828

Hermeneutik

tasimadigi kanaatindeydi. Z i r a , tarihi belirley e n e n o n e m l i oge, o n a gore, genellik d e g i l de, bireysellikti. H e r d e r , tarihsel o l a y l a n n sadece b i r k e z ortaya gikan gergeklikler olmalan n e d e n i y l e , tarihte yasalar a r a m a k t a n v a z gegilmesi gerektigini s a v u n u y o r d u . H e r d e r ' i n b u tarih gorusiiniin gerisinde, o n u n i n s a n h g i m i z m ozsel araci o l d u g u n u sav u n d u g u d i l l e ilgili g o r i i f t i y e r ahr. Bellek, diisiince ve bilincin temelinde b u lunan d i l , H e r d e r ' e gore, insanin, h a y v a n i n icgiidiileriyle kiyaslandigi z a m a n soz k o n u s u olan g u g s i i z l u g u n i i telafi eder. H a y v a n i n i g g i i d i i sel t e p k i l e r i n i n k e s i n l i g i v e d e g i s m e z l i g i n i n yerine, insana daha b u y i i k bir ozgiirliik ve baskalanyla isbirligi y a p m a i m k a m verir. Insan diisiincesinin ve bilincinin temel olan dilin, b u gergeve iginde, araci duiinceyi

lerin ve k u r u m l a n n anlamini kavrama ve y o r u m l a m a s a n a t i . 19. y i i z y i l d a , p o z i t i v i z m i n genel yontem anlayisina v e doga b i l i m l e r i n i n y o n t e m i n i insan bilimlerinde de k u l l a n m a t a v n n a kari, t a r i h v e s o s y o l o j i g i b i i n s a n b i limlerinin k o n u s u olan insan v a r l i g i m n temel ozelliginden dolayi, farkli b i r yonteme ihtiyag d u y d u g u anlayif m i n sonucu olan y o r u m teorisi. Teolojik bir kokeni, u z u n bir tarihi olan ve felsefeye Dilthey tarafindan kazandinlan hermeneutik terimi i l k kez olarak antik Y u -

nan'da k u l l a n i l m i j h r . B u n a gore, antik Y u nan'da, tannlann sozleri ve mesajlan insanlara, t a n n l a n n habercisi olan H e r m e s tarafindan iletildigi ve Hermes tarafindan aktanlan b u sozlerde tannlar, insan hayati hakkinda, i n s a n l a n n g o r e m e d i k l e r i seyleri anlailmasi kolay olmayan birtakim "sozel kahplar" icind e a k t a r d i k l a n , f a k a t b u s o z l e r i n y a l n i z c a lafz i a n l a m l a n y l a d i i m d i i z anlailmak yerine, agiklanmalari ve y o r u m l a n m a l a n gerektigi igin, t a n n l a n n sozlerini y o r u m l a m a faaliyetine h e r m e n e u t i k a d i v e r i l m i t i r . H e r m e n e u t i k t e r i m i n i n s o z k o n u s u teolojik a n l a m i O r t a g a g d a d a k o r u n m u v e t e r i m , H i r i s t i y a n teolojisinin kutsal kitaptaki tinsel hakikati a n l a y i p y o r u m l a m a iiyle m e s g u l igin kullanilmitir. H e r m e n e u t i g i n g e l i f i m i n d e b u n d a n sonra atilan en onemli a d i m F. kariyerinin Schleiermacher'in donemi yoru1819 y i l i n i t a k i p e d e n olan kismi

m u m k i i n k i l a n v e d i i s i i n c e d e n hicbir ekilde a y r i l m a z o l a n ey o l d u g u soylenebilir. H e r d e r ' e gore, farkli diller farkh d i i s u n m e ve hissetme tarzlanna, farkli diijunce ve d u y g u l a r a karsihk gelir. D i l i n , H e r d e r ' d e oynadigi, insan diisiincesi ve kultiiriiyle ilgili kurucu rol, A y d m l a n m a n i n humanizmine ve i n s a n i n , g a g d a n gaga v e t o p l u m d a n t o p l u m a degismeyen evrensel b i r o z u o l d u g u biri olan tezine ters diier. A y d i n l a n m a d i i s u n c e s i n i n i d d e t li birkag elestirmeninden Herder, a y n h a l k l a n n ozgiil tarihlerinin onemini vurgulamig ve A y d m l a n m a n i n evrenselciligine karsi, o n d o k u z u n c u yiizyilin en onemli giicii haline gelecek m i l l i y e t c i l i g e i l h a m vermitir. A y n c a b k z . , A L M A N FELSEFESI, A Y D I N L A N M A , D I L FELSEFESI, MiLLiYETCJILIK, SIYASET FELSEFESI, T A R i H S E L C i L I K . T. A l t u g , Dile Gelen Felsefe, I s t a n b u l , 2001; F. B e i s e r , "J. G . H e r d e r " , Rontledge dia of Philosophy, EncyclopeHistory His L o n d o n , V e r s i o n 1.0; I. B e r -

iginde, metinlerin v e konumalann

m u y l a ilgili olarak geliftirmis o l d u g u teorid e n olusur. Schleiermacher'in b u iinlii teorisi, bir metnin, y o r u m c u n u n soz k o n u s u metni once y a z a n kadar, sonra d a y a z a r m d a n d a ha i y i a n l a m a y i a m a g l a y a n baki hareketle, h e m metnin kendisinde agismdan yazilmi

l i n , Vico and Herder: Two Studies in the

o l d u g u d i l l e iliki i g i n d e v e g r a m a t i k a l a g i d a n , h e m d e y a z a n n n i y e t i v e g e l i i m i y l e ilik i iginde, psikolojik b a k i m d a n gerektigine ijaret eder. Hermeneutigin Schleiermacher'den sonraki en onemli ugragi, Schleiermacher'in b i y o g r a f i s i n i y a z m i s o l a n D i l t h e y ' d i r . O , Schel e i e r m a c h e r ' i n d e etkisiyle, terime felsefi b i r anlam kazandirmis ve hermeneutigin tinsel bilimlerin yontemi o l d u g u n u savunmutur. incelenmesi

of Ideas, L o n d o n , 1976; R . C . C l a r k , Herder Discourse on the Origin of Languageitrans.

Life and Thought, B e r k e l e y , 1955; J. G . H e r d e r , b y F. U n g e r ) , N e w Y o r k , 1967; D o g a n O z l e m , Tarih Felsefesi, 6. b a s k i , I z m i r , 1998. HERMENEUTIK neutique; [ i n g . hermeneutics; F r . herme-

A i m . hermeneutik].

Genel olarak i n -

sanin eylemlerinin, sozlerinin, yarattigi iiriin-

Hermeneutik

829

Tin ya da insan bilimlerini yasanh kavramind a n hareket eden a n l a m bilimleri olarak tammlayan Dilthey, b u bilimlerin, yazih metinleri once filolojik b i r a n l a m eletirisinden gecirmek, daha sonra d a sozciiklerin belli bir d o n e m y a d a cagda soz k o n u s u olan anlaml a n n i ortaya gikarmak d u r u m u n d a o l d u g u n u one s u r m i i j t u r . C i i n k i i , b e l l i b i r d o n e m i v e k u l t i i r i i a n l a m a k igin y a z i l i y a p i t l a n n l a f z i y a da g o r i i n u j t e k i a n l a m i n i ortaya gikarmak, yeterli o l m a z ; ayrica, sozciiklerin belli bir d o n e m y a d a c a g m sahip o l d u g u m a n e v i hayat veya kviltiirel b o y u t a l h n d a k a z a n d i k l a n a n l a m i d a g u n l j i g i n a gikartmak gerekir; Dilthey'a gore, b u y a p i l d i g i z a m a n ancak, soz k o n u s u a n l a m l a r s a y e s i n d e o d o n e m y a d a gaga egemen olan tinsellik kavranabilir. B u anlaml a n agiga gikaracak o l a n y o n t e m d e , b i r tiir a n l a m a v e y o r u m l a m a sanati olarak, hermeneutiktir. Dogaya ilifkin araftirma ile insan eylemine i l i s k i n a r a s t i r m a a r a s i n d a g o k t e m e l l i b i r farklihk b u l u n d u g u n u , insan eyleminin ozel b i r analiz y o n t e m i n e ihtiyag d u y d u g u n u sav u n a n D i l t h e y , b u gergeve i g i n d e , i k i a y n yontem ortaya k o y m u j t u r . Bunlardan birincisinde, b i r e y l e m i n , kitabin y a d a b i r tablon u n yaraticisinin yorumcuyla olan ilifkisi i i z e r i n d e y o g u n l a f lhr. B u n a gore, i z l e y i c i y a d a y o r u m c u , eseri k e n d i s i n i y a r a t i c m i n y e r i ne k o y a r a k a n l a r . A n l a m a , g e r e k y a r a t i c i g e rekse y o r u m c u y a d a i z l e y i c i n i n ortak bir i n sanhgi p a y l a j m a s m d a n veya her ikisinin de ayru tinin tezahiirleri veya m a n e v i y a t i n goruniimleri olmasi sayesinde, m i i m k u n hale gelir. D i l t h e y ' i n o n e r d i g i i k i n c i y o n t e m d e ise, bireylerin kifisel ozellikleri ya d a karakteristikleri b i r k e n a r a b i r a k i h r . B u n u n yerine hermeneutik, insan eylemini, ona anlam veren d a h a g e n i s b i r b i i t i i n l e iliki i g i n d e k a v r a m a v a gahsir. B u n a g o r e , o r n e g i n b i r t a b l o , o t a b lonun iginde (iretildigi t o p l u m u n d i i n y a goriisu dikkate ahnarak Burada anlaihr. hermeneutigin da kalmayarak

H e i d e g g e r ' d e gok d a h a d e r i n v e geni b i r a n l a m kazanmitir. D i l t h e y , d o g a b i l i m l e r i n i n tersine, t i n v e y a kiiltiir y a d a i n s a n b i l i m l e r i n d e a n l a m a y l a , gegmis t o p l u m l a n n eserlerinin yorumuyla ilgilenmifti. Oysa Heidegger'in hermeneutigi metinleri ve bafkaca iiriinleri yorumlayan varhgin, insan varhgim n v e y a Dasein'm dan y o r u m u y l a ilgilenir. B u n fenomenolojisi, fenomenolojisinden dolayi, Heidegger'in

H u s s e r l ' i n transendental

farkli olarak, hermeneutik bir fenomenolojid i r . B a k a b i r d e y i j l e , o n a g o r e , Dasein'a y a k laimimiz hermeneutik bir y a k l a j i m o l m a l i d i r ; g i i n k i i Dasein'm v e o n u n d i i n y a s i n i n tekendi ozunii m e l o z e l l i k l e r i k i s m e n Dasein'm

ve o l t i m l u l u k benzeri a y r i l m a z u n s u r l a r m i yanlif yorumlayip karartma egiliminden dol a y i , k a p a h v e o r t u l u d i i r . B u y i i z d e n , Dasein'i anlamak gegmif yanhf yorumlarin ustiinu orttiigii v e y a k e n d i s i n i ele v e r m e y e n b i r metni anlamaya benzer. hermeneutigin biraz daha Kendisinde

onem v e temel b i r agirhk kazandigi H . G . G a damer de, insanin kendine ozgii bir o y u n mekani, bir anlamlar diinyasi iginde yasadigi ve bu mekanin da yalmzca refleksiyonlu biranlama yoluyla bilinebilecegi ve gaglann, kiiltiirlerin, siruflann ve t o p l u m l a n n , ancak bir gagin y a d a t o p l u m u n d i l d e k i sozlere v e r d i g i ortak anlamlarla sekillenen y a s a m bigimleri aracihgiyla anlasilabilecegi kabulleriyle, felsefi hermeneutigi s o z k o n u s u y a s a m bigimlerinin biitunlugiine ve b u butunlugvi saglayan eylere ulamayi a m a g l a y a n a n l a m a v e y o r u m l a m a y o n t e m i olarak tanimlamitir. B u nunla birlikte, hermeneutigi epistemolojik tarihsel b o y u t u n a ek olarak ontolojik bir d i i z l e m d e ortaya k o y a n G a d a m e r ' d e anlama, b i r gergeve i g i n d e v a r o l a n b i l i n g l i i n s a n v a r h k l a n n i n d i i n y a ile iliski igine g i r m e l e r i n i n en temel veya biricik y o l u haline jik b i r a n l a m i gelmistir. GadaN i t e k i m , anlama veya y o r u m l a m a m n ontolooldugunu savunan mer'de hermeneutik kategoriler y a l m z c a tar i h , estetik d e g e r b i g m e v e h u k u k i y o r u m g i b i , o z g i i l b i l g i tesebbiislerinin d e g i l , fakat d a ha ziyade bilingli varhgin ve d i i n y a m i z olarak d i i n y a m n dogasinin temel olarak goriiliir. kategorileri

k a p s a m m i her tiir insan davranif m i ve b u t i i n beferi u r i i n l e r i a n l a m a y a i m k a n v e r e c e k e kilde geni^leten D i l t h e y ' d a n sonra, hermeneutik, disiplini y a d a yontemi Dilthey'dan ve teolojik egitiminden ogrenmif olan Martin

830

Hermeneutik Dongii

Hermeneutik, s u halde, doga bilimlerinin yonteminin kullanimmi insan bilimlerini de kapsayacak sekilde y a y m a y a cahsan, sosyal b i l i m l e r d e i n s a n e y l e m i n e cesitli t i i r d e n t o p l u m s a l y a p i l a n n neden o l d u g u n u dile getiren p o z i t i v i z m e yonelik genel elejtirinin b i r parcasini m e y d a n a getirir. Baka b i r deyile, hermeneutik 1 bilimsel y o n t e m i n ilke olarak, b i l gi amaci g i i d e n biitiin arastirma alanlannda kullamlabilecegi, daha dogrusu kullanilmasi gerektigini, 2 doga bilimlerinin yonteminin, yontem konusunda gercek bir paradigma olarak aciklaolufturdugunu veya ideal bilimsel yonteme tekabiil ettigini, 3 o l g u l a n n nedensel aciklanmasi gerektigini ve nedensel yasalann altma yerletirmekten

ulajmadan

bilinemeyeceklerini,

biitiinlerin

y a d a metinlerin ise, ancak ve ancak o n u m e y d a n a getiren bile?enler anlaildigi z a m a n kavranabilecegini ve dolayisiyla biitunle parcalann karjihkh bir bagimlihk icinde oldugun u dile getiren hermeneutik d o n g i i , daha z i y a d e k o t u m s e r b i r baki acisi iginde gecerli o l u p , nesnel olarak gecerli y o r u m l a n n i m k a n s i z h g i m d i l e getirir. Bu konuda daha iyimser olanlardan Dilthey, tarn v e y e t k i n b i r y o r u m a daha gelifen ulafilamasa biraz daha bile, d o n g i i n i i n afilarak, her seferinde ve diizelen yorumlara, Onun

saglam kavrayiflara u l a j m a m n m i i m k i i n o l dugunu savunmujtur. soz konusu i n a n c i m n temelinde ise, degisen d i l , k i i l t i i r v e kisiliklerin gerisinde, ortak b i r i n s a n h g m b u l u n d u g u k a b u l i i b u l u n u r . Baka b i r deyile, hermeneutigin, hermeneutik temel onkabulleri b u l u n d u g u dongiiniin yol soylenegelmiactigi g u c l i i k l e r i bertaraf edebilecek b i r t a k i m tir. B u n l a n n b a s i n d a i s e , h e r f e y d e n o n c e i n sanhgin ortak b i r t a k i m y o n l e r i o l d u g u k a b u lii gelir. Zaten baka i n s a n l a n n d a , bizler gibi akil yiiriitebildiklerini ve duygusal tepki verd i k l e r i n i k a b u l etmezsek eger, y o r u m asla m i i m k i i n olamaz. Hermeneutigin ikinci kabulii, V i c o ' n u n "insanin insan tarafindan y a ratilmi o l a n i a n l a y a b i l e c e g i " den meydana genel ilkesingelir. I k i o n k a b u l , agiktir k i ,

m a m n d a bireysel o l g u ve d u r u m l a n genel meydana geldigini one siiren pozitivist yaklafima karsi o l u s a n b i r t e p k i n i n i i r u n i i d i i r . A y r i c a bkz., A L M A N FELSEFESI, D I L T H E Y , G A D A M E R , H E IDEGGER, H E R M E N E U T I K D O N G U , NEUTIK FENOMENOLOJI, TURLERI, POZiTiVIZM, HERMEHERMENEUTIK

SCHLEIERMACHER, HERMEve 6z(Yo-

S O S Y A L B I L I M L E R FELSEFESI, T R A N S E N D E N TAL FENOMENOLOJI, VAROLUSCU NEUTIK. H. Arslan(der. Disiplinler, v e c e v . ) , Hermeneutik I s t a n b u l , 2002; Z . Hiimaniter c a n , Teolojik rambilgisi) Theory

Hermeneutik, Dersleri,

I s t a n b u l , 2. b a s k i , Istanbul, Interpretion Heidegger

2001; D . O z l e m , M e t i n l e r l e Hermeneutik 2 c i l t , 2. b a s k i , Dilthey, 1996; R . E . P a l m e r , Hermeneutics: in Scheleiermacher, and Gadamer, E v a n s t o n , 1967.

birbirine baghdir. Ortak bir doga, insani diinyayi bildik ve anlasihr hale getirdigi gibi, b i z i m o n u n t e z a h i i r y a d a i f a d e l e r i n i n ifresini qozme kapasitemiz s o z k o n u s u k o m i i n a l gerc e k l i g i teyit e d i p t a m m l a r . A y r i c a b k z . , D I L T -

H E R M E N E U T I K D O N G U [Ing. circle; F r . cercle hermeneutique;

hermeneutical

HEY, HERMENEUTIK, HERMENEUTIK TURLERI. W. D i l t h e y , Hermeneutik Hermeneutik (Yorum ve Tin Bilgisi) BilimleDerslen'(cev. D . O z l e m ) , I s t a n b u l , 1999; D . O z l e m , Metinlerle ri, 2 c i l t , 2. b a s k i , I s t a n b u l , 1996. HERMENEUTIK FENOMENOLOJI meneutical phenomenology; Fr. hermeneutique; A i m . hermeneutische [ i n g . herphanomefenomenoloFransa'da

A i m . hermene-

utischer zirkei]. H e r m e n e u t i k y o r u m y a d a a n lama y o n t e m i n i n k a p s a m i icinde ortaya cikan ve butiinii anlamadan, biitunii meydana getiren bileenlerin, bileenlere ilis k i n saglam b i r k a v r a y i f a u l a s m a d a n d a b i i t i i n u n anlailamayacagim dile getirip, anlamayi ve y o r u m u imkansiz kilan tinlii dongii. A y m s o z c i i k y a d a hatta a y n i c i i m l e l e r i n farkli baglamlarda farkli anlamlar tasidiklanni, dolayisiyla b u sozciik ya da ciimlelerin a n l a m l a n n m , iginde gectikleri baglama ya d a yer a l d i k l a n biitiine iliskin bir kavrayifa

phenomenologie

nologie]. 1 H u s s e r l t a r a f i n d a n k u r u l m u s o l a n fenomenolojinin, transendental jiyle varolusal fenomenolojiden sonra ortaya cikan ve A l m a n y a ' d a Gadamer'le,

Hermeneutik Turleri

831

ise

P a u l Ricceur

tarafindan

temsil

edilen

b u l , 1998; H . S p i e g e l b e r g , The cal Movement, T h e H a g u e , 1964.

Phenomenologi-

liguncii tiirii y a d a evresi. Hermeneutik fenomenoloji, bilincin onem i n i vurgulamak ve varhgin onceligi d i i s u n cesini korumakla birlikte, insan varhgirun iginde k u r u l d u g u y a d a oluturuldugu temel ve en o n e m l i o r t a m olarak d i l i o n p l a n a gikarur. B u a n l a y i f a gore, ozneler arasi gegerliligi olan d i l , bireyin bilincinin temel k o s u l u o l d u g u igin, o n u n b i l i n c i n d e n once gelmek d u r u mundadir. 2 H e r m e n e u t i k fenomenoloji, ikinci olarak Heidegger'in kendi fenomenolojisini lama tarzina tekabiil eder. B u n a gore, tanimfeno-

HERMENEUTIK menentics;

T U R L E R I [ I n g . types of herd'hermeneutique]. olarak Son veya

F r . genres biri

yiizyilin en onemli anlayif, y a k l a f i m vukuflanndan

degerlendirilen

hermeneutigin farkli turlerinden belli bajhlan 6yle siniflanabilir: 1 K u t s a l metinleri d o g r u a n l a m a y i a m a g l a y a n teolojik hermeneutik. 2 Teolojik h e r m e n e u t i g i n d a h a geni b i r a g i h m i olarak, yiizeyde olanin gerisine gizlenmis 6rt i i k m e s a j a n i i f u z e t m e k a m a c i y l a , iletilmi olana kulak vermekten, meydana bir hermeneutigin ona baglanmaktan B u tiir g e l e n gelenek hermeneutigi.

menolojinin, ontolojinin yontemi, yani varh k l a r i n (seindes) V a r h g i n a (Sein) i l i s k i n aratirma olarak tanimlanmasi d u r u m u n d a , varhk olmak bakimindan Varhgin anlamiyla i l gili soruya giris, z o r u n l u l u k l a ontolojiyi veya varhk s o r u s u n u soran v a r h g i g i i n d e m e getirir. B u n a gore, V a r h g i n fenomenolojinin gergek konusu o l d u g u n u soylemek, Heidegger'in k o n u s u transendental bilinc olan transendental fenomenolojiden butiiniiyle farkli bir fenomenoloji turiiyle ilgilendigi anlamina g e l i r . N i t e k i m , H e i d e g g e r ' d e Dasein ( o n u n i n san v a r h g i igin k u l l a n d i g i terim), varhgi, kend i s i n i v e k e n d i o l m a y a n i a n l a m a y i i h t i v a etm e s i a n l a m i n d a b i r i c i k , b i r ei d a h a o l m a y a n v a r h k t i r . F e n o m e n o l o j i , iste b u a n l a m iginde, y a n i y o r u m d a n , Dasein'm varhga ilifkin kavagiklanmasmdan hermeneutiktir. gore, rayisimn kavramsal olarak meydana gelmesi anlaminda yia s a h i p degil, olan varhk,

bilinen e n i y i temsilcisi

Gadamer'dir. 3 iletilmij olana k u j k u y l a bakmaktan, metinlerin ve insani eylemlerin goriindiikleri kadar masum olmadiklanni, onl a n n gizli itkilerin, sakh diirtiilerin veya sinifsal gikarlarin yansitimlan olabileceklerini g o z l e r o n l i n e s e r m e k t e n m e y d a n a g e l e n kusku hermeneutigi. Soykiitiigii yaklagimiyla 6zdeletirilebilecek o l a n b u t i i r b i r h e r m e n e utigin temsilcileri Nietzsche, Freud v e Foucault'dur. 4 Frankfurt O k u l u d i i s u n u r l e r i n d e n Jiirgen Habermas'm temsilciligini yaptigi rel hermeneutik. d a r u z a n a n b i r ideoloji elegtirisi eletiKokii o n sekizinci yiizyila kagelenegini tiirii,

d e v a m ettiren s o z k o n u s u h e r m e n e u t i k

varolan toplumsal, politik ve kultiirel kosull a n , bir tiir gizemsizletirme etkinligine efdeger o l a n y o r u m l a r l a eleftirmeyi amaglar. Bir tiir ontolojiye veya ontolojik t a r z i n a t e k a b i i l e d e n ontolojik hermeneutik. rakterize etmeye fazla u y g u n d i i j e n 5 Bu arajtirma

V a r h g i a n l a y a n , V a r h g a ilikin d o g r u k a v r a Heidegger'e d i i n y a n m disindaki transendendal b i r ego

fakat V a r h g i d i i n y a - i g i n d e k i - V a r h k

a n l a m d a , o z e l l i k l e H e i d e g g e r felsefesini k a hermeneutik terimi, anlamlara niifuz etmeye yetili olan, kendileri igin d i i n y a n m , d u y u - a l g i l a n nin bir toplami olmaktan ziyade, oncelikle ve temelde anlamaya k o n u olan bir varhk alani o l d u g u v a r h k l a r a o z g i i varolu t i i r i i n i i agiga gikarmayi amaglayan bir teoriyi, bir varhk g o r t i s u n i i ifade eder. A y r i c a bkz., D I L T H E Y , GADAMER, HEIDEGGER, HERMENEUTIK. Z . O z c a n , Teolojik Hermeneutik, b a s k i , 2 0 0 1 ; D . O z l e m , Metinlerle (Yorumbilgisi) Dersleri, I s t a n b u l , 2. Hermeneutik

o l a n b i r v a r h k t i r . B a s k a b i r d e y i f l e , Dasein d a h a b u y i i k b i r ey igine yerletirilmis b i r ey a n l a m i n d a , d i i n y a i g i n d e k i b i r ey d e g i l d i r . D i i n y a - i g i n d e k i - v a r h k o l a r a k Dasein a n l a y i j i , Heidegger tarafmda, geleneksel mak ozne-nesne DASEIN, d i k o t o m i s i n i asma y o n i i n d e bir tefebbiis o l d u r u m u n d a d i r . A y r i c a bkz., DILTHEY, FENOMENOLOJI, G A D A M E R , H E IDEGGER, H E R M E N E U T I K . M. Heidegger, Varhk ve Zamaniqev. A. Y a r d i m h ) , I s t a n b u l , 2 0 0 5 ; S. M u l h a l l , ger ve "Varhk ve Zaman'iqev. Heideg-

K . O k t e m ) , Istan-

2 c i l t , 2. b a s k i , i s t a n -

832

Hermetizm

b u l , 1996; H . A r s l a n ( d e r . v e gev.), utik ve Hiimaniter HERMETIZM Disiplinler,

Hermene-

g e l e m ] , Forces and Fields [ G i i g l e r v e A l a n l a r ] , Models and Analogies The Structure [Modeller ve Analojiler], Inference [Bilimsel of Reof Scientific

I s t a n b u l , 2002. Fr. Hertnetis-

[ I n g . Hermetism;

me\. G r e k f e l s e f e s i n i n M i s i r h v e Y a k i n D o g u lu unsurlarla dint k a r i f i m i n m u r i i n u olan, i n sanin kurtulusunun Tann'ya ve yaratmaya dair vahye d a y a h bilgiye bagh o l d u g u gnostik i n a n c i n b e l i r l e y i c i o l d u g u felsefi teoloji. Y a z i n i n m u c i d i v e y a z i y a d a y a h biitiin sanatlann koruyucusu o l d u g u kabul edilen M i sir H i k m e t t a n n s i T o f ' u n y a z d i g i n a i n a n i l a n kiilt b i l i m l e r l e , ilahiyat v e felsefeyle ilgili m e tinlere d a y a n a n H e r m e t i z m d e amaglanan, i n sanin, d i i n y a y a y a d a insana veya a f k i n bir T a n n ' y a dair bilgi aracihgiyla tannlafmasini ya d a yeniden d o g m a s m i saglamakti. M e t i n l e r i n k o n u l a n M i s i r ' d a geese d e , Y u n a n felsefesine o z g i i diiiinceleri y a n s i t m a k t a olup, D o g u ' n u n d i n i ogeleri ile Platonik, Stoaci ve Yeni-Pythagorasgi felsefenin b i r kanimiydi. Helenistik donemde, Y u n a n akilcihgina d u y u l a n g i i v e n i n a z a l d i g i b i r s i r a d a , I-III. y i i z yillar arasinda ortaya cikan H e r m e t i z m ozellikle A r a p l a r tarafindan gelistirilmif, sonrad a n gee O r t a c a g d a B a t i ' y a u l a f t i n l d i g i n d a n , Ronesans A v r u p a s i ' n d a etkili olmustur. J. P r o c o p e , " H e r m e t i s m " , Routledge lopedia 2000. H E R Y E R D E O L M A [ i n g . omnipresence; nipresence; A i m . allgegenwart]. F r . omof Philosophy, Version Encyc1.0, L o n d o n ,

C i k a n m i n Y a p i s i ] v e The Construction ality [ G e r g e k l i g i n i n a s i ] ' d i r .

Goriigleri: O z e l l i k l e b i l i m l e r i n g e l i f m e s i n de analojinin, m o d e l ve metaforlann yerine yaptigi v u r g u nedeniyle, b i l i m felsefesinde 1960'h y i l l a r d a n sonra o n e m l i b i r fahsiyet h a l i n e gelmi o l a n Hesse, k e n d i s i n i tarih arastirmasiyla b i l i m felsefesinin biitiinlemesine adami biri olarak tanimlar. O d a tipki Feyerabend ve K u h n gibi, empirisist ve tiimdengelimci bilimsel gelisme ve yontem teorilerini y a n h f l a m a k igin b i l i m tarihinden ornekler kullanir. O n u n e m p i r i z m e yonelik elejtirisin i n temelinde, bilimsel teorilerin g o z l e m ver i l e r i t a r a f i n d a n tarn o l a r a k b e l i r l e n m e d i g i tez i bulunur. Metafiziksel realizm ile gorecilig i n arasinda b i r y o l b e n i m s e m e y e gahsan, b u baglamda miitekabiliyet olarak d o g r u l u k a n layiini r e d d e d e n H e s s e , b i l i m p r a t i g i n d e u y g u l a n m a k i i z e r e b i r aletgi d o g r u l u k a n l a y i f i onerisinde bulunur. Hesse H i m goreciligine, onerdigi aletgi mutadogruluk anlayifina ve Habermas'm hga ragmen, Feyerabend gibi b i l i m ne sadece tarihsel y a d a sosyolojik min savunuculugunu yapmaz.

bakatgi d o g r u l u k telakkisine besledigi y a k i n felsefesiyaklai-

ilerlemenin,

b i l i m i n o l g u l a n anlamada m u t l a k olarak bir ilerleme iginde o l d u g u n u dile getiren u y g u n bir a n l a m m i n b u l u n d u g u n u one siiren Hesse'nin bilimlerin ilerlemesinde analojinin ve metaforun din roliiyle ilgili arastirmalan, yerini onu dilinde metaforun arajtirmaya T a n n ' n i n her

z a m a n her yerde, her seyde tiimiiyle mevcut o l d u g u n u v e etkisinin her feyde hissedildigin i d i l e g e t i r e n i l a h i sifat. T a n n ' n i n h e r e y l e temelli bir iliski iginde b u l u n d u g u n u ve varolan her seyin fail nedeni olarak ortaya giktigin i d i l e g e t i r e n s i f a t i . A y n c a b k z . , DIN FELSEFESI, TANRI. M. 1997. H E S S E , M A R R Y . 1924 d o g u m l u p o s t - e m p i r i sist b i l i m f i l o z o f u . Eserleri: D u h e m , Q u i n e , K u h n v e H a b e r mas'tan etkilenmig olan Hesse'nin onemli e s e r l e r i Science and Imagination [Bilim ve i m A y d i n , Din Felsefesi, 9. b a s k i , i z m i r , Din Felsefesi, Ankara, 1999; M . B a y r a k t a r ,

sevk etmistir. O s o n d o n e m

gahjmalarinda

b i l i m l e r l e d i n a r a s i n d a k i i l i g k i l e r i ele a l m a y a y o n e l m i s t i r . A y r i c a b k z . , BILIM FELSEFESI, BILISSEL GORECILIK, FEYERABEND, K U H N . M . H e s s e , The Structure raphical Dictionary of Scientific Century InferenBiogPhiloce, L o n d o n , 1974; R . M a s o n , " M . H e s s e " , of Tiventieth

sophers ( e d . b y S. B r o w n - D . C o l l i n s o n - R . W i l k i n s o n ) , ss. 336-7. H E T E R O J E N [ i n g . heterogeneous; F r . heterogene; A i m . heterogen, ungleichartig]. 1 B i r eyin b i r b i r i n e b e n z e m e z parga y a d a niteliklere s a h i p