1
Sofrala ayrlan
Yala Ayrlan
15

Dnyada Zeytinyanda Durum (1999/2000-2000/2001) Dnya retimi 1999/2000 - 2000/2001 dneminde bir nceki var-yok yl ortalamasndan %1,5 orannda artarak ortalama 2.470.000 tona ulamtr. Dnya zeytinya tketimi var-yok yl ortalamalar dikkate alndnda srekli olarak artmaktadr. Bu artta salkl beslenme bilincinin gelimesinin rol byktr. Dnyada Zeytinyanda Tahmin (2001/2002) 2001/2002 kampanya dneminde 2.782.500 ton olmas beklenen dnya retiminin tarihi bir rekor krmas beklenmektedir. Bu rakam son drt kampanya dneminin ortalama retim miktarndan 330.500 ton daha fazladr. Bu retimin %87sinin AB lkelerinden salanmas beklenmektedir. Dnya tketiminin 2.548.500 ton olmas beklenmektedir. UZKnn Mart ayndan itibaren promosyon faaliyetlerini durdurmas yeni tketici lkelerin ithalatna olumsuz etki yapmtr Dnyada Zeytinyanda ngr (2002/2003) 2002/2003 Kampanya dneminde retimin 2.433.500 ton olmas ngrlmektedir. Bir nceki kampanya dnemine gre azalan retimi kuraklk ile aklamak mmkndr. zellikle 4. byk retici lke olan Tunusta yaanan kuraklk sonucu retim dkl dnya retimini de etkilemitir. Tketimin 2001/2002 kampanya dnemine gre 57 bin ton artla 2.605.500 tona ulamas ngrlmektedir. Tketimdeki istikrarl artta zeytinya tketimine nem veren yeni tketici lkeler ABD, Kanada, Japonya, Brezilya, Arjantin ve Avustralyann mutlak pay vardr. D ticarette hareketlenme; ihracatta %18, ithalatta %15 art ngrlmektedir. Dnyada Sofralk Zeytinde Durum (1999/2000-2000/2001) Dnya sofralk zeytin arz ve kullanmnda genelde bir art gzlenmektedir. Toplam arz %8,8 orannda artarak 1.994.500 ton olmutur. Toplam arzdaki art retim artndan deil, ithalattaki %15 oranndaki arttan kaynaklanmtr. Toplam kullanm 1.538.5 bin tondan 1.672 bin tona ulamtr. UZKnn sofralk zeytin tketimini artrmak iin yeterince promosyon almas yapmamas tketimi olumsuz etkilemektedir. Dnyada Sofralk Zeytinde Tahmin (2001/2002) Sofralk zeytin retiminin bir nceki kampanya dnemine gre %8 orannda artarak 1.456.000 ton olaca beklenmektedir. Tketimde ise bir nceki yla gre fazla bir deiim beklenmemektedir. Gemi kampanya dnemlerinde olduu gibi stoklarn yine artaca ve dnemin 452 bin ton stokla kapatlaca tahmin edilmektedir. Zeytinyana oranla daha hzla artan retim ve stok artnn baz riskleri beraberinde getirecei tahmin edilmektedir. Bu nedenle sofralk zeytinde tketimi artrc promosyon almalarnn yannda, farkl ambalaj ve sunumlarla deiik zevklere hitap edecek ekilde tketim yelpazesinin geniletilmesi hedeflenmelidir. Dnyada Sofralk Zeytinde ngr (2001/2002) retimin 2001/2002 kampanya dnemine gre %5 orannda azalma ile 1.390.500 tona dmesi tketimin artmas ve stoklarn azalmas beklenmektedir. Sofralk zeytinde de zeytinyanda olduu gibi d ticaretteki hareketliliin bu dnemde de devam etmesi ngrlmektedir. 2003/2004 Kampanya Dnemindeki Beklentiler Bu kampanya dneminde dnyann en byk zeytinya reticileri spanya ve talya var ylnda Yunanistan ve Trkiye ise yok ylnda bulunuyor. Ancak her sezon bir sonraki sezona 400.000 ton zeytinya stou devreden Avrupa Birlii lkelerinin bu sezona ok dk stoklarla girmesi beklenmektedir. Trkiyenin bu kampanya dneminde en az 65 - 70 bin ton zeytinya retecei beklenmektedir. NOT Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitsnn rn bazl hazrlad raporlara 2003 ylnda bir yenisini daha eklenmitir. Enstit 2002/2003 kampanya dnemini dikkate alarak ilk kez Mart 2003 tarihinde Zeytinya ve Sofralk Zeytin Durum Ve Tahmin raporunu yaynlamtr. Bu raporun hazrlanmasnda zeytinde periyodisite olgusu (var-yok yllar) dikkate alnarak 1999-2000 ve 2000-2001 kampanya dnemleri (Durum), 2001-2002 kampanya dnemi (Tahmin) ve 2002-2003 kampanya
16

dnemi (ngr) olarak deerlendirilmitir. Yukarda yer alan bildiri metni tamamen 2002-2003 Zeytinya Ve Sofralk Zeytin Durum Ve Tahmin raporunun zeti biiminde hazrlanmtr. Dier yandan sempozyumun yapld tarih itibari ile zmir Ticaret Borsas tarafndan dzenlenen, Ege Blgesi Sanayi Odas, Ege hracat Birlikleri, zmir Ticaret Odas, TAR ve Zeytincilik Aratrma Enstits teknik elemanlarnn katlm ile Ege Blgesinde gerekletirilen Trkiye 2003-2004 Kampanya Dnemi Rekolte ngrs arazi almas bitirilmitir. Ayrca Ege Blgesi zeytin ve zeytinya Sektrnn Meslek Odalar, hracat Birlikleri ve Birliklerin katld Yurt D Rekolte Tahmin ngrs iin spanya, talya ve Msra yaplan gezi de tamamlanmtr. Sempozyum srasnda gerek yurt ii gerekse yurt d 2003-2004 Zeytin-Zeytinya ve Sofralk Zeytin ngrsne ait aklamalar TAR Zeytin Ve Zeytinya Ynetim Kurulu Bakan Sayn Cahit ETN tarafndan basna bildirilmitir. KAYNAKLAR: Tunalolu, R., Karahocagil, P., .M. Tan, (2003), Zeytinya Ve Sofralk Zeytin Durum Ve Tahmin, Teae. Yayn No:96, Ankara Devlet statistik Enstits, Trkiye statistik Yll - 2001 www.internationaloliveoil.org
17

TRKYEDE ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEKTRNN RETM NCES SORUNLARI ZERNE BR NCELEME
Prof. Dr. Osman GKE 1
ZET Sorunlar snflandrlm ve bunlar arasnda ikisi ayrntl olarak incelenmitir. Bunlardan birincisi yeterli, gvenli ve dzenli hammadde temini sorunudur. kincisi de kaliteli hammadde temini sorunudur. almada sektrn daha ok hammaddeye gereksinim gsterdii ve kalite konusunda da nemli sorunlar olduu sonucuna varlmtr. Sorunlarn zm iin de u neriler getirilmitir: 1) Yeterli hammadde temini iin zeytin alanlarnn artrlmas yerine mevcut zeytinliklerin iyiletirilmesine allmaldr. 2) Mevcut zeytinliklerin ama d kullanmlara kaymasn nlemek iin yeni bir mcadele kampanyasna giriilmelidir. 3) Konu ile ilgili nemli bilgi boluklar vardr. Bu nedenle, aratrmalar younlatrlmal ve desteklenmelidir. Anahtar Szckler : retim, Verim, Hammadde Yeterlilii, Hammadde Kalitesi. 1. GR Bir hesaba gre, lkemizin yaklak 4 milyon tarm iletmesinin %8i yani 320 bini zeytincilik yapmaktadr (GKE-TUNALIOLU, 1997). Toplam tarm alanlarnn %2si ve toplam ba-bahe alanlarnn da %22si zeytinlik olup bylesine bir kapsama sahip olan bu retim dalnda rnn %70.6s yalk ve %29.4 de sofralk olarak deerlendirilmektedir (http://www.zae.gov.tr 29.07.2003). Yalnzca bu rakamlar bile burada ele alnan konunun ne denli geni apl ve oylumlu olduunu gstermektedir. Ancak, nasl ki byk ban byk derdi oluyorsa, bu konunun da bu geni hacminden kaynaklanan byk sorunlar vardr. Bu sorunlar retim ncesi, retim sreci ve retim sonras sorunlar olarak ana gruba ayrmak mmkndr. retim ncesi sorunlar yani hammadde sorunlar da hammadde temini, hammadde kalitesi, hammadde maliyeti vb sorunlar olarak snflandrlabilir. Bu sorunlar zeytinya ya da sofralk zeytinin retim hacmini, rn kalitesini, rn maliyetini, i tketimini ve d satmn ok ciddi bir biimde etkiler. Hatta, daha da ileri giderek, retim teknolojisini bile etkileyebilir. Bu sorunlarn neler olduu, nasl olduu ve ne tr zellikler tad yeterince bilinmeden zmlenemez. Bu sorunlar zmlenmeden de sektrn sorunlarnn tm ile ya da makul bir dzeyde zmlenmesinin ve sektrde zlenen gelimeyi salamann mmkn olamayaca dnlmektedir. nk bu sorunlar, burada ele alnan sektrn bir tr alt yaps saylabilecek olan sorunlardr. Bir sanayi ya da ticari sektrn de alt yaps yoksa ya da bozuksa baarl olmas olas deildir. Bildiri bu temel dnceye ve ikincil kaynaklara dayal olarak hazrlanmtr. Ama, zeytinya ve sofralk zeytin sektrnn iinde bulunduu sorunlardan retim ncesi nedenlerden kaynaklananlarn sistematik bir biimde ortaya koymak ve bu konuda zm nerileri retmektir. Bu i yaplrken ele alnan sorunlar kmesinin belki daha az bilindii ve daha gncel olduu dnlen bazlar biraz daha ayrntl bir biimde aklanmaya allmtr.
Ege niversitesi-Ziraat Fakltesi-Tarm Ekonomisi Blm - ZMR
18

2. SORUNLAR SSTEMAT VE KRT Bu sorunlar eitli bak alarna gre eitli biimlerde snflandrlabilir. Burada yaplacak snflandrma biraz nce aklanan bak as erevesinde yaplmtr. Buna gre, zeytinya ve sofralk zeytin sektrnn sorunlar nce 3 ana kmeye ayrlabilir. Bunlar unlardr : 1) retim ncesi Sorunlar (Hammadde le lgili Sorunlar), 2) retim Sreci Sorunlar, 3) retim Sonras Sorunlar. Herhangi bir retim sektr gibi zeytinya ve sofralk zeytin sektrnn de var olabilmesi geliebilmesi iin retim ncesi ile ilgili u sorunlar sz konusu olabilir :

ve
Sermaye Sorunu, Yeterli, Gvenli ve Dzenli Girdi Temini Sorunu, Kaliteli Girdi Temini Sorunu, Uygun Fiyatl Girdi Temini sorunu, Sektr letmelerinin Yapsal Sorunlar, Sektrle lgili mevzuat Sorunlar, rgtlenme Sorunlar, Dier Sorunlar.
Bu sorunlar daha da geniletilebilir ve bunlarn her biri bal bana bir bildiri konusu olarak da incelenebilir. Ancak burada bu sorunlar anmsatlmakla yetinilecek ve temelde girdi sorunlar zerinde durulacaktr. Zeytinya ve sofralk zeytin retim dalnn balca girdisi de zeytinin meyvesi ya da ksaca zeytindir. Bu nedenle de burada younlukla bu konu zerinde durulmutur. 2.1. Yeterli, Gvenli Ve Dzenli Girdi (Ham Zeytin)Temini Sorunu Eldeki bilgilere gre, Trkiyede eitli leklerde toplam kapasitesi 270 bin ton olan ve %50 kapasite ile alan toplam 850 adet zeytinya fabrikas bulunmaktadr (http://www.zae.gov.tr, 29.07.2003). Bunun yannda, 2000-2001 yllar ortalamas olarak 584.7 bin hektar alanda 1034.5 kg/ha verimle 1 milyon 050 bin ton yllk tane zeytin retimimiz vardr (http://www.fao.org, 19.03.2003). Bu miktardaki retimin yeterli olup olmad ve sektrn byle bir sorununun bulunup bulunmad burada tartlmayacaktr. nk, kamuoyunda tane zeytin retiminin artrlmas ynnde ortak bir grn olutuu bilinmektedir. Yani ham zeytin retiminin yetersizlii genelde kabul edilmi bir sorun olarak gzkmektedir. retim yetersizse bunu gidermenin 3 yolu vardr. Bunlardan birincisi retim alanlarn artrmak, ikincisi verimi artrmak ve ncs de dalm yapmaktr. Birinci yol yani zeytin alanlarnn artrlmas yolu lkemizde en ok tartlan ve gndemden hi dmeyen bir konudur. Bu nedenle ncelikle bu konunun irdelenmesinde yarar grlmektedir. 2.1.1. Zeytin retim Alanlar Artrlabilir Mi? Bilindii gibi, Cumhuriyet Dneminde zeytinciliimizin gelitirilmesi ile ilgili en youn abalar zeytin alanlarnn artrlmas temelinde gsterilmitir. Bu konuda 10 adet ayr dzenleme yaplarak, 1936 ylnda 26 437 000 adet olan zeytin aac says gnmzde 93 450 000e ve zeytinlik alanlar da 1951 deki 352 bin hektardan yaklak 600 bin hektara ykseltilmitir (DE,2001). Bu abalar bugn de srdrlmektedir. Zeytin alanlarnn zaman iindeki art seyri incelendiinde, u durum ortaya kmaktadr (http://www.die.gov.tr, 18.09.2003, 2002 yl verileri FAOya aittir): -Zeytin alanlarnda - - - - - 1950-1960 yllar arasndaki art oran 1960-1970 1970-1980 1980-1990 1990-1994 1994-2002 azal %55.7 %33.4 %11.2 %6.5 %1.7 (881 bin ha. ve tepe noktas), %31.9
19

Buradan da anlalaca zere, zeytin alanlarn arttrma abalar kmsenemeyecek dzeyde olumlu bir sonu vermitir. Ancak, burada iki nokta ok nemli grlmektedir. Bunlardan birincisi zeytin alanlarnn genileme yndr. Bu konuda net istatistikler bulmak mmkn olamamakla birlikte, bilinen odur ki zeytinlik alanlarmzda salanan genilemeler marjinal alanlara doru bir yn izlemitir. Trkiye zeytinlikleri srekli daha s topraklara, daha susuz topraklara, daha dik topraklara, daha yksek alanlara yani ksacas daha olumsuz koullara doru genilemitir. Zeytin lkemizde srgn, snt ve gmen bir aa durumuna drlmtr. Biraz da bunun sonucu olarak, yaptmz hesaplamaya gre, dnya zeytin alanlar iindeki paymz %7 iken retimdeki paymz %4te kalmtr. Oysa, %10luk alansal pay olan Yunanistann retimdeki pay %15, alansal pay %16 olan talyann retimdeki pay %21 ve alansal pay %30 olan spanyann retimdeki pay da %37dir. kinci nemli konu da zeytin alanlarnda 1994ten balayarak grlen azalmann hangi kullanmlar iin gerekletii ve elden kan zeytinliklerin hangi vasfta olduklardr. Bu sorunun yant iin de elde gvenilir istatistikler yoktur. Ancak, bu konuda da bilinen gerek odur ki elden kan zeytin alanlar daha karl olduu dnlen dier baz rnler ve ama d kullanmlar iin elden kmtr ve kmaktadr. stelik bu zeytinlikler greceli olarak daha stn vasfl alanlardaki stn vasfl zeytinliklerdir. rnein, zeytinler sklp eftali, kiraz vs gibi meyveler dikilmekte ya da yerleim, sanayi vs. gibi ama d kullanmlara gemektedir. Demek ki zeytin alanlar artarken marjinal alanlara doru artyor azalrken daha iyi zeytin alanlar elden kyor. Byle ileyen bir srele lkemizdeki zeytin alanlar artrlamaz. Dolaysyla, zeytin ya ve sofralk zeytin sektrnn hammadde yetersizliine bal bir sorunu varsa bu sorun zeytin alanlar artrlarak zmlenemez. Geri, Dz veya daha elverili sulanabilir alanlara her yl 15 milyon yeni fidan dikmek suretiyle toplam aa says bakmndan Avrupada ilk sray almak gibi bir hedef koyulmutur (http://www.dazb.org.tr, 29.09.2003). Ancak, bugnk yllk 3.0-3.5 milyon gibi bir fidan retim hacmi ile ve biraz nce aklanan bilgiler nda bu hedef hi de gereki gzkmemektedir. 2.1.2. Tane Zeytin Verimi Artrlabilir mi? FAOnun istatistiklerine gre, 1961 ylndan 2002ye kadar zeytin alanlar art orannn %45.8 olmasna kar, 1961-62 ve 20001-2002 yllar ortalamalar olarak ayn dnemdeki ham zeytin retimi art oran %114.5 ve verim art oran da %50.1dir. Bu rakamlar, her trl olumsuzluklara karn, Trkiye zeytinciliinde belirli bir verim artnn da salanabildiini gstermektedir. Dier yandan, 2000-2001 yllar ortalamas olarak, hektara ham zeytin verimi dnyada 1776.0 kg, Yunanistanda 2841.7 kg, talyada 2476.6 kg, spanyada 2149.5 kg, Fransada 1330.9 kg ve Trkiyede de 1034.5 kgdr (http://www.fao.org). Bu rakamlar da, zeytin tane verimi konusunda yar iinde olduumuz lkelere gre ok gerilerde bulunduumuzu ve bu konuda daha ok yol almamz gerektiini bize gstermektedir. Acaba, Trkiye tane zeytin verimini artrarak zeytin ya sektrnn geliebilmesi iin gerek duyulan hammaddeyi retebilir ve uluslar aras yarabilir verim dzeyine ulaabilir mi? Bu soruya salkl yant bulabilmek iin verimi etkileyen deikenleri ve etki dzeylerini doru olarak bilmek gerekir. Bunlar ksaca irdelemekte yarar vardr. Zeytin tane verimini etkileyen deikenlerin bir grubu ekolojiktir. Yukarda da deinildii gibi, lkemizde zeytin srgn, snt ve gmen aa haline getirilmitir. Zeytinliklerimizin %75i talk kr arazilerde ve ancak %8i sulanabilir durumdadr (http://www.zae.gov.tr, 29.07.2003). Yayl alanlar ekolojik optimumdan uzaklamtr. rnein, delicelikleri alayarak kurulan zeytinliklerin nemlice bir blm, ykselti olarak uygun olan zeytin snrnn stne kmtr. nk deliceliklerin st snr zeytin st snrndan 210 metre daha yksektir (USLU, 1966 ). Yani delicelikler iklim koullarna daha dayankldr. Delicelikleri zeytin yapacaz derken snr amz. rnein, Ege zeytinliklerinin ortalama eimi %28 ve zeytinliklerin %30u %26 eimin zerinde bulunmakta ve aa bana verim de eimin %0dan %30a kmas durumunda %33 orannda dmektedir (GKE, 1994; GKE-TUNALIOLU, 2002). Ykselti iin de benzer bulgular vardr. Denizden 180 metre ykseklikte 19.4 kg olan aa verimi denizden 500 metre ykseklikte 9.1 kga ve 619 metrede de 0 kga dmektedir. Bu tr marjinal alanlar iin kyllerin bir ksm fstk am yetitirmeyi bile zeytin yetitirmeye ye tutmaktadrlar. Grld gibi, zeytinliklerimizde verimi artrmay engelleyen ekolojik uygunsuzluklar vardr ve bu ekolojik uygunsuzluklar nemli oranda deitirilemez.
20

Tane verim artn etkileyecek olan ikinci grup deikenler ekonomik deikenlerdir. Bunlarn balcalar retim maliyeti ve sat fiyat ile ilgili olanlardr. Bu konularla ilgili olarak baka bildiriler de bulunabilecei dnld iin ayrntya girilmeyecektir. Ancak, u kadar sylenebilir ki biraz nce aklanan uygunsuz ekolojik koullar karsnda youn bir girdi kullanm ile uygun bir maliyetfiyat ilikisini yakalamak olasl varsa bile bu ok zor grlmektedir. Bugn iin yalnzca %8i sulanabilen 600 bin hektarn ne kadar, ne kadar zamanda ve hangi ekonomi ile mmkn olabilir diye dnmek bile iin gln anlatmaya yeter. rnein, zeytinliklerin %92sinde teras yoktur. Oysa, zeytinliklerin yaklak 2/3si teras yaplmas gereken alanlardadr. Bu sorunun ekonomik ykn hangi kaynakla karlayabiliriz sorusunun ise bugn iin grnrde bir yant yoktur. Tane verim artn etkileyebilecek olan sorunlardan dier bir grubu da sosyolojiktir. lkemiz zeytin reticilerini 3 gruba ayrabiliriz. Bunlardan birincisi ve en byk grup orman kylleridir. Bunlarn oran %60 civarndadr ve bunlar yal insanlardr. kincisi optimum zeytin alanlarnda optimum koullarda zeytincilik yapan iftilerdir. Bunlarn oran ise %20lerdedir. ncs de miras yolu ile intikal eden zeytinliklerini satmayan, geim kayna baka olan, ou kentlerde yaayan ve hasattan hasada zeytinlie giden reticilerdir. Bunlar da geriye kalan %20lik grubu oluturmaktadr. Bu grubun birincisi ve ncsnde motivasyon ok dktr. zellikle birinci grup iftiler Trkiyenin en dk gelir dzeyine sahip, daha az eitimli, ekonomik gc dk ve gelenekidirler. Bu gruba ait zeytinliklerde verim artn salayacak iyiletirmeleri gerekletirmek ancak ok zel abalarla mmkn olabilir. Tane verimi art ile ilgili son sorun da politiktir. Buraya Trkiye Zeytincilik Politikalar diye bir bildiri gelseydi ok yararl olurdu ve kanmca hepimizin az ak kalrd. Ayrnty byle bir umuda brakarak yalnzca bir rnekle verilecektir: Szde ABye girildiinde bir ok rnmze ve bu arada zeytine de kota uygulanaca kaygs bir takm sayn yetkilileri telalandrm ve bir nlem olarak zeytin alanlarnn ivedilikle artrlmas iin harekete geilmitir. Harekete geenler de Orman Bakanl ile Ege Zeytin ve Zeytin Ya hracatlar Birlii ve S.S Tari Zeytin ve Zeytin Ya Tarm Sat Kooperatifleri Birliidir. Tarm Bakanl ortada yok, zeytincilii gelitirmek Orman Bakanlna kalm. Bu i iin Orman Bakanl bu konuda protokoller imzalam ve tamimler yaymlamtr. Geri, Dantay Sekizinci Dairesi 2003/1949 Sayl Kararla Orman Bakanl ile S.S. Tari Zeytin ve Zeytin Ya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii arasndaki protokol iptal etmitir. Ancak bu durum rneimizin rnek olma gcn zayflatmyor ve tersine glendiriyor. Bu belgelerde de zeytin dikilecek orman alanlarnda mutlak toprak derinliinin 60 cm olaca koulu ile birlikte dikimi izleyen yldan itibaren idare mddeti sonuna kadar zeytinliklerin sulanaca ve zeytinliklerde uygulanacak olan bakmlarn da kredi almakszn gerekletirilecei de yazlmtr. te size Trkiye Zeytincilik Politikasndan bir rnek. Grnen ky klavuz istemez. Bylesi rneklerin bol olduu bir politika ile zeytin verimi artrlamaz. Ancak, politikalar deiebilir. 2.1.3. Tane Zeytin Dalm Dnlebilir mi? Herhangi bir sektrde hammadde yetersizlii sz konusu olduunda akla gelen zmlerden birisi de dalmdr. Acaba dokuma sanayisinin pamuk dalm rneinde olduu gibi tane zeytin dalm yaplp zeytin ya retilebilir mi sorusu sistematik dncenin bir gereidir. Bu nedenle burada byle bir bala yer verildi. Ancak, bilinebildii kadar ile bugne dek byle bir uygulama olmad iin konu zerinde durulmamtr. 2.1.4. Hammadde Ak Gvenli Ve Dzenli mi? Hammadde yurtiinden alnd iin retildii kadar ile temin gvenlii var saylr. Ancak, periyodisite nedeniyle yldan yla bir dzensizlik vardr. Bu konuda zeytincilii gelimi saylan lkelerle lkemiz karlatrldnda u bulgulara ulalmaktadr: FAO verilerine dayanarak 1961-2002 yllarn kapsayan bir zamanda, ardk 2 yln tane zeytin retimi deiimleri hesaplanm ve yllk ortalama olarak Yunanistan iin %21.8, talya iin %32.8, spanya iin %46.1 ve Trkiye iin de %128.8 orannda deiimler bulunmutur. Ayrca, karlalan en yksek deiim orannn Yunanistanda %69.2, talyada %70.5, spanyada %46.6 ve Trkiyede de %249.4 olduu grlmtr. Bu hznl manzarann nasl deitirilebilecei dnldnde periyodisiteyi etkileyen balca etmenler akla gelmekte ve bunlarn da eit, aa ya, beslenme, sulama, meyve yk ve hasat kusurlar olduu kaynaklarda bildirilmektedir (http://www.dazb.org.tr, 24.09.2003). rnein, Karamrsel-Su eidi %43.4 orannda bir periyodisite eilimi gsterirken elebi eidi %12.8
21

orannda bir eilim gstermektedir (BARUT-ER, 2000). br etmenler iin de benzer aratrma bulgular vardr. Var ylnda bile yaklak 80-90 bin tonluk bo kapasite ile alan 850 adet ya fabrikasnn bir yl alp bir yl almamas gibi bir sektr sorunu ite bu etmenlerin uygunlatrlmasna bal kalyor. stelik periyodisite yalnzca dzenli bir hammadde akn engellemekle kalmyor bir de hammaddenin kalitesini etkiliyor. rnein meyvelerin pH, ya, protein, ve eker oranlar var ylnda daha yksek ve asit oranlar da daha dktr (BARUT, 2000). 2.1.5. Ham Zeytin retimi le Zeytin Ya retimi Arasndaki liki Tane zeytin retimi miktar ve verimlilii ile ilgili yukarda verilen bilgilerden sonra, tane zeytin retimi ile ya retimi arasndaki orann baka lkelerle karlatrmal olarak verilmesinde yarar grlmtr. Bunun iin FAO istatistiklerine dayanlarak bir hesaplamaya giriilmitir. 1992-2002 yllarn kapsayan 10 yllk bir dnemde lkelerin ham zeytin retimlerinden yzde ne kadar ya rettikleri bulunmutur. Buna gre, 1992-2002 yllar ortalamas olarak Trkiye rettii ham zeytinin %10.4 kadar zeytin ya retmektedir. Bu oran spanyada %19.6, talyada %18.6 ve Yunanistanda da 18.5tir. Ayrca, yine bu dnemde periyodisitesi dierlerine oranla ok yksek olan Trkiye iin var yllar ile yok yllar arasndaki fark da bulunmutur. Var yllar ortalamas %11.1 ve yok yllar ortalamas da %9.2dir. Yani retilen ham zeytinden ya retme oranmz var yllarnda yok yllarna oranla %1.9 dzeyinde bir azalma gstermektedir. Trkiye iin bu oranlar toplam ham zeytine gre deil de toplam yalk zeytin miktarlarna gre yapldnda var yllar iin %15.4 ve yok yllar iin %13.9 kmaktadr. 2.2. Kaliteli Girdi (Tane Zeytin) Temini Sorunu Zeytin ya ve sofralk zeytin sektrnn ham zeytin kalitesinden kaynaklanan nemlice sorunlar olduu genel olarak bilinmektedir. Bu sorunlar ncelikle zeytin ya ve sofralk zeytinin kalitesini, verim dzeyini ve maliyetini etkilemektedir. Dolaysyla sektrn gelimesinde bir olumsuzluk unsuru olmaktadr. Ham zeytin kalitesinin dkln douran nedenlerin nemli bir blm ekolojiktir. rnein, zeytin iin alt snr kabul edilen ortalama dk (7) derecelik snn daha altndaki slarda bulunan zeytinliklerin oran nedir bilinmiyor. Ancak, bu snrn zerinde zeytinliklerin bulunduu biliniyor. te bu zeytinliklerden gelen ham zeytinin ya oran ve et kalnl istenmeyen zelliklerdedir. eitlerin souklama sreleri ve dier ekolojik istekleri yeterince bilinmeden ve bilindii kadar ile bile dikkate alnmadan gerekletirilen zeytin alanlarndaki yaygnlatrmalar tane kalitesini dryor. rnein, bir aratrmaya gre, soua dayankllk ynnden en iyisi domat zeytin eitidir (BURAK ve Ark., 2000). Ancak, gemite yaplan ve halen de yaplmakta olan zeytin alanlarnn yaygnlatrmalarnda bu tr bilimsel verilere gereince itibar edildiini savunmak olduka gtr. Ham zeytin kalitesini eit de etkilemektedir. rnein, eitlere gre meyvelerin birbirlerinden 100 tane arl 3.1, et/meyve oran 2.0 ve ekirdek arl da 3.6 kat farkl olabilmektedir (KAYNA ve Ark., 2000). Kaliteye etkisi asndan zerinde belki de en ok durulmas gereken etmenler kltr teknik etmenlerdir. nk en ksa zamanda etkisi grlebilir. Ayrca da, hi deilse bazlar konusunda daha kolay nlemler alnabilir. rnein, tarm ilac konusunda daha ok ila kullanmn salamak zor olsa bile yanl ila kullanmn nleme ansmz vardr. Oysa, yanl ila kullanm sonucu da kalitenin olumsuz etkilendii ve yurtdnda pazar bulmamzn kritik bir yere sahip olduu konusunda dikkat ekilmektedir (DELEN, 2000). Ayn ekilde srm, sulama, gbreleme, budama ve hasat yntemleri de tane zeytin kalitesi zerinde etkilidir. Bunlardan hi deilse srm, budama ve hasat konularnda ifti eitimi salanarak daha kolay etkili olunabilir. rnein, zeytinliklerin %65inde hi gbreleme yaplmyor ve %69unda da hi ileme yaplmyor (http://www.dazb.org.tr, 29.09.2003). SONU VE NERLER Bu almada, zeytin ya ve sofralk zeytin sektrnn retim ncesi yani ham zeytin retimi ve temini aamasndaki baz sorunlar incelenmi ve burada ele alnan sorunlarn sektrn gelimesini nemli oranda ve olumsuz ynde etkileyebilecek sorunlar olduu ve bunlar zmlenmeden de sektrn zlenen gelimeyi gsteremeyecei sonucuna ulalm ve bu sonu da dikkate alnarak, aadaki nerilerde bulunulmutur : 1) Hammadde retimini artrmak iin zeytin alanlarn geniletmek gereki bir yaklam deildir. Aklanan bilgiler nda, bunun mmkn olamayaca da anlalmaktadr. Konu ile ilgili abalarn,
22

eldeki zeytinlikleri onarmak, iyiletirmek ve verimini uluslar aras dzeye karmak ynnde younlatrlmas daha aklc ve daha doru olur. Daha ok inek, daha ok aa, daha ok ocuk vb. gibi niceliksel okluklar yerine niteliksel okluklara gereksinim vardr. rnein, verimi Yunanistan dzeyine karrsak retimimiz bugnknn 2.5 katna kacaktr. Yine rnein, hammadde kalitesini iyiletirerek (ham zeytin retimi)/(zeytinya retimi) orann spanya dzeyine karrsak, bugnk dzeydeki bir hammadde retimi ile bile, zeytinya retimimiz yaklak 2 katna ykselecektir. 2) Var olan ve greceli olarak daha stn zellikler tayan zeytinliklerin ama d kullanmlarla elden kmasn nlemek iin daha etkin bir kar koyma kampanyasna giriilmelidir. Verimli zeytinliklerin yok edilmesi, geim derdine dm yoksul kyller tarafndan deil de okumu-yazm varsl kentliler tarafndan yapld iin bu ile mcadelenin olduka zor bir mcadele olaca dnlmektedir. nk bunlarn kap gibi niversite diplomalar, Karun kadar servetleri ve da gibi siyasal arkalar vardr. Bu nedenle kar koyma kampanyasnn stratejisi de bu gerekleri gz nne alarak semelidir. 3) Zeytincilik konusunda, her ne kadar 1937den beri faaliyet gsteren ok deerli bir aratrma kurumumuz ve niversitelerimiz yine ok deerli aratrmalar yapmlar ve yapyorlarsa da yine de ok nemli bilimsel bilgi boluklar bulunmaktadr. rnein, Trkiye zeytincilik yayl alanlarnn ekolojik ve ekonomik optimumlar yeterince bilinmemektedir. Bu nedenle, konu ile ilgili aratrmalar younlatrlmal ve desteklenmelidir. KAYNAKLAR: Barut, E. (2000), Bursa linin Deiik Yrelerinde Yetitirilen Gemlik Zeytin eidinde Meyvelerin Kimyasal Bileimleri zerine Bir Aratrma, Trkiye 1. Zeytincilik Sempozyumu (6-9 Haziran 2000) Bildiri Kitab, Bursa. Barut, E.-Eri, A. (2000), Bursa Yresinde Yetitirilen Deiik Zeytin eitlerinin Periyodisiteye Eilimlerinin Saptanmas zerine Bir Aratrma, Trkiye 1. Zeytincilik Sempozyumu (6-9 Haziran 2000) Bildiri Kitab, Bursa. Burak, M. ve Ark. (2000), Baz Zeytin eitlerinin K Souklarna Dayankllklar zeride Aratrmalar, Trkiye 1. Zeytincilik Sempozyumu (6-9 Haziran 2000) Bildiri Kitab, Bursa. Delen, N.(2000),Avrupa Birliine Girerken Trkiyede Tarm lac Kullanm ve Bu Kullanmn Zeytinciliimiz Asndan Deerlendirilmesi , Trkiye 1. Zeytincilik Sempozyumu (6-9 Haziran 2000) Bildiri Kitab, Bursa. DE (2001), Tarmsal Gstergeler 1923-1998, Y. N. : 2407, Ankara. Gke, O. Tunalolu, R. (1994), Trkiyede Orman-Zeytin likileri, Sorunlar ve zm Yollarna Ynelik Yaklamlar, . Trkiye tarm ekonomisi Kongresi (8-9 Eyll 1994) bildiri Kitab, zmir. Gke,.( 1997), Trkiye Zeytinciliinin Ayrcalkl Bir Sorunu, tabiat ve nsan Dergisi say 3, Ankara. Kayna, N. ve Ark.(2000), Maramara Blgesi in En Uygun Yeil ve Siyah Salamuralk Zeytin eitlerinin Seimi zerine Aratrmalar, Trkiye I. Zeytincilik Sempozyumu (6-9 Haziran 2000) Bildiri Kitab, Bursa. Tunalolu, R.-Gke, O. (2002), Ege Blgesinde Optimal Zeytin yayl Alanlarnn Tesbitine Ynelik Bir Aratrma, TEAE Yayn No: 90, Ankara Uslu, S. (1966), Ege Blgesi Ve Bilhassa Edremit Gre Havzasnda Toprak Korumas Bakmndan Zeytin Ve Orman Mnasebetleri zerine Aratrmalar, . . Orman Fakltesi yayn, stanbul. http://www.zae.gov.tr http://www.fao.org http://www.die.gov.tr http://www.dazb.org.tr
23

TRKYEDE ZEYTN FDANCILIININ DURUMU VE SORUNLARI
Yrd. Do. Dr. Mcahit Taha zkaya 1
ZET lkemiz dnya zeytinciliinde yaklak 100 milyon adet aa says ile spanya, talya, Yunanistan ve Tunusun ardndan 5. lke olduu halde verim ve kalite ynnden istenilen konuma ulaamamtr. Buna sebep olan birok faktr vardr. Bunlardan biri de ismine doru, kaliteli ve verimli eitlerle yeni bahelerin kurulmamasdr. Mevcut zeytin aac varlmzn yaklak %80inin ok yal aalardan olutuunu dnldnde, zeytinciliimizin modern zeytincilik olarak adlandrlan daha youn aa dikimi ile yeni zeytin bahelerinin kurulmas gerekir. Yeni bahelerin kurulmas srasnda mevcut eitlerin iinden seleksiyon sonucu elde edilen yeni eit veya tiplerden tescil edilmi olanlarnn fidanlar ile kurulmas gerekmektedir. Zeytin fidan reticilerinin mevcut sorunlarla ile ilgili olarak ve zellikle gelecee ynelik lkesel hedefler belirlemek ve uygulamak amacyla bir araya gelip birlik oluturmalar gerekmektedir. GR zellikle ok yllk bitkilerde genetik yapnn devamn salayacak ekilde oaltmann nemi nedeniyle, baz istisnalar hari, hemen hemen btn ok yllk odunsu bitkilerde vegetatif oaltma yntemleri (elik, a, daldrma gibi) kullanlr. Ancak bitkilerin bu metodlara gsterdikleri tepkiler, cins, tr ve hatta eidin genetik yaps ve fizyolojik durumuna gre deiiktir. Bu nedenle, her bitkinin ticari olarak oaltlabilecei bir, iki veya daha fazla oaltma yntemi vardr (zkaya, 1991). Vegetatif oaltm yntemleri balca daldrma, a ve elik diye 3 ksm altnda toplanr. Bunlarn her birinin kendine zg avantaj ve dezavantajlar vardr. rnein, birim bitkiden elde edilen birey says dk ve igc maliyeti yksek olan daldrma yntemi, zorunlu kalnmad srece, ticari anlamda tercih edilmemektedir. Bunun yerine u anda kullanm en yaygn olan a veya elik ile oaltma yntemleri kullanlmaktadr. Aslnda birim alanda ve birim zamanda en fazla yeni birey oluturan, en ekonomik yntem olan elikle oaltma yerine ann kullanm byk ounlukla hastalk veya toprak yaps gibi nedenlerden dolay zorunluluktan kaynaklanmaktadr. Kalifiye igc gerektirmesi ve fidan eldesi iin gerekli srenin uzun olmas nedeniyle, a ile oaltma yerine elikle oaltma kullanlr. Dier meyve trlerinde olduu gibi zeytincilikte de fidan retimi nemli bir sorundur. Zeytin fidan genellikle vegetatif yntemle elde edilirken; ekonomik neme sahip, adventif kk oluum sorunu nedeniyle, ancak r ana zerine a yaplarak oaltlmalar gerekir. Al fidan retiminin elikten yaplan retime gre daha uzun zaman almas ve i gc maliyetinin yksek olmas nedeniyle, al fidanlar yaklak kat daha fazla fiyata satlmaktadr. Bu ise hem talebi hem de arz zorlatrmaktadr. Trkiye genelinde kurum ve zel fidanlklarn % 80inden fazlasnda kklenmesi kolay olan Gemlik eidi oaltlmakta ve sata sunulmaktadr. Oysa bu ok kaliteli siyah sofralk eidin her ekolojide istenen verim ve kaliteyi vermesi mmkn deildir. Genelde standart olarak kabul edebileceimiz Gemlik hari Domat, Ayvalk, Memecik gibi eitlere ait ismine doru ve talebi karlayacak dzeyde fidan bulabilmek olduka gtr. Yresel eitlere ait fidanlar bulmak ise hemen hemen mmkn olamamaktadr. Ancak, kamu kurum ve kurulularnn ynlendirilmeleri son yllarda zellikle Gaziantep Nizipte yresel eitlere ait fidan retimi hzla yaygnlamtr. Zeytin fidan retim aamalarnda olmas gerekenler: eit seimi: Fidan retiminde ncelikle hangi eit veya eitlerin oaltlacana karar verilmelidir. Eer herhangi bir adaptasyon almas yaplmam ise yreye ve blgeye ait eitlerin fidanlarnn
1
Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Bahe Bitkileri Blm - ANKARA
24

yetitirilmesi ve reticilere tavsiye edilmesi gerekir. Fidanln kendine ait ana/kalem parselinin olmas ismine doru standart fidan retimi iin olduka nemlidir. zel olarak seilmi eit veya tiplerden kurulu bir ana/kalem parseli fidan reticisinin tercih edilme nedeni olacaktr. Ana ve Kalem parselinin oluturulmas: Bir rnek ve adna doru fidan retiminin salanabilmesi iin mutlaka fidanln kendine ait ana ve kalem parsellerinin kurulmas gerekmektedir. Bir veya en fazla iki yal, adna doru elik ve kalem alnabilecek analk ve/veya kalem parsellerinin kurulmas srasnda; eer herhangi bir seleksiyon almas yaplmam ise reticilerin uzun yllar gzlemleri sonucu en beendikleri aalardan alnan elik ve a ile parselin kurulmas tavsiye edilir. Bylece zaman iinde ana ve kalem parseli retici gzlemleri sonucu da olsa seilmi eit ve tiplere ait bir koleksiyon haline gelmi olacaktr. Bu parsellerdeki aalarn ok iyi bir plannn yaplmas ve her bir aacn ok dikkatli iaretlenmesi ileride meydana gelebilecek olan karklklar ortadan kaldracaktr. oaltma yntemi: Eer zeytin eliklerinde kklenme problemi var ise aya ynelmek gerekir. Ekonomiye bal olarak mikro-oaltm yntemi de tercih edilebilir (zkaya, 1991). Genelde standart eitlerimize ait eliklerin kklenme kabiliyetleri; Bornova Zeytincilik Aratrma Enstits Koleksiyon Bahesindeki aalar zerinde yaplan morfolojik ve biyolojik zelliklerinin tanmlanmas almas srasnda elde edilmi bir veri olarak belirlenmitir. Eer daha detayl baka bir alma yaplmam ise bu veri nda zor kklenen bir eit ise a ile oaltma yolu tercih edilmeli veya mevcut elikle oaltmada kullanlan standart uygulamalarn deitirilerek kullanlmas ve elde edilecek veriler iletme iin ekonomik ise elikle oaltmaya ynelinmesi nerilmektedir. oaltm ve altrma yerinin oluturulmas: oaltm iin kklendirme seras, tnel, altrma seras ve glgeli altrma parseli, a parseli, tohum imlendirme yast, mikro-oaltm laboratuar, iklim odas ve steril altrma seras gibi alt yaplara ihtiya bulunmaktadr (elik ve ark., 1993, zkaya and elik, 1993). Sat ncesi sertifikasyon ilemleri: retim aamasnda Tarm ve Kyileri Bakanl, Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Genel Mdrlne veya yetkili kld kurum ve kurululara bavuruda bulunmak gerekmektedir. Sertifikal fidan retimi her zaman iin bir hedef olmal ve retimine garanti belgesi olarak sertifika alnmaldr (elik ve ark., 1995). Genel Mdrln (http://www.tagem.gov.tr/ttsm/) grevleri ise:
Yurt iinde slah edilen yeni bitki eitleri ile yurt dndan ithal edilen eitlerin tescilini
yaparak kte kaydetmek, yeni eit adaylar iin gerekli tarla (F.Y.D. ve T.D.. testleri) ve laboratuar muayenelerini yapmak (http://www.tagem.gov.tr/ttsm/TDOmktr.htm), retimde olan eitlere ait tohumluklarn kontrol ve sertifikasyonuna ilikin ilemleri yrtmek, bu amala tarla ve laboratuar muayenelerini yapmak, Uluslararas tohumluk sertifikalarn dzenlemek, eit koruma ve bitki slah haklarna ilikin teknik hizmetleri yrtmek, Tescil edilen eitlere ait eit kataloglarn oluturmak, Tohum ve retim materyalleri ile ilgili aratrmalar yapmak, Tohumluk sertifikas dzenlenen eitlere ait Pre - Post Kontrol denemelerini kurmak, lkemizin ye olduu uluslararas konu organizasyonlarnn almalarna katlmak, lkemizi temsil etmek, alma konular ile ilgili kurs,seminer gibi eitim almalar yapmak, ISTA tarafndan periyodik olarak gnderilen hakem testlerini yapmak, Fidan sertifikasyonu hizmetlerini yrtmek (http://www.tagem.gov.tr/ttsm/sertf_sist.htm).
Trkiye Bitki Genetik Kaynaklar; Meyve ve Ba Envanterinde listelenen; 117si yerli toplam 149 zeytin eidine sahip gen merkezine sahip olduumuz halde, tescili yaplan eit says olduka azdr. Bu ise fidan retiminde sertifikasyon konusunda byk sknt yaratmaktadr. 18 Temmuz 2003 Tarih ve 25172 Sayl Resmi Gazetenin 410-431 numaral sayfalarnda Tescil Edilen Zeytin eitlerine ait listede verilen isimler (Ayvalk (Edremit), elebi (Silifke), Domat, Eek Zeytini (demi), Gemlik (Tirilye, Kvrck), Halhal, Manzanilla, Memeli, Samanl, Sar Ulak, Sar Yaprak, Silifke Yalk, Uslu) incelendiinde saynn ne kadar az olduu ve lkemizin ikinci en nemli zeytin eidi olan Memecik eidi yerine daha lokal olan eitlerin yer almas, bu gibi tescil ilerinde daha dikkatli olunmas gerektiini gstermektedir (Anonim, 2003).
25
Zeytin Fidan retiminde lkemizin Mevcut Durumu: lkemiz yaklak 100 milyon aa varl dnyada spanya, talya, Yunanistan ve Tunustan sonra beinci durumda olduu halde, verim ve kalite ynnden olduka gerilerde yer almaktadr. Devlet statistik Enstits 2001 yl tarm istatistikleri incelendiinde (Tablo 2) yaklak 100 milyon aa varlndan elde edilen ortalama verim aa bana yaklak 7 kg iken bu rakam dnya ortalamasnn olduka altndadr. Bu da, lkemiz zeytincilii iin acilen ok ciddi nlemler alnmas gerektiini gstermektedir. Kltrel tedbirler yannda ilk retim aamas olan fidan aamasna daha ok dikkat edilmelidir (Tablo 1, 3, 4, 5). Zeytin Fidan retiminde Karlalan Sorunlar Ve zm Yollar: Zeytin fidan reticilerinin genel olarak KOBI niteliinde veya aile iletmeleri eklinde olmas modernizasyonun ve daha teknik anlamda retimin yaplmasn zorlatrmaktadr (Tablo 1, 3, 4 ve 5). Zeytin fidan reticileri genellikle bitkisel retim ile ilgili eitim almam ifti kkenli veya deiik meslek gruplarndandr. Bitkisel retim ile ilgili temel bilgilerden yoksun olan reticiler, phesiz bitkisel retimin temeli, birinci basama olan fidan retimin de ok ciddi hatalar yapabilmektedirler. Bununla birlikte temel genetik bilgilerden de yoksun olan reticiler vegetatif retim yapmakla birlikte seleksiyon kavramn bilmedikleri iin yaptklar retimin kalitatif ve kantitatif sonularyla ilgilenmemektedirler. Yetitirdikleri fidanlarn salk bakmndan kontrollerinde hassas davranmamakta salksz fidanlarn lkemiz ekonomisine gelecekte verecekleri zarar hesaplayamamaktadrlar. Bu bakmdan fidan reticilerinin ok ciddi bir eitimden geirilmeleri ve mutlaka ziraat mhendisleri kontrolnde retim yapmalar gerekir. Ayrca fidan retim ruhsat verilmesinde mutlaka eitim art aranmal veya ziraat mhendisi veya teknisyenlerine bu ruhsatn verilmesi gerekir (Balc, 2003). la bayilii ruhsat vermek kadar nemli bir konudur aslnda fidan retim ruhsat vermek. nk gelecein rnnn kalite ve kantitesini etkileyecek olan en nemli ilk bitkisel materyal fidandr. Bilgili ve merakl bir fidancnn dikkatlice yapaca bir seim sonras, iyi bir ana ve/veya eitten elde edecei kaliteli fidanlardan kurulacak yeni bahelerin yksek verim ve kalitede rn vermesi lke ekonomisi asndan byk nem tamaktadr. Bu da fidan retimine verilmesi gereken nemin ne kadar nemli olduunu ortaya koymaktadr. lkemizde zeytin aalar anavatan iinde olmas nedeniyle, genetik eitlilik bakmndan olduka zengindir. Halen bilinmeyen bir ok eidin varl yannda eitler iinde de halen bilinen veya bilinmeyen ama henz tanmlanmam tiplerin varl da yadsnamaz. Bu gen kaynaklarmzn en ksa zamanda belirlenmesi ve ortaya kartlmas gerekmektedir. Blgelere gre adapte olmu zeytin eitleri yannda zeytinin adaptasyon gcnn yksek oluu baz ticari deeri yksek eitlerin zeytincilik blgelerine yaylmasna sebep olmaktadr. lkemiz iin ok geni yaylma alanna sahip olan zeytinin yetitii blgeler arasnda da nemli bir scaklk ve nem fark bulunmaktadr. Marmara blgesinde yetien bir eit Gney Dou Anadolu blgesinde yetitirildiinde meyve kalitesinde olumsuzluklar gzlenebilmektedir. Bu nedenle eit seimi son derece nemlidir. Dier yandan fidanlklar asndan da olduka nemli sorunlar yaanmaktadr. Mevcut fidanlklar dier bitkisel retimlerin yapld arazilerle bulunmaktadr. Fidanlklar kurulurken tecrit edilmemekte ve evreden gelebilecek her trl hastalk ve zararl tehdidine ak bulunmaktadr. Fidan retiminin n nemli sorunu elik ve a kalemi teminidir. Fidan reticilerinin kendilerine ait damzlklar bulunmamaktadr. Fidanlk arazileri genellikle kiralk olduu iin alt yap yatrm yaplamamakta bu durum retim srasnda problemlere neden olmaktadr. Oysa bir fidanln en byk sermayesi olan ana ve/veya kalem damzlnn olmamas retilen fidanlarn kalitesinin sreklilii konusunda endieye neden olur. retim materyali mevcut zeytin plantasyonlarndan temin edilmektedir. Bu bahelerin bakm yalk veya sofralk zeytin reticisi tarafndan yaplmaktadr ancak bakm ve salk durumu kontrol edilememektedir. Bu bahelerden temin edilen materyalle retilen fidanlarla zeytincilik iin ok nemli baz hastalklarda dier blgelere yaylmakta ve kurulan bahelerden beklenen verim ve kalite salanamamaktadr. Yaplan masraflar ve harcanan zaman da lke ekonomisine ayr bir yk getirmektedir.
26

lkemizde zeytin fidan retimi, elikten kklendirme ve/veya r zerine a ile yaplmaktadr. zel ve kamu kurulular tarafndan yaplan fidan retiminde kullanlan eitlerin %95inden fazlasn oluturan; Ayvalk, Gemlik, Nizip yalk, Manzanilla gibi eitler elikle, Domat, Memecik, Yamalak sars, Uslu, zmir sofralk gibi eitler a ile retilmektedir (Tablo 1, 3). elikle retimde kklenme yzdesi eide bal olarak deimektedir. Yaplan almalar eide gre deimekle birlikte zeytinde kklenme orannn % 50 ile % 95 arasnda deitiini gstermektedir. Kklenme oran yllara gre mevsimsel deimelerden, elik alnan bahelerin bakmndan, kklendirme ortamndan, sera artlarndan olumlu veya olumsuz olarak etkilenmektedir. zellikle eitlerimizin kklendirme artlar konusunda yaplm detayl aratrmalar henz mevcut deildir. reticiler her yl ayn artlar olutursalar bile her yl ayn kklenme orann elde edememektedirler. Uygun olmayan kklendirme ortamlarnda (sera, tnel gibi) fidan retimi kklenme yzdesini drmektedir. Sat parsellerinin alt yap problemleri de artmadan sonraki kayplar artrmaktadr.Genelde kullanlan kklendirme ortamlar (sera, tnel gibi) son derece ilkeldir. klimlendirme manuel olarak yaplmakta olup kklendirme esnasnda dardan gelebilecek bakteri ve mantar sporlarna kar korumaszdr. Kklendirme ileminden sonra ubat retiminde kkl elikler dorudan fidan torbalarna artlmaktadr. artma ilemi blgelere gre nisan-mays-haziran aylarnda yaplmaktadr. Seradan dorudan dar artlan kkl eliklerde altrma seras kullanlmad iin iklim artlarna bal olmakla birlikte % 10 ile % 50 arasnda kayp olmaktadr. Austos dnemi yaplan retimde kklenen elikler kk sakslara artlarak seralara konmakta k serada geirdikten sonra nisan-mays aylarnda fidan torbalarna dikilmektedir. Bu aamadaki artma kayb % 10-15 olmakla birlikte kn scaklk -6, -7 oC olduunda genelde seralarda stma olmad iin kayplar daha fazla olmaktadr. artlan fidanlarn bakmnda da sorunlar vardr. artmadan sonra kk hacmini artrmak iin gbreleme yaplmamakta srgn faaliyetini artrc ynde ar azotlu gbreleme yaplmaktadr. Mevsim sonun da ka girerken fidanlarn yapsn kuvvetlendirici potasyumlu ve iz element takviyeli gbreleme yaplmad iin fidanlar ilk donlardan etkilenmekte ve kurumalar olmaktadr. Eksik gbreleme ile yetitirilen fidanlarda sattan sonra gittii blgelerde uyum problemleri yaanmakta hatta bahe tesisinden sonra dikilen fidanlar kurumaktadr. Bu durum iftilerin byk maddi kayplar yaamasna sebep olmaktadr. Daha ncede belirtmi olduumuz gibi, fidan reticileri genellikle 40 ile 120 bin adet arasnda retim yapan kk apl iletmeler eklindedir. lkemizde byk miktarlarda, toplu zeytin fidan almn valilikler, il zel idareleri ve il tarm mdrlkleri yapmaktadr. Fidan alm iin ihaleler yaplmakta reticiler ihale artlar gerei fiyat krarak sat gerekletirmektedirler. Oluan rekabet ortam fidan reticilerini bazen zararna bazen de ok dk karlarla fidan satmaya zorlamaktadr. Bu durum sektrn gelimesini engellemekte ve kaliteyi drmektedir. Bu nedenle fidan reticisi birliklerinin biran nce kurulmas gerekmektedir.
Tablo 1- Trkiyede Zeytin Fidan reten Kamu Ve zel Kurulularn eit Ve retim Deerleri
Adet ve % Kamu
Gemlik 242.000
Ayvalk Domat Memecik Manzanilla Dierleri 63.050 3.850 3.050 160.100 1.350
TOPLAM 473.400
%
zel
51 89 85
86
13 6 7
16
1 1 1
7
1
3.250
34
106.250
0
43.000
100
3.451.850
3.083.950 196.000 19.400 3.325.950 259.050 23.250
%
TOPLAM
0
6.300
3
266.350
1
44.350
100
3.925.250
%
zel sektr says
0
2
7
12
1
10
100
133
Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, Fidan retim Talimat, 2002.
27

Tablo 2- Trkiyede 2000-2001 Zeytin Aa Says (adet), retim (ton ve %), Verim (kg/aa ve %).
TOPLAM TRKYE 99.000.000 1 Aydn 21.682.061 2 zmir 12.738.900 3 Mula 12.579.067 4 Balkesir 10.673.670 5 Bursa 9.153.350 6 Manisa 8.539.733 7 Hatay 5.859.493 8 anakkale 4.330.690 9 Gaziantep 2.790.630 10 el 2.637.408 11 Antalya 2.043.662 12 Kilis 1.650.000 13 Afyon 989.388 14 Yalova 898.883 15 Kahramanmara 627.394 16 Adana 617.584 17 Denizli 425.130 19 Tekirda 354.500 20 Osmaniye 260.923 21 Adyaman 182.590 22 Bilecik 177.150 23 Artvin 166.730 24 Mardin 150.963 25 Karaman 125.310 26 Trabzon 84.603 27 Sakarya 68.735 28 Burdur 65.224 29 Kocaeli 62.530 30 Sinop 57.650 31 anlurfa 56.736 32 Eskiehir 43.360 33 Samsun 36.330 34 Isparta 19.535 35 Kastamonu 13.225
Kaynak: DE, Tarmsal Yap, 2001
% 100,00 21,90 12,87 12,71 10,78 9,25 8,63 5,92 4,37 2,82 2,66 2,06 1,67 1,00 0,91 0,63 0,62 0,43 0,36 0,26 0,18 0,18 0,17 0,15 0,13 0,09 0,07 0,07 0,06 0,06 0,06 0,04 0,04 0,02 0,01
MEYVE 90.000.000 20.216.510 12.858.410 12.083.670 10.382.565 8.365.700 7.080.500 4.620.528 4.071.650 2.304.290 2.008.689 1.903.745 1.436.000 671.275 885.833 422.786 364.890 210.220 321.550 143.720 23.055 128.560 143.100 120.545 113.180 63.669 61.500 42.924 59.200 45.915 45.016 11.060 30.060 16.550 10.510
MEYVE 9.000.000 1.465.551 480.490 495.397 291.105 787.650 1.279.233 1.238.965 259.040 486.340 628.719 139.917 214.000 318.113 13.050 204.608 252.694 214.910 32.950 117.203 159.535 48.590 23.630 30.418 12.130 20.934 7.235 22.300 3.330 11.735 11.720 32.300 6.270 2.985 2.715
RETM 600.000 49.439 37.543 34.410 43.677 71.896 89.036 55.786 29.959 40.433 65.308 29.726 7.308 26.424 4.730 8.080 10.894 3.771 4.823 3.952 173 847 1.010 1.078 3.197 733 2.080 189 1.152 293 229 199 164 807 64
% 100,00 8,24 6,26 5,74 7,28 11,98 14,84 9,30 4,99 6,74 10,88 4,95 1,22 4,40 0,79 1,35 1,82 0,63 0,80 0,66 0,03 0,14 0,17 0,18 0,53 0,12 0,35 0,03 0,19 0,05 0,04 0,03 0,03 0,13 0,01
VERM 6,67 2,45 2,92 2,85 4,21 8,59 12,57 12,07 7,36 17,55 32,51 15,61 5,09 39,36 5,34 19,11 29,86 17,94 15,00 27,50 7,50 6,59 7,06 8,94 28,25 11,51 33,82 4,40 19,46 6,38 5,09 17,99 5,46 48,76 6,09
FYAT 774.419 502.960 866.706 880.570 771.415 926.007 519.707 1.104.343 642.405 833.284 727.372 718.303 833.284 458.403 1.049.955 901.476 605.501 699.318 1.326.929 1.108.470 494.748 999.104 1.494.053 861.061 746.429 627.778 957.843 678.226 1.003.343 1.285.645 802.115 985.369 1.446.920 866.913 1.382.093
DEER 464.651.276 24.865.839 32.538.743 27.658.704 33.693.093 66.576.199 46.272.632 61.606.879 12.245.811 33.692.172 47.503.211 21.352.275 6.089.639 12.112.841 4.966.287 7.283.926 6.596.328 2.637.128 6.399.779 4.380.673 85.591 846.241 1.508.994 928.224 2.836.334 460.161 1.992.313 128.185 1.155.851 376.694 183.684 196.088 237.295 699.599 88.454
PAZARLAMA 362.474.461 19.397.841 25.383.474 21.576.555 26.283.982 51.936.093 36.097.281 48.059.526 15.013.657 26.283.263 37.057.255 16.656.910 4.750.528 8.407.523 3.874.201 5.682.191 5.145.795 2.057.224 4.992.467 3.417.363 66.770 660.153 1.177.166 724.107 1.861.579 358.972 1.554.204 99.997 901.679 293.859 143.292 152.969 185.114 545.757 69.003
28

Tablo 3- Kamu Kurulularnn Zeytin Fidan retimi (ana, adet ve %) deerleri.
ADRES Atatrk Bah.Kl.Mer.Ara.Enst. L Yalova ANA elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik elik ET Gemlik Samanli Domat Ayvalk Gemlik Manzanilla Domat Memecik Silifke Yalk Memecik Manzanilla Ayvalk Domat Sar Ulak Sar Yaprak Dierleri Gemlik Ayvalk Manzanilla Gemlik Manzanilla Gemlik Manzanilla Gemlik Gemlik Ayvalk Gemlik ADET 15.000 700 750 1.000 7.000 4.000 3.000 3.000 350 50 100 50 100 200 50 50 125.000 2.000 5.000 1.000 1.000 15.000 150.000 58.000 1.000 60.000 20.000 TOPLAM 16.450 % 3.47%
Zeytincilik Ara.Enst.
Bornova/zmir
18.000
3.80%
Alata Bah.Kl.Ara.Enst.
Erdemli/el
950
0.20%
Zeytincilik ret.st.
Edremit/Balkesir
132.000 2.000 15.000 208.000 1.000 80.000 473.000
27.88% 0.42% 3.17% 43.94% 0.21% 16.90% 100.00%
Meyvecilik ret.st. Meyvecilik ret.st. Tarm l Md. Tarm l Md. Vakf Zeytinlikleri let.Md.
Alanya/Antalya Krkhan/Hatay Sultanhisar/Aydn Saruhanl/Manisa Edremit/Balkesir
TOPLAM Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, Fidan retim Talimat, 2002.
Tablo 4- zel Sektrn Zeytin Fidan retimi (il, ile, adet ve %) deerleri.
ADET % TOPLAM ADET 243.600 7,06% 9.000 0,26% Aydn 309.750 5.000 0,14% 150 0,00% 52.000 1,51% 1.500 0,04% 47.000 1,36% Balkesir 457.100 183.600 5,32% 10.000 0,29% 215.000 6,23% 92.000 2,67% 58.000 1,68% Bursa 2.408.500 5.000 0,14% 2.253.500 65,28% 7.000 0,20% 4.500 0,13% zmir 76.500 15.000 0,43% 10.000 0,29% 40.000 1,16% Manisa 200.000 200.000 5,79% 3.451.850 TOPLAM 3.451.850 100,00% Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, Fidan retim Talimat, 2002.
L / LE Bozdoan Kuyucak Sultanhisar Nazilli Karacasu Balkesir Burhaniye Edremit Gnen Havran znik Gemlik Karacabey Orhangazi Dikili Torbal Gzelbahe Urla Torbal Krkaa elik TOPLAM Kamu 3.904.650 473.400 % 99% 100% Delice 20.600 0 % 1% 0% TOPLAM 3.925.250 473.400 %
8,97%
13,24%
69,77%
2,22%
5,79% 100,00%
Tablo 5- Kamu ve zel Sektr tarafndan retilen fidanlarn elik ve a retim oranlar
zel 3.431.250 99% 20.600 1% 3.451.850 Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, Fidan retim Talimat, 2002.
29

Tablo 6- Trkiye Bitki Gen Kaynaklar Meyve Ve Ba Envanterinde listelenen Zeytin eitleri.
KODU ET ADI (YERL) Adana Topa Ak Zeytin Altnz Halhal Artvin Otur A Yeli Ayvalk Avclar Salamuras Belluti (Derik) Beyaz Yalk Butko (Artvin) Byk Topak Ulak akr ekite elebi (znik) elebi (Silifke) illi izmelik (Tekirda) Dilmit D.spanyol (S) Domat Domat (Akhisar) Dumani Edincik Edinciksu Edremit Yalk (Ayvalk) Eriburun (Tatayn) Eriburun (Nizip) Elmack (Hatay) Erdek Yalk Erkence Eek Zeytini (demi) Eek Zeytini (Tekirda) Gemlik (Tirilye) Girit Zeytini Grvele (Artvin) Halhal (Derik) Halhal (Hatay) Halhal elebi (Nizip) Hamza elebi (Nizip) Hanifi Taer Haebi Hrhal elebi (Tatayn) Hurma Kaba Hurma Karaca Hursuki (Derik) de mam spanyol (?) ri Yuvarlak (Tatayn) zmir Sofralk Kalembezi Kanelebi Kar mani (Hatay) Karamrselsu Kara yaprak (Kuadas) Krmztuzlamalk (Samsun) Kilis yalk (Kilis) Kiraz (Akhisar) Kk topak ulak (Tarsus) Marantelli (Trabzon) Mara-7 Mara-8 Mardin halhal Mavi (Derik) Memecik KODU ET ADI (YERL) Memecik (Milas) Memeli (zmir) Merkabazi (Derik) Nizip yalk (Nizip) Olli Otur 37 (Artvin) Pastos (Trabzon) Sam Samanl (znik) Samsun salamuralk Samsun tuzlamalk Samsun yalk Sar haebi (Hatay) Sar ulak (Tarsus) Sati (Artvin) Savrani (Hatay) Sayfi (Hatay) Sinop-1 Sinop-2 Sinop-3 Sinop-4 Sinop-5 Siyahsalamuralk(Tekirda) Siyah tuzlamalk Siyah ya zeytini (Mara) Sofralk Su zeytini (znik) Tarsus-2 Ta aras (Aydn) Ta aras (Kuadas) Tatayn iri limonu Tavan yrei Tesbih elebi Trabzon yalk Trilye (znik) Ufak tuzlamalk(Samsun) Uslu Uslu(Akhisar) X2 Ya elebi Yalk elebi Yalk sar zeytin Ya zeytini Y.Eriburun Yerli yalk Yeil salamuralk Yuvarlak elebi Yuvarlak halhal Ynelebi Zoncuk Z1 (Aa no 6) Z2 (Aa no 7) Arbequine Ascolana Barouni Chemlali Chetoui Frangivento Frantoio Gordal Gordales Hojiblanca Labib Leccino Leccio KODU ET ADI (YERL) Lucque Manzanilla fina Manzanilla carmona Meski Messabi Mission Oliviera Picholine Provence Saiali Saurani Sevillana Sigoise Stanbouli am hurmas Tanche Tefahi Verdeal Zarrasi
OLI-1 OLI-2 OLI-3 OLI-4 OLI-5 OLI-6 OLI-7 OLI-8 OLI-9 OLI-10 OLI-11 OLI-12 OLI-13 OLI-14 OLI-15 OLI-16 OLI-17 OLI-18 OLI-19 OLI-20 OLI-21 OLI-22 OLI-23 OLI-24 OLI-25 OLI-26 OLI-27 OLI-28 OLI-29 OLI-30 OLI-31 OLI-32 OLI-33 OLI-34 OLI-35 OLI-36 OLI-37 OLI-38 OLI-39 OLI-40 OLI-41 OLI-42 OLI-43 OLI-44 OLI-45 OLI-46 OLI-47 OLI-48 OLI-49 OLI-50 OLI-51 OLI-52 OLI-53 OLI-54 OLI-55 OLI-56 OLI-57 OLI-58 OLI-59 OLI-60 OLI-61 OLI-62 OLI-63 OLI-64 OLI-65
OLI-66 OLI-67 OLI-68 OLI-69 OLI-70 OLI-71 OLI-72 OLI-73 OLI-74 OLI-75 OLI-76 OLI-77 OLI-78 OLI-79 OLI-80 OLI-81 OLI-82 OLI-83 OLI-84 OLI-85 OLI-86 OLI-87 OLI-88 OLI-89 OLI-90 OLI-91 OLI-92 OLI-93 OLI-94 OLI-95 OLI-96 OLI-97 OLI-98 OLI-99 OLI-100 OLI-101 OLI-102 OLI-103 OLI-104 OLI-105 OLI-106 OLI-107 OLI-108 OLI-109 OLI-110 OLI-111 OLI-112 OLI-113 OLI-114 OLI-115 OLI-116 OLI-117 OLI-118 OLI-119 OLI-120 OLI-121 OLI-122 OLI-123 OLI-124 OLI-125 OLI-126 OLI-127 OLI-128 OLI-129 OLI-130
OLI-131 OLI-132 OLI-133 OLI-134 OLI-135 OLI-136 OLI-137 OLI-138 OLI-139 OLI-140 OLI-141 OLI-142 OLI-143 OLI-144 OLI-145 OLI-146 OLI-147 OLI-148 OLI-149
30

KAYNAKLAR: Anonim, 2003. Milli eit Listesi, 2003. T.C.Tarim ve Kyileri Bakanl. Koruma ve Kontrol Genel Mdrl. Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezi Mdrl. Ankara. 126 s. Balc,M., 2003. Kiisel Grme. Edremit Zeytincilik retme stasyonu Mdrl. Celik,H., Celik,M., Kadoglu,R. Celik,S., Kocamaz,E., Yalcn,R. and Ozkaya, M. T., 1995. Trkiyede Meyve ve Asma Fidan Kullanm ve retimi, (Fruit and Grapevine Nursery Plant Production and Consumption in Turkey) 4th Turkish Agriculture Engineers Technical Congress, 9-13 January, 1995. Celik,M., Ozkaya,M.T., and Dumanoglu,H., 1993. The research on possibilities of using Shaded Polyethylene Tunnel (SPT) on the Rooting of Olive (Olea europaea L.). Acta Horticulturae, 1993, No 356. The 2nd International Symposium on Olive Growing. Jerusalem, Israel, 5-10 September, 1993. Ozkaya, M.T., 1991. Propagation of Olive (Olea europaea L.) by Tissue Culture. M.Sc. Thesis. C.I.H.E.A.M., Mediterranean Agronomic Institute of Chania, Crete, Greece, 1991. Ozkaya,M.T., and Celik,M., 1993. The effect of the rooting environment and the Combination of Auxin and Polyamine on the Rooting Ability of Turkish Olive Cultivars Gemlik and Domat. Acta Horticulturae, 1993, No 356. The 2nd International Symposium on Olive Growing. Jerusalem, Israel, 5-10 September, 1993. Tarm ve Kyileri Bakanl, Fidan retim Talimat, 2002. DE, Tarmsal Yap Ve retim, 2001
31

ZEYTN RETMNDEK PERYODSTENN ZEYTNYAI EKONOMSNE ETKLER
Dr. Yaar Tevfik TZN 1

Zeytin, Trkiyenin tarmsal retimi ierisinde nemli bir rn mdr? Birlemi Milletler, Gda ve Tarm rgtnn (FAOnun) hazrlad En nemli 20 Tarmsal rn listelerinin Trkiye ksmna bakldnda sonu ak olarak grlmektedir. Tablo 1- Trk Tarm Ekonomisinde En nemli On rn
nem Sras 2002 1 Buday 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Kaynak: FAO
2001
2000 Buday St Domates zm Pamuk Arpa ZEYTN Sr eti Tavuk eti Elma
1999
1998 Buday St Domates zm Pamuk Arpa Sr eti ZEYTN eker p. Elma
1997
1996 Buday St Domates zm Pamuk Arpa ZEYTN Koyun eti Elma Sr eti
1995
1994 Buday St Domates zm Pamuk Arpa Sr eti Koyun eti ZEYTN Elma
St Domates Pamuk zm Arpa Sr eti Elma Tavuk eti ZEYTN
Tablo 1 den de anlalaca zere zeytin, Trk tarm ekonomisinde deer asndan nemli ilk on rnden biridir ve bir yl vardr bir yl yoktur, yani periyodisite gsterir. Trkiyedeki zeytin retiminin nemini vurguladktan sonra, FAO istatistiklerinden faydalanarak Zeytin reticisi lkeler listesinde Trkiyenin konumuna bakacak olursak Trkiyenin, spanya, talya ve Yunanistandan sonra drdnc srada yer ald grlmektedir. lk lkenin Avrupa Birlii lkesi olduu dnlrse, Trkiye dnya zeytin retiminde Avrupa Birliinden sonra ikinci sradadr. Tablo 2- Balca Zeytin reticisi lkeler 2002 spanya talya Yunanistan 2001 spanya talya Yunanistan 2000 spanya talya Yunanistan 1999 talya spanya Yunanistan 1998 spanya talya Yunanistan 1997 spanya talya Yunanistan 1996 spanya talya Yunanistan 1995 talya Yunanistan spanya 1994 spanya talya Yunanistan 1993 talya spanya Yunanistan 1992 spanya talya Yunanistan
Ort. retim 4,153 (1000 MT) Kaynak: FAO
Trkiye Trkiye Trkiye Tunus Trkiye Fas Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye
1,059
Suriye Tunus Tunus Trkiye Tunus Trkiye Tunus Fas Suriye Fas Tunus
Fas Suriye Suriye Fas Suriye Tunus Fas Suriye Fas Suriye Suriye
Portekiz Fas Fas Suriye Fas Suriye Suriye Portekiz Tunus Portekiz Fas
3,243
2,103
Ege niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Gda Blm - ZMR
32
Tablo 3- Son On Yllk Zeytin retimi Ortalamas (1992-2002)

lkeler Mt %
Kaynak FAO
Dnya 14.859.866 100
spanya 4.464.482 30
talya 4.464.482 21
Yunanistan 2.273.531 15
Trkiye 1.165.600 8
Tunus 832.500 6
Suriye 638.400 4
Dier 2.306.625 16
Dnyadaki zeytin retiminin %80i Avrupa Birliinde, ve %8i Trkiyede retilmektedir, daha sonra da Tunus, Suriye ve Fas nemli retici lke olarak sralanabilir. Zeytin retilebilen dier 25 kadar lkenin retim miktarlar pek fazla nem tamamaktadr. Tablo 4- On Yllk Dnemler Toplam Olarak Zeytin retimi(Mt) Zeytin spanya talya Yunanistan Trkiye retimi (Mt) 1991-2000 3.654.692 3.010.700 2.051.688 1.019.600 1981-1990 2.667.650 2.605.884 1.485.732 783.000 1971-1980 2.170.960 2.629.240 1.244.418 745.600 1961-1970 1.844.390 2.194.880 952.149 583.300 Art %98 %37 %115 %75
Kaynak: FAO
Tunus 895.000 524.000 596.600 282.600 %216
Suriye 511.400 303.000 202.500 98.200 %520
Grafik 1- Zeytin retimi (On Yllk Dnemler Ortalamas Olarak)

4.000.000 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 spanya
Kaynak: FAO
Mt
1991-2000 1981-1990 1971-1980 1961-1970
talya
Yunanistan
Trkiye
Tunus
Suriye
ekil 1: Dnyada Zeytin retim Alanlar Zeytin, ekonomik olarak dnyann her yerinde yetimesi mmkn olmayan bir meyvedir. 300400 enlemler arasnda ve %98i Kuzey yar krede, genellikle de Akdeniz blgesinde yetiir(ekil 1). retilen zeytin ve zeytinyann byk bir ksmn retici lkeler kendileri tketirken, dnya ticaretine sunulan miktar toplam retimin %20sini gememektedir.
Kaynak: www.zae.gov.tr
zetlenecek olursa; 1) Zeytin, Trk tarm ekonomisinde yer alan en nemli on rnden birisidir. 2) Trkiye Dnya zeytin ve zeytinya retiminde Avrupa Birliinden sonra ikinci sradadr.
33

3) Zeytin dnyann ok az yerinde retilebildii iin iyi ilendii taktirde kresel rekabet ans olan salkl beslenme asndan da deerli bir rndr. Btn bunlara ramen, Trkiyede zeytin ve zeytinyann nemi anlalamamtr. ZEYTNDE VAR YILI YOK YILI; PERYODSTE Periyodisite (alternate bearing) nedir? Neden, zeytin aac her yl rn veriminde byk iniler klar, dalgalanmalar gstermektedir? Aslnda bu sadece zeytin aacna zg bir ey deildir. Antep fst, badem, fndk, ceviz gibi birok rnde de bu ekilde dalgalanmalara rastlanr. Fakat zeytin yaps itibariyle periyodisite faktrlerinden daha ok etkilenmektedir. Genetik yap etkilidir, baz eitler evre koullarna daha hassastr diyebiliriz. Bu nedenle daha az periyodisite gsteren eitlerin retime ynlendirilmesi gerekir. klim koullar, toprak ve zellikle bitki beslenmesi apalama, sulama, budama, ilalama, gbreleme, hasat ekli ve bunlarn zamanlamalar zeytin aacnn rn verimlilii zerinde nemli lde etkili olmaktadr. Bunlarn bazlar retici tarafndan kontrol edilebilirken bazlar da reticinin kontrolnde olmayan etkenlerdir. Kimi yerde rnn var ylnda aacn zerine hormon pskrtlerek rnn bir ksm dklmekte dolaysyla bir miktar rn kayb olmaktadr. Fakat geriye kalan zeytin taneleri daha iri olduu iin gerek arlk olarak gerekse deer olarak ekonomik bir kayp olmamaktadr. Ve gelecek ylda da seyreltilerek dinlendirilen dallardan daha fazla rn elde edilmektedir. Uygulamas ok zor bir yaklamdr. Kimi yerde de zeytinliklere her trl zenin gsterilmesinin yannda dallarn bir ksm bir sene, dier yars ise dier sene budamaya arlk verilerek ve her sene ara budamalar yaparak daha istikrarl ve verimli rnler elde edilmeye allmaktadr. Tablo 5- Zeytin retimi ve Periyodisite Katsays
retim (1000Mt) spanya talya Yunanistan Trkiye Tunus Suriye Dnya
2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992
Periyodisite Katsays
Kaynak: FAO
4.303 6.780 4.943 3.460 4.279 5.879 4.517 1.694 2.799 2.809 3.177 0,63
2.732 2.894 2.821 3.765 2.548 3.591 2.147 3.288 2.640 2.992 2.366 0,79
2.000 2.249 2.273 2.196 2.068 2.087 2.131 2.199 2.001 1.681 1.847 0,89
1.500 600 1.800 581 1.650 510 1.800 515 1.400 550 750 0,34
150 550 1.125 1.125 950 500 1.550 300 350 1.050 675 0,41
999 497 866 401 785 403 648 423 518 325 519 0,59
13.976 15.670 16.043 13.853 14.544 15.138 15.459 10.340 11.527 10.938 11.104 0,80
Trkiyede ise periyodisitenin iki nedeni vardr: Birincisi bakmszlk. Dada, bayrda, yamata olan zeytinliklere bakm yapmak ok zor ve ok maliyetlidir, dolaysyla zeytinler bakmsz ve besinsiz kalmakta ve periyodisitenin etkisi azaltlamamaktadr. kincisi yine bakmszlktr. Periyodisitenin etkisini azaltc bilgiler iftilere yeterince aktarlamam olabilecei gibi, zeytinden ok para kazanamayan iftinin bunlar uygulayacak ekonomik gc olmadndan zeytinler yine bakmsz kalmaktadr. Trkiyede zeytinliklerin yksek oranda periyodisite gstermesinin nedeni zeytinliklerin yeterince bakm grmemesinden ve iftinin kontrolnde olmayan dier evre faktrlerinden kaynaklanmaktadr. Nasl otomobilleri yenilemenin zaman geliyorsa, zeytinliklerin de elma baheleri, eftali baheleri gibi iine girilip muntazam bakm yaplabilecek ekilde Zeytincilik Aratrma Enstits ve niversitelerin birikimlerinden yararlanarak yenilenmesi gerekmektedir. Konu var ylndan yok ylndan daha te birim alandan elde edilen verimlilik olarak ele alnmaldr.
34

Trkiyede Zeytinya retimi Grafik-2den de anlald zere son krk ylda zeytinya retiminde bir art olmamtr. Periyodisitenin etkisi ise aka grlmektedir. Zeytinin para etmedii yllarda (1994 ncesi) bakmszlktan retimin nasl azald da grlmektedir. Grafik 2- Trkiyenin Zeytinya retimi Ve Periyodisite
250000 200000 150000 100000 50000 0 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001
Kaynak: FAOSTAT TRKYE ZEYTNYAI RETM 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1991-2000 ORTALAMA 1990 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983 1982 1981 1981-1990 ORTALAMA 1980 1979 1978 1977 1976 1975 1974 1973 1972 1971 1971-1980 ORTALAMA 1970 1969 1968 1967 1966 1965 1964 1963 1962 1961 1961-1970 ORTALAMA Kaynak: FAO 1000 (Mt) 180 65 185 55 180 40 200 45 160 50 56 60 103 80 35 90 55 120 70 80 40 160 55 79 170 60 180 75 178 94 130 53 176 52 117 118 54 159 80 155 60 122 102 56 120 103
Mt
Son on ylda da insanlarn zeytinyann faydalarn ve lezzetini renip bilinlenmeleri nedeniyle dnyada talepte meydana gelen art ve Avrupann basklaryla serbest braklan dkme ya satlar iftinin eline para gemesini salam ve zeytin aalarna daha iyi bakp daha yksek miktarlarda rn elde etmitir. Biz bor madenimizi ilemeden satyoruz, ilendii taktirde ok para kazanrz diye TV kanallar programlar yapyorlar. Biz zeytinyamz da yllardr ieleyemeden , dkme olarak satyoruz. Salamz da 200 kilogramlk aseptik varillerde satyoruz. Tarmn hamalln yapp kayman yiyemiyoruz. Salkl zeytinyalarn zerine para verip ihra etmeye alyor, sonrada ucuz palm yalarn ithal edip margarin yapp yiyoruz. Bugn Trkiye retim fazlalndan deil, yurtiindeki tketimin yetersizliinden dolay net zeytinya ihracats bir lkedir. zm bekleyen sorun ok fazladr. Periyodisitenin zeytinya ekonomisine etkilerini var yl ve yok yl diye ikiye ayryorum. 1) Yok ylnda, a) rnn retilememesi reticinin gelir kaybna, zeytin ve zeytinya sanayilerinin ve de yan sanayilerin atl kalmasna ve dolaysyla lke ekonomisinin kaybna neden olmaktadr. b) hra pazarlarna ayn kalitede devaml mal salayamayp mteri pazarn kaybetme riski veya bu risk nedeniyle hi balant yaplamamas. c) Tketici fiyatlarnn ykselmesi. 2) Var ylnda, a) Arz fazlasnn fiyat dmesine neden olmas, iftinin emeinin karln alamamas b) Depolama yetersizlii ve depolama giderleri. c) Kalite kayplar, olarak karmza kmaktadr. Daha nceleri zeytinin iyi para edip etmedii veya depolamann zorluklarndan bahsedilirken bugn gelinen noktada, kalitede ve hizmette (pazarlamada) devamllk salamaktan bahsedilmektedir. Tariin rettii zeytinyalar Avrupa pazarnda nasl deerlendirildiinden bahsedilmektedir, sempozyumlar dzenlenmektedir. Ksaca Trkiyede birilerinin zeytin ve zeytinyana farkl bir gzle bakmaya balad ortadadr.
35

Acaba, imdi bu giriimcilerin nn amak iin hkmet tarafndan da bir takm planlar, politikalar, tevikler ortaya konulacak mdr? Tablo 6- Trkiyede Zeytin Ve Zeytinya retimi
Yllar (Ortalama) 1991-2000 1981-1990 1971-1980 1961-1970 Kaynak: FAO ZEYTIN RETIMI (1000 Mt) 1.019 783 745 509 ZEYTINYAI RETIMI (1000 Mt) 103 79 117 103
Sorunlara zm yolu olarak grlerimi sunmak isterim; 1) retimin z bilim ve teknolojidir. Tarmsal yaymclk ve teviklerle modern entansif zeytin bahelerinin dzenlenmesi yoluna gidilmelidir. letme giderlerinin daha ekonomik ve retim verimliliinin daha yksek olduu bu zeytinliklerde, rekabet ans ve kar marj daha yksek olacaktr. Bu, her halkarda olmas gereken temel bir yatrmdr. Ucuz ve kalc bir yaklamdr. Bilim ve teknolojinin karl bir biimde uygulanmasnn msait olmad kk iletmelerle sorunlar zlemez. Ayrca, dnyann en lezzetli zeytinlerinin yetitii Gemlik ve Ayvalk yrelerindeki nitelikli topraklarn kymeti bilinmelidir. 2) Byk miktarlarda alm yapan dnya pazarlarna kk depolarla sat yapmak mmkn deildir. Bu nedenle depolarn bytlmesi gerekir. Azot gaz ile oksidasyonun engellendii, scak-souk kontroll, paslanmaz elik tanklarda, depolama yaparak kalite kayplarnn nlenmesi ve mteri isteklerine cevap verecek yeterli miktarlarda rnn depolanmas salanmaldr. Bin tonluk depolar oluturulmas tevik edilmelidir. 30 tonluk paslanmaz elik bir depo 10 15 bin Amerikan Dolar kadardr. 50 Cent/Kg zeytinya kadar bir masraf olabilir. Bunu on sene kullanacak olursanz, litre bana 5 Cente gelecektir. Burada ama sanitasyonu salamak, kalite kayplarn nlemek, reticinin maln depolayp maln deerinden satabilmesini salamak ve dier nemli bir noktas da byk miktarlarda zeytin ve zeytinya alclarna toplu halde, byk miktarlarda rnn sata sunulabilmesi salamak olacaktr. Ayrca, ilerde bu byk depolara, ierisindeki mala karlk dk faizli kredi de salanabilir. 1990dan beri her toplantda dile getirilip fakat bir trl formle edilemeyen stok ofisinin amacna uygun bir yap oluturulabilir. 30 tonluk paslanmaz elik bir depo 10-15 bin Amerikan Dolardr. 20 tanesi 600 ton eder (1000 tona tamamlayan krediden yararlandrlabilir). Toplam masraf 300.000 $ dr. 10 Adet depo tutar 3 milyon $ , 20 adeti ise 6 milyon$ dr. Ayekirdei depolayan kuruyemiiler, depolamann birim bana getirisinin fazla olmadn yllar nce anlayp, kalite kayplarn nleyecek en lks depolar ithal ederek kurdular. Zeytin ve zeytinya reticilerine yaplacak 6 milyon $lk byle bir yardm ekonomide sinerji yaratacak bir giriimdir. nk kooperatiflemeyi ve rnlerin kayda gemesini salayacak, ayn zamanda gda makineleri ve ekipmanlar imalat yapan firmalara i olana da yaratlm olacaktr. 6 milyon $ ile paslanmaz elik depo reticilerine, zeytin ve zeytinya reticilerine ve de ihracatlara ivme kazandracak bir projedir. Paslanmaz elik depolar zeytincilikte olduu kadar dier tarm rnleri iin de ok gereklidir. lkemizde bu paslanmaz elik tanklarn yaygn bir ekilde kullanldn gremeyen yabanclar, rnein Suriye paslanmaz elik zeytinya tanklarn spanyadan almaktadr. Nasl btn dnyaya ekmek frn sattysak, ayn ekilde paslanmaz elik tanklarn sat zamandr. lkeyi ynetenler bir orkestra efi ustal ile byle bir ekonomik giriimi iyi ynlendirmelidirler. Fakat Trkiyede tarmn kalknmasnn koordinasyonu konusunda yeterince gayret sarfedilememitir. Gnlk destekleme politikalar ile Trk tarm ynlendirilemez ve tarm sanayiye dntrlemez.
36

Bugne kadar zeytin ve zeytinya konusunda arzu edilen dzeye gelinemediyse bunun nedeni byle bir hedefin, plann, programn ortaya konulamamas ve zeytinyann iyi pazarlanamamasndan kaynaklanmaktadr. Avrupa Birlii, zeytinyanda kendine %100 yeterlilik salam bir topluluktur. Dnyada retilen zeytinyann %80ini retip %70ini i pazarnda tketen bu topluluun zeytinyana ihtiyac yoktur. Fakat yine de zeytinyan pazarlamasn beceremeyen geri kalm lkelerden genellikle dkme ya alp daha sonra da kendi yalaryla beraber ielenmi olarak ihra etmektedir. rnein, Avrupa Birlii 2000-2001 sezonunda 127 bin ton dkme ya alp, ielenmi olarak 290 bin ton ihracat gerekletirmitir. Trkiye ise bugne kadar Avrupann ucuz dkme zeytinya ambar konumundan teye gidememitir. Bir hedef lke stratejisi oluturmaktan, Amerika ve Kanadann byk pazarlarndan veya Japonyann titizliinden ekinmemelidir. Rusya ve Arap lkelerinin pazarlarn ihmal etmeyip, zeytin ve zeytinya konusunda byk bir atak yapan Suriyeyi yakndan izlemek gerekir. Zeytinyan depolamak, ISO 9000 Kalite sistem belgesi veya HACCP belgesi almak yk getirir mi diye sorulmamaldr. ayet Trkiye global pazarlarda kendisine yer aryorsa bilim ve teknolojiden yararlanp bu belirli standartlar yakalamak zorundadr. En ucuz arabn 10 $ olduu ve sadece bir yemekte kullanld dnlrse, bir ie zeytinyana 10 $ verecek pek ok mterinin olmas gerekir, yeter ki pazarlanabilsin. Kozak Yaylasndaki Altn madeninde yabanclarn gz kalmtr, Manavgatta ki suyumuzu srail isteyip durmaktadr. Yarn, altn madeni gibi kymetli bu zeytinlik alanlarda istenebilir. Edremiti, Gemliki alp gidecek deiller ya, bir ucunda tarm yapacaklar denilecektir. Elma bahesi, eftali bahesi gibi byk zeytinlikler kurularak entansif tarm yaplacak, genlere de i sahas alacak; zeytin toplama ve tama ileri! Sonra, biz nerede hata yaptk demeyelim. KAYNAKLAR: www.fao.org www.zae.org.tr
37
38
I. GN (2 EKM 2003) II. OTURUM KONU ZEYTNYAI TKETM VE PAZARLAMASI OTURUM BAKANI Prof. Dr. Erdoan Oktay
BLDR SUNANLAR Prof. Dr. Mehmet Demirci Dr. Renan Tunalolu Emin Gle Dennis McGee
39
40

AKDENZ BESLENME TARZINDA ZEYTNYAININ NEM
Prof. Dr. Mehmet DEMRC 1

ZET
Burcu BLKBAI 2
Son yllarda Akdeniz beslenme tarz veya Akdeniz diyeti kavram, salkl beslenme ve kalp hastalklar ynnden zellikle ele alnan bir beslenme eklidir. Bununla Yunanistann baz yreleri ve Gney talya gibi zeytin yetitirilen blgelerde grlen beslenme tarz kastedilmektedir. Akdeniz beslenme tarznda bol miktarda tketilen zeytinyann insan salna olumlu etkileri ok fazladr. Kalori deeri ve sindirilebilirlik derecesi yksek, esansiyel ya asitlerinin kayna ve yada znen A, D, E ve K vitaminlerinin deposu olan zeytinya, kendine zg tad ve kokusu ile dier bitkisel yalara tercih edilmektedir. Zeytinya yksek oranda tekli doymam ya asitleri iermektedir. Tekli doymam ya asitlerinin en nemlisi oleik asittir. Bu ya asidinin zeytinyandaki oran % 83lere kadar kmaktadr. Tekli doymam ya asitleri toplam kolesterol (LDL-kolesterol) drme etkisi gstermektedir. Kolesterol metabolizmas zerine ok olumlu etkisinin yannda yalla bal olumsuzluklara kar da koruyucu etki gstermektedir. Tm bitkisel yalar arasnda ham ya olarak rafinasyona tabi tutulmadan tketilebilen hemen hemen tek ya olma zelliindedir. Gnlk tketilen yalar iinde 15-20 gram zeytinya bulunmas zellikle damarlarn salkl kalmas iin gerekli grlmektedir. Akdeniz beslenme tarz bugn Akdenizli olmayanlar tarafndan da benimsenmektedir. Ancak yurdumuzun zeytin yetitiriciliinin yapld Akdeniz, Ege ve Marmara Blgelerini kapsayan uzun bir ky eridi olmasna ramen zeytinya tketimimiz Akdenizde kys bulunan lkelerin ok gerisinde bulunmaktadr. 1. GR Krsal blge geleneine sahip insanlarn diyetleri genel olarak yrenin salad tarmsal rnlere bal kalmaktadr. eitli toplumlardaki antropolojik almalar uzun srede deneme yanlma yntemiyle ulalm olan pek ok geleneksel diyeti ortaya karmtr. Bunlar ounlukla bir araya getirildiinde, bilinen esansiyel gda bileenleri ihtiyac iin gerekli mikro besinlerin bir kombinasyonunu oluturan besin ieriine sahiptir. Gney Avrupa, Orta Dou ve Kuzey Afrikada olduu gibi corafya, iklim ve bunlara bal olarak doal evre bakmndan eitlilik gsterir. Dolaysyla bu lkelerin kltrleri de farkllk gsterir. Bununla birlikte blgede Akdeniz diyeti olarak adlandrabileceimiz genel bir diyet ekli de mevcuttur. Akdeniz diyetinin temeli, Akdeniz evresindeki geleneksel kltre ait yeme ekilleridir. Pek ok beslenme uzman ve aratrma projeleri bu diyetin kalp rahatszlklar ve kanser gibi hastalklara kar korunmak ve ortalama insan mrn arttrmak asndan dnyadaki en salkl diyetlerden biri olduunu ortaya koymutur. Akdeniz diyetinin k noktas olan lkeler Akdeniz evresindeki lkelerdir. Bu kltrler, yzyllar akn yeme alknlklarna sahip kltrlerdir. Kuzey Afrikada Fas ve Tunusda olduu gibi, Avrupada da, talyann bir ksm, Yunanistan, Portekiz, spanya ve Gney Fransa Akdeniz diyetinin temellerine sadk kalmtr. Balkanlarn bir ksm, Trkiye ve Lbnan ve Suriye gibi Orta Dou lkeleri de bu diyeti uygulamlardr. Akdeniz blgesi scak ve gnelidir ve kiilerin hemen hemen ylda gn bana pek ok kez tketebilecekleri kadar ok miktarda taze meyve ve sebze retilen bir blgedir. Ekmek, zeytinya, kabuklu yemiler, baklagiller (fasulye, mercimek ve vb.) blgenin dier temel gdalardr. Akdeniz tarihten gelen bereketli bir balk kaynadr. Ayn zamanda Akdeniz kltrnde nlerin hazrlanmas ve blnmesi de ok nemli ve zevklidir, Akdeniz mutfa dnyada aromalar ile de poplerdir.
1 2
Trakya niversitesi, Tekirda Ziraat Fakltesi, Gda Mhendislii Blm - TEKRDA Danonesa, Tikveli, Lleburgaz Tesisleri - LLEBURGAZ
41

2. DYETN KARAKTERSTKLER Akdeniz Diyeti ifadesi ile zellikle 1960l yllarn banda Akdeniz adalar, Yunanistann baz yreleri ve Gney talya gibi zeytin yetitirilen blgelerinde grlen beslenme tarz kastedilmektedir. 1960l yllarda Akdeniz yresinin geleneksel diyetleri; zengin eitlere sahip bitki kaynaklar, meyve ve sebzeler, ekmekler, hububatlar, fasulyeler, kabuklu yemiler ve tohumlar da ieren bir temel zerine kurulmutur. Akdenizin pek ok blgesinde, zellikle Yunanistanda grlen fazla miktarda bitki ve baklagil tketimi, bu gdalarn enerjisini arttran ve tadn zenginletiren zeytin yann kullanmyla ok daha kolay olmaktadr. Geleneksel Akdeniz diyetlerindeki meyve ve sebzeler pek oklar tarafndan bilinir, yerel olarak yetitirilir ya da toplanr, mevsiminde taze ve ounlukla olduu gibi ya da en az ilem grerek tketilirler. Bu, sz konusu diyetlerin sal destekleyen mekanizmasn doru deerlendirmek, diyet lifleri, antioksidanlarn ve bitkisel gdalarda bulunan dier mikro besinlerin ve besin olmayan bileiklerin potansiyel koruyucu karakterlerini anlamamz salamak iin ok nemli olabilir. Mikro besinlerin nemli miktarlarn ieren gdalarn yerini alabilecek olan eker tketimi, Akdenizlilerin geleneksel diyetinde ok dktr. Sarmsak, eitli bitkiler ve yeillikler gibi baz zel Akdeniz gdalarnn, sal destekleyen zelliklerine sahip olabilecei dnlmektedir. Ayn dnce ile gnmzde de tketimi devam eden turp otu, gelincik, evketi bostan, arapsa, radika (kuzu kula), al, kabak bitkisinin iei gibi bitki ve bitki kkleri zellikle Girit halk ve lkemizde Ege ve Akdeniz blgesi halk tarafndan ok tketilen yiyeceklerdir. Hayvansal gdalar diyette daha darda kalrken bitkisel kaynakl bu gdalar diyetin temelini olutururlar. Kuzey Afrikada, kuskus ile sebzeler ve baklagiller diyetin temelini oluturur. Gney Avrupada makarna, pirin ve patates ile sebzeler ve nohut gibi baklagiller ve fasulyeler pek ok nn temelini oluturur. Tm Akdenizde ekmek diyetin temelidir ve yle de kalmtr. Ekmek tereya ya da margarin olmakszn zevkle tketilir. Bol miktarda meyve ile kabuklu yemiler, tohumlar ve zeytin yrenin geleneksel diyetlerinde bitkisel kaynaklardan elde edilen gdalarn salkl kullanmn tamamlarlar. Akdeniz diyeti kalp hastalklarna, felce ve kansere kar koruyucu ve genel sal iyiletiren bir diyet olarak nerilmektedir. Diyette nerilen gdalar lezzetli, ekonomik ve hazrlanmas kolay gdalardr. Dier bir faydas da pek ok insann, dier diyet terapilerinin temelini oluturan gdalardan ziyade Akdeniz gdalarn satn alma, hazrlama ve yemeye daha yatkn olmalardr. En uzun yetikin mr ve kaytlara geen en dk kronik hastalk oranlar ile yakn gemite dikkati eken Akdeniz yresinin deiik blgelerinden elde edilen diyete ilikin veriler, aada gsterildii gibi bir ierie sahiptir. 1. 2. inde meyveler ve sebzeler, patates, ekmek, unlu mamller, fasulye, kabuklu yemiler ve tohumlarn da bulunduu bitkisel gdalarn bol bir kaynadr. Meyve ve sebzelerin mmkn olduunca az ilem grmesi, imkan olan yerlerde mevsiminde taze tketilmesi ve lokal olarak retilmesi nemlidir (bu koullar ounlukla, sz konusu gdalarn mikro besinlerinin sal gelitiren zelliklerini ve antioksidan ieriini maksimum dzeye ulatrr). Genel olarak sv ve kat yalarn (tereya ve margarin de dahil) yerini alan zeytin ya kullanlr ve diyetteki temel yadr. Toplam ya tketimi kalorinin % 35inden fazlasn tekil eder. Kalorinin sadece % 8 ya da daha azn oluturan doymu yalar, et ve st tketimiyle snrldr. St rnleri gnlk ve genelde peynir ve yourt olarak tketilirler (dk yal ve yasz eitler tercih edilebilir). Balk ve kmes hayvanlar haftada bir ila kez arasnda tketilir (son aratrmalarda baln kmes hayvanlar etlerine tercih edilmesi nerilmektedir). Haftada drt yumurtaya kadar olacak ekilde yumurta yaklak gn ar tketilir (buna yemekler ve hamur ilerinde kullanlanlar dahildir).
3.
4. 5. 6.
42

7. 8. Taze meyve tipik gnlk tatldr, ekerli tatllar (ounlukla bal olarak) ve doymu yalar haftada birka kezden fazla tketilmez. Krmz et ayda sadece birka kez tketilir (son aratrmalar krmz etin yenildii durumlarda, tketimin ayda 340 ila 450 gram ile snrlandrlmasn, aromalandrmann mmkn olduunu, bu durumda da yasz etin tercih edilebileceini ileri srmektedir). Salkl kilo, form ve salkl kalmay destekleyen dzeyde dzenli fiziksel aktivite yaplr. Gnde ortalama 6 bardak su iilir. ZEYTNYAI TKETM
9. 10. 2.1.
Yksek oranda tekli doymam ya asidi ieren ve iyi bir antioksidan kayna olan zeytinya, Akdeniz yresinin temel ya kaynadr. Zeytinyann faydalar ve insan salna olumlu etkileri ok fazladr. Kalori deeri ok yksek, esansiyel ya asitlerinin kayna ve yada znen A, D, E ve K vitaminlerinin deposu olan zeytinya kendine zg tat ve kokusu ile dier bitkisel yalara tercih edilen ve hazm olma derecesi yksek olan nemli bir yadr. 1960l yllarda talyann gneyi ve Akdenizin dier pek ok blgesindeki geleneksel diyetlerde ileri srlen deliller toplam enerjinin % 30 ya da biraz fazlasnn yadan geldiini gsterir. 1960l yllarda Yunanistandaki verilerde, bu yllarda hakim olan hayat tarznda gnlk toplam enerjinin % 35inin yadan alnmasnn saln korunmas asndan nemli olduunu gstermitir. Doymu yalar ok az miktardadr ve diyetteki ya dengesinin byk bir ksm zeytin yanda bulunan tekli doymam yadan olumutur. Yedi lke almas 1960da Giritin krsal kesimindeki erkeklerin tketimlerindeki enerjinin (kalori) % 40lk bir ksmnn ya formunda ve yanda u yaplarda olduunu belirtmitir: % 29 tekli doymam ya, % 8 doymu ya ve % 3 oklu doymam ya. 1960larda aratrmaclar, tekli doymam ya oran ile zeytin yann, serum kolesterol zerine etkisine istinaden ntral olduuna inanmlardr ve bunun sonucunda da zeytin yann muhtemel sal destekleyici potansiyelini daha fazla aratrmamlardr. Diyet ve kandaki HDL-kolesterol (kroner kalp rahatszlklarna kar koruyucudur) dzeyleri arasndaki iliki ile ilgili olan gncel aratrma geleneksel Akdeniz diyetindeki zeytin yann rolne yeni bir k tutmutur. Karbonhidratlar ile zeytin yann yer deitirildii pek ok almada HDL-kolesterol miktar artmtr. Daha yksek ya orannn ve baz geleneksel Akdeniz diyetlerinin ya profilinin sadece ntral deil ayn zamanda koruyucu olabilecei zerine yorum yaplabilir. Gelecekteki aratrmalar Akdeniz diyetinin iki temel eidinin salk zerine olumlu etkisinin ayn olup olmadn belirleyebilir. Bu iki temel eit: - Yksek miktarda kompleks karbonhidrat (hububatlar) ile dk miktarda zeytin ya, meyve ve sebze tketimi, ve - Yksek miktarda zeytin ya, meyve ve sebzeler ile daha az miktarda yksek molekll karbonhidrat (hububatlar) tketimi. Zeytinya daima dier yalarn yerini almaldr. Tereya 1960da geleneksel Girit diyetinde, Gney talyada ve Akdenizin dier pek ok blgesinde ok seyrek olarak n plana kmaktadr. Margarin son zamanlara kadar bu blgede tam olarak bilinmiyordu. Zeytinya kullanmnn zellikle oklu doymam yalarca yksek dier bitkisel yalarn kullanmna tercih edilmesinin nemi, u hususlara dayanmaktadr: Pek ok bitkisel yan temel oklu doymam ya olan linoleik asit yksek miktarda alndnda biyokimyasal reaksiyonlarda Omega -3 ya asitleri ile rekabete girebilir ve kann phtlama eilimini arttrr Baz aratrmalar, tekli doymam ya bakmndan zengin diyetlerin LDL oksidasyonuna pek de sebep olmadn ve bunun arterosklerosiz oluumunu azaltabileceini gstermitir Hayvanlar zerindeki pek ok aratrmada, insanlar zerinde byle bir tespit olmamasna ramen, yksek oranda oklu doymam ya ieren diyetler tmr oluumunu tevik etmitir.
43

Akdeniz insan binlerce yldr temel diyet ya olarak zeytin yan kullanmaktadr. oklu doymam yalar sadece ksa bir sre iin geni lde yksek sat oranna ulamtr. Kantlanmamakla birlikte mr boyu yksek dzeydeki oklu doymam yalarn tketilmesi gvenilir deildir. Bu tip yalarn yksek oranda bulunduu diyetleri; rnein Akdeniz diyeti gibi salkl veya gvenilir olarak nermek iin ok erkendir. Zeytinya, tekli doymam ya asitlerinden baka baz bileikler, vitamin E ve bilinen salk etkisine katkda bulunabilen dier baz maddeler ierir. Tm bitkisel yalar arasnda ham olarak yani rafinasyona tabi tutulmakszn tketilebilen hemen hemen tek ya zelliindedir. Gnlk tketilen yalar iinde 15-20 gram zeytinya bulunmas zellikle damarlarn salkl olmas iin gerekli grlmektedir. Zeytinya reticisi lkelerde yllk zeytinya tketimi Yunanistanda 21 kg, talyada 11,5 kg, spanyada 10,4 kg, Tunusta 9,8 kg, Libyada 7 kg, Portekizde 4,8 kg iken lkemizde kii bana 0,8 kgla Akdeniz lkeleri ierisinde en az zeytinya tketen lke durumundayz. 2.2. ST RNLERNN TKETM
Kei, koyun, manda, inek ve deve gibi bir grup hayvann stnden retilen ve balca peynir ve yourt formunda olan st rnleri Akdenizin pek ok blmnde geleneksel olarak az miktarda tketilmektedirler. 1960l yllarn balarnda Giritte kii bana haftalk peynir tketimi 91 gramd, 1960l yllarda talyann gneyinde kii bana st tketimi haftada 609 gram ya da haftada 61 gram peynire edeerdir. Dk yal ve yasz st rnleri ile, aksi kk bir ihtimal de olsa, iyi lezzet elde edilmesi olasl, diyetteki st rnleri miktarnn olduka yksek olmasn salar. Yalarnn alnmas tat bakmndan problem oluturabilecek baz peynirler gibi tam yal st rnleri, gnlk olarak dk miktarlarda tketilebilir. Akdeniz geleneinde, tereya ve krema ok dk miktarlarda ya da zel zamanlarda kullanlmaktadr. Zeytinya tercih edilen yadr. 2.3. ET VE YUMURTA TKETM
Hayvansal kaynakl tm gdalar ve zellikle krmz et (rnein; koyun, kuzu, kei, dana ve sr) geleneksel Akdeniz diyetinde birbirinden ayrlarak kullanlr. 1960da tketilen toplam krmz et, kmes hayvanlar ve balk kii bana haftada; talyann gneyinde 434 g ve Giritte yaklak 375 g olarak belirlenmitir. Yine 1960da Giritin krsal blgelerinde ve Yunanistann pek ok blgesinde krmz et, ounlukla koyun ve kei eti olmak zere ayda sadece birka kez tketilmitir. Bu duruma gre, eer Akdeniz tipi diyetlerde krmz et yenirse, tketim miktar ayda 346 ila 462gr gememelidir. Aromalandrmann kabul edilebilir olduu durumda yasz et tercih edilebilir. Belirtmek gerekir ki genel olarak geleneksel Akdeniz diyetindeki et (domuz eti dnda), iftlik hayvanlarnn tahlla beslenmedii endstrilemi lkelerdeki tketicilerin bildii pek ok etten daha yaszdr. Mevcut veriler kesin olmamakla beraber ounlukla, salkl bir vcudun yksek krmz et tketimi ile koroner kalp hastalklar, barsak, prostat ve muhtemel dier kanserlerin art ile ilikiyi ortaya koymaktadr. u anda bunun sadece krmz etin ya ierii ile ilgili olduu kabul edilmemektedir. Riski arttrabilecek dier faktrlere, krmz etin piirilmesi srasnda kanserojenlerin olumas, protein, kolesterol ya da yksek miktarda bulunan demir rnek verilebilir. Ayrca, ette lif ve antioksidan bulunmamaktadr ve fazla miktarda yenen yal et bu nemli bileikleri ieren bitkisel gdalarn yerini alabilmektedir. Krmz etin ierdii esansiyel besin elementleri dier kaynaklardan da elde edilebilirler; dolaysyla Akdeniz beslenme tarznda et esansiyel bir gda deildir. yle grnyor ki yetikinler iin geleneksel Akdeniz diyetindeki dk miktarlarda krmz et tketimi, gemite ve u anda ABD, pek ok kuzey ve zellikle Dou Avrupa lkelerindeki yksek tketimden ok daha salkldr. Salk iin kk bir riski olsa da et ayda sadece birka kez tketilebilir. Benzer ekilde krmz etin dk miktarlardaki tketimi ocuklarn geliim ihtiyalar iin uygundur. Haftada birka kez hamur ileri ve gdalarn hazrlanmasnda kullanlanlar dahil olmak zere, sfr ile drt yumurta tketimi de geleneksel Akdeniz diyetinin bir parasdr.
44
3. AKDENZ DYETNN SALIK ZERNE ETKS LE LGL ARATIRMALAR VE ARATIRMA BULGULARI Akdeniz diyetinin teraptik etkisine Amerikallarn ilgisi, 1950li yllarn sonunda diyete bal kalp rahatszlklarnn ortaya kmasna bal olarak, tbbi aratrmalar erevesinde balamtr. 1950lerde beslenme uzmanlar ve konu ile ilgili alan dier kiiler Akdeniz diyetinin koroner kalp hastalklar ile ilikili olmas gerektiini dnmlerdir. Koroner kalp hastalklarna Angel Keys tarafndan genetik potansiyelin tesine giden etiyolojik olarak yeni bir bak as kazandrlmtr. Keys ve Naples adl aratrclar, talyada yaptklar klinik gzlemlerde yksek ya tketimine ramen (ounlukla zeytin ya olarak), kiilerde koroner hastalklarla ilikili rahatszlk ya da lm orannn ok dk olduunu bildirmilerdir. Keys ve arkadalar aratrmalarn gneydeki dier lkelere, spanya, Yunanistan, Girit ve Fransaya kaydrmlar ve ya tketim ve kardiyovaskler lm oranlar ile ilgili sonular Kuzey Avrupa lkeleri ve Kuzey Amerika ile karlatrmlardr. almalar kademeli olarak diyet ya miktarndan ya eidi, doymu yalardan hayvansal gdalardaki kolesterol- oklu doymam ya asitleri oranna (PUFA), ve son olarak da tekli doymu ya asitleri, temel olarak bitki kaynakl, ve oklu doymam ve doymu ya oranlarna kadar dier olas sebepleri de kapsayacak ekilde geniletmitir. Bugn, muhafaza kalitesi ve kullanm kolayl salamak iin hidrojene edilerek sature edilen yalarn yaklak karakteristiklerine kavuturulan oklu doymam yalarn, PUFASn tek bana sahip olduundan daha az kan kolesteroln drc etkisi olduu bilinmektedir. Diyet, zaman zaman kanser sebepleri ile ilikili olarak ne srlmtr. Fakat bu aratrmaclarn, baz kanserlerin sebepleri ya da kanserin nlenmesine potansiyel faydalar olabilecek bir grup besin ve dier besin bileenleri zerine younlamaya balamalar 1970li yllardan sonra olmutur. ngiliz epidemiyolojistler ve Nobel Laureate ve baz aratrmaclar tarafndan yaplan ekolojik almalarda, ya ve baz kanserlerin meydana gelmesi arasnda iliki olduu ne srlmtr. Bu dnemlerde oklu doymam ya asitlerinin oksidasyonundan kaynaklanan hcre duvar ykmna kar faaliyet gsteren vitamin C ve Enin antioksidan rolleri, prostaglandinlerin biyolojik etkisi ve selenyum gibi mineraller diyetlerde kanser nleyici faktrler olarak ortaya kmtr. Gnmzde, bitkilerdeki fitokimyasallarn ve gdalardaki dier besin olmayan bileiklerin etkileri baz kalp hastalklar ve kanser eitlerinin riskini olabildiince azaltmalar nedeniyle dikkatleri zerlerine toplamlardr. Dr. Keys dnyadaki diyetlerin epidomiyolojik analizini yapmtr. Epidomiyoloji, btn olarak toplumlar arasnda mevcut hastalk ekilleri ve potansiyel ortaya k sebepleri zerine alan bir halk sal daldr. Dr. Keysin Yedi lke almas olarak adlandrlan aratrmas imdiye kadar yaplm olan en byk epidomiyolojik almalardan birisidir. Bu aratrmada kalp hastalklar ve potansiyel nedenleri zerine Yunanistan, Finlandiya, Hollanda ve ABDden 13000e yakn erkek ile ilgili bilgiler toplanmtr. alma 10 yldan fazla srmtr. Sonuta aratrmadaki Akdenizli insanlarn dikkate deer lde salklarnn yerinde olduu ortaya kmtr. Akdeniz insanlarnn tm ya gruplar iinde kalp hastalklar bakmndan daha dk lm oranna sahip olduu belirlenmitir. rnein 50-54 yalarndaki Yunan erkeklerindeki kalp hastalklar orannn karlatrma gruplarndan Amerikal erkeklere gre % 90 daha az olduu tespit edilmitir. alma ayn zamanda Akdeniz diyetinin yal ya da dier diyetlerden daha yal olduunu, kalorisinin % 40nn yadan salandn ortaya koymutur. Dier pek ok alma da Dr. Keysin, Akdeniz lkelerinde yaayan insanlarn salkl olduklar ynndeki bulgularn dorulamtr. Dnya Salk Tekilatnn (WHO) 1990da yapm olduu aratrma ana Akdeniz lkesinde (spanya, Yunanistan, Fransa ve talya) insanlarn dier Avrupa lkeleri ve Amerikadakilerden daha uzun mrl olduklar; kalp hastalklar ve kanserin ise daha dk oranda olduunu ortaya koymutur. Veriler dikkat ekicidir, nk ayn Akdenizliler dier deikenlerin sorumlu olabileceini gsterecek ekilde ounlukla sigara imektedirler ve Amerikallar gibi dzenli egzersiz programlar uygulamamaktadrlar. Bilim adamlar ayn zamanda dier lkelere tanan Akdenizlilerin olumlu salk zelliklerini yitirme eilimi gsterdikleri iin genetik farkllklar da dikkate almlardr. Bu bulgular diyet ve yaam tarznn temel faktrler olduunu akla getirmektedir. 1994de Fransada gerekletirilen bir aratrmada kontrole tabi tutulan bir grup insandan Akdeniz diyeti grubunda kalp krizi ve kalp rahatszlklarna bal lm oranlarnn daha dk olduu tespit edilmitir. Akdeniz diyeti, Harward niversitesi beslenme blm bakan Dr. Walter Willetin bu diyeti nermesiyle daha fazla dikkati ekmitir. Kalp hastalklar iin dk yal diyetler nerilirken, Akdeniz grubu Dr.
45

Willetin almasnda; balca zeytinya olmak zere ok yksek miktarda ya tketmilerdir. Willet ve dierleri, kalp hastalklar riskinin, tek eit mono doymam diyet ya kullanmnn arttrlmasyla azaltlabileceini ne srmlerdir. Bu ya zaten zeytinyadr. Willetin nerisi diyetteki tm yalarn azaltlmasn neren geleneksel beslenme bilgilerinin tersine olmutur. Doymam yalarn kalp hastalklarna kar koruyucu etki gsterdii iin iyi kolesterol olarak adlandrlan HDL kolesterol dzeyini arttrd tespit edilmitir. Willet ayrca et tketimi ile kalp hastalklar ve kanser arasndaki iliki zerine de aratrmalar yapmtr. Akdeniz diyetindeki zeytinya tketiminin salk zerine faydalarna ilikin olarak yaplan aratrmalarda, 1960l yllarn balarnda Yunan toplumundaki kalp hastal oranlarnn Amerikada yaayanlarda tespit edilenden yaklak olarak % 90 daha az olduu bulunmutur. Aratrmaya gre, 50-54 yalarndaki erkeklerde kalp hastalklarndan lm oran Yunanistanda 100000 erkekte 48 iken bu say Amerikada 466dr. Ayn zamanda, dier kronik hastalklarn (rnein, akcier kanseri Japonlara gre orannda dktr) oran tm Yunanistanda benzer ekilde dk km ve Yunan erkeklerinin mr dnyada en uzun mr olarak belirlemilerdir. Ayrca, gnmzde diyetle ilikili olduu dnlen en kronik hastalklarn oran Yunanistanda dier Akdeniz lkelerinden daha dk bulunmutur. Ak olarak, kilo problemi olmayan aktif bir insan iin Giritlilerde olduu gibi enerjinin % 35inden fazlasnn yadan alnmas olarak olduka salkldr. 30 yldan daha fazla bir sredir, aratrmaclarn bildirdii geleneksel Yunan diyetinde zeytin ya formunda yksek miktarda ya tketilmesinin herhangi bir negatif salk sonucu ile karlalmamtr. Akdeniz diyetindeki balk tketimine ilikin olarak FAO 1960 ylnda kii bana balk tketimini spanyada 519 gr ve Portekizde 1057 gr olarak bildirirken, ayn ylda bireysel diyet aratrmalarna gre Akdenizdeki balk tketimi Giritte haftada kii bana 126 gr, Corfuda 420 gra kadar deimitir. Bu iki blgede geleneksel Akdeniz gda ve salk zelliklerini gstermektedirler. Dnyada en uzun mrn grld Japonyada son 25 yldan daha uzun bir sredir haftada kii bana balk tketim miktar 532 ila 672 g arasnda deimektedir. Bu son veriler piramitte de belirtildii gibi baln diyette ok daha bol tketileceini gstermektedir (ekil 1). Bu husus, kontroll balk tketiminin salk zerindeki yararlarn arttrdn gsteren aratrmalarla pekitirilmitir. Uluslararas kalp sal yayn organ Trento Kardiyoloji 2001 gazetesinde yaynlanan 11.324 hasta zerinde yaplan aratrmann sonularna gre Akdeniz diyeti ve zellikle zeytinyann kalp krizine kar koruyucu etkisi kantlanmtr. la olarak balk yann lm riskini % 20 orannda drd belirlenmitir. talyann Monza kentindeki San Gerardo Hastanesi Kardiyoloji blm bahekimi Franco Valagussa, zellikle E vitamini ve Omega-3 ya asidinin olumlu etkilerini teyit etmitir. E vitaminini 3,5 yllk inceleme sresince lm oranlarn dren bir etkisi grlmediini aklayan Valagussa, Omega-3 ya asidinin ise genel lmleri % 20, kalp ve damar hastalklar lmlerini % 30 ve ani lmleri % 45 orannda azalttn aklamtr. Enfarkts geiren hastalar inceleyen almada beslenme ve lm vakalar arasndaki iliki de tespit edilmitir. Bol meyve, sebze ve zeytinya ieren Akdeniz usl beslenmenin salk zerindeki olumlu etkilerini gzler nne seren aratrma, dier bitkisel yalarn ayn ekilde etkili olmadn gstermektedir. 4. AKDENZ GIDA PRAMD Willet, Harwarddaki dier aratrmaclar ve WHO 1994 ylnda birlikte alarak, Akdeniz diyetindeki gda gruplarn ve nerilen gnlk tketimlerini listeleyen Akdeniz Gda Piramidini ekillendirmilerdir. Bu beslenme uzmanlar kendi belirledikleri gda gruplarna gre daha salkl bir alternatif olarak kabul etmilerdir. USDA, Akdeniz diyeti uzmanlarnn beslenme analizleri sonularndan ziyade politik faktrlere baladklar ok daha yksek et ve st rnleri tketimi nermektedir. Salkl, geleneksel Akdeniz diyetini temsil eden bu piramit Girit diyet geleneklerine dayanmakta olup Yunanistann hemen tamamnda ve 1960larda talyann gneyinde gnmz beslenme aratrmalarna k tutan yapsn almtr. Akdeniz Gda Piramidi iin temel olarak bu blgelerin ve zaman diliminin seimi u 3 noktayla ilgilidir. Tbbi olanaklarn snrl olmasna ramen, bu zamanda bu toplumlarda en uzun yetikin mr olmas ve dnyada kronik hastalk orannn en dk olduu lkeler olmalar, Bu zamanda sz konusu blgelerdeki gda tketim ekillerinin ve zelliklerinin verilerle tanmlanabilmi olmas,
46

Bugn dnya apndaki epidemiyolojik almalar ve klinik denemelere dayanan optimum beslenme anlaymz ile eitli verilerle sz edilen diyet zelliklerinin birbirine yakn olmas Bu beslenme alkanl geleneksel olarak zeytin yetitiriciliinin yapld talyann dier blgeleri, spanya ve Portekizin baz blgeleri, Gney Fransann baz blgeleri, zellikle Fas ve Tunus gibi Kuzey Afrikann baz blgeleri, Trkiyenin baz blgeleri, baz Balkan lkeleri, Lbnan ve Suriye gibi Ortadou lkelerinde de yaygndr ve blgelerdeki geleneklere gre deiiklik gsterir.
ekil 1- Akdeniz Beslenme Piramidi
Piramidin ekillenmesinde, diyette bulunan gdalar yalnzca arlk ve enerji (kalori) yzdelerine gre deil ayn zamanda Akdeniz tarz salkl bir diyette tercih edilen gdalarn genel tketim skl ve birbirlerine oranlar bir gsterge olmutur. Piramit, salkl yetikinler iin diyeti tanmlamaktadr. ocuklar, hamilelik dnemindeki bayanlar ve dier zel toplum gruplarnda uygulamak gerektiinde dikkat edilmesi gereken baz noktalarda deiiklik yapmak gerekir. ekil 1de Akdeniz Beslenme Piramidi grlmektedir. Bu eklin temel hedefi, salkl olmak iin geleneksel Akdeniz diyetlerinin spesifik unsurlar ve konfigrasyonlarnda nelere dikkat edilmesi gerektii konusunda uluslararas bilimsel, halk sal, gda ve tarm, devlet ve dier kurulularla bir diyalog geliimini salamaktr. Kendi diyetlerini gelitirmek isteyen Amerikallar, Kuzey ve Dou Avrupallar ve dierleri iin, bu model salkl bir iskelet oluturmak ve yksek oranda yiyip iebilme salayacaktr. 5. SONU Tm bu aklamalardan da anlald gibi Akdeniz diyeti, yzyllardan beri sregelen bir gelenek olup mkemmel bir salkl yaama katk salamaktadr. Kiilerin kendisini daha iyi ve mutlu hissetmesine yardmc olmaktadr. Ayrca, dnya kltr mirasnn ok nemli bir ksmn da oluturur. Amerikallar, Kuzey ve Dou Avrupallar ile beslenme ekillerini gelitirmek isteyen tm dier toplumlar iin Akdeniz tipi beslenme ekli, hem salk, hem de mehur lezzeti asndan ok uygundur.
47
KAYNAKLAR: Armstrong, B., Doll, R., 1975. Environmental Factors and Cancer ncidence and Mortality in Different Countries, with Special Reference to Dietary Practices, Int J. Cancer, 15:617. Demirci, M., 2002. Beslenme Kitab, Rebel Yaynclk, stanbul Doll, R., Peto, R., 1981. The Causes of Cancer. Quantitative Estimates of Avoidable Risks of Cancer in the United States Today. J. Natl. Cancer Inst., 66:1191. Dupler, D., 2001. Gale Encyclopedia of Alternative Medicine. Gale Group Keys, A. 1954. On Serum Cholesterol and Other Characteristics on Clinically Healthy Men in Naples. Arc. Int. Med, 93-328. Keys, A., 1970. Coronary Disease in Seven Countries. Circulation, 41:1-211. Original Mediterranean Diet, Http://Globalgourmet.Com/Food/Special, 2002. Plenum Press, 1995. American Institute for Cancer Research. Dietary Phytochemicals in Cancer Prevention and Treatment. New York. Wilson, C.S.,1998. Copyright 1998 Lippincott/Williams, Wilkins. Wilson, C.S. 1994. Traditional Diets: Their Value and Preservation. Ecol Food Nutr; 32:89-90. http://www.genetikbilimi.com/genbilim/akdenizdiyet.htm http://ntvmsnbc.com/news/61040.asp?cp1=1#BODY http://afyuksel.com (2000 Yl Uluslararas Akdeniz Diyeti Konferans, Kraliyet Fizikiler n.,ngiltere)
48

DNYA ZEYTNYAI TKETMNDEK GELMELER; BU GELMEY DESTEKLEYEN ALIMALAR VE TRKYE ZEYTNYAI TKETMNDEK DEMLER
Dr. Renan TUNALIOLU 1 Dr. Glgn YILDIZ TRYAK 2 Dr. Sibel TAN1 Berrin TAKAYA1
1.GR Bir gerek ve efsane karm olan tarihi ile zeytin aac orjin bakmndan byk bir eitlilik gstermektedir. Kkeni ne olursa olsun bu aa her zaman bar, verimlilik, g ve temizliin sembol olmutur (P.Viola, M.Audisio, 1986). Zeytin aacnn en nemli rn olan zeytinya ise insanolu tarafndan Sv Altn olarak nitelendirilmi, nceleri sadece yakt olarak kullanlrken, daha sonra insan beslenmesindeki vazgeilmez yerini almtr. Zeytinya, zeytin meyvesinin (yalk zeytinin ) preslenmesi ile elde edilen, bitkisel yalar ierisinde fiziksel yntemlerle doal olarak retilebilen tek yadr Zeytinya herhangi bir kimyasal ilemden geirilmeden retilebildii iin tketilirken de vitamin varln, temel ya asitlerini ve dier besleyici nemdeki naturel maddeleri muhafaza edebilme zelliine sahiptir. Balca enerji kayna olan yalar, insan vcudunun biyolojik ihtiyalar iin diyetle alnmas zorunlu olan en nemli alt besin esinden biridir. Salkl bir beslenmede, Gnlk enerji ihtiyacnn %3035ini yalar karlamal ve eitli yalar (az doymam, doymu ve ok doymam ya) eit oranda iermelidir denilmektedir.. Yalar ierisinde yer alan zeytinyann her zaman zel nemi vardr nk zeytinya yksek tekli doymam ya asidine (oleik asit) sahip ve antioksidanlarca (E-vitamini ve fenolik bileenler) zengindir (Gimeno ve ark.2002). Geleneksel Akdeniz beslenme modelinde temel zellik; gnlk kat ve krmz et tketiminin dk, st ve st rnleri, tahl, kuru baklagil, sebze ve meyve tketiminin yksek olmas ve ya olarak da zeytinyann kullanlmasdr (ekil 1). Salk ve lezzeti bir araya getiren ve Akdeniz mutfa tarafndan sunulan bu modelde, major antioksidan fonksiyonuna sahip bileenlerin zeytinya ile sebze ve meyvelerde bulunmas dikkat ekmektedir. Bu bileenler zeytinyann yararl maddeleri olarak onun daha ok kk bileimlerinde yatan alfa-tokoferol, karoten ve polifenoller olarak adlandrlmaktadrlar. Bu bileimler oksidasyonu nleyerek serbest radikallerin oluumunu engelledii iin kalp-damar hastalklar riskini de azaltmaktadrlar (Ames ,1983). ekil 1. Geleneksel Akdeniz Diyet Piramidi
Kaynak.. Fritsche, S;. Rijken P.,(2003)

1 2
Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits - ANKARA Zeytincilik Aratrma Enstits - ZMR
49

Zeytinyann ocukluktan yalla yaamn her dneminde insan saln bir ok adan olumlu etkilemektedir. Ana st olarak da adlandran zeytinyann ayrca yksek tansiyon, kolestrol, damar sertlii, mide ve barsak lserleri, romatizma, safra kesesi, karacier bozukluklar, kanszlk, baz romatizma, barsak ve cilt hastalklarn tedavide yzyllardr kullanld bilinmektedir (Z.Can,1994). Bu nedenle, tketiminin artrlmas nerilen mutlak gdalar ierisinde zeytinya, meyveler, sebzeler ve krmz arap ile ayn kategoride yer almaktadr. 2. Dnya Zeytinya Tketimindeki Gelimeler, Bu Gelimeyi Destekleyen almalar Ve Trkiye Zeytinya Tketimindeki Deiimler 2.1. Dnya Zeytinya Tketimindeki Gelimeler Dnyada en fazla sras ile %28 soya ya , % 21 palm (hurma) ya , % 14 kolza ya tketilirken, %3 ile zeytinya en az tketilen bitkisel yalar grubunda yer almaktadr (Grafik 1). Avrupa Birlii lkelerindeki bitkisel ya tketim tercihleri genel anlamda dnya lkeleri tercihleri ile karlatrldnda farkllklar grlmektedir. Zeytinya dnyada en az tketilen bitkisel yalar ierisinde yer alrken, Avrupa Birliinde %15.2 tketim oran ile ayiei, soya, kolza ve palm (hurma) yandan hemen sonra beinci srada tketilmektedir. Bu farkllk, nemli zeytinya reticisi ve ayn zamanda tketicisi lkeler; spanya, talya, Yunanistan, Fransa ve Portekizin ABne yeliklerinden kaynaklanmaktadr (Grafik 2). Grafik 1- Dnyada Bitkisel Ya Tketimi
Palm Msr 2% tohumu 3% Die r 3%
Ze ytin Hindistan 3 % ce viz i 4% Ye rfst 6% Pamuk 5% Ayie i 11%
Palm (Hurma) 21%
Kolz a tohumu 14% Soya 28%
Kaynak: R. M. Parras (1996)
Grafik 2- AB lkelerinde Bitkisel Ya Tketimi

Msr 2,2% Ye rfst 2,0% Die r 2,7% Ayiei 18,2%
Palm Tohumu 3,8% Hindistan Cevizi 4,9% Ze ytin 15,2%
Soya 17,7% Kolz a Tohumu 17,3%
Palm (Hurma) 16,1%

Kaynak: R..M.Parras (1996)
50
Zeytin bitkisinin yetitirilmesi iklim faktrleri ile snrl olduu iin, zeytinya retimi daha ok Akdeniz iklimi gsteren lkelerde yaplmaktadr. Dier yandan zeytinya retiminin baz blgelerle snrl kalmas, kendine has tad ve yksek maliyeti ile onu retildii blgelerde tketilir hale getirmitir. Bu nedenle de en fazla zeytinya tketenler lkeler Akdeniz lkeleridir (ekil 2). ekil 2. Dnyada Zeytin Yetiiricilii Yaplan lkeler
Kaynak. http//www.zae.gov.tr
Zeytinyann Akdeniz lkelerindeki retim ve tketim younluu 1956 ylnda Birlemi Milletler bnyesinde, Uluslararas Zeytinya Anlamasnn imzalanmasna gereke tekil etmitir. Bu anlama 1959 ylnda Uluslararas Zeytinya Konseyinin kurumlamasna, yani Uluslararas Zeytinya Konseyinin (UZK) kurulmasna neden olmutur. Uluslararas Zeytinya Konseyine ye byk retici lkeler ayn zamanda ABne ye byk retici lkeler olduu iin, dnya zeytinya tketiminin yaklak %85i AB lkelerinde gerekletirilmektedir. nemli bir konu ise spanya, talya ve Yunanistann dnyann en byk zeytinya tketicisi lkeleri kabul edildii ve AB zeytinya tketiminin %90nn bu lkelerin karladdr. Trkiye ise dnya zeytinya retiminde; spanya, talya, Yunanistan ve Tunustan sonra 5. srada yer alrken, tketimde Suriyenin gerisinde ancak 6.srada yer almaktadr (Grafik 3) (Grafik 4). Grafik 3. Dnyada Ve Avrupa Birliinde Zeytinya retimi (1990-2002)
Trkiye 5% Suriye 4% Fas 2% Die rle ri 10%
Tunus 7%
Yunanistan 16% talya 24%
spanya 32%
Kaynak: http:// www.internationaloliveoil.org
51
Grafik 4- Dnyada Ve Avrupa Birliinde Tketim (1990-2002)
Trkiye Tunus ABD Suriye 3% 3% 4% 6% Yunanistan 10%
talya 32%
Dierleri 19%
spanya 23%
Dnyada son yllarda zeytinya reten tketici lkeler dnda ABD, Kanada, Japonya, Avusturalya ve Arjantinin zeytinya tketimine baladklar ve bu miktarn her yl artma eiliminde olduu grlmektedir (Grafik 5). Grafik 5- Dnya Toplam Zeytinya Tketiminde lkelerin Durumu (1990-2002)
rdn 1% Trkiye 3% Dier 5% Tunus 2% S uriye 4%
Cezayir 1%
Kanada 1%
ABD 6% Japonya 1%
AB 76%
Salkl bir insann ylda 20-25 kg ya tketmesi gerektiini belirten uzmanlar, Trk halknn 14-17 kg tkettiini ve bu miktarn, 1 kgn zeytinyann, 1 kgn tereyann, 6 kgn margarinin, 8 kgn ise dier bitkisel sv yalardan olutuunu ifade etmektedirler. nemli zeytinya reticisi lke konumunda olan Trkiyede kii bana zeytinya tketimi 1 kg iken, dier nemli retici lkelerden Yunanistanda 21kg, talyada 11,5 kg, spanyada 13 kg, Tunusta 8 kgdr. Son yllarda kii bana yllk zeytinya tketimi, tketime yeni alan ABD ve Avusturalyada 1 kga ulamtr (Grafik 7). Grafik 6- Dnyada Kii Bana Zeytinya Tketimi (kg/kii/yl)
Yunani stan 20,8 25 20 15 10 5 0
13 ,5 s pa ny Tu nu s8 t al ya 11 ,5
Su ri ye
5, rd n A 2, vs 9 1. 2 A BD 1, T 2 rk iy e C 1, ez 1 ay ir 0, 6 D n ya 0, 4 K an ad a 0, Ja 3 po ny a 0. 3 A B 3, 8
Kaynak. R..M.Parras (1996)
52

Dnya verileri incelendiinde, kii bana tketimde olduu gibi toplam zeytinya tketiminde de, yava, fakat emin admlarla ilerleyen bir artn gze arpt grlmektedir (Grafik 8). Grafik 7- Dnyada Zeytinya Tketiminin Geliim Seyri
3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0
Miktar (1000 ton)
Yllar
Balca retici, T ketici, hracat lkeler (Cezayir, Arjantin, AB, srail, rdn, Lbnan, Fas, Suriye, T unus, T rkiye, E. retici, Balca thalat lkeler (Avustralya, Brezilya, ili, ABD, ran, Irak, Libya, Meksika, Peru, Msr) thalat lkeler (S.Arabistan, Kanada, Japonya, Rusya, svire v.d.) Dnya T oplam
Kaynak. R..M.Parras (1996) ve http:// www.nternationaloliveoil.orgdan yararlanlarak hazrlanmtr.
Bu artta; ABD, Kanada, Japonya, Avusturalya, svire gibi kii bana geliri yksek yeni tketici lkelerle; Arjantin, Brezilya, Meksika ve hatta ran gibi zeytinya retimine yeni balayan ya da var olan retimlerini hzlandran lkelerin tketimlerindeki olumlu deiimlerin etken olduunu ifade etmek yanl olmayacaktr. Zeytinya tketiminin son 10 yldan bu yana retici-tketici ve yalnzca tketici lkelerindeki deiimlerini ise aadaki gibi nitelendirmek mmkndr:

spanya, talya ve Yunanistanda yava ve kalc, ABD, Kanada, Avusturalya, Japonya, svire, Almanya, srail ve rdnde dzenli ykselen, Rusya ve Libyada ini-klarla dengeyi salayan, AB lkeleri ierisinde; zeytinya tketiminde daha nce nemsenmeyen Almanya, ngiltere ve Belika-Lksemburgda ar ve gvenli; Hollanda, Danimarka ve rlandann ise umulmadk bir biimde kii bana tketiminde olumlu ynde farkllklar olduu grlmektedir.
2.2. Dnya Zeytinya Tketimindeki Gelimelerin Nedenleri Ve Gelimeyi Destekleyen almalar Dnyadaki gelimenin nedenleri ve gelimeyi destekleyen almalar, AB ve UZKnn parasal katklar ile bu parasal katklarn kullanlmasn etkili klan kurumsal oluumlarn almalar eklinde zetlemek mmkndr. 2.2.1. Avrupa Birliinin abalar: Zeytinya tketimi ile ilgili gelimeler ilk kez , 1970li yllarn sonuna doru talyann zeytinya tketimindeki d ile gndeme gelmitir. Birlik bu amala sz konusu yllarda tketim yardm sistemi dzenlenmesini oluturmutur. Bu dzenleme Dnya Ticaret rgt taahhtleri erevesinde 19982004 kampanya dnemlerinde yrrlkten kaldrlncaya dek uygulanmtr. Avrupa Birlii retici-tketici ye lkelerdeki tketim yetersizlii sorununu Ortak Tarm Politikas erevesinde zmlemeye alrken, bir yandan da retici olmayan ye lkelerde tketimi arttrma almalarn balatmtr. Bu nedenle, AB zellikle 1980 sonrasnda tketimin artrlmas iin, aadaki alt promosyon programn farkl lkelerde ve kademeli olarak artan fonlarla gerekletirmitir.
70 /7 1 72 /7 3 74 /7 5 76 /7 7 78 /7 9 80 /8 1 82 /8 3 84 /8 5 86 /8 7 88 /8 9 90 /9 1 92 /9 3 94 /9 5 96 /9 7 98 /9 9 00 /0 1 02 /0 3
53

Bu fonlar: 1981-1982 yllar arasnda = 2,5 milyon Ecu (Almanya,Belika, Fransa, ngiltere,talya) 1983-1984 yllar arasnda =3,7 milyon Ecu ( 10 Birlik lkesi) 1985-1986 yllar arasnda = 4 milyon Ecu (Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Yunanistan) 1988-1990 yllar arasnda = 13,9 milyon Ecu (Almanya, Belika, Fransa, ngiltere, spanya, talya, Portekiz, Yunanistan) 1991-1993 yllar arasnda = 34,6 milyon Ecu ( Birlik lkelerinin Tm) 1995- = 30 milyon Ecu ( Birlik lkelerinin Tm)
(AB 1 Ocak 1995te Birlie yeni katlan lkeler iin ayrca bir bte planlamaktadrlar). Zeytinya tketiminde Birliin yrtt promosyon kampanyalarnn istatistiksel gstergeler dnda kesin sonular belirlenememesine ramen, zeytinya iin yeni ve olumlu bir imaj oluturulmas salanm, kat ve dier bitkisel yalar tketmeyi sk bir alkanlk haline getiren retici olmayan lkelere zeytinya tantlm ve bu lkelerde tercih edilir hale getirilmitir. 2.2.2. Uluslararas Zeytinya Konseyinin abalar: Uluslararas Zeytinya Konseyi zellikle zeytinya retimini, tketimini ve ticaretini arttrmak amac ile kurulduu iin, promosyon almalarnda konunun sosyal boyutuna da fazla nem vermitir. Oluturulan fon, AB, Konseye ye lkeler, Gnll Katklar ve Balar ile salanarak, Kamuoyu Yaratan ahsiyetlerin programl almalar ile tketiciye farkl yollardan ulalarak zeytinya tketme bilinci oluturulmaya allmtr. 2.2.2.1. Maddi Kaynak Kullanm Dnya zeytinya tketimindeki gelimenin nedenleri arasnda UZKnn 1984 ylndan bu yana yksek alm gc bulunan piyasalarda zendirici faaliyetlerini younlatrma abas yer almaktadr. UZK tarafndan balatlan bu tketim kampanyas, AB tketim kampanyas ile benzer yllarda fakat zellikle baz seilmi lkelerde yaplmtr.

Tketim Kampanyalar: 1983-1984 ylnda ABDde, 1998-1999 ylnda Brezilyada, 1998-1999 Tayland ve Tayvanda, 1989-1990 ylnda Avusturalyada, 1990-1991 ylnda Japonyada, 1993-1994 ylnda Kanadada, 1994-1995 ylnda Arjantinde, 2000-2001 ylnda inde, 2002 ylnda Meksikada balatlmtr.
Bu dnemlerde balca katk, geni kapsamda Avrupa Birlii, daha dar kapsamda ise ticari kurulularn yer ald promosyon faaliyetleri ile salanmtr. Uluslararas Zeytinya Konseyi, 1990 ylnda 2,5 milyon Dolar 1991 ylnda 4,8 milyon Dolar 1992 ylnda 5,9 milyon Dolar 1993 ylnda 5,6 milyon Dolar 1994 ylnda 5,1 milyon Ecu 1995 ylnda 5,6 milyon Ecu olarak her yl giderek artan miktarlarda ayrlan fonlarla bu promosyon almasn devam ettirmitir.
54

2.2.2.2 Kamuoyu Yaratan ahsiyetlerin abalar Zeytinya tketimi konusundaki yaplan promosyon almalar, zellikle UZKnn salad maddi destekler, genellikle halkla ilikiler kavram tarznda olup tketicilere onlarn kanal ile ulaan Kamuoyu Yaratan ahsiyetler zerinden yrtlmektedir. Kamuoyu yaratan ahsiyetler, tketici eilimi ve davran zerinde dorudan etkisi olan;

Gda, gastronomi ve beslenme konularnda medya uzmanlar (televizyon, radyo, yazl basn), Yemek kitaplar yazarlar ve yaymclar, Tannm a ve lokanta sahipleri, Beslenme ve diyet uzmanlar, Doktorlar ve Aratrmaclardan olumaktadr.
Konsey tketim mesajn ve tketimin faydalarn anlatmak iin bu gruplarla daima ileriye dnk balantlar kurarak vermekte ve bu balamda tketiciye ynelik mesajlar; insan salna olan etkileri ile Akdeniz mutfann zendirilmesine allmaktadr. Kamuoyu yaratan ahsiyetler ile ilgili balantlar;

Ziyaretler Ve Bireysel Davetler, Literatr Oluturulmas Ve Gnderilmesi, Konferans, Seminer Ve Yemek Seanslar Organizasyonu (Tadm Panelleri), Bilimsel Toplantlarn Organizasyonu, Ulusal Hkmetlerle likiler, Enstit Ve Vakflarla birlii ile dzenli olarak yaplan pazar aratrmalar kapsamnda salanmaktadr (Dnya Zeytin Ansiklopedisi 1997).
Bu balamda zerinde nemle durulmas gereken bir konu da ye lkelerin hem Konsey hem de AB promosyon faaliyetlerinden yararlandklar ve bu iki faaliyete ilave olarak kendi imkanlar ile oluturduklar promosyon almalarn da beraber yrttklerinin bilinmesidir. Bunun dnda konu baz lkeler tarafndan de ciddiyetle ele alnmaktadr. rnein bu konuda UZK ve yardm olmakszn AB Kbrs Rum Kesiminde zeytinya tketiminin arttrlmas daha dorusu zeytinyana alkanlk kazandrlmas iin; hedef kitle ocuklar olarak belirlenerek, ev-anne; okulgretmen, kilise-rahibe; huzur evleri-yallar drtgeninde kalc ve etkileyici promosyon almalar yaplmaktadr (Tunalolu, 2003). 2.3. Trkiye Zeytinya Tketimindeki Deiimler Trkiyede zeytinya tketimi retimdeki periyodisiteye paralel, var-yok yllar arasnda inili kl bir eilim gstermektedir. Keza tketimin nfus artna paralel kii bana giderek azalan bir eilim gsterdii de izlenmektedir (Miran; Tunalolu. 1996) (Grafik 9) (Grafik 10). Burada nemle vurgulanmas gereken bir dier konu ise Trkiyede tketim istatistiklerinin yeterli olmadnn bilinmesidir. ABnin byk retici lkelerinde tketiciye ait inanlmaz detayl veriler var iken, Trkiyede ciddi tketim aratrmalar henz mevcut deildir ve kii bana tketim toplam tketimden olsa olsa yntemi ile hesaplanmaktadr. Bu durum Trkiye zeytinya tketiminde bilinen yanllklardan sadece birisidir. Gerekte Trkiyede zeytinya tketimi; retildii blgelerin yresel alkanlklar ya da dier bitkisel yalarla arasndaki fiyat makasyla snrldr. Fakat son yllarda dnyada da olduu gibi salkl yaam koullarna ilgi duyan Trk halk, Akdeniz Diyeti erevesinde yeni beslenme alkanlklar edinmekte, zeytinya orta gelir dzeyi zerindeki kesimin dnda da yava yava tketilmeye balanlmaktadr.
55

Grafik 8- Trkiyede Zeytinya Tketimi
80 70 60 50 40 30 20 10 0
92 /9 3 94 /9 5 84 /8 5 86 /8 7 88 /8 9 90 /9 1 96 /9 7 98 /9 9 00 /0 1 02 /0 3
02 /0 3
Miktar (1000 ton)
Yllar
Kaynak. http:// www.internationaloliveoil.org
Grafik 9- Trkiyede Kii Bana Zeytinya Tketimi

Tketim (kg) 1,30 1,20 1,10 1,00 0,90 0,80 0,70
89 /9 0 90 /9 1 91 /9 2 92 /9 3 93 /9 4 94 /9 5 95 /9 6 98 /9 9 96 /9 7 99 /0 0 00 /0 1 01 /0 2 97 /9 8
Yllar
Kaynak: http:// www.internationaloliveoil.org ve DE verilerinden yararlanlarak hazrlanmtr.
Trkiyede rakamsal veriler her ne kadar zeytinya tketiminin artma eiliminde olduunu gstermiyorsa da, son on yllk dnemde Trk tketicisinde zeytinya konusunda bilinlenmenin olduu ve bu bilinlenmenin her geen gn arttn ifade etmek mmkndr. Her ne kadar bu bilinlenmenin yetersiz olduu dnlse de reklamlarn, giderek yaygnlaan kk yada byk modern alveri merkezlerinin art ve sz konusu bu alanlarda, i piyasada sz sahibi kurum ve irketlerin tketiciyi zendirici ambalaj ve hediyeli satlarnn etkisi olduu ifade edilebilir. Trk halk her geen gn zeytinya tketme bilincine sahip olmakta ve maddi imkanlar elverdii lde artk zeytinya satn almaktadr. 3. Sonu: Trkiye Zeytinya Tketiminde Beklenilen Ve stenilen Deiim, neriler Trkiye zeytinya i tketiminde ciddi anlamda sorunlar olduu gerei istatistiksel verilerle de desteklenmektedir. Sorunlarn tespit edilmi olmas zm nerilerini de her zaman beraberinde getirmektedir. Son yllarda Trk halknda salkl yaama i gds ve zeytinya pazarlama tekniklerindeki gelimeler her ne kadar Trk tketicisini olumlu etkilemekte ise de bunun tketimi arttrmada yeterli olduunu ifade etmek mmkn deildir. Bu anlamda yaplmas gerekenlerin bir organizasyon altnda deerlendirilmesi ve sorumluluun bir oluuma verilmesi en
56

dorusudur. Dier lkelerin zellikle 1980 sonrasnda zeytinya tketimini arttrma baarlarnda sadece kendi bnyelerinde oluturduklar promosyon almalarnn deil AB ve Uluslararas Zeytinya Konseyinin de yardmlar olduudur. Trkiyenin u anda bu tr bir ansa sahip olmad dnlrse bu tarz bir almay kendi imkanlar ile yapmas gerektiidir. Bu konuda en byk umut Trkiyede Ulusal Zeytin ve Zeytinya Konseyinin kurulma almalarnn balam olmasdr.
Bu Konseyin kurulmas gerekletirilebilirse, Trkiyede zeytinya tketimini arttrmaya ynelik ncelikli almalar arasnda ;
1. retim Tketim Dengesinin Kurulmas: Trkiye zeytinya retiminde var-yok yllar arasndaki dzensizliin alnacak teknik tedbirlerle mutlaka dengelenmesi ve ciddi bir stok sisteminin devreye girerek retim-tketim dengesinin salanmas gerekmektedir. 2. Kaliteli retim: Bu konu zellikle zeytinyann kendine has koku ve tadna alk olmayan tketiciler iin nem tamaktadr. Yalk zeytinin hasadndan zeytinya retimine hatta paketlenmesine kadar geen aamalarda damak tadn olumsuz etkileyecek etmenlerden kanlmaldr. 3. Tantm: Tketimin arttrlmas iin belkide en nemli unsurlardan birisi rnn tantlmasdr. Yln belli zamanlarnda halka ak olarak zeytinyal yemek gnleri, fuarlar, dansl festivaller, kermesler, yarmalar dzenlenmesi; hatta son yllarda insanlarn doaya olan zlemlerinden yola klarak ekolojik zeytin iftlikleri oluturularak insanlarn misafir edilmesi, bilimsel anlamda ise sempozyumlar, toplantlar, paneller, kongreler yaplarak basn yardm ile tketicinin ilgisinin ekilmesi gerekmektedir. Bugn bu konuda Trkiyede ciddi anlamda yetersizlikler olduunu ifade etmek yanl olmayacaktr. 4. ocuklarn Anneleri ve retmenleri Yoluyla Eitilmesi: ocuklar gelecek; anneler ise gelecei hazrlayan ve aileyi yneten bireylerdir olgusundan yola klarak Anne-ocuk belki de Okul (retmen)-ocuk ikilisi arasnda sk eitim programlar dzenlenmesi kesinlikle etkili olacaktr. Dier toplum bireylerine gre ocuklarn alkanlklarn edinmelerinde anne ve retmenin rol kullanlarak, ncelikle annelerin ve retmenlerin eitilmesi daha kolay olacaktr. Bugn Trkiye zeytinya tketiminde sorunlar olduunu kabul ediliyor ve bu yan insan sal iin vazgeilmez zellikleri biliniyorsa bunlar annelere ve retmenlere aktararak, gelecek olan ocuklara yatrm yaplmas en dorusu olacaktr. 5. ocuklarn, Yal Bireylerin Tecrbelerinden Yararlanmasn Salamak: Zeytinya tketiminde Anneler ve retmenler kadar yal bireyler de nemli roller stleneceklerdir. nk onlarn salkl bir yaam srm olmalarnda zeytinyann desteini alm olmalar ve yaadklar tecrbeler ocuklar mutlaka olumlu etkileyecektir. Trkiye zeytinin anavatandr. Zeytin, artsz olarak retilebildii bir lkede bu tketim tablosunu kesinlikle hak etmemektedir. Eer Trkiye, zeytinya tketimi ve ihracatn salam temellere oturtamaz ise zeytinya retimini arttrmaya ynelik almalarn da hi bir anlam olmayacaktr. Trkiyede zeytinya tketiminde deiimler olduu kesindir. Fakat bunlarn gelime olduunu ifade etmek doru deildir. Sonuta tketimde olumlu gelimeler salamak iin maddi kaynaklar ve sistemli bir organizasyonun varl gerekmektedir. Kald ki bu tr almalar dier lke ve organizasyonlarn rneklerinde de grdmz gibi hemen sonulanamamakta, zamana baml olan uzun bir sreci kapsamaktadr. Trkiyede bugn zeytinya tketimini arttrmaya ynelik balanacak bir almann meyveleri ancak gelecek nesil Trk tketicisine miras kalabilecektir. KAYNAKLAR: Ames, B.1983.Dietary Carcinogens and Anticarcinogens. Science 221:1256 Can Z. (1994); Zeytinya Mucizesi Hrriyet Gazetesi, stanbul, Trkiye Die. Genel Nfus Saym statistikleri eitli Yllar Dnya Zeytin Ansiklopedisi (1997) , eitli Sayfalar, Madrid , spanya
57

Fritsche S;, Rijken P.,(2003) .The Potential Health Benefits Of The Mediterranean Diet, Olive Oil And Olive Oil Phenols. Lipid Technology,15(1): 9-13 (General Review). Gmeno E;, Ve Ark.,( 2002 ) Effect of ngestion of Virgin Olive Oil on Human Low-Density Lipoprotein Composition .European Journal Of Clinical Nutrition, 56(2), 114-20. Miran B.; Tunalolu R (1996); Trkiyede Zeytinya Tketimi zerine Etkili Baz Faktrlerin Deerlendirilmesi Trkiye I. Tarm Kongresi, Adana, Trkiye Parras R. .M. (1996); World Demand for Olive Oil Olivae October 1996, IOOC, Madrid. spanya. Saner G. (2000); Trkiyede Zeytinya Tketimi Ve Arttrlmas Olanaklar Altnoluk Sempozyumu, Altnoluk, Balkesir, Trkiye Tunalolu R (2003); First International Seminar on Olive Oil and Table Olive Marketing StrategiesKurs Notlar (ubat Mart), Kasablanka, Fas Tunalolu R., Gksu . (2003) Avrupa Birlii Ve Trkiyede Zeytinyanda Deien Fiyat Ve D Ticaret Politikalar Trkiye I. Yal Tohumlar, Bitkisel Yalar Ve Teknolojileri Sempozyumu 22-23 TEAE Yayn No:109, BSYD Yayn No:6 Mays 2003, stanbul, Trkiye Viola, P. Audso M. (1986) Zeytinya Ve Salk IOOC Madrid, spanya www.zae.gov.tr http:// www.internationaloliveoil.org
58

ZEYTNYAI SABUNU HAKKINDA BLMEK STEDKLERMZ
Emin GLE 1
GR SABUN NEDR? SABUNUN GENEL TANIMI Sabun halk dilinde yal, kirli eyleri temizlemek iin kullanlan bir maddedir. Kimya bakmndan sabun; ya asitlerinin ya sodyum ya da potasyum tuzlarndan meydana gelen bileiklerdir. Genel olarak sabunlar her trl yan tek bana yada belli oranlarda karmlarnn alkalilerle girdikleri reaksiyon sonucu oluan ya asitlerinin sodyum yada potasyum tuzudur. Bir tek tip yadan sabun yaplaca gibi birden fazla yan karmndan da sabun yaplabilir. Mteri ihtiyalarna cevap verebilmek iin en az iki tip ya kullanr. Her ya, sabuna ayr bir zellik kazandrmaktadr. Sert hayvansal ya da bitkisel yalar (sr, koyun, palm ya) sabuna sertlik ve dayankllk verirler. Koko veya palm ekirdei yalar kullanlarak sabunun souk suda abuk kprmesi salanr Eski zamanlardan beri sabunlar, aadaki bantya gre ya asidi ve gliserin esterleri olan doal yal maddeler stne alkali bir iletkenin etkisiyle retilmilerdir . C H - COO - CH - C H - COO - CH - C H - COO - CH + 3NaOH 3C H - COONa + OH - CH - OHCH - OHCH SABUN TARH Smerlilerden Gnmze Sabunun 5000 Yllk Tarihi Efsane... Eski Romada hayvanlarn kurban edildii SAPO Danda biriken hayvan kl ve yalar, yaan yamurla Tiber Nehrine karr. Tiber Nehrinin sularna karan ya, killi amur ve kller kpkl bir karm olutururlar. Bu karm, bugn kullandmz sabunun ilk doal eklidir ve SABUN Tiber Nehrinde adn bulur. Gerek... lk sabunun Romallar tarafndan bulunduuna dair efsanenin aksine, ilk sabun tr M.. 3000 yllarnda kullanlmaya balam ve sabun tarifleri M.. 2500 ylna ait Smer Yaztlarnda ortaya kmtr. Bu tariflerde; su iine katlan odun klnn kaynatlmas ve bu srada iine ya kartrlarak yava yava eritilmesi ile bir tr sabun elde edildii anlatlmaktadr. Ancak elde ettikleri maddenin sabun olarak tanmlanmas veya bilinmesi ancak Romallar dneminde mmkn olmutur. Bu da, M.. 1000 yllarna karlk gelmektedir. Pompeinin kalntlar arasnda bulunan bir sabun imalathanesi ve kalp sabunlar, sabunun Romallara atfedilmesinin en byk sebeplerinden biridir. Burada, tabii ki banyo kltrnn Romallarda balam olmas ve ilk Roma hamamnn M.. 312 ylnda ina edilmesi de dier etkenlerden birka. Ancak sabunun kiisel temizlik iin kullanmna M.S. 200 yllarndan itibaren rastlanmaktadr. Sabun, sabun olmadan nce, st, kum, baz yalar ve eitli bitki yapraklar temizlik amacyla kullanlmaktayd. Hipokrat gibi dneminin nemli fizikilerinden biri olarak gsterilen Galen (M.S.130-200) sabunu ilk olarak temizlik ve tedavi maksatlaryla kullanm arac olarak tanmlad. Roma mparatorluunun yklmas ve karanlk an balamasyla, insan vcuduyla ilgili her madde gibi, sabun kullanm da eytan ii olarak tanmland. Karanlk a sonunda kiisel temizlie ynelik sabun kullanm unutulmutu. Unutulan sabun kullanm ile birlikte hastalklar, salgnlar ve lm btn Avrupay sard. Sabunun tekrar kullanm 8inci yzylda talya ve spanya, ardndan 13nc yzylda Fransa ve sonrasnda ngilterede ortaya kt.
1
Korkut Ya Sanayi - BALIKESR
59

M.S. 1500 yllarna gelindiinde Avrupada pek ok yerde sabun retilmekteydi. Ancak retilen bu sabunlarn iindeki maddeler yresel farkllklar gstermekteydi. rnein Gney Avrupada bitkisel yalar, Kuzey Avrupada ise hayvansal yalar kullanlmaktayd. Koloni dnemi Amerikasnda sabunun ana maddesi olan Sodyum Hidroksit muadili maddeler, dibinde delikler olan bir f iinde odun kl ve suyun kartrlmas ile elde ediliyordu. Sabun iin gerekli ya ise iftlik hayvanlarndan elde ediliyordu. lk dnemlerde elde edilen sabun, vcut temizlii iin kullanmndan ziyade, ok sert olmas nedeniyle daha ok amar temizlii maksadyla kullanlmtr. Sabunun banyo iin kullanm ve retimi Avrupada 18. Yzyl, Amerikada ise 19.Yzylda ortaya kmtr. Sabunun yaygn olarak kullanlmaya balanmas ile, nce odun kl ihtiyac sonucunda aa kym da tehlikeli boyutlara ulamtr. Bu dnemde yaplan aratrmalar 1790 ylnda sonu verdi ve Fransz bilim adam Nicholas Leblancn yeni buluu ile tuz, alkaliye evrilerek odun klnn yerini ald. 1971 ylnda Alkali patenti Nicholas Leblanc tarafndan alnd. 19. yzyln ortalarna kadar kullanlan bu metod ucuz ve kolay bir yol olmakla birlikte, ortaya kan baz zararl kimyasallar evre kirliliine neden oluyordu. Daha iyi bir sabun forml 1811 ylnda Augustin Lean Fresenel tarafndan bulundu. 1900lu yllara kadar yaylan Fresenel metodu gnmzde de ksmen kullanlmaktadr. Bu yllardan itibaren sabun kiisel hijyenin vazgeilmez unsuru olarak kabul grd ve yayld. Gnmzde kullanld ekliyle sabun retimine ynelik ilk kitap, Otto Tachenius tarafndan Hippocrates Chimicus (1666) adl eserinde anlatlmtr. Kendi dneminde kabul grmeyen aklamalar, Michel Eugene Chevreul tarafndan 1816 ylnda yaplan almalar sonucunda kantlanmtr. artc olmakla birlikte, gnmzde mevcut byk sabun reticilerinin pek ou 1800l yllarn sonunda ortaya kan metotlara bal retim gerekletirmektedir. Piyasada mevcut pek ok sabun trnde hayvansal yalar kullanlmaktadr. zerinde bitkisel olarak belirtilmedii srece, tm sabunlarn hayvansal yalardan yapld dnlebilir. Kimya alanndaki gelimeler ve fabrikasyon srecinde sabunun imaline ynelik olarak ok yol kat edilmi olmasna ramen temelde sabun tarifi pek fazla deiiklik gstermemitir. TRKYEDE SABUN Trkler 11. yzyla kadar sabun yerine sulardaki soda, ven, saparma, st kk, kak otu, herdemtaze, tavankula, hintkestanesi ve kl gibi maddeleri kullanm. Trkiye' de, sabun retimi olduka eski tarihlere dayanmakta, resmi kaytlara gre XIX. yzyl balarnda Antakya' da ta kazanlarda sabun yapld bilinmektedir. Gnmzde ise, birka byk tesis dnda sabun retimi, ok dank ve kk kapasiteli imalathanelerde yaplmaktadr. te yandan sabun' un nemli hammaddelerinden sudkostik ve donyann byk bir blm yurt dndan salanmaktadr. 1992 ylnda, Trkiye sabun retimi 160.000 ton, yurtii talep 100.000 ton olmu, sabun d satm 60.000 ton, dalm ise 2.000 ton olarak gereklemitir. rn yelpazesi olduka geni olan kimyann iinde temizlik malzemeleri sektrnn yeri bir baka. Trkiyenin kimya sektr ihracatnda en ok yzn gldren temizlik malzemeleri sektrnde artlar sabun ve deterjan rnlerinden yana. Temizlik malzemeleri sektr ihracatnn yzde 59unu sabunlar, yzde 34n ise dier ykama mstahzarlar oluturuyor. 2001 ylnda sabun ihracatmz krize ramen yzde alt art gsterdi. Bunun temel nedenini talebin ok zerinde retim kapasitesine sahip olmamzla aklayabiliriz. Deterjan retiminde retim kapasitesi 785 bin ton, sabun sektrnn toplam kapasitesi ise 250 bin ton. Trkiyede sabun ihracatnn yzde 25ini tek bana Dalan Kimya Endstri A.. gerekletiriyor. 62 yldr zmirde faaliyet gsteren Dalan Kimya, 40 eit sabun rnn 122 lkeye ihra ediyor. Halen Avrupa lkeleri, Kuzey ve Gney Amerika, Afrika ve n Asyaya ihracat yapan Dalan Kimya nmzdeki dnemde Gney Afrika, in ve Okyanusya pazarlarna girmeyi planlyor. Trkiyede 200 firma deterjan sektrnde, 110 firma sabun sektrnde faaliyet gsteriyor. Sabun sektrnde Hac akir gibi 114 yldr retim yapan firmalar var. Sabunun gemii ok eskilere dayand iin kkl firmalarn varl ok doal. Deterjann gemiine baktnzda sabunla kyas edilmeyecek kadar yeni bir temizlik maddesi. Deterjan, ilk olarak 1917 ylnda Almanyada retildi. Deterjann Trkiyeye gelii ise 1960lara rastlar. 1970de 5 bin ton retimi olan deterjann 1995 ylnda 250 bin ton retilmesi sektrn hzla ihtiyac karlar duruma gelmi olduunun kantdr. Devlet Planlama Tekilat Sabun ve Deterjan zel htisas Komisyon Raporuna gre 1976 ylnda sabun retimi
60

Trkiyede Kimya sektrnde nemli bir konumdadr. Balkesir li stanbul, zmir ve Adanadan sonra sabun retiminde 4. srada yer almaktadr. Balkesir lindeki Sabunhanelerin nemli blm Edremit Krfezinde yer almakta ve Balkesir li retimi Trkiye Sabun retiminin %12llik blmn oluturmaktayd. Ancak u anda Balkesir ili, kimya sanayinin bu alannda olduka geride kalmtr. Sabun retim tesisleri birer birer kapanmtr. SABUN KMYASI VE MALAT YNTEMLER SABUN KMYASI VE ELDE EDLLER NaC18H35O2 Na+ +C18H35O2-
Doal hammaddelerden (ntr kat ve sv yalar ve bunlarn trevleri) balayarak hem tuvalet sabunu ve hem de amar sabunu kalitesinde sabun retimi iin temel yol vardr;

Ntr Kat ve Sv Yalarn Dorudan Doruya Sabunlatrlmas, Ya Asitlerinin Ntralizasyonu. Metilesterlerin Sabunlatrlmas.
Birinci yol;sabunu ve sulu solsyonda %20-25 konsantrasyonda ham gliserin olan yan rnn elde etmek iin,ntr kat ve sv yalarn (nceden rafine edilmi)dorudan doruya sabunlatrlmasn iine alr. Bu esasta piyasada hem srekli olan hem de olmayan pek ok farkl yntemler mevcuttur. Bu yntemlerin hepsi aada temel etaplardan geerek gerekleir:

Sabunlatrma Sabunu rafine etmek ve ham gliserini ayrmak iin bir kostik soda ve sodyum klorr sulu solsyonuyla (kostik zelti) sabun ykama Kat sabunu elde etmek iin vakumla sabun kurutma stenilen biim ve boyutta sabun kalplarn elde etmek iin son sabun yapma etab.
Ayrca, geri kazanlan gliserin-kostik solsyonunun saflatrlmas. Konsantre edilmesi (suyu buharlatrarak ve sodyum klorr ayrarak) ve son olarak esitli kalitelerde saf gliserinin elde edilmesi iin distile edilmesi gerekmektedir. Balangta gerekli olan daha yksek yatrm bedeline karn, distile edilmi gliserin deerli bir yan rn olup proses maliyetlerinin karlatrlmasnda bunun nemi tam olarak deerlendirilmesidir. Piyasada bitkisel yadan elde edilmi gliserin daha ok tercih edilir ve kokusuz farmostik kalitede elde edilir. Bu tr bir ileme teknii iin seilen hammaddeler genellikle, don ya ile hindistan cevizi ya veya hurma ekirdei yann karmndan oluur. Spesifik pazar koullarnda, hurma stearini ve hurma ekirdei ya veya dier bitkisel yalarn uygun damtk maddeleri gibi, farkl hammadde karmlar da benimsenmektedir. Sabun retimi iin alternatif bir proses kostik soda ile ya asitleri ntralizasyonunu iine alr. Bu proseste, uygun kompozisyonlardaki ya asidi harmanlar, dorudan doruya kurumaya ve son ekillendirmeye hazr saf sabunu elde edecek ekilde kostik soda le ntralize edilir. Ya asitleri snai olarak genellikle ntr kat ve sv yalarn hidrolizasyonu yoluyla elde edilir ve genellikle iyi kalitede bir sabun elde etmek iin bunlarn nceden bir destilasyonu ilemine tabi tutulmalar gerekir. Ya asitleri eklinde kullanm son zamanlarda tercih edilen bir duruma gelmitir. Hem safszlk hem de renk asndan problemsiz rnlerdir. SABUN ETLER Deiik Sabunlar
Sert Sabun ( Sodyum Sabunu )
Mutfak sabunu ( Marslya ) sabunu ilk balarda % 62 ya asidi iermekteydi. Kullanm alanlarnda (ev ileri, tuvalet) yapay deterjanlarn kuvvetli rekabetiyle karlanca, retimi iyiletirildi. Kehribar renginde yada yar saydam halde olan bu tr sabun yaklak % 62 ya asidi iermekteydi. Buharla stlan kazanlarda yada teknelerde dk nitelikli sv yalarn (zeytin, kolza, yerfst ) sodyum klorrl ortamdaki alkali zeltiye etkisiyle hazrlanr .
61
Tuvalet Sabunu
Hemen hemen iinde hi su bulunmayan son derece homojen bir hamur elde edilebilecek biimdeki en yksek nitelikli yal cisimlerden hareketle hazrlanr. Bu sabuna boyar maddeler, kokular, bakteri ldrc etkenler ( deodorant sabunlar ) ve deriyi yumuatc maddeler (zeytinya, st, lanolin, vb.) katlr.
Tra Sabunu Payet Sabunlar ( Pulcuklu ) Sabun ya da Tala Sabunu
Stearik asit kkenli kalplam ve sktrlm sabunlardr .
ncelikle ayn yapda olan bu sabun, deiik biimde bulunur ; % 78' i ya asidinden olumutur ve lk ya da souk suda hemen znr : Bu nedenle hassas dokumalarn ykanmasnda kullanlr. Tala sabununda % 73 ya asidi vardr. zellikle toz deterjanlarla birlikte amar makinelerinde kullanlr.
Potasyum Sabunu ( Yumuak Sabun )
Arap sabunu da denen bu sabun ev ilerinde ya da sanayide kullanlr. Arap sabunu retiminde kullanlan sv yalar, keten, kenevir, karanfil ve balktan karlan yalardr. Bazl zelti, bir potas zeltisidir. Zayf bir zelti, sonra da sabunlaacak sv ya konur ve ktle kaynama noktasna yakn stlr ve kartrlr. En sonunda kostik zelti eklenir. Yzeyde kpk kalmaynca ve kaynama dzenli bir hale gelirce, pime tamamlanr. Ayrca, tatl badem yandan hareketle bademya sabunu, sodyum silikat ieren sert bir sabun olan silikatl sabun, % 10 - 15 sert sabun, kum, akl ta ya da toz haldeki snger ta karm olan mineral sabun gibi baka sabunlarda retilir .
zc Sabun
Bileimine yalar ve yal maddeleri zebilen aseton, butil alkol, heksalin, izopropil alkol, benzen, kloroform, karbon tetraklorr, ksilen, terebentin, toluen, trikloretilen ve kimi petrol trevlerinin katld sabun; yal ve ok kirli maddelerin ykanmasnda kullanlr, kireli sulara kar dayankldr. Cildi uyarmak, yumuatmak ve beslemek amacyla kullanlan tuvalet sabunudur (Bu rnler ar yal sabunlar, ar yal madde oran % 1 - 3 arasnda deiir). Dier sabun eitleri ise unlardr.
Metalik Sabun
Genellikle ar metallerden her hangi birinin znen bir tuz ile alkali bir sabunun tepkimesinden oluan sabun.
Pul Sabun
Ya asitleri ile reine asitlerinin oran en az % 78 olan, kk yada iri paral, ince ve dzgn pulcuklardan oluan sabun.
Saydam Sabun
Homojenliini korumas, elektrolitlere kar duyarsz hale getirilmesi iin, yapsna eker, gliserin ya da bir alkol katlan sabun.
Sv Sabun
Bileiminde % 36 orannda hindistan cevizi yandan elde edilmi potasyum sabunu bulunan sulu zelti formundaki sabun.
Tbbi Sabun
Badem yada ekirdek yann sodyum hidroksit zeltisiyle sabunlamas srasnda ilk aamada elde edilen sabun : bu sabunlar kir kartmaktan ok dezenfektan olarak kullanrlar.
Toz Sabun
Ya asitleri ile reine asitleri oran en az % 82 olan toz halinde sert sabun (Toz sabunlar amar iin zel hazrlanr).
Yzer Sabun
Younluunu suyun younluunun altna drmek iin kartrma yoluyla iine hava katlan sabun.
62
Yar Pimi Sabun Souk retim Sabunu
Ksmi bir tuzlama yaplsn yada yaplmasn scakta hamurlatrma ilemiyle elde edilen sabun.
Sv durumda katln dolgu maddeleriyle alkali kostik zeltinin s veren tepkimesi sonunda elde edilen sabun.
Ponza Sabunu
Bu sabunun dier ismi ise mineral sabundur. Bileimine ponza ta katlan bir sabundur. ZEYTNYAA GRE SABUN ETLER Panel konumuza gre snflandrmay uygun grdm ekliyle belirtmek gerekirse;
Sabun
Yukarda bahsi getii gibi hemen her trl hayvani ve nebati yalardan ve karmlarndan yaplabilen sabunlardr.
Zeytinyal Sabun
Zeytinyann dier yalarla kartrlp bu karmdan elde edilen sabunlar anlalmaktadr. Elde edilen bu sabuna zeytinyal sabun denmesinin daha uygun olaca inancndaym.
Zeytinya Sabunu
Sadece zeytinyandan yaplan sabun manasna gelmektedir. Bunu da belki kendi arasnda : Dk asitli zeytinyandan, Rafinajlk veya sabunluk zeytinyandan, Posa zeytinyandan, Soapstocktan Zeytinya asit yandan Yaplan zeytinya sabunu diye adlandrmamz mmkndr. SATI DNYASINDA ZEYTNYAI SABUNU TRKYE NE YAPIYOR? Trkiye de hakl ne kavumu Orta Dou ve Balkanlarda iyi pazar edinmi, Trk Sabun fabrikalarna rastlyoruz. Bu fabrikalarn pazarlar Rusya ve Uzak douya kadar uzanmakta ve pazarlardaki paylar azmsanmayacak ldedir. Gaziantep, Nizip ve Antakya yresinin imalat firmalar daha ok Orta Dou pazarna cevap veriyor grnmndedir. stikrarsz Orta Dou pazar buradaki iletmeleri zora sokmaktadr. Burada nemle zerinde duracamz bir konu; iletmelerimizin zeytinyal sabun kavramndaki tre ynelmeleridir. Fiziksel karakterlerini deitirmek iin ki bunlar;

Sertlik Souk suda kprme Elastikiyet
gibi kavramlardr, Zeytiyana stearin, palm, tallow, coco ya ilave edilerek yukardaki zellikler kazandrlr. Ancak bu durumda, tketiciye, sadece zeytinya kullanlarak imal edilmi bir sabundan bahsetmemiz mmkn deildir. Sadece saf zeytinyandan retilmi, katksz terimlerini etikette kullanmamz mmkn olmamaktadr. Yksek tonajl, kontin sabun reten fabrikalarda zeytinyana stearik katlmadan retim yaplamamasna neden preste sorun kartmas ve yumuak olmasdr. Bu durumda zel ura gerektirmektedir. Oysa dnya pazarnda katksz zeytinyandan yaplm sabuna da yer vardr. Kendi yremizden rnek vermek gerekirse Korkut Ya-Sabun, Laleli, Tayleli, Adatepe, ren gibi firmalar yurt dna, saf zeytinya sabunlarn, hatr saylr fiyatlarla satmaktadrlar. En nemli ksm kalitede taviz vermeden bu retim ve sat srdrmektir.
63

DNYA NE YAPIYOR? Buna en ksa cevab internet dnyasndan verebiliriz. Aada bu sanayi dallarnn bazlarnn net adresleri verilmektedir. Burada sadece sanayisinden ziyade el yapm tr retimler geni yer kaplamakta ve iyi fiyatlarla dnya pazarnda e-ticarette yerini almaktadr. SPESYAL RN YAPMAK ETLLK Doal yalar; vitamin ve besleyici zelliklerini yitirmemesi amacyla sl ileme tabi tutulmadan sabun ile karm salanr. Rengi ve kokusunun doal olmasna allr Ayn sabundan daha dorusu ayn sabun hamuruna eitli doal katklar katlarak eitlendirilmesi mterinin satn alma yelpazesini geniletecektir.
Kuru Ve Karma Ciltler in
Ball Badem: Cildi besler ve nemlendirir. E vitamini, Protein, vitamin ve mineraller asndan zengindir. Stl: Cildi besler ve nemlendirir. E vitamini ierir. Havu: Beta-Carotene/A, B, C, D, E, vitamini asndan zengindir. Besleyici ve nemlendirici zellii vardr.Yz temizlii iin nerilir. Kays: Akneleri temizler. A vitamini ve mineraller ierir. Cildi besler ve nemlendirir.Yz temizlii iin nerilir. Papatya: Cildi yumuatr ve rahatlatr. Akneleri temizler. Besleyici ve nemlendirici zellii vardr. Yz temizlii iin nerilir.
Yal Ciltler in
Biberiye: Derinden temizlik salar, mikrop krc zellii vardr.Cildi besler ve nemlendirir, E vitamini ierir.Hassas ciltler dikkatli kullanmaldr. Lavanta-Nane: Cildi rahatlatr, besler ve nemlendirir. E vitamini ierir. Cilt lekelerine iyi gelir.Hassas ciltler dikkatli kullanmaldr. Meneke: Cildi besler ve nemlendirir. Mikrop krc zellii vardr. E vitamini, protein, mineral ve aminoasitler ierir.
Hassas Ciltler in
Kays: Akneleri temizler. A vitamini ve mineraller ierir. Cildi besler ve nemlendirir. Yz temizlii iin nerilir.
Genel Vcut Bakm Ve Temizlii
Kil: l derileri temizler. Cildi besler ve nemlendirir. E vitamini ierir. Yosun: Cildi besler ve nemlendirir. E vitamini ierir. AMBALAJ
Korkut Ya Sabun Sanayinde retilen Zeytinya Sabunlarndan rnekler Topluluu
64
65

TKETCYE SAMM DAVRANMAK NE RETTN BLMEK Her sanayi dalnda olduu gibi sabun sanayinde de ne rettiini ne sattn bilmek reticide ilke olmaldr. Hele hele yurt d satlarda hakl olarak kl krk yaran tketici kitlesiyle kar karya olduumuzu unutmamalyz. Mmkn olduu kadar tketicinin soru sormasna neden olacak aklk brakmamalyz. Aada satn alc bir firmaya ald maln dnya standartlarnda neyin ifade edildiinin aklayc sertifikasn gryorsunuz. Bu durumda hangi dnyal ile alveri yapyorsak uluslar aras ortak bir lisan konuuyoruz. Burada kendi kalitenizi hem biliyor hem de tescil ediyorsunuz. Ve en nemli konu iyi bir laboratuara sahip olmak. Zira bata bahsettiimiz ne rettiini bilmek buradan geiyor. Bazen ayn sabun hamurundan retildii halde renk koku ve ekil bakmndan alc beenisine sunulmak zere farkl ambalajlar hazrlanr. Bu durumda tketiciye samimi bir ekilde hepsinin ayn zellie sahip olduunu anlatmak sadece hoa gitmesi iin farkl boya ekil ve kokularda hazrlandn anlatmak gerekir. Yaptmz bu uygulamada daha samimi ve iyi netice aldk. Tketici aldatlmadn hissetti. zellikle sa dklmesini nler meselesinin rsi olduunun anlatlmas baz az sal erkek tketiciyi rahatlatmtr. Aada ise ne rettiimizi bildiimize dair bir spesifikasyon veriyoruz. Burada uluslar aras ortak lisan da imalatta kullanlan rnlerin CAS numaralar verilmitir. Uluslararas alc bizden ne aldn ilk nce kat zerinde grmektedir. SABUN SPESFKASYONU (ZEYTNYA SABUNU) Ya asidi (oleik asit cinsinden) Uucu mad max. (105 derecede) Serbest alkali max. Sabunlamam yalar max. Alkolde znmeyen maddeler max. Klorrler, (NaCl) max. Sodium olivate INCI EINECS INCI EINECS INCI EINECS INCI EINECS INCI EINECS CAS Nr Nr CAS Nr Nr CAS Nr Nr CAS Nr Nr CAS Nr Nr 61789 - 88 - 6 263 - 096 - 5 1310 - 73 - 2 215 - 185 - 5 7647 - 14 - 5 231 - 598 - 3 112 - 80 - 1 204 - 007 - 1 84929 - 51 - 1 284 - 535 - 7 62 72 29 0,2 0,2 2,0 2,4 % % % % % %
Sodium hydroxide
Sodium Chloride
Oleic Acid pure
Thyme Vulgaris (kekik)
66

Lavender Lavandula INCI EINECS INCI EINECS CAS Nr Nr CAS Nr Nr 90063 - 37 - 9 289 - 995 - 2 84603 - 73 - 6 283 - 272 5
Daphne (Laurus Nobilis)
FRMANIZI TANITMAK Byk firmalarn tantmlar bal bana bir sanayi olduu iin burada, kk lekli zeytinya sabunu imal eden firmalar kastedilmitir. Kendinizi olduunuz gibi gstermek ok nemli. Sizi rahatlkla ziyaret etmelerine msaade etmelisiniz. En azndan bu teklif bizden gelmelidir. Bylelikle mteri kendini aileden sayp daha rahat hareket etmektedir. RN ANLATMAK Sattmz saf zeytinya sabunun neden el sabunu olarak kullanlmamas gerektiini iyice anlatmalyz.. Lavabo kenarlarnda, slak ortamlarda brakldnda erimeye yz tutacan izah etmeliyiz. Hatta bir adm daha ileri giderek saf zeytinya sabunu ile nasl ykanlmas gerektiini de aklayc not olarak ilave edilmesinde yarar gryoruz. Not olarak saf zeytinya sabunu ile ykanmann bir Trk hamam kltr olduunu, iyi netice alnmas iin dikkat edilmesi gereken ekli izah ediyoruz. Ksaca scak sulu bir kap iinde bir lif veya sngerle iyice kprtlp vcuda yle tatbik edilmesini, sabun kalbnn direkt vcuda srtlmesi halinde iyi temizlenme zelliinin salanamayacan belirtiyoruz. zellikle gen nesil ve yurt dnda bu vcut temizleme eklin belirtilmesinden memnun olduklarn belirtip izah edildii ekliyle istedikleri temizlenme efektini grdklerini beyan ediyorlar. Genellikle yeni tuvalet ve banyo sabunlar palm ve bol kpk yapan coco ya ihtiva ettiklerinden vcuda direkt srlerek uygulanmas yaygnlayor. Ancak bu tr uygulama zeytinya sabununun temizleme efektini meydana karmyor. O nedenle izah edilmesinde yarar gryoruz. SATI TEKNKLER
Bireysel
Tanmndan da anlalaca gibi kiisel abalarmzla rn pazarlamak iin sarf ettiimiz bir emektir. Ama bu gn bu Pazar anlaynda belirli yere kadar etkili olmaktadr. ok byk neticeler beklemek yanl olur. Burada hem imalat hem de satla uramak zaman asndan kstllk getirir, kastettiimiz bu konudur.
Tantm Ve Pazarlama Blm Veya irketleriyle
Pazarlama ve datm irketleriyle yaplacak sat kk iletmeler iin uygun grnmektedir. Ancak sat stratejisinde hedef kitle beraberce belirlenip ona gre pazarlanmaldr. Her maln her rafta satlamayacan az ok tecrbelerimizle saptam durumdayz. Yalnz profesyonel pazarlama grubunun bu ii iyi dneceine hemfikirim. Hedef kitle derken zeytinya sabununda kendi firmamzn uygulad bir politikadan ksaca bahsedecek olursak Kaplcalar Doal rn satan maazalar Sadece zeytin ve zeytinya satan maazalar Msr ars gibi mekanlar Turistik amal duraklar Hava limanlarndaki freeshoplar
67
Sektrel D Ticaret irketlerine Ortak Olarak
Bilindii gibi, lkemizde Anadolu giriimcisinin ekonomideki arl giderek artmaktadr. Bu artta, ehir ve blgelerde faaliyet gsteren firma ve iadamlarnn dayanmalar ve birlikte hareket etmelerinin pay byktr. Bugn, bu tr blge dayanmalar ok sayda gl irketler grubunun domasna yol am ve bu gelimelerin yaand blgeler kalknma hzlarn ykseltmilerdir. Devlet ibirliine giden kk ve orta lekli firmalarn yatrmlar iin zel destek programlar hazrlamaktadr. "SEKTREL DI TCARET RKET" statlerden bir tanesi olup d pazar dikkate almaktadr. D Pazar hedeflenmedii mddete de kalite ve hedef bakmndan geride kalacamz kans yaygndr. Kk iletmelerin, kendi bnyelerinde d ticaret le ilgili ihracat birimi kurmas zor ve masrafldr. Bu yzden en akllca olan ve uygulamalarndaki baarl rnekleri de (EGS gibi) gz nne alacak olursak profesyonelce idare edilecek d ticaret irketi kurup bu kuruluun ayakta duruncaya kadar kk meblalarla takviyesini salamak ve sonradan geni apl yararlanmaktr. Zeytin-zeytinya ve zeytinya sabunu reticilerinin sektrleri ile ilgili bir d ticaret firmas kurup profesyonelce idare edecek kadrolar i bana atamak suretiyle, d pazar sorununa daha ksa srede zm bulacaklarna inanyorum.
E-Ticaret
Hzla gelien elektronik iletiim ve biliim dnyasnda yeni ama sratle bir pazarlama-sat kavram ortaya kt. Adna ksaca E-TCARET dedik. Zaman bakmndan kstl alclar ile bilinli tketicilerin daha detayl inceleyerek mal talep ettikleri bir ortam. Bu gn iin %100 bir pazarlama teknii olarak grlmese de pazarlama dnyasnda yerini almaktadr. Burada maln pazarlamak isteyenlerin dikkat edecekleri konu ; e-ticaret hizmeti veren kurulularn, tm hizmeti birden kombine vermelerini istemektir. Ki bunlar; o o o o Web Tasarm Arama motorlarnda yer alan, abuk alan, rne kolay ulalan ekici sayfa olmaldr. rn sahibine hangi kitle ve ya gruplarnn alc olduu raporunu vermelidir. Ulaamadklar veya dikkatini ekemedikleri gruplar saptanmaldr. Bunlar sat stratejisine yn veren bilgilerdir. Kredi kartlar Hangi kredi kartlarnn geerli olaca ve bunlarn komisyon miktarlar, hangi tarihlerde hesaplarda toplanaca bilgisi verilmelidir. Depolama Mteriye gidecek mallarn nasl ve nerede depolanaca, web de belirlenen kalemlerin stokland koltuk alt ambarndan bahsedilmektedir. Burann takibi rn sahibi tarafndan yaplacak eitlerin eksilmemesine dikkat edecektir. Nakliye Bu bir kargo irketi olabilir -ki genelde hizmeti bu kurulular daha iyi vermektedir-. Yalnz burada depolama grevini kargo irketi vermelidir. Ve mteriye teslim sresi iki gn amamaldr. Zira internet mterisi zamanla yaran sabrsz bir kitledir. Bu tr ticareti baaryla uygulayanlardan biri de Tari Zeytin A..dir. Zaman kstll nedeniyle, ok ksa, balk olarak verdiimiz konular alp tartlabilecek byklktedir. Web tasarm, Hangi Kredi kartlar ile pazarland, Depolama ve Nakliyedir.
68

KAYNAKLAR:
http://www.soapwizards.com/ http://www.soapscope.com/soapbase.html http://www.soapcrafters.com/makebase.htm http://handcraftedsoaps.com/ http://www.loafsoap.com/store/c8.html http://www.fromtheheartsoap.com/ http://www.yesmag.bc.ca/projects/epsom.html http://www.jefo.ca/fiches_anglais/magn_sulphate_epsom_s.html http://www.hollyhobby.com/store.asp?catid=18 http://www.snowdriftfarm.com/ http://www.indianriversoap.com/ http://www.suncoastsoaps.com/ http://www.funstufflessons.com/ http://www.naturessoapdish.com/ http://www.lorannoils.com/ http://www.craftcave.com/candle/oliveoilsoap.shtml http://www.sweetcakes.com/ http://www.john-drury.co.uk/ http://www.bubblesnlights.com/glycerin.html http://www.sudsations.com/ http://members.home.net/jentlesoaps/re00007.htm http://soapscope.co.uk/acatalog/index2.html http://ths.gardenweb.com/forums/soap/ http://www.ladybirdsoap.com/ http://www.tkbtrading.com/grabbers.jpg http://www.lyndenhouse.net/links.html http://www.koshercaterers.com/protected/kosher-orgs/oko.htm http://www.ikatan.com.my/local.html http://www.adk.co.jp/group/kaigai-e.htm http://www.vishal.cjb.net/ http://www.balnet.com/magsulind.html http://www.shoptilludrop.com/ http://santab.com http://www.mkiwi.com/cgi-bin/search.cgi?q=SOAP http://www.acplace.com/Natural/soaps.htm http://momo.essortment.com/soapmakingreci_rhaq.htm http://www.bath-soaps.com/ http://www.yinspire.com/folks/hh/tours/soapmkg.htm http://www.wholesalesuppliesplus.com/default.asp http://www.iconacraft.com/ModernWife/huldabody.html http://www.folksonline.com/folks/hh/tours/soapmkg.htm http://www.waltonfeed.com/old/soaphome.html http://users.silverlink.net/~timer/soapanimal.html#LavRosemary http://www.makestuff.com/bathing.html http://www.cabbey.com/Crafts/bath.htm http://www.bathsalts.com http://www.4bathsaltswholesale.com/ http://www.aromafloria.com/ http://www.canadianhotsprings.com/ http://www.pathcom.com/~newmoon/bath.htm http://www.pioneerthinking.com/baths.html http://www.dogalsabun.com/*** http://users.silverlink.net/~timer/soaplinksca.html http://www.soapandcosmetics.com/ http://www.sanalhoca.com/deneyler/sabun.htm http://www.maysasabun.com/a.htm http://www.ziggurat.org/soap/recipes.html http://store.yahoo.com/craft-store/melt-and-pour-soap.html http://www.wwtp.com/id/sinar-b29/sabunsehat.htm http://www.acplace.com/Natural/soaps.htm http://users.silverlink.net/~timer/soapdesign.html http://members.aol.com/oelaineo/soapmaking.html http://www.1freestreet.com/links/pages/ http://www.soapmaking.com/soapmake.htm http://www.lyndenhouse.net/books.html http://aromaticessence.theshoppe.com/soap-toiletry.html http://www.rainbowmeadow.com/soapsap.html http://www.naturesbouquet.com http://soapwizards.tripod.com/ http://soapwizards_net.tripod.com/ http://users.silverlink.net/~timer/soaplinksca.html
69

ABDDE PERAKENDE ZEYTNYAI SEKTRNDE PAZARLAMA VE TRKYENN PAZAR PAYININ ARTTIRILMASINA YNELK GRLER
Dennis McGee 1
ZET Kalitesel ve rakamsal aratrmalara dayanarak bu bildiride; ABDde perakende sektrnde zeytinya pazarlama trendleri incelenmektedir. Perakende satlar ve Trkiyenin pazar pozisyonunu vurgulayarak rnler, pazarlar, pazarlamaclar, datm kanalar ve tketicilere ku bak olarak baklarak rn kategorileri, ambalaj trendleri ve etiketlenme ile ilgili konular tarif edilmektedir. ABDde zeytinya ticareti ve tketim akmlar ile ilgili istatistiksel bilgilere, istem hacmi ve deer verisi, pazar bileenleri, tketici pazar dilimleri, byme eilimleri ve tahminlerine baklmaktadr. Orijinal aratrma ile ABDde balca markalarn pazarlama stratejilerinin nemli boyutlar anlatlarak, pazarlamaclarn zel etiketi ve zel alt kategorilerine ilikin (organik, prestij markalar, ekmek bandrma dipping yalar ve spreyleri dahil olmak zere) bahsedilmektedir. Ulusal ve blgesel ticari rgtlerin jenerik ve marka-jenerik pazarlama ortak almalarna dikkat edilerek datm kanallar incelenmektedir. Ayn zamanda ABDde tedarik zincirinde bulunanlara ynelik pazarlamaya ilikin nemli noktalara deinilerek zeytinya tketicilerinin trendleri ve profilleri ile pazar segmentleri incelenmektedir. Sonu olarak, ahsi reticiler, pazarlamaclar ve ihracatlar iin pratik pazarlama strateji yntemleri verilerek, Trkiye zeytinya sektrnde ortak olarak yaplabilecek almalara bu bildiride de yer verilmitir. ANAHTAR KELMELER: Zeytinya, Trkiye, Amerika Birleik Devleti Pazarlama, Trendler, Strateji ABSTRACT Based on qualitative and quantitative research this presentation examines trends in the marketing of packaged olive oil products in the retail sector in the US. A brief overview is given of the products, markets, marketers, distribution channels and consumer with emphasis on retail sales and Turkeys market position. The product categories are described as well as packaging trends and labeling issues. Statistical data of olive oil trade and consumption patterns in the US, including the demand volume & value data, market breakdown, consumer market segments, growth trends & forecasts are looked at. Original research covers important aspects of the marketing strategies of some of the major US brands. Issues relating to marketers private label and specialty subcategories are discussed (including organic, prestige brands, dipping oil & sprays). Generic & brand-generic joint marketing efforts by national and regional trade groups are noted. Distribution channels are touched on along with some key points for understanding marketing to those in the distribution chain. Olive oil consumer trends and profiles and as well as market segments are covered. In conclusion, practical marketing strategy ideas for individual Turkish producers, marketers and exporters, along with possibilities for joint efforts by the Turkish olive oil industry as a whole are explored. KEY WORDS: Olive Oil, Turkey, United States of America (USA), Retail, Packaged, Marketing, Trends, Strategy (ABD) Perakende, Kutulu,
Dnya Ortaklar D Ticaret Ltd ti - ZMR
70

PAZAR ZET ABD Pazar 2002 ylnda dnyann zeytinya ithalatnn %68ini (200.000 MTden fazla) satn alan ABD, zeytin yann en byk pazar konumundadr 1.
250,000
Brezilya %7
Kanada %8 Japonya %7 Avustralya %10
200,000 150,000 100,000 50,000 0
ABD Avustralya Kanada Japonya Brezilya
ABD %68
En byk pazar olan ABD 2002de dnya zeytinya ithalatnn %68i gerekletirdi (MT)
Zeytinya thal Eden nemli lkeler (2001-2002; MT)
Uluslararas Zeytin ve Zeytinya Konseyi 1984 ylnda zeytinya pazarlamaya baladktan sonra zeytinya tketimi her yl yaklak %8.4 oranda byme gstermitir. 2 2000 ylndan beri zeytinya, sv ya piyasasnn ciro nderi konumunda bulunmaktadr. 2003 ylnda bu pazarn %34nden ($400 milyon dolar) fazlasna sahiptir. 3
1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 1983 1988 1993 1998 2003
4
sv %30
dier %5 msrz %13
kanola %18
zeytin %34
ABD kii bana senelik zeytinya tketimi sadece 1,2 kg.
ABDde Perakende Sv Ya Gda Satlar (2001)
Trkiyede ABD pazarnn nemli bir payna sahiptir. Trk retici ve ihracatlarn balca hedeflerinden biri, ABDye ihra edilen katma deer rnlerinin hacmini bytmek olmaldr. ABD pazarnn kk bir payn almak bile nemlidir.
The world olive oil market report from the 88th session (Madrid, Spain, 23-25 June 2003) of the International Olive Oil Council (IOOC). 2 International Olive Oil Council (IOOC) 3 NAOOA (North American Olive Oil Association) July 2003. 4 Based on STAT US olive oil import information and US census bureau population statistics
71

1
250,000 200,000 150,000 100,000 50,000 0 Btn lkelerden Trkiye'den
Tunus Portekiz %1 Yunanistan %1 Arjantin %1 %2 Trkiye %3 spanya %19 talya %73
19911992
19951995
19971998
20002001
ABD Zeytinya thalat 1991- Haziran 2003 (MT)
lkelere Gre ABDnin Zeytinya thalat 2001 2002 (dolar)
PAZARLAMANIN TANIMI Devam etmeden pazarlama terimini tanmlamak lazm. Pazarlamak sadece rn satmak ve reklam yapmak deildir. Pazarlama: Bir rn (mal) retildii yerden tketildii yere kadar getirmek iin yaplmas gereken hizmetler zinciridir. 2 Tm retimin amac tketmektir. Her mteri istedii bir rn elde etmek iin parasn seve seve verir. Pazarlamadaki hedefimiz, mterinin isteklerini tespit edip nne getirmek olmaldr. Bu nedenle Mteri daima hakldr. Kar etme zihniyetinden (mteriyi sadece para kazanmak iin kullanabileceimiz bir kii olarak grmek) mteri hizmetlerini esas alan bir zihniyete (mteriyi, ihtiyacn karlamaya altmz bir kii olarak grmek) gemek, Trk zeytinya pazarnn payn artrmann temelidir. PAZAR BLMLER VE TCARET BLMLERNN TANIMLARI
Pazar blm, bir pazarlama stratejisine benzer tepkiler veren mteri grubudur. Bunlarn rnekleri
Baby Boomers (1946-1964 arasnda doan Amerikallar), ABDde yaayan spanyol kkenliler ve San Franciscodaki zel gda tketicileri olabilir.
Ticaret blm rn fabrikadan nihai tketiciye ulatran tedarik zincirinde bulunan gruptur. rnein ithalatlar, spesiyal gda datmclar, toptanclar, marketler zinciri.
Trk reticiler ve ihracatlar olarak dnmemiz gereken iki mteri grubu var: 1. Nihai mteri (pazar blmleri) 2. rnlerimizi tketiciye ulatran (ticaret blmleri) tedarik zincirinde bulunan mteriler. Bu mterileri daha kk gruplara ayrmak suretiyle (pazar blmleri ve ticaret blmleri) pazarlama abalarmz daha odaklanm bir hale getirebiliriz ve ABD zeytinya pazarnn zel bir blmnn ihtiyalarn karlamak zere rnlerimizi ve hizmetlerimizi daha verimli klabiliriz. Bylece bizimle dorudan rekabet edenlerin says azalr ve pazarlama hedeflerimize ulamakta daha baarl oluruz. Yani ABDde kaytl olan 2000den fazla zeytinya markasyla rekabet etmek yerine pazarlama hedeflerimize ulamak iin bir pazarlama irketi, ithalat simsar ve spesiyal gda simsaryla alarak szma zeytinyamz Dallas/Fort Worth blgesindeki bamsz marketler ve zel gda marketlerine satmaya odaklanabiliriz mesela.
Mteri velinimetimizdir!
1 2
ibid. Dixie, G. (1989), Horticultural Marketing: A Resource And Training Manual For Extension Officers, FAO Agricultural Services Bulletin, Food and Agricultural Organization of the United Nations, Rome, pp. 15.
72

RNLER rn Kategorisi ABD perakende zeytinya pazarn balca iki kategoriye ayrdk: Market rnleri (effaf marasca [keli] cam ve normal cam ieleri, kutular veya plastik ieler) a. Szma b. Riviera c. Extra Light (%5 szma veya 1. natrel zeytinya ile %95 rafine zeytinya) Katma Deer (Spesiyal) rnleri a. Birinci kalite szma (koyu renkli zel ielerde); retim yeri, bilgi etiketleri, Lokanta markalar. b. Organik (filtresiz) c. Tatlandrlm yalar (tadmlk ya) i. Sprey ii. Paket iii. Srmlk ya e. Hediye takm rn Eilimleri Kullanlllk, stn lezzet ve eitlilik zerinden pazarlanan rnler, zel gda sektrnn bymesini ynlendirmektedir. 1 lkedeki balca ehirlerin ounda byk ve eitli etnik nfuslarn bulunmas ABDnin gittike ok kltrl bir yapya sahip olduunu gstermektedir. Asya ve Meksika yemekleri, soslar ve enileri son yllarda nasl popler olduysa ayn ekilde Orta Dou yemeklerinin de poplaritesinin artmas beklenmektedir. 2 Genelde perakendecilere ulamadan spesiyal gda trendleri lokantalarda grlr, bu Trk firmalarnn pazar trendlerini ngrmeleri iin kayda deer bir strateji olabilir. 3 Ambalajlama Trendleri Perakende market zincirlerinde bulunan nde gelen markalarn zeytinya ieleri, metal kapakl (birinci kalite szma, szma, riviera, light (%5 szma veya 1. natral zeytinya ile %95 rafine zeytinya) effaf yuvarlak (Bertolli tipi) 500 mllik byklndedir. Kullanlan baka byklkler: 1 litrelik standart cam ie; sapl 1.5 litrelik plastik ie, sapl 2 litrelik plastik ie; sapl 3 litrelik plastik ie veya teneke. Birinci snf szma zeytinya genellikle 500 mllik zel ielerde satlr ama bazen 250, 750 mllik veya 1 litrelik marasca ya da baka zel ielerde satlr. Tatlandrlm zeytinya Balca markalarn hepsi, zeytinyan, rnleri genelde 250 mllik marasca ielerde satlr. kapaklarna ve cam ielerin gvdelerine kendi ad ve logolar ilenmi olan zel ielerde sunmaktadrlar. Baz byk markalar (rnein Star ) talyan isimleri kullanmazlar ama yine de ok baarldrlar. 2003 yl itibaryla yrrle girmi olan yeni ve daha dar etiketleme yasalar nedeniyle retim yeri farkl olan yalar ABD tketicisine sunulabilecektir. Tketiciyi Trkiyenin kaliteli zeytinya retim yeri olduu d. Kullanll
1 MARKET BRIEF: The Specialty Food Market in the United States; June 2001; Agri-Food Trade Services: Department of Foreign Affairs and International Trade, Canada 2 ibid. 3 ibid.
73

konusunda bilinlendirmek iin byk Trk ihracatlar, talyan markalarna benzemeyen kendi markalarn tantmay amalayabilirler. PAZARLAMACILAR Balca Markalar ABDde nde gelen markalar arasnda unlar vardr: Bertolli (%40lik payyla pazar nderi; Unilever, Hollanda) Star (Borges-Pont, spanya; ABDde en ok satlan 3. marka) Filippo Berio (Salvo, talya) Colavita (ABDnin en byk talyan zeytinya ithalats) Sasso (2002 ylnda Nestle talya, bu markay, dnyann 3. byk zeytinya ihracats olan Minervaya satmtr) Carapelli (Hormel, ABD; talyann nde gelen markas) Monini Goya (spanya) Pompeian (Perakende marketlerde ylda 7 milyon ie satlmaktadr)
Pazar Paynn Artrlmas Geen 10 yl ierisinde ABD zeytinya pazarlamaclar talyan zeytinya irketlerini satn alp tannm markalarn kullanarak ABD pazarna girmeyi baardlar. Bu, rnlerine talyan bir grnm vermi ve bylece web sitelerinde 1800l yllardan beri zeytinya retmekte olduklarn ve dedenizin eskiden zeytinleri nasl elle topladn syleme imkan bulabilmilerdir. Mesela 1995 ylnda spanyol zeytin reticisi Borges-Pont, merkezi California olan ABD irketi Giurlani A. .ni satn alp, ismini Star Find Foods olarak deitirdi. Giurlani irketi 1898 ylnda bir talyan gmen tarafndan kurulmutu ve 1940 ylna gelindiinde Star markasyla satlan zeytinya Bat ABDnin en nde gelen markalarndan biriydi. imdiyse Star ABDde en ok satlan 3. markadr. DAITIM KANALLARI
Orijinal reticiler/Fabrikalar
Fabrika Temsilcisi Ajan % 5-15 Komisyoncu hracat %10-40 thalat % 30-40
Datc % 20-30 Perakendeci % 35-50
Fabrika Pazarlamac % 40-60
2. Ambalaj Yapan % 10-35 Pazarlamac% 10-50
Son Tketici
1
ABD Gda Tedarik Zincirinin Ortalama Kar Katlanma Oranlar.
ABDde gda ve iecek rnleri genelde gda komisyoncular araclyla toptanclara satlr. Toptanclar da marketlere sat yapar. Gda simsarlar sat ve hizmet ilevini grr; toptanclarsa depolama, nakliyat ve rn teslimat yapar.
The Business of Specialty Foods: The Basics (NASFT) 1999
74

Satlar arttrmak iin datmclar, perakendeciler ve komisyoncularn (ve dier araclarn) zihniyetini iyice anlamak lazm. Fiyat ok nem tasa da, zellikle perakendeci iin, kaliteli rnler ve etiketler de ok fazla nem tar. Gdann gvenirlii ve retim kapasitesi de nemli etkenlerdir. 1
100 80 60 40 20 0 Gvence retim Kimyasz belgileri iktgarl - Organik 100 100 100 73 100 100 73 49 33 Kaliteli etiket 64 100 100 Kaliteli rn 100 100 100
Fiyat 64 64 100
Komiyoncu Distribtr Perakendici
Tedarik Zincirinde Yeni Gda rnn Kabul Etmek in Mterilerin ne Srd artlar
Yukarda bulunan ablondan birka yorum: Tedarik zincirinde bulunan herkes, kalite standartlarn dorulayan rn Kalitesi ve Gvenlik Belgelerini rnein HACCP (Kritik Kontrol Noktalarnda Tehlike Analizi) istemektedir. Perakendeci iin ekici bir etiket ve fiyatn olmas ok nemlidir. Datmc veya komisyoncu iinse fiyat o kadar nemli deildir. 2 Mteriler Zeytinyan Nereden Satn Alrlar? Sper marketler tm gda marketlerinin sadece %25ini olutursa da perakende gda satlarnn %78i burada yaplmaktadr. Geri kalan gda satlarnn %11.3 marketlerde, %6s bakkallarda ve %4.8i toptanc kulplerinde yaplmaktadr. 3 eniler/Soslar 2000 Sper market, dolar baznda sat miktar: $5,500,787,426 Sper marketlerdeki sat yzdesi: 86.3 Eczanelerdeki sat yzdesi: 0.5 Toptanclarn sat yzdesi: 2.0 Sper marketlerden alveri yapan hane yzdesi: 98.0 Eczanelerden alveri yapan hane yzdesi: 5.8 Toptanclardan alveri yapan hane yzdesi: 18.9 Salata soslar/mayonez 2000 Sper market, dolar baznda sat miktar: $2,866,272,237 Sper marketlerdeki sat yzdesi: 88.1
1
November, 2002. Prepared by: Community Venture Development Services Frank Moreland, Chris Evans, Sandra Mark with additional processor interviews by Colleen Shepherd and Nicole Chaland Market Scoping Project (MSP); (SSFPA) Small Scale Food Processor Association 2 Kaynak: Small Scale Food Processor Association (SSFPA) Kasm 2002
3
ibid.
75

Eczanelerdeki sat yzdesi: 0.5 Toptanclarn sat yzdesi: 1,7 Sper marketlerden alveri yapan hane yzdesi: 97.1 Eczanelerden alveri yapan hane yzdesi: 3.0 Toptanclardan alveri yapan hane yzdesi: 9.7 TKETCLER Amerikan Gda Tketicisi Salkl Beslenmek Baby Boomer kua yalanmaktadr. Zamandan ok paralar var. Salk konusunda bilinli tketiciler, besleyici ve salkl olduuna inandklar yiyecekleri bulmak iin hem para hem de zaman harcamaya hazrdr. 2 2002 ylnda Amerikan Diyet Kurumu tarafndan yaplan bir ankete gre Getiimiz son 10 yl ile karlatrlacak olursa bugnk Amerikallar gda ve diyet konusunda daha fazla bilgi edinmeye alyor, salkl beslenmeye ynelik yaynlar dinliyor ve besin ile yemek alkanlklarn daha salkl bir hale sokmaya alyorlardr. Amerikallarn %38i getiimiz iki yl ierisinde diyetlerini daha salkl yapmak iin deiiklik yaptklarn sylemektedir. 3 Ancak perakendecilerin kefettii gibi pazarda baary elde etmek iin besleyici zelliklerinin yan sra salkl gda rnleri kendilerini lezzetli olarak pazarlamak zorundadr. Salk faktr nem kazanrken rnleri sattran yine de lezzet ve zevktir. 4 Orta Yal Kadnlar Amerikada 47 milyon menopoz ve menopoz ncesi kadn bulunmaktadr. lkede bulunan 55 milyon salk, organik, doal ve besin deeri arttrlm rnleri satn alanlarn banda kadnlar yer almaktadr. 5 Organik Gda 8.1 milyon kii arlkl olarak organik rn alyor, 83 milyon ara sra organik gda tketiyor, Gelecek 10 ylda bu sektrde %150 art bekleniyor. Az Yal Amerika Diyet Kurumunun 2002 raporuna gre Amerikallarn akllarn megul eden konular arasnda ar imanlk, en yksek ortalama deerlendirmeler ald ve en byk sorun olarak en ok seilen konu buydu. 6 Zeytinyan salkl bir ya olarak pazarlamak etkili bir stratejidir. Bilgi Arayanlar Amerikallarn ou salkl diyet konusunda aktif bir ekilde bilgi edinmeye alrlar. Etiketleri okurlar. Besin bilgisinin balca kayna televizyondur (%72). kincil kaynaklar dergiler (%53) ve gazetelerdir (%33) ve nemli oranda artmaktadr. Diyet ve besin bilgileri iin ok az kii (%12) doktoruna bavurur. 7
1
From Progressive Grocer: sited on The Association for Dressings and Sauces Trends web site 2002. Warner, Brent & Touchette, Charlie. Marketing on the Edge A Marketing Guide for Progressive Farmers. Canadian Farm Business Management Council. p. 3. 3 Nutrition & You: Trends 2002, American Dietetic Associations (ADA) 4 MARKET BRIEF: The Specialty Food Market in the United States; June 2001; Agri-Food Trade Services: Department of Foreign Affairs and International Trade, Canada 5 Food Technology magazine 6 Nutrition & You: Trends 2002, American Dietetic Associations (ADA) 7 Nutrition & You: Trends 2002, page 10,38 American Dietetic Associations (ADA)
2
76

Kolaylk ABD devlet aratrmasna gre Amerikallarn nlerinin %25i arabada yenilir. Bu nedenle yolda giderken yenilebilecek zeytinya rnleri gelitirilmelidir( Paketler, spreyler ve srmlk rnler). Yeni ve Egzotik Tatlar yemek karmlar ve dama hem serinleten hem de yakan malzemelerin kullanlmas yer almaktadr. nde gelen baharatlar arasnda unlar var: Defne yapra, Biber, Tarn, Kini Otu, Limon Otu, Hardal, Kara Biber, Deniz Tuzu, Susam, Tmerik, Vanilya, Wasabi. Trk tedarikiler baharatl banmlk yalar sunabilirler. Yeil Salatalar Bir nceki yla gre %11 ve 1996 ylna gre %73 art gstererek 2001 ylnn ikinci eyreinde sper marketlerdeki yeil salata satlar toplam 73.8 milyon kilo olmutur. 1 Sper Market Business yazsnda yer alan, 54. Yllk Tketici Harcama alma Raporuna gre sper marketlerin %25inde salata bar vardr. The Buffalo Newsa (15 Ekim) gre hazr salatalarn popler olmasndan dolay sper marketlerdeki marul satlar 1.8 milyar dolara ulamtr. 2 Progressive Grocera gre 2001de hazr salata satlar %18 (yaklak 2$ milyar dolar) art gsterdi. 3 Bu, Trk tedarikilerin salatayla birlikte bir kullanmlk zeytinya, belsem sirkesi, ya da salata soslar satmalar iin iyi bir yntem olabilir Amerikan Zeytinya Tketicisi
Progressive Grocer adl dergiye gre Son yemek trendleri arasnda birbiriyle daha nce sunulmam
ABDde Zeytinya Tketici Profili Balca alveri yapan 25-54 yalar arasnda Yksek maa - 40,000$+ Eitimli Lise + ehir dnda lks semtlerde yaar Salk ilgisi var
Zeytinya Promosyonlar Tketiciler zeytinya aldklarnda %21ni promosyon ile, %9nu ise kupon ile alrlar. 4
%70 Dier
%9 nidirimli "cupon"
%21 Promosyon
San Francisco ve New Yorktaki byk marketler zincirlerinde, ielerinin kyaslanmas (Temmuz 2003)
0.5 litrelik cam zeytinya
Aratrmamza gre ulusal apta tannan markalar iin, San Franciscodaki fiyatlar New Yorktaki fiyatlardan biraz daha yksektir. nl lokantalarda szma zeytinya btn dier szma zeytinyalarndan daha pahaldr; bazen fiyat iki katna kar. Marketlerin pazarlad kendi rnleri,
1 2 3 4
Food Institute Report: 2002
Salad Dressing and Sauce Trends, November 2001 sited by The Association for Dressings and Sauces ibid. Supermarket News 1998
77

dier markalarn biroundan daha ucuzdur (ortalama %15-20 daha ucuz) Oleik asidi dk ve organik szma zeytinyalar, normal szma zeytinyandan %65 daha pahaldr. Amerikada Zeytinya Tketici Eilimleri Ve Tercihleri 1990l yllarn sonlarnda, zeytinya tketimi ounlukla Kuzeydou, Orta Atlantik ve Bat eyaletlerinde gzkmekteydi. Bu konuda New York en gelimi eyalettir; tek bana zeytinya sat pay %35tir. En byk 3 pazar Kuzeydou, Kaliforniya ve Floridadr. On bir pazarn iinde ABD nfusunun %21i bulunurken, zeytinya sat pay %41dir. Kuzeydouda, zeytinyann evde kullanm oran %56yla en yksek deerde iken, Batdaki oran %27dir. Yal kesimde zeytinya tketimi artmaktadr ve ABD nfusu yalanmaktadr. 35-54 ya arasnda insanlar ABD nfusunun %66sn kapsarken alm gcnn %50sini temsil etmektedir. ABDde zeytinya tketimin az olduu blgelerde zeytinyann faydalar ve kullanmlar konusunda eitim verilmesi satlar arttrabilir. ABDde tketiciler effaf bir iede rengi ve tad hafif olan yalar tercih ederler. Ar tatlar yerine tatl ve meyveli tatlar beenirler. 1 Bertolli gibi talyan isimleri olarak tannan markalarn, srekli mteri oran ok yksektir. Amerikal tketiciler Riviera zeytinya alrken bile bu markalarn Szma kalitesinde olduunu dnrler. 2 ABDde Zeytinya Tketim ekilleri
3
%7 Frnda piirilmi gda iinde %10 Tereyann (margarin) yerine
%22 Salatalar (veya sebzelerin zerinde)
%61 Genel piirme (kzartmak, kzarmak)
ABD Pazarnda Tketilen Zeytinya eitleri (2002)
Lite %17
Szma %44
Gallup irketinin yapt bir aratrmaya gre, marketten zeytinyan alanlarn %42sine gre, zeytinya kullanm sadece uzman alar ve spesiyalite yemekler iindir: %28e gre bir salk ihtiyacn karladn syledi %32si gnlk yemek hazrlamasnda kullanr %52si eni olarak kullanr %84 salata sosu olarak kullanr SONU Pazarlamaclar in SADECE BR Pazar / Ticaret Blmnde En yisi Olmay Hedefleyin.
Riviera %39
1 2 3 4
the Istituto di servizi per il Mercato Agricolo http://www.oliveoilsource.com/newsletter/olivenews5-6.htm Lisa Noe Gallup survey for the North American Olive Oil Association (NAOOA) NAOOA Haziran 2003
78

Odaklann! Sadece bir pazar blmnde veya ticaret blmnde en iyi olmay hedefleyin, daha sonra ikinci bir blmde elde ettiiniz baary kullann. Ambalajlama Frsatlar Amerikaya ithal edilen Ambalajlanm Rafine ve Riviera Zeytinyann %3 ve Ambalajlanm Naturel Zeytinyann %1i Trkiyeden gelmektedir. Amerikaya ithal edilen dkme Natrel Zeytinyann %20si ve Rafine ve Riviera Zeytinyann neredeyse 1/3i Trkiyeden gelmektedir. Dkme Naturel Zeytinyann hacmi, Ambalajl Naturel Zeytinyann hacmini 6 kat amaktadr. Ayrca, Trk Dkme Rafine ve Saf Zeytinyann hacmi, Ambalajl Rafine ve Riviera Zeytinyann hacmini 1.5 kat amaktadr. ABDye btn lkelerden ithal edilen zeytinyann %80i ambalajldr ama ABDye Trkiyeden ithal edilen rnlerin sadece %25i ambalajldr. Trkiye daha ok ambalajl rnler sunmal, zellikle talebi ok daha hzl artan szma rnlerini ve riviera zeytinya rnlerini sunmal. Trk zeytinya sanayi, yasalarn extra light (%5 Szma veya I. Nnatrel Zeytinya ile ambalajl zeytinyann ABD pazarna ithal edilebilmesini %95 Rafine Zeytinya) salayacak ekilde deitirilmesi iin aba gstermeli. Fabrikalar ve ihracatlar kar paynn daha byk bir ksmn iftilerle paylamal. Eer iftiler daha ok kar ederlerse, aalar sulayp daha iyi bakacaklar ve Trkiyenin zeytin retimi artacaktr. Bunu gerekletirebilmenin bir yolu, oleik asidi dk szma zeytinya iin daha yksek bir fiyat vermek olacaktr. ABD gda ticari alm yneticilerinin Trk zeytinyann yksek deer ve kalitesi konusunda bilgilendirilmesi iin ibirlii yaparak daha ok pazarlama giriimleri yaplmal.
Mteri Merkezli Ticari Ynetim Uygulamalar Memnun Bir Mteri, En yi Reklamnzdr Maanz kim demektedir? Mteri. Bu nedenle mteri dncelerimizde her zaman n planda olmal: Zeytin aalarnn dikildii, budand, suland, gbrelendii ve rnn topland zaman. Zeytinlerin tand, temizlendii ve skld zaman. Zeytinyann depoland, kartrld ve ielendii zaman. ielerin, kutularn ve kapaklarn seildii zaman. Markalarn seildii ve etiketlerin tasarland zaman. Etiketler ve kolilerin basld zaman. Etiketlerin ielere yaptrld zaman. rn konteynerlere yklendii zaman. Mteriden bir ziyaret, telefon, mektup, e-posta veya faks geldii zaman Fiyat veya teslim tarihi konusunda mteriye bir sz verildii zaman.
Misafirperverlik ve Pazarlama
Economist dergisinin yapt bir aratrmaya gre, d grne nem verme konusunda, Trkiye
dnyada drdnc sradadr (talya bir numaradr). Grnte stn rnleri retmekte bir sorunumuz yoktur. Trkiyede pazarda sebze satclar bile bunu ok iyi yapmaktadrlar.
Trk kltrne ait baka mehur bir davrann da pazarlamamza uygulanmasn tavsiye ederiz: Misafirperverlik. Her mteriye (ABDnin her yerindeki marketlerde rnnz alacak olan, hi tanmayacanz mteriler dahil) evinize gelen deerli bir konuk olarak davrann. retim, pazarlama ve datmn her safhasna bu dnceyi dahil edin. irketlerimizdeki karar verenler ve yneticiler gerek szle gerek rnek davranlarla eitim vermeye alrlarsa, uzun vadede ticari baary elde edebileceiz. Mterilere stediklerini Satn Teneke ambalajda konserve ihra eden bir arkadam var. Kendisine gidip yeni bir istek sunduumda o her zaman ihtiya duyduum rn deil, stokta bulunan rnleri satmaya alr. Bana Arapa litografi tekniiyle baslm etiketli 1kglk bezelye ve krmz biber konservesinde ok iyi fiyatlarmz var der. Bu mteri-odakl ticaret deildir. Alcnn neye ihtiyac olduunu renmek iin mmkn olduu kadar ok soru sorup, bu bilgiler irketinin yneticilerine ve retim blmne ulatrmaldr.
79

Yzeysel veya Derin Kalite Daha nce gda retim fabrikalarn ziyaret ediyorduk. kisi sektrlerinde en byk 10 ihracat arasndayd. kisi ISO 9001, HACCP (Kritik Kontrol Noktalarnda Tehlike Analizi) ve modern laboratuarlara sahipti. Bir fabrikada herkes bizi ok scak karlayarak ve hemen bizi irket sahibiyle konumak zere yneticinin ofisine gtrdler. Dier fabrikada bizi dumanla dolu bir odada bekletip daha sonra irket sahibinin akrabas olan ve mimarlk blmnden niversite mezunu olduunu syleyen pazarlama mdrnn yanna gtrdler. Birinci fabrikada yneticiler iileri saygl bir ekilde selamlyorlard. Dier fabrikada yneticiler iilere sk sk sert davranr veya grmezlikten gelirlerdi. Birinci fabrikada her ey temiz ve dzenliydi. Dieri kirli olup kalite kontrol sisteminde gze batan sorunlar bulunmaktayd. Siz hangisi ile ticaret yapmak isterdiniz? Satn Alm Mdrlerini Eitmek Pazarlama abalarmz sadece nihai tketiciyi deil, Amerikada gda ticaretinde alanlar da eitmeyi amalamaldr. Satn alm kararlarn verenlerin bazlar, brakn Trk zeytinyan, zeytinyann kendisinin temellerini anlamazlar. Sadece salkl olduunu ve talebin arttn bilirler. Onlar eitmek iin yapabileceklerimizin bazlar aada sralanmaktadr: Zeytinya trleri arasndaki farklar, hangi tketicinin hangi tr ya satn ald gibi bilgileri anlatan ksa zetleri (e-posta belgeleri, power point, vs.) sunmak. Trkiyenin szma zeytinyann dnyann en iyi zeytinyalar arasnda olduunu gstermek. u anda zaten ABden ithal edip tketmekte olduklar yalarn byk bir ksmnn Trk ya olduunu hatrlatmak. Yksek kalite kontrolleri ve HACCP (Kritik Kontrol Noktalarnda Tehlike Analizi ) prosedrlerini uyguladmz ve laboratuarlarmzn UZK onayl olduunu belgelemek. Zeytinyanzn sulandrlmam olduunu anlamalar gerekmektedir. Aralklarla piyasa ile ilgili yeni bilgileri sunmak. Ayn yksek kalitede zeytinyan devaml salayacanz gstermek.
Marka ve Etiket nerileri Mevcut Markalar Satn Almak Sprite ile SenSun arasndaki fark nadir? Pazarlama! Her ikisine Coca-Cola sahiptir. Coca-Cola Trkiyede daha nce tannm eski bir markay satn ald. ABDde mevcut olan ve Amerikal tketiciler tarafndan tannan bir markay satn alp alclar Trk zeytinya konusunda bilgilendirmek baz Trk ihracatlar iin iyi bir strateji olurdu. 1995te Borges-Pontun (spanya) Star markas bunu gerekletirmiti. Trk Mal Mterilere rnlerinizin Trkiyeden geldiini anlatn. Gerekli izinleri alp Trkiye logolu ieler, kutular ve karton kutularnz kullann. Trk veya talyan Olmayan Markalar Zamanla, Trk zeytinya olduu tketici tarafndan anlalabilen markalar gelitirin. Zamanla ABD mterilerini Trk zeytinyalarnn kalitesi konusunda eitmek iin kullanlabilen bir isim sein. Akdeniz Piramiti Harvard Kamu Sal Fakltesi ve Dnya Salk rgt, Akdeniz Piramitini oluturmaya yardmc olmulard. Gda reticilerinin rn ambalaj zerinde (1993te piyasaya srlen) Akdeniz Piramiti kullanabilmeleri iin bir lisans program yrrlktedir. Bunu etiketler zerinde kullanarak tketicilerin zeytinyann besin olarak nemi konusunda bilgilendirilmesi mmkndr.
80

Yksek Kalite Ve zel rnler ABD Tattrma Etkinlikleri Zeytinyanzn Los Angeles Fuarnn zeytinya lezzet yarmas gibi gda lezzet yarmalarnda yer almas iin bavurun. 2003 ylnda Yeni Zelandadan gelen bir zeytinya en iyi ithal edilen szma zeytinya kategorisinde birinci oldu. Gdaclar tarafndan okunan gazetelere reklam verin!
Bon Appetit - Gda ve elence dergisi Cooking Light - Gda ve salk dergisi Gourmet yi yiyecek ve iecekten anlayanlar iin bir dergi
Hediye Sepetleri Son on yl ierisinde zel yemekleri (zellikle bir hediye sepetinde seme rnleri) hediye etme uygulamas gittike artmtr. Bu uygulama, reticilere rnn piyasada tantma frsat verirken, tketicilere baka trl tadna bakmayabilecekleri bir takm rnleri deneme frsat tanmaktadr. Zeytinya ve Turizm Trkiyeye gelen milyonlarca turist vardr. Olas mteri olan bu insanlarn nne Trk zeytinya ve marka isimleri koymak ok iyi bir reklam olurdu. Bu tketiciler iin zel rnler retin. Havaalanlarnda reklam yapp zeytinya rnlerini sunun. Uaklar, tur otobsleri ve oteller (rn. mini-buzdolab, hediyelik eya maazas) iin zeytinya 25 ml, 50 ml ve 100 ml ielerde veya 25 ml paketlerde sunun. Lokantalarda masalarda rnnz koyup ieleri lokanta mterilerine satn. Zeytinya ve Gda Turizmi Yunanllar bunu yapmaktadrlar ve ICCden (Uluslararas Ticaret Odas) bir dl kazandlar. 1 California eyaleti araplarn senelerdir turizm ile tantmaktadr. imdi Zeytinya turizmini de yapmaktadrlar. Bazlarmz zeytinya mzeleri ile bunu yapmaya balamlardr. Gzel Trk Mutfan (zeytinya dahil) dnyaya tantmak gelecek iin bir ok olanak yaratacaktr. Ulusal veya Toplu birlii Giriimleri iin neriler UZZK Ulusal Zeytin-Zeytinya Konseyi oluturmak iin admlar imdiden atlm durumdadr. Bu sektrde bu hareket herkes tarafndan desteklenmelidir. Trkiye UZKya (Uluslararas Zeytinya Konseyi) ye olmal ve Trk hkmetinin bu sektrn stratejik nemini anlamas iin aba gsterilmelidir. Zeytinya ihra edilen bir rn olmaktan te bir bar semboldr. ada Trkiye Cumhuriyetinin esiz kimliini dnya lkelerine tantma abasnn simgesel bir paras olabilir. Yce nder Atatrkn Yurtta bar, dnyada bar sz, zeytinyann simgesel manasna ok iyi uyar (Yirmi Milyon TLa dikkatli baknz). Ulusal Pazarlama abalar Trk zeytinyan tantmak iin ulusal pazarlama abalar (inde fndk iin yapld gibi) ok byk bir etki yaratabilir. Web siteleri ve ticari dergilerde reklam yapmak alclara (gda sanayinde karar verenler) ynelik olabilir. spanyal reticiler bir ka yl bunu yapmlardr ve ABDde perakende sat paylarn arttrmlardr. Trk Zeytinya iin Logo Ve Maskot Btn Trk zeytinya sanayini temsil edecek bir Zeytinya Adam ve bir Trk Szma Zeytinya logosu gelitirilebilir. Zeytinya, zm ve baka rnler iin California bunu yapmtr. Bilgiyi Paylamak: zeytinturk@yahoogroups.com gibi e-posta gruplar ibirliini arttrmakta yardmc olabilir.
http://www.oilroute.gr/PagosmiaAnagnorisi_En.htm
81

Ulusal Lezzet Paneli Trkiyede ulusal lezzet panelleri oluturulabilir. UZK tarafndan onaylanm bir lezzet panelinin mevcut olmas California Zeytinya Konseyinin (COOC) pazarlama stratejisinin bir parasdr. Baz byk irketler bile UZK tarafndan onaylanm kendi lezzet panellerini bulundurmaktadrlar. retim Yeri Eer belirli bir blge veya blgeler iin retim yeri tespit edilebilirse, bu yalar daha yksek bir fiyata satlabilir. rnein etiketlerde Tuscany gibi isimlerin resmi olmayan yerlerde bile kullanlmas, tketiciler tarafndan iyi bir zeytinyann iareti olarak alglanmaktadr.
82
III. OTURUM
KONU BTK KORUMA, ZEYTN VE ZEYTNYAI TEKNOLOJS
OTURUM BAKANI Dr. Seyfi ZIIK
BLDR SUNANLAR Dr. Bahriye Hepdurgun Dr. Ahmet Uluda Dr. Glgn Yldz Tiryaki Emine Alkn
83
84
EGE BLGESNDE ZEYTNDE ENTEGRE MCADELE ALIMALARI
Dr. Bahriye HEPDURGUN 1 Dr.Mkerrem ELKER1 Uzm.Tevfik TURANLI1 Hamide ULUSAL 2 Fikri NEN 3 Hilmi AKDOAN3 Sleyman KIZILAM3 Nergis DER 4 Yusuf ERTRK 5
ZET Zeytinde entegre mcadele almalar 1996 ylnda yrtlmeye balanmtr. Ancak burada son iki yln sonular deerlendirilmitir. 2001 ve 2002 yllarnda Aydn, Balkesir, zmir, Manisa ve Mula illerinde yrtlmtr. almalar 2001 ylnda 16 bahede 9.977 aata, 2002 ylnda ise 22 bahede 16.117 aata uygulanmtr. almalarn yrtld bahelerde ana hastalk olarak zeytin halkal lekesi (Spilocaea oleagina Cast.), ana zararl olarak zeytin sinei (Bactrocera oleae Gmel) grlmtr. Zeytin gvesi (Prays oleae Bern.) ve Zeytin kabuklu biti (Parlatoria oleae Colvee) her iki ylda da sorun olarak grlrken, 2002 ylnda Zeytin pamuklu biti (Euphyllura olivina Costa) de problem olarak ortaya kmtr. Hastalk ve zararllarla mcadelede kltrel nlemlere ncelik verilmitir. Zeytin halkal leke hastalna kar hastaln bulunduu bahelerde koruyucu mcadele yaplm ve hastalk kontrol altna alnmtr. Zeytin sinei ilalama zamannn tespitinde, McPhail tipi besi tuzaklar ile feromonlu sar yapkan tuzaklardan yararlanlmtr. Bunun yansra meyvelerde vuruk kontrol yaplarak ilalamalara karar verilmitir. Yaplan kontroller sonucunda baz bahelerde yeterli younluk olmad ve vuruk grlmedii iin herhangi bir ilalama yaplmazken dier bahelerde 1-3 ilalamayla zararl kontrol altna alnmtr. Zeytin gvesi ilalama zamannn tespitinde ise feromon tuzaklardan yararlanlm olup, iek ve meyve nesillerinde yumurta ve canl larva saymlar yaplarak ilalama nerilerinde bulunulmutur. Saymlar sonucunda zararlnn genellikle meyve nesli iin 1 ilalama uygulanmtr. Bir bahede iek nesline kar da 1 ilalama yaptrlmtr. Zeytin kabuklu bitine kar zellikle salamuralk eitlerin bulunduu bahelerde genellikle 1 ilalama yaplarak, zararlnn meyveye geii engellenmeye allmtr. Zeytin pamuklu biti ise younluun grld bahelerde 1 ilalamayla kontrol altna alnmtr. Ayrca entegre bahelerde gbreleme nerileri yaprak ve toprak analizleri dikkate alnarak yaplmtr. almalarn yrtld bahelerde zeytinin kalite ve kantitesinde art olduu gzlenmitir. GR Anavatan Anadolu olan Zeytin (Olea europea L.) yurdumuz iin nemli bir tarm rn olup geni bir ekolojiye yaylarak, byk eit zenginliine sahiptir (Mendilciolu, 1990). lkemizde toplam 97.770.000 zeytin aac bulunmakta ve 1.800.000 ton rn elde edilmektedir. Ege Blgesinde bunun 70.297.432 adedi yer almakta ve rnn 1. 157.311 tonu salanmaktadr (Anonymous, 2000). Blgemizde elde edilen rnn %86s yalk, %14 sofralk olarak deerlendirilmekte ve zellikle son yllarda sofralk zeytin retimi daha da nem kazanm bulunmaktadr (Canzer, 1991). Uluslararas Zeytinya Konseyinin son 8 yllk ortalamalarna gre lkemiz, Dnya sofralk zeytin retiminde spanyadan sonra %14,9 payla 2., sofralk siyah zeytinde ise %31,8 payla 1. srada yer almaktadr (Tetik,1992). Sofralk zeytin retiminde nemli bir paya sahip olan lkemiz verimde son sralarda yer almaktadr. spanyada 2000kg/da, talyada 1900 kg/da ve Yunanistanda 800 kg/da iken lkemizde bu deer ancak 450 kg/dadr (etin, 2000).
1 2 3 4 5
Bornova Zirai Mcadele Aratrma Enstits - ZMR Tarm l Mdrl - AYDIN Tarm l Mdrl - BALIKESR Tarm l Mdrl - ZMR Tarm L Mdrl - MANSA
85

lkemiz ekonomisi iin byk bir neme sahip olan zeytin ekosisteminde zararl hastalk ve yabanc otlarn oluturduu zarar, tekniine uygun yaplmayan budama, sulama ve analiz yaptrlmakszn uygulanan gbrelemenin yansra periyodisite de zeytin retimini byk lde snrlamaktadr. Entegre mcadele almalaryla sz konusu etmenlere kar entegre mcadele teknik talimatna uygun olarak yaplan mcadele, bilinli budama ve gbreleme uygulamalaryla ekonomik ve ekolojik ynden uygun zeytin retimi salanacaktr. Gnmzde entegre mcadele programlarnda, biyolojik mcadele etmenlerinden yararlanma, feromonlarn kullanlmas, ilalama saysnn azaltlmas, ilalarn dk dozlarda kullanlmas, ila uygulama tekniklerinin gelitirilmesi, faydal organizmalara etkisiz veya az etkili ilalarn kullanlmas gibi konular zerinde durulmaktadr. Bu almann en nemli hedefleri 1. retimin arttrlmas, kaliteli ve pestisit kalnts bulunmayan rn elde edilmesi, 2. Doal dmanlarn korunmas ve desteklenmesi, 3. Zeytin bahelerinin dzenli olarak kontrol edilmesi, 4. reticilerin kendi bahesinin uzman haline getirilmesi, 5. Pestisitlerin evreye (toprak, su ve hava) bulamasnn nlenmesidir. MATERYAL VE METOT almalar, Entegre mcadele projesinde grev alan aratrclar tarafndan Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrlnde hazrlanan teknik talimat dorultusunda yrtlmtr. Bornova Zirai Mcadele Aratrma Enstitsnn koordinatrlnde srdrlen almalarda il ve ile sorumlularnn eitimi ve almalarn denetimi gerekletirilmitir. Tarm l ve le Mdrlklerindeki proje sorumlular da reticileri eitmi ve mcadeleyi ynlendirmilerdir. Zeytin hastalk ve zararllarnn mcadelesinin ynetimi: almalar srasnda ve saym yntemleri aada zetlenmitir. uygulanan rnekleme
Tuzak yntemi : Zararlnn zellii ve trne gre deiik tip eeysel ekici tuzaklar kullanlmtr. a) Zeytin gvesinin (P.oleae) ergin populasyonunun izlenmesi iin hektara 1 adet Delta tipi feromon tuzaklar Mart sonu Nisan balarndan itibaren zeytin bahelerinde aalarn hakim rzgar ynne, yerden 1,5-2 m ykseklie meyveli bir dala aslmtr. Tuzaklar haftada bir kez kontrol edilerek yakalanan kelebek adetleri kaydedilmitir. Saymlara iek ve meyvelerin mercimek byklne ulat dnemlerdeki younluu belirlemek iin temmuz ay balarna kadar devam edilmitir. Feromon kapslleri 4-6 haftada bir, yapkan tablalar ise kirlendike deitirilmitir. b) Zeytin sineinin (B.oleae) ergin populasyonlarnn izlenmesi ise Haziran sonu Temmuz balarndan itibaren hektara 1 adet iinde % 2 di amonyum fosfat eriyii bulunan Mc Phail tuzak ile feromonlu sar yapkan tuzaklar aslmtr. Tuzaklar haftada bir kez kontrol edilerek yakalanan zeytin sinei erginleri kaydedilmitir. Mc. Phail tuzaklarn eriyikleri her kontrolde, feromonlu sar yapkan tuzaklarn kapslleri 4-6 haftada bir deitirilmitir. Gzle inceleme yntemi: Vegetasyon sresince zeytin bahelerinde bulunan zararl ve yararl trler ile bunlarn younluklarn belirlemek iin kullanlmtr. a) Zeytin gvesi (P.oleae) iin, her bahede en az 100er organ (tomurcuk, yaprak, somak, meyve) tesadfen seilerek lupla kontrol edilmitir. Bu yntem genel olarak kn ayda bir, mart sonu ekim ortas dnemde haftada bir, ilalamaya karar verme aamasnda haftada iki kez uygulanmtr. b) Zeytin sinei (B.oleae) iin, tuzak saymlar ile birlikte haftada 1-2 kez aalarn gneydou ksmlarndaki parlak, yalanmaya balam florasan sars renkteki meyveler kontrol edilmitir. Bunun iin her zeytin bahesinden genellikle 1000 meyvede vuruk (%) saym yaplmtr. c) Zeytin halkal leke hastalnn (S. oleagina) bir nceki yl sorun olduu bahelerde ilalama zamannn belirlenmesi iin fenolojik devreler takip edilmi ve zeytin aacnda yeni srgnler olumadan hemen nce birinci ilalama, iek somaklar belirginletikten sonra, iekler amadan nce ikinci ilalama yaplmas nerilmitir.
86

Dal saym yntemi: Zeytin Karakonili (Saissetia oleae Olivier), Zeytin kabuklu biti (Parlatoria oleae Colve) ve dier kabuklu bitler gibi sabit zararllara kar kullanlan bir yntemdir. Baheyi temsil edecek ekilde en az 5 aacn eitli ynlerinde 20-25 cm uzunluundaki 10 srgn alnmtr. Tm srgn ve yapraklar zerindeki bireyler binokler altnda saylarak salam ve parazitli bireyler kaydedilmitir. Bitki besin elementleri rnekleme yntemi: Zeytin aalarn dengeli beslemek, bitki besin elementlerinin noksanlk ve fazlalklarn belirlemek ve verilecek gbre miktarn tespit etmek amacyla, yaprak ve toprak rneklerinin belirli bir kural dahilinde alnm ve analiz sonularna gre gbreleme yaptrlmtr. Entegre mcadele programnn yrtld bahelerde fenolojik dnemler aada belirtildii gibi kaydedilmitir. A. Tomurcuklanma, somaklanma balangc B. iek tomurcuklarnn olumas (somaklanma) C. ieklenme balangc, tam ieklenme meyve balama D. Yeil olum, pembe olum, siyah olum SONULAR Zeytinde entegre mcadele almalar 2001 ylnda 16 bahede 9.977 aata, 2002 ylnda ise 22 bahede 16.117 aata uygulanmtr (izelge 1).
izelge 1- 2001 Ve 2002 Yllarnda Entegre Mcadele Programnn Uyguland Baheler Ve Aa Adetleri Bahe No E-01* E-02

li Aydn
lesi Merkez Merkez ncirliova ncirliova Kuadas Kuyucak Buharkent Nazilli
Ky Sereky Umurlu Erbeyli Snrteke Caferli Kurtulu Ortak Pirlibey Kzlkeili Merkez Tayleli Tayleli
Aa Adedi 800 700 1900 350 1200 1100 120 120 225 280 147 350 2500 300 125 1000 1200 1000 1000 1000 400 300
Zeytin eidi Memecik Memecik Gemlik-Memecik-Domat Manzanilla Gemlik Domat, Manzanilla Domat Gemlik-Memecik-Domat Ayvalk yalk Ayvalk yalk Ayvalk yalk Ayvalk yalk Ayvalk yalk Gemlik Ayvalk , Gemlik Gemlik Ayvalk , Memeli Domat Gemlik Gemlik Gemlik Memecik-Gemlik
E-03* E-04
E-05* E-06* E-07* E-08* E-09*
Balkesir
Edremit Burhaniye
E-10* E-11* E-12*
E-13* E-14* E-15* E-16* E-18

Ayvalk Erdek zmir Dikili Bergama Manisa Akhisar
Merkez Merkez Bademli Kabakum Merkez Snnetiler Ballca Ballca
E-17* E-19 E-20* E-21 E-22 Mula
Saruhanl Merkez
Bykbelen Yeilyurt
*2001 ylnda almann yrtld baheler
2002 ylnda almann yrtld baheler
almalar srasnda zeytin gvesi populasyonunun izlenmesinde kullanlan eeysel ekici tuzaklardaki ilk yakalamalar Aydn ilinde 29.03.2001 ve 21.03.2002 tarihlerinde, Balkesir, zmir ve Manisa illerinde her iki
87

ylda Nisan aynn ilk haftasnda Mula ilinde ise tuzaklar 07.05.2002 tarihinde asldndan, ayn hafta iinde saptanmtr. izelge 2- 2001 Ylnda Zeytin Entegre Mcadele Programnn Uyguland Bahelerde Hastalk Ve Zararllara Kar Uygulanan Mcadele Yntemleri Ve Kullanlan Pestisitler Bahe E-01 E-03 E-05 E-06 E-07 E-08 lalama lalama 18.03.2001 15.08.2001 10.03.2001 06.07.2001 20.03.2001 10.08.2001 24.03.2001 09.08.2001 31.03.2001 17.03.2001 28.06.2001 25.07.2001 20.08.2001 25.09.2001 16.02.2001 01.04.2001 03.03.2001 18.04.2001 18.02.2001 29.03.2001 27.02.2001 08.05.2001 19.06.2001 14.09.2001 08.10.2001 20.02.2001 07.04.2001 25.04.2001 03.05.2001 05.06.2001 20.08.2001 05.09.2001 20.09.2001 09.10.2001 12.06.2001 12.06.2001 13.06.2001 07.08.2001 11.09.2001 08.10.2001
E-09
E-10 E-11 E-12
E-13
E-14
E-15 E-16 E-17 E-20
Halkal leke Zeytin Halkal leke Zeytin sinei Halkal leke Zeytin Halkal leke Zeytin Halkal leke Halkal leke Zeytin kurdu Zeytin sinei Zeytin sinei Zeytin sinei Halkal leke Halkal leke Halkal leke Halkal leke Halkal leke Halkal leke Halkal leke Zeytin gvesi Zeytin gvesi Zeytin sinei Zeytin sinei Halkal leke Halkal leke Zeytin Zeytin gvesi Zeytin gvesi Zeytin sinei* Zeytin sinei* Zeytin sinei* Zeytin sinei Zeytin gvesi Zeytin gvesi Zeytin gvesi Zeytin Zeytin sinei Zeytin sinei
Kullanlan la Bordo bulamac Dursban 4 Bordo bulamac Lebaycide 50 EM Bordo bulamac Dursban 4 Bordo bulamac Dursban 4 Bordo bulamac Bordo bulamac Poligor Nuvacron 40 SL Nuvacron 40 SL Mitigor Bordeux caffaro Bordeux caffaro Bordeux caffaro Bordeux caffaro Bordo Mix Valles Bordo Mix Valles Bordo bulamac Korfen 50 EM Korfen 50 EM Nuvacron 40 SL Nuvacron 40 SL Bordo bulamac Bordo bulamac Poligor Poligor Poligor Super Agromethrin 10 ULV + Super Agromethrin 10 ULV + Super Agromethrin 10 ULV + Lebaycide 50 EC Mitigor 40 EC Lebaycide 50 EC Lebaycide 50 EC Malathion 65 EC Lebaycide 50 EC Lebaycide 50 EC
Dozu 1,5 kg 100 ml 1,5 kg 100 ml 1,5 kg 100 ml 1,5 kg 100 ml 1,5 kg 1,5 kg 150 ml 100 ml 100 ml 100 ml 1,5 kg 1 kg 1,5 kg 1 kg 1,5 kg 1 kg 1,5 kg 150 ml 150 ml 100 ml 100 ml 2 kg 2 kg 150 ml 150 ml 150 ml 20+80 ml 20+80 ml 20+80 ml 100 ml 150 ml 150 ml 150 ml 150 ml 100 ml 100 ml
Havadan ULV bait-spray yntemiyle ilalanmtr.
88

Zeytin sinei populasyonu Mc Phail tipi besi tuzaklar ve feromonlu sar yapkan tuzaklar kullanlarak izlenmitir. 2001 ylnda her iki tuzak tipinde ilk yakalamalar Aydn ili Kuadas ilesinde 06.07.2001, Kuyucak ilesinde 18.07.2001, Buharkent ilesinde 22.07.2001 ve ncirliova ilesinde 02.08.2001 tarihlerinde saptanrken Merkez ilede sezon boyunca ergine hi rastlanmamtr. Balkesir ilinde Erdek ilesi hari Mc Phail tuzaklarda 22-25.06.2001 tarihleri arasnda Erdek'te ise 16.07.2001 tarihinde, feromonlu sar yapkan tuzaklarda ise yine Erdek ilesi hari 26.07.2001 tarihinde Erdek ilesinde ise 27.08.2001 tarihinde ilk ergin yakalanmtr. Yakalamalar Kasm ay ortalarna kadar devam etmitir. zmir ilinde her iki tuzak tipinde ilk ergin 24.08.2001 tarihinde yakalanrken, Manisa ilinde Mc Phail tuzaklarda 24.07.2001, feromonlu sar yapkan tuzaklarda 04.09.2001 tarihinde saptanmtr. 2002 yl almalarnda Aydn ili Kuadas ve Kuyucak ileleri hari dierlerinde Mc Phail tuzaklarda Haziran aynn son haftas ilk yakalamalar saptanrken, Kuadas'nda 19.06.2002 tarihinde Kuyucak'ta ise 23.07.2002 tarihinde saptanmtr. Feromonlu sar yapkan tuzaklardaki yakalamalar her bahe iin farkllk gstermi olup, genelde ok dk bulunmakla birlikte baz bahelerde yok denecek adette yakalanmtr. Balkesir ilinde Erdek ilesi hari Mc Phail tuzaklarda 17-27.06.2002 tarihleri arasnda, feromonlu sar yapkan tuzaklarda 08-15.07.2002 tarihleri arasnda ilk yakalamalar saptanmtr. Yakalamalar 21.11.2002 tarihinde son bulmutur. zmir ili Dikili ilesinde her iki tip tuzakta ilk yakalamalar 18.07.2002 tarihinde saptanrken Bergama ilesinde Austos aynn ilk yarsnda gereklemitir. Yakalamalar her iki ilede de Ekim ay sonuna kadar devam etmitir. Manisa ili Akhisar ilesinde zeytin sinei erginine her iki tip tuzakta da hi rastlanmazken, Saruhanl ilesi ile Mula ilinde ok dk saylarda bulunmutur. Zeytin gvesi ve zeytin sinei ergin uularnn takibi ile birlikte doada gzle incelemeler de yaplmtr. Her iki yntem deerlendirilerek zararllara kar mcadele uygulanmtr. Zeytin entegre mcadele bahelerinde 2001 ve 2002 yllarnda hastalk ve zararllara kar yaplan ilalamalar ve kullanlan pestisitler izelge-2 ve 3'te verilmektedir. izelge 2 incelendiinde entegre mcadele programnn uyguland bahelerde E-10, 11, 12 ve 14 no'lu bahelerde zeytin halkal leke hastalna kar ikier mcadele yaplrken, E-01, 05,06,07 ve 08 nolu bahelerde tek ilalama yaplmtr. Yaplan ilalamalar sonucunda hastalk kontrol altna alnmtr. Zeytin rnnn yok yl olan 2001 ylnda, rn olmayan E-01, 08, 10, 11 ve 12 no'lu bahelerde zararllara kar hibir ilalama yaplmamtr. Zeytin kabuklu bitine kar E-03, 06 ve 07 no'lu bahelerde ; Zeytin sineine kar ise E-09, 13 ve 14 nolu bahelerde entegre mcadele talimatnda nerilmeyen ilalar kullanlmtr. Zeytin kurdu mcadelesi entegre talimatnda yer almad iin bu zararlya kar E-09 no'lu bahede teknik talimat dorultusunda ilalama nerilmitir.
izelge 3- 2002 Ylnda Zeytin Entegre Mcadele Programnn Uyguland Bahelerde Hastalk Ve Zararllara Kar Uygulanan Mcadele Yntemleri Ve Kullanlan Pestisitler
Bahe No E-01 E-02 lalama yaplan zararl lalama Tarihi 08-12.03.2002 10-14.04.2002 15.03.2002 09.04.2002 12.09.2002 16.08.2002 16.03.2002 13.08.2002 10.03.2002 15.04.2002 25.07.2002 26.08.2002 14.03.2002 14.03.2002 06.08.2002 14.03.2002 10.04.2002 Kullanlan la Bordo bulamac Bordo bulamac Bordo bulamac Bordo bulamac Lebaycide 50 EM Dursban 4 Bordo bulamac Lebaycide 50 EM Bordo bulamac Bordo bulamac Korumagor Decis Bordo bulamac Bordo bulamac Dursban 4 Bordo bulamac Bordo bulamac Dozu (100 lt suya) 1,5 kg 1 kg 1,5 kg 1 kg 100 ml 100 ml 1,5 kg 100 ml 1,5 kg 1 kg 100 ml 25 ml 1,5 kg 1,5 kg 100 ml 1,5 kg 1 kg
E-03 E-04 E-05
E-06 E-07 E-08
Halkal leke Halkal leke Halkal leke Halkal leke Zeytin sinei Zeytin kabuklubiti Halkal leke Zeytin sinei Halkal leke Halkal leke Zeytin sinei Zeytin sinei Halkal leke Halkal leke Zeytin kabuklubiti Halkal leke Halkal leke
89
izelge 3n devam
Bahe No lalama yaplan zararl lalama Tarihi Kullanlan la
E-09
E-10
E-11
E-12
E-13
E-14
E-15 E-16 E-17 E-18
E-19
E-20 E-21
E-22
Halkal leke Halkal leke Zeytin gvesi (meyve) Zeytin sinei* Zeytin sinei* Zeytin sinei* Halkal leke Halkal leke Zeytin pamuklubiti Zeytin sinei* Zeytin sinei* Halkal leke Halkal leke Zeytin pamuklubiti Zeytin sinei* Zeytin sinei* Zeytin sinei* Halkal leke Halkal leke Zeytin pamuklubiti Zeytin gvesi (meyve) Zeytin sinei* Zeytin sinei* Zeytin sinei* Halkal leke Halkal leke Zeytin pamuklubiti Zeytin gvesi (meyve) Zeytin sinei* Zeytin sinei* Zeytin sinei* Halkal leke Halkal leke Zeytin gvesi (iek) Zeytin gvesi (meyve) Zeytin sinei* Zeytin sinei* Zeytin gvesi (meyve) Zeytin sinei* Halkal leke Zeytin gvesi (meyve) Halkal leke+Dal kanseri Zeytin pamuklubiti Zeytin gvesi (meyve) Halkal leke+Dal kanseri Halkal leke+Dal kanseri Zeytin pamuklubiti Zeytin gvesi (meyve) Halkal leke+Dal kanseri Zeytin gvesi (meyve) Zeytin pamuklubiti Zeytin gvesi (meyve) Zeytin kabuklubiti Zeytin kabuklubiti Zeytin gvesi (meyve)
Dozu (100 lt suya)
05.03.2002 24.04.2002 25.06.2002 08.09.2002 05.10.2002 04.11.2002 28.02.2002 15.03.2002 03.05.2002 12-18.09.2002 04-06.10.2002 02.03.2002 18.04.2002 03.05.2002 12-18.09.2002 04-06.10.2002 04-13.11.2002 08.02.2002 29.03.2002 01.05.2002 18.06.2002 12-18.09.2002 04-06.10.2002 04-13.11.2002 15.02.2002 10.04.2002 25.04.2002 20.06.2002 08.09.2002 02.10.2002 31.10.2002 13-17.02.2002 03.04.2002 21.05.2002 11.06.2002 17.10.2002 10.10.2002 16.06.2002 10.10.2002 20.04.2002 17-19-.06.2002 15.02.2002 23.05.2002 16.06.2002 12.03.2002 28.04.2002 16.05.2002 13.06.2002 22.02.2002 13.06.2002 06.05.2002 13.06.2002 29.07.2002 24.08.2002 11.06.2002
Bordo bulamac Bordo bulamac Poligor Super Agromethrin Super Agromethrin Super Agromethrin Bordo bulamac Bordo bulamac Basudin 20 EC Super Agromethrin Super Agromethrin Bordo bulamac Bordo bulamac Basudin 20 EC Super Agromethrin Super Agromethrin Super Agromethrin Bordo Mix Valles Bordo Mix Valles Basudin 20 EC Dimeton 40 EC Super Agromethrin Super Agromethrin Super Agromethrin Bordo bulamac Bordo bulamac Korfen 50 EM Korfen 50 EM Super Agromethrin Super Agromethrin Super Agromethrin Bordo bulamac Bordo bulamac Lebaycide 50 EC Lebaycide 50 EC Super Agromethrin Super Agromethrin Mitigor 40 EC Super Agromethrin Agro-Bakr 50 WP Decis EC 2,5 Bordo bulamac Lebaycide Lebaycide Bordo bulamac Bordo bulamac Lebaycide Lebaycide Bordo bulamac Decis EC 2,5 Bazudin 20 EM Basudin 20 EM Dursban 4 Dursban 4 Lebaycide
10 ULV + Zirey 10 ULV + Zirey 10 ULV + Zirey
10 ULV + Zirey 10 ULV + Zirey
1,5 kg 1 kg 150 ml 20+80 ml 20+80 ml 20+80 ml 1,5 kg 1 kg 200 ml 20+80 ml 20+80 ml 1,5 kg 1 kg 200 ml 20+80 ml 20+80 ml 20+80 ml 1,5 kg 1 kg 200 ml 150 ml 20+80 ml 20+80 ml 20+80 ml 1,5 kg 1 kg 150 ml 150 ml 20+80 ml 20+80 ml 20+80 ml 2 kg 2 kg 150 ml 150 ml 20+80 ml 20+80 ml 150 ml 20+80 ml 400 gr 25 ml 2 kg 150 ml 150 ml 2 kg 1 kg 150 ml 150 ml 2 kg 25 ml 200 ml 150 ml 100 ml 100 ml 150 ml
* Havadan ULV bait-spray yntemiyle ilalanmtr.
90

izelge-3 incelendiinde entegre mcadele programnn 2002 ylnda uyguland bahelerde; halkal leke hastalna kar genellikle teknik talimat dorultusunda 2 ilalama yapld grlmektedir. Yaplan uygulamalar illere gre deerlendirildiinde, Aydn ilinde E-06, 07 no'lu bahelerde havalarn yal olmas nedeniyle 2. ilalamalar yaplamamtr. Dier bahelerde ise uygulamann baars %100 olmutur. Balkesir ilinde talimata gre ilalama yaplm ve uygulamalarn baars %88- 100 olmutur. zmir ilinde E-15, 16 nolu bahelerde hi ilalama yaplmazken E-17 nolu bahede 1 ilalama yaplmtr. Manisa ilinde E-18, 19, 20 nolu bahelerde halkal leke ve dal kanseri hastalklar birlikte dnlerek %2'lik bakrl preparat kullanlmtr. E-18, 20 nolu bahelerde 1 uygulama yaplrken, E-21 nolu bahede hi ilalama yaplmamtr. Mula ilinde ise halkal leke hastalna kar hibir uygulama olmamtr. Zeytin rnnn var yl olan 2002 ylnda zararl grlmeyen 0E-01, 06 ve 08 no'lu bahelerde hibir ilalama yaplmamtr. Zeytin kabuklu bitine kar E-03, 07 ve 21 no'lu bahelerde; Zeytin gvesine kar E-09, 12 ve 16 no'lu bahelerde; zeytin sineine kar ise E-05, 09-17 no'lu bahelerde entegre mcadele talimatnda nerilmeyen ilalar kullanlmtr Her iki ylda entegre mcadele programnn yrtld bahelerde budama, gbreleme, toprak ileme gibi tarmsal ilemler de dzenli bir ekilde uygulanmtr. Budama obur ve sk dallarn temizlenmesi eklinde hafif olarak ocak, ubat ve mart aylarnda yaplmtr. alma sresince 23 teknik eleman Zirai Mcadele Aratrma Enstitsnde eitilmilerdir. l ve le sorumlular tarafndan da tekerrrl olarak 470 retici eitimi gerekletirilmitir. Tarmsal ilemler hastalk ve zararllarn azalmas ynnde uygulanan nemli kltrel nlemlerdir. TARTIMA VE KANI Bilindii gibi , hastalk ve zararllarla savamda mcadele programlarnn uygulanmasnda, konukunun fenolojik dnemlerinin izlenmesi byk nem tamaktadr. Entegre mcadele programnn uyguland bahelerde zeytin halkal leke hastalna kar mcadele, bitkinin A dnemi ncesi ile A ve B fenolojik dnemlerinde 18.02.2001 - 18.04.2001 tarihleri ile 13.02.2002 - 28.04.2002 tarihleri arasnda olutuu belirlenmitir. izelge-2 incelendiinde Balkesir iline ait E-10, 11, 12 no'lu bahelerde halkal leke hastalna kar talimatna uygun olarak ikier mcadele yaplrken, E-14 no'lu bahede talimatta nerilenden yksek dozda uygulama yaplmtr. Aydn iline ait E-01, 5, 6, 7 ve 8 no'lu bahelerde ise 2. ilalama zaman 1. lalamann etki sresi iinde kald iin tek ilalama yaplmtr. Yaplan ilalamalar sonucunda bahelerde hastalk kontrol altna alnmtr. 2002 ylndaki almalarda ise sz konusu hastala kar genellikle teknik talimata gre 2 ilalama yaplmtr (izelge 3). Yaplan ilalamalarn etkililii Aydn ilinde bir bahe (%70) dnda % 100, Balkesir ilinde %88 - 100 olmutur. Manisa ve zmir ilinde ilalama yaplan bahelerle ilgili olarak ilalamann etkililii belirtilmemi olmasna karn olumlu sonular alnmtr. 2001 ylnda Zeytin sineine kar Aydn iline ait E05 nolu bahede ilk tuzak aslmas ile birlikte zeytin meyvesi vurma olgunluuna gelmeden vuruk grld iin bir ilalama yaplm ve daha sonraki kontrollerde yeni vuruklar grlmediinden ilalama tekrarlanmamtr. E-01, 03, 06, 07 ve 08 nolu bahelerde ise yeterli miktarda rn olmamas nedeni ile sz konusu zararlya kar herhangi bir ilalama yaplmamtr. Balkesir iline ait E-09 nolu bahede zeytin sinei zararnn ok yksek olmas nedeni ile sistemik ila kullanm zorunluluu domu, fakat retici elinde bulunan ilalar kullanmtr. 25.09.2001 tarihinden itibaren yeil zeytin hasadna baland iin bu tarihten sonra zeytin sinei mcadelesi yaplmamtr. Ancak yeil zeytin hasadndan sonra kalan zeytinlerde %20 zeytin sinei zarar grlmtr. Bylece uygulanan kltrel nlemle zeytin sinei zararndan kanlmtr. E-12 nolu bahede zeytin sineine kar larva parazitoiti olan ve Bornova Zirai Mcadele Aratrma Enstitsnde retimi yaplan Psyttalia concolor (Brachonidae;Hym.) isimli larva parazitoidi salnmtr. Zararl populasyonu da dk olduu iin sz konusu zararlya kar bu bahede herhangi bir ilalama uygulanmamtr. Aslnda doal dmanlarn korunup maksimum dzeyde kullanlmalar ok byk nem tamaktadr (Delrio, 1994). E-10 ve 11 nolu bahelerde de zeytinin az olmas nedeni ile zeytin sineine kar herhangi bir ilalama yaplmamtr. E-13 nolu bahede ise tuzak ve vuruk saymlarna gre zeytin sineine kar 2 kez ilalama yaplm ve olumlu sonu alnmtr. E-14 nolu bahede ise Gney Marmara Zeytin Hastalk ve Zararllar ile Mcadele Birlii tarafndan alnan karar
91

sonucu havadan ULV bait-spray eklinde 3 uygulama gerekletirilirken, son ilalama yer aleti ile yaplmtr. zmir iline ait E-15 ve 16 nolu bahelerde rn olmad iin E-17 nolu bahede ise ile teknik elemanlarnn dorudan gelir destei almalarnn youn olmas nedeniyle tuzak saymlar dzenli olarak yaplamayacandan tuzaklar baheye aslmam ve herhangi bir vuruk kontrol yaplmam olduundan ilalama gerekletirilmemitir. Manisa iline ait E-20 nolu bahede zararl populasyonu yksek olduundan ve salamuralk eit bulunduundan %1 vuruk oran dikkate alnarak, feromonlu sar yapkan tuzaklarda en yksek uularn saptand tarihlerde 2 ilalama yaptrlmtr. 2002 ylnda ise zeytin sineine kar Aydn iline ait E-01, 03 , 06, 07 ve 08 nolu baheler, Manisa iline ait E18, 19, 20 ve 21 no'lu baheler ile Mula iline ait E22 no'lu bahede rnn var yl olmasna karn ilalamay gerektirecek zararl younluu ve vuruk oran grlmediinden herhangi bir ilalama yaptrlmamtr. Aydn ilinde entegre bahelerde kalitenin ykselmesiyle hasat yeil zeytine kaydndan ve Manisa ilinde de yeil hasat yapldndan bu bahelerde zeytin sinei problem olmamtr. Aydn iline ait E-02 ve 04 no'lu bahelerde1 ilalama yer aletleri ile yaplrken Balkesir iline ait E-14 nolu bahede "Gney Marmara Zeytin Hastalk ve Zararllar ile Mcadele Birlii" ve zmir iline ait E-15, 16 ve 17 no'lu bahelerde "Bergama Zeytin Hastalk ve Zararllar ile Mcadele Birlii" tarafndan havadan ULV bait-spray yntemiyle 1 ilalama uygulanmtr. Buna karn Balkesir ilinin Krfez blgesinde yer alan E-09-13 no'lu bahelerde "Krfez Zeytin Hastalk ve Zararllar ile Mcadele Birlii" tarafndan havadan ULV bait-spray yntemiyle 3 ilalama uygulanmtr. 2002 ylndaki sonbahar yalarnn yksek olmas ve havalarn lk gitmesi nedeniyle eyll aynn ikinci yarsndan sonra zellikle ekim aynda zeytin sinei populasyonu zellikle Krfez blgesindeki bahelerde ok ykselmi ve bu dnemde ilalama yaplmayan bahelerde zarar %85'lere kadar ykselmitir. Zeytin gvesine kar 2001 ylnda Aydn iline ait tm bahelerde meyvedeki yumurta saymlarnn %1-2 civarnda bulunmas nedeniyle ilalama yaptrlmamtr. Balkesir iline ait E-09, 10, 11 ve 12 nolu bahelerde yaplan kontroller sonucunda mcadeleye gerek duyulmamtr. E-13 ve 14 nolu bahelerde ise yumurtaya rastlanmamasna karn tuzaklarda yakalanan ergin adedinin yksek olmas nedeniyle iek ve meyve nesline kar birer ilalama uygulanmtr. zmir iline ait E-15 no'lu bahede rn olmad iin ilalama yaplmazken E-16 ve 17 no'lu bahelerde meyve nesline kar bir ilalama yaplmtr. Manisa iline ait E-20 nolu bahede meyve nesli saymlarnda % 10 larva ve yumurta tespit edildii iin bir ilalama uygulanmtr. 2002 ylnda ise zeytin gvesine kar Aydn iline ait tm bahelerde nceki yl olduu gibi meyvedeki yumurta saymlarnn %1-2 lerde kalmas nedeniyle ilalama yaptrlmamtr. Balkesir ilinde ise zararl nceki yllara gre younluk gstermi olup E-09, 12-14 nolu bahelerde, zmir iline ait E-16 ve 17 no' lu bahelerde, Manisa iline ait E-18-21 no'lu bahelerde ve Mula iline ait E-22 no'lu bahede meyve nesline kar mcadele yaptrlmtr. Sadece Balkesir iline ait E-14 no'lu bahede ayrca iek nesline kar ilalama uygulanmtr. 2001 ylnda Entegre mcadele programnn uyguland bahelerde vejetasyon sresince uygulanan gzle inceleme yntemiyle zeytin kara koniline hi rastlanmamtr. Buna karlk Balkesir iline ait E09 nolu bahede Zeytin kurdu, E-14 nolu bahede ise Zeytin pamuklu biti grlm ve bir ilalama ile kontrol altna alnmtr. Zeytin kabuklu biti ise Aydn iline ait E-03, 06 ve 07 no'lu baheler ile Manisa iline ait 20 nolu bahede grlm olup salamuralk eitler olmas nedeniyle birer ilalama ile kontrol altna alnm ve zararlnn meyveye gemesi engellenmitir. 2002 ylnda ise uygulanan gzle inceleme yntemiyle geen yl olduu gibi zeytin kara koniline hi rastlanmamtr. lkbahardaki iklim koullar nedeniyle zeytin pamuklu biti bu yl geen yla oranla daha yaygn grlm olup, Balkesir iline ait E-10-13 nolu bahelerde ve Manisa iline ait E-18, 19 ve 21 no'lu bahelerde bir ilalama ile kontrol altna alnmtr. Zeytin kabuklu biti ise Aydn iline ait Domat eidinin arlkl olduu E-03 ve 07 no'lu baheler ile Manisa iline ait E-21 no'lu bahede grlm olup salamuralk eitler olmas nedeniyle nceki yl olduu gibi birer ilalama ile kontrol altna alnm ve zararlnn meyveye gemesi engellenmitir.
92

Zeytinin en nemli sorunlarndan biri olan hasat ise baz bahelerde srkla yaplmaya devam etmektedir. Periyodisiteyi kamlayan ve ar srgn krlmalarna neden olan srkla hasat yerine baz baheler trmkla hasat yapmlardr. Ancak salamuralk eit bulunan baheler elle hasat yaparak rnlerini deerlendirmilerdir. 2001 yl Zeytin rnnn yok yl olmas nedeniyle ortalama aa bana verim Balkesir ilinde E-09 nolu bahede 35.5 kg; E-10 no'lu bahede 3 kg.; E-11 ve 12 nolu bahelerde 6-7 kg; E-13 nolu bahede 35 kg; E-14 nolu bahede 15 kg; Manisa iline ait E-20 no'u bahede ise 25 kg olmutur. zmir iline ait bahelerde rnn ok az olduu belirtilmi olup Aydn ilinde ise verim % 25-75 olarak verilmitir. 2002 yl Zeytin rnnn var yl olmasna karn Krfez blgesinde beklenenin altnda kalmtr. Ancak almalarn yrtld bahelerde ortalama aa bana verim Balkesir ilinde E-09 nolu bahede 54 kg; E-10 no'lu bahede 50kg.; E-11 ve 12 no'lu bahelerde 60 kg; E-13 no'lu bahede 30 kg ve E14 nolu bahede 23 kg; zmir iline ait E-15 nolu bahede 40 kg; E-16 nolu bahede 10kg; E-17 nolu bahede 50 kg; Manisa iline ait E-18, 19 ve 20 no'lu bahelerde 25 kg; E-21 no'lu bahede 20 kg; Mula iline ait E-22 no'lu bahede ise 50 kg olarak elde edilmitir. Projede grevli uygulama kurulular tarafndan reticilere zeytin sezonu boyunca tantm ve eitim almalar verilmitir. Bu erevede aratrclar tarafndan hazrlanan zeytin alanlarnda entegre mcadele ifti bror, zeytinde Verticillium solgunluu zerine aratrma sonular oaltlarak reticilere datlm ayrca bahe kontrollerinde ve gece eitim almalar ile retici eitimleri srdrlmtr. Ayrca Aydn ilinde Ay-Tv'de Zeytin hastalk ve zararllar geni bir ekilde anlatlmtr Aydn ilinde iklim koullar ile paralel olarak zeytinin kalite ve kantitesinde byk bir art gzlenmitir. Balkesir iline ait almalarn yrtld Edremit, Burhaniye ve Ayvalk ilelerinde Entegre proje uygulamas baladndan buyana zellikle Edremit Kzlkeili kynde bir ok ifti teknik yardm talebinde bulunmu ve proje amalar dorultusundaki nerilere uymulardr. Erdek ilesindeki reticinin mahsul 2002 ylnda ok kaliteli olmu, 750 kg' yalk, 10.750 kg' ise sofralk olmak zere toplam 11.500 kg rn elde edilmi ve bunun 9000 kg' I. boy olmutur. Dier zeytin reticileri tarafndan da entegre mcadele uygulandndan almalar geni alanlarda gereklemitir. Manisa ili Akhisar ilesindeki entegre bahesinin rn salamura olarak deerlendirilmi ve retici daha yksek gelir elde etmitir. Entegre mcadele programlarnn baarya ulaabilmesi iin aratrc, yaymc, retici, kimyasal ve dier mcadele ara ve gerelerini reten firmalarn sk bir ibirliine ihtiyac vardr (Lenteren 1989). Blgemizde ilk kesimin uyumlu almalaryla olanaklar lsnde entegre mcadele almalar uygulanmtr. Ancak reticileri bu almalara zendirecek ynetmelik ve kanuni dzenlemeler bulunmadndan, baz ila bayii ve firmalarnn yersiz ve uygunsuz ila nerilerinin nne geilememitir. Yine Lenteren (1989)'e gre ilk hedef kitlenin, aratrclar ve hkmet politikasn ynlendiren politikaclar, son hedef kitlenin ise, reticiler olmas gerektiini bildirmitir. KAYNAKLAR: Anonymous, 1993. Tarmsal Yap Ve retim. Devlet statistik Enstits, Yayn No:1727, Ankara, (1995), 403 s. Canzer, ., 1991. Standart Zeytin eitleri Katalou. Tarm Ve Kyileri Bakanl, Mesleki Yay. Yay. Dair. Bak. No: 334, Seri : 16. 107 s. Delrio, G., 1994. Recent Research on Control Methods Against Olive Fly in Italy. 5-7 October 1994; Marrakesh, Morocco. Lenteren, J.C. Van, 1989. Development and Implementation of EM. The Course Notes on Integretad Pest Management in Protected Cultivation (MSC Course Element (G-250-210) and Post Graduate Course). Mendilciolu, K., 1990. Subtropik klim Meyvelerinden Zeytin. Ege niv. Zir. Fak. Ofset Basmevi, Bornova, 43 s.
93

YABANCI OTLAR ZEYTNLKLERDE SORUN MUDUR?
Dr. Ahmet ULUDA 1

GR
Yrd. Do. Dr. lhan REM2
Dr. Latife ERTEN3
Yabanc ot, genel olarak, istenmedii yerde yetien bitki olarak tanmlanmaktadr. Yabanc otun niin istenmedii yabanc otlarla ilgili kaynaklarda geni olarak aklanmaktadr. rnle rekabet ederek verimi azaltmas, rne kararak kaliteyi drmesi, hasad ve dier tarm ilemlerini zorlatrmas gibi dorudan rne olan zararlarnn yan sra, zararl canllara konukuluk etmesi, insan ve hayvanlara zehirli olmas ve trafii engellemesi gibi zararlar da vardr. Ancak zararlarnn yannda faydal canllara konukuluk etmesi, eitli endstrilerde hammadde olarak kullanlabilmesi ve erozyonu nlemesi gibi faydal ynleri de bulunmaktadr. Yabanc otlarn zararlar sadece ifti tarafndan deil, teknik anlamda tarmla uraan bir ok profesyonel tarafndan da nemsenmemektedir. Oysa msrda yabanc otlar verimi %38-59 azaltmaktadr (remi ve ark., 1997). Sadece m2deki 3 adet kanya (Sorghum halepense) pamukta verimi %50ye kadar azaltabilmektedir (Uluda ve ark., 1999). Youn canavarotu (Orobanche spp.) bulamas sonucu iftilerin mercimek tarlalarn srmek zorunda kaldklar, yani %100 verim kayb ortaya kt da gz nne alnrsa yabanc otlarn nemli verim kstlayc unsurlardan birisi olduu kolayca grlebilir. Yukardaki rneklerde de grld gibi ilk akla geliveren rnekler tarla bitkileriyle ilgilidir. Bu belki de tarla bitkilerinin, meyve aalarna gre, yabanc otlardan daha fazla grnen zarara maruz kalmalarndan kaynaklanyor olabilir. Ancak, meyve baheleri ve zeytinliklerde konunun gz ard edilme boyutu bunun da ilerisindedir. Mesel, her bir nemli tarla bitkisi iin ayr ayr Zira Mcadele Teknik Talimat hazrlanmken; meyve aalar konusunda sadece drt teknik talimat hazrlanmtr: Meyve Bahelerinde Yabanc Otlar Zira Mcadele Teknik Talimat, Turungil Bahelerinde Yabanc Otlar Zira Mcadele Teknik Talimat, Fndk Bahelerinde Yabanc Otlar Zira Mcadele Teknik Talimat ve Balarda Kskt Zira Mcadele Teknik Talimat (KKGM, 1995a). Yani turungiller ve fndk hari, Trkiyenin ok farkl yrelerinde yetien ve farkl ilemler gerektiren btn meyveler tek bir balk altnda ele alnm ve birka sayfaya sdrlmtr. Tabii burada tavsiye edilecek herbisitlerin en azndan ta ekirdekli ve yumuak ekirdekliler iin ayr ayr verildiini sylemeyi unutmamak gerekir (KKGM, 1995b). Yaklak son 10 yldr lkemizde, nemli kltr bitkilerinde, btn zararllar kapsayacak ekilde yrtlen entegre mcadele aratrma, uygulama ve eitim projelerinde de meyve aalarnda yabanc otlara yaklam farkl deildir. Mesel, Zeytin Bahelerinde Entegre Mcadele Teknik Talimatnda sadece 6 yabanc otun ismi zikredilmi ve tm mcadelede herbisitlerin kullanlmamas nerilmi ve yabanc ot mcadelesi iin toprak ileme, ara ziraat ve bime tavsiye edilmitir (Pala ve ark., 2001). Oysa dalarda hibir letin ilemedii alanlarda da, sulanabilen mmbit alanlarda da zeytin yetitirilmektedir. Zeytinde yabanc otlar konusunda, lkemizde az sayda aratrma yaplmtr. Snmez (1973) baz k sonras illar denemitir. zen ve ark. (1989) Zeytinliklerde toprak ileme ile herbisit uygulamalarn karlatrmlardr. Erten (1995) ve Erten ve Nemli (1997) zeytin fidanlklarnda grlen yabanc otlar ve mcadelesi konusunda almlardr. Bu makalede, aratrma ve uygulama baznda lkemizde genelde farkna varlamam olan, zeytinliklerdeki yabanc otlar, bunlarn zeytin yetitiriciliindeki zararlar ve faydalar, mcadele yntemleri ve yaplmas gerekenler ele alnacaktr.
1 2
Bornova Zira Mcadele Aratrma Enstits, Bornova - ZMR Mustafa Kemal niversitesi, Ziraat Fakltesi, Bitki Koruma Blm - ANTAKYA 3 Zeytincilik Aratrma Enstits, Bornova - ZMR
94
YABANCI OTLARIN ZARARLI VE FAYDALI YNLER Yabanc otlarn zeytine zarar konusunda ok fazla alma bulunmamaktadr. Ancak, almalar nda yabanc otlarn zeytinde yapabilecei zararlar yle zetleyebiliriz: mevcut
Yabanc otlar zeytinde de, dier kltr bitkilerinde olduu gibi, verim azalmasna sebep olmaktadr (Muhammad ve Al-Saghir, 1986). Yabanc otlar zeytin kk geliimini % 10 civarnda azaltabilmektedir (Bini ve Ghisolfi, 1986). zellikle kk gelimesinin snrl olduu ilk yllarda rekabet daha iddetli olmaktadr. Yani yabanc otlarla mcadele etmek suretiyle yeni dikilmi zeytinlerde gelime tevik edilirken, eski aalarda da gelime ve verim artacaktr. Civantos (1988) budama, gbreleme, zararllarla mcadele ve yabanc ot kontrol uygulanarak, hektara zeytinya verimini 200-1000 kg arasnda artrmann mmkn olduunu belirtmektedir. Yabanc otlar hastalklarn yayl ve artn da etkilemektedir. Aalar yalandka yabanc otlarla rekabet gleri de artmaktadr; ancak, yal bahelerde yabanc otlar toprak scakln drerek daha souk arazi artlarna sebep olmaktadr. Bu da don zararn artrmakta ve zeytin dal kanseri (Pseudomonas savastonoi) iin potansiyel oluturmaktadr. Yabanc otlar nemi de artrmaktadr. Nem art aalar zeytin halkal leke hastal etmeni Spilocaea oleagina enfeksiyonuna daha hassas hale getirmektedir (Elmor ve ark., 2002). Zeytinliklerde sorun olan solgunluk hastalnn etmeni Verticillium dahlienin inokulumunun art ve devamllnda, dolaysyla da hastaln yaylmasnda yabanc otlarn ok nemli olduu ifade edilmektedir. Etmen, testlenen 81 yabanc ot trnden, 14nde belirlenmitir ve 5 cinsde latent olduu grlmtr. Avena sativa, a. fatua, Calendula arvensis, Geranium dissectum, Malva silvestris ve Xanthium strumarium konuku trlerden bazlardr (Thanassoulopoulos ve ark., 1981). Solanum nigrum da konukular arasndadr (Ligoxigakis ve Vakalounakis, 1994). talyada etmen 18 yabanc ot trnde kolonize olmu, reizolasyon almalar sonucunda Picris hieracioides, Galium album, Veronica persica ve Torilis arvensisden izole edilmitir (Mesturno, 1990). Yabanc otlar kemirgenlerin yuvalanmas iin iyi bir ortam oluturmaktadr. Bunlar da zellikle gen aalara zarar verirler, aacn lmesine de sebep olurlar. Kurumu otlar yangn iin de bir kaynak olmaktadr (Elmor ve ark., 2002). Ayrca yabanc otlar hasad ve tarlada/bahede yaplacak ilemleri zorlatrr. Sulama yaplan bahelerde arklar tkayabilir. Srmle yaplan yabanc ot mcadelesinde sk sk srm yaplmas aalarn kk ve gvdelerini zararlandrabilir ve dip srgnlerini artrabilir. Gvde ve kk zararlanmalarndan dolay zeytin dal kanseri ve solgunluk riski artmaktadr. Hasat srasnda iilii artrmaktadr, hasattan birka gn nce herbisit uygulanarak hasat yapan iilerin toplama kapasiteleri gnde 50-200 kg artrlabilmektedir (Pollastro, 1977). Yabanc otlarn zeytinliklerdeki en nemli faydas, ou eimli yerlerde olan zeytinliklerde erozyonu nlemesidir. Nitekim bu amala srmsz veya azaltlm srm yntemlerinin uygulanmas, yabanc otlarn mal olarak kullanlmas veya mal oluturulmas nerilmektedir (Castro ve Pastor, 1997; Saavedra, 1997b; Castro ve ark., 1995; Saavedra ve Pastor, 1995; Munoz Cobo, 1990). lkemiz zeytinliklerinde nemli zararllarn bir ksmnn aleyhine yaayan doal dman ve parazitler, zararly kontrol edecek younlukta olmasa da, mevcuttur (Pala ve ark., 2001). Faydal canllar, zararllar gibi yabanc otlar konuku olarak kullanabilmektedir. ZEYTNLKLERDE SORUN OLAN YABANCI OTLAR lkemiz zeytinliklerindeki yabanc otlarn belirlenmesi ynnde bir alma yaplmamtr. Erten ve Nemli (1997) zeytin fidanlklardaki yabancotlar belirlemilerdir. Bu yabanc otlar, fidanlklar da yaklak olarak ayn ekolojide bulunduu iin, sulanabilen zeytinliklerdeki yabanc otlar hakknda bir fikir verebilir. Mart ayndan itibaren 4 kez tekrarlanan srveyler sonucunda 109 yabanc ot tr belirlenmitir. Mart aynda yazlk, mays - haziran dneminde yazlk ve klk, temmuz - austos dneminde yazlk yabanc otlar grlmtr. Capsella bursa-pastoris, Sonchus spp, Cardaria draba, Senecio vulgaris ve Rumex spp. yl boyunca grlmtr. Sorghum halepense mart ay sonrasnda devaml grlen yabanc otlardandr.
95

Pala ve ark. (2001) Avena spp., Bromus spp., Matricaria chamomilla, S. halepense, Rubus spp. ve Vites agnus castusu nemli trler olarak bildirmilerdir. Her ne kadar tek yllk ok sayda tr mevcutsa da asl sorunu toprak alt organlaryla reyen ok yllk yabanc otlar oluturmaktadr. Dier lkelerde zeytinliklerde yabanc ot florasnn tespiti zerinde almalar yaplmtr. spanyada srmsz ve sonbaharda simazine uygulanan sistemin uyguland alanlardaki 49 zeytinlikte yaplan srveylerde sadece 8 tr youn bulama gstermitir. Zeytinliklerde belirlenen tr says 4-70 arasnda deimitir. Eimli alanlardaki ve sulanan alanlardaki nemli trler arasnda farkllk grlmtr (Saavedra ve Pastor, 1996). talyada yaplan srveylerde, blgeler arasnda yabanc ot tr kompozisyonu farkllk gstermekle beraber; ilkbaharda geni yaprakl trlerin baskn olduu belirlenmitir. Yabanc ot mcadelesi yabanc otlar, uzun vadede, tamamen ortadan kaldrmamakta, tr kompozisyonunu deitirmektedir. Yabanc ot mcadelesinin zaman da baskn trlerin kompozisyonunu etkilemektedir. Amaranthus trleri yeni bir sorun olarak ortaya kmaktadr (Viggiani ve ark., 2000). Srmsz tarm uygulamas florada deiiklie sebep olmu, bata Lolium rigidum, Bromus spp. ve Hordeum murinum olmak zere imensi trler art gstermitir (Pastor, 1989d). k ncesi herbisitlerin uyguland srmsz sistemde ok yllk trler hakim duruma gemitir (Saavedra ve ark, 1985). Kalifornia da ise Paspalum dilatatum, C. dactylon, Convolvulus arvensis, S. halepense, Cyperus spp., Malva parviflora ve Rubus spp. zel problem olarak ayrca ifade edilmektedir (Elmor ve ark., 2002). Bir parazit bitki olan Viscum cruciatum zeytinlerde tespit edilmitir (Aparicio ve ark., 1995; Musselman ve ark., 1989). ZEYTNLKLERDE YABANCI OT MCADELES lkemiz zeytinlikleri olduka farkl alanlardadr. Zeytinliklerin %75i dalk ve kr arazilerdedir. Sulanan zeytinlik alan ise %8dir (ZAE, 2002). Bu arazilerde yabanc ot florasnda farkllk olmas doaldr. Nitekim Saavedra ve Pastor (1996) benzer yabanc ot mcadelesine maruz kalan zeytinliklerde 4-70 arasnda deien tr says tespit etmilerdir. Yabancot floras ve arazinin yapsndaki farkllklar farkl mcadele yntemlerinin uygulanmasn da gerekli klmaktadr. let ileyemeyecek kadar dik alanlarda yabanc otlar biilmekte veya otlatlmaktadr. Bir ok retici srmle yabanc otlar kontrol etmektedir. Antakya civarnda srm says 7ye kadar kabilmektedir. nceleri srmde pulluk kullanlrken, reticiler artk yzeysel ileyen letleri tercih etmektedir. zellikle sulanan alanlarda iftiler herbisit kullanmaktadrlar. Glyphosate en ok kullanlan herbisittir. Ancak, baz herbisitlerin sulama suyuyla verilmesi gibi tavsiye d yntemlerinden uyguland da bilinmektedir. eitli kaynaklarda ve yaynlarda zeytinliklerdeki yabanc ot mcadelesi konusunda deiik neriler yer almaktadr. Bu, yukarda da belirtildii gibi, yetitirme alanlardaki toprak, flora, toporafi gibi eitli farkllklardan kaynaklanmaktadr. Yaplan almalarla yntemler ortaya konulmu, karlatrlm ve yntemlerin olumsuz ynleri belirlenmitir. Fidanlarn yabanc ot rekabetine daha hassas olduu gz nne alnrsa, zeytinlik tesis edilecek alann nceden yabanc otlardan temizlenmesine gerek vardr. Zeytinliklerde bime ile yabanc ot mcadelesinden herbisitlerin kullanlmasna kadar ok farkl yntemler kullanlmaktadr. En ok kullanlan yntem olan srmn erozyona sebep olma, kklere zarar verme gibi olumsuz etkileri aratrclar srmsz ve azaltlm srm yntemlerini aratrmaya yneltmitir. Civantos ve Torres (1981) geleneksel srme gre zeytin kklerine daha az zarar verebilecek yntemi belirlemek amacyla denedikleri tm srmsz ve azaltlm srml sistemleri baarl bulmulardr. Castro ve ark. (1997) sulanmayan bir zeytinlikte sekiz yl sreyle yetitirme sistemlerini karlatrmlardr. En yksek verim herbisit kullanlan srmsz sistemde elde edilmi, bunu rt bitkisi olarak arpann kullanld sistem takip etmitir. Geleneksel srmde daha az verim elde edilmitir. Luz ve ark. (1990) srmsz sistemde geleneksele gre daha yksek verim elde edildiini; ancak simazine uygulamasnn verimi bir miktar azalttn ve yeil aksam gelimesinde iki uygulama arasnda fark olmadn belirtmilerdir. Castro ve Pastor (1994) daha nceki bulgularnda sistemler arasnda verim fark olmadn; ancak geleneksel srme gre dier iki sistemde aalarn daha gl olduunu, rt bitkili sistemde toprak erozyonu ve su kaybnn en az olduunu ve rt bitkisinde toprak nitrat muhtevas ve aalarn N,K, ve Zn muhtevalarnn daha yksek olduunu bulmulardr. Geleneksel srmle, srmsz ve azaltlm srm yntemlerini mukayese eden Cuesta Aguilar ve Delgado Cuencas (1995) azaltlm srm ve srmsz sistemlerin geleneksel srme gre daha az ekipman maliyeti, toprak erozyonunu nleme iin daha az yatrm, daha az gbreleme maliyeti getirdiini ve
96

daha yksek verim ve meyve kalitesine ulaldn belirtmilerdir. Sanchez Mateos ve ark. (1993) srmsz sistemde daha yksek verim elde edildiini, toprak erozyonunu, toprakta nem kaybn ve kklerde zarar azalttn; azaltlm srmde ise ya muhtevasnn daha yksek olduunu belirtmilerdir. Munoz Cobo (1990) azaltlm srm ile geleneksel srm karlatrmtr: Azaltlm srmn avantajlar unlardr: yksek verim, daha az srm masraf, daha az enerji tketimi, daha az makine ve g ihtiyac, dklen meyveyi daha az masrafla toplama, daha az toprak erozyonu, buharlama ve terleme ile daha az su kayb, baharda daha az don olmas, eimli alanlarda ve kn arazide daha fazla alabilme imkn, topran fizik zelliklerinde iyileme, daha yksek hava scakl ve kklerin st toprak tabakalarnda daha fazla olumas. Dezavantajlar ise unlardr: Daha dk meyve kalitesi, dk filtrasyon, toprakta fazla atlak olumas ve akn oluturaca erozyonda art, herbisit zarar ve daha fazla kemirgen zarardr. Srmsz sistemde daha iyi verim elde edilmesinin sebebi toprak, mikro klima ve su yeterliliindeki daha uygun artlardr. Srmn yaplma sebeplerinden biri yan topraa szlmesini salamaktr. Bu srmsz sistemde azalmaktadr. Ylda bir kere 10 cm derinliinde srm yaplmas geleneksel srme edeer infiltrasyon salayabilmektedir (Pastor, 1989a). lkemizde farkl lokasyonlarda yaplan almada ise herbisit uygulamalar, genellikle, srme gre daha ekonomik bulunmutur ((zen ve ark., 1989). Zeytinliklerde rtc bitki kullanarak mallama ile yabanc otlarla mcadele edilebilecei bildirilmektedir (GarciTorres ve DePrado-Ruiz-Santaella, 2000). Saavedra ve Pastor (1995) zeytinliklerde baz bir yllk gramineleri ( Hordeum murinum, Lolium rigidum, Bromus diandrus ve Bromus madritiensis) rt bitkisi olarak denemilerdir. spanyada zeytinliklerde yetien iki yaban arpa (Hordeum murinum) biyotipinin de rtc bitki olarak uygun olduu belirlenmitir (Saavedra, 1997a) ve dier yabanc otlara kar herbisit kullanlarak arpa rtsnn olumas salanmtr (Saavedra, 1997b). Castro ve ark. (1995) ise kltr arpas eitlerini denemi ve bir eidi mitvar bulmutur. Humanes ve Pastor (1995) Vicia sativadan oluturduklar rtnn mekanik veya herbisit kullanma yoluyla kaldrlmas arasnda toprak nem ierii asndan bir fark olmamasna ramen rtnn kaldrlmas ieklenme sonrasna brakldnda zeytin iin gerekli suda nemli kayplar ortaya ktn belirlemilerdir. Arpa malnn Ekim-Mart aylar arasnda kaldrlmas gerektii ve bu uygulamann normal srme gre ilkbahar ve yazda en yksek nem ierii verdii ve erozyonu azaltt belirlenmitir (Castro ve Pastor, 1991). Sonbaharda ekilen arpa rts ve k ncesi herbisitlerle yabanc ot mcadelesi sistemleri geleneksel srm sistemine gre suyun daha etkin kullanlmasn salam ve dolaysyla verimde art elde edilmitir (Pastor, 1989b). Pastor (1989c) yabanc ot rtsnn sonbahar ve k sresince braklmasnn kuru zeytinliklerde toprak su muhtevasn etkilemeden erozyonu nleyebileceini belirtmektedir. Zeytinliklerde baka yntemler de denenmi ve/veya uygulanmaktadr. Mekanik olarak yabanc otlarn biilmesi verim dklne sebep olduu iin nerilmemektedir (Munoz Cobo, 1991). Solarizasyonun zeytinliklerde de yabancotlar kontrol edebilecei belirtilmitir (Abu-Irmialeh, 1994; Lopez Escuduro ve Blanco Lopez, 2001). Solgunluk hastalnn mcadelesinde herbisit uygulamasyla solarizasyonun kombinasyonu nerilmektedir (Tjamos ve ark. 1991). Zeytinliklerde denenen bitm malnn byk oranda yabancotlar azaltt ve ekonomik olabilecei belirtilmitir (Baghdady ve ark., 1995). Bir parazit bitki olan canavar otunun (Orobanche spp.) zeytinliklerde entegre mcadele programlarnda Oxalis pes-caprae isimli yabancotun mcadelesinde kullanlabilecei belirtilmektedir (Paspatis, 1987). Kimyasal mcadele yntemi zelikle entansif zeytincilikte ok bavurulan bir yntemdir. Youn toprak ileme ile solgunluk hastal arasnda iliki olduu belirtilmektedir (Serrihini ve Zeroual, 1995). Yabancot mcadelesinde herbisit kullanmnn hastalk iddetini azaltabilecei bildirilmektedir (Rodriguez Jurado ve ark., 1993). Herbisitler uygulamadan 3 ay sonra bile, zeytine fitotoksisite gstermeden ve yapraklardaki mineral ieriini etkilemeden, yabancotlar kontrol etmeye devam etmitir (Muhammad ve Al-Saghir, 1986). Ancak bromacil fitotoksik bulunmutur (Pastor, 1983). Herbisit uygulamalar geleneksel srmden daha ekonomik bulunmutur (Bini ve Ghisolfi, 1986; Americanos, 1991). Uygulanan herbisitlerin verime ve gen bitkilerin gelimesine etkisi arasnda fark bulunmamtr (Pastor ve Castro, 1997). Ancak, zeytin eitlerinin herbisitlere tepkisi farkllk gsterebilmektedir (Suarez Garcia ve ark., 1997). Glyphosaten aalarla temasndan kanlmas nerilmektedir (Hermoso Fernandez ve ark., 1988). Zeytin dip srgnlerinin herbisitle kontrol elle kontrole gre daha etkili bulunmutur, vejetatif gelimede % 10, verimde % 8.8 art elde edilmitir (Gil ve Torres, 1990). Hasat ncesi herbisit uygulanm zeytinliklerde yerden toplanan zeytinlerde herbisit (glyphosate) kalnts belirlenmemitir (Valera ve Costa, 1990).
97

Herbisit kullanmnn baz olumsuz etkileri de vardr. Kaliforniann ba, turungil ve zeytin yetitirilen blgelerinde su kuyularnda simazin ve bromacil kalntlar tespit edilmitir (Troiano ve ark., 1997). Ayrca herbisitlerin stste ve youn kullanm baz yabanc otlarn spanyada herbisitlere dayankllk kazanmasna sebep olmutur (izelge 1). SONU VE NERLER Grld gibi yabanc otlar verimi ve kaliteyi azaltarak, aa gelimesini engelleyerek ve hastalklar iin uygun bir ortam oluturarak zeytinliklerde sorun oluturmaktadr. Ancak, sorun zmsz deildir. Srm, bime, mallama, solarizasyon, kimyasal uygulama hatta alevleme gibi deiik yntemler mevcuttur. Zeytinlik floras, toporafyas, toprak yaps, zeytinin ya, retim amac gibi bir ok etken uygun mcadele ynteminin belirlenmesinde etkili olmaktadr. Maalesef dnyann nde gelen zeytin reticilerinden biri olan lkemizde zeytinde yabanc ot idaresi konusunda yeterli aratrma yaplmamtr. Dolaysyla, iftinin yararlanabilecei, bilinli bir ekilde yabanc ot mcadelesi yapmasn salayacak kaynaklar da mevcut deildir. Bugn solgunluk hastalndaki youn arta ramen, ara ziraat nerilebilmektedir. Esasen iftinin yabanc ot mcadelesi adna ne yapt, yabanc ot florasnn ne olduu, nemli olan yabanc ot trleri, deiik ekolojilerde yabanc otlarn dier canllarla olan ilikisi de ortaya konmu deildir. Entansif zeytincilikte st ste ayn herbisitlerin kullanlmasnn ortaya karaca sorunlar imdiden dnlmelidir. Belki de en nemlisi mevcut ifti uygulamalarnda erozyon, verim ve krllk gibi parametreler gz nne alnarak uygun yntemlerin bir an nce belirlenmesidir.
izelge 1- Zeytinliklerde Herbisitlere Dayankllk Kazand Belirlenen Yabanc Ot Trleri Ve Tespit Edildikleri lkeler Yabanc ot Epilobium ciliatum Lolium rigidum Amaranthus spp. Conyza spp. Conyza bonariensis Amaranthus albus blit id Conicum maculatum Si i lb Amaranthus hybridus t fl Herbisit Paraquat Simazine Simazine Simazine Triazines Triazines Simazine Triazines Kaynak Diaz ve ark., 1998 Gonzalez Gutierrez ve DePrado, 1998; Gasquez ve ark, 1998 Munoz Cobo, 1993 Munoz Cobo, 1993 DePrado ve ark., 1989 DePrado ve ark., 1993 D P d ve Pastor, 1990 k 1989 Saavedra DePrado ve ark., 1988
KAYNAKLAR: Abu-Irmialeh, B.E., 1994. Weed Control by Solarisation in Newly Established Fruit Trees. Dirasat Series B, Pure And Applied Sciences, 21: 207-219. (CABPESTCDden). Americanos, P.G., 1991. Chemical Control of Weeds in Olive Groves. Technical Bulletin Cyprus Agricultural Research Institute, No: 133. 6 S. (CABPESTCDden). Anonymous, 2003. Pesticide And Http://Www.Oliveoilsource.Com. Herbicide Use in California Olive Crops. Internette:
Aparicio, A., M.J. Gallego Ve C. Vazquez, 1995. Reproductive Biology of Viscum Cruciatum (Viscaceae) in Southern Spain. International J. Plant Sci., 156: 42-49. (CABPESTCDden). Baghdady, G.A., H.A. Hinfy Ve O.A. El-Hady, 1995. Soil Mulch Can Replace Herbicides For Controlling Weeds in Fruit Orchards. Egyptian J. Soil Sci., 35: 453-463. (CABPESTCDden). Bini, G. Ve S. Ghisolfi, S., 1986. No-Tillage of the Soil Using Herbicides : a Prospect For Olive Growing. Informatore Agroria, 42: 77-81. (CABPESTCDden). Castro, J. Ve M. Pastor, 1991. Study of the Optimum Time For Chemicel Control With Glyphosate of a Live Cereal Mulch in Unirrigated Olive Crops. Proceedings, 1991 Congress of the Spanish Weed Science Society: 191-197. (CABPESTCDden).
98

Castro, J. Ve M. Pastor, 1994. Use of Barley As a Cover Crop. Agricultura Revista Agropecuaria, 63: 754-758. (CABPESTCDden). Castro, J., M.D. Humanes Ve M. Pastor, 1995. Evaluation of Three Barley Varieties For Use As Live Mulches in Olive. Proceedings, 1995 Congress of the Spanish Weed Science Society; Huesca, Spain: 341-344. (CABPESTCDden). Castro, J., M.D. Humanes Ve M. Pastor, 1997. Results of a Study on the Cropping System With a Cover Crop (Hordeum Vulgare) in Olive Cultivation. Proceedings, 1997 Congress of the Spanish Weed Science Society; Valencia, Spain: 325-329. Civantos, L., 1988. Current Status And Trends in Techniques. Options Mediterraneennes: 35-40. (CABPESTCDden). Civantos, L.V.L. Ve M.J. Torres, 1981. Trials For Soil Management in Olive Groves 1976 To 1980. XIII Jornadas De Estudio De La Asociacion Interprofesional Para El Desarrollo Agrario. (CABPESTCDden). Cuesta Aguilar, M.J. Ve A. Delgado Cuencas, 1995. Alternatives To the Traditional Systems in Olive Cultivation. Agricultura Revista Agropecuaria, 64: 388-393. (CABPESTCDden). De Prado, R., C. Dominguez Ve M. Tena, 1989. Characterization of Triazine-Resistant Biyotypes of Amaranthus Spp. Found in Spain. Viiie Collogue International Sur La Biologie, lEcologie Et La Systematique Des Mauvaises Herbes: 247-256. (CABPESTCDden). De Prado, R., C. Dominguez Ve M. Tena, 1989. Triazine-Resistant Weeds Found in Spain. Proceedings of a Meeting of the EC Experts Group, Tollose, Denmark: 67-79. (CABPESTCDden). De Prado, R., C. Dominguez Ve M. Tena, 1993. Triazine Resistance in Biotypes of Solanum Nigrum And Four Amaranthus Species Found in Spain. Weed Research, 33: 17-24. (CABPESTCDden). Diaz, M.A., R. Deprado, R.N. Paul Ve R.J. Smeda, 1998. Identification of Paraquat and Atrazine Resistance in Populations of Epilobium Ciliatum. Proceedings, 50 th International Symposium on Crop Protection, Gent, Belgium, 63: 795-797. (CABPESTCDden). Elmore, C. L., D. W. Cudney Ve D. R. Donaldson, 2002. UC IPM Pest Management Guidelines: Olive, Weeds. UC ANR Publication 3452. Erten, L. Ve Y. Nemli, 1997. Zeytin Fidanlklarnda Grlen Yabancotlar Ve Younluklarnn Belirlenmesi zerinde almalar. Trkiye I inci Herboloji Kongresi, Bildiriler: 133-140. Erten, L., 1995. Zeytin Fidanlklarnda Grlen Yabancotlar Ve Bunlarn Mcadelesinde Kullanlabilecek Uygun Herbisitlerin Tespiti. Yksek Lisans Tezi, Ege ni., Fen Bil. Enst., Bitki Koruma Ana Bilim Dal. 69 S. Garcia Torres, L. Ve J.L. Deprado-Ruiz-Santaella, 2000. Utilization of Herbicides in Mulches in Olive Groves. Agricultura Revista Agropecuaria, 69: 840-842. (CABPESTCDden). Gasquez, J., R. Deprado, G. Zanin, J. Maillet, 1998. Herbicide Resistance in Mediterraean Areas of Spain, France and Italy. Proccedings, EWRS 6th Mediterranean Symposium, Montpellier, France: 165172. (CABPESTCDden). Gil, A.V. Ve L.G.Torres, 1990. Control of Olive Trunk Suckers With Glyphosate/MCPA. Acta Horticulture, 286: 319-322. (CABPESTCDden). Gonzalez Gutierrez, J. Ve R.a Deprado, 1998. Phytotoxicity of Different Glyphosate Formulations in Simazine-Resistant And Susceptible Lolium Rigidum Biotypes. Proceedings, 50 th International Symposium on Crop Protection, Gent, Belgium, 63: 303-308. (CABPESTCDden). Hermoso Fernandez, M., C.M.P. Munoz, B.J. Morales Ve S.M. Saavedra, 1988. Postemergence Herbicide Treatments in Olive Groves. Agricultura Spain, 56: 492-495. (CABPESTCDden). Humanes, M.D. Ve M. Pastor, 1995. Comparison of Chemical And Mechanical Mowing Systems For the Management of Cover Crops of Vetch (Vicia Sativa) in the Interrow Spaces of Olive Trees. Proceedings, 1995 Congress of the Spanish Weed Science Society; Huesca, Spain: 235-238. (CABPESTCDden). KKGM, 1995a. Zira Mcadele Teknik Talimatlar, Cilt 1. Ankara 1995. 291 S.
99

KKGM, 1995b. Zira Mcadele Teknik Talimatlar, Cilt 4. Ankara 1995. 393 S. Ligoxigakis, E.K.Ve D.J.Vakalounakis, 1994. the ncidence And Distribution of Races of Verticillium Dahlie in Crete. Plant Pathology, 43: 755-758. (CABPESTCDden). Lopez Escudora, F.J. Ve M.a. Blanco Lopez, 2001. Effect of Single or Double Soil Solarization to Control Verticillium Wilt in Established Olive Orchards in Spain. Plant Disease, 85: 489-496. (AGRICOLAdan). Luz, J. P., I. Moreira Ve N. Gaspar, 1990. First Results of An Experiment on Soil Management in An Olive Grove in Beira Interior (Portugal). Actas De La Reunion De La Sociedad Espanola De Malherbologia: 129-133. (CABPESTCDden). Mesturno, L., 1990.Possible Hosts of Verticillium Dahliae Kleb. Among Weeds Infesting a Tuscan Olive Grove . Rivista Di Patologia Vegetale. 26:2-3 ,59-67 (Cab Abst.Dan). Muhammad Dau Ve A.R. Al-Saghir, 1986. Weed Control in Olive Orchards. Dirasat, 13: 141-147. (CABPESTCDden). Munoz Cobo, M.P., 1990. Non-Tillage and Other Methods of Reduced Tillage in Olive Cultivation. Olivae, 34 : 18-30. (CABPESTCDden). Munoz Cobo, M.P., 1991. Non-Tillage and Other Methods of Reduced Tillage in Olive Cultivation (Last Part). Olivae, 35: 35-49. Munoz Cobo, M.P., 1993. Efficacy of the Herbicide Simazine in Olive Crops: Current Problems. Cuadernos De Fitopatologia, 10: 87-92. (CABPESTCDden). Musselman, L.J., M. Aggour Ve H. Abusbaieh, 1989. Survey of Parasitic Weed Problems in the West Bank And Gaza Strip. Tropical Pest Management, 35: 30-33. (CABPESTCDden). zen, H., G. Ertem, Y. zen, U. zilbey, C. orbacolu, B. Gmay Ve E. Atalay, 1989. Zeytin Bahelerindeki Yabancotlarla Mcadelede Kullanlan Herbisitler Ile Toprak lemenin Karlatrlmas. Proje Raporu, Tarm Orman Ve Kyileri Bakanl, Zeytincilik Aratrma Enstits, Bornova, zmir. Pala, Y., A. Nogay, E. Damgac Ve M. Altn, 2001. Zeytin Bahelerinde Entegre Mcadele Teknik Talimat. Ankara, 2001. 84 S. Paspatis, E.A., 1987. Chemical, Cultural, and Biological Control of Oxalis Pes-Caprae in Vineyards in Greece. Proceedings of a Meeting of the EC Experts Group, Dublin: 27-29. (CABPESTCDden). Pastor, M. Ve J. Castro, 1997. Selectivity of the Herbicide Tribenuron in Soil Applications in Olive Growing. Proceedings, 1997 Congress of the Spanish Weed Science Society; Valencia, Spain: 319-323. Pastor, M., 1989a. Effect of No-Tillage in Olive Orchards on Soil Water Infiltration. Investigacion Agraria, Produccion Y Proteccion Vegetales, 4: 225-247. (CABPESTCDden). Pastor, M., 1989b. Potential For Using Cereals Chemically Mowed with Glyphosate as Cover Crops in Olives Under Dry Conditions. Proceedings of the 4th EWRS Symposium on Weed Problems in Mediterranean Climates: 281-293. (CABPESTCDden). Pastor, M., 1989c. Influence of Weeds on Evaluation of Water Content in Soil of Olive Orchards in Dry Lands. Proceedings of the 4th EWRS Symposium on Weed Problems in Mediterranean Climates: 41-50. (CABPESTCDden). Pastor, M., 1989d. Effects of Weeds on the Trend of Soil Water Content in Dry Farmed Orchards. Olivae, 6:32-37. Pastor, M., A. Fernandez, A. Vazquez Ve L. Garcia, 1983. Herbicide Trials in No-Tillage Olive Groves. Informacion Tecnica Economica Agraria, 14: 35-38. (CABPESTCDden). Rodriguez Jurado, D., M.A. Blonco Lopez, H.F.Rapoport and R.M.Jimenez Diaz. 1993. Present Status of Verticillium Wilt of Olive in Andalucia Bull. EPPO Bull., 23:513-516. Pollastro, L., 1977. Circles Under Olive Trees to Facilitate Harvesting. Lotto Antiparassitaria, 29: 170171. (CABPESTCDden).
100

Saavedra, M. Ve M. Pastor, 1990. New Herbicide Treatments on Non Tilled Olive Groves. Acta Horticulture, 286: 303-306. (CABPESTCDden). Saavedra, M. Ve M. Pastor, 1995. Native Grass Species As a Cover Crops in the Olive Grove: Design of a New Establishment And Management Technique. Proceedings, 1995 Congress of the Spanish Weed Science Society; Huesca, Spain: 175-180. (CABPESTCDden). Saavedra, M. Ve M. Pastor, 1996. Weed Populations in Olive Groves Under Non-Tillage And Conditions of Rapid Degradation of Simazine . Weed Research, 36: 1-14. (CABPESTCDden). Saavedra, M., 1997a. Ecotypes of Cover Crops of Hordeum Murinum in Olive Groves. Proceedings, 1997 Congress of the Spanish Weed Science Society; Valencia, Spain: 313-317. Saavedra, M., 1997b. Development of a Cover Crop of Hordeum Murinum in Olive Groves. Proceedings, 1997 Congress of the Spanish Weed Science Society; Valencia, Spain: 307-312. Saavedra, S.M., B. Hidalgo Ve C.M.P. Munoz, 1985. Non-Tillage of Olive Groves: Problems of Weeds Not Controlled By Simazine And Diuron. Olivae, 2: 30-32. Sanchez Mateos, V.A., R. Murillo Ve J. Gomez, 1993. Effect of Conservation Tillage in Olives in Castilla La Mancha. Agricultura Revista Agropecuaria, 62: 940-943. (CABPESTCDden). Serrihini, M.N. Ve A. Zeroual, 1995. Verticillium Wilt in Olive in Morocco. Olivae, 58: 58-61. Snmez, S., 1973. Zeytin Aalar Altndaki Yabancotlara Kar l Denemesi. Zira Mcadele Aratrma Yll: 104. Suarez Garcia, M.P., E.P. Lopez Rivares, J. Ordovas, 1997. Selectivity of Thiazopyr in Three Olive Cultivars. Proceedings, 1997 Congress of the Spanish Weed Science Society; Valencia, Spain: 133136. Thanassoulopoulos, C.C., D.a. Biridis Ve E.C. Tjamos, 1981. Weed Hosts As noculum Source of Verticillium in Olive Orchards. Phytopatholigia Mediterranea, 20: 164-168. (CABPESTCDden). Tjamos, E.C., D.A. Biris Ve E.J. Paplomatos, 1991. Recovery of Olive Trees With Verticillium Wilt After Individual Application of Soil Solarization in Established Olive Orchards. Plant Disease, 75: 557-562. (CABPESTCDden). Troiano, J., C. Nordmark, T. Barry Ve B. Johnson, 1997. Profiling Areas of Ground Water Contamination By Pesticides in California: Phase II-Evaluation And Modification of a Statistical Model. Environmental Monitoring And Assessment, 45:301-318. (CABPESTCDden). Uluda, A., A. Demir, R.S. Gvercin Ve Z. Nasrc, 1999. Studies on Effect of Johnsongrass (Sorghum Halepense (L.) Pers.) Densities on Cotton Yield in the Southeast Anatolia Region of Turkey. 11th Symposium, EWRS, 28 June-1 July 1999,Basel, Switzerland, Proceedings: 62. remi, ., A.C. lger, O. Gnen, B. akr, . Kadolu Ve A. Uluda, 1997. ukurovada kinci rn Msr Bitkisinde Yabancotlarn Farkl Dnemlerde Yok Edilmesi le Kritik Periyodun Saptanmas. Trkiye II. Herboloji Kongresi 1-4 Eyll 1997, zmir & Ayvalk, Bildiriler: 427-432. Valera A. Ve J. Costa, 1990. Safety of Sting SE in Olive Groves. Herbicide Treatments When Olives Are Lying on the Ground. Actas De La Reunion De La Sociedad Espanola De Malherbologia: 225-230. (CABPESTCDden). Viggiani, P., C. Cangero, G. Cortese, P. Ciuffreda, N. Deangelis, 2000. Development of the Weed Flora Infesting Tree Crops in Some Areas of Italyand the Effects of Weeding. Note II. Central-Southern Italy. Informatore Fitopatologico, 50: 59-67. (CABPESTCDden). ZAE, 2002. Trkiye Zeytin Ve Zeytinya Sektr. Zeytincilik Aratrma Enstits, Ekonomi Ve statistik ubesi Raporu.
101

-FAZLI KONTNU SSTEM ZEYTNYAI RETMNDE HACCPE GR: TEHLKE ANALZ
Dr. Glgn YILDIZ TRYAK 1 Oya KSEOLU1
ZET Tm dnyada tannp kabul grm ve gda sanayiinde dnya apnda baarsn kantlam bir Gda Gvenlii ve Risk Ynetimi olan HACCP (Hazard Analysis by Critical Control Points) veya Kritik Kontrol Noktalarnda Tehlike Analizi, gda rnlerinin gvenlik ynetimine saduyulu yaklam salayan bir sistemdir. HACCP, Birlemi Milletlere bal Dnya Salk Tekilat tarafndan nerilen ve hem ABD, Avustralya, Japonya, Avrupa Birlii (AB) lkelerinde hem de lkemizde yasal adan uyulmas gereken bir uygulamadr. 1995de Avrupa Ekonomik Topluluunda zorunlu olan HACCP uygulamalar, Trkiyede 09.06.2001 tarihinde gda retimi yapan ve gda ile temas eden materyalleri reten iletmelerde de yrrle girmitir. Gnmzde gda ithalat gerekletiren lkeler, HACCP programn zorunlu olarak uygulayan lkeler ve iletmelerden gda ithalat yapmaktadr. Dnya zeytinya retiminde 5. srada ve ihracatnda 4. srada olan lkemiz iin zeytinya retiminde HACCP uygulamalar ekonomimiz asndan byk nem arzetmektedir. Bu alma ile, etkin bir HACCP plan hazrlanmasnda anahtar olan ve HACCP sisteminin yedi ilkesinden ilkini oluturan tehlike analizi, -fazl kontinu sistem zeytinya retiminde ele alnacaktr. GR Kalitenin n koullarndan en nemlisi gda maddelerinin gvenliidir. Gda kaynakl hastalk ajanlarnn, bazen lmle bile sonulanabilen nemli salk problemlerine yol aabilme olasl, zellikle gelimi lkelerde gven unsurunu n plana karmaya balamtr (Antle 1999, Unnevehr ve Jensen 1999). Gda gvenlii genel anlamda gdann retiminden sonra, tketime kadar kimyasal, fiziksel, duyusal ve biyolojik niteliklerini koruyarak, salkl ve gvenilir bir ekilde tketiciye sunulmasn ve bunun iin alnan nlemler paketini kapsamaktadr. Dier bir deile, gvenlik, retilen maln kullanc ve/veya kullanlan ortama hibir zarar vermemesi olarak dnlebilir; (Unnevehr, 2000), gvenlii daha spesifik olarak, gda maddelerinin kimyasal ve biyolojik tehlikelerden uzak olmas olarak tanmlamtr. Gda gvenilirliini salamak iin hammaddeden tketim noktasna kadar sistemin baar ile uygulanmas lazmdr ve buda retici, iletmeci, pazarlamac ve tketicinin eitimi ile mmkn olabilecektir. Bu itibarla kamu kurulular, gda sanayi, niversiteler, tketici dernekleri ve medyaya grevler dmektedir. HACCP: Trkede Kritik Kontrol Noktalarnda Tehlike Analizi olarak karlk bulan HACCP (Hazard Analysis by Critical Control Points), gdann hammaddeden balayp maml madde ve tketimin son aamasna kadar olan gda zincirinde tehlikelerin tanmlanmas, deerlendirilmesi ve kontrolnde, sistematik bir gda gvenlik yaklamdr. Gda Gvenirlilii Sistemi olarak da adlandrlmaktadr. HACCP sistemi, temelde son rndeki kontrole bal gecikmeler veya dnmsz olumsuzluklar sonucu, geliebilecek tehlikeleri engelleyen koruyucu nlemleri batan belirlemeyi amalamaktadr. Bu sebeple, HACCP sistemi gda ileyen, paketleyen, tayan ve datan tm sektrlere uygulanmaktadr. HACCPin de iinde yer ald gda gvenilirlik sistemleri ou zaman birbirleriyle ilikilidir ve birbirlerini tamamlarlar (Aybak, 2003). Her gdann kendine zg riski ve tehlikeleri vardr. Bundan dolay, her gda grubundaki, hatta ayn gday ileyen iki iletmenin HACCP planlar farkl olabilir. HACCP yaklam uluslararas kabul gryedi temel prensibi esas alr (www.kkgm.gov.tr). Dier bir deile gda iletmelerinde her bir rn iin HACCP sisteminin uygulanmas 7 aamada gerekletirilir: Bunlar;
Zeytincilik Aratrma Enstits - ZMR
102

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Olas tehlikeleri (biyolojik, kimyasal ve fiziksel)ve bunlarn kontrol iin gerekli nleyici tedbirlerin tanmlanmas, Gvenliin ynetilmesi gerektii yerlerde kritik kontrol noktalarnn (KKN) belirlenmesi, KKNnn kontrol altnda olduunu garanti etmesi gereken kritik limitlerin belirlenmesi, Kontrol ve izleme, KKN kontrol dna ktmzda gerekli olacak olan dzeltici faaliyetlerin belirlenmesi, HACCP sisteminin altn dorulayan prosedrlerin belirlenmesi, ve Gerekli dkmantasyon ve raporlarn dzenlenmesidir.
TEHLKE ANALZ Tehlike Analizi, HACCPin birinci prensibi olup HACCP calmasnn en nemli ksmlarndan biridir. Tehlike analizi, tehlikenin tanmlanmas ve tehlikenin deerlendirilmesi aamalarndan oluur. Tehlike analizinin amac, etkin olarak kontrol edilmediinde, zarar ve hastalklara neden olan tehlikelerin listesinin ckarlmasdr. Tehlike analizinin yaplmas ve retim zincirindeki tehlike noktalarnn belirlenebilmesi iin hammaddeden balayarak rn tketiciye ulancaya kadar geirdii tm aamalar akm emas eklinde hazrlanmaldr. Hazrlanm ayrntl akm emalarnda verilen noktalar dikkate alnarak her aamada ortaya kabilecek problemler ve bunlarn dourabilecei tehlikeler ve tehlike kaynaklar belirlenir (izelge 1). Tehlike tanm, baarl bir tehlike analizini gerekletirmek iin iyi anlalmaldr. HACCP terimlerinde tehlike gvenlii gsterir, kaliteyi gstermez. Genellikle bir aamada birden ok tehlike (mikrobiyolojik, kimyasal ve/veya fiziksel) sz konusu olabilmektedir. Tehlikeler belirlendikten sonra bu tehlikelerin kontrol altnda tutulmas iin alnmas gereken nlemler detayl bir ekilde saptanmaldr. -fazl kontinu sistem zeytinya retimi iin tehlike analizi tablosunun ilk stununa bakldnda (izelge 1), drt tane kritik noktann olduu grlr. spanyada yaplan bir almada (Pardo ve ark., 2002), zeytinlerin kabul ve seimi, suyun temini ile zeytinlerin bekletilmesi aamalarnn zeytinya retiminde kritik kontrol noktalar olduu belirlenmitir. Ancak lkemizde varolan alt yap ve teknolojik bilgi eksiklii nedeniyle kat-sv fazlarn ayrlmas basama ile zeytinyalarnn depolanmas basamaklar da (izelge-1) karmza kritik kontrol noktas olarak kmaktadr. Bilindii zere kritik kontrol noktalar, tketici salnda problemlere neden olabilecek tehlikeleri durdurmak iin proseste kontrol koyduumuz basamaklardr. Gvenli zeytinya retiminin ana hedefine kritik kontrol noktalarnn her gn etkin olarak ynetilmesi ile ulalabilir. TRKYEDE HACCP UYGULAMASININ YASAL ZORUNLULUKLARI Sfr risk deerinde bir gdann tketimi arzulanan olmakla beraber teknik ve ekonomik adan uygulanabilir olmamas nedeniyle mevzuatlarda; sala zararsz ve kabul edilebilir bir dzeyde riski tayan gdalar gvenilir gda olarak tanmlanmaktadr. Gda rnlerinin gvenlii konusu tketicilerce alm ncesi tespit edilemeyeceinden ve firmalarn da her ynyle gvenilirlii garanti etme durumunda olmamalar dzenlemeler yoluyla devlet mdahalesini zorunlu klmaktadr (Alpay ve arkadalar 2001). HACCP, Birlemi Milletlere bal Dnya Salk Tekilat tarafndan nerilen ve hem ABD, Avustralya, Japonya, Avrupa Birlii lkelerinde hem de lkemizde yasal adan uyulmasI gereken bir uygulamadr. Trkiyede HACCP, 16.11.1997 tarih ve 23172 sayl Resmi Gazetenin mkerrer saysnda yaynlanan "Trk Gda Kodeksi Ynetmelii" ve 09.06.1998 tarihli ve 23367 sayl Resmi Gazetede Tarm ve Ky leri Bakanl tarafndan yaymlanan "Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Ynetmelik" ile gda retimi yapan ve gda ile temas eden materyalleri reten iletmeler iin yasal bir zorunluluktur. 16 Kasm 1997 tarih ve mkerrer 23172 Sayl Resmi Gazetede yaymlanan Trk Gda Kodeksi Ynetmeliinin 7. Blm 16. ve 17. maddeleri, 9 Haziran 1998 Tarih ve 23367 Sayl Resmi Gazetede yaymlanan Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Ynetmeliin 9. ve geici 1. maddesinin (c) ve (d) bendleri gerei gda maddesi reten iyerlerine, iyeri tarafndan retim alanlarnn kontrolunun nasl yaplaca ve kontrol sisteminin uygulama aamalarnn neler olduu ve bu konudaki sorumluluun da iyeri yetkilisi ve/veya sorumlu yneticiye verildii belirtilmektedir. Her iki ynetmelikte bu sorumluluun ad her ne kadar gda retim alanlarnn kontrol, kontrol ilemlerinin uygulama aamalar, iyeri sorumluluklar olarak geiyorsa da bu sorumluluun uluslararas ad Kritik Kontrol Noktalarnda Tehlike Analizi olup, ksa ad HACCP olarak bilinmektedir.
103

izelge 1- -Fazl Kontinu Sistem Zeytinya retimi in Tehlike Analizi Tablosu
RETM BASAMAI 1. Zeytinlerin Kabul ve Seimi, Suyun Temini (Kritik Kontrol Noktas)
POTANSYEL TEHLKELER Zeytinlerin

fiziksel kontaminasyonu veya fiziksel apraz kontaminasyon (yabanc bitkisel madde-meyve ekirdekleri, saplar, talar, cam, metal, plastik, haere vb) Meyve salnn kt durumda olmas Zeytinlerde sya dayankl, nceden olumu toksinler Kimyasal rnler (herbisit/pestisit) ile bulam zeytinleri kabul etme Kontamine suyun kullanm Gelen zeytinlerin akta bekletilmesi Zeytinlerin hayvan (ku, fare, sinek, haere, kedi ve kpek vb.) veya mikroorganizmalar vastasyla kontaminasyonu Zeytinleri uval ve ynlar iinde bekletilmesi ve s art ile mikroorganizma faaliyetlerinin artmas Yetersiz drenaj nedeniyle bulamalar Organik ve boya kalntlarnn ve kirliliin zeytinlere bulamas
NLEYC TEDBRLER Gzle muayene Metal detektr kullanm Zeytinlerin salk durumlarnn analiz edilmesi ve hastalkl ve kusurlu zeytinlerin ayrlmas
Zeytin aacnn srkla dvlmemesi ve zeytinin tasz, topraksz ve yapraksz toplanmas Toplanan zeytinlerin biriktirmeden ve bekletmeden fabrikaya gtrlmesi Tamada kaliteli ve temiz kaplarn kullanm Zeytinlerin ykanmas ve ykama suyunun iilebilir nitelikte olmas Zaman ynetimi; toplanan zeytinlerin en ksa srede fabrikaya ulatrlmas ve bekletilmeden
ilenmesi
2. Zeytinlerin Bekletilmesi (Kritik Kontrol Noktas)
Gelen zeytinlerin KAPALI YERLERDE veya en azndan yar kapal yerlerde bekletilmesi Hayvanlarn giriini engellemek ve etkin haere kontrol Zaman ynetimi Zeytin yn ykseklii (30 cm den fazla olmamal) ve bekletme yerlerinin dizaynnn iyi planlanmas Drenaj kanallarnn ve bekletme alanlarnn uygun temizlik ve dezenfeksiyonu Tatlarn park etmesini ve giriini yasaklamak
Ykama suyunun yenilenmesi Yapraklarn ve dallarn ayrlmas Makina ve tayc sistemlerin bakm Drenaj kanallarnn bakm ve etkin dezenfeksiyon ve temizlik programnn uygulanmas Deirmenin nleyici bakm Uygun temizlik ve dezenfeksiyon program uygulamak Hayvanlarn giriini engellemek ve etkin haere kontrolu Gevek debilen tm metal maddelerden saknma ve metal detektr kullanm Aydnlatma haricindeki tm camlarn yok edilmesi (Aydnlatmann korumal olmas) Makinalarn nleyici bakm Metal detektr kullanm Uygun temizlik ve dezenfeksiyon program uygulamak Hamur scakl ve kartrma sresinin kontrol altnda tutulmas Su scaklnn periyodik kontrol Katlan su miktarnn kontrol Dekantr altrma parametrelerin optimizasyonu ve sarscl elekler ile kaan pirinann tutulmas
Dekantrn iyi ve etkin temizlenmesi
Uygun temizlik ve dezenfeksiyon programnn uygulanmas Depolama kaplarnn iyi dizayn edilmesi ve uygun materyalin seimi Yalarn temiz kaplarda ve posasz muhafaza edilmesi ve depolama sresince dipte biriken tortunun zeytinyandan ayrlmas Hayvanlarn giriini engellemek ve etkin haere kontrolu Depolama kaplarnn veya tanklarnn zerlerinin daima kapal tutulmas Kontroll olarak serin yerlerde depolama (15-18 0C) Tm camlarn yok edilmesi ve aydnlatmann korunmal olmas Depolar kilitli tutmak Personelin eitimi
3. Zeytinlerin Temizlenmesi ve Ykanmas 4. Zeytinlerin Krlmas ve tlmesi
Ykama suyunun yeniden kullanlmas Organik kalntlarn, kirlilik ve boya kalntlarnn zeytine bulamas Yetersiz drenaj nedeniyle bulamalar Metal
paralar, makine yalayclarn (mineral yalarn) veya kirli organik kalntlarn hamura karmas Hayvan (ku, fare, sinek, haere vb.)ve mikroorganizmalar vastasyla bulamalar Fiziksel apraz kontaminasyon (cam,ta, dallar, metal vb.)
5. Zeytin Hamurunun Kartrlmas
Metal
paralar, makine yalayclarn (mineral yalarn), organik kalnt ve/veya kirliliin hamura karmas Hamurun scaklnn artmas (oksidasyon rnlerinin olumas, tad ve kokuya olumsuz etkileri)
6. Zeytin Hamuruna Su lavesi ve KatSv Fazlarn Ayrlmas (Kritik Kontrol Noktas) 7. Yan Depolanmas
Oksidasyon rnlerinin olumas Doal antioksidanlarn (fenolik
maddeler) uzaklatrlmas Organik kalntlar ve kirliliin zeytinyana karmas
ykanarak
(Kritik Kontrol Noktas)
Organik kalntlar, boya kalntlar, temizlik ve dezenfeksiyon maddeleri kalntlar ve ar metallerin yaa karmas Depolama koullarnda yabanc ve istenmeyen kokularn varl ve yaa sinmesi ve kimyasal migrasyon ile istenmeyen maddelerin yaa szmas Hayvanlarla (fare vb) bulamalar ve haere kontrol kimyasallar Yan youn a maruz kalmas ve yksek depolama scakl Fiziksel apraz kontaminasyon (cam vb) Kt niyetli bulama Oksidasyon rnlerinin olumas
104

15/11/2002 Tarih ve 24937 sayl resmi gazetede yaynlanan Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Ynetmelik gerei geici 1. maddesininin 'c' ve 'd' bendleri deitirilmi ve iletmeler byklklerine gre (motor gc esas alnarak) kademeli olarak en ge 9 Haziran 2010 tarihine kadar uygulamaya koymaya zorunlu gei yapacaklardr. Trkiyede HACCP ile ilgili olarak Tarm ve Kyileri Bakanl Koruma Kontrol Genel Mdrl, Gda Kontrol Hizmetleri Dairesi Bakanl ve Yurtii Gda Kontrol ve Beslenme ubesi Mdrl grevlidir. HACCP UYGULAMASININ FAYDALARI: Gda gvenliini salamak iin etkin bir yntem olan HACCP gerek iletmeye, tketiciye ve de lkeye nemli avantajlar salar (Ertrk, 2003 ve ziek, 2002): - Kullanlmas ve anlalmas kolaydr, - alanlarn retim srecini daha iyi anlamalarn ve kontrol etmelerini ve personelin retimde daha etkin olmalarn salar, - Gda endstrisine eleman yetitirme, tketiciyi bilinlendirme ynnde yaptrmlaryla iyi bir eitim program sunar, - Tehlike nlemeye dayand iin rn kayplarn azaltarak hatal rn riskini ortadan kaldrr ve maliyetleri drr, - rnn pazarlama gcn artrr ve mteri gvenini kazandrarak pazarda rekabet avantaj yaratr, - Tketicinin gvenirlik kontrol yapma abas ve riskler hakknda endieleri azalacandan tketici faydasn artrr, - Tketicilerin ve iverenlerin gdalardan doan hastalklar karsnda ekonomik kayplarn da azaltr. - Salkl gda retimini temin eder ve firmaya gveni artrr, - Hata yaparak tecrbe kazanmadan olas problemlerin nceden belirlenmesini salar. Bu da kaynaklarn etkin kullanmn salar, - Gvenli gda retmek iin gelitirilmi olan yasal zorunluluklara uyumu kolaylatrr, - Uluslararas kabul grmtr; ihracat ve krllkta art salar. Ayrca uluslararas ticarette engellerin azalmas ve dnya pazarlarnda iletmelerin daha etkin rekabet etmesine yardm ederek lke ekonomisine de katk salamaktadr (www.fda.gov). SONULAR HACCP uluslararas platformda kabul grm bir sistem olarak gda gvenirliinde yerini almtr. Bu itibarla uluslararas mevzuatlara uyum salamak, tketici gvenini kazanarak i ve d pazarlarda pazar paynn artrlmas ynnden HACCP sistemi iletmeler asndan giderek nem kazanmaktadr. Trkiye, dnya zeytinya retiminde 5. srada, ve ihracatta 4. srada yer almaktadr. Bu nedenle zeytinya, lke ekonomimiz asndan byk nem arz etmektedir. Zeytinya retiminde HACCP de ok nemli olmaktadr. HACCP programlar, Naturel zeytinya iletmelerindeki mikrobiyolojik, kimyasal ve fiziksel tehlikeleri minimum dzeye indirecektir. Mkemmel bir tehlike analizi, etkin bir HACCP plan hazrlanmasnda ANAHTARDIR. Gvenilir zeytinya retiminde kontrol sisteminin mkemmel almas iin zm: HACCPin etkin yrtlmesi ve korunmasdr. Bunun iin tm mantkl nlemler alnmal ve gerekli tm gayret gsterilmelidir. Ayrca, HACCP uygulamasnn tek bana yeterli bir sistem olmayp, iyi hijyen ve retim uygulamalar ile birlikte uygulanmas gerekmektii hatrlanmaldr. Deiik iletmelerin HACCP planlar farkldr ve tm iletmeler iin doru HACCP takmna sahip olmak HAYATDR! Bu da HACCP takm kounun ST YNETMDEN (fabrika sahibi, genel mdr vb.) olmas ve HACCPin fayda ve gerekliliine inanm olmas ile mmkndr.
105

KAYNAKLAR: Alpay, ., Yaln, . Ve Dlekolu, T. 2001. Avrupa Birlii Kalite ve Salk Standartlarnn Trk Gda Sanayi Sektr Rekabet Gc zerine Etkisi, Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits Yayn No: 59, Ankara. Antle, J.M. 1999. Benefits and Costs of Food Safety Regulation, Food Policy, 24, 605623. AYBAK, H.., 2003. Salkl Gvenilir rnler (BARKOD, EUREPGAP Ve HACCP Nedir?). HASAD, Yl:18 Say:216, Sayfa: 64-68. Ertrk, Yakup Erdal, 2003. Dnyada Ve Trkiye'de Kritik Noktalarda Tehlike Kontrol (HACCP) Uygulamas. Doktora Semineri, Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Tarm Ekonomisi Anabilim Dal, Ankara. ziek, C., 2002. Tketicilerin lenmi Gda rnlerinde Kalite Tercihleri, Salk Riskine Kar Tutumlar Ve Besin Bileimi Konusunda Bilgi Dzeyleri (Adana rnei), .. Fen Bil. Enst., Tarm Ekonomisi ABD, Doktora Tezi, Adana. Pardo, J.E., Perez, J.I., Andres, M. and Alvarruz, A., 2002. Application del Sistema de Analisis de Peligros y Puntos de Control Critico (APPCC) en la linea de Elaboracion de Aceite de Oliva Virgen. GRASAS Y ACEITES Vol. 53. Fasc. 3: 309-318. Unnevehr, L.J. 2000. Food Safety in the Changing World Food System, Paper Presented at the American Agricultural Economics Association Meeting, Florida . Unnevehr, L.J., and Jensen, H.H. 1999. The Economics Implications of Using HACCP as a Food Safety Regulatory Standard, Food Policy, 24, 625-635. www.fda.gov www.kkgm.gov.tr
106

ZEYTN MEYVESNDE BULUNAN HYDROXYTYROSOLN ZELLKLER ve NSAN SALII ZERNE ETKLER Emine ALKIN 1
ZET Akdeniz lkelerinde koroner kalp hastalnn daha dk olmasnn diyetle ilikili olduunu aratrclar bildirmektedir. Son yllarda aratrclar, zeytinde bulunan fenolik maddelerin kardiyovaskler ve trombotik hastalklardan korunmaya etkili bir ekilde katkda bulunduunu saptamlardr. Zeytinde bulunan balca fenolik bileikler; tyrosol (phydroxyphenyl ethanol), hydroxytyrosol (HT) (2, (3, 4 dihydroxyphenyl)ethanol), bu fenollerin konjuge rnleri ile elenolik asit ve oleuropeindir. Zeytindeki bu fenollerin miktar; zeytinin cinsi, yetitii yer, iklim koullar, olgunlama ve depolama koullarna gibi birok faktre bal olarak deimektedir. Son yllarda yaplan aratrmalarda hydroxytyrosoln birok biyolojik etkisi saptanmtr. Bu madde tokoferolden daha yksek antioksidant aktiviteye sahiptir. Bu bileenin insanlardaki eritrositlerin oksidatif zarar grmesini azaltr. Ayrca platelet agregasyonunu inhibe eder ve hcrelerde kullanlan tromboksan sentezine de yardmc olur. Trombosis riski zerine de koruyucu etkiye sahiptirler ve atherosiklorotik etkiyi de geciktirmektedirler. Ayrca 50100 M konsantrasyonda insanlardaki tmor hcrelerinin oalmasn nlemekte ve apoptosisi i tevik etmektedir. Bylece tmor hcrelerinde apoptosisi salayarak hcre artn kesmekte ve kansere kar koruyucu bir etki salamaktadr. Serbest radikalleri yok etme etkisine de sahiptir. Bu derlemede zeytinde bulunan hydroxytyrosoln zellikleri ve insan sal zerine etkileri hakknda bilgi verilmeye allacaktr. GR Zeytin tarihin ilk alarndan beri kltrnn yapld kaytlarla saptanan ilk meyve trlerinden biri olarak tannan bir Akdeniz bitkisidir ve yetimesine uygun iklimsel koullara sahip yerlerde toprak kalitesi asndan fazla seicilik gstermeksizin yetitirilebilmektedir. Zeytin bitkisi dnyada ekolojik koullarn uygun olduu yerlerde ve zellikle Akdeniz lkelerinde yetimektedir. Zeytin lkemiz ekonomisi ve halkmzn beslenmesi asndan nemi byk olan bir tarmsal rnmzdr. Zeytin bnyesinde bulunan yadan dolay yksek kalori deerine sahiptir. Zeytin meyvesi ya, kalorisi, ekeri, bitkisel proteini ve vitaminleri ile katk deil, ana besinlerimizden birisidir. Protein ierii dk olmasna ramen, gerekli btn amino asitleri ierdiinden beslenmede nemli bir yer tutmaktadr. Hazm iin olduka nemli olan kaba lif dengeli olarak bulunur. Mineraller arasnda ilk ikisi olmak zere kalsiyum, magnezyum, demir ve bakr ierii nemlidir. Dier taraftan yeterli miktarlarda provitamin A, vitamin C ve tiamin de mevcuttur. Zeytinin bir dier nemli bileenleri ise fenolik bileenlerdir. ZEYTNDEK FENOLK BLEKLER Fenolik antioksidanlar ok eitli gda rnlerinde bulunmaktadr ve fenolik antioksidanlara bir benzen halkasna en azndan bir hidroksil grubu balanmtr. ekil 1de zeytindeki fenolik bileikler grlmektedir.
Uluda niversitesi Gda Mhendislii Blm, Grkle - BURSA
107

ekil 1- Zeytinde Bulunan Temel Fenolojik Bileikler
Zeytinde bulunan en nemli fenolik bileikler; Tirosol, Hidroksitirosol, 3 (3, 4 dihidroksifenil), Propanoik asit (dihidrokafeik asit), Dihidro p kumarik asid (filoretik asit), Fenilpropanoid glukosides akteosid (verbaskosid) soakteosid, flavonoidler olarak da luteolin ve apigenin bulunmaktadr. Fakat yeil zeytinde hidroksitirosol ve tirosol dndaki polifenoller iz miktardadr.
Zeytinde bulunan fenolik bileikler, Bitkinin zelliklerini, Zeytin meyvesinin rengini, Besinsel deerini, Zeytinden elde edilen zeytinyann stabilitesini, Mikroorganizmalara kar dayanklln etkilemektedir.
Bu fenolik bileiklerin en nemli etkileri ise unlardr: Zeytine renk, sertlik, ac tat ve kendine has aroma verirler. Stabilizasyonu salarlar. Oksidasyonu nleyerek zeytinin kt tat kazanmasna engel olurlar. nsan sal zerinde olumlu etkilerde bulunurlar.
Doal fenolik maddelerin insan sal zerinde; Salkl kalmay salayc, Yalanmay nleyici, Hastalklardan koruyucu, Hastalklar iyiletirici etkileri bulunmaktadr.
Zeytindeki fenolik bileenlerin; Gl serbest radikalleri yok edici aktiviteleri, Hcrelerdeki oksidatif hasar ve yalanmay nleyici,
108

Kandaki toplam, serbest ve ester formdaki kolesterol seviyesini azaltc, Lipit peroksidasyonunu nleyici, Dk younluklu lipoproteinlerin (LDL) oksidasyonunu nleyici ve miktarn drc etkileri bulunmaktadr.
Zeytindeki fenolik bileenler; Kardiyovaskler kalp hastalklarnn, eitli kanser (kolon, prostat ve gs) hastalklarnn, Trombotik hastalklarn oluumunu engellemekte, Merkezi sinir sistemi dejenerasyonunu nlemekte ve Serbest radikalleri yok ederek yalanmay geciktirmektedir.
Sitotoksik serbest radikallere rnek olarak; Peroksil, Alkil, Speroksit ve Hidroksil verilebilir.
Zeytindeki fenolik bileenlerin miktar; Zeytinin cinsine, klim koullarna, Gelime koullarna, Zeytin ileme yntemine, Olgunlama durumuna, Depolama koullarna bal olarak deimektedir.
Zeytin olgunlatka fenolik madde miktar artmaktadr. Bu nedenle baz aratrclar zeytindeki hydroxytyrosol miktarnn tespiti ile hasat zamannn tayin edilebileceini bildirmektedirler. Fenolik bileenlerin miktar; Salamura siyah zeytinde 16.40 g/kg, Salamura yeil zeytinde 4.48 g/kg, Siyah zeytin salamurasnda 0.93 g/L Yeil zeytin salamurasnda 1.36 g/L Zeytinyanda 100 800 mg/kg, Zeytinya kara suyunda ise 2 10 g/kg arasnda deimektedir.
Salamura siyah zeytindeki fenolik maddelerin; %55ini basit fenoller(%35i hydroxytyrosol, %3 tyrosol, %11i dihidrokafeik asit ve %7si phloretic acid), %42sini glikozidler (%30u acteoside 1, %12si acteoside 2) ve %3n flavonoidler (%2 luteolin, %0.8 apigenin) oluturmaktadr.
Salamura yeil zeytin meyvesindeki fenolik maddelerin tamamna yaknn hydroxytyrosol oluturmakta, dier fenolik maddeler ise iz miktarda bulunmaktadr. Zeytinya kara suyunda bulunan balca fenolik bileenler ise hydroxytyrosol, tyrosol, kateol ve 4 metil kateoldr. HYDROXYTYROSOL VE ZELLKLER Zeytin ve zeytinyanda bulunan, oleuropeinin balca paralanma rn olan doal ve gl fenolik bir antioksidandr. Hydroxytyrosol oleuropeinin kateol (catechol) derivatdr ve sekoiridoid gruba sahiptir. Asidik artlar altnda zeytindeki oleuropein ve ligstroside polar fenolik bileenler olan hydroxytyrosol ve tyrosole ykseltgenir.
109

Zeytin meyvesinin olgunlamas boyunca zeytinya retimi gibi zeytinin ilenmesi sonucunda kimyasal ve enzimatik reaksiyonlarla oleuropein miktar azalr ve hydroxytyrosol miktar artar. ekil 1. Hydroxytyrosoln molekler yaps
Hydroxytyrosol; Hydroxytyrosol fenil alkol ieren hidrofilik ekstraktr. Hydroxytyrosol zeytindeki glikosid benzerlerinin enzimatik hidroliz rndr. Zeytinya aromas verir ve aclamay nler. lenmi zeytin meyvesinde ve zeytinyanda bulunur. Fakat taze zeytinyanda miktar daha azdr. tokoferolden ve BHTden daha yksek antioksidan aktiviteye sahiptir. Antimikrobiyel ve antikanserojen aktiviteye sahiptir. Damar geniletici, tansiyonu ve kan ekerini drc etkisi bulunmaktadr. Serbest ve sperokist radikallerini yok eder. Eritrositlerin oksidatif zarar grmesini azaltr. DNA hasarn ve LDL oksidasyonunu nler. Platelet agregasyonunu inhibe eder. Menopoz sonras bayanlarda kolesteroln ykselmesini engeller. Tromboksan sentezine yardmc olur. Apoptosisi tevik eder ve tmor hcrelerinin oalmasn nler. Ayrca menopoz sonras kolesterol yksek bayanlarda LDL peroksidasyonunu azaltr. Larrosa ve ark. (2003), hydroxytyrosoln bu faydal etkilerinden yararlanmak amac ile hydroxytyrosol ieren domates retmiler ve bu domatesin zelliklerini aratrmlardr. Elde edilen domateslerde duyusal ynden hibir olumsuz etki grlmedii gibi, hydroxytyrosolden kaynaklanan aroma nedeni ile bu domatesler normal domateslere gre daha yksek puan alm ve daha uzun sre dayankllklarn korumulardr. Hydroxytyrosol miktar; Salamura siyah zeytinde 5.78 g/kg Salamura yeil zeytinde 4.48 g/kg Rafine edilmemi zeytinyanda ise 0.6 55.2 mg/kg olarak bildirilmektedir. Siyah zeytin salamurasnda 0.93 g/L, yeil zeytin salamurasnda ise 1.36 g/L fenolik madde tespit edilmitir. Hydroxytyrosoln; nsan vcudundaki geri dnm %42 60, Plazmada maksimum seviyeye ulama sresi 32 53 dakika, Yarlanma mr 2.43 saattir. Oleuropein insan vcudunda hydroxytyrosole metabolize olmaktadr. nsan plazmasnda ve idrarnda oleuropein bulunmamaktadr.
110

KAYNAKLAR:
Arienzo, M., A. D. Martino, R. Capasso, A. D. Maro, A. Parente 2003. Analyses of Carbonhydrates and Amino Acids in Vegetable Waste Waters by Ion Chromatography. Phytochemical Analysis 14 (2003): 74 82. Bianco, A., F. Buiarelli, G. Cartoni, F. Coccioli, R. Jasionowska, P. Margherita 2003. Analysis by Liquid ChromatographyTandem Mass Spectrometry of Biophenolic Compounds in Olives and Vegetation Waters, Part I. J. Sep. Sci. 26 (2003): 409 416. Boccio, P. D., A. D. Deo, A. D. Curtis, N. Celli, N. Iacoviello, D. Rotilio 2003. Liquid ChromatographyTandem Mass Spectrometry Analysis of Oleuropein and Its Metabolite Hydroxytyrosol in Rat Plasma and Urine after Oral Administration. Journal of Chromatography B, 785 (2003): 47 56. Bonoli, M., M. Montanucci, T. G. Toschi, G. Lercker 2003. Fast Separation and Determination of Tyrosol, Hydroxytyrosol and Other Phenolic Compounds in Extra Virgin Olive Oil by Capillary Zone Electrophoresis with Ultraviolet Diode Array Detection. Journal of Chromatography A., x (2003): xxx xxx (in pres). Erko, F., N. Keskin, . Erko 2003. Therotical Investigation of Hydroxytyrosol and Its Radikals. Journal of Molecular Structure (Theochem) 625 (2003): 87 94. Gutierrez, V. R., R. P. Puerta, A. Catala 2001. The Effect of Tyrosol, Hydroxytyrosol and Oleuropein on The Non Enzymatic Lipid Peroxidation of Rat Liver Microsomes. Molecular and Cellular Biochemistry 217: 35 41. Kelly, C. 2001. Natural Antioxidants and Anticarcinogens in Food, Health and Disease. British Nutrition Foundation Bulletin 26: 331 336. Kl, O. Biyoteknoloji Ders Notlar. Baslmam. Larrosa, M., J. C. Espin, F. A. Tomas Barberan 2003. Antioxidant Capacity of Tomato Juice Functionalised with Enzimatically Synthesised Hydroxytyrosol. Journal of The Science Food and Agriculture 83: 658 666. Miro Casas, E., M. I. Covas, M. Farre, M. Fito, J. Ortuno, T. Weinbrenner, P. Roset, R. de la Torre 2003. Hydroxytyrosol Disposition in Humans. Clinical Chemistry 49 (6): 945 952. Nino, A. D., F. Mazotti, E. Perri, A. Procopio, A. Raffaelli, G. Sindona 1997. Virtual Freezing of The Hemiacetal Aldehyde Equilibrium of The Aglycones of Oleuropein and Ligstroside Present Olive Oils from Carolea and Coratina Cultivars by Ionspray Ionization Tandem Mass Spectrometry. Journal of Mass Spectrometry 35: 461 467. Nino, A. D., N. Lombardo, E. Perri, A. Procopio, A. Raffaelli, G. Sindona 1997. Direct Identification of Phenolic Glucosides from Olive Leaf Extracts by Atmospheric Pressure Ionization Tandem Mass Spectrometry. Journal of Mass Spectrometry 32: 533 541. Owen, R. W., R. Haubner, W. Mier, A. Giacosa, W. E. Hull, B. Spiegelhaldera, H. Bartscha 2003. Isolation, Structure Elucidation and Antioxidant Potential of The Major Phenolic and Favonoid Compounds in Brined Olive Drupes. Food and Cemical Toxicology 41 (2003):703 717 Paiva Martins, F., M. H. Gordon, P. Gameiro 2003. Activity and Location of Olive Oil Phenolic Antioxidants in Liposomes. Chemistry and Physics of Lipids. 124(2003): 23 36. Pinelli, P., C. Galardi, N. Mulinacci, F. F. Vincieri, A. Cimato, A. Romani 2003. Minor Polar Compound and Fatty Acid Analyses in Monocultivar Virgine Olive Oils from Tuscany. Food Chemistry 80 (2003): 331 336. Ryan, D., K. Robards, S. Lavee 1999. Changes in Phenolic Content of Olive During Maturation. International Journal of Food Science and Technology 34: 265 274. Servili, M., G. F. Montedoro 2002. Contribution of Phenolic Compounds to Virgin Olive Oil Quality. Eur. J. Lipid Sci. Technol. 104: 602 613. Tsarbopoulos, A., E. Gikas, N. Papadopoulos, N. Aligiannis, A. Kafatos 2003. Simultaneous Determination of Oleuropein and Its Metabolites in Plasma by HighPerformance Liquid Chromatography. Journal of Chromatography B 785 (2003): 157 164. Tan, H. W., K. L. Tuck, I. Stupans, P. J. Hayball 2003. Simultaneous Determination of Oleuropein and Hydroxytyrosol in Rat Plasma using Liquid Chromatography with Fluorescence Detection. Journal of Chromatography B, 785 (2003): 187 191. Kris Etherton, P. M., K. D. Hecker, A. Bonanome, S. M. Coval, A. E. Binkoski, K. F. Hilpert, A. E. Griel, T. D. Etherton 2002. Bioactive Compounds in Foods: Their Role in the Prevention of Cardiovascular Disease and Cancer. The American Journl of Medicine 113 (9B): 71S 88S.
111
112
IV. OTURUM
KONU Sofralk - Yalk Zeytin retimi Ve retici rgtlenmesi
OTURUM BAKANI
Do. Dr. Fsun Tatldil
BLDR SUNANLAR
Dr. Serta Duman Burhan Aksu Mehmet Yurdal ahin
113
114

DNYA SOFRALIK ZEYTN RETM, DI TCARET VE SON DNEMDEK GELMELER
Serta DUMAN 1
1.
GR
Dnya genelinde 15 milyon dekarn stnde zeytinlik mevcuttur ve bu zeytinliklerin %90 Akdeniz lkelerindedir. 7 ktann 6snda ve yaklak olarak 20 lkede zeytin retimi yaplmaktadr. Zeytin, zellikle Akdeniz lkelerinin tarm sektrnde nemli rol oynayan ve ekonomik deeri yksek olan bir meyvedir. Sofralk olarak deerlendirilmesinin yan sra yaa ilenebilmesi, deerli bir besin maddesi olmas ve zellikle son yllarda insan sal asndan neminin n plana kmas, zeytini ok daha deerli klmaktadr. Dnya genelinde retilen zeytinin yaklak olarak %10u sofralk olarak deerlendirilmektedir. Sofralk zeytin retim ve d ticaretinde nde gelen lkeler Avrupa Birlii (AB) lkeleri olup, son dnemlerde Avustralya, srail ve Suriye gibi lkelerde sektr gelitirmek ynnde almalar yaplmaya balanmtr. Ayrca AB lkeleri orijini etiketlenerek belirtilmi rnler (OLP-Origin Labelled Products) olarak adlandrlan rnlerin, tketicileri daha fazla ekecei dncesiyle sofralk zeytinleri ve zeytinyalar iin orijin belgesi ya da corafi iaret alma abas ierisine girmilerdir. 2. DNYA SOFRALIK ZEYTN RETM VE DI TCARET 2.1. Dnya Sofralk Zeytin retimi 2001 yl FAO verilerine gre dnya toplam zeytin retimi 15.795.654 tondur. Yine ayn yl sofralk zeytin retimi 1.456.000 ton olarak gereklemitir. Dnya toplam zeytin retiminin %10u sofralk, geriye kalan ksm ise yalk olarak deerlendirilmektedir. izelge 1de Dnya, AB lkeleri ve eitli lkelerin sofralk zeytin retimleri gsterilmitir. izelge 1- Dnya Sofralk Zeytin retimi
lkeler Dnya AB spanya Trkiye Suriye Yunanistan Fas talya ABD Arjantin rdn srail Tunus Portekiz Avustralya 1990/1 1991/2 1992/3 950 363,5 230 150 80 70 80 44,5 114 30 16 17 12 18 2 968,5 474 268 110 56 80 85 100 57 38 8 10,5 14 23 2 1002,5 372 224 100 80 60 80 70 144 40 12,5 14 12 16,5 2 1993/4 1994/5 1995/6 1996/7 1997/8 1998/9 1999/0 890 360 205 100 70 60 80 76,8 105,5 39 7,5 4 13 16 2 990 367 236 180 75 60 90 59,9 72 44 13 13 11 10 2 946,5 369 203 120 75 70 85 85,5 66 35 10 16 9 9,1 2 1093 370,5 244 185 90 60 100 55,3 144 40 16,5 18 15 9 2 1094 486 310 124 60 85 85 80 90,5 50 36 12,5 13 9 2 1201 500 360 178 85 85 95 45 77,5 51 36 12 14 8,6 2 1351 620,5 431 150 93 100 80 75 129 58 8 15 13,5 12,6 2 2000/1 1342,5 576 416 224 142 85 80 65 60 30 24 19,5 11,5 8,7 2,5
Kaynak; IOOC, http://www.internationaloliveoil.org
2000-2001 retim dneminde AB lkeleri, dnya toplam zeytin retiminin %43n gerekletirmitir. Ayn retim dneminde dnya retim sralamasnn balarnda yer alan lkeler; spanya (%31), Trkiye (%17) ve Suriyedir (%10). Ancak zeytin aacnn periyodisite gstermesi nedeniyle yllar itibariyle retim miktarlar deiim gstermekte ve baz dnemlerde bu deiimler, olduka fazla olabilmektedir. Sz konusu periyodisiteden kaynaklanan deiimler lkelerin zeytin retimlerindeki
Uluda niversitesi- Ziraat Fakltesi- Tarm Ekonomisi Blm - BURSA
115

gelimeleri izlemeyi zorlatrmaktadr. Bu nedenle lkelerin son yllardaki ortalama retimlerinin dnya geneli ierisindeki yerine bakmak daha salkl bir deerlendirmeye olanak salayacaktr. Sofralk zeytin retimi bakmndan nde gelen baz lkelerin 1995-2001 yllar arasndaki ortalama sofralk zeytin retim miktarlarnn dnya zeytin retimi ierisindeki pay Grafik 1de gsterilmitir.
Grafik 1. Sofralk Zeytin retimi (1995-2001)
Dier 17% ABD 8%
spanya 28%
spanya, son yllarn ortalamasna gre dnya sofralk zeytin retiminde %28lk payla birinci srada gelen lkedir. spanyay %14lk payla Trkiye, %8lik paylarla da ABD ve Suriye izlemektedir.
Fas 7% Yunanistan 7%
Suriye 8%
Trkiye 14%
Kaynak: IOOC,http://www.internationaloliveoil.org
2.2. Dnya Sofralk Zeytin Dalm Dnya sofralk zeytin dalm 2001 ylnda 559.880 ton olarak gereklemitir. 1970-2001 yllar arasnda 5er yllk periyotlarla eitli lkelerin sofralk zeytin dalm miktarlar izelge 2de gsterilmitir. izelge 2-Dnya Sofralk Zeytin Dalm Miktarlar (ton)
Dalm Dnya ABD talya Fransa Almanya Kanada ngiltere Avustralya Portekiz Hollanda sve spanya Danimarka srail Norve Yunanistan Y. Zelanda Trkiye 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 154.914 165.368 237.385 282.756 321.176 341.980 362.613 393.483 438.358 478.208 522.932 559.880 62.246 16.317 26.584 3.218 7.236 1.443 0 0 255 775 0 0 0 25 0 0 0 52.269 1.549 31.199 6.051 8.213 1.564 3.276 5 342 961 0 99 412 31 0 0 0 54.949 27.093 44.925 7.877 9.610 2.000 3.285 8 859 1.293 14 202 137 82 0 125 0 73.440 50.491 44.803 9.044 9.470 2.242 4.198 0 1.201 1.292 0 518 250 130 1 108 0 66.716 60.954 44.632 13.801 11.335 3.310 5.362 2.686 2.745 1.965 337 753 400 185 98 178 424 66.005 45.265 51.060 19.896 14.833 6.157 8.000 3.846 5.942 2.896 9.457 1.332 1.025 558 1.231 511 112 68.214 60.590 51.570 22.841 14.533 6.436 7.300 4.369 5.361 2.810 8.793 1.812 1.025 678 464 536 44 79.479 68.006 55.918 25.659 16.230 5.693 7.900 3.462 6.130 4.158 3.088 2.259 1.500 883 703 545 64 83.106 74.121 54.207 23.916 17.418 10.243 7.700 6.144 5.856 4.060 3.046 2.592 3.000 1.034 577 666 916 90.443 77.224 61.869 26.431 19.079 12.403 9.966 7.532 6.720 4.285 9.673 2.379 1.700 1.000 958 726 60 95.254 107.528 83.409 62.007 27.120 18.522 12.508 11.165 9.147 5.072 4.404 7.551 3.217 1.809 990 393 1.349 53 92.779 63.888 37.328 19.334 14.925 11.540 10.135 6.771 6.552 5.460 4.221 1.809 1.148 873 866 93
Kaynak; FAO, Statistical Database, Trade, http://www.fao.org
Dnya sofralk zeytin dalmnda nde gelen lkeler, ABD, talya, Fransa, Almanya ve Kanadadr. izelge 2de baz lkelerin zellikle son on yllk periyotta dalm miktarlarn nemli oranda arttrdklar grlmektedir. D alm miktar son 10 yl ierisinde oransal olarak en fazla artan lke; en byk retici ve ihracat konumunda olan spanyadr. spanyay Yunanistan, Norve, Danimarka, Yeni Zelanda,
116

srail ve ngiltere izlemektedir. Sz konusu lkelerde sofralk zeytin dalm %791 ile %351 arasnda deien oranlarda artmtr. Benzeri durum Portekiz, sve, Hollanda ve Avustralya iin de geerlidir ancak bu lkelerde son 10 yl ierisindeki dalm art oran %233 ile %115 arasnda deimektedir. lkelerin 1995-2001 yllar arasnda ortalama olarak, dnya sofralk zeytin dalmndan alm olduklar paylar Grafik 2de gsterilmitir.
Grafik 2. Sofralk Zeytin Dalm (19952001) ABD 21% Dier 36%
Kanada 4%
talya 18% Almanya 7% Fransa 14%
Dnya sofralk zeytin dalmnda en byk paya sahip olan lke %21lik pay ile ABDdir. ABDi %18 ile talya ve %14 ile Fransa izlemektedir. FAOya ait d ticaret istatistiklerinden yararlanlarak (d ticaret miktar ve deer verileri) lkelere ait ortalama dalm fiyatlar hesaplanmtr.
Kaynak: IOOC,http://www.internationaloliveoil.org
Yaplan hesaplamalara gre, 2001 ylnda dnya ortalama sofralk zeytin dalm fiyat 1,23 $/kg olarak gereklemitir. Dalm yapan baz lkelere ait 1995-2001 yllar aras ortalama sofralk zeytin dalm fiyatlar Grafik 3de gsterilmitir.
Grafik 3. Ortalam a Dalm Fiyatlar (1995-2001) ($/kg)
3,500 3,000 2,500 2,000 1,500 1,000 0,500 Avusturya Trkiye talya Yeni Zelanda spanya svire Dnya Kanada Yunanistan Fransa 0,000 Tunus ABD Fas
Bata Tunus olmak zere svire, ABD, Avusturya ve Yeni Zelanda gibi lkelere ait ortalama birim dalm fiyat, dnya ortalama fiyatnn bir hayli stnde seyretmektedir. Ancak fiyatlarn incelenmesi esnasnda, rn almnn byk bir ksmnn ne ekilde yapldnn bilinmesi nemlidir. Baz lkeler sofralk zeytin almn dkme olarak, ucuza yaparken, baz lkeler daha pahal olan paketlenmi rnlerin almna arlk vermektedir. Bu durum lkeler arasndaki fiyat farkllklarnn belirginlemesine neden olmaktadr. Ayrca sofralk zeytinin tipi de nem tamaktadr (yeil, siyah, rengi dnk, ya da katkl vb.) Benzeri durum, rnn dsatm iin de geerlidir. talya dkme rn almnn fazla yapld bir lkedir, dolaysyla rn alm fiyat genellikle dnya fiyatlarnn altnda seyretmektedir (Vallis ve Doutsias 2002). Grafik 3deki verilere bakarak Fas, spanya ve Fransa gibi dsatmda nemli bir yer tutan lkeler iin de ayn durumun sz konusu olduu yorumu yaplabilir.
117

2.3. Dnya Sofralk Zeytin Dsatm Dnya sofralk zeytin dsatm 2001 ylnda 534.396 ton olarak gereklemitir. Bu miktar, toplam sofralk zeytin retiminin yaklak %40n oluturmaktadr. Sofralk zeytin dsatmnda nde gelen lkeler ve dsatm miktarlar izelge 3de gsterilmitir. izelge 3- Dnya Sofralk Zeytin Dsatm Miktar (ton)
Dsatm Dnya spanya Fas Yunanist Trkiye Portekiz talya Fransa ABD Almanya srail Hollanda 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 134.020 156.638 218.908 247.028 302.530 320.438 326.053 384.952 378.038 430.077 476.170 534.396 66.377 61.536 96.919 118.315 119.575 112.668 127.205 151.889 165.048 191.225 240.952 270.174 14.188 23.222 39.444 30.396 47.231 75.744 67.834 78.267 50.576 80.355 67.183 63.112 15.762 36.502 47.914 48.459 68.539 44.905 46.380 51.283 61.916 57.636 62.374 50.952 0 5.190 550 3.720 1.586 4 0 3 0 3.309 755 3.446 1.800 60 91 39 0 3.380 717 4.010 1.968 104 801 22 6.778 3.548 1.007 3.940 1.750 331 920 128 7.082 21.028 17.177 20.177 18.853 20.172 21.179 43.233 3.510 1.121 5.157 2.350 697 600 251 5.558 2.059 6.127 4.213 1.457 0 869 9.019 2.913 5.288 4.232 2.143 900 1.223 7.658 3.046 5.496 5.032 2.047 720 1.149 7.430 4.376 5.330 5.311 2.621 740 1.045 6.203 5.462 5.594 4.556 1.730 1.123 1.125 7.617 6.684 5.443 4.374 2.003 1.590 823 9.830 6.242 5.928 4.165 2.114 1.590 1.221
Kaynak; FAO Statistical Database, Trade, http://www.fao.org
spanya, Fas ve Yunanistan dsatmda nde gelen lkelerdir. Trkiye zellikle 1980li yllardan sonra sofralk zeytin dsatmna balam ve dsatm artarak devam etmitir. Son dnemlerde sofralk zeytin dsatm miktarlarn arttran lkeler talya, srail ve Hollandadr. lkelerin sofralk zeytin dsatmndan aldklar paylar son yllarn ortalamasna gre Grafik 4de gsterilmitir.
Grafik 4. Sofralk zeytin Dsatm (19952001) Dier spanya 14% Trkiye 44% 6%
Yunanistan 13%
Fas 17%
1995-2001 yllar arasnda spanyann dnya sofralk zeytin dsatmndan alm olduu pay ortalama olarak %44dr. spanya ok uzun yllardan beri gerek sofralk zeytin retiminde, gerekse dsatmnda liderliini korumaktadr. spanyada toplam sofralk zeytin retiminin %75i yeil, %25i ise siyah veve rengi dnk zeytinlerden olumaktadr. spanyann toplam retiminin %50si i tketime giderken, %50si ihra edilmektedir. Dsatmn %75i ambalajlanm rnden %25i ise dkme rnden olumaktadr (Anonim 2003b).
eitli lkelerin sofralk zeytin ortalama dsatm fiyatlar Grafik 5de gsterilmitir. Son yllarn ortalamasyla en yksek fiyatlar elde eden lke olan talya, daha nce belirtildii gibi, dalmda dnya fiyatlarnn altnda alm yapmaktadr. Dalm ve dsatm fiyat grafikleri birlikte incelenecek olursa, lkeler baznda birbirlerine zt bir seyir izledikleri grlmektedir. Grafik 5 incelendiinde dsatmda ortalama dnya fiyatnn zerinde fiyat yakalayan lkelerin, srail hari, Avrupa lkeleri olduu grlmektedir. Bunun yan sra dsatmda dnya ierisinde %17 gibi nemli bir paya sahip olan Fasn dsatm ok byk oranda dkme zeytin satna dayanmaktadr ve Fasn elde ettii dsatm geliri, yapm olduu dsatm miktarna kyasla dktr.
118
Grafik 5. Ortalam a Dsatm Fiyatlar (1995-2001) ($/kg) 2,500 2,000 1,500 1,000 0,500 0,000
D t a ly a Fr an sa s ra il A lm an Yu ya na ni st an s pa ny a H ol la nd a n ya Fa s Po rt ek iz D rk iy e A B
Trkiye 2001 yl retiminin yaklak %20sini ihra etmitir. Trkiye en fazla siyah sofralk zeytin ihra etmektedir. Dsatmn yaklak %75i siyah zeytinden olumaktadr. Zeytinlerin eidine gre dsatm yaptmz lkelerin kompozisyonu deimekle beraber, dsatmda AB lkeleri arlkl bir pay almaktadr. Bu payn yksek olmasnn temel nedeni Trk vatandalarnn fazla bulunduu Almanya, Hollanda gibi lkelerin birlik yesi lkeler olmasdr. Siyah zeytin dsatmmzn neredeyse yars Romanyaya (%49,85), %21i ise Almanyaya yaplmaktadr. Yeil zeytinde ise Almanya, ABD, spanya ve talya gibi lkeler ilk sralar alrken Romanyann pay %5 dzeyinde kalmaktadr (Tunalolu ve ark. 2003). 3. DNYA SOFRALIK ZEYTN SEKTRNDEK GELMELER 3.1. AB Dndaki Gelimeler retici olmasnn yan sra, dnyann en nde gelen ithalat lkesi olan ABDde zeytinin tamamna yakn Kaliforniyada 35.000 dekarlk bir alanda retilmektedir. Ayn blgede 1 milyon dekara yaylan zm balar vardr. arap satlarnn artyla birlikte zmden elde edilen gelirin de artmas, sz konusu iki rn yarmal hale getirmitir. Zeytin retim blgesinde zmn ekonomik deerinin artmasnn yan sra, zeytin iin hkmet tarafndan verilen bir destein olmamas, yurt dndan daha ucuz ve ok miktarda sofralk zeytin girii ve zeytin sinei konusunda yaanan sorunlar ABDde zeytin retiminin gelime ansn drmektedir. 2002 ylnda Bush Hkmetinin dnyann nde gelen sofralk zeytin retici ve ihracat lkelerinden biri olan Fas Hkmeti ile Serbest Ticaret Anlamas yapmas ABDnin sofralk zeytin sektrn ciddi anlamda etkilemitir. Kaliforniyann en nemli retici rgtlerinden biri olan Zeytin reticileri Konseyi, esas olarak bir pazarlk kooperatifi eklinde rgtlenmi olup, yeleri olan reticiler adna fiyat pazarl yapmann yan sra yelerine bilgi aktarm ve pazarlama destei de sunmaktadr. Ancak son dnemlerde Zeytin reticileri Konseyinin anlamal bulunduu yurt dndaki baz alclar, Konsey araclyla reticilerle yapm olduu anlamalar feshedip, sofralk zeytinlerini spanya ve Fastan almaya balamtr. Btn bu olumsuz gelimeler Konseyin de etkinliini drmeye balamtr (Anonim 2002a). Son yllarda dsatm miktarn arttrmaya balayan srail, Kadesh adn verdii dk ya oranna (%3den az) sahip, yeil olarak salamuras yaplan yeni bir sofralk eit gelitirmitir. Bu yeni eidin gelitirilmesinin temel amac, zellikle diyetlerine dikkat eden tketicilere hitap ederek, piyasada daha yksek bir fiyat ans yakalamak ve rn karlln arttrmaktr. Kadesh zellikle Kuzey Amerika ve Avrupa tketicileri iin gelitirilmitir. rne ait pazarlama aratrmalar srailde anket yoluyla yaplm ve grlen kiilerden %45inin dk ya ieren bu sofralk zeytin eidine yaklak olarak %20 daha fazla fiyat demeye hazr olduu tespit edilmitir. Yaplan hesaplamalar bu eidin pazarlanmasyla hem tketici saysnda bir art olacan hem de sofralk zeytin sektrndeki karlln en az %10 orannda artacan gstermitir (Rymon ve Lavee 1990).
119

Suriye bir dier nemli zeytin reticisi lke olup, son yllarda ihracat ansn arttrabilmek iin uluslar aras normlarda retimde bulunmaya ve kalite standartlarn ykseltmeye almaktadr. Zeytin yetitiricilii tekniklerinden, sofralk zeytin ileme ve zeytinya retimine kadar btn sektr iine alan projeler yrtlmekte ve bu projelerden bazlar FAO tarafndan olduka yksek miktarlarda nakdi kaynak aktarm yoluyla desteklenmektedir (Anonim 2002). Suriyenin esas abalar zeytinya sektrne ynelik olmakla beraber, genel itibariyle zeytin sektrlerini gelitirmeleri gelecek dnemlerde ileme ve kalite sorunlarn zdkleri takdirde sofralk zeytin dsatmna da olumlu bir ekilde yansyacaktr. Suriye son dnemlerde yabanc yatrmclara cazip bir hale gelmitir. Suudi Arabistandaki Binladin Grup ve spanyann Aceites del Sur irketleri joint venture yoluyla Suriyenin en byk zeytinya tesisini amlardr (Yazigi 2003). Yabanc sermayeli ortak giriimler yakn bir gelecekte Suriye sofralk zeytinini deiik kanallarla dnya piyasalarna sunma potansiyeli yaratabilecektir. Zeytin retiminde en hzl gelimelerin yaand lke Avustralyadr. Avustralyada zeytin sektrn gelitirmek iin hkmet ve retici organizasyonlar ortak almaktadr. Avustralyada sofralk zeytin ve zeytin ya talebi hzla artmakta, ancak bu talep yurt ii retimi ile karlanamamaktadr. Avustralyada 1990-2000 yllar arasnda yaklak 4,6 milyon yeni zeytin aac dikilmi, 2002 ylna kadar da 3 milyon fidan sipari edilmitir (McEvoy ve ark. 1998). 2002 yl sonu itibariyle Avustralyada yaklak 7.5 milyon adet zeytin aac dikilmitir. Yllk olarak ortalama 30 milyon dolarlk sofralk zeytin ithal eden Avustralya, zeytin ya iin ok daha yksek bir bedel demektedir. Zeytin retimine arlk veren proje ve almalarn temelinde de, ithalat iin harcanan parann yurt iinde tutulmas amac yatmaktadr (Anonim 2003). Avustralyada srekli artan tketici talebi ve ithalat pek ok yatrmcy Avustralya zeytin endstrisine ekmektedir. 2006 ylnda yeni aalarn meyve vermesi ile birlikte lke ii sofralk zeytin retiminin 3750 ton ile 5250 ton arasnda bir deerde artaca hesaplanmaktadr (Kailis ve Harris 2000). 2010 ylnda ise Avustralyadaki sofralk zeytin retiminin 7.000 tonu aaca tahmin edilmektedir (Anonim 2003). 3.2. ABdeki Gelimeler Sofralk zeytin retim ve dsatmnda nde gelen spanya, talya ve Fransa gibi lkeler AB snrlar ierisinde yer almaktadr. ABde zeytin yetitiricilii konusunda spanya ve Yunanistan destekleyici almalar ve eitli nakdi yardmlar mevcuttur (Anonim 2002a; Anonim 2001). ABye ye lkeler son dnemlerde pek ok rn iin, farkllatrma stratejileri ile rekabet glerini artrmaya almaktadrlar. zellikle tketicilerin tipik blgesel rnlere ya da belli yrelerde n yapm rnlere olan ilgilerinin kefedilmesi, bu konudaki almalara hz vermitir. Bir rnn dierlerinden farkl olduunun ya da yreye zg nitelikler tayarak stn kaliteye sahip olduunun tketicilere etiketleme yolu ile gsterilmesi (OLP; Orijini Etikette Belirtilmi rnler), sz konusu rn tketicilerin gznde kalite ve fiyat asndan benzerlerinden farkl klmaktadr (Barjolle ve ark. 1997). Belirgin bir nitelii, n veya dier zellikleriyle kkeninin bulunduu bir yre, alan, blge ya da lke ile zdelemi bir rn gsteren iarete corafi iaret ad verilmektedir (TPE 2003). Corafi iaretlerin rekabet avantaj yaratmas, piyasaya belli yrelerin ismi ad altnda tketiciyi yanltc rnlerin de kmasna neden olmutur. AB, piyasalardaki dzeni ve tketicileri korumak ve rn orijinini etiketlerinde belirterek rekabet gcn arttrmak isteyen retici ve sanayiciler arasnda dzeni salamak amacyla 1992 ylnda 2081 sayl Tarmsal rnler ve Gda Maddelerinin Orijin Belgesi ve Corafi aretlerinin Korunmas Hakknda Konsey Direktifi yaynlamtr (Anonim 2000). ABde koruma altna alnm corafi iaretler iki tanedir. Bunlar; PDO (Protected Designation of Origin/Koruma altna alnm Orijin areti) ve PGIdir (Protected Geographical Indication/Koruma altna alnm Corafi aret). AB lkelerinde orijin belgesi verilmi rnler arasnda uyumun salanmas ve bunlarn tannmasnn kolaylatrlmas iin Birlik genelinde uygulanacak olan ortak PDO ve PGI logolar hazrlanmtr. PDO; retim teknii detayl ve net bir ekilde belirtilmi olan belli bir gda maddesi ya da tarmsal rnn; belli bir corafi alanda retilmi, ilenmi ve hazrlanm olduunu ifade eden iarettir. PGI ise; sz konusu rnn retim, ileme ya da hazrlanma aamalarndan en az birinin belirtilen corafi blgede yaplm olduunu gsteren iarettir. rnlerin PDO ve PGI logosu almas, etiketlendirilmesi, kayt edilmesi ve izlenmesi konusunda eitli yasal dzenlemeler mevcuttur ve bu ilemleri yrten kurumlar lkeden lkeye deiiklik gsterebilmektedir (Barjolle ve ark. 2000). AB lkeleri son dnemlerde sofralk zeytin ve zeytinya sektrlerinde retmi olduklar rnlere orijin belgesi ya da corafi iaret alma abas iine girmilerdir. Bunun yan sra tketicileri orijini
120

belgelendirilmi rnleri tketmeleri konusunda bilgilendirme abalar da vardr. Konu ile ilgili yasal dzenlemeler 1992 ylnda kadar uzanmakla beraber, tketicilerin ve reticilerin konuya ilgisi yenidir ve bu konuda kamunun ilgisi gittike artmaktadr. PDO ve PGInin tketicileri ekici zelliinin yan sra, rn haksz rekabete kar koruyucu zellii de bulunmaktadr (Tregear 2001). 2003 ylna kadar sofralk zeytin sektrnde AB genelinde 16 adet rn orijini kayt altna alnmtr. Yunanistanda 10 adet belgeli rnden 9 tanesi PDO, 1 tanesi PGIdir. Fransada 3, talyada 2 ve Portekizde 1 adet sofralk eit PDO Logosu alm ve etiketlerinde kullanmtr. Zeytinya sektrnn konuya ilgisi daha fazladr. Zeytinya sektrndeki belge dalm; Yunanistan; 10 adet PGI, 14 adet PDO; spanya 9 adet PDO; talya 29 adet PDO; 1 adet PGI; Fransa 4 adet PDO; Portekiz 5 adet PDO eklindedir (Anonim 2003a). ABde zellikle spanya spanyol Zeytini imajn sektrnn nemli organizasyonlarndan biri olan zerindeki almalarn srdrmektedir. ABde son retici olmayan lkelerde tketimi arttrc almalar 2003). SONU Dnya sofralk zeytin piyasasna hakim olan spanya, Yunanistan ve talya gibi lkeler, son dnemlerde piyasalarda lke ve blge imaj yaratacak bir pazarlama stratejisi izlemeye balamlardr. AB lkelerinin sofralk zeytin sektrndeki stnlkleri retim aamasyla tketim aamasn bir araya getirerek sektr tm ile kalkndrma abalarndan ve sektre verilen desteklerden kaynaklanmaktadr. zellikle spanya sofralk zeytinlerinin kalitesini garanti altna almak iin; retimden, ilemeye, paketlenmeden, tketime kadar geen tm evrelerde planl ve rgtl hareket etmektedir. AB lkeleri tketici isteklerini yakalamak, tketicileri ve yeni pazarlar kendi lkeleri ve markalarna ekmek iin youn abalar sarf etmektedirler. Bunun en belirgin rnei son yllarda orijini belgelendirilmi rn saysndaki ve tantm almalarndaki arttr. Son dnemlerde dnyann en gelimi sofralk zeytin reticisi ve ihracatcs lkelerin temel odak noktas tketicilerdir. Ayrca Avustralya, Suriye ve srail gibi lkelerdeki gelimelerde gelecek dnemlerde piyasalarda kendini hissettirebilecektir. lkemiz, sofralk zeytin retimi ve dsatm bakmndan dnya genelinde rakamsal olarak iyi bir pozisyonda grlmekle birlikte, ilenmi rn kalitesinin d pazar isteklerine uygun olmamas, dsatmn Romanya ve Almanya gibi etnik pazarlarla snrl kalmasna neden olmaktadr. Sektrdeki genel dzensiz ileyi lkemizin potansiyelinden faydalanlmasn engellemektedir. lkemiz, sofralk zeytinin retimi, ilenmesi ve pazarlanmas ile ilgili sorunlarn zm ile urarken, tketici boyutu ile hemen hemen hi ilgilenilmemektedir. KAYNAKLAR: Anonim, 2000, Council Regulation (EEC), No: 2081/92, Office for Official Publications od The European Communities. Anonim, 2001, Commision Decision of 9 August 2001, Granting of Aid for Production of Table Olives in Greece, Official Journal of EU. Anonim, 2002, Economic News, http://www.arabicnews.com Anonim, 2002a, Olive Growers http://www.olivecouncil.com Counsil of California, Newsletter, October 2002, USA, yerletirme abas ierisindedir. spanya zeytin Asoliva, genel reklamlar (generic advertasing) dnemde zeytin organizasyonlarnn yeni hedefi yapmak ve yeni ihra pazarlar bulmaktr (Duman
Anonim, 2003, Australian Olive Industry Strategic Plan 2003-2008, Rural Industries Research and Development Corporation (RIRDC) Document, Australia. Anonim, 2003a, European Commision, Agriculture Quality Policy, http://www.europa.eu.int Anonim, 2003b, Spanish Olives, http://www.geocities.com/thalaric/foodnwine/folives.html Barjolle, D., B. Lehmann, J.M. Chappuis and M. Dufour, 1997, Protected Designation of Origin and Institutions (France, Spain and Italy), 52nd EAAE Seminar, June 19-21, Parma.
121

Barjolle, D., and B. Sylvander, 2000, PDO and PGI Products; Market, Supply Chains and Institutions, FAIR1-CT95-0306, Project Final Report. Duman, S., 2003, Gemlik Zeytini Pazarlama Sorunlar ve zm nerileri, Gemlik Zeytininin Dnya Zeytincilii indeki Yeri ve Pazarlama Problemleri Paneli, 18.04.2003, Gemlik, Bursa. FAO, 2003, http://www.fao.org IOOC, 2003, http://www.internationaloliveoil.org Kailis, S. And D. Harris, 2000, Table Olives; A National and International Approach to Quality, The University of Western Australia, The Olive Press, The Official Journal of the Australian Olive Association, Spring 2000, Nedlands. McEvoy, D.; E. Gomez; A. McCarrol and J. Sevil, 1998, Potential for Establishing an Olive Industry in Australia, RIRDC Publication No: 9815, RIRDC Project No: DAQ-210A, Australia. Ryman, D. and S. Lavee, 1990, Extension of the Marketted Product Line of Table Olives by Marketing a New Low-Fat Variety Kadesh, ISHS Acta Horticulturae 286, International Symposium on Olive Growing, December 1990, Vol. 1, Spain. TPE, 2003, Corafi aretler, Trk Patent Enstits Yayn, Ankara. Tregear, A., 2001, OLP Sector in United Kingdom, Development of Origin Labelled Products, Humanity, Innovation and Sustainability, University of Newcastle, November 2001, UK. Tunalolu, R.; P. Karahocagil ve M. Tan, 2003, Zeytinya ve Sofralk Zeytin, Durum ve Tahmin 2002/2003, Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits, Yayn No: 96, Ankara. Vallis, N. And G. Doutsias, 2002, The Field of Table Olive, Interview, http://www.oliveoil-info.gr Yazigi, J., 2003, Spanish Saudi JV Opens Largest Olive Oil Plant in Syria, AME Info, Syria Business Review, June 11, 2003, Syria.
122
SOFRALIK VE YALIK ZEYTNDE RETM MALYETLER VE KARLILIK
Burhan AKSU 1 Dr. Turgay DZDAROLU1 Sermin DNMEZ1

GR lkemizde 81 ilimizin %45inde (36 il) toplam 600.000 ha alanda retimi yaplan zeytin; toplam tarm alanlarnn %2sini, ba-bahe alanlarnn ise %22sini oluturmaktadr. Yaklak 400 bin ailenin geim kayna olmas ynyle hem aile igcnn deerlendirilmesine imkan salamakta hem de tarmsal istihdamn %2sini temsil etmektedir. Nitelikli ileme teknikleri kullanlarak zeytinyana ve salamuraya ilenmesi ve elde edilen dier yan rnleri (prina, sabun) ynyle tarma dayal sanayi sektrnn vazgeilmez rnleri arasnda yer almaktadr. Ayrca 200 milyon $ civarnda bir ihracat geliri salamas, zeytinin ihracattaki nemini kantlamaktadr. Trkiyede 4 milyon civarndaki tarm iletmelerinin 324.000inde (%8,1) zeytin retimi yaplmaktadr . letmelerin ortalama bykl 12,5 dekardr. letmelerin %75i 50 dekardan kk olup bu iletmeler, retim alanlarnn %45ini kullanmaktadrlar (DE, 1991). Zeytinliklerin yaklak %75i dalk kr arazilerde olup ancak %8i sulanmaktadr. Sulanan zeytinliklerin ounda sofralk retim hakimdir. Zeytin retiminin 1997-2000 yllar ortalamas olarak %65,7si Ege ve %14,2si Marmara Blgesi olmak zere yaklak %80i bu blgelerde yaplmaktadr.2000 yl itibariyle 1.800.000 ton olan Trkiye dane zeytin retiminin %76s, srasyla Aydn (%24), Balkesir (%17), zmir (%14), Mula (%9), Manisa (%7) ve Bursa (%5) illerinde yaplmaktadr. Yaklak 98 milyon olan aa says giderek artmaktadr. Trkiye retiminin %73 yalk , %27si sofralk olarak deerlendirilmektedir (DE, 1997-2000). reticiler veya iletmeler, eldeki mevcut snrl sermayeleri ile rn ve retim planlamasn en salkl biimde yapabildikleri srece ekonomik varlklarn srdrmeleri mmkn olacaktr. reticiler salkl bir planlamay, retilecek rnn gerektirdii retim masraflarn bilerek yani gerek bir retim maliyeti hesaplamak kaydyla yapabilir. Grlyor ki; retim maliyetleri, gerek reticilerin gerekse yneticilerin karar alma srelerinde dikkate aldklar en nemli kriterlerden biridir. Zeytinya destekleme fiyatlarnn ve denecek prim miktarnn belirlenmesinde de esas alnan retim maliyetlerinin bilimsel yntemlerle ve periyodik olarak saptanmas ve sonularn reticiler, kamu, sanayi, ihracat kurulular ve aratrclar gibi ilgili kesimlere ulatrlmas ayr bir neme sahiptir. Bu almann amac, Ege ve Marmara blgelerinde retici artlarnda yalk ve sofralk zeytin retim maliyetlerini, girdi kullanmn, ve karlln incelemektir. Bu erevede yaplan analiz ve deerlendirmeler sonucunda; birim alana ve kilogram bana retim maliyetleri ve gelir unsurlar nominal ve reel fiyatlar kullanlarak zeytin retiminin karllk dzeyi saptanm, zeytinya destekleme fiyatlarnn daha salkl belirlenmesine metodolojik olarak katkda bulunulmas dnlmtr. MATERYAL VE METOT Alan almas (survey) program erevesinde belirlenen blgelerde reticilerle yz yze yaplan grmelerle (anket) salanan veriler, retim maliyetlerinin ve uygulamalarn belirlenmesinde deerlendirilmek zere almann orijinal materyalini oluturmutur. Ayrca bu hususta yaynlanm raporlar, makaleler, istatistikler ile ifti rgtleri ve kooperatiflerden salanan bilgilerden de yararlanlmtr. retici artlarnda zeytin maliyetleri, girdi kullanm ve gelirlerin belirlenmesine ilikin alan almas (survey), Ege ve Gney Marmara zeytin blgelerinde yrtlmtr. Sz konusu blgeler Bursa, Balkesir, Manisa, zmir, Aydn ve Mula illerini kapsamaktadr. Surveye ayrlan ara, yakt, harcrah gibi deneklerin ve zamann snrl olmas nedeniyle alan almasnda Salkm rneklemesi metodu uygulanmtr (akr, 1975). Yetitirme teknii (sulama vb.), girdi kullanm, arazi konumu (taban, krtaban, kr) ve eit deseni, hasat ve rn deerlendirme vb. parametreler asndan farkllklar gsteren sofralk ve yalk zeytin retimleri ayr populasyonlar olarak ele alnm; rnekleme ve anket uygulamas bu yaklam iinde gerekletirilmitir. Zeytin retiminin peryodisite zellii nedeniyle
1
123

survey, ok rn yl (var yl) (1998/99) ve az rn yl (yok yl) (1999/2000) olmak zere ayn alanda iki yl srdrlmtr. Ayrca alan temsil kabiliyetini biraz daha artrabilmek iin ile tanm yerine ekolojik ve ekonomik artlar bakmndan nispeten homojen saylabilecek yre yaklam esas alnmtr. Bu aklamalar nda yalk ve sofralk retim iin verilerin toplanmasnda ayr ayr 2 yl x 4 yre x 4 ky x 4 retici = 128 anket olmak zere almada toplam 256 anket yaplmtr. letmelerde, retim ve maliyetlerle ilgili olarak ayrntl muhasebe kaytlarnn tutulmad bilindiinden, veriler hazrlanm soru formlarnn (anket) doldurulmas yoluyla reticilerin beyanna gre toplanmtr (Al, 1977). Zeytin retimindeki mevcut yetitirme teknikleri ve dier karakteristikler ynnden yreyi temsil edebilecek, salkl bilgi verebilecek nitelikteki reticilerden bilgi alnmasna zen gsterilerek, reticiler, TAR ve ile tarm mdrlklerinin de nerileri nda, "Gayeli rnekleme" ile seilmitir (akr, 1975). Tesisin yllk amortisman pay (Anonim, 2002) aadaki gibi ele alnmtr. Sofralk retiminde (sulu koullarda); Yllk Amortisman Pay = 20 adet elikle retilmi fidan X fidan fiyat Yalk retimde (kuru koullarda); Yllk Amortisman Pay = 10 adet elikle retilmi fidan X fidan fiyat Hasatta kullanlan baz materyalin ekonomik mrleri , naylon yazg 2 yl, kanavie yazg 3 yl ve plastik kasa 5 yl olarak alnmtr. Sofralk ve yalk retimde masraflarn aylara dalmnn farkl olmas nedeniyle, sermaye faizinin hesaplanmasnda masraflarn yl sonuna biriktirilmesi yolu ile ayr bir alma yaplm, neticede sermaye faizinin sofralk retimde yln (=retim dnemi) sine, yalk retimde ise yln 1/3ne uygulanmasnn daha doru ve bilimsel olaca kanaatine varlmtr (Anonim, 2002). Analizlerde, basit ve arlkl ortalamalar, yzde hesaplar gibi basit istatistiki yntemler kullanlmtr. Ayrca, indeks (Toptan Eya Fiyatlar Endeksi (TEFE)) ve grafik yntemlerinden de yararlanlmtr (Miran, 2002). retim maliyetleri ve karllk oranlar, deiik yaklamla incelenmitir: - Tm masraf unsurlar ele alnarak yaplan deerlendirme (Standart Yaklam). - reticilerin byk bir ounluunun (%95) mlk arazileri zerinde retim yaptklarndan hareketle (Erkal ve Ergun, 1982), arazi kirasn dikkate almadan yaplan deerlendirme (Yaklam-1). - Arazi kiras ve faiz masraflarnn bir anlamda itibari masraflar olduu ve reticiler tarafndan nakden denmedii yaklamyla bu masraf unsurlarnn birlikte ihmal edilmesiyle yaplan deerlendirme (Yaklam-2). NCELENEN LETMELERN BAZI YAPISAL ZELLKLER retim amalarna gre yalk ve sofralk retim yapan incelenen iletmelerin genel yapsal zellikleri u ekilde zetlenebilir. Yalk retimde iletmelerin ortalama bykl 52,1 da olup ortalama bahe bykl 12,1 dekardr. Bu iletmelerde zeytinin pay %79,4tr. Zeytinliklerin %90 kr ve kr-taban arazilerde yer almakta ve %6,7si sulanmaktadr. Ya ortalamas 59 olan zeytinliklerde dekarda 17,0 aa bulunmaktadr. Zeytinliklerin 1/3, 75 yan stndedir. ncelenen zeytinliklerin %73,9u Memecik ve %26,1i ise Ayvalk (Edremit) eitlerinden olumaktadr. Sofralk retimde ise iletmelerin ortalama iletme bykl 49,1 dekar ve ortalama bahe bykl 11,7 dekar olup zeytinin pay %79,7dir. Yalk retim yapan iletmelere gre sulanan alan oran daha yksek (%17,1) olan zeytinliklerin %77,0si kr-taban ve taban arazilerde yer almaktadr. Yaklak iletmelerde Son yllarda yeni plantasyonlarn tesis edilmesi ile yalk retim yapan iletmelere oranla daha gen bir yap gsteren zeytinliklerde ( 50 yandan kk) aalarn ya ortalamas 41,1dir. Sofralk retimde ele alnan iletmelerde Memecik (%21,6), Gemlik (Trilye) (%23,4), Domat (%20,0), Yamalak Kabas (%19,9), Manzanilla (%9,7) ve Uslu (%5,4) eitlerine rastlanlmtr.
124

YALIK DANE RETMNDE CAR VE BRLETRLM YILLAR TBARYLE RETM MASRAFLARI VE KARLILIK Bu almada zeytinin doasndan gelen peryodisite etkisi nedeniyle masraf ve gelirler, nce var ve yok yllar itibariyle cari fiyatlar zerinden ayr ayr hesaplanm, daha sonra 1998/99 yl deerleri, Toptan Eya Fiyat Endeksleri (TEFE) kullanlarak 1999/2000 yl deerleri ile birletirilerek deerlendirilmeye allmtr. Yalk zeytin yetitiriciliinde var ve yok yllar ayr ayr incelendiinde toplam retim masraflar ierisinde iletme masraflar oran var ylnda %74,7 iken yok ylnda %37,4tr. Birletirilmi yllar itibaryle %65,0i iletme masraflarndan oluan toplam retim masraflarnn kalan ksm ise (%35) genel idare masraflar, arazi kiras, yllk amortisman pay, sermayenin faizi ve eitli masraflar ifade etmektedir (Ek izelge-1 ve 2). Enflasyon etkisi dzeltildiinde iletme masraflarnn, var ylnda yok ylnn 5,7 kat olduu grlmektedir. letme masraflar ierisinde en byk paya sahip olan ve kltrel ilemlerin ifade edildii bakm masraflar ise var ylnda toplam retim masraflarnn %57,4n yok ylnda %16,3n tekil etmektedir. Enflasyon etkisi dzeltildiinde var ylnda yok ylnn 5,4 kat olduu grlen bakm masraflar oran; ietmelerin, var ylnda kltrel ilemlere yok ylna gre daha zen gsterdiini, para kazand ve kar ettii srece zeytin aacna harcama ve yatrm yaptn gstermektedir. Her iki ylda da (var-yok yl), hasat ve nakliye masraflar bakm masraflarnn en byk ksmn oluturmaktadr. Yalk zeytin retiminde dier kltrel ilemlerin yeterince yaplmamasnn yannda geleneksel hasat yntemlerinin (srkla silkme) terk edilememi olmas ve mevcut zeytinliklerin arazi konumlar, hasat ve nakliye masraflarnn yksek olmasndaki en nemli faktrlerdendir. Var ylnda bakm masraflar ierisinde %67,2 olan hasat ve nakliye masraflarn srasyla; toprak ileme (srm, ara apa, diskaro ekme, dip apalama) (%12,0), budama (%9,5), gbreleme (%6,3), ilalama (%3,5) ve sulama (%1,5) masraflar izlemektedir. Yok ylnda ise bakm masraflarnn % 48,9unu hasat ve nakliye, %30,8ini toprak ileme, %13,3n budama, %5,7sini gbreleme, %0,7sini sulama ve %0,6sn ilalama masraflar oluturmaktadr. (Ek izelge-1) Var-yok yllar birlikte ele alndnda bakm masraflarnn %64,4n hasat ve nakliye, %14,8ini toprak ileme, %10,1ini budama, %6,2sini gbreleme, %3,0n ilalama, %1,4n sulama masraflar oluturmaktadr. Bakm masraflarnn toplam retim masraflarndaki pay %50,4tr (Ek izelge 1). Bakm masraflar, sofralk retiminkinin %40 kadardr. gc arlkl bir retim dal olan yalk retimde bakm masraflarn ortalama olarak %76,7sini igc (iilik), %14,8ini eki gc (makine) ve %8,5ini ise materyal (malzeme-girdi) masraflar tekil etmektedir. Var ylnda dekara elde edilen ham dane verimi 514,2 kg iken, yok ylnda 41,9 kga dmektedir. Birletirilmi yllar ortalamas olarak 278,1 kg/dadr. Yok ylnda bol rn ylnn %8,1i kadar gerekleen verim periyodisitenin ne derece iddetli olduunu gstermesi yannda, yllara gre kg bana maliyetlerin de farkllamasna neden olmaktadr. Nitekim var ylnda kg bana maliyet 88.000 TL iken, yok ylnda 582.400 TL olarak hesaplanmtr. Yani yok yl kg maliyeti var ylnn 4,3 kat kadardr.Birletirilmi yllar itibaryla ise kg bana maliyet 168.600 TL olarak hesaplanmtr (Ek izelge 1 ve 2). Yala ayrlan ham danenin var ylnda %64,3 yok ylnda ise %50,0si ortalama %63,0 zeytinyana ilenerek satlmaktadr. Ham danenin %20si daha ileriki tarihlerde satlmak zere iletmede bekletilmektedir (stok). rnn az olduu ylda stok miktar azalmaktadr (%4,0). Hasad takiben elde edilen ham dane, yahanede (skma tesisi) ya belli bir nakdi cret zerinden ya da ayni olarak elde edilen yan %10-15i kadar skma creti (hak ya) denerek zeytinyana ilenmektedir. Birletirilmi yllar zerinden zeytinya retim masraflar (dane maliyeti dahil) iinde ileme masraflarnn pay %8,4tr. Bu oran var ylnda %9,6 ve yok ylnda %4,7dir.
125

Grafik 1- Yalk retimde Cari Yllar tibaryla Net Karllk Oran
Standart yaklam olarak ifade edilebilen ve tm masraf unsurlar ele alnarak yaplan hesaplamada net karllk oran, var ylnda %-16,7 yok ylnda ise %-65,1 olarak belirlenmitir (Grafik-1). Grafik 2- Yalk retimde Birletirilmi Yllar tibaryla Net Karllk Oran
reticilerin retim sreci boyunca yaptklar masraflar karlayamad iki ylda da negatif bir getiri sz konusudur. Arazi kirasn dikkate almadan (Yaklam-1) hesaplanan net karllk oran, var ylnda %-1,2 yok ylnda ise %-43,4 olarak belirlenmitir. Bu yaklamda reticilerin var ylnda masraflarn ancak karlayabildikleri yok ylnda ise zarar ettikleri grlmektedir. Arazi kiras ve faiz masraflar bir anlamda itibari masraflar olduundan reticiler tarafndan nakden denmemektedir. Bu masraf unsurlarnn birlikte ihmal edildii durumda (Yaklam-2) ise net karllk oran, var ylnda %17,8 yok ylnda ise %37,8 olarak belirlenmi olup yalnzca var ylnda karllk grlmektedir. Bu yaklam iinde bile negatif getiri elde eden iletme oran, var ylnda %34,4 ve yok ylnda ise %90,6 olduu belirlenmitir. Periyodisite gstermesi zelliinden dolay zeytin retiminde, var yok yllar iin ayr ayr hesaplanan verim yada retim maliyeti hesaplamalar hibir zaman doru sonular vermeyecektir. Bu bakmdan almada var-yok yllar birletirilerek karllk dzeyi belirlenmeye allmtr. Dier bir anlatmla varyok yllarnn birletirilmesi ile yaplan analizde net karllk oran %-28,8 olarak hesaplanmtr (Grafik2). Net karllk oran, Yaklam-1de %-9,5 ve Yaklam-2de %6,2 gibi pozitif bir getiriye yaklasa bile genel olarak yalk zeytin retiminden reticiler zarar etmektedirler. eitli sosyal ve kltrel sebepler yannda reticilerin kendi ve ailesinin igc karln masraflar iinde dnmemesi ve zeytine olan atadan kalma ballk gibi etkenler retimin karsz artlarda hala devam ediyor olmasnn aklanabilinen sebepleridir. SOFRALIK DANE RETMNDE CAR VE BRLETRLM YILLAR TBARYLE RETM MASRAFLARI VE KARLILIK Sofralk ham zeytin retim dalnn maliyetleri, brt ve net geliri ksaca karlln analizinde yalk zeytinde benimsenen metot uygulanmtr. Toplam retim masraflar ierisinde iletme masraflar oran var ylnda %75,0 iken yok ylnda %64,1dir. Birletirilmi yllar itibaryla %70,2si iletme masraflarndan oluan toplam retim
126

masraflarnn kalan ksm ise (%29,8) genel idare masraflar, arazi kiras, yllk amortisman pay, sermayenin faizi ve eitli masraflardr (Ek izelge-2 ve 3). Enflasyondan arndrlm iletme masraflarnn, var ylnda yok ylnn 1,5 kat olduu grlmektedir. Bakm masraflar ise var ylnda toplam retim masraflarnn %52,6sn yok ylnda %48,2sini tekil etmektedir. Enflasyon etkisi dzeltildiinde var ylnda yok ylnn 1,4 kat olduu grlen bakm masraflar oran; sofralk retim yapan iletmelerin, yalk retim yapan iletmelerin aksine kltrel ilemleri uygularken, yok ylnda da en az var yl kadar zenli davrandn gstermektedir. Sofralk zellie sahip ve pazar deeri olan hastalksz, hasarsz ve kaliteli rn elde etmek amacna ynelik retimin yapld bu retim dalnda, yalk retime nazaran kltrel ilemlere ve teknik retim tavsiyelerine daha fazla nem verildii bakm masraflarnn kendi iindeki dalmndan da grlebilmektedir. Nitekim; Var ylnda bakm masraflarnn %38,3 hasat ve nakliye, %17,8i sulama, %15,1i toprak ileme, %12,4 ilalama, %9,4 budama, %5,0i ise gbreleme masraflardr. Yok ylnda ise bakm masraflarnn % 31,5i hasat ve nakliye, %23,8i toprak ileme, %15,2sini ilalama, %11,7sini budama, %9,8ini sulama ve %7,2sini gbreleme masraflar oluturmaktadr(Ek izelge-3). Birletirilmi yllar ortalamas olarak bakm masraflarnn; %35,4 hasat ve nakliye, %18,8i toprak ileme, %14,5i sulama, %13,6s ilalama, %10,4 budama, %5,9u gbreleme ve %1,4 ise boylama masraflardr. (izelge 4) Bakm masraflar, ierisinde igcnn pay sofralk retimde de arlkl olmasna ramen kltrel ilemlerin daha youn yaplyor olmas eki gc ve materyal masraflarnn orann ykseltmitir. Nitekim bakm masraflarn ortalama olarak %54,0n igc (iilik), %31,0ini eki gc (makine) ve %15,0ini ise materyal (malzeme-girdi) masraflar oluturmaktadr. Daha entansif bir yap gsteren ve modern yetitirme tekniklerinin daha fazla kullanlp kltrel ilemlerin daha iyi uygulanmas sofralk retimde dekara verimin daha yksek olmas sonucunu dourmutur. Var ylnda dekara elde edilen ham dane verimi 713,2 kg iken yok ylnda verim 326,6 kga dmektedir. Yok ylnda elde edilen rn miktar, bol rn ylnn %45,8i (yalk retimde %8,1i) dzeyindedir. Dk bir alternans ifade eden bu veriler kg maliyetlerdeki dalgalanmay da azaltmaktadr. Var ylnda kg maliyet 122.400 TL iken yok ylnda 320.500 TL olarak hesaplanmtr. Yani yok yl kg maliyeti var ylnn 1,7 kat (yalk retimde 4,3) kadardr. Birletirilmi yllar itibaryla ise kg bana maliyet ise 119.188 TL olarak hesaplanmtr (Ek izelge 3 ve 4). ncelenen iletmelerde var ylnda dane retiminin %93,5i yok ylnda %88,6s birletirilmi yllar itibaryla ise %91,7si sofralk olarak deerlendirilmektedir. Sofralk deerlendirmeye uygun olmayan ksmlar ise yaa ilenmektedir. Sofrala ayrlan rnn %70,2si hasad takiben satlmakta ve %27,0si ise pazar artlarnn uygun olaca dnemde satlmak zere stoklanmaktadr. Buradan hareketle iletmelerin pazara dnk retim yaptklar sylenebilir retimin pazarlanma oran ortalama %97,2dir. rnn ok olduu ylda stok oran (%35,2) yksek, az olduu ylda ise dk (%11,7) olmaktadr. Aile ii tketime ayrlan miktar ise ortalama %2,8dir. Tm masraf unsurlarnn ele alnd Standart Yaklamdaki net karllk oran, var ylnda %61,8 yok ylnda ise %20,9 olarak belirlenmitir. Her iki ylda da pozitif bir karllk grlmektedir (Grafik 3).
Grafik 3- Sofralk retimde Cari Yllar tibaryla Net Karllk Oran
127

Grafik 4- Sofralk retimde Birletirilmi Yllar tibaryla Net Karllk Oran
Yani reticiler retime tahsis ettikleri kaynaklarn karln aldktan sonra nemli bir art deer yaratabilmilerdir. Arazi kirasnn denmedii dncesiyle hesaplanan (Yaklam-1) net karllk oran, var ylnda %94,6 yok ylnda ise %60,0 olarak belirlenmitir. Bu yaklamda karllk oran biraz daha artmtr. Arazi kiras ve faiz masraflar bir anlamda itibari masraf zelliinde olduundan reticiler tarafndan nakden denmemektedir. Bu masraf unsurlarnn birlikte ihmal edildii durumda (Yaklam2) ise net karllk oran, var ylnda %155,5 yok ylnda ise %95,8 olarak belirlenmitir. Bu yaklamda zarar eden iletme oran var ylnda %10,9 ve yok ylnda ise %35,9 gibi olduka dk orandadr (Ek izelge 3). Sofralk dane zeytin retiminde de yalk retimde olduu gibi retim maliyeti ve gelirler deerlendirilirken, periyodisite nedeniyle, yllar ayr ayr ele almak doru sonular vermeyebilir. Bu bakmdan var-yok yllarnn birletirilmesi ile yaplan standart analizde net karllk oran %43,8 olarak hesaplanmtr (Grafik 4). Net karllk oran, Yaklam-1de %80,2 ve Yaklam-2de %129,1 gibi olduka tatminkar dzeydedir (Ek izelge 4). Son yllarda kurulan yeni plantasyonlarn daha ok sofralk zeytin retimine ynelik olmas ve her yl art gsteren fidan taleplerinde sofralk eitlerin tercih edilmesi karlln dier bir gstergesi olarak grlebilir. SONU Kltrel ilemlerin mmkn olduunca tekniine uygun biimde uygulanmas, dane zeytin retiminde dekara verim miktarn, rn kalitesini dolaysyle geliri dorudan etkiledii bilinen bir gerektir. Genel olarak yalk zeytin retiminde verim, dolaysyla gelir dktr.n retim, kr ve kr-taban arazilerde sulamann ok az yada hi yaplamad, geleneksel metotlarn uyguland artlarda yaplmaktadr. Dier bir ifade ile ekstansif bir yap gsteren yalk retim dalnda masraflarn karl alnamamaktadr. Yetitirme tekniklerinin nerilere daha yakn uyguland, sulamaya daha elverili ve kltrel ilemlerin daha kolaylkla yaplabildii kr ve kr-taban arazilerde yaylm gsteren sofralk retimde ise daha entansif bir yap nedeniyle dan tr dekara verim ve karllk oran yalk retime gre ok daha yksektir. Sofralk ve yalk retimde maliyetlerin hesaplanmasnda konuyla ilgili resmi ve zel kurulular tarafndan farkl farkl metotlar kullanlmas birbirinden farkl eitli maliyetlerin ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu durum yatrm yapmak isteyen iletmeleri ve sektre yn veren karar alclar yanlglara drebilmektedir. Metot farkllklarnn giderilerek ortak bir metot birlii salanmasna ihtiya bulunmaktadr. Bu amaca ynelik ilk adm niteliinde Zeytincilik Aratrma Enstitsnde ilgili kurulularn katlm ile geen yl yaplan metot birlii ile ilgili almann gelitirilerek olgunlatrlmas salanmaldr. Ayrca zmir Ticaret Borsas koordinatrlnde her yl oluturulan ve bnyesinde kamu ve zel sektr temsilcilerinin bulunduu Rekolte Tahmin Komisyonu, saha almalar srasnda maliyetlere ilikin verileri de temin ederek blgeyi temsilen bir maliyet aral belirlenebilir. Bu yaklamla, sektrn deiik kademelerinde uygulanmas dnlen prim ve destek miktarlar imdikinden daha gereki ve bilimsel saptanabilir. Bu ise ilgili taraflarn maduriyetini en aza indirebilecektir.
128

Ayrca; reticilerin hasattan nce rnlerini sataca yer ve sat fiyatnn belli olduu, firmalarn ihtiyalar olan miktar ve kalitedeki rnleri uygun fiyatla salayabildii, dolaysyla retim ve pazarlama risklerinin ksmen de olsa reticiler ve firmalar arasnda paylald szlemeli retim modelinin benimsenmesinin sektre yarar salayaca dnlmektedir. KAYNAKLAR: Al, Fethi. 1977. Tarmsal rn Maliyetlerinin Hesaplanmas ve Memleketimiz Tarmsal rn Maliyetlerindeki Gelimeler. Ankara. niv. Zir. Fak., Yay. No: 665. Ankara. Anonim. 2002. Maliyet Metotlar Koordinasyon Toplants Raporu. Zeytincilik Aratrma Enstits. zmir. akr, Cengiz. 1975. Tarmsal letmecilik Aratrmalarnda Kullanlabilecek rnekleme Metodlar. Ege Tarm Ekonomisi Dergisi. C.1. S.2. Ege niv. Matbaas. Bornova. zmir. DE.1991. Genel Tarm Saym, Ky Birlii Anketi Sonular DPT. 2000. VIII. BYKP. Bitkisel rnler K Raporu.Meyve Grubu AK (Zeytin). T.C. Babakanlk Devlet Planlama DE.1997-2000. Tarmsal Yap (retim, fiyat,deer) Kaytlar. Ankara. Erkal, Sleyman ve M. Emin Ergun.1982. retimin Youn Olduu 6 lde Yalk Zeytin ve Zeytinyann retim Maliyetleri ve retim Tekniinin Ekonomik Ynden Deerlendirilmesi ile Pazarlanmas zerinde Aratrma. lkesel Tarm Ekonomisi Aratrmalar ve Eitimi Projesi. Atatrk Bahe Kltrleri Aratrma Enstits.Yalova. Miran, Blent. 2002. Temel statistik. Ege niversitesi Basmevi. Bornova. zmir.
129

ZEYTN VE ZEYTNYAI RETCLERNN KOOPERATF RGTLENMES VE DEVLET YATIRIM YARDIMLARI
Prof. Dr. Ahmet ZELK 1

1. GR
Mehmet Yurdal AHN 2
Dnyada srekli barn simgesi olan zeytinin tarihi 8 bin yl ncesine dayanyor. Zeytinden ya elde edilmesinde kullanlan ilk yntem, zeytinlerin nce ayakla ezilmesi ve scak su ile yann alnmas eklinde olmutur. Bugn iin dnya stnde bulunmu en eski zeytinya tesisi, M. 6. Yzyla aittir ve zmirin Urla ilesi yaknlarndaki antik Klazomenai kenti kentinde bulunmaktadr. Zeytinya bu sre boyunca Akdeniz insannn nemli bir gdas olmas yan sra, Akdeniz ticaretinin de temelini oluturmu ve sadece bir besin maddesi olarak deil ayn zamanda k kayna, salk ve gzellik iksiri olarak da kullanlmtr. Zeytinya doal olarak yenebilme zellii ile ierisinde hibir katk maddesi olmadan tketilebilen tek bitkisel ya olarak, Ege ve Akdeniz blgelerinin tm insanla en byk armaandr. Bu teblide, dnyada balca zeytin ve zeytinya reticisi lkeler, zeytinya tketimi, Trkiyede zeytinya reticilerinin kooperatif rgtlenmesi ve yatrmclara uygulanan devlet yardmlar ele alnacaktr. 2. DNYADA BALICA ZEYTN VE ZEYTNYAI RETCS LKELER Dnyada 7.5 milyon ha alan zerinde mevcut toplam 800 milyon adet zeytin aacnn %98'i Akdeniz havzasnda bulunmaktadr. Dnya zeytinya retiminin ise %95'i Akdeniz lkelerinde yaplmaktadr. Dnyadaki balca zeytin ve zeytin ya reticisi lkeler arasnda; Yunanistan, talya, spanya, Tunus, Suriye, Portekiz ve Trkiye yer almaktadr. Be yllk ortalamalara bakldnda Avrupa Birlii yesi zeytin yetitiricisi lkelerin dnya retiminin yaklak %70ini karlayarak 1. srada yer ald grlmektedir.
izelge 1- Dnyadaki nemli Zeytinya reticisi lkeler Ve retim Miktarlar (1000 Ton)
lkeler spanya talya Yunanistan Trkiye Tunus Fas Suriye Portekiz Cezayir Dnya Toplam
1995 336,1 630,4 360,0 45,0 60,0 35,0 84,9 44,0 14,9
1996 951,4 390,1 370,0 200,0 310,0 80,0 126,6 41,6 47,2 2.585,0
1997 1.122,8 652,0 411,3 40,0 90,0 50,0 77,0 39,0 46,3 2.598,0
1998 846,9 471,3 397,0 200,0 180,0 60,0 144,8 33,2 13,9 2.404,2
1999 650,1 713,0 398,0 70,0 225,0 65,0 80,1 47,1 52,2 2.344,6
2000 962,4 508,6 426,2 180,0 110,0 40,0 165,4 26,0 30,5 2.539,6
2001 1.072,4 558,0 422,0 65,0 170,0 35,0 95,4 41,4 45,0 2.698,5
Kaynak : http://www.fao.org
1 2
Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarm Ekonomisi Blm - ANKARA Babakanlk Hazine Mstearl - ANKARA
130

izelge 2- Zeytin Ya reticisi lkelerde Kii Ba Zeytin Ya Tketimi (2001)
lkeler Yunanistan talya spanya Tunus Suriye Portekiz Trkiye
Kii Bana Tketim (Kg) 21.0 11.5 10.4 9.8 6.2 4.8 1.2
Kaynak: Yldrm 2002
nsan beslenmesinde ok nemli bir yere sahip olan zeytinyan en fazla tketen lkeler srasyla Yunanistan, talya ve spanyadr. Trkiye ise zeytinya tketimi asndan, retici lkeler ierisinde en son srada yer almaktadr. Ancak, zeytinyann kullanm hem Avrupada hem de Trkiye de giderek yaygnlamaktadr. 3. TRKYE ZEYTNYAI BLANOSU Zeytin aacnda grlen periyodisiteden doal olarak zeytinya retimi de etkilenmektedir. Zeytinya retiminde byk ykseli ve dler olmasna ramen var ve yok yllar ayr ayr incelendiinde, zeytinya retiminde son yllarda bir ykseli meydana geldii anlalmaktadr (Gksu 2000). 2002/2003 retim sezonundaki zeytinya retimi 185.000 ton olarak tahmin edilmektedir. Trkiye, dnya zeytin reticisi lkeleri arasnda 4. srada, 105.9 bin ton zeytinya retimi ile de 5. srada yer almaktadr. Kesin hatlarla saptanamamasna ramen yaklak olarak toplam dane retiminin ortalama %29u sofrala, %71i yala ayrlmaktadr. 4. TRKYEDE ZEYTNYAI RETCLERNN KOOPERATF RGTLENMES 4.1. Tarm Sat Kooperatifleri Kk iftilerde iin en nemli ekonomik sorunlardan birisi de rnlerini deer fiyatna satabilmektir. Bu sat esnasnda ifti karsnda ounlukla arac tccar veya komisyoncular bulmaktadr. Genellikle rnlerin fiyatlar, reticiden tketiciye kadar ulaana kadar geirdii el deitirmeler dorultusunda sat fiyatlar ok yksek olmaktadr. Bu alveriten en dk pay ise retici almaktadr. ve d pazarlar iin de bu durum sz konusudur. zellikle d satmda speklasyon muazzam bir hal almaktadr. hracat tccarlar, d piyasadan haberi olmayan reticilerin rnlerini dk fiyatlardan satn almakta, aradaki fark kar etmektedirler. Tarm sat kooperatifleri; kk iftilerin pazar karsndaki durumlarn iyiletirmek ve iftileri tccarlarn speklasyonlarndan korumaktadr. Bunun yan sra tarm sat kooperatifleri satta daha elverili olan geni pazar hacmine ulalmasn salamaktadr. Tarm sat kooperatifleri tarafndan satlan rnlerin kalitesi garanti edilmekte olup, bu ise i ve d piyasalarda iyi bir isim ve gvenilirlik salamaktadr. Son ve en nemli olarak tarm sat kooperatifleri ortaklarna piyasada talep edilen ve rnn daha kolay alc bulmasn salayan kalitede retimin salanmas iin gerekli olan teknik konularda yardm salamaktadr (Mlayim 1999). 4.2. Tari 20. yzyln balarnda Ege Blgesinde baz rnlerde da bamlln d ticarette dalgalanmalara yol amas nedeni ile, iftinin bin bir glkle yetitirdii rnn satamamas, ou kez de rn teslim etmek kouluyla borland tefecilerin oyunca olmas zerine, zmir Yemi arsnda kurulan tekelin krlmas ve incir zerinde oynanan olumsuzluklarn giderilmesi amacyla rgtlenmeye gidilmi, 29 Ocak 1912 de Germencik te, 4 ubat 1912 de ise Aydnda Egeli incir reticilerinin gerekletirdii retici kongreleri ile Ege Blgesi nde Tarm Sat Kooperatiflerinin kuruluuna gidilecek ilk adm atlmtr. 1913 yl sonlarna doru Nazmi Topuolu, Kazm Nuri r, Ahmet Sar ve arkadalar, reticilerin yaamakta olduu olumsuzluklardan kurtulabilmesinin tek yolunun, reticiler arasnda oluturulacak kooperatif ats olduunu grmlerdir (Anonim 2003/b). Ege Blgesi reticilerinin kooperatifilik ilkeleri dorultusunda ngrlen ilk kuruluu, Milli Aydn Bankasnn bir kolu olarak, Kooperatif Aydn ncir Mstahsilleri A.. ismiyle 21 Austos 1915
131

tarihinde kurulmu olup, bu tarih bugn Tariin kurulu gn olarak kabul edilmektedir (Mlayim 1999). 9 Ekim 1935 tarihinde kartlan 2834 sayl yasa ile Tarm Sat Kooperatifleri ve bunlarn birlikleri kurulmutur. 1949 ylnda, 2834 sayl yasaya ve ncir ve zm Tarm Sat Kooperatifleri Ana Szlemesine bal olarak, zmir Pamuk ve ayrca Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri kurulmu, ynetimi kolaylatrmak amacyla ortak alma esaslar kabul edilerek, zmir; ncir, zm, Pamuk ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri oluturulmutur. Her biri ayr tzel kiilie sahip olan birlikler, kurulu yllarnda birlie destek olan bankalardan Tarm Bankasnn ilk hecesi ile, Bankasnn ilk hecelerinin birlemelerinden oluan TAR szcn ortak isim olarak kabul etmilerdir. 1987 ylnda Zeytin rn, Zeytinya Birlii alma alanna alnm, ayn yl Birliklerin nvanlarnda bulunan zmir kelimesi yerine Tari kelimesi konularak, Tari, ncir, zm, Pamuk, Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri nvan alnmtr. Tari incir, zm, pamuk, zeytin ve zeytinya tarm sat kooperatifleri birlikleri; Ege Blgesinde 65 yerde 106 Tarm Sat Kooperatifi, 127.900 akn retici orta ile Trkiyenin ilk kooperatif kuruluudur Birliin Genel Tantm Tari Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii, 1949 ylnda kurulmu, bu gn itibariyle 33 Zeytin ve Zeytinya T.S. Kooperatifi orta bulunan, bu Kooperatiflerin ise 27 bin dzeyinde retici orta bulunan, 28 kooperatifte kurulu modern kontin tesislere ve 14 Kooperatifte salamura tesisine sahip, zmir merkezde Zeytinya Kombinas bulunan, sektrn yetitiricilikten yan rnlerin deerlendirilmesine kadar her kademede rgtlenmi olan bu alandaki en byk kuruluudur. Zeytin ve Zeytinya Birlii, Ege Blgesinde 7 ile yaylm 33 merkezde faaliyet gsteren Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifinin itirak sermayesi deiken ortaklk yapsnda, ana faaliyet konusu olarak zeytin ve zeytinya alm ve ileme faaliyetlerini kapsayan, bir Tarm Sat Kooperatifleri Birliidir. 4.3. Tari Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii Ege blgesinin tarmsal retiminde son derece nemli bir yeri olan zeytincilikte 1940' a kadar, reticinin aln terini deerlendirebilecek nitelikte bir rgtlenmeye gidilememitir. Ancak 1941 ylnda zmir ncir ve zm Tarm Sat Kooperatifleri Birlii iinde zeytinyann tali rn olarak deerlendirilmesi uygun grlm ve 1943 ylnda ilk Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri kurulmutur. 1949 ylnda ise "zmir ncir , zm , Pamuk ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri" oluturulmutur.1987 ylndan itibaren sofralk zeytini de alma konular iine alan birliin unvan Tari Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii olarak yeniden dzenlenmitir. Tari Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii bugn; Aydn, Balkesir, anakkale, zmir, Manisa ve Mula il ve ilelerinde yaylm, 33 kooperatif, 27000 retici ortak, 28 adet modern kontin sistem zeytin skma tesisi, salamura iletmeleri, zmir' de kurulu Zeytin ve Zeytinya Kombinas ve Gme'te kurulu Pirina Entegre Tesisi ile sektrde, yetitiricilikten yan rnlerin deerlendirilmesine kadar her kademede rgtlenmi olan en byk kurulu olarak faaliyetini srdrmektedir (Anonim 2003/a). 2002/2003 i ylnda, Tari Zeytin ve Zeytinya Birliine bal 28 Kooperatifte kurulu, 2.300 ton/gn kapasiteli modern kontin sistem zeytin skma tesislerinde 106.003 ton/ yl tane zeytin ilenmitir. 2002/2003 sezonunda cari tarih itibariyle ortak ii ve ortak d olmak zere toplam 24.776 ton zeytinya alm gerekletirilmitir. rn alm miktar ise 142.243 ton olan Ege blgesi rekoltesi iindeki pay %17,42 olarak gereklemitir. 2002/2003 sezonunda 01.11.2002 - 31.07.2003 tarihleri arasnda Trkiye ve Birliin ihracat miktarlar arasnda bir karlatrma yapldnda, toplam Trkiye ihracatnn 54.854 ton, Tari ihracatnn 11.086 ton olarak gerekletii ve Birliin Trkiye geneli ihracatnda %20 orannda paya sahip olduu (dkme ambalajda %19, varilli ambalajda %39 ve kutulu ihracatta %10 ) grlmektedir.
132

Tari Zeytin ve Zeytinya Birlii ortaklarna salad hizmetler ise aadaki gibidir; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Blgesel artlara uygun salkl fidan salanmas Uygun zirai gbre verilmesi, Zeytin bahelerinde hastalklara kar zirai mcadelede nclk edilmesi, reticilerin ihtiya duyduu her trl "analiz raporlarnn" hazrlanmas, Zeytin bahelerinde; retimi arttrc, modern yntemlerle fidan dikiminin salanmas, Yal zeytin aalarnn doru budanarak genletirilmesinin temini mcadelede nclk edilmesi, reticilerin ihtiya duyduu her trl "analiz raporlarnn" hazrlanmas, Zeytin bahelerinde; retimi arttrc, modern yntemlerle fidan dikiminin salanmas, Yal zeytin aalarnn doru budanarak genletirilmesinin temini,
10. rnek zeytinlikler kurulmas ve mevcut zeytinliklerin bakmn yaplarak rnek hale getirilmesi, 11. Ortaklara budama eitimi verilerek, zeytin ve zeytinyanda kaliteyi ykselten mekanik toplamaya geilmesinin salanmas, 12. Toplama makinesi temin edilerek, ortaklara kredi olarak verilmesi, 13. Ayni ve nakdi olarak rn karl finansman temin edilmesi, 14. Ortak rnlerinin kontin tesislerde sklmas, analizi ve satn alnmas, 15. Yeni rnler gelitirilerek ortak rnlerinin deerinin arttrlmas, 16. Faaliyet karlarndan ortaklara pay verilmesi. 4. TRKYEDE YATIRIMLARA UYGULANAN DEVLET YARDIMLARI
Yatrmlara uygulanan devlet yardmlarnn amac blgeler aras dengesizlikleri gidermek, istihdam yaratmak ve uluslararas rekabet gcn artrmaktr. Bu erevede, Kalknma Planlar ve Yllk Programlarda ngrlen hedefler ile Avrupa Birlii normlar ve uluslararas anlamalara uygun olarak tasarruflar, katma deeri yksek, ileri ve uygun teknolojileri kullanan yatrmlara ynlendirmek suretiyle yatrmlarn desteklenmesidir. Ekonomik literatrde tevik kavram, belirli ekonomik faaliyetlerin dierlerine oranla daha fazla ve hzl gelimesini salamak amacyla, kamu tarafndan eitli yntemlerle verilen destek, yardm ve zendirmeler olarak tanmlanr. Tanmdan anlalaca zere, ekonomik teviklerin temelinde, kaynaklarn, lke ekonomisi asndan daha yararl olduu kabul edilen alanlara ynlendirilmesi sz konusudur 1913 ylndan beri sistemli bir ekilde uygulanan tevik-i sanayi kanunundan beri tevik tedbirleri ekonomik gelimelere paralel olarak byk deiikliklere uramtr. Bu dnem iinde ekonomik, sosyal ve siyasi ynde yaanan deiimlerin kamu politikalarn byk lde etkilemesi sonucunda, tevik uygulamalar hem ierik hem de kapsam olarak byk deiime uramtr. Trkiyede yatrmlarn teviki, Kalknma Planlar ve Yllk Programlar dorultusunda, hazrlanan mevzuat ile yrtlmektedir. Bu erevede Yedinci Be Yllk Kalknma Plan ve 1998 yl Programnn Uygulanmas, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Bakanlar Kurulu Kararnda Devlet Yardmlar Tevik Politikalar, yeni istihdam imkanlar gelitirecek, kk ve orta boy iletmeleri (KOB) destekleyecek, kalknmada ncelikli yrelerin gelimesine ve teknolojik ilerlemeye katkda bulunacak ve Gmrk Birliinin gerektirdii rekabete uyumu salayacak ekilde uygulanacaktr. eklinde yer almaktadr. Kalknma plan ve yllk program hedeflerine uygun olarak hazrlanan tevik mevzuat ile blgeler aras dengesizlikleri gidermek, sermayeyi tabana yaymak, istihdam yaratmak, katma deeri yksek, ileri ve uygun teknolojileri kullanmak ve uluslararas rekabet gcn salamak iin yatrmlarn uluslararas ykmllklerimize aykrlk tekil etmeyecek ekilde teviki, ynlendirilmesi ve desteklenmesi amalanmaktadr.
133

Bu amala en son hazrlanan 10.06.2002 tarih ve 2002/4376 Sayl Yatrmlarda Devlet Yardmlar ve Yatrmlar Tevik Fonu Esaslar Hakknda Karar 09.07.2002 tarih ve 24810 sayl Resmi Gazetede, Bu Karara istinaden dzenlenen 2002/1 sayl Tebli ise 30.07.2002 tarihli Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girerek uygulanmaktadr. Tevik belgesi dzenlenebilmesi iin, gerek kiiler, adi ortaklklar,sermaye irketleri,kooperatifler, i ortaklklar, kamu kurum ve kurulular ve kamu kuruluu niteliindeki meslek kurulular, dernekler ve vakflar ile yurt dndaki yabanc irketlerin Trkiyedeki ubeleri mracaat edebilir. Ancak, kooperatiflere istisnai bir tevik unsuru bulunmamaktadr. 5.1.Tevik Belgeli Yatrmlara Salanacak Destek Unsurlar; Hazine Mstearlnca tevik belgeli yatrmlara salanacak destek unsurlar unlardr: a) Gmrk Vergisi ve Toplu Konut Fonu stisnas, b) Katma Deer Vergisi stisnas, c) Vergi Resim ve Har stisnas, d) Bte Kaynakl Kredi Tahsisi. 5.1.1 Gmrk Vergisi ve Toplu Konut Fonu stisnas Tevik belgesi kapsamndaki makine ve tehizat ithalat, yrrlkteki thalat Rejimi Karar gereince denmesi gereken Gmrk Vergisi ve Toplu Konut Fonundan istisnadr. 5.1.2.Vergi, Resim ve Har stisnas 3/12/1988 tarihli ve 3505 sayl Kanunun geici 2. maddesine gre yatrmcnn, yatrmn tamamlanmasn mteakip 2 yl iinde 1.000 ABD Dolar tutarnda ihracat yapacana dair taahhtte bulunmas kaydyla; a. irket kuruluu, b.Tevik belgesinde ngrlen yabanc kaynak tutarn gememek zere bir yl ve daha uzun vadeli olarak yurt iinden veya dndan salanacak yatrm kredilerinin alnmas ve geri denmesi, c.Tevik belgeli yatrma ilikin gayrimenkullerin ve irtifak haklarnn ayni sermaye olarak konulmas halinde bunlarn irket adna tapuya tescili ilemleri ve bu ilerle ilgili olarak dzenlenecek katlar 1/7/1964 tarihli ve 488 sayl Kanuna gre Damga Vergisinden ve 2/7/1964 tarihli ve 492 sayl Kanuna gre harlardan istisna edilir. 5.1.3. Katma Deer Vergisi stisnas 25/10/1984 tarihli ve 3065 sayl Katma Deer Vergisi Kanununun 13nc maddesinin deiik (d) bendi gereince, tevik belgesini haiz yatrmclara tevik belgesi kapsamnda yaplacak makine ve tehizat ithal ve yerli teslimleri Katma Deer Vergisinden istisnadr. Ayn hkm tevik belgesinin veya tevik belgesi kapsam makine ve tehizatn devir ilemlerinde de uygulanr. 5.1.4. Bteden Kaynaklarndan Kredi Tahsisi - Bteden; a. Aratrma-gelitirme yatrmlar, b. Teknoloji gelitirme blgelerinde yaplacak yatrmlar, c. evre korumaya ynelik yatrmlar, d. Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu veya TBTAK tarafndan belirlenen ncelikli teknoloji alanndaki yatrmlar, e. Blgesel gelimeye ynelik yatrmlar, f. Organize Sanayi Blgelerine tanacak yatrmlar g. Kalknmada ncelikli Yrelerde yaplacak tarmsal sanayi, imalat sanayi ve madencilik yatrmlar iin yatrm ve/veya iletme kredisi, iin belirtilen esaslar erevesinde kredi tahsisi yaplabilir.
134

5.2. Yatrmn Finansman Tevik belgesi kapsamndaki yatrmlarn finansmannda uygulanabilecek asgari zkaynak oran %20dir.
izelge 3- Trkiyede Yllar tibariyle Verilen Tm Yatrm Tevik Belgeleri 1990-2003* Yl 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Toplam Adet 3,141 1,775 1,554 3,051 1,392 4,955 5,024 5,144 4,291 2,968 3,521 2,155 1,744 2,839 43.554 Toplam Yatrm (Milyar TL) 68 605 94 862 186 911 697 509 427 860 4 673 644 3 099 999 4 343 430 4 565 362 6 554 732 8 749 291 10 718 039 8 324 740 20 633 517 73 078 508 2003 yl fiyatlar ile Reel toplam t t t 59 752 212 28 213 437 34 744 528 78 107 601 22 832 408 136 193 391 51 324 176 39 950 364 24 272 641 24 201 053 23 074 067 18 354 592 10 419 008 20,663,090 572 102 568 stihdam (Kii) 181 683 171 520 113 189 198 386 91 184 375 895 269 690 335 835 285 103 193 299 186 894 107 223 89 170 126 869 2 725 940
Kaynak: Hazine Mstearl Kaytlar 31.08.2003 tarihi itibariyle*
1990-2003 yllar arasnda Trkiyede genel olarak 43 554 adet tevik belgesi dzenlenmi olup bu belgeler kapsamnda 73 katrilyon 078 trilyon 508 milyar Trk Liralk sabit yatrm ve 2 725 940 kiiye ek istihdam salanmas ngrlmtr. izelge-4ten de grlecei zere, reel toplam yatrm tutarnda 1990 ylnda Kaynak Kullanmn Destekleme Primi (KKDP) uygulamas nedeniyle, 1995 ylnda Gmrk Birlii anlamas nedeniyle tevik belgesi dzenlenmeyecek dncesiyle bir art sz konusudur. Daha sonraki yllardaki dn nedeni ise gerek global kriz gerekse lkemizde yaanan krizin etkisini grebilmekteyiz.
izelge 4- Yllar tibariyle Tarmsal Sanayi Konusunda Verilen Yatrm Tevik Belgeleri 1990-2003* Yl 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Toplam Adet 411 215 139 285 130 419 727 579 508 333 462 206 154 203 4,771 Toplam Yatrm (Milyar TL) 3 283 4 470 8 569 42 999 27 248 132 705 222 958 332 614 334 833 330 487 661 681 271 815 319 499 683 824 3 376 990 2003 yl fiyatlar ile Reel toplam yatrm tutar (Milyar TL) 1 669 699 1 306 808 1 592 875 4 815 060 1 452 975 3 866 876 3 691 334 3 059 261 1 780 203 1 220 205 1 745 016 465 483 399 373 683,806 26 166 974 stihdam (Kii) 15 817 12 463 11 614 14 962 8 199 28 627 35 379 28 633 25 246 19 060 19 369 7 872 6 946 10 292 244 479 T. Sanayi / Genel (%) 2 4 4 6 6 2 7 7 7 5 7 2 2 3 4
Kaynak: Hazine Mstearl Kaytlar *(31.08.2003 tarihi itibariyle)
135

Tarm ve tarmsal sanayi konusunda 1990-2003 yllar arasnda toplam 4 771 adet tevik belgesi dzenlenmi olup bu belgeler kapsamnda 3 katrilyon 376 trilyon 990 milyar Trk Liralk sabit yatrm ve 244 479 kiiye ek istihdam salanmas ngrlmtr. TARe zeytin ve zeytinya konusunda verilen belgelerin tarmsal sanayi konusunda verilen belgeler iindeki oran belge adedi asndan bakldnda % 03, toplam yatrm asndan bakldnda ise %02dir. Zeytin Ve Zeytinya Konularnda Yaplan Yatrmlar in Dzenlenen Tevik Belgeleri: Zeytincilik sektr, genellikle mamul rn olan zeytinya ve sofralk zeytin sektr olarak iki alt sektre ayrlmaktadr. Fiziki yatrmlarn bu sektrlerde younlat sylenebilir. Ham dane zeytin retimi, sz konusu alt sektrlerin ham maddesini oluturmaktadr. Bu itibarla dane retim srecinde yaplan fidan, gbre, ila ve ilalama, yaym ve eitim gibi tm desteklemeleri fiziki yatrm olmasa bile tevik olarak nitelemek mmkndr (Anonim 2000/a). Zeytin ve zeytinya konusunda 1990-2003 yllar arasnda toplam 367 adet tevik belgesi dzenlenmi olup bu belgeler kapsamnda 82 trilyon 824 milyar 883 milyon Trk Liralk sabit yatrm ve 8 228 kiiye ek istihdam salanmas ngrlmtr. Zeytin ve konusunda verilen belgelerin genel olarak dzenlenen tevik belgeleri iindeki pay belge adedi asndan bakldnda %009, toplam yatrm asndan bakldnda %001dir. Zeytin ve zeytinya konusunda 1990-2001 yllar arasnda toplam 351 adet tevik belgesinin 256 adedi komple yeni yatrm, 54 adedi tevsi kalan 41 adedi dier yatrm cinslerindedir. Blgesel dalm incelendiinde toplam 351 adet belgenin 197 adedi Ege Blgesine, 110 adedi Marmara Blgesine, 35 adedi Akdeniz Blgesine, 9 adedi Gneydou Anadolu Blgesine verilmitir.
izelge 5- Zeytin Ve Zeytinya Konusunda Verilen Yatrm Tevik Belgeleri 1990-2003*
Yl 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Toplam
Adet 1 4 5 12 49 118 34 31 18 67 12 11 5 367
Toplam Yatrm (Milyon TL) 273 84 046 19 771 184 952 8 791 235 10 399 616 6 150 184 6 751 190 6 645 585 21 638 648 7 833 753 9 689 400 4 636 180 82 824 883
2003 yl fiyatlar stihdam Zeytinya Yat/ ile Reel toplam (Kii) Tarmsal San % yatrm tutar 138 844 0008 24 997 040 224 2 2 213 971 31 004 9 862 412 230 06 256 166 888 1 746 6 172 178 031 2 208 4 56 568 678 1 221 2 35 894 023 581 2 24 536 496 326 2 57 066 522 1 133 3 13 415 302 214 3 12 111 750 220 3 4,636,180 94 06 669 786 137 8 228 2.5
Kaynak: Hazine Mstearl Kaytlar *(31.08.2003 tarihi itibariyle)
Tari Ve Tari Zeytin Ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birliinin Tevik Belgeli Yatrmlar Tari, dier birliklere gre en fazla tevik belgesi alan birliktir. Tari Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii de, Tarie bal dier birliklere gre daha fazla tevik belgeli yatrm yapmtr.
136

izelge 6- Tarie 1990-2003 Yllar Arasnda Dzenlenen Tevik Belgelerinin Yllara Gre Dalm* 1992 1993 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Toplam Zeytin Ve Z.ya Pamuk ncir zm Yem Toplam 1 1 3 3 1 2 3 1 1 1 3 1 1 1 3 1 1 2 2 2 4 12 1 13 1 1 1 1 4 2 1 1 0 1 17 12 2 6 1 38
Kaynak: Hazine Mstearl Bilgi lem Kaytlar
1991-2001 yllar arasnda Tarie toplam 36 adet tevik belgesi dzenlenmi olup, bu belgelerin 17 adedi zeytin ve zeytinya retimi konusundadr. Tevik belgesi adedi asndan bakldnda zeytin ve zeytinya konusunda dzenlenen tevik belgelerinin toplam olarak Tarie verilen tevik belgeleri ierisindeki pay % 47dir. Tari adna dzenlenen tevik belgeleri kapsamnda ngrlen toplam sabit yatrm tutar 37 trilyon 229 milyar TLs olup, ngrlen istihdam ise 1.428 kiidir.
izelge 7- Tari Zeytin Ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birliine Zeytin Ve Zeytinya Konusunda Yllar tibariyle Dzenlenen Yatrm Tevik Belgeleri (1990-2003)*
Yllar Adet Toplam yatrm (Milyon TL) 2003 yl fiyatlar ile Reel toplam yatrm tutar (Milyar TL) stihdam (Kii) Kapasite art (Ton/Yl)
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 TOPLAM
1 1 1 1 12 1 17
125 521 110 338 241 350 79 041 2 832 535 2 639 000 6 027 785
3 657 542 1 826 776 2 219 908 435 648 7 470 101 4 519 287 20 129 262
112 97 123 25 252 14 623
55 940 140 556 7 200 56 040 60 480 93 000 413 216
Kaynak: Hazine Mstearl bilgi ilem kaytlarndan derlenmitir. *(31.08.2003 tarihi itibariyle)
Hazine Mstearl Bilgi lem Kaytlarna gre; Tari Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii 1995 ylna kadar yatrm tevik belgesi almamtr. 1995 2001 yllar arasnda ise; 14 adedi komple yeni, 3 adedi modernizasyon, entegrasyon ve tevsi olmak zere toplam 17 adet tevik belgesi dzenlendii tespit edilmitir. Tari firmas iin dzenlenen yatrm tevik belgeleri kapsamnda 6 trilyon 27 milyar 785 milyon TLlik sabit yatrm ngrlm olup bu yatrmlarda 623 kiiye ek istihdam salanmasnn ngrld anlalmtr. Bu belgelerin 16 adedi kapal, 1 adedi ak durumdadr. Tari Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birliinin tevik belgeli yatrmlarnn; % 50sinin komple yeni, %47sinin tevsi, %2sinin modernizasyon ve %1inin ise entegrasyon yatrmlarna ait olduu anlalmtr. 6. SONU VE NERLER Doal olarak yenebilme zellii ve hibir katk maddesi olmadan tketilebilen tek ya olan zeytinya en fazla Akdeniz havzas ve Ege blgesinde retilmektedir. Akdeniz insannn nemli bir gdas olmas yannda, Akdeniz ticaretinin de temelini oluturmu ve sadece bir besin maddesi olarak deil ayn zamanda k kayna, salk ve gzellik iksiri olarak da kullanlmtr.
137

Zeytinya retiminde dnyada 4.- 5. sralarda yer alan lkemiz, zeytinya tketiminde 1.2 kg/kii ile sonuncu srada bulunmaktadr. Ege blgesinin tarmsal retiminde son derece nemli yeri olan zeytincilikte ilk rgtlenme 1941 ylnda zmir ncir ve zm Tarm Sat Kooperatifleri Birlii iinde zeytinyann tali rn olarak deerlendirilmesi uygun grlm ve 1943 ylnda ilk Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri kurularak ortaklarna hizmet vermeye balamtr. Tari, ortaklarna verdii hizmetle, hem sektrn gelimesine nclk etmekte hem de ortaklarn rnlerini deer fiyattan satmalarn salamaktadr. Yine yapm olduu yeni yatrmlarla veya mevcut yatrmlarn modernizasyonu ile de sektre ve ortaklarna nemli katkda bulunmaktadr. Dier taraftan, yatrmlara uygulanan devlet yardmlar, yatrm yapan zel ve tzel kiilerle kooperatiflere ayn oranda uygulanmaktadr.Kooperatifiliin gelitirilmesi, kooperatif ortaklarnn gelir seviyesinin ykseltilmesi iin daha farkl ve etkili tevik argmanlarnn uygulanmas gerekmektedir. KAYNAKLAR: Anonim 2000/a. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Bitkisel retim zel htisas Alt Komisyonu Zeytin Raporu. Zeytincilik Aratrma Enstits, Bornova. Anonim 2002/a. Yatrmlarda Devlet Yardmlar Hakknda Karar. Ankara. Komisyonu Meyvecilik
09.07.2002 Tarihli Resmi Gazete,
Anonim 2002/b. Yatrmlarda Devlet Yardmlar Hakknda Karar Eki 2002/1 Sayl Tebli. 30.07.2002 Tarihli Resmi Gazete, Ankara. Anonim, 2003/a. Hazine Mstearl Tevik ve Uygulama Genel Mdrlnn statistik Kaytlar, Ankara. Anonim, 2003/b. Tariin Veri Taban, zmir. etin, K. 1998. Zeytincilik ve Dndklerimiz. Ulusal Zeytinya Kongresinde Sunulan Tebli zetleri, zmir. Ersoy, B. 1998. Zeytinya Kalitesinin yiletirilmesi. Ulusal Zeytinya Kongresinde Sunulan Tebli zetleri, zmir. Gksu, . 2000. Zeytinya D Pazar Aratrmas. T.C. Babakanlk hracat Gelitirme Etd Merkezi, Ankara. Kocaolu, B. 1998. Zeytinya ve Salk. Ulusal Zeytinya Kongresinde Sunulan Tebli zetleri, zmir. Mlayim, Z.G., 1999. Kooperatifilik. Yetkin Yaynlar, Ankara. Olgun, A. 1996. Trkiyede Zeytinya retimi ve Tketimi. Trkiyede Zeytinya retimi ve Pazarlamas ( Tketim ve hracat) Konulu Seminer. ktisadi Aratrmalar Vakf, stanbul. http://www.igeme.org.tr http://www.internationaloliveoil.org/ http://www.komilizeytinyagi.com.tr http://www.oliveoilsource.com/ http://www.tarim.gov.tr http://www.tariszeytin.com.tr,
138
V. OTURUM
KONU Zeytinyanda Avrupa Birlii Mktesebatna Uyum almalar Ve Uygulanan Politikalar
OTURUM BAKANI
Prof. Dr. Akn Olgun
BLDR SUNANLAR
Funda Genler Sermin Dnmez Dr. Mustafa Tan - Tuba Nur elikel
139
140

TRKYE VE ABDE ZEYTNYAINA LKN SON UYGULAMALARIN DEERLENDRLMES
Yrd. Do. Dr. Metin ARTUKOLU1
Funda GENLER 1
1. GR Trkiyede zeytin retimi 400 000 aile iin geim kayna olmas yannda, ya sanayi iin nemli bir hammadde, lke iin ihracat yoluyla dviz kayna, insanolu iin her devirde nemli bir salk kayna olmutur. Trkiyede zeytin retiminin 2/3 zeytinya retimi iin kullanlmaktadr (zmir Ticaret Borsas, 2001). Dolaysyla zeytinyana ilikin politikalar bu rnn retimini de nemli lde etkilemektedir. Dnyann balca zeytinya reticisi olan lkeler AB yesi konumunda olduklarndan ABnde uygulanan zeytinyana dnk politikalar, Trkiyenin retim ve d ticaretini etkilemektedir. zellike dnya zetinya retiminin %80inin AB lkelerinde retilmesi ve yine toplam tketimin % 70inin ayn lkelerce yaplmas, uluslararas ticarette ABnin zeytinya sektrndeki arln ortaya koymaktadr (www.eu.int.com, 2002). Ancak son yllarda Dnya Ticaret rgtnn tarmsal rnlerin ticareti ile ilgili yaptrmlar, evrenin korunmas, srdrlebilirlik ve tketici talepleri gibi kavramlar, tm tarmsal rnlerle birlikte, zeytin tarm ve zeytinya retimine ynelik uygulamalarn deimesine neden olmutur. Trkiyede zeytinyana ynelik spesifik uygulamalarn artmas, son yllarda Trkiyede destekleme primi uygulamas yaplan birka rn arasnda zeytinyann da yer almas gibi bu sektrn Trkiye asndan da nemli bir sektr olduunu vurgulamaktadr. Ancak Trkiyede zeytin ve zeytinya retiminde (periyodisite, kaliteli retim, verimlilik, kltrel ilemler), ileme sanayiinde (hammadde temini, dzensiz istihdam), fiyatlandrlmasnda (istikrarsz politikalar, firmalar aras fiyat rekabeti) ve uluslar aras ilikilerde (UZKdan ayrlmak, ABdeki uygulamalar izleyememek gibi) pek ok sorun olduu da grlmektedir. phesiz bu sorunlarn zm bu sektre ynelik kamu uygulamalaryla da sk bir balant ierisindedir. Trkiyede zeytinyana ilikin sorunlar ortaya konulduunda benzer sorunlarn ABde zeytinya reten lkelerde de bulunduu ancak bu sorunlarn eitli uygulamalarla giderildii grlmektedir. Dolaysyla AB deneyimlerinden yararlanmak, ABne aday lke konumundaki Trkiye iin sorunlarn gidermeye ynelik admlardan biri olacaktr. Bu uygulamalarn ABndeki uygulamalara paralellik gstermesi, d ticarette rekabet edebilmek iin de gereklidir. Bu gerekeler nda, almann amac Trkiyedeki zeytinyandaki son uygulamalarn AB ile karlatrlmas, eksikliklerin tespiti ve zm nerilerinin getirilmesidir. almann materyalini ikincil kaynaklardan elde edilen veriler oluturmaktadr. Bu erevede konuyla ilgili yaynlanm makale, rapor ve istatistiklerden yararlanlm, zellikle AB ile ilgili son gelimeler internet taramasyla, AB alma raporlarndan elde edilmitir. 2. TRKYEDE ZEYTNYAI SEKTRNN GENEL GRNM Zeytin/zeytinya retim ve pazarlamas asndan olumlu ve olumsuz grnmleri beraberce tayan bir yap gstermektedir. Trkiyede yaklak 90 milyon adet olan zeytin aa varlnn % 75i dier tarmsal rnlerde deerlendirmesi mmkn olmayan engebeli kr ve kr taban arazilerde yer almaktadr (DPT, 2000). Bu durum zeytin aalarnda kltrel ilemlerin yaplmasn nemli lde engellemektedir. Zeytin tarm; genellikle atadan kalma, ounlukla yal ve verimden dm aalarda, doann kendine has ak iinde yrtlmektedir. Alteransn (periyodisite) etkisi yksektir. Ancak reticilerin son yllarda gerek destekleme primi uygulamalarnn da etkisi ile snrl da olsa kltrel ilemlere daha ok nem verdikleri ve yeni dikimlere gittikleri de ifade edilmelidir (Artukolu, 2001). Elde edilen zeytinler genellikle yakn yrelerde, ounlukla klasik sistemle alan, dk kapasiteli (zeytinin skma ilemi ncesi uygun olmayan koullarda uzun sre bekletildii) yahanelerde
1
Ege niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarm Ekonomisi Blm - ZMR
141

ilenmektedir. Sz konusu yahanelerde elde edilen yalar yetersiz depolama koullar iinde muhafaza edilmektedir. Ancak son on ylda sektrde yer alan kontin tesislerin saysnn nemli lde artt da ifade edilmelidir. reticiler elde ettikleri zeytinyan, Tari bata olmak zere, Yresel Tccar, Yresel Zeytin Skma Tesisleri, Zeytinya Fabrikalar ve Byk Toplayclara kadar uzanan deiik kii ve kurululara pazarlamaktadrlar (Artukolu, 2001). reticiden tketiciye kadar olan aamalarda arac saysnn okluu nedeniyle, tketicinin dedii fiyatn ancak te veya drtte biri reticinin eline gemektedir (zkaya ve Bilir, 2003). Dolaysyla reticinin rgtlenmesi konusunun nemi de ortaya kmaktadr. Trkiye dnya zeytinya retiminde var-yok yl ortalamasna gre 130 bin ton retimle spanya, talya, Yunanistan ve Tunustan sonra beinci srada yer almakta ve dnya retiminin % 5ini ihracatn ise %9.5ini salamaktadr (Tunalolu ve ark., 2003) . 3. TRKYEDE ZEYTNYAINDA ZLENEN POLTKALAR Trkiyede zeytinyanda dnk uygulamalar retici, tketici ve d ticaret asndan ele alnabilir. ncelikle belirtmek gerekir ki, Trkiyede zeytinyana dnk belirli amalar ve aralar olan bir madde politikasnn izlenmedii grlmektedir. retici ile ilgili uygulamalar, genellikle destekleme almlar ile snrl kalm, bu uygulamada da; gerek uygulamadaki istikrarszlklar ve gerekse fiyatlarn belirlenmesinde hangi kstaslarn dikkate alndnn belirsizlii gibi sorunlar n plana kmaktadr. Trkiyede zeytinyanda destekleme almlar ilk olarak 1966 ylnda balamtr. Bu tarih ile balayan ve 1980 ylna kadar uzanan dnemde uygulamann genellikle destekleme almlar eklinde olduu, ancak baz yllar devletin destekleme alm fiyat aklamad, uygulamann Birliklerin barem fiyatlar ile alm yapmas eklinde srd grlmektedir. 1980 Ekonomik istikrar program ile balayan srete tarm kesimine salanan desteklerin enflasyonun temel nedenlerinden biri olarak kabul edilmesi, zeytinyana ilikin destekleme alm uygulamalarnda da deiliklere neden olmutur. 1980 yl ve sonrasnda devletin destekleme fiyat ile alm yapt yllarn snrl kald ve 1980-1982, 1984-1986 ve 1989-1992 yllar arasnda devletin zeytinyanda destekleme fiyat aklamad, ancak sz konusu yllarda, Birliklerin Sanayi ve Ticaret Bakanl onay ile barem fiyat uygulamas ile rn aldklar grlmektedir (Artukolu, 2001). 5 Nisan 1994 kararlaryla Tarm Sat Kooperatifleri Birliklerinin destekleme kapsam dnda tutulmasyla balayan sre 1998/1999 kampanya dneminde zeytinyanda destekleme primi uygulamas ile yeni bir grnme brnm ve bu uygulama gnmze kadar uzanmtr. Dnya Ticaret rgt ve AB Ortak Tarm Politikalarna uyum salamak, ekonomiyi kayt iine alarak vergi gelirlerini arttrmak, tarmsal kayt ve envanter tutulmasn salamak, retici ve sanayiciyi ayn zamanda koruyup retimi tevik etmek, sanayiye dnya fiyatlarndan hammadde salamak ve devletin hazinesine en az yk getirmeyi amalad ifade edilen destekleme primi sistemine ilikin uygulamalar unlardr (Tunalolu ve ark., 2003): 5 asit zeytinya iin; 1998/1999 kampanya dneminde 40 Cent/Kg prim 1999/2000 kampanya dnemi destekleme primi demesi yaplmamtr. 2000/2001 kampanya dneminde 28 Cent/Kg prim. 2001/2002 kampanya dneminde 150 000 TL/Kg prim. 2002/2003 kampanya dneminde 175 000 TL/Kg prim. Destekleme primi uygulamalarnn iki adan nemli etkisinin olaca sylenebilir. Bunlardan ilki, kayt sisteminin oturtulmas ile, gerek maliyetlerin tespiti , gerekse sektre ilikin salkl veri teminin kolaylaacak olmasdr. Dier olumlu etki ise, verilen prim miktarnn da etkisi ile, reticilerin zeytine daha ok nem vermesi, bu erevede kltrel ilemlerin artmas ve yeni plantasyonlarn kurulmasdr. zmir ilinde yaplan bir almada destekleme primi uygulamalarnn balamas ile zeytin reticilerinin yaklak yarsnn zeytinle ilgili kltrel ilemlerini arttrdklar tespit edilmitir (Artukolu, 2001). retici ynyle ele alnmas gereken bir baka konu, rgtlenme konusudur. Zeytin ve zeytinya reticileri snrl dzeyde Tarm Sat Kooperatiflerinde rgtlenmilerdir. rgtlenmede ki yetersizlik,
142

hem reticinin daha ok gelir elde etmesini engellemekte, hem de tketicinin zeytinyana daha yksek fiyatlarla ulamasna neden olmaktadr. Konu tketici ynyle incelendiinde, tketicilere ynelik herhangi bir politika izlenmedii, Birliklerin snrl faaliyetleri dnda zeytinyana ilikin tantm faaliyetin olmad, zellikle zeytinyann insan sal asndan neminin halka yeterince anlatlamad da grlmektedir. Ayiei yandaki youn kampanyalar ve dk fiyat, zeytinya tketiminin, bilinli ve gelir dzeyi yksek tketiciler dna kmamasna neden olmutur. Nitekim AB lkelerinde kii bana yllk zeytinya tketimi 5 ila 21 Kg. arasnda deiirken, bu rakam Trkiyede 1 Kg. civarndadr (DPT, 2000). Oysa zeytinyann salk ynnden deerinin kamuoyuna anlatlmas ve tketiminin tevik edilmesi gerekmektedir (zkaya ve Bilir, 2003). Zeytinyanda istikrarl bir d ticaret politikas izlenemedii grlmektedir. Baz yllar dkme zeytinya ihracna izin verilirken, baz yllar ise buna yasaklama getirilmektedir. Dkme zeytinya ihracnn en nemli olumsuz etkisi, Trk zeytinyann uluslar aras tantmn engellemesidir. te yandan tantm ve pazar asndan nemli olan uluslar aras rgtlenmeler konusunda da yeterli olunduunu sylemek olanakszdr. Bu kapsamda Uluslar aras Zeytinya Konseyi (UZK)nden Trkiyenin ayrlmas sektrn d tantm asndan bir takm olumsuzlara neden olmutur. Ayrca zeytinya sektrnn reticisi, sanayicisi ve d satmclarn da kapsayan ulusal rgtlenmesinin olmay da nemli bir eksikliktir. Sonu olarak, Trkiyede zeytinyana dnk belirli hedefleri olan ve sreklilik arz eden politikalarn izlenmedii grlmektedir. Bu konudaki nerilerimize AB uygulamalar aklandktan sonra deinilecektir. 4. ABDE ZEYTNYAI SEKTRNN GENEL GRNM Avrupa Birlii dnyada toplam zeytinyann %80li bir ksmn retmekte ve dnya zeytinya tketiminde ise %70lik bir pay almaktadr (www.eu.int.com, 2002). Zeytinyana verilen nem nedeniyle tketim hem ABde hem de dier lkelerde giderek artmaktadr. Bu artta, lkelerin zeytinyann zelliklerine ilikin yrtt kampanyalar ve desteklemeler nemli rol oynamtr. Dolaysyla AB zeytinya politikas retici, ileyici, tketici ve pazarlayclarn yararna olan yksek kaliteli rn retmeyi tevik etmek ve bylelikle dnya pazarndaki yerini daha da glendirmeye almaktadr. Bilindii gibi zeytin yetitiricilii; Akdeniz Blgesinde geni bir alana yaylm olmakla birlikte, krsal ekonomi, yerel kltr ve evre asndan byk bir neme sahiptir. 2000 yl itibariyle ABde yaklak 5.163.000 ha alanda zeytin yetitirilmekte, kabaca bu alann %48i spanyada ve %22.5i ise talyada bulunmaktadr. Yaklak 2.5 milyon reticinin (ki bu AB iftilerinin 1/3n oluturmakta) 1.160.000i talyada, 840.000i Yunanistanda, 380.000i spanyada ve 130.000i Portekizde bulunmaktadr. ABnin 5. reticisi olan Fransada ok daha az sayda retici bulunmaktadr (www.eu.int.com, 2002). ABde zeytinya sektr; yetitiriciler, kooperatifler, skma tesisleri, rafinericiler, harmanlayclar ve eitli pazarlama faaliyetlerinde bulunan firmalardan olumaktadr. Bununla birlikte retilen yalar ok eitli ve birbirinden farkl zellie sahiptir. Ancak ama, farkl kategorilerde bulunan bu yalarn kaliteli ve iyi pazara deerine sahip olmalarn salamaktr. ABnin zeytinyana ilikin son snflandrmas 1 Kasm 2004ten itibaren yrrle girecektir. AB dnya pazarna 2 milyon tondan fazla zeytinya srmektedir. Tunus, Trkiye, Suriye, Fas dier nemli zeytinya reticisi lkeler olup, 2000/01 dneminde 500.000 tonu akn retimde bulunmulardr. Bu retim miktar AB retiminin yaklak %25ini ve dnya retiminin %20 sine karlk gelmektedir. AB zeytinya retiminde kendine yeter olmakla birlikte, bu durum ihracat yapmasna engel deildir. ou zaman 3. lkelerden ihracat amal ya ithal etmektedir. 2000/01 dneminde 3. lkelerden 127.000 ton dkme zeytinya ithal etmitir. Alnan yalar ielenerek ABD, Japonya, Kanada ve Avusturalya ya ihra edilmektedir (www.europa.eu.int, 1998).
143

5. ABDE ZEYTNYAINDA ZLENEN POLTKALAR
ABnde zeytinya retimini artrmaya ynelik politikalar 1966da belirlenen Ortak Pazar Organizasyonun oluturulmasyla belirgin bir biimde deimitir. O zamanda talya toplulukta zeytinya reten tek lke konumundayd. Bu dnemde pazar fiyat gz nne alnarak zelikle kk reticiler ve tenekelenmi zeytinya tketimine ynelik desteklemeler gereklemitir. AB zeytinya rejimindeki ama; arzn devamlln salamak, reticilere daha iyi bir yaam seviyesi yaratmak, fiyat dalgalanmalarn nlemek ve ticaretin dzenlenmesidir (Tunalolu ve ark, 2003). Toplulua Yunanistan (1981), Portekiz ve spanyann (1986) katlmasyla topluluk net ithalatdan net ihracatya dnm ve uluslar aras ticarette anahtar bir oyuncu konumuna gelmitir. Zeytinya sektrnde uygulanan fiyatlandrma, Ortak Piyasa Dzeni ierisinde yer alan Hedef Fiyat, Mdahale Fiyat, Temsili Piyasa Fiyat eklinde olup dier tarm rnlerinde uyguland gibidir. Pazar dzenlemelerinin yansra ithalat korumalarna ilikin uygulamalarda mevcuttur (www.europa.eu.int, 1998). Ancak sektrde yaanan eitli darboazlar nedeniyle, daha nce yrrle konan dzenlemelerin deitirilmesine karar verilmi ve sektrle ilgili 1984, 1998 ve 2001 yllarnda yeni dzenlemeler uygulamaya konmutur. zellikle 1998 ve 2001 ylna ait dzenlemeler sektre bir dinamizm kazandrlmasnda nemli bir etkiye sahiptir. Dolaysyla bu yllara ait dzenlemeler zerinde daha ayrntl bir biimde durulmas uygun olacaktr. 5.1 1998 Reformu Avrupa Komisyonu ubat 1997 ylnda hazrlad raporda zeytinya rejiminde bir reform ihtiyac olduunu belirtmi, ileriki dnemler iin eitli neriler getirmitir. Bu nerilerin zeti ve nemli noktalar yle sralanabilir: *Zeytinya sektrnde gvenilir istatistiksel veri eksilikleri bulunmaktadr. Veri toplamadaki baz gelimelere ramen (aa saylar, zeytin dikili alan ve verim tahmin metodlar) daha gelimi bilgi gereksinimi bulunmaktadr. *Yllardr yaplan retici yardmlarnda karlalan sahtekarlklarn nlenmesi iin baz deiikliklerin yaplmas gerekmektedir. *Sezonda 500 kilogramn altnda zeytinya reten reticiye verilen zel yardm sisteminin kontrol ok zordu. Bireysel zeytin yetitiricilerin retim seviyeleri ou kez kendi kullanmlar iin stoklamalar nedeniyle tespit edilememektedir. Bu nedenle yardm miktarn kesin olarak hesaplamak mmkn olmamaktadr. Yukarda zetlenmi sorunlarn giderilmesine ynelik uygulamalar 1998 ylnda yrrle girerek baz dzenlemeler yaplmtr. Bu dzenlemelere gre; retim desteinde yaplan eitli dzenlemeler nedeniyle bu destek sektre ynelik ana yardm arac olmaktan kartlarak, sektre ynelik politika uygulamalar azaltlmtr retim yardm tm reticiler iin aa says ve sabit rn miktar yerine, o yl fiili olarak retilen rn miktarna gre verilmesi kararlatrlmtr. ABde retim yardm iin maksimum garanti edilen miktar %31.6 artrlarak 1.35. milyon tondan 1.78 tona ykseltilmitir. Ancak yardm 142.2 EURO /tondan 132.5 EURO/tona gerilemitir. Ciddi pazar skntlarna neden olan umumi depolama yerine zel depolama mdahaleleri yaplarak sorunlarn stesinden gelinmeye allmtr. Zeytin aacna ynelik Corafi Bilgi Sistemi oluturulmutur. 1 Mays 1998 tarihinden sonra tesis edilen yeni zeytin aalar iin pazar yardmndan faydalanamayacaktr. Tketim Destei ve Mdahale Fiyat uygulamalar kaldrlmtr.
Yukarda belirtilen dzenlemelerin yan sra retim yardm alacak AB kaytl reticileri 2.2 milyondan 2.8 milyona kartlmtr. zellikle retim yardmnda en nemli deiiklik yardmn fiili retim
144

miktarna dayal olarak yaplmasdr. Yardm oran kaliteli rn miktarn artrmaya ve retici rgtlerinin fonksiyonlarn korumaya ynelik olarak ve bir blm lkesel bazda belirlenmektedir. retim yardm toplulua ye her lkede ulusal garanti edilen miktarla snrlandrlmtr (NGQ). ye lkelerde NGQnun almas durumunda reticiye verilecek olan yardmn oran dmektedir. Toplam garanti edilen miktarn %42.8i spanyaya, %30.6s Italyaya ve %23.6s Yunanistana ayrlmtr. Eer bir ye lkenin retimi ulusal garanti edilen miktarn altndaysa, bu retim yetersizliinin %20si retim fazlas olan baka bir lkenin retim fazlasn telafi etme amacyla kullanlabilmektedir. ye takip eden pazarlama kampanyasna lkenin ulusal garanti edilen miktarnn %80i aktarlabilmektedir. Bu dzenlemenin altnda herbir ye lkenin ulusal anlamda kurumsal bir yap ve rgtlenmenin yatt bilinmektedir. Bu sayede lkeler retimden-stoklara, tketimden, d ticarete kadar dnya zeytinya ekonomisinde sz sahibi olmaktadr. Bununla birlikte baz lkeler AB yesi olmamalarna ramen zellikle ihracatta baz ayrcalklara sahip olmutur. 5.2 2001 Reformu Gei dnemi 1998den 2000/2001 pazarlama dnemi sonuna kadarken, bu dnem, 2001 ylnda 2003/04 pazarlama ylna kadar uzatlmtr. Bu dnem boyunca Avrupa Komisyonu pazarn ihtiyacn gzden geirmi, ilk yl yaanan gei deneyimleri gz nne alnm ve zeytin yetitiriciliiyle ilgili eksik veriler ortaya konmutur. Kalite stratejisi gz nne alnarak derin aratrmalarn yaplmas ncelik kazanmtr. Bu erevede kalite kriterleri aratrmas 2000 ylnda sonulanmtr. Bu aratrmayla ulalan sonular unlardr: Daha az lampant (ham) ya, daha fazla ekstra szma ya retilmektedir. Bu durum ekstraksiyon tekniklerinin gelimesinden kaynaklanmaktadr. Szma zeytinyann tanmlanmas, tketicilerin kaliteli rnlere ynelmesini de salamtr. ok eitli zeytinyann bulunmas ve bu konuda tam bir netliin bulunmamas, tketicilerin rnlere kar gvenlerinin azalmasna neden olmutur. Bu durum fiyatlar etkileyerek reticileri ve ileyicilere de yansmtr. rn standardnn ve pazarlamasnn gelitirilmesi iin; ye lkelerin kalite artrma programlarn retim yardmnda belirtilen orana gre finanse etmelerine karar verilmitir. Buradaki ama; sistemi daha nceki uygulama sonular ve gei dnemi sistemindeki deneyimler gz nnde bulundurularak 2004 ylna kadar kontrol edilmesidir.
5.3 ABde leriki Dnemlerde Zeytinya Sektryle lgili Olas Beklentiler ABne Zeytinya rejimiyle ilgili beklentiler arlkl olarak tketici refah zerinde younlaaca tahmin edilmektedir. Burada ama, kaliteyi artrarak tketici odakl bir retimin gerekletirilmesini salamaktr. zellikle son yllarda ABde uygulanmaya balanm olan Good Agricultural Practices (GAP- yi Tarmsal Uygulamalar) uygulamalar, evre, srdrlebilirlik ve tketici refah zerine younlamaktadr (www.europa.eu.int, 2002). Ayrca kalitenin gelitirilmesi, kurallarn basitletirilmesi ve daha etkin tahmin yaplmas amalanmtr. zellikle zeytinyann olumlu imajnn artmas, AB ye lkelerinde zeytin yetitiriciliinin nemi ve ABnin dnya zeytinya pazarndaki stnl, ileriki dnemlerde zeytinya politikalarn ya kalitesini daha da artrlarak ileriye gtrlmesini ana ama haline gelmitir. 1998deki gei sistemi hazrlanrken, zeytinya kategorilerinin tanmlamalar daha sk standartlara balanmtr. Bu standartlar, daha etkin, modern hassas analizler gz nne alnarak belirlenmitir. Bu tr analizler daha ok 2001 ylnda yrtlen, reticilerin zeytinya kalitesi zerine younlamasn artrmaya ynelik almalarla gereklemitir. Standartlar yeniden tanmlanm, yalar arasndaki farkllklar daha ak hale gelmitir. Kurallar analiz metodlarn gelitiren, rn kalitesini artran ve reticilerin test kitlerini kullandrmaya ynelik olarak gelitirilmitir. Yaplacak sistem deiikliine ramen pazarda arz fazlal riski bulunmaktadr. Bu durum aa says ve retimin tketime gre daha hzl artmasyla ilgilidir. 1 Kasm 2003 ylnda yrrle girecek uygulamalarn arasnda, zeytin aa ve alanlarn Corafi Bilgi Sistemi (GIS) ad verilen sisteme kaydetmemi olan reticilerin yardmlardan faydalanamamalar da vardr.
145

GIS kltrel ilemlerle ilgili kaytlar, eitli kaynaklar ve bilgisayar destekli havadan ekilmi fotoraflardan elde edilen verileri kullanmaktadr. Sistem verimin doru tahmin edilmesi, rn destek demelerinin daha sk denetlenmesi ve bylelikle sahtekarlklarn nlenmesi amacyla da kullanlmaktadr. Gelecekte GIS sisteminin ana tahmin ve kontrol arac olaca tahmin edilmektedir. Zeytinyann pazar standartlaryla ilgili dzenlemeler ise, AB pazar iin paketleme, etiketleme, sunum, reklam gibi alanlarda belirlenmitir. Bu durum zellikle tketicilere ok byk bir gven telkin etmekte ve reticilere ise rn kalitesine gre satabilme avantaj salamaktadr. Paketleme kurallar perakende sektrnde 5 litreyle snrlandrlmtr. Dier nemli bir kural ise, zeytinya paketleri zerinde yan ieriini gsteren ak tanmlarn yer ald etiketlerin bulunmas zorunluluudur. Hatta bu ynetmelik reticilerin ekstra szma ve szma zeytinyann corafik orijinlerine gre pazarlamasna olanak vermektedir. Bu pazarlama yntemi zeytinyann ieriini, hangi yemek eitlerinde kullanlabilecei ve yrenin sosyo- kltrel zelliklerinden bahsetmesi asndan da pazarda rekabet stnl kazandrmaktadr. Bu sayede zeytinya retilen blgenin de tantm yapldndan, tketicilerin yreye de ilgi gstermesi salanarak krsal turizm potansiyeli artrlabilmektedir. Bu noktada unutulmamas gereken tm bahsedilenlerin sadece tketicilere ynelik olmasnn yannda, reticiye ynelik destekleme uygulamalarnn devam edeceidir. zellike ABnin zeytinya reticisi lkeler arasnda ba ekmesi ve UZKnn ekonomik, teknik ve tantm konusunda yapt almalardan byk lde yararlanmasdan dolay ileride de uluslar aras zeytinya sektrnde nemli bir arl olaca dnlmektedir. 6. AB LE TRKYEDE ZEYTNYAINA YNELK UYGULAMALARIN KARILATIRILMASI Her ne kadar AB lkelerinde, genel olarak tarma, dolaysyla zeytinyana verilen desteklerin Trkiyeye gre daha fazla olduu biliniyorsa da, bu blmde AB ve Trkiyedeki uygulamalarn karlatrlmas yoluyla, Trkiyenin olas AB yelii ncesinde zeytinya sektrnde yaplmas gerekenler konusunda, ilgililere yol gsterici olunabilecei dncesiyle Tablo-1 hazrlanmtr. Tablo 1- AB Ve Trkiyede Zeytinya Sektrnn Karlatrlmas
AB Ulusal ve uluslararas rgtlenme dzeyi yksektir. RETM/ RETC Fiyatlandrmada devlet destei bulunmaktadr. Corafi Bilgi Sistemi sayesinde bilgi paylam ve kontrol olana mevcuttur. Organik tarm uygulamalar yannda retimde yi Tarmsal Uygulamalar (GAP)a da geilmektedir. Tketimi artrmaya ynelik destekleme yaplmtr. TKETM/ TKETC Gl bir tantm szkonusudur. Tketici bilinci yksektir. Perakende sat iin ambalaj miktar ve etiketleme artlara balanmtr. Yresel orijinli yalarn sat szkonusudur. VE DI TCARET thalat korumas mevcuttur. D satmda ambalajl sat sz konusudur. zellikle uluslar aras rgtlenmeler araclyla etkin tantm faaliyetleri vardr. TRKYE Ulusal anlamda rgtllk bulunmakta ancak etkinlik dzeyi dktr. Son yllarda destekleme primi uygulamalar yaplmaktadr. Sadece snrl miktarda organik retim yaplmaktadr. Sadece sektrde nde gelen firmalarn yapt yetersiz reklam almalar bulunmaktadr. Tketici bilinci istenilen dzeyde deildir. stenilen dzeyde deildir. Bu konudaki almalar balam ancak yetersiz dzeydedir. D ticarette belirgin bir politika yoktur. Arlkl olarak dkme sat sz konusudur. Uluslar aras dzeyde yetersiz tantm faaliyetleri vardr.
7. SONU VE NERLER ncelikle belirtmek gerekir ki, Trkiyede tarmn genelinde olduu gibi zeytinyanda da belirli hedefleri olan, istikrarl bir politikadan bahsetmek olanakl deildir. Oysa ABnde konuyu geni bir perspektif iinde, Konsey kararlaryla ele alan, sreklilii olan ve kontrol mekanizmalarna sahip
146

uygulamalar bulunmaktadr. Trkiyede zeytinyana dnk, sektr btnyle ele alan, gn birlik olmaktan uzak politikalarn oluturulmas ve kararllkla uygulanmas, sektrn gelitirilmesi ve uluslar aras rekabet gcnn arttrlmas asndan gerekli grlmektedir. ABnde ulusal rgtlenmelerini tamamlam olan zeytinya sektr, etkin olarak faaliyet gsterirken, Trkiyede sadece Tarm Sat Kooperatiflerinin faaliyetleri gze arpmaktadr. Bu konuda nerimiz zeytinyan reticisi, tketicisi, sanayicisi, d satmcs ile bir btn olarak ele alacak Ulusal Zeytinya Konseyinin kurulmasdr. Bu konsey ABnde olduu gibi arz- talep dengesini salayacak, sektre iliin salkl veri teminini kolaylatracak ve ihracatn arttrlmas iin gerekli politikalarn belirlenmesine katk salayacaktr. Bylesi bir rgtlenme, uluslar aras ibirlii ve tantm asndan da sektrn etkinliini arttracaktr. Burada belirtilmesi gereken bir baka husus da, Trkiyenin UZKnden ayrlmas ile zellikle uluslar aras platformda sektrn etkinliini yitirmesidir. Buna bir rnek olabilecei dncesiyle UZKnin internet sitesinde yer alan zeytinya reticisi firmalar arasnda Trkiyeden siteye kaytl on kadar firma yer almaktadr. Oysa bu alanda byk bir retici olmamasna ramen Avustralyaya ait firmalarn says bunun birka katdr (www.internationaloliveoil.org, 2003). ABnde etkin olarak kullanlan Corafi Bilgi Sistemi uygulamalarnn, Trkiyede olmay da nemli bir eksikliktir. Halen Trkiyede baz tarmsal rnlerde uygulanmakta olan Uzaktan Alglama Yntemi gelitirilerek retici bilgileri, retim teknikleri ve sonrasnda yer alabilecek tm bilgileri ieren bir bilgi sistemi a kurulabilir. Bylesi bir sistem uygulanacak politikalarn daha isabetli olarak saptanmasna yardmc olacaktr. Tketiciler asndan durum incelediinde, ABnde gemite tketicilere dnk destekleme uygulamalarnn yapld, halen de ambalaj ve etiketleme konularnda etkin almalarn sz konusu olduu grlmektedir. Trkiyede tketicilere dnk destekleme uygulamalarnn yaplmas zor olmakla beraber, tantm ve bilgilendirme kampanyalar ile zeytinya tketim alkanl olmayan blgelerde tketimin arttrlmasnn salanabilecei dnlmektedir. Ancak bitkisel ya tketiminde, tketici tercihlerini etkileyen en nemli faktr olan fiyat ykseklii konusunun alabilmesi iin, zeytinyann salkl beslenmedeki rolnn tketiciye ok iyi anlatlmas, pazarlama marjn ykselten araclarn azaltlmas asndan retici ve tketicilerin etkin ekilde rgtlenmesi gerei de unutulmamaldr. Son yllarda srdrlebilirlik kavramnn gndeme geldii ABnde evre, retici refah ve tketici taleplerini ayn atda toplayan EUREPGAP uygulamalarna geilmektedir. Bu uygulama zellikle perakende sat yapan zincir marketlerin ya sebze- meyve gibi tarmsal rnlerin evreye zarar vermeden retildiini sertifikalayarak pazarlamas ile balamtr. Bu sistemin organik retimden farkl yan; retimde snrl miktarda kimyasal ila ve gbrenin kullanlabilmesidir. Bu yntemin ileri ki dnemlerde destekleme arac olarak kullanlmasnn da planlanmas aday lke konumundaki Trkiyenin zeytinya sektrnde de bu yndeki uygulamalara yer vermesini gerekli klmaktadr. Burada zerinde durulabilecek bir dier konu da, krsal turizm ve krsal kalknma asndan zeytinyalarnn yresel adlaryla tantmn ve pazarlamasnn yaplmasdr. Son yllarda AB lkelerinde bu ynde faaliyetlerin younlat, Trkiyede ise snrl baz abalarn olduu grlmektedir. Bu yndeki faaliyetlerin arttrlmas da nerilmektedir. Trkiyede zeytin ve zeytinyana ynelik ok sayda aratrma ve yaynlarn yapld bir gerektir. Ancak bu almalarn uygulamaya yeterince aktarlamad ve ayrca aratrc ve retici arasnda bilgi aknn dzenli olmad da grlmektedir. Dolaysyla sektrn btn temsilcilerin bir araya getirildii aktivitelerin artrlmas da dnlmelidir. Bu aktiviteler ABde zeytinyana ynelik geni perspektifli uygulamalara uyum salamay da kolaylatrabilecektir. Yukardaki veriler nda ABde zeytinya sektrnn desteklenmesinde ihtiya duyulan kaynan temin edildii, uygulamalarn ileriye dnk ok boyutlu olarak ele alnd grlmektedir. Ancak Trkiyede bu btnln salanamad, genellikle gnbirlik kararlarla uygulamalarn ekillendii ve sektre yeterli kaynan aktarlamad ifade edilebilir. Sonu olarak, son yllarda ABde evrenin korunmas, srdrlebilirlik ve tketici talepleri gibi kavramlarla yeni bir boyut kazanan zeytinya sektrne ynelik uygulamalarn, yapsal farkllklar arz etmekle beraber, Trkiyede de yakndan takip edilerek uygulamalarn buna paralel ekilde ynlendirilmesi gerekmektedir.
147
KAYNAKLAR: Artukolu, M. M, 2001, Trkiyede Son Yllarda Zeytinyanda zlenen Destekleme Politikalarnn reticilere Yansmas zerine Bir Aratrma: zmir li rnei, Trkiya Ziraat Odalar Birlii Yayn No:212, Ankara. DPT, 2000, VIII. BYKP Bitkisel Ya Sanayii K, Zeytinya Sanayii K Alt Komisyonu Raporu, Ankara. zmir Ticaret Borsas, 2001, 2000 ktisadi Raporu, Yayn No:73, zmir. zkaya, M. T. ve M. Bilir, 2003, lkemizde Zeytinya retimi ve retimde Karlalan Sorunlar (www.tb-yayin.gov.tr) Tunalolu, R., Karahocagil, P., Tan, M. 2003, Zeytinya ve Sofralk Zeytin Durum ve Tahmin 2002/2003, TEAE Yayn No: 96, Ankara. www.europa.eu.int, 1998, Reforming the Olive Oil Sector, Fact Sheet. www. europa.eu.int, 2002, The Environmental Impact of Olive Oil Production in the European Union: Practical Options for Improving The Environmental Impact, Project Report. www.europa.eu.int, 2001, The Olive Oil Sector in the EUROPEAN Union, Fact Sheet. www.internationaloliveoil.org
148

AVRUPA BRLNDE ZEYTNYAI PYASA DZENNE YNELK REFORM ALIMALARI VE REFORMU GEREKTREN NEDENLER
Sermin DNMEZ 1, Prof. Dr. Akn OLGUN2

1. GR kinci dnya savandan, Avrupa hem maddi hem de manevi bakmdan byk yaralar alarak kmtr. Kayplarn sarlabilmesi, bir daha savan yaanmamas ve gl bir Avrupa yaratmak gibi balca hedefler dorultusunda, balangta 6 lke (Belika, Fransa, talya, Hollanda, Lksemburg ve Almanya) bir araya gelerek bugnk ad Avrupa Birlii olan oluumu kurmulardr. Bugn 15 yesi bulunan Avrupa Birliinde 2004 yl itibariyle bu say 25, Bulgaristan ve Romanyann da katlmlaryla 2007 ylnda 27 olacaktr. Avrupa Birliinde ekonomik ve sosyal gelimeler, Toplulua ye lkelerin farkl yaplarda olmasndan dolay eitli ortak politikalarla salanmaya allmaktadr. Tarm sektr ile ilgili dzenlemeler de ortak tarm politikalar ile gerekletirilmektedir. Buradaki ama ise, tarm sektrnde verimlilii artrmak, bu kesimde alanlarn gelir ve refah dzeyini ykselterek daha yksek bir yaam standard salamak, tarm kesiminde retimi artrrken piyasalarda kararll salamak, kendine yeterli hale gelmek ve piyasalarda fiyat istikrarn salamaktr. Ortak Tarm Politikas(OTP) erevesinde Zeytinya Piyasa Dzeni (ZPD), Konseyin 136/66/EEC numaral kararna gre 22 Eyll 1966da kat ve sv yalar Ortak Piyasa Organizasyonunu belirleyen ynetmelikle oluturulmutur. ZPD, alt yeli Toplulukta ana retici lkenin talya olduu dnemde kurulmutur. Bu durum 1981de Yunanistan ve 1986da spanya ve Portekizin Toplulua girmesiyle tamamen deimitir. Topluluk, bu zeytinci lkelerin katlmasyla kendine yeterlilik orann amtr. ZPD buna bal olarak sonradan yaplan pek ok deiiklik, yeterli bir destekleme sistemi oluturma konusunda baarsz olmutur. Bunun yannda, Dnya Ticaret rgtnn (DT) basklar sonucunda, Topluluk, koruma desteklerinin azaltlmas konusunda baz admlar atma gerei duymutur. Tm bu koullar ZPDye ynelik reformun koullarn oluturmutur. 2. AVRUPA BRLNDE ZEYTNYAI PYASA DZEN 30.9.1966 tarihinde uygulamaya giren Zeytinya Piyasa Dzeni, zeytinya arzn dzenlemek, fiyat dalgalanmalarna kar piyasay istikrara kavuturmak, zeytinya ticaretini dzenlemek ve zeytinyandan baka geliri olmayan topluluun fakir blgelerindeki halka adil bir gelir salamak gibi balca amalar gerekletirmek zere oluturulmutur. Bu amalar dorultusunda kurulan ZPD yedi ana unsurdan olumaktadr. Bunlar ksaca; a) l Fiyat Sistemi : reticiler in Hedef Fiyat : reticiler iin adil bir gelir temin etmek ve Topluluk retim miktarnn srdrlmesini salamak iin uygulamaya konulmutur. Gei dnemi sresince 383,77 EUR/100 kg olarak sabitlenmitir (Gksu, ., 2003). Mdahale Fiyat : Konsey tarafndan belirlenen standart kalitedeki zeytinyann pazarlama ylnn son drt ay itibariyle, mdahale kurulular tarafndan alnmasnn zorunlu olduu fiyattr. Gei dnemi ile uygulamadan kaldrlmtr ve yerine zel depolama sistemi getirilmitir. Temsili Pazar Fiyat : Pazardaki dier bitkisel yalarn fiyatlarndaki gelimeler dikkate alnarak zeytinyann elden karlabilecei fiyattr. Gei dnemi sresince 251,5 ECU/100 kg olarak belirlenmitir (Gksu, ., 2003). b) hracat Geri demeleri adeleri : hracatta uygulanan vergi iadesidir. GATT anlamalar gerei miktar zerinde kstlamalar getirilmitir. c) retim Yardm : Topluluk da hasat edilen zeytinden elde edilen zeytinya iin, reticilere adil bir gelir dzeyi salanmas amacyla, nceleri byk kk retici ayrm yaplarak verilen
1 2
Zeytincilik Aratrma Enstits - ZMR E Ziraat Fakltesi, Tarm Ekonomisi Blm - ZMR
149

yardmdr. Herhangi bir pazarlama dneminde Garanti Edilmi Azami Miktar (MGQ- Maximum Guarantied Quantity) amas halinde ertesi pazarlama dneminde retim yardmnda da orantl olarak indirim yaplmaktadr. Byk-kk retici ayrmna son verilmi ve gei dnemi sresince bu yardm 132,25 EUR/100 kg olarak sabitlenmitir ancak Mays 1998 den sonraki dikimler yardm kapsam dndadr. d) Tketim Yardm : Zeytinyann tketimini artrmak iin alnacak nlemlerin finansmann ve yal tohumlardan retilen dier bitkisel yalarla zeytinyann rekabetinin artrlmas amacyla verilen yardmdr. Gei dnemi ile uygulamadan kaldrlmtr. e) zel Depolama eklinde Mdahale : Belirli dnemler itibariyle yaplm olan kontratlar erevesindeki zel depolama yardmn iermektedir. f) Konserve Endstrisi in Yardm : Zeytinyann bu sektre satnn kolaylatrlmas amacyla verilen yardmdr. g) Sofralk Zeytin Tketiminin Artrlmas in Verilen Yardm : Depolamann finanse edilmesi yoluyla arzn dzenlenmesini salamak amacyla verilmektedir. 3. ABDE ZEYTNYAI PYASA DZENNDE REFORMU GEREKTREN NEDENLER ZPD kurulduunda, geerli olan pazar koullar imdikinden olduka farklyd. Sadece talya ve Fransada zeytin retimi yaplyordu ve 3. lkelerin rekabeti ile kar karyaydlar. Bu da daha korumac bir tarm politikasn gerektiren koullar oluturuyordu. Ancak Yunanistan, Portekiz ve spanyann Toplulua giriiyle Topluluk pazar dnya pazarnn bir gstergesi oldu. Bunun sonucunda da pazar dengesi d faktrlerden ok az etkilenen bir Topluluk i meselesine dnt. Daha sonraki yllarda yaplan eitli desteklerle Topluluun zeytinya retiminde kademeli olarak artlar salanm ancak , retimde meydana gelen bu art tketim ve ihracata ayn oranda yansyamam ve bunu sonucu olarak da artan stoklar, depolama masraflarnn artrarak bteye yk olmaya balamtr. Zeytinya Ortak Piyasa Dzeninin 1966da kurulmasndan itibaren ihtiyalara ynelik olarak tzk ve ynetmeliklerde deiikliklerin yaplmas ve eitli nlemlerin ortaya konulmas srekli sz konusu olmutur. 30 yl akn deneyime ramen bu programn kontrol ve idaresinde yeterli verimlilik ve gvenilirlik oluturulamamtr. Denetleme Kurulu (Court) gemite ZPDyi kez incelemi ve 1985, 1991 ve 1995 yl raporlarnda, ileyi mekanizmasna ynelik gzlemlerini belirtmitir. Bu sre iinde programda baz deiiklikler yaplsa da ZPDye ynelik geni kapsaml reform almas 1998 ylnda yaplm ve bu reformun uygulamas konusunda bir gei dnemi ngrlmtr. Balangta 1 Kasm 1998 31 Ekim 2001 tarihleri arasnda belirlenen bu gei dnemi, reforma ynelik olarak baz yelerin gerekli dzenlemeleri, henz tamamlayamam olmas nedeniyle 23 Temmuz tarih ve EC 1531/2001 sayl ynetmelik ile 31 Ekim 2004 tarihine kadar uzatlmtr. ZPDye zaman iindeki seyrini u ekilde zetleyebiliriz. 1. 1966-98 dnemi, (ZPD balangc ve zaman iinde kurallarda yeni dzenlemeler) 2. 1998-2004 dnemi, (reform iin gei dnemi) 3. 2004'den sonraki dnem, (reform dnemi) 1980 yl Avrupa Tarmsal Garanti ve Yn Verme Fonunun (EAGGF) garanti blm harcamalar 8.672 milyon ECU olup bunun 467 milyon ECU ile % 5 lik ksmn zeytinya sektrne ait harcamalar oluturmutur. Sonraki yllarda zeytinya sektrne ayrlan garanti harcamalar miktar olarak, 1981 yl dnda, art gstermesine karn 1989 ylna kadar oransal olarak artmam sadece 1989 ylnda art gstererek 1980 ylndaki dzeyini am ve %7,0e ykselmitir (Akay, Z. 1993). 1987-1998 yllar ortalamas olarak Zeytinya Piyasa Dzenine ynelik harcamalarn Garanti ve Yn Verme Fonu (EAGGF) Garanti Harcamalar iindeki pay yllk 1.670 milyon ECU ile %5,1 olarak gereklemitir (Tablo 1). Bu tutarn %65inden fazlasn retim yardm, yaklak %27sini tketim yardm, %4n ihracat geri demeleri, iadeleri ve geri kalann da depolama masraflar v.b. harcama kalemleri oluturmaktadr. Grld gibi ZPDye ynelik harcamalarn %96s retim yardm, tketim yardm ve ihracat geri demelerinden meydana gelmektedir (Grafik1). Yine ayn dnem boyunca bu yardmn lkelere dalm Grafik 2 de gsterildii gibi gereklemitir. Zaman iindeki seyrine bakldnda retim yardm orannda bir arta karn tketim yardm orannda bir azalma olmutur. rnein retim yardmnn pay 1994 de %64 iken 1998 de oran %90a
150

ykselmi, tketim yardm ise ayn dnemlerde %34den %6 ya gerilemitir. Ayn ekilde ihracat geri demeleri de %3 den %1e gerilemitir.
Grafik 1- Zeytinya Piyasa Dzeni Harcamalarnn Dalm (1987-1998 ort.)
Kaynak : www.europa.eu.int
Grafik 2- Zeytinya Piyasa Dzeni Harcamalarnn lkelere Gre dalm (1987-1998 ort.)
Kendi iindeki dalmlarnda deiiklikler olsa da , retim yardm, tketim yardm ve ihracat geri demelerinin pay %96lar seviyesindedir. 1996-98 yllar arasnda yaplan incelemede retim yardm miktar toplam bte harcamalarnn %91ini oluturduu grlmtr. Bunun yannda tketim yardm ve ihracat geri demelerinin btedeki paylar da nemli ldedir. 1998de tketim yardm %6, ihracat demeleri %1 dolayndadr. Gerek tketim yardmnda gerekse ihracat geri demelerinde ok sayda usulszlk sz konusu olmasndan dolay bu iki yardm tefti kapsamna alnm, bte harcamalar iinde ok dk pay olan depolama yardmlar tefti kapsam dnda braklmtr. Bu yardm kalemlerinde hesaplar incelenen lkeler talya, spanya, Yunanistan ve Portekiz olmutur. Dier retici lke Fransa gerek ok dk retim deerine sahip olmas gerekse dier lkelerle karlatrldnda usulszlk yolu ile giden parann geri dnnn salanabilmesindeki orann ok yksek olmas nedeniyle denetleme kapsam d braklmtr. Btenin neredeyse tamamna yakn bir ksmn tekil eden bu piyasa unsurlar biraz daha aldnda; retim Yardm Zeytinya reticilerine verilen ve amac reticilerin adil bir gelir elde etmelerine katkda bulunmak olan retim yardmnn ve tketim yardmnn verilme ekli akm emasnda gsterilmektedir (ekil 1). ekilde de grld gibi retim hedef fiyat ile Komisyon tarafndan nerilen temsili pazar fiyat arasndaki fark retim ve tketim yardm toplamn oluturmaktadr. retim hedef fiyat ile pazarla oluan fiyat arasndaki fark retim yardm olarak verilemekte, pazar fiyat ile Komisyon tarafndan nerilen temsili pazar fiyat arasndaki fark da tketim yardm olarak verilmekteydi. Hedefi
151

reticilere adil bir gelir salamak olan retim yardmnn, uygulamada bu hedefi llebilir bir deer ile tanmlanamad iin, gelir zerindeki etkisi hibir zaman tam olarak belirlenememitir. Bu yzden de yardmn baars deerlendirilememitir. retici hedef fiyat maliyet gstergeleri ve gelir hedefine dayanan bir hesaplama metodu takip edilmeksizin Komisyon tarafndan nerilerek belirlenmitir. Bu iki fiyat (retici hedef fiyat, temsili pazar fiyat) 1998e kadar neredeyse on yldan uzun sre sabit tutulmu ve bir ynteme dayal olarak hesaplanmamtr. Bu yllarn ounda temsili pazar fiyatnn, gerek pazar fiyatna bal olarak belirlenmemesi sonucunda Topluluk yardm her zaman isabetli gereklememitir (Tablo 2). Temsili Pazar fiyatnn tespit edilmesi, pazarda gzlenen gerek fiyatlar referans alnarak deil, hedef fiyattan bir nceki yl oluturulan yardm oran karlmasyla olmutur. rnein 1995/96 pazarlama ylnda toptan fiyat neredeyse hedef fiyata ulamtr hatta gemitir ki buda normalde sbvansiyon deme ihtiyacn ortadan kaldrmaktadr.(Grafik 3). Gemi yllarda ortaya kan bu gibi durumlar, fiyatlarn oluturulmasnda bte harcamalarnn kontrol altna alnmas gereini gzler nne sermitir. Toplulukta zeytin retiminin gerekletii lkelerde, zeytin iletmelerinin miras yoluyla blnmesi ve iletme byklnn dmesi zeytinya politikalarnn gzden geirilmesini zorunlu hale getiren bir baka nedendir. 1996/97 pazarlama ylnda retim yardm iin yaplan bavurularn spanyada %36s, Portekizde %43 ve Yunanistanda %35ini 100 n altnda aa varlna sahip iletmeler oluturmutur. Yine bu lkelerde 250 kg zeytinyandan daha fazla retim yapan iletmelerin oran spanyada %38, Portekizde %61 ve Yunanistanda %41dir. 1998/99 pazarlama dneminde 250 kg zeytinya iin Topluluk yardm 330 ECU olduu dnlrse bu bize reticilerin nemli bir ksm iin zeytinyandan elde edilen gelirin ana gelir kayna olmayp tamamlayc bir gelir olduunu gstermektedir. Sadece zeytin tarm ile 4 kiilik bir ailenin gerekli gelirini karlayabilmesi iin 1.000-1.500 adet zeytin aacna sahip olmas gerekirken rnein 1996/97 pazarlama ylnda retim yardm iin bavuran reticilerin yalnzca %5i 1.000 den fazla aaca sahip iletmelerden olumaktayd. ZPD de sistemin karmaklnn bir sonucu olarak kontrol mekanizmasnn da kapsaml olmas ve yukarda deinildii gibi pek ok iletmenin bulunmas dolaysyla kontrollere tabi saynn ok fazla olmas ye lkelerde byk skntlar yaratmaktadr. ki milyondan fazla gerekleen retim yardm bavurularn kabul eden retici organizasyonu ve birlikleri says yanlzca 380 dir. Faaliyet gsteren fabrika says ise 11 bin civarndadr (1998e kadar). retim ve tketime ynelik olarak Konsey tarafndan 1960/61-1996/97 yllar arasndaki istatistiksel veriler baz alnarak 2005 ylna kadar yaplan projeksiyonda her yl 86.000 ila 155.000 ton arasnda fazlalk beklenmektedir. 1997/98 pazarlama ylnda biriken stoklar, baz lkelerde yeni aa dikimleriyle retim kapasitesinin artrlmas, retimde meydana gelen artn tketime gre daha fazla olmas ve Dnya Ticaret rgt (DT) nn ihracat yardmlarnda kstlamaya gidilmesi konusundaki giriimleri sonucu olarak ortaya kt sylenebilir. Konsey in (EEC) No: 1097/84 sayl karar , temel olarak kendi tketimleri iin retim yapan, ki bunu lt de maksimum 100 kg retim yapyor olmas ve herhangi bir retici organizasyonuna ye olamamasdr, tm reticileri kk retici olarak tanmlamaktadr. 1987/88 pazarlama ylnda bu maksimum retim miktar 200 kg, 1988 de 300 kg, 1989 da 400 kg, ve 1990 da da 500 kg karlarak yllk hane halk tketiminin ok zerinde belirlenmitir. Ayrca kk retici uygulamasnn haksz demeler ve usulszlklere ak olduu grlm ve 1998/99 retim dneminden itibaren bu uygulamaya son verilmitir. u an sadece gerekleen retim zerinden denmektedir.
ema 1- Piyasaya Ynelik Fiyat Mekanizmas (1994/95 ECU/ 100 kg zeytinya)
retici Hedef Fiyat 383,77 152
retim Yardm
142,20
241,57
Pazar Fiyat
Tketim Yardm 12,07
Temsili Pazar Fiyat
229,50
= 154,27
retim yardm (142,20) + Tketim yardm(12,07)
retici hedef fiyat (383,77) Temsili pazar fiyat (229,50) = 154,27 Tablo 1- retim Deeri inde Bte Harcamalarnn Pay (Milyon ECU)
Pazarlama Yl Yaklak Deeri retim 1986/ 1987/ 1988/ 1989/ 1990/ 1991/ 1992/ 1993/ 1994/ 1995/ 1996/ 1997/ 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 2.374,0 3.555,0 2.440,0 3.469,0 2.280,0 3.719,0 2.719,0 2.691,0 3.956,0 5.290,0 3.952,0 3.673,0 1.139,2 945,0 1.461,5 1.168,2 1.960,2 1.754,3 2.468,1 1.819,5 812,7 2.007,7 2.196,0 2.266,7
1 2
Bte Harcamas
3=(1+2) Toplam 4=2/3 Oran (%)
3.513,2 4.500,0 3.901,5 4.637,2 4.240,2 5.473,3 5.187,1 4.510,5 4.768,7 7.297,7 6.148,0 5.939,7 32 21 37 25 46 32 48 40 17 28 36 38
1987/88 pazarlama ylnda (1 Kasm 87den geerli olmak zere) Topluluk politikasnda bir gelime olmu ve retim yardm iin bir tavan tespit edilmitir (Akay, Z., 1993). 1.350.000 ton olarak belirlenen bu azami miktar yeni plantasyonlarn artna bal olarak 1998 ylndan itibaren gei dneminde %31,6 artrlarak 1.777.261 tona karlm ve retimdeki paylarna gre lkelere paylatrlarak garanti edilmi ulusal miktarlar belirlenmitir. Bylece kotann ihlali durumunda ye lkelerdeki tm reticilerin retim fazlalndaki sorumluluklarna baklmakszn yardm miktarnda azaltlmaya gidilmesi durumuna son verilmi lkelerin ancak ulusal kotalarn amalar durumunda yardm kesintisi yaplmas uygulamasna geilmitir. Dier yandan reticilerce alnan yardm miktar %5 drlerek Garant Edilmi Azami Miktarn finansmannda kullanlmasna balanmtr (Dnmez, S., 2001). Her bir retici ye lkenin alabilecei maksimum topluluk destei, gei dnemi boyunca sabitlenmi olan retim yardm miktar ve belirlenmi ulusal kotalar Tablo-3 de gsterilmektedir. Eer denecek yardm miktar yemeklik zeytinya iin garanti edilmi ulusal miktar aarsa dengeleyici mekanizma yardm miktarnda oransal bir azaltma yapacaktr.
153
150
200
300 250
350
400
100 50
274,49 315,03 320,75 324,7 313,98 288,99 249,76 246,1 240,18 262,25 259,23 271,05 280,34 298,46 294,44 292,09 295,37 300,98 297,66 302,12 316,93 361,46 372,73 365,16 359,45 299,47 285,09 284,75 274,53 256,73 197,28 197,28 197,28 191,27 191,27 191,27 191,27 198,4 198,4 198,4 198,4 190,06 190,06 190,06 190,06 190,06 190,06 190,06 190,06 190,06 190,06 190,06 190,06 190,06 190,06 197,28 190,28 322,01 322,01 322,01 322,01 322,01 321,16 321,16 321,16 321,16 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 317,82 190,28 322,01 190,28 322,01 ub.91 May.91 Au.91 Kas.91 ub.92 May.92 Au.92 Kas.92 ub.93 May.93 Au.93 Kas.93 ub.94 May.94 Au.94 Kas.94 ub.95 May.95 Au.95 Kas.95 ub.96 May.96 Au.96 Kas.96 ub.97 May.97 Au.97 Kas.97 ub.98 190,28 322,01 Kas.90
Temsili Pazar Fiyat
retim Hedef Fiyat
Pazar Fiyat (1,6-3,3 %)
Tablo 2- Kurumsal Fiyatlar Ve Pazar Fiyatlarnn Seyri (ECU/100 kg zeytinya)
Grafik 3- Kurumsal Fiyatlar Ve Pazar Fiyatlarnn Seyri (ECU/100 kg zeytinya)
re tim Hede f Fiyat Te msili Paz ar Fiyat Paz ar Fiyat (1,6-3,3 %)
as . O 90 ca .9 M 1 ar M .91 ay Te .9 1 m .9 Ey 1 l.9 K 1 as . O 91 ca . M 92 ar M .92 ay Te .9 2 m .9 Ey 2 l. K 92 as . O 92 ca .9 M 3 ar M .93 ay Te .9 3 m .9 Ey 3 l.9 K 3 as . O 93 ca . M 94 ar M .94 ay Te .9 4 m .9 Ey 4 l. K 94 as . O 94 ca . M 95 ar M .95 ay Te .9 5 m .9 Ey 5 l.9 K 5 as . O 95 ca . M 96 ar M .96 ay Te .9 6 m .9 Ey 6 l. K 96 as . O 96 ca . M 97 ar M .97 ay Te .9 7 m .9 Ey 7 l.9 K 7 as . O 97 ca . M 98 ar M .98 ay .9 8
154
242,14
190,06
317,82
May.98

Tablo 3- Zeytinya retiminde Garanti Edilmi Ulusal Kotalar
ye lkeler spanya Fransa Yunanistan talya Portekiz TOPLAM
Garanti Edilmi Azami Miktar (ton)
retici yardm Tutar Toplam Azami Topluluk (ECU/ton) Yardm Tutar( ECU)
760.027 3.297 419.529 543.164 51.244 1.777.261
1.322,5 1.322,5 1.322,5 1.322,5 1.322,5
1.005.135.708 4.360.283 554.827.103 718.334.390 67.770.190 2.350.427.673
unu da ilave etmek gerekir ki, zeytinya kalitesini iyiletirmeye ynelik blgesel tedbirlerin finansmannda kullanlmak zere bu retim yardmnn kk bir oran kesinti yaplarak ayrlmaktadr. Bu oran gei dnemi iin %1,4 dr. leriki dnemler iin bu oran %0,8 ile snrlandrlm olup onayl retici organizasyonlar ve birliklerine idari ve kontrol hizmetlerinin bir bedeli olarak denir. Tketim Yardm 1 Nisan 1979da uygulanmasna balanlan tketim yardmna Kasm 1998 itibariyle son verilmitir. Bu yardmda ama; zeytinyann 5 litre veya daha az kapasitelerde ielenmesi veya ambalajlanmasna yardm demesi yaplarak tketiminin artrlmas olmutur. Yardm demesinin kalitesi dk zeytinyana veya fndk ya gibi baka yalarla kartrlm zeytinyana denmesini engellemek iin bir takm kimyasal kalite parametreleri getirilmitir. 1983 den 1998e dek tketim yardm Toplulua 6.000 milyon ECU dan daha fazlaya mal olmutur (Tablo 4). Komisyonun yapt aratrma sonular 1985-1998 yllar arasnda 456 milyon ECU tutarnda tketim yardm uslszlnn yapldn gzler nne sermektedir ki bu miktar ayn dnemde yaplan yardm demelerinin %7.6sn oluturmaktadr. Bu uslsz denen miktarn ancak %6s geri kazanlabilmi 429 milyon ECU geri kazanlamamtr (Tablo 5, Grafik 4). Komisyon, iki tr ok genel tketim yardm uslszlne rastlamtr. Birincisi gerek olmayan miktar beyanlar eklinde ikincisi de zeytinyana diger yalarn kartrlmas eklinde yaplandr. talyada raporlara geen usulszlk olaylar daha ok var olmayan yan sat yada satn alma durumunu veya var olmayan ie, kavanoz gibi saklama kaplarn gsteren faturalar eklindedir. Birka farkl firmaca verilen ve tketim yardm almak iin kullanlan sahte faturalarn kullanm oran bu iin ne kadar organize ekilde yapldn ortaya koymaktadr. Bu tr sahte faturalar talyada gerekletirilen usulszlk olaylarnn %10nunu oluturmaktadr.
Grafik 4- ABde Tketim Yardm Uslszlnn Dalm (1998e kadar)
456.049
500.000 400.000 1.000 ECU 300.000 200.000 100.000 0
397.805
45.992
10.863 spanya
1.389 Portekiz AB Toplam
talya
Yunanistan
155

hracat demeleri AB retim yardm ile kendi reticisinin adil bir gelir temin etmesini mmkn klarken tketicisini de tketim yardm ile desteklemitir. Tm bunlarn sonucunda dnya fiyatlarnn stnde oluan i piyasa fiyatlarndan ihracat yapamayan ihracatsn da ihracat iadeleri yolu ile sbvanse etmitir. DT nn de basklar sonucu ihracat iadelerinin 1998 de nemli oranda azaltlmasna ramen devam edilmektedir. Tketim yardmnda olduu gibi demeler sadece 5 litre ve daha az kapasitedeki ieler yada kutular iin yaplmaktadr. Yine yardm demelerinin istenen kalitedeki yalara yaplabilmesini mmkn klmak iin kimyasal kalite parametreleri aranmaktadr. Zeytinyanda ihracat geri demeleri konusunda grlen usulszlk tketim yardmnda grlen usulszlk olaylaryla karlatrldnda nemsiz kalsa da yinde de dikkat ekicidir. 1990-98 yllar arasnda rapor edilen 12,5 milyon ECU tutarndaki ihracat iadeleri usulszlnn sadece %13lk ksm yani 1,6 milyon ECU nun geri kazanlmasnda baarl olunabilmitir (Tablo 6, Grafik 5). Grafik 5- hracat demelerinde Saptanan Usulszlk Tutarlar
14.000.000 12.000.000 10.000.000 8.000.000 6.000.000 4.000.000 2.000.000 0 568.400 339.137 5.865.027 5.724.000
12.496.564
talya
Yunanistan
Portekiz
spanya
Toplam
Corafi Bilgi Sisteminin Yaygnlatrlmas Usulszlk olaylarnn nne geilebilmesinde en etkili unsurlardan bir de gvenilir istatistiksel veridir. Ancak bu konuda Topluluun eitli sktlar bulunmaktadr. Zeytinya sektrnde gvenilir istatistiksel veri eksiklii nemli bir problemdir. Zeytin ve zeytinyann ayn yla hatta ayn yreye ait verileri arasnda bile byk farkllklar ile karlalabilmektedir. Komisyonun 1998/99-2000/01(sonra Kasm 2004e kadar uzatld) yllarn kapsayan bir gei dnemini nermesinin nedenlerinden biri zelliklede verim, dikili alanlar ve zeytin aa says hakknda daha gvenilir bilgi ihtiyacdr. Usulszlk olaylarna bir son vermenin en etkili unsurlarndan biri bu ekilde yerletirilecektir. Komisyon bu amala, gerekli bilgileri elde etmek iin iki istatistiksel aratrma gerekletirmitir. Birincisi Olistat aratrmas aa says bilgileri iin, ikincisi Oliarea olarak adlandrlan zeytin tarm alanlarna ynelik aratrmadr. Olistat almasnn sonular almann banda bilinenlerden ok farkl bir fotoraf vermektedir. Daha nceki aa says tahminlerinden yaklak 180 milyon daha fazla aa saysnn mevcut olduu grlmtr. Aradaki fark %31 dir. ye lkeler seviyesinde bu farkllk olduka byk dalgalanmalar gstermektedir. Bu ZPDni ynetmek iin ihtiya duyulan temel verilerin ne derece gvenilir olduunu gstermektedir. Zeytin kayt sistemi iki tr veritabanna dayanmaktadr. Birincisi ALPHANUMERICAL(metinsel ve saysal) veritaban olarak tanmlanan ve temel olarak zaten bilgisayarda dosyalar eklinde toplanm olan eski kaytlar ile reticilerin kendi retim potansiyellerine gre yaptklar beyanlar ieren kaytlardr. Bunun yannda bu kaytlar homojen retim blgelerinin, retici organizasyonlarnn ve yahanelerin de dosyalarn iermektedir. kincisi grafiksel verilere dayanan, tm zeytin aalarnn dijital doru fotoraf (ORTHOPHOTOGRAPHS) grntlerini ierir, parsellerin snrlarn, her bir zeytin aacnn konumunu gsterir. Bu iki veritabann bir araya getirilmesi eski kayt sistemine gre daha ok tercih edilmektedir. Bu sistem tamamlandnda yardm mracaat kontrollerini daha etkili bir ekilde yaplr hale getirecektir. Beyanlar ve yardm mracaatlarnn etkili bir ekilde apraz kontrolleri yaplabilecek, yaplan soruturmalar daha etkili bir ekilde aa kavuturulabilecektir.
156

Tablo 4- Bte Harcamalar inde Zeytinyann Dalm (1987-1998) (milyon ECU)
Bte kodu B1-120 Bte bal hracat iadeleri
1987 23,2 560,7 16,9 577,6 437,6 1,5 439,2 28,6 23,9 8,7 0,0 0,0 61,2 38,0 1988 64,2 296,8 22,9 319,7 421,5 10,4 432,0 38,2 30,9 16,9 0,0 0,0 86,0 43,2 1989 93,2 790,6 27,2 817,8 441,8 9,8 451,6 40,8 34,4 -31,5 0,4 7,4 51,6 47,4 1990 134,9 520,9 25,2 1991 111,8 1.065,6 18,8 1992 48,4 825,0 25,1 1993 68,8 1.367,9 18,2 1994 52,8 1.051,9 20,5 1995 38,2 550,2 16,3 1996 59,3 1.774,1 17,8 1997 42,7 2.004,6 25,2 1998 24,9 1.993,5 52,9
B1-1210 rerim yardm B1-1211 retimle ilgili paroram B1-121 Toplam B1-1220 Tketim yardm B1-1221 Tketim ilgili proram B1-122 Toplam B1-1230 Teknik depolama maliyeti B1-1231 Finansal depolama maliyeti kamu depolama Dier B1-1232 maliyeti B1-1233 Stok kayplar B1-1239 Deir depolama nlemleri B1-123 Toplam Dier mdahale B1-124 (retim iadesi) B1-129 Dier(geri kazanm miktar) GENEL TOPLAM AEGGFnin Garanti Harcamalar AEGGFnin Garanti Harcamalar % Kaynak: www.europa.eu.int
546,1 1.084,4 457,5 4,7 462,2 9,2 5,8 -42,5 1,7 0,1 -25,8 50,8 708,9 17,5 726,4 8,6 7,5 -40,1 5,5 0,0 -18,4 56,0
850,1 1.386,1 1.072,4 734,4 27,4 761,8 5,7 1,8 -27,8 59,5 3,4 42,9 51,1 773,6 10,7 784,3 12,1 8,1 -13,2 153,1 17,2 177,3 51,6 613,3 1,1 614,4 27,3 20,3 -70,8 43,5 15,7 36,0 44,0
566,5 1.791,9 2.029,8 2.046,5 263,3 5,4 268,7 7,0 4,2 -106,4 0,3 0,1 -94,8 34,1 112,6 19,6 132,2 4,7 1,9 -7,2 0,6 0,0 -0,1 26,3 -1,9 125,6 0,0 125,6 0,6 0,0 -26,8 0,0 0,0 -26,2 27,3 -3,2 136,0 0,0 136,0 4,3 0,4 -4,5 25,9 0,9 27,0 33,8 -1,5
1139,2
945,0 1.461,5 1.168,2 1.960,2 1.754,3 2.468,1 1.819,5
812,7 2.007,7 2.196,0 2.266,7
23.175,9 27.658,1 26.075,6 26.831,4 32.222,1 31.871,1 34.975,3 33.582,4 35.684,4 40.230,5 41.290,7 38.743,6 % 4,9 % 3,4 % 5,6 % 4,4 % 6,1 % 5,5 % 7,1 % 5,4 % 2,3 % 5,0 % 5,3 % 5,9
talya, her ne kadar baz gecikmelerle de olsa 195 milyon ECU ile bu kayt sistemini kurmada baarl olan tek lkedir. Bu kayt sistemi kaytl aa says ile reticilerin kendi mlkiyetlerinde olduunu beyan ettikleri toplam aa says ile rttnde tamamlanm ve gncelletirilmi saylr. Her yl talyan yetkililer, yardm bavurusunda bulunan reticilerin beyanlar ile kaytl beyanlarn rtp rtmediinin kontrollerini gerekletirmektedirler. Komisyonun (EC) 2366/98 ynetmeliine gre, corafi bilgi sistemi(CBS) eer beyanlar ile bu iki veritabanna gre toplanan veriler arasndaki fark %5 den fazla ise tamamlanmam saylmaktadr. 1998e kadar bu ie ayrlm fonlarn yaklak %80ninin kullanld talyada bile beyanlar ile kaytlar arasnda bulunan yksek farkllk CBSnin tamamlanma kriteri asndan memnun edici bir sonu deildir. Bununla birlikte bu kayt sistemi iin gsterilen ok youn alma talyann dier ye lkelere gre CBSni daha abuk tamamlamasn mmkn klacaktr.
157

Tablo 5- Zeytinya Tketim Yardm Uslszlkleri (1.000 ECU)
Yunanistan Yl <1986 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Topla Bildirilen 0 0 0 0 0 0 0 1.310 2.116 0 10.114 77 31.053 1.322 45.992 Geri Kazanlan 0 0 0 0 0 0 0 1.234 1.541 0 1.685 0 0 1.195 5.655 Geri Kazanma Oran (%) Bildirilen 0 0 0 0 0 0 0 94 73 17 0 0 90 12 88 482 186 3.993 6.070 44 10.863 spanya Geri Kazanlan 0 0 0 0 0 0 0 77 454 164 3.338 5.057 36 9.126 88 94 88 84 83 82 84 Geri Kazanma Oran (%) Bildirilen 2.713 310 10.290 0 38.219 18.508 12.807 62.013 0 60.694 25.104 26.203 3.784 137.160 397.805 talya Geri Kazanlan 10 9 344 0 1.764 0 85 2.756 0 3.610 527 58 1.857 167 11.187 Geri Kazanma Oran (%) 0 3 3 5 0 1 4 6 2 0 49 0 3 Bildirilen 0 0 0 0 0 0 0 594 127 469 49 104 46 1.389 Portekiz Geri Kazanlan 0 0 0 0 0 0 0 594 101 391 37 87 30 1.240 Geri Kazanma Oran (%) 0 0 0 0 0 0 0 100 80 83 76 84 65 89 Bildirilen 2.713 310 10.290 0 38.219 18.508 12.807 63.323 2.798 61.303 35.873 30.322 41.011 138.572 456.049 Toplam Geri Kazanlan 10 9 344 0 1.764 0 85 3.990 2.212 4.165 2.767 3.433 7.001 1.428 27.208 Geri Kazanma Oran (%) 0 3 3 0 5 0 1 6 79 7 8 11 17 1 6
Tablo 6- Zeytinya hracat Geri demeleri Usulszlkleri (ECU)

Yunanistan Yl < 1991 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Toplam Bildirilen 0 Geri Kazanlan 0 Geri Kazanma Oran (%) 0 Bildirilen 0 spanya Geri Kazanlan Geri Kazanma Oran (%) Bildirilen 0 332.592 1.132.277 617.469 84.670 1.714.999 1.803.787 179.233 5.865.027 talya Geri Kazanlan 0 332.592 631.424 0 5.555 0 0 0 969.571 100 56 0 7 0 0 0 17 Geri Kazanma Oran (%) Bildirilen 20.821 5.297 499.480 34.754 0 8.049 0 0 568.400 Portekiz Geri Kazanlan 20.821 0 0 499.480 34.754 0 0 0 0 55.055 Geri Kazanma Oran (%) Bildirilen 20.821 0 337.888 7.558.858 668.555 90.480 1.777.612 1.843.315 199.034 12.496.564 Toplam Geri Kazanlan 20.821 0 332.592 1.175447 51.086 5.555 29.733 4.380 8.686 1.628.299 Geri Kazanma Oran (%) 100 98 16 8 6 2 0 4 13
5.724.000 0 0 0 0 0 5.724.000
0 0 0 0 0 0 0
203.101 16.332 5.810 54.565 39.528 19.801 339.137
44.543 16.332 0 29.733 4.380 8.686 103.673
22 100 0 54 11 44 31
0 100 100 0
98
158

SONU 1966 ylnda ilk kez oluturulan ZPDnine ynelik almalar gerek zaman iinde deien i ve d piyasa koullar dikkate alnarak gerekse ortaya kan sorunlara zm bulabilmek iin hep dinamik bir yap iinde olmutur. Ama ve hedefleri en bata belirlenmi olan ZPD bu ereveden sapma gstermeksizin sistem iinde srekli bir deiim gstermitir. Optimima ulamak iin srekli bir ura iinde olunmutur. Kurumsal yap iindeki aksaklklar nasl zmlenebilir diye aba gsterilmi, fakat bu kurumsal yapnn varl ve devamll konusunda asla taviz verilmemitir. Ortaya kan sorunlar, yaplan hatalar hep daha iyi nasl yaplabilirin kaynan oluturmutur. Ortaya kan sorunlarn temelinde gvenilir istatistiksel veri eksikliinin nemli bir etken olduu anlalm ve bu konuyla ilgili ciddi admlar atlmtr. CBS bu konuya zm getirebilmek iin yaygnlatrlmaya allan ve uygulamasndan asla taviz verilmeyen bir sistemdir. lkemiz zeytinya politikas ve sistemin oluturulmas konusunda, karmzda hem ald olumlu sonular hem de karlat sorunlar ve ayn zamanda bu sorunlara zm bulma abalaryla kkl bir sistem mevcuttur. Onlarn dt handikaplara kendimizi drmeden, kararl bir lkesel zeytinya politikasnn oluturulmas hem nemli bir zeytinci lke olmamz hem de AB yolunda bir lke olmamz asndan bizi son derece yakndan ilgilendirmektedir. zellikle gvenilir istatistiki veri temininin byle bir yap iin nemli bir ihtiya olduu gereinden hareketle CBS nin lkemiz de zeytincilik sektr iin oluturulmas konusundaki almalara hz verilmesi byk nem arzetmektedir. KAYNAKLAR: Akay, Z., 1993. Trkiyede ve Avrupa Topluluunda Zeytinya in Uygulanan Destekleme Politikalarnn eitli Ynlerden Karlatrlmas. T.C. Zeytincilik Aratrma Enstits, Yayn No:58, ZMR. Dnmez, S., 2002. Avrupa Birliinde Zeytinya Sektrnde Yeni Dzenlemeler, Avrupa Uyum Aamasnda Bahe Bitkileri Tarm,25-26 Nisan, 2002 ANKARA www. Europa.eu.int. Gksu, ., 2003. Trkiyede ve Avrupa Birliinde Zeytinya Sektrnn Durumu ve yelik Srecinde karlalabilecek Sorunlar ve zm nerileri. T.C. babakanlk D Ticaret Mstearl. GEME, ANKARA Birliine
159

AVRUPA BRLNN ZEYTNYAI POLTKASI, TRKYEDEK UYUM ALIMALARI VE TARN ROL
Dr. Mustafa Tan 1 Tuba Nur elikel1

ZET almada Avrupa Birliinin (AB) zeytinya politikas, Trkiyenin buna uyum amacyla Ulusal Programda ortaya koyduu nlemler ve TAR Zeytin ve Zeytinya Birliinin bu erevedeki faaliyetleri ele alnmaktadr. AB zeytinya politikasnn temelini 136/66/EEC sayl Konsey Tz oluturmaktadr. Bu Tzk etkileyen reformlar genel Ortak Tarm Politikas reformlaryla ayn dorultuda, ancak bunlardan bamsz olarak gereklemitir. Sektrde hali hazrda 2003/2004 pazarlama ylnn sonuna kadar srecek bir gei dnemi yaanmaktadr. AB zeytinya dzenlemeleri retim, pazarlama, stoklama, d ticaret ve retici gruplar balklar altnda incelenebilir. retim dzenlemeleri retim yardm araclyla zeytinya ve sofralk zeytin retiminin desteklenmesi, ilgili denetimler, zeytinciliin kalitesini ve evreye olan etkisini iyiletirmeye ynelik nlemler ve retim iadelerinden olumaktadr. Pazarlama dzenlemeleri tketicinin korunmasn hedefleyen etiketleme, sunum ve reklam kurallarnn yan sra rnlerin tketiminin ve katma deerlerinin arttrlmasna ynelik olan promosyon ve bilgilendirme kampanyalar ile zel logolar kapsamaktadr. Stoklama dzenlemeleri kamusal ve zel stoklama yardm sistemlerinden olumaktadr. Sektrde kamusal stoklama kaldrlm bulunmaktadr. D ticaret dzenlemeleri zeytinya ithalat ve ihracatn kurallara balamaktadr. Bu erevede verilen ihracat iadeleri nemini kaybetmi, nc taraflara tannan tercihli rejimler nem kazanmtr. Sektrdeki muhtelif grevler retici gruplar/rgtleri ve bunlarn birliklerine verilmektedir. Dolaysyla sz konusu rgtlerin faaliyetleri desteklenmektedir. Trkiyede AB mktesebatna uyum iin atlacak admlar Ulusal Programda yer almaktadr. 2003 ylnda hazrlanan revize Ulusal Programa bir AB Uyum Projesi yrten TAR nemli katklarda bulunmutur. Zeytinya sektrndeki dzenlemeler iki kanun kartlmas, yeni bir kamu kuruluu oluturulmas, ilgili tarm sat kooperatifleri birliklerinin idari ve teknik kapasitesinin arttrlmas ve toplam 37 milyon Euroluk harcama yaplmasn gerektirmektedir. ABSTRACT The present study covers the olive oil policy of the European Union (EU), the measures laid down by Turkey in its National Program for complying with this and TAR Olive and Olive Oil Unions activities in this context. EU olive oil policy is based on Council Regulation No 136/66/EEC. The reforms that amended this Regulation have been in line with the general Common Agricultural Policy, but have taken place independently. Currently a transitional period that will last until the 2003/2004 marketing year is in progress. Regulations on olive oil can be studied under the headings of production, marketing, storage, external trade and producer groups. The production regulations consist of supporting olive oil and table olive production via a production aid, relevant controls, measures for improving the quality and environmental impact of olive cultivation and production refunds. The marketing regulations cover labeling, presentation and advertising rules aimed at consumer protection as well as the promotion and information campaigns and special logos geared towards increasing the consumption and added value of the products. Storage regulations consists of public storage and private storage aid systems. Public storage has been abolished in the sector. The import and export of olive oil are made subject to rules by the external trade regulations. The export refunds have lost their importance while preferential regimes for third parties have become more important. Various tasks in the sector are given to producer groups/organisations and associations thereof. Hence their activities are supported. The steps to be taken for complying with the EUs acquis communautaire in Turkey are found in its National Program. TAR, which is running a EU Adaptation Project, have made important contributions to the revised National Program prepared in 2003. The measures in the olive oil sector require the adoption of two laws, the formation of a new public body, the improving of the administrative and technical capacities of the relevant agricultural sales cooperative unions and an expenditure totaling 37 million Euro.
TAR - ZMR
160

1. GR Dnya zeytinya piyasasnn en byk oyuncusu olan Avrupa Birlii (AB) 1, en nemli faaliyet alanlarndan biri olan Ortak Tarm Politikas (OTP) kapsamnda zeytinya sektrne 2 zel bir nem vermektedir. Bunun ekonomik, sosyal, kltrel ve ekolojik nedenleri bulunmaktadr. AB zeytinya sektrnde retimden d ticarete tm konular kapsayan ayrntl dzenlemelere gidilmitir. ABye aday lkelerden biri olan Trkiyenin bu ama dorultusunda Topluluk mktesebatn (acquis communataire) stlenmek eklinde bir ykmll bulunmaktadr. Dolaysyla lkemizin ABnin zeytinya politikasna benimseyerek hayata geirmesi gerekmektedir. Nitekim Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program 3 zeytinya sektrn yakndan ilgilendiren birok yasal dzenleme ve proje yaplmasn ngrmektedir. Trkiye zeytinya sektrnn piyasa yapcs olan Snrl Sorumlu TAR Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii (buradan itibaren TAR Zeytin Zeytinya Birlii) yrtmekte olduu AB Uyum Projesi araclyla Ulusal Program almalarna nemli katklarda bulunmutur. kinci blmde ABnin zeytinya politikas incelenecektir. ncelikle zeytinciliin AB iin nemi rakamlarla gsterilecek, bunu takiben ilgili ortak piyasa rgtlenmesi ve reformlar tantlacak ve srasyla retim, pazarlama, stoklama, d ticaret ve retici rgtleri ve birlikleri konularndaki dzenlemeler ele alnacaktr. nc blmde Ulusal Program ve zeytincilik sektrne ilikin hkmleri zerinde durulacak, lkemizde yaplmas lazm gelen almalar anlatlacaktr. Bu erevede TAR Zeytin ve Zeytinya Birliinin gerekletirdii faaliyetler de ele alnacaktr. 2. AVRUPA BRLNN ZEYTNYAI POLTKASI 2.1. Avrupa Birliinde Zeytinya Sektr ABde zeytinya retici olan be lke bulunmaktadr: spanya, talya, Yunanistan, Portekiz ve Fransa. Bunlardan ilk ayn zamanda dnyann en byk zeytinya reticisi ve tketicisidir. Dolaysyla AB dnyann en byk zeytinya reticisi, tketicisi, ihracats ve ithalats konumuna gelmektedir. AByi Tunus ve Trkiye izlemekte, son yllarda zeytincilie verdii nem sayesinde Suriye lkemize yaklamaktadr. Dnya piyasasndaki paylar kk olmakla beraber dier zeytinya reticileri arasnda Arjantin, Cezayir, Fas, Filistin, srail, Kbrs, Lbnan ve Slovenya saylabilir. Avrupa Saytaynn verilerine gre ABde toplam 2,800,000 kaytl zeytinya reticisi bulunmaktadr. Ancak belirli bir pazarlama ylnda yardm bavurusunda bulunan zeytinci says 2,200,000 civarndadr. Buradan yaklak 600,000 zeytincinin retime ara verdii veya ok az miktarda retim yapt anlalmaktadr. Yardm bavurusunda bulunan zeytincilerin % 40 kk retici niteliine sahiptir. 100den daha az aaca sahip olan bu kimseler aa yukar 1 halk bir alanda zeytin retimi yapmaktadrlar 4. ABnin zeytinyana nem vermesinin toplumsal, blgesel, demografik ve sosyo-kltrel nedenleri de bulunmaktadr. Zeytincilik yaplan blgeler genelde sapa ve dalk alanlardr. Bu blgelerde farkl tarmsal rnler yetitirilmesi veya tarm d ekonomik faaliyetler srdrlmesi olduka zordur. Ayrca zeytincilik bu blgelerin tarihsel mirasnn ve kltrnn nemli bir parasn oluturmaktadr. Zeytincilik sayesinde krsal nfus ve yerleimler muhafaza edilmekte, blgeleraras gelimilik dzeyinde farkllklar azalmaktadr.
alma boyunca karklk yaratlmamas amacyla Avrupa Topluluu ismi kullanlmamtr. alma boyunca zeytinya sektr terimi zeytin ve trev rnlerinin (zeytinya, sofralk zeytin, pirina, pirina ya vb.) retim, ileme ve pazarlanmasn kapsayacak ekilde kullanlmtr. 3 Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, 24 Temmuz 2003 tarih ve 25178 Mkerrer sayl Resmi Gazete. 4 Special Report 11/2000 on the support scheme for olive oil, accompanied by Commissions replies (Komisyonun mukabelesinin eliinde zeytinya iin destekleme sistemine dair 11/2000 sayl zel Rapor), Official Journal of the European Communities C 215, 27.07.2000, s. 1.
2
161

Zeytincilik sektr doru kltrel uygulamalar ve bilhassa organik tarm yaplmas kaydyla ekolojik adan da byk faydalar salamaktadr. Zeytinlikler toprak erozyonunu engellemekte, kular ve toynakl hayvanlar iin doal barnma ve beslenme alanlar oluturmaktadr. Ayrca zeytin aac baka aalarn yetimesinin zor olduu meyilli ve dalk yerlerde yeerebilmektedir 1. Ayrca zeytinya tketimi insan sal iin faydaldr. Kamu salna byk nem veren AB makamlar bu gerein bilincindedirler ve zeytinya tketiminin promosyonu erevesinde salk temasna ncelik vermektedirler. Ksacas ABnin zeytinya politikas ok tarafl ticaret mzakereleri erevesinde ne srlen tarmn ok ilevli nitelii kavramyla uyumlu bulunmaktadr 2. 2.2. ABnin Sv Ve Kat Yalar Piyasas Ortak rgtlenmesi Ve ilgili Reformlar AB OTP 3 erevesinde tarmsal piyasalar ortak piyasa rgtlenmeleri (OP) veya dzenlemeleri araclyla idare etmektedir. OP belirli bir rn (ham ttn, pirin vb.) veya rn grubuna (hububat, taze meyve ve sebzeler vb.) dair retim, pazarlama, stoklama ve d ticaretle ilgili dikey hkmleri ieren mevzuat anlamna gelmektedir. Belirli bir tarmsal piyasa sadece kendisini dzenleyen OPye deil, ABnin tketicinin korunmas, kamu sal, evre, d ticaret vb. konusundaki yatay kurallarna da tabidir. Ayrca krsal kalknma ve blgesel politika erevesinde alnan nlemlerin tarmsal retim ve krsal yaplar zerinde nemli etkileri grlmektedir. Zeytinya sektr, sv ve kat yalar piyasas ortak rgtlenmesini tesis eden 22 Eyll 1966 tarih ve 136/66/EEC sayl Konsey Tz 4 tarafndan dzenlenmektedir. Bu OP sadece zeytinyan deil, birok rn kapsamaktadr: yal tohumlar (afyon, aspir, ayiei, hardal, hintkeneviri, karagl, kenevir, keten, kolza ve kanola, pamuk ve susam tohumlar ile dierleri), ya veren meyveler (hindistancevizi ii, palm ekirdei ve ii, sofralk zeytin, yer fst), nebati sv ve kat yalar (margarin, soya fasulyesi ya, zeytinya), balk ve deniz memelilerinin yalar, ekstraksiyon sonucu elde edilen atklar (bitki ve hayvan vakslar, muhtelif kspeler ve zeytin pirinas ile dier atklar). Ancak sv ve kat ya piyasas OPs mevzuatnn % 90 zeytinyan ilgilendiren yasal belgelerden olumaktadr. Zeytinyann OPde bu denli ne kmasnn nedeni vardr. lki ABnin yukarda belirtilen nedenlerle zeytinya retimine byk bir nem vermesidir. kincisi ABnin piyasay oluturan rnlerden sadece zeytinyanda kendine yeterli olmasdr; ancak bu Toplulukun zeytinya ithalat yapmad anlamna gelmemektedir. Sonuncu neden ise yal tohumlar iin olan destekleme sisteminin 1992 ylnda ekilebilir rnler iin olan sisteme entegre edilmesidir 5.
Bu hususlarn altn izen resmi bir gr iin baknz: Opinion of the Economic and Social Committee on the Commission Report to the Council and the European Parliament on the quality strategy for olive oil, and the Proposal for a Council Regulation amending Regulations No. 136/66/EEC and (EC) No 1638/98 as regards the extension of the period of validity of the aid scheme and the quality strategy for olive oil (Ekonomik ve Sosyal Komitenin Konsey ve Avrupa Parlamentosuna Zeytinya iin Kalite Stratejisine dair Komisyon Raporuna ve 136/66/EEC ve (EC) 1638/98 sayl Tzkleri Yardm Sisteminin Geerlilik Sresi ve Zeytinya iin Kalite Stratejisine likin Olarak Deitiren Bir Konsey Tz iin neriye dair Gr), Official Journal of the European Communities C 221, 7.8.2001 s. 68. 2 Kavram iin baknz: European Commission Directorate-General for Agriculture. October 1999. Info Paper:
Agriculture: Process of Analysis and Information Exchange of the WTO: Contribution of the European Community on the Multifunctional Character of Agriculture (Bilgi Notu: Tarm: DT Analiz ve Bilgi Deiimi Sreci: Avrupa Topluluunun Tarmn ok levli Niteliine dair Katks). Brksel. 3 OTP iin baknz: Ackrill, R. 2000. The Common Agricultural Policy (Ortak Tarm Politikas). Sheffield Academic Press; Grant, W. 1997. The Common Agricultural Policy (Ortak Tarm Politikas). Basingstoke:
Macmillan.
4
Official Journal of the European Communities P 172, 30.09.1966, s. 3025. Tzkn son hali iin baknz: <http://europa.eu.int/eur-lex/en/consleg/main/1966/en_1966R0136_index.htm>. 5 Ekilebilir rnler iin destek sistemi iin baknz: Council Regulation (EC) No 1251/1999 of 17 May 1999 establishing a support system for producers of certain arable crops (Belirli ekilebilir rnlerin reticileri iin bir destekleme sistemi tesis eden 17 Mays 1999 tarih ve (EC) 1251/1999 sayl Konsey Tz), Official Journal of the European Communities L 160, 26.6.1999, s. 1. Tzkn son hali iin baknz: <http://europa.eu.int/eurlex/en/consleg/main/1999/en_1999R1251_index.htm>.
162

136/66/EEC sayl Konsey Tz bugne kadar toplam 37 defa kalc ekilde deitirilmitir. Tzke sadece belirli bir pazarlama yln ilgilendiren birka deiiklik daha yaplmtr. Bu deiikliklerin bir ksm OPnn ayrntlarn ilgilendiren greceli olarak nemsiz kararlardr. Ancak bazlar zeytinya sektr reformu niteliindedir. Reform niteliinde deiiklikler 1968, 1978, 1987, 1994 ve 1998 yllarnda yaplmtr. 20 Aralk 1968 tarih ve (EEC) 2146/68 sayl Tzk ile yeni tesis edilen piyasa rgtlenmesinin belirli ticari hkmleri, pratikte meydana gelen zorluklar gz nnde bulundurularak deitirilmitir. 29 Haziran 1978 tarih ve (EEC) 1562/78 sayl Tzk ile ABdeki zeytinya tketiminin tehlikeli biimde azalmas zerine, gnmzdeki zeytinya politikasnn olumas ynnde, kkl bir reform yaplmtr. Bu erevede retim yardm sisteminde yenilikler yaplm, tketim yardm verilmeye balanm, zeytinya retiminin kalitesini arttrmak ve pazarlanmasna yardmc olmak amacyla nlemler alnm, mdahale sistemi gzden geirilmi ve piyasada retici rgtlerinin kurulmas iin admlar atlmtr. 2 Temmuz 1987 tarih ve (EEC) 1915/87 sayl Tzk ile retim yardm ve stoklama sistemleri elden geirilerek fazla veren zeytinya retimi kstlanmaya allmtr. 22 Kasm 1994 tarih ve (EC) 3290/94 sayl Tzk ile piyasann ticari ve destekleme dzenlemeleri, ok tarafl ticaret grmelerinin Uruguay Raundu sonucunda akdedilen Tarm Anlamasna uygun hale gelecek ekilde deitirilmitir 1. 1994 reformu zeytinya sektrne zg deil, yatay bir gelimedir. AB zeytinya sektr 1997 ylnda uzun soluklu ve halen tamamlanmam olan bir reform srecine girmitir. Bu sre Avrupa Topluluklar Komisyonu tarafndan yaynlanan ve sektrn ok ilevli doas ile sorunlarn ele aldktan sonra reforma gereksinim duyulduunu vurgulayan bir raporla balamtr 2. Sz konusu raporu takiben 20 Temmuz 1998 tarih ve (EC) 1638/98 sayl Tzk 3 kabul edilmitir. Bu Tzkle retim yardmnn seviyesi dondurulmu, azami garantilenmi miktar ulusal garantilenmi miktarlara blnm, kk reticiler iin retim yardmnn farkl bir seviyede belirlenmesine son verilmi, zeytincilik corafi bilgi sisteminin oluturulmas hkme balanm, zeytin aac dikimini kstlayacak nlemler alnm, tketim yardm sistemi kaldrlm ve kamusal stoklama sistemine son verilmitir. Ancak (EC) 1638/98 sayl Tzk sektrdeki reformu tamamlamam ve yeni verilerin toplanmas iin yllk bir gei sreci ngrmtr (1998/99 ila 2000/2001 pazarlama yllar). 2000 ylnda yaynlanan Zeytinya iin Kalite Stratejisi Raporu 4 bu srenin ne verilerin toplanmas ne de baz retici ye Devletlerin (EC) 1638/98 sayl Tzk altndaki ykmllklerini yerine getirmeleri iin yeterli gelmediini belirterek iki yllk ilave bir sre talebinde bulunmutur; Avrupa Bakanlar Konseyi siyasal nedenlerle iki yerine yllk bir ilave sre vermitir (2001/2002 ila 2003/2004 pazarlama yllar). Kalite Stratejisi Raporu ayrca zeytinya ve pirina yalarnn snflandrlmas, nitelikleri ve analiz yntemleri, etiketlenmesi ve pazarlanmas konularnda yararl bilgiler vermi ve ayrntl neriler getirmitir. nerilerin ou kabul edilmi ve hayata geirilmeleri iin bir dizi Tzk kabul edilmitir. Bunlardan en nemlisi yine 136/66/EEC sayl Tzk deitiren (EC) 1513/2001 sayl Tzktr 5. Bu
Gldoan, Evren ve Mustafa Tan. 2002. Avrupa Birlii Zeytinya Mevzuat: Sv ve Kat Ya Piyasas Ortak rgtlenmesi. zmir: S.S. TAR Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii. 2 Commission of the European Communities. COM(1997) 57 final. Note to the Council of Ministers and to the European Parliament on the olive and olive oil sector (including economic, cultural, regional, social and environmental aspects), the current common market organisation, the need for reform and the alternatives engaged (Bakanlar Konseyi ve Avrupa Parlamentosuna [ekonomik, kltrel, blgesel, toplumsal ve evreye dair hususlar dahil] zeytin ve zeytinya sektrne, mevcut ortak piyasa rgtlenmesine, reformun gerekliliine ve kar karya bulunulan alternatiflere dair not). Brksel.
1
Official Journal of the European Communities L 210, 28.07.1998, s. 32 Commission of the European Communities. COM(2000) 855 final. Commission Report to the Council and the European Parliament on the quality strategy for olive oil and Proposal for a Council Regulation amending Regulations No. 136/66/EEC and (EC) No 1638/98 as regards the extension of the period of validity of the aid scheme and the quality strategy for olive oil (Konsey ve Avrupa Parlamentosuna Zeytinya iin Kalite Stratejisine dair Komisyon Raporu 136/66/EEC ve (EC) 1638/98 sayl Tzkleri Yardm Sisteminin Geerlilik Sresi ve Zeytinya iin Kalite Stratejisine likin Olarak Deitiren Bir Konsey Tz iin neri). Brksel.
4 5
Council Regulation (EC) No 1513/2001 of 23 July 2001 amending Regulation No 136/66/EEC and Regulation (EC) No 1638/98 as regards the extension of the period of validity of the aid scheme and the quality strategy for olive oil (136/66/EEC sayl Tzk ve (EC) 1638/98 sayl Tzk yardm sisteminin geerlilik sresi ve zeytinya iin kalite stratejisine ilikin olarak deitiren 23 Temmuz 2001 tarih ve (EC) 1513/2001 sayl Konsey Tz), Official Journal of the European Communities L 201, 26.07.2001, s. 4.
163

metin araclyla zeytinya ve pirina yalarnn adlandrma ve tanmlamalarn ham pirina ya iin 1 Kasm 2002den, dierleri iin 1 Kasm 2003ten itibaren etkili olacak ekilde deitirilmitir, bir corafi bilgi sistemi tarafndan kapsanmayan zeytin aalarnn 1 Kasm 2003ten itibaren herhangi bir yardm sisteminden hari tutulmas hkme balanmtr ve zeytinya sektrnde zellikle kaliteyle ilgili muhtelif nlemlerin uygulanmas amacyla iletmeci rgtlerinin kurulmas kararlatrlmtr. Avrupa Topluluklar Komisyonu 1 Kasm 2004ten itibaren uygulanacak olan yeni ortak piyasa rgtlenmesine ilikin nerilerini 2003 ylnn Eyll aynda yaynlamtr. Yaynlanan neriler sadece zeytinyan deil, Avrupa Bakanlar Konseyinin talebi dorultusunda ABnin dier Akdeniz rnleri olan ttn ve pamuk sektrleri ile ekeri de kapsamaktadr. Komisyonun zeytinya sektrne zg reform nerileri belirli bir referans dnemindeki retim yardmnn % 60nn 0.3 ha.dan daha byk olan tarmsal iletmelere tek iftlik demesi ad altnda dorudan gelir destei olarak verilmesini (retimden balantsz deme), % 40nn ye Devletler tarafndan ulusal zarflar eklinde elde tutulmas ve zeytinliklerin iyi koullar altnda muhafaza edildiinin temin edilmesi iin zeytincilere ilave zeytinlik demesi ad altnda verilmesini, 0.3 ha.dan daha kk olan zeytinlikler iin ise sadece balantsz demede bulunulmasn, ihracat ve retim iadelerinin kaldrlmasn, zel stoklama sisteminin muhafaza edilmesini, kalite ve izlenebilirlik nlemlerinin glendirilmesini ve zeytinya kontrol ajanslarnn Topluluk tarafndan finanse edilmesine son verilmesini iermektedir. Komisyon bu nlemler araclyla Topluluk zeytinya sektrnn daha iyi bir ekilde dzenleneceini, evrenin daha iyi korunacan, Toplulukun sektrel rekabet gcnn artacan ve zeytincilerin gelirlerinin daha istikrarl hale geleceini iddia etmektedir 1. AB zeytinya sektrnde bugne kadar yaplan reformlara topluca ve OTPnin genel erevesi dahilinde bakldnda birka genelleme yaplmas mmkn gzkmektedir. Zeytinyann blgesel bir rn olmas sv ve kat ya piyasas ortak rgtlenmesinin reforma tabi tutulmasn daha zor klmaktadr; nk blge lkeleri ile blge-d lkeler arasnda pazarlk yaplmas gerekmektedir. Zeytinya sektrndeki reformlar genel OTP reformlaryla ayn dorultuda olmasna ramen ezamanl deil, daha ge gereklemektedir. Sektrde zel oyunculara verilen grevler giderek artmaktadr. Aada 136/66/EEC sayl Konsey Tzne istinaden kartlan zeytinya sektrnde retim, pazarlama, stoklama, d ticaret ve retici rgtleri ve birliklerine ilikin dikey dzenlemeler ayrntl ekilde ele alnmaktadr. 2.3. ABnin Zeytinya retimi Dzenlemeleri ABnin zeytinya retimine ilikin temel dzenlemeleri zeytinya retim yardm sistemi ve ilgili denetim mekanizmalar, zeytinya ve sofralk zeytin retiminin kalitesini ve evreye olan etkisini iyiletirmek iin nlemler ve retim iadeleri sisteminden olumaktadr 2. AB 1966 ylndan beri zeytinyana retim yardm vermektedir. Sistemin ayrntlar ve yardm tutarlar zaman ierisinde deimekle beraber gdlen esas ama ayn kalmtr: 1957 tarihli Avrupa Topluluunu kuran Andlama, yani Roma Andlamas Madde 33 fkra 1 nokta (b)de belirtilen ekilde reticiler iin adil bir gelir seviyesinin temin edilmesi 3. Hali hazrda sv ve kat ya piyasas ortak rgtlenmesi iin yaplan ve ylda 2,250,000,000 ila 2,500,000,000 Euroya tekabl eden harcamalarn
Bu blmde kapsanan konularla ilgili ayrntl bilgi ve AB yasal metinlerin evirileri iin baknz: Gldoan, Evren ve Mustafa Tan. 2003. Avrupa Birlii Zeytinya Mevzuat: retim ve Pazarlama Cilt I. zmir: S.S. TAR Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii. 3 Consolidated Version of the Treaty establishing the European Community (Avrupa Topluluunu kuran Andlamann Konsolide Hali). Official Journal of the European Communities C 325, 24.12.2002, s. 33.
sustainable agricultural model for Europe through the reformed CAP - the tobacco, olive oil, cotton and sugar sectors (Komisyondan Konseye ve Avrupa Parlamentosuna Bildirim: Reforme edilen bir OTP araclyla Avrupa iin srdrlebilir bir tarmsal modelin salanmas ttn, zeytinya, pamuk ve eker sektrleri.) {SEC(2003) 1022} {SEC(2003) 1023}. Brksel.
Commission of the European Communities (Avrupa Topluluklar Komisyonu). 23.09.2003. COM(2003) 554 final. Communication from the Commission to the Council and the European Parlament: accomplishing a
164

% 90 retim yardmlarndan olumaktadr 1. Komisyonun yukarda deinilen reform nerileri de bte asndan ntrdr, yani toplam harcama tutarnda bir deiiklik ngrmemektedir. ABde retim yardmlar var yl/yok yl ayrm yaplmakszn, pazarlama yl bana verilmektedir. Zeytinya iin pazarlama yl 1 Kasm ila 31 Ekim aras olarak belirlenmitir. stisnai durumlar, rnein sert iklim koullar nedeniyle bir pazarlama ylnn sresi uzatlabilir. Bu durumda bir sonraki pazarlama yl 12 aydan daha ksa srmektedir. Pazarlama yl bana verilen retim yardm tutarlar olduka karmak bir mekanizma araclyla saptanmaktadr. Mekanizmann temelinde kurumsal fiyatlar yer almaktadr. Bunlar retim hedef fiyat ve temsili piyasa fiyatdr. retim hedef fiyatnn seviyesi belirlenirken hem reticilerin gelirleri hem de retim planlamas gereksinimi gz nnde tutulmaktadr. Temsili piyasa fiyat ise rnlerin kuramsal olarak saptanan piyasa deeridir. Bu nedenle temsili piyasa fiyatna gayri resmi olarak retici sat fiyat da denilmektedir. Bu iki tutar arasndaki fark reticilere sbvansiyon olarak verilmekte ve retim yardm ismi almaktadr. Kurumsal fiyatlarn ve dolaysyla retim yardmnn her yl 1 Austostan nce belirlenmesi gerekmektedir. Bu tutarlar perakende sat aamasnda, serbest ya ierii 100 gramda 3.3 gram oleik asit olarak ifade edilen natrel ikinci zeytinya iin belirlenir. Tutarlar dier tr ve zelliklerde yalar iin olan seviyelerine reversibilite katsaylar araclyla dntrlmektedir. Yardm sadece natrel zeytinyalar ile ham pirina yalarna verilir.
Tablo 1- Topluluk Zeytinya Fiyat Ve Yardmlar: 1989/90-2003/04 Pazarlama Yllar (EUR/100 kg) Pazarlama yl 1989/90 1990/91 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/992003/04 retim hedef fiyat Temsili Piyasa Fiyat retim yardm
322.56 322.56 322.01 322.01 321.16 317.82 383.77 383.77 383.77 383.77
190.28 190.28 197.28 191.27 192.05 190.06 229.50 229.50 229.50 251.52
70.95 70.95 70.83 84.33 89.11 117.76 142.20 142.20 142.20 132.25
Uygulamada ne retim hedef fiyat ne de temsili piyasa fiyat bilimsel yntemlere gre saptanmamaktadr. lk rakam keyfi olarak belirlenmekte, ikincisi ise bir nceki yl iin saptanan retim yardm tutarnn iinde bulunulan pazarlama yl iin saptanan retim hedef fiyatndan karlmasyla elde edilegelmitir. Ayrca bu fiyatlar 1998/99 ila 2003/04 pazarlama yllar iin dondurulmutur 2. Dolaysyla retim yardmnn Avrupa zeytinciliinin nesnel ekonomik gereksinimlerini deil, Avrupal siyasetilerin zeytincilere verdii nemi yanstt sylenebilir. Aadaki tabloda ABnin 1989dan gnmze kadar belirledii zeytinya kurumsal fiyatlar gsterilmektedir. (EC) 1638/98 sayl Tzk araclyla kurumsal fiyatlarn dondurulmasnn 3 nedeni retim miktarnn kstlanmasnn ve sbvansiyon sisteminin adm adm terkedilmesinin arzu edilmesidir. Bunun nedenleri ABde yapsal hale gelmi olan zeytinya arz fazlasnn Topluluk btesi zerinde yaratt
1 Special Report 11/2000 on the support scheme for olive oil, accompanied by Commissions replies (Komisyonun mukabelesinin eliinde zeytinya iin destekleme sistemine dair 11/2000 sayl zel Rapor), Official Journal of the European Communities C 215, 27.07.2000, s. 1. 2 Special Report 11/2000 on the support scheme for olive oil, accompanied by Commissions replies (Komisyonun mukabelesinin eliinde zeytinya iin destekleme sistemine dair 11/2000 sayl zel Rapor), Official Journal of the European Communities C 215, 27.07.2000, s. 1. 3 Komisyon Konseye sunduu neride retim yardm iin daha yksek bir seviye, 142.20 ECU/100 kg. ortaya koymutur. Baknz: Proposal for Council Regulation (EC) amending Regulation No 136/66/EEC on the establishment of a common organisation of the market in oils and fats (Sv ve kat yalar ortak piyasa rgtlenmesinin tesis edilmesine dair 136/66/EEC sayl Tzk deitiren (EC) sayl Konsey Tz iin neri), Official Journal of the European Communities C 136, 01.05.1998, s. 20.
165

bask ve retim yardm almak amacyla gerekletirilen ar retimin yaratt idari ve ekolojik sorunlardr 1. Nitekim ayn Tzkle retim yardm sistemine baka deiiklikler de getirilmitir. Bunlardan bir tanesi, 2 Temmuz 1987 tarih ve (EEC) 1915/87 sayl Konsey Tz araclyla getirilmi olan azami garantilenmi miktarn (AGM) ulusal garantilenmi miktarlara (UGM) blnmesidir. AGM, ABde retim yardmna hak kazanan toplam zeytinya miktarn kstlayan bir kotadr. Belirli bir pazarlama ylnda gerekleen kesinlemi zeytinya retimi o yl iin belirlenen AGMden daha az ise aradaki fark bir sonraki pazarlama ylna devreder. Bylelikle var yl/yok yl ayrm dikkate alnm olur. retimin (varsa daha nceki yldan devir dahil) AGMyi getii durumda ise zeytinya reticilerine verilen yardmn birim tutar kendiliinden azalr. Bu birim tutarn, AGM ile varsa devirin toplamnn gerekleen retime blnmesiyle elde edilen bir katsayyla arplmas araclyla gerekleir. (EEC) 1915/87 sayl Tzk AGMyi 1987/88 pazarlama ylndan itibaren 1,350,000 ton olarak belirlemiti. Bu rakam 1998/99 pazarlama ylna kadar deimemitir. (EC) 1638/98 sayl Tzk bu pazarlama ylndan itibaren geerli olmak zere AGMyi 1,777,261 tona kartt. Bunun nedeni retim fazlasn kstlama gereksiniminin azalmas deil, tketim yardmnn kaldrlmas sayesinde elde edilen ilave fonlarn retim yardmna kaydrlmasyd. (EC) 1638/98 sayl Tzkn AGM uygulamasna getirdii bir baka deiiklik AGMnin ulusal garantilenmi miktarlara (UGMler) blnmesi olmutur. Bylelikle bir ye Devletteki fazla nedeniyle tm Topluluk reticilerin daha dk seviyede yardm almas, dolaysyla bir hakszlk yaanmas sorunu bertaraf edilmitir. Tablo 2 her zeytinya reticisi ye Devletin UGMsini ve bu miktara Tablo 1de verilen retim yardmnn tatbik edilmesiyle elde edilen azami toplam yardm tutarn gstermektedir. UGMler saptanrken ar retim yaanan yllar hari bir referans dnemi boyunca gerekleen ulusal retim seviyeleri, farkl ye Devletlerde sektrn iinde bulunduu durum ve kaldrlan kk reticiler iin retim yardm sisteminin etkileri ile spanya ve Portekizdeki zeytinliklerin retim potansiyeli hesaba katlmtr 2. Tablo 2- ye Devletler in UGM Ve Azami Toplam Yardmlar
ye Devlet spanya Fransa Yunanistan talya Portekiz Toplam UGM (ton cinsinden) Azami toplam yardm (EUR cinsinden)
760,027 3,297 419,529 543,164 51,244 1,777,261 (AGM)
1 005 135 708 4 360 283 554 827 103 718 334 390 67 770 190 2 350 427 673
retici ye Devletlerdeki zeytincilerin azami tutarda toplam yardm hak kazanmas ulusal retimlerinin kendilerine tannan kotay amamasna baldr. Bunun tersi durumda, yani bir ye Devletin belirli bir pazarlama ylndaki retimi UGMsinden daha az olarak gerekletiinde retim ile UGM arasndaki farkn % 80i ye Devletin bir sonraki pazarlama yl iin olan UGMsine eklenir. Farkn % 20si ise dier ye Devletlere farkn olutuu pazarlama ylnda kullanlmak zere UGMleriyle orantsal olarak datlr. retim yardm, yardm verilmeye uygun olan hakiki retimleri UGMleri ile bunda aklanan ekilde gerekleen bir artn toplamna eit veya bu miktardan daha az olan ye Devletlerin reticilerine dorudan verilir. Bir ye Devletin retimi bu miktardan fazla ise retim yardmnn birim tutarnn bir katsayyla arplmas gerekir. Bu katsay, AGM uygulamasnn zgn halindeki gibi, ye Devletin kotas (bu durumda UGM ile bundaki muhtemel artn toplam) hakiki retime blnerek elde edilir.
2 Komisyon dipnot 20de deinilen nerisinde spanya iin 625,210 ton, Fransa iin 3,065 ton, Yunanistan iin 389,038 ton, talya iin 501,172 ton ve Portekiz iin 43,915 ton olmak zere farkl UGMler ortaya koymutur. Anlald zere Konseyin tercihi retim yardmnn tutarn drerek bu yardmdan ceza olarak kesintiye uramakszn faydalanabilecek retimin miktarn arttrmak ynnde olmutur.
Beaufoy, Guy. 2001. EU Policies for Olive Farming: Unsustainable on All Accounts (ABnin Zeytincilik iin Politikalar: Hibir Adan Srdrlemez). WWF Europe ve Birdlife International. Palermo.
166

Tablo 3- ABde Son Drt Pazarlama Ylnda retim Miktarlar
ye Devlet spanya Fransa Yunanistan talya Portekiz Toplam 1998/99 1999/2000 2000/2001 2001/2002
899,991 2,364 452,286 452,286 33,936 1,840,863
747,000 2,681 463,090 791,595 47,380 2,051,746
1,074,000 2,247 470,066 540,864 25,444 2,112,621
1,562,531 2,591 404,619 711,076 33,613 2,714,430
Tablo 4- ABde Son Drt Pazarlama Ylnda retim Yardm Tutarlar

ye Devlet spanya Fransa Yunanistan talya Portekiz 1998/99 1999/2000 2000/2001 2001/2002 Ortalama
112.16 130.40 99.05 130.40 130.40
130.40 130.40 118.56 101.78 130.40
93.91 130.40 114.76 130.40 130.40
63.75 130.40 130.40 100.45 130.40
100.05 130.40 115.69 115.75 130.40
Tablo 3 ve 4te son drt pazarlama yl iin ABdeki retici ye Devletler bana kesinlemi retim miktarlar ve verilen retim yardm tutarlarna yer verilmektedir. Tablolardan kk retici ye Devletler olan Portekiz ve Fransann UGMlerini hibir zaman amad, talya ve Yunanistann bazen at ve en byk retici olan spanyann her zaman at grlmektedir. (EC) 1638/98 sayl Tzkn getirdii bir baka deiiklik 1 Mays 1998den sonra dikilen ilave zeytin aalar, bunlarn zerinde bulunduu alanlar veya bunlardan elde edilen zeytinlerden sklan yalara ilikin olarak 1 Kasm 2001den itibaren yardm denmemesinin hkme balanmasdr. Bu kuraln iki istisnas vardr. Kkten sklmeleri artyla, canlln veya ya nedeniyle verimliliini yitirmi zeytin aalarnn yerine dikilen yeni zeytin aalar ve Komisyon tarafndan onaylanm bir program dahilinde dikilecek, snrl bir alana yaylan zeytin aac retim yardm sistemi tarafndan kapsanacaktr. Komisyon Yunanistan, Fransa ve Portekizde srasyla 3,500 ha., 3,500 ha. ve 30,000 ha. yeni zeytinlik oluturulmasna dair ulusal programlar onaylamtr. Bu programlar sz konusu lkelere ayrlan tm alanlar kapsamaktadr. ABde sofralk zeytinciliin nemi 1990l yllarda artmtr. Bu nedenle bu alt-sektrn desteklenmesi iin nce krsal kalknma ve promosyon, sonra da retim yardm sistemi erevesinde nlemler alnmtr. (EC 1638/98 sayl Konsey Tz ye Devletlerin UGMlerinin bir ksmn sofralk zeytincilie tahsis etmesine izin vermektedir. Tm ye Devletler bu opsiyondan faydalanmaktadr. Sadece ilenmi sofralk zeytinler yardma hak kazanmaktadr. Bu amala nceden belirlenmi katsaylar kullanlarak sofralk zeytinlerin zeytinya cinsinden edeeri saptanmaktadr. Buna gre 100 kg. ilenmi sofralk zeytin Fransa, Yunanistan ve talyada 13, spanya ve Portekizde 11.5, Yunanistandaki baz dehidre edilmi zeytinler durumunda ise 16.5 kg. zeytinyana denk saylmaktadr. ABde bu snrlar dahilinde verilen retim yardmlarnn zeytincilere denmesi de uzun ve karmak bir prosedr gerektirmektedir. Zeytincilerin ye Devletlerin yetkili makamlarna veya mensubu bulunduklar retici rgtlerine her pazarlama ylnn 1 Aralkndan nce aalarnn toplam says, bunlardan rn verenlerin says, hasat edilen alan, aa cinsleri, kadastro bilgileri gibi verilere yer retim beyannameleri, 1 Temmuzundan nce ise yardm bavurular arz etmeleri gerekmektedir. retici rgtlerine arz edilen bavurular bu rgtler tarafndan ekil asndan denetlendikten sonra yetkili makamlara veya bunlara iletilmek zere mensubu bulunduklar retici rgt birliklerine aktarlmaktadr. retim yardm zerinden denecek avanslar en ge 1 Ekimde, retim yardmlarnn kesin tutar ise en erken bir sonraki yln Temmuz aynda saptanmaktadr. Bu durumda zeytinciler bir pazarlama ylna ilikin avans demeleri ancak o pazarlama ylnn sonunda, retim yardmnn bakiyesini ise bir sonraki pazarlama ylnn sonuna doru alabilmektedir. Ancak bu arada yardm bavurular ok katmanl bir denetim sistemine tabi tutulmaktadr. AB sektrde meydana gelen ciddi yolsuzluklar karsnda zeytinya retim yardm sistemiyle ilgili birok denetim kural benimsemitir. Yukarda deinildii ekilde denetimlerin bir halkasn retici
167

rgtleri ve birlikleri oluturmaktadr. Ayrca yardm bavurusunda bulunan zeytincilerin sat makbuzlar veya onaylanm zeytinya fabrikalarndan bu tesislerde sktrdklar zeytinlerin miktarna dair sertifikalar almas gerekmektedir. Bir fabrikann onaylanabilmesi iin balca gereklilikler ilgili ye Devlete teknik ekipman ve presleme kapasitesine dair tm bilgileri iletmesi, gerekli tm denetimlere rza gstermesi, standartlatrlm stok kaytlar tutmas ve yetkili makamlara aylk stok kayd zetleri arz etmesidir. Stok kaytlar fabrikaya giren her zeytin partisinin reticisi veya sahibinin ismi ile miktarn, preslenen zeytinlerin ve elde edilen yalarn miktarlarn, 1 Aralk 1998den itibaren satn alnan veya elde edilen yalarn miktarlar, elde edilen pirina miktarlarn ve fabrikadan gnderilen her parti yan ve pirinann gnderildii kiinin ismini iermelidir. Hali hazrda ABde bu kriterleri karlayan 10,800 civarnda zeytinya fabrikas bulunmaktadr. zellikle spanya ve Yunanistanda kk boyutlu birok fabrika vardr 1. ye Devletlerin yetkili makamlar retici rgtleri ve birlikleri ile zeytinya fabrikalarn denetlemekten sorumludur. Bu kurumlarn ykmllklerini tam olarak yerine getirmedii durumlarda muhtelif cezalar tatbik edilmektedir. ye Devletlerin zeytincileri bireysel bavurularn denetlemesi de gerekmektedir. Bu amala drt farkl denetim arac kullanlmaktadr: zeytincilik corafi bilgi sistemi, bununla uyumlu bir bilgisayar destekli veritaban, homojen zeytinya retim sahalar bana ortalama rekolteler ve rast gele yerinde teftiler. Corafi bilgi sistemleri (CBSler) corafi veya mekansal bilgiyi kaydeden, saklayan, analiz eden ve istenildiinde sunan donanm ve yazlm kurulumlardr. CBSler uzaktan alglamaya dayaldr 2. ABde 1975 ylnda bir zeytincilik sicili kurulmas karara balanm, ancak bu ynde nemli bir gelime salanamamtr. (EC) 1638/98 sayl Konsey Tz araclyla zeytincilik sicili almalar bir CBSnin oluturulmasna ynlendirilmi ve (EC) 1513/2001 sayl Tzk araclyla 1 Kasm 2003ten itibaren bir CBS tarafndan kapsanmayan aalardan elde edilecek yalara yardm verilmemesi hkme balanmtr. Zeytincilik CBSsi retim beyannameleri ve yardm bavurularnda verilen bilgileri kapsayan alfanmerik veri taban ile uzaktan alglamaya dayanan grafiksel referans veri tabann iermekte ve bunlar arasnda karlatrma yaparak denetimde bulunmaktadr. AB, CBSden yllar nce ye Devletlerin zeytincilie ilikin bilgisayara geirilmi dosyalar, yani bilgisayar destekli bir veri taban oluturulmasn art komutur. Bu veritaban CBS veri tabanlarn, retim beyannamelerin, yardm bavurularn, zeytinya fabrikalarnn bilgilerini ve homojen retim sahalar bana ortalama rekoltelerin bnyesinde barndrmakta ve ok ynl bir denetime imkan tanmaktadr. Homojen zeytinya retim sahalar zeytincilik koullar asndan birbirine benzeyen arazilerden olumaktadr. Bunlar arazinin corafi lokasyonu, agronomik nitelikleri, arazide arlkl olarak bulunan zeytin cinsleri, en yaygn olan budama tipi, aalarn yalar ve snrlar zaman ierisinde sabit kalan ve bir blgesel alann hudutlar dna tamayan snrl bir sayda saha olmas gereklilii dikkate alnarak saptanmaktadr. Blgesel alanlar ABnin Blgesel Politikas erevesinde belirlenmektedir 3. ye Devletler her saha iin aa bana ortalama zeytin ve ya rekoltesini saptayarak yardm bavurularndan hesaplanan rekoltelerle karlatrmaktadr. Rekolteler arasnda byk fark olan durumlarda ilgili zeytincinin arazisi yerinde denetime tabi tutulmaktadr. Ancak baz durumlarda
Commission of the European Communities. COM(2000) 855 final. Commission Report to the Council and the European Parliament on the quality strategy for olive oil and Proposal for a Council Regulation amending Regulations No. 136/66/EEC and (EC) No 1638/98 as regards the extension of the period of validity of the aid scheme and the quality strategy for olive oil (Konsey ve Avrupa Parlamentosuna Zeytinya iin Kalite Stratejisine dair Komisyon Raporu 136/66/EEC ve (EC) 1638/98 sayl Tzkleri Yardm Sisteminin Geerlilik Sresi ve Zeytinya iin Kalite Stratejisine likin Olarak Deitiren Bir Konsey Tz iin neri). Brksel. 2 Doan, Hakan Mete. 2000. Tarmda Corafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Alglama. Cinetarm, 23 (3): s. 2022. Eriim: <http//:www.tagem.gov.tr/gis/makale4.htm>. Blgesel politika iin baknz: Martin, Reiner. 1999. Regional Policy (Blgesel Politika). McDonald, Frank ve Stephen Dearden (editrler). European Economic Integration. 3rd Edition (Avrupa Ekonomik Entegrasyonu) ierisinde. Essex: Addison Wesley Longman Limited.
3
168

olduka byk orandaki sapmalara bile tolerans gsterilmektedir. Bu nedenle ortalama rekoltelerin etkin denetim aralar olmad iddia edilmektedir 1. Tm bunlara ilaveten ye Devletlerin yetkili makamlara zeytinliklere ynelik rast gele yerinde denetimler de gerekletirmektedir. Zeytinya sektrnde denetimlerden sorumlu olan kurulular zeytinya kontrol ajanslardr. Kontrol ajanslar idari adan zerk olan kamu kurululardr. Fransa dndaki tm retici ye Devletler birer kontrol ajans oluturmutur. Hali hazrda bunlarn harcamalarnn yars AB btesinden karlanmaktadr. Kontrol ajanslar kendileri ceza kesmemekte, ilgili makamlara usulszlk veya yolsuzluklar bildirmektedir. Ayrca yetki alanlar ihracatla ilgili denetimleri kapsamamaktadr. retim yardmlarnn % 1.4 zeytin ve zeytinya retiminin kalitesinin ve evreye olan etkisinin iyiletirilmesine ynelik nlemlerin finansman iin tahsis edilmektedir. Ancak bu ekilde elde edilen ylda 3,000,000 Euronun zerindeki fonlar tamamen kullanlamamaktadr. Sz konusu nlemler her yl 1 Maysta balayan 12 aylk retim dngleri boyunca uygulanmak zere planlanmakta ve sadece belirli faaliyetleri iermektedir. ye Devletlerin her yln 31 Martna kadar bir sonraki retim dngs iin bir faaliyet program tespit etmesi gerekmektedir. ye Devletlerin sorumluluu altnda icra edilecek olan bu programlar tasarlanan nlemlerin gerekli olan sre ve finansman dahil tanmlanmalarn, gerekli rn ve materyallerin birim masraflarn gsteren bir listesini ve nlemlerin icrasndan sorumlu kurulularnn isimlerini ihtiva etmelidir. Finanse edilen nlemlerin banda zeytin sineine ve dier zararl organizmalarla mcadele edilmesi iin kontrol, uyar ve deerlendirme mekanizmalar dahil nlemler alnmas gelmektedir. Bu erevede entegre biyolojik kontrol yntemlerine zel bir nem verilmeli ve zeytin sineine kar bcek ldrc ilalar protein tuzaklaryla birlikte kullanlmaldr 2. Dier nlemler zeytin aalarnn yetitirildii ve bakld, zeytinlerin hasat edildii, sakland ve ilendii ve elde edilen yan stokland koullarn iyiletirilmesi; zeytincilere ve fabrikalara evreyi, retilen zeytinlerin kalitesini ve bunlardan ya elde edilmesini iyiletirmek iin teknik destek verilmesi; presleme atklarnn elden karlmasnn evreye zarar verilmemesi amacyla iyiletirilmesi; iftiler ve fabrikalara ya kalitesi ve ya retim dngsnn evreye olan etkisine dair eitim verilmesi, bilgi salanmas ve sunumlarda bulunulmas; blge, eyalet veya retici rgt seviyesinde natrel zeytinya analizi iin laboratuarlar oluturulmas ve iletilmesi ile ihtisas kurumlaryla natrel zeytinyann kalitesini iyiletirmek ve ayn zamanda evrenin iyiletirilmesine yardmc olmak iin aratrma programlarna dair ibirliklerine girilmesi balklarn kapsamaktadr. ABnin zeytinyana ilikin son dzenlemesi retim iadesi sistemidir. Aslnda bu sistem bir promosyon nlemi olarak da ele alnabilir; nk zeytinyan ham madde olarak kullanan konserve imalatlarna dnya fiyatlar ile AB fiyatlar arasndaki fark kadar bir tutar denmesini ngrmektedir 3. Bu uygulamann nedeni retim yardmlarnn AB iindeki fiyatlar arttrmasdr. retim iadeleri balk, yumuaka ve sebze konservesi reten imalatlara verilmektedir. malatlarn bavuru yapmas, gnlk bazda stok kaytlar tutmas ve kullandklar yan menesini kantlamas gerekmektedir. retim iadesinin tutar AB ve dnya piyasalarnda geerli olan fiyatlar arasndaki fark temel alnarak iki ayda bir belirlenmektedir. Hali hazrda 44 EUR/100 kg. ya seviyesindedir. 2.4. ABnin Zeytinya Pazarlanmas Dzenlemeleri ABnin zeytinya pazarlanmas dzenlemeleri, birbiriyle ilgili olan iki farkl amaca hizmet etmektedir: tketicilerin taleplerinin karlanmas ve zeytinya tketiminin arttrlmas araclyla reticilere destek olunmas. Bu amalar dorultusunda kalite nlemlerine zel bir nem verilmektedir; nk kalitesi
Special Report 11/2000 on the support scheme for olive oil, accompanied by Commissions replies (Komisyonun mukabelesinin eliinde zeytinya iin destekleme sistemine dair 11/2000 sayl zel Rapor), Official Journal of the European Communities C 215, 27.07.2000, s. 1. 2 Zeytin sinei ve mcadele yntemleri iin baknz: Crovetti, Antonello, Antonio Belcari ve Alfio Raspi. 1997. Blm 6: Zirai Mcadele, evrenin ve rnn Korunmasnda Metotlarn Gelitirilmesi. Uluslararas Zeytinya Konseyi. Dnya Zeytin Ansiklopedisi. Barselona: s. 223-250. 3 Bu OTPnin temel ilkesinden biri olan Topluluk tercihinin, yani ihra edilenler yerine ABde retilen tarmsal rnlerin tketilmesi iin dzenlemeler yaplmas gerekliliinin bir sonucudur. Dier temel ilkeler tek pazar ve mali dayanmadr.
1
169

yksek rnler tketiciler tarafndan daha ok talep edilmekte ve reticilerin yaratt katma deeri arttrmaktadr. Dzenlemeler pazarlama kurallarnn yan sra zeytinya ve pirina ya snflandrmasn, promosyon ve bilgilendirme kampanyalarn ile kalite sistemlerini de kapsamaktadr 1. Tketicilerin taleplerinin karlanmas amac OTP ile tketicilerin korunmas ve kamu sal politikas ortak ilgi alanna girmektedir 2. Nitekim zeytinya etiketlenmesi, ambalajlanmas, sunumu ve reklamna ilikin kurallarn genel erevesi tketicilerin korunmas amacyla yaynlanan direktifler tarafndan izilirken, zeytinyana spesifik hkmler OTP kapsamnda kartlan bir tzk araclyla saptanmtr. Etiketleme ve pazarlamaya ilikin genel kurallar 3 rnlerin muhteviyatnn, beslenme deerinin, sala etkilerinin, fiyatlarnn ve ait olduklar partinin kolaylkla anlalmasn, bylelikle tketicilerin yanl ynlendirilmesine engel olunmasn hedeflemektedir. Ambalajlamaya dair genel kurallar ise ambalajlarn insan salna zarar vermemesini, ierdikleri rnlerin niteliklerini deitirmemesini ve beyan edilen ve hakiki ierikleri arasndaki farkn belirli tolerans snrlar ierisinde kalmasn hkme balamaktadr (Kamu sal mevzuat ise kontaminantlar ve katk maddeleri gibi konular dzenlemektedir; ancak bu konularda zeytinyana zg dikey hkmler bulunmamaktadr). Zeytinyana spesifik hkmleri, zeytinya iin pazarlama standartlarna dair 13 Haziran 2002 tarih ve (EC) 1019/2002 sayl Komisyon Tz 4 ihtiva etmektedir. Tzkn amalar tketicinin korunmas, zeytinyann imajnn korunmas, haksz rekabetin nlenmesi ve rnn bozulmasnn engellenmesi olarak sralanmaktadr. (EC) 1919/2002 sayl Komisyon Tzne gre gerek toptan gerekse de perakende ticarette 136/66/EEC sayl Konsey Tz tarafndan ortaya konulan resmi kalite snf adlandrma ve tanmlamalarnn kullanlmas zorunludur. Kalite snflar (EC) 1513/2001 sayl Konsey Tz ile Zeytinya iin Kalite Stratejisi dorultusunda 1 Kasm 2003ten itibaren yrrle girecek ekilde deitirilmitir. Bunun tek istisnas 1 Kasm 2002den itibaren yrrle giren ham pirina ya snflandrmasdr. Deiiklikler zellikle natrel zeytinyalarn ciddi ekilde etkilemi, natrel ikinci snf kaldrlrken asidite seviyeleri aaya ekilmitir (Baknz Tablo 5). 2003 ylnda Uluslararas Zeytinya Konseyi (UZK) de bu snflar benimsemitir. Ancak Trkiyede uyum almalar tamamlanmamtr.
Tablo 5-Oleik Asit Dzeyleri Asndan ABnin Eski Ve Yeni Zeytinya Ve Pirina Ya Snflandrmalar Kalite Snf Eski Oleik Asit Deeri (gr/100 gr) Yeni Oleik Asit Deeri (gr/100 gr)
Natrel Zeytinyalar Szma Natrel Birinci Natrel kinci Lampant Rafine Zeytinya Riviera Rafine Pirina Ya Pirina Ya
1 > 1, 2 > 2, 3.3 > 3.3 0.5 1.5 0.5 1.5
0.8 > 0.8, 2 tip yrrlkten kaldrlmtr >2 0.3 1 0.3 1
Zeytinya ve pirina yalarnn fiziksel ve kimyasal nitelikleri ve ilgili analiz yntemlerine ilikin standartlar ve uygulamalar (EEC) 2568/1991 sayl Komisyon Tz ile ortaya konulmutur. Bu metin de Zeytinya iin Kalite Stratejisine uygun olacak ekilde deitirilmi bulunmaktadr.
Bu blmde kapsanan konularla ilgili ayrntl bilgi ve AB yasal metinlerin evirileri iin baknz: Gldoan, Evren ve Mustafa Tan. 2004. Avrupa Birlii Zeytinya Mevzuat: retim ve Pazarlama Cilt II. zmir: S.S. TAR Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii (yaynlanma aamasnda). 2 ABnin tketicinin korunmas ve kamu sal politikasnn gda gvenlii balamnda incelemek iin baknz: Commission of the European Communities. COM(1999). 719 final. White Paper on Food Safety (Gda Gvenliine dair Beyaz Kitap). Brussels. 3 Temel mevzuat iin baknz: Directive 2000/13/EC of the European Parliament and of the Council of 20 March 2000 on the approximation of the laws of the Member States relating to the labelling, presentation and advertising of foodstuffs (ye Devletlerin gda maddelerinin etiketlenmesi, sunumu ve reklamna ilikin kanunlarnn yaknlatrlmasna dair 20 mart 2000 tarih ve 2000/13/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi), Official Journal of the European Communities L 109, 6.5.2000, s. 29. 4 Official Journal of the European Communities L 155, 14.06.2002, s. 27.
1
170

Zeytinya pazarlanmasna dair bir baka nemli kural perakende satta azami be litrelik ambalajlarn kullanlmasdr. Bunun nedeni daha byk ambalajlarda satlan zeytinyalarnn tamamen tketilmeden belirli niteliklerini kaybetmeleridir. ye Devletler restoranlar ve kantinler gibi toplu yemek servisinde bulunan tesislere daha byk ambalajlarda ya satlmasna izin verebilirler. Zeytinya ambalajlarnn bir kez aldktan sonra tekrar eski haline getirilemeyecek ekilde mhrlenmesi de gerekmektedir. Yalarn zerinde mene tayini veya ana mene tayini gsterilebilir; ancak bu zorunlu deildir. Belirli bir corafi ismin Topluluk markas olarak tescil edilmi olduu durumda bu isimlerin kullanlmasna devam edilmesinde saknca yoktur. Blgesel isimler ise aada ele alnan zel sistemler tarafndan kapsanmaktadr. Bu durumlarn haricinde, yani ABnin veya belirli bir retici ye Devletin (rnein talyann) mene lkesi olarak vurguland durumda geerli olan belirli kurallar vardr. Eer ya zeytinlerin hasat edildii lkeden farkl bir yerde sklmsa etikette bu bilgiye yer verilmelidir. Ayrca geleneksel ticaret akmlar ve zeytin rekoltesindeki alternans nedeniyle belirli bir meneye sahip olduu beyan edilen zeytinyalarnn aslnda o meneye sahip olan ve olmayan yalarn bir paal olmasna izin verilmektedir. Ancak belirtilen meneye sahip olmayan yalarn paaln iindeki pay en fazla % 25e kadar olmaldr. AB zeytinya sektrnn temsilcilerinden gelen itirazlara ramen zeytinyann dier nebati yalarla paal edilmesi serbest braklmtr. Bu uygulamann nedeni olarak giriim serbestlii gsterilmektedir. Oysa zeytinyann dier yalarla, zellikle fndk yayla paal edilmesi kalite asndan ciddi bir sorun yaratmaktadr. ABnin bir yandan aratrma ve teknoloji gelitirme ereve programlar dahilinde zeytinya ierisinde dier yalarn mevcudiyetini saptamak amacyla fon ayrmas, te yandan bu uygulamay tevik etmesi elikili bir durum yaratmaktadr. Ancak paallarn ierdikleri farkl yalarn yzdelerinin, zeytinyana zel bir vurgu yaplmakszn etikette gsterilmesinin art koulduu da gz ard edilmemelidir. Zeytinya etiketlerinde ilk souk presleme ifadesi sadece zeytin hamurunun 27C altnda bir scaklkta hidrolik pres kullanlan geleneksel bir ekstraksiyon sistemiyle ilk mekanik sklmasndan elde edilen natrel veya natrel szma zeytinyalar iin, souk ekstraksiyon ifadesi sadece zeytin hamurundan 27C altnda bir scaklkta perklasyon veya santrifjleme ile elde edilen natrel veya natrel szma zeytinyalar iin, muhtelif organoleptik nitelik ifadeleri sadece (EEC) 2568/91 sayl Tzkte hkme balanan bir analiz ynteminin sonularna dayal iseler ve asidite veya azami asidite ifadesi sadece, ayn boyuta sahip ve ayn grsel alanda bulunan harflerle (EEC) 2568/91 sayl Tzke uygun olarak saptanan peroksit deeri, vaks ierii ve ultraviyole absorpsiyonu ifadelerinin eliindeyse kullanlabilir. Ayrca yan ayn kalitedeki yalardan stn olduu intibasn uyandracak bir ifade kullanlmamaldr. Firmalarn etiketlerde yer verdikleri bilgilere dair bilimsel veya resmi dokmanlar ellerinde bulundurmas gerekmektedir. ABnin zeytinya pazarlanmas dzenlemelerinin bir baka ayan oluturan promosyon ve bilgilendirme kampanyanlar sadece OTP mevzuat kapsamna girmektedir. AB meneli tarmsal rnler ve gda maddelerinin tketimini arttrmak iin dzenlenen bu kampanyalar ABnin Avrupa tarmnn artan retim fazlalar ile azalan rekabet gc ve tarmsal ticaretin serbestletirilmesi ynnde basklar karsnda son yllarda daha fazla nem verdii bir alan tekil etmektedir. Promosyon ve bilgilendirme kampanyalar, etiketleme ve pazarlama dzenlemeleri gibi hem yatay hem de dikey kurallar iermektedir. Yatay kurallara bakldnda kampanyalarn ikiye ayrld grlmektedir: i pazara ve nc lkelere ynelik olanlar. Bunlardan ilki i piyasada tarmsal rnler iin bilgilendirme ve promosyon etkinliklerine dair 19 Aralk 2000 tarih ve (EC) 2826/2000 sayl Konsey Tz 1, ikincisi nc lkelerde tarmsal rnlere ilikin bilgilendirme ve promosyon yapma nlemlerine dair 14 Aralk 1999 tarih ve (EC) 2702/1999 sayl Konsey Tz 2 tarafndan kapsanmaktadr. Promosyon ve bilgilendirme kampanyalarnn belirli bir markaya veya AB ierisinde belirli bir blgeye ynelik olmamas ve bran rgtleri tarafndan hazrlanan programlar araclyla yrtlmesi lazm gelmektedir. Bran rgtleri belirli bir sektrde faaliyet gsteren muhtelif nitelikte oyuncular (rnein tarmsal reticiler, tccarlar ve sanayiciler) bir araya getiren rgtlerdir. AB bu programlardan elverili bulduklarn ksmen, istisnai durumlarda ise tamamen finanse eder.
1 2
Official Journal of the European Communities L 328, 23.11.2000, s. 2 Official Journal of the European Communities L 327, 14.12.1999, s. 7.
171

nc lkelere ynelik kampanyalar belirli hedef pazarlar ve rnlerle snrldr. Bu erevede u faaliyetler desteklenebilir: Topluluk rnlerinin kalite, hijyen, gda gvenlii, beslenme, etiketleme, hayvan gnenci veya evreye sayg konularnda stnlklerini vurgulayan halkla ilikiler kampanyalar, promosyonlar ve tantmlar; uluslararas neme sahip toplant, fuar veya gsterimlere, zellikle Topluluk standlar kurulmas araclyla katlm; organik tarm ve ABnin korunan mene tayinleri (KMTler), korunan corafi gstergeleri (KCGler) ve geleneksel spesiyalite garantileri (GSGler) sistemleri zerine bilgilendirme kampanyalar; yeni pazarlara eriim iin gerekli olan pazar aratrmalar; yksek dzey ticari geziler; nlemlerin sonularn deerlendirecek almalar. Hakknda i pazara ynelik kampanyalar dzenlenecek olan rnler belirli kriterler gz nnde bulundurularak saptanr: rnlerin kalite, tipik zellik, zel retim yntemi, besleyicilik ve salk deeri, gvenlik veya evreye sayg alarndan niteliklerine dikkat ekmenin istenilir olup olmad; tketici bilgi etiketlenmesi sistemi ile rn izlenebilirlii ve kontrol sistemlerinin uygulanp uygulanmad; ilgili sektrlerdeki zel veya ksa vadeli ticari zorluklar; ABde tarmsal rnler ve gda maddelerinin isimlerinin korunmas ve organik retim politikalarna dair bilgilendirme yaplmasnn gerekli olup olmad. Bu rnlere ilikin olarak srdrlecek promosyon faaliyetlerinin belirli anahatlara uygun olmas gerekmektedir. Zeytinya ve sofralk zeytinler iin hem nc lkelere hem de i pazara ynelik kampanyalar dzenlenmektedir. Yani zeytincilik rnleri yukarda sralanan kriterleri karlamaktadr. nc lkelere ynelik kampanyalar sz konusu olduunda UZK ile ibirlii yaplmaktadr. UZKnn kendi yrtt promosyon kampanyalar da uluslararas dzenlemeler dorultusunda ayrca (yani ayr bir bte kalemi zerinden) desteklenmektedir 1. Zeytinya ve sofralk zeytinlerin i pazarda promosyonunun yaplmas iin sekizinci kampanyaya (2003-2005) ilikin anahatlar AB ye Devletlerini geleneksel ve yeni tketiciler olarak ikiye ayrmaktadr. Kampanyann amac geleneksel tketici lkelerde zeytinyann pek bilinmeyen niteliklerine dikkat ekmek ve genlerin daha ok zeytinya tketmesini salamaktr. Yeni tketicilerde ise rnn piyasaya nfuzunun artmas ve kullanmn eitlendirilmesi hedeflenmektedir. 12 ila 36 ay srecek programlar iin % 70i geleneksel tketici lkelerde harcanmak zere toplam 6,000,000 Euro tahsis edilmitir. ABnin zeytinya pazarlanmas dzenlemelerinin son ayan kalite sistemleri oluturmaktadr. Zeytinyana ilikin kalite sistemleri tarmsal rnler ve gda maddelerinin isimlerinin korunmas ve organik retimi kapsamaktadr. ABye ye lkelerden bazlar gda maddelerinin isimlerini eskiden beri yasal koruma altnda tutmulardr. Ancak bu konudaki Topluluk sistemleri 1992de yaynlanan ve bir sonraki yl yrrle giren (EEC) 2081/92 ve (EEC) 2082/92 sayl Tzkler araclyla tesis edilmitir 2. Bir tarmsal rn veya gda maddesinin faydalanabilecei farkl sistem vardr. rnn korunan mene tayini statsne hak kazanmas iin belirli bir corafi blgede retilmi, ilenmi ve hazrlanm olmas gerekmektedir. rnn kalitesi ve nitelikleri corafi blgeden kaynaklanmaktadr. Korunan corafi iaret stats iin rnn belirli bir corafi blgede retilmi veya ilenmi veya hazrlanm olmas gerekmektedir. rnn kalitesi, nam veya dier kendine zg niteliklerinin sz konusu corafi blgeye isnat edilebilmelidir. Bir isme geleneksel spesiyalite garantisi sertifikas verilmesi iin ismin kendine zg olmas veya gda maddesinin spesifik niteliini yanstmas lazmdr. rnn geleneksel veya allm bulunmas arttr 3. Tarmsal rn ve gda maddelerinin isimlerinin, korunmas amacyla tescil edilmeleri gerekmektedir. Tescil bavurular retici gruplar, rnein kooperatifler tarafndan yaplabilmektedir. Tescil edilen isimler yasal korunmaya hak kazanmaktadr. Ayrca AB tketicilerin bu isimlerin farklln grebilmesi iin zel logolar gelitirmitir.
1
1986 tarihli Uluslararas Zeytinya ve Sofralk Zeytin Anlamasna gre UZKnn temel grevlerinden biri zeytinya ve sofralk zeytin tketiminin promosyonunun yaplmasdr. Baknz: International Agreement on Olive Oil and Table Olives, 1986, as Amended and Extended, 1993 and Last Prolonged, 2000. Eriim: <http://www.unctad.org>. Anlama 2002 ylnda tekrar uzatlmtr, ancak ana hkmlerinde herhangi bir deiiklik yaplmamtr. 2 Official Journal of the European Communities L 208, 24.07.1992, s. 1. 3 DEFRA. 2003. Protecting Food Names: Guidance on EC Regulations. UK. Eriim: <http://www.defra.gov.uk/foodrin/foodname/intro.htm>.
172

Zeytinyalar ve sofralk zeytinler korunan mene tayini veya korunan corafi iarete hak kazanabilmektedir. Birok zeytinya ve sofralk zeytin ismi bu sistemden yararlanmaktadr. Geleneksel spesiyalite garantileri ise mayonez gibi zeytinya ieren gdalara verilebilmektedir. Alm gc yksek olan tketicilerin isimleri korunan rnler konusunda yksek bir farkndalk dzeyine sahip olduu ve bunlar iin daha yksek fiyatlar demekten kanmad grlmektedir. Nitekim bu tr rnlere olan talep normal tarmsal rnlere gre daha hzl artmaktadr. Ayn yarg organik rnler iin de geerlidir. Bilindii zere organik retim, tarm ve hayvancln sadece doal sreler takip edilerek ve harici katklar mmkn olduu kadar az kullanlarak yaplmasn ngren bir retim tekniidir. Tketiciler bu ekilde elde edilen rnlerin daha salkl, doal ve evre dostu olduunu dnmektedir. AB organik tarmla ilgili retimden pazarlamaya tm dzenlemelerini tek bir yasal belgede toplamtr: Tarmsal rnlerin organik retimi ve tarmsal rnler ve gda maddelerinde buna deinen iaretlere dair 24 Haziran 1991 tarih ve (EEC) 2092/91 sayl Konsey Tz 1. Tzkn maddeleri organik tarmla ilgili ilkeleri, ekleri ise ayrntl dzenlemeleri ele almaktadr. Bu eklerden biri araclyla sadece organik rnlerin tayabilecei bir logo ortaya konulmutur. AB krsal kalknma nlemleri erevesinde organik retimi tevik ederek reticilerin yaratt katma deerin artmasn salamaktadr. 2.5. ABnin Zeytinya Stoklanmas Dzenlemeleri 2
Tarmsal rnler ve gda maddelerinin stoklanmasnn iki nedeni bulunmaktadr: Bunlarn tedariklerini ve fiyatlarnn istikrarn temin etmek 3. Zeytinya gibi alternansl rnlerde stoklamann nemi daha byktr. ABde zeytinya arz fazlas olduundan stoklama dzenlemelerinin esas amac fiyat seviyesinin korunmasdr. OTP kapsamnda oluturulan OPler incelendiinde stoklama dzenlemeleri asndan model veya sistem olduu grlmektedir: kamusal stoklama, zel stoklama ve ifte stoklama. Kamusal stoklama modelinde ye Devletlerin mdahale ajans ismi verilen yetkili kurulular AB adna rnleri satn almakta ve saklamaktadr. zel stoklama modelinde rnlerin piyasadan geici olarak ekilmesi kamu kurulularnn deil, zel kurulularn grevidir. Ancak AB zel kurululara farkl isimler altnda stoklama yardm vererek bu faaliyete destek olmaktadr. ifte stoklama modelinde ise hem kamusal stoklama yaplmakta hem de zel stoklamaya yardm verilmektedir. ncelik kamuya veya zel oyunculara verilebilir. Sv ve kat yalar OPs erevesinde zeytinya iin her stoklama modeli de kullanlmtr. 1966 ile 1978 yllar arasnda sadece kamusal stoklama yaplm, 1978 ile 1998 yllar arasnda hem kamusal stoklama yaplm hem de zel stoklamaya yardm verilmi ve 1998den itibaren sadece zel stoklama yardm verilmeye balanmtr. Ancak 136/66/EEC sayl Konsey Tz Madde 13 ABye istisnai durumlarda bir tampon stok oluturma yetkisi vermektedir. Kamusal stoklama modeli temsili piyasa fiyatnn altnda olan bir mdahale fiyat belirlenmesini ve mdahale ajanslarnn bu fiyat zerinden satn aldklar rnleri stoklayp piyasa koullar uygun olduunda elden kartmasn gerektirmektedir. Bu sistem kamu kaynaklar zerinde ciddi bir bask yaratmaktadr. zel stoklama modeli zel hakiki veya hkmi kiilere pazarladklar zeytinyalarn stoklayarak piyasadan ekmeleri durumunda yardm verilmesine dayanan bir sistemdir. 1978 ylnda sadece retici gruplar ve bunlarn birliklerinin zel stoklama yardmna hak kazanabilecei hkme balanmtr. Gnmzde bu yardm 136/66/EEC sayl Konsey Tz altnda tannan retici gruplarna ve bunlarn birliklerine, onaylanm zeytinya fabrikalarna ve byk ambalajlama tesislerine verilmektedir. Yardma hak kazanlmas iin yerine getirilmesi gereken koullar gerekli teknik ve idari kapasiteye
Official Journal of the European Communities L 198, 22.07.1991, s. 1. Tzkn son hali iin baknz: <http://europa.eu.int/eur-lex/en/consleg/main/1991/en_1991R2092_index.htm>. 2 Bu blmde kapsanan konularla ilgili ayrntl bilgi ve AB yasal metinlerin evirileri iin baknz: Gldoan, Evren ve Mustafa Tan. 2003. Avrupa Birlii Zeytinya Mevzuat: Stoklama Dzenlemeleri. zmir: S.S. TAR Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii. 3 Dinler, Zeynel. ubat 2000. Tarm Ekonomisi. Gzden Geirilmi Beinci Basm. Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar.
1
173

sahip olmak, stok tesislerinin plan ve kapasite bilgilerini yetkili makama arz etmek, yardm alan tanklar mhrlemek, stokladklar zeytinyana dair stok kaytlar tutmak ve ilgili teftilere rza gstermek eklindedir. zel stoklama yardm belirli koullar altnda ve sadece dkme natrel zeytinyalar iin denebilir. Sz konusu koullar piyasada bu yolla giderilebilecek blgesel sorunlarn meydana gelmesi ya da piyasada iki haftalk bir sre boyunca kaydedilen ortalama fiyatlarn belirli seviyelerin (Baknz Tablo 6.) altnda olmasdr. Yardm ilk durumda Bakanlar Konseyinin kararna tabi olarak, ikinci durumda ise kendiliinden verilir. Yardm verilen yan bir yl boyunca mhrl tanklarda tutulmas gerekmektedir. Ancak istisnai durumlarda stoklama sresi daha ksa tutulabilir. Tablo 6- zel Stoklama Yardm in Eik Fiyatlar Zeytinya Tr Asgari Fiyat Natrel szma zeytinya 177.88 ECU/100 kg Natrel birinci zeytinya 170.99 ECU/100 kg Natrel ikinci zeytinya 166.40 ECU/100 kg 156.08 ECU/100 kg; her ilave asidite derecesi iin Natrel lampant zeytinya, 1 asit 3.67 ECU/100 kg azaltlmak zere zel stoklama yardmnn tutar ihale araclyla belirlenmektedir. Mart ve Nisan 2001 tarihlerinde spanya ve Yunanistanda toplam 100.000 ton ya iin dzenlenen ihaleler sonucu 1.22 Euro/ton tutar ortaya kmtr. Sektr temsilcileri zeytinya sektrnde mdahale almlarnn kaldrlm olmasndan memnun deildir 1. Bu durum zellikle stoklama kapasitesinin yeteri kadar gelimemi olduu Yunanistan iin geerlidir Ancak Komisyon kamusal mdahale sistemine geri dnlmesini ngrmemektedir. 2.6. ABnin Zeytinya D Ticareti Dzenlemeleri 2
Uluslararas tarmsal rnler ticareti greceli olarak korumac bir yapya sahiptir. ABnin zeytinya d ticareti dzenlemeleri de bu genel eilimden nasibini almaktadr. nc lkelerin ABye zeytinya ihracat snrlanmakta ve Avrupal tketicilerin zeytinyan daha pahalya satn almasna neden olunmaktadr 3. ABnin zeytinyana ilikin d ticaret dzenlemeleri ithalat kurallar, tercihli ithalat dzenlemeleri, ihracat kurallar ve ihracat iadeleri eklinde snflandrlabilir. thalat kurallarnn en nemlisi gmrk resimleridir. AB 30 Haziran 1995e kadar zeytinya ithalatlarna % 20lik bir ad valorem gmrk vergisinin yan sra deiken harlar uygulanmaktayd. Ancak ithalatn byk ksm zel ticari anlamalar erevesinde yapldndan pratikte sadece deiken harlar uygulanmaktayd. ok tarafl ticaret mzakerelerinin Uruguay Raundu erevesinde akdedilen Tarm Anlamas ile deiken harlarn ve baz dier gmrk nlemlerinin yerini 1 Temmuz 1995ten itibaren sabit tarifeler almtr. Sabit tarifeler 1995 ile 2001 arasndaki alt yllk dnem boyunca toplam % 20 orannda azaltlmtr. Balang noktas olarak 1986 ila Uruguay Raundunun balang yl olan 1988 yllar arasnda
rnek bir gr iin baknz: Opinion of the Economic and Social Committee on the Commission Report to the Council and the European Parliament on the quality strategy for olive oil, and the Proposal for a Council Regulation amending Regulations No. 136/66/EEC and (EC) No 1638/98 as regards the extension of the period of validity of the aid scheme and the quality strategy for olive oil (Ekonomik ve Sosyal Komitenin Konsey ve Avrupa Parlamentosuna Zeytinya iin Kalite Stratejisine dair Komisyon Raporuna ve 136/66/EEC ve (EC) 1638/98 sayl Tzkleri Yardm Sisteminin Geerlilik Sresi ve Zeytinya iin Kalite Stratejisine likin Olarak Deitiren Bir Konsey Tz iin neriye dair Gr), Official Journal of the European Communities C 221, 7.8.2001 s. 68. 2 Bu blmde kapsanan konularla ilgili ayrntl bilgi ve AB yasal metinlerin evirileri iin baknz: Gldoan, Evren ve Mustafa Tan. 2002. Avrupa Birlii Zeytinya Mevzuat: D Ticaret Dzenlemeleri. zmir: S.S. TAR Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii. 3 D ticaret politikas aralar ve ekonomik etkileri iin baknz: Seyidolu, Halil. 2001. Uluslararas ktisat: Teori, Politika ve Uygulama. stanbul: Gzem Yaynlar.
174

uygulanan tutarlarn ortalamas alnmtr. Yrrlkte olan sabit tarifeler Tablo 7de gsterilmektedir. AB dilerse bu seviyelerden daha dk tarifeler uygulama hakkna sahiptir. Nitekim bu erevede belirli nc lkelerle ikili dzenlemelere gidilmitir. Bu lkeler Cezayir, Fas, Lbnan, Tunus ve Trkiyedir. Bu lkelere tannan preferanslar taraflar arasnda akdedilen ibirlii ve ortaklk anlamalar ile hkme balanmakta ve AB tzkleri araclyla hayata geirilmektedir. Tablo 11- Uruguay Raundu erevesinde Zeytinya in Sabit Tarifeler Yan Tr GTP Sabit Tarife (Euro/ton) Lampant szma 1509 10 10 1,226 Dier lampant 1509 10 90 1,245 Dier zeytinya 1509 90 90 1,346 Zeytinlerden elde edilen dier ham ya 1510 00 10 1,102 Zeytinlerden elde edilen dier tm yalar 1510 00 90 1,603 AB Tunusa 64,000 tonluk gmrk resimlerinden muaf bir tarife kota tanmtr. Trkiyeye ise gmrk resimleri zerinden % 5 ila 10 arasnda bir indirim verilmitir. Grld gibi Tunusa ynelik uygulama daha byk bir avantaj salamaktadr. Dnyann en byk drt ve beinci zeytinya reticileri olan bu iki lkeye tannan preferanslar arasndaki ciddi fark Trkiye d ticaret brokrasisi tarafndan dikkate alnmaldr. ABnin zeytinyana ithalatna dair dier kurallar ad valorem gmrk resimlerinin hesaplanmas iin yntemleri ve ithalat lisanslarn ilgilendirmektedir ABde zeytinya ihracat da ithalat gibi lisans alnmasna tabidir. Ancak normal koullar altnda ihracata dair bir kstlama sz konusu deildir. Yine de AB piyasasnda arz-talep dengesinin bozulmas olaslna kar ihracat harc toplanmas imkan tannmtr. Yrrlkte olan kurallara gre kendi piyasasndaki zeytinya fiyatlarnn dnya piyasalarnda geerli olan fiyatlardan daha yksek olmas durumunda ihracatlara ihracat iadesi verebilmektedir. adelerin seviyesi ihale prosedr kullanlarak ayda bir kez belirlenmektedir. Ancak AB uluslararas ticaret hukukundan kaynaklanan ykmllkler nedeniyle artk ihracat iadesi vermemektedir. DT Tarm Anlamas ihracat iadelerinin seviyesinin azaltlmas iin 2000 ylnda dolan alt yllk bir mhlet tanmtr. AB ise 1998 ylndan itibaren zeytinya ihracatna iade vermemeye balamtr. 16 Eyll 1998 tarih ve (EC) 1973/98 sayl Komisyon Tz 1 ile verilen son iadeler kutulu natrel szma iin ton bana 60, kutulu riviera iin ton bana 55 Eurodur. hracat iadesi tutarlarnn sfr olarak belirlenmesinin tek nedeni uluslararas ticaret hukuku deildir. 1992 tarihli MacSharry Reformundan bu yana OTPnin genelini (sadece hububat sektrnn deil) etkileyen retimi tevik eden desteklerden iftilerin gelirlerine dorudan katkda bulunan desteklere gei ynnde bir eilim mevcuttur. Bu durum ABnin DT balamndaki konumunu glendirmekle beraber esas olarak ABnin i karar-alma dinamiklerinden kaynaklanmaktadr. Nitekim Komisyon ihracat iadesi dzenlemesinin resmen yrrlkten kaldrlmasn nermi bulunmaktadr. 2.7. ABnin Zeytinya D Ticareti Dzenlemeleri 2
ABde OTPnin uygulanmas amacyla muhtelif grevler retici rgtlerine veya gruplarna ve bunlarn birliklerine verilmektedir. retici rgtlerinin stlenecei grevler sektrden sektre deimektedir. Taze ve ilenmi meyve ve sebzeler sektrleri retici rgtlerinin en nemli olduu sektrlerdir. Ancak sv ve kat yalar OPsnde de zel oyuncular giderek n plana kmaktadr. Bir kuruluun AB hukukuna gre retici grubu 3 olarak tannmasnn koullar 136/66/EEC sayl Konsey Tz tarafndan ortaya konulmutur. Buna gre retici gruplar ferdi reticiler ve/veya zeytin ve zeytinya retim, ileme ve pazarlamasyla itigal eden ve yalnzca zeytincilerden oluan rgtlerden olumal, mensuplarnn zeytin ve zeytinya retimlerini teyit edebilmeli, tannm bir birlie mensup
Official Journal of the European Communities L 255, 17.09.1998, s. 27. Bu blmde kapsanan konularla ilgili ayrntl bilgi ve AB yasal metinlerin evirileri iin baknz: Gldoan, Evren ve Mustafa Tan. 2004. Avrupa Birlii Zeytinya Mevzuat: retici rgtleri ve Birlikleri. zmir: S.S. TAR Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii (yayn aamasnda). 3 AB hukukunda retici rgt ve retici grubu terimleriyle ilgili bir karmaklk sz konusudur. Sv ve kat ya OPsnde bu terimler gnmzde eanlaml hale gelmitir.
2 1
175

deillerse tm mensup zeytinciler adna retim yardm iin bir bavuru yapma ve yardm alp paylatrma yetkisine sahip olmal, bir birlie mensup iseler birlie her retici mensubu adna bir beyanname sunma yetkisine sahip olmal, asgari bir sayda yeye sahip olmal veya kurulduklar blgedeki yetitiricilerin veya ya retiminin asgari bir yzdesini temsil etmeli, hibir etkinliklerinde mensup olmaya uygun adaylar arasnda, zellikle uyruk veya tesis konumu gerekesiyle ayrm yapmamal ve ayrlmak isteyen mensuplarnn belirli koullarla bunu yapabilmesini temin etmelidirler. retici gruplar birlikleri ise yalnzca onaylanm gruplardan olumal, birlikleri oluturan gruplarn etkinliklerini dorulayabilmeli ve koordine edebilmeli, gruplarn mensubu olan tm reticiler adna tek bir yardm bavurusu yapma ve yardm alp paylatrma yetkisine sahip olmal, asgari bir sayda gruptan olumal veya ilgili ye Devletteki retimin asgari bir yzdesini temsil etmeli ve ayrlmak isteyen bir grubun belirli koullarla bunu yapabilmesini temin etmelidirler. 136/66/EEC sayl Tzk sadece temel kurallar ortaya koyan bir metindir. retici gruplar ve birlikleriyle ilgili daha ayrntl kurallara uygulama tzklerinde yer verilmitir. Bunlara gre retici rgtlerinin zeytin ve zeytinya reten ve bunlarn piyasa deerlerini arttran rgtler durumunda en azndan 700 zeytinciden olumas veya dier durumlarda en azndan 1,200 zeytincinden olumas veya kurulduu ekonomik blgedeki zeytincilerin veya zeytinya retiminin en azndan % 25ini temsil etmesi gerekmektedir. Birlikler ise en az 10 retici rgtnden olumal veya ilgili ye Devlette retilen zeytinyann en azndan % 5ini karlamaldr. retici rgt veya birlii olarak tannmak isteyen kurumlarn ye Devletin yetkili makamlarna bavurmas ve ilgili denetimlere ak olmas gerekmektedir. retici rgtleri ve birliklerinin zeytinya retim yardm sistemi erevesinde stlendikleri sorumluluklardan (mensuplarnn retim beyannameleri ve yardm bavurularn kontrol etmek ve onlara retim yardmlarn datmak) kaynaklanan masraflar zeytinya retim yardmlarndan kesilen % 0.8lk bir pay ile karlanmaktadr. Ayrca bu rgt ve birliklerden zeytinya ve sofralk zeytin retiminin kalitesini ve evreye olan etkisini iyiletirmeye ynelik nlemlerin, promosyon ve bilgilendirme faaliyetlerinin ve zel stoklama dzenlemelerin uygulanmas amacyla faydalanlmaktadr. rgt ve birlikler isterlerse yetkili ulusal makamlar tarafndan yrtlen rekolte ve retim miktar tahmin almalarna katlabilektedir. Zeytinya iin Kalite Stratejisi dorultusunda zeytinya sektrnde yeni rgtlenme biimleri de tannmtr: iletmeci rgtleri ve bran rgtleri. letmeci rgtleri, retici rgt ve birliklerinin yan sra zeytinya sanayicileri, ambalajlayclar ve tccarlarnn rgtlenmelerini de kapsamaktadr. Bran rgtleri ise retim zincirinin farkl halkalarndan iletmeci rgtlerini bir araya getirmektedir. letmeci rgtleri ve bran rgtleri 2002/2003 pazarlama ylndan itibaren sektrel alma programlar hazrlamaya balamlardr. Piyasann izlenmesi ve idaresi, zeytinciliin evreye olan etkisinin iyiletirilmesi, retim kalitesinin gelitirilmesi ve izlenebilirlik, sertifikasyon ve kalite gvenlik alanlarnda hazrlanan bu programlarn ierdikleri faaliyetler zeytinya retim yardmlarndan yaplan, % 0.8 orannda ilave bir kesintiyle ksmen finanse edilmektedir. 3. Trkiyede ABye Uyum almalar Ve TARin Avrupa Birlii Uyum Projesi Tarm Trkiye-AB ilikilerinin balangcndan beri nem verilen bir konu olmutur 1. Taraflar arasnda bir ortaklk ilikisi tesis eden 1963 Ankara Anlamas Trkiyenin o dnemde daha yeni hayata geirilen OTPye uyumunu ve bunu takiben tarmsal rn ticaretinin serbestletirilmesini ngrmekteydi. Ancak taraflar arasndaki snai gmrk birliinin 1 Ocak 1996dan itibaren tamamlanmasna ramen tarm konusunda atlan admlar ne yazk ki snrl kalmtr. 1999 Helsinki Zirvesinde Trkiyenin adaylk srecinin tannmasyla birlikte tarm konusundaki almalar canlanmtr. Bilindii zere ABye tam ye olmak iin uyum gsterilmesi gereken Kopenhag Kriterlerinden biri yaklak 100,000 sayfa tutan ve yars tarm sektrn ilgilendiren AB mktesebatnn stlenilmesi, yani ulusal hukuka aktarlmas ve uygulanmas iin gerekli kurumsal kapasitenin oluturulmasdr. Trkiye bu amaca ynelik olarak ve AB tarafndan kaleme alnan Katlm Ortakl Belgesine 2 cevaben Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal
Trkiye-AB ilikilerine tarm asndan yaklaan bir alma iin baknz: Erturul, Cemil. 2002. Gndem 2000 erevesinde AB Ortak Tarm Politikasnn Yeniden Yaplandrlmas ve Trkiye. Planlama Dergisi. DPTnin Kuruluunun 42. Yl zel Say: s. 239. 2 Council Decision of 8 March 2001 on the principles, priorities, intermediate objectives and conditions contained in the Accession Partnership with the Republic of Turkey (Trkiye ile Katlm Ortaklnn ierdii ilkeler, ncelikler,
1
176

Programn hazrlamtr 1. 2002 Kopenhag Zirvesinde Trkiyeye ilikin olarak alnan kararlar dorultusunda Katlm Ortakl Belgesi yenilenince 2 Trkiye de Ulusal Program revize etmitir 3. Bu vesile ile ilk Ulusal Program metninin hata ve eksiklikleri de byk lde giderilmitir. TAR Zeytin ve Zeytinya Birlii ilk Ulusal Programn yaynlanmasndan ksa bir sre sonra Sanayi ve Ticaret Bakanlnn ricas zerine Avrupa Birlii Uyum Projesini balatmtr. Proje Sanayi ve Ticaret ile Tarm ve Kyileri Bakanlklarnn yan sra Devlet Planlama Tekilat ve Avrupa Birlii Genel Sekreterliiyle yakn iliki ierisinde yrtlmektedir. Proje erevesinde ABnin zeytinya sektryle ilikili yasal belgeleri tespit ve tasnif edilmekte, ngilizce ve Franszca metinler mukayese edilerek Trkeye evrilmekte, analize tabi tutulmakta, hkmleri Trkiyedeki mevzuat ve uygulamalarla karlatrlmakta ve Avrupa Birlii Zeytinya Mevzuat stbalkl bir kitap serisi halinde yaynlanmaktadr. Ayrca uyum almalaryla ilgili resmi toplantlara itirak edilmekte ve kamu kurumlarna danmanlk verilmektedir. Bu erevede Avrupa Birlii Genel Sekreterliinin koordinasyonu altnda yrtlen Ulusal Program almalarna da katklarda bulunulmutur. Revize edilen haliyle Ulusal Programn konumuzu ilgilendiren ksm AB mktesebatnn evre, enerji, tarm gibi farkl mzakere balklarna tekabl eden blmler, her blm altnda o konuyla ilgili nceliklerin listesi ve nceliklerin altnda ksa bir aklamay takiben mevzuat uyum takvimi, mevzuatn uyumu ve uygulanmas iin kurumsal yaplanma ve kurum baznda planlanan finansman ihtiyac tablolarndan ibarettir. Tarm blm altnda yatay konulara ilikin dzenlemelere uyum, veterinerlik mevzuatna uyum, bitki sal mevzuatna uyum ve gerekli kurumsal kapasitenin oluturulmas, ulusal krsal kalknma ve ormanclk stratejilerinin oluturulmas, gda gvenlii ve kontrol ve piyasa dzenlerinin kurulmas ve tarm piyasalarnn etkin biimde izlenmesine ynelik yasal dayanak, idari yaplar ve uygulama mekanizmalarnn oluturulmas ncelikleri yer almaktadr. Son ncelik hububat ve eltik, sr ve dana eti, st ve st rnleri, taze meyve ve sebze, ilenmi meyve ve sebze, zeytinya, arap, eker ve ttn ana unsurlarndan olumaktadr. Bu ncelik altndaki aklamann bir blmne aada yer verilmektedir: Katlm Ortakl Belgesinde, Ortak Piyasa Dzenlerinin kurulmas ve tarm piyasalarnn etkin biimde izlenmesine ynelik yasal dayanak, idari yaplar ve uygulama mekanizmalarnn oluturulmas orta vadeli ncelikler arasnda gsterilmitir. Bu ncelik dorultusunda ksa vadede; ncelikle btn rn gruplar iin gelitirilen ortak piyasa dzenlerine ynelik Konsey ve Komisyon Tzkleri bata olmak zere temel mevzuat ile Ortak Piyasa Dzenine tabi olmayan ancak belirli bir retim modeline tabi tutulan ve yardm mekanizmas oluturulan rnler (pamuk gibi) iin gelitirilmi mevzuatn incelenmesi planlanmtr. Bu inceleme sonucunda orta vadede ise; AB Ortak Tarm Politikas kapsamnda tarmsal rnler ve reticiler iin gelitirilen btn yardm ve destek mekanizmalarna ynelik yasal dayana oluturmak zere Ortak Piyasa Dzeni ereve Kanununun benimsenmesi ve idari yaplarn bu erevede oluturulmas planlanmaktadr. ereve Kanunun, sadece ana hkmleri ihtiva etmesi, uygulamaya ynelik ayrntlarn ise Bakanlar Kurulu Kararlar ve Ynetmeliklerle belirlenmesi ngrlmektedir. Bu balamda mevzuat uyum takviminde ilk etapta ortak piyasa dzenine tabi rnlere ynelik temel Konsey ve Komisyon Tzklerine yer verilmitir. hracat geri demeleri, depolama yardmlar, mdahale almlarna ilikin dzenlemeler gibi uygulamadaki ayrntlar dzenleyen tzkler bu aamada ele alnmamtr. Ancak ereve Kanunda bu mevzuata uyum iin gerekli yasal dayanak oluturulacandan, sz konusu
orta vadeli hedefler ve koullara dair 8 Mart 2001 tarihli Konsey Karar), Official Journal of the European Communities L 85, 24.03.2001, s. 85. Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, 24 Mart 2001 tarih ve 24352 Mkerrer sayl Resmi Gazete. 2 Council Decision of 19 May 2003 on the principles, priorities, intermediate objectives and conditions contained in the Accession Partnership with Turkey (Trkiye ile Katlm Ortaklnn ihtiva ettii ilkeler, ncelikler, orta vadeli hedefler ve koullara dair 19 Mays 2003 tarihli Konsey Karar), Official Journal of the European Union L 145, 12.06.2003, s. 40. 3 Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, 24 Temmuz 2003 tarih ve 25178 Mkerrer sayl Resmi Gazete.
1
177

mevzuata 2006 sonrasnda Bakanlar Kurulu Kararlar ve ynetmeliklerle uyum salanmas planlanmaktadr. Mevzuat Uyum Takviminde ayrca, kalite ve standartlara ynelik AB mevzuat ile yelik ncesinde belirli bir kurumsal kapasite oluturulmas gereken mevzuata orta vadede uyum salanmas ngrlmtr. Bu balamda, ncelik kapsamnda nemli kurumsal yaplanma ve alt yap gerektiren ve Trkiye asndan nem arz eden rn gruplarna ynelik dzenlemeler ele alnmtr. Zeytinya zelinde retici rgtleri, corafi bilgi sistemi, denetimler, pazarlama standartlar, kalitenin ve evreye etkinin gelitirilmesine ynelik nlemler, yalarn kimyasal nitelikleri ve ilgili analiz yntemleri konularnda AB zeytinya mevzuatnn 2004 sonuna kadar benimsenmesi planlanmaktadr. Ancak baz konularda uygulama iin 2005 veya 2006y, yatrmlarn tamamlanmas iin orta vadeyi ve yardmlarn verilmesi iin tam yelii beklemek gerekecektir. Zeytinya sektrndeki dzenlemeler ereve Kanunun yan sra Zeytinya Sektrnde Kontrol Kuruluu Kurulmasna likin Kanun, Corafi Bilgi Sistemi ile Uyumlu Zeytincilik Sicilinin Oluturulmasna Dair Ynetmelik ve Zeytinya retiminin Kalitesini Gelitirmeye Ynelik nlemlere likin Teblinin kabul ve yaynn da gerektirmektedir. Mevzuat uyum takviminden sonra mevzuatn uyumu ve uygulanmas iin kurumsal yaplanma ile gerekli finansman ihtiyac ksmlar gelmektedir. Bu blmler rnlere gre deil, kamu kurumlarna gre ayrlmtr. Sz konusu kurumlardan zeytinya sektrne dair sorumluluklar olanlar Tarm ve Kyileri Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl ve D Ticaret Mstearldr. Tm kurumlarn yapaca ortak alma ABnin mdahale sisteminin benimsenmesi ve bu erevede bir veya daha fazla mdahale kurumu oluturulmasdr. Ayrca zeytinya sektrnde faaliyet gsteren tarm sat kooperatifleri birliklerine de baz sorumluluklar yklenmitir. Ulusal Programda muhtelif kurumlar tarafndan zeytinya sektryle ilgili olarak gerekletirilmesi ngrlen; yatrm, danmanlk ve eitim gibi kalemleri ieren uyum almalarnn toplam bedeli yaklak 37,000,000 milyon Euro olarak hesaplanmaktadr. Mukabil mevzuatn hazrlanmas 2006ya, gerekli kurumsal yaplanmann ve yatrmlarn tamamlanmas ise 2009a kadar srecektir. TAR Zeytin ve Zeytinya Birlii yrtmekte olduu Avrupa Birlii Uyum Projesi ve Ulusal Program almalarna olan katklar nedeniyle gurur duymakta ve AB yolunda Trkiye zeytinciliinin gelimesi iin almalarn srdrmeye taahht etmektedir. KAYNAKLAR: Ackrill, R. 2000. The Common Agricultural Policy (Ortak Tarm Politikas). Sheffield Academic Press. Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, 24 Mart 2001 tarih ve 24352 Mkerrer sayl Resmi Gazete. Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, 24 Temmuz 2003 tarih ve 25178 Mkerrer sayl Resmi Gazete. Beaufoy, Guy. 2001. EU Policies for Olive Farming: Unsustainable on All Accounts (ABnin Zeytincilik iin Politikalar: Hibir Adan Srdrlemez). WWF Europe ve Birdlife International. Palermo. Commission of the European Communities. COM(1997) 57 final. Note to the Council of Ministers and to the European Parliament on the olive and olive oil sector (including economic, cultural, regional, social and environmental aspects), the current common market organisation, the need for reform and the alternatives engaged (Bakanlar Konseyi ve Avrupa Parlamentosuna [ekonomik, kltrel, blgesel, toplumsal ve evreye dair hususlar dahil] zeytin ve zeytinya sektrne, mevcut ortak piyasa rgtlenmesine, reformun gerekliliine ve kar karya bulunulan alternatiflere dair not). Brksel. Commission of the European Communities. COM(1999). 719 final. White Paper on Food Safety (Gda Gvenliine dair Beyaz Kitap). Brksel. Commission of the European Communities. COM(2000) 855 final. Commission Report to the Council and the European Parliament on the quality strategy for olive oil and Proposal for a Council Regulation amending Regulations No. 136/66/EEC and (EC) No 1638/98 as regards the extension of the period of validity of the aid scheme and the quality strategy for olive oil (Konsey ve Avrupa Parlamentosuna
178

Zeytinya in Kalite Stratejisine Dair Komisyon Raporu 136/66/EEC ve (EC) 1638/98 Sayl Tzkleri Yardm Sisteminin Geerlilik Sresi ve Zeytinya iin Kalite Stratejisine likin Olarak Deitiren Bir Konsey Tz iin neri). Brksel. Commission of the European Communities. 23.09.2003. COM(2003) 554 final. Communication from the Commission to the Council and the European Parlament: Accomplishing a Sustainable Agricultural Model for Europe Through the Reformed CAP - the Tobacco, olive oil, cotton and sugar sectors (Komisyondan Konseye ve Avrupa Parlamentosuna Bildirim: Reforme Edilen Bir OTP Araclyla Avrupa in Srdrlebilir Bir Tarmsal Modelin Salanmas Ttn, Zeytinya, Pamuk Ve eker Sektrleri.) {SEC(2003) 1022} {SEC(2003) 1023}. Brksel. Consolidated Version of the Treaty establishing the European Community (Avrupa Topluluunu kuran Andlamann Konsolide Hali). Official Journal of the European Communities C 325, 24.12.2002, s. 33. Commission Regulation (EC) No 1019/2002 of 13 June 2002 on Marketing Standards for Olive oil (Zeytinya in Pazarlama Standartlarna Dair 13 Haziran 2002 Tarih Ve (EC) 1019/2002 Sayl Komisyon Tz), Official Journal of the European Communities L 155, 14.06.2002, s. 27. Council Decision of 8 March 2001 on the principles, priorities, intermediate objectives and conditions contained in the Accession Partnership with the Republic of Turkey (Trkiye ile Katlm Ortaklnn ierdii ilkeler, ncelikler, orta vadeli hedefler ve koullara dair 8 Mart 2001 tarihli Konsey Karar), Official Journal of the European L 85, 24.03.2001, s. 85. Council Decision of 19 May 2003 on the principles, priorities, intermediate objectives and conditions contained in the Accession Partnership with Turkey (Trkiye ile Katlm Ortaklnn ihtiva ettii ilkeler, ncelikler, orta vadeli hedefler ve koullara dair 19 Mays 2003 tarihli Konsey Karar), Official Journal of the European Union L 145, 12.06.2003, s. 40. Council Regulation (EEC) No 2081/92 of 14 July 1992 on the protection of geographical indications and designations of origin for agricultural products and foodstuffs (Tarmsal rnler ve gda maddeleri iin corafi iaretler ve mene tayinlerinin korunmasna dair 14 Temmuz 1992 tarih ve (EEC) 2081/92 sayl Konsey Tz), Official Journal of the European Communities L 208, 24.07.1992, s. 1. Council Regulation (EEC) No 2082/92 of 14 July 1992 on certificates of specific character for agricultural products and foodstuffs (Tarmsal rnler ve gda maddeleri iin spesifik nitelik sertifikalarna dair 14 Temmuz 1992 tarih ve (EEC) 2082/92 sayl Konsey Tz), Official Journal of the European Communities L 208, 24.07.1992, s. 1. Council Regulation (EC) No 1638/98 of 20 July 1998 amending Regulation No 136/66/EEC (136/66/EEC sayl Tzk Deitiren 20 Temmuz 1998 Tarih Ve (EC) 1638798 Sayl Konsey Tz), Official Journal of the European Communities L 210, 28.7.1998, s. 32. Council Regulation (EC) No 1251/1999 of 17 May 1999 establishing a support system for producers of certain arable crops (Belirli Ekilebilir rnlerin reticileri in Bir Destekleme Sistemi Tesis Eden 17 Mays 1999 Tarih Ve (EC) 1251/1999 Sayl Konsey Tz), Official Journal of the European Communities L 160, 26.6.1999, s. 1. Council Regulation (EC) No 2826/2000 of 19 December 2000 on information and promotion actions for agricultural products on the internal market, Official Journal of the European Communities L 328, 23.12.2000, s. 2. Council Regulation (EC) No 1513/2001 of 23 July 2001 amending Regulation No 136/66/EEC and Regulation (EC) No 1638/98 as Regards the Extension of the Period of Validity of the Aid Scheme and the Quality Strategy for Olive Oil (136/66/EEC Sayl Tzk Ve (EC) 1638/98 sayl Tzk Yardm Sisteminin Geerlilik Sresi Ve Zeytinya in Kalite Stratejisine likin Olarak Deitiren 23 Temmuz 2001 Tarih Ve (EC) 1513/2001 Sayl Konsey Tz), Official Journal of the European Communities L 201, 26.07.2001, s. 4. Crovetti, Antonello, Antonio Belcari ve Alfio Raspi. 1997. Blm 6: Zirai Mcadele, evrenin Ve rnn Korunmasnda Metotlarn Gelitirilmesi. Uluslararas Zeytinya Konseyi. Dnya Zeytin Ansiklopedisi. Barselona: s. 223-250. DEFRA. 2003. Protecting Food Names: Guidance on EC Regulations. http://www.defra.gov.uk/foodrin/foodname/intro.htm>. UK. Eriim:
179

Dinler, Zeynel. ubat 2000. Tarm Ekonomisi. Gzden Geirilmi Beinci Basm. Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar. Directive 2000/13/EC of the European Parliament and of the Council of 20 March 2000 on the Approximation of the Laws of the Member States Relating to the Labelling, Presentation and Dvertising of Foodstuffs (ye Devletlerin Gda Maddelerinin Etiketlenmesi, Sunumu Ve Reklamna likin Kanunlarnn Yaknlatrlmasna Dair 20 Mart 2000 Tarih Ve 2000/13/EC Sayl Avrupa Parlamentosu Ve Konsey Direktifi),Official Journal of the European Communities L 109, 6.5.2000,s. 29. Doan, Hakan Mete. 2000. Tarmda Corafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Alglama. Cinetarm, 23 (3): s. 20-22. Eriim: <http//:www.tagem.gov.tr/gis/makale4.htm>. Erturul, Cemil. 2002. Gndem 2000 erevesinde AB Ortak Tarm Politikasnn Yeniden Yaplandrlmas Ve Trkiye. Planlama Dergisi. DPTnin Kuruluunun 42. Yl zel Say: s. 239. European Commission Directorate-General for Agriculture. October 1999. Info Paper: Agriculture: Process of Analysis and Information Exchange of the WTO: Contribution of the European Community on the Multifunctional Character of Agriculture (Bilgi Notu: Tarm: DT Analiz ve Bilgi Deiimi Sreci: Avrupa Topluluunun Tarmn ok levli Niteliine dair Katks). Brksel. Grant, W. 1997. The Common Agricultural Policy (Ortak Tarm Politikas). Basingstoke: Macmillan. Gldoan, Evren ve Mustafa Tan. 2002. Avrupa Birlii Zeytinya Mevzuat: Dzenlemeleri. zmir: S.S. TAR Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii. D Ticaret
Gldoan, Evren ve Mustafa Tan. 2002. Avrupa Birlii Zeytinya Mevzuat: Sv ve Kat Ya Piyasas Ortak rgtlenmesi. zmir: S.S. TAR Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii. Gldoan, Evren ve Mustafa Tan. 2003. Avrupa Birlii Zeytinya Mevzuat: retim ve Pazarlama Cilt I. zmir: S.S. TAR Zeytin ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlii. International Agreement on Olive Oil and Table Olives, 1986, as Amended and Extended, 1993 and Last Prolonged, 2000. Eriim: <http://www.unctad.org>. Martin, Reiner. 1999. Regional Policy (Blgesel Politika). McDonald, Frank ve Stephen Dearden (editrler). European Economic Integration, 3rd Edition (Avrupa Ekonomik Entegrasyonu, 3nc Edisyon) ierisinde. Essex: Addison Wesley Longman Limited. Opinion of the Economic and Social Committee on the Commission Report to the Council and the European Parliament on the quality strategy for olive oil, and the Proposal for a Council Regulation amending Regulations No. 136/66/EEC and (EC) No 1638/98 as regards the extension of the period of validity of the aid scheme and the quality strategy for olive oil (Ekonomik ve Sosyal Komitenin Konsey ve Avrupa Parlamentosuna Zeytinya iin Kalite Stratejisine Dair Komisyon Raporuna ve 136/66/EEC ve (EC) 1638/98 sayl Tzkleri Yardm Sisteminin Geerlilik Sresi ve Zeytinya iin Kalite Stratejisine likin Olarak Deitiren Bir Konsey Tz iin neriye dair Gr), Official Journal of the European Communities C 221, 7.8.2001 s. 68. Proposal for Council Regulation (EC) amending Regulation No 136/66/EEC on the Establishment of a Common Organisation of the Market in Oils and Fats (Sv Ve Kat Ya Piyasas in Bir Ortak rgtlenmesinin Tesis Edilmesine Dair 136/66/EEC Sayl Tzk Deitiren (EC) Sayl Konsey Tz in neri). Official Journal of the European Communities C 136, 01.05.1998, s. 20. Regulation No 136/66/EEC of the Council of 22 September 1966 on the Establishment of a Common Organisation of the market in oils and fats (Sv ve kat ya piyasas ortak rgtlenmesine dair 22 Eyll 1966 tarih ve 136/66/EEC sayl Konsey Tz), Official Journal of the European Communities P 172, 30.09.1966, s. 3025. Seyidolu, Halil. 2001. Uluslararas ktisat: Teori, Politika ve Uygulama. stanbul: Gzem Yaynlar. Special Report 11/2000 on the Support Scheme for Olive Oil, Accompanied by Commissions Replies (Komisyonun Mukabelesinin Eliinde Zeytinya in Destekleme Sistemine Dair 11/2000 Sayl zel Rapor). Official Journal of the European Communities C 215, 27.07.2000, s. 1.
180
POSTER BLDRLER
Dr. Glen Keskin Dr. Glgn Yldz Tiryaki, Sermin Dnmez Dr. Glgn Yldz Tiryaki, Bahri Ersoy, Hanife Telli Karaman Dilat Bozdoan, Yrd. Do. DrMustafa Didin, Dr. Trkan Keeli Dr. Erol Yalnkaya, Serap Soyergin, Cemil Hanta, Muammer Yaln Do. Dr. Salih lger Dr. Harun Draman Prof. Dr. Ayta Saygn Gmkesen, Dr. Fahri Yemiiolu, mmhan Tibet, Meltem akr
181
182

MEYVE BAHELERNDE DEER BME (zel Bir Durum : Zeytinlikler)
Dr. Glen KESKN 1

1. GR Tarm alanlarna deer bime; sigortalama, kiralama kiraya verme, tanmazn satlmas, miras paylam, mal birlikteliinin sona ermesi gibi ok deiik amalarla yaplabilmektedir. lkemizde ise, tarmsal tanmazlara genellikle kamulatrma amac ile deer biilmektedir. Trkiyede kamulatrma amac ile tarmsal tanmazlara deer takdirine zellikle tarla arazilerinde ve meyve bahelerinde sklkla rastlanmaktadr. 2942 sayl Kamulatrma Kanununa (KK) gre, meyve bahelerine deer takdiri de tarla arazilerinde olduu gibi net gelir yntemine 2 (gelirlerin kapitalizasyonu) gre yaplmaktadr. Ancak, meyve bahelerinde her yl sabit senelik bir gelirin elde edilememesi nedeniyle bu alanlara deer takdiri, tarla arazilerinden farkllk gstermekte ve uzmanlk gerektirmektedir. Bu almada , meyve bahelerine deer bimenin teorik ve yasal esaslar incelenerek, meyve baheleri iinde deer takdiri asndan zelik gsteren zeytinliklerde deer takdiri konusu incelenecektir. 2. DEER BME YNTEMLER VE KAMULATIRMA KANUNU Meyve bahelerine deer takdiri; deer takdirinin amacna uygun olarak pazar fiyat yntemine, maliyet yntemine ve gelirlerin kapitalizasyonu yntemine (net gelir) gre yaplabilmektedir. Pazar deeri yntemine gre bir arazinin deeri, benzer arazilerle karlatrma yaplarak ve o maln pazardaki muhtemel alm-satm fiyat esas alnarak bulunmaktadr. Bu yntem, benzer karlatrlabilir arazilerin bulunmas durumunda meyve bahesinin herhangi bir yanda uygulanabilmektedir. Maliyet ynteminde ise, deeri belirlemede maliyet esas alnmaktadr. Bu yntem, meyve bahesinin yeni tesis edildii, henz rn vermedii veya retim dneminin henz ilk yllarnda uygulanabilecek bir yntemdir. Gelirlerin kapitalizasyonu yntemine gre bir arazinin deeri ise , o araziden ilerde elde edilecei varsaylan btn gelirlerin deer biilen zamana biriktirilmesi olarak kabul edilmektedir (Mlayim 2001). Bu ynteme gre arazi deeri, srekli elde edilebilen gelirin uygun bir kapitalizasyon faiz oranna blm ile bulunmaktadr. lkemiz asndan kamulatrma nedeni ile yaplan deer takdirleri nemli olduundan anayasann kamulatrma ile ilgili hkmleri ve kamulatrma kanunu hkmleri bu amala yaplan deer takdirlerinde nemlidir. 3.10.2001 tarihinde Anayasann baz maddelerinde deiiklik yapan 4709 sayl kanunun kamulatrma ile ilgili 46 nci maddesinde Devlet ve kamu tzel kiileri; kamu yararnn gerektirdii hallerde, gerek karlklarn pein demek artyla, zel mlkiyette bulunan tanmaz mallarn tamamn veya bir ksmn, kanunla gsterilen esas ve usullere gre, kamulatrmaya ve bunlar zerinde idar irtifaklar kurmaya yetkilidir.denilmektedir. Ayrca, 2001 tarih ve 4650 sayl yasa ile bu tarihe kadar uygulanan 1983 tarih ve 2942 sayl kamulatrma yasasnda da baz nemli deiiklikler yaplmtr. Bu deiiklikler ekil 1de verilmitir. Uygulama asndan nemli deiiklikler getiren 8nci maddeye gre; ...........Kamulatrma
Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits - ANKARA 24.04.2001 gn ve 4650 sayl yasa ile halen yrrlkte olan 2942 sayl Kamulatrma Kanununun baz maddeleri deitirilmi ve 2942 sayl kanunun 8nci maddesinde de yer alan , ancak bugne kadar uygulanmayan Satn Alma Usul 4650 sayl yasa ile kkl bir deiiklie uratlarak yeni kamulatrmalarda esas alnmtr. Buna gre , kamulatrma yapacak kamu kurumu kendi oluturaca uzlama komisyonu araclyla tanmazn mal sahibi ile anlaarak satn alma yoluna gidecek, anlama olmamas halinde mahkeme taraflarn kamulatrma bedelinde anlamalarn isteyecek , mahkemede taraflarn anlaamamas durumunda ise kamulatrma deerini belirlemesi iin bilirkii grevlendirilecektir. Bilirkii , 2942 sayl yasann 11nci maddesini esas alarak kamulatrma deerini net gelire gre (gelirlerin kapitalizasyonu yntemiyle) belirleyecektir.
1 2
183

kararnn alnmasndan sonra kamulatrmay yapacak idare, bu kanunun 11 nci maddesi esaslarna gre ve konuyla ilgili uzman kii, kurum veya kurululardan da rapor alarak, gerektiinde Sanayi ve Ticaret Odalarndan ve mahalli emlak alm-satm brolarndan alaca bilgilerden de faydalanarak tanmaz maln tahmini bedelini tespit etmek zere kendi bnyesi iinde en az kiiden teekkl eden bir veya birden fazla kymet takdir komisyonunu grevlendirir. Ayrca idare, tahmin edilen bedel zerinden pazarlkla satn alma ve trampa ilerini yrtmek ve sonulandrmak iin kendi bnyesi iinden en az kiiden teekkl eden bir veya birden fazla uzlama komisyonunu grevlendirir.
ekil 1- 4650 Sayl Yasa ile 2942 Sayl Kamulatrma Kanununda Yaplan Baz nemli Deiiklikler
2942 Sayl Kanun Madde 10a gre oluturulan Kymet Takdir Komisyonlar (KTK) kamulatrma bedelini tespit eder.
4650 Sayl Kanun 10 ncu maddedeki KTK kaldrlm Bunun yerine 8nci maddede yer alan idarenin kendi oluturaca KTK ve Uzlama Komisyonu (UK) ngrlmtr. Bilirkiiler3 oda, 2si idare kurulu (mhendis mal sahipleri) listesinden toplam 5 kiiden olumaktadr. 8nci madde esas alnarak satn alma usul ncelikle uygulanacaktr. 8 nci maddeye gre belirlenen bedel zerinden 10ncu maddeye gre taraflar arasnda anlama olmamas durumunda bilirkiilerin 11nci maddeye gre deer takdiri yapmalar istenmektedir.
Bilirkii kurulu 2 si oda, 1i tanmaz mal sahipleri listesinden toplam 3 kiiden olumaktadr . 8nci madde uygulama asndan nemli deildir. 11nci maddeye gre net gelir esas alnarak deer takdiri yaplmaktadr.
Yukarda 8nci maddede ifade edilen deiiklikler, kamulatrma bedelini ilk belirleyecek olan, 4650 sayl kanuna gre oluturulacak KTK uygulamalarnda nem tamaktadr. 8nci maddeye gre, deerlendirme kriteri olarak 11nci madde (net gelir) esas alnmakla birlikte baka faktrlerin de dikkate alnaca ifade edilmitir. Mahkeme tarafndan grevlendirilen bilirkiiler ise, direkt 11nci madde hkmlerini esas alarak kamulatrma bedelini belirleyeceklerdir. 3. MEYVE BAHELERNDE KAMULATIRMA DEERNN BELRLENMES 2942 sayl Kamulatrma Kanununda meyve baheleriyle ilgili zel bir ifade yer almamakla birlikte, meyve baheleri de arazi snfna girdii iin yasaya gre bunlar da gelir yntemine gre kamulatrlacaktr. Ancak, tarla arazilerinde her yl sabit senelik bir gelir elde edilirken, meyve bahelerinde normal retim dnemi dndaki tesis dnemi, retimin art ve azald dnemler nedeniyle her yl senelik sabit bir gelir elde edilememektedir. Bu nedenle, meyve bahesinin bir retim dnemi (her n periyodu) boyunca elde ettii gelir, sabit periyodik bir gelir olarak kabul edilmektedir. Periyodik gelir, meyve bahesinin tesis dnemi, retimin balad ve art gsterdii dnem, normal retim dnemi ve retimin azalmaya balad dnemde her yl elde edilen retim deerinden bu yldaki masraflarn dlmesi sonucu elde edilen gelirin(rant), n yllk periyodun bana getirilmesi, dier bir ifade ile meyve bahesinin kurulduu yldan aalar sklene kadar geen tm yllarda elde edilen rantn, bahenin tesis edildii yla getirilmesi ve deer takdiri yaplan zamana getirilen bu rantlarn toplanmas ile elde edilmektedir. Meyve bahelerinde deer takdiri, yetitirilen meyvenin cinsine gre de baz farkllklar gsterebilmektedir. rnein; bir ba tesisinde 25 yl, incir bahesinde 35 yl, zeytin bahelerinde ise, 80 yllk bir zaman dilimi bir retim periyodunu oluturabilmektedir.
184

Kamulatrma tarihinde meyve bahesi; tesis dneminde, art dneminde, normal retim dneminde veya azal dneminde olabilir. Eer meyve bahesi tesis dneminde ise, henz bir gelir sz konusu olmadndan gelir yntemine gre nasl deer biilecei uygulamalarda bilirkiiler iin nemli bir sorun olmaktadr. Ancak, baz zel durumlarda yargtay kararlar uygulamalarda yol gsterici olabilmektedir. rnein ;Yargtay kararlarnda henz rn vermeyen gen yataki mevye aalarna sahip arazilere, meyve gelirine gre deer biilmeyeceinden ekilecek rne gre bulunan deerin, aa deerine ilave edilerek kamulatrma deerinin bulunaca belirtilmitir (Y5HD E:1991/14885, K:1991/22190 ve E:1985/10858, K:1985/10266). Meyve bahelerinde net gelirin (rantn) bulunmas kadar fnin (kapitalizasyon faiz oran) belirlenmesi de g olmakla birlikte, meyve bahelerinde fnin tarla arazilerine gre daha yksek olduu bilinmektedir (Mlayim vd.1986, Bewer und Henrich 1983).Bewer ve Henrich yaptklar bir almada, fnin tarmda %4 olmasnn yerleik bir uygulama olduunu ancak, risk faktr nedeni ile sz konusu ok yllk vejetasyonlarda bu oran %6 olarak kullandklarn ifade etmilerdir. Gerek tarla arazilerinde gerekse meyve bahelerinde gelir yntemine gre deer biebilmek iin uygun bir kapitalizasyon faiz orannn belirlenmesi deerlendirmelerin doru ve salkl bir biimde yaplabilmesi iin olduka nemlidir. Ancak uygulamalarda en ok karlalan sorunlardan bir tanesi kapitalizasyon faiz orannn bulunmasdr. Kapitalizasyon faiz oran blgesel aratrmalar ile belirlenmeli ve sz konusu arazi iin olumlu-olumsuz etkiler dikkate alnarak dzeltilerek kullanlmaldr. lkemizde ise, bu konuda yaplan aratrma says yok denilecek kadar azdr ve bilirkiiler kapitalizasyon faiz orannn bulunmasnda dikkate alnan baz faktrleri raporlarnda belirtmektedirler. Ancak, bu faktrler ile fnin nasl belirlendii aklanmamakla birlikte, bu faktrlerin sadece raporlarda yer ald ve kullanlan f nin bilirkiilerin ortak gr sonucunda kararlatrlan ve blgede yaygn olarak kullanlan oranlar olduu bilinmektedir. Arazi rant ve f bulunduktan sonra meyve bahelerinde periyodik sabit gelirlerin kapitalizasyonu ile topran kymeti bulunmaktadr. (Mlayim 2001, Bewer und Henrich 1983). - Meyve bahesinin tek bir meyve cinsi ile kapl olmas halinde topran deeri yle bulunabilir: Her dnemdeki bilano farklar nce dnem sonuna daha sonra da mrn sonuna gtrlr 1. mrn sonuna ayr ayr biriktirilmi olan btn bu bilano farklarnn toplam n yllk her periyotta elde edilen sabit iftlik rantn verecektir. Periyodik iftlik rantnn kapitalizasyonu ile de meyveliin plak toprak deeri bulunur. Meyve bahesinin deeri u ekilde de bulunabilir (Bewer und Henrich 1983); 1- n yl sonundaki gelirler bulunur, 2- n yl sonundaki masraflar bulunur, 3- q-1 qn-1 senelik forml ile gelir ve masraflar yllk olarak bulunur,
4- Yllk gelir ve masraflar arasndaki fark bulunarak tarla arazilerinde olduu gibi; Arazi Deeri (D) = Arazi rant (R) / Kapitalizasyon faiz oran (f) forml ile arazinin deeri bulunur. - Meyve bahesinin kark meyve bahesi olmas durumunda; deer belirlemesi daha g olmaktadr. Bu durumda, her cins aacn says, cinsi ve yan ayr ayr ve her cins aacn gelir ve masraflarn kapama meyve bahesi olmas durumuna gre belirlemek gerekmektedir. Bundan sonra, 1 dekardaki her cins aacn saysna gre, kark meyve bahesinde 1 dekarn deeri tartl ortalama alnarak bulunur. rnein; 1 dekarda aalarn %60 elma, %30 erik ve %10u kays aac olsun. Bu araziye u ekilde deer biilir.
Ayrntl bilgi iin bkz. Mlayim ,Z.,G.,2001.
185

Net gelir yntemine gre 1 dekar elma aac, 1 dekar erik aac ve 1 dekar kays aac kapl bir meyve bahesinin net geliri bulunur. Daha sonra kark meyve bahesindeki aa oranlar ile bu deerler arplr ve toplam deer kapitalize edilerek kark meyve aalar ile kapl arazinin TD (plak Toprak Deeri) bulunur. Yargtayn bir kararnda ise (Y5HD E: 1992/24556, K:1993/4552), baskn meyve aacnn gelirine gre deer biilip, dier aalarn bedelinin hesap edilerek buna ilave edilmesi gerektii ifade edilmitir. Meyve aalar ile tarla bitkilerinin kark olmas durumunda; meyve aalarnn cins ve ya deiik olmakta ve meyve retimi genel retim iinde kk bir yer tutmaktadr. Bu nedenle de toplam retim yldan yla byk fark gstermediinden meyve aalaryla kark tarla arazisinde, arazi rant yllk ortalama olarak gsterilmekte ve arazi deeri tarla arazilerinde olduu gibi bulunmaktadr (Mlayim ve Gne 1986). Tarm iletmelerimizde muhasebe kaytlar olmad iin, zellikle ok yllk vejetasyonlarda masraf ve gelirlerin belirlenmesi olduka zordur. Deer bime ilemlerinde ise, ok yllk (periyodik) hesaplamalar iin, iletme ile ilgili kaytlarn olmas gerekmektedir. Bu nedenle, uygulamas daha kolay olan u yol nerilebilir (Keskin 2000). 1- Tesis dneminden skme kadar olan tm yllarn masraf kalemleri her yl iin ayr ayr karlr ve deer biilen yln normal fiyatlar ile masraflar bulunur, 2- retimin olduu ilk yl ile skm yaplan yllar arasndaki tm yllarda elde edilen retim miktarlar her yl ve blge iin normal deerler olarak alnr ve deer biilen yln normal fiyatlar ile gelirler bulunur, 3- Gelirler ve giderler arasndaki fark, meyve bahesinin toplam net geliri olarak bulunur, 4- Bulunan net gelirden senelik forml yardm ile q-1 yllk ortalama net gelir bulunur, qn-1 5- Son olarak D= R/fden mevye bahesinin TDi belirlenebilir. Ancak, deer takdirinin yapld zaman meyve bahesi ekonomik mrn herhangi bir annda olabilmektedir. Bu durumda deerlendirmelerde bu da dikkate alnarak kamulatrma deeri bulunmaldr. Henz rn elde edilmeyen veya ok az rn elde edilebilen gen tesislerde gemi deerler yntemi (veya maliyet yntemine gre) ve ekonomik mrn sonuna yakn yllarda ise, kullanm daha kolay olan gelecek deerler yntemi kullanlabilmektedir 1. 4. MEYVE BAHELERNDE ZEL BR DURUM: ZEYTNLKLER Zeytin aac ok uzun mrl olmas nedeniyle, tesis edilen bahelerde tm mr boyunca her yl yaplan masraf ve retim deerlerini belirlemek g olmaktadr. Normal retim dneminde var-yok yllar dikkate alnarak, her iki ylda bir elde edilen retim ve masraflar ise, senelik sabit ve sonsuz kabul edilmektedir. nk, bu dnem dndaki tesis, retimin artmaya balad yllar ve retimin azalmaya balad yllardaki masraf ve retim deerlerinin tm n yl (zeytinliin mr) dikkate alndnda normal retim dnemindeki ortalama deerleri ok fazla etkilemeyecei kabul edilerek, tarla arazilerinde olduu gibi deer biilebilmektedir. Buna gre, kamulatrma amac ile zeytinliklerin deerini belirlemeleri iin mahkeme tarafndan grevlendirilen bilirkiiler; Arazinin zelliklerini (cins ve nevi, yzlm, kymeti etkileyecek btn nitelik ve unsurlar ve her unsurun ayr ayr deerini), Varsa vergi beyann, Kamulatrma tarihinde resmi makamlarca yaplm kymet takdirlerini, Zeytinliin kamulatrma tarihindeki mevki ve artlarna gre ve olduu gibi kullanlmas halinde getirecei net gelirini, Bedelin tespitinde etkili olacak dier objektif lleri, raporlarnda belirtmek zorundadrlar. Arazi deeri net gelire gre belirlenmekte, ancak deere etkili olacak objektif l olmas halinde bunun da deere ilave edilmesi gerekmektedir.
1
Ayrntl bilgi iin bkz. Mlayim, Z.,G.,2001 ve Engindeniz, s., 2001.
186

Bilirkiiler, net gelire gre deer biebilmek iin, zeytinliin normal retim dnemindeki ortalama verim ve masraflarn dikkate alarak arazi kiras olarak da ifade edilen rant ve arazi iin uygulanacak kapitalizasyon faiz orann belirlemek zorundadrlar. Bunun iin; Var yok yl ortalama zeytin verimi (dekara veya aa bana), Deer takdiri yaplan zamana ait ortalama ifti eline geen zeytin fiyatn, Var-yok yl ortalama masraflar, Arazinin bulunduu blgedeki ortalama kapitalizasyon faiz orann(f) belirlemek zorundadrlar. Kapitalizasyon faiz orann ziraat mhendislerinin tek balarna hesaplamas zordur. Ancak, blge iin aratrma sonucunda belirlenmi olmas durumunda deer biilen araziye uygulamas uygun olacaktr. Bunun iin kapitalizasyon faiz oranlarn belirleyen blgesel almalar yaplmas, hem bilirkiiler hem de kamulatrma yapan idare asndan nemlidir. Ancak, fnin sadece blge iin ortalama deerinin bilinmesi yeterli olmamaktadr. Deer biilen arazi iin uygulanacak f, bu oran etkileyen faktrler dikkate alnarak bilirkiilerce yaplacak dzeltmeler ile (%1-2 fazla veya az) kullanlmaldr. Zeytinliin ortalama senelik rant ve kapitalizasyon faiz oran bulunduktan sonra net gelire gre (D = R/f) arazinin plak toprak deeri bulunur. Kamulatrma deeri ise, esasen net gelire gre belirlenmekte, ancak deere etkili olan objektif l tespit edilmesi halinde bulunan deere objektif lnn de ilave edilmesi gerekmektedir.Objektif l olarak kabul edilen unsurlarn seiminde ise unlara dikkat edilmelidir (Keskin 2000). Objektif ller (unsur), fnin (kapitalizasyon faiz orannn) bulunmasnda dikkate alnan unsurlar dndaki baka dier unsurlardr, Sosyal ve kltrel faaliyetlerden yararlanmann objektif l olarak arazi deerine katks dnlemez, Tanmazn deerine objektif ller nedeni ile ilave yaplabilmesi iin bu unsurlarn tanmazn deerine dorudan etkili olmas ve birbirinin tekrar olmamas gerekir, Tarm arazisinin asl deer belirleme lleri 2942 sayl KKa gre net gelire gre yaplmakta, objektif l ilavesi ise tali bir artrm veya indirim unsuru tamaktadr. Objektif ller nedeni ile yaplacak artrmlar, bilimsel metodun elerini anlamsz klacak veya onlar bertaraf edecek lde olmamaldr. Zeytinliin plak toprak deeri, arazinin daima zeytinlik olarak kullanlaca farz edilerek, zeytin gelirine gre araziye biilen deeri ifade etmektedir. Ancak, kamulatrlan zeytinlik herhangi bir yata olabilecei gibi, deiik meyve aalaryla ve deiik yalardaki aalarla kurulmu da olabilir.Bu durumda deer biilen zamandaki plak toprak deeri de dikkate alnarak gerekli dzeltmeler (gelecek ve gemi deerler yntemine gre) yaplarak zeytinliin deeri bulunmaldr. Kamulatrmalar srasnda bazen sadece aalarn deerinin bulunmas gereken durumlarla da karlalabilmektedir. Bu durumda blgede yaygn olan durum ve normal bir zeytinlik dikkate alnarak zeytinliin deeri ve dekara ortalama aa says zerinden hesaplamalar yapldktan sonra, deeri biilecek aalarn durumuna gre gerekli dzeltmeler yaplarak aa deerleri de bulunabilir. Bu durumda aa deerleri u ekilde bulunabilir. Aa deeri = (zeytinliin deeri zeytinliin plak toprak deeri) /aa says Gelir yntemine gre gerek tek bana aa deerlerinin belirlenmesi, gerekse de zeytinliin deerinin belirlenmesi g olmaktadr. Bu nedenle, blgede zellikle normal retim dneminde alm satm yaplan zeytinlik bulunmas durumunda bu verilerin de dikkate alnmas ve en azndan gelir yntemine gre bulunan deerlerle karlatrmas nemlidir.
187

5. SONU Meyve bahelerinde ve zeytinliklerde deerin net gelir, maliyet veya pazar deeri yntemine gre belirlenmesi durumunda, hangi yntem sz konusu olursa olsun mutlaka yeterli sayda ve salkl veri bulunmas gerekmektedir ki bu her zaman mmkn olamamaktadr. Buna karn, deerlendirmeyi yapan kiiler farkl veri kaynaklarndan gerekli bilgileri edinmek iin aba sarf etmek zorundadrlar. Bu veriler, yakn blgede oluan pazar verileri olabilecei gibi arazi kiralar, gemi yllardaki arazi kiralar, arazi satlar ve blgedeki emlaklardan alnan bilgiler de olabilmektedir. Elde edilen bu bilgiler ise sorgulanarak deerlendirilmelidir. Net gelir ynteminin Trkiye iin nemi ise, deer takdirlerinin genellikle kamulatrma amac ile yaplmas ve kamulatrma yasasnn net gelire gre deer biileceini ifade etmesinden kaynaklanmaktadr. Bununla birlikte, arazi alm satmnn ok sk olmamas ve her an bu verilere ulamann mmkn olmamas da net gelirin nemini artrmaktadr. nk, her zaman pazar fiyatlarna ulamak mmkn olmamakta, ancak kapitalizasyon faiz oranlar bilindii takdirde net gelire gre deer bimek her zaman mmkn olabilmektedir. Meyve bahelerinde net gelire gre arazi deeri, periyodik gelirlerin kapitalizasyonu, zeytinliklerde ise, tarla arazileri gibi senelik gelirlerin kapitalizasyonu ile bulunabilmektedir. Ancak, tarm iletmelerimizde muhasebe kaytlarnn bulunmamas verilere ulamay gletirmektedir. Bununla birlikte meyve bahelerinin kark meyve bahesi olmas, meyveli- meyvesiz aalarn kark olmas gibi zel durumlarda deer takdiri daha da zor olmaktadr. Uygulamalarda bilirkiilerin blgeyi tanmalar,tarmsal bilgileri, kymet takdirini bilmeleri, konularnda yetimi tecrbeli elemanlar olmalar ve konunun yasal boyutunu bilmeleri yaplan deer takdirlerinin salkl ve doru olabilmesi iin nemli unsurlardr. Ayrca, baz yargtay kararlar da bilirkiilere uygulamalarda yol gsterici olabilmektedir. KAYNAKLAR: Anonim, 1983. Kamulatrma Kanunu, 4.11.1983 tarih ve 18215 sayl Resmi Gazete. Anonim, 2001. Kamulatrma Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakkndaki Kanun, 5.5.2001 tarih ve 24393 sayl Resmi Gazete. Bewer,C.,und Henrich W., 1983. Entschdingung fr eine Dauerkultur (Blaufichten), Schriftenreiche Taxationspraxis, Heft FS, SUK-Verlag, Wilnsdorf. Dizdarolu, T., Aksu, B., Dnmez, S.,2003. Ege ve Gney Marmara Blgelerinde Yalk ve Sofralk Zeytin Yetitiriciliinin Ekonomik Analizi, TEAE Yayn No: 101, Ankara. Engindeniz, S., 2001. Meyve Arazilerinin Deer Takdirinde Uygulanabilecek Esaslar: zmir in Tire lesinde ncir Arailerinin Deer Takdiri zerine Bir Aratrma. Trkiye Ziraat Odalar Yaynlar, Yayn No : 214.Ankara. Gekle, L., 2002. Leitfaden zur Lsung landwirtschaftlicher Bewertungsprobleme, 1.Auflage 2002, HLBS Verlag GmbH, Sankt Augustin. Keskin, G.,1994. Eskiehir li Tarla Arazilerinde Ortalama Kapitalizasyon Faiz Orannn BulunmasAnkara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Tarm Ekonomisi Ana bilim Dal, Yksek Lisans Tezi (Baslmam),Ankara. Keskin , G.,2000. Trkiyede Tarm Arazilerinin Kamulatrmasnda Deer Bime :Akyar ve Kurtboaz Barajlar rnei,Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Doktora Tezi (Baslmam). Mlayim , Z,G., Erku, A.,Vural, H.,1986. Atatrk ve Karakaya Barajlar Gl Alanlarnda Kalan Tanmazlarn Deer Takdirinde Uygulanabilecek Kapitalizasyon Faiz Orannn Tespiti zerine Bir Aratrma, DS Genel Mdrl, Ankara. Mlayim , Z,G., 2001. Tarmsal Deer Bime ve Bilirkiilik, Yenilenmi ve Geniletilmi kinci Bask, Yetkin Yaynlar,Ankara.
188
AVRUPA BRL YOLUNDA TRKYENN UZK YELNE DNNN NEM

1
Dr. Glgn YILDIZ TRYAK
Sermin DNMEZ1
ZET Dnya zeytinciliinde uzman bir kurulu olan Uluslararas Zeytinya Konseyi (UZK), zeytin ve zeytin rnleri ticaretinde standartlar gelitiren tek organizasyondur. Dnya dane zeytin retiminde drdnc, sofralk zeytinde ikinci, siyah sofralk zeytin retiminde birinci ve zeytinya retiminde beinci srada olan lkemiz, nemli bir zeytinci lke konumundadr. Birlemi Milletler bnyesinde oluturulan UZKya 1963 ylnda ye olan Trkiye, 1999 ylnn bandan geerli olmak zere tek tarafl olarak yelikten ekilme karar almtr. lkemiz, UZKdan ekilmekle, kalitenin iyiletirilmesi, pazar aratrmalar, tantm, retim ve ileme alanlarndaki almalar ve teknolojilerin gelitirilmesi gibi UZK faaliyetleri ve desteklerinden yararlanamad gibi sektrdeki dnya gndemi ve gelimeleri izlemekte zorlanmaktadr. Trkiyenin UZK dnda kalmasnn etkileri, politik, ekonomik, tantm, teknik ve eitim alanlarnda olmak zere be boyutta zetlenebilir. Sonu olarak, lkemiz iin uluslararas platformda zeytin sektrnn her alannda etkili bir ekilde politikalarn savunmasnn tek yolu UZK yeliine dntr. Daha fazla zaman kaybetmeden UZKya yelik konusunda ulusal bir btnlk salanarak somut admlar atlmas, lkemiz zeytinciliinin gelecei asndan son derece yararl olacaktr. Bu alma ile, Avrupa Birlii (AB) yolundaki lkemizin UZK yeliine dnnn nemi ve gereklilii tartlacaktr. ULUSLARARASI ZEYTNYAI KONSEY (UZK) NEDR? Birlemi Milletler bnyesinde 1955 ylnda Uluslararas Zeytinya Anlamas imzalanmtr. Bu anlamann balca amalar: i) Zeytin yetitiriciliinde verimlilii arttrmak, ii) reticilere istikrarl bir fiyat salamak, iii) Zeytinci lkelerin ekonomisinde retim, tketim, ihracat ve ithalatnda bir denge kurarak haksz rekabeti ortadan kaldrmak, iv) Ulusal zeytinya politikalarnn koordinasyonunu salamak, v) Ksaca, dnya zeytinya ekonomisini dzenlemektir. 1959 ylnda da bu anlamann yrrle girmesi ile ilk toplantsn gerekletiren UZK resmen kurulmutur. Merkezi Madrid olan UZKnn 15i AB lkesi ve 14 Akdeniz lkesi olmak zere 29 yesi bulunmaktadr. Kuruluun ayrca 31 gzlemci ye ve 29 uluslararas rgtle balants vardr (ekil 1)(www.internationaloliveoil.org). Dnya bitkisel ve hayvansal ya sektrnde yalnzca zeytinya konusunda uluslararas bir anlamann olmas, zeytinyann sosyo-ekonomik neminin bir gstergesidir. 1963 ylnda nemli retici lkelerden biri olarak UZK ats altnda yer alan lkemiz (izelge 1), yelik sreci ierisinde, 1988 ylnda kapsam geniletilerek Uluslararas Zeytinya ve Sofralk Zeytin Anlamas adyla revize edilen yeni anlamay da onaylamtr. lkemiz, UZK ile olan mevcut ilikilerin aleyhimize gelitii dncesiyle 1999 ylnn bandan geerli olmak zere tek tarafl olarak ekilme karar almtr (T.C. Resmi Gazete, 1998). TRKYENN UZK YELNE DNNN NEM Zeytinya retiminin 1/3ne yaknn ihra eden, UZKnn 35 yllk kurucu yelerinden biri olan lkemiz, dnya siyah zeytin retiminde birinci srada, sofralk zeytin retiminde ikinci srada ve zeytinya retiminde ise drdnc srada yer alarak nemli bir retici konumundadr. Trkiyenin retimdeki bu arln ve avantajn dnya zeytin sektrnde ve piyasasnda da hissettirmesi gerei aktr. Bunun yolu da, lkemizin uluslararas platformlardaki ilgili rgtlerde yer almas ve bu ortamlarda Trkiye karlarna uygun politikalarn oluturulmas ve kabul ettirilmesinden gemektedir. lkemizin UZK yeliine dnnn nemini zetlemek gerekirse; lkemizden Tari ve Marmara Birlik UZKda gzlemci statsndedir (ekil 1). Ancak, UZKdaki gzlemci stats, ye lkeler ile ayn avantajlar salamamaktadr. Gzlemci statsndeki hibir lke teknik aktivitelerden yararlanamad gibi oy kullanma yetkileri de yoktur. Teknik yardm zeytin yetitiriciliinde en ok ihtiya duyulan unsurdur. lkemiz zeytincilik sektrnn geleceini fazlasyla
1
189

ilgilendiren stratejik toplantlarda lkemizin de aktif olarak temsili ve isteklerimizin kabul ettirilmesi iin UZK yeliine yeniden dnlmesi son derece nemlidir. Bunun olumlu rnekleri gemite yaanmtr. Bylece UZKnn tm zeytinci lkelere uygulad teknik faaliyetlerinden lkemizin de yararlanmas szkonusu olabilecektir. lkemiz, UZK'nn tm dnyada ve ye lkelerinde yapmakta olduu tantm almalarndan yararlanamamaktadr. Tantm faaliyetleri, gerek yurtii zeytinya tketimininin arttrlmas (izelge 2) gerekse d satmdaki paymzn arttrlmas (izelge 3) asndan nem arz etmektedir. BU faaliyetler ise byk finansal destek gerektiren faaliyetler olup ancak uluslararas organizasyonlar iinde yer alnmak suretiyle gerekletirilebilmesi mmkn olabilmektedir. AB bile birlik d tantm faaliyetlerini UZK ats altnda gerekletirmektedir. 1998 ylndan itibaren gnmze kadar deiik konularda, UZKnn finanse ettii uluslararas kurslardan lkemiz yararlanamamtr. Bunun sonucu olarak, yeni analiz yntemleri, UZKca tannm duyusal analiz panelinin devam, uluslararas ticarette zorunlu olan standart almalar ve revizyonlar, Kodeks almalar ve detayl ekonomik verilerin temini konularndaki bilgi ak kesilmi ve/veya aksamtr. te bu noktada, Trkiyenin UZK yeliine dn, sektrdeki dnya gndemi ve gelimeleri yakalamas ve aktif rol oynamas asndan nem arzetmektedir. lkemiz adna Zeytincilik Aratrma Enstits ve UZKnn ortaklaa yrtt ve zeytinciliin geleceini ilgilendiren nemli uluslararas projeler de maddi ve teknik adan mevcut desteini yitirmitir. rnein, Zeytinde Uluslararas Genetik Kaynaklarnn Toplanmas, Koleksiyonu, Karakterizasyonu, Muhafazas ve Kullanm projesinin de Trkiye aya tm hazrlklarna ramen balayamam, zeytin genetii alannda gereksinim duyulan konularda uluslararas dzeyde alma frsat ve d mali destek yitirilmitir. Ayrca, zeytinya kalitesinin iyiletirilmesine ynelik, uygulamal ve eitim amacyla byk olaslkla Enstitmzde kurulmas dnlen rnek pilot zeytinya retim tesisi frsat da karlmtr.Yukarda grld zere Trkiyenin UZK yeliine dnnn nemi politik, ekonomik, teknik, tantm ve eitim alanlarnda olmak zere be boyutta zetlenebilir (IOOC, 2001).VIII. Be Yllk Kalknma Plannn (2001-2005) temel ama, ilke ve politikalar ksmnda bu plan dneminin, Avrupa Birlii yeliinin planland sreteki temel dnmlerin gerekletirildii, dnya ile btnlemesinin saland ve lkemizin dnyada ve blgesinde daha gl, etkili ve saygn yer edindii bir dnem olduu vurgulanmakta (Madde 182), ayrca Trkiyenin kresel ve blgesel dzeyde etkinliini dengeli bir biimde arttrmak amacyla dier lke ve lke gruplaryla ok tarafl ve ikili ekonomik ilikilerini glendirmeye nem verecei (Madde 191) ifade edilmektedir. Bu itibarla yukardaki temel amalar ve sonular dorultusunda, Trkiyenin UZK yeliine dn konusunun yeniden ele alnmas bir zorunluluktur. SONU VE NERLER Kreselleen dnyamzda, Trkiye zeytinciliinin dnya zeytincilii ile entegre olabilmesi bakmndan 1999 ylndan itibaren yeliinden tek tarafl olarak ayrldmz UZK yeliine dn ABne giri hazrlklarnn da bir paras olacaktr. nk UZK, dnya zeytincilik sektrnde geerli ve uzman tek platformdur. Ayn zamanda bu sektrde geerli standartlar gelitiren belirleyici ve ynlendirici bir kurum niteliindedir. UZK yeliine yeniden dnn biran nce gerekletirilmesi ile sektrdeki dnya gndemi ve gelimelerini yakndan izleme olana elde edilebilecek ve alan mesafenin kapatlmas yolunda bir ivme kazanlacaktr. Ayrca, 35 yllk bir yelik sreci bulunan, kurucu lkelerden biri olan lkemizin resmi dili olan Trkemizin, Konseyin halen kulland be resmi dil yannda altnc resmi dil olarak kullanlmas gerekliliini bir hak olarak grmekteyiz. nemli bir zeytinci lke olan Trkiyenin milli menfaatlerine hizmet edeceine inandmz yelik konusundaki kararllmz ve arlmz, UZK dnda kalarak deil de UZK ats altnda bulunarak ortaya koymalyz. Karlkl karlar dengesi ancak bu yolla salanabilecektir.lkemiz iin zeytin sektrnn her alannda uygulanacak olan politikalarda sz sahibi olmann en etkili yolu, UZK yeliine dntr. Bu, Trkiyenin UZK ile iletiimini srdrmesine, alnacak tm kararlara katkda bulunabilmesine ve uluslararas platformda aktif olarak yer almasna imkan verecektir. Konuya uzun vadeli karlarmz dorultusunda bakldnda, vakit geirmeksizin bu organizasyonda yer alnmasnn lkemiz zeytinciliinin ABye entegrasyonunda zerinde nemle durulmas gereken bir husus olduu grndeyiz. ekil 1- UZKnn ye says (www.internationaloliveoil.org) ULUSLARARASI ZEYTN YAI KONSEY, UZK (International Olive Oil Council, IOOC) Toplam 29 ye (15 AB lkesi + 14 Akdeniz lkesi) 31 Gzlemci ye
190
Tari
G r a f ik 1 . D n y a Z e y t in y a r e t im D a lm
F as P o rtekiz 1.9% 1.2% S uriye 4.9% T unus 2.0%
(2 0 0 1 / 0 2 -2 0 0 2 / 0 3 , % )
Italya 23.8%
T rkiye 4%
Diger 4.5% Yunanis tan 14.0%
F rans a 0.2%
A B n in p a y % 8 2
Is p anya 43.5%
U Z K ; 8 8 . D n e m R a p o r u , H a z ir a n 2 0 0 3 )
iz e lg e 1 . D n y a D a n e Z e y tin re tim M ik ta r v e A la n
( 1 9 9 7 / 9 8 - 2 0 0 0 / 0 1 o r t .)
R E T M LK E LE R M K T A R % 6 9 ,1 3 1 ,0 2 1 ,4 1 4 ,6 2 ,1 7 ,5 6 ,2 4 ,1 3 ,7 9 ,4 1 0 0 ,0 Ton AB 1 0 .2 8 6 .4 4 7 S P A N Y A 4 .6 2 4 .3 3 0 T A L Y A 3 .1 8 1 .4 2 4 Y U N A N S T A N 2 .1 7 5 .2 1 2 D E R A B 3 0 5 .4 8 2 T R K Y E ( 4 . s r a d a ) 1 .1 1 5 .0 0 0 TU N U S 9 2 5 .0 0 0 S U R Y E 6 1 3 .6 2 9 FAS 5 5 4 .4 0 0 D E R 1 .4 0 0 .0 0 9 DNYA 1 4 .8 9 4 .4 8 6
* 2 0 0 0 y l h a s a t e d ile n a la n K a y n a k : F A O 1 1 .0 9 . 2 0 0 2
ALAN * ( H a) 4 .5 7 3 .8 5 9 2 .3 0 0 .0 0 0 1 .1 3 6 .6 2 7 7 6 5 .2 0 0 3 7 2 .0 3 2 5 7 2 .7 6 0 1 .2 0 0 .0 0 0 4 7 7 .9 9 3 5 4 0 .0 0 0 6 8 2 .5 3 6 8 .0 4 7 .1 4 8
V E R M (K g /H a ) 2 .2 4 9 2 .0 1 1 2 .7 9 9 2 .8 4 3 821 1 .9 4 7 771 1 .2 8 4 1 .0 2 7 2 .0 5 1 1 .8 5 1
191
iz e lg e 2 . D n y a Z e y tin y a T k e tim i ( 1 9 9 9 -2 0 0 2 /0 3 o r t.)

LKELER AB ta ly a s p a n y a Y u n a n is ta n D i e r A B lk e le r i S u riy e T unus T r k iy e ABD D i e r lk e le r D n y a T o p la m ( 1 9 9 9 - 2 0 0 2 /0 3 o r t .)
* 2 0 0 0 Y l N f u s u K a y n a k : U Z K , A r a l k 2 0 0 2
M K T A R (1 0 0 0 T o n ) 1 .8 2 1 ,5 7 2 9 ,5 5 6 4 ,6 2 6 8 ,8 2 5 8 ,6 9 5 ,1 4 5 ,8 6 4 ,4 1 8 7 ,9 3 2 8 ,9 2 .5 4 3 ,6
ORAN (% ) 7 1 ,6 2 8 ,7 2 2 ,2 1 0 ,6 1 0 ,2 3 ,7 1 ,8 2 ,5 7 ,4 1 2 ,9 1 0 0 ,0
T K E T M (K g /K i i* ) 4 ,9 1 2 ,7 1 4 ,6 2 5 ,3 6 ,2 6 ,1 1 ,1 0 ,7
0 ,4
iz e lg e 3 . D n y a Z e y tin y a h r a c a t ( 1 9 9 9 -2 0 0 2 /0 3 o rt.)
LKELER M K T A R (1 0 0 0 T o n ) 3 0 3 ,5 9 6 ,5 1 7 5 ,4 1 7 ,3 1 2 ,1 2 ,2 6 5 ,5 5 4 ,1 1 0 ,6 1 5 ,8 4 4 9 ,5 ORAN (% ) 6 7 ,5 2 1 ,5 3 9 ,0 3 ,8 2 ,7 0 ,5 1 4 ,6 1 2 ,0 2 ,4 3 ,5 1 0 0 ,0
AB s p a n y a t a ly a P o r te k iz Y u n a n is ta n D i e r A B lk e le r i Tunus T rk iy e S u r iy e D i e r lk e le r D n y a T o p la m (1 9 9 9 -2 0 0 2 /0 3 o r t.)
K a y n a k : U Z K , A r a lk 2 0 0 2
KAYNAKLAR: T.C. Resmi Gazete, 22 Mayis 1998, Say:23349, sayfa:24. VIII.Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005), Madde 182 ve Madde 191. IOOC, 2001. Withdrawal of the Government of Turkey from the International Olive Oil Council. www.internationaloliveoil.org FAO, 2002 UZK, Aralk 2002 UZK, 2003. 88. Dnem Raporu. TEEKKR Posterimizin fikir aamasnda bizi destekleyen Enstit Mdrmz Sayn Dr. Seyfi ZIIKa ve posterimizin incelenmesi iin deerli zamanlarn ayran Enstitmz elemanlarndan Sayn Dr. Turgay DZDAROLU ve Sayn Ziraat Yksek Mhendisi Haluk ARSELe deerli katklar ve samimi ilgilerinden dolay derin sayg ve teekkrlerimizi sunarz.
192

TRKYEDE RETLEN HAM PRNA YALARININ STEROL, ERTRODOL VE UVAOL MKTARLARININ TESPT
Dr. Glgn YILDIZ TRYAK 1 Bahri ERSOY1 Hanife TELL KARAMAN1
ZET Pirina ya, zeytin aac meyvelerinin (zeytin) yaa ilenmesi sonucu geriye kalan pirinann (zeytin kspesi) solvenltlerle ekstraksiyonu sonucu elde edilen, reesterifikasyon ileminden gememi, dier yalar ve karmlar ile kartrlmam yalardr. Zeytin yandan ucuz olan pirina yann son yllarda i ve d pazarlarda nem kazanmas, tai ve hileler asndan bu yan zelliklerinin bilinmesi ve pazarlamasnn belli standartlara gre yaplmasn gerekli klmtr. lkemiz ham pirina yalarnn kimyasal zellikleri hakknda yeterli bilgi bulunmamaktadr. Dnya zeytin ve zeytinya retiminde belli bir yeri olan lkemizde, pirina yann zellikle d pazarlamada paynn artmas iin zelliklerinin belirlenmesi gerekmektedir.Enstitmzde yaplan bu projede, Avrupa Birliine ye lkelerde ve uluslararas pazarlarda nemi gittike artan pirina yann kimyasal kompozisyonun belirlenmesinde, zellikle tai konusunda nemli olan ve daha nce yaplmayan steroller, eritrodiol ve uvaol miktarlarnn tespit edilmesi amalanmtr. Bu amala, ham pirina yalarnn bileimlerini belirlemek zere, iki ayr kampanya dneminde 12 pirina ya fabrikasndan alnan toplam 20 adet ham pirina rneklerinde, titrasyonla serbest asitlik ve kapiller gaz kromatografisi ile sterol kompozisyonu, eritrodiol+uvaol analizleri gerekletirilmitir. Bylece pirina ya standartlarnn hazrlanmasnda, ulusal ve uluslararas dzeyde yararlanlabilecek sz edilen kriterlerin ortaya konulabilmesi salanm olacaktr. Anahtar Kelimeler: Pirina ya,sterol, eritrodiol, uvaol. GR Zeytin ve zeytin rnleri lkemiz ekonomisinde nemli yeri olan gdalardr. Zeytin aac (Olea europaea sativa Hoffm. Et Link) meyvelerinin (zeytin) yaa ilenmesi sonucu geriye kalan kspeye
pirina; pirinann organik zclerle ekstraksiyonu sonucu elde edilen yaa da pirina ya denilmektedir. Bu ekilde elde edilen pirina ya, pirinann hemen ilenmesi ve kan yan rafine edilmesi artyla yemeklik olarak kullanlabilmektedir. Taze olarak ilenmemi pirinalardan kan ve rafine edilmemi ham pirina yalar sabun, boya vb. sanayi iin teknik amal olarak kullanlmaktadr. lkemizde pirina, genellikle uzun sre bekletilerek yaa ilenmektedir. Bu nedenle her zaman yemeklik olarak kullanm sz konusu olamamaktadr. Dier gelimi Akdeniz lkelerinde pirina ya, rafine pirina ya olarak konserve sanayiinde ya da dorudan tketiciye dnk olarak karma pirina ya (naturel zeytin ya+rafine pirina ya) eklinde pazarlanmaktadr. Zeytinyandan ucuz olan pirina yann son yllarda gerek i gerekse d pazarlarda nem kazanmas; tai ve hileler asndan bu yan zelliklerinin bilinmesi ve pazarlamasnn belli standartlara gre yaplmas gereini dourmutur. Uluslararas Zeytinya Konseyi (UZK) de pirina yann retimi, fiziksel ve kimyasal zellikleri konusunda almalara dikkat ekmitir. Pirina yan yemeklik ve gda sanayiinde kullanabilmeyi amalayan lkelerde, pirina yann rafinasyonu ve analitik zellikleri, kalite kriterleri, sterol kompozisyonu ve eritrodiol+uvaol miktarlarnn standarttaki snrlar belirtilmitir (Ersoy, 1985; Fedeli,1996). lkemizde ise bu konuda yaplan almalarda, pirina yalarmzn krlma indisi, iyot says, sabunlamayan maddeler, serbest asitlik, peroksit says, spektrofotometrik absorbsiyon, oksi asit, bnyedeki ya asitleri zellikleri belirlenmitir (Ikl, 1989).
193

Bu projeyle de Avrupa Birliine ye lkelerde ve uluslar aras pazarlarda nemi gittike artan pirina yalarnn bnye zelliklerinin belirlenmesinde zellikle tai konusunda nemli olan ve daha nce yaplmayan steroller, eritrodiol ve uvaol miktarnn tespit edilmesi amalanmtr. Bylece pirina ya standartlarnn hazrlanmasnda ulusal ve uluslararas dzeyde yararlanlabilecek bahsi geen kriterlerin ortaya konulabilmesi salanm olacaktr. LTERATR ZET Birok zeytin ve zeytinya reticisi lke, kendi pirina ve pirina yalarnn zelliklerini belirlemi, pirina yann rafinasyonu ve analitik zellikleri, kalite kriterleri, sterol kompozisyonu ve eritrodiol + uvaollerin standarttaki snrlarn belirtmilerdir (Ersoy, 1985; Fedeli,1996). Serbest asitlik, deiik zeytinyalarn karakterize etmek iin geleneksel olarak kullanlmaktadr. Fakat uluslararas standartlarda bu parametre ham pirina yalar iin kullanlmamaktadr; bu yalar iin serbest asitlikte bir limit konulmamtr (IOOC, 1989). lkemizde pirina ya ile ilgili almada Ikl(1984), oleik asit cinsinden serbest asitlii yl ortalama olarak 25.89, en dk 7.8 ve en yksek 64.2 bulmutur. Pirina yalarnda, genellikle pirinann ilenmeyi beklerken depoland srada meydana gelen, enzimatik bir oksidasyon sz konusu olabilir. Pirina daha sonra bir ok mikro organizmann etkisine maruz kalr. Mikroorganizmalar ya asitlerini ve zellikle oleik asidi paralarken, ya bir karbon kayna gibi kullanmaktadrlar. Parazitik bir mantar olan gloeosporium olivarum, gliseridlerin ya asitlerini hidroliz ederek, asitlikte bir art meydana getiren lipaz enzimi aa kartmaktadr (Ersoy, 1985). talyada 9 farkl blgeden toplanan zeytinya ve rafine pirina yalarndan oluan 22 rnek zerinde almak suretiyle serbest asitlik, sabunlamayan maddeler, UV spektrofotometrik absorbans, bnyedeki ya asitleri kompozisyonu, steroller, eritrodiol ve uvaol analizleri yaplmtr. Bu analizler sonunda eritrodiol + uvaol miktarnn naturel zeytinyanda talyan standartlarnda kabul edilen max. %5 snrn at, rafine pirina yanda ise %29.8 olarak tespit edilmitir (Cucurachi ve ark. 1974). Firestone ve arkadalar(1988) zeytinya tailerini tespit amacyla naturel ve rafine zeytinyalarnda ve karma pirina yalarnda bir takm analizlerle birlikte steroller, eritrodiol+uvaol analizlerini yaparak etiketlerde belirtilenlerin doru olup olmadn tespit etmeye almlardr. Pirina ya sterol analizlerinde %3.1-5.6 kampesterol, %2.2-2.8 stigmasterol, %70.0-77.3 gerek -sitosterol, %0.0-3.8 5-avenasterol, %10.0-12.5 eritrodiol+uvaol bulmulardr. nal ve ztrk (1988) tarafndan yaplan bir elde edilen karmlarda eritrodiol ve uvaol karmda pirina ya oran arttka eritrodiol Ayrca eritrodiol ve uvaol miktarnn taiin varlmtr. almada, zeytinya ile pirina yann kartrlmasyla miktarlar tespit edilmitir. Yaplan analizler sonunda, ve uvaol miktarlarnn da art gsterdii saptanmtr. belirlenmesinde nemli bir kriter olaca sonucuna da
IOOC (1989) dkmanlarnda zeytinyalarnda veya pirina yalarnda kk miktarlarda bulunan sterollerin belirlenmesi, onlarn zelliklerinin tannmasna ve dier tohum yalarnn hile ile varlnn belirlenmesine imkan verdii bildirilmektedir. Lampant ve ham pirina yalar, genel olarak, yemeklik naturel yalardan daha dk -sitosterol ierirler. Stigmasterol ve kampesterol ieriklerinin de biraz yksek olduu belirtilmitir. Grob ve arkadalar (1990), talyan ve spanyol lampant zeytinya ve zgenle ekstrakte edilmi ham ve rafine zeytinyalarnda steroller, triterpenik di alkollerin analizlerini yapmlar, talyan zeytinyalarnda eritrodioln spanyol zeytinyalarna gre daha yksek olduunu bulmulardr. Presle elde edilmi yalarda eritrodiol konsantrasyonunu genellikle 30 ppmin altnda bulmular. Bununla beraber, nemli sapmalar gsterdiini de tespit etmilerdir. Pirina yalarnda ise eritrodioln 80-475 ppm arasnda deitiini ve rafinasyon sonunda 130 ppme dtn tespit etmilerdir. Triterpenik di alkol konsantrasyonlarn (eritrodiol+uvaol), toplam sterollerin %si olarak vermilerdir.
194

Synouri ve arkadalar (1995), pirina yalarnn zeytinyalar ile birlikte deerlendirildiklerinde trigliseridlerden trilinolein, ECN42, ECN44, ECN46 konsantrasyonlarnn pirina yalarnda zeytinyana gre daha yksek; ECN48in ise daha dk olduunu saptamlardr. Fedeli(1996), ham pirina yalarnda saflk kriterlerinden birisi olan sterollerin maksimum veya minimum snrlarn belirtmitir. Bunlardan kolesterol iin max. %0.5; brassikasterol iin max. %0.2; kampesterol iin max. %4; -sitosterol iin min. %93; 7-stigmastenol iin max. %0.5 ve kalite kriterlerinden toplam sterol ierii iin min. 2500 mg/kg (ppm) ve eritrodiol+uvaol iin min. %12 verilmitir. Christopoulou ve arkadalar (1996) yaptklar 32 rnekli almada, ham pirina yalarnda toplam sterol ierii, kampesterol, stigmasterol, -sitosterol, sitostanol, 7-stigmastenol, eritrodiol+uvaol ve alifatik alkol konsantrasyonlarnn zeytinyalarna gre daha yksek; 24-metilen-kolesterol ve 5avenasterol ortalama deerlerini pirina yalarnda zeytinyalarndan daha dk bulmulardr. Zeytinyalarndaki 7-stigmastenol,n ortalama deeri pirina yalarnkinden daha dk olmasna ramen; 2 adet zeytinya ve 7 adet pirina ya rneinde belirlenmi limite ( %0.5) uymadn saptamlar ve pirina yalarnda en nemli sapmann grnen -sitosterol deerlerinde olduunu ve deerin pirina ya rneklerinin ounda (32 rnekten 12sinde) %93 limitinden dk olduunu tespit etmilerdir. MATERYAL VE METOD A. MATERYAL Bu projenin materyalini, 1996/97 ve 1997/98 kampanyalarnda alnan toplam 20 adet ham pirina ya rnei oluturmaktadr. rnekler, Trkiyede mevcut zeytinya retiminin ok byk bir ksmn temsil eden ve pirina fabrikalarnn en youn olduu Ege ve Marmara blgelerindeki Mula, Aydn, zmir, Balkesir illerinden 12 pirina fabrikasndan alnmtr. Bursa ve Gaziantep yresinde faaliyet gsteren pirina fabrikalar proje sresince almadklar ve kapandklar iin buralardan rnek alnamamtr. Bu blge pirinalar mevcut dier pirina fabrikalarna getirilip yaa ilenmektedir. Bu nedenle almada ele alnan ham pirina yalar Trkiye ham pirina yalarn temsil edecektir. Ham pirina ya rnekleri, 1den 20ye kadar numaralandrlmtr; 1-12 nolu rnekler 1997/98 yl rnekleri; 13-20 nolu rnekler 1996/97 yl rnekleridir. 1 B. METOD Alnan ham pirina yalarnda serbest asitlik, sterol kompozisyonu, toplam sterol ierii, eritrodiol ve uvaol analizleri yaplmtr.
1
Page: 195 izelge ve ek cetvellerde verilen ve gsterilen ham pirina ya rnek kodlar 1den 20ye kadar numaralandrlmtr. Bu rneklerin kodlar ve fabrikann bulunduu ehirler aada verilmitir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Mula (Milas) Mula (Milas) Aydn Aydn Aydn zmir zmir (demi) zmir (Bergama) Balkesir (Havran) Balkesir (Ayvalk) Balkesir (Havran) Aydn Mula (Milas) zmir (Bergama) Balkesir (Ayvalk) Balkesir (Havran) Aydn Aydn Aydn Mula (Milas)
195

Her kriter iin kullanlan analiz metodu aada verilmitir. 1. Serbest Asitlik Analizi: Pirina yalarnda serbest asitlik tayini TS342de verilen titrasyon metodu ile gerekletirilmitir. Serbest asitlik oleik asit cinsinden % olarak verilmektedir. 2. Steroller ve Triterpen Dialkoller Analizleri: Sterol kompozisyonu, eritrodiol ve uvaol, toplam sterol ierii COI/T.20/Doc. No:10, 1992de ve Avrupa topluluu Resmi Gazetesi 5.9.1991/No: L.248. Annex Vde verilen Kapiller gaz kromatografisi ile sterol kompozisyonu ve muhtevasnn tayini metodu ile gerekletirilmitir. Sterol ve triterpenik dialkollerden olan eritrodiol ve uvaol, hem % olarak hem de mutlak deer olarak ppm cinsinden verilmitir. Metodda, iine dahili standart olarak -kolestanol ilave edilmi ya, etanolik potasyum hidroksit ile sabunlatrlm ve sabunlamayan maddeler daha sonra dietil eter ile ekstrakte edilmitir. Sterol fraksiyonu, sabunlamayan maddelerden TLC yoluyla bazik silika jel plaka (20x20 cm) zerinde ayrlmtr. Ayrma ve yrtme iinde kullanlan develope zeltisi hexan:dietil eter (65:35, v/v)dir. Silika jelden TLC sonucu ayrlan steroller, trimetil silil eterlere dntrlm ve kapiller kolonlu gaz kromatografisi ile analiz edilmitir. Analizlerde HP 6890 GC kullanlmtr. Gaz kromatografisi alma artlar aada verilmitir. Frn scakl : 260 C Enjektr scakl : 280 C Detektr scakl : 290 C Detektr tipi FID (Alev iyonizasyon detektr) Tayc gaz tipi : Hidrojen Hidrojen ak : 30 ml/dakika Hava ak : 300 ml/dakika Split oran : 40 : 1 Split ak : 40 ml/dakika Toplam ak : 46.9 ml/dakika Kolon : Supelco SPB-5 Kolon tipi : Kapiller Uzunluk : 30 m ap : 0.25 mm Film kalnl : 0.25 m Maksimum scaklk : 330 C alma ekli : sotermal : 12.5 psi Balang basnc Kapiller gaz kromatografisi ile sterollerin tayini yapldnda 16 adet sterol piki ve arkasndan triterpenik alkollerin pikleri gelmektedir. Bu pikler k srasna gre; kolesterol, -kolestanol, brassikasterol, 24metilen-kolesterol, kampesterol, kampestanol, stigmasterol, 7-kampesterol, 5-23-stigmastadienol, klerosterol, -sitosterol, sitostanol, 5-avenasterol, 5-24-stigmastadienol, 7-stigmastenol, 7avenastrol, eritrodiol ve uvaoldur. Paket kolonlarla yaplan sterol analizlerinde 6 sterol piki ve triterpenik alkoller grlmektedir. Bu pikler k sralarna gre; kolesterol, kampesterol, stigmasterol, -sitosterol, 5-avenasterol, 7stigmastenol, eritrodiol ve uvaoldur. Uluslararas standartlarda kapiller kolonla sterol analizlerinde grnen -sitosterol alt pikin (gerek sitosterol, 5-avenasterol, 5-23 stigmastadienol, klerosterol, sitostanol, 5-24 stigmastadienol) toplam olarak verilmektedir ve limit deer toplam sterollerin %si olarak 93.0 belirlenmitir. 1 almada, serbest asitlik (% oleik asit); sterol ierikleri (% ve ppm); eritrodiol+uvaol ierikleri (toplam sterollerin %si ve ppm); toplam sterol ierii (ppm) olarak elde edilen veriler aritmetik ortalamalar alnarak deerlendirilmitir (izelge 1 ve ekil 1).
1
Literatrlerin bir ounda paket kolonla elde edilen pikler verilmektedir. Son yllarda yaplan analizler kapiller kolonla olmaktadr. Bu alma da kapiller kolonla yaplmtr.
196

BULGULAR almada ham pirina yalarnn bileimini belirlemek zere, 1996/97 ve 1997/98 kampanyalarndan 12 pirina fabrikasndan alnan toplam 20 pirina ya rneinde serbest asitlik analizleri yaplm, sterol kompozisyonu ve triterpenik di alkollerden eritrodiol ve uvaol tayinleri kapiller gaz kromatografisi ile gerekletirilmitir. Elde edilen bulgulara gre (izelge 1), iki yllk tm pirina ya rneklerinin ortalamas % ve (ppm) olarak sterol komponentlerinden kolesterol:0.27 (11), brassikasterol:0.45 (20), 24-metilenkolesterol:0.05 (2), kampesterol:3.06 (130), kampestanol:0.30 (14), stigmasterol:2.43 (102), 7kampesterol:0.32 (15), 5-23-stigmastadienol:0, klerosterol:0.76 (32), gerek--sitosterol:85.28 (3643), sitostanol:1.37 (58), 5-avenasterol: 4.26 (192), 5-24-stigmastadienol:0.48 (22), 7stigmastenol:0.57 (23), 7-avenasterol:0.38 (17), grnen--sitosterol:92.15 (3945); triterpen di alkollerden eritrodiol+uvaol:20.61 (871) bulunmutur. 5-23-stigmastadienol komponenti hibir rnekte tespit edilmemitir (izelge 1). Toplam sterol ierii ise ortalama 4280 ppm olarak hesaplanmtr (izelge 1). Serbest asitlik deerleri iki yllk tm rneklerinin ortalamas olarak oleik asit cinsinden %34.66 (min %10.44, max % 65.15) bulunmutur. Sterol komponentlerinden brassikasterol, 7-stigmastenol ve grnen--sitosteroln ortalama deerleri uluslararas standartlarda verilen limitlere uymam veya limitleri amtr. ller baznda incelendiinde : Brassikasterol, Balkesir ve zmir illerinde dier illerden daha dk; 24-Metilen-kolesterol, Mula ilinde dier illerden daha dk; Kampesterol, zmir ilinde dier illerden daha yksek; Kampestanol, Balkesir ve zmir illerinde dier illerden daha yksek; Stigmasterol, Balkesir ilinde dier illerden daha dk; 7-Kampesterol, Aydn ilinde dier illerden daha dk; Kolesterol, Balkesir ve zmir illerinde dier illerden daha dk; Gerek--sitosterol, Balkesir ve zmir illerinde dier illerden daha dk; Sitostanol, Balkesir ilinde dier illerden daha yksek; 5-Avenasterol, Balkesir ve zmir illerinde dier illerden daha yksek; 5,24-Stigmastadienol, Balkesir ve zmir illerinde daha yksek; 7-Stigmastenol, Balkesir ve zmir illerinde dier illerden daha dk; 7-Avenasterol, Balkesir ilinde en yksek, Mula ilinde en dk; Grnen--sitosterol Balkesir ilinde dier illerden daha yksek (ekil 1) ; Toplam sterol ierii zmir ve Balkesir illerinde dier illerden daha yksek bulunmutur (ekil 1). Eritrodiol+uvaol, en yksek Balkesir ilinde tespit edilmitir (ekil 1).
197
izelge 1- Ham Pirina Yalar Sterol Kompozisyonu STEROL KOMPOZSYONU Toplam Sterol ierii Kolesterol Brassikasterol 24-Metilen-Kolesterol Kampesterol Kampestanol Stigmasterol 7-Kampesterol 5-23-Stigmastadienol Klerosterol Gerek Sitosterol Sitostanol 5-Avenasterol 524-Stigmastadienol 7-Stigmastenol 7-Avenasterol Grnen -Sitosterol Eritrodiol+Uvaol ORTALAMA MiKTAR ppm % 4280 11 20 2 130 14 102 15 0 32 3643 58 192 22 23 17 3945 871 0,27 0,45 0,05 3,06 0,3 2,43 0,32 0 0,76 85,28 1,37 4,26 0,48 0,57 0,38 92,15 20,61
ekil 1- llere Gre Grnen b-sitosterol, Toplam Sterol ve Eritrodiol+Uvaol Miktarlarnn Ortalamalar
5,E+03
MKTAR (ppm)
3,E+03
1,E+03
Mula -1,E+03
Aydn LLER
zmir
Balkesir
Grnen b-sitosterol Eritrodiol+Uvaol
Toplam Sterol
198
SONU VE NERLER Serbest asitlik dereceleri, fabrikalarn pirinalar ileme zaman, bekletme koullar ve gelen pirinann asitlik derecesine bal olarak geni bir aralk iinde deiiklik gstermektedir. Bu nedenle yemeklik kullanm amacna dnk ham pirina ya retiminde, pirinann taze olarak bekletilmeden asitliin ve dier baz parametrelerin ykselmesine sebep olan oksidasyonu nlemek zere hemen ilenmesi gerekmektedir. Ham pirina yalarnn bileimi asndan lkemiz yalarnda yeterli bilgi bulunmamaktadr.Bu nedenle lkemiz ham pirina yalarnn, trigliserid kompozisyonu, -yerleimli ya asitleri, mumlar ve alifatik alkolleri incelenerek ihtiya olan bilgi elde edilmelidir. Elde edilecek ve mevcut analitik bilgiler zeytinyalarna hile olarak kartrlm dier tohum yalar ve pirina yalarnn tespitine imkan verecektir. KAYNAKLAR: Anonymous, 1973. TS 342 Yemeklik Zeytinya Muayene Metodlar, Trk Standartlar Enstits. Anonymous, 1991. Determination of the Composition and Content of Sterols by Capillary-Columgas Chromatography, Official Journal of the European Communities, No. L 248, Annex V. Anonymous, 1993. Commission Regulation (EEC), No. 183/93 of 29 january, Official journal of the European Communities, No. L 22 Annex 1. Cucurach, A., Camera, L., Angerosa, F., Solnas, M., 1974. Contenuto in Eritrodiole Degli Oli doliva Verdoni, Communicazione presentata al XII Congresso Internazionale di studi sulle sostanze grasse, Milano 2-7 Settembre. Chrstopoulou, E., Lazarak, M., Alexon, F., 1996. Influence of Certain Factors on the Composition of Olive-Pomace Oils. Part II Sterols, triterpenic dialcohol and alifatic alcohols, La rivista Italiana delle Sostanze Grasse, Vol. LXXIII, Maggio. Ersoy, B., 1985. Zeytinyalarnn Bileim zellikleri, eviri: TKB Zeytincilik Ar. Enst, Yayn No:34. Frestone, D. Karen, L. Carson And Rena, Robert, J, 1988. Update on Control of Olive Oil Adulderation and Misbranding in the United States, JAOCS, Vol. 65, No:5, May. Fedel, E., 1996. Technologia de produccion y de Conservacion del Aceite, Enciclopedia Mundial del olivo, Mayo, pp: 253-294, Madrid. Grob, K., Lanfrach, M., Maran, C., 1990. Evaluation of Olive Oils Through the Fatty Alcohols, the Sterols and Their Esters by Coupled, LC-GC, JAOCS, Vol. 67, No:10, October. IOOC, 1989. Olive Pomace and Olive- Pomace Oils, CE/R.31/Doc. No:3, 25 October. IOOC, 1992. Determination of the Composition and Content of Sterols by Capillary-Column Gas Chromatography, COI/T.20/Doc. No:10. IOOC, 1997-a. November. Report on the 47th Meeting of the Economic Committee. CE/R.47/Doc.No:4, 17
IOOC, 1997-b. Trade Standard Applying to Olive Oil and Olive-Pomace OII. COI/T.15/NC, No:2/Rev. 7, 20 Nov. Ikl, T., 1989. Trkiye pirina sanayii ve Pirina Yann Yemeklik Olarak Deerlendirilmesi Olanaklar zerinde Bir Aratrma, TKB Zeytincilik Ar.Enst. Yayn No: 46, zmir. Synour, S., Frangscos, E., Chrstopoulou, E., Lazarak, M., Alexou, F., 1995. Influence of Certain Factors on the Composition of the Olive-Pomace Oils. Part I: Triglycerides and Fatty Acids, La Rivista Italiana delle Sostanze Grasse, Vol. LXXII, Novembre. nal, M.K. and ztrk, P., 1988. An Investigation on Detection of Olive Residue Oil in Olive Oil by Means of Triterpenoid Dialcohols (Erythrodiol+Uvaol), World Congress, 26-30 September, TokyoJapan.
199
HATAY L NATUREL ZEYTNYALARININ KALTESNN BELRLENMES ZERNE BR ALIMA
Dilat BOZDOAN 1
Yrd. Do. Dr. Mustafa DDN1 Dr. Trkan KEEL 2
ZET Bu almada, Hatay ili naturel zeytinyalarnn kalitesi belirlenmeye allmtr. Bu amala; Hatay ve evresinde 2001 ylnda faaliyet gsteren 5 farkl kontin sistem zeytinya iletmesinden zeytinya rnekleri alnm ve analizler 3er tekerrrl olarak yaplmtr. Elde edilen sonularn TS (Trk Standartlar Enstits) ile uygunluu aratrlmtr. Aratrma sonucunda 5 farkl iletmeden elde edilen naturel zeytinyalarnn fiziksel zellikleri incelendiinde; zgl arlklarnn 0.916-0.919 g/cm3 arasnda, eterde znmeyen yabanc madde ile kl miktarlarnn %0.4-0.9 arasnda, uucu madde miktarlarnn %0.09-0.11 arasnda deitii gzlenmitir.Kimyasal zellikleri incelendiinde; serbest ya asitlerinin %1.1-3.8 arasnda, peroksit says deerlerinin 9.51-19.23 meqO2/kg arasnda, UVde 232 ve 270 nmde zgl absorbans deerlerinin ise srasyla; 1.93-2.50; 0.04-0.25 E1cm% 1 arasnda deitii belirlenmitir. Naturel zeytinyalarnn ya asitlerine bakldnda; en yksek ya asitinin oleik asit olduu ve zeytinya rneklerinde %76.16-78.60 arasnda deitii gzlenmitir. Naturel zeytinyalarnn duyusal zelliklerine bakldnda ise; zeytinya rneklerinin yeilimsiden ak sarya deien renklerde olduu, grn bakmndan biraz bulanklkla birlikte temelde berrak olduu, ho meyve kokusunun yannda hafif asitli kuvvetli bir aromaya sahip olduu gzlenmitir. Buna gre zgl arlk zellii bakmndan 4 zeytinya rneinin, serbest ya asitlii bakmndan 2 zeytinya rneinin, eterde znmeyen yabanc madde ile kl miktar bakmndan ise 5 zeytinya rneinin de, TSde belirtilen deerlerin zerinde bulunduu gzlenmitir. ABSTRACT This study aims at the determination quality of virgin olive oils produced in Hatay province. For this purpose, 5 virgin olive oil samples was taken from different plants which used continue system in year 2001 and analysis were done in triplicate. The results were compared to that of T.S. (Turkish Standarts Instution) values. The physical properties of olives were deternined as following density 0.916-0.919 g/cm3, insoluble matters in ether with ash content 0.4-0.9 %, and volatiles content was 0.09-0.11%.The chemical properties of oils were determined as following; free faty acids 1.1-3.8%, peroxide value 9.51-19.23 meqO2/kg, spesific absorbtion coefficients at 232 and 270 nm was 1.932.50; 0.04-0.25 E1cm1% respectively. Oleic acid was the dominant fatty acid and it was determined between 76.16-78.60% in all oil samples. The reults of sensory evaluation of virgin olive oils showed that the colour of the oils changed from green to light yellow and they were all clear in appearence and the oils had fruity aroma and slightly better taste. The results indicated that virgin olive oils produced in Hatay province had higher density (4 samples), free faty acids (2 samples), insoluble matter in ether with ash (5 samples) values than TS values. 1. GR Akdeniz iklim kuanda en iyi yetitirme koullarn bulmu olan zeytinin gen merkezinin, Gneydou Anadoluda Hatay, Kahramanmara ve Mardin geninde olduu bilinmektedir (OLAKOLU, 1969; KAYAHAN, 1974; OKTAR ve ark. 1983). 2001 verilerine gre Akdeniz Blgesi zeytin retiminde yaklak %30 luk payla 1. sray alan Hatay ili, zeytin yetitiricilii iin olduka uygun iklim ve toprak koullarna sahiptir. Hatay ili ve evresinde ounlukla Halhal, Savrani,, Sar Haebi, Kargaburnu, Kilis Yalk, Gemlik ve az da olsa Ayvalk zeytin eitleri yetitirilmekte olup, yetitirilen zeytinlerin %90
1
Mustafa Kemal niversitesi, Ziraat Fakltesi, Gda Mhendislii Blm - HATAY ukurova niversitesi, Ziraat Fakltesi, Gda Mhendislii Blm - ADANA
200

kadar yalk, geri kalan %10luk ksm ise sofralk olarak deerlendirilmektedir (AYANOLU ve ark., 2000; ANONM, 2001). Zeytinlerin yaa ilenmesinin amac naturel zeytinya elde etmektir. Naturel zeytinya, zeytin aacnn meyvesinden sadece mekanik veya dier fiziksel yntemlerle elde edilen ve yan bozulmasna neden olmayacak koullarda, zellikle sya maruz kalmas nlenerek, ykama, dekantasyon, santrifjleme ve szme dnda hibir ilem grmemi, yeilden sarya deiebilen renkte, kendine zg tat ve kokuda, doal halinde gda olarak tketilebilen yadr. Zeytinyann kalitesini etkileyen faktrlerin banda; zeytinin eidi ve olgunluk derecesi, toprak ve iklim koullar, hasat yntemi ve zaman, ya karma sistemi ve yan muhafazas gelmektedir. Kalite deeri yksek naturel zeytinya gerek kimyasal bileimi, gerekse doal yaps bakmndan insan beslenmesinin temel talarndan biridir. Zeytinyann kalitesi ve snflandrmas, yaa uygulanan fiziksel, kimyasal ve duyusal analizler ile tespit edilmektedir. (U.Z.K., 1991, ERSOY, 2000; KARAMAN ve DIRAMAN, 2000). Bu almada; Hatayda retilen naturel zeytinyalarnn fiziksel, kimyasal ve duyusal zelliklerinin ortaya konularak kalitesinin saptanmas ve Hatay ili naturel zeytinyalarnn standartlardaki yerinin belirlenmesi amalanmtr. 2. MATERYAL VE YNTEM Materyal Aratrmada materyal olarak kullanlan naturel zeytinya rnekleri, Hatay ili ve ilelerinde 2001 ylnda faaliyet gsteren ve modern (kontin) sistem ile alan zeytinya iletmelerinden temin edilmitir (izelge 1). Zeytinya rnekleri Kasm aynn ilk haftas toplanmtr. Her iletmeden bir defa olmak suretiyle 2er litre alnan zeytinyalar 1er litrelik PET ielere az hava almayacak ekilde doldurulmu, hemen alminyum folyoyla sarlarak analiz edilinceye kadar laboratuvarda serin ve karanlk yerde bekletilmitir. izelge 1- Zeytinya rnei Alnan letmelerin sim Ve Mevkileri letme Ad Bulunduu Yer 1. 2. 3. 4. 5. Ali Solak Sivrikavak Fazilet Srmeli Kardeler zmdal Krkhan Altnz Ardl/Hassa Yaylada Antakya/Merkez
Yntem Fiziksel ve Kimyasal Analiz Yntemleri Naturel zeytinyanda fiziksel analizler olarak; zgl arlk (younluk), eterde znmeyen yabanc madde ile kl miktar (EYK), uucu madde (ANONM, 1973), kimyasal analizler olarak; serbest ya asitlii, peroksit says (ANONM, 1973) ve UVde zgl absorbans (232 ve 270 nmde) analizleri (ANONYMOUS, 1993) yaplmtr. Ya asitleri kompozisyonunun belirlenmesinde naturel zeytinyalar, BF3 metanol yntemi (NIELSEN, 1998) ile metil esterleri haline getirilmi ve GSye (Hewlett Packard, HP 6890) enjekte edilmitir. Elde edilen piklerin tans, GCde belirtilen piklerin ktle spektrumunun, bilgisayar hafzasndaki ktle spektrumlaryla karlatrlmas yoluyla yaplmtr. almada ya asidi metil ester standartlarnn pik alanlarn % bileimine oranlayarak alan/deriim oran hesaplanmtr. Bu orann 1e yakn olmas nedeniyle her pikin alan yzdesini bileim yzdesi kabul ederek ya asitleri miktarlar belirlenmitir. Gaz kromotografisi alma koullar u ekilde verilmitir: Gaz Kromotograf: Hewlett Packard, HP 6890, Otomatik Enjektr: Hewlett Packard, HP 18593B, Dedektr: Alev yonlamal (FID), 250C
201

Gaz Aklar: H2 : 40 ml/dak, He: 45 ml/dak, Hava: 50 ml/dak Kolon: Kapiler kolon, HP-INNOWAX Polietilen glikol, 30m x 320 m x 0.50 m Enjeksiyon Scakl: 220C Split Oran: 20:1 Split Ak: 42 ml/ dak Scaklk Program: 150 C (5') 15C/ dak. 220C (7') Duyusal Analiz Yntemi Naturel zeytinyalarnn duyusal analizleri 8 kiilik bir tadmc grubu (panel) ile belirlenmitir. Her panel yesi ya tattktan sonra, deerlendirme tablosu zerinde (izelge 2.) saysal olarak deerlendirme yapmtr (UZK; 1991). izelge 2- Deerlendirme Tablosu KUSURLAR Yok Hafif ve glkle Farkedilebilir kusurlar Farkedilebilir kusurlar Belirgin olarak kusurlu, kabul edilebilirlik snrnda Byk ve/veya ciddi, ok belirgin kusurlar 3. SONU VE TARTIMA 5 farkl iletmeden temin edilen naturel zeytinyalarnn fiziksel ve kimyasal zelliklerine ait ortalama deerler izelge 3.de verilmitir. izelge 3.den de grlecei gibi alnan zeytinya rneklerinin zgl arlklar 0.916-0.919 g/cm3 arasnda saptanmtr. TS (Trk Standartlar)de naturel zeytinyalarnn zgl arlk deerleri 0.910-0.916 g/cm3 aralnda belirtilmi olup, sadece bir iletmeye ait zeytinya rnei bu deerler arasnda bulunmutur Aralarnda Hatayn da yer ald Trkiyenin farkl illerinden elde edilen naturel zeytinyalarnda zgl arlklar belirlemek amacyla yaplan baz almalarda ise, zgl arlk deerlerinin, 0.912-0.913 g/cm3 arasnda bulunduu belirtilmitir (OLAKOLU, 19691972; OKTAR, 1988). ncelenen zeytinya rneklerinin EYK deerleri %0.4-0.9 arasnda belirlenmi olup bu deerler standartlarda belirtilen deerin (0.1) zerinde bulunmutur. EYK deerinin yksek bulunmas, Hatay Blgesinde retilen naturel zeytinyalarda safszlk maddelerinin (toprak, kum, mineral madde, azotlu madde, karbonhidrat v.b.) fazla olmasndan kaynaklanabilmektedr. lenen zeytin eidi, zeytinin hasat ekli, zeytinyana ilemede kullanlan teknolojik uygulamalarn (ykama suyu scakl, yourma sresi v.b.) farkl oluu ve elde edilen zeytinyalarnn szme ilemi uygulanmakszn direkt olarak tketilmesi gibi faktrler EYK deerini etkileyebilmektedir. Naturel zeytinyalarnn uucu madde deerleri ise %0.09-0.12 arasnda olup, TSde belirtilen deerle (0.20) uygunluk ierisinde olduu gzlenmitir. Zeytinya rneklerinin serbest ya asitleri oleik asit cinsinden %1.9 ve 3.8 arasnda saptanm ve iki iletmeden alnan zeytinya rnekleri TSde belirtilen maksimum deerin (%3.3) zerinde belirlenmitir. ZELLKLER Zeytin meyvesi Zeytin meyvesi ve Dier taze bir meyvenin Lezzeti Herhangi bir tip Zayf meyve lezzeti Daha ziyade kusurlu Meyve lezzeti, normal Olmayan koku ve tatlar Aka kusurlu, hoa Gitmeyen koku ve tatlar Tketim iin kabul Edilemeyen kusur ve tatlar GLOBAL DEERLENDRME: PUANLAR 9 8 7 6 5 4 3 2 1
202

izelge 3- Naturel zeytinya rneklerinin fiziksel ve kimyasal zellikleri
Zeytinya rnekleri 1 2 3 4 5 TS (341)
zg. arlk (g/cm3) 0.916 0.918 0.919 0.917 0.917 0.910-916
Fiziksel zellikler EYK Uucu madde (%) (%)

0.4 0.9 0.5 0.8 0.9 0.1 0.09 0.11 0.09 0.10 0.12 0.20
Asitlik (%Oleik asit) 3.8 1.9 2.1 2.3 3.6 3.3
Kimyasal zellikler zg.absorbans Peroksit 1% (meqO2/kg) 232 nm 270nm

19.23 13.48 14.51 15.40 16.81 20 1.96 1.83 1.90 1.93 2.47 3.5 0.22 0.25 0.21 0.14 0.25 0.25
Aratrma sonucu elde edilen serbest ya asitlii deerinin benzer konuda aratrmalar yapan OLAKOLU (1972), OKTAR (1988), BARAAGAN ve COLL (1989)un bulmu olduklar deerlerle benzerlik gsterdii, OLAKOLU (1969), GUTIERREZ (2001) ve RANA ve AHMED (1980)in deerlerinden dk olduu, STEFANAUDEKI (2000) ve SUREDA ve ark. (1988)nn bulmu olduklar deerlerden ise yksek olduu belirlenmitir. Naturel zeytinyalarnn peroksit deerleri ise 13.4819.23 meqO2/kg aralnda belirlenmi ve be zeytinya rnei de TSde belirtilen deerle (20) uygunluk gstermitir. rneklerin peroksit says bulgularnn benzer konularda aratrma yapan GKALP ve ark. (1993) ile TAAN (1998 )n bulduu deerlerle benzerlik gsterdii, RANA ve AHMED (1980), OKTAR (1988), STEFANAUDEKI (2000) ve GUTIERREZ (2001)in bulduklar deerden yksek olduu, OLAKOLU (1972) ve SUREDA ve ark. (1988)nn bulmu olduklar deerlerden ise dk olduu saptanmtr. Zeytinya rneklerinin 232 ve 270 nmde okunan zgl absorbans deerleri srasyla 1.83-2.47 ve 0.14-0.25 E1cm%1 aralnda bulunmu olup ilgili standartlarda belirtilen deerlerle (3.5-0.25) uyum ierisinde olduu gzlenmitir. Elde edilen bulgular STEFANAUDEKI (2000) ve GUTIERREZ (2001)in bulmu olduu deerlerden yksek bulunmutur. Hatay ili naturel zeytinyalarnn renk ve grn zellii bakmndan 7- 9 arasnda, tat ve koku zellikleri bakmndan ise srayla 6-8 ve 7-8 arasnda puanlar alarak kabul edilebilirlik snrlar ierisinde olduu belirlenmitir. Naturel zeytinyalarnn yeilimsiden ak sarya deien renklerde olduu, grn bakmndan biraz bulanklkla birlikte temelde berrak olduu, ho meyve kokusunun yannda hafif asitli kuvvetli bir aromaya sahip olduu ve kendine has kokusunun olduu gzlenmitir. Naturel zeytinyalarnn ya asitleri kompozisyonuna ait zellikler izelge 4.de verilmitir. izelge 2.nin incelenmesiyle de grld gibi 5 farkl iletmeden alnan naturel zeytinyalarnn ortalama doymu ya asitleri oran %17.12, doymam ya asitleri oran %82.41 olarak saptanmtr. Naturel zeytinyalarnn palmitik asit oranlar %12.41-14.81, palmitoleik asit oranlar 0.31-0.52, stearik asit oranlar %2.22-4.01, oleik asit oranlar %75.18-78.60, linoleik asit oranlar ise 5.12-6.13 arasnda belirlenmi ve elde edilen bulgularn TS ile uygunluk gsterdii gzlenmitir. izelge 4. Naturel zeytinyalarnn ya asitleri kompozisyonu Zeytinya Palmitik Palmitoleik Stearik Oleik 13.66 0.31 2.22 78.06 1 14.65 0.36 3.73 75.49 2 13.02 0.52 4.01 76.16 3 14.81 0.41 3.13 75.18 4 12.42 0.43 2.86 78.60 5 TS 7.5-20 0.3-3.5 0.5-5.0 55-83 Linoleik 5.12 5.34 5.56 6.13 5.51 3.5-21
Elde edilen sonularn Hatay ili naturel zeytinyalarnn ya asitleri kompozisyonlarnn belirlenmesi zerine benzer bir alma yapan TOPLU (2002)nun sonularyla uygunluk gsterdii grlmtr. Sonu olarak, Hatay ili naturel zeytinyalarnn baz fiziksel, kimyasal ve duyusal zellikleri incelendiinde; zgl arlk ve eterde znmeyen yabanc madde ile kl (EYK) deerleri TSde ve yaplm nceki almalarda belirtilen deerlerden yksek, serbest ya asitlii, peroksit says, UVde zgl absorbans, duyusal zellikler ve ya asitleri kompozisyonuna ait deerlerin ise TS ile ve benzer almalarla uygunluk gsterdii belirlenmitir.
203

KAYNAKLAR: Anonim, 1973 a. Yemeklik Zeytinya Muayene Metotlar (TS 342). Trk Standartlar Enstits Yaynlar, 14 s, Ankara Anonim, 1973 b. Yemeklik Zeytinya (TS 341). Trk Standartlar Enstits Yaynlar, 8 s, Ankara Anonim, 2001b. Hatay Tarm l Mdrl Brifing Dosyas. T.C. Tarm ve Ky leri Bakanl, Hatay Anonymous, 1993. Determination of Specific Extinction of Oils and Fats, Ultraviyolet Absorption, AOCS Official Method Ch 5-91, Sampling and Analysis of Commercial Fats and Oils. Ayanolu, H.,Toplu, C., Bayazit, S., 2000. Hatay li Zeytinciliinin Teknik Yaps. Trkiye Zeytincilik Sempozyumu, 6-9 Haziran Uluda niversitesi Ziraat Fak. Bahe Bitkileri ve Gda Mhendislii Blmleri: 412-418, Bursa. olakolu, M., 1969. 1966-1967 Kampanyasnda Elde Edilen Trk Zeytinyalarnn Analitik Karakterleri, E. . Z. F. Yaynlar, zmir. olakolu, M., 1972. 1967-1968 Kampanyasnda Elde Edilen Trk Zeytinyalarnn Analitik Karakterleri. E. . Z. F. Yaynlar. Yayn No. 194, zmir. Ersoy, B., 2000. Zeytinya Elde Edilmesinde Yaplan Hatalar, Zeytinya kalitesinin yiletirilmesi. Zeytinya Teknolojisi Kursu. Tarm Orman ve Ky leri Bakanl. Zeytincilik Aratrma Enstits Mdrl, Bornova- zmir. Gkalp, Y. H., Nas, S., nsal, M., 1993. Yusufeli-oruh Vadisinde Yetitirilen Farkl Zeytin eitlerinin ve Yalarnn Baz Fiziksel ve Kimyasal zellikleri. Standart Dergisi. Austos 1993. Gutierrez, F., Arnaud, T. Garrido,A., 2001. Cntribution of Polyphenols to the Oxidative Stability of Virgin Olive Oil. Journal of the Science of Food and Agriculture, 81: 1463-1470. Karaman, H., Draman H., 2000. Zeytinya retim Sistemleri. Zeytinya Teknolojisi Kursu. Tarm Orman ve Ky leri Bakanl. Zeytincilik Aratrma Enstits Mdrl, Bornova- zmir. Kayahan, M., 1974. Zeytin ve Ayiei Yalarnn Trigliserid Bnyeleri ve Zeytinyalarna Ayiei ile Yaplan Taiin Saptanmas zerinde Kromotografik Aratrmalar. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Ziraat Sanatlar Krss, Doentlik Tezi, 138 s, Ankara. Nelsen, S.S., 1998. Food Analysis. Second Edition, 630 s., An Aspen Publication, Gaithersburg, Maryland. Oktar, A., olakolu, A., Ikl, T., Acar, H., 1983. Zeytinya ve Teknolojisi. Zeytincilik Aratrma Enstits Yaynlar, Bornova-zmir. Oktar, A., 1988. nemli Zeytin eitlerinin Ya Miktar Ve Ya zellikleri zerine Aratrmalar. Tarm Orman ve Kyileri Bakanl Zeytincilik Aratrma Enstits Mdrl, Yayn No: 47, Bornova-zmir. Rana, S., Ahmed, A., 1980. Characteristic of Virgin Olive Oil. Dapartment of Food Science, Faculty of Agriculture University of Al-Fetah, P. O. Box. 13538 Tripoli, Libyan Stefanoudak, E., Kotsfak, F., Koutsaftaks, A., 2000.Sensory and Chemical Profiles of Three European Olive Varieties (Olea europa L.); an Approach for the Characterisation and Authentication of the Extracted Oils. Journal of the Science of Food and Agriculture, 80: 381-389. Sureda, M. C., Solanch, B.J., Ecarpenter, F. C., Alanso, M. A., 1988. A Research on the Chemical Properties of Virgin Olive Oil. Anal Bromatol. 40-1, 105-114. Toplu, C., 2000. Hatay li Deiik retim Merkezlerindeki Zeytinliklerin Verimlilik Durumlar, Fenolojik, Morfolojik ve Pomolojik zellikleri le Beslenme Durumlar zerindeki Aratrmalar. Doktora Tezi, ukurova niversitesi Bahe Bitkileri Ana Bilim Dal,195s, Adana. U.Z.K., 1991. Zeytinya Kalitesinin yiletirilmesi. Uluslararas Zeytinya Konseyi Koleksiyon Teknik El Kitaplar. Juan Bravo, 10.28006 Madrid.
204

YALOVA ATATRK BAHE KLTRLER MERKEZ ARATIRMA ENSTTS (ABKMAE)'NDE YAPILAN SOFRALIK ZEYTN GELTRME ALIMALARI
Dr. Erol Yalnkaya 1 Do. Dr. Serap Soyergin1 Cemil Hanta1
Muammer Yaln1
GR lkemiz zeytin retimi bakmndan dnya zeytin retiminde nemli bir yere sahiptir. Trkiye dnya zeytin retiminde % 8.2 retim pay ile drdnc srada yer almaktadr. 1993/94-1999/00 yllar arasnda Dnya Sofralk Zeytin retimi ise yaklak 2 Milyar ton olup, bu retimde 104 milyar ton ile Trkiye % 4.8 pay sahibidir (Touzani, 2001). izelge 1. Dnya zeytin retimi (1993/94-1999/00) lkeler retim pay (%) retim (milyar ton) Avrupa Birlii 1.633 75.8 Tunus 167 7.8 Trkiye 104 4.8 Suriye 89 4.2 Fas 58 2.7 Dier 100 4.7 Toplam 2.151 100.0 lkemizde, istatistiksel verilere gre 2000 ylnda meyve veren 89 200 000 adet, meyve vermeyen 8 570 000 adet zeytin aac bulunmakta olup, toplam retim ise 1 800 000 tondur. Bu retimin 1 310 000 tonu yalk, 490 000 tonu ise yalk zelliktedir (Anonim, 2000; Anonim, 2001). Marmara Blgesi Zeytin retimi sofralk zellik gstermektedir. Blgenin en nemli eidi Gemlik zeytin eididir. Blgenin lke zeytin retimindeki pay ise % 11.1'dir (izelge 2). izelge 2. Trkiyede blgelere gre zeytin retimi (1998) Blgeler Aa says % retim % Ege 63 233 815 67.7 1 243 627 75.4 Marmara 14 573 555 15.6 183 849 11.1 Akdeniz 10 530 675 11.3 187 126 11.3 Gneydou 4 722 403 5.1 32 898 2.0 Karadeniz 389 552 0.4 2 500 0.2 Toplam 93 450 000 100 1 650 000 100 Yalova Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits 40 yl akn bir sredir lkemizin Bahe Bitkileri sektrnde ortaya koyduu youn almalar ile nemli hizmetlerde bulunmaktadr. Enstitnn faaliyet konularndan biri de zeytindir. Blge zeytin retimi sofralk zerinde younlatndan almalar ounlukla Sofralk Zeytin zerinde yrtlmektedir. Bu almada Enstit tarafnda tamamlanm ve yrtlmekte olan Sofralk Zeytin Gelitirme almalar irdelenmitir. ARATIRMA ALIMALARI Aratrma almalar Islah, Yetitirme Teknii, Hastalk ve Zararllar, Gda Teknolojisi ve Ekonomi gibi farkl disiplin dallarnda yrtlmektedir. Tm bu farkl alma alanlarnda toplam olarak 31 ayr alma ele alnmtr. Islah: Islah almalarnda ilk aamada blgenin en nemli standart eidi olan Gemlik eidinde dllenme biyolojisi ele alnarak Gemlik eidi iin en uygun tozlayclar belirlenmitir. Bunun yannda Marmara Blgesinde yetitiricilii yaplan zeytin eitlerinin pomolojik zellikleri belirlenmitir. Bir dier almada ise yerli ve yabanc sofralk zeytin eitlerinin blgeye uyum performanslar test edilmitir.
1
Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits - YALOVA
205

eitli etkenlerle zaman iinde Gemlik zeytini iinde oluan farklklar detayl bir alma ile incelenmi, ilk aamada belirlenen 23 klon iinde standart Gemlik eidine gre stn zellik gsteren ve alternans gstermeyen 7 stn klon seilerek damzlk retimine balanmtr. Melezleme yolu ile yeni sofralk zeytin eitlerinin elde edilmesine ynelik almada ise yerli ve yabanc 11 eit ebeveyn olarak kullanlm ve eitli aamalardan sonra elde edilen 2018 adet melez tip zerinde seleksiyon almalar srdrlmektedir. Yetitirme Teknii: Sofralk zeytin fidan retiminde nemli bir yere sahip olan Orhangazi fidan retimine gerekli teknoloji Yerli Zeytin eitlerinin Sisleme ile retilmesi almasnn byk katks olmutur. Zeytin Fidan retiminde Deiik Har Materyalleri ve Karmlarnn Vegetatif Gelime zerine Etkileri almas ile en uygun har kompozisyonu belirlenmitir. Sofralk zeytinde meyve iriliini artrma amal olarak NAA uygulamas yaplarak, zeytinde seyreltme zerine etkisi saptanmtr. Yaplan fizyolojik bir almada yerli zeytin eitlerinin k dinlenme ihtiyalar belirlenmitir. Baz zeytin eitlerinin k souklarna dayankllklar belirlenerek zeytin reticilerine yanstlmtr. Gemlik eidi zeytinlerde ge olgunlamann beslenme ile ilikisinin dzeyleri ortaya konulmutur. Marmara blgesi sofralk zeytinlerinin beslenme durumu etraflca irdelenmi, buna bal olarak zeytin retiminde problemlere yol aan Bor noksanl Zeytinde Bor Noksanlnn Giderilmesi zerine Aratrmalar adl alma ile ele alnarak, yaplacak uygulamalar belirlenmitir. Bursa Yresi Gemlik eidi Zeytinlerinin Baz Besin Elementleri erii ve Bu Elementlerin Mevsimsel Deiimleri izlenerek zeytin iin en uygun yaprak rnei alma zaman belirlenmitir. Birim alandan daha fazla rn alma esasna dayanan sk dikim denemeleri Gemlik eidi iin de belirlenerek, bu teknie en uygun dikim aralk ve mesafeleri saptanmtr. Marmara Blgesi Zeytinlerinin ekil Budamas Aratrmas almas ile lkemiz ve dier lkelerde uygulanan farkl budama ve terbiye teknikleri karlatrlarak blge iin en uygun teknikler ortaya konmutur. Teknik, ekonomik ve pratik bakmdan zeytin yetitiriciliinde ele alnmas gereken zorunlu hale gelen toprak ilem sistemleri Marmara Blgesi Zeytin Bahelerinde Toprak lemeli ve toprak lemesiz Sistemlerin Karlatrlmas adl alma ile geni bir ekilde incelenmektedir. Organik Zeytin Yetitiriciliinde Zeytinden Alnan Zeytine Verme felsefesi gerei Zeytin Kekinin Kompost Yapm Teknikleri ve Organik Gbre Olarak Kullanm Olanaklar zerine yeni bir alma balatlmtr. Ayn ekilde Blge iin sorunlara yol aan ar Bakrl ila kullanmnn hasat edilen ve ilenen meyvelerdeki etkilerini belirlemek amacyla Marmara Blgesinde Sofralk Zeytinlere Uygulanan Ticari Bakrl Preparatlarn Hasat ve Salamura Sonras Oluabilecek Kalnt Bakr Dzeyinin Tespiti zerine Aratrma ad altnda yeni bir almaya balanmtr. Hastalk Ve Zararllar: Marmara Blgesinde Zeytin Aalarnda Zarar Yapan Zeytin Gvesi (Bactrocera oleae Bern) Mcadelesinde Erken Uyarya Esas Yntemler zerinde Aratrma Marmara Blgesinde Zeytin Gvesi (Bactrocera oleae Bern) Mcadelesinde Esas Olmak zere Biyoteknik Yntemlerin Aratrlmas, Gelitirilmesi ve Uygulanmas ve Marmara Blgesinde Zeytin Sinei (Bactrocera oleae Gmel) Mcadelesinde Esas Olmak zere Biyoteknik Yntemlerin Aratrlmas, Gelitirilmesi ve Uygulanmas adl almalarda sofralk zeytin yetitiriciliinde nemli sorunlara yol aan Zeytin Gvesi ve Zeytin Sinei zerinde erken uyar ve en etkili mcadele yntemleri belirlenmitir. Bu ekilde elde edilen bu veriler ve bilgiler altnda Marmara Blgesi Zeytinlerinde Zararllara Entegre Mcadele Olanaklarnn Aratrlmas ve Marmara Blgesinde Zeytin Entegre Mcadele, Aratrma, Uygulama ve Eitim Projesi ile sofralk zeytin retiminde Entegre mcadele esaslarna gre yetitiricilik yaplmas salanmaktadr. Gda Teknolojisi: Marmara Blgesinde Kaplk zeytin eitleri ve Teknii zerinde Aratrmalar, Siyah Zeytin Salamuraclnda Oleuropein Maddesinin Laktik Asit Fermentasyonuna Etkisi zerinde Bir Aratrma ve Gemlik eidi Zeytininin spanyol Usul Yeil Zeytin Salamurasna Elverililii zerine bir Aratrma adl almalar ile en uygun sofralk zeytin ileme teknikleri belirlenmitir. Ekonomi: Marmara Blgesinde Pazarlanan Sofralk Zeytinlerin Pazarlama Marjlar, Pazarlama Masraflar ve Gelir-Tketim likisi zerine Bir Aratrma, Orhangazi lesi Sofralk zeytin letmelerinden Seilen Bir Grubun Yapsal ve Ekonomik Sorunlar, retimin Youn Olduu Baz llerde Sofralk Zeytin retim Maliyetleri ve retim Tekniinin Ekonomik Ynden Deerlendirilmesi ile Pazarlamas zerine Bir Aratrma, Marmara Trakya Blgesinde Sofralk zeytin, Zeytinya ve Ayieinin Pazarlama Dzeni ve Bu rnlerde Destekleme Alm Yapmakla Grevli Tarm Sat Kooperatiflerinin Etki ve Baar Dereceleri zerinde Bir Aratrma gibi almalar ile sofralk zeytin retimi her aamada ekonomik olarak irdelenmitir.
206
RETM ALIMALARI zellikle slah almalar sonucunda elde edilen stn zellikli tip ve eitlerin ya da adaptasyon almalar sonucunda mitvar olarak seilen zeytin eitlerinden damzlk partseller kurulmakta, bylece kamu ve zel sektrdeki ilgili kurum ve kurulularnn damzlk ihtiyac karlanmaktadr. Bunun yannda yine ayn amala fidan retimi yaplmaktadr. ETM VE YAYIM ALIMALARI Sonulanan almalardan elde edilen verilerin uygulamaya aktarlmas hedefine uygun olarak Enstitde her yl kurslar dzenlenmektedir. Bu kurslar talebe gre Tarm Bakanl ve Kooperetiflerdeki Teknik elemanlara, reticilere ynelik olup, Zeytinciliin Ekonomisi, Zeytin Bahesi Tesisi, Zeytin Fidan retim Teknikleri, Zeytinliklerde Budama Teknikleri, Zeytinliklerde Gbreleme, Zeytinliklerde Toprak leme, Zeytinliklerde Hastalk ve Zararllarla Mcadele, Organik Zeytincilik konularn iermektedir. Bunun yannda ayn konularn spot olarak verildii kyeitimleri de talebe gre dzenlenmektedir. Elde edilen aratrma sonular kitapk halinde ilgililere sunulmaktadr. Ayrca, belirli konularda eitim setleri hazrlanmaktadr. SONU Yaplan almalarn tm mevcut problemlerin zmne ynelik yeni teknoloji ve bilgi retimi esasna dayanmaktadr. retici veya retici rgtleri tarafndan yaym aracl ile aratrmaya problem ve aratrmadan yaym aracl ile zm, neri bilgi akn salayacak bir sistemin daha da etkinlemesi bu abalara olumlu olarak etki edecektir. Yeni eitler, yeni rnler ve retim sistemleri alma konulardr. Ama pazarn istedii tarz ve eitte rnler ve teknolojiyi gelitirmektir. Uygun alanlarda Organik Zeytin retimi tevik edilmelidir. Yaprak ve toprak analizlerine dayal gbreleme, Entegre mcadele talimatna uygun ilalama esas olmaldr. Kii bana zeytin tketiminin artrlmas ile pazarlama hacmi gelitirilebilir. Yalova Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits Sofralk Zeytin Yetitiricilii konusunda Uzman Kadrosu ve gl altyaps ile zeytin ile ilgili tm sektrlerin hizmetindedir. Dier taraftan bu konularda her trl ibirliine aktr. KAYNAKLAR: Anonim, 1999, Yayn Katalou. Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits, Yayn No: 81, Yalova. s 49. Anonim, 2000, Yllk Rapor (1998-1999). Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits, Yalova. s 76. Anonim, 2000. Tarmsal Yap ve retim. Devlet statistik Enstits, Ankara. Anonim, 2001. Tarmsal Yap ve retim. Devlet statistik Enstits, Ankara. Touzani, A. 20001. Characteristics of Mediterranean Olive Growing in Rainfed Conditions and main Constrains for its development. Olive Orchard Management in Rainfed Conditions: New Perspectives. Mediterranean, Sfax, Tunisia.
207

ANTALYA L ZEYTNCLK DURUMU VE GELTRME OLANAKLARI
Do. Dr. Salih lger 1

ZET Antalya zeytin yetitiriciliinin yzyllardr yapld bir yer olmasna karn, ilde narenciye, seraclk, ss bitkileri ve pamuk yetitiricilii gibi fazla alternatiflerin olmas zeytincilie ilgiyi azaltmaktadr. Zeytin baheleri daha ok dier rnlerin yetitirilemedii alanlarda yaplmaktadr. Zeytin alan en fazla Merkez ilede bulunurken, bunu srasyla Ka, Serik ve Kale ileleri takip etmektedir. Kale ve Ka ilelerinde zeytin baheleri engebeli arazilerde dank bir yap sergilerken, Merkez, Manavgat ve Serik ilelerinde zeytinlikler kapal baheler halinde bulunmaktadr. retim en fazla Merkez ilede olurken, bunu srasyla Ka, Manavgat ve Serik ileleri takip etmektedir. Trkiyedeki genel durumun aksine retilen zeytinin byk ounluu sofralk olarak deerlendirilmektedir. Tavan Yrei eidinin yeil salamura olarak deerlendirilmesi yaygndr. Son yllarda Memecik ve Gemlik zeytin eitlerinin yetitiricilii de hz kazanmtr. Dnya piyasalarnda yeil salamura olarak ilenmi zeytinden daha fazla gelir elde edildii dikkate alnrsa, Antalya ili alt yaps ve yetitirilen eitleriyle bu amaca olduka uygun olduu grlmektedir. Bundan sonraki alma ve planlamalarda bu durum gz nne alnarak blgede zeytin retiminin artrlmas amacyla yeil salamuraya ynelik eitlerin yetitirilmesi ve ileme tekniklerinin modernletirilmesi ynnde gereken nlemlerin alnmas gerekmektedir. GR Trkiyede zeytincilik Akdeniz ikliminin hkm srd veya bu iklimin etkisi altnda bulunan yerlerde yaplabilmektedir. Bu blgeler kuzeyde Karadeniz Blgesinden balamak zere Marmara, Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgeleridir. Akdeniz, Anadolu kylarnda kendi adn tayan bir iklim blgesi yaratmtr. Bu blge Fethiyeden skenderuna kadar uzanr ve zeytincilik bakmndan Antalya, el, Adana ve Hatay illerini kapsar. Blgedeki Toros Dalar Anadolu ile Akdeniz arasnda tabii bir snr oluturarak, blgeyi kuzey rzgarlarna kar korur. Dalarn gneye bakan ksmnda Akdeniz iklimi, kuzeye bakan kesiminde gei iklimi hkm srer. Blgede zeytin yetitiricilii Toroslarda 850 mye kadar kabilmektedir (Mendilciolu, 1992). Blgede yetitirilen bitkiler arasnda pamuk, sebze, meyve trleri, turungiller, ba ve zeytin yer alr. Zeytinin bu blgedeki gemii ok eski olmasna ramen narenciye, muz, sebzecilik ve sera yetitiriciliinin ekonomik adan rekabeti nedeniyle fazla gelime gsterememitir. Bu blge turfanda yetitiricilie uygun olduu iin zeytincilie pek sra gelmemektedir fakat, ok byk potansiyel bulunur (Armaan, 2000). Akdeniz Blgesi Trkiye zeytin aac toplamnn %3.5na sahiptir. Zeytinliklerin ou alama suretiyle oluturulmutur. retimin %67si yalk, %33 sofralk olarak deerlendirilir. Blgenin nemli eitleri Tavan yrei, Kan zeytini, Ya Ula, Sar Ulak zeytinleridir. Son yllarda Ege ve Marmara blgelerinden getirilmi Gemlik, Memecik ve Domat eitlerinin yan sra mahalli eitler arasnda Halhal, Byk ve Kk Topak Ulak, Elmack, Karamani, Saurani, Sayfi, Sar Hasebi gibi eitlerde yetitirilmektedir. eit bakmndan zengin olan bu blgede sofralk zeytin retimini gelitirmekte yarar vardr (Canzer, 1991). Antalya zeytincilik bakmndan byk bir potansiyele sahiptir. Ancak, zeytin fakir topraklarn zengin bitkisi olarak bilindii iin zeytincilie gereken nem verilmemektedir. Kale ilesinde yetitirilen al zeytin aalar iin ilalama, gbreleme ve sulama yaplmamakta, halk yaygn olarak seraclk yaptndan zeytin aalarndan kendi ihtiyacn karlayabilecek kadar ya karmak eklinde yararlanmaktadr. Benzer ekilde Antalyaya bal Demealt kynde de zeytinlikler bulunmasna ramen, halk burada ekonomik geliri fazla olan halcl tercih etmekte ve zeytincilie gereken nem verilmemektedir.
1
Akdeniz niversitesi, Ziraat Fakltesi, Bahe Bitkileri Blm - ANTALYA
208

Antalya merkez ilede Kepezst, Yeniky, Demealt, Aksu arazilerinde ok fazla zeytinlikler bulunmaktadr. Serikte yaklak 15 bin dekar alanda zeytin yetitirilmektedir. Bunlardan 220 bini kapama bahe eklindedir, 5 bin adedi ise kark ve dzensiz ekildedir. Manavgatta 131.550 zeytin aac bulunmaktadr. Yetitirilen eitler Manzanilla, Ayvalk, Tavan yrei, Memecik zeytinleridir. Meyveli ylda aa bana verim 80 kgdr. Aalarda %1-2 orannda dal kanseri grlmektedir (Alkan, 1999). Ka ilesi kaplad alan bakmndan ilin nemli zeytin aacna sahip ilesidir. Ancak, aalar iddetli periyodisite gstermeleri nedeniyle retimde ok dalgalanmalar grlmektedir. Antalyann dier ileleri kaplad zeytin alan ve retimi bakmndan fazla neme sahip deildir (Tablo 1). Antalya merkez ile, Serik ve Manavgat ilelerinde retimin ok olduu yllarda yala ayrlan zeytin miktar fazla iken, az olduu yllarda sofrala ayrlan ksm daha fazla olmaktadr. Tavan Yrei en fazla sofralk olarak kullanlan zeytin eididir. Bunu Gemlik ve Memecik zeytinleri takip etmektedir. lin nemli zeytin eitlerinden olan Kara zeytinin retimi gittike azalmakta ve bu eit tamamen yalk olarak deerlendirmektedir. Zeytin Yetitiriciliinde Karlalan Sorunlar Ve zmler Gnmz ekonomik koullar ierisinde girdi fiyatlar yksek dzeyde bulunmakta, mekanizasyon salanamad iin insan igc kullanm zorunlu olmakta ve bu durum rn maliyetinin ykselmesine yol amaktadr. Fiyat ve kalite asndan Ege ve Marmara blgesiyle rekabet edilememesi nedeniyle dier pazarlara sat snrl seviyede kalmakta ve bu da baz yllar byk stoklarn olumasna yol amaktadr. Ancak, retim dier blgelerde dk olduu yllarda zeytin sat yaplabilmektedir. Mevcut zeytinliklerin ou alan bakmndan kk aile iletmeleri tipindedir. Mevcut kredileme sistemi bu kk iletmelere bir ekonomik destek salamas iin uygun deildir. Ekonomik destekten yoksun bu iletmelerde tabi olarak modern tekniklerin uygulanmas mmkn olmamaktadr. Bu nedenle zeytin reticisine uzun vadeli ve dk faizli kredi salanmaldr. retici yeteri kadar ve ucuz fidan temin edememektedir. zellikle de Memecik ve Domat gibi elikle oaltm zor olan eitlerin fidanlar pahaldr. Antalyada zeytin fidan yetitiren kurulular yoktur. Fidan ihtiyac daha ok Ege Blgesinde ki kamu kurulular ve zel sektrce retilen fidanlklardan karlanmaktadr. eitlerin standart olmamas nedeniyle retici hangi eitleri alacan bilememektedir. Bu amala, i ve d pazar isteklerine uygun retim salamak zere kalite konusuna zeytinlik tesisi aamasnda nem verilmeli ve yeni plantasyonlarn standart saylabilecek yalk ve sofralk deerlendirilmeye elverili eitlerle tesis edilmesi salanmaldr. Bata Ka ve Kale ileleri olmak zere zeytinliklerin nemli bir ksm meyilli arazilerde tesis edilmi olup toprak ileme ve kltrel ilemler toporafik ve ekonomik artlara bal olarak uygulanabilmektedir. Bu durum verimi olumsuz etkileyen faktrlerin banda gelmektedir. Aalarn ounlukla budanmamas ve hasadn srkla yaplmas rn kayplarn artrmaktadr. Bahelerin byk ounluunda gbreleme ve sulama yaplmamaktadr. SONU Zeytin retiminde yeil ve siyah salamurala ayrlan miktar arttka zeytin yetitiricilii daha karl olmaktadr. Son yllarda Tavan Yrei, Domat ve Gemlik zeytinlerinin dikiminin artmas bu saptamay destekler niteliktedir. Zeytincilikteki hedef mevcut aa saysna belli bir oran dahilinde her yl yenilerinin ilavesini yapmak, mevcutlarn verimini ykseltmek, periyodisiteyi azaltmak ve rn kalitesini ykselterek rnmzn i tketimini ve ihracatn arttrmak olmaldr (Armaan, 2000). Devlet, zel sektr ve reticilerin, retimin ve rn kalitesinin artrlmas amacyla budama, bitki besleme, hastalk ve zararllarla mcadele, entansif zeytin plantasyonlarnn tesisi, zeytin skma tesislerinin ve sofralk zeytin tesislerinin modernizasyonu konusunda yaplacak ortak almalar zeytinciliin gelimesine olanak salayacaktr. tketim ve ihracatn artrlmasna ynelik nlemlerin
209

alnarak, konunun ulusal bir zeytin politikas dahilinde uygulanmas ve bu nlemlerin kalc olmasnn salanmas gerekmektedir. Blgede yalk zeytin yetitiricilii ekonomik olmazken, sofralk zeytin yetitiricilii karl olmaktadr. Ancak, ileme teknikleri ve hijyenik koullarn iyi olmamas nedeniyle ihracat ans yok denecek kadar azdr. lde modern ileme tesisleri kurulduunda nemli zeytin ihracat yaplabilecektir. Bu konuda zel sektrn baz teebbsleri olmasna ramen, yeterli miktarda retimin olmamas ve tesis maliyetlerinin fazla olmas caydrc unsurlar olmaktadr. KAYNAKLAR: Alkan, C. 1999. zel grmeler. Armaan, H. 2000. Akdeniz Blgesinde Zeytin Yetitiricilii. A.. Ziraat Fakltesi, Bahe Bitkileri Blm Mezuniyet almas, Antalya. Canzer, . 1991. Standart Zeytin eitleri Katalou. T.C. Tarm ve Kyileri Bakanl Yayn Dairesi Bakanl, No: Genel 32, Seri:16, Ankara. Yaynlar,
Mendilciolu, K.1992. Subtropik klim Meyveleri (Zeytin). E..Ziraat Fakltesi Yaynlar, Teksir No:11-2.
210

ZEYTN YALARINDA MKOTOKSN PROBLEM
Dr. Harun DIRAMAN 1

GR lkemizin eitli ihracat rnlerinde mikotoksin probleminin yllardan beri byk handikaplar oluturduu bilinmektedir.Bu problem her zaman zeytinyalarnda da byk bir nem tamaktadr. Ancak yaplan eitli incelemelerde byk bir ekonomik neme ve beslenme deerine sahip olan zeytinyalarnda mikotoksin problemi konusunda lkemizde yeterli sayda yaynn olmad grlm, bu nedenle bu konudaki deiik yerli ve yabanc aratrclarn bilgileri toplanarak ilgilenen kii ve kurumlara zeytinyalarnda mikotoksin oluumu ve nlenmesi konusunda toplu bilgiler vermek amalanmtr. Bu bildiride lkemiz asndan ekonomik anlamda son derece nem tayan zeytinyalarnda, mikotoksin oluumu ve bunlarn zeytin ve rnlerine etkileri lkemizden ve dier lkelerde yaplan deiik aratrmalardan derlenerek incelenmitir. Bu derlemede bu konuda yaplan aratrmalar : 1 .Zeytinin yaps ve zeytin ileme metotlar arasnda zerine baz genel bilgiler, 2 .Zeytin tane kalitesi- hasad mikotoksin oluumu arasndaki ilikiler, 3. Mikotoksinlerin gdalardaki nemi ve etkileri, 4 .Zeytinyalarnda mikotoksinler zerine yaplan almalar, alt balklar altnda incelenmitir. ZEYTNN YAPISI VE ZEYTN LEME METOTLARI ZERNE BAZI GENEL BLGLER nsanln en eski aalarndan biri olan zeytin aac Akdenizi evreleyen lkelerin hemen hepsinde yaylma imkan bulmutur. Zeytin meyvesi salamura ileminden geirilerek sofralk bir meyve olarak dorudan tketilebildii gibi, fiziksel ilemler yardm ile ya karlarak doal bir meyve ya olarak da kullanlmaktadr. Zeytin meyvesi anatomik olarak dier tek ekirdekli meyvelerdeki gibi epidermis (kabuk), mesokarp ( et ) ve endokarp (ekirdek) olmak zere ana ksma sahiptir. Zeytin meyvesinin ortalama bileimi % 50 su, % 22.0 ya, % 1.6 protein, % 5.8 selloz , % 1.5 kl, % 19.1 eker den olumaktadr.Hasad iin zeytinlerin olgulamasnda dikkat edilecek temel kriterler salamura ve ya ilemleri iin kullanma gre baz farkllklar gstermekle beraber, hasadda dikkat edilecek en nemli husus zeytin meyvelerinin mekanik olarak zararlanmamasdr. Bu bakmdan kaliteli rn iin elle hasad daima tavsiye edilmektedir. Hasad ncesi de en nemli husus da zeytin sineine kar yeterli mcadelenin yaplmasdr. Bu iki kaynak mikroflorann temel kontaminasyon kaynaklardr (KIRTSAKIS,1998). Naturel nitelikteki zeytinya bilindii zere rafinasyon ve deodorizasyon gibi herhangi bir kimyasal ilemi iermeyen, sadece presleme ve santrifujleme gibi fiziksel ilemler ile elde edilen bir rndr. Bir meyve ya olan zeytinyann elde edilmesinde ana prensip,meyve iinde lipoprotein yapsndaki bir zarla evrilmi damlacklar halinde bulunan yan zeytinin dokusundan fiziksel olarak paralanmas yolu ile yan aa karlmas ve sonuta sv faz (ya+karasu) ve kat faz (pirina) halinde ayrlmasdr. Zeytinya retimindeki sistemler, klasik (geleneksel) ve modern (kontinu) sistemler olarak iki ana grupta toplanrlar.her iki sistemde de elde edilen ya natrel niteliktedir (KIRTSAKIS,1998).Bu nedenle mikrofloraya bal oluabilecek mikotoksinler gibi baz bileenlerin yaa geme riski sistemlere gre her zaman mevcut olabilmektedir. ZEYTN TANE KALTES HASAT VE MKOTOKSN OLUUMU ARASINDAK LKLER VE HACCP AISINDAN KONUNUN NEM Zeytinlerin mikrofloras zerine baz nemli zeytinci lkelerde eitli aratrclar tarafndan yaplan ve almalarda mikotoksin oluturma riskine sahip Aspergillus, Penicillium, Cladosporium Paecilomyces cinsi eitli kfler izole edildii bildirilmektedir. TANTAOUI EL IRAQI ve TUTOUR (1985)
1
Zeytincilik Aratrma Enstits Bornova ZMR
211

tarafndan yaplan bir alma da zeytin ve zeytin ezmeleri zerinde Pencillium trlerinin baskn olduu tesbit olup, bunu Aspergillus (A..flavus, A.ochraceus) trleri izlemektedir. SAMANE ve ark (1991) zeytinlerde toksik olan izolatlar Aspergillus trleri iin A.flavus, A.fumigatus var.ellipticus, A. nidulans, A .niger, A. ochraceus, A. prasiticus; .Penicillium trleri iin ise P. brevicompactum, P.chrysogenum, P.citrinum, P.echinulatum, P. expansum, P. griseofulvum, P. implicatum, P .raistrickii, P. roqueforti, P .verrucosum var.cyclopium (P. aurantiogriseum), P. verrucosum var.verrucosum (P.viridicatum) ; C. cladosporioides, Paecilomyces variotii ve Trichoderma harzianum trlerini belirlemilerdir. Zeytin Sineine maruz kalm tanelerde belirlenen Aspergillus (A. flavus ve A. niger), Alternaria, Penicillium (P.notatum), Rhizopus, Nigrospora ve Cladosporium cinsine bal funguslar, zeytin meyvesinin ierisinde enzimatik aktivitelerini artrmak suretiyle ya hidrolize etmekte; ya asitlerinin ve gliseroln serbest hale gemesini salayarak zeytinyanda asitliin ykselmesine yol amaktadrlar (NEUENSCHWANDER ve MICHELAKIS,1978; AKICI ve KAYA,1982).Zeytin sinei zararlsna maruz kalm meyvelerde Rhizophus nigricans, Fusarium semiticum, Aspergillus niger ve Penicillium notatum kf trleri Msrl aratrclar SHARKAS ve TOLBA (1974) tarafndan belirlenmitir. Bunun yannda mikrobiyal toksin (aflatoksin, okratoksin gibi mikotoksinler) retme riskine sahip olan bu mikroorganizmlarn topraa dm,beklemi ve hasarlanm zeytinler de de tesbit edilebilecei de bildirilmektedir (TANTAOUI EL IRAKI ve ark.,1983; VISCONTI ve ark.,1986). Zeytinya retimindeki HACCP program uygulamalar asndan yaa ilenecek zeytinlerin iletmeye kabulunde, mikotoksin oluumunun engelenmesi ve mikroorganizmalarn zeytinyanda yapabilecekleri muhtemel tad bozulmalarn nlemek bakmndan yalk zeytinlerin olgun- hasarsz ve taze toplanm olmas ve bu kontroln her parti rnde,her gn yaplmas gerektii mikotoksin bildirilmektedir.Zeytinyann kalitesini etkileyebilecek olan mikrobiyel kaynakl ve oluturma riskini de ierebilecek eitli biyokimyasal reaksiyonlarn nlenmesi asndan zeytinlerin 25 C o scaklkta ve % 75 nem dzeyinde, 20 cm ykseklikte bir yn olarak en fazla birka gn bekletme (depolama) yaplabilecei ve bu kontrollerin de her gn yaplmas gerektii de kaydedilmektedir. Ayrca bu aamalar rnn son rr kalitesini etkileyecek olan kritik kontrol noktalar olarak ifade edilmektedir (RAHMAN,2000). MKOTOKSNLER GIDALARDA NN NEMLDR ? Gda maddesinin veya tarmsal rnn bnyesinde bulunan kfler kendileri iin uygun artlar bulunduu takdirde gdalarda istenmeyen deiikliklere ve bozukmalara neden olmaktadrlar. Bunun yannda gelitikleri rnlerde toksik zellikte olabilecek eitli metabolitleri de retebilmektedirler. Bu metabolitlere mikotoksin ad verilmekte olup, bunlar insan ve hayvanlarda baz hastalk tablolarna yol amaktadrlar. Bu hastalk tablolarna mikotoksikosiz ad verilmektedir. Bir ok kf eidi tarafndan retilen mikotoksinler iinde en toksik olduu bilinen aflatoksinlerdir. Bu toksin Aspergillus flavus ve Aspergillus parasiticus tr kfler tarafndan retilmektedir. Bu toksik bileikler ultraviole nlar altnda mavi ve yeil floresans verme zelliklerine dayanarak drt adlandrlmlardr. Aflatoksinler (AF) kuvvetli temel komponenet B1, B2, G1 ve G2 olarak hepatokanserojenik, mutajenik, mutajenik ve toksijenik zellie sahip bileiklerdir. Uzun yllardan beri yaplan aratrmalar sonucu aflatoksinlerin insan ve hayvanlarda akut aflotosikosiz, karacier kanseri, Hint ocuk sirozu, Rye sendromu,ecefalopati, i organlarda ya dejenerasyonu, mutajenite ve nefrotoksisiteye sebep olduklar tesbit edilmitir (PALMGREEN ve HAYES,1987). Btn bu sebeplerden dolay, aflatoksinlerin olumsuz etkilerinden tketicilerin korunmas amac ile FAO (BM - Dnya Gda ve Tarm rgt) ve WHO (BM Salk rgt) gibi uluslararas kurulular tarafndan yaplan aratrma sonularna gre baz limit deerler tesbit edilmitir. Dnya Salk rgt WHO gdalardaki en yksek aflatoksin miktarn 30 ppb ile snrlamtr (SCHMIDT ve ESSER,1985). Bunun yannda bir ok lkede gdalardaki mevcut AF ler iin tolerans dzeyi 5 ile 25 ppb arasnda deimektedir. Trk Gda Kodeksine gre ise gda maddelerinde ve tarmsal rnlerde toplam aflatoksin limit dzeyi (B1+B2+G1+G2) 10 ppb olarak belirlenmitir (ANONYMOUS,1997). Mikotoksinlerin insan ve hayvan sal zerindeki olumsuz etkileri belirlendikten sonra, tesbit edilen snrlarn altndaki deerler gvenilir anlamna gelmedii iin, bir ok lkeler bu mikotoksinler iin gda ve yemlerde bulunabilecek miktarlar srekli gzden geirerek azaltma eilimine girmektedirler.
212
ZEYTNYALARINDA MKOTOKSNLER ZERNE YAPILAN ALIMALAR spanyol aratrclar AREVALO ve MARTEL (1983) zeytin rnlerinde aflatoksinin tesbiti iin semi kantitatif zellikte hzl bir yntem gelitirmilerdir.Bu metodun % 7 aside kadar naturel zeytiyalarnda ve zeytin ezmelerinde kolayca hzl bir ekilde uygulanabilecei ve AF tesbit snrnn da zeytinya iin ise 5 ppb olduu bildirilmektedir. LETUTOUR ve ark (1983) klasik ince tabaka kromatografi yntemi ile zeytinyalarnda AF B1 ve okratoksin A nn e zamanl olarak tesbitini yapmlardr. Bu yntem ile rneklerde belirlenen en dk miktar snr, okratoksin A iin 40 g /kg olmu , AF B1 ise 4 g /kg olarak bulunmutur. Yunanistanl aratrc DARADIMOS ve ark (2000) zeytinyanda AF B1in aranmasnda iki florometrik HPLC ynteminin geerliliini ve deerlendirilmesini incelemilerdir.Metod A bir silica pak kartuu kullanm ile bir temizleme ilemini izleyen ve eitli solventler ile rnein ekstraksiyonu ihtiva etmitir. Metod B ise farkl ekstraksiyon prosedrlerini Aflatrep immunoaffinty colon temizliini takip eden bir yntemdir. Zeytinyanda AF B1 aranmas her iki yntem ile yaplm olup, sonra HPLC ile kantitatif aranmas iin floresans detektrl C 18 (60 angstrom 4.6 X 250 mm) kolon kullanlmtr.Her iki yntemin basit, gvenilir ve etkili olduu, ancak metod Ann (2.8 ng/kg gibi) metod B (56 ng/kg) den daha dk bir aranma limiti gsterdii bildirilmektedir. Yaplan istatistiksel deerlendirme ile her iki yntemin recovery farklar nemsiz olarak bulunmutur (metod A iin recovery % 87.2 , metod B iin ise recovery % 84.8) Trk zeytin ve zeytinyalarnda KALENDER (1973) tarafndan yaplan bir almada A. flavus tesbit edilemedii gibi; AF miktarlarnn da tehlike snrnn altnda olduu belirtilmitir. Fasl aratrc TANTAOUI EL - IRAKI ve ark (1983) yapm olduklar bir almada salam ve olgun (Picholine marocaine) cinsi zeytinleri Aspergillus flavus un iki (OL 30 ve OL 34) ve Aspergillus ochraceus un (no: 419) toksijenik sular ile inokule etmiler, kf geliimini ve toksin retimini vede bunlarn ya verimi ve kalitesi zerine etkisini incelemilerdir. Szma yalarda mikotoksin miktarn 93 ve 28 g/kg aflatoksin B 1 ve 30 40 g/kg okratoksin olarak tesbit eden aratrclar, ayrca zeytinyann serbest asitliinin de bu tip kf gelimesinden etkilenmediini de belirtmilerdir. LETUTOUR ve ark (1983) klasik ince tabaka kromatografi yntemi ile 60 ham zeytinya rneini analiz etmi ve sadece 3 rnekte iz miktar okratoksin A tesbit etmilerdir. rdnl aratrclar HUMEID ne ABU BLAN (1987) yapm olduklar aratrmada depolama sresince zeytinlerde gelien kflerin, yan asitlii ve AF B1 retimi zerine etkilerini incelemitir.Bu almada zeytinyandaki asitlik dzeyinin zeytindeki kf trlerine gre deikenlik gsterdii ve kfler ile infekte edilen btn rnek zeytinyalarnn ultraviole lamba altnda floresans spot gstermesine ramen A. flavus ile infekte olmu rneklerin hi birinde AF bulunamad grlmtr. Zeytin tanelerinin ya karlmas ncesinde uygun olmayan bekletme artlar altnda tutulmas halinde, eitli mikroorganizmalarn saldrsna maruz kalmaya eilimli olduklar ve bunlarn ya kalitesi zerine asitlik art, tad ve koku bakmndan byk bir kusur olarak etkiledii ve zeytinlerde kf gelimesinin etkisini azaltmak iin depolama mddetince zeytinlerin muhafazasna zen gsterilmesi gerektii deneysel olarak bu alma sonularnda verilmitir.Yunanistanl aratrc DARADIMOS ve ark (2000) yapm olduklar aratrmada 50 adet Yunanistan orijinli 1985 ve 1998 yllar rn zeytinyalarnda AFB 1 analizi yapmlardr. rneklerin % 72 nde AF B1 olduu grlm ve AF B1 deiim snrlar 2.8 15.7 ng/kg olarak bulunmutur. Ancak bir zeytinya rneinin 46.3 ng/kg AFB1i ierdii grlmtr.Bunlarn yannda, zeytinlerde Alternaria mikotoksinlerinin (alternariol (AOH), alternariol metil eter (AME), altenuene (ALT), altertoksin I (ATX I) ve tenuazonik asit (TA) )doal oluumu ve bunlarn zeytinyana muhtemel geileri VISCONTI ve ark., (1986) tarafndan incelenmitir. En yksek Alternaria mikotoksin dzeyinin hasarl zeytin rneklerinde tespit edildii ancak gda olarak kullanlan piyasa zeytinya rneklerinde ve fabrikalardan toplanlan pirinlarda Alternaria mikotoksinlerini bulunamad aratrclar tarafndan bildirilmektedir. Ayrca, laboratuvarda ok fazla kontamine olmu bir zeytin rneinden presleme ile yaplan zeytinyanda AOH 0.79 ve AME 0.29 g/g olarak bulunmu olup, bu bilgilerin nda zeytinyana geebilecek mikotoksin miktar da AME iin % 4, AOH iin 1.8, ALT ve TA iin 0 olarak (ya verimi % 15 olduunda) tahmin edilmitir. eitli Alternaria trlerinnin olmasna ramen mevcut btn zeytin rneklerinin zerinde en ok raslanan A. alternata olduu ve . mikotoksin tesbitinin de sadece fiziksel olarak hasarlanm rneklerde yapld bildirilmitir. MAHJOUB ve BULLERMAN (1988) yapm olduklar bir almada zeytinyandaki AF B1in stabilitesi zerine kzartma ilemi,scaklk, gne ve ve depolama zamannn etkilerini incelemilerdir. Bu almada aratrclar, depolamann etkisini inceledikleri szma zeytinyana 20 ile 100 ppb AF B1 ,
213

dier ilemler iin kullanlan rnee de 100 ppb AF B zeytinyalar yle gruplandrlmtr: 1. 25 oC de karanlkta 0 224 gn depolama, 2. Ak havada 0 80 dk gne na maruz brakma ilemi, 3. Zeytinyan 100, 150, 200 veye 250 oC de 10 dk sl ileme maruz brakmak, 4. 150 oC de 0 100 dk arasnda sl ilem uygulamas. Zeytinyanda 25 g biber, patates, balk 7 dk kzartlmtr (gda alndktan sonra yan scakl 105 120 oC idi). Bu ilemler sonras zeytinya ve gda maddeleri AF B 1 bakmndan analiz edilmilerdir. Aratrclar karanlkta 224 gn depolama sonucunda mevcut AF B1in % 50den daha ounun geri kazanldn; gne na maruz brakma ileminin herhangi bir etkisinin grlmediini; 200 oC ve altndaki sl ileminin AF B 1 kayb zerine fazlaca bir etki yapmadn ve 250 oC deki uygulamann ise toplam AF B 1nin % 65 ni azalttn belirlemilerdir. Ayrca yada kzartlan gdalardan sadece biberin 50ppb. AF B 1i absorbe ettiini grmler, aratrclar bu durumu biber dokusunun AF selektif olarak absorbe etmesi ile aklamlardr. Ayrca bu aratrclar zeytinyandaki AF B1nin en uygun stabilitesini 25 oC de depolama ile muhafaza ettiini de belirtmektedirler. Basit bir filtrasyon ilemi ile aflatoksinlerin byk ounluunun, rafinasyon ve aartma ilemi ile de hangi tr ya (tohum veya meyva) olursa olsun mikotoksinleri paralayarak yalardan uzaklatrld bilinmektedir (NAS ve ark.,1992). Ancak bu esnada zeytinyan doal olarak bnyesinde bulunan tokoferol ve polifenoller, klorofil gibi antioksidan nitelikteki maddeler de azalmakta zeytinyann kalitesinde dmeler meydana gelmektedir (KIRITSAKIS,1998). Bu almalarn bazlarnda zeytinyalarnda mikotoksin tespit edilememesine ramen, ilgili btn aratrclar mikotoksin oluturma riski bakmndan zeytin ve rnlerinin nem tadnda birlemektedirler. SONU Bu derlemede verilen verilen bilglerin nda grlmtr ki, zeytinlerde ve baz rnlerinde mikotoksin oluturabilecek zararl mikrobiyal trlerin bulunduu ve bunlarn metabolitler oluturmak ekli ile mikrobiyal kirlenmeye yol aabilecei ortaya kmtr. Bazen zeytinden gelen bu metablitlerin zeytinyana dahi geebildii aratrclar tarafndan gsterilmitir.Bu sebeble ekonomik deeri olduka yksek, insan sal ve beslenmesi asndan son derece nemli komponentler de ihtiva eden bir rn olan zeytinin ilenmesinde azami olarak hijyenik kurallara uyulmas gerekmektedir. Bu son rn kalitesi bakmndan da ok nemlidir.Mikotoksinlerin insan ve hayvan sal zerindeki olumsuz etkileri belirlendikten sonra, tesbit edilen snrlarn altndaki deerler gvenilir anlamna gelmedii iin, bir ok lkeler bu mikotoksinler iin gda ve yemlerde bulunabilecek miktarlar srekli gzden geirerek azaltma eilimine girmektedirler.Verilen bu bilgilerin nda zeytin yalarnda tehlikeli bir dzeyde mikotoksin oluumu tesbit edilmemekle birlikte, szkonusu rnn bu tr bir riske sahip olabilecei gereinden hareketle zeytin ve rnlerinde mikotoksin oluumunu nleyebilmek iin aadaki hususlara uyulmas yararl olacaktr: 1. Zeytinlerde mikrobiyal bulamann en nemli kayna da olan (Zeytin Sinei gibi) zararllara kar zamannda ve etkin bir mcadele mutlaka yaplmaldr. 2. Mikrobiyal kontaminasyonu en az seviyeye indirebilmek iin hasatta meyvelerin hasar grmemesine dikkat edilmelidir. Bu sebeple hasat el ile yaplmaldr. 3. Zeytinler mutlaka kasalar iinde fabrikaya tanmal ve kesinlikle bekletilmemelidir. 4. Eer zararllar tarafndan infekte edilmi ve hasatta mekanik zararlanm veya yere dm zeytinler var ise bunlar ya fabrikasnda mutlaka ayr ekilde ilenmeli ve mikotoksin oluum riski asndan yalar da ayr ekilde deerlendirilmelidir. Ekonomik deeri olduka yksek bir rn olmasnn yannda insan sal ve beslenmesi asndan son derece nem arzeden esansiyel ya asitleri, vitaminler, antioksidantlar gibi komponentleri de ieren bir rn olan zeytinin ilenmesinde azami olarak hijyenik kurallara uyulmas gerekmektedir. Bu durum gerek sofralk zeytin olsun gerekse zeytin ya olsun , son rn kalitesi bakmndan da ok nemlidir.
1
enjekte etmilerdir. Yaplan ilemlere gre
214

Aflatoksin ile kontamine olmu zeytin yalar aynen dip zeytinlerden elde edilen veya ilemdepolama esnasndaki hatalardan dolay kusurlu olan lampant yalar gibi dorudan rafinasyona verilerek ekonomik adan deerlendirilmek zorundadr. Ancak bu olumsuz durumun olumasn nlemek, bu ok deerli rnn beslenme, hijyenik ve ekonomik kalitesinin muhafazas asndan daima n planda olmaldr, nk zeytinya doal olarak tketilmesi gereken bir yadr. KAYNAKLAR: Anonymous,1997. Trk Gda Kodeksi Ynetmelii T.C. Resmi Gazete.Say: 23172 (mkerrer) 16 Kasm, 1997. Aravelo, G., Martel.,J.,1983. Rapid Metod of Aflatoxins in Olive Products. Grasas y Aceites. 34 (6): 386 akc M., Kaya,M.,1982. Ege Blgesinde Zeytin Sineinin(Dacus olea Gmel.) Neden Olduu rn Kayb ve Ekonomik Savam Eii zerinde Aratrmalar. Blge Zirai Mcadele Ar.Enst. Proje A Nihai Raporu.Bornova-zmir. Daradmos, E., Marcak, P., Kouppars, M., 2000. Evalution and validation of two flouremetric HPLC Methods for the Determination of Aflatoxin B1 in Olive Oil. Food Additivies and Contaminats. 17 (1):65 Humed, M.A., Abu Blan, H. A.,1987 Effect of Molds Invading Olive Fruits During Storage on Oil Acidity and Aflatoxin (B 1) Production. Dirasat ( Jordan ) 14 (11) 191. Kalender,G., 1973. Zeytin ve Zeytinyalarnda Aflatoksin Varlnn Tesbiti zerine Aratrmalar. Yalova Bahe Kltrleri Aratrma ve Eitim Merkezi Dergisi .6 (3 / 4) : 69 Krtsaks,A.K.,1998. Olive Oil: From the Tree to the Table. Food and Nutrition Press,Inc., Trumbull, CT 06611,USA. 348 sayfa.. Le Tutour, B, Tantou - El Irak A.,Hlal,L., 1983. Simultaneus detection lof aflatoxin B 1 and ochratoxin A in olive oil.. J. Of the American Oil Chemists Society. 60 (4) : 835 Mahjoub, A., Bullerman, L.B., 1988. Effects of storage time, Sunlight, Temperature, and Frying on Stability of Aflatoxin B 1 in Olive Oil. Lebensmittel Wissenscahft und Technologie. 21 (1) :29 Nas ,S., H.Y. Gkalp, M..nsal, 1992. Bitkisel Ya Teknolojisi. Atatrk niversitesi Yayn No:723. Ziraat Fak.No: 312. 220 sayfa. Erzurum. Neuenschwander,P, S. Mchelaks.1978.The infestation of Dacus olea,harvesting time and its Influence on Yield and Quality of Olive Oil in Crete. Acit. Ang. Entom. 86 : 420 Palmgreen, M.S., Hayes, A. W., 1987. Aflatoxin in Food. In: Mycotoxin in Food. P. KROUGH(Ed)., Academic Press. Inc. pp: 65. Rahman,,M.2000., HACCP Quality Control in the Production of Virgin Olive Oil. Olivae (English Edition) 84 :50 Samane, S., Tantou El Irak A., Esadaou ,M. 1991. Mycroflora of Moroccan Greek Style Black Olives II Toxigenesis: Microbiologie ,Aliments, Nutition. 9 (4): 335 Sharkas,M.S., Tolba,M.K.,1974. Studies on the Damage Caused by Invading Fungi in Olive Fruits Infested by Dacus Olea Gml. Egyptian Journal of Botany. 17 (2/3):97. Schmdt,F.R.,Esser,K.1985. Aflatoxins: Medical Economic Impact and Prospects for Control Process. Biochemistry.167Tantou El Irak A., Tutor, B., Abussalm,A., 1983 . Effects of the Contamination of Olives by Toxigenic Aspergilli on the Quantity and Quality of Press oil. Revue Franaise des Crrops Gras . 30 (11 / 12): 473 Tantou El Irak A.,Tutor, B.,1985. Possible Contamination of Olives and Derivates by Mycotoxins: a Review. Oleagineux. 40 (8 / 9) :451 Vscont, A., Logreco, A., Bottalco,A., 1986. Natural Occurence of Alternaria Mycotoxins in Olives Their Production and Possible Transfer into Oil. Food Additives and Contaminants .3 (4) : 323
215

TRKYE'DEK BAZI ZEYTN ETLERNDEN ELDE EDLEN ZEYTNYALARININ BLGESEL OLARAK KARAKTERZASYONU
Prof. Dr. Ayta Saygn Gmkesen 1 Dr. Fahri Yemiiolu 1 mmhan Tibet 2 Meltem akr 3
ZET Tipik bir Akdeniz bitkisi olan zeytin aacna; lkemizde Marmara, Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgelerinde yaygn olarak rastlanmaktadr. Zeytinyann bileimi; zeytin eidi, iklim koullar, zeytinin olgunlama derecesi gibi bir ok faktre bal olarak deiiklik gstermektedir. Son yllarda Uluslararas Zeytinya Konseyi tarafndan dnyadaki zeytin eitlerinin ve bu eitlerden elde edilen zeytinyalarnn karakteristiklerinin belirlenerek Zeytin Bilgi Bankas oluturma almalar yrtlmektedir. Trkiyede de Zeytin eidi Bankasnn oluturulmas amacyla 1960l yllarda balayan almalar gnmze kadar devam ederek, kolleksiyonda yer alan eitlerin morfolojik, agronomik ve pomolojik zellikleri incelenmi ve Trkiyenin zeytin materyali tanmlanmaya allmtr. Bu alimada; Marmara, Ege, Akdeniz, ve Gneydou Anadolu blgelerinde yetitirilen Gemlik, Ayvalk, Kilis Yalk, Halhal, Sar Ulak, Karamani zeytin eitlerinin 2002-2003 zeytin sezonuna ait rneklerinden Abencor sistemi ile zeytinya elde edilmitir. Bu rneklerde; serbest asitlik, UV zgl absorbans deeri (232 ve 270nm), stigmastadien miktar, vaks miktar, trilinolein miktar, ECN 42 fark, trans ya asidi miktar ile ya asidi ve sterol kompozisyonu saptanarak; sonular, Trk Gda Kodeksi Yemeklik Zeytinya ve Yemeklik Pirinaya Hakknda Teblide (No:98/7) yer alan deerlerle kyaslanmtr. ABSTRACT Olive tree is a typical Mediterranean plant grown in Marmara, Aegean, Mediterranean and South East Anatolian regions of Turkey. The constituents of the fruit and the composition of its oil mainly depend on several factors such as variety, climate, maturity index, etc. International Olive Oil Council conducts researches aiming the construction of an olive variety bank by determining the characteristics of the olive and its oil for individual varieties throughout the olive-growing countries. Attempts on the establishment of such a data base have also been conducted in Turkey since the 1960s by carrying out various morphological, agronomical, and pomological studies to define the genetic material for the olive varieties in the country and for their oils. In this study; some olive varieties (Gemlik, Ayvalk, Kilis Yalk, Halhal, Sar Ulak, Karamani) grown in Marmara, Aegean, Mediterranean and South East Anatolian reigons of Turkey are used as materials. Olive oil is extracted from these olives by using Abencor system. Acidity, Absorbance in UV at 232 and 270 nm., stigmastadien content, wax content, trilinolein content, difference in actual and theoretical ECN 42 content, trans fatty acid content, together with fatty acid and sterol compositions are determined in olive oil samples. The results of the analysis are compared with standards. 1-GR Zeytinya, zeytin aacnn (Olea europa L) olgun meyvelerinden mekanik yolla elde edilen, oda scaklnda sv olan, berrak, yeilden sarya deien renkte, kendine zg tat ve kokuda, doal olarak tketilebilen bitkisel kaynakl nemli bir yadr (1). Zeytin meyvesi; %1-2 meyve kabuu (epikarp), %63-86 meyve eti (mesokarp), %10-30 meyve ekirdei (endocarp) ve %2-6 ekirdek iermektedir. Zeytin meyvesinde %40 oranndaki su ve %2035 oranndaki ya, mesokarp ksmnda yer almaktadr. Zeytin meyvesindeki toplam yan sadece %1lik ksm meyvenin mesokarp dndaki ksmlarnda bulunmaktadr(2).
1 2
Ege Universitesi, Mhendislik Fakltesi, Gda Mhendislii Blm, Bornova - ZMR Ege Gda ve Tekstil rnleri Endstriyel Analiz Laboratuvar iftehavuzlar - ZMR 3 Tari - ZMR
216

lkemizde zeytinya retimi ekonomik adan olduka nemlidir. Ege hracatlar Birliinin yaymlad verilere gre 85 milyon zeytin aacnn bulunduu lkemizde; zeytinin var yl olarak bilinen ve iki senede bir gerekleen periyodik dnemlerde ylda yaklak 200 bin ton zeytinya retilmektedir. Bu miktar; zeytinin yok senesi olarak bilinen dnemlerde ise yaklak 80 bin ton deerine inmektedir. Uluslararas Zeytinya Konseyinin verilerine gre dnyada 1.5-2.3 milyon ton civarnda gerekleen yllk zeytinya retimi ierisinde Trkiye, dier retici lkeler arasnda 5.srada yer almaktadr. Trkiyede retilen zeytinyann yaklak 100 bin tonu ihra edilmektedir. Zeytinya ihra ettiimiz lkeler arasnda talya, spanya ve A.B.D. bata gelmektedir. lkemizde srekli yntemle retim yapan 500den fazla iletme faaliyet gstermektedir. Bu sayya zellikle Ege Blgesinde yer alan kk lekli zeytinya retim tesisleri de dahil edildiinde ortaya kan veriler zeytinyann lke ekonomisi asndan nemini ortaya koymaktadr. Trkiyenin Zeytin eidi Bankasnn oluturulmas amacyla 1960l yllarda balayan almalar gnmze kadar devam etmitir. Bylece kolleksiyonda yer alan eitlerin morfolojik, agronomik ve pomolojik zellikleri incelenerek Trkiyenin zeytin gen materyali tanmlanmaya allmtr. Yaplan almalar sonucunda; Trkiyede 88 eidin bulunduu, toplam zeytin eitlerinin %74n ise yalk bir eit olan Memecik eidinin oluturduu bulgulanmtr. kinci nemli yalk zeytin eidinin ise Ayvalk(Edremit) eidi olduu belirtilmektedir. Dier nemli zeytin eitlerimiz arasnda Gemlik, Domat, Uslu, Memeli, zmir Sofralk, Yamalak, Edincik Su, elebi, Halhal, Karamrsel Su, illi, Kaba, Erkence, Trilya eitleri yer almaktadr(3). Aada; drt corafi blgenin zeytin eitleri ve yetitiricilii asndan durumunun zeti yer almaktadr(4). Marmara Blgesi: klimi Karadeniz ile Akdeniz arasnda gei zellikleri gsteren Marmara Blgesinde zeytincilik; zmit, Gemlik, Mudanya gibi korunakl krfezlerin civarlarnda yaplmaktadr. Trkiyenin toplam zeytin aac varlnn %9.2sine sahip bulunan bu blgeden toplam zeytin retiminin yaklak %7si salanmaktadr. Zeytin retiminin nemli bir ksm (%83) sofralk olarak deerlendirilen bu blgede kalite d rn yaa ilenmektedir. Blgenin en yaygn eidi lkemizin en nemli siyah sofralk zeytin eidi olan Gemliktir. Dier eitler arasnda znik elebi, Edincik Su, Erdek Yalk, Eek, Samanl, vs. saylabilir. Bu almada; Ezine yresinden temin edilen Gemlik eidi ile Zeytinda ve Havran yrelerinden salanan Ayvalk eidi zeytinlerden elde edilen yalarn zellikleri incelenmitir. Ege Blgesi: Trkiyenin en nemli zeytin yetitirici blgesi olan Ege Blgesi, toplam zeytin aac varlnn %74ne sahip bulunmaktadr. Toplam zeytin retiminin ise %75i Ege Blgesinden temin edilmektedir. Ege Blgesinde yetien zeytinlerin %86s yalk, %14 ise sofralk olarak ilenmektedir. Blgenin en nemli eitleri Ayvalk, Memecik, Domat ve Usludur. Bu almada; blgenin Akhisar yresinden temin edilen Ayvalk eidinden elde edilen yalarn zellikleri incelenmitir. Akdeniz Blgesi: Trkiyenin aa varlnn yaklak %10nuna sahip bulunan ve zeytin retiminin %12 orannda bir ksmnn temin edildii Akdeniz Blgesinde zeytincilik genellikle turfanda sebzecilik, turungil, muz yetitiriciliine ayrlan tarmsal alanlarn dnda yaplmakta olup; zeytin retiminin %68 orannda bir ksm yalktr. Geri kalan ksm ise sofralk olarak ilenmektedir. Akdeniz Blgesinde yetien zeytin eitleri arasnda Sar Ulak, Halhal, Karamani, Sar Haebi, Elmack, Saurani, vs. saylabilir. Bu almada; blgenin el yresinden temin edilen Sar Ulak ve Hatay-Altnz yresinden salanan Karamani eidi zeytinlerinden elde edilen yalarn zellikleri incelenmitir. Gneydou Anadolu Blgesi: Gneydou Anadolu Blgesinde zeytincilik daha ok Akdeniz ikliminin etkisi altnda bulunan yrelerde yaplmakta ve Trkiyedeki toplam zeytin aac varlnn %6s bu blgede bulunmaktadr. Toplam zeytin retiminin %5ini salayan blgede rnn %73lk bir ksm yaa ilenmekte; kalan ksm ise sofralk olarak kullanlmaktadr. Blgenin zeytin eitleri arasnda Kilis Yalk, Nizip Yalk, Hamza elebi, Ya elebi, Kalembezi, Halhal elebi saylabilir. Gneydou Anadolu Blgesi zeytincilik asndan nemli bir potansiyele sahip bulunmakla beraber gerek aa varl ve gerek retim dzeyi bakmndan gerekte bulunmas gereken noktada deildir. Bu nedenle blgede zeytincilii gelitirecek almalarn arttrlmasnda yarar bulunduu belirtilmektedir. Bu almada; blgenin Gaziantep yresinden temin edilen Kilis Yalk ve Halhal eidi zeytinlerinden elde edilen yalarn zellikleri incelenmitir.
217

Aada; Marmara, Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu Blgelerinden temin edilen zeytin eitlerine ilikin baz bilgiler ksaca aklanmtr(3,5). Ayvalk: Ayvalk zeytini yalk bir eit olup; Edremit adyla da anlabilmektedir. ekilsel bozukluklarna, iri ve przl bir ekirdei olmasna karn ya orannn yksek ve aromasnn ok youn olmas dolaysyla yeil, pembe ve siyah sofralk zeytin olarak da deerlendirilmektedir. Taneler yuvarlaka olup orta ksmda ikin bir srt bulunmaktadr. Ayvalk zeytin eidinin et-ekirdek oran 45/1 arasnda olup; ya oran %24-26 arasndadr. Bir kilogramdaki tane says 260-300 adettir. Gemlik: Marmara Blgesinin tipik zeytinidir. Blgedeki zeytin varlnn %80nini oluturan bu eidin kabuu ince ve etine yapk, et kalnl fazla, ekirdei kk, yuvarlaka ve st przszdr. Ayrca olduka aromatik olmas kendisine yksek kaliteli sofralk zeytin zellii kazandrmaktadr. Kk taneli bir zeytin olan Gemlik eidinin kilogramdaki tane adedi 280-320dir. Ya oran %25-28 arasnda olup; et-ekirdek oran 6-7/1 deerine ulamaktadr. Halhal : Halhal; orta byklkte ve yuvarlaa yakn oval tanelere sahip olan bir zeytin eididir. Bu eidin ya oran yaklak %20 ve 1 kg.daki tane says ise 260 deerine ulamaktadr. Gneydou Anadolu Blgesinin tipik zeytinlerinden olan Halhal, sofralk ve yalk olarak ilenmektedir. Kilis Yalk: Gaziantep yresinin zeytin tiplerinden olan Kilis Yalk eidinin taneleri kk boyutlu olup; 1 kg.daki tane says 560 dolaylarndadr. Genellikle yaa ileme amal kullanlan bu zeytin eidinin en nemli sorunu irili ufakl meyve oluumudur. Kilis yalk zeytinin ya oran % 30 dolaylarndadr. Sar Ulak: Sar Ulak genellikle Akdeniz Blgesinde bulunan el yresinde yetimekte olup; uzun silindirik meyveli ve orta byklkte bir zeytindir. Ya oran %18 dolaylarnda olan bu zeytin eidinin 1 kilogram yaklak 265 tane iermektedir. Karamani: Akdeniz Blgesinin Hatay yresine zg bir eit olan Karamani de genellikle yalk olarak kullanlan yerel bir zeytin eididir. Bilindii gibi zeytinya gerek duyusal karakteristikleri ve gerek kimyasal kompozisyonu asndan olduka nemli bir ya olup byk bir ekonomik deere sahiptir. Bu nedenle zeytinyann; baka yalarla taii saptanmas gereken nemli sorunlardandr. Zeytinyann; eitlere bal olarak fiziksel ve kimyasal zelliklerinin belirlenmesi; bileiminde yer alan maddelerin alt ve st snrlarnn saptanmas bu adan olduka nemlidir. Zeytin ve buna bal olarak zeytinyann fiziksel ve kimyasal zellikleri; zeytin eidi, iklim koullar, zeytinin olgunlama derecesi, zeytinya retiminde kullanlan yntemler gibi bir ok faktre bal olarak deiiklik gstermektedir. Bu almada; Marmara, Ege, Akdeniz ve Gney Dou Anadolu Blgelerindeki Gemlik, Ayvalk, Kilis Yalk, Halhal, Sar Ulak, Karamani zeytin eitlerinin 2002-2003 sezonuna ait rneklerinden laboratuvar lekli Abencor sistemi ile elde edilen zeytinyalarnn, baz fiziksel ve kimyasal zellikleri belirlenmitir. Elde edilen analiz sonular Trk Gda Kodeksi Zeytinya ve Yemeklik Pirina Ya Tebliinde yer alan deerlerle karlatrlmtr. alma kapsamnda ayn zeytin eitlerinde 2003-2004 ve 2004-2005 zeytin sezonlarnda da zeytin rnekleri toplanarak, bu rneklerden elde edilecek zeytinyalarnn fiziksel ve kimyasal zellikleri saptanacaktr. Bylece elde edilen veriler istatistiksel olarak da deerlendirilerek, zeytin eidine, iklim koullarna ve cografi blgeye bal olarak zeytinyalarnn karakteristik zelliklerinde meydana gelen deiiklikler incelenecektir. 2. MATERYAL VE METOD Bu almada Marmara, Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu Blgelerinde yetien Gemlik, Ayvalk, Karamani, Sar Ulak, Kilis Yalk ve Halhal zeytin eitlerinden 2002-2003 sezonunda temin edilen rnekleri; laboratuvar lekli Abencor sistemi kullanlarak yaa ilenmitir. Abencor sistemiyle zeytinya retimine ilikin akm emas ekil 1de yer almaktadr. almada kullanlan zeytin eitlerine ait kodlar, topland yer ve tarihler ise Tablo 1de verilmitir.
218

ekil 1- Abencor sistemine ait ilem ak Zeytin Krma Malaksasyon (20 dakika) Santrifjleme Pirina Dekantasyon Karasu Zeytinya Tablo 1- almada Kullanlan Zeytin eitlerine ait Kodlar, Topland Yer ve Tarihler RNEK KODU A B C D E F G H I ZEYTN ED Gemlik Ayvalk Sarulak Kilis Yalk Karamani Halhal Kilis Yalk Ayvalk Ayvalk ALINDII YER/BLGE Ezine/Marmara Blgesi Zeytinda/Marmara Blgesi el/Akdeniz Blgesi Nizip/G.D.Anadolu Blgesi Altnz-Hatay/ Akdeniz Blgesi Nizip-G.Antep/ G.D.Anadolu Blgesi Karkam-G.Antep/ G.D.Anadolu Blgesi Havran/Marmara Blgesi Akhisar/Ege Blgesi TARH Kasm.2002 Aralk.2002 Aralk.2002 Aralk.2002 Aralk.2002 Aralk.2002 Aralk.2002 Aralk.2002 Aralk.2002
Zeytinyalarnn; serbest asitlik, UV zgl absorbans deeri (232 ve 270nm), stigmastadien miktar, vaks miktar, trilinolein miktar, ECN 42 fark, trans ya asidi miktar ile ya asidi ve sterol kompozisyonu Uluslararas Zeytinya Konseyi tarafndan belirlenen yntemler kullanlarak saptanmtr(6). Sonular, Trk Gda Kodeksi Yemeklik Zeytinya ve Yemeklik Pirinaya Hakknda Teblide (No:98/7) yer alan deerlerle kyaslanmtr(7). 3. ARATIRMA SONULARI VE TARTIMA Zeytinyalarna ilikin analiz sonular Tablo 2, 3 ve 4de verilmektedir. 3.1. Serbest Asitlik Zeytinyalarndaki serbest ya asidi miktar nemli bir kalite unsurudur. Bilindii gibi; serbest ya asidi miktarnn artmas ransidite ya da aclama ad verilen kalite kusurunun olumasna yol amaktadr(1). Trk Gda Kodeksine gre natrel zeytinyalar aadaki ekilde tanmlanarak snflandrlmtr.
Naturel Zeytinya : Zeytin aac meyvesinden doal niteliklerinde deiiklie neden olmayacak bir
sl ortamda, sadece ykama, szdrma, santrifj ve filtrasyon ilemleri gibi mekanik veya fiziksel ilemler uygulanarak elde edilen, berrak, yeilden sarya deiebilen renkte, kendine zg tat ve kokuda olan doal halinde gda olarak tketilebilen yalardr.
Ekstra Naturel Szma Zeytinya : Serbest ya asitlii oleik asit cinsinden her 100 gramda l.0
gramdan fazla olmayan yalardr. fazla olmayan yalardr.
Naturel Birinci Zeytinya : Serbest ya asitlii oleik asit cinsinden her l00 gramda 2.0 gramdan Naturel kinci Zeytinya : Serbest ya asitlii oleik asit cinsinden her l00 gramda 3.3 gramdan
fazla olmayan yalardr.
219

Tablo-2 incelendiinde de grld gibi; B ile kodlanan (Marmara Blgesi-Zeytinda-Ayvalk eidi) rnek dndaki tm yalarn serbest asitlikleri Ekstra Natrel Szma Zeytinya snfna girmektedir. B ile kodlanan rnek ise %3.45 asitlik deeri nedeniyle rafinasyon gerektiren zeytinya olarak deerlendirilmektedir. Tablo 2- Zeytinyalarnn baz kimyasal zellikleri Analizler Asitlik(%oleik asit) A 0.42 0.127 2.636 0.003 0.130 0.06 0.06 120 B 3.45 0.195 0.645 0.003 0.16 0.04 0.04 160 C 0.68 0.213 2.883 0.042 0.45 0.10 0.04 96 D 0.60 0.166 2.065 0.11 0.14 0.05 110 E 0.66 0.153 1.959 0.001 0.27 0.12 0.08 170 F 0.8 0.204 1.834 0.8 0.23 0.005 121 G 0.42 0.124 1.818 0.001 0.07 0.002 0.06 135 H 0.58 0.085 1.593 0.001 0.14 0.06 0.08 120 I 0.36 0.19 1.902 0.001 0.16 0.03 0.004 118
zgl Absorbans
270nm. 232nm. E Trilinolein ECN 42 Fark Stigmastadien (ppm) Vaks miktar (ppm) 3.2. zgl Absorbans
Zeytinyalarnn 232 ve 270 nm.de llen zgl absorbans deerleri oksidasyona dayankllklarnn bir lt olarak deerlendirilen nemli bir kalite kriteridir. E deeri ise zeytinyalarnn asit aktive aartma topraklar ile ilenip ilenmediinin belirlenmesinde kullanlan nemli bir kriterdir(8). Aada Trk Gda Kodeksine gre zeytinyalarnn 270 nm.deki zgl absorbans ve E deerlerinin st limitleri grlmektedir. UV zgl Absorbans 270 nm. <= 0,25 <= 0,25 <= 0,30* delta E <= 0.0l <= 0.0l <= 0.0l
Ekstra Naturel Szma Zeytinya Naturel Birinci Zeytinya Naturel kinci Zeytinya
lgili deerler incelendiinde tm rneklerin 270 nm.deki zgl absorbans ve E deerlerinin Ekstra Natrel Szma Zeytinya zelliini gsterdii grlmektedir(Tablo 2). 3.3. ECN 42 fark Zeytinyalarnda aranan nemli zelliklerden biri de Edeer Karbon Arl (ECN) 42 olan trigliseritlerin ya asidi kompozisyondan hesaplanan teorik ve trigliserit kompozisyonu yoluyla bulunan gerek miktarlar arasndaki farktr. Bu deer; zeytinyalarna zellikle doymam ya asitlerince zengin dier tohum yalarnn taiinin belirlenmesinde kullanlmaktadr(8). Trk Gda Kodeksinde Natrel Zeytinyalar iin bu deerin 0.3den daha az olmas istenmektedir. Tablo 2 incelendiinde tm rneklerin ECN42 deerlerinin Natrel Zeytinyalar iin belirlenen st limitlerin altnda olduu grlmektedir. 3.4. Stigmastadien miktar Zeytinyalarna rafine bitkisel yalarn taiinin belirlenmesinde stigmastadien miktarnn tesbiti nemli rol oynamaktadr. Rafinasyon; bir dizi ssal ilem gerektirdii iin; rafine yalarda stigmastadien miktarnda artlar gzlenmektedir(8). Bu nedenle Trk Gda Kodeksinde Natrel Zeytinyalarnn stigmastadien miktarnn 0.15 ppm. deerine eit veya bu deerden kk olmas gerektii belirtilmektedir. Tablo 2 incelendiinde tm rneklerin bu kriteri salad grlmektedir. 3.5. Vaks Miktar Zeytinyalarna pirinayann ve dier rafine tohum yalarnn taiinin tespitinde yararlanlan bir analizdir. Bu analizin sonucunda zeytinyanda yer alan C40, C42, C44 ve C46 karbon sayl alifatik vakslarnn miktarlar tesbit edilmektedir(8,9). Trk Gda Kodeksinde Natrel Zeytinyalar iin vaks miktarnn 250 ppm. deerinden daha az olmas gerektii belirtilmektedir. Tablo 2 incelendiinde btn rneklerin bu kriteri salad grlmektedir.
220

3.6. Ya Asidi Kompozisyonu Zeytinyalarnn ya asidi kompozisyonlar; saflk kriterleri arasnda yer almakta olup; bu deerlerin Trk Gda Kodeksinde belirlenen snrlar aada yer almaktadr. almada kullanlan rneklerin ya asidi kompozisyonlarnn Trk Gda Kodeksinde natrel zeytinyalar iin belirlenen ya asidi kompozisyonu deerlerine uyum gsterdii grlmektedir (Tablo-3). Yemeklik Zeytinyalar ve Yemeklik Prina Yalarnn Gaz-Likit Belirlenen Ya Asitleri Kompozisyonu (%m/m Metil Esterleri) Miristik asit Palmitik asit Palmitoleik asit Heptadekanoik asit Heptadesenoik asit Stearik asit Oleik asit Linoleik asit Linolenik asit Araidik asit Gadoleik asit Behenik asit Lignoserik asit 3.7. Trans Ya Asidi erii : Yalarda yer alan ya asitlerinin doal formu cis konfigrasyonudur. Bununla birlikte geometrik izomer olan trans formuna; ham yalarda da ok az miktarlarda rastlanabilmektedir. Ancak ham olduu ve rafinasyon ilemi grmedii belirtilen bir yada trans ya asidi miktarnn fazla olmas; sz konusu yaa rafine yalarn taiini dndrmektedir. Bu nedenle Trk Gda Kodeksinde natrel zeytinyalarnda; C18:1 Trans ve C18:2 Trans+ C18:3 Trans toplam deerlerinin her ikisinin de %0.05 deerine eit ya da bu deerden daha az olmas gerektii belirtilmektedir. Tablo 3 incelendiinde; elde edilen rneklerin bu kriterleri salad grlmektedir. 3.8. Sterol Kompozisyonu : Zeytinyalarnn nemli bileiklerinden olan sterollerin toplam miktarlar ve bileimleri iin Trk Gda Kodeksinde yer alan deerler aada verilmitir. Tablo 4 incelendiinde; rneklerin bu kriterleri salad grlmektedir. Sterol Kompozisyonu Kolesterol Brassikasterol Kampesterol Stigmasterol Delta-7-stigmastenol Beta-sitosterol + delta-5-avenasterol + delta-5,23-stigmastadienol + kolesterol + sitostanol + delta-5,24-stigmastadienol < = 0.5 < = 0.1 < = 4.0 <kampesterol < = 0.5 ) ) ) > = 93.0 ) ) ) < = 0.05 7.5-20 0.3-3.5 < = 0.3 < = 0.3 0.5-5.0 55.0-83.0 3.5-21.0 < = 0.9 < = 0.6 < = 0.4 < = 0.2 < = 0.2 Kromatografisinde
221

Toplam Sterol erii Naturel Zeytinyalar Rafine Zeytinya Riviera Zeytinya Rafine Prina Ya Karma Prina Ya Minimum (ppm.) 1000 1000 1000 1800 1600
Tablo 3- Zeytinyalarnn Ya Asidi Kompozisyonu Ya Asitleri(%) Miristik Palmitik Palmitoleik Heptadekanoik Heptadesenoik Stearik Oleik Linoleik Linolenik Araidik Gadoleik Behenik Lignoserik Elaidik Trans linoleik+linolenik A 0.01 13.08 1.32 0.14 0.22 3.73 70.38 9.78 0.53 0.45 0.24 0.11 0.01 0.02 0.05 B 0.05 11.67 1.06 0.11 0.19 2.22 71.06 11.87 0.78 0.50 0.41 0.04 0.04 0.02 0.04 C 0.02 14.28 0.90 0.20 0.32 3.12 63.32 16.09 0.69 0.51 0.32 0.13 0.10 0.02 0.05 D 0.01 12.74 0.81 0.12 0.16 3.91 72.04 8.95 0.51 0.50 0.17 0.07 0.01 0.02 0.04 E 0.01 12.21 0.37 0.02 0.03 0.95 71.31 14.32 0.26 0.08 0.30 0.10 0.04 0.02 0.05 F 0.02 14.03 0.69 0.12 0.17 2.66 66.39 14.49 0.59 0.39 0.26 0.11 0.08 0.02 0.05 G 0.01 13.17 0.84 0.17 0.21 4.03 67.14 14.43 0.71 0.66 0.32 0.19 0.1 0.006 0.041 H 0.02 11.84 0.72 0.14 0.18 2.65 72.57 10.47 0.53 0.43 0.29 0.12 0.04 0.01 0.03 I 0.01 11.78 1.08 0.12 0.23 2.46 76.39 6.65 0.59 0.35 0.25 0.08 0.01 0.01 0.03
3.9. Eritrodiol ve Uvaol Miktar : Zeytinyalarnda yer alan eritrodiol ve uvaol miktarlar toplam zeytinyana pirina ya taiinin belirlenmesinde kullanlmaktadr(8). Trk Gda Kodeksinde eritrodiol ve uvaol miktarnn toplamnn toplam steroller ierisindeki yzdesinin 4.5 deerinden az olmas gerektii belirtilmektedir. Tablo 4 incelendiinde; tm rneklerin bu kriteri salad grlmektedir. Tablo 4- Zeytinyalarnn Sterol Kompozisyonu Sterol Kompozisyonu (%) Kolesterol Brassikasterol 24-Metilen Kolesterol Kampesterol Kampestanol Stigmasterol 7-Kampesterol 5-23 Stigmastadienol Klerosterol -Sitosterol Sum -Sitosterol Sitostanol 5-Avenasterol 5-24 Stigmastadienol 7-Stigmastenol 7-Avenasterol Eritrrodiol+Uvaol Toplam sterol, ppm A 0.13 0.02 0.08 1.32 0.05 0.5 0.34 0.13 0.66 70.72 94.81 1.29 21.05 0.94 0.73 2.03 0.46 1577 B 0.05 0.01 0.03 3.63 0.09 0.86 0.26 0.39 85.84 94.7 0.19 6.94 1.09 0.23 0.39 0.93 2481 C 0.19 0.02 0.07 3.49 0.03 0.82 0.12 0.16 1.13 83.25 93.93 0.18 8.15 1.05 0.5 0.83 0.8 1755 D 0.15 0.12 0.1 3.42 0.33 1.34 0.11 0.9 0.52 87.45 93.3 1.26 2.82 0.35 0.57 0.56 2.74 1166 E 0.17 0.01 0.04 2.67 0.03 0.66 0.09 0.91 85.77 95.1 0.22 7.65 0.55 0.45 0.76 1.55 1831 F 0.22 0.02 0.12 1.94 0.02 0.95 0.12 0.03 0.26 81.68 96.25 0.35 13.30 0.62 0.24 0.12 1.89 2421 G 0.13 0.07 0.08 2.84 0.15 0.72 0.36 1.05 83.42 94.19 0.86 7.67 1.2 0.47 1.01 1.69 1964 H 0.12 0.01 0.04 3.53 0.13 0.34 0.07 0.44 82.41 94.77 0.18 10.11 1.63 0.32 0.66 1.02 2237 I 0.24 0.02 0.15 1.9 0.04 0.95 0.26 0.12 0.96 80.75 95.95 0.42 13.12 0.58 0.31 0.16 1.92 2476
222
5. SONU Aratrma sonular; Marmara, Ege, Akdeniz, ve Gneydou Anadolu blgelerinde yetitirilen Gemlik, Ayvalk, Kilis Yalk, Halhal, Sar Ulak, Karamani zeytin eitlerinin 2002-2003 zeytin sezonuna ait rneklerinden Abencor sistemi ile elde edilen yalarn kalite karakteristiklerinin Trk Gda Kodeksi Yemeklik Zeytinya ve Yemeklik Pirina Ya Hakknda Teblide (No:98/7) yer alan deerlerle uyum gsterdiini ortaya koymaktadr. TEEKKR Bu alma; T.C. Babakanlk Hazine ve D Ticaret Mstearl, Ege hracat Birlikleri Genel Sekreterlii, Ege Zeytin ve Zeytinya hracat Birlii ve zmir Ticaret Borsas tarafndan desteklenmi olup 2003-2004 ve 2004-2005 zeytin sezonlarnda da devam edecektir. KAYNAKLAR: Gmkesen, A.S.; 1999. Bitkisel Ya Teknolojisi, Asya Tp Yaynclk- zmir. 182 s. Archer, J.; 1997.An Introduction to Olive Oil Processing:From Picking to Pouring,Olives Australia,60s. Aktan, N., Kalkan, H.; 1999. Sofralk Zeytin Teknolojisi, Ege niversitesi Basmevi-zmir, 122 s. Canzer, .; 1991. Yeril ve Yabanc Zeytin eitlerinin zelliklerinin Tesbiti ve Kolleksiyon Zeytinlii Tesisi-Sonu Raporu, TC Tarm Orman ve Kyileri Bakanl Proje Uygulama Genel Mdrl Zeytincilik Aratrma Enstits Canzer, .; 1991. Standard Zeytin eitleri Katalou, TC Tarm Orman ve Kyileri Bakanl Mesleki Yaynlar 334-16 Ankara Anon., 1998. Trk Gda Kodeksi Yemeklik Zeytinya ve Yemeklik Pirinaya Hakknda Tebli Resmi Gazete 25 Nisan 1998 - Say: 23323. Anon., IOOC Internet Sayfas, http://www.internationaloliveoil.org/ Anon., The Olive Tree, The Oil, The Olive. IOOC Publications Perez-Camno, M.C., Moreda, W, Mateos, R., Cert, A. ; 2003. Simultaneous Determination of Long Chain Aliphatic Aldehydes and Waxes in Olive Oil. Journal of Chromatography A, Vol. 983, s. 283-288.
223
224
PANEL BLDRLER
KONU Trkiyede Zeytinya Ve Sofralk Zeytin Sektrnn Sorunlar Ve zm nerileri

OTURUM BAKANI
Prof. Dr. Emin Ikl
KONUMACILAR
Prof. Dr. Erdoan Oktay Grkan Renklida Ahmet Selim Kantarc Dr. Renan Tunalolu Dr. Mustafa Tan Ali Ekber Yldrm
225
226

Prof. Dr. EMN IIKLI1 ahsm ve panelist arkadalarm adna hepinizi saygyla selamlyorum. Bu toplantda birlikte olma ansn yaratan bu grevi bana veren dzenleme ekibine de teekkrlerimi sunuyorum. Bu grev hem nemli hem de zor bir grev. nk zannediyorum bu toplantyla biz bir buuk gnde yaplan almalarn bir nevi harmann yapacaz. Dolaysyla sorunlar nedir? Bu sorunlara hangi neriler yaplabilir? Bunlar belirleme grevimiz var. Ksacas Trkiye zeytinciliini nasl canlandrabileceimizi, nasl kalkndrabileceimizi panelist arkadalarmla birlikte konumaya alacaz. Deiik kesimlerden konumac arkadalarmz olduu iin dnden beri sylendii ekilde bir btn olan bu sektrn btn yelpazesini kapsayabileceimizi dnyorum. Esasen buradaki panelistlerin hemen tmn tandnz zannediyorum ama ok ksa olarak sylemem gerekirse; en bata oturan Sayn panelist Prof. Dr. Erdoan OKTAY hem akademisyen hem de zeytin ve zeytinya reticisidir. Grkan bey arkadamz Ege hracat Birlikleri ynetim kurulu yesidir. Dolays ile iin pazarlamas ile ilgilidir. Renan Hanm bu iin 1.5 gndr dier arkadalar ile birlikte kouturmasn yapan ayn zamanda Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitsnde bu konuyu sahiplenen arkadamzdr. Mustafa Bey, ev sahibidir. Hem de bu iin organizasyonunda TAR adna grev alan arkadamzdr. Selim Bey zmir Ticaret Borsasn temsilen gelmektedir. Dolays ile o sektrn grn yanstacaktr. Her ne kadar kendisi bize biraz uzak kald ve medya iin biraz kysnda olur dese de Ali Ekber Bey arkadamz da Dnya Gazetesinden geldi ve bize konunun medya ile balantl ynlerini aklayacaktr. Sayn katlmclar hem zamanlamay hem de yntemi ortaya koyma asndan unlar sylemem de fayda var. Bize programa gre toplam olarak 150 dakika verilmitir. 90 dakikalk birinci blmn arkasndan bir ay aras sonra da 60 dakikalk ikinci blm vardr. Umuyorum dzenleme ayn ekilde srebilirse biz bunu sonulandrmaya alacaz. Bu yaklam iinde de panelistler birinci turda kendilerine vereceimiz 15er dakikalk srede konularn sizlere sunacaklardr. Aray verdikten sonra kalan 6 dakikalk blmde sizlerden gelecek katklar, sorular nda konuyu olgunlatracaz. Umarm sayn panelist arkadalar zaman konusundaki dzenlilie uyacaklar ve konularn tamamlayacaklardr. Bu dncelerle izninizle sz ilk paneliste Sayn Prof. Dr. Erdoan OKTAYa vermek istiyorum. Sayn OKTAY bize sofralk zeytin ve zeytinyanda genel durum, sorunlar ve zm nerileri konusunu sunacaklardr. Sremiz 15 dakikadr Sayn OKTAY buyurun
TRKYEDE ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEKTRNN EKONOMDEK YER
Prof. Dr. Erdoan Oktay 1

stihdam Olanaklar Salar. Zeytin ve zeytinya eitli kaynaklara gre 250-400 bin ailenin geimini salad bir uratr. Zeytin hasadnn sonbahar ve k aylarna rastlamas ve yetitirme zellii nedeniyle iki milyon civarnda da cretli mevsimlik iilerin altrld bir sektrdr.bunun yannda zeytin ve zeytinya retim tesislerinde de istihdam edilen insan says da olduka fazla olup bir milyon kii civarndadr.ayrca, zeytin ve zeytinya sektrne pazarlama hizmeti veren, girdi temin eden, alet makine retip satan, tamaclk yapan da pekok insan deiik ilerde almaktadrlar. Grld gibi sektr ok sayda insana istihdam salamaktadr. Temel Besin Maddesi Zeytin Ve Zeytinya retir. Son yllarda zeytinyann insan salna ynelik yararlar konusunda yaplan aratrmalardan ok olumlu sonular ve bulgular ortaya konmutur. Zeytinyandaki ya asitlerinin zellikleri,doal e
Ege niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarm Ekonomisi Blm - ZMR
227

vitamini ve beta karotenin zeytinyanda bol bulunmas yannda insan damarlarndaki kt huylu kolestrol damar dna tamas ve insan mrn uzatmas vb. zellikler dikkatleri bu yne ekmitir. Sanayi Sektrne Zeytin, Zeytinya, Pirina, Pirinaya Ve Soapstock Verir. Zeytin ve zeytinya sektr: sofralk zeytin, zeytinya retir bunun yannda yan rn olarak prina, prinaya, sabun hammaddesi olan soapstock reterek pyasaya verir. Sanayiden Alet Ve Makina, Gbre, la Vb. Girdi Alr Zeytin reticileri sanayi sektrnden tarm girdileri olarak: gbre, zirai ila, alet makine, traktr ve ekipmanlar, zeytin tama kasalalar, salamura kaplar,ya saklama kaplar vb. ok eitli mallar satn alr. Ticarete Olanak Salar. Zeytin ve zeytinya sektr dahili piyasadan gerek eitli girdiler satn alarak, gerekse retilmi rnlerin dkme ve ambalajlanm olarak satnda pekok ura ve olanaklar salar. D Ticarete Olanak Salar Son yllarda zeytin ve zeytinya d ticareti nemli bir yer almtr. zellikle var yllarnda gerek miktar ve gerekse dviz olarak lke ekonomisine katk salamtr. Trkiye Ekonomisinde Zeytincilik retim Ve Pazarlamas Trkiyede zeytin ekili alan 570 000 ha dr. Zeytin retimi ise 1.200 000 ton dur.var yl sofralk zeytin retimi 200.000 ton dur.sofralk zeytin ihracat 25.000 ton dur.var yl zeytinya retimi 180.000 ton olup ihracat da 100.000 ton dur. Zeytinyandan elde edilen ihracat tutar 132.000.000 usa dolardr. Zeytinya Ve nsan Sal Kolesterol : iyi huylu kolesterol etkilemeden kt huylu kolesterol drr. Trigliseridler : kandaki trigliserid dzeyini drr. Kalp hastalklarna kar korur. Kalp ve beyine oksijen tayan damarlarn tkanmasn engeller. Hipertansiyon : tansiyonu drr, kalp krizi riskini azaltr. Kanser : son yaplan aratrmalara gre gs ve dier kanser trlerini yavalatr. Zeytinya ve sebze arlkl diyet, kanserin ortaya k riskini %75 azaltr. SindirimSistemi : salkl zeytinya diyeti, mide kanserine kar korur, karacierin daha iyi almasn salar, karacierin zehirli maddeleri vcuttan atmasna yardmc olur. Kemik Erimesi : kemik dokusunun korunmasn salayarak, kemik erimesine kar korur. Eklem Romatizmas : zeytinya tketimi eklem romatizmasnn ortaya kmasn %75 azaltr. zellikle dengeli diyet ve balk tketimi bu rahatszl engeller. eker Hastal : eker hastalarnn diyetinde zeytinya mutlaka nerilmektedir (Nikos Maria Pskals , The Secret Of Good Health Olive Oil Advice On Its Correct Use ISBN 960-7448-18-9 Heraklion, Greece, 2002 ) retim Aamasndaki Zeytincilik Sorunlar Sulama lkemizde zeytinlerin %90 lardan fazlas maalesef sulanmamaktadr. Zeytinler su ve gbresini yeterince alamad iin verim ok dk olmakta ve doal yamura gre zeytinler gelimekte ve rn vermektedir. Oysa ispanya, italya ve yunanistanda ok yaygn olarak damlama sulama uygulamas vardr. Bu zerinde nemle durulmas gereken bir konudur. Aadan Talandrma Ve Genletirilme Trkiyede zeytinlerin ounluu yksekten talandrlm, ilkel grnmldr. Bu olgu makineli hasad engellemekte ve periodisiteye neden olan srkla hasad zorunlu olarak uygulanmasna imkan yaratmaktadr. Ayrca aalarmz ok yaldr. O nedenle verim azl, zeytin hasad vb. Sorunlar da eski tip aalar sebeb olmaktadr.
228
Toprak leme Taban arazilerdeki zeytinlikler traktrle iki kat ift, iki kat kltvatr ve daha sonra srg ile ilenmektedir.oysa, yunanistan, italya ve ispanyada topraklar rodivatr ile adeta apalanmaktadr. Traktrler de zel kk bahe tipidir. Toprak Skmalar Toprak skmas zeytinliklerde traktr veya koyun srleri tarafndan yaplr. Zeytinlerin su ve besin ihtiyalar saak kklerce topraktan alnr. Oysa skan topraklarda saak kkler byme ans bulamaz ve zeytinlerin beslenmeleri olumsuz etkilenir. Entegre Zirai Mcadele Zeytinlerde ekonomik nemi olan gve ile zeytin sinei zararllar her yl ok dikkatle izlenerek mcadale edilmelidir.2002-2003 yl zeytin sezonunda zeytin gvesi salgn zarar vermitir. Normal yllarda elde edilen yemeklik szma yalar %70ler dzeyinde rafinaj zellikli olarak retilmitir. reticiler ok zarar etmilerdir. Oysa, entegre mcadele etkin yaplabilirse olumlu sonular alnabilir. Zeytin Hasad Ve El Makinalar 2002-2003 zeytin sezonunda zeytin rn gve salgn nedeniyle kendiliinden yere dkld. Bunun sonucu olarak iftiler zeytinlerini ,srkla aalar dvmeden, hasad ettiler. Zeytin aalar ve srgnleri zarar grmedi. Bunu takibeden 2003-2004 zeytin sezonunda yok yl olmasna karn edremit krfez yresinde iftileri ok memnun edecek dzeyde zeytin elde edilmitir. Doa adete reticiye ders verircesine srkla hasad brakn mesajn vermitir. Artk gnmzde rakip lkeler basit el makinalar ile zeytin hasad yapmaktadrlar. ifti Eitim Ve Yaym Kayt Altna Alma Periyodisite Kalite Zeytinya retim, Muhafaza, Pazarlama Sorunlar Prim demeleri Kontin Zeytin leme Zeytinyalarn Tama Ve Depolama Kaplar ticaret Pazarlamas Ve Serbest Piyasa Koullar Zeytinya Kalite Kontrolleri ifti Yaygn Eitimi Ve Yaym ifti rgtlenmesi Zeytinya D Ticaret Sorunlar Periyodisite Sonucu Her Yl Yeterli Zeytinya Olmay AB lkelerinde Zeytinya retim Fazlas Var AB lkelerine Dsatmda %35 Vergi deniyor Zeytinya Tarma Dayal Sanayi rndr Dsatmda Hedef lkeler Dsatmda lenmi rn hrac Kaliteli rn leyecek Tesisler
229
retim Aamasndaki Zeytincilik zm nerileri Sulama, yeralt su rezervlerinin tespiti ve damlama sulama sistemi kurulmas (yllk verimi %50nin zerinde artrabilir) Zeytin aalarn genletirilmesi aadan talandrma budamas ve yal aalarn yenilenerek
Zeytinliklerde toprak ileme Zeytinliklerde koyun, kei ve traktrlerle zeytinalt toprak skmalarnn nlenmesi ve saak kklerin gelimesine ortam salama Zeytincilikte entegre zirai mcadelede ifti katlmnn salanmas (2002 ylnda zeytin gvesi zarar 50 trilyon civarndadr) Zeytin hasadnn kk el makinalar ve taraklarla yapm yaygnlatrlmaldr reticilerin rgtlenme, ifti eitim ve yaym reticilerin kayt altna alnmas Periyodisiteyi azaltc nlemler alnmas. Zeytinya retim, Muhafaza, Pazarlama Ve zm nerileri Prim demeleri rakip lkelerle uyumlu olmal Kontin zeytin ilemesinin yaygnlatrlmas Zeytinyalarn tama ve depolama kaplarnn gda kodeksine uygun ortamlarda ve hijyenik koullarda yaplmas Zeytinya iticaret pazarlamasnn eksik rekabet piyasasnn oligopson ve monopson zelliklerinin deitirilmesi ve serbest piyasa koullarna yaklatrlmas Zeytinya kalite kontrollerinin yaygnlatrlarak etiketlerde yazlan ile ambalaj iinin ayn olmasnn kontrol retici ve pazarlamaclarn yaygn eitim ve rgtlenmelerinin salanmas Zeytinya D Ticaret zm nerileri Zeytinya dsatmnn sadece var yllarnda deil her yl yaplacak ynde retimin gerekletirilmesi AB lkeleri zeytin ve zeytinya retimleri kendilerine yeterli, hatta %10 retim fazlas var AB lkeleri reexport yapmak zere spanya ve talya Trkiyeden dkme ya alyor ve bu ticarette maalesef %35 vergi deniyor. Oysa Tunus %8 vergi dyor. Zeytinya tarma dayal sanayi rn, Trkiye 1996 da Gmrk Birliine girdi, haksz uygulama ile kar karya AB lkelerine , zeytinyan sanayi sanayi rn olduu , Tunus ve Fasn neden Trkiyeden daha az oranda vergilendirildii savunulmal Dsatmda hedef olarak ABD ve dier lkeler belirlenmeli Dsatmn mutlaka ilenerek yaplmasn salayacak tesisler oaltlmaldr. SOFRALIK ZEYTIN SORUNLARI ifti sorunlar Periyodisite Sulama
230

Mcadele Hasat Boylama eit Eitim ve yaym Dier Zeytin ileme sorunlar Bilgi ve deneyim Tama kaplar Salamura kaplar Modern zeytin ileme tesisleri Dier Zeytin Pazarlama Sorunlar Kalite Standard Eksik rekabet Pazarlama kooperatifi AB kstlamalar vb. Dier SONU Sulama sorunu zmlenmeli. Entegre zirai mcadele etkin yaplmal. Zeytin hasad makinal olmal. Kontin zeytinya tesisleri oalmal. Kalite gelitirilmeli. Pazarlama sorunlar zmlenmeli. Prim demeleri yeterli ve zamannda yaplmal. ifti birlik ve kooperatifler artrlmal. ifti eitim ve yaym, ifti katlm ile yaplmal. Akredite olmu kalite kontrol laboratuvarlar kurulmal. Zeytinya tketimini artrc giriimler yaplmal. Uluslararas Zeytinya Konseyine yeniden ye olunmal. ABne zeytinyann sanayi rn olduu anlatlmal. Prof. Dr. Emin IIKLI Sayn OKTAY dinledik. imdi sektr temsilen aramzda bulunan Sayn Grkan RENKLDAa sz vermek istiyorum. Buyurun Sayn RENKLDA TRKYEDE ZEYTN SEKTRNN SORUNLARI VE ZM NERLER
231
Grkan Renklida 1
Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits tarafndan dzenlenen Trkiye I. Zeytinya Ve Sofralk Zeytin Sempozyumu bizleri mutlu etmitir. Bu sempozyumun zeytincilie hayrl olmasn dilerim. Ben sizlere Trkiye ve dnya zeytin ihracat ile ilgili baz bilgiler ve rakamlar vermek istiyorum. Elimizdeki istatistiklere gre Trkiye zeytin ihracat 1973 ylnda 12 lkeye balam, 1972-1973 sezonu rn 1.314.463 kg ihracat yaplm, bunun karlnda 11.036.247 TLs ve 1.100.000 dolar gelir temin edilmitir. hracatn balad bu ylda zeytinin tonu 830 dolara satlmtr. 1972-1973 sezonu ihracatn incelediimizde %73nn Dou Bloku, Rusya ve Bulgaristana satld, %23nnde Almanyaya satld, geriye kalannn 9 lkeye satld anlalmaktadr. Son sezon 2002-2003 ihracatn incelediimizde 55 lkeye yapm olduumuz ihracatta 42.879 bin ton zeytin ihra ettiimiz 44 milyon 200 bin dolar dviz elde ettiimiz grlecektir. hracata baladmz yldan bu gne geliimizde ihracatmz 34 kat artmtr. Bunun en nemli sebebi son 9 ylda lkemize ok ciddi zeytin ileme tesislerinin kurulduunu gzlemlemekteyiz. 30 yln ortalama ihracat fiyatlarn incelediimiz zaman 600 ton ve 2260 dolar ton ihra fiyatlar gzlenmektedir. Fiyatlarn bu kadar istikrarsz olmas ihracat son derece olumsuz etkilemitir. hra fiyatlar ykseldiinde miktarlar dmektedir. hra fiyatlarnn 2000 dolar getii 1997-1998 sezonunda toplam ihracatmz toplam 90 tona dmtr. zellikle devletimizin politikalar (ikili antlamalar) Dou Bloku lkelerinde devreye girdiinde ihracat miktarmz ve fiyatlarmz artmtr (1976-1977-1978-1980-1981-1983 yllarnda). Hammadde fiyatlarmzn var ve yok yllarna gre iki kata varan fiyat farkllklar yznden ihracatmz son derece olumsuz etkilenip ciddi pazar kayplarna sebep olmaktadr. Bunun iin dviz baznda fiyatlarmzn istikrarl seyretmesi gerekmektedir. Trkiyede ihracata uygun taze zeytin fiyatlarn yllara gre incelediimizde kilogramnn 35 cent ile 70 cent arasnda olduu gzlenmektedir. Yemeklik zeytin ihra eden dier lkeler spanya, Yunanistan ve Fas incelendiinde bu lkelerde hammadde fiyatlarnda istikrar gzlenmektedir. Geen sezon ispanyadaki taze zeytin fiyatlar 30 cent civarndadr. Ancak reticiye 16 centte Avrupa Birliinden destekleme verilmektedir. Buna bir de aa bana alnan retim fazlal eklendiinde Avrupa Birlii lkeleri reticisinin eline ok ciddi paralar gemektedir. spanyada mevcut 314 milyon aatan 6 milyon ton yemeklik ve yalk zeytin alnmaktadr. Trkiyede ise 95 milyon aatan 600 bin ton ile 1 milyon 500 bin ton yemeklik ve yalk zeytin elde edilmektedir. hracat asndan konuyu deerlendirdiimizde; Trkiyedeki, zeytin ileme tesislerinin hammadde maliyeti Avrupa Birliinden %3 pahalya mal olmaktadr. Ayrca buna ambalaj malzemelerindeki % 35 pahallk ilave edildiinde ihracatmzn ne kadar zor artlarda alt anlalmaktadr. Bu olumsuz artlara ramen son yllarda kurulan zeytin ambalajlama tesisleri sayesinde 2 kga kadar kk ambalaj ve markal ihracatmz toplam ihracatmzn %25ine ulamtr. Sizlere dnya zeytin ticareti hakknda baz bilgiler vermek istiyorum. Dnyada 22 lkede toplam 1 milyon 200 bin ton yemeklik zeytin retimi yaplmaktadr. Bunun 300 bin tonu ihra edilmektedir. Trkiye dnya yemeklik zeytin retiminin %25ine yakn bir blmn retmesine ramen dnya zeytin ihracatnda %11 pazar payna sahiptir. Ayrca birka konuya da dikkatinizi ekmek istiyorum. lkemizden yllarca zeytin ithal eden srail, rdn, Filistin, Suriye, Msr, Amerika ve Arjantin u anda zeytin ihra etmektedir. zellikle Suriye ve Msrda zeytin bir devlet politikas olarak ele alnm ve ok ksa srede Trkiyeye rakip olmulardr.
Ege hracat Birlikleri Zeytin Ve Zeytinya Ynetim Kurulu yesi - ZMR
232

Bu kadar olumsuzluklar ierisinde sizlere vereceim sevinli haberler de var. hracat Birlikleri ynetimine reticilerin iinde kan ihracatlarmz katldktan sonra retici, iletmeci ve ihracat beraber hareket etmeye baladk. Yemeklik zeytin ve zeytinyana retici pirimi verilmesi iin her platforma konuyu dile getirdik. u ana kadar sadece zeytinyana verilen prim sistemini deitirerek, yemeklik zeytin iin de verilmesi gerektiini anlattk. Ynetim kurulumuzda, zeytin zararllarna kar ilalama konusunda retici birliklerine maddi yardm yaplmas konusunda kararlar alnm ve gerekli yardmlar yaplmtr. Ynetim kurulumuz Trkiyede retilmesi zor olan zeytin fidanlarnn yetitirilmesi konusunda zeytincilik Aratrma Enstitsnn Sera Projesinin finansmann salamtr. Ynetim kurulumuz zeytin dikimlerini arttrmak iin Orman Bakanl ile protokol yaparak, yeni zeytin dikimlerini tevik etmi ve bunun ilk uygulamalarndan birini de Akhisarda balatmtr. Zeytin reticisi, iletmecisi, ihracats el ele parolas ile zeytin sektrnn zm nerilerini yle sralayabiliriz. 1. Avrupa Birliine giri srecinin balad u gnlerde zeytin dikim kampanyalar balatlarak, yeni zeytin dikim alanlarna, zeytin dikimleri tevik edilmelidir ve bir devlet politikas olarak ele alnmaldr. 2. Zeytincilik kanunu altrlarak, yeni dikim alanlar salanmaldr. 3. Trkiyedeki mevcut rn vermeyen 8 milyon adet deliceler alatlarak ekonomiye kazandrlmaldr. 4. Genletirme politikalar gndeme getirilerek zaman ierisindeki eski aalarn yerine yeni aalar dikilerek, reticinin en byk sorunlarndan bir tanesi olan toplama giderleri azaltlmaldr. 5. Zeytin toplama, sulama ve bakm ile ilgili alet ve makineleri gmr ve fonlar sfrlanarak tevik edilmeli ayrca yerli retilecek olan makinelere zel bir tevik sistemi uygulanmaldr. Kiralk makine parklar oluturularak kk reticiler korunmaldr. 6. Zeytinciliin yok olmamas iin gerek retici asndan, gerek dahili tketim asndan, gerekse ihracat asndan mutlaka ve mutlaka retici prim sisteminin 5 yllk kalknma planlar erevesinde balatlmas ve devamllnn salanmas gerekmektedir. Verilecek primin zeytinya iin ton bana 600 dolar, yemeklik zeytin iinde 150 dolarn altnda olmamas gerekmektedir. 7. Trkiyede 88 zeytin eidi vardr. Ve bunun ancak 29 eidi standartta girmitir. Standartta alnma konusundaki almalar devam ettirilmelidir. 8. Zeytinyanda ve yemeklik zeytin tketiminde KDVnin %1e indirilmesi gerekmektedir. ( bu talep aralk 2003 tarihinde uygulamaya konulmutur) 9. Zeytin ve zeytinyann tantlmas iin zel bir fon oluturulmal, insan sal asndan gerekli tantm yaplmaldr. ve d piyasada hedef pazarlar tayin edilerek, zeytin ve zeytinyann tketimi arttrlmaldr. 10. Zeytin ve zeytinyann ihracat ambalaj ekillerine gre ve hedef pazarlara gre desteklenmelidir. 11. Zeytin zararllar ile mcadele ve ilalama konusu devlet politikas olarak srdrlmeli ve bununla ilgili fonlar oluturulmaldr. 12. retim izninin uygulanmaya balad bu yllarda kk salamurhanelerin dlanmas yerine yan sanayi haline getirilmesi almalar yaplmaldr. 13. Ham zeytin ve zeytinya ihracat yaplmaldr.
233

Prof. Dr. Emin IIKLI Sayn katlmclar Sayn RENKLDAa noktada teekkrlerimi sunmak istiyorum. Birincisi gerekten sektrn iinden gelen bir olarak son derece zl ve hem sorunlar hem nerileri net bir ekilde sunduu iindir. Bir takm rakamlarla hem retimin tevik edilmesi gerektiini, hem de prim sisteminin srekli ve devamn art olmas iin bunun bir devlet politikas olarak yrtlmesi gerektiini ve Trkiyenin d pazarda %11lik bir dk bir oranla pay aldn, potansiyelini kullanabilecek bir yaklamn iinde olunmas gerektii gibi nemli konularn altn izdii iindir. Sayn katlmclar hatrlayacaklar. Sabah d lkelerdeki sofralk zeytinle ilgili deimeler ve gelimeleri izledik. Trkiyenin buna katksnn ne olduunu ak birakmt. Sayn RENKLDAa ak braklan bu konuyu da tamamlad iin de teekkr ediyorum. O itibarla kendisini tebrik ediyorum.. Umuyorum tartmalarla bu konuyu biraz daha iyiletireceiz. Efendim imdi sz sras Sayn Selim KANTARCIda. Sayn KANTARCI sanyorum bize zeytinya sektrnn sorunlar ve zm yollarn anlatacaklar. Buyurun efendim. SOFRALIK ZEYTN VE ZEYTNYAI SEKTRNN GELTRLMES N ALINACAK NLEMLER
Ahmet Selim Kantarc 1

lkemizde zeytin aac says zaman iinde artmaktadr. Ancak birim aa bana anlaml bir verimlilik art yoktur. Trkiyede zeytin alanlarnn yarya yakn ksm, 20 dekardan kk zeytinliklerden olumaktadr. retici gelirleri yetersiz aa saysna bal olarak dktr. Trkiye zeytincilii, periodisite nedeniyle gelir kesintilerine uramakta ve bu alternans bir retim planlamasn engellemektedir. Destekleme primi uygulamas bir transfer harcamas olmaktan ok, kesintisiz rn ve stok salamak iin bir tarmsal politika arac olacaktr. Dnya zeytinciliinin % 85ini ynlendiren eitli isim ve balklar altnda, zeytin ve zeytincilie anlaml destek ve sbvansiyonlar uygulamaktadr. Bu destekler sz konusu potansiyel pazara girmeyi hedefleyen Trkiye iin bir eik fiyat engeli oluturmaktadr. AB ile Trkiye arasnda 1996dan bu yana geerli olan Gmrk Birlii, tarm rnlerini, libere edilen ticaretin kapsam dnda brakmtr.Tarmsal ticareti serbestletirmek iin Trkiye ile AB arasnda bir Tarm Teknik Komitesi bulunmaktadr. Ancak zeytin ve zeytinyanda alnan taviz ve kontenjanlar yetersizdir. Trkiyenin ihracat yapt lkeler, sayca art gsterse bile, lkelerin says sistematik bir kamusal destekli ihracat politikas olmamas yznden, byk iniler ve klar gstermektedir. Trkiyenin milyon $ cinsinden ihracat yapt lkeler saysnda hedef lke stratejisinin olmamas yznden fazla anlaml bir gelime yoktur. Katma deer esasl bir ihracat politikasnn olmamas nedeniyle, dkme-kutulu zeytinya ihracat dalmnda, kutulu ihracat lehine anlaml bir srama gzlenmemektedir. Zeytinya ihracatnda ykselen bur lkeleri olarak adlandrabileceimiz ABD, Japonya ve Almanya pazarnda, zeytinya ve sofralk zeytin, pazar paylar %10lara ulamayan bir byklk iermektedir. Trkiyenin bir ulusal stok kurumunun ve politikasnn olmamas nedeniyle, rndeki var yl / yok yl ini kna bal olarak, ihracat da ini ve klar gstermektedir.
zmir Ticaret Borsas Zeytinya- Pirina Ya Ve Pirina Meslek Komitesi yesi - ZMR
234

DTnn tarm gmrk duvarlarnn kaldrlma plan, gelimi lkelerin ilkesiz tavr nedeniyle tkanmtr. Avrupa Birlii, 1962den bu yana srdrd ortak tarm politikasn yksek gmrk duvaryla korumaya devam etmektedir. 2004 ylndan sonraki ye katlmlar durumunda da 45 milyar Euroluk tarm btesinde bir deiim beklenmemektedir. Dzenlemenin daha ok nispi paylar konusunda olaca anlalmaktadr. Gmrk Birlii (GB)de kapsam d braklm tarmsal rnler iin Trkiyenin kontenjan art istemesi, zeytinya gibi potansiyeli ykselen tarmsal rnlere yeni bir ihracat sramas olana yaratacaktr. ABD, 1990l yllarn ortasnda tarmda byk bir liberalleme adm atmtr. Ancak 2002de tarmsal lobilerin etkili abalar sonucu tarmsal sbvansiyonlar %80 arttrlmtr. ABDnin, bakan Bushun dneminde tarmdaki dnya liberallemesi dorultusundaki grme ve protokollere katlmayaca izlenimi yaygndr. Zeytin ve zeytinyanda Trkiyenin ABDye ihracatnda herhangi bir engel grlmemektedir. Trkiyenin tarm sektrnde uluslararas taahhtlerini fazlaca yerine getirmesi bir yana, konjonktrdeki sbvansiyon ve mdahaleler, lkenin tarmdaki gelimelerinin, dikkate alnmamasn gerektirecek bir oluum durumundadr. Trkiyenin faktr piyasasn dzenleyecek giriimlerde uluslar aras taahhtler bir engel olarak grlmemelidir. Zeytinyandaki retici desteinin AB referans fiyatna yaklatrlmas halinde, Trkiyenin baz lkelerle iletme bazl ortaklklar yaparak, yarar maksimizasyonu salayabilecei anlalmaktadr. Yal bitkilerde sistemli destekleme primi uygulamasna ilk kez 1998 ylnda balanmtr. O yldan sonra prim uygulamasna dzenli olarak devam edilmitir. Desteklemenin balad 1998 ylnda (resmi gazete, 02.02.1999) bu yana, tm Bakanlar Kurulu Kararnamelerinin ayn ifadelerle destein tanmlanmas yal bitkiler konusunda bir devlet politikasnn varlnn bir kant saylmaldr. Bu anlamda en son kararname, 30.10.2001 tarihinde 2001/3172 karar sayyla, ktl pamuk, yal ayiei, soya fasulyesi, kanola ve zeytinya reticilerinin desteklenmesini ngrmtr. Yal bitkiler konusunda uluslararas ve ulusal talep, dzenli art gstermektedir. Bu rnlerde bir pazarlama sorunu yoktur. Trkiyenin yal bitkiler alannda sistemli bir retim a bulunmaktadr. Ak, yllar ierisinde art gsterecektir. Bu rnler ciddi bir ihra potansiyeli olmakla birlikte, uluslararas alandaki sbvansiyonlar bunu engellemektedir. Bu nedenle prim bir transfer harcamasndan ok, rekabet eii yaratacak bir zellik tamaktadr. Destekleme primi konusunda Trkiyenin benimsedii ok rasyonel bir politika vardr. Bu politika esaslar tarmda yeniden yaplandrlan, destekleme kurulu tarafndan belirlenmektedir. Kurulun bakanl, Tarm ve Kyileri Bakanl mstearnca yrtlmektedir. Bu kurul, Bakanlar Kurulu Kararnn alnmasndan sonra reticilere destekleme primi denmesine ilikin Bakanlar Kurulu Karar uygulama tebliini karmaktadr. Bu teblilerin sonuncusu 2002/47 no ile alnmtr. Uygulama teblii belirlenirken u ana noktalar gzetilmektedir. - Trkiyenin stand by anlamas erevesindeki taahhtlerinin zedelenmemesi. - Bte olanaklar ve faiz d net fazla ilkesinin korunmas. - denein bykl -Yal bitkiler alt ayrmnn gzetilerek rn kotalarnn belirlenmesi. Olayn bte takviminde de anlaml bir rasyonellik vardr. Buna gre Bakanlar Kurulu, rnn retildii yl gz aylarnda destekleme primi kararn almakta, btesi ise bir sonraki yln mali btesine kaynak olarak konulmaktadr. Bylece olayn enflasyonist bir yk yaratmadan retimi ynlendirici yn gzetilmi olmaktadr. Destekleme primi her yl politik organlarca belirlenen bir kaynak kullanm olay olmaktan karlm ve sreklilik tayan bir politika uygulamas haline dntrlmtr. Nitekim prim tutarnn tespitinde nihai gr makam; bte disiplini ve uluslararas performans kstaslar arasndan Hazine Mstearlnn bal olduu Devlet Bakanldr. Destekleme primi uygulamasnn bir dier nemli yan, olayn vergi kayt sistemiyle birlikte almasdr. Ak bir anlatmla, destekleme primi uygulamasyla Trkiyede Tarmsal Vergi Kayt Sistemi hem oturtulmu, hem de sreklilik kazanm olmaktadr. Bylece gerek olmayan kiilere ait mstahsil
235

belgesi uygulamasna son verilmi olmaktadr. Destekleme primi uygulamasyla tarmn ilk aamasndan tketiciye kadar uzanan tm aamalar kayt altna alnm olacaktr. Destekleme primi, sektrn rn srekliliini salamak ve AB rekabeti karsnda d piyasa uyumunu yapabilmesi iin zorunludur. ada ekonomi literatr lkeleri izledikleri tarm politikalarna gre drt gruba ayrmaktadr. Ar mdahaleci, mdahaleci, az mdahaleci ve artlara gre politika belirleyen grup. zlenen tarm politikas reticilerin ne kadar destekleneceini belirleyen temel faktrdr. Tarmsal politikalarn ortaklaa biimde yrten Avrupa Birlii (AB) lkeleri bu gruplardan ilkine girmektedir. Trkiye ise artlara gre politika belirleyen lkelerdendir. Bir baka deyile, Trkiyede tarmsal reticilerimizin karlar dnlerek hazrlanm uzun vadeli ulusal bir program yoktur. ABnin retici destekleme sistemi, Ortak Tarm Politikas (OTP) kapsamna girer. 1962 ylnda hayata geirilen OTP erevesinde ortak piyasa rgtlenmeleri oluturulmutur. OTP dahilinde, reticilere gelir destei salamak amacyla kullanlan birok ara vardr. Hedef fiyatlar, bir rnn topluluk piyasasnda satnda geerli olmak zere belirlenir. Hedef fiyatlar ile piyasada oluan fiyatlar arasndaki fark, retim yardm olarak verilir. thal edilen mallarn, topluluk piyasasna daha dk bir fiyattan sata sunulamamas iin gmrk vergileri kullanlr. Mdahale fiyatlar, piyasa fiyatlar dtnde ilgili rnn retim fazlasnn AB tarafndan satn alnd seviyelerdir. hracat iadeleri, ihra edilen rnlerin fiyatlarn topluluk iinde geerli olan seviyeden dnya piyasasnda geerli olana eker. Stoklama yardmlar devreden stoklarn zel stok messeseleri tarafndan ileride satlmak zere saklanmasna yardmc olur. Farkl rnler iin, ilgili piyasann yaps dikkate alnarak, farkl aralar kullanlmaktadr. Bu aralarn kullanmndan doan masraflar Avrupa tarmsal ynlendirme ve garanti fonunun garanti blm tarafndan karlanr. Sz konusu fon, ABde blgeler arasndaki dengesizlikleri kapatmak ve srdrlebilir bir kalknma salamak iin oluturulan drt yapsal fondan biridir. Trkede Franszca ksaltmas olan FEOGA ile anlan fon, gnmzde AB genel btesinin %55-60n oluturmaktadr. 1970 ylnda %93,5 oranna dayanan tarmsal harcamalarn bu seviyeye ekilmesi iin byk reformlar yaplmtr. Sz konusu orann 2000-2006 yllar arasnda ise %40-44e ekilmesi hedeflenmektedir. retici desteklemelerinin finansmannda kullanlan garanti blm gnmzde FEOGA btenin %91 civarnda bir ksmna denk gelmektedir. Trkiyede tarm sektrne yaplan destekleme, ABde olduu gibi tek bir fon kullanlarak gerekletirilmemektedir. Farkl kaynaklardan deiik kurum ve kurulularn araclyla yaplan destekler hem yeteri kadar verimli olmamakta hem de idari adan zorluklar karmaktadr. Bte transferleri, tarmsal krediler, tarmsal yatrmlar ve ihracat sbvansiyonlar eklinde kalemlere ayrlabilecek olan sz konusu destekler Trkiye btesinin %10una tekabl etmektedir. AB ile Trkiye arasndaki fark aka ortadadr. Ege, Marmara ve Akdeniz blgelerimizde arlk kazanan zeytincilik, lkemiz ekonomisinde nemli bir yere sahiptir. 400.000 ifti ailesi ve her aile ortalama be kii kabul edildiinde, yaklak 2.000.000 kii geimini dorudan zeytincilikten salamaktadr. Bununla birlikte sektr, zeytin ileme tesisleri ile balayan rafinasyon ve ambalajlama tesisleri ile sabun sanayilerini de ieren geni bir yelpazede, dorudan ve dolayl olarak 8-10 milyon kiiye istihdam salamaktadr. Dolays ile lkemizde zeytincilik nemli bir tarm, sanayi, ticaret ve istihdam sahasdr. Trkiyenin 28 milyon hektar olan tarm alanlarnn yzde 4n zeytinlikler oluturmakta ve yaklak 92 milyon adet zeytin aac bulunmaktadr. lkemiz dnya sralamasnda aa varl asndan drdnc, zeytinya retimi asndan beinci srada bulunmaktadr. Ancak aa bana verim dzeyi olduka dktr. Ayrca, zeytinya retiminde yaanan en byk sorunlardan biri, var-yok yllar arasnda retim miktarlarnda byk farklar (alternans, peryodisite) olumasdr. Alternans, ksmen yetersizlii ve hatal hasat uygulamalar gibi nedenlerle, lkemizde gelimi lkelere nazaran ok daha byk boyutlara ulamaktadr. retimdeki bu dzensizlik reticinin yeterli ve dzenli gelir elde etmesini engelledii gibi, maliyet artlar, piyasalara dzenli mal arz edememe, fiyat istikrarszl, dzensiz kapasite kullanm ve istihdam sknts gibi birok sorunu da beraberinde getirmektedir. lkemizde retim maliyeti yksekliine bal olarak zeytinya sat fiyatlarnn yksek oluu, Orta ve Dou Anadolu blgelerimizde zeytinya tketim alkanlnn olmay, i tketimin yeterli dzeye ulamasn engellemitir. Zeytinya dahili satlarnn artrlmas iin, zeytinya sat fiyatnn dier bitkisel ya sat fiyatlarndan en ok 2-2,5 kat fazla olmas gerekmektedir. Ancak, yksek retim maliyetleri ve
236

yanl fiyat politikalar nedeniyle piyasada zeytinya sat fiyatlar, dier bitkisel ya sat fiyatlarnn be katn bulabilmektedir. lkemizde 1998/99 sezonunda uygulanan prim sisteminin piyasaya getirdii dinamizm sayesinde kii ba zeytinya tketim miktarmz 1 kg civarna ulamtr. Ancak bu miktar, Yunanistan (21 kg), talya (11,5 kg), spanya (10,4 kg), Tunus ( 9,8 kg) miktarnda kii ba tketime sahip dier retici lkelerde karlatrldnda hala ok dk dzeyde kalmaktadr. Ayrca zeytinya tketimimiz alkanlktan ziyade fiyat tercihine bal olarak gelitiinden, fiyat dalgalarna kar son derece hassastr. Bu nedenle fiyat artlar karsnda tketim seviyesinin korunmas mmkn olmamaktadr. Prim uyguland takdirde, zeytinyann tketiciye daha ucuza ulamas mmkn olacak ve tketim art salanabilecektir. lkemiz ihracat deerlendirildiinde de bu durum aka grlmektedir. Prim, dnya fiyatlarndan ihracat salayacak bir imkan yaratacaktr. Dnya pazarlarnda en byk rakibimiz olan ABnin ayn zamanda lkemizin en byk alclarndan olduu grlmektedir. lkemiz zeytinya ihracat miktar ve fiyatlar AB lkelerinin arz-talep durumuna, izledikleri politika ve verilen desteklere gre nemli deiiklikler gstermektedir. rnein 2002/03 sezonunda AB reticilerine zeytinyanda ton bana 1.330 Euro prim verilmektedir. Bu durumda Trk zeytin reticisi iin primin ne kadar gerekli olduu aktr. Nitekim prim sisteminin uyguland 1998/99 sezonunda 106 bin ton ihracat ve 80 bin tonluk i tketim ile sektrmz altn yln yaamtr. Zeytinyanda uygulanacak prim sisteminin yararlar u ekilde sralanabilir: 1. Birlikler araclyla yaplan destekleme almlar ile belli bir retici kesimi desteklenmekte, buna karn prim sisteminde btn reticilerin destekleme kapsamna girmesi mmkn olmaktadr. Bylece piyasada fiyatlarn ayn seviyede olmas ve her kesime frsat eitlii salamaktadr. 2. Zeytinciliin gelir getiren bir i olmas ve reticinin prim sistemi sayesinde emeinin karln almas durumunda; zeytin retiminin devaml hale gelmesi ve reticinin aacna daha iyi bakmasna bal olarak da retimde kalite ve verimlilik art salanmaktadr. 3. Prim sistemi ile zeytinya reticisi kayt altna alnmaktadr. retici prim alabilmek iin sanayiciyi de tesiriye faturas kesmeye zorlayacaktr. Bu sayede kayt d ekonominin kontrol altna alnmas, vergi kaaklarnn ve haksz rekabetin nlenmesi mmkn olacaktr. Prim sistemi demesi iin ayrlacak kaynak, kayt dln nlenmesi sonucunda ortaya kacak KDV ve stopaj gelirleri artyla kendiliinden finanse edilecektir. 4. Belge dzeni ile sektr genelinde retim ve istihdam boyutunun belirlenmesi uzun vadeli makro planlar iin salkl veriler elde edilmesi salanacaktr. 5. Prim sistemi uygulamas ihracatya dnya fiyatlarndan zeytinya alma imkan yaratacak, i ve d piyasada fiyat ve arz miktar asndan istikrar salanmasna hizmet edecektir. Zeytinyann nitelikli ve zel bir rn olmas nedeniyle tm retici lkelerde ve zellikle en byk rakibimiz olan ABde korunmakta ve desteklenmekte olduu dikkate alnarak, dier tarmsal rnlerle ayn erevede deerlendirilmemesi ve IMF ile yaplan anlamalarn dnda tutulmas gerekmektedir. Destekleme primi uygulamasnda kamu kesiminin en byk tereddd belge sisteminin olmad saptamasndan hareketle prim uygulamalarnn vergisel yansmasnn olmayacann varsaylmasdr. Oysa zeytin sektrnde belge ve kayt sisteminde, zellikle destekleme primi sonras byk bir gelime gzlenmektedir.Yaplan hesaplamada 5 yllk dzenli bir destekleme primi uygulamasnn Trkiyede zeytin ve zeytinya sektrnn tmyle yeniden yaplandrlmasn salayaca anlalmtr. Destekleme primi uygulamasnn 5 yl dzenli yrtlmesi halinde; 5. yldan itibaren Trkiyenin ihracata konu olan zeytinyann her yl 30.000 ton artaca varsaymyla 10. Yln sonunda 150.000 tonluk ek bir retime ulaaca anlalmtr. Bu retimin kabul gren uluslararas zeytin cinsi (varyete) zerinden yaplmas nedeniyle, tmnn ihracata konu olaca hesaplanm ve birinci alternatife gre kgnn 1.5 $dan ihra edilmesiyle 225 milyon dolar, ikinci alternatife gre kgnn 2 $dan ihrac edilmesiyle 300 milyon dolarlk yeni ek dviz girdisi salanaca anlalmtr. Prim uygulamasnn retim ve dviz cephesi zerindeki yararlar neler olacaktr? 1- Zeytin retiminde periyodisite azalacaktr. 2- Zeytin retiminde sreklilik salanacaktr. 3- Uygulamasnn yedinci ylnda Trkiye dviz gelirleri yaklak iki katna kacaktr.
237

4- Yeni zeytin aac dikiminin mevcut mlkiyet zerinde yaplmasyla, zeytincinin hane halk baznda alan verimi ve geliri iki kat artacak ve olay sreklilik kazanacaktr. 5- Tm rnn ihracata konu olmasyla dviz gelirleri dzenli artacaktr. 6- Alternans etkisinin azalmasyla bu alanda yabanc sermayeye anlaml bir cazibe yaratlacaktr. 7- Prim vb. kamu kayna gerektiren desteklerin gerei ortadan kalkacaktr. 8- Dzenli prim destei nedeniyle zeytin reticisinin aalarn sevk ve idaresini yapmas salanacaktr. 9- Zeytin retimi sistemli retim zellii kazanacaktr. 10- Trkiyenin zeytinya ihracatnda; dkme ihracat tmyle terk edip nce zel marka (private label) sonrasnda da marka edinmesinin yolu alacaktr. ABde zeytinya ve sofralk zeytin reten Akdeniz lkeleri bu seviyelere; intensif tarm,modern sulama, makinelemi hasat, retim, tketim ve ihracat yardmlar ile gelmitir. Bu nedenle, tm sektr karlarnn korunmas gereklidir. ABnin ald kararlardan her kesimin haberdar olmas lazmdr. Yeni projeler retmek gereklidir. Pazar bilgilerinin sektre en ksa zaman da ulatrlmas byk nem arz eder.
Kanunlar, evre kurallar, Yardmlar, Promosyonlar, lke baznda jenerikler, Seminerler, Sat noktalarnn dikkatli seimi, Fuarlara katlmak, Uluslar aras balanslarn takibi, Corafi tesciller, Sertifikal rnler, Organik rnler, Basnn ilgisi
Bu sektrn gelitirilmesi ynnde temel talardr. Dnyadaki zeytin ve zeytinya reticisi lkelerin ayn zamanda en byk sofralk zeytin ve zeytinya tketicisi olduklar unutulmamaldr. ABnin, uygulamakta olduu politikalarla bir yanda kendi pazarn ve dnya pazarlarndaki yerini korumaya alrken, dier yandan da olumsuz fiyat hareketleri karsnda reticisini korumakta olduu apaktr. Onun iindir ki menfi fiyat hareketleri tevik mekanizmalar iinde absorbe edilmelidir. Hepinizi sayg ile selamlyorum. Prof. Dr. Emin IIKLI Sayn KANTARCIya bu ilgin bildiri iin teekkr ediyorum. Sizlerin de dikkat ettiiniz gibi Sayn KANTARCI nce iletme yaplarnn ve organizasyonun yetersizliinden balayarak, retim planlamasn yapamadmz, Gmrk Birlii ile ilgili ilintilerde beklentileri karlayamadmz, ulusal stok politikas olmad iin ihracatmz dzenli yapamadmz ve zellikle sabahta belirtildii gibi uzun vadeli bir olmadn gn kurtaran politikalarla hareket edildiini ifade etmitir. Sreli ve uzun vadeli politikalara bir an nce geilerek, prim sisteminin getirecei byk yararlarn altn izmitir ve bu balamda AB ile olan ilintilerde konunun dikkate alnmas gerektiini hatta IMF ile yaplan antlamalarda bile zeytine
238

zel bir bak as getirme gerekliliinin de altn izmitir. Bu itibarla kendisine teekkr ediyorum. Sanyorum ok dank farkl konularla ilgili grler ortaya kacaktr. imdi konuma sras Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitsnden Sayn Dr. Renan TUNALIOLUnda. TUNALIOLUna hepimizin adna u soruyu soruyorum. Sayn TUNALIOLU Trkiyede zeytinin bir sahibi var m? ZEYTNCLKTE KURUMSAL YAPI LE LGL SORUNLAR (TRKYE BOYUTU )
Dr. Renan TUNALIOLU 1

Deerli konuklar hepinize tekrar ho geldiniz diyorum. Ben bu konuyu sizlere 3 balk olarak aktarmaya alacam: Trkiyede zeytincilikte kurumsal yap, nemli zeytin reticisi lkelerde zeytincilikte kurumsal yap ve Trkiyede zeytincilikte kurumsal yap nasl olmaldr? 1. Trkiyede Zeytincilikte Kurumsal Yap Zeytin hepimizin bildii gibi zel bir bitki gerekte bir meyve aac fakat farkl bir meyve aac. Neden mi? nk meyvesi dorudan tketilmedii iin ilenmek zorunda. leme sonras zeytinya, pirina ve pirina ya, sabun ve sofralk zeytin olarak deerlendirilme imkanlarna sahip. Doal olarak bu ok ynl deerlendirme sorunlarn da eitlendiriyor. sterseniz ksaca zeytinciliin tarm rnleri ierisinde ciddi anlamda yer alna bakalm. Zeytincilik ilk kez tarmsal rnlere zg yerini 1929 ylnda Atatrkn direktifleri ile Tarm Bakanlnn Tarmda Tedrisat Islah Kanunu ile alm adeta seferberlik edas ile 1929-1950 yllarn kapsayan tekilatl 1. dnemde de bu gelime devam etmitir. Bunu izleyen 1950-1960 dnemlerinde gelime durmam fakat birinci dneme gre yavalamtr. Bu dnemden sonra gelen 1. Be Yllk Kalknma Plan dneminde ise Trkiye ilk kez ihracat lkeler arasna girerek zeytinya ihra eder olmutur. Daha sonraki ikinci ve 3. Plan dnemlerinde zeytincilik adeta plan d kalm, durgunluk 4, 5, 6 ve hatta 7. Plan dnemlerinde devam etmitir. Ve 8. Kalknma Plan dneminde zeytincilik kendi kendine toparlanmaya almtr. Bu balamda denebilir ki tarm zerinden siyaset hastal ne yazk ki zeytincilii de derinden etkilemitir. Bu durgunluklarn ana sebepleri arasnda siyasi ve ekonomik sorunlar yer alabilecei gibi imdi sizlere anlatmaya alacam nemli bir sorun vardr ki; konunun belki de hep gz ard edilen sosyal boyutudur. Nedir bu sosyal sorun? Bunun adna biz kurumsal yapda bu yapdaki ilerlik sorunu ya da iletiimsizlik olarak nitelendiriyoruz. Kurumsallama ya da kurumsal yap nedir? Hakknda ekonomistlerin, iadamlarnn ve Trke dilbilgisinde yer alan farkl yorumlar var kurumsal yapnn. Aslnda kurumsal yap ok ak bir olgu deil. zetle tm bu farkl kii ya da kurumlar tarafndan izah edilen tanmlara dayanarak bir tanm vermeye alacam. Kurumsallamay -ki bunun bir yap ierisinde de yer almas gerekmektedir- bir sektrn reticileri, tketicileri, d satmclar ve alclar, i piyasa sat elemanlar ve kamuoyu tarafndan sevgi ve sayg ile kabul grmesidir olarak aklamak mmkn. Peki zeytincilikte bylesi bir kurumsallama ya da kurumsal bir yap var mdr? Aslnda ilerlii kiisel gayretler ve birebir ilikilerle yryen ve ok paral, birbirinden habersiz ayn konuda alan, iletiim problemi had safhaya ulam, koordine olamam bir sistem vardr. Eer buna kurumsal yap diyebilirsek. Bu sistemde kamu adna bakanlklar (Tarm, Sanayi ve Dileri hatta evre, Turizm, Kltr Bakanlklar) ve Vakflar; ksmen kamu niteliindeki retici birlikleri; zel sektr adna zeytinya,
Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits - ANKARA
239

sofralk, pirina ve sabun ileyen sanayiciler, onlarn oda ve borsalar, ihracatlar, perakendeciler belki de ithalatlar ve henz bir araya gelemeyen tketiciler ve niversiteler. te bu noktada karmza ilgin gelimeler kyor. Gryoruz ki aslnda zeytin sahipli. Peki zeytinin sahibi kim? Aslnda zeytinin sahibi herkes ama hi kimse! Zaman zaman hepimiz bu iletiimsizlik daha dorusu sistemsizlik ierisinde bocalayp duruyoruz. Zeytincilikte alan bir tarmc olarak ya da zeytin reticisi bir ifti ailesinin ocuu olarak bu skntlar bizzat yaayan biri olarak zeytinciliin en byk sorunlarndan biri olarak ben kurumsal yapdaki ilevsizlii en byk sorun olarak gryorum. Ayn bakanlkta biz farkl genel mdrlklerde bizzat bu sorunu yayoruz. Konu zeytin bu konuda uzmanlaan kadro belli. Ama tm birimler birbirinden farkl ayn sorunun zmne ynelik almalar yapyor, raporlar hazrlyor. Halbuki bakanlk bir btn. Zeytin konusunda arazide alan aratrmacs, il-ile Tarm Mdrlkleri personeli ile Ankarada politikalar belirleyecek mhendislerin birlikte hareket etmeleri kanmzca doru olandr. Zaten bu iletiim problemi sorunlar yumak haline getirip zlmez ekle getiriyor. Bu balamda nemli bir konu kendimizde bu tr bir organizasyon olmamas bir yana biliyorsunuz UZKya yeliimizde sona erdi. Bunun sebepleri hakl ve hakszl mutlaka doru analizlerle ortaya konulacaktr. Ben hep unu savunuyorum. Hani kendi aramzda organize olamyoruz ama hi deilse UZZK sayesinde organize olmu gibi oluyorduk. imdi UZK bizden yine istatistik veriler istiyor. Mecbur. nk Trkiye byk retici lke ve bizim verilerimiz olmadan dnya rakamlarn doru belirleyemez. Tabi Dileri Bakanl vastasyla istiyor. Ve biz balyoruz yazmayaDileri, Tarm Bakanlna, Tarm Bakanl Avrupa Topluluu D likileri Daire Bakanlna. Oras 1. basamak olarak Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrlne nk Zeytincilik Aratrma Enstits oraya bal ve Enstit zmirde rekolte almalarna katlyor. 2. Basamak Tarmsal retimi Gelitirme Genel Mdrlne ve Aratrma Planlama Koordinasyon Daire Bakanlna hatta Koruma Kontrol Genel Mdrlne yazlyor. Ve bu yazma trafiinin sonucu gecikmeli de olsa merkezde rekolte tahmini bilinemediinden ZAEnn rakamlar ile bakanlklar adna Dilerine bildiriliyor. Dier yandan gzlemci olan retici birliklerinden de UZK bir rakam istiyor. O da gidiyor. Bu arada hracat Birlikleri de Hazine Ve D Ticaret Mstearlna bal olmas sebebiyle bir rakam veriyor. zetle koordinasyonu gryorsunuz. zmir Ticaret Borsasnn 90l yllarn banda balatt rekolte almasnda tm zeytinle ilgili birimleri dikkate alarak yapt alan almasnn dikkate deer olduunu belirtmek isterim. zetle lkemizde ok ballk ve ok seslilik mevcut. Malum bylesi bir durumda karar almak ve uygulama ve hatta lke dnda tek bir g veya ses olmak ok zor. lkemizdeki kmaz bu durumda iken acaba zeytincilikte nemli lkeler olarak tarihi ile var olan ispanya, talya ve Yunanistanda durum nasl? Aslnda son yllarda zeytincilik konusunda byk gelimeler kaydeden ABD ve Avusturalya rneini de incelemek gerekiyor. Fakat bana verilen sre buna yeterli deil. 2. nemli Zeytin reticisi lkelerde Zeytincilikte Kurumsal Yap Hepimizin bildii dnyann en byk zeytincilii spanya, talya ve Yunanistanda yaplyor. lerinde her ne kadar Yunanistan Avrupa Birliinin yaramaz ocuu ise de o bile AB yesi olmaktan dolay tarm konusunda ok temkinli -zaman zaman aldatmacalara bavursa da-. Her lkenin de ABne ye olmas zeytincilie disiplin getirmi ve devlet kurulular, zel sektr ile retici birliklerinin birbiri ile koordineli alma konusunda olduka baarllar. Bu koordinasyonda arlk retici birliklerinde. Her lkede de niversiteler ve aratrma enstitleri genetik iyiletirme yannda, teknolojik alanlardaki deney ve aratrmalardan sorumludur. Bakanla bal aratrma enstitleri yalk ve sofralk zeytin trlerini iyiletirme ve retim tekniklerine ynelik almalar ile biyolojik aratrmalar yapmaktadrlar. Burada nemli olan konu; uzun vadeli aratrmalarn niversitelere ksa vadeli aratrmalarn ise aratrma enstitlerine verilmesidir. En nemli farkllk birliklerdir. Birlikler bizim anladmz anlamda sadece retici birlikleri deildir. Aslnda bu konuda da en gzel organize olan spanya ve talyadr. Sofralk zeytin ve zeytinya reticilerini ve sanayicilerini ve d satmclarn bir emsiye altnda toplayan byk birlikler vardr. rnein spanyada Acemesa, Yunanistanda Sevitel gibi byk birlikler vardr. Bunlardan spanyadaki Acemesa retimden tketime her aamay rn baznda kapsayan retici kooperatiflerinin yan sra zeytinyan ve sofralk zeytinin ambalaj aamasn da gerekletirip d piyasa ve i piyasaya sunan 400 akn irketin yer ald profesyonel nitelikte bir organizasyondur. Bizim tarm ekonomistlerinin
240

tarma ynelik konumalarnda srarla belirttii devletin sadece denetleme mekanizmasnda yer almas rnei ite spanya zeytinciliinde gerekletirilmektedir. 2003 yl mart aynda Fas Casablanca da dzenlenen pazarlama kursunda yine Acemesa gibi profesyonel alan Asolivanin mdr ile grmem esnasnda bu tip spanyada alan birliklerin sektrde dier kurum ve kurululara gre 1. Derecede sz sahibi olduklarn devletin yada devlet adna bakanlklarn sadece denetleme mekanizmasnda yer aldklar ve bu tr birliklerin zellikle d piyasada karlatklar skntlarda devreye girmeleri eklinde olduunu belirttiler. Politikalarn belirlenmesinde bu pazar, retim ya da fiyat politikalar olabilir dorudan kendilerinin sorumlu olduklar ve bakanla bilgi verdiklerini ve bakanlklarla sk ibirlii ierisinde olduklarn ifade ettiler. Tabi bu balamda unu da belirtmekte fayda var. Daha nce de bahsettiim gibi bu lkede ABye yelikle birlikte tarmsal rnlere mdahale kurulular, tarm rnleri ekonomik koruma mdrl ve hile ile mcadele mfettilii kurumlar oluturulmutur. spanyada tabi bu kurumlar tarm, balk, gda; talyada tarm ve orman, Yunanistanda tarm bakanl altnda grevlendirilmilerdir. spanyada dier bir oluumda 1987 ylnda kurulan zeytinya ajanslardr. Bu ajanslarn grevleri ABnden gelecek yardm ve iadelerin kontroldr. spanyadaki ynetim ekline bal olarak; deiik bir uygulama daha otonom idare hkmeti adna (eyalet) zeytinya ajanslar tarmsal rnler servisini denetlemekle grevlendirilmilerdir. 3. Trkiyede Zeytincilikte Kurumsal Yap Nasl Olmal? u ana kadar zeytincilikteki sorunlarn banda zeytini sahiplenen ve iler bir kurumsal yapnn olmadndan bahsettik. Bu durumda nerilerimiz olabilir?. Aslnda bu konudaki skntlar sektrn tm birimleri tarafndan fark edilmi, zellikle de Trkiyenin uluslar aras zeytinya konseyinden ayrlmasndan sonra baz iyi niyetli giriimlerde bulunulmutur. 1998 ylnda UZKdan ayrlmamzn ardndan 1999 yl balarnda Tarm Ve Kyileri Bakanl tarafndan Zeytin Ve Zeytinya Danma Kurulu kurulmutur. Kurul; bakanla bal KKGM; TAGEM gibi Genel Mdrlkler, Zeytincilik Aratrma Enstits, E. Ziraat ve Gda Mhendislii Faklteleri, Maliye Bakanl, Orman Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Babakanlk D Ticaret Mstearl, ihracat Birlikleri, zeytinci illerin tarm il mdrlkleri, retici birlikleri, zmir Ticaret Borsas ve Vakf Zeytinlik letmelerinden olumutur. Kurul iyi niyetlerle kurulmasna ramen henz bugne kadar ciddi bir icrata geememitir. Daha sonra internet ortamnda gnll zeytinci bir grubun yazmalar ile balayan oluum 2002 yl Haziran aynda Adatepede yaplan ilk toplant ile zeytincileri bir araya getirmi ve artk bir oluum olmas gerektii konusunda almalar balatlmtr. lk toplanty izleyen 3 toplant daha yaplm, ynetim ve izleme grubu oluturulmu ve bu ie gnl veren zeytinciler ki ilerinde kamu, zel sektr, retici, ihracatnn yer ald bir konsey kurulmasna karar vermilerdir. Bu anlamda bu oluumda alanlarn zverilerini yaknen bilen biri olarak kendilerini tebrik ediyoruz. Konsey yasa olarak meclise gitmeyi bekliyorBununla ilgili aamalar ynetimdeki arkadalar sizlere aktaracaklardr. Benim konumamn sonunda sylemek istediim bu konseyin kesinlikle Trkiye zeytincilii iin byk bir ihtiya olduu ve gerekli yasann sayn milletvekillerimizin ve bakanlarmzn destekleriyle de acilen karlmas gerektii ynndedir. Grld gibi ihtiya bir kurum dourmakta. Bu kurumun ciddi anlamda ilerlik kazanmas durumunda Trkiye zeytinciliinin nefes alaca kesindir. Bizler her zaman sorunlar anlatr ve nerilere gelince ite unlar unlar yaplmaldr deriz. Bu kez ben bunu demiyorum. zm nerisi gndemde. Bu byk bir mutluluk. Yalnz nacizane yine bir nerimiz olacak; Bu neride kurulacak bu konseyin alma prensiplerini objektif kriterlere gre dzenleyerek karar verecek retim-tketim zinciri ierisindeki tm halkalar kamu, ksmen kamu, zel ve tzel zeytincilik haklarn korumay amalayacak nitelikte olmasdr. Ayrca Sayg ve sevgi ile herkesin birbirini kucaklad bir yap olmaldr. Malum Trkiyede biz kolay kurar abuk ykarz ya da ilerlik kazandramayz. Bu anlamda benim konsey adna son bir szm daha olacak. Konseyin ge kurulmas sorun deil nemli olan kalc olmas ve objektif kararlarla yrtlmesi. Bu konsey bizim yurt dna, UZKya, ABne ya da dier uluslararas organizasyonlar karsnda da bizi tek yrek tek bilek yapacaktr. Beni dinlediiniz iin teekkrler.
241

Prof. Dr. Emin IIKLI Zeytinciliin sahibi yok ok ama ok sahibi var. Evet sayn katlmclar Sayn TUNALIOLUnun Zeytinde kurumsal yap tanmna hepimizin katlacaz. TUNALIOLU zeytinde kurumsal yap tanmnda dedi ki; Sayg ve sevgi ile herkesin birbirini kucaklad bir yap olmaldr Biz de bu tespite katlyoruz. imdi sra Tariten Sayn Mustafa Tanda Sayn Tan bize zeytincilikte uluslararas almalar ve UZZKnin (Ulusal Zeytin Ve Zeytinya Konseyi) kurulu almalar hakknda bilgi verecekler. Buyrun Sayn Tan
ZEYTNCLKTE ULUSLARARASI ALIMALAR VE UZZKNN (ULUSAL ZEYTN VE ZEYTNYAI KONSEY) KURULU ALIMALARI
Dr. Mustafa TAN 1

Hepiniz ahsm ve 27 bin zeytin ve zeytinya retici orta bulunan Tari Zeytin ve Zeytinya Birlii adna sevgi ve sayg ile selamlayarak szlerime balamak istiyorum. Gerekten lkemizin en byk problemi bu AB yardmlardan istifade edememi olmas ve AB trenini oktan karm olmas..Tekrar girebilmek iin de uzun bir sre gerektirmesi, bu srete ksa ,orta ve uzun vadede yaplacak bir ok iin bulunmas bana gre en byk sorunlardan birisi Sayn TUNALIOLUnun deindii gibi pembe tablolar arasnda yer bulan bana gre de zeytinyamzn dnyaca bilinen kalitesi ve lkemizde retilmi olmas en byk ansmz. Dnya zeytinciliinin gen merkezi Anadolu ve en kaliteli zeytinya retim alanlar bildiiniz gibi Ege Blgesinde ve zellikle de Krfez blgesinde, sofralk zeytin Gemlikte, Aydnda da Memecik zeytinyann retiminin yanstra yeni plantasyonlar dikkat ekici bir gelime gstermekete, ayn ekilde Akhisar yresi. Ama maalesef bir az ncede sylediim gibi ve nceki sunumda da grld gibi lkemizde ulusal bir devlet politikas halinde ele alnmam bir rn halinde kalm ya da artlara gre desteklenmi bir rn. Komumuz Yunanistan, AB lkesi olarak ok baka bir konumda ve destekler iinde gelimekte, Suriye bile uluslararas organizasyonlarda yer almaktadr. AB ile yaplan ikili anlama bunun en somut gstergesi. ou zaman uluslararas dzeyde bu komite almalarnn en youn yapld ve dnyann en nemli zeytincilik organizasyonu olan Birlemi Milletlere bal UZK, 1955 ylnda kurulmu. lkemiz 1963 ylnda kurucu ye olarak yer ald bu platformdan maalesef 35 yllk bir aradan sonra hkmetler aras bir karar ile uzaklamtr. imdi UZK ya baktmzda Arkadalar!..Suriye bu toplantlara Tarm bakan ile geliyor. Devlet Bakan ile gelenler var, yani btn sektrler karar alm, devletin en bykleri ve uzmanlar bu toplantda. Bakn Monako bile evimizin bahesi kadar zeytin aacna sahip ama oraya ye. imdi lkemizin mutlaka bu platformda problemleri oldu. Kbrs sorunu vs. 500 bin dolar bir aidat vard Trkiyenin UZKya yllk olarak..Bu kimilerine gre ok bulundu dier taraftan bir futbolcu transferine milyon dolarlar harcayan bir lkede yayoruz. imdi burada o ilikileri salayan eski insanlar, duayenleri rahmetle anyorum. Bunlardan ilk akla gelenlerden; olu yanmda oturuyor, Sayn mer Faruk KANTARCI ki UZK dnem Toplantsnda vefat haberi alnyor ve ailesine bizzat UZK cra Direktr tarafndan basal dileniyor. Kendinde bu belge mevcut. Emekleri geen insanlar Sayn Sleyman AKSU, Sayn hsan DKMEN karmda oturuyor. Zeytincilik Enstitsnde bir ok arkadam var dnem toplantlarna katlan ama unlar grdk ki srekli bir ekip olarak orada yer alamadk her zaman deiik kurumlardan ve deiik insanlar zellikle de buradalar stlerine alnmasnlar, konuyla ilgisi olmayan, kendileri son derece konularna vakftrlar ve bize destek verirler, ancak UZK ilikileri sreklilik istiyor. Genellikle konuyla ilgisi olmayan insanlar retimle vs konularla direkt ilikisi olmayan kiiler gitmitir. Yabanc dil sorunu da bu problemler arasnda yer almtr. Trke dilinin UZK' da kabul ettirilmesi de ayr bir problem olmutur. Kiilerde sreklilik olmad iin bizim admza talepler yeterince yaplamam veya takip edilmemi, olabilecek kazanmlar maalesef karlmtr. Ondan sonra dnp bakmlar
1
TAR - ZMR
242

ki UZK hep AB lkelerine yardm yapyor. te Fas'a yapyor, Tunus'a yapyor. Bu insanlar bizden daha stn deil. ABde deki daha fazla dil bilmiyor veya onun zeytinya bizden daha kymetli deil. Ama ortak bir hareketle bir temsilcilerini srekli deimeksizin yolluyorlar. Ben burada vesile ile bizim eski Genel Mdrmz Ahmet ETNBUDAKLAR kranla anyorum. Kendisi dnem bakanl yapt UZKya ve Orhan BASKAN Eski hracatc Birlikleri Genel Sekreteri iyi bir ekiptiler. Bu ikinci kuakt. te bizlerde 1998 ylnda Hkmetin brakt bu bayra drmemek iin gzlemci de olsak o toplantlara katlyoruz ama tekrar ediyorum gzlemci olarak katlyoruz. Bir sz syleme hakkmz var ama oyumuz yok. Orada alnan kararlarda lkemizi oy ile temsil edemiyoruz. Sadece gelimeleri izliyoruz. Kalite kontrol program var oraya kurumumuzu sokabiliyoruz. Laboratuarmz Ege Analiz Laboratuar ile birlikte Trkiyede iki tane UZK tarafndan akredite edilmi laboratuardan biri. Bunlar bize gre yeterli, Biz UZK' nn promosyon faaliyetini yrtt ABD, Kanada, Avustralya vs gibi lkelerde yaynlanan tannm markalarn bulunduu "beyaz sayfada"yer alyoruz UZKnn. ABDde gvenilir zeytinya listesinde TAR yer alyor. Ama benim kurumum iin yeterli olan, lkem iin yeterli deil. Benim yreim yanyor arkadalar.. O Toplantlara gittiimizde lkemizin maalesef orada yer almamasnn nedenini anlayamyoum. Diyelim ki bundan nceki idare sayn LUCHETTI adn da vereyim. Konsey bakan ile bir takm problemler olmutur kurumsal veya kiisel. O Ynetimin lkemize bak alar o dnem toplantlara katlanlarn belirttikleri gibi ki katlanlar arasnda ben yoktum. Belki bize gerekten olumsuz yaklamlar olmutur. Aidatlar yksek tutulmutur. Ama yine de ben bizim bir noktada olaylar yeterince takip etmeyiimizle ilikili olduunu yeterince taleplerde bulunmaymzla ve de bu takibi yapabilecek ekibin orada yer almamas ile ilgili olduunu dnyorum. imdi o da deimitir. u anda ayn idare heyeti de orada yok. UZK cra Direktr de deiti Kbrs sorunu da baka bir formatta inceleniyor. AB ye uyum srecindeyiz. O zaman lkemizin byle bir platformda AB ile i ie olan tzkleri ABye paralel giden , kalite kontrol stratejisi olan standartlarn srekli deitii bir platformda yer almalyz. mmhan Hanm yanmzda belki katk yapar ilerde. Yani biz szma zeytinyann Kasm 2003 ten itibaren 0,8 asit in altnda olacan oradan duyuyoruz. COI(UZK)-Codeks toplantlar oluyor. Biz toplantlara katlmasak Allaha kr internet var da oradan grebiliyoruz. Ama o toplantlarda Trkiyenin zeytinyalarn savunabilecek bir reyimiz yok. Son derece nemli. Ondan sonrada bir takm yalarmz ABDde orada , burada kara listeye alnyor. nk standartlara uymayan olaylarmz var. Trkiye nmzdeki dnem ierisinde standardizasyon ve akreditasyon konusunda bana gre zor gnler yaayabilir. Yani gvenirliimiz bu standartlardan uzaklatka bana gre zayflayacaktr. O halde bizim bu konularda UZK ve AB ile bir harmonizasyona gitmemiz gerekecektir. imdi nmzde duran en nemli sorunlardan birisi de Madencilik Yasasnda yaplmak istenilen deiiklik. 3213 sayl Madencilik Kanununda bir ok deiiklik var. Kylara, sit alanlarna vs. ye getirilen deiiklikler.. Ama zeytincilii ilgilendireni ise bir daha buralarda toplant yapmamza gerek duyulamayacak kadar tehlikeli .nk bir Tarm Bakanl yetkilisi Ankara' da yanmda demiti ki; Bu yasa karsa 60 milyon aa kesilir bu kadar ciddi. Baknz arkadalar Madencilerin ismini sylemiyeceim. Trkiyede madenler var. Bunlar u anda elimizde 32 blgede zellikle zeytin aalar arasnda arama ruhsat alnm. Bu madenlere ynelindiinde alttan stten tm aalarn tahribi sz konusu. Bunlarn karlnda sadece her kesilen zeytin aac iin iki tane fidan ngrlyor. Fidanlarn dikilecei yerler ise bozuk engebeli alanlar vs bu kabul edilemez bir durum. Maden karanlarn iinde gelimi olanlarn sadece ABD; Avusturya ve Gney Afrika Cumhuriyeti var. Dier hepsi gelimemi lkeler. Oralarda da biliyorsunuz gmenler var. Hepsinin toplam tarihi en fazla iki yzyllk. Altn kardklar, gm kardklar alanlarda aborjinlerin, zulularn olduu yerler. Bizim lkemizi bu ekilde grmek isteyenlere kar nmzdeki gnlerde Meclise yeniden tanacak olan bu yasa taslana biz kar ktk. iddetle btn Odalar, Ziraat Mhendisleri Odas, niversiteler, bzilerin bu gnlerde oluturmaya alt Ulusal Zeytin ve Zeytinya Konseyi yeleri kar kt. Son olarak Meclis Alt Komisyondan gememiti ama tekrar bir deiiklikle yasa taslana ilave edilmek istendiini duyuyoruz. Buna kar ok duyarl olmalyz btn zeytinciler. Bunun yansra ben AB ile ilikilere girmeyeceim. Bir Ulusal program hazrland. Bu Ulusal Program erevesinde bana gre sratle uyum almalar yaplmas gerekiyor. Tm kurum ve kurulularn buna inanmamas gerekiyor. nanmadan gerekten bunlar baaramayz. Biz inanyoruz. Kendimize den grevleri yapyoruz. Bu konuda ciddi farkllklar var. AB' de bir reticinin eline bir kg zeytinya iin 4.3 Euro geerken bizde maalesef ihra fiyat ortalama belki biraz ykselmitir 1.6 Euro belki en son rakam 2 Euro. Yani yaklak 2.3 Euro fark var. Bu fark retimden pazarlamaya yaplan ilemlere, genletirme, budama her eye yansyor. Dolay ile bu
243

farklln kapanmas ABye uyumdan geiyor. O rakamlar ABye girmeden almayacamza gre en azndan ona benzer sistemleri stoklama da, pazarlamada mutlaka belirli oranlarda koyup bu sistemi yerletirmek bana gre ok nemli. Evet fazla uzatmak istemiyorum. UZKdan 1998 ylnda kldktan sonra bizler ok derin dndk, zldk akas. nk orada ok deerli uzmanlar yetiti. Zeytincilik Enstits burada, kendileri teyit ediyorlar. hsan Bey, lker Hanm bir ok arkadamz burada. Gerekten zeytincilik sektrne yzlerce proje yapld. AB uyum almalarnn da o UZK daki almalar grdkten sonra ok nemli olduunu yeniden sylemeliyim. Ben bata syledim. Utanlacak bir eydir. Anavatan burada olmasna ramen ama maalesef gerek buydu. imdi Trkiyede o zaman iimizde bir birlik kuralma getik. Amacmz ok ksa olarak vermek isterim. Bir yasa tasla zerinde alyoruz u anda. UZZK yani (Ulusal Zeytin Ve Zeytinya Konseyi) kuruluu ile, ilgili burada emei geen kurucu yeler arasnda yer alyoruz. Mahmut Boynudelik, Murat NARN, Murat KKAKIR ve Mcahit zkaya, Renan Hanm, Selim KANTARCI Grsel Tamur, Hsmen Solmaz, Yahya Aack, rem Himam bir ok arkada UZZK zleme Komitesi olarak kurulu almalar yapyoruz. ki seneden beri eitli almalar yaptk son olarak UZZK Yasa Taslan hazrladk. Bunun Meclisten karlmas iin de mcadele iindeyiz. Hepinizden internet ortamnda balayan bu platforma destek vermenizi bekliyoruz. Bu yasann amac u olacaktr. Zeytincilik ve zeytinya alannda ekonomik, teknolojik, tarmsal ve ticari politikalarn oluturulmasnda ibirlii salayacak, srekli kalc ve etkin bir ortam yaratarak alma ve danma niteliinde ortak gr belirleme. Byle bir amac var. Dolays ile nmzdeki gnlerde mcadelemiz srecek ve acil olarak bir de bu madenle ilgili yasa tasla. AB ile ilgili Ulusal programda zeytinciliin dier alanlarnda gsterdiimiz baary UZK konusunda gsteremedik. Maalesef bu konu ksa vadeli programdan karld o toplantda. Ancak UZK konusunun nemini her platformda anlatmaya devam edeceiz. Mart aynda yeni sofralk zeytin ve zeytinya anlamas imzalanacak ve bu anlamada Trkiye'nin de yer almas ok nemli. Bence bu frsat karmamamz gerekiyor. Beni sabrla dinlediiniz iin teekkr eder hepinizi en derin sevgi ve sayglarmla selamlarm. Teekkr ederiz Sayn Tan. Efendim Sayn Tan noktada dikkatimizi ekti. Bir tanesi kmas muhtemel olan ve madencilik alannda getirilecek yeni dzenlemelerin zeytincilie yapaca olumsuz etkiler. Heralde ok dikkatli olunmas gereken ok iyi deerlendirilmesi gereken bir konu. kincisi, kurulmaya allan Ulusal Zeytin Ve Zeytinya Konseyine katk hizmetlerinin yerine getirilmesinin nemli olduuna iaret etti. nc nokta ise uluslarars ilikilerde pek baarl olamadmzn altn izdi. Sanyorum uluslar aras ilikiler iki yanl. Bir kar taraf bir biz varz. Byle bir olumsuzlukta bizim de kusurlarmz olabilir, dier tarafn da olabilir. Ama sanyorum bizim tarafta zerimize deni iyi yapmamamzn eziklii var iimizde. Onun iin bunun altnn izilmesi ve deerlendirilmesi gerekecek. Prof. Dr. Emin IIKLI imdi grme sras Sayn Ali Ekber Yldrm arkadamzda. Ali Ekber Yldrm zannediyorum bizi baka bir noktaya ekecek. ekecei tarafta zeytinle basn arasndaki ilikiler nelerdir? Buyrun Sayn Yldrm. TRKYEDE MEDYA GZYLE ZEYTN VE ZEYTNYAI
Ali Ekber Yldrm 1
Trkiye getiimiz hafta saygn bir deerini, zeytin ve zeytinya sektr bata olmak zere tarm sektr en iyi dostlarndan birisini daha yitirdi. zellikle zeytin ve zeytinya konusuna yllarn veren ve kendi ad ile zeytinya reten Turul avkay saygyla anyorum.. Medyann zeytin ve zeytinya sektrne bakn deerlendirirken akla ilk gelecek isimdir Turul avkay. Sadece zeytinya ile deil zeytini reten retici, zeytini yaa dntren sanayici ve en nemlisi de zeytinyan tketen tketici ile sk sk birlikte olan ve bu sektre ok emek veren Turul Beyin abalarn bu sektr unutmamal.
Dnya Gazetesi
244

Benim Turul avkay ile tanmama birka yl nce Altnoluktaki bir zeytinya panelinde oldu. Beni son derece artan bir tanma. O toplantda ben konumac deil dinleyiciydim. Son blmde bir soru sormak iin sz almtm. Paneli Turul avkay ynetiyordu. Ben adm syleyince: Ali Ekber Yldrm tarm konularnda yazar. Kalemi keskindir ve Ali Ekberden korkulur diye takdim edince armtm. nk ben Turul Beyin yazlarn yakndan izliyordum ama onun benim yazlarm okuduunu bilmiyordum dorusu. Daha sonra da yine byle panellerde zaman zaman bir araya geldik. Saygyla anmak istediim bir baka isim ise ifti dostu Sadullah Usumi. Sadullah Beyi de geen yl bu zamanlar yitirmitik. reticiler onun yokluunu ok derinden hissediyor. nk Trkiye medyasnda dzenli olarak tarm yazan yok. Sadullah Bey sadece zeytin ve zeytinyan yazmad mrn tarma adad ve gerek bir ifti dostuydu. Olumsuz Haber kmaz Zeytinya ile olumsuz haber pek fazla yer almaz. Bu organizasyonu ele alrsak. Tarm bakan gelecek denildi, gelmedi. Al konumas yapacak Tari Genel Mdr Ayhan zer ge geldi. lk paneldeki sunum bilgilerinin gncellenmesi istenildi. Daha sonrasn izlemedim. Medya genellikle olumlu deil olumsuzluklarla ilgilenir. Baka bir toplantda olsa asgari organizasyona ynelik eletiriler yer alrd. Ama bugnk medyada hibir ekilde bu aksilikler yer almad. Bir de organizasyonu yapanlar asndan baktnzda bu kadar ok konumacy bir araya getireceksiniz. lk kez byle geni bir katlmla bir toplant yapacaksnz ve medyada hemen hemen hi yer almayacak. Bu da kabul edilir bir ey deil. Aslnda medyada haber var ama bu salonun hemen yan tarafnda 2003-2004 sezonuna ilikin aklamalar yapan Tari Zeytin Ve Zeytinya Birlii Bakan Cahit etinin haberi var. Salonda 2002-2003 sezonu konuulunca medya dar kt ve Cahit Beyde orada hazrd. Bu sezona ilikin bilgi verince de medya gncel olan tercih etti. Klasiklemi Haberler Var ylnda: Rekor retim Zeytin reticisinin yzn gldrd hracatta patlama hracatta rekor stne rekor thalat kapda Zeytinyanda ithalat kavgas Zeytinya ithalat yasaklansn Zeytinya ihracatnda ok d Yanz satmayn fiyat artacak Zeytinci aaca kst
Yok ylnda:
Haberler Nasl Yaplyor, Yazlar Nasl Yazlyor? Zeytinin ok geni olarak grsel ve yazl medyada yer aldn gryoruz. salanyor? Peki ama bu nasl
1- Egedeki gazeteciler iin zeytinya ve ilgili firmalar, reticiler, ihracatclar iyi bir heber kayna. Dolays ile sk sk bu konuda haber yaplyor. 2- Egedeki medyay yeterli bulmayan firmalar stanbuldan gazeteci getirerek onlara zeytinyan anlatyorlar. imdi istanbuldan getirtmisiniz burada en lks otelde arlyorsunuz. Buradaki modern bir tesisi gezdiriyorsunuz. Zeytinyal yemekler, elence vs. Derken adam stanbula dnnce zaten bir haber yazmay zorunlu sayyor. (Nuriye Akman/ Nazm Alpman-Akam)
245

3- Firmalar stanbula giderek haber yaptryorlar. Zeytinya reten firma yanna birka ie zeytinya alarak istanbulda gazete ve televizyonlar ziyaret ederek sorunlarn anlatyor, rnn nemini anlatyor. Ya da akam birka yazar yemee kyor. Haber ayana kadar gelmi gazetecide oturup bunu yazyor veya ekrana karyor. Ayana gelen haberi aratrmadan, firmann verdii gibi yazan gazeteciler tabiki ciddi yanllar da yapyorlar (Lio rnei). 4- Tatile kan gazetecilerin yapt haber veya yazd yazlar. Tatilini Ayvalk, Cunda Adas veya dier zeytin retim blgesinde geiren gazeteciler Ankara ya da stanbula dndnde haber yaparlar (faruk bildirici-hrriyet) 5- Blgede yaplan festival ve panellere davet edilen gazeteciler zeytin ve zeytinya ile ilgili yazlar kaleme alrlar. 6- Gerekten de bu sektre ilgi gsteren, aratrarak mevzuat takip ederek, okurlarn bilgilendiren gazeteler var. Ama bu tip gazete ve gazeteciler ne yazk ki ok az. Asl olmas gereken bu tip haber ve yazlardr. Medyada Yaclk Dizboyu Bu giriten sonra izin verirseniz medyann zeytin ve zeytinyana bakn kendi gzlemlerim ve yaadklarm dorultusunda sizlerle paylamak istiyorum. Her eyden nce medyada yaclk diz boyu. ktidara ya ekenler, avrupaya amerikaya ya ekenler. Bunlar her gn sizlerde okuyor ve izliyorsunuz.kalmeler mrekkep deil adeta ya damlatyor. Ekranlar vck vck. Bu erevede tabii ki tarmla ilgilenen pek yok. Ama zeytinyan bundan ayrmak lazm. Sadece zeytinyan sylyorum. nk zeytinle de ilgilenen yok. Ama zeytinyan herkes yazyor. Zeytinya Sektr Kendi Medyasn Yaratt Zeytinya sektr kendi medyasn yaratt. Bu elbette firmalarn ok kkl bir gemie sahip olmas, zeytinyann gc etkili oluyor. Zeytinya ile ilgili spor sayfasndan , salk sayfasna, ekonomi sayfalarndan yemek sayfalarna, televizyon programlarnda sk sk haberler yer alyor. Medya zeytinyana ok ciddi destek veriyor. Trkiyede bir rnn medyada yer almasn ve kamuoyunda da tutulmasn istiyorsanz yapacanz ilk i bu rnn kansere veya kalbe iyi geldiini, cinsel gcde arttrdn sylemeniz. Zeytinya gerekten de kalb dostu. Salkl beslenmede nemli bir rn. Bu ynyle de medyann ve toplumun ilgisini ekiyor. Ama ayn ilgi ne yazk ki zeytine gsterilmiyor. Zeytin reticisine gsterilmiyor. Madencilik yasas gndeme geliyor medya yine ilgisiz kalyor. Ke Yazarlarnn Zeytinya Polemii Zeytinyana medya yle ilgi gsteriyor ki; ben 15 yllk gazeteciyim ve 1996dan beri tarm yazyorum. Ke yazarlar arasnda tarm rnleri ile ilgili polemik konusu olan tek rn zeytinya.. Deniz gke- ahin alpay-sadullah usumi-sezai madrann katld bir tartma zeytinya sektrnn en zor durumda olduu bir dnemde yapld. Bu alma iin arivimi yle bir kartrdm. Gemite komilinin ayvalkta yapt zeytinya gnleri medyada geni yer bulurken son dnemde tariin bu konuda ok ynl almalar var. Tari zeytinin yneticileri bir aratrma yaplsa medyada en fazla yer alan kiiler arasndadr. Firma Haberleri 2- Komilinin gz Japonyada 3- Tariin hedefi Uzakdou 4- Tari piyasada lider oldu 5- Krlang Egenin gururu
246

Genel haberler 1- Zeytinya mucizesi 2- Zeytinya prim bekliyor. 3- Ulusal Zeytinya Konseyi kuruluyor 4- Sinek mcadelesi yaplmad, kalite bozuldu. Prof. Dr. Emin IIKLI Trkiyenin en nemli rnlerinden birisi zeytin ve zeytinya. Bunun deerini de yeni anlamaya baladk. Medyann da destei ile bu rn gelecekte daha deer kazanacaktr. Bu organizasyonu yapanlar bu gn yeterince haberleri kmad diye zlmesinler. Bu organizasyonu yapmaya devam etmeli. Ama medya boyutu unutulmadan. Unutmayalm ki buradaki bilgilerin paylalmas iin medyaya ihtiyacnz var. Yoksa bu bilgiler bu salonda kalr. Sizlerinde izlediiniz Sayn Yldrm zeytinyann gazetede kendine yer edindiini, gerekten ok nemli bir rn olmas nedeni ile bak asnn farkl olduunu ifade etti. O arada bazen insanlar buraya ararak bazen de bir takm misafirlikleri deiik biimde yaparak ok fazla yer aldn belirtti. Umuyorum grmeler srasnda biz tketim asndan medya ile ilintileri bu arada alm olacaz. Bu arada sayn Yldrm unu da sylemek istiyorum. Dn bir vesile ile Sayn avkay yad edildi. Biz tekrar Sayn avkay ve Sayn Rusumiyi de Allahtan rahmet dileyerek yad edelim. imdi panelist arkadalarmzn sunduu bildiriler ile ilgili sorularnz, katklarnz varsa onlar almaya geldi sra. Sayn katlmclar ben sayn panelist arkadama en iten dileklerimle sizin adnza teekkrlerimi sunuyorum. Sayn Dikmenden balayalm. Buyrun Sayn Dikmen; hsan Dikmen - ZAE Eski Mdr Ben sayn panelistlerin hepsini dinledim. Dnden beri dinliyorum zaten. Ben baz konulara deineceim, biraz eskilere gideceim arkadalar mazur grsnler. Ben 1960 ylnda mezun olduum zaman iki sayfalk bir zeytincilik bilgisine sahip olarak Enstitye tayin olmutum. imdi gryorum ki iki gnden beri gerekten arkadalar o kadar gzel hazrlanmlar, o kadar gzel teknolojiyi kullanmasn beceriyorlar ki ben artk syleyecek fazla bir ey bulamyorum. ok teekkr ediyorum. Efendim, gerekten Trkiyede zeytincilik Renan Hanmn da syledii gibi 1929 ylnda kan o kanundan sonra, Atatrkn tevikiyle drt tane uzman ziraat mhendisinin talyaya gnderilip orada yetitirilmesinden sonra ivme kazanmtr. O yllarda zeytinciliin durumuna yle bir gz attmz zaman ancak makilik sahalardaki delicelerin alanmas ile elde edilen 15 milyon zeytin aac vard. Ancak imdi gryoruz ki 93 milyon zeytin aac var ve dz ve az eimli yerlerde de entansif zeytinlikler kurulmak suretiyle. Bunu geiyorum. Bu arada gerekten bizden nceki aabeylerimizin afedersiniz at srtnda, eek srtnda bizzat ky ky dolamak suretiyle bu faaliyetler srdrlm. O zaman teknik imkanlar olmad halde, byk bir gayretle bir zeytinci ordusu yaratlm. Sonraki yllarda da biz onlardan devraldk. Aratrma enstitlerinin kurulmasndan, aratrma enstitlerindeki faaliyetlerin yani konu ile ilgili aratrma projelerinin ele alnp sonulandrlmasndan sonra gerekten zeytincilikte byk atlmlar meydana getirilmitir. Bu arada yeni eitlerin retilmesi entansif zeytinciliin 1970li yllardan sonra spanyadaki ve talyadaki rneklerinden esinlenilerek, elikten zeytin fidan retilmesi ve oaltlmas ile bu i alabildiine gelitirilmitir. Ben una deineceim; eskiden kurulmu ama bugn verimden dm zeytin aalarnn periyodik bir ekilde genletirilmesi sureti ile verimin artrlmas arttr. kincisi, yeni entansif alanlarn oluturulmas arttr. Burada sulama, gbreleme gibi teknik bakm tedbirlerinin yannda hocamn da ifade ettii gibi damlama sulama sureti ile sulamann art olduu ve elle basit aletlerle mekanik hasadn yaplarak maliyetin drlmesi. ABye girmek iin talepte bulunduumuz bu yllarda maliyeti drmek bizce ok nemli bir sorundur. Bunlara bu ekilde deindikten sonra yine bataki szme dnyorum.
247

Biz aratrma enstitlerinde Ulusal Zeytincilik Projesi erevesi iinde konu ile ilgili alan enstit ve niversitelerle ibirlii iinde alarak zeytinciliin retimden tketime ve pazarlamasna kadar olan sorunlarn projeler halinde sonulandrdk. Bu almalar yayn haline getirdik. Ben zel sektrde de 2 yl altm. unu anladm ki zel sektr bu tip faaliyetlerden habersiz. Bu yaynlarn bizzat kendilerine deiik kanallarla ister toplant, ister yaym faaliyetleri eklinde ulatrlmas gerekir. Bana zel sektrden yle bir soru geldi. hsan Bey siz bu kadar Zeytincilik Aratrma Enstitsnde idarecilik yaptnz ama almalarnz bilmiyoruz, reticiler ulaamadlar. Bu nasl oluyor? Ben arkadalar hatrlarlar her zaman unu sylemiimdir. Bu almalar yayn haline getirilip raflarda bekletilirse biz grevimizi yapmam oluruz. Bizim Tarm l Mdrlndeki yaym elemanlar ile ibirlii yaparak etkili olmak iin demonstratif almalarla bu ii gtrmemiz lazm. Arkadalarn hepsini dinledim. ok gzel hazrlanmlar. Zeytinciliin daha iyi yerlere geleceine kalben inanyorum. Tekrar ok teekkr ederim. Ahmet Tomar - Aratrmac Ben sorudan ziyade katk yapmak istiyorum. Burada aratrmac arkadalar olduu iin u konuya deinmek istiyorum. Burada aratrmac arkadalar olduu iin u konuya deinmek istiyorum. zellikle gerek Dnya Bankas gerekse Yatrm Bankas kredisi ile yrttmz projelerde eer zeytin alanlar retim deseninde %10un zerinde ise kredi vermekte ekinceli davranyorlar. Hatta vermi olduklar krediyi bunu tespit ettikten sonra kestiklerini grdm. Zeytin alanlarnda neden sulama yapyorsunuz deniyor. En son Kbrs sulamasnda buna rastladk. zellikle eimi %60-70 olan arazilerde de damla sulama ile sulama yaplabiliyor. Ama verimlilikleri asndan ve zellikle periyodisite olaynn sulama ile beraber ortadan kaldrldn da aratrmalardan biliyoruz. Bu konuda daha ok almaya ihtiya vardr. Zeytincilik Aratrma ile Ky Hizmetleri Menemen Aratrmann yapt almalarn dnda yaplan almalardan bize ulaan olmad. Varsa arkadalarn bize iletmelerini ve yeni almalar ve projeler yapmalarn istiyorum. Evren ATASOY - zmir Tarm l Mdrl - Kontrol ubesi Burada iletmelerin, ya skm tesislerinin teknik ve hijyen koullar hakknda konumalar geti. Bakanlmz tarafndan bu tesislere retim izni veriliyor. Verilirken de asgari teknik ve hijyen koullarnn var olmas koulu aranyor ve muhakkak dzeltilmesi salanyor. 560 sayl KHK gerei ve buna bal yaynlanan gdalarn denetlenmesine dair ynetmelik ile tm gda retiminde bulunan i yerleri gda siciline kayt olmak zorundadr.gda siciline Odalarmz da yelerine bu artlara uymayla tevik ederlerse sistem kendiliinden dzelmi olacaktr ve yukar da bahsettiim ynetmelik gerei bu konuda tm meslek odalarnn da ykmll vardr. Ayrca hracat Birliklerine de bir sorum olacak. TS 341 zorunlu yrrlkte deil u an ancak d satmlarda hala TS 341 standartlar uygulanyor. Bunun ne gibi bir nemi var onu soracaktm. 560 sayl KHKnin 21. maddesi gerei 1705 sayl kanunun 1. maddesinin bana getirilen gda maddeleri hari ibaresi getirilmi ve 1998 ylnda yaynlanan gda maddelerinin denetlenmesi ynetmeliinin 6. blm ile ihracat ilemlerine dzenleme getirilmitir. Bu konuda ihracatlar birliinin grn isteyecektim. Murat NARN - Narin Gda Mesleim inaat mhendislii. Tarm asl mesleim deil. Toprak her eyden daha deerli ve kendimi Zeytinin Ferhat olmaya alan, birisi olarak nitelendiriyorum. Birka balk altnda sremi kullanmaya alacam. Birincisi sempozyumun ierii ve nitelii konusunda. Sempozyumda zellikle dnk blmde bu panelin konusu olmayabilir ama u anda dilek ve temenniler blm olduu iin genele ve zele ilikin dncelerimi syleyeceim. Dnk blmde zeytincilie ilikin mevcut durumun tespiti arlkl gndem oluturdu. Tartmalar ve neriler gelecekte nasl olmal, bunlarla ilgili n grlerin tartlmas, zellikle akademik evrelerin bu konudaki gelecekle ilgili- almalarn younlatrmalar faydal olur. Dnk sunumlarn tamamna yakn Trkiyede zeytincilie ilikin bu
248

gne kadar sylenenlerin tekrar biimindeki sunumlarn hakim olduu bir gn olarak geti. Birok dnce, rakam, gelecee ynelik yaplabileceklerin tespitine fazlaca kaynak olabilecek zellik tamyordu. Bu sylediimde yaplanlar kmsemiyorum, hepsi olduka nemli. Ne olduumuzu bilmeliyiz ki ne olacamz grelim. Ancak Akademik evrelerin almalar, gelecee ynelik projeksiyonlar ve ngrler niteliinde olmas gerektiini dnmekteyim. 95 milyon zeytin aac varlmzdan ortalama 120 bin ton zeytinya elde ediyoruz. Aa saymzn artrlmasna ynelik programlarn yaplmas gerektii dncesini sakl tutarak, bu aa says ile elde edilen verimlilik arasndaki uurumun giderilmesi, ayn saydaki aatan 300-350 bin ton zeytinya elde edilmesi olanakl iken bunun nasl yaplacann somut neri ve programlarn bu sempozyumun hedeflerini daha bir anlaml hale getirecektir. Dnyada lkemiz zeytinciliinin tannm bir marka olmas iin yaplmas gerekenlerin somut tespiti ile bu yolda toplam politikalarn olumasnda ilgili tm taraflarn birikimlerinin tartlmas sempozyumun sektre ilevsellik katmas amacna da ulamas sonucunu yaratabilmelidir. kincisi; sempozyumun ismine baktmzda Trkiye I. Zeytinya ve Sofralk Zeytin Sempozyumu olarak, yani zeytine ilikin yaplan ilk altay gibi geiyor. phesiz bu tip toplantlar tek-tek ve farkl isimlerle de yaplyor olmasna karn zeytin adna son derece nemli. Bir araya getirilip dncelerin ve fikirlerin birletirilmesini salyor. Bunun gibi Trkiyede baka sempozyumlar da var. kincisi Altnolukta geen sene yaplan bu yl ncs yaplamayan rnekleri gibi... Btn bu almalarn hepsinin ortak bir zellii var; paralanm ve danklk! Bu tip farkl platformlarda yaplan almalar var. Trkiyede zeytincilik yeni bir konu deil. ok eski tarihsel bir konu. Ama biz yeni yeni toparlanyoruz. Mevcut durum ve gelecee ilikin pratik uygulamalar, doru tespit edilmi, alternatif politikalarn tartlmas yaplmas gereken asl nemli iler olduunu dnmekteyim. lke gndeminin nemli konusu AB ile ilgili konularda proje ve tarm desteklerini alamayan, Gmrk Birlii nedeniyle Trkiyenin ar kayplara urad srekli basndan eitli rakamlar izleyerek gryoruz. Ve ayrca yayoruz da. Bu konuda bizim alabileceimiz destekler var ve bunlardan faydalanmyoruz. Bulunduumuz mevcut konumdan sonular retebilen bir Trkiyeye nasl gei yaplaca ok acil bir mesele. ABnin uygulad gmrk vergilerinin kaldrlmas iin sempozyumun sonu bildirgesine bize kar uygulanan hakszlklara kar haklarmz koruyan gr ve nerilerimiz mutlaka yazlmas gerektiini dnyorum. Zeytin ve zeytinya sektrne ilikin bu paralanmlk ve dankln kendi iersinde son derece nitelikli, gelecee nemli projeksiyonlar yapabilecek birikimlerimiz olmasna ramen, -ki bu birikimlerden iki gndr ok ey rendik- gelecee ynelik makro politikalarn oluturulabilmesi iin, kordinasyonun salanmas, bunun tek merkez tarafndan ynetilmesi gerektiinin dnmekteyim. Bunu gerekletirecek olan ve lke zeytincilik politikalarna esas oluturacak yaplanmann kurulu almalar sren, Ulusal Zeytin ve Zeytinya Konseyinin ok nemli olduunu dnyorum. Zeytincilie ilikin btn makro politikalarn oluturulabilmesi iin, ierii son derece gzel, ilgili sektrleri iinde barndran, tartlabilen bir yaplanma olmas nedeni ile UZZK y ok nemsiyorum. Buradaki btn katlmc dostlarmzdan eer UZZKnin elektronik ortamdaki ibirliinin iinde deillerse mutlaka bu platforma girmelerini neririm. Konsey almalarnn iinde nemli eksikliklerimizden birisi basnla ilgili yan. Burada dinlemi ve tanm olmaktan kvan duyduum sayn Ali Ekber YILDIRIM bu almann ierisinde grmek bizim iin byk katk olacak. UZZK nin kamuya tantm ve desteinin salanmasnda basnn ilevi zeytin aac adna bizler iin deerli olduunu biliyoruz. Trkiye II. Zeytinya ve Sofralk Zeytin Sempozyumunu topladmzda eer bu birinci sempozyum almalarnda deerli bilgi ve emeklerini aktaran duayenlerimiz -ablalarmz, aabeylerimiz- den emeklerinin yok olup gittiini grmek ve yaamak istemiyorsak, zeytin aacna, kltrne Nasl bilirdiniz meftay diye sormak istemiyorsak ok nemli bir konuya dikkatinizi ekmek istiyorum. Halen Parlamentoda komisyonlarda genel kurula indirilmeyi bekleyen maden yasas ve baz kanunlarda deiiklik yapan kanun tasars adl yok etme ve igal anlamna gelen bir tasar var. Bu gn Trkiyenin dier eitli yerlerinde olduu gibi Edremit Krfez blgesinde 62 alanda okuluslu, kt nl irketler maden arama ruhsatlar alm durumdalar. Halen bu ruhsatlar Amerikan borsalarnda satlmakta. Bu yurdun topraklar birilerinin kasalarn doldursun diye atalarmz kann aktmad. Milyonlarca hektar arazi maden arama ad altnda alnm ruhsatlar ve nemli blm zeytinlik alanlar kapsyor. Alnan ruhsatlarla yaplmak istenen demir kmr madencilii deildir. Altn maden iletmecilii amac ile alnm ruhsatlardr. Bilim ve gerekler arptlyor. Altn iletmecilii maden deildir. Kimyadr. PPM leinde maden olmaz, olsa olsa kimya olur. Dnyann en zehirli kimyasal iletmeleridir altn medeni diye yutturmaya altklar. Krfezin 62 noktasnda alnan izinlerle harl-
249

harl rezerv ve dier bir takm ett almalar yaplyor. Madencilik ad altndaki igal faaliyetlerine kar birok platformda kar durular oldu. Buradaki arkadalarmz da bu kar durularn iinde hep beraber olmamz gerektiini dnyoruz. Madenci sfat ile yamaclar mthi bir lobi ve ekonomik gle saldryorlar. Biz zeytinciler kendi deerimiz zeytinin bir kltr, bir yaam tarz, gelecek olduunu biliyoruz. Her alanda her platformda zeytine ve yaammza sahip kmamz gerekmektedir. u anda karlmak istenilen Maden Yasa Tasars bir yalan ve aldatmacalar manzumesi, soygun ve talann lafzdr. Milli kaynaklarmzdan salanan Teviklerden aldklar para lkeye salad katma deerden ok-ok daha fazla. lkenin temel kalknma dinamikleri sanayi ve tarmdr. Sanayinin temel girdisi madenlerden elde edilir. Birbirine kar ve yok etmek stne kurulu programlar, yasalar olamaz. Bu bilimsel ve gereki deildir. Bir yasa ile ondan fazla yasa ve anayasa ifal edilmek isteniyor. Ama kesinlikle bilinmelidir ki lke kalknmas, zengin lkenin fakir bekileri demogojileri ile gerekleemez. Zeytin alanlarmzn, topraklarmzn talan ve igaline izin vermemeliyiz. Sempozyum sonu bildirgesine bu konudaki kar duru da yazlmaldr. Kurallar zorlamadan, bana verilen sreyi amadan bitirmek istiyor, sunuyorum. Ferit GVEN - . Orman Fakltesi - renci Sayglar sunuyorum ncelikle. Sayn Grkana bir sorum olacak. Zeytinciliin gelitirilmesi iin baz kriterler sylediniz. Bu kriterlerden yabani zeytinliklerin yani deliceliklerin slah ve ekonomiye kazandrlmas konusunda almalar var m? Bunun iin veri taban oluturulmu mu? Ayrca byle bir komisyon kurulmu mu? Bir sorum daha olacak. Orman Bakanl ile protokol imzalanm. Bu protokoln amalarndan unu renmek istiyorum. Zeytinciliin lkeye kazandrlmas asndan ok byk bir nemi olan bu slah almas ile ilgili sorunu Orman Bakanl ile zebildiniz mi? Dr. Bahriye HEPDURGUN - Bornova Zirai Mcadele Aratrma Enstits Ben kk bir katkda bulunmak istiyorum. Sayn Erdoan OKTAYn aklamalarndan da dinlediimiz gibi zeytin ve zeytinya retimindeki sorunlar anlatrken, zirai mcadelenin nemine deindi. Dn de ben bu konuya deinmitim sunumumda..Ancak ben yanl anlalmamas iin aklama yapma gerei duydum. Hocamz zeytin gvesi zararlarndan sz etti. Bildiiniz gibi Zirai Mcadele Enstits olarak Tarm Bakanlnn il ve ile tarm kurulular olarak, zeytin sinei dnda belli blgelerde birliklerin ilalama sahasnn ierisinde kalan dier zararllara kar mcadeleyi ilelerden gerekli yayn organlar nedeniyle halka duyuru eklinde ilan ediyoruz. Bu ilanlar dorultusunda zararllara kar zamannda ve uygun ilalarla ilalama yapld takdirde herhangi bir zararl sz konusu olmayabiliyor. Tabi ila ve zamanlama zararllarla mcadelede son derece nemli. Hocamzn da zerinde durduu gibi baz reticiler ki zeytin reticisi ok kalenderdir. Bu konuda alan bir kii olarak diyorum ben atlad belki de gecikti, 2002 ylnda zeytin gvesinde son yllarda en yksek poplasyon yaand iin ve zeytin sineinin de ge dnemlerde zarar sz konusu olduu iin iki zararlnn birden zararl olduunu bilerek byle bir aklama gerei duydum. Bir dier katkm da Sayn TANa kk bir eletiri olarak iletmek istiyorum. UZZKnn toplanmas baz kararlarn Konsey olarak alnmasndan sz etti. Kurumsallamadan sz etti. Sanyorum bu kurumsallamann iinde zirai mcadele aya eksik. Ben bunu byle gryorum. Eer daha nceki konumalarda da bahsedildii gibi her iin banda kurumsallama geliyor. Ve kurumsallamann tam olduu yerlerde de mutlaka en salkl ve en doru sonulara ulalabilir diye dnyorum. Ahmet YALIN- Akhisar Meslek Yksek Okulu retim Grevlisi Akhisar MYO zeytincilik programnda retim grevlisi olarak almaktaym. Daha ncede 15 yl kadar Akhisar le Tarm Mdrl yapmtm. imdi iki gnden beri izlediimiz sempozyumda tm gerekleri ile fakat moral bozucu ynleriyle zeytincilii grdk. Ben katk olmas iin bu karamsar tablolar ierisinde Akhisarn baz gzelliklerini anlatmak istiyorum. Akhisarn gerektiinde pilot bir blge olarak hatta bir dahaki sempozyumun Akhisarda yaplmasn gnlden dileyerek, Akhisar tantmak istiyorum. ok teekkr ediyor, sayglar
250

u anda le Kaymakammz , Meslek Yksek okulu Mdrmz, le Tarm Mdrmz ve dn bugnk konulardan ziyade teknoloji sorunu olan bir ok iletmecimiz buradayd. Bir ksm ileri nedeniyle bugn katlamadlar. Dn burada Akhisardan 20 kii vard. Akhisar bu konuda belli mesafe alm bir yer. 25 bin hektardan 100 bin ton zeytin retimi olan ve Trkiye retiminin yedide birine sahip olan bir belde. Bir ok konularda bahsedildii gibi meyilli hatta kr taban arazisi az olan nispeten daha dz blgelerde ve Trkiye standartnn zerinde verimde bir zeytincilie sahiptir. Ve en byk zelliklerinden birisi de dn bu konuda zel sempozyum konuumuz vard periyodisite ile ilgili. Akhisar bugn % 45 periyodisite ile yine standartnn altnda hatta hi periyodisite olmayan iftilerimiz var. Bu denli bakm tekniklerine sahip reticilerimiz var. Ayrca yine ikisi Akhisar eidi olan Domat ve Uslu eidinden baka Gemlik ve Ayvalk eitlerinde eit zenginlii olan bir blgedir. Bunlara ilaveten 60n zerinde ok modern byk iletme ile beraber 400 kusur civarnda iletmemiz var. Bu iletmelerden bata ABD olmak zere birok lkeye yaklak 5000 ton ihracat yaplmaktadr. Btn bunlardan sonra CISn mutlaka yerletirilebilmesi ile ilgili hzl bir alma yaplmaldr. Blgemizin zeytinlerinin byk bir ksm Orhangazi blgesine giderek orann etiketi altnda piyasaya srlmektedir. Bunun dnda meyilli arazilerin bir an nce teraslanmas gerekmektedir. Bunun ekonomiye ok byk katksnn yannda erozyonu da kontrol altna alacaktr. Ancak bunun kk iftilerin arazileri olduu iin zor olacan dnyorum. Buna ciddi bir kredi ile devlet destei olmaldr. spanyaya yetimemiz ancak bu ekilde olacaktr. nk byk sahalar Aydn ve Balkesir blgesindedir ve ounlukla meyilli arazilerdir. Bunun dnda yine byk oranda sulamann olduu Akhisarda daha geni apta sulama imkanlar iin zel kredinin ve devlet desteinin olmas gerekmektedir. Zamannz fazla almak istemiyorum. Bu tip bilimsel organizasyonlar, zeytine gnl veren bu konuda almalar yapan insanlarn biraraya gelmesini ve yeni almalardan haberdar olmasn ve bilgi paylamn salamas asndan son derece faydal olacaktr. Bu tarz almalara biz tm Akhisar olarak destek vermeye hazrz. ok teekkr ederim. Seyfullah HACIMFTOLU- Akhisar Kaymakam Efendim ncelikle unu belirtmek istiyorum. Az nce Sayn hocamz Emin Ikl Akhisar Kaymakam olarak katldm iin bana teekkr etti. Akhisar gibi geimini zeytincilikten salayan, Trkiyenin en nemli zeytin retici blgelerinden birinin kaymakam olarak bugn bu toplantda olmaktan daha nemli bir i olamazd benim iin. Ben burada olmalydm. Biz Akhisar olarak reticimizden retim elemanlarmza kadar kalabalk bir grup olarak katldk. ki gn boyunca tm bildirileri dinledik. Zeytin konusunda yaplabilecek almalarda her zaman varz, her zaman destek olmaya hazrz. Az nce Akhisar Meslek Yksek Okulundan hocamz Ahmet Yaln heyecanla benden nce davrand ama ben mlki idare amiri olarak II. Zeytinya ve Sofralk Zeytin Sempozyumunun ilemizde olmas iin Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitsnn yetkililerini davet ediyorum. Sizlere her konuda gerek kaymakamlk olarak gerekse tm reticilerimiz adna her trl destei vermee hazrz. ki gn boyunca dinlediimiz bildirilerde zeytinyann tketimin az olduundan bahsedildi ve zeytinyann tannmad sylendi. Ben buna katlmyorum. Bizim annelerimiz zeytinyan aryan yerlere merhem olarak srerler. O kadar kymetlidir onlar iin. Zeytinyann dier yalardan ok daha faydal olduunu bilmeyen olduunu zannetmiyorum. Ama fiyatlar dier yalardan o kadar yksek ki insanlar alamyorlar ya da alanlar salataya tat katsn diye az az kullanyorlar. Bu konunun zellikle zerinde durulmas gerektiine inanyorum. Sempozyumuna emei geen herkese ok teekkr ediyorum. Tm zeytin gnlls Akhisarda buluma dileimle szlerimi tamamlamak istiyorum. insanlarla
251
SEMPOZYUM SONU BLDRGES

Prof. Dr. Emin IIKLI 1
TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMUNUN DEERLENDRLMES VE ZETLENMES

Zeytincilik Trk tarmnda ve ekonomisinde, retimiyle, istihdamyla, salad gelir vb gibi bir ok ynlerden nemli olan bir sektrdr. Her sektrde olduu gibi, bu sektrn de iyi ve olumlu ynlerinin yannda, birtakm sorunlar da bulunmaktadr. Panel bal ile uyumlu olarak, konunun, iki blmde incelenmesi daha doru grlebilir: 1. Sofralk zeytin le ilgili sorunlar ve zm nerileri, 2. Yalk zeytin ve zeytinya ile ilgili sorunlar ve zm nerileri, ayr ayr ,ele alnabilir. Bunlar da, reticinin, pazarlama hizmeti yapanlarn, kooperatiflerin, sorunlar vb. Gibi alt balklar altnda toplamak olanakldr. tketicilerin, kurumlarn
Bununla beraber, Trkiyede, ele alnan rnlerin sorunlarnn, ounlukla, ortak oluu dikkate alndnda, konuyu iki blmde, aadaki gibi, deerlendirmek daha doru ve uygun olabilecektir. Biz de bu yntemi seerek nce zeytinciliin tm iin karlalan sorunlar sralayacak ve sonra da belirlenen sorunlara getirilebilecek zm nerilerini belirtmeye alacaz. I. SORUNLAR
1.
En nemli sorun, imdiye kadar yaplan toplantlar sonunda bir ok neri yaplm olmasna karn, bunlarn bir paket halinde uygulanmaya ulatrlamam olmasdr. nk, Trkiyede zeytincilikte, hem tarma zg sorunlar ve hem de dorudan zeytincilik ile ilgili farkl nitelikte sorunlarla karlalmaktadr. O halde, ikisinin birlikte dnlmemesi nemli bir sorunu oluturmaktadr. Sorunlarn ou yapsal kkenlidir. Yani, zeytin reten iletmelerin kkl, girdi tedarikindeki skntlar, organizasyon yetersizliinin oluu, retim ile ilgili teknik ve ekonomik glklerin yenilememesi, yapsal sorunlarn boyutunun genilemesine neden olmaktadr. Zeytinciliin, lke genelinde ve blgeler baznda, potansiyelinin ve gerek envanterinin ortaya konulamamasna ek olarak; yetime alanlar ve ekolojiyi de gznnde tutup, blgelere uygun eitleri yaygnlatrabilen, trkiye zeytinciliinin gereki bir haritasnn yokluu hissedilmektedir. letmelerin kkl ve sofralk zeytinde uzun ileme sresine katlanmann gerei, standartlara uyumdaki aksamalar, bir araya gelince d piyasaya uygun zeytinin elde edilmesi glemektedir. Verim dkl ile beraber, toprak ileme, gbreleme, sulama, mcadele vb. alannda nemli ve farkl boyutta sorunlar vardr. Periyodisitenin etkisi dier lkelere gre ok daha fazla dzeydedir. Sofralk zeytinde; i piyasada maliyetlerin ykseklii nedeniyle, d piyasada rekabet zorlamakta ve d satma ynelik olanaklar yeterince deerlendirilememektedir. Ayrca, tutarl bir maliyet indeksinin gelitirildii de sylenememektedir.
2.
3.
4. 5. 6.
Ege niversitesi Ziraat Fakltesi, Tarm Ekonomisi Blm retim yesi
252

7. 8. 9. Alc pazarnn snrll, d pazar aramaya ve onlar nemli bir sorundur. doyurmaya ynelik abalarn azl da
Trkiyenin nemli bir zeytin reticisi lke olarak dnya zeytinciliinde haksz rekabet ile kar karya kal da alt izilmesi gerekli bir husustur. Tketim dzeyi ok dktr; devir stoklar ile ilgili dzenlemeler yetersizdir ve yan rnlerin deerlendirilmesinde de nemli sorunlar vardr.
10. Zeytincilikte zeytin, zeytinya ve ona bal rnlerin (yan rnler) retim, ileme ve deerlendirmesi , pazarlamas, stoklamas ve tketimi bir btn olarak dnlmemektedir. 11. En nemlisi , sektr btnyle kucaklayan ve sorunlarna sahip kan , rnein, Ulusal Zeytincilik Konseyi gibi tek ve etkin bir sahibi yoktur. sanayinin sorunlar arasnda, hammadde kararszl, teknolojiyi hemen 12. Zeytinya yenileyememe, dk kapasiteli olarak alma zorunluluu, naturel ya pazar nemli olduu halde rn retiminin istenildii lde artrlamamas saylabilir. 13. Stok politikas dahil ulusal bir zeytinya politikasnn eksiklii ve buna bal salkl bir ya bilanosunun gerekletirilememesi, nemlidir. 14. Pazarlama sisteminin oturtulamam oluu, etkin iletilememesi, destekleme sisteminin ve prim sisteminin
15. Tketici fiyatlarnn ykseklii ve bunun da nemli etkisi ile zeytinya tketiminin dk dzeyde kal, 16. Kamu kurumlarnn ve retici rgtlerinin, reticinin kredilendirilmesi ve eitilmesi, yaym almalarnn etkin hale getirilmesi, ekonomik ve teknik sorunlara zm getirici aratrmalarn zamannda ve etkin olarak yaplmas, alanlarndaki hizmetlerinde belirgin eksiklikler grlmektedir. Bu sorunlarn listesini daha da uzatmak mmkndr, ama bizim iin daha nemlisi, belirtilen sorunlara ilikin geerli ve uygulanabilir zm nerilerinin neler olacadr. II. NERLER Burada, hereyden nce, belirtilebilecek ilk neri ; konuulanlarn ve ortak gre ulalan noktalarn, burada kalmamas iin, bir zet raporun hazrlanmas ve karar alclara zamannda ulatrlmas, istenilen hususlarn yakndan takibinin salanmasdr. Bu raporda da sorunlarn ve onlara ilikin aadaki nerilerin yer almas zorunlu grlmektedir. 1. Zeytincilik konusu ile ilgili reticileri, retici rgtlerini, ileyicileri (sanayicileri), pazarlama hizmeti yapanlar, bakanlklar ve dier kamu kurumlarn, niversiteleri ve nihayet tketicileri(tketici rgtlerini) de, yani her kesimi , iine alan, kucaklayan, bir kurumun, ulusal zeytincilik ve zeytinya konseyinin yasal olarak kurulmas, ncelikle, gerekletirilmelidir. Ulusal konseyin almalarn dzenleyen yasal ve kurumsal iyiletirmeleri ieren bir ynetmeliin ve ynergenin hazrlanmas da zaman geirilmeden yaplmaldr. Bunun iinde de; konseyin; Grevleri levleri Organlar Sorumluluklar Yetkileri-yaptrmlar Dier kurumlarla ilikileri net olarak gsterilmelidir. Konseyin yapaca hizmetlerin banda da, lkenin koul ve olanaklarn dikkate alan, ve genel tarm politikas ile uyumlu, hkmetlere gre deimesi olmayan, stoklamay da kapsayan ulusal bir ya politikasnn oluturulmas ve Bu politikasnn amalarnda ve kullanaca aralarda netlik, aklk ve uygulama beraberliinin salanlmas, bu
2. 3.
4.
253

5. 6. 7. GISden etkin ekilde yararlanarak, zeytincilie ilikin gerek verilerin, alanlarn, zeytin-orman ilikilerinin tesbiti ve doru bir envanterin, haritann karlmas. Blgelerdeki eit seiminden uzmanlaacann saptanmas. balayarak Trkiyenin zeytinciliin hangi alannda
Yaplan planlara ve salkl bilanolara gre, verimi ve retimi artracak ekilde modern girdi kullanmnn , kredilendirilmenin tevii, gen kaynaklarnn korunmas, yal aalarn genletirilmesi ve fidancln iyi iler hale getirilmesi, zor da olsa verimli yeni alanlar kazandrlrken, eskilerin ilenmesinin de koordineli yaplmas, mevzuatn gncelletirilmesi, Hammaddenin temini ve bekletilmemesini de ierecek ekilde zeytinya reten tesislerin, salamurahanelerin ada teknolojiyi kullanacak hale gelmesi iin desteklenmesi ve tevii, ABye uyumun hzlandrlmas ve ABde olduu gibi bir destekleme politikasnn uygulanmas ve koullarmza bu politikann uyumunun yaplmas, maliyetlerin tesbiti ve fiyatlandrmann bu erevede yaplmasnn salanmas. Bu arada, ABne girerken ve AB muktesabatna uyum hzlandrlrken, ispanya ve portekiz rneindeki gibi, ayrcalkl bir fiyat sisteminin belirlenmesi ve gerekletirilmesi,
8. 9.
10. ABde olduu gibi, retici rgtlerinin (kooperatiflerin) glendirilmesi, eksik rekabet piyasasnn iyiletirilmesi, destein finansman ve prim sisteminin etkin ilemesi iin belirli bir fonun oluturulmas, 11. Bir yandan, ada anlayla i pazarlama sistemi teknik ve ekonomik adan slah edilirken, bir yandan da, d satm artrabilecek ekilde, (japonya dahil) d pazar olanaklar gzden geirilmeli, tek marka ile girilebilecek alternatif pazarlar aranmaldr. Bu arada ilenmi ya satm da tevik edilmelidir. 12. yiletirilmi gda kontrol hizmetlerinin nda, zeytinya tketimini artrc sistem ve yaklamlar tevik edilmelidir. Burada fiyatlar kadar kamuoyunu ynlendiren hizmetler de nem arzetmektedir. 13. nemli zeytin reticisi lkelerde giderek yaygnlaan organik zeytinya retimini artran yaklamlar da desteklenmelidir. 14. Uluslararas ilikiler ve zellikle UZK ile glendirilmesi gecikmeden yaplmaldr. balantlarn gzden geirilmesi de zorunlu olup ,
15. Esasen, bata belirtilen ve zeytincilie sahip kaca dnlen bir kurumun olmas halinde; saylan btn bu hizmetlerin, zeytinlikler iin ayr, ileme tesisleri iin ayr planlama yaplaca, her iyiletirmenin devletten beklenemiyecei, tketiciler, ileyiciler, pazarlama hizmeti yapanlar, kamu kurumlar gibi farkl birimlerin kendine den hizmetleri yaparak btn oluturabilecekleri de sanlmaktadr. Bylelikle de, zeytincilikle ilgili sorunlarn zm blk prk nlemlerle deil, bir paket programla, geni yelpazede yaylan tm sorunlarnn zmnn salanabilecei dnlmektedir. karlmas dnlen ve zeytincilii olumsuz etkileyeceinden kayg duyulan madencilik yasasnn yakndan takibinin yaplmas da ok nemli grlmektedir. Bu dnce ile de, belirtilen nerilerin en ksa zamanda uygulama aamasna ulatrlmas zorunlu grlmektedir. Aksi halde, belli bir sre sonra yeniden ayn sorunlar dile getirme durumu ile ve zeytinciliimizin gelimesine gerekli katky yapamam olma sonucu ile karlalabilecektir.
254
BASINDA ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU
255
256
257
SEMPOZYUMDAN ZLENMLER
258
259
260
261
TEAE Yayn Listesi Kitaplar R.Tunalolu, P.Karahocagil, Trkiye I. Zeytinya ve Sofralk Zeytin Sempozyumu Bildirileri, Yayn No: 112, Aralk, 2003 T. Dlekolu, Trkiye I. Yal Tohumlar, Bitkisel Yalar ve Teknolojileri Sempozyumu Bildirileri, Yayn No: 107, Austos, 2003 T. zdoru, Y.E. Ertrk, 2003, Trkiye VI. Pamuk ve Tekstil ve Konfeksiyon Sempozyumu Bildirileri, Yayn No: 106, Austos. 2003, Ankara T.zdoru, E. Ertrk, 2002, Trkiye V. Pamuk, Tekstil ve Konfeksiyon Sempozyumu Bildiriler, Yayn No: 87, Ekim, Ankara N.Akyl, T.zdoru, 2001,Yeni Gelimeler Inda Pamuk Sektr, IV. Trkiye Pamuk, Tekstil ve Konfeksiyon Sempozyumu Bildirileri, Yayn No: 77, Aralk, Ankara. N.Akyl, 2000, Pamuk Endstrisinde Pazar Merkezli Bilgi Ak, Trkiye III. Pamuk, Konfeksiyon Sempozyumu Bildiriler Tartmalar, Yayn No: 47, Ekim, Ankara. Tekstil ve
S. Tan, Y. E. Ertrk, 2000, Trkiye'de Hayvanclk Sektr: retici, Sanayici ve Politika Yapclar Asndan Sektrn Deerlendirilmesi, Trkiye I. Besi ve St Hayvancl Sempozyumu Bildirileri, Yayn No: 46, Temmuz, Ankara. A. Bayaner, H. Bozkurt, 1999, Trk Tarmnda Bilim ve Aratrma Politikalar (ngilizce), Yayn No: 30, Ekim, Ankara. N. Akyl, A. Bayaner, 1999, Pamukta Tarm ve Sanayi Entegrasyonu, Trkiye II. Pamuk, ve Konfeksiyon Sempozyumu Bildirileri, Yayn No: 27, Austos, Ankara. A. Bayaner, G. Nevruz, N. Akyl, 1998, I. Trkiye Pamuk, Sempozyumu: Bildiriler, Tartmalar, Yayn No: 12, Ekim, Ankara. Tekstil ve Tekstil
Konfeksiyon
O. Aydou, G. Nevruz, 1998, I. Trkiye Buday Sempozyumu: Bildiriler, Tartmalar, Yayn No: 11, Temmuz, Ankara. T. Yldrm, A. Schmitz, W.H. Furtan, 1998, Dnya Tarm Ticareti (ngilizce), Westview Press, USA.
alma Raporlar C. (ziek) Dlekolu, 2003, Tketicilerin lenmi Gda rnlerindeKalite tercihleri, Salk Riskine Kar Tutumlar ve Besin Bileimi Konusunda Bilgi Dzeyleri (Adana rnei), Yayn No: 105, Temmuz, Ankara S. Tan, . Dellal, 2003, Avrupa Birliinde Ortak Tarm Politikasnn leyii ve Trk Tarmnn Uyum Sreci, Yayn No: 100, Mays Ankara. R.Yeni, C.. Dlekolu, 2003, Tarmsal Destekleme Politikasnda Sreler ve retici Transferleri, Yayn No: 98, Nisan, Ankara. T. Binici, A. Ko, A. Bayaner, 2001, retici Risk Davranlar ve Etkileyen Sosyo-ekonomik Faktrler: Adana Aa Seyhan Ovas rnei (ngilizce), alma Raporu 2001-1, Yayn No:61, Nisan, Ankara. F. Fuller, A. Ko, H. engl and A. Bayaner, 2000, Trkiyede iftlik Dzeyinde Yem Talebi (ngilizce), alma Raporu 99WP226, CARD, Ekim, Iowa. S. Tan, B. ener, S. Aytre, 1999, Feoga ve Trkiye'de Uygulanabilirlii, alma Raporu 1999-3, Yayn No: 38, Aralk, Ankara. A. ener, A. Ko,1999, Trkiye'de Kimyasal Gbre Talebi, alma Raporu 1999-2, Yayn No: 25, Austos, Ankara.
262
A. Bayaner, V. Uzunlu, 1999, Trk Baklagil Pazarlama Politikalarnn Dnya Ticaretine Etkileri, alma Raporu 1999-1, Yayn No: 20, Nisan, Ankara. T. Yldrm, W. H. Furtan, A. Gzel, 1998, Trkiye Buday Politikasnn Teorik ve Uygulamal Analizi, alma Raporu 1998-4, Mays, Ankara. E. H. akmak, H. Kasnakolu, T. Yldrm, 1998, Fark deme Sisteminin Ekonomik Analizi, alma Raporu 1998-3, Nisan, Ankara. A. Bayaner, 1998, Trkiye Makarnalk Buday Sektr ve Uluslararas Pazardaki Rekabet Gc, alma Raporu 1998-2, Yayn No: 8, Nisan, Ankara. M. Fisunolu, M. Pnar ve O. Aydou, 1998, Trkiye'nin Orta ve Dou Avrupa lkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarmsal Ticaret Olanaklar, alma Raporu 1998-1, Mart, Ankara.
Monograf H. Tanrvermi, 2000, Orta Sakarya Havzas'nda Domates retiminde Tarmsal la Kullanmnn Ekonomik Analizi, Yayn No: 42, Mays, Ankara.
Proje Raporlar C. (ziek) Dlekolu, 2003, Tketicilerin lenmi Gda rnlerindeKalite tercihleri, Salk Riskine Kar Tutumlar ve Besin Bileimi Konusunda Bilgi Dzeyleri (Adana rnei), Yayn No: 105, Temmuz, Ankara Aysel (zde) Akbay, 2003, Trkiye'de eker retiminin Ekonomik ve sosyal Karllnn Deerlendirilmesi, Yayn No: 104, Temmuz, Ankara U. zkan a. Erku, 2003, Bayburt linde Sr Yetitiriciliine Yer Veren tarm letmelerinin Ekonomik Analizi, Yayn No: 103, Temmuz, Ankara S. Demirci, eker Kanunundaki Deiiklikle Olasi Etkilerin Ekonomik Analizi, Yayn No: 102, Haziran,Ankara. T.Dizdarolu, B.Aksu,S.Dnmez. 2003, Ege ve Gney Marmara Blgelerinde Yalk ve Sofralk Zeytin Yetitiriciliinin Ekonomik Analizi , Yayn No: 101, Haziran, Ankara Karl, B. 2003, Gap Alanndaki Tarm Kooperatifleri ve Dier ifti rgtlerinin Blge Kalknmasndaki Etkinlii, Yayn No: 97, Mart, Ankara. A. Gl, A. zde Akbay, C. ziek Dlekolu, R.zel, C.Akbay, Adana li Kentsel Alanda Ailelerin Ev D Gda Tketimlerinin Belirlenmesi, Yayn No:95, Ocak, Ankara. R. Tunalolu, O. Gke, 2002, Ege Blgesinde Optimal Zeytin Yayl Alanlarnn Tespitine Ynelik Bir Aratrma, Yayn No: 90, Aralk, Ankara. Karl, B. 2002, GAP Alanndaki Tarma Dayal Sanayi letmelerinin Geliimi, Sorunlar ve zm Yollar , Yayn No: 88, Eyll, Ankara. S. Tan, Y.E.Ertrk, Trkiyede St Tozu retimi ve Dnyadaki Rekabet ans, Yayn No: 86, Ekim, Ankara. S. Tan, . Dellal. 2002, Krmz Et retim ve Tketim An Kapatmak in Alternatif Bir Yaklam: Hindi retimi ve Szlemeli Yetitiricilik Modeli, Proje Raporu 2002-3. Yayn No: 85, Temmuz, Ankara. . Dellal, G. Keskin, G. Dellal. 2002, GAP Blgesinde Kkba Hayvan Yetitiriciliinin Ekonomik Analizi ve Hayvansal rnlerin Pazara Arz, Proje Raporu 2002-2. Yayn No: 83, Temmuz, Ankara. G. Dellal, A. Eliin, N. Tekel, . Dellal, 2002, GAP Blgesinde Kkba Hayvan Yetitiriciliinin Yapsal zellikleri, Proje Raporu 2002-1. Yayn No: 82, Temmuz, Ankara.
263
T.zdoru, H.Tatldil, 2001, Bu Topran Sesi Televizyon Programnn Polatl lesinde ifti Davranlarna Etkileri zerine Bir Aratrma, Proje Raporu. Yayn No: 78, Aralk, Ankara. P. Karahocagil, 2001, Yeter Gelirli letme Bykl: Literatr ncelemesi, Proje Raporu 2001-24, Yayn No:76, Ekim, Ankara. G. Malorgio, A. Ko, A. Bayaner, M.U. Kandemir, 2001, Trkiyede Gda Sektrnn Yaps ve Performans (ngilizce), Proje Raporu 2001-23 , Yayn No:75, Ekim, Ankara. S. Tan, 2001, Trkiyede Stlk Sektrnde Blgeler Aras Yapsal Deiimin Spatial Denge Modeli le Analizi, Proje Raporu 2001-22, Yayn No: 72, Austos, Ankara. C. Abay, S. Sayan, B. Miran, A. Bayaner, 2001, Trkiyede Tarma Yaplan Transferlerin Enflasyon zerine Etkileri: Bir Nedensellik Aratrmas, Proje Raporu 2001-21, Yayn No:71, Haziran, Ankara. M. Sarmeeli, F. Tatldil, 2001, Dorudan Gelir Destei ve Kayt Sistemi Pilot Uygulamas ve Orman i Kyler Asndan Deerlendirilmesi, Proje Raporu 2001-20, Yayn No:70, Nisan, Ankara B. Saraolu, O. Aydou, N. Kse, D. gren, 2001, Trkiyede Su rnleri Sektr: retim, Talep ve Pazarlama, Proje Raporu 2001- 19, Yayn No:69, Nisan, Ankara. E. akmak, H. Kasnakolu, 2001, Tarm Sektrnde Trkiye ve Avrupa Birlii Etkileimi, Proje Raporu 2001-18 , Yayn No:68, Nisan, Ankara. S. Demirci, 2001, eker Fabrikalarnn Performans Analizi ve Toplam Faktr Verimliliklerinin lm: Dea ve Malmquist Indeks Yaklam, Proje Raporu 2001-17, Yayn No:67, Nisan, Ankara. O. Zaim, A. Bayaner, M.U. Kandemir, 2001, Tarmda ller ve Blgeler Dzeyinde retkenlik ve Etkinlik: Farklar ve Nedenler, Proje Raporu 2001-16, Yayn No:66, Nisan, Ankara. A.Ko, A.Bayaner, M.U. Kandemir, 2001, Gmrk Birlii ve DTnn Tarmsal Ticaret zerine Etkisi, Proje Raporu 2001-15, Yayn No:65, Nisan, Ankara. TEAE personeli Trkiyede Baz Blgeler iin nemli rnlerde Girdi Kullanm ve retim Maliyetleri, 2001, Proje Raporu 2001-14, Yayn No:64, Nisan, Ankara. A. Ko, H. Tanrvermi, F. Budak, E. Gndomu, H. nan, A. Kuba, B. zkan, 2001, Trkiye Tarmnda Kimyasal la Kullanm: Etkinsizlik, Sorunlar ve Alternatif Dzenlemelerin Etkileri, Proje Raporu 2001-13, Yayn No:63, Nisan, Ankara. E.Ikl, A. Ko, B.Miran, N.Akyl, C.Abay, S.Gler, C.Gnden, 2001, Trkiyede Ttnde Arz Kontrol ve Ekonomik Etkileri, Proje Raporu 2001-12, Yayn No:62, Nisan, Ankara. . Akdemir, T. Binici, H. engl, vd. 2001, Blge Bazl Tarm Sigortasnn Trkiyede Seilmi Blgeler in Potansiyel Sigorta Talebinin ve Talebinin Karlanabilirliinin Belirlenmesi, Proje Raporu 200111, Yayn No:60, Nisan, Ankara. S. Alpay, . Yaln, T. Dlekolu, 2001, Avrupa Birlii Kalite ve Salk Standartlarnn Trk Gda Sanayi Sektr Rekabet Gc zerine Etkisi, Proje Raporu 2001-10, Yayn No:59, Nisan, Ankara A.Bayaner, A. Ko, H. Tanrvermi, E.Gndomu, N. ren, B.zkan, 2001, Dorudan Gelir Destei Pilot Uygulamasnn zleme ve Deerlendirilmesi, Proje Raporu 2001-9, Yayn No:57, Mart, Ankara D. Ediz, A. . ntiah, R. zl, 2001, Dorudan Gelir Destei Pilot Uygulamas (Trke ve ngilizce), Proje Raporu 2001-8, Yayn No:56, Mart, Ankara. F. Yavuz, .Aksoy, S. Tan, V. Dademir, A. Keskin, 2001, Trkiyede St Pazarlama Sisteminin yiletirilmesi in Kurumsal Yaplanma htiyac zerine Bir Aratrma, Proje Raporu 2001-7, Yayn No:55, Mart, Ankara. A. Ko, V. Uzunlu A. Bayaner, 2001, Trkiye Tarmsal rn Projeksiyonlar 2000-2009, Proje Raporu 2001-6, Yayn No:54, ubat, Ankara. A.Ko, A. Bayaner, S. Tan, Y.E. Ertrk, F. Fuller, 2001, Trkiyede Destekleme Politikalar ve Programlarnn Hayvanclk Sektrnn Gelimesi zerine Etkisi (ngilizce), Proje Raporu 2001-5, Yayn No:53, Ocak, Ankara.
264
Y.E. Ertrk, 2001, Ankara li Kzlcahamam lesinde Ky-Tre Bal Olarak Faaliyet Gsteren Broiler letmelerinin Ekonomik Analizi, Proje Raporu 2001-4, Yayn No:52, Ocak, Ankara. S. Akgngr, F. Barbaros, N. Kumral, 2001, Trkiyede Meyve ve Sebze leme Sanayinin Avrupa Birlii Piyasasnda Srdrlebilir Rekabet Gc Asndan Deerlendirilmesi, Proje Raporu 2001-3, Yayn No: 51, Ocak, Ankara. Y. Z. zcan, 2001, Trkiyede Fndk, ay, eker Pancar ve Ttn Tarmnda Hzl Krsal Deerlendirme (ingilizce), Proje Raporu 2001-2, Yayn No: 50, Ocak, Ankara. H. engl, A. Ko, N. Akyl, A. Bayaner, F. Fuller, 2001, Trkiyede Pamuk Pazar: Gelecekteki Talebi Etkileyen Faktrlerin Deerlendirilmesi, Proje Raporu 2001-1, Yayn No: 49, Ocak, Ankara. M. Sarmeeli, O. Aydou, 2000, Dnya Fndk Piyasasnn Ekonomik Analizi ve Trkiye iin Optimum Politikalarn Saptanmas, Proje Raporu 2000-6, Yayn No: 45, Temmuz, Ankara. I. Dellal, 2000, Antalya linde Kl Keisi Yetitiriciliine Yer Veren Tarm letmelerinin Ekonomik Analizi ve Planlanmas, Proje Raporu 2000-5, Yayn No: 43, Haziran, Ankara. H. Tanrvermi, E. Gndomu, V. Ceyhan, H. Fidan, H. zdoru, 2000, Trkiye'de zelletirme Uygulamalarnn Tarm Kesimine Etkilerinin Deerlendirilmesi, Proje Raporu 2000-3, Yayn No:41, Mays, Ankara. S. Demirci, 2000, Dorudan Gelir Sistemi ve Uygulamalar: Literatr ncelemesi, Proje Raporu 2000-1, Yayn No: 40, Mays, Ankara. B. Saraolu, N. Kse, 2000, Baz Gda Sanayilerinin Uluslararas Rekabet Gc: Makarna, Biskvi ve Un Sanayi, Proje Raporu 2000-2, Yayn No: 39 , Mays, Ankara. T. Kral, H. Kasnakolu, 1999, Tarmsal rnler in Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Taban Rehberi, Proje Raporu 1999-13, Yayn No: 37, Aralk, Ankara. S. Demirci, 1999, Destekleme Alm ve Fark deme Sisteminin Refah ve Dalm Etkilerinin ncelenmesi, Proje Raporu 1999-12, Yayn No: 36, Aralk, Ankara. J. Brooks, A. Tanyeri, 1999, Tarmsal Politika Reformu: Sosyal Hesap Matriksi Yaklam ( ingilizce), Proje Raporu 1999-11, Yayn No: 35, Aralk, Ankara. E. H. akmak, H. Akder, 1999, Dnya Ticaret rgt-Tarm Anlamas'nn Yeni Grme Dnemi ve Trkiye: Olanaklar, Kstlar ve Stratejiler, Proje Raporu 1999-10, Yayn No:34, Aralk, Ankara. A. zelik, H. Tanrvermi, E. Gndomu, A. Turan, 1999, Trkiye'de Sulama letmeciliinin Gelitirilmesi Ynnden ebekelerin Birlik ve Kooperatiflere Devri ile Su Fiyatlandrma Yntemlerinin yiletirilmesi Olanaklar, Proje Raporu 1999-9, Yayn No: 32, Kasm, Ankara. A. Ko, J. Beghin, F. Fuller, . Aksoy, T. Dlekolu, A. ener, 1999, Trkiye'de Yal Tohumlar Pazar: Uluslararas Fiyatlar ve Alternatif Politikalarn Arz, Talep ve kame rnler zerine Etkileri (Trke ve ngilizce), Proje Raporu 1999-8, Yayn No: 31, Eyll, Ankara. A. Bayaner, 1999, orum linde Yumurta Tavukuluunun Ekonomik Analizi, Proje Raporu 1999-7 Yayn No: 23, Haziran, Ankara. E. akmak, H. Kasnakolu, H. Akder, 1999, Trk Tarmnda Destekleme Almlar ve Pazar Girii Etkileri: Tarmsal Sektr Modeli Analizi, (ngilizce), Proje Reporu 1999-6 Yayn No: 22, Mays, Ankara. W. H. Furtan, A. Gzel, G. Karagiannis, A. Bayaner, 1999, Trkiyede Tarmsal Aratrmalarn Getirisi ve Tarmsal Verimlilik (ngilizce), Proje Raporu 1999-5, Yayn No: 21, Mays, Ankara. O. Yurdakul, v.d., 1999, Trkiyede Hayvansal rnler Arz ve Yem Talebi: Mevcut Durumun Deerlendirilmesi ve Alternatif Politika Senaryolar (Trke ve ngilizce), Proje Raporu 1999-4, Yayn No: 17, Mart, Ankara. S. Akgngr, B. Miran, C. F. Abay, E. Olhan, N.K. Nergis, 1999, stanbul, Ankara, ve zmir llerinde Tketicilerin evre Dostu rnlere Ynelik Potansiyel Talebinin Tahminlenmesi, Proje Raporu 19993, Yayn No: 15, ubat, Ankara.
265
A. zelik, A.Turan, H. Tanrvermi, 1999, Trkiyede Tarmn Pazara Entegrasyonunda Szlemeli Tarm ve Bu Modelin Srdrlebilir Kaynak Kullanm ile retici Geliri zerine Etkileri, Proje Raporu 1999-2, Yayn No: 14, ubat, Ankara. A. Schmitz, E. akmak, T. Schmitz and R. Gray, 1999, Trk Tarmnda Devlet Eliyle Ticaret (Trke ve ngilizce), Proje Raporu 1999-1, Yayn No: 13 ubat, Ankara.
Durum ve Tahmin Raporlar
R. TUNALIOLU, P. KARAHOCAGL, Zeytinya ve Sofralk Zeytin Durum ve Tahmin:2003-2004, Durum ve Tahmin:Yayn No:118, Mart, Ankara. P.Karahocagil, R.Tunalolu,B.Takaya; H.Ana, Turungiller Durum ve Tahmin 2003-2004, Yayn No: 111, Kasm 2003, Ankara T. Dlekolu, Yal Tohumlar ve Bitkisel Yalar Durum ve Tahmin 2003-2004, Yayn No: 110, Austos 2003, Ankara C. (ziek) Dlekolu, F. Uysal, Yemeklik Kuru Baklagil Durum ve Tahmin 2003-2004,Yayn No:109 Austos, 2003 Ankara G. Keskin, F. Pezikolu, U. Gl, Sebze Durum Raporu 2002-Domates, Yayn No: 108, Temmuz, 2003, Ankara . Dellal, U.Gl, H. Ana. 2003. Buday Durum ve Tahmin: 2003/2004, Durum ve Tahmin 2003-2, Yayn No: 99, Ankara. R. Tunalolu, P. Karahocagil ve M. Tan, Zeytinya ve Sofralk Zeytin Durum ve Tahmin:2002-2003, Durum ve Tahmin:Yayn No:96, Mart, Ankara. Y. E. Ertrk, S. Tan, Et ve Et Mamlleri Durum ve Tahmin: 2003, Durum ve Tahmin 2003-5, Yayn No: 94, Aralk, Ankara. S. Tan, Y. E. Ertrk, St ve St Mamlleri Durum ve Tahmin: 2003, Durum ve Tahmin 2003-4, Yayn No: 93, Aralk, Ankara. Y. E. Ertrk, S. Tan, Kmes Hayvanlar ve Yumurta Durum ve Tahmin: 2003, Durum ve Tahmin 20031, Yayn No: 92, Aralk, Ankara. H. Ege, P. Karahocagil 2002, Yemlik Tahllar Durum ve Tahmin: 2002/2003, Durum ve tahmin 2002-2, Yayn No: 91, Aralk, Ankara T. zdoru, 2002, Pamuk Durum ve Tahmin: 2002/2003, Durum ve Tahmin 2002-1, Yayn No:89, Ekim, Ankara. . Dellal, R. Tunalolu 2002, Buday Durum ve Tahmin: 2002/2003, Durum ve Tahmin 2002-1, Yayn No: 84, Ankara. H.Ege, P.Karahocagil 2001, Yemlik Tahllar Durum ve Tahmin: 2001/2002, Durum ve Tahmin 2001-7, Yayn No: 82, Aralk, Ankara. Y.E. Ertrk, S.Tan, Kmes Hayvanlar ve Yumurta Durum ve Tahmin: 2002, Durum ve Tahmin 2001-6, Yayn No: 81, Kasm, Ankara. Y.E. Ertrk, S.Tan, Et ve Et Mamlleri Durum ve Tahmin: 2002, Durum ve Tahmin 2001-5, Yayn No: 80, Kasm, Ankara. Y.E. Ertrk, S.Tan, St ve St Mamlleri Durum ve Tahmin: 2002, Durum ve Tahmin 2001-4, Yayn No: 79, Kasm, Ankara. . Dellal, 2001, Buday Durum ve Tahmin: 2001/2002, Durum ve Tahmin 2001-3, Yayn No: 74, Eyll, Ankara. T. Dlekolu, 2001, Yal Tohumlar ve Bitkisel Yalar Durum ve Tahmin: 2001/2002, Durum ve Tahmin 2001-2, Yayn No:73, Austos, Ankara.
266
T. zdoru, N. Akyl, 2001, Pamuk Durum ve Tahmin: 2001/2002, Durum ve Tahmin 2001-1, Yayn No:58, Eyll, Ankara. . Dellal, H. Ege, 2000, Yemlik Tahllar Durum ve Tahmin: 2000/2001, Durum ve Tahmin 2000-2, Yayn No: 48, Aralk, Ankara. H. Ege, . Dellal, 2000, Buday Durum ve Tahmin: 2000/2001, Durum ve Tahmin 2000-1, Yayn No: 44, Temmuz, Ankara. N. Akyl, 1999, Pamuk Durum ve Tahmin: 1999/2000, Durum ve Tahmin 1999-8, Yayn No: 33, Aralk, Ankara. H. Ege, 1999, Yemlik Tahllar Durum ve Tahmin: 1999/2000, Durum ve Tahmin 1999-7, Yayn No: 29, Eyll, Ankara. Y.E. Ertrk, S. Tan, 1999, Et ve Et Mamlleri Durum ve Tahmin: 1999, Durum ve Tahmin 1999-6, Yayn No: 28, Austos, Ankara. S. Tan, Y.E. Ertrk, 1999, St ve St Mamlleri Durum ve Tahmin: 1999, Durum ve Tahmin 1999-5, Yayn No: 26, Austos, Ankara. O. Aydou, H. Ege, N. Kse, 1999, Buday Durum ve Tahmin: 1999/2000, Durum ve Tahmin 19994, Yayn No: 24, Haziran, Ankara. H. Ege, Y.E. Ertrk, 1999, Yemlik Tahllar Tahmin: 1998/99, Tahmin 1999-3, Yayn No: 19, Mart, Ankara. . Aksoy, A. ener, 1999, Yal Tohumlar ve Bitkisel Yalar Durum ve Tahmin: 1997/98, Durum ve Tahmin 1999-2, Yayn No: 18, Mart, Ankara. N. Akyl, 1999, Pamuk Tahmin: 1998/99, Tahmin 1999-1, Yayn No: 16, Mart, Ankara. O. Aydou, H. Ege, Y. E. Ertrk, 1998, Buday Tahmin: 1998/99, Tahmin 1998-5, Aralk, Ankara. N. Akyl, Y.E. Ertrk, 1998, Pamuk Durum ve Tahmin: 1998/99, Durum ve Tahmin 1998-4, Eyll, Ankara. H. Ege, Y.E. Ertrk, 1998, Yemlik Tahllar Durum ve Tahmin: 1998/99, Durum ve Tahmin 1998-3, Temmuz , Ankara. O. Aydou, H. Ege, Y. E. Ertrk, 1998, Buday Tahmin: 1998/99, Tahmin 1998-2, Temmuz, Ankara. M. Pnar, N. Akyl, S. Er ve Y. E. Ertrk, 1998, Pamuk Durum ve Tahmin: 1997/98, Durum ve Tahmin 1998-1, Ocak , Ankara. O. Aydou, H. Ege, Y. E. Ertrk ve N. P. Z, 1997, Buday Durum ve Tahmin: 1997/98, Durum ve Tahmin 1997-1, Aralk , Ankara.
267

112 SPZeytinyagi03

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

112 SPZeytinyagi03

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKYE I.

ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

02/03 EKM 2003 Tari Zeytinya retim Tesisleri ili - zmir

Dr. RENAN TUNALIOLU PERVN KARAHOCAGL

SEMPOZYUM ORGANZASYON KOMTES TEAE

Dr. Renan TUNALIOLU Pervin KARAHOCAGL Berrin TAKAYA Hakan ANA

Dr. Mustafa TAN Tuba Nur ELKEL

Melik Emirhan TUNALIOLU

Tel: 0312 418 59 65

Fax: 0312 418 62 09

Ege hracat Birlikleri Tel: 0232 464 81 13 Fax: 0232 463 30 41

YAYIN NO:TEAE:112 ISBN 975-407-144-6

Pervin KARAHOCAGL, Renan TUNALIOLU, Mustafa TAN

Mcahit Taha ZKAYA

Yaar Tevfik TZN

Mehmet DEMRC, Burcu BLKBAI

Renan TUNALIOLU, Glgn YILDIZ TRYAK, Sibel TAN, Berrin TAKAYA

Ahmet ULUDA, lhan REM, Latife ERTEN

Glgn YILDIZ TRYAK, Oya KSEOLU

Burhan AKSU , Turgay DZDAROLU, Sermin DNMEZ

Mehmet Yurdal AHN, Ahmet ZELK

Metin ARTUKOLU, Funda GENLER

Sermin DNMEZ, Akn OLGUN

Mustafa TAN, Tuba Nur ELKEL

Glgn YILDIZ TRYAK, Sermin DNMEZ

Dr. Glgn YILDIZ TRYAK, Bahri ERSOY, Hanife TELL KARAMAN

Dilat BOZDOAN, Mustafa DDN, Trkan KEEL

Erol YALINKAYA, Serap SOYERGN, Cemil HANTA, Muammer YALIN

Ayta Saygn GMKESEN, Fahri YEMOLU, mmhan TBET, Meltem AKIR

Ahmet Selim KANTARCI

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU AILI KONUMALARI

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

YAKUP ERDAL ERTRK

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

Pervin KARAHOCAGL 1 Dr. Renan TUNALIOLU 1 Dr. Mustafa TAN 2

Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits - ANKARA TAR - ZMR

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

Yunanistan 16% talya 24%

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

Grafik 3 Trkiyede Yalk ve Sofralk Zeytin retimi

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

Prof. Dr. Osman GKE 1

Ege niversitesi-Ziraat Fakltesi-Tarm Ekonomisi Blm - ZMR

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER

Yrd. Do. Dr. Mcahit Taha zkaya 1

Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Bahe Bitkileri Blm - ANKARA

TRKYE I. ZEYTNYAI VE SOFRALIK ZEYTN SEMPOZYUMU BLDRLER