BURMADAK SVL TRK ESRLER

Ali ZUYAR e-posta: aliozuyar@mynet.com zet Osmanl sivil esirleri, I. Dnya Savann en az bilinen konularndan birisidir. Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmeden nce ngiltere, Fransa ve Rusyada binlerce vatanda bulunuyordu. Osmanl Devletinin tarafszln bozup ttifak devletleri safnda savaa girmesi, bu devletlerdeki sivil Osmanl vatandalarn olduka zor bir duruma drd. Bata ngiltere olmak zere Fransa ve Rusya, snrlar dhilindeki Osmanl vatandalarn casus olabilecekleri ihtimali zerine nce gzaltna (enterne) aldlar ve ardndan ttifak yesi dier lke vatandalarnn bulunduu sivil esir kamplarna naklettiler. Sava sona erdikten sonra da bu esirlerin byk bir ksm bulunduklar lkelerde yeniden oturma izni alamad ve snr d edildi. ngilterenin, kendi topraklarndaki dman kkenli yabanclara kar balatt sivil esir uygulamas, sava srasnda igal ettii Osmanl topraklarnda da devam etti. Sakncal grlen ok saydaki devlet memuru, tutuklanarak Uzak Doudaki askeri esir kamplarna nakledildi. Bu nitelikteki esirlerden bir grubunu da Basrada esir alndktan sonra Myanmar (Burma)daki Thatmyo Esir Kampna gnderilen siviller oluturuyordu. Sivil esirlerin ounluu, Basra Rsmt Mdrl personeliydi. Bu kampta hayatta kalan sivil Trk esirlerinin lkelerine dnmeleri ise 1922 ylnn sonlarna kadar srd. Anahtar Kelimeler: Esir Kamp, Sivil Esir, Thatmyo Esir Kamp, Burma, Myanmar, Basra, Basra Rsmt Mdrl, Fav Kaymakam Halid Efendi, Chartrouse, Garaison, Pontmain, Man Adas, Douglas ve Knockaloe Abrstract The case of the Ottoman civilian prisoners is one of the least known cases. Before the Ottoman Empire participated in the World War I, there had been thousands of citizens in Britain, France and Russia. When the Ottoman Empire broke its neutrality and joined the war, the Ottoman citizens in those countries got into trouble. Mainly Britain and also France and Russia, arrested the Ottoman citizens incase of they were spies and then they sent them to the civilian prisoners of war camps with the other countries citizens. After the war had finished, most of them did not take residence permit in the countries they lived and they were deported. When Britain occupied the Ottoman State, it went on its civilian prisioners of war practice towards the civilian enemy aliens lived on its own land on the Ottoman land. A lot of suspicious civil servants arrested and sent to the military 279

war camps in Far East. One group of those prisoners arrested in Basra and then they sent to the Thatmyo Prisoner of War Camp in Myanmar (the former Burma). They were mostly Basra Customs Administration personnel. Surviving Turkish civilian prisoners returned to their homeland till the end of the year 1922. Keywords: Prisoners of War Camp, Civilian Prisoner, Thatmyo Prisoner of War Camp, Burma, Myanmar, Basra, Basra Customs Administration, Halid Efendi the Governor of Fav, Chartrouse, Garaison, Pontmain, Isle of Man, Douglas and Knockaloe. Giri I. Dnya Savann az bilinen konularndan birisi olan Osmanl sivil esirleri hakknda yeterli sayda belge, ne yazk ki ulusal arivlerde mevcut deildir. Ancak aratrmalar unu kesin olarak ortaya koymaktadr ki bu belgelerin byk bir ounluu sava srasnda ve sonrasnda vard. Osmanl Arivi kaytlarnda sivil esirler ile ilgili Amerikan Elilii ve Kzlha tarafndan Hariciye Nezaretine gnderilen baz isim listelerinden bahsedilmektedir. Defter eklinde gnderilen bu listeler, bugne kadar tasnifi yaplan belgeler arasnda maalesef yer almamaktadr. Ayrca bata ngiliz Ulusal Arivi olmak zere Fransa ve Rusyadaki arivlerde de bu esirlerin tam bir kayd bulunmamaktadr. Mevcut kaytlarn ounluu askeri esirler ile ilgilidir. Osmanl Devletinin savaa girmeden nce tilaf devletleri grubunda yer alan ngiltere, Fransa ve Rusyada binlerce vatanda bulunuyordu. Bu lkelerdeki Osmanl vatandalarnn ounluunu Ermeni, Rum, Sryani, Yahudi ve Marun kkenli vatandalar oluturuyordu. Mslman ve Trk kimliine sahip olanlar ise aznlktayd. Sava srasnda asl tehdit altnda olanlar ise bu kimliklere sahip olan Osmanl vatandalaryd. Osmanl Devletinin ttifak grubunda savaa girmesiyle birlikte ngiltere, Fransa ve Rusyada bulunan Trk ve Mslman kkenli vatandalar, tilaf devletleri grubunca dman kkenli yabanclar olarak iln edildiler. Basnn yardmyla da kamuoyu bu syleme inandrld. 1 eitli nedenler ile tilaf devletlerinde bulunan Osmanl vatandalarnn nce sosyal haklar snrlandrld. Geceleri saat dokuzdan sonra evlerine dnmeleri, umumi toplant dzenlemeleri, evlerinden yedi kilometre mesafeye uzaklamalar ve polisin izni olmadka kendi evlerinden baka bir eve gitmeleri yasakland. 2 Bu yasaklarn ardndan gece yars dzenlenen polis basknlar balad. Basknlar sonucunda ele geirilen erkekler, sorgusuz sualsiz tutuklandlar ve ardndan da, ttifak grubundaki dier sivil lke vatandalaryla birlikte, geici olarak hipodrom, fabrika ve gsteri salonlarndan bozma toplama kamplarna yerletirildiler. 3

Anna Braitwaite Thomas, St. Stephens Hause Friends Emergency Work in England 1914 to 1920, Friends Bookshop, London, 1920, s. 44. 2 ngilteredeki Sivil seramz, Sabah gazetesi, 17 Temmuz 1917. 3 Peter and Leni Gillman, Collar the Lot!, Quartet Books, London, 1980, s. 15.
1

280

Fransadaki sivil Osmanl vatandalarnn tutuklanmasna Ocak 1915te balanld. Ancak uygulama tm Osmanl vatandalarn kapsamyordu. nk dnemin Fransz Hkmeti, Ermeni, Rum, Yahudi, Sryani ve Marun asll Osmanl vatandalarna; kendi milliyetlerini ispat ve ikamet ettikleri yerlerdeki tannm bir Fransz vatandandan sertifika getirmek suretiyle, onlar bu uygulamadan muaf tutuyor, ayrca onlara alma ve oturma izni veriyordu. Uygulamann dnda kalanlar ise Mslman ve Trk uyruklu Osmanl vatandalaryd.4 Fransada tutuklanan Mslman ve Trk uyruklu Osmanl vatandalar La Chartrouse, Garaison ve Pontmaindeki toplama kamplarna yerletirildiler. Bu kampta 150 mcerret, iki mteehhil ve aileden oluan Osmanl sivil esirleri bulunuyordu. Bu say 1917 ylnda 324e ulat. 5 ngilterede ise 830 sivil Osmanl vatanda bulunuyordu. 6 Bunlar ierisinde Trk ve Mslman kimlie sahip olanlar aznlktayd. ubat 1915te balayan tutuklamalar Mart ayna kadar srd. Tutuklananlar nce Londra, Yorkshire ve Lancasterdeki fabrika ya da hipodrom gibi yerlerde kurulan kamplara nakledildiler. Tutuklu saysnn artmas zerine leri Bakanl tarafndan rlanda Denizindeki Man Adas (Isle Of Man)nda Douglas ve Knockaloe adl sivil esir kamplar kuruldu.7 ngilterede dank bir halde bulunan toplama kamplarndaki tm sivil esirler, bu iki kampa nakledildiler. Knockaloe Sivil Esir Kampnda biri bahriyeli, 109u sivil olmak zere toplam 110 Trk esir bulunuyordu. 8 ngilizler, lkelerindeki dman kkenli yabanclara kar uygulad bu politikann bir benzerini, sava srasnda igal ettikleri Osmanl topraklarnda da uyguladlar. Bu uygulama daha ok kamuda alan memurlar kapsyordu. nce tutuklanan ve geici toplama kamplarna yerletirilen memurlar, yine ngiliz Hkmetinin casusluk evhamnn bir sonucu olarak, yaadklar topraklardan binlerce kilometre uzaklktaki esir kamplarna naklediliyordu. Osmanl Arivinde yer alan bir belgede ngilizler tarafndan enterne edilen baz sivil esirlerin Honkonga dahi gnderildiklerinden bahsedilmektedir.9 Bu nitelikteki esirlerden bir grubunu da Basrann igalinden ksa bir sre sonra enterne edilen ve ngilterenin smrgelerinden biri olan Burmadaki10 Thatmyo Esir Kampna gnderilen siviller oluturuyordu.

BOA, DH. EUM. 5. b., Dosya no: 55/22, 5 Zilhicce 1335. Ayn dosya. Ayn dosya. Ayrca bk. Ali zuyar, Modern Tarihin lk Sivil Esir Kamp, Knockaloe ve Mehul Trkler, Bankas Kltr Yay., stanbul, 2008, s. 57-69. 7 Peter and Leni Gillman, a.g.e., s. 15 8 BOA, DH. EUM. 5. b., Dosya no: 55/22, 5 Zilhicce 1335. 9 BOA, DH. EUM. 5. B, Dosya No: 48/26, 23 Muharrem 1336. 10 Burma (Birmanya) imdiki ad Myanbar olan devletin eski ad. Bu devlet ngiliz smrgesiyken daha ok Hindi in olarak biliniyordu.
4 5 6

281

Basrann gali Irak ve Basra blgesi, zengin petrol yataklar ve rafinerileri asndan ngiltere iin olduka nemliydi. Osmanl Devletinin savatan nceki dnemde Irak topraklarnda tamam Arap askerlerinden oluan ikier tmenli iki kolordusu bulunuyordu. I. Dnya Sava baladnda Musuldaki 12. Kolordunun stanbula; Badattaki 13. Kolordunun da Dou Cephesine gnderilmesine karar verildi. Irakn savunulmas da Badattaki Irak ve Havalisini Savunma Komutanl adn alan 4. Ordu Mfettiliine brakld. 11 Osmanl Devletinin Almanyann safnda savaa gireceinin belli olmas zerine Irak ve Basra topraklarn igale hazrlanan ngilizler, 15 Ekim 1914te Bahreyn adasna ve 23 Ekim gn de Basrann hemen yukarsndaki Fava hi zorlanmadan asker kardlar. ngilizlerin bu giriimi zerine daha nceden Dou Cephesine gnderilmesi dnlen Musuldaki 13. Kolordunun ve Basradaki 38. Tmenin yerinde braklmasna karar verildi. ngilizlerin Basraya asker karmalarn engel olmak isteyen 38. Tmen, nehir filosunun (1 gambot, 6 silahl motor ve 6 nehir vapuru) himayesinde Fav ve Behemir kanal yoluyla Muhammara blgesine birer mfreze kararak Basrann denizle balantsn kesti. Ardndan gemilerle attlarapa girerek kuvvetinin byk bir ksmn Abadann gneyindeki Saniye mevkiine kard (8-10 Kasm 1914). Ancak zayf Trk kuvvetlerinin ngilizlere kar yapt baskn taarruzu baarl olamad. Trk kuvvetleri bu mevziin 8 km kuzeyindeki Ktzzeyn mevziisinden Basray savundular. Ancak, ngiliz birliklerinin ve zellikle de nehir filosunun stn ate gc karsnda ar kayplar verdiler. Bu olumsuz duruma Osmanl ordusundaki Arap askerlerinin firar ve blge halknn dmanca hareketlere girimesi de eklenince Irak ve Havalisi Komutan Basray savunmaktan vazgeti. Elindeki az sayda kuvvetle birlikte Dicle ve Frat nehirlerinin birletii Kurna (Kurne/Korna) blgesine ekildi. ngilizler, 38. Tmenin geri ekilmesi zerine 23 Kasm 1914 gn Basraya girdiler. 4 Aralk gn de Kurna blgesinde bulunan Trk kuvvetlerine kar taarruza baladlar. Kurnada be gn sren bu taarruz, Trk kuvvetlerinin malubiyetiyle sonuland. 9 Aralk 1914 gn bata Tmen komutan olmak zere 48 subay ve 930 er kaytsz artsz ngilizlere teslim olmak zorunda kald.12 Basrann dmesi ve ardndan da Kurna blgesinde bulunan 38. Tmenin ngilizlere teslim olmas zerine Osmanl kuvvetleri, Nisan 1915te Basray geri almak iin kar taarruza getiler. Tarihe uaybiye Savalar olarak geen bu taarruz, Trk kuvvetlerinin malubiyetiyle sonuland. Basra geri alnamad gibi ok sayda asker de ngilizlere esir dt. ngilizler Basrann igalinden ksa bir sre sonra kamuda alan sakncal grdkleri baz sivil memurlar, casusluk yapabilecekleri ihtimaline kar,
11

12

Cemalettin Takran, I. Dnya Savanda Trk Esirleri, Ana Ben lmedim, Bankas Kltr Yay., stanbul, 2001, s. 36. Takran, a.g.e., s. 37.

282

tutuklamaya baladlar. Tutuklanan siviller, Basradaki gzlem ve izolasyon kamplarna yerletiriliyordu. Asker esirlerin de bulunduu bu kamplara gnderilen siviller nce gzlem kampna getiriliyor ve burada 2 ile 4 hafta arasnda kalyorlard. zolasyon kampndakiler ise iyileinceye kadar beklemek zorundaydlar. Her iki kampta da asker ve sivil esirlerden bir konvoy oluturacak kadar esir toplannca bunlar, Basradan gemilere bindirilerek Burmadaki Thatmyo Esir Kampna naklediliyorlard. Kampa gnderilen sivil esirlerin yarsn Basra Rsmt Mdrl personeli oluturuyordu. Dierleri ise Basra ve havalisindeki idari ve yerel yneticiler ile bu makamlarda grevli memurlard.13 Burmadaki Sivil Trk Esirleri Thatmyo Esir Kamp, stanbula 12.000 kmden daha uzak bir mesafede olan ve sava yllarnda Hindi ini olarak bilinen Burma (Birmanya)daki Thatmyo kasabasnda, daha nce ngiliz askerlerinin konulandrld binalardan bozma bir esir kampyd. ngilizler Gney Cephesinde esir aldklar Trk askerleri ile sivilleri bir sre Basradaki kamplarda tuttuktan sonra gemilere bindirerek, bugn Pakistanda olan, Karaiye gnderiyorlard. Esirler, buradan trenlere bindirilerek Kalkta geici istasyon kampna tanyor ve buradan da deniz yoluyla Thatmyo Esir Kampna getiriliyorlard.14 Thatmyo Esir Kamp, birbirine bitiik drt ayr ksmdan oluuyordu. Pavyon denilen her ksm aa yukar 40 metre karelik bir alana sahipti. Pavyonlar birbirlerinden iki kat tel rgyle ayrlyordu. Ayrca her pavyonun etraf yine iki kat tel rgyle evriliydi. Thatmyo Esir Kamp, asker ve sivil esirlerin bir arada bulunduu bir kampt. 1917 senesinin 11-14 Nisan tarihleri arasnda Thatmyo Esir Kampn gezen Thormeyer, Schoch ve Blanchod adl Kzlha grevlisinin Haziran 1917de merkezi Cenevrede bulunan Kzlha tekilatna sunduklar rapora gre bahsi geen esir kampnda 3591 Trk esiri bulunuyordu. Yine ayn raporda belirtildiine gre bu esirlerin 36s sivil esirdi. Sivil esirlerin 25i silhaltna alnabilir 11i de silhaltna alnamaz nitelikteydi.15 Kamptaki 36 sivil esirden 18i Basrann igalinden sonra tutuklanan sivillerden oluuyordu. 18 esirden 9u 21 Mays 1331 (3 Haziran 1915) tarihinde tutuklanan Basra Rsmt Mdrl memurlarndand. Dier 9 sivil esir ise igalden sonra farkl tarihlerde tutuklanan Basra ve havalisindeki grevli memurlard. ngiltere D leri Bakanlndan Babliye gnderilen esir listesine gre Thatmyo Esir Kampnda bulunan gmrk personelinin isim ve unvanlar yleydi:

13 14 15

BOA. DH. EUMM. 5. b. Dosya No: 48/26, 23 Muharrem 1336. Takran, a.g.e., s. 95. Takran, a.g.e., s. 96.

283

Ahmet Nafiz Sleyman Srr Efendi Hasan Hilmi Hasan Tahsin Seyyid Abdurrahman Halis Muhammed Nazmi Ahmet Hidayet Memurlarndan Ramiz Mehmet Ebul-hda

Basra Rsmt Mdrl ktiplerinden Basra Rsmt Ser-istimatr Basra Rsmt Ser-muayene Mdr Basra Rsmt Markatrlerinden Basra Rsmt Mdriyeti Ser-rsmt Memuru Basra Rsmt daresi Aktarma Memuru Badat Rsmt Bamdrlne bal Basra Rsmat Mdriyeti Muayene mare Rsmat daresi Muhafaza Memuru eyh Said Rsmat Mdr16

Kampta gmrk personelinden baka Basra ve havalisinde grev yapmaktayken esir alnan baz idari yneticiler ile bu ynetimlerde grevli olan memurlar da bulunuyordu. Yine ayn listeye gre Thatmyo Esir Kamp gnderilen bu sivil esirlerin adlar ve unvanlar yleydi: Abdulla Hac Hasan Salih Hseyin Avni Sadk Efendi Mehmed Zeki Abdlrezzak Ali Efendi Halid Efendi Sleyman Asaf, smail Hakk ve Ebulhafib Basraya bal attlarap nahiyesi mektebi muallimi Fav Merkez-i Posta ve Telgraf Mdr mare Emlk- Emiriye Muhasebe Ktibi Basra Muhasebe-i Vilyet Ktibi Basraya bal Harise Nahiyesi Mdr marenin Cehle kazasna bal Zebir Nahiyesi Mdr Fav Kaymakam Basra Evrak Mdr Vekili Encmen-i Vilyet Baktibi Mektubi Kalemi Mmeyyiz Vekili Nahiyesi Mdr17

Sivil Esirlerin stek ve Temennileri ngiltere D leri Bakanlndan gnderilen ve 8 Kasm 1917 tarihinde Osmanl Ord-yi Hmynu Bakumandanlk Vekleti tarafndan Dhiliye Nezaretine gnderilen bu listede sivil Trk esirlerin esir alndklar yer ve tarih, bulunduklar esir kamp, numaralar, ailelerinin nerede bulunduklar ve isteklerini ieren ayrntl bilgiler bulunuyordu. Sivil esirlerin istek ve temennileri daha ok geride braktklar aileleriyle ilgiliydi. Listede yer alan 18 sivil esirden 11i maalarnn ailelerine gnderilmesini ve bi-kes (kimsesiz) kalan ailelerinin ihtiyalarnn karlanmasn temenni ediyordu.
16 17

Ayn Dosya. Ayn Dosya

284

Bu esirlerden biri olan Fav Kaymakam Halid Efendinin istei ise dierlerininkinden olduka farklyd. Ei ve ocuu Basrada bulunan Fav Kaymakam Halid Bey, isteini u satrlarla ifade ediyordu: Pek edid iki ihtiyacm vardr: 1- u herc merc umum iinden selmetle ktmz grmek 2- Bir buuk senedir ecere-i hayatm kemiren u bitmez tkenmez esaretten kurtulmak, vatanma avdet edip talarn pmek. 18 Kzlha grevlileri tarafndan hazrlanan ve merkezi Cenevrede bulunan Kzlha tekilatna sunulan bu rapor, Haziran 1917 tarihine aitti. Bu tarihten sonra kampa yeni sivil esirlerin getirilip getirilmedii hakknda imdilik mevcut bir bilgi bulunmuyor. Adlar ve unvanlar belirtilen bu sivil esirlerden baka geride kalan dier 18 sivil esirin adlar, nerede ve ne zaman esir alndklar bilinmemektedir. Bilinmeyen bir dier hususta kimlii ve unvanlar tespit edilebilen bu 18 sivil esirin akbetidir. ngiltere, 1918 sonbaharnda imzalanan atekes antlamalarndan sonra lkesindeki sivil esirler ile smrgelerindeki esir kamplarnda bulunan asker ve sivil Trk esirlerin tahliyesine balad. 1918 sonbaharnda balayan tahliye sreci, belirli aralklarla, 1922 ylnn sonlarna kadar devam etti. ngilizlerin esirlerin tahliyesinde uyguladklar bu politika Thatmyo Esir Kampndaki Trk esirler iinde geerliydi. Thatmyodan Rangoona getirilen Trk esirler, burada gemilere bindirilerek Hindistana gtrld. Hindistanda gemiye alnan dier Trk esirler ile birlikte ilk kafile, 1918 ylnda stanbula ulat.19 Kampn tahliyesinin tamamlanmas ise 1922 ylnn sonlarna kadar srd. 36 sivil esir iinden adlar ve unvanlar belirtilenlerin geriye dnp dnemedikleri bilinmiyor. Sonu I. Dnya Sava srasnda sivil esir uygulamasn balatan ilk lke ngiltere oldu. ngiltere bu uygulamay nce lkesindeki ttifak grubu lke vatandalarna uygulad. ngiliz Hkmeti tarafndan dman kkenli yabanclar olarak nitelendirilenlerin banda eitli nedenler ile ngilterede bulunan Alman, Avusturya-Macaristan, Bulgar ve Osmanl vatandalar geliyordu. Bu grup ierisinde yer alan Osmanl vatandalarndan Trk ve Mslman kimlie sahip olanlar, dier grup yesi lke vatandalaryla birlikte sakncal grlerek enterne edilip Man Adasndaki sivil esir kamplarna hapsedildiler. Esirlerin bu kamplardan tahliyesi 1922 ylnn sonlarna kadar srd. ngilizler lkelerindeki dman kkenli yabanclara kar uyguladklar bu politikann bir benzerini de igal ettikleri Osmanl topraklarndaki sivillere uyguladlar. Casusluk evhamnn bir sonucu olarak igal ettikleri blgelerde sakncal grdkleri sivilleri hibir gereke gstermeden tutuklayp, igal ettikleri blgelerden binlerce kilometre uzaklkta bulunan smrgelerindeki bata Thatmyo Esir Kamp olmak zere dier kamplara naklettiler. Bu esirlerden bazlarnn adlar bilinmedii gibi akbetlerinin ne olduu bugn dahi ortaya karlabilmi deildir.

18 19

Ayn dosya. Takran, a.g.e., s. 228.

285

I. Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti, bata ngilterenin lkesindeki yabanc dmanlara kar uygulad bu sert politikaya birebir mukabele etmeyerek konuya daha esnek ve insani bir biimde yaklat. Oysaki casusluk I. Dnya Savana taraf olan tm devletler gibi Osmanl Devleti iin de nemli bir tehditti. Ayrca Osmanl Devletinin siyasi ve etnik yaps ile corafi konumu, bu tehdidi daha artryor ve lkedeki casusluk faaliyetlerinin kontrol altnda tutulmasn zorlatryordu. Byle olmasna ramen Osmanl Devleti, tilaf devletlerinin aksine snrlar dhilindeki yabanc ve ayrlk etnik gruplarn varln casusluk ihtimalinden hareketle bir paranoyaya dntrmedi. Savaa girmeden ok ksa bir sre nce bu konuda gerekli yasal dzenlemeleri yaparak asgari dzeyde gerekli nlemleri ald. ttihat ve Terakki Hkmeti sava srasnda, lke snrlar dhilinde yaayan dman kkenli yabanclar ile dman kkenli olup Osmanl tabiiyetine gemi kiilere dorudan bir mdahalede bulunmad. stihbarat ve ihbar zerine faaliyetlerinde casusluk phesi uyandranlar ile ayn gerekeyle mahalli Dvn- Harb-i rfi (Skynetim Mahkemesi)ce suu sabit grlenler, bulunduklar yerlerden baka yerlere zorunlu ikmete mecbur edildiler. Hkmet ayrca - tm tebaay kapsyor gibi grnse de - yabanc kkenlilerin olas casusluk faaliyetlerinin nne gemek iin zorunlu seyahat varakas uygulamas balatt. Yurtd seyahatleri zorlatrd. Hangi gerekeyle olursa olsun dman kkenli yabanclarn kar grupta yer alan lkelere yapacaklar seyahatlere izin vermedi. Osmanl Devletindeki dman kkenli yabanclarn ounluunu Arap, Rum ve Ermeni kkenli ngiliz ve Fransz vatandalar oluturuyordu.

286

Kaynaklar Belgeler (Babakanlk Osmanl Arivi) BOA, DH. EUM. 5. b., Dosya no: 55/22, 5 Zilhicce 1335. BOA, DH. EUM. 5. B, Dosya No: 48/26, 23 Muharrem 1336. BOA, DH. EUM 5. b. Dosya No: 48/26, 23 Muharrem 1336. Kitaplar GILLMAN, Peter and Leni, Collar the Lot!, Quartet Books, London, 1980. ZUYAR, Ali, Modern an lk Sivil Esir Kamp Knockaloe ve Mehul Trkler, Bankas Kltr Yay., stanbul, 2008. TAKIRAN, Cemalettin, I. Dnya Savanda Trk Esirleri, Ana Ben lmedim, Bankas Kltr Yay., stanbul, 2001. THOMAS Braitwaite, Anna, St. Stephens Hause Friends Emergency Work in England 1914 to 1920, Friends Bookshop, London, 1920. Sreli Yaynlar Sabah Gazetesi, ngilteredeki Sivil seramz, 17 Temmuz 1917.

287