1

T.C. Celal Bayar niversitesi

Mhendislik Fakltesi, naat Mhendislii Blm



SU YAPILARI






Prof. Dr. M. Ali YURDUSEV



Manisa, 2011
2
1. GR

nsanlk su kullanmaya balamasyla beraber su yaplar yapmaya balamlardr.Su yaplar
aadaki ama iin yaplmaktadr.
- Sudan yararlanmak iin
- Sudan korunmak iin
- Suyu korumak iin yaplr

Sudan balca yararlanma ekilleri, ime-kullanma (evsel, endstriyel olarak), sulama, enerji
retme, rekreasyon, balklk ve akarsu ulamdr. Bu amalar iin tabiatta mevcut olan
balca su kaynaklar, yeralt suyu, nehirler ve gller gibi eskiden beri kullanlmakta olan
(geleneksel) kaynaklar ile denizler, dorudan yamur suyu ve kullanlm sular gibi greceli
olarak yeni deerlendirilmekte olan kaynaklar mevcuttur.

Su her ne kadar btn canl hayatn vazgeilmez bir unsuru ise de kontrol edilebilenden fazla
miktarda olduunda ve kirlendiinde canl yaam iin bir tehdit unsuru olabilmektedir. Sudan
korunma ekilleri ise takndan korunma (kontrolszlk ya da fazlalk sz konusu olduundan),
sulama alanlarnn ve yerleim yerlerindeki fazla sularn drenaj ve atk su uzaklatrma gibi
uygulamalardr.

Son yllarda ar su kullanm ve kontrolsz atk dearj sebebiyle su kaynaklarmzn azald ve
var olanlarnda kirletilmekte olduu gzlenmektedir Bu nedenle bu vazgeilemez kaynan
korunmas gerei ortaya kmtr. Suyu koruma ise onu kirlenmeden ve tkenmeden koruma
amacyla yaplan almalardr.

Sudan yararlanmak sz konusu olduunda ya da bir ihtiyac karlamak gerektiinde srasyla
aadaki opsiyonlara bavurulmas teknik olarak uygun olmaktadr.:
- Talep ynetimi
- Kaynak ynetimi
- Yeni kaynaklarn gelitirilmesi

Talep ynetimi: Talep ynetimindeki ama ayn servis seviyesinin daha az su ile salanmasdr.
Bylece yeni kaynaklar gelitirilmeden su temini ilemi daha ekonomik bir ekilde salanm
olmaktadr. Talep ynetimi ekonomisi sadece daha ucuz su temini ile snrl olmayp daha ucuz
atk su artma unsurlarn da tar. Bu arada daha az atk su ile gelen evresel kazanmlar da
ekonomik bir deer olarak deerlendirilebilir. Aslnda etkin su kullanm salt ekonomik bir
tercih deil dnyada milyarlarca temiz suya hasret insan toplumuna kar ahlaki bir konudur
da.

Literatrde kullanlan suyun llmesi, fiyat politikalar, su tasarruf aralarnn kullanm, su
kullanm ynetmeliklerinin deitirilmesi, tketim kstlamalar, kaaklarn kontrol ve eitim
gibi bir dizi talep ynetimi nlemi mevcuttur. Bunlardan bazlar tek tek su tketicilerini
ilgilendirirken bazlar idari konulardr. Ayn zamanda nlemlerin uygulanabilmesi bazen bir
maliyet gerektirmemekte bazen ise belli bir yatrm zorunlu klmaktadr.


3
Su tasarruf nlemlerinin uygulanmas, su tasarrufunun gerekliliinin kullanclar tarafndan
benimsenmesi ile mmkn olaca ve sonu getirecei aktr. Bunun iin tketicilerin bilgiye
dayanan bir bilinlenme srecinden gemeleri gerekmektedir. Suyu kullanan suyu etkin
kullanmasnn gereini ve nemini kavramakla beraber bunun nasl yaplabileceini de bilmesi
gerekir. Bu ise yaygn bir tantm ve bunun tesinde etkinlie dayal bir kullanm pratiinin
tketicilerce uygulanmasnn bir eit zorunluluk olarak alglanmas ile mmkndr. Bunun
baarlabilmesi su idarelerinin ynetim ekillerini talep ynetimi odakl yeniden organize
etmeleri hatta buna ynelik birimler amalar ile mmkndr. Bu makalede, talep ynetimin
gerei ve yntemleri tantldktan sonra, talep odakl bir su ynetiminin unsurlar tantlmakta
ve baz kurumsal yaplanmalar nerilmektedir. Kurumsal yaplanmalar resmi/zel su
endstrisini kapsayabilecei gibi sivil toplum rgtlerini de kapsayacaktr.

Suyun kullanm srasnda etkin kullanmnn salanmas iin kullanlan suyun llmesi, fiyat
politikalar, su tasarruf aralarnn kullanm, su kullanm ynetmeliklerinin deitirilmesi,
tketim kstlamalar, kaaklarn kontrol ve eitim gibi bir dizi talep ynetimi nleminden
yukarda bahsedilmiti. Bu nlemlerden bir veya bir kann uygulanmas sonucu tketilen
suyun nemli bir miktarnn tasarruf edilebilecei ortaya konmutur. Bu nlemler burada
ksaca tantlmtr. Fakat esas olan su idaresinin hizmet sahasnn yerel zelliklerini dikkate
alarak kendi nlemlerini gelitirmesi ve belli bir program dahilinde uygulamaya koymasdr. Bu
almalar sonucu ngrlen bir srede gerekletirilebilecek su tasarruf miktar ortaya
konmal ve gereklemeler takip edilmelidir.

Kaak kullanmlar, baz krsal ve yazlk blgeler dnda kullanlan suyun llmekte olmas
sebebiyle lkemiz asndan suyun llmesi zaten mevcut olan bir nlemdir. Bunun park
bahe sulamalar, camiler ve baz resmi kurumlar gibi kullanma bal istisnalar da vardr. Fakat
kentsel su datm sistemleri olduka eski olan ngiltere gibi baz gelimi lkeler iin bu ciddi
ve uygulanmas olduka zor olan bir nlemdir. uras aktr ki, ne kadar kullandnn
sayldn bilen tketici daha rasyonel davranmaya meyilli olacaktr. Dolays ile su idaresi
cretini asln yada almasn btn kullanmlar kayt altna almaldr. Bu suyun muhasebesi
asndan da ok gereklidir.

Kullanlan suyun llmesi etkin kullanm iin kendi bana yeterli deildir. Mutlaka uygun bir
fiyat politikas ile tketici kulland suyun bedelini demelidir. Fiyat politikas tketiciyi
tasarrufa tevik etmelidir. Bunun yaygn uygulanan ekli artan bloklar eklinde bir tarifname ile
ok kullanandan ok cret alnmasdr. Bloklar ve blok cretleri dikkatlice seilmeli ve bu
konuda poplizme yer verilmemelidir.

Su tasarruf aralarnn kullanlmas, suyun kullanlrken ayn servis seviyesinin salanmasnda
nemli bir rol oynar. Kullanc bu aralar sayesinde ou zaman az su kullandnn farkna bile
varmaz. Bu konuda piyasada musluklarn sprey yada hava karml modelleri, ift ynl
rezervuarlar, az su kullanan amar-bulak makineleri gibi aralar mevcut ise de, yeterli
olduu ve yeterince tannd sylenemez.

Belediye yada su idarelerinin su kullanm ve su tesisatlar ile ilgili dzenlemelerinin su
tasarrufu anlayna gre yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. Bylece balangta yaplacak
zorunlu seim ile kullanc srekli olarak tasarruf edecektir. Belirgin bir rnek olarak
4
rezervuarlarn 9 litre tek ynl geleneksel modeller yerine ift ynl ada modelleri yeni
binalarda zorunlu hale getirilmesi verilebilir.

Su tketim kstlamalar gnll ve bilerek etkin kullanmn salanmaz ise kurak dnemlerde su
idarelerin zorunlu olarak bavurduu bir nlemdir. Bu zorunlulua dmeden ve zorunluluk
halinde sularn kesilmesi eklinde deil de, ara ykanmas, sokak sulanmas ve bahe
sulanmas gibi baz kullanmlarn yasaklanmas eklinde daha ada bir uygulama yaplmaldr.

Su kaaklar hem ebekede hem de binalardaki tesisatlarda olabilmektedir. Bunlardan ilki
olduka byk bir oran bulmakta ve su idareleri sistematik bir program ile miktarn ve yerini
belirlemeli ve sonrada azaltmaldr. Hemen hemen btn, ime suyu ebekelerinde % 50 ler
civarndaki kaaklar konunun ne kadar nemli olduunu ortaya koymaktadr. Aslnda su
idarelerinin performansnn en iyi lt kaaklarn kontrol konusundaki baarlardr.
Okuyucu bu kadar byk bir kayp sz konusu iken yukarda nispeten daha az miktarda su
tasarruf potansiyeli olan nlemlere deinilmesini yadrgamamaldr. Kaaklarn kontrol zaman
ve kaynak gerektiren bir ilem olduunda, muslukta yaplacak tasarruf kayplar dikkate
alndnda kaynanda ok daha byk bir tasarruf anlamna gelecektir. ebek kaaklar kadar
olmasa da evlerde yada iyerlerinde de nemli kayplar olabilmektedir. Bunlarn sratli tamiri
ile nemli tasarruflar sz konusu olacaktr.

Yukarda saylan btn nlemlerin uygulama ve uygulamas sonucu sonu alnabilmesi bu
konunun hem tketiciler hem de su yneticileri tarafnda benimsenmesi ile mmkndr.
Dolays ile en nemli su tasarruf nlemi eitimdir. Bu konuda hala nemli bir mesafe
alamam olmamz eitime kendimizden, su yneticilerinden balanmas gerektiini ortaya
koymaktadr. Eitim ile bunun gereini kabul edeceiz ve sonra bunun yntemlerini unsurlarn
reneceiz. Geni tketici kesiminin eitimi yaygn iletiim aralarnn kullanm, okullarda
seminerler yaplmas, halk bilgilendirme toplantlarnn organizasyonu gibi aralarla yaplabilir.
Btn bunlar nemli miktarda parasal ve insan kayna gerektirmektedir. Zaman alacak bir
uygulama olsa da salayaca sonu nemli olacaktr. Fakat bu ileri kimin organize edecei,
kimin masraflar deyecei konusu bir dizi resmi zel yaplanmalar zorunlu klmaktadr.

Kaynak ynetimi: Kaynak ynetimi almalar u ilemleri kapsar:
- Kaaklarn kontrol
- Dnml su kullanm
- Yer alt suyunun suni beslenmesi
- Nehirlerin suni beslenmesi
5
gedizden
suni
bewsleme
szdrma
havuzu
izmir
sarkz
gl
yeraltsuyu
akiferi
azalan su
seviyesi
pompaj
beslenme
s.s.s.
srdrlebilen
srdrlebilen


me suyu ebekelerinde su kaaklar: Q
g
, ehre verilen su, Q
y
, llen kullanm(tahakkuk
eden su) ve Q
a
, Kayt d su miktar(unaccounted for water) olmak zere kayt dl su miktar
iin

Q
a
=Q
g
Q
y


eitlii yazlabilir. Bu kayt d su iinde yasal llmeyen kullanmlar ( park sulamalar, camiler
vs.), yasal olmayan kullanmlar, ebeke kaaklar vardr. Etkin bir kaak ynetimi iin ilk nce
legal kullanmlar mutlaka llp kayt tutulmak ve ona gre de iyiletirme yaplmaldr. llegal
kullanmlar idari, polisiye, sosyal tedbirler ile zaman iinde azaltlabilir. Legal kullanmlar
kontrol edilse, illegal kullanmlar azaltlsa da nemli bir miktar su ebekeden patlaklardan yok
olmaktadr. Bu nedenle bu kaaklarn belirlenmesi gerekir. Kaaklarn yeri ve miktar nemlidir.
Etkin bir kaak belirlemesi iin aadaki uygulamalar yaplmaktadr.
- Blgesel sayalar taklmas
- Gece akmlarnn analizi
- Ses korrelatr cihazlaryla aratrma
- SCADA sistemi

SCADA sistemi, tm ebekeyi blgesel sayalar ve suyun eitli karakteristiklerini (debi, basn,
hz vb.) len sensrlerle donatp elde edilen bilgileri bir kontrol merkezine aktararak yaygn
kontrol sisteminin kurulmasndan ibarettir.
Kaaklarn kontrol: Kaaklarn sebepleri genellikle eskiyen ebeke, kt iilik ya da d
etkilerle (trafik, kontrolsz kazlar, deprem v.s) oluan patlaklardr. Kaaklarn kontrol edilmesi
yada azaltlmas iin aada belirtilen bir dizi almann yaplmas gerekmektedir.
- ebeke yenileme
- Kaak yeri tespiti
- hbar sistemi
- Acil mdahale ekipleri gibi etkin bir strateji ve yatrm program uygulanmaldr.

6
Kaaklarn hidrolii: Herhangi bir kaak delii zamanla artacandan A h g Q . . = orifis forml
tam geerli deildir. Bu formlle yaplacak yaklam bile kaak suyun delik ap ve ebeke
basncna bal olduunu ortaya koyar ve ok kk bir patlaktan bile ebeke basncna gre
belli bir srede ok byk debilerin kaybolacan ortaya koyar. Bu nedenle kaak kontrol iin
deliin tamiri kadar yeri ksa srede bulunamayan yzlerce kaaktan kaybolan suyu azaltmak
iin ebeke basnc drlmelidir. Ar basnlar ok su kaybna neden olduklar kadar deliin
apn da arttrarak kayb arttrrlar.

Nehirlerin Suni Beslenmesi : Herhangi bir blgeye su temin eden bir nehrin fazla suyu olan bir
yer alt kayna ya da baka bir nehirden takviye etmek. Bylece o nehirdeki su kullanmnn
devamlln salamak. Bazen bu yntemle iletim hattndan tasarruf edilir.


Yeni kaynaklarn gelitirilmesi: Su kaynaklarnn kullanma sunulabilmesi uzun bir sreci
kapsadndan bu konuda Su kaynaklar gelitirme planlar yaplmaktadr. Su kaynaklar
gelitirme planlar belli bir corafi blgeyi ve belli bir zaman dilimi kapsayacak biimde yaplr.
Planlama alan olarak tekil amalar iin o amacn kapsad blge dikkate alnabilirse de
planlama bir akarsu havzasnn tmn kapsar. Zaman zaman tm lkeyi kapsayacak planlar
yapmakta gerekli olabilmektedir. Planlama sresi(Planning horizon) gelecee ilikin
tahminlerin yaplabilecei makul bir sreyi tanmlar. Genellikle 20 yllk bir planlama makul
grlyorsa da ime suyu projeleri iin 35 yllk bir sre ller Bankasnca ngrlmtr.

temin edilen su
(arz)
ihtiya izgisi
(talep)
t
Q
35
15 10 5
0

Yukardaki ekilden grlecei zere planlama sresi boyunca su talebi belirli dnemler
(genellikle 5 yl) halinde yaplacak ilave yatrmlar ile karlanmaya allr. Bu balamda su
kaynaklar planlamas bir arz-talep dengelemesidir. ekilde srekli olarak gsterilen talep
erisinin bu erevede 5er yllk kesikli tahminleri planlama almalarna esas tekil edecektir.




7
Su kaynaklarnn gelitirilmesi 5 aamada yaplr. Bu aamalar unlardr.



stikaf (master plan): Planlama yaplacak olan akarsu havzasnn su ve toprak kaynaklarnn
belirlenmesi bu kaynaklarn kullanmna duyulan ihtiyalar bu ihtiyalar karlamak iin
yaplabilecek tesisler gibi almalar ieren aamadr. Bu aamada su kaynaklarnn
verimlerinin Belirlenmesi gerekmektedir. Aadaki grafikten grlecei gibi doada su
kaynaklarnn debileri dzensizdir. Buna karn talep su talebi belli bir dzeyde bir kararllk
gerektirir. Bu nedenle su kaynandan alnabilecek gvenli bir debinin bulunmas gerekir.
Bunun iin arazi gzlemlerine dayanan eitli istatistik olaslk yntemleri kullanlr. Yaplan
lmler farkl periyotlarda deerlendirilerek farkl amalar iin kullanlr.



- Yllk ortalama debiler - Havza su potansiyelinin belirlenmesi
- Aylk ortalama debiler - Baraj haznesi hesab
- Gnlk ortalama debiler - evirme santralleri tasarm
- Saatlik debiler - Takn kontrol yaplar tasarm
- Yllk max. debiler - Dolu savak tasarm


SU KAYNALARININ GELTRLMES
1. ADIM
STKAF (Master Plan)
2. ADIM
FZBLTE
3. ADIM
KESN PROJE
4. ADIM
NAAT
5. ADIM
LETME
8

Fizibilite (Yaplabilirlik): Master planda ortaya konan alternatiflerin uygunluunun belirlenmesi
ya da uygun olanlarnn seilmesi eitli teknik ekonomik evresel sosyal kriterlere gre
belirlenir.Yukarda aamalar verilen sre olduka karmak bir sretir. rnek olarak herhangi
bir kente su getirmek iin master plan aamasnda iki tane su kaynann varl ortaya konmu
olsun. 35 yllk dnem iin beer yllk aralklarla uygun su getirme plan yaplacaktr. lk dnem
iin tane alternatif vardr.
1. Alternatif : Yalnzca akarsudan su getirmek
2. Alternatif : Yalnzca yer altndan su getirmek
3. Alternatif : Her ikisinden su getirmek.

Sonraki dnemlerde dikkate alnrsa toplam planlama dnemi 35 yl iin alternatif says
onlarca olacaktr. Bir akarsu havzas iin su kullanm merkezi ve su kayna says da
artacandan en uygun projeler kombinasyonunu bulmak optimizasyona dayal bilgisayar
programlar kullanmay gerektirir.

Kesin proje: Fizibilite aamasnda ortaya konan uygun alternatiflerin teknik hesaplarn yaplp
paftalarn izildii ihaleye hazr hale getirilme aamasdr.

naat: Projenin ihalesinin yaplp mteahhide uygulama projesinin hazrlamas ve projelerin
yapld aamadr.

letme: naat yaplan projelerin ihtiya programna gre ekonomik mrn tamamlayncaya
kadar altrlmasdr. Su sistemlerinin iletilmesi ksa vadeli su ihtiyac tahminlerine dayal bir
iletme programn esas alan yine optimizasyona dayal bir yapy ngrr ayrca muhtemel
durumlara kar alternatif senaryolar devreye sokmay ngrr. Bunun iin sistemin
otomasyona geirilmesi byk kolaylk salar.

Yukarda anlatlan su kaynaklar gelitirme sreci aadaki ekilde zetlenebilir. Bu ekilden
grlecei zere eitli su talep/kullanm ekilleri bir dizi su kayna ile bir dizi analizler ile
karlanmakta ve bu analizlerin ortaya koyduu fiziksel altyap projeleri (su yaplar) n grlen
srede hayata geirilmektedir.

9


Yukardaki ekilde belirtilen eitli analiz ekilleri tm planlama alann kapsayaca gibi tekil
projeleri de kapsamaktadr. rnek olarak ekonomik analizler fizibilite aamasnda
alternatiflerin maliyet ve gelir tahmininde en uygun alternatifi seerken kullanlan
optimizasyon ynteminde; kesin proje aamasnda uygun proje boyutlar seiminde; inaat
aamasnda proje finansmannn salanmas keiflerin karlmas hak edilerin hazrlanmas
aamasnda ve iletme aamasnda, iletme maliyetinin tespiti uygun iletme politikalarnn
belirlenmesinde devreye girer.

evresel analizler evreye duyarl projelerin tercihi ya da projelerin evresel etkilerinin en aza
indirilmesi almalardr. Genellikle ekonomik projelerin evresel deerlendirilmesi eklinde
yaplyorsa da aslnda balangta ekonomi kriteri ile beraber ele alnmas hem ekonomik hem
evreye duyarl projelerin tercihine katkda bulunacaktr.

Yukarda bahsedilen insan-su ilikileri iin yaplan su yaplar gruplar halinde bundan sonraki
blmlerde tantlacaktr.
Su
Kaynaklarnn
Gelitirilmesi
Su htiyac
me - Kullanma iin
Sulama iin
Enerji retmek iin
Rekreasyon
Balklk
Ulam
Su Kaynaklar
Akarsular
Yeralt Sular
Gller
Yamur Suyu
Denizler
Atk Sular
SU YAPILARI
10
2. ME KULLANMA SUYU TEMN YAPILARI

Bu kategorideki su yaplar yukarda belirtilen kaynak trlerine gre tek tek ele alnacak ve
kaynandan kullanm yerine kadar gerekli olan yaplar tantlacaktr.

2.1 Yeralt suyunun kullanm
me kullanma suyu temini amac ile yukarda sz edilen btn kaynaklar kullanlabilirse de ilk
akla gelen yeralt sulardr. Bunun sebebi yeralt sularnn dier kaynaklara gre daha temiz
dolays ile artmaya ihtiya gstermemesidir. Yeralt suyunun bulunduu yerden bir kente
ulatrlmasnda aadaki ekilde belirtilen yaplar yaplr.




Deponun ehirden yksekte olmasnn sebebi kent iindeki ok katl yaplarn st katlarna da
suyun kabilmesini salamaktr. Kentsel su depolar gnlk dzenleme yapar. Aadaki
grafikte grlen dzensiz su ekimleri nispeten dzenli bir pompaj ile haznede dengelenir.





11













Buna gre yeralt suyu derlenmesinde ilem sras ykseltme (kuyu+pompaj), iletim,
depolama(klorlama) ve datm eklinde sralanabilir.

2.2 Pnardan yer alt suyu kullanma
Kendiliinden yeryzne kan yeralt sularna pnar ad verilir. Bir yerleim yerinde pnar
sularn kullanmnn ematik ekli aadadr. Bu tr bir su temini sisteminde amaca gre
maslak, tahliye, vantuz, pompa gibi unsurlar bulunur.

le
tim
h
a
tt
B
a
s
n

l
pnar derleme
yaps
Hazne
ehir











Q
t
0 24
Su Temini
Su Kullanm
12
2.3 Akarsularn ime-kullanma amal kullanm
Akarsular ya dorudan sulamann yerleim yerine pompalanmas ya da nce biriktirilmesi
sureti ile kullanlr. Dorudan pompaj halinde uygulanan su yaplar aada verilmitir.
Artma
Hazne
ehir

Yukardaki ekilde pompalar ve artma tesisi hazneye kadar olan uygun bir yere yaplabilir.
Akarsuda yeterli ve gvenli su yoksa kaynakta dzenleme yapmak iin barajla biriktirme
yapmak gerekir. Bu durumda sistemin ematik yaps aadadr.
Artma
Hazne
ehir
Su alma yaps

Yukardaki ekilde suyun kullanld yer barajdan yksekte olduundan bir pompaj sz
konusudur. Eer barajn mansabndaki bir yerleim yerine su iletilecekse doal olarak pompaj
gerekmeyecektir.

2.4 Gller ve denizlerden yararlanma:
Genellikle gl yada deniz gibi durgun su kaynaklar bir yerleim yerinden daha alt kottadrlar.
Dolays ile aada ekildeki gibi pompajl bir su getirme sistemi sz konusudur.

13
Artma
Depo
ehir
Gl/Deniz
letim

Yukardaki ekildeki artma tesisi su kayna deniz olmas durumunda bir tuzsuzlatrma tesisi
olmaktadr. Olduka pahal ve enerji youn bu tr sistemler genellikle kurak ve zengin
lkelerde uygulanmaktadr.

2.5 Kullanlm sularn ime kullanma amal kullanm
Kullanlm sular kentlerden dnen sulardr. Bunlarn yeniden kullanm dorudan ya da dolayl
kullanm olmak zere iki trldr.

Dorudan kullanmda yaplacak tesis sras aadadr.

Atk su - Artma Ykseltme letim Depo - Datm

Dolayl kullanm durumunda su tekrar kullanlmadan bir akarsuya verilmektedir. Bu durumda
yaplacak tesis sras aadaki hali almaktadr.

Atk su - Artma Akarsu Pompa Ykseltme letim Depo Datm

Her iki durumda da artma ilemleri suyun ime kullanma standardna getirecek ekilde
olmaldr. Dorudan kullanm pek yaygn olmasa da dolayl kullanm hemen hemen btn
akarsularda bilerek ya da bilmeyerek uygulanmaktadr.

Yukardaki su kaynaklarnn dnda kk leklide olsa yamur sularnn dorudan kullanm
ve evlerdeki daha az kirli sularn ayrca toplanp kk apl bir artma ile tekrar kullanma
sunulduu gri su kullanm gibi mikro lekli sistemlerde mevcuttur.

2.6 me Kullanma Suyu Sistemi tasarm

me kullanma suyu sistemleri tasarm ncelikle belli bir gelecek dnem iin su ihtiyac
tahmini ile balar. me kullanma suyu ihtiyac (Q) tahmini genellikle aadaki genel ekli
verilen ifade kullanlarak yaplr:

Q=n.Q
b


Burada n bir birimi Q
b
ise o birimin ihtiyacn gsterir. Kullanlan birimler, kii says(nfus),
hane says, balant says(hane grubu ) olabilir. Buna gre birim ihtiyac, kii ihtiyac, evsel
14
kullanm, balant kullanm olacaktr. Birim tahmini, basit orant yada regresyon analizleri gibi
uzatma yntemleri ile yaplabilir.Birim ihtiyac ise bir dizi kabul, gemi kullanmlar ya da birim
iindeki kullanm trlerinin detayl analizi ile bulunur. Planlama belli bir sreyi
kapsayacandan su ihtiyalar belli aralklarla tahmin edilmelidir.5 yllk bir araln uygun
olaca ifade edilmektedir.

Yukarda bahsedilen herhangi bir birimin ihtiyac belirlenirken su kullanm tr ve ekilleri de
dikkate alnmaldr. Geleneksel kaynak ynetimi esasl planlamadan talep odakl planlama
yaklam esas alnacak olursa mevcut su kullanm pratiklerinin deitirilmesi ile daha etkin su
kullanm yani su tasarrufu ile yukardaki forml

Q=n.Q
b.
e

eklinde belli bir yerleim yerinde uygulamaya konacak tasarruf nlemlerinin performansn
yanstacak bir e dzeltilmesi ile gelecekte daha az su ihtiyac ortaya koyacak ekilde
deitirilebilir. Ortaya konacak tasarruf nlemleri genel olarak Talep ynetimi bal altnda
deerlendirilmekte ve mevcut tketici su kullanm seviyesini koruyarak eitli nlemler ile su
tasarrufu yapmak olarak tanmlanabilmektedir. Bylece tasarruf edilen su, yeni taleplerin
hizmetine sunulabilecektir. Talep ynetimi ve nlemleri konusu ileride daha detayl ele
alnacaktr.

RNEK
Bir pnardan 25 l/sn su derlenerek, astbestli imento boruyla ve aadaki ekilde boy kesiti
verilen gekiyle kent haznesine iletileceine gre
a) Kullanlacak boru apn ve hidrolik eimi hesaplaynz.
b) Hazne yerini ve yksekliini bulunuz.
c) Pnarla hazne arasnda gerekli tesislerin yerlerini ve yksekliklerini boy kesitte
gsteriniz.
d) Boru hatt boyunca enerji izgisini gsteriniz.

zm
a) I = 1 msn seilir ise
15
= IA = [
0,025(4)
n 1

12
= u,178 m u,17S m seilir.

I
175
=
0,025(4)
n (0,175)
2
= 1,u4 msn

Burada astbestli imento buru iin hz veren Ludin forml kullanlmaktadr.
I = S4,4
0,64
[
0,54

Buna gre ;
[
175
= j
v
54,4
0,64

[ = j
1,04
54,4 (0,175)
0,64

[ = u,uuS7
bulunur.
b) Z
Huz,mn
= 42S + Su + S = 46u m
Z
Huz,sc
= 46S m, (Z
515-Huz
= S1S 46S = Su m = S otm
c) Enerji izgisi denklem
y y
1
= (x x
1
)m
y S4u = (x u)(S,7)
y = S4u S,7x
Boru ekseni denklemi
-
1
x-x
1
=

1
-
2
x
2
-x
2

-500
x-4000
=
500-565
4000-7200

y = u,u2uSS12Sx +419
ki denklem ortak zlrse pompa yeri bulunur.
S4u S,7x = 2u,Sx + 419
x = 4,7 km bulunur.
Z
pom,muks
= S,7 4,7 + S4u = S1S m
d) Z
cn,z
(pompo k) = S6S + S,7(4 + S,2 4,7) + (1~2) = S81 m
Z
cn,z
(z = S6S) = S6S + (1~2) = S67 m
Z
cn,z
(moslok) = S67 S,7(1,S +1,S) = SSu m
I
Huz-Kcnt
=
2,7(465-435)
515-425
= 1,2 km
Z
cn,z
(oznc giriis) = S1S S,7 1,2 = Su8 m

16


17
3. SULAMA SUYU TEMN YAPILARI

Yeryzndeki sularn yaklak %70i sulamaya harcanmaktadr ve su kaynana gre uygulanan
sistem farkl olmaktadr.


3.1 Yeralt suyu sulama sistemleri

Yukarda ematik olarak verilen ekilde alnan yeralt suyu bu kuyu civarndaki arazinin
sulanmas iin kullanlmaktadr. Yeryzne karlan (pompayla) suyun sonraki yolculuu
basnl ya da cazibeli olabilmektedir. Buda topografyaya ya da sulama cinsine baldr. Daha
aa kotlardaki sulama iin cazibeli bir iletim gerekirken yukar kotlar iin mutlaka pompaj
gerekecektir. Ayn ekilde eer yamurlama ya da damla sulama yaplacaksa basnl iletim,
salma sulama iinse cazibeli iletim gerekecektir. Belli bir sulama alannn yer alt suyu sitemi ile
sulanmas iin aadaki ekilde uygun aralklarla alacak kuyulardan sulanmas
yaplabilmektedir. Bu amala ilgili araziye pompajda kullanlacak elektrik enerjisinin
gtrlmesi gerekmektedir.



Yukardaki ekilde alacak kuyularn aralklar srdrlebilir yer alt suyu kullanm prensibine
uygun olacak ekilde belirlenmelidir. Uygulamada yer alt suyu seviyesinin dmemesi iin
akifere belli bir periyotta dolan olan suyun kullanm esas alnmaldr.


3.2 Akarsu sulama sistemleri
En yaygn sulama eklidir. Akarsudaki suyun bir ksm bir balama ile ana iletim kanalna
evrilir. Ana kanaldan sekonder kanallar ile su sulama alanna datlr. Tersiyer kanallar su ile
sekonderlerden tarlalara iletilir. Ana kanallar her zaman trapez beton kaplamal yaplrlarsa da
sekonder ve tersiyer kanaletli de yaplabilirler. Kanaletler arazinin basit engebelerini amada
avantaj salar. Aada bir sulama sisteminin ematik ekli verilmitir. Ayrca klasik kesitli ve
kanaletli kanallarn en kesitleri verilmitir.

18

19

http://www.fao.org/docrep/R4082E/r4082e38.gif



Sulama sistemlerinde tarladaki fazla suyun arazide tuzlanmaya sebep olmamas iim
uzaklatrlmas gerekir. Bunun iin btn sulamalar paralel drenaj kanallar ile donatlr. Burada
tersiyer-sekonder drenaj kanallar gerekirse drenaj ana kanallar ekilde gsterildii zere
vardr. Drenaj kanallar bitki kk blgesindeki fazla suyu drene etmek zere tasarlandndan
her zaman yarmada ve toprak kanal(kaplamasz) eklinde yaplr.

3.3 Sulama suyu sistemi tasarm
Bir sulama sistemi tasarm, sulama alannda ekimi yaplacak bitkilerin su ihtiyacnn
hesaplanmasyla balar. Sulama suyu ihtiyacna etki eden faktrler; bitki cinsi, sulanacak arazi
cinsi, sulama blgesi, iklim, sulama tipi gibi parametrelerdir. Bu parametrelere bal olarak
tarm alan iin ngrlen bitki cinslerine gre b,r bitki byme suyu ihtiyac hesaplanr. Bu
miktar bitkinin kk blgesinde ihtiya duyduu miktardr. Halbuki sulama suyu genellikle daha
uzaklardan getirilir. Bu nedenle ebeke kayplar ve yamur dikkate alnarak sulama iin
derlenecek yada evrilecek su miktar hesaplanr. Yalnz bu hesaplamalar yaplrken, ime
suyunda olduu gibi sulamada tasarruf prensibi dikkate alnmaldr nk Dnyadaki
kullanabilir su kaynaklarnn yaklak %70i sulamada kullanldna gre sulamada su tasarrufu
ok nemlidir. Burada yaplacak oransal kk tasarruflar ok yksek miktarda su tasarruflar
anlamna gelecektir. Bu erevede yaplabilecekler yle sralanabilir.
- ebeke kaaklarnn kontrol
- Tasarruflu sulama yntemleri
- Eitim

ebeke Kaaklarnn Kontrol: Sulama kanallarnda yaplacak bakm ve periyodik iyiletirmeler
yeraltna szan suyun nemli bir ksmn sulamaya verecektir.

Tasarruflu Sulama Yntemleri: Geleneksel sulama yntemleri olduka byk su tketen fakat
verime katks az olan yntemlerdir. Bu nedenle yamurlama ya da damla sulama yntemleri
hem tasarruf hem verim art getirecektir.

20
Eitim: iftinin bilinlenmesi hem verim art hem su tasarrufu salayacaktr. Bu erevede
uygun sulama yntemi seimi, uygun rn seimi ve topran havalanmas gibi hususlarda
iftiler eitilmelidir.

Sulama suyu ihtiyac tahmininde en nemli parametre bitki byme suyu ihtiyacnn
belirlenmesidir. Bu amala uygulamada yaygn olarak Blaney-Criddle yntemi kullanlmaktadr.
Bu yntemde, bir bitkini bymesi iin ihtiya duyduu aylk su ihtiyac aadaki forml ile
hesaplanr. Birimi mm/ay dr.

U = Fk

Bu formldeki F ve K deerleri aadaki ekilde tanmlanmaktadr.
K = 25,4 k
t
k
c

Kt= 0,0173(1,8t + 32) 0,314
F = (1,8t +32 ) p/100


Formllerdeki K
c
:

bitki tr katsays, p: sulama blgesinde aylk toplam gndz saatlerinin
toplam sreye oran (%) olup belirlenmesi iin genellikle aylara gre dzenlenmi tablo ya da
ekiller kullanlr.
aylar
kc
bitki
cinsi
kc
aylar

p
aylar
enlem

Bitki byme suyu ihtiyacnn bir ksm yamur tarafndan karlanacandan sulama suyu
ihtiyac;

Us = U Re

olacaktr. Burada R
e
etkili ya olup, toplam yan yzeysel aktan arta kalan topraa szan
ksmn ifade eder. Toplam yaa gre bir grafik yardm ile tahmin edilir. mm/ay cinsindeki
21
sulama suyu ihtiyac sulama projelerinde gerekli birim dnmleri ile lt/sn/ha biriminde
sulama modlne evirilir ve aadaki formlle hesaplanr.

q
s
= 0,00373 Us ( lt / sn / ha )

Buradan hareketle bir sulama alannda ekimi yaplarak farkl bitkiler de dikkate alnarak sulama
iin akarsudan evrilecek debi,
) 1 )( 1 (
2 1
max


=
i si
A q
Q

forml ile hesaplanr. Bu formldeki parametreler aada tanmlanmtr.
1
: Tarla kayb
2
: Kanal kayb
max si
q : i. bitkinin max. sulama modl
i
A : i. bitkinin ekim alan ( ha ).

rnek 1:
12 000 Hektarlk 40 enleminde bir sulama alannda % 40 buday % 30 pancar ve %30 pamuk
ekimi planlanmaktadr. Sulama iin evrilmesi gereken debiyi bulunuz? Tarla kayb 0.18,
ebeke kayb 0,28 olup, sulama ihtiyacnn en yksek olduu ay iin ya ve scaklk
deerleri aada verilmitir.

Haziran Temmuz Austos
T(C) 28 30 30
Aylk Toplam
Ya(mm)
16
P (%) 10,08 10,22 9,54
Buday kc
Pancar kc 1,08 1,22 1,20
Pamuk kc 0,45 0,95 0,87

22




Bitki byme suyu ihtiyac U
U = f k
K = 25,4 k
t
k
c

Kt= 0,0173(1,8t + 32) 0,314
F = (1,8t +32 ) p/100

Haziran Ay iin
kt= 0,0173(1,8(28) + 32) 0,314 =1,11
f = (1,8 (28) +32 ) 10,08/100 = 8,31
k = 25,4 (1,11) (1,08) =30,44
U = 8,31 (30,44)=252,95 mm/ay


Haziran Temmuz Austos
Bugday %40 Kt 1,11 1,17 1,17
K
F 8,31 8.79 8.22
U ___ ___ ___
Pancar %30 Kt 1,11 1,17 1,17
K 30.45 36.26 35.66
F 8,31 8.79 8.22
U 253 319 292
Pamuk %30 Kt 1,11 1,17 1,17
K 12.68 28.23 25.85
F 8.31 8,79 8,22
U 105 248 212
23

Bitki byme suyu ihtiyacnn bir ksm yamur tarafndan karlanacandan sulama suyu
ihtiyac Us
Us = U Re
Haziran Ay Pamuk in
Us = 105 16=89 mm
Haziran Temmuz Austos
Buday %40 U ___ ___ ___
Us
%Us ___ ___ ___
Pancar%30 U 253 319 292
Us 237 319 292
%Us 71 96 88
Pamuk %30 U 105 248 212
Us 89 248 212
%Us 27 74 64
Toplam %Us 98 170 152

Sulama Modl
q
s
= 0,00373 Us ( lt / sn / ha )
635 , 0 170 00373 , 0 00373 , 0
max
= = =
s s
u q lt/sn/ha
Akarsudan evrilecek Debi
) 1 )( 1 (
2 1
max


=
i si
A q
Q
lt/sn = 12,9 m
3
/sn olarak bulunur.





rnek 2:
1/1,5 evli (m=1,5), tarapez kesitli, przll n=0,016 olan bir kanaln Q=12,9 m
3
/sn su
geirebilmesi iin en uygun kesiti veren boyutlar bulunuz. (J=0,0004)

A = b y
n
+m y
n
2
= b y
n
+1,S y
n
2

b =
A-1,5
n
2

n
=
A

n
1,Sy
n

P = b +2y
n
1 +m
2
= b +2y
n
1 +(1,S)
2
= b + S,61y
n

P =
A

n
1,Sy
n
+S,61y
n

12900
72 , 0 * 82 , 0
1200 * 635 , 0
) 28 , 0 1 )( 18 , 0 1 (
= =


=
A q
Q
s
24
dP
d
n
= u
A

n
2
1,S +S,61 = u A = 2,11 y
n
2

P =
2,11
n
2

n
1,Sy
n
+S,61y
n
= 4,22 y
n

b =
2,11
n
2

n
1,Sy
n
= u,61 y
n

R =
A
P
=
2,11
n
2
4,22
n
=

n
2

=
1
n
R
23
[
12
A 12,9 =
1
0,016
[

n
2

2
3
(u,uuu4)
1
2
(2,11 y
n
2
)
12,9 =
2,64
1,59
y
n
83

y
n
= S,16 m
b = u,61 y
n
b = u,61(S.16) = 1,92 m


25
4. SUDAN ENERJ RETM SSTEMLER

Sudan elektrik retmek iin yaplan su yaplarna su kuvvetleri sistemleri denir. Suyun
bulunduu konum ve sahip olduu hz dolays ile kuvveti sistemleri bu enerjileri elektrik
enerjisine evirir. Suyun potansiyel enerjisi suyun elektrik retecek tesise gre suyun ykseltisi
(d) ile ifade edilir ve bunun doal olarak bulunmad yerlerde ya ykseltme ya alaltma
eklinde suni olarak oluturulmas gerekir. kincisi teknik olarak mmkn deildir. Dolays ile
su genellikle bir yap ile ykseltilir ve sahip olduu potansiyel enerjisi ile kinetik enerjisi ile belli
bir t sresince retecei enerji kwh cinsinden u forml ile ifade edilir:

E=8.Q.H.t

Bu ifadede Q: enerji retmek iin kullanlan suyun debisi (m
3
/sn), H ise Q debisinin
drld dy (m) ifade etmektedir. Bu formle gre retilen g ise kw olarak;

N =8.Q.H

olacaktr. Gerek dnn oluumu, gerek kullanlan debi asndan 5 trl hidroelektrik santral
tr vardr. Bu santraller unlardr:
- Nehir ii santralleri
- Baraj etek santralleri
- evirme santralleri
- Pompaj - biriktirmeli santral
- Gel - git santralleri

Yukardaki santral trlerinden sonuncusu dnda hepsi akarsu santral sonuncusu ise deniz
santraldr. Fakat sistemin alma prensibi ve uygulama ekli ayn olduundan hidroelektrik
santral kategorisinde deerlendirilmilerdir.

4.1 Nehir ii santralleri
Akarsularn alt ksmlarnda debinin yksek olduu yerlerde uygulanr. Burada d basit bir
balama ile oluturulur ve nispeten dktr. Kullanlan debi akarsudaki mevcut debidir. Bir
nehir ii santralinin ematik plan ve kesitleri aadadr
26
Dolu
savak
Santral
Gemi
geidi
Dolu
savak
Santral
Gemi
geidi
a-a kesiti
a a
b
b
c
c
d
d

b-b kesiti c-c kesiti d-d kesiti

ekilden grlecei zere akarsuyun bu kesimleri gemi trafiine de hizmet edebileceinden
gemi geitleri ile tertip edilir.

4.2 Baraj etek santralleri
D yaplan bir baraj ile oluturulur. Kullanlan debi barajda biriktirilen debidir. Sistemin
ematik boykesiti aadadr.
alt
sahas
enterkonnekte
ebekeye
jeneratr =56000v
cebri boru
santral
Baraj

Baraj etek santrallerinde kullanlan debi ve d nispeten orta seviyelerdedir.

Akarsu Baraj (ykseltme, depolama)
27

Bir baraj etek santralnda santral kna kadar mevcut olan tesisler barajn dolgu baraj olmas
durumunda su alma azbasnl tneldenge bacascebri borusantral eklinde
olmakta ve aadaki plan ve boy kesitte gsterilmektedir. Baraj beton bir baraj ise su alma
az cebri boru santral eklinde daha sade bir dzenleme mevcuttur.

Akarsu
cebri boru
denge bacas
sulama az
Dolgu
baraj


a r b as n hal i nd e bu s ev iy eye k ar
s ant r al al maz ke n ay n s ev iy ed e
s ant r al al rk en (ak m v ar ken )
s antr al
c e br i bor u
tnel
ba ra j

Denge bacasnn iki temel fonksiyonu vardr: Birincisi, santral aniden altrlmaya baland
zaman cebri boru iinde boluk (vakum) olumamas iin gereken acil suyu salayarak cebri
boruyu korumaktr. kincisi ise, santraln aniden kapatlmas durumunda oluacak ar
basnlarn snmlenerek tnelin korumas salanr.

4.3 evirme santralleri
Dnn topografyada doal olarak mevcut olduu akarsularn nispeten dk debili yukar
ksmlarnda uygulanr. Dler genellikle olduka yksektir. Sistemin ematik plan ve kesiti
aadadr.


28










Yukardaki ekilden de grlebilecei zere bir evrime santralnda akarsudan santral kna
kadar suyun izledii yolda u yaplar bulunur: Akarsu balama kanal tnel (serbest
yzeyli) ykleme odas cebri boru santral

Akarsudan evrilen debi ierdii kat maddelerden artlmak iin keltinin havuzuna alnr.
Artlm su cebri boruya bir ykleme havuzu aracl ile alnr. Ykleme havuzlar bazen bir
miktar byk yaplarak gnlk dzenleme yaplr. Bylece daha fazla g elde edilmesi
mmkn olur. Su santralden sonra vadiye veya tekrar akarsuya gider.

Byle bir santral uygulanabilmesi iin nispeten yksek debilerin dt topografyann varl
ve ok yksek miktarlarda olmasa da gvenilir bir debinin varl gerekir.

4.4 Pompaj - biriktirmeli santraller
Bu santrallerde, akarsudan pompajla pompalanan su belirli bir ykseltiye ina edilen havuzu
doldurmakta ve bu su cebri boru ile santrale iletilip enerji retilmektedir. Bir pompaj
biriktirmeli santralin ematik plan aadaki gibidir.


Balama
keltme
Havuzu
A k
Kanal
Ykleme
Havuzu
Cebri
Boru
Santral
keltme
Havuzu
29


E
p,,
Pompaj kullanlan enerji ve E
s,
retilen enerji olarak ifade edilirse, sistemin hidrolii E
s
< E
p
,
olmasn gerektirecektir. nk pompajda su yk kayplarn da karlayacak ykseklie
baslmas gerekirken, santral alrken yk kayplar ktktan sonra kalan ykselti (net d)
enerji retmede kullanlacaktr. Hlbuki sistem ekonomisi, M
s
retilen enerji, M
p
pompaj enerji
bedeli ise, M
s
> M
p
olmasn gerektirmektedir. Enerji bedelleri birim enerji bedellerine gre
ifade edilirse:
M
s
= E
s
.m
s


M
p
= E
p
.m
p

E
s
< E
p
olduuna gre, M
s
> M
p
olmas iin m
s
>> m
p
olmas gerekir. Bunun anlam ucuza alnan
enerjiyi pahalya satmak demektir. Baka bir deyile enerjiye talep dk (dolays ile ucuz)
iken pompaj; enerjiye talep fazla iken santrali altrmak gerekir.

4.5 Gel-git santralleri
zellikle okyanuslarda suyun gnlk alalp kabarmasndan enerji retilmesi fikrine dayanr.
Bylece ok yksek miktarl debiler olduka alak dlerden de drlse yksek miktarda
enerji retmek mmkn olacaktr.Dnyada ok snrl uygulama vardr.ematik ekli
aadadr.
Havuz
Santral
Cebri Boru
30
okyanus
sanrtal
1
1
2
2


4.6 Hidroelektrik Santral tasarm

Bir enerji santralinin rettii g N = 8QH
n
dir. Buna gre belli bir t sresince retilecek enerji
E = N
t
olacaktr. Bu formlden hareketle E kadar enerji retebilmek iin Q kadar debi H
n
yksekliinden drlerek santralden geirilmesi gerekmektedir. Burada H, santral ncesi ve
sonras su kotlar arasndaki geometrik farktan kayplarn karlmas ile bulunan net dy
ifade etmektedir. Btn santraller retebilecekleri maksimum gc ifade eden bir kurulu gce
gre kurulur ve H
n
deimeyeceinden N
a
= 8Q
max
H
n
forml ile hesaplanr. Fakat santraller
ou zaman bu gte altrlamaz daha az debiyle daha az g retirler.

Akarsudaki ortalama debi Q
0
olmak zere santraln srekli retecei g

N
0
= 8Q
0
H
n
olacaktr.

Buradan hareketle her santral yk faktr olarak adlandrlan bir orana gre kurulur. Bu deer

a a a
f
t
t
Q
Q
N
N
Y
0 0 0
~ ~ =
eklinde hesaplanr. Bu formlden grlecei zere
0
, N
a
gcnn retebilecei sreyi ifade
etmektedir. Btn bu tanmlamalar 24 saatlik bir g retimi/kullanm deiimini ifade eden
yk erisi ve bu erideki saatlik glerin bykten ke sralanmas ile elde edilen yk
srek erisinden izlenebilir.

31


Santrallerin maksimum kapasite yada daha az gte altrlabilmeleri iin bu gc salayacak
ekilde kullanlacak olan debinin ayarlanmas gerekir. Bu da biriktirme ile salanr. Bu adan
baraj santralleri olduka esnektir. evirme santrallerinde ise biriktirme olana olmadndan
bu esneklik yoktur. Fakat bazen gn iindeki ar talepleri karlayabilmek iin ykleme havuzu
hacmin bir miktar arttrlarak snrl bir esneklik salanr. Yaplacak olan havuzun hacmi gnlk
ar talep tahmini E ise 3600
n
H
E
V

A
= forml ile hesaplanr. Bu forml E enerjisinin
havuzda biriken sudan salanan debiden retilebileceini ifade eder.

Havuz hacmini hesaplamak iin ;

3600 ) (
0 o a
t t Q V =

ya da

3600 ) (
0
t Q Q V
o a
= formlleri de kullanlr.

Sanayinin ya da kentlerin g tketimleri zaman iinde deiken olduundan santrallerin
retim dzeni de bu deikenlie uydurulmaya allr. Bu amala santral iletmesi genellikle
biriktirmesiz evirme santralleri, iletmeye alnp ekilmesi zor olan termik santraller ve st
ksmdaki deikenlii karlamas kolay olan biriktirmeli baraj santralleri olacak ekilde
sralanr. eitli santrallerin iletme prensibi aadaki ekilde gsterilmitir.

32


rnek : evirme kapasitesi (Qo) 6,8 m
3
/sn ve faydal ds 172 metre olan 23 mW kurulu
gl bir santral bu gc gn iinde ka saat sre ile verebileceini ve bunu salamak iin
yaplmas gereken ykleme havuzu hacmini bulunuz.





saat
N
t 8 , 9
23
24 3 , 9
23
24
0
0
=

= =

Sonu olarak santral 23 mW (N
a
) gcyle 9,8 saat alabilecektir ya da 24 saat boyunca
alacak olursa 9.3 mW (N
0
) kadar g retir. Santral 9,8 saat alacak olursa gnn geri
kalannda biriktirme yapar. Bu srede biriktirilecek debi;
H Q N
a a
8 =
3
7 , 16
172 8
23000
m Q
a
=

= /sn bulunur.
Gerekli havuz hacmi ise;
3600 ) 8 , 9 24 (
0
= Q V
3600 8 , 6 2 , 14 = V yada 3600 ) 8 . 6 7 . 16 ( 8 . 9 = V ifadelerinden yaklak olarak
350.000 m
3
olarak bulunur.

rnek: 31 m
3
/sn lik evrilen debi bir ana kanal zerinde net 78 metrelik bir d yaparak
sulama alanna ulamaktadr. Bu dnn deerlendirilmesi iin bir santral yaplmas
planlanmaktadr. Bu santral civardaki bir endstri merkezinin gn iindeki yaklak 5 saatlik bir
ar talebini karlamak zere tasarlanacaktr. Buna gre santraln kurulu gc ve yk faktr
ne olmaldr? Santraln bu 5 saatlik srede kurulu gc verebilmesi iin yaplmas gereken
ykleme havuzunun hacmi ne olmaldr? Santral 5 aylk sulama dneminde iletileceine gre,
iletme dneminde retecei toplam enerjiyi bulunuz?
N
o
= 8*31*78= 19344 KW
mW kW QH N
to N
t N t N
a a
3 , 9 9300 172 8 , 6 8 8
23 24
0
0
0 0
= = = =
=
=
33
t
o
= 5 saat ise Y
f
= t
o
/24= 5/24 = 0.208
N
a
= N
o
/Y
f
=19344/0.208= 93000 KW
Q
a
= 93000/8*78= 149 m
3

V= (24-5) *31 *3600 = 2120000 m
3

V= (149-31)* 5 *3600 = 2120000
E= 93000 *5* 30 *5 = 69750000 KWH = 70 GWH
E= 19344 * 24*30*5 =69638000 KWH = 70 GWH

rnek: Faydal ds 150 m olan bir evirme santralinin 1,8 m apndaki cebri borusunun
kaynakl ve St37 elikten yaplmas halinde, santral giriine yakn kesiminde gerekli levha
kalnln hesaplaynz. (S
pas
=0,15 cm, [=0,85 , o=1200 kg/cm
2
) .

zm
Ar basn etkilerini hesaba katmak iin basn %25 arttrlmtr
E
i
= 1,2S 1Su = 187,S m
Levha et kalnl
S = u,uS
HiR
c [
+S
pus
denklemi ile hesaplanr.
Burada ;
R : Boru ap
o : elik emniyet gerilmesi
[ : Kaynak katsays
S = u,uS
(187,5)(180)
(1200)(0,85)
+u,1S = 1,8 cm = 18 mm


rnek: Bir santralin debisi 8,5 m
3
/sn, ar basn dahil su yk 111 m, tek cebri borusunun
uzunluu 1500 m` dir. Yukarda zellikleri belirtilen santralin cebri boru ekonomik ap tayin
edilecektir. Cebri boruda maksimum hz 6 m/sn, cebri boru fiyat 25 TL/kg, amortisman ve
bakm oranlar toplam %10, santralin knda enerji sat fiyat 0,15 TL/KWh ve St37 eliinin
birim hacim arl 7,8 t/m
3
` dr. ([=0,85 , o=1200 kg/cm
2
,f=0,02,S
pas
=2 mm)

zm
Ekonomik olan cebri boru ap, cebri boru maliyet fonksiyonunu minimum yapan boru apdr.
Cebri boru maliyet fonksiyonu, borunun yapmnda kullanlan malzeme fiyat ile bulunan
maliyet fonksiyonu ile suyun boru iinden geerken kaybettii enerjinin maliyetinin
fonksiyonun toplamdr.
Burada bu fonksiyonlar boru apna bal olarak yazlarak maliyet fonksiyonunu minimum
yapan boru ap bulunacaktr.
- Maksimum hz 6 m/sn iin bulunan boru ap analizde kullanlabilecek en kk ap
vermektedir.
A
mn
=

v
mcks
=
8,5
6
= 1,42 m
2

mn
= _
4 A
n
= 1,S4 m 1SS mm
- Et kalnl, boru ap (D) ye bal bir fonksiyon olarak yazlrsa;
34
S = u,uS
ER
o [
+S
pus
=
(u,uS)(111)
(12uu)(u,8S)
+S
pus
= u,uuS4 +S
pus

yukardaki gibi et kalnlnn apla deitii bir fonksiyon elde edilir.
- Borunun arl, boru ap (D) ye bal bir fonksiyon olarak yazlrsa;
0 = n S I y = S6,7 S ton (D(m), S(mm))
- Cebri borunun kullanlan malzeme nedeniyle oluan maliyet fonksiyonu
H
CLB
= 0 m = 2,S 1u
3
0 TL/y
elde edilir. Burada dikkat edilecek nokta maliyet 0,1 deeri ile arplarak niform deer olarak
ifade edilmitir. Bu fonksiyon boru apna (D) bal bir maliyet fonksiyonudur.
- Enerji kayplarndan dolay oluan kayp enerji maliyet fonksiyonu boru ap (D) ye bal
olarak hesaplamak iin;
nce kayp enerji miktar bulunur.
E 8E
kup
= 8 8,S 1Suu 876u [ = 8,94 1u
8
[ (
Kwh

)
Burada [ =
]

v
2
2g
olan birim boydaki enerji kaybn ifade etmektedir.
Sonra kayp enerjinin maliyet fonksiyonu yazlr.
H
L
= E
c
= 1S4 1u
6
TL/y

- Toplam maliyet fonksiyonu elde etmek iin elde edile iki maliyet fonksiyonu toplanr.
Btn fonksiyonlar yerlerine yazp D ye bal olarak ak ekilde yazarsak
Kayp enerji maliyeti;
[ =
]

2
_
nD
2
4
]2g
=
0,12

S

H
L
=
16

S
1u
6
TL/y
Cebri boru maliyeti;
S = S,4 + 2 mm
0 = S6,7 S = (S6,7 )(S,4 + 2 ) = 198,2
2
+ 7S,4 ton
H
CLB
= 0 m = 2,S 1u
3
0 = 2,S 1u
3
(198,2
2
+7S,4 ) = (u,496
2
+u,184 )
106 TL/y
H
top
= H
L
+H
CLB

H
top
=
16

S
+ u,496
2
+ u,184
Ekonomik boru ap M
top
fonksiyonunun trevi alnp 0 a eitlenmesiyle bulunur.
H
i
top
=
80

6
+u,992 +u,184 = u
Bu denklem zlrse D
ekonomik
=1,85 m bulunur.

35
0
1
2
3
4
5
6
135 140 150 160 170 180 190 200 220
1
0
^
6

T
L
/
Y

l
D (mm)
Cebri Boru Maliyeti
Kayp Enerji Maliyeti
Toplam Maliyet
Polinom. (Toplam Maliyet)
36
5. AKARSU ULAIMI YAPILARI

Bir akarsudan ulam amal yararlanabilmek iin akarsu belirli bir genilik ve belirli bir
derinlie sahip olmas gerekir. Ayrca akarsu hznn da makul snrlarda (az) olmas gerekir. Bu
amala akarsu en kesitinde ve boy kesitinde (eim) dzenlemeler yapmak gerekebilir. Fakat
unutulmamaldr ki bu dzenlemeler ancak akarsuyun snrl kesimlerinde snrl ekilde
yaplabilir. Aksi halde bir akarsu ulama msait deilse onu msait hale getirmek mmkn
deildir. Bu nedenle lkemizde bu konudaki rnekler yok denecek kadar azdr. En kesitin
geniletilmesi genellikle yatak kenarlarnda akarsu boyunca yaplacak kazlar ile mmknken
enkesit daraltlmas hem pahal hem de teknik olarak uygulamas zor olabilmektedir. Bu
nedenle doal olarak daraltmay salayacak uygulamalar yaplr. Byle bir uygulamann
ematik ekli aada gsterilmitir.
kat madde
ta dolgu
(mahmuz)
zamanla akarsuyun getirdii kat
maddeyle dolar

Akarsu hzn azaltmak iin yata geniletmek bir nlem olabilir. Bu durumda akarsu
derinliinin gerekenden daha aalara drlmemesine dikkat edilmelidir. Eimin azaltlmas
teorik olarak hz azaltlabilirse de teknik olarak bir akarsuyun eiminin azaltlmas olduka zor
bir uygulamadr. Akarsuyun iki noktas arasnda yatak dolgusu mmkn olmadna gre, tek
seenek akarsu boyunun uzatlmasdr. Bu snrl uygulamas olmasna karn teknik olarak
mmkn bir yntemdir. Nehir ii hidroelektrik santraller anlatlrken bahsedilen gemi geitleri
de akarsu ulam kategorisinde deerlendirilmesi gereken yaplardr. Esasen bir nehir ii
santralin snrl kabartmas, santral membasnda akarsu su yzeyi eimini belirli lde
azaltarak hzn azalmasna katkda bulunacaktr.

37
6. TAKIN KONTROL SSTEMLER

nceki blmde anlatld zere insanlk iin yaamsal nemi olan su bazen korunulacak bir
varlk olabilmektedir. Su ya miktar fazla olduu ya da kalitesi dk olduu zaman zararl
olmaktadr. Bu durumlarda fazla suyun uzaklatrlmas ve kirli suyun artlp uzaklatrlmas
gerekmektedir. Fazla suyun kontrol ve uzaklatrlmas takn kontrol sistemleri kirli sulardan
korunma ise artma ve kanalizasyon sistemleri ile salanmaktadr.

Bir akarsuda oluan takn akmnn zararsz bir ekilde uzaklatrlmas iin ya akarsuyun
tama kapasitesini arttrmak ya da suyun geciktirilerek akarsuyun tayabilecei miktarlarda
akarsuya vermek gerekmektedir.

6.1 Akarsuyun tama kapasitesinin arttrlmas
Bilindii gibi bir akarsudaki akm sreklilik denklemi gerei

Q=V.A olmaktadr.

Burada hz;
2 / 1 3 / 2
. .
1
J R
n
V = (Manning-Strickler)

eklindeki Manning-Strickler denklemi ile ifade edilmekte ve denklemdeki parametreler n, R ve
J sras ile przllk katsays, hidrolik yarap ve akarsu eimi olmaktadr. Bu bantya gre Q
nin artrlmas iin ya V nn ya da A nn arttrlmas gerekir. A nn arttrlmas kesitin
artrlmas demek olup yntemler aada aklanmtr. V nn artrlmas iin ise ya n nin
azaltlmas ya Jnin artrlmas ya da R nin arttrlmas gerekmektedir. n ve V artrm akarsu
yata almalar olup aada deinilmitir. R nin artrlmas A artrlrken U nun azaltlmas
demek olup aslnda zel bir kesit ifade eder.

Akarsu kesitini artrmak iin ya akarsu yatann bir dizi kaz ile geniletilmesi ya da akarsu
kenarna seddeler yaplmas ile mmkndr.
sedde
kaz(yatak geniletme)
akarsu tama kapazitesi
takna maruz blge

Seddeleme yaplrken zaman zaman akarsu kvrmlarn takip etmek yerine daha direk bir hat
tercih edilebilir. Bu durumda toplam sedde boyundan tasarruf edilirken akarsuya terkedilen
araziler kullanlamaz hale gelmektedir. Seddeler genellikle sktrlm toprak dolgulardr.
38
akarsuya terkedilen ksm
sktrlm toprak dolgu

Akarsu hzn artrmak iin etkili bir nlem akarsu eiminin artrlmasdr.
L
H
J = ifadesi gerei
eimi artrmak iin ya H nin artrlmas yada L nin azaltlmas gerekmektedir. Birincisi ok ksa
L ler iin mmkn olup ikincisi sabit bir L iin akarsu yatann L
1
< L
2
olacak ekilde
ksaltlmasdr.

Akarsu eiminin artrlmas nehir yatanda ksmi kaz yaplmas ya da akarsu boyunun
ksaltlmas ile mmkndr. lk yntem nispeten daha ksa akarsu ksmlarnda mmknken
yatan suni kanallar ile ksaltlmas daha uzun akarsu ksmlarn kapsayabilmektedir.


6.2 Takn akmnn geciktirilmesi
Takn akmnn geciktirilerek zirve deerinin drlerek mevcut takn uzaklatrma
sisteminin kapasitesinin yeterli olmasnn salanmas amalanr. Geciktirme ilemi ksa sreli
fakat byk miktardaki takn debisinin daha uzun bir sreye yaylmasndan ibarettir. Takn
geciktirme genellikle geici olmakla beraber bazen sreklide olabilmektedir. Geici takn
geciktirme yaplar sel kapanlar olarak adlandrlr ve akarsu yata zerinde veya yannda,
akarsu kapasitesinden fazla debinin kendisine alnp bir sre depoland takn akm getikten
sonra kapann savaklarnn alarak depolanan suyun akarsuya verilmesi esasna gre alan
bir yapdr. alma prensibi aadaki ekilde zetlenebilir.
39
takn
akmn
azaltr
yani pik
deerinideitirir
baraj
sel kapan
savak

1) Q =>Q
max
olursa sel kapannca Q Q
max
debisi depolanr.

2) Takn akm azaldnda Q < Q
max
olunca sel kapanndan su nehre braklr.

Sel kapanlar nispeten snrl bir uygulama alanna sahipken genelde barajlarla dzenlenmi bir
akarsuda bu ileri barajlar yapar.
takn hidrograf Qg
takn akm
t
Q
Q akarsu
t

Barajlarda takn kontrol iki trl gerekleir. Ya ilave takn hacmi ayrlarak srekli depolama
yaplmas ya da baraj haznesinin geici depolamas ile takn akmnn kendiliinden telenmesi
ve zirve deerinin drlmesi eklinde takn kontrol ilevi yaplr. Birinci durum takn
akmnn nemli olduu yerlerde baraj maksimum iletme kotu zerinde bir hacmin takn iin
ayrlmas eklinde salanr. Bu ya baraj gereinden daha byk yaparak ya da baraj iletme
politikalar ile takn dneminde baraj bo hacim braklarak gerekletirilir. Baraj glne gelen
takn akmnn haznede geciktirilmesi ise otomatik bir sretir ve aadaki ekilde
gsterilmektedir. Byk bir su ktlesinin bulunduu glden suyun atlmas iin suyun dolu
savak kret kotu zerinde bir irtifa kazanmas gerekir. Buda gl yzey alan dnlrse zaman
alan bir sretir. Sonu olarak baraj hazneleri takn akmn savaklarken takn geici olarak
40
depolayarak takn akmn daha uzun srede daha uzun zamana yayarak daha kk debiler
halinde akarsuya brakr.
Q max.2 < Q max.1
Q max.2
Q max.1
normal artlar
altnda max. su
seviyesi
t
Q akarsu
Q
t
kan akm Q
takn hidrograf Qg
takn hacmi

Sadece akarsularda deil bazen kentsel yamur suyu drenaj sistemlerinde de ehir iinde
takn akmlarnn geciktirilmesi uygulamalar yaplabilmektedir. Taknn geciktirilerek zirve
deerinin drlmesi prensibi kentsel yamur suyu ebekesi iinde uygun noktalarda geici
depolama hazneleri yaplmak suretiyle kentsel drenajn maliyetinin drlmesi ve yaplacak
bir hazne ile zaman zaman kirlilik kontrolne yarar. ekilde 1 2 ve 3. kollardan gelen debileri
tayacak 4. kolun kapasitesi ( Q
1
+ Q
2
+ Q
3
) den daha az bir debiye gre ina edilebilir.
Q=Q1+Q2+Q3 Q4=Q1+Q2+Q3
2)
1)
Q2
Q1
Q3
Q4
Q3
Q2
Q1

Kentsel su geciktirme prensibinin daha snrl ve daha yeni bir baka uygulanmas ise ehir
iinde geni alanlarn ( park alanlar vs.) alt tarafna yamur suyunun hareket edebilecei
borulu ebekeler yaparak suyun bir sre orada depolanmasn salamaktr.

6.3 Vahi dere yata dzenlemeleri
Takn akmnn miktarn kontrol etmenin yannda bazen hzn kontrol etmekte gerekebilir.
zellikle vahi derelerde kontrolsz yksek hzlar akarsu yata ve civarnda ciddi hasarlara yol
aabilmektedir.
41
Yksek eimden dolay yksek hzl akan akarsu yataklar srklenme ve oyulma tehlikesine
maruzdur. Byle yataklarn dzenlenmesi iin akarsu eiminin azaltlmas gerekir. Akarsu
eimini azaltmak akarsu yatana beton harl duvarla eklinde ekiller yaplarak mmkndr.
Daha dk eimli ksmlarda akarsuda su seviyesi ykselecektir.




















42
7. ATIK SU UZAKLATIRMA SSTEMLER

Suyun kalitesinin dmesi normalde besleyici ve temizleyici olan suyu sala zararl ve kirletici
yapmaktadr. Sular kullanldktan sonra kirlenirler. Evlerden kirlenen suyun uzaklatrlmas iin
kentsel kanalizasyon sistemleri, tarmda kullanlm sularn uzaklatrlmas iinse tarmsal
drenaj ebekeleri ina edilir. Tarmsal drenaj(kurutma) sistemleri sulama sistemlerine paralel
olarak ina edildiinden ilgili blmde deinilmiti. Dolays ile burada sadece kentsel atk su
uzaklatrma(kanalizasyon) sistemlerine deinilecektir.

7.1 Kanalizasyon ebekeleri
Kanalizasyon ebekelerinin ematik ekli aadaki gibidir.
ana
kanalizasyon
mecras
ehir ii
toplama
ebekesi
artma
tesisi

Kanalizasyon ebekelerinde akm serbest yzeyli olmakta ebeke dairesel beton ya da plastik
borulardan olumaktadr. Sistemden toplanan atk sular doaya iade edilmeden mutlaka
artlmaldr. Kanalizasyon ebekeleri ayrk sistem - bileik sistem eklinde olmak zere iki trl
olabilmektedir. Ayrk sistemde kullanlm sular ve yamur sular iin ayr ayr toplama sistemi
denirken birleik sistemde her ikisi ayn borularla uzaklatrlmaktadr. Gemite ebekeler
genellikle birleik yaplmsa da kullanlm sularn artma zorunluluu ayrk sisteme geii
zorunlu klmaktadr.

Kanalizasyon mecralar serbest yzeyli alr mecradaki akm hz belli snrlar iinde olmas
gerekir. Bu snrlar salamak iin araz eimi yeterli oluyorsa mecra araziye paralel arazi
eiminde denir.

Arazi eimi ok dk ise mecralar araz eiminden byk eimli, ok yksek ise mecralar arazi
eiminden kk eimli denir. Byle durumlarda aralkl olarak ykseltmeler (pompaj) yada
drmeler (tler) yaplr.

Bu konuda tipik bir rnek aada ematik ekli verilen zmir byk kanal projesidir. Balangc
(Gzelbahe) ve sonu (ili) denize sfr olan bir sistem ancak aralkl pompajlar ile ykseltilmi
akl bir sistem olabilir.
43

artma
tesisi
izmir
krfezi 0,0
0,0 ili 0,0gzelbahe
ykseltmeler
Ja
Jm
Vmin<Vmec<Vmax
Jm
Ja


44

8.EVRME YAPILARI (Balamalar, regulatrler )

b
b
a
a
c
c
d
d
eik
anroman
mansap
ayrma
(gido duvar)
d havuzu
dolu gvde
(dolu savak)
akl
geidi
menba rts evre
duvarlar
su alma az,
kapak, zgara
parafuy
duvar
menba
rakortman
ana kanal
kelme
havuzu
su alma az,
kapak, zgara


d
yata(beton)
c - c
kesiti


45
zgara
kapak
dalg perde
ana
kanal
rakortman
ykama
kanal
keltme
havuzu
d - d
kesiti

b - b
kesiti
balama evre
duvr(ktle beton)
gido duvar
betonarme
dalg
perde


Balamalar akarsu yatanda suyu bir miktar kabartarak iletim yapsna eviren dolaysyla hem
su almak iin gerekli elemanlar hem de suyun fazla olduu zaman fazla suyun zararszca
mansaba aktarlmas iin gereken elemanlar ierir. Suyu belli bir miktar kabartmasna ramen
barajlarn aksine bir biriktirme sz konusu deildir.

Su alma yaps zgara kapak gibi kontrol elamanlar keltim havuzu gibi alnan su ierisindeki
kat maddenin artld yap ve dikdrtgen kesitli keltim havuzundan trapez kesitli iletim
yapsna geii salayan rakortman gibi elamanlar ierir. keltim havuzunda biriken rsubat
(kat madde ) aralkl olarak ykama kanalnn kapa alarak temizlenir.

Balamada suyu dolu gvde denen sabit bir beton ktle (sabit balama ) ya da daha alak bir
dolu gvde zerine yerletirilen kapaklar ile (hareketli balama ) yaplr. Bu yap (dolu gvde)
fazla suyu mansaba gvenlice aktaracak ekilde dolu savak olarak tertiplenir.
46

Dolu savaktan atlan debilerin enerjisi dolu gvdenin hemen mansabnda yaplan d
havuzunda krlr. Balamann akarsu yata ile kesiimi ta dolgu ile salanr. Dolu gvde
mansabnda yzey gerekirse beton kaplanr (menba rts ). Burada gereken art balama
altndan szma boyunun artrlma ihtiyacdr. Bu amala menbada dey bir beton duvar daha
tertiplenir.(Parafuy)

8.1.Balama naatnn Yapl
Balama inaatlar, ya akarsu yatan tamamen kuruya alarak yada akarsu yatan ksmen
kuruya alarak iki trl yaplabilmektedir.

Akarsu yatan tamamen kuruya alarak balama inaatnn yapl:

derivasyon
kanal(barajlarda
derivasyon
tneli)
inaat
alan
menba
batardosu
mansap
batardosu


Akarsu yatan ksmen kuruya alarak balama inaatnn yapl:

2.
sedde/
palplanj
1,
kademe
inaat
2.
kadem
inaat
sedde
(toprak
palplanj)


47
8.2.Balama Hesaplar
- Su ihtiyac hesaplar (evirme debisi)
- Hidrolojik hesaplar (dolu savak debisi, anahtar erisi)
- Hidrolik hesaplar (Eleman boyutlar )
- Mukavemet hesaplar
- Ekonomik hesaplar

Su ihtiyac hesaplar (evirme debisi): suyun evirme amacna gre (sulama yada enerji)
evrilecek debi bulunur. Bu debi balamada ana kanal, keltim havuzu ve giri az
hesaplamalarnda kullanlr.

Hidrolojik hesaplar (dolu savak debisi, anahtar erisi): dolu savak boyutlamasnda
kullanlacak olan 100 yllk tekerrrl debi ve d havuzu boyutlamasnda kullanlacak olan
akarsu anahtar erisi belirlenir.

Proje takn debisinin bulunmas iin balama yaplacak yerdeki yllk maximum debiler
kullanlr. Yllk maksimum debilerin Gumbel olaslk davranmna uyduu kabul edilir. Eldeki
veri dizisinden dalmn parametreleri hesaplandktan sonra istenilen tekerrr sreli (geri
dnme periyodu) takn debisi bulunur. rnek olarak balama dolu savaklar iin 100 yllk debi
esas alnr.
T
e P
y
e
1
1 = =

T=tekerrr sresi
P= aslma olasl
S
S x x
y

+
=
78 , 0
45 , 0
x = T sreli debi
x = yllk max.debilerin ortalama
S= standart sapma

rnek : Aada verilen 12 yllk max. Debilerden hareketle T=10 ve 100 yl iin beklenen
takn debilerini ve %20 ve %80 olaslkla olumas beklenen taknlarn tekrarlanma srelerini
bulunuz.

YIL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
DEB 118 115 30 35 45 52 768 445 200 100 50 195

s m
N
x
x / 183
) 12 (
3
= =


S=218 (hesap makinesinden)

Y=-ln[-ln(1-1/T)]
T=10 yl iin y = 2,25
T= 100 yl iin y = 4,6

Ekonomik hesaplar :
Balama yeri
Balama tr
48
Hareketli mi (beton + kapak )? Sabit mi (Daha fazla beton )
Balama uzunluu evre duvar ykseklii

Lopt
Mh
Ml
L
M
Ml+Mh
Mh
H
Ml
L

Balamann fiziksel boyutlar hidrolik, ekonomik hesaplarla belirlenir. Mukavemet hesaplar ile
tahkik edilir.

Kapak elik
Cebri boru elik
Dolu gvde Beton
Ana kanal Beton
Denge bacas Betonarme yada elik

rnek: h = 1,755
Sh = 1,006
Her h bir Q ya denk gelir 100 ylda bir gelen takn debisi 100 ylda bir gelen h seviyesine eittir.

T
e P
y
e
1
1 = =

T=100 P=0,01 , y=4,6 , h100 = 5,1

A=A1+A2+A3+..+An

U=U1+U2+U3+..+Un

R=A/U

J=0,0003
A J R
n
Q =
2
1
3
2
1







49




8.2.1.Balama Hidrolik Hesaplar
rakortman keltme
havuzu
ana kanal
taban
kotu
ana kanal
su kotu
talveg
kabartma
kotu
dalg
perde



Ana Kanal Su Ykseklii Hesab
p1
mh b mh
h
p2
1
1

m: ev (1/eim)
P1: Beton hava pay
P2: Toprak hava pay
Bilinmeyenler : m , b , h Bilinenler : Q(sulama suyu ihtiyac yada enerji ihtiyac)

zm:

M seilir (Arazi cinsine gre genellikle 1,5)
B, h iin iki denklem gerekir.

50
1)
2
1
3
2
1
J R
n
V =
2) En uygun kesit yada ampirik bantlar b.h bulunur, b yuvarlatlr.
2
A
h = h yeniden
hesaplanr.

Su Alma Az Yersel Yk Kayplar
- Rakortman kayb
- Eik kayb
- kertme havuzu tedrici genileme kayb
- keltim havuzu girii ani genileme kayb
- Dalg perde kayb
- Izgara kayb
- Su alma az girii ani daralma kayb

Kabartma balama ile salanr.

Balama Ykseklii Hesab :
Kret : Bir yapnn st kotu
Talveg : Akarsu taban kotu

Su Yk Hesabi (H
0
)
Q: Savaklama debisi
C: Debi katsays
L: Net savak uzunluu
N: Kpr aya says
A
0
: Ayak genilii
K
p
: Orta ayak bzlme katsays
K
a
: Kenar ayak bzlme katsays
Lbrt: Ekonomik dncelerden hareketle belirlenir

) K NK ( A L L
p brt net 0 0
2 =
U= 4,85 Q
S
Q
L =

C: debi katsays 2~2,2 arasndadr. Balama yksekliine, balama memba yz eimine,
mansap su yksekliine baldr. Uygulamada bir C
0
seilir. Sonra dier durumlar iin eitli
grafikler yardm ile dzeltilir.

rnek: Balama ina edilecek bir akarsu kesitinde minimum debi 42 m
3
/sn maksimum debi
380 m
3
/sn, evirme debisi 20 m
3
/sn, talveg kotu :12.3 m ana kanal su kotu 16.4 m balama
net genilii 96 m. Yersel kayplar 0.22 m olduuna gre balama yksekliini bulunuz.

Balama Ykseklii

51
kabarma kotu = ana kanal su kotu+yersel kayplar+0,2
= 16,4+0,22+0,2 = 16,82
kret kotu = 16,82 h
0,min
3
2
min ,
min , 0
) (
CL
Q
h
sav
=
Qsav = Qmin Qev =42-20 =22
C
0
=2,1 seelim
H
min
=
3
2
)
1 , 2 96
22
(

=0,23m
Kret kotu = 16,82 0,23 =16,59m
H
b
= 16,59-12,3 = 4,29m
H
b
= 4,3 alalm
Debi katsaysnn C
0
n dzeltilmesi
H
b
/h = 4,3/0,23 = 18,7 iin grafikten c=2,15 okunur.

c
Hb/h0


h
min
=
3
2
15 2 96
22
)
,
(

=0,22m
KK=16,6 m
H
b
=16,6-12,3=4,3 m
m ,
,
,
h
H
b
6 18
22 0
3 4
= = iin grafikten c=2,15 okunur.

evre duvarlar st kotu (Z
.D.
)
Balama zerinden max. debi savaklanrken oluan su ykseklii ( h
0,max
.) + 0,30 metre emniyet
pay
m h Z
m h Z Z
D
kret D
3 , 0 6 , 16
3 , 0
max , 0 . .
. max , 0 . .
+ + =
+ + =

H
0,max
(100yl tekerrrl debinin oluturduu su yk) -- proje su yk
Q =380 Co=2,17
H
b
= 4,3m
52
8 , 2
15
3 , 4
5 , 1 )
17 , 2 96
380
(
3
2
max , 0
= =
~

=
h
H
m h
b


Grafikten C=2,17 okunur. Dolaysyla h
0,max
=1,5m

Z
d
=16,6+1,5+0,3=18,4m

8.2.2. Dolu Gvde Profili
Dolu gvdeye keskin kenarl bir savaktan akan suyun alt napnn profili verilir. Bunu sebebi
savaklanma halinde su nap altnda hava boluu olumasn engellemektir. Hava boluu
oluup malzemenin zarar grmesine kavitasyon denir. Bu profil deneysel olarak saptanm ve 1
m. lik su yk iin creager tarafndan verilmitir.

Ho proje su yk iin yukarda verilen deerler ho ile arplarak uygulanacak profil bulunur.
Ho: 100 yl tekerrrl debinin oluturaca su yk
L
e
Hb
eik
dolu
gvde
Zkret
d havuzu
eik
ykseklii













53

8.2.3.D Havuzu Boyu

3 2 1 0
L 9m
ho
h2
h3
Zo
h1
7m


ki kesit aras olduka ksa olduu iin hk (enerji kayb) ihmal edilebilir. Bu durumda yukardaki
denklemden h1 bulunur.

B: balama uzunluu=
1
2
1
1
2
) (
z
g
Bh
Q
h + +
2 1
2
1
2
1
1
2
2 6
2 1 8 1
h Fr h havuzboyuL
) froudsays (
gh
V
Fr
/ ] ) Fr [(
h
h
+ =
=
+ =


Hidrolik srama sonras su derinlii (h
2
) balama knda h
3
olarak devam etmesi iin havuza
belli bir derinlik verilir.( e ) Buna gre :
- h
2
= h
3
ise ise yukarda istenen ama salanr (ideal yan istenen durum)
- h
2
> h
3
ise ise hidrolik srama mansaba kayar. Daha uzun bir havuz yapmak gerekir.
- h
2
< h
3
ise ise srama geri teper (menbaya kayar)

Havuz boyutlamasndaki ama birinci durumu salamaktr. Fakat bazen krlacak enerji
miktarna gre ( foude says ile llr) basit bir eik ile bu ama salanamaz. Bunun iin zel
havuz tipleri yaplr( genelde 3 tip vardr.)

rnek: Aadaki verilere ve balama boy kesitine gre yaplacak d havuzunun boyu ve
derinlii ne olmaldr?
54
s m Q / 400
3
100
= C=2,17
g
V
h
k
2
05 , 0
2
1
1 0
=

J=0,0007 n=0,03 B=60m
3 2 1 0
L 9m
ho
h2
h3
Zo
h1
7m


H
o
hesab:
m
CB
Q
h
CBh Q
11 , 2 )
60 17 , 2
400
( ) (
3
2
3
2
0
2
3
0
=

= =
=


z
1
= 0 kabul ederek 0 ve 1 kesitleri arasnda Bernouilli denklemi yazlrsa,
s m V
m h
h
g
h
h
g
h
g
V
h
h h Bh
Q
A
Q
V
h z
g
V
h h H z
k
k
/ 07 , 13
51 , 0 * 60
400
51 , 0
83 , 2
12 , 9
) 05 , 0 1 (
2
)
67 , 6
(
0 11 , 2 7 ) 9 * 0007 , 0 (
2
)
67 , 6
(
05 , 0
2
05 , 0
67 , 6
60
400
2
1
1
2
1
2
1
1
2
1
2
1
1
1 1 1 1
1
1 1
2
1
1 0 0
= =
=
=
+ + + = + +
= =
= = = =
+ + + = + +


55
6
51 , 0 * 81 , 9
07 , 13
1
1
= = =
gh
V
Fr


4,5 < Fr
1
< 9 srama kararldr
4,5 < 6 < 9 srama kararl

m h Fr h L
m h h e
h
h
h
J
h
h
U
A
R
n
J R
n
Q
hesab h
m h
h
Fr
h
h
27 2 6
60 , 0 48 , 3 08 , 4
48 , 3
) 0007 , 0 ( )
2 60
60
(
03 , 0
1
400
0007 , 0
2 60
* 60
03 , 0
1
08 , 4
2 / ] 1 ) 6 , 8 1 [(
51 , 0
2 / ] 1 ) 8 1 [(
2 1 1
3 2
3
2
1
3
2
3
3
3
3
2
1
3
2
3
2
2
1
2 2
2
1
2
1
1
2
~ + =
= = =
=
+
=
=
+
= =
=
=
=
+ =
+ =


8.3.Balama Stabilite Hesaplar

Bir balamann stabilitesi aadaki kontroller yaplarak gvence altna alnr:
- Balama altndan borulanma kontrol
- Kayma kontrol
- Devrilme kontrol
- Kaldrma kontrol
- Zemin gerilme kontrol

8.3.1.Borulanma Tahkiki
Balamalar su altnda bir yap olduu iin balama altnda doal olarak szma oluur. Szma
mesafesi belli bir deerden kk olursa szan sular zemininin taneciklerini srkleyerek
(borulanma ) yapnn gmesine yol aar. Bunun iin szma mesafesi arttrlr. Bu amala dolu
gvde menbasn beton kaplama (menba rts) ve menba rts bitimine akarsu kesiti
boyunca dey bir duvar (parafuy) veya dolu gvde altna palplanj uygulanr.
56
palplaj
Zkret
mamba rts

Balama altnda borulanma olumamas iin

Lem L
C
ASM
C >
AH
= olmaldr.

Bu formlde C
L
borulanma katsays, H: menba- mansap su seviyeleri fark, ASM: Toplam
arlkl szma boyudur. ASM hesab yaplrken dey mesafeler aynen alnrken yatay
mesafeler 1/3 orannda azaltlarak toplanr. eitli

zemin cinsleri iin C
Lem
aadaki tabloda
verilmitir.

ZEMN CNS C
Lem

ok ince kum 8,5
nce kum 7,0
ri kum 5,0
nce akl 4,0
ri akl 3,0
Kaya 2,5
Yumuak kil 3,0
Sert kil 1,6

Eimli yzeyler ASM hesabnda ev(eimin tersi)< 1 ise dey, ev > 1 ise yatay kabul edilir.

8.3.2.Kaldrma Kontrol
D yata ve menba rts iin bu kontrol yaplr. Kaldrma basnlarnn hesab yaplrken
balama altndaki herhangi bir i noktasndaki kaldrma basnc o noktadaki hidrostatik
basntan o noktaya kadar oluan yk kayb karlarak bulunur. En uygun olmayan durum iin
toplam yk kayb dikkate alnarak,

57
i noktasndaki yk kayb =
i
ASM
ayb toplamykk


ASM
i
= i

noktasna kadar toplam ASM

i noktasndaki hidrostatik basn = (Memba su kotu i noktas kotu)
su


Kaldrma kontrol yaplacak olan elamann altndaki kaldrma basnlar kullanlarak o eleman
iin kaldrma emniyeti :
Kaldrma emniyeti =
kuvveti kal
elemana
.
.
> 1,1 olmaldr.

8.3.3.Kayma Kontrol
Genellikle sadece dolu gvde iin yaplr.

Kay.em. =

.
.
uv kaydaydr
kat surt dk
> 1,2

Zemin cinsi Srtnme katsays
Salam kaya 0,75
Yumuakve ayrm kaya 0,65
ri kum (akl) 0,58
Kum 0,50
Killi kum 0,45
nce kum 0,40
Kil 0,35


Dolu gvdeye etkiyen kuvvetler

U
Ea H2
H1
Wsu
G



58
8.3.4.Devrilme Kontrol
Dolu gvde iin yaplr. Aadaki ekilde tanmlanan devrilme emniyet katsays 1,5 tan byk
olmaldr.

Devrilme emniyeti = 5 , 1 >

D
k
M
M

Bu formlde

=
K
M Devrilme noktasna gre koruyucu momentler toplamn,

=
D
M
Devrilme noktasna gre devirici momentler toplamn ifade etmektedir.

8.3.5.Zemin Gerilmeleri Kontrol
Dolu gvde altndaki zeminde oluan gerilmeler.

W
M
A
V
o
=
12

V : dey kuvvetler toplam

A: Dolu gvde taban alan



0
M = Temel orta noktasna gre momentler toplam
W (mukavemet momenti) =
6
2
bd
(b= 1 m iin hesaplanr.)
zem
s
max

0 >
mim
( Zeminde ekme gerilmesi istenmez.)

Devrilme noktasna gre alnan momentler toplam temel orta noktasna tanarak toplam M
O

bulunur. Nasl tayoruz :
b
d
A= b*d
(b= 1m iin hesap yaplr.)
59
.
MO
MK
MD
O
V
.


=
=


=
=
e . V M
c
d
e
V
M M
c
c . V M M
O
K D
K D
2


rnek:
0,6 0,75 0,3 9,0 3,0
0,2 6,0 0,3
1,3
13
12 11
10 9
8
7
6
4 5
3 2
1
2,3
197,1
197,1
199,8
202
200
197,1


1) Borulanma Tahkiki
Eimli blmlerde 45 ten byk ise eim dey, 45 ten kk ise eim yatay kabul edilir.
Kum) (Kaln C
H
ASM
C
Lem L
5 = >
A
= (C
L
:Szlme Katsays)

60
m , H m , , H
alrsak dikkate olmadn savaklanma hi savaktan Dolu
m , , H
Kotu Su Mansap - Kotu Su Memba H
2
1
9 2 9 2 1 197 200
2 2 8 199 202
= A = = A
= = A
= A


- Arlkl Szma Mesafesi (ASM) Hesab:

Eminiyetli 5 ,
,
,
H
ASM
C
m , ASM
,
,
, ,
, ,
, ASM
L
) = =
A
=
=
+ + + + + + + + + + + =
57 5
9 2
15 16
15 16
3 2
3
75 0
5 0
3
9
3
3
5 0
3
6 0
2
3
6
2
3
3 0
3 2


C
L
<
Lem
C olsayd
Gerekli ASM = C H
Lem
A -
lave ASM = Gerekli ASM mevcut ASM
Gerekli yatay eleman(memba rts) boyu = 3*ilave ASM
Gerekli dey eleman (Palplan, parafuy) derinlii = ilave ASM / 2

Zemin ince kum olsayd (
Lem
C = 7 )
C
L
=5,6 <
Lem
C = 7 olduu iin emniyetsiz olurdu. Bu durumda
Gerekli ASM = 7 * 2,9 = 20,3m
lave ASM = 20,3 -16,35 = 3,95 m

lave ASM yi memba rts boyunu uzatarak karlarsak
lave memba rts boyu = 3 * 3,95 = 11,85 m

lave ASM yi palplan ile karlarsak
lave palplan boyu = 3,95 / 2 = 1,975 m

Ayn ekilde parafuy duvar da gerekli palplan boyu kadar uzatlr.

2) Kaldrma Tahkiki
Kaldrma basnlar = memba su kotu nokta kotu kayp
Yk kayb =
i
ASM
ASM
H
-
A

TB de y ler yatay gsterir.

61
1 2 3 4 5 =
3*0,177
6 = 4 - 5
Nokta ASM
i
ASM Hidrostatik
Basn
Yk kayb Kaldrma
Basnc t/m
2

1 0 0 2,9(200-197,1) 0 2,9
2 2,3 2,3 5,2(2,9+2,3) 0,41 4,79
3 0,1(y) 2,4 5,2 0,43 4,77
4 2,0 4,4 3,2 0,79 2,41
5 2,0(y) 6,4 3,2 1,15 2,05
6 2,0 8,4 5,2 1,51 3,69
7 0,2(y) 8,6 5,2 1,54 3,66
8 0,5 9,1 4,7 1,63 3,07
9 1,0(y) 10,1 4,7 1,81 2,91
10 3,0(y) 13,1 4,7 2,35 2,35
11 0,5 13,6 5,2 2,44 2,76
12 0,25(y) 13,85 5,2 2,49 2,71
13 2,3 16,15 2,9 2,90 0
(200-197,1)olmal

Hidrostatik kot = memba su kotu geometrik kotu

i i
ASM ,
,
,
ASM 180 0
15 16
9 2
= = her birini
i
ASM ile arp (yk kayb iin)
H A = Toplam yk kayb

Memba rts Kaldrma Tahkiki:

6 m

U= kaldrma kuvveti 38 13 1 6
2
05 2 41 2
, * *
, ,
=
+
t /m
G = rt arl = 6,0 * 0,3 * 2,2( demirsiz
beton
) = 3,96 t / m

su
W ( rt stndeki su arl ) = 6*2,9*1 (
su
) = 17,4 t / m
Kaldrma kuvveti = 59 1
38 13
4 17 96 3
,
,
, ,
U
W G
su
=
+
=
+
> 1,1 EMNYETL

D Havuzu Kaldrma Tahkiki:
0,3 m.
2,41
2,05
U
62
0,50
1,5/x=2/1,64 => x=1,23
Dolu gvdenin alt noktasndaki basn
2,05+1,23 = 3,28 t
3,69-2,05=1,64
x
2,05
H1
H3
H2
2,89
3,28
3,28
U2
U1
G2
G1
G3
5
1
9
2,05
2,9

9 m


U = 58 23 9
2
35 2 89 2
, *
, ,
=
+
t /m

Havuz arl = 74 25 2 2 9 3 1 , , * * , = t / m

Havuzdaki su arl = 9*0,5 = 4,5 t / m ( 0,5 = havuzun derinlii)

Kaldrma emniyeti = 09 1
58 23
74 25
,
,
,
= < 1,1 ( Susuz )
Kaldrma emniyeti = 28 1
58 23
5 4 74 25
,
,
, ,
=
+
> 1,1 ( Sulu )

3) Kayma Tahkiki :



















Dolu gvde tahkikleri yaparken dolu gvde kesiti dzgn geometrik ekillere indirgenerek
basitletirilir.

Kaldrma kuvvetleri :
1,3 m.
2,89
2,35
U
63
U
1
=2,89*3,8 =10,98
U
2
= (3,28-2,89)*3,8*1/2 =0,74

U = U1+U2 =11,72 t /m

Arlklar :
G
1
= 3,4* ( 3,8-1) *1/2*2,2 = 10,47 t /m
G
2
= 3,4*1,0*2,2 = 7,48 t /m
G
3
= 1,3*3,8*2,2 = 10,87 t /m
G= G
1
+ G
2
+G
3
= 28,82 t /m

Yatay Kuvvetler:
H
1
=1/2*2.9
2
=4,21 t/m
H
2
=1,5*2,05=3,08 t/m
H
3
=1,5*(3,28-2,05)*1/2=0,92 t/m
H= H
1
+H
2
+H
3
=8,21 t /m

Zemin tkisi:
59 0 33 0 8 1 1 1
2
1
33 0
2
45
2
1
1 1 1 1 2 30
2
2 2
, , * , * , * E
, ) ( tan k k * h * * E
, ,
a
a a d a
su kum d
o
= =
= = =
= = = =

= + = 8 8, Ea H kuvvetler yatay t /m
= = = 1 17 72 11 82 28 , , , U G kuvvetler dey t /m ( hafifletilmi arlk )

F:srtnme katsays = 0,58 ( iri kum )
kayma emniyeti =

. kuv . yat
f * kuv . d
=
8 8
58 0 1 17
,
, * ,
=1,13 <1,2 emniyetsiz

Bu durumda d havuzunun arl da dikkate alnarak ilemler tekrarlanr. Fakat bu kez
emniyet katsays 1,5 alnr. Yine gvenli bulunmazsa dolu gvde memba yz eimli yaplarak
arlk arttrlr.

D havuzu arl = 23,76 (havuz) +4,5 ( havuzdaki su) = 28,3 t
Duu havuzuna etkiyen kaldrma kuvveti = 22,91 t
Hafifletilmi havuz arl = 28,3 22,91 = 5,35 t

4) Devrilme Tahkiki
Devrilme Emniyeti = 5 1,
momentler Devirici
momentler Koruyucu
>

64
Kuvvet Moment Kolu Moment
H1 = 4,21 4,7-2,9.2/3= 2,77 11,66 Md
H2 = 3,08 1,5/2= 0,75 2,31 Md
H3 = 0,92 1,5.1/3= 0,5 0,46 Md
U1 = 10,98 3,8/2= 1,9 20,86 Md
U2 = 0,74 3,8.2/3= 2,53 1,87 Md
Ea = 0,59 1,8/3=0,6 0,35 Md
G1 = 10,47 2,8.2/3= 1,87 19,58 Mk
G2 = 7,48 +2,8= 3,3 24,68 Mk
G3 = 10,87 3,8/2= 1,9 20,65 Mk

Emniyetli 1,5 ,
37,51
64,91
emniyeti Devrilme
tm , M
tm , M
k
d
) = =
=
=
73 1
91 64
51 37



5) Zemin Gerilmeleri Tahkiki:

1 17 72 11 82 28 , , , V
U G V
= =
=


d=3,8 m
b=1 m
c
V
1,9 1,9
A
M
k
-M
d
=64,91-37,51
=27,4 tm.
e
O
65
0 ,
,
,
,
,
kum) (iri ,
,
,
,
,
W
M
A
V
tm , , * , M
e * V M
toplam momentler gre noktasna orta Taban : M
m , ,
,
c
d
e
m ,
,
,
V
M M
c c * V M
m ,
d . b
W
m , * , A
2
emn
O
,
O
O
O
d k
A
) = =
= ( = + =

=
= =
=

= = =
= =

= =
= =
= =
37 2
41 2
13 5
8 3
1 17
8 63 6
41 2
13 5
8 3
1 17
13 5 3 0 1 17
3 0 6 1
2
8 3
2
6 1
1 17
4 27
41 2
6
8 3 1 8 3
1
2 1
3
2
2

8.4.keltim Havuzlar

Balamalarn su alma azlarnda, alnan su ierisindeki askdaki kat maddeleri keltmek iin
yaplr. keltim havuzlar enerji santrallerinde kat maddelerin trbinlere verecei zarar
nleyecei iin nemlidir.Sulama sistemlerinde iletim hatlarnda ve zellikle sanat yaplarnda
birikme yapmamas iin uygulanr.

Tanecik
keltim Havuzu (L)
W
V
h



V = Akm Hz
W = kelme hz
h = Havuzdaki su ykseklii (1,5m. ile 4m.aras seilir.)

66
36 a mm 1 d
44 a mm 1 d 0,1
51 a mm 0,1 d
Katsay : a
(mm) ap Tane : d
(cm/s) d . a V
Hz Akm : V
L W
L V
L h
W
V.h
L Boyu Havuz
W
h
V
L
/
= >
= < <
= <
=
+ |
| |
| |
= = =
2 1



| |
' W W W
. kullanlr k azaltlara kadar 0,132.V/h W'
hzlar kelme yukardaki nde tesisleri kuvveti Su
0,5 katsays Diren c
2,65 arl Tanezgl
) sn / cm (1,3.10 i viskozites kinematik Suyun
) W(dm/sn , mm) ( d d W
ise mm d , )
c . / d . g . ) ( W
Akm) l (Trblans ise mm d )
. / d . g ) ( W
Hali) Akm (Laminer ise mm 0,1 d 1)
Hz kelme : W
kul
1/2
d
2 -
/
d
d
=
=
~ =
~ =
=
=
< <
=
>
=
<

2
2 1
2
1 1 0 3
3 4 1
1 2
18 1


Havuzlar iletme kolayl iin blmeli yaplr.Temizlik iin 1 yedek fazla blme yaplr.
Havuzdaki bir blme genilii:

says Blme : n
n . h . V
Q
b =

67


Bir blme genilii (5-1) blme iin
says Blme : n m 7,5 b =

=
1 5
30


rnek: letme debisi 14 m
3
/sn olan biri yedek 5 blmeli keltim havuzunun 0,3 mmye kadar
olan taneleri keltmesi istenmektedir.Havuzun boyutlarn hesaplaynz.(Su kuvveti
balamas)
m
, . h.V
Q
B
: Genilii Havuz
m
,
. ,
W
V.h
L
: Uzunluu Havuz
m/sn , , , ' W W W
m/sn , /2 0,132.0,24 W'
de seildiin m h
h / V . , ' W
sn / m , sn / cm 44.(0,3) V
olduundan 44 a gre ye d' a.d V
m/sn 0,03 cm/sn 3 dm/sn 0,3 d W
; olduundan mm 1 d 0,1 mm , d
kul
1/2
/
1/2
1/2
30
24 0 2
14
60
008 0
2 24 0
008 0 022 0 03 0
022 0
2
132 0
24 0 24
3 0
2 1
~ = =
~ = =
= = =
= =
=
=
= = =
= =
= = = =
< < =


68
Baraj gvdesi
l hacim
Akarsu
Minimum iletme seviyesi
Taknda geici depolama
Baraj haznesi
(faydal hacim)
Dip savak
Su alma az
Maksimum su seviyesi
Maksimum iletme seviyesi
9.BARAJLAR

Barajlar
- Su depolamak
- Suyu ykseltmek ve
- Takn koruma
amalarndan biri yada bir ka iin yaplrlar. Barajla ykseltilen su daha yksek kotlara
iletileceinde, aadaki ekilde grld zere belli bir ykseltinin pompajla ykseltilme
gerei ortadan kalkar.

e
tasarruf
edilen
pompaj



9.1.Baraj hazneleri:
Bir bara haznesinin balca ksmlar aadaki ekilde gsterilmi ve ksaca tanmlanmtr.




l Hacim: Baraj haznesinde akarsuyun getirdii askdaki kat maddelerin depolanmas iin
ayrlan ksmdr.Barajn ekonomik mr boyunca bu hacmin dolaca kabul edilir.
Faydal Hacim: eitli kullanm amalar iin (ime-kullanma-sulama gibi) su depolanan
ksmdr.Bu hacmin st kotuna maksimum alt kotuna ise minimum iletme seviyesi denir. Baraj
faydali hazne hacmi hesabi iin gzlenen aylk toplam akmlar kullanlr. Bbunun iin Ripply
69
eklenik hacimler diyagram kullanlr. Bu yntemde baraj yerine gelen akmlar dizisinde kurak
dnemi de iine alan belli bir t periyodu seilir. gelen akmlarn eklenik deerler grafii izilir.
stenen dzenleme oranna gre ekim erisi eklenik olark izilir. Giren akmlar grafiinin tepe
ve ukurlar noktalarndan ekim dorusuna paraleler izilir. Tepe ukur (ukur tepe deik)
maksimum olduu deer fark alnr.



Bu hesaplamalar grafik yerine saysal olarak da yaplabilir. Seilen gelen akmlar dizisi mutlaka
kurak periyodu iermelidir. Kurak periyodun gzlem dizisinin sonuna denk gelmesi halinde,
akm dizisi tekrar dizinin sonuna eklenerek hesaplamalar yaplr.

rnek: Aada verilen aylk gelen (10
6
m
3
) akmlar kullanarak, yaplacak barajn tam
dzenleme ve %80 dzenleme durumlar iin aktif hacimlerini bulunuz.

Aylar Qg Toplam
Qg
Tam dzenleme hali % 80 dzenleme hali
Q Toplam
Q
Farklar Q Toplam Q Farklar
1 34 34 34,125 34,125 -0,125 27,3 27,3 6,7
2 31 65 34,125 68,25 -3,25 27,3 54,6 10,4
3 59 124 34,125 102,38
21,625
27,3 81,9 42,1
4 29 153 34,125 136,5 16,5 27,3 109,2 43,8
5 37 190 34,125 170,63 19,375 27,3 136,5 53,5
6 16 206 34,125 204,75 1,25 27,3 163,8 42,2
7 20 226 34,125 238,88 -12,88 27,3 191,1 34,9
8 22 248 34,125 273 -25 27,3 218,4 29,6
9 28 276 34,125 307,13 -31,13 27,3 245,7 30,3
10 22 298 34,125 341,25 -43,25 27,3 273 25
11 68 366 34,125 375,38 -9,375 27,3 300,3 65,7
0,00
250,00
500,00
750,00
1000,00
1 6 11 16 21 26 31 36
70
12 50 416 34,125 409,5 6,5 27,3 327,6 88,4
13 33 449 34,125 443,63 5,375 27,3 354,9 94,1
14 23 472 34,125 477,75 -5,75 27,3 382,2 89,8
15 53 525 34,125 511,88
13,125
27,3 409,5 115,5
16 21 546 34,125 546 0 27,3 436,8 109,2
17 30 576 34,125 580,13 -4,125 27,3 464,1 111,9
18 16 592 34,125 614,25 -22,25 27,3 491,4 100,6
19 27 619 34,125 648,38 -29,38 27,3 518,7 100,3
20 36 655 34,125 682,5 -27,5 27,3 546 109
21 37 692 34,125 716,63 -24,63 27,3 573,3 118,7
22 25 717 34,125 750,75 -33,75 27,3 600,6 116,4
23 49 766 34,125 784,88 -18,88 27,3 627,9 138,1
24 53 819 34,125 819 0 27,3 655,2 163,8

Tam dzenleme hali: %80 Dzenleme hali:
VH
1
= 21.625 -(-43.25) = 64,875 VH
1
= 53.5-25 = 28,5
VH
2
= 13.125 - (-33.75) = 46,875 VH
2
= 115.5-109 = 6,5
Hazne hacmi= 65 milyon metrekp Hazne hacmi= 29 milyon metrekp


Taknda geici depolama: Akarsuda takn olutuu zaman fazla suyun dolu savaktan atlmas
srasnda suyun kabard ksmdr.Baraj haznesi bu zellii ile takn akmnn zirve deerini
drr.

9.2.Baraj Gvde Elemanlar

Dip Savak: Gerektiinde baraj boaltmak ve mansaba ilave su brakmak iin yaplr.
Su alma az: me,sulama yada enerji iin suyun alnd yapdr.Vanal bir sistemdir.
Dolu Savak: Hazneye gelen takn akmnn fazlasn mansaba zarar vermeyecek ekilde
savan(aktan) barajn gvenlik organdr.

9.3.Haznede Su Kayplar
-100
-50
0
50
100
150
200
0 10 20 30
E
k
l
e
n
i
k

F
a
r
k
l
a
r
Aylar
Tam dzenleme %80 dzenleme
71
H
G
Szmalar zeminden yada gvdeden olabilir. Szmalar nlemek iin birtakm nlemlerin alnmas
gerekir. Bu amala, zeminde yaygn biimde enjeksiyon yaplr. Arazideki atlaklar;
imento,kum yada kil enjeksiyon edilerek szdrmaz hale getirilmelidir.

9.4.Hazne Hesaplar:

l Hacim Hesab: Askdaki kat madde (AKM) konsantrasyonu lmlerinden yada ampirik
bantlar yardmyla hesaplanr.
Aktif Hazne Hacmi Hesab: Gelen ve hazneden ekilmesi planlanan su dengesinden hesaplanr.
Takn telemesi: Geici depolama ykseklii ve dolu savak k debisinin bulunmas
asndan nemlidir.
Kret Kotu Hesab: Baraj kret kotu, maksimum su kotuna belirli bir hava paynn ilave edilmesi
ile bulunur. Hava pay rzgarda suyun kabarmas ve dalga ykseklii bileenlerinin toplamna
gre belirlenir.

9.5.Baraj Gvdesinin Tekili
Barajlar beton ve dolgu barajlar olmak zere ikiye ayrlrlar.

9.5.1.Beton Barajlar:

1. Beton Arlk Barajlar:
Su ykn ,kendi arl ile zemine tatrlar, memba yzleri dey yada taban geniliini
artrmak iin bazen eik yaplrlar.























2. Payandal Barajlar:
72
R R
N N
H

Payandal barajlarda beton tasarrufu salanr.Alttan kaldrma kuvveti azalr.naat biraz daha
zordur.Payanda alt temeli daha salam yaplmaldr. Payandal barajlar dz demeli, balkl
ve srekli kemerli olmak zere e ayrlr.

Boluklarla beton tasarrufu
yaplan ksm
Payanda


3. Kemer Barajlar:
Su ykleri kemer etkisi ile yan yamalara aktarlr.Bu nedenle yamalar bu ykleri tayabilecek
kadar salam olmaldr. Kemer etkisinin olumas yada inaatnn mmkn olmas iin vadi
nispeten dar olmaldr. En az beton kullanlan baraj tipidir. Hassas iilik gerektirir.












L : Kret Uzunluu
H : Baraj ykseklii
Yarap : R
a Merkez :
H
L

5 s


Kemer barajlar sabit merkez al, sabit yarap deiken al ve deiken yarap deiken
merkez al olmak zere e ayrlr.



9.5.1.Beton Baraj Hesaplar
Kademeli olarak her beton dkme seviyesi iin olmak zere aadaki stabilite hesaplar yaplr.
73
- Kayma
- Devrilme
- Zemin gerilmeleri
- Beton iindeki gerilmeler
- Alttan kaldrma

9.5.2.Dolgu Barajlar
Dolgu malzemesinin cinsine gre:
- Toprak Dolgu Barajlar (homojen)
- Kaya Dolgu Barajlar
- Zonlu Dolgu Barajlar olarak ayrlrlar.

Dolgu barajlarda en nemli sorun szdrmazlktr. Bu yzden szdrmazln salanmas iin
- Kil ekirdek
- Memba yznn beton yada bitml malzemelerle kaplanmas uygulamalar yaplr.

Toprak Dolgu Barajlar
hendek
1
1
m2
m1

m1: memba evi (2-3)
m2: mansap evi(2)
genellikle m1 > m2 olur.nk memba evi hazne suyunun etkisine maruzdur.
Kapak aniden alrsa su der ve evi harekete zorlar.Yatk evler daha stabildir.


74
geirimsiz
geirimli
mansap evi
korumas riprap
Toprak dolgu
ince malzeme
(kum-akl)
iri malzeme
A Detay A Detay
d2
d1

Riprap: Memba evini korumak iin serilen kaya malzeme.
d
1
> d
2
riprap daha iri malzemeden yaplr.

Toprak (kil) dolgu; kademeler halinde serilen geirimsiz malzemenin genellikle kei aya
silindirlerle sktrlmasyla oluturulur.

Eer toprak dolgunun stne sadece ince malzeme konsayd bu gmlrd ve zamanla yok
olurdu.Bu yzden granlometrik gei salanarak nce toprak, ince malzeme ve zerine iri
malzeme konulur.

Malzeme kamyonla gelir, greyder ile serilir, sulanr (optimumda) ve silindirle sktrlr.

Akarsu yzeyi gevek bitkisel topraktr.Bu tabaka syrlr.Hendek geirimsiz tabakaya kadar
indirilerek szdrmazlk salanr.

Kaya Dolgu Barajlar
Kil ekirdek ile szdrmazlk aadaki ekilde gsterilmitir.



75
Kaya / akl / Kum / Kil eklinde, filtre kuralna gre aplar belirlenerek filtreler tekil edilir.
Bylece granlometrik gei salanm olur.

Memba rts ile szdrmazln salanmas aadaki ekilde gsterilmitir.
kaya
dolgu
geirimsiz zemin
beton
bitml
kaplama


Zonlu Dolgu Barajlar

filtre
kaya
kil ekirdek
alvyon


Dolgu Baraj Hesplar:
1.evlerin Stabilitesi
Farkl durumlar iin hesap (baraj bo ve dolu iken,aniden boalma ve aniden dolma durumlar)
yaplr. Bu amala genellikle sve dilim yntemi kullanlr.






76
kayma
yzeyi
freatik
hat













2. Gvde iinden szacak debi ve szma hatt (freatik hat)

Toprak
dolgu
freatik
hat
Topuk
(kaya dolgu)
dren
bz


Freatik hattn mansap evini kestii yerden aas kaya dolgu yaplr. Szan toplam debi belli
bir miktardan az olmaldr. ok su szmas durumunda su kayb ve borulanma olabilir.









Mansap evi yatk yaplrsa freatik hat zemine iner. Fakat bu ok maliyetli olacandan topuk
yapmak daha ekonomiktir.

Dolgu barajlarda; ana yapdan bamsz ya dolgunun yannda yaplacak bir beton baraj iine
yada tamamyla ayr bir yerde
- Dip savak
- Dolu savak
- Su alma az gibi yaplar yaplr.

77
b a r a j
i n a at
a la n
d er i v a sy o n
t n e li
ak ar s u
m an s a p
b at ar d o s u
m em b a
b at ar d o s u

9.6.Baraj naatnn Yapl

















Derivasyon tnelleri zellikle dolgu barajlarda ou zaman dip savak olarak dzenlenir.