Horst Blanck - Antik Çağda Kitap

DOST
& kltr
Bu dizi Zehra Aksu ynetiminde

Kitap
Horst Blanck
Horst Blanck Kln niversitesi'nde klasik arkeoloji,
tarihi, klasik ve tarihi
grd. Bugn Roma'daki Alman Arkeoloji
Enstits Ktphanesi'nin
olarak grev
D
& kltr
1) ZM VE Viktor Hehn, Hazir.;, 1998
2) KLTR Winfried Lschburg, 1998
3) VE UTAN, Hans Peter Duerr, 1999 -
4) AYIN KLTR Stephan Reirnertz, Temmuz 1999
5) YUNAN'IN KLTR Egon Friedell, 1999
Blanck, Horst
Kitap
ISBN 975-8457-21-7 1 Trkesi, Zehro Aksu / Dost Kifabevi
2000, Ankara, 276 sayfa.
Tarih-Kltr Tarihi-Arkeoloii-Kaynaka-Dizin
A N T K A O D A KiTAP
Horst Blanck
ISBN 975-8457-21-7
Das Buch in der Antike
HORST BLANCK
C. H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung, 1992
Bu Trke haklan
ONK Ltd.
Dost Kitabevi aittir.
Birinci 2000, Ankara
Almancadan eviren, Aksu
Filiz Din g - Zehra Aksu
Teknik Mehmet Dirican - Dost
ve Pelin Ofset
Dost
Karanfil Sokak, 29/4, 06650, Ankara
Tel: (0312) 418 87 72 Fax: (0312) 419 93 97

nsz 9
I Yunan ve Latin Harfleri 13
1. Yunan alfabesi 13
2. Etrskalfabesi 19
3. Latin alfabesi 22
4. Rakam imieri 25
2 Okuma ve Yazma Bilgisi 28
1. 28
2. 37
3. Okul ve ders 39
3 Ai-ttik Malzemeleri 48
1. Anorganik malzemeleri 49
2. Organik malzemeleri 54
a. keten, vb. 54
b.Papirs 64
c. Deri ve 72
4 Okunur, 74
1. Yazma 74-
2.0kuma 82
5 Antik Biimleri: Rulo ve Kodeks
1. RulO kitap
2. Kodeks
3. Rulo kitap ve kodeks rekabet
6 Resimli Kitaplar
7 Kitap ve
1. Roma dnemi ncesi Yunanistan'da kitap ve
Kitap/ann
2. Roma dneminde
3. Kitap kitap kitap
8 Ktphaneler
1. ve .
2. Eski Yunanistan' daki
3. zel
4.
5. Roma ktphaneleri
9 Ktphane/erin ve Mimarisi
1 O Ktphaneterin ve
Notlar

Resim
Dizin
86
86
97_
108
114
126
126
134
144
148
148
149
169
178
186
199
236
245
264
265
269
Onsz
Elinizdeki bu kitap, Yunan ve Roma kltrndeki kitap
ve ktphaneleri ele alan yeni tarihli ilk Almanca eser olma zelli-

"Kitap, kltr en nemli olgulardan biri-
dir ... Sosyolojik kitap tm (ya da
en tam aralama-
bir Kitap, tm grntlerinin
ve resirole simgesel bir biimde canla mmkn
Kitap, kiisel varoluu geni bir alana yayar: Bir insaiun girmesinin
tm mekan ve alanlardan bilgi aktanr. zaman-
da da tarihin derinliklerine dalarak, tarihsel ve kltrel
izer ve okuyucuya, tarihsel yorumlama ya da
sorumluluk stlenme sunar." Brockhaus Ansiklopedisi'nden
bu cmlelerden daha basit ama en az onlar kadat isabetli
bir ifade "Libri culina gloriae, vitae piper",
kitaplar hretin biberidir.
1 0 ANTiKAGDA KiTAP
ve gibi da birok insan,
ister okur isterse de yazar olarak, kitaplada ok zel ve bir
iliki kurmutU. Cicero (Ad. fam. 9, 1) insanla
hesap vermek zorunda eski dostlan gibi grr. Ge
da olan hatip Libanios (Orat. 1, 53) Nikomedeia kentinde
mutlulukla nk oradayken bir dostu ona
bir araba dolusu kitap getirmitir; onun zenginlik ite bu,
dur. Libanios (Orat. 1, 148, 150), sahip en gzde
tarihi Thukydides'in derin bir kedere
ve "baka Thukydides" okuyamayacak kadar keyfi kitap
yeniden eline ise sevinten gibi olmutu. B,
yk hep iki ey dururdu: Bir haner
ve Homeros'un, bizzat Aristoteles gzden geirilen
(Plutarkhos, Aleksandros 8). kendisinin bir
kitap kiiyi (bugn gibi o dnemde de) gurur ve minnettar,
doldurur. Nitekim filozof Herakleitos stne eserini
Ephesos'taki Artemis'e sunmutU (Diogenes
Laertios 9, 1.6). Bambaka bir zihniyete sahip olan Vergilius ise
lmek zereyken Aeneis'i yakmaya nk henz yete,
rince eserinin eline ge,
mesinden ekiniyordu. Ancak, sonraki kuaklann dostu
Lucius Varius Rufus onun bu son arzusunu yerine getirmedi ve Ro,
en byk olan bu eseri (Suetonius, V1ta
\krg. 39 vd.). emri zerine eserleri Roma halk ktp,
hanelerine yazar hekim Sideli Marcellus (Anthol. Gr. 7, 158)
ile bir vg Homeros'u" diye nitelenen hekim
Rhodiapolisli Herakleitos (TAM 2, 1944, 10) rneklerinde
gibi, yazarlar o dnemde de hayli nl olabiliyordu. Fakat insan,
hayatma da kastedebilirdi: Vakanvis Aulus Cremutius
Cordus, Brutus ve Cassius "son diye
Tiberius fkeden Jcudurmu ve vakanvisi katiettirip ki,
kent (Suetonius, Tiberius 61, 3).
Bir kitap, Verginius Rufus gibi, lmle sonulanan
bir kazaya bile yol aabilirdi: konsl imparatora hitaben bir
* Trkeye iin metinde,
Ambrosiana gibi zel bir nsha srece, diye geecektir. (.n.)
NSZ 11
vg Tam o konuma metninin yer
rulolardan biri yere der, Rufus ruloyu yerden almak iin
dp sre sonra da lr (Plinius,
Epist. 2, 1). dncenin hi inan-
mayan adamlar da ama: Epikurosu Diogenes
felsefi metinlerini bir papirs rulosuna emanet etmek ye-
rine, kentteki bir tercih
etmiti.
ve neye benzerdi, bu kitaplar
retilir, kitaplarm koleksiyonu ve korun-
iin ktphaneler ne zaman ve kuruldu, kimler okur,
kimler - izleyen sayfalarda bu ele
Roma, Eylll991 Horst Blanck
1
Yunan ve Latin Harfleri
Bugn szgelimi Roma' daki Forum Roman um' u ziyaret eden bir turist,
bin dokuz nce ina edilmi olsa da, Titus zerine byk
harflerle olan Latince onur (Resim 1)
okuyup anlayabilir. Bunun nedeni ok basittir: Biz bugnk
hala "eski byk harflerini Fakat klasik
ve kkenli el gelitirilmi olan kk harfler
de en nihayetinde Latince byk harfiere ve
ncelikle de Etrskler alfabeyi
ise Fenike alfabesini kitap
konusunun peine dmeden nce; klasik alfa-
benin kabul edilmesi ve srecinin, etkileri gnmze
dek sregelen bu en nemli evrelerini ele almak istiyoruz.
1. Yunan alfabesi
kltrlerinin en byk mitik bir sok;
14 ANTiKAGDAKiTAP
l. Titus Roma.
mu, ya da olarak tasvir et-
milerdir. Dnceleri sabitlemenin, zaman ve tesine ilet-
menin olan basit bir buluU elbette.
Burada daha ok Hermes, efsanevi mucitler Prometheus ve
Palamedes, Musa'lar ve daha bakalan akla geliyordu (Aiskhylos,
Prometheus 460; Diodoros 5, 74.1; Tacitus, Ann. 11, 14). zellikle
de alfabe
1
konusunda -burada Girit-Miken kltrnn LinearA
ve Linear B denen alfabesi ve hece sistemini gz ediyoruz-
ilk kez tarihi Herodotos (5, 58) aktanlan bir
efsane tarihsel kadar Fenike Kadmos,
Zeus
birlikte ararken Yunanistan'a da gelir. Herodotos der ki: "Kadmos'la
birlikteYunanistan'a gelen bu Fenikeliler ... birok bilim
ve sanada bunlar o
zamana kadar bilmedikleri da nceleri
Fenikelilerin harfleri Fakat bir za-
man sonra dilleriyle birlikte harflerin biimlerini de
O dnemde birok blgedeki Bunlar Fenike-
lilerden alfabeyi biraz ve buna Feni-
ke harfleri dediler, ki da buydu, nk alfabeyi Yunanistan'a
YUNAN VE lATiN HARFLERi 15
Fenikeliler Ben kendim Kadmos dneminden kalma
harfleri Boiotia' daki Thebai kentinde bulunan Apollon
grdm ... " Bugn sayesinde, Suriye ve Filis-
tin'in Sami dil blgesinde, yani ticaret merkezi Ugarit'te
sahilinin Ras 2. bir alfabe
ve daha esh hece sistemlerinden olarak bu
alfabedeki her imin, yani harfin bir sese tekabl biliyoruz.
Biimlerinin kkeni Mezopotamya ivi dek uzanan Ugarit
harfleri, Ugarit sona ermesinden sonra 1200
mekanda Fenikeliler biimsel olaral
de, ses korudular. Fenike alfabesi 22
harften ancak hepsi de nszd; nller
dklmyordu.
2
Fenike alfabesini sonra bu alfabeyi
hem en eski Yunan harflerin hemen hemen
olan biimleri hem de bize rnek alfabelerdeki
nedeniyle gtrmez bir gerektir- Yu-
nancada mevcut olmayan nsz sahip Fenike harfini
( alef, he, yd, ayin, waw ) a, e, i, o, nllerine Feni-
ke alfabesini kendi dillerine nl sesinin imi alfa-
benin sonuna konurken, w belirten digamma (F)
da yer Fenike alfabesi drt nsze (sibilantes)
sahiptir:zayin, samek, sade, sin; oysa z (ya da
dz) ve s seslerine zeta verdikleriz
sesi iin hemen her yerde Fenike alfabesindeki zayin imini (I), s
sesi iin de, blgelerde Girit, Thera ve kolonisi Kyrene,
Melos, Argos, Korinthas ve kolonileri, Sikyon, Akhaia, Phokis)
Yunancacia muhtemelen san denen sdde imini (M), blgelerde
ise (Kk Asya' daki on ya ve Euboia ve kolonileri, Lakonia,
Messenia, Elis, Arkadia) Yunancacia sigma verilen szn imini
(2:, s) Yunan dilinde tane nefesli nsz
(dental) th, (guttural)
kh ve dudaktan sylenen (labial) ph. Bu seslerin iin
zmlere th Fenikecedeki tet imiyle ( @),
kh (khi) ve ph (phi) ise, tenues denen basit ince sessizlerin (yani k
ve p'nin) Fenikecedeki het nsz (B) ile ifade
iin het h'nin (bu ses iin daha sonra
16 ANTiKAGDA KiTAP
spiritus asper denen bir nefes iareti iin
de uzun e'nin (eta) ses sahipti. Buna gre KB (ya da 9B)'in
ses kh, rB'inki ise ph idi. ks ve ps seslerini de
nce iki harfle ifade yle ki, ks K:L (ya da KM) ve
de 9:L (ya da 9M) eklinde Fakat ok gemeden bu
harf yerine ek imler denen ve bu i iin
icat edilmi olan imler geti; bu imler alfabede sesinin rr ya da V)
her yerde ph sesi iin q> (phi)
maya Yunan alfabesi denen alfabe grubunda (Kk
' '
Ege hemen hemen Korinthos,
Argos, Megara) bu q> kh sesi iin X (khi), ps sesi iin de '+'
(psi) harfleri Fakat Atina ve Yunan alfabesini
lanan Aigina ve Sikyon, ps sesi iin q>S kombinasyonunu, ks sesi
iin de Xs kombinasyonunu kullanmaya devam etti. "Saf'
Yunan alfabeleri ks sesi iin Fenike alfabesindeki s:mek harfini (I,
daha sonra :::, ksi) setiler. Buna Yunan alfabesi grubu
(Yunan geri Euboia ve kolonileri) X harfi ile
ks sesini, 'f ile de kh sesini ifade etti; burada ps sesini ifade edecek
bir harf yoktu ve Atina'da gibi q>S kombinasyonu (ender
olarak da r:L)
Eski Yunan alfabelerini ve Yunan grubu diye
ikiye kii Alman filolog Adolf Kirchhofftur. Kirchhoffun
Studien zur Geschichte des griechischen Alphabets [Yunan Alfabesinin
Tarihi zerine (1863, 4. 1887) eserinde,
Yunan alfabes'ini kullanan blgelerin mavi, Yunan alfabe,
sini kullanan blgelerin de renkle bir
yer i:in uzmanlar basite ya da alfabeden
bahseder oldular. Yunanistan'da yerleik olan ve e sesi iin
iki im e iin E = epsilon, uzunu iin de B ya da H = eta)
kullanan omikron'un (O)
(Q) -Yunan alfabesinin son imi olarak- soktular. Bu
nedenle, ifadesi (Vahiy, 1, 8 Vulgata)
bir ifadedir: Ego sum A et Q, principium et finis; Luther'in evirisiyle:
"Ben alpha ve ve son um." Yerigelmiken
meliyim ki, harflerin tmnn anlatan "alfabe"
nispeten ge dnemde, ilk kez 200 erken
dnemi yazarlanndan Papa Zephyrinus (Pseudo-T ertullianus, Adversus
Omnes Haereses 5, 22. 1) ortaya Buna
harflerin Yunanca isimleri ok eski olsa gerek, ne de olsa
da mitik bir mucidi Herakles'in Linos (Diodoros,
3, 67.1). Nitekim alfabe Yunanca konuulan blgelere (eski bir
hece sisteminin hayatta kalmaya devam hari) arkaik
dnemde yerleti. Bu arada, ve Yunanistan'da
byk dil gelini.ekle bunlardan ok yerel
alfa be de ortaya
3
nk her kent devleti ve her blge harflerin
biimleri iin belirli varyasyonlar bulmutu.
alfabeyi Fenikelilerden kuku gtrmez bir
gerekse de, bilim bu nerede ve ne zaman
maya devam etmektedir. Yunan yer en eski buluntular
8. ikinci aittir: Atina'da bulunan ve zerinde
heksametreyle bir yer alan bir mlek (Resim 2),
4
sahi-
binin bir Rodos
5
ve bir Euboia kolonisi olan
daki
6
Pithekusai' den bir seramik (Resim 3). .
Ancak bunlar birer "terminus ante quem"dir,
ncesi bilgi verir.* andaki genel alfabenin ka-
buln 9. tarihlendirmektir;
7
bunun bir nedeni de, Home-
ros'un sz edilmesidir: Bellerophontes yksnde
2. Dipylon'da bulunan bir mlek. zerindeki
hos viiv rravTV CXTOATaTa T TOE
"Bu (kap), tm en zarif dans edenin olsun." Atina, Ulusal Mze.
* ante quem (nceki nokta) ve post quem (sonraki nokta) terimleri
tarihiemelerde ve son olabilecek noktalar iin nk,
ara zaman tarihlendirmelerde iki sabit nokta sreyle yerinmek
yazar, burada terimle, Yunan alfabesinin ilk ortaya
konusunda Yunanca en eski tarihinin 8. ikinci
bir ve bu konudaki tarihiernenin en bu
tarihin ncesine (ante quem) (ED.)
18 ANTiKAGDA KiTAP
3. Pithekusai'de bulunan seramik.
zerindeki .
NeoTopo: evTToT[ov]:
hos o'av TOE TTlEOl: TTOTep[[o],: miT[Ka KEVOV

"Nestor'un imek iyidir, ama bu kupadan ien herkes, gzel
Aphrodite'nin arzusuyla tutuur." Lacco Ameno Mzesi.
6, 155 vd.), getiren kiinin ldrlmesini emreden bir mek-
tup nemli bir rol oynar. Alfabenin ne zaman ve nerede
sorusuna ancak Fenikeliler ile
ilikiler iinde bir blge sz konusu. edilebilir, bu nedenle
de genellikle Fenike kolonileri
ya da ve Girit akla gelir.
Yunan alfabesinin bundan sonraki geliimi "yerel alfabe"lerin
birletirilmesi eklinde oldu. Bu geliim, harflerin biimle-
rinden F (digamma), M (san), (( (koppa), H (h sesi iin) gibi
imierin da bellidir. Bu
en nemli olay, 403/2 Atina arkhon'u Eukleides'in halk
sonucunda Miletos kentinin alfabesini kabul etmesidir.
Bu reform drt harf daha H (eta), X
(khi), (psi) ve n (omega). Er ya da ge btn Yunan polis ve
blgeleri "Eukleides Alfabesi" denen bu alfabeyi kabul etti. bu
alfabe, Yunan alfabesi oldu ve bugne dek de yle
AB r 11 E I H e 1 K AM N::: O nP :LT Y <1> X 'f n
8. son tarihlerren ve Yunan en
eski belgeleri Pithekusai daha nce de
etmitik. Pithekusai'de, yani Napoli Krfe-
YUNAN VE lATiN HARFLERi 1 9
zi'ndeki bir ticaret kolonisi kurduktan sonra
daki anakaraya geerek orada da Kyme (Cumae) kolanisini kur-
Pithekusai eski oraya yerleen
ve yerel alfabelerini memleketleri Euboia' dan getirdikle-
rini gzler nne serer.
9
Bunlar en ilgin
Rodos ithal edilmi olan ve bilen birinin,
belki de bir iki alemi zerine bir cmle bir
bu cmlenin ikinci ve nc dizesi heksametreyle
"Nestor'un imek iyidir, ama bu ien
herkes, gzel Aphrodite'nin arzusuyla (Resim 3).
Demek ki, bu elden ele zamanlarda Homeros
bilinmekle zerine bu dizeleri yazan onun
vezninde bile biliyordu. Fakat bizim iin burada
harfler daha nemli, nk Pithekusai' de Euboia alfabesi
hemen hemen bir sonra Etrskler da kabul edildi.
2. Etrsk alfabesi
Bilinen en eski Etrsk

700 kil zerine
bu kaplar Tarquinia, Caere (Cerveteri) ve Vulci '
kentlerinde bulunmutur. ilk olarak zellikle de bu Gney
Etrsk merkezlerinde o dnemin kltrel man-
n Asya ve Yunan
giden ticaret buradaki evresinde nemli bir refaha
yol byk kentlerde maddi nimetierin ve
Yu nan da bilinli olarak benimseyen ve zenginlik
zerine olan bir aristokrasi ortaya Bu
okuyup yazmak da dahildi. Gney gneyindeki
Maremma'da yer alan ve Gney Etruria ile ilikiler iinde
olan Marsiliana d'Albegna'daki zengin "kral bulunup
670 tarihlerren mezar hediyeleri Resim
4'te grlen fildii da Sivri bir ubukla
bir balmumu iin i yzeyi biraz
daha derin olan bu st rnek
olsun diye, 26 harften bir alfabe Hemen hemen
dnemden kalma benzer bir rnek alfabeye
11
Caere'deki zengin
20 ANTiKAGDAKiTAP
4. Marsiliana d'Albegna'da bulunan rnek alfabeli
Flor:msa, Arkeoloji Mzesi.
5. Tomba (Caere) bulunan rnek alfabeli
ve hece kombinasyonlu "calamaio". Vatikan Mzesi.
YUNIW VE lATiN Hfl.RFLERi 2 1
T omba Regolini-Galassi kkenli zarif bucchero
(Resim 5, 6). olarak calamaio (mrekkep denen bu
geni ise bir nl ile nszn akla gelebilecek hemen
hemen tm ( yani ki, ka, ku, ke, vi, va, vu, ve, zi, za,
zu, ze, vs.)
Bu heceler henz acemi olan birine oluyor-
du. Fakat normal da gibi,Etrskler bu rnek
alfabelerdeki 26 harfin tmn Fenike alfabesini
alan gibi,. Etrskler de alfabeyi
6. Tomba Regolini-Galassi' de (Ca ere) bulunan alfabeli ve heceli "calamaio".
kendi dillerine zg sesiere uyarlamak Etrskede o,
b, d ve g iin O (omikron), B (beta) ve /:i (delta)
harfleri alfabeden gamma (C ise e ve i nllerinin
nndeki k sesi iin Fakat nl harf a' dan nceki k sesi
kappa ile (KA), nl harf u' dan nceki k sesi de koppa ile veriliyordu
(C( V). Titreimsiz (labiodental, yani ve dilerin
f digamma (F) ve eta'dan (8) oluan -tek oldu-
Etrskede h sesini temsil F B kombinasyonu ile,
daha sonra da basitletirilerek sadece F ile veriliyordu; ancak 6. yz-
f sesi iin yeni bir im olan 8 icat edildi.
22 ANTiKAGDAKiTAP
Yunancadan olarak Etrske iki s sesine sahipti,
bunlar harflerle ifade ediliyordu: Titreimsiz s iin (Gney
Etrskede) san (M), yum u ak s iin de sigma () Byle-
ce, Etrsklerin "ilk alfabesi" oldu. Gney ve Kuzey
iki alfabe halinde birbirinden (en nemli
zellikleri M ve tersine ve yerel trevleri-
nin sonulanan geliimleri burada daha fazla inceleme-
Fakat birbirinden son derece diller konuan tm
Orta ve Kuzey alfabelerini Etrskletden
ve onlara model olan alfabenin iinde stk tiril-
belirtmekte yarar var.U ynne gelince: sre
sonra Etrsklerde sola yazmak neredeyse genel bir
kural haline geldi.
3. Latin alfabesi
Latin alfabesinin
13
kkeni bilgi veren arkeolajik veriler
Etrsk alfabesinde daha zellikle de
Praeneste'de (Palestrina) bulunan bir elbise (jibula)
zerinde yer alan ve imdiye dek 7. tarihlerren
bir grup modern onun
nedeniyle,
14
bunun aksi dek incelemelerimiz
gerekir. Gnmze ula an en eski ve biraz daha uzun Roma
ancak 6. en
Esquiliae
15
kkenli bir zerine bir kutsama
16
olan "Duenos ve bir krala dayanarak dini bir talimat ieren
ve Forum Romanum'da yer alan Lapis Niger. 700
tarihlerren ve Caere'deki bir mezarda bulunan rn
bir zerinde ise, bir ait belirten bir
(eco uma tita vendias .... , ben Tita yer bu
kap oraya gelin giden bir Latin aitti belki de (Resim 7) Y
Latinlerin, Roma kentinin sakinleri dahil, komU blgedeki
byk merkezlerdeki Etrsklerle dnemde kabul ettikleri ar-
keolojik bulgularla Burada Etrskler byk bir
rol zira bu iki harfler
Latin alfabesinde f sesi iin, Etrsk alfabesinde de
7. Tita Vendia'mn zerindeki Roma, Villa Giulia Mzesi.
gibi, F (digamma) (Yunancada F w sesi iin kulla-
Her iki alfabede de C ile gamma mevcuttur; ancak
bu harf Etrskede k sesini verirken (Etrskede g sesi
yoktu), Latincede hem g hem de k sesini ifade ediyordu. Etrskler
gibi Latinler de iki sesin*, K
(kappa) ve 9 (koppa), inilerini biliyor ve
a nlsnden, ise u ve o nllerinden nce (ancak Etrske-
de, iin o ile kombinasyonu yoktur). Eil (th sesi), ep (ph
sesi), 'f (kh sesi) ve M (Gney Etrskede ssesi) Latin-
cede gereksizdir. X imi ks sesini verir. Latin alfabesinde
beri b sesi iin B, d sesi iin de D harfi Bu iki im
normal Etrsk alfabesinde mevcut de, Marsiliana d' Albegna
gibi eski rnek alfabelerde yer Eskiden m sesi Etrsk-
ede de gibi (N diye ge dnemde bu adetten geriye
kalan, Manlius M' diye (M = Marcus'tan
olarak). Bylece, ilk Latin alfabesi 21 harften oluuyordu:
A B C D E F I H 1 K L (N N O P 9 R s T V X.
En eski rneklerde Latincenin yn hep
ancak 6. sonundan itibaren soldan giden bir
* ses: p, t, k, b, d, g gibi nsz harfler (.n.)
24 ANTiKAGDAKiTAP
ynne daha nitekim daha sonra
soldan "l ,_yani imparatorluk
dnemi ncesinden kalma yer Corpus Inscriptionum
Latinarum'un resimli cildini iinde harflerin
giderek bizim biime brndklerini izlersiniz.
Latin alfabesi zamanla kk Appius
Claudius Caecus censor* olarak grev dnemde 3 12)
kendi Via ve
bir
I (zeta) harfini resmi alfabeden kendisi bu harften
"nefret ediyordu", nk bu sesi bir cesedin di
taklit etmek gerekiyordu (Martianus Capella 3, 261). Alfabede
bo kalan yer, 3. Spurius Carvilius'un -gra-
merci ve Roma'da ilk okulun kurucusu-gsesi iin
yeni bir harfle, yani G ile dalduruldu (Plutarkhos, Quaest. Rom. 54
ve 59). C k sesini K ise ancak kalendae,
Kaeso gibi birka kelimede <;> u ile birlikte,
kw sesini Yunanca kkenli
szckleri sese uygun yazahilrnek iin zythum = bira),
Yunan alfabesinden Y (ypsilon) ve Z (zeta) yine
Bu harfler" alfabenin sonuna koyuldu.
18
Bylece
alfabenin gnmzdeki kapsam ve oldu (J
ve W sonra eklenmitir). Fakat 1.
alim Claudius harf daha icat etti, hatta bunun zerine
bir de kitap nsz .v sesi iin "digamma inversum" (ters
digamma) [yani .:IVLGVS = VVLGUS ( vulgus)], ps sesi iin
antisigma ), nc olarak da, i ve u bir nl
iin 1- imi (Suetonius, Claudius 41, 8; Tacitus, Annales ll, 13).
19
Gnmze ulaim bu yeni bulua imparatorun
iktidarda dnemde bile yz verilmemi, ok gemeden de
unutulmutur.
harflerinin ho isimler vermilerdir -alpha,
beta, gamma, delta, ei ( epsilan bulundu), zeta, eta, theta,
* Censor: Roma Cumhuriyeti'nde ve eski imparatorluk be bir seilen
ve servetlerinin yapan yksek memur. (.n.)
** Via Appia: en nemli yolu. Alba geerek, Beneventum ve
Tarentum (Taranto) zerinden Brundisium'a (Brindisi) dek (.n.)
iota, kappa, labda, my, ny, ksei, au (omikron bulundu),
pei, rho, sigma, tau, y ( diye ypsilon bulundu),
phei, khei, psei, o (omega bulundu)
20
- oysa da
bizim gibi harfleri temsil ettikleri basit sesle ifade ediyorlar (a,
e, i, o, u), daha iyi telaffuz edebilmek iin nsz harflerin nne ya
da bir nl harf (be, ce, de, ef, ha, ka, vs.):
21
Buradaki tek istisna "gerek olmayan ve Latin alfabesine
sonradan eklenen z ve y harfleridir. Bu harflerin Yunanca isimleri
ypsilon itibaren) ve zet (zeta'dan) korunmutur.
Ge Latin alfabesinden abecedarium, yani ABC diye .
sz edilir olmu, hatta pek de zarif olmayan abecedarius bile
oluturulmutur. Nitekim, 5. yaayan mitografFulgentius'tan
(3. 10) gre, okul ilk ars
deniyordu. Fulgentius alfabeye zel bir ilgi duymu olsa .
gerek: Baka eserlerin bir dnya tarihi de yazan Fulgehtius,
bu eserini alfabenin harfleri 23 blme ilgili harfin
blmnde o harfe bir kez bile Fakat ondan iki
nce Nestor anlatan ve 24 ciltten oluan
eserinde kaydetmiti. byle bir zahmete de gire-
bilir elbette. . .
4. Rakam imleri
Alfabenin oluumunu bu blmlerden sonra imdi
de eitli rakam sistemlerini
22
ele almak istiyoruz. .
iki sistem Akrofonik sistem ya da Attika
sistemi ve alfabetik sistem ya da Miletos sistemi. Akrofonik sistemde
1-4 arasi nicelikler buna tekabl eden dikey izgilerle belirtilir,
yani 1 = 1, 2 = ll, vs.; 5 r diye, 10 !J., 100 H, 1000 X, 10 000 de M
diye Bunlar (TIEVTE, OEKa, heKaT6v,
!lVptot) ba harfleridir (bu sisteme akrofonik denmesinin nedeni
de budur: xpov = ve = ses). be'in (f)
on'un slerinden (!J., H, X, M) oluan da
retilir: F = 50; 1" = 500; F = 5000; F = 50 000. Bylece, ilgili
imler art arda herhangi bir rakam elde edilebilir,
1991 XI"HHHHF!J.!J.!J.!J.I eklinde Akrofonik sistem 6.
26 ANTiKAGDA KiTAP
Attika'da ortaya ve orada 1. kadar
yrurlkte
Alfabetik sistem, Miletos kentinin 26 harften oluan_eski alfa-
besiyle iler, bu sistemin sonuna bir de Fenike imi T (sampi) ek-
lenmitir. Her harf bir rakam gelir: A = B = 2, r= 3,
ll = 4, E = 5, F = 6, I = 7, H = 8, 8 = 9, = K= 20, A = 30,
M = 40 N = 50 = = 60 O = 70 n = 80 n = 90 R = 100 :L = 200
' ,- ' ' 'T ' ' . '
T = 300, Y = 400, <D = 500, X = 600, 'f = 700, O = 800, T = 900.
Buna gre, 752 YNB eklinde Daha yksek rakam-
lar yle = 'A, 2000 = 'B, 3000 = T, vs., o 000 =rOl,.
20 000 = 30 000 =M (M burada yani OOO'i ifade eder).
Buna gre, 'AT>A.
Miletos'ta ok erken bir dnemde ortaya olan bu alfabetik
rakam sistemi Hellenistik dnemde ok tutuldu, nk Attika sis-
teminden daha basitti; nitekim sure sonra Attika sisteminin
pabucunu dama Yunanistan'da bugn bile zaman zaman kul-
tarihi M iletas sistemi
daha nemlidir, nk papiruslerde, nu-
bu sistem
Roma hepimiz biliriz. Ancak, sistemin
alfabe gibi, Etruria'da da pek bilinmez. Gerek Etrskede
gerekse Latincede = = X'tir. 5 X'in ortadan ikiye
blunmesiyle elde edilmiti, fakat Etruskler alt (A) Latinler
ise st (V) karar Etrskler )K ya da
)j( daha sonra da gibi
C ile; C, )j( hali olsa gerek. 50
da )K ikiye blnmesiyle elde burada da Et-
rskler alt (h..) ise st ('V) semilerdi. Roma-
daha sonra ..L diye ve nihayet L biimini
(i) hem Etrsklerde hem de geli-
yordu, fakat ok gemeden bu oo diye yazar-oldular.
Roma D, (i) iminin ikiye halidir. Bunu Etrsklerin
de belge tr henz bil-
miyoruz. iin M imi ancak ge an-
ortaya daha yksek dairenin
ya da emberin ikilemesiyle ya da
10 000 =@ya da@, 5000 =).Roma rakam sisteminin
hem (daha yksek sahip rakam imleri daha dk
XVI = 16) hem de
(dk bir rakam imi, kendisinden sonra gelen daha yksek
bir rakamdan XIV = 4) olma ekilde
Etcrsklerde de mevcuttur. 44 eski Roma rakamlanyla
(l).::o<'VIV (MCXLIV), Etrsklerde de /\IAX%(1) diye (Et-
rsklerin soldan yazma adeti elbette rakamlar iin de geer-
liydi).
Yunan, Etrsk ve Latin alfabesinin oluumu ve geliimine dair
bu zette eski hemen hemen
tm el ve bunlar da zerine ka-
Zaten byk bir bu
eitli mallara iyelik bildiren dmek, kut-
samalar ve yukarda gibi, notlar yazmak ve eli-
mizde bunlar kadar eski rnekler olmasa da, ticaret ya
da baka alanlarda hesap kitap yapmak ve tutmak eklinde
tezahr etmitir. Kamuya hitaben ta ya da maden zerine
bu geliimin ancak ikinci evresini oluturuyordu.
Bu ilk el harfler art arda geliigzel insan
nnde rnek alfabe izlenimine
Harflerin daha ve yazmak i
ie gemesi ve birbirine yani italik henz bilinmez.
Kitap. da etkileyen bu karakterini daha sonra ele ala-

2
. Okuma ve Yazma Bilgisi
1.
Fenike 9. sonra
, da bu yeni kaza;
bir sre boyunca ok dar bir kesiminin tekelinde
elbette. Etruria'da ve alfabeyi yz sonra kabul eden
komu blge Latium'da arkeolajik ve en eski
tarihli ieren nesnelerin trnden, "mlkiyetinin''
zengin ve aristokrat tabakayla an-
En eski Attika olan ve Atina'daki Dipylon'da
bulunan vazonun zerinde heksainetre vezniyle yer alan da,
dans ve iki lenlerini (bkz. Resim 2) st
biimini tasvir eder. ey Pithekusai kutsama
(bkz. Resim 3) iin de sylenebilir. Yunan Thera'da
bulunan ApoUan Karneios kaya
imalarla doludur ve orada onuruna oyunlar d-
zenleyen gen konu edinir (IG XII 3, 536-60 4 O-
. .
OKUMA VE YAZMA BiLGiSi 29
Gnmze ula an ve kamuya ynelik olan ilk Yunan 7.
bunlar kanun metinleri ve mezar
kitabeleriydi -sonradan binleri ve olabildi-
ok insan okunup gerekiyordu. Daha
7. ait vazolarcia bile figrlerin
malara ya da Atina
, 7. ve sonraki dneme ait olup zederi ok
seramik ve alelade "kk mektuplar" bulunmutur.
bunlardan birinde, dn testerenin
konarak iade edilmesi rica edilir (Resim 8).
1
591
II. Psammetik'in kar bir sefere
bir grup asker de II. Ramses'in Abu Simbel'deki
heykeline isimlerini kendilerini ebediletirmilerdir.
2
, Kolayca bu birka rnek bile,
7. itibaren okuma ve
bir zmre yada mevkiyle gstermekte-
Resim 8: Agorada bulunan ve zerinde U yer alan os *:
[8al..lVE]V: Ka8e: Tl Ta 8upa T KcllTO:
"Thamneus, testereyi koy."
Atina, Agora Mzesi.
dir.
3
Bizim burada .rneklerin Yunanca konuulan dn-
u blgelerini de yola o dnemde
okuma yazma ynelik bir yntem sonucuna vara-
biliriz.4 Fakat Yunanistan'da 7. ve 6. bile okuma yazma-
* ostrakon: Oy olarak kullamlan anak mlek (.n.)
30 ANTiKAGDA KiTAP
okullar olup bilmiyoruz. Belki de zel
tutuluyordu ya da ocuk okuma ve ebeveynle-
rinden Bir "ilkkul"un dair ilk gvenilir kay-
da Herodotos'ta ( 6, 2 7) Lade deniz nce-
sindeki 494) Khios bir okul
km, alfabeyi olan 119 ocuk kaybet-
miti. Elbette Herodotos iin ve anlatmaya olan bir
okulun kt bir iaret olarak felaketti.
2. bir Yunanistan sanat rehberi yazan Pausanias, Olimpiyat.
galibiyeti kabul edilmeyen;boksr Kleomenes'in kk
bir Sporad olan memleketi Astypalaia' da fkesinden didaska-
leion'un, yani okul bir stununu ve k-
mesi nedeniyle 60 lmne yol 6, 9 .6-7).
Yine Herodotos (4, 78), Tuna Miletos kolonisi
kentinden olan ve evlendirilen bir
Gney barbar Yunanca okuyup
nakleder. Bu bilgi, 6. sonunda ve 5. yz-
Yunan yaayan bu okuma
yazma ve anadilinde okuyup onun
iin son derece bir gereklilik gsterir.
Okul ileyen ilk vazo resimleri de 5.
dan Bu trn en bilinen Berlin' deki Duris vazsudur
(Resim 9). Vazonun zerine, Platon'a gre (Protagoras 325c-326b;
Yasalar 7, 809-810) paideia'da, yani mutlaka yer gere-
ken dersin de resmedilmitir: grammata [edebiyat], yani okuma
yazma, neS'ir ve iirlerin incelenmesi ve ezberlenmesi dersi; mzik ve
dans dersi musil<i ve son olarak da gymnastike, yani spor. i
yzeyi spora yzeyinde ise musike ve grammata tasvirlerini
grrz: Elinde bir lir tutan bir sandalyede otur-
yine bir lirin tellerine dokunan bir
Bir baka grupta ise, elindeki ifte flt bir erkek alan gen
bir adam tasvir edilmitir. Yine bir bir sandalyede
vazo bir bir rulo tut-
(vazoya bakan okuyabilsin diye ruloyu enine tutmak-
elbette). Onun kar belli ki ey leri syleyen
bir ocuk ve kalemli gen bir adam ise
kontrol etmektedir.
9. Ders sahnelerinin yer Duris vazosu. Berlin, Devlet Mzeleri.
Duris ve 5. kalma benzer tasvirler o dnenide
Atina'da okullarda ders elbette. Ancak bu
tasvirler, ve rulo insan tasvirlerinin imdi
de gzde gibi, gen Atina demokrasisinde okuyup
vatandalar iin nemli gstermektedirler. O dnemin
da bunu. Aiskhylos'ta (Fragm. 530, 21,
Mette) adalet Dike Zeus'un ile-
kaydeder. Sophokles'in bir (144 Radt)
Troya seferi ncesinde bir Akha elindeki metne bakarak, her-
kesin yeminini tutup saflarda yerini kontrol eder.
Trakhisli da ( 4 7; 1 57) Herakl es Deianeira'ya bir vasiyetname
32 ANTiKAGDAKiTAP
Euripides mektubu etkili bir haline getirir.
(Hippolytos 856 vd.; Tauris'te 584 vd.; Aulis'te
98 vd.; 111 vd.; 314 vd.). Euripides Theseus'unda okuma yazma
bilmeyen birini sahneye (Fragm. 382 Nauckl): Cahil bir
oban ve bir isimdeki harflerin biimlerini betimler: nce
pergelle izilmi gibi bir daire ve onun bir im daha.
harf, ortadaki izgi iki izgiden ibaret. nc
harf ie dnk bir gibi. Drdnc harf dikey bir izgiye
yaslanan yatay izgi. Beinci harfi tarif etmek zor: Bir destek
oluturan iki izgi. Son harf nc harfin Bylece,
betimlenen ismin Theseus (8HC EYC) herkes anlar.
Benzer bir sahneye iki tragedya Agathon ve
Theodektes'te de (Athenaios 10, 454 d-e). okuma
yazma bilmeyen kii (agrammatos) herkesin alayla istis-
nai bir tipierne tragedyadaki bu komik sahnelerin seyirci-
nin ilgisini dnlmezdi.
Okuma ve "toplumun haline dair iaret-
ler byk tragedya eski komedyada da
grlr. Birka rnek verelim: (997 vd.)
kehanet okuyabilen bir sucuk Kk Asya'daki
Paphlagonia'dan gelen bir adam askerler olan
hoplit'lerin okuma yazma bildiklerini (488 vd.)
Bir seterden sonra evlerine gnderilen askerlere, solda
ilanlara dikkat etmeleri bulunulur. (1 1 79) savaa
gidecek olan kent liste-
lerle ve bundan haberi olmayan bir
listede kendi (971 vd., 1024
vd.) Khresmologos sahneye bir rulo kitapla (byblos) ve
yksek sesle okur. "Herkesin bir eyler
bir ( 1 ll 4) denir. Kallias, Tragodia
ta yan ve koronun sahneye harf bir. komedya
bile (Athenaios 7, 276 a; 10, 448 b; 453 c). 5.
Atina'da bir sektr komedyalarla da ka-
Nikophon'un Kheirogastores Yiyenler) ko-
bibliopolai'yi manavlar, kmr-
cler, vs. ile kaba (Athenaios 3, 126 e-f),
da gibi pazar
OKUMA VE YAZMABiLGiSi 33
yol aar. Nitekim Eupolis (Fragm. 304 K) bir frag-
pazarda yere iaret eder.
Aristophanes da, sabah erkenden dolama mo-
da alay eder. Birinin bir yksek sesle kitap oku-
tek kendisi iin da ilk kez Aristopha-
nes'te Ancak bu kii -ne ki- bir lml
gemide giderken Euripides'in "kendi kendine oku-
syleyen Dionysos'tur 52 vd.). Eserin bu
elbette ncelikle sahneye koymak tiyatro
eserlerinin da gsteren nemli bir veridir; zaten air-
lerin birbirlerine srekli gnderme ve birbirlerini
meleri ancak bu ekilde
Attika vazo bu kendi-kendine-okuma 5.
seksenli itibaren ilemeye (Resim
10); bu durum, antik bir bir konuya ilk kez el
dnemin bir bir kez
daha gzler nne serer. Bu vazo resimlerihde rulo bir
toplulukta yksek sesle ya da mzik okun-
tasvir eden resimlere de (Resim 1 1).
resimdekiler, gibi, gen ya da bunlar
bazen bazen de, musike ve grammatike'ye erkekler-
den daha az ilgili olmayan, "iyi ailelere mensup" gen

soyu son verilme-
sinden sonra gen Atina demokrasisi ostrakismos denen "anak-
mlek mahkemesini" kurdu; bu mahkemenin devlet iin
tehlikeli olabilecek kiilerin fazla engellemekti. Ostra-
kismos tm vatandalar agorada Her-
kes bir mlek (ostrakon) olan "oy oyunu yazmak,
yani ktye siyasetinin
zerine (Resim 12). Oylamaya
6000'den fazla vatanda takdirde, oy ismine
en ok rastlanan siyasetinin on terk etmesi gere-
kiyordu. Ostrakismos'un 487'de ilk
soyundan Hipparkhos'tu.
Ostrakismos'ta anak mlek -10 000 adet-
ten fazla ostrakon bulunmutur
6
- isimleri hep
10. Cartellino r e s s a m n n vazo resmi. Neuchatel, zel koleksiyon.
1 1. Onesimos'un vazo resmi. Berlin Devlet Mzeleri.
kiinin Muhtemelen bunun nedeni ya
siyasi mcadelede kamuoyunu kaba yntemlerle etkileme
ya da yazma bilmeyerrlerin bilenler
Bununla ilgili bir de anekdot Okuma yazma bilmeyen bir
vatanda adamdan, onun Aristeides'in ta kendisi oldu-
bihaber, mlek zerine Aristeides'in yaz-
rica eder. Okuma yazma bilmeyenlere dair bu rneklere kar-
Attika byk isimlerini okuyup yaza-
ostrakismos kurumunun bir Nitekim,
bize bu anekclotu aktaran Plutarkhos (Aristeides 7) da en bata
Unu vurgular: "Herkes bir mlek ve srgne yollamak
ismini Bundan baka, Sicilya'daki Yunan
12. Agorada bulunan ostrakon'lar, zerinde Themistokles yazar.
Atina, Agora Mzesi.
kenti Syrakusai'de de ostrakismos benzeri bir kurum burada
isimler (petalon = yaprak) iin
uygulamaya petalismos deniyordu (Diodoros ll, 87. 1).
bu rnekler, Atina ve
merkezlerde 5. itibaren okuma yazma
36 ANTiKAGDAKiTAP
ve agramrnatos'un* gsterirler. zellikle
de Byk balayan Yunan hakimiyeti daha sonra da
Roma hakimiyeti okuma yazma konu-
sunda, orada bulunan papirsler nedeniyle daha kesin bilgiler edini-
O blgedeki agrammatoi hayli yksek ve
Roma dneminin sonuna daha da olsa da, kendi dille-
rinde gayet iyi okuyup yazabilen hem
de gznde agramrnatoi unutmamak gerek.
Ancak orada, gndelik bir iliki iinde zar zor okuyup
yazabilenleri ifade eden bradeos graphontes'in da yksekti.
7
ky 'bile, 2. sonunda
Fayyum'daki Ptolemais Hermu'da komogramrnateus [ky katibil ola-
rak resmi bir greve getirilen Petaus gibi, zar zor okuyup
bize hayli garip geliyor. Petaus'un ky arivinin bir blm
gnmze Petaus papirslerden birinin zerine epidedoka
(sundum) birlikte arka arkaya on iki kez resmi
-Petaus komogr(amrnateus)- atma (Resim 13).'
imzaya bu arivdeki resmi da ancak
metinler daha hakim birileri
bir kyn komogramrnateus'u agramrnatos olmakla, yani bu grevi
ifa edecek kapasitede olmamakla da Petaus durumu ince-
lemekle grevlendirilince, Petaus kesinlikle yetkin
zira belgelerin
Yani durumu Petaus'inkinden

Fakat bu tr
insanlardan Roma her
blgesinde bol miktarda olsa gerekti.
9
Nitekim ostrakon'lardaki
karalamalara klasik dnemde Atina'daki vatandalar ara-
bradeos graphontes'in -bu tip insanlar gnmz
da hayli yksekti. Tiyatro sahnesinde bir
agrammatos en ykses sesle glen belki
de. okuma yazma bilmeyenler, "zar zor yazanlar" ve
mkemmelen hakim olanlar kesin olarak belli
Fakat kesin olan bir ey varsa, o da bradeos graphontes'in
eline asla bir kitap ve kltrne hibir bulun-

* agramrnatos: Okuma yazma bilmeyen agramrnatoi): .n.
OKUMA VE YAZMA BiLGiSi 3 7
13. Bir imza P. Petaus 121 2.
Kln niversitesi.
2.
Antik Latince konuan blgelerine gelince:
10
Duvarlara
grafitiler,
11
anak mleklerdeki

ve ka-
musal ve zel cumhuriyet ve imparatorluk dneminde en
Roma' da ve merkezlerde okuma
iin son derece normal bir beceri yeterlidir.
Bu duvar airlerden
i ie gelmiyordu elbette.
13
kiiler,
"Trimalchio'nun Ziyafeti"ndeki (Petro ni us 58, 7) azat edilmi kle
Hermeros misali iyi hesap yapabilmekle ve okuyabilmekle
vnm, ama iiri kmsemi bile olabilirler. Ama Petronius'un
bu eserindeki mizah ve ironinin byk bir grme
evrelerin edebiyatla_ ilgili uzerine kuruludur zaten.
ok basit bile gsteren bir rnek,
efendisinin bizzat onun iin her gn
okuyan Varro' dur (Varro, Rust. 2, 5.1 8).
Erken dnemin anlatan kaynaklar, ve
notlar Yunanistan'a gre ok daha Plutarkhos'a gre (Romulus
38 ANTiKAGDAKiTAP
6), Romulus ve Remus okuma ve yazma iin Gabii'ye
Fakat bilim bu bilginin kabul
etmez. Gerekten de burada bir anakronizm zira 8. yz-
Orta henz bilinmiyordu. Fakat son (Osteria
dell'Osa nekropolleri) Gabii'nin daha o dnemde bile nemli bir
yeri ortaya 600 tarihlenen
ve zerinde dek olan en eski biri yer
alan bir mlek Gabii kkenlidir.
14
Livius (3, 44.6) gzel Appius Claudius
-5. forumdaki bir
okulundan (!) da sz eder. 4. Falerii kentinde Yunan usu-
lne gre yani birka ailenin anda ders
veren temel (Livius 5, 2 7.1; Plutarkhos,
Camillus 10; Dionysios Hall. 13, 1.1). O dnemde Tusculum'da da
okullar Bu nedenle, Plutarkhos'un (Quaest. Rom. 59) konsl
Spurius Carvilius 234) Spurius Carvilius'un
Roma' da ilk okulu dair bilgi, Spurius'un Ro-
ma'daki ilk okulu biiminde bir cret sistemini
biiminde Livius'tan (9, 36.3)
bir de, o dnemde Yunan edebiyatma nem veren
eskiden -Plutarkhos bunu 3 lO' daki olaylara istina-
den syler- Etrsk ve
yksek iin Caere'ye gnderdikleridir. Etrsklerin ne denli
yksek bir kltre sahip bu bilgi hi
gelmiyor. Geri Etrsk sistemi kaynak-
lara sahip ama Etruria'da Clusium (Chiusi)
yani sekreteri, Mucius Scaevola
kendisi zannedilebilecek kadar (Li vi us 2, 12.7; Dionysos
Hall. 5, 28.2). Nitekim Chiusi'de bulunan arkaik bir rlyefte
yazan bir sekreter yksek mevki sahibi beylerle birlikte grlr.
15
Etrsk yazan da bunlar o-
lnn bir rulo ya da diptykhon [ikiye
katlanabilen levha] tutan lm

ok Etrsk
lahti ve kl kavanozunun zerinde yer alan figrler bir
ya da rulo kitapla tasvir Genellikle lnn ve/veya
da Laris rulosuncia (Resim
14) bir yks bile yer Mezar kltrnde elbette
14. Laris lahti (lahtin figr). Tarquinia, Ulusal Mze.
belli bir i levi olan bu ikonografik ve edebiyada
bir imgesi de
Yunan Hellenistik dnem boyunca yava yava ege-
alan yani st tabaka,
maddi zenginliklerinin edebiyat, bilim ve kltrlerini de
giderek daha fazla benimsediler. Yunanca eserler Latinceye evrildi;
3. ikinci Latinceye eviren Livius
Andronicus'un ilk evirmen kabul edilir. Plautus ve Teren-
tius'un da gibi, Yunan eserlerinin
taklit de oldu. insan iin iki dilli olmak
, bir hale geldi; Cicero'nun (devler 1, 1) gibi: par in utriusque
orationis facultate [her iki dile de derecede hakim olmak].
3. Okul ve ders
Bylesi bir seviyesine ulaabilmek, hatta okuyup yazmak
iin bile ders almak gerekiyordu. Elbette burada
sisteminin tm biz burada okuma ve
yazma ile ilgili yntem ve dersleri ele
ocuk ya da yedi ilkokula -
didaskaleion, ludus litterarum- (Aristoteles, Poli-
tika 7, 1336b; Pseudo-Platon, Aksiokhos 361d). Yazma derslerine
40 ANTiKAGDAKiTAP
balamadan nce kk harflerin isimlerini ve alfabeyi ba-
tan sona, sondan baa ezberlemek Bunu yapmakta zorluk
ekenler de Herodes Attikos'un Herodes Arti-
kos 2. en zengin biri
iin, onunla olan ve her biri alfabenin bir harfine gre
24 kle ocuk verebilmiti. bu kle ocuklara emirler
bylece alfabeyi (Philostratos, \tltae Sophist.
558). Bu kadar olmayan anne babalar ahap ya
da fildiinden yontulmu harfler veriyor, ocuklar bu harflerle hem
oynuyor hem de (Quintilianus, Inst. Or. 1, 26;
Hieronymus, Epist. 4.2). Ondan sonra da kk bu
harfleri malzemesi olarak papirs
nadiren zeri balmumu
ah ap bir ve kalemle Daha, yoksul ocuk-
lar anak mlek yerinmek Fakat
Atina'da ta da bulunmuturY
Birinci aamada ilkokul grammatistes, elin-
den tutarak harfleri onunla birlikte Fakat yle bir yntem
de balmumuyla olmayan bir ahap tah-
harfleri de biim iin bir duygu ge-
litirene dek kalemiyle bu izgilerin zerinden geiyordu
(Seneca, Epist. 94, Quintilianus, Inst. Or. 27). Ondan sonra
da tm heceleri kurmaya geiliyordu. ocuklar btn bir sz-
ck ya da ismi ancak bu aamadan sonra yazmaya
nce basit sonra daha zor szckleri. Bu yntem
yer ok zgn belge
18
ve belli ki
men iin dnlm dev defterlerinin
19
antik
da belgelenmitir. zellikle de, 1.
Quintilianus'un hitabet el Institutio Oratoria'da
vd.) ilk ele
Bundan sonraki aama, genellikle ahlaki ierikli ve
metrik vezinli rnek cmleler de kopya
etmesinden ibaretti. Platon'un Protagoras'a bir meselde
(Prot. 326c-e), izgiler ekti-
da ve gzel iin
bu izgilerin
en st zenle bir deyi ve
OKUMA VE YAZMABiLGiSi 41
15. Yazma egzersizinin bir Londra, British Museum.
bu deyii daha alt iki kez iyi kt kopya bir izgili
(Resim 15) gnmze ulaabilmitir. 2.
kalma bu ilk yntemlerinin ve okuldaki
aradan geen boyunca pek de
gsterir.
20
Okuma ve yazma birbirinden elbette, zira biri
gerektirir. Nitekim okuma derslerinde de yntem izleni-
yordu: Tek tek harflerden sonra heceler, da telaffuzun
giderek szckler bir tekerierne
gibiydi; Quintilianus bu szcklerin ve seik bir biimde
telaffuz edilmesine zel bir nem verirdi (Inst. Or. 1, 1.37). Fiil ve
ekiminin de eksiksiz gerekiyordu. Son olarak, yaz-
mak -bazen de dikte ediliyordu-, okumak ve ezberlemek iin daha
metinler, ykler ya da nl air ve eserlerin-
den seilmi metinler ele nce Homeros, sonra Euripides
ve Menandros, klasik Attika hatipleri Demosthenes, Hypereides
ve eserlerU
1
Yunan ve Latin uygulanan
yntem bir fark yoktu -orijinalleri bulunan Yunan okul
Quintilianus'un
ama 3. itibaren, Yunan zdeyileri yerine
42 ANTiKAGDAKiTAP
Latince tercih eder oldular nl Cato'nun
klasik ise par excellence,
yani mkemmel Vergilius idi.ZZ Elbette temel matematik de
grevi burada bitiyor, de genellikle on bir-
on iki ve olan,
grammatikos ya da grammaticus denen ders
daha yksek okullara gnderiyordu (Suetonius, Nero 7; Probus,
Vita A Persii) .
Hellenistik dnemde, Byk n Asya'da
da seferler sonucunda blgeler siyasi ve kltrel
olarak Yunan blgeleri haline kentlerde gymnasion'lar
[Lat. gymnasium] kuruldu.
23
Bu ncelikle
fiziksel iin fakat yksek dzeyde bir tinsel
mekanlara da sahiptiler. Grammatikos burada ders
veriyordu. Derslerde genellikle byk ve eserleri
niyordu, ama dersler basit bir dzeyde elbette.
eserleri etkin bir biimde incelemek ve iyice zmsemek zorun-
Bununla ilgili bir dizi tipik dev gnmze
zgn devleri bunlar bir fikir verir.
iin ilk geride malzemesinden de belli-
dir: yerine genellikle papirs
ancak bunlar yeni rulolar eski metinlerin

Gymnasion bir grevi de, metin Bu-
rada, Homeros'tan bir metin
stuna szcklerin gere-
kiyordu. O dnemde bile gridelik dilde sz-
ckleri bu szlkler bizlere metinleri yorumlamada ok
Sonra bir de dersi yani byk
bir edebi eserde geen bir yk Ya da belir-
. .
konularda kompozisyonlar Ezberlenmesi gereken
lerle ilgili soru ve bir biimde derlenirdi.
Vezne uygun bir biimde okuyabilmek iin szckler vezne gre
hecelere ya da blmlere ve metinlerdeki
szcklerin belirtilmesi gerekiyordu ki, bu o
* dini ve ahlak soru-cevap
(.n.)
kitap bir eydi. ok ezberleniyordu ve
cileri tevik etmek iin, baka derslerde, gzel
dersinde de gibi, ezber bile
Tm temeli ve ilkesi sekin "klasikler" idi, hepsinin
zerinde de daima Homeros sonra zellikle de
Euripides, komedya airleri Aristophanes ve tercihen Menandros,
Attika hatibi Demosthenes ile eski lirik airler Alkman, Sappho ve
Pindaros. yazarlar ve airler, zellikle de daha yeni
da gz edilmez, ama asla o "sabit ekirdek" kadar nemsenmez-
di. Zamanla derslerde klasik da belli eserleri tercih edilir
oldu, Homeros'un ya da Aiskhylos ve Sophokles'in
yedier Yeri bugn bu iki tragedya
kalan ve bizim elimize kalma el halinde ulaan
eserler ite bu yedier eserdir ve okullarda edinilen zevki sonu-
. cunda eserlerin daha ok tercih edilmesinin metin
da bir iaretidir.
bir de ktphanesi olurdu. ha-
da bizzat kurulurdu.
Aleksis'in Linos bile 4. Herakles'in
olan ktphaneyi gsterir ve
bir kitap semesini syler. Herakles'in Homeros'u, tragedya
rinden birini, Hesiodos'u, Khoirilos ya da Epikharmos'u semeyip
bir yemek karar tam da bu kas beklene-
cek (Athenaios 4, 164b-d). Okul ktphanelerine sonra yine

Roma'da daha yksek bir 3. ila 2.
zira ilk Latin edebiyat daha nce de
ve memleketi bir Yunan kenti olan Tarentumlu
Livius Andronicus idi. Yeni memleketinde Yunan efsanesinin terna-
gre ok Homeros'un
Saturnius vezniyle son derece bir
biimde Latinceye Onun bu Livius Andro-
nicus'u edebiyat derslerinin odak haline getirdi. 2.
ikinci yine kkenli Ennius
Ennius ok drama ve heksametreyle ilk
Latin ulusal Roma tarihinden alan Annales.
Livius Andronicus gibi hem grammaticus latinus hem de grammaticus
44 ANTiKAGDAKiTAP
graecus olarak ders veren Ennius (Suetonius, Gramm. 1), derslerde
kendi eserlerini iliyordu.
Fakat Latin gramercilerin dersi (Resim 16) kesin ancak
Augustus kavutU. Yntemler Yunari yksek
daki yntemin ve yle de buradaki tek fark,
Yunan Latin ileniyor
ve yazariara gelince: Suetonius (Gramm. 16, 2) Cicero'nun
dostu Atticus'un Quintus Caecilius 26
hemen sonra Vergilius ve "modern" airleri ders
nakleder. Bunlardan biri de Horatius idi. Vergilius o
ve Aeneis'i henz okuyucuya Aeneis
o ldkten sonra bu destan derhal mfredata
ondan sonra da birincil nemini asla yitirmedi. Fakat derslerde dne-
min airlerinden Ovidius, Lucanus ve Statius da ileniyordu.
25

1. sonuna bir ve dnemin airlerine
duyulan ilgi Ennius'a ve Terentius'a daha
fazla ilgi gsterilmeye Okuldaki en nemli nesir
Cicero ve vakanvis Sallustius idi.
evreler, en Cicero beri iki dilli oldu-
iin hem grammaticus latinus'tan hem de grammaticus graecus'tan
(Resim 17) ders
Roma'da ve Imperium Romanuro'un Latince konuulan kentle-
rinde Yunanca grammatici genellikle Yunan kkenli azat
edilmi klelerdi. st adetlerinden biri de, sekreterlik,
okuyuculuk ya da ktphanecilik klelere
sahip Bu bilgilere sahip olmayan kleler -ya da
zel derslerle
Buna Yunan blgesi Latinceyi
bulmuyordu. Bu durum ancak 3. sonunda,
Diocletianus Latinceyi resmi dil olarak o blgelerde de
kabul ettirmeye Nitekim bu dnemden kalma
papirsleri dil Latincenin
ilikin rehber kitaplar da bulunmutur: Alfabetik olarak ya da ko-
nulara gre dzenlenmi szck listeleri, iki dilde basit
ykler, Yunanca-Latince konuma metinleri bizim gezi reh-
berlerindekiler gibi), Yunanca szlkl Latince metinler ve hatta
Vergilius ya da C ice ro gibi klasik eserlerin iki dilli
26
16. Bir ders sahnesini tasvir eden Neumagen rlyefi. Trier, Eyaler Mzesi.
Grammatikos'un dersin bir st yksek okul
miydi. Bu hukuk ya da gibi bir da
Buna yksek okul en
nemli olan hatip bir
Hitabet 5. itibaren -nl hatip
ve tm Yunan-Roma
boyunca ok byk bir nem Bir siyasetinin
kadar bir avukat ya da da kariyer yapabilmesi iin
seik ve ikna edici, hatta srkleyici bir biimde
ltler yazarlar, tarihiler iin de geerliydi.
Toplumda nemli bir rol oynamak isteyenin mutlaka hitabet
gerekiyordu. Aristoteles ve Cicero gibi nl adainlar hitabet
dair ok eser ve rehber kitap Bunlardan
biri de Quintilianus'un Institutio Bu eserin ilk
den okullardaki yntemleri konusunda
bilgilerden daha nce e zira Quintilianus hita-
bet ocuk savunur.
Hitabet n esir, zellikle de, bir Gorgias,
Antiphon ya da kendi de olan
nl hatiplerin eserleri zerine kuruluydu. Hangi
hatiplerin rnek zevkten zevke Hitabet
minde en nemli her trl barak laf kaarak
4. Anikah byk hatipleri Demosthenes, Lysias, Aiskhines
ve zellikle de rnek alan Bu nedenle,
46 ANTiKAGDA KiTAP
17. Grammaticus Graecus gramercil Marcus Mettius Epaphroditus'un
3. Roma, Palazzo Altieri.
Attika hatiplerinin papirs zerine ok eserinin gn-
mze amamak gerekir, zira
yacak kadar byk bir elinden
Pratik iin bir konuma
konular tarihi olaylar- veriliyordu. Papirse
olan bu devler gnmze de ve daha kk
deneyimli papirs bile kurgusal
tarihi gerekler
OKUMA VE YAZMA BiLGiSi 4 7
Bu blmn birincil okuma ve Yunan-Roma
en 3. sonuna dek herkese
ortaya Temelde herkesin okullar
bu olanaktan yararlanmak ya da yararlanabilmek
maddi nedenlerden tr) herkesin kendine bir eydi. Her
halkarda okumak ve yazmak eski ve gibi
belli zmre ya da mesleklerle (rahip, katip) bir "irek sanat"

ve genlik eitli
lardan geerek iir, tiyatro oyunu ve nesirle neir oluyor, "kla-
sik" okulliteratrnn belirli bir genel edebiyat zevkini
bir biimde etkiliyordu.
29
Bu durum Yunanca ve Latince metinlerin
da iin gnmz de etkilemitir.
3
Antik Malzemeleri
Biz bugn kitap, mektup ve belgeleri hemen hemen
yazar ya da Oysa henz ok
malzemesi
1
Bu nedenle, Roma impa-
ratorluk dneminin byk hukukusu Ulpianus (Dig. 3 7, ll)
bir yapma duymutu: "Vasiyetnamelerde her tr
malzemeyi geerli gerekir; ister ahap ya da baka bir
malzeme, ister papirs, paqmen ya da herhangi bir hayvan derisi
zerine olsun, hepsi yasal
en malzemelerine bir gz
ancak ve konumuzun iin onlar
zerinde Yine de, uzun edebi metinlerin zaman zaman
biiminde ebediletirilmi belirtmek isteriz. Burada
Augustus'un faaliyetlerini anlatan metnin tek olmasa da
en nl versiyonu olan ve Ankara'daki iki dil-
de -Yunanca ve Latince- olan Monumentum Ancyranum
isimli byk dnmek gerekir. Hatta 2. Kk
ANTiKYAZI MALZEMELERi 49
Asya'daki Oinoanda kentinde bir filozof, Diogenes, hemerilerine
Epikurosu ilan etmek metinleri
bir galerinin 40 metre
byk bir korunmu ve btn
bir cildi doldurmutut. .
eitli malzemelerini belirli bir dzen
iinde incelemek iin anorganik ve organik diye ikiye
makta yarar var.
1. Anorganik malzemeleri
Son derece basit bir malzemesi, anak mlek
her yerde bolca bulunan bedava bir malzeme. Bu ostrahm'lardan {Yun.
mlek

zellikle de oka bulunmutur. zer-
Ieri ya da siyah mrekkeple (Resim 18) bu mlek
paralan vergi raporlar, mektuphtr ve zellikle de okul
d,evleridir. Bu anak mlek zerine istenmeyen
siyasetilerin isimlerinin ostrakismos denen Atina'ya zg
oylamadan daha nce sz etmitik. mlek handiyse
daha ilkel olan bir malzemesi ise yine da,
siyah mrekkeple olan ve ostrakon'lardaki metinlere
benzeyen bezeli ok bulunmutur.
yazmak iin evin i ve da bolca
Bir ailenin "ev gibi, ruhsal ve edebi patla-
malara kadar i tm
tan bu duvar

zellikle de, Vezv'n kalan
Roma kentlerinde elbette. Duvarlara yazma
Pompeii'de bir -elbette yine bir duvara-
distikhon'u (beyit) (Resim 19) neden olmutu:
Admiror te paries non cecidisse ruinis
qui tat scriptorum taedia sustineas
bunca sen tut viran olup
ey duvar, sana.)
* Teubner: 1811 'de B. G. Teubner kurulan Bibliotheca Scriptorum
Graecorum et Romanorum, Thesaurus Linguae Latinaegibi bilimsel kitaplar (.n.)
50 ANTiKAGDA KiTAP
18. Ostrakon. Bir
Toledo, The Royal Onrario Museum.
A bf/\111\ P/\ 1\4,[ f
rJ:! j !foO T< f( il. li'TMtVM14[PlA' .
19. Pompeii'de bir duvar
malzemeleri nemli bir grup da madenlerdir.
iin en bronz ama bu el iin sz konusu
nk bronz, kalem iin fazla sertti.
Yazmak iin daha madenlerden, zellikle de
bir felaket gelmesi istenen isimle-
rini, genellikle de lanetleyici szlerle birlikte ince tabietiere
. yazmak ok bir adetti. Bu tabietler (Resim
20) ya gmlr ya da glerine teslim etmek
mezarlara

Kehanet merkezlerine, Epeiros blge-
sinde bulunan Dodona' daki Zeus kehanet merkezine iletilen sorular
da genellikle tabietiere

tabietler mektup
yazmakta da Bylesi bir molybdine epistole'den [kur-
mektup], tutsak.Polykrite mitinde de gibi, gizli
bir bir iine saklayarak (Parthenios 9,5)
iin gndelik de Bir dizi zgn
20. Morgantina'da (Sicilya) bulunan kurun lanet tabieti 2./1.
kurun tablet bulunmutur. En eski paralardan biri olan ve Gney
Rusya' daki Berezan bulunan mektubun
zerindeki Yunanca lehesiyle ve 6.
(Resim 2 bu kuqun tablet en eski Yunan papirs-
lerinden bile daha eskidir.
6
Bu mektup kk bir
ruloyu Benzer bir mektup da bir Yunan ticaret
kolonisi olan Emporion'da gn

Fakat daha
metinler de kuruna 2. Periegetes* Pausanias'a
(9, 3 .4) Boiotia' daki Helikon
* Periegetes: Periegesis (seyahatname). Hellenistik dnemde yazariara bu ad
verilirdi. (.n.)
52 ANTiKAGDAKiTAP
bir kurun tabler gsterilmiti; tabietin zerinde Hesiodos'un
epik iiri ve Gnler 700 ci van) yer MaalesefPausa-
nias bu kuqunun biimine, rulo mu yoksa tabler mi dair
bilgi vermez. Plinius'un gre (N at. His. 13, 69),
ilk dneminde, papirsn orada henz zamanlarda
resmi kurun rulolara Kolayca bu
plumbea volumina [kur un rulolar] .
iin arivleme iin dnlm olsa gerek.
21. Berezan bulunan mektup. St. Petersburg, Ermitaj Mzesi.
ANTiK YAZI MALZEMELERi 53
22. Magliano'da (Toscana). bulunan ve zerinde Etrske bir yer alan kurun disk.
Floransa, Arkeoloji Mzesi.
Orta kurunun gerekten de malzemesi olarak kul-
her iki da uzun bir Etrske metin isimleri
ve kurban yer alan bir diskten de bellidir. Tascana'daki
Magliano'da bulunan bu 5. ve 4. tarihlenir (Resim
22).
Yine bir maden olankalay da bir
malzemeydi. Nitekim kalaydan lanet tabietleri de
Hippiatr. Paris. 440 p. 63 Oder-Hoppe) .
8
Hatta Pausanias kalay
sz eder ( 4, 26.8): Thebaili komutan Epameinondas
369 elinden eski
ulusal kahraman Aristomenos'un Byk ritelini
kalay rulolar orada bronz bir iinde gibi
Eski yerel gelenekleri
bu siyasi gya ne kadar eski
54 ANTiKAGDA KiTAP
lamak iin silindirden geirilip bir kitap gibi olan bu incecik
madenle
Bir Yahudi kei ait olan ve l Deniz'deki Kumran
bulunan bir dizi kutsal metnin ok
deri ve papirs rulosuna ve iki ruloya da Toplam
2,5 metre olan bu iki ruloda, gizli hazinelerin
bir metin yer 1.
olan metnin bir zlmtr. Ancak kalemle
kabartma usulyle

madenler gm ve bir malzemesi de-
elbette. de, birka tane gm lanet tableti bulunmutur.
ilgili rnekler verirken, mezarlarda bulunan Orphik tablerler
ve ok eitli Etrsklerin Caere'sinin liman ve
kenti olan Pyrgi' de bulunan tabletlere (Resim 23) de
iaret etmek istiyoruz. Etrske ve Fenik:ece olarak: iki dilde
olan ve Uni (Iuno)-Astarte onuruna bir kutsamadan sz
eden Pyrgi tabietleri 500), Etrskoloji iin sava d-
nemin en nemli

Plutarkhos'ta (Quaest.
Conviv. 5, 2.10), bu olay Erythraili air
Aristomakhe'nin, enliklerinde iir
sonra Delphoi'deki hazine dairesine bir kitap
emanet Daha "maden da
iin bu szleri ve burada
ya da sslemeli bir-papirus dnmemiz
gerekmez. Aristomakhes'in belki de bir ruJo biimindey-
di; bu rulo elbette malzemesi nedeniyle bir adak
nedeniyle de nadiren okunuyordu.
2. Organik malzemeleri
a. keten, vb.
Bitki kkenli organik malzemeleri iinde, boyunca daha
ok metinleri yazmakta ahap en bata gelir.
En basit yntem, tahtanin zerine mrekkeple yazmak-
daha kolay okunabilsin diye bu tahtalar kire ya da
ANTiK YAZI MALZEMElERi SS
23. Pyrgi\!e bulunan ve Etrske ve Fenikece tabletler.
Roma, Villa Giulia Mzesi.
En zengin buluntular kkenlidir, zira oradaki
kuru iklim sayesinde organik malzemeleri daha iyi korllna-
bilmitir. Mumyalar nakledilirken zerlerine ve mumya-
isim, ya ve yeri belirten mumya etiketlerinin
mektup, fatura ya da ama bu
edebi metinler de zira bizim gibi
okuldaki derslerde de

(Resim 24). Bazen bu
tahtalarm bir de;linip sicimlerle birbirine
Dakhla vadisine bulunan iki
"ahap kitap" grdk. 1988
byk heyecan bu "ahap kitaplar", 25 cm
56 ANTiKAGDA KiTAP
24. Ahap okul Londra, British Museum.
1 O cm ve 3 cm 8-9 tablettten
birinde hesap (Resim 25) ise
bir kodekste gibi bir nl
edebi bir metin yer Aristoteles'in bir eserinin
nedeni buydu- fakat ok gemeden
metnin hatip bir
eserleri ge dek hitabet derslerin-
de oka 4. ya da 5. bir
hitabet eski hatibin metnini okuyup ezberlemek ama-
muhtemeldir.
12
. Roma en kuzeydeki blgesin
de, yani Britanya'daki Vindolanda askeri
. malzemesine. dair bilgilerimize nemli buluntular
ele geirildi.
13
Buradaki minik boyutlarda
ve bulundu. zederi bu tahta-
lOO'de orada kamp olan Roma ordusunun belgeleri
sre sonra Bunlar
sonra biimlerine gre gruba dokusu uzunla-
olan, dikdrtgen biiminde (16-20 x 6-9 cm), ince (3-1 mm,
bazen de 0,25 mm tabietler mektup yazmak
iin Metin tabletlerin bir yzne mrekkep ve
ty kalemle iki stun halinde (Resim 26). Sonra
bir izgi ekiliyor dokusuna
dikey olarak) ve ikiye da adres
Britanya, Dakya (Dacia) ve bulunan benzer
dikkate bu Vindolanda sayesinde
ANTiK YAZI MAUEMELERi 57
25. Dakhla'da bulunan ve zerinde
bir yer alan "ahap kitap".
58 ANTiKAGDA KiTAP
26. Vindolanda'da bulunan ahap rabler. Londra, British Museum.
Ties:]! to
.!!
Ties: g_ to Q
!;
to!(?)

.
.
. .
o f
.o .
2 7. Vindolanda' da "not defterleri" (konstrksiyon).
28. Pompeii'deki Murecine'de bulunan tabula cerata.
Pompeii, Eski
oldu; bylece, o dnemde en papirse nadiren
blgelerde mektuplama biiminin bu
Vindolanda ikinci grubu, yine ilk burada grlen "not
defterleri"dir. Bunlar, ortadan ikiye ince ahap tabietierin
birbirine elde edilmiti. Bu "defterlere" tek bir stun
halinde batan sona dek burada
tersine, dokusunun tersi ynndeydi (Resim 27). zerle-
rine sonra kadanan ince tahta tabietlerden antik litera-
trde de sz edilir; Commodus'un
isimlerini bu tabietiere geceleyin de bu kiileri
(Herodianos 7 .1).
Vindolanda nc grubu daha nce de incele-
nen tabulae ceratae [balmumuyla levhalar], yani tahta-
Bir yz dz, br yznn daha yksek olan
iinde bir balmumu oluyordu. Bu balmumu
iine bir kalemle (Resim 28).
60 ANTiKAGDA KiTAP
29. Bir ahap Paris, Louvre.
renkteki stnde daha rahat grlsn diye balmumu
genellikle koyu renkteydi ya da Genellikle bu tr tahtalar
balmumuyla yzeyleri st ste gelecek sicim ya da
tutturulur, bylece bir diptykhon elde edilirdi
diptykhon deltion olan bu Yunanca szck ikiye tahta
tir). ya da daha fazla paradan trleri de (triptykhon,
polyptykhon); nedenlerden tr
kadar elbette. Bu tr [ten fazla
olan levhalar] bunlara codex (kodeks) derlerdi-
i yzeyi balmumuyla \<ap olurdu (Resim 29).
Tabulae ister tek ister birka paradan
en eski dnemlerden beri Etrskler ve
dan olarak Mektup ve not defterleri
larda pugillares tabletleri]) olarak, edebi taslak ve notlar iin,
okuldaki derslerde olarak
15
ve Roma blgesinde zellikle
de yasal belgeler iin. 1875 Pompeiili banker Caecilius lucun-
dus'un evinde bulunan 153 tabulae ceratae en
rnekleridir.
16
Roma hukuk ve ekonomisinin bu birincil
dan daha nemli olan tek buluntu, liman kenti Puteolili bir banker
ailesine ait olan ve1959 Pompeii bir viilada bulunan
olsa gerekP
Bu diptykhon'lar genellikle ama
da -Martialis (14, 5) yolculara
edilmesini tavsiye eder- ve ge greve yeni
yksek zellikle de konsllerin oymalada ssl
diptykhon'lar etmeleri adettehdL Gnmze ok
da rnek nedeni, antik gzel
birer kitap olarak
18
Plinius'a gre (13, 69), erken dnemlerde palmiye
ya da kitabiye
kitaplar da Bu bilginin
buluntular ya da Yunan-Roma kalma resimler yoktur.
Fakat Hindistan ve Asya'da palmiye ve
dnemlere kadar malzemesi olarak Palmiye
ince uzun kesiliyor ve zerlerine keskin bir
metal kalemle harfler Daha uzun metinlerde ok
yaprak .st ste konuyor, deliniyar ve bir iple tutturuluyordu. Asya
kkenli bu palmiye (Resim 30)
19
Plinius'un neyi
yarayabilir belki. ger-
ekten de kitap yazmak iin Yunanca ve Larincede
"kitap" gelen byblos [ =biblos] ya da liber
gelmesinden de bellidir. Sumatra'daki Ba-
tak'larda, bir akordeon gibi ritel kitap-
(Resim 3 1); ve zellikle
de eski zg keten kitaplar da bunlara benzerler.
Antik literatrde libri lintei [keten kitaplar] oka da, bu
Livius'un gre (10, 38.6),
Samnit 293) bir Samnit rahibi eski bir keten
biimde bir kurban yine Livius'a gre
(4, 7.12; 4, 20.8), vakanvis Licinius Macer, Capitolium'daki
luno Maneta muhafaza edilen ve eski Roma rruigistra-
[st dzeydeki kamu grevlileri] ieren keten
kitaplara Marcus Aurelius eski
Latin Anagnia'da ok libri
lintei de (Fronto, Ad M. Caes. 4,4 p.66 N). Ge dnem
gre (Symmachus, Epist. 4, 34; Claudianus, Bell. Get.
230) kehanetlerinin yer kitaplar da ketendendi;
oysa Varro'ya (Servius, Aen. 3, 444) ve Plinius'a (Nat. Hist. 13,69)
62 ANTiKAGDAKiTAP
,' 6iltiD11
30. Seylan palmiye Berlin, Hint Mzesi.
gre, bu kehanetler palmiye yle ya da by-
le, eski keten kitaplarda kutsal metinler ve resmi
yer olsa gerek.
Devletin st dzey yneticilerinin eski Roma ailelerinin
zel arivleri ve kronikleri (bkz. Oionysios HalL 1, 74.5);
21
ey Etrsk ynetici aristokrasisi iin de geerlidir. Bu "aile
da muhtemelen libri lintei idi, zira Plinius (Nat. Hist. 13,
69) eski dnemde zel belgelerin keten zerine iaret
eder. Nitekim 4. kalma bir Caere lahtinin
merhumun bir paket halinde zenle
bir bez grlr (Resim 32) ve Chiusi'de bulunan bir kl kavanozun-
daki tasvirde, ve kehanette bulunan Etrsk
rahipleri haruspices'in tipik da benzer bir paketin zerinde
durur. Buna gre, Chiusi lahit ritel haruspex'e
ait olsa gerek.
22
Gnmze bir Etrsk liber linteus'u bile Zagreb Mze-
si'nde bir m um
23
Bu adet
zere keten eritlere ama ne ilgintir ki, bu eritlerin
zerinde imdiye dek bulunmu en uzun Etrske metin yer
3 1. (Sumatra) Mainz, Gutenberg Mzesi.
32. Caere'de bulunan Etrsk lahit liber linteus. Vatikan Mzesi.
64 ANTiKAGDA KiTAP
Korunmu olan toplam be erit, dolu tek para bir bezden
elde edilmitir. Bu bez 3,40 m ve cm genili-
Etrsk adetine gre sola uzanan siyah mrek-
keple, belli ki deneyimli bir zenle (Re-
sim 33). Toplam 12 stunun her biri 24 cm ve
bir ereve iindeydi. en sonunda, yani solunda
ereveli bo bir "sayfa" bezin byk
her stun bir "sayfa" oluturacak biimde bezin
olmayan iki ucu bu "paketin" Harflerin
biimine kitap 100 Perusia-Cortona-Trasimenus
gl blgesinde ve Etrsk bir gmen
getirilmiti; bu bez kitap daha sonra eline gemi
olsagerek. 1200 szckten oluan metin bir biimde
okunamasa da, genel Rakamlara,
ay isimlerine, tannlara ve mlek tasvirlerine, klt ifadelerine rast-
burada len takvimi bir ritel
dndrtyor. yleyse, liber linteus
Zagrabiensis, antik tasvir gibi, Etrsklerin
ve klt o libri rituales'ten biri.
24
Libri lintei, ge Roma imparatorluk dnemine istinaden bir kez
daha Historia Aurelianus'un 270-275)
eserinde, imparator libri lintei olarak ha-
ve Roma' daki Bibliotheca Ulpia' da muhafaza edilen gn-
lklerinden (Aurel. 1. 7). Aurelianus papirs
bile, burada eski
keten yeniden ortaya bana pek
gzkmyor, zira Palmyra kraliesi Zenobia Nil blgesini de geici
olarak Belki de Aurelianus'un libri lintei'si
keten cildi papirs ya da parmen kodekslerdi. Aurelianus'un halefi
Tacitus'un yine Historia Augusta' daki biyografisinde sz edilen ve
senato kararlarint ieren libri elephantini (Tacitus 8, 1) de fildii
cildi kitaplar olsa gerek. .
b. Papirs
Fakat burada sz edilen malzemelerinin hibiri papirs bit-
kisinden elde edilen papirs
25
kadar nemli Papyros
33. Etrske yer mumya bezi Zagreb, Arkeoloji Mzesi.
olarak bizim Papier yaa-
maya devam eder, oysa bitkiden elde edilen malze-
mesine, yani papirse genellikle khartes derlerdi (Lat. charta); bizim
Karte harita, oyun bilet] de oradan gelir.
Yunancacia papirs rulosu iin byblos zamanla
"kitap" biz bu Bibliothek ktphane],
Bibliographie kaynaka], bibliophil kitapsever] gibi bileik
szcklerimizde hala Bibel
nn kkeni de byblos'tur.
Papirsgillerden olan papirs bitkisi (Cyperus papyrus) nemli ve
seven o ts u bir bitkidir (Resim 34). Papirs
en ok da Nil vadisinde yetiiyordu. zellikle de
Nil ve bir papirs retim merkezlerinin
geliip Arsinoitis'te soyu tkenmitir. Bugn papirs
ancak Nil'in st Habeistan ve Uganda'da yetimekte-
dir. Aristoteles'in Theophrastos -papirs bitkisinin ilk ay-
tasvirini Theophrastos'a borluyuz- papirsn Suriye'de de
yazar (Hist. Plant. 4, 8 vd.); Plinius'a gre (N at. Hist. 13,
7 3) Mezopotamya'da da yetiir. Sicilya' da Ciane nehri ve Syrakusai' de
papirsleri 10. yoksa bitkinin
66 ANTiKAGDAKiTAP
34. Papirs bitkisi
orada eskiden beri mi konusundaki eski

Papirs bitkisi srngen otuklu, gen
biimindeki tepesi gibi yapraklada otsu
bir bitkidir ve boyu 5 metreye
da en eski firavun dnemlerinden beri papirs bitkisinden
ok rnler elde ediliyordu. Theophrastos, daha nce de
metninde, papirsn konusunda,
kaynaklada (rn. Plinius, Nat. Hist. 13, 72) da bir
liste verir. Papirsn ieren ucuz ama lezzetli bir besin
maddesiydi. Liflerinden sepet, mat, halat, lamba fitili, basit
sandalet, hatta Kkleri alet ve yaka-
cak olarak ieklerinden elenk, kllerinden ila

Burada bizi ilgilendiren rn, yani malzemesi, papirs
alt zden elde ediyordu. papirs retimine
dair en bilgiyi, ancak modern kavu-
turulan Plinius'un Naturalis
(13, 74 vd.) borluyuz. Modern
zellikle de, Syrakusai'deki Museo del Papiro'nun mdr Corrado
Basile'nin Kabaca anlatacak olui\ak
papirs elde ediliyordu: Saplar henz tazeyken paralara bl-
np soyuluyor, bylece z ortaya Bu da ince ama olabildi-
ANTiKYAZI MALZEMELERi 6 7
35. Bir papirs retim
enli paralar halinde kesiliyordu ve suyla la bir
zerine kenarlar st ste gelecek yan yana diziliyordu.
Bu zerine ters ynde olacak ikinci bir z
diziliyordu (Resim 3 5). bu yzey yas bir dv-
lyor, ieren zn sayesinde iki tabaka birbirine
Bu elde edilen yaprak (Yun. kollema)
kururulduktan sonra ponza bazen de midye ya da bir
ubukla dzleniyordu. Bundan sonra bir (un ve sirke)
ok yaprak -genellikle 20, bazen de 50- bir rulo
halinde ancak rulonun bir yzndeki bitki liflerinin
hep ynde gerekiyordu; rulonun dikey, iinde
ise yatay idiler. Papirs hep bylesi rulolar halinde piyasaya srld.
Daha metinler, mektup yazmak iin bu rulodan gerek-
kadar kesiliyordu.
Bu retilen papirs rengi beje
ve antik rulo kitapta gereken belli bir
sahip kaygan yzeyli bir malzemesi
Antik papirslerin renginin genellikle kahverengimsi olma-
nedeni, Elbette
piyasada ok kalitede papirs kalite
malzemeyle de llrd. Plinius daha
nce belirtilen yerde, kalitelerdeki papirsleri o dnemdeki
isimleriyle birlikte En kaliteli papirs 13 ( = 24,3
cm) rulolar halindeydi ve charta hieratica idi; da
zere, zellikle de klt yazmakta Birinci
kalitedeki bu papirse daha sonra Augustus'un, ikinci
kalite papirse de verildi. Hieratica ismi de
.68 ANTiKAGDAKiTAP
( = 20,3 cm) nc kalite papirslere devredildi.
rator Claudius dneminde, alt liviana'dan, st
augusta'dan retilen kalitede bir papirs daha piyasaya srld:
charta claudia. Bu papirs augusta'dan daha iin
daha ok tercih edilir hale geldi. Hieratica'dan sonra,
retim yerinin verilen ve Roma'da
Fannius isimli bir gzelletirme ilemine tabi
iin fanniana da denen charta amphitheatrica geliyordu;
bu rulolar 9 parmak ( = cm) enindeydi. Nil retim
yeri Sai:s'in verilen saitica ise 7-8 parmak cm)
enindeydi ve ekile iin daha dk kaliteydi.
charta
taeneotica ve nihayet emporitica gelir; ancak bu sonuncusu o kadar
dk kaliteydi ki, yazmaktan ziyade, paket olarak
Gnmze ulaan papirslere bakarak, papirsn
kalitesinin, yani yzeyin ve lifleriri
2. sonuna doruk
syleyebiliriz. Ptolemaios dneminin papirsleri -ki bizim
ilgimiz bunlarla balar- ok iyi kalite olsalar da biraz daha
Papirsler Roma imparatorluk dneminde e kalite
dzeyini korurlar ama 3. itibaren giderek kalitesizleirler.
Ancak papirs retimine o. sonu 1.
son tahmin edilmektedir. Papa
gelenekiere kalarak belge dzeniernekte kullanmaya devam
papirs Sicilya'daki bir imalathanede retilmi. olsa gerek.
Antik dnyada papirs ve talebi, zellikle de
ileyen idari byk kentlerde hayli
ve buna olarak da bir ticareti gerektiriyordu.
Atina'daki idarenin 5. papirs belge
sureti chartai giderlerini, Atina
akropolndeki Erekhteion'un inaatmm gider (IG F
374, stun IX, belirtilmesinden air
Hermippos'un, 408/7 kalma bu belki de bir
kuak daha eski olan bir ko (Athenaios
27e vd.) bir dizi ithal mal menei ile birlikte ve bu
ithal mallar dan getirilen yelken bez i ve papirs
(bybloi) da Bizzat Ptolemaios'un idari kurumlarmdaki
papirs tketiminin ne kadar yksek 258/7 ait
bir papirs kavuturmutur; buna gre, "babakan"
Apollonios'a tek bir birimindeki memurlar 33
gnde en az 434 rulo

Ptolemaios ve

papirs
retiminin genel zet olarak unlar sylenebilir:
Papirs bitkisinin olarak ya da plantasyonlarda
blgeler nce sonra da
mlkyd ve zel kiilere kiraya veriliyordu. Bitkilerin yetitirilmesi,
papirsn retimi ve rnn zel sektrn elindeydi.
kk iletmelerdi ve blgesinde
yaayan zgr iileri imparatorluk dneminde bu
imalathaneler daha byk yerlere benziyor: Ptolemaios
dneminde reticiler birinci kalite papirs
devlete vermekle ykmlydler, ancak
rnn geri serbeste Roma imparatorluk
dneminde nce bir retim vergisi koyuldu, ardindan da yine
rnn bir ya da para devlete verilmesini
ngren anabolicum chartae vergisi]
Antik papirslerin

bu malzemesinin lkede,
yani da bulunmutur ve bulunmaya devam etmektedir; ancak
bu papirsler, bir zamanlar papirs bitkisinin yerlerde, yani
Nil nemli blgelerinde ve Nil kuru l
blgelerinde bulunmutl!-r En nemli buluntu yerleri bugn
kumlar vaha yerleimleri, zellikle de Fayyum
blgesindeki kentlerdir (Arsinoe, Karanis, Soknopaiu Nesos,
Philadelphia vs.). Zengin gn
yerler, Herakleopolis, Tebtynis, Oksyrhynkhos, Hermopolis,
Koptos, Elephantine'dir (bkz. Resim 36'daki harita).
ok papirs bulunan yer, nehrinin orta Dura-
Europos'tur. Daha sonra Roma garnizonu olan bu kentin dakine
benzer kuru iklim sayesinde, parmen veYanan papirsleri
Roma askeri idaresinin Latince papirsleri de korunabilmitir. Papi-
rsler Filistin'de de uzun mrl olabilmitir. En rnekler,
l Deniz' deki bulunan deri ve papirs 18.
Herculaneum' da "Papirs denen villada kmr-
lemi bir durumda bulunan 1800 rulonun bunca sre
70 ANTiKAGDAKiTAP
OXYRHYNCHUS (el-Bahnasa)
HERMOUPOI.!S
APHROD!TOPOI.!S

(
BUS!RIS (Ahusir-el-Malaq)
Hawara
EH.ahun
Guroh(Kom MedinN Ghurab)
HERACLEOPOLIS MAGNA

ANCYRONON POI.!S (El Hiha)
(Tihna)
36a. papirsn yerler.
KIIF.NOBOSKION
OASIS MAIOR (ri

Places where papyri were found:-
ancient names SYENE
modern names
othtr ancient names
o 50
Aswan
Ptolcmais. De/ta
(Akmim)
eKOPTOS (Qus) t

APOLI.ONOS ANO,
APOLUNOPOUS MAGNA
(Edfu Teli)
IOOMiles
W.>di Fawakhir

o so 100 ISOKim
36b. papirsn yerler.
72 ANTiKAGDA KiTAP
nedeni 79 Vezv'n sonucu oluan zel
Bir Attika bulunan papirs ok gemeden
toza dnrken,
31
1963 Selanik'e Derveni'de gn
bir papirs rulosu -lnn
sonra artakalan para- gnmze dek korunabil-
4. yazilan felsefi bir metin ieren bu rulo, bugne
dek bulunan en eski edebi Yunanca eserdir.
c. Deri ve
Kitap yazmakta malzemeleri papirsn en
byk "rakibi" hayvan derisiydi.
32
retim yntemine olarak
iki rn elde ediliyordu: Deri ve Deri, tyleri
hayvan pstekisinin asiti ieren bitkisel maddelerle tabaklan-
elde edilirken, retiminde hayvan derisi tabak-
lanmaz, kirele geirildihen sonra gerilerek kurutulur,
ondan sonra da incecik kazmarak dzlenir.
Hayvan derisine antik literatrde sz
edilir. Diphthera ve membrana terimleri hi hem
deri hem de parmen iin bu rnlerin hangisinin
vermek genellikle zordur. Herodotos'un
gre (5, 58), eski dnemlerdeki papirs
kullanmaya balamadan nce kei ve derilerine
Burada akla gelmesi gereken deridir herhalde, Perslerin
devlet kronikleri (Diodoros, 2, 32) iin de geerlidir bu, zira
bir Pers 5 deri zerine bulun-
l Deniz'deki Kumran'da bulunan ve bir Yahudi cemaati-
nin metinlerini ieren nl da dikilerek birbi-
rine eklenmi derilerden oluur.
34
Burada ender grlen bir acayiplik
olarak, zerine mrekkeple ve
derisini anmak istiyoruz; bu aheser Konstantinopolis'teki im-
paratorluk mabeyincisi Lausos'un sanat koleksiyonunun bir
(Kedrenos 1, p. 616). Fakat Suetonius 'ta, Orig.
6, 11.2) Roma'daki membranae'nin nce matem renginde, yani safran
daha sonra da genellikle beyaz sylerken ancak
parmenleri kastediyor olabilir. Yahudi barahip
II. Ptolemaios Philadelphos'a 285-246) hediye kanun
MAlZEMElERi 73
da parmendendi mutlaka, zira kral derinin hay-
ran Ant. 12, 2.
Parmen iin "pergamena" nispeten ge
ilk kez Diocletianus'un
fiyatlarla ilgili olarak fermancia (VII, 38) "Perga-
mena" kkeni Pergamon (bugnk Bergama) kentidir;
Plinius'un (Nat. Hist. 13, 70) alim Varro'dan
U bilginin zel bir nemi kral, Ptolemaios ile
Eumenes, birbirlerinin ktphanelerini bu ne-
denle Ptolemaios papirs yasaklar. Bunun zerine Perga-
mon'da parmen kefedilir ya da icat edilir (membranas Pergami
repertas). Bu krallar, Pergamon ktphanesinin kurucusu II. Eumenes
159) ile Ptolemaios VI. Philometor
1 45) olsa gerek. Eskiden, Varro'nun bu bilgi nedeniyle, par-
menin ilk olarak Pergamon'da icat dnlyordu. Fakat
Dura-Europos'takine benzer da gibi, daha
eski dnemlerde de parmen U daha
olsa gerek: i 70-168 Suriye Antiokhos
Epiphanes ve istila
papirs kesintiye Bunun zerine, ktphaneyi
geniletmeyi srdrebilmek. iin, eskiden beri bilinen paqmenden
yararlanmaya

Ancak ok sonra yeni kitap formu kodeks
parmen ya va ya va papirsn yerini
4
Okunur,
1. Yazma
eitli malzemelerini blmden sonra, imdi de
istiyoruz.
hangi gerelerle
1
Bu sorunun
malzemesinin trne ve Daha nce de grd-
gibi, gerek Yunanca gerekse Latince konuulan blgelerde
bulunan en eski rnekleri toprak anak mleklere
harflerdir. ostrdkon zerine, duvarlara ya da az ok sert
bir zemine yazmak iin sivri bir gere ya da metal
kalem yeterliydi ve bunun iin mutlaka zel bir stilus kalem)
gerekmiyordu. Ancak ii balmumuyla tahta-
yazmak, daha bu ince tabakaya iin
byle bir kaleme gerek kalemin (Yun. graphis, Lat.
stilus) ucu sivriydi,
balmumunu dzlemekte st ise
biimde Bu nedenle, kalemi evirmek" gelen
stilum vertere ifadesi "silmek" ile hale geldi.
NASIL OKU NUR, NASIL YAZIURDI? 75
Basit.bir ya da bir diptykhon'a yazan tasvir
eden resimlerde, daha nce ve zerinde bir okul
sahnesi yer alan Duris vazosunda {bkz. Resim 9), bu tr kalemler
grlr, ok zgn kalem bulunmutur (Resim
3 7). bronzdan, bir da kemik ve fildiindendir, ancak
madenierden kalemler de (bkz. Anthol.
Graeca XVI, 324). gzellikte bronz bir kalem Orvieto
bir Etrsk bulunmutur.Z 6. so-
nundan kalina bu kalemin (Resim 38) st elinde bir
ve stilus tutan bir
zerindeki palamut benzeri balmumunun dzle-
nmesine Bylesi bir kalemin zaman zaman
bir haner olarak da oluyordu; nitekim Iulius
Caesar kendini can havliyle savunurken, elindeki stilus'la katillerih-
den birinin kolunu delmiti {Suetonius, Caesar 82). Balmumu
kalemin geni ucuyla dzleniyordu ama taze balmumu
demek ya da tm yzeyi dzlemek iin zel bir spatula kulla-
bir de
spatulalar
3
(Resim 39) gnmze ulaabilmitir.
Genellikle oturur pozisyonda iken, tahta dizlerin
zerine suretiyle Fakat sert
bunlara tasvirlerde gibi (Resim 40)-
ayakta da Yeri gelmiken belirtelim: Balmumuyla
ahap ok sonra da, yer yer geen
kadar

Buna papirse, parmene ve ya da bal-
mumuyla tahtaya mrekkep ve kalemiyle

ucunu incecik olana_,dek kemirdikleri
saz ve kalemlerini
genellikle elde kalamos olan ve hem
kalemine veren hem de calamus bii-
minde dillerine uyarlanan ucu kk bir {Yun. smile,
Lat. scalprum librarium) olarak kesiliyor, ucu ve bylece
modern elik kaleminkine benzer bir biim elde ediliyordu. Plinius'a
gre (Nat. Hist. 16, 157), zellikle de Knidos ve Ermeni
Anaetis gl {Lat. Anaeticus lacus) ok gzdeydi
ama da (Martialis 14, 38).
,1
76 ANTiKAGDAKiTAP
3 7. Bronzdan ve ry kalemle Trier, Eyaler Mzesi.
38. Errsk kalemi. Berlin, Antika Mzesi.
39. Bedburg-Buchholz kkenli balmumu
Bonn, Ren Eyaler Mzesi.
NASIL OKUNUR, NASIL YAZIURDI? 77
kalemleriniri bronz kalemler de (bkz. Resim
37); en eski ve en nl rneklerden biri 5. kalma bir
Attika bir papirs rulosunun (!) bulundu.
6
Ku
tylerinden nispeten ge bir dnemde benziyor, zira
ty-kalemlerden eden ilk metin (Anonymus Valesianus 14, 79)
6. tarihlenk
kalemler kolay iin bir
ya da ponza sivriltilmeleri gerekir. Bu nedenle, bir
kutuda birka kalem tutuluyordu. Mrekkep (Yun. melan,
Lat. atramentum) elde etmek iin genellikle kurum.ve su
ve bu ya Arap ekleniyordu. Demir ve
. 1
asitinden elde edilen mrekkeple en eski belge IS 1 ll
tarihlenir.
7
mrekkep elde ediliyordu.
8
Daha nce sz edilen Zagreb liber linteus'unda da
mrekkep ancak bu mrekkep zincifre (HgS)
ierir.
9
gizli mrekkep de bilinirdi. Bununla ilgili olarak Ro-
air Ovidius eserinde (3, 62 7 vd.) iki tyo
verir:
"Gvenli ve daha biraz nce stle
bunu okuyan ncekmr tozu serper zerine.
Ketenin da, henz nemli iken, aldatabilirsiniz.
Bakirdir sayfa, yine de gizli zerinde."
Sihirli papirslerde gcne sahip mrekkep tarifeleri
bile verilir. Drt drakhme'lik Troglodytai* mr, Karya inciri, yedi
hurma yedi kurutulmuiam yedi adet
pelinotu z, kara yedi ty; btn bunlar kmrleene
dek kavrulup suyla kpiirtlr (Papyri Graecae Magicae 244-246).
Mrekkep hakka benzeri kaplarda Resim 41 'de grlen
mrekkep Sicilya'daki Morgantina'da bulunmutur ve
3. tarihlenir. Kase biiminde olan geni
u ANTA/\1\0Y TO ME/\ANOBA<DON (Antallou
. to melanobaphon: Antallos'un mrekkep
10
Ancak Yunan-
* (Yun.) Buzul yaayan bir Etiyopya kabilesi. (.n.)
78 ANTiKAGDA KiTAP
40. figrlerinin yer Neumagen rlyefi. Trier, Eyaler Mzesi.
41. Morgantina'da (Sicilya) bulunan Hellenistik mrekkep
mrekkep daha ok La-
tince ise atramentarium idi. zellikle de Roma dnemine ait
ok atramentaria bulunmutur, genellikle stnde bir delik
olan silindir kutulara benzeyen bu bir ifter ifter
-biri de siyah mrekkep iin- bulunmutur (Resim
42). Bu tr gerelerini tasvir eden re.sim ve da
gibi, mrekkep kalemleriyle birlikte bir
da

NASIL OKUNUR, NASIL YAZILIRDI? 79
4 2. Instrumentum scriptorium ara gereci], kitap ve capsa [papirs
tahta kutu] tasvirleriyle bit Pompeii duvar resmi.
Napoli, Ulusal M ze.
Sert aksine ok da olmayan esnek
papirs sert bir zemin zerinde yazmak gerekiyordu. Eski
bu sorunu "Trk ile, yani yere
rup oturarak zdler. O zaman eteklerinin
rilen kuma zerinde rahata ok
kelinde grlen bu oturuun bir daha
Sol bacak bklerek yere oturuluyor, sol kol bu
Sol kolun zerinde duran papirse elle
Bylece, rulo halindeki papirse nispeten sert bir zemin
ama bu pozisyonda ancak dar stunlar halinde
elbette.
12
ve saz kalemi gibi,

da taklit etmemie benziyorlar. Fakat bu
daki tasvirler, yani papirs rulo kalarrws da kullanan
tasvirleri ancak Roma imparatorluk dneminden
pek ve uzun bir metnin mi
yoksa mevcut bir metni!l mi ya da sadece imza
ok belli Her halkarda hep bir sandalye ya da
80 ANTiKAGDA KiTAP
43. Roma mezar rlyefi: Bir papirs rulosuna
Strazburg, Arkeoloji Mzesi.
koltukta oturur. Resim 43'te, Strazburg'da bulunup 200
tarihlenen Roma mezar rlyefinde koltukta oturan bir adam gr-
lr.14 Adam sol elinde rulo halinde duran bir ruloya
yazar, rulonun br ucu ise dizinden sarkar.
elinde, rulonun bir kalamos tutar.
Baka tasvirlerde bacak bacak stne atarak oturduk-
ya da bir biraz daha ruloyu ya da dizin
zerine grlr. ve abuk
papirse hi uygunolmayan bu yazma pazis-
amamak elde 3. bir metninin
zerine birka dize yazan birinin metninin "Beni kalamos
el ve de diz," diye not o dnemden kalma tas-
videre pek uygun
Ancak o dnemde yazmak iin bir masaya ya da oturmak
pek benziyor.
15
Ostia kkenli kk bir rlyefte
NASIL OKUNUR, NASIL YAZIURDI? 81
44. gsteren rlyef. Osria Mzesi.
(Resim 44), bir plat{ormunzerinde duran ve belli ki bir konuma
yapan bir adam grlmektedir; iki masada. oturan
ve polyptykhon'a yazan ya da not tutan iki sekreter
arkapjandaki adamlar el kol hareketleriyle konumakta-
Ostia Porrus'ta bulunan bir baka rlyefte
16
ise
oturmu bir gzcnn, bir geminin yk
yine bir polyptkhon'a notlar grrz.
drt havariyi tasvir ederken yazan kii figrn
kullanan kitap bir masa ya da
yazmak ancak Karolenj dneminde girmitir. Bu tr aziz
tasvirlerinde ikonografinin az ok tut.ucu hesaba katmak
gerekir elbette; pratik yaamda ise diz stnde bir durumda
yazmak yerine, bu i iin masa geilmi daha muhte-
meldir. Yine de, Paulus'un ieren 850 tarihli
bir el azizi bankta oturur gsteren bir tasvir yer almak-
Paulus'un zerinde bir kalamos, bir
mrekkep kk bir ve bir rulosu
82 ANTiKAGDAKiTAP
rulonun bir ucu Ancak 9.
papirs iin, bu tasvir daha eski bir
gre olsa gerek. Yine de bu tasvir, papirs tah-
tadan bir destek zerinde de bir
2.0kuma
Bugn bir gazete ya da baka bir metni bir
de kendi kendimize okurken, iimizden, yani sessiz okuruz. Fakat
bunun tam tersi geerliydi: En edebi ve iirsel
metinler kendi kendine okunurken bile sesli sesli okunurdu ve bu
adetten bir sapma dikkat eker, zellikle belirtilirciL Nitekim Augus-
tinus Aziz Ambrosius'un sessiz belirtir (vox autem
et lingua quiescebant [ama sesi
Augustinus bu tacite legere [sessiz okuma] iin bir
lama bulmaya ve belki de Ambrosius'un tesadfen orada
bulunan kiilere metindeki zor zorunda kalma-
mak ya da hassas korumak iin iinden ileri
srmtr (Augustinus, 6,3). Demek ki edebiyat yksek
sesle okunilrken akustik olarak da ve ite bu
nedenle sanatsal metinlerin da hitap etmesine
zen gsteriliyordu: ritmik cmleler kuruluyor, hiatus'lar-
dan, yani szck nllerin st ste gelmesinden vb. ka-
zengin evrelerde iir ve nesideri evdeki klelere
akutmak adettendi. Fakat daha da ileri gidip
iinden dnmemek gerekir. Ne de olsa belge ve
sessizce dair ok

Hem en Roma dneminde olan halk ktphanelerin-
de herkesin yksek sesle tasavvur etmek.zor
te yandan, Hellenlerin ambar benzeri kitap
eski tip l,ctphanelerde, stunlu geni galerilerde ve avlularda
"sesli" daha akla
Kitap okuyan insan Yunan ilk kez 5. tasvir
edildi
19
ve bu tema ge sonra da sevilen bir tema olmaya
devam etti. Elinde bir rulo kitap tutan insanlar zaman zaman ayakta
da tasvir edilmilerse de, okurken insanlar daha bir
NASIL OKUNUR, NASIL YAZILIRDI? 83
45. Q. Sulpicius Maximus'un mezar a n t . Roma, Capitalini Mzesi (Museo Nuovo).
84 ANTiKAGDAKiTAP
Tasvirlere genellikle bir sandalyede oturuyor-
Bir dizi Etrsk lahti ve kl kavanozunun zerinde sedire uzan-
olan ve ellerinde bir rulo tutan figrler grlr, iinde
en etkileyici Laris figrdr (Resim
14). Okuma rulo elde tutulurdu, fakat Mosel
- vadisindeki Neumagen rlyefindeki (Resim 16) gibi, rulonun bir
okuma zerinde ender de olsa grlr.
Martialis ( 14, 84) bu tr bir tahtaya manuale der ve papirs rulosunun
hassas okuyucunun giysisine srtnerek
nlemek iin okurken manuale tavsiye eder (Ne toga
barbatos faciat vel paenula libros, haec abies chartis tempora longa dabit
[Bu rulo kutusu, elbise ve mantonun nleyerek
uzun sre koruyacak]) .
20

Theodor. Birt, henz bu o gne dek bilinen
zengin grsel malzemeyi bir kitapta

Bu tasvirlerde oku-
evreleri grlebilir: Henz tmyle rulo; ruloyu
okumaya sol eliyle
elinde de henz hacimli rulonun
ve nihayet rulonun bitmesine az kala ha-
cimli sol elde kesilmesi
de tasvir edilir: Elde tutulan rulonun haldeki okun-
mu ve geveke sarkar. Resim 45 bu
Bu heykelde tasvir edilen
94 Domitianus Capitolium' da dzen-
lenen Yunan heksametresiyle dizeden
iiriyle ve galip Zeus'un, Helios\m
Phaeton'a vermesine fkeyi dile getiren
bu zerine epigram-
larda, gece gndz Musa'larla iin gten
hasralanan ve sonunda da len met-
hiyeler dzlr. Quintus Sulpicius Maximus bu dahi ocuk
on bir be ay ve on iki gn
22
Mitik
Linos'un rulosunu olsa gerek-
gsteren bir vazo resmi (Resim 46)
23
ise trajik aksine mizah
doludur. Tahmin gibi, elinde bir rulo kitap -ge antik-
rulonun yerini modern kitap biimi kodeks tutan insan
zamanda yazar, alim, filozof, hekim, enielektel
NASIL OKUNUR, NASIL YAZIURDP 85
adamlann
24
tasvirinde sevilen bir tema haline geldi ve
sonra ikonografisinde de bol bol
46. Eretria vazo resmi. Paris, Louvre.
5
Antik Biimleri:
Rulo ve Kodeks
malzemelerinin blmde kitap biimlerini
grmtk: Madenden, ahaptan, yapraklardan ve kabukla-
"kitap"lar, ve keten Bu b-
lmde Yunan-Roma

iki nemli kitap biimi olan rulo
ve kodeksi daha
1. Rulo kitap
Kodeksten ok daha eskiye dayanan rulo kitap boyunca
bilinen tek kitap biimidir. Rulo memleketi Yuna-
nistan'a ne zaman gvenilir kaynak nedeniyle tam
olarak bilinmiyor. Yine de, en eski resimli vazolardaki tasvirler bir
terminus ante quem oluturuyor. ressam Onesimos'un
490 vazo resmi (Resim 1 1) konuyla ilgili en eski
rneklerden biridir: Bir taburenin zerinde hafife ne bir
ANTiK KiTABlN BiiMLERi 87
oturur ve elinde ruloyu, duran arkada-
birlikte okur. Daha nce ve zerinde bir okul sahnesi
yer alan Duris vazosu bu resimden daha eski Bu tasvirler
rulo hangi malzemeden dair bir ipucu verme-
seler de, rulolar muhtemelen papirstendir, zira papirsn malze-
mesi olarak belirten Atina belgeler, vazo
resimleriyle dneme rastlar.
Daha nce de gibi, papirs: piyasada genellikle yirmi,
bazende daha fazla (kollema) birbirine
. oluan rulolar halinde Eserler bu rulolara
metin rulodan rulonun ucu kesiliyor, uzunsa rulonun ucuna
bir para daha ekleniyordu.
Papirs rulosunun yazmakta tercih edilen n yzyd
(recto), nk burada liflerin dokusu ve daha kolay
Bir rulo birinci i
lif dokusu dikeydi; bu ilk sayfa (protokollon) iin
tm rulonun koruyucu grevini gryordu!t Rulonun i
sol taraftaki protokollan'dan balayarak tek tek stunlar (Yun. selis,
Lat. pagina) halinde rulonun toplam dikey
den bu stunlar dikdrtgen olurdu (Resim 4 7 /48) .
2
uzunlu-
yani stunun gre
iin, yerlerin zerine de ama bu
durum kalitesini etkilemezdi, nk
yer, zellikle de kaliteli papirslerde hemen hemen hi belli
iin standart bir l yoktu; ama
edebiyat trne gre dzenlemek gibi bir kesinlikle.
Nitekim hatiplerin metinleri genellikle dar stunlar halindeydi
(Resim 49), felsefi eserler geni stunlar, tarihi metinler ve bilimsel
erhler vs. ise daha da geni stunlar halinde Eski pa-
pirslerde iirlerin dikkate bir sonraki
da devam edilirdi; ancak 3. itibaren metrik
birlik, blok halindeki stunlara tercih edilir oldu. Bir rulo ka-
litesini, iki stunu yeterince mesafe ve
rulonun ok belirliyordu.
Yunan gibi- hi kesintisiz devam eder, szckler
boluk ya da imi yoktur. Bu durum okuru
iin bir sorun besbelli. Ancak Latince papirslerde, zellikle
88 ANTiKAGDAKiTAP
4 7. bir papirs rulosunun
48. Okumak zere bir papirs rulosu. Berlin, Mzesi.
ANTiK KiTABlN UCA BiiMLERi 89
49. Demosthenes, DeFalsa Legatione' 1./2. Kahire, M ze.
* Latincesini bu eserin zgn Peri tes [Ktye
Elilik zerine]. (F.D.)
90 ANTiKAGDA KiTAP
50. Homeros, II 2. Oxford, Bodleian Ktphanesi.
51. Homeros, V 3. Oxford, Bodleian Ktphanesi.

""' 8f ct
52. Poseidippos, Epigramlar 2. Paris, Louvre.
de daha eski olanlarda, szckler konmu noktala-

Papiroloji olmayanlar bile bir papirse bunun
bir edebi metin mi yoksa bir mektup, bir hesap resmi bir
belge mi anlayabilir, zira bu tr zel ve resmi metinler italik
karakterli bir
3
karakterinin
harflerin yuvarlak ve harflerin, hatta szcklerin bitiik
yani yazarken kalemin mmkn az
bu nedenle bu tr papirsler ok zor okunur ve mutlaka deneyimli
bir gz gerektirir. Oysa edebi bir metin bunun tam tersini
yapmaya zen gsterilirdi: Her harf ve seik bir
biimde Bu nedenle, en gzel edebi metinlerin
yer papirsler adeta bir
Son derece kaHgrafik bir olan edebi metinlerin
2. tarihlerren Havvara kkenli papirs
4
(Resim 50)-
92 ANTiKAGDAKiTAP
daha ge dnemde Oksyrhynkhos kkenli
. 5.

(Resim 5 1) gibi son derece batan savma ve
da yine papirsler, 160
tarihlerren ve Hellen Poseidippos'un
6
ieren
Sakkara kkenli bir papirsn (Resim 52) hayli tecr-
beli bir elden Fakat italik karakterin, 3. Aristop-
hanes'in Akhamaililer'i bir Oksyrhynkhos papirsnde
7
yer alan bir yorumda gibi, zaman zaman edebi eserlerde de
grlr (Resim 53). Papirolojik ve zellikle de paleografik
el ve seki bu konuda bilgi verirler.
8
Latin kitap

gelince:' Latince edebi metinlerde Yunanca edebi
metinlere gre (elbette Yunanca metinlerle ilgili ok
daha zengin papirs yararlanma olmutur)
. daha fazla italik karakter benziyor. Nitekim papirs ze-
rine en eski tarihli Cicero metni 1. -Verres'e
10
ikinci "gzel bir italik (Bischoff)
(Resim 54). de Herculaneum kkenli olan ve
Actium deniz

anlatan bir kk bir ise
Vezv kentlerindeki duvar hayli benzeyen bir "capitalis"
grlr (Resim 55). 4. ait olup Oksyrhynkhos'taiz bulunan bir
Livius ise italik stilize edilmesi sonucu
ve ge

zellikle de metinlerinde
olarak "unziale"ye bir rnektir (Resim 56).
Daha ge dnemden kall\la edebi Yunan -gramer-
cilerin byk Hellen ktphaneleri zerinde etkili olmaya balama-
sonra- metni daha
belirli imlere (iki nokta st ste, zerinde kk izgiler vs.)
daha Vurgu imleri gibi okumaya iaretler de
ortaya. Fakat bu konuya daha fazla girersek,

ala-
oluruz. Her halkarda, bu tr imlerin gnmz-
deki el da gibi dnemin moda ve gelimelerini
karakterleri papirsled tarihlendirmesine
bulunmutur.
malzemesi idareli Bu nedenle, "arka
yani lif dokusunun dikey verso [arka} yz de kulla-
olan ok papirs Bunlar daha ok ticari ve resmi
Bu tr belgelere genellikle tarih recto [n}
5 3. Aristophanes' e hypomnemata [erhler, Lat. commentarii], Akhamaililer
3. Brksel, Kraliyet Mzesi.
94 ANTiKAGDA KiTAP
54. Cicero, In Verrem II 1. Giessen niversitesi.
55. Herculaneum'da bulunan De Beilo Actiaco, 1.
Napoli, Ulusal Ktphane.
yzdeki edebi metin iin de en bir tenninus ante quem saptamak
mmkndr. bitirilmi bir papirs rulosunun verso yzne
edebi metinler de -az da olsa- elbette. Nitekim
Oksyrhynkhos'ta bulunan bir papirs eitli
hesaplada dolu byk bir rulonun ucunun ve verso yzne
bir ak grlmtr. Bu iirin acemi bir elden
56. Livius 4. Oxford, Bodleian Ktphanesi.
96 ANTiKAGDAKiTAP
belli olan italik karakterinden, metnin bir
birinin zel

Papirs kuru bir yerde muhafaza takdirde son derece
bir malzemedir. 2. hekim Galenos,
sz eder (In Hipp. De Med. Off.
XVIII, 2, p. 630 Khn). Papirsn ok uzun mrl bu-
luntular da 1. kalma bir Pindaros
metni yerlerine papirs yamalar tamir edilmi tir
ki, yamalarda 4. tarihlerren yer

Yazarkeri
hatalar bir sngerle silinebiliyordu, ama tmyle silinmi ve yeniden
papirslere nadiren buna parmende
palimpseston (silip yeniden yazma) yntemine daha bavuru-
luyordu.17
Rulonun dolunca, ince bir ubuk (Yun. omphalos,
Lat. umbilicus) son ve rulo bu
Genellikle rulonun
kk bit parmen etiket (Yun. sillybos) ilitirilirdi (Resim
4 2) .
18
Ruloya sillybos sahibine -Cicero
(Ad Atticum 4,4a. 1) dostu Atticus'tan, bu etiketlerden
iin kendisine iki ktphane rica
eder- ama eserin ismi rulonun ya da genellikle sonunda,
bazen de rulonun olurdu zaten.
19
Antik rulo yani gelince:
papirsn Gnmze ula-
an ve zgn korumu olan papirslere normal
bir papirs boyutu 19. ila 25 cm antik tasvir-
lerdeki insan figr ve kitap da bu lye tekabl
eder.
20
Elbette daha yksek rulolar da Euripides'in
Hypsipyle'sinin yer papirsn 3 7 cm' dir; fakat bu
metin hesaplada dolu bir papirsn recto yznde

Daha
kiik belli ki tercih edilen bir boyut olan 12 ila 15 cm'lik
bir grupta toplamak mmkn. ak yer
Oksyrhynkhos rulosu daha da kktr:
8 cm' dir. Fakat bu papirs de yeniden olan bir papirstr.
ey, edebi bir metnin -erotik epigramlar- yer en kk
rulo iin de geerlidir. W Schubart bu rulo syle-
miti: "Kibar bir bu eseri okurken yakalanmak iste-
mezse, minicik kimseye belli etmeden giysisinin
saklayabilirdi. "
22
Teorik olarak bir rulo sonsuz uzunlukta olabilir, zira
kadar ok birbirine mmkndr. Fa-
kat pratikte fazla uzun, yani fazla bir rulo pek
Elimize geen edebi rulo hibiri zgn
maalesef. Ancak mevcut rulolara bakarak bir tespitte bulu-
nacak olursak, rulo 10 metreyi sylenebilir.
6 metre olup olan bir rulonun
5-6 cm'dir, bir okuyucu bu bir ruloyu.elinde rahata
tutabilir. Platon'un normal biimde
7 cm bir ruloya
antik eserlerin modern gibi tek tek "cilt"ler
halinde eski rulo Temelde,
bir "cilt" bir papirs rulosuna tekabl eder. Ancak, daha eski eser-
lerde, 5. eserlerinde bugnk kurallara uygun
bir blmlemenin antik yazara gz nnde bu-
lundurmak gereklr. Thukydides'in 21 "cilt" (= rulo)
olan tarih eseri, bizim 8 ciltlik haline, ktp-
hanesinin bu eseri gramerci Samoslu Aristarkhas ynetimi
yeniden yayma kaVUffiUtuY Fakat Helle-
nistik dnemden itibaren metinlerin gerekten de yazann
biimde, belirli bir "kitaba" blmlendirilmi var-.
Livius'un 142 ciltlik byk tarih eseri Ab Urbe Condita
ancak 35'i tmyle bir biimde gnmze ulaabil-
mitir- gerekten de 142 rulodan oluuyordu: Neredeyse kk
bir ktuphane. Bir ierik bir btn olarak tek bir
ruloya 5. yani nispeten ge bir dnemde
yazar Orosius'ta bile ifadesini bulur, Orosius adeta
zr diler gibi yle der: "Konum o kadar zengin ki, tek bir kitaba
Onun iin bu rulo burada sona ersin, bir sonrakinde devam
(Adv. Paganos 2, 19,16).
2. Kodeks
Latince codex - somation- ge antik dnem-
98 ANTiKAGDAKiTAP
deki dil uygun olarak, bugn halen geerli olan kitap
biimini kastederiz. Bu.kitap biiminin henz eski
larda codex blok halinde birletirilen birka ahap

Kodekslerin
25
iki tipi (Resim 57).
mel biim A, bizim okul defterlerinin prensibine benzer: ok
papirs ortadan tekrar st ste
konur ve bu iplikle dikilir. 300 tarihlenen
ve Menandros'un Dyskalas [Huysuz] Samia
[Samoslu ve Aspis'in [Kalkan] byk blmlerini de ieren
nl Bodmer Kodeksi buna bir rnek te kil eder. Bu kodekste 2 7,5
cm 25 cm eninde 16 papirs st ste
mu, bylece 13 cm 2 7 cm 64 kitap
ya da 32 yaprak elde edilmitir.
26
Bylesi bir kodeksin teknik
elbette. st ste konulan papirs
ve ya
da dikilerin i teki tehlikesi artar. Bu nedenle
iteki kat yerine parmenden ya da deriden bir koruyucu erit
Kodeks genilikteki tabakalar
tabakalar ikiye zama,n
giderek Bu gzellik kusuru,
giderilir ya da "Pierpont Morgan
gibi, henz kodeksi giderek daralan
57. Bir kodeksin (solda A tipi, B tipi).
lar
27
Kodeksin A tipiyle imdiye dek papirs ko-
dekslerde kar olsa k da,
28
B tipi hem papirs hem de par-
men kodeksierde grlr.
A tipi kodeksin ders B tipinde
i ie konmu tabakalardan oluan tek bir tomar yerine, daha az
tabakalardan oluan formalar Tek tek for-
tutturulduktan sonra st ste konur ve birbi-
rine dikilir - modern kitaplarda da gibi.
kodekslerindeki"formalar genellikle 8 yaprak ve 16 drt
tabakadan oluur. Drt tabakadan oluan (quatemiones)
tek (uniones), (temiones), be
(quiniones) hatta dokuz (noniones) formalar da For-
olan kodeksiere de
Kodeksierin gelince: 2. ve 3. tarihlerren en
eski kodeksler dikdrtgen biiminde olup 300
Papirs parmen kodeksierin de -buluntular
elbette kkenlidir- giderek 4.
daha ok kare grlr. Bilinen en papirs kodeksi
olan bir mezmurlar kodeksi (4./5. 638 sayfadan oluu-
yordu;29 ieren paqmen kodeks Codex Vaticanus
(4. 1600 sayfa, hatta yine bir olan Codex Aleksandrinus
(5. en az 1640
Codex Alexandrinus'un
26,4 x 31,6 cm, Codex Sinaiticus'unkiler ise 35 x 40 cm
Fakat mini formatlar da Bilinen en kk
paqmen kodeks Kln niversitesi koleksiyonuna ait Mani-
Kodex'tir. 192 sayfadan oluan bu kodeksin 45 mm, eni
ise 38 mm'dir; 35 x 24 (Resim
58). slubuna 4.-6. tarihlerren bu
minik kitap din kurucusu Mani'nin

40 x 26 mm
sahip daha da minik bir papirs "kodeks" ikiye kat-
tek bir yapraktan oluur ve en
("Paternoster") ierir.
32
Bu tr mini kitaplar muska olarak kulla-
olsa gerek; gelmi gemi en byk kilise vaizi lahannes
Khrysostomos (Patr. Gr. 58, 669) metinlerinin
muskalar syler.
rulo kitaptan olarak kodeksin sert bir cildi
Antik kodeks cildi konusundaki bilgilerimiz, 1945/
100 ANTiKAGDAKiTAP
58. Mani-Kodex. Kln niversitesi.
46 Nag Hammadi'de 4. kalma gnostik
dolu on papirs kodeksinin hayli
zenginleti. A tipi olan bu kodeksierin (Resim 59) cildi
iyi

Bu kodeksierin birbirine ok benzeyen cilderi yle
Kei ya da koyun derisinin yz cildin olutU-
ruyordu. Bu deri st, alt ve cildenecek kitap
daha geni kesiliyordu, sol (yani daha sonra
olacak taraf) ucu gen bir pat"a biiminde
yordu. st ste papirs oluan bir mu-
kavva derinin i yzne sonra derinin artan
ve zerine Sonra
jle kapak kat yerine bir deri (iraze) konuyor ve
ince deri iplerle birbirine tutturabilmek iin deliniyordu. Daha sonra
deri cildin da deliniyor, kitap cildin iine yerletiriliyor, .
ipleri cildin deliklerden geiriliyor, cilt
Bu ekilde cildenen kitap
st deri ip li gen bir kapak gibi
ve bylece kodeksin her
yordu. Burada grlen Nag kkenli Kodex II'nin (Resim
60, 61) st da kk bir
Ylne 4. kalma bir papirs kodeksi olan ve Said lehesiyle
(bir lehesi) metinleri ieren Bodmer Kodeksi
XXIII, ok kodekslere, yani B tipin,e bir rnektir; bu kodeksin
cildi de iyi

Nag kodekslerinde
gibi bu cildin (Resim 62) de kapatmaya yarayan bir
ANTiK KiTABlN BiiMLERi 1 01
59. Nag fiammadi'de bulunan Kodex II. Kahire Mzesi.
Ancak onlardan olarak, Bodmer Kodeksi'nde cilt derisi-
ne papirs mukavva da
Mukavva tm nceden birbirine ilk'
ve son arka derisi-
nin artan son zerine, n kat
yerindeki ince deri eritlerin zerine de ilk yaprak
Yani kendisicilde ve bu nedenle kapan-
daha
Bu tr portfy benzeri, cilderin oluturan
bir deri eridine iki ince dikdrtgen tahtadan ibaret
cilder de Bunun eski bir 3.
ve Resim 63 'te grlen ah ap Du b lin' deki Chester Beatty
Ktphanesi'nde muhafaza edilenbu kapak, bugnlere
bir

deri eridin
derin bir yiv grlmektedir. zeri fildii
1 02 ANTiKAGDA KiTAP
;

r
-
60. Nag Hammadi'de bulunan Kodex II. Cildin i k s m . Kahire Mzesi.
61. Nag Hammadi'de bulunanKodex II. Cildin d k s m . Kahire Mzesi.
,,,,-:--------
'
:
'
!
'
' i
'

\ ! 1
1
1 i
' ! . i
(,., ' . i\ ' . : .
---------- k-,-,-- ---r
' ....... ____ ...... /
62. Bodmer Kodeksi XXIII'n cildi. Cenevre, Bodmer Ktphanesi.
kakmalarla sslyd, maalesef bunlardan geriye pek bir ey kalma-
Kitap ip le dikiliyordu; bu cildeme ynte-
minin kkeni, iki birbirine diptykhon'lara ka-
dar fildii bir muh-
teem kodeksierin ya da ve mzelerde
un ufak olmadan zgn cildiyle
gnmze bir kat daha zlyor.
Kodeks genellikle ciltlenmeden nce Bir rulo
soldan balayarak stun stun olarak, kodekse
yazan birinin,
36
yazmaya balamadan nce metninin iyice
ve malzemesini, ister papirs olsun ister parmen,
nce forma haline getirmesi gerekiyordu. Her ka taba-
kadan da nceden nk bir kez yazmaya
sonra ya-
zarken ve ok dikkat etmek gere-
kiyordu. Bunun en kolay yntemi, Ni-
tekim kodekste sayfalar Numaralar ge-
nellikle st konur, bazen formalar da
Fakat daha sayfa an-
cak kodeks cildendihen sonra grlmtr. Bu da
yeri daha kolay
ve daha bulsun diye okuyucuya
63. Cilt ahap ve fildii 3. Dublin, Chester Beatty
dndrtyor. papirs da
grlr, bunun rulocia belli bir yerin kolayca
baka bir olamaz. esin
idari ve ticari uygulamalar olsa gerek, zira ieriklere sahip
. papirs belgeleri tek bir rulo halinde birbirine ve her
bir blm adettendi.
Parmen kodeksiere yazmadan n_ce yapraklara sivri bir ka-
lemle izgi ekilirdi. Her ve eit byk-
lkte olsun diye, izgi ekmeden nce st ste konmu tm formala-
drt delinir, alan iaretlenirdi.
Giinmze ulaan kodeksierin tek bir bulunur
ama her sayfada iki stunun rnekler de iki stunlu
sayfalar papirs kodeksierden ziyade parmen kodeksierde grlr.
Papirs bir kalite iareti iin, bunun
iki stunlu kodeksler iin de geerli zira bylesi
kodeksierde kaHgrafik Bunun 2.
sonuna ve 3. tarihlerren en eski papirs kodeksler, edebi
papirs birer kaligrafi
olmaktan ok Bu kodeksler, biimsel zellik-
lerinden ziyade ilgilenen birinin ve zensiz
sergilerler. 3. halinde gnmze ulaan yirmi-
den az fazla parmen kodeksin iinde kalitesi
zerine ok az rnek Elbette burada da dikkate
gereken bir nokta, tmnn kkenli
ve Yunan-Roma merkezlerinden buluntularla kar
eski kodeksiere dair pek de olumlu olmayan izle-
nimimizin belki de daha Historia Augusta'ya (Maxi-
minus 30, 4) gre, Maximinus'un 235-2.}8)
Yunanca teslim bir
muhteem bir hediye Homeros'un, erguvan rengi parrnene
eserleri. bu bilgi henz 3. yz-
lks parmen kodeksler erguvan renginde
papirs rulolardan sz imdiye dek hi
Fakat kodeksierin muhtemelen ancak 4.
balar; o sonuna kilise Hieronymus (Epist. 22,
32) aristokratik evrelerde kutsal yani lks nsha-
grlen yzeysel gecikmez: "Par-
106 ANTiKAGDAKiTAP
men erguvan rengine harfler cilt
talarla ssleniyor, oysa nnde
lak can veriyor." Fakat lks kitaplar metinleriyle kalmaz.
iin beri kutsal uygun tek ki-
tap biimi olan kodeks (Resim 64), klasik pagan eserlerin
papirse galip gelmeye balar; Roma
64. Bir kitap drt kodeksleri.
Galla Placidia Mozolesi'ndeki mozaik, Ravenna 5. ilk
65. Vergilius Romanus (fo!. 14), Vergilius'un resmi. Yarikan Ktphanesi.
sundaki ve aristokratik evreler ve de II.
Constantinus'un Konstantinopolis'teki gibi b-
yk ktphaneler klasik metinlerin papirs rulolardan parmen
kodeksiere nayak olurlar. Ge son dem-
lerine ait lks kodeksler az ok korunarak gnmze ula-
an hi de az 4. ve 5. tarihlenen
iki Vergilius kodeksi Vergilius Vaticanus
37
ve Vergilius Ramanus
38
(Resim
65); Milana'daki Bibliotheca Ambrosiana'daki* 5. ait
Ambrasiana;
39
ithaf nedeniyle 512/13'e tarihlenen ve
Viyana'daki Avusturya Ulusal Ktphanesi'nde muhafaza edilen
Dioskurides Herbarium'u**
40
(Resim 66); Londra'da British Library'deki
5. aitKatan Genesis;
41
6. ait Viyana Genesis'i,
42
Rossano Evangearium'u***
43
(Rossano, Biblioteca Arcivescovile) ve
* 1603-1609 Kardirral Federico Borromeo kurulan el
nl Ambrosius ktphanesi. (ED.)
** Kurutulmu bitki koleksiyonu. (F.D.)
*** paralar ieren ayin (F.D.)
66. Dioskurides Herbarium'u. Viyana, Mze.
6. kalma Sinop Evangeliarium'u (Paris, Bibliotheque
. Nationale) .
44
En kodeksler ve bu kadar nl olma-
en nemli nedeni zengin illstrasyonlarla ssl
ok resimsiz kodeks de elbette.
45
Fakat bu kodeksler -G. Cavallo bunlara isabetli bir
biimde "codici oggetto"
46
der- metin titizlik konu-
sunda lde her zaman. 4.
ait Terentius kodeksi, yani Codex Bembinus'u,
estetik karakterine
47
metinde ok fazla imla
nedeniyle bir dilbilimeiyi mest etmekten ziyade hayal
4. tarihlerren ve ve siyah mrekkeple
olan Vergilius metinleri ieren ender bir papirs kodeks,
zene bezene olsa da, metnin kalitesi konusunda
olumsuz not

Vergilius Romanus'un
metni iin de geerlidir - hem de resimlerine ve zenli capitalis
"ab hamine barbara descriptus videtur" biri
kopya gibidir] .4
9
3. Rulo kitap ve kodeks rekabet
Kodeksin ortaya

ve rulonun pabucu-
nu dama Johannes Gutenberg'in ve
el galip gelmesi kadar nemli sonular
bir nemli sonulardan bir de antik literat-
rn son dnemlerine, ve nihayet bizim dne-
mimize Zira ge hem zel hem de kamusal
ktphanelerdeki eserler papirs rulolardan parmen kodeksiere
dnemin edebi zevkine ve eski eseriere
atfedilen gre belirlenen bir seim Bu ekilde,
Aristophanes'in 44 ancak ll 'i korund u; es-
kiden o kadar sevilen, ancak metinlerin kodeksiere d-
nemde gzden dm olan Menandros'tan birka trans-
hipsiyon ancak tm de iz yok olmu-
tur., Bu nedenle, elimizdeki Menandros metinleri, birka zdeyi
hari, bulunan papirs rulolada

Ahap diptykha ve -bunlara olarak pugillares
ya da codices de papirs ve parmenden
"note-book"lar da nispeten erken bir dnemde ortaya
olabilir, ama bunlardan 1. nce sz edilmez. Kodeks
biimindeki bir -edebi esere ilikin ilk ve tek veriye
epigram airi Martialis'in ilk iki (1.2) ikinci nsha-
bir giri iirinde ve Saturnalia enliklerinde
olarak verilmeye msait olan eylerin
dizelerinde bu iirlerin beyiderden
(Kitap 14). Filologlar bu iirleri 84-86 tarihlendirir. Giri
yledir:
istersen iirlerimin hep
ve uzun yollarda sana elik etmesini,
o zaman al Parmeni minicik yapraklar halindedir;
bykleri dursun, ancak benimkiler el
Fakat nerede sa bil de, ehirde ki her yeri arama diye
bulmak iin beni, gzelce tarif sana yerimi.
pazar yerinden ve hemen sonra,
sor alim Lucensis'in Secundus'a.
Burada airin tavsiye ey, iirlerinin kk
yapraklardan (brevibus tabellis) oluari parmene (membrana)
110 ANTiKAGDAKiTAP
ve bununla ancak bir kodeksi kastediyor olabilir.
Kk nedeniyle insan bu seyahatlerde
alabilir; bu da verilir.
Apophoreta' da baka eylerin kitap da
parmen kodeks iirlerin
zgn da
14, 184: Parmen yapraklarda Homerus
ve Priamus Ulixes,
ok bu deriye gizlenmi yaarlar birlikte.
14, 186: Pafmen zerine Vergilius
Ne denli kk bir parmen koskoca Mara'yu iine alan!
Grnr onun ehresi daha ilk sayfadan.
14, 188: Parmen zerine Cicero
Bu parmen yolda sana,
dn Cicero'yla uzun yollara.
14, 190: Parmen zerine Titus Livius
Kk derilere kocaman Livius,
benim bile qlmazken.
14, 192: Parmen zerine Ovidius'un Metamorphoses'i
Bir ok yaprak st ste kanarak bu eser,
sanaNaso'nun on be trksn baheder.
Kodeks biiminde bir gerekten de yepyeni bir ey
Martialis'in tekrar tekrar zelliklerden de bellidir: Eski
rulolara kodekse ok daha fazla
bette bu ok nemlidir). Apophoreta'da eskiden beri bilinerrlerin
da betimlenir. yeni bir ey olmasa
da, kk btn boyunca ve
sylenir (13, 59). Bence nemli olan, Martialis'ten nce hibir
-zellikle de, Naturalis baka
lerini ve anlatan Plinius'un bile- kodeks
mindeki Tarihi nemli bir sonraki
ANTiK KiTABlN BiiMLERi l ll
belge, bulunup Martialis'ten ancak on ya da yirmi sonra-
ya tarihlerren ve Latince bir tarih metnini Makedonya-
hiara ieren bir kodeksin kk bir
(Resim 67) .
52
Fakat bu bir benzeri
1
daha bulunama-
ve edebi kodeksierden ancak. 200 yeniden bahse-
dilmeye Hukuku Ulpianus, miras meselelerinde
lara neden olan bir konuyu -kodeksin de rulo gibi bir "kitap" tr
inceler ve yle karar verir
(Digest. XXXII, 52 praef.).
2. sonuyla 3. ait kodeksler gnmze
ve 3. ve 4. giderek artar. Bu
nedenle, ilk dnemde Martialis gibi ve onun
Secundus'un yeni kitap biimini Roma'da lanse etmeye
ve bu kendi Homeros,
Cicero, Vergilius, Ovidius ve Livius gibi klasikleri de
syleyebiliriz. Bunlar, portresine bile yer veren Vergilius
67. Bir parmen kodeks (I. sonu}. Londra, British Museum.
Kodeksi gibi yksek kaliteli kodeksler olsa gerek. Latince bir tarih
metninin yer ve iyi bir rutinletni grl-
eski bit parmen kodeksi de bu. kapsama so kabiliriz elbette.
Fakat bu tr abalar pek de benzer. Bunun nedeni,
sosyal konumu yksek muhafazakar okuyucu evrelerinin yeni kitap
biimi kodeksi gndelik ve geici eylerin "not defteri"yle
fazlaca ilintilendirmesi ve kodeksi klasik eseriere gr-
memesi olabilir. G. Cavallo 2. sonuyla 3.
kalma on iki pagan kodeksin nn klasik eseriere (Pinda-
ros, Ksenophon, Platon) yer geri ise o dnemde
dk kalite acidedilen metinler (kehanet dizeleri, okulda ilenen
Homeros zdeyileri, teknik ve metinler, sanat
olmayan romanlar) birka nce gzler nne serdi.
te yandan metinlerinin ve
iin eskiden beri neredeyse kodeksi tercih ettiklerini tespit
etmek mmkn.
Kodeksin ok nemli bir
rol birnek isteyen C. H. Roberts ve T. C. Skeat'in aksine Cavallo
burada 4aha genel bir toplumsal grng bulur.
53
Ona gre, sekin
ve evreler kodekse burun alt tabaka kodekse
sahip ki bu durum eski kodekslerdeki metnin edebi
dzeyinin pek yksek da bellidir. Kendilerini dne-
min sekin evrelerinden bilinli olarak tutan eski
elbette kitap biimini tercih et-
milerdir. Cavallo'ya gre, ge kodeksin ruloya galip
gelmesinin nedeni, tarihi neminin bilincine olan ve kitap
ve toplumsal zguriemesinin ifadesi olarak gren bir
alttan bir itme hareketidir (una spinta
dal basso). Elbette bu yorumda nokta, yksek
kodekse olumsuz neden pay-
Burada ancak nedenler bir rol
olabilir. Gerekten de kodeks rulodan ok daha Bu
avantajlardan biri Martialis da
nl kodekse, bir yz rulodan
ok daha fazla Zaten rulonun fazla bir
rulo rahata iin oysa bir kodekse birok
rulonun metni Vergilius'un on iki kitaptan,
ANTiK KiTABlN BiiMLERi 1 1 3
yani on iki rulodan oluan Aeneis'i tek bir kodekse rahata
Antik kaynaklara gre, bir papirs rulosunun ve ortalama
ayni metin sahip bir (papirs) kodekse gre % 26
daha

Elbette burada bir kodekste ek bir maliyet olan cilt
hesaba Fakat rulolar zaman zaman parmen
muhafaza edilirdi ki bu durumda kodeksin cilt maliyeti
yine dengelenmi olur - zellikle de eser birden fazla rulodan olu-
Uyorsa .
. Kodeksin bir baka da, kitap ve cildinin daha
dedi toplu nedeniyle kolay kolay zarar grmemesiydi. Fakat
en byk daha zira rulo gibi her oku-
madan sonra geri gibi, metindeki bir yer, gere-
bir da abucak bulunabilir.
Ancak, klasik ok uzun bir sre kitap biiminin rulo
ve kodeksin yatan bir sr avantaja sahip olma-
geleneksel kitap biimini zorlukla unutma-
mak gerekir. Bu rekabet kodeksin lehine kodeks eski
klasik kltr halkranndan balayarak tm dnyada kendini kabul
ettirdi; bugn bile, icat edilmesinin zerinden 1900 fazla
zaman halde, tek biimi kodekstir.
6
. Resimli Kitaplar
Antik kitap illstrasyonu
1
deyince genellikle akla ge
kodekslerinde. yer alan resimler gelir. Fakat bu etkileyici
resimler, boyunca gelien antik kitap illstrasyonunun
ca son bir anlamda da doruk
Ge kodekslerindeki resimler genellikle ya da
mimari bir ortamdaki ok figrl sahnelerden ibarettir. Bu rengarenk
tam sayfa resim olarak etrafla-
ekilen bir ereveyle de (Resim 68). Tam sayfa
resim kitaplara byk bir kodeks yerle ik kitap biimi
haline geldikten sonra girmitir ancak; zira okuma ya da inceleme
elde tutulan rulonun aksine, ancak bir kodeksin dz,
kitap resmine uygun bir zemin oluturabilir. Zaten rulolarda
bu boyutlarda resimlere imdiye dek par-
menin yzeyi resim ve izim yapmaya pek elverilidir ve bu nedenle
a'ntik ressamlar en az 5. beri
nl ressam Parrhasios 'un paqmen zerine resim nakledilir
RESiMLi KiT AP!AR 1 1 5
68. Vergilius Vaticanus, kurban sahnesi. Yarikan Ktphanesi.
(Plinius, N at. Hist."35, 68); bile
kadar gereki resmedilmi bir da (Plinius, Nat. Hist.
35, 121). Domitianus'un dneminde bir de dnya
izilmitir (S.uetonius, Domitianus 10, 3). Yine de, tam sayfa
resmin kitap parmen sayesinde iddia
edilemez, zira 500 tarihlerren Antinoe kkenli bir papirs
kodekste yer alan ve sanatsal ve teknik parmen zerine
en iyi resimlerden hibir ekilde geri kalmayan bir grup
renkli dsviri (Resim 69)2 bu rtr. metin-
lerindeki resimler klasik-antik metinlerdeki resimlerle
ikisi temel bir slup grlmese de, bunlar
belli resim okuHanna ve trlerine gre uzmanlar
iin zengin bir ineeleine konusu oluturur.
gibi, tam sayfa resimler ieren eski lks kodeksler
resimli antik temsil etmezler; Yunan papirsleri ve antik
literatr bize ok daha eski dnemlere uzanan baka illstrasyon
biimlerinin de gstermitir.
Yunan arkaik dnemden itibaren mitolojik sahne ve olay-
resmetmitir. Bu nedenle, ok eskiden beri, Homeros'un
metinlerini ieren kitaplar ilk ortaya beri illstrasyonlu
116 ANTiKAGDA KiTAP
69. Antine'de bulunan bir papirs kdeksin
Londra,
dnlebilir. Fakat bu zgn bir kitap
ne gnmze ulaabilmitir ne de antik literatrde sz edilir.
Matematik-teknik ve eserlerde durum daha fark-
Daha 5. Khioslu Hippok-
rates- geometri zerine incelemelerini izimlerle destek-
lemi olsa gerek; bu durum antik yazarlarda rastlanan ve bil-
gilerle de teyit edilir.
3
Muhtemelen bu izimler, daha eski
tarihli papirslerde
4
rastlanan geometri daha
1. tarihlerren ve Viyana'da muhafaza
edilen bir rulo (Resim 70) bu tr bilimsel eserlerin en eskisi olsa
gerek. zel tehk gereler bu geometrik izimler
belli ki kendisi metindeki ilgili stunlara ilave
RESiMLj KiTAPlAR 11 7
edilmitir. izim ieren en eski papirs 2. tarih-
lenir, bur iaretleri ve gkcismi izimieri serpitiril-
mi olan bu astronomi eserindeki basit izimler (Resim? renklidir.
Samoslu ressam Agatharkhos 5. sonunda sahne de-
koru zerine bir filozoflar Demok-
rites ile Anaksagoras Samoslu Agatharkhos'un perspektif inceleme-
lerini (Vitruvius 7, prooem. bu metinlerin
ve rnekleyici izimler
olmaz. ey, mekanik ele alan iin de geer-
lidir. Hellenistik matematiki ve mhendis
riyeli Heran'un Mekanik incelemesinin Arapa evirisi gn-
mze 13. bu el cihaz ve aletlerin
zgn Yunanca metinde de yer gereken izimlerini
ierir.
5
Zooloji ve botanik da resimli uzman kitaplar

Aristoteles Historia Animalium'unda
konusunda (V, 550a), "Yumurta Aile, gzler B ve
r ile, yavrusu ise b. ile gsterilmitir," derken elbette
bu iaretlerin bir izimi kastediyordu.
7
Pergamon III. Attalos'un 138-133) Kolophonlu
Nikandros denen biri ynelik zoolojik iirler
kendi illstrasyonlarla sslyordu; nitekim yazar
Tertullianus akrep trlerini ve eitli renk ve zehirlerini
eserinde, betimleyen ve izen Nikandros'tur," der (Scorpiace,
cap. Plinius'tan (N at. Hist. 25, 8) gre,
Krateuas, Dionysios ve Metrodoros bitkilerin resimli listelerini
Fakat Plinius bu "resimli kitaplara" kukuyla
"Bunlar yazarlar da ifa ... ,
Krateuas, Dionysios ve Metrodoros; geri pek hotu
ama konunun ne kadar zor baka bir ey
nk bitkilerin resimlerini resimlerin etkilerini
bu kadar ok renk ve zellikle de aynen: taklit
edilmeye resimler bizi stelik
yetenekte ve biimlerin da belirtmek
gerekir."
4. tarihlerren Tebtynis kkenli bir papirs rulosunun
bitkilerin resimlerine bir elik
118 ANTiKAGDA KiTAP
70. Geometri l. Viyana Ulusal Ktphane.
71. Bur izimlerinin de yer astronomi eseri 2. Paris, Louvre.
RESiMLi KiTAPlAR 1 1 9
bu tr herbarium'lara mkemmel bir rnektir (Resim 72, 73).
8
Kk
Asya' da yer alan Anazarbos kkenli bir askeri hekim olan Dioskuri-
des'in 1. Yunanca farmakoloji eseri De Materia
(orijinali: VATJ metni daha
Anazarboslu Dioskurides bu eseri Pantas VI. Mithridates'in bota-
nikisi olan Krateuas'tan esinlenerek olsa gerek. Diosku-
rides'in ders byk bir ve ok nsha,
eclisyon ve Arapa ve Latince evirilerinden gibi tm orta-
boyunca bu korudu. Bu el en eskisi ve en
ahanesi 512 hemen ncesinde Bizans prensesi Anicia Iuliana
iin olan nl Viyana Dioskuridesi' dir. Bu kodeksteki son
derece kaliteli bitki tasvirleri (Resim 66) zerine modem bilimsel
literatrde

grne bu resimlerin
eserinden Viyana Dioskuridesi botanik ve zooloji
daha baka eserler de ierir, bu eserlerdeki
illstrasyonlar da daha eski resimlere ait el yazma-
farmakolojik metinlerin baka
ait metinlerin de resimli grlr, 10. kalma
bir Floransa kodeksinde yer alan ve anlatan

ya da
Brksel'de bulunan bir Karolenj jinekolojik da re-
simlerle desteklenmitir.
11
39'da evrensel bilgin Varro 15 cilthalinde
ve 700 nl ve her biri bir epigram
ve bir biyografiyle btnlenen portrelerini ieren seki bir ede-
biyat eserinden ziyade, nller ansiklopedisi bir bavuru
Portreli Varro'nun gzel bir buluU sy-
leyen Plinius (Nat. Hist. 35, Il), eseriri tm dnyada oldu-
vurgular - o dnemin kitap retiminin, zellikle de bu tr
"resimli mthi bir bu.
Varro'nun portre koleksiyonu biim Krateuas ve mes-
bitki zira bu iki eser tr
de metinlerin elik resimlerle doludur.
nshalarda eserin konan yazar portrelerinde durum
ama. Martialis'in (14, 186) olarak tavsiye
Vergilius'un tm eserlerinin parmen -demek ki
kodeks biimindeydi- ilk konan yazar portresi buna iyi
bir rnektir .. kodeksierde papirs rulosu halindeki
72. Herbarium. Antinoe.kkenli papirs kodeks Londra, Wellcome
Institute for the History of Medicine.
73. Herbarium. Antinoe kkenli papirs kodeks Londra, Wellcome
Institute for the History of Medicine.
edebi eserlerde de yazar portresinin yer
imdiye dek zgn bir buluntuyla desteklenememi olsa da (ancak
burada, ilk gnmze hemen heirren hi ulaa'
gz nnde bulundurmak gerekir),
(Dial. 9, 9. + 7) yazar portreligzel
dair ifadelerinden yola byle
bir . bulunabiliriz.
Daha nce de ve Vatikan Ktphanesi'nde muhafaza
edilen Vergilius kodeksi Vergilius Romanus, ok tam
sayfa tekstil illstrasyonun portresini de ierir.
RESiMLi KiTAPlAR 1 21
74. Terentius Vaticanus, yazar portresi. Vatikan Ktphanesi.
Vergilius oturur pozisyonda tasvir edilmitir, elinde bir kodeks tutar,
bir bir okuma krss, da silindir biiminde
bir rulo (scrinium) durur (Resim 65). Portrelerin de
emaya sahiptir, krs ve rulo yerleri Bu
. portreler tam kodekste birinci ve ikinci, nc ve dr-
dnc, beinci ve [iir] yer
Bir baka Vatikan el Terentius'un
bir
12
yazar portresi kodeksin,
ki portre uygun bir biimde, yani imago clipeata denen
ereveli madalyon ierisinde tasvir edilmitir. Resmin etkisi, yuvar-
lak madalyonun iki oyunev tutulan kare biiminde bir
alana daha da (Resim 7 4). Bu Codex Vaticanus
Latinus 3868 Karolenj dneminden kalma olsa da, muhtemelen
*Seme iirler gelen Eclogae Vergilius'un on iirlikBuco!ica (oban Trkleri)
bir (F.D)
122 ANTiKAGDAKiTAP
4. tarihlenen eski bir Terentius
slup zellik-lerine hayli Bu yazar portresi
iin metindeki illstrasyonlar iin de geerlidir. Her korued-
ilk oyuncu maskeleri stunlu bir dolapta
sergilenir. Sonra oyunlarda sahne ya da yeni karakterler
ortaya ilgili oyuncular maskeleri ve kostmleriyle bir
eylem bazen de aksesuvarlarla birlikte tasvir edilir (Resim
75, 76). Ancak herhangi bir arkaplan ya da sahne dekoru yoktur
ve figrler ge Homeros ve Vergilius illstrasyonla-
korupozisyonlara sahip
Terentius kodeksinin -daha ge dnemden ok baka el
da

gerekten de ok eski, kitap
olan bir oyuncu metni illstrasyon
Menandros'un bir metin
ve resim sre nce saptanan ve 1./2. tarih-
lenen kk bir papirs rulosu gsterir.
14
Fakat metni blen
basit ve kk resimler oyun metinlerinde grlmez.
1./2. tarihlenen ve Paris'te muhafaza edilen bir papirs rulosu
-bu bir roman drt metin
stununun basite kk, renkli bir figr grubu
blnr (Resim 77). Londra'da muhafaza edilen bir papi-
rste (muhtemelen 3. yer alan daha sade, kalemle
minik resimlere Herakles'in ilerini anlatan bir iir elik eder (Resim
'78) .
15
Oysa Bir Floransa pa:pirsnde grlen Eros ve Psykhe tasviri
kk bir sanat eseridir gerekten de. Muhtemelen 2.
ait olan bu karakalem salt tr (25 x 15
cm) bir kitap resminden ziyade, bir ilistrasyon olarak
olsa gerek (Resim 79). Yine de genel olarak, edebi
metinlerin yer mevcut papirslerin iinde illstrasyonlu
yok denecek kadar az sylemek gerekir;
hi gemeyen bestseller'lar" olan Homeros ve Euripides'in
resimli bir papirs imdiye dek Demek ki, edebi
eserlerin illstrasyonlu daha ok birer
kodeksieri de bu istisna iinde yer Edebiyat eserleri
okuyucunun imgelem gcne hitap ediyordu, oysa
matematik ya da teknik metinler, aynen bugn de gibi,
konu zaman illstrasyonu gerekli
RESiMLi KiTAPlAR 1 23
75. Terentius Vaticanus, Eunuchus bir sahne.
Vatikan Ktphanesi.
124 ANTiKAGDAKiTAP
76. Terentius Vaticanus, Heauton (Kendini Adam)
bir sahne.
Vatikan Ktphanesi.
RESiMLi KiTAPLAR 1 25
77. 2. Paris, Ulusal Mze.
78. Herakles'in ilerini anlatan 3. Oxford, Ashmolean Mzesi.
79. Eros ve Psykhe. Papirs zerine karakalem Floransa, Arkeoloji Mzesi.
7
Kitap ve
1. Roma dnemi ncesi Yunanistan' da kitap ve

Yunan ne zaman ve nerede antik
naklarda gemez. Yine de, Homeros'un
ve bile ve
gzel sesleriyle okuyarak yayan yani gezgin
mutlaka metnin bir da varsayma

NitekimHesiodos'un eserleri, Homeros'un ilahileri
ve 7. airlerinin eserleri geni blgelere ancak yoluyla,
yani kitap biiminde olabilirler.
2
Antik yazarlar
Platon, Hipparkhas 228 B; Diogenes Laertios 1, 57), ya Salon'un ya
da Tiran Peisistratos'un ve halefi Hipparkhos'un hkm
dnemde, yani her halkarda 6. Athena onuruna
dzenlenen Panathenaia enliklerinde Homeros'un
naklederler. her eserin bir
ve bir nceki yerden devam etmesi
ngrlyordu. Bunun iin bir metin tespit edilmesi
bu giriim ancak malzemeyle, yani kitapla mmkn olabilirdi.
KiTAP DAGITIMI VE KiTAPIUK 1 27
Athenaios (1,3a) Samoslu tiran Polykrates'in Peisistratos'u
. ktphaneleri nedeniyle de ahsiyetler
sayar. Bu kitap Hellenistik dnemdeki ktphane-
terin ok kk kalsa da -zira o dnemde byk Yunan
"retimi" henz bylesi bir bilgiden kuku
gerektirecek bir neden yoktur. Polykrates'in
Amasis'le dost gz nnde ktphane-
sinin papirs bile dnlebilir. te yandan
Herodotos (5, 58) (ki Samoslular da bunlardan
. henz papirsle eski dnemlerde kei ve
derilerine bu nedenle de ok sonraki
dnemlerde bile kitap iin diphtherai (deriler)
nakleder. Eski Miletoslu Anaksi-
mandros'un eserlerini bu tr deriler zerine dnlebilir.
Yeterli kaynak nedeniyle, o dnemde ilkel bir
sektr
3
var bilemiyoruz. iin bir neden yok
Yine de, Yunan bu ilk dneminde elde etme-
nin en yolunun kopya etmek
Antik Yunanistan'da ve dair
en eski veriler, 6. sonu 5. insan ve kitap
rulosu ileyen Attika vazo resimleridir. O okuma ve
ne lde konusunda bir fikir edinmeye
5. yaayan bir vatanda iin son
derece bildik bir nesne yazar ve airlerden, zel-
likle de Eski temsilcilerinden ve
hatta bile grdk.
dek sylenenlere ek olarak, filozof
orkhestra'da bir drakhme'ye syleyen
Sokrates'e de (Platon, Apologia 26 D) iaret etmek istiyoruz.
iin: O dnemde bir koyunun 12 ila 17 drakhme

Fakat 5. sonunda Atina
ve Yunan kenar blgelerine bile
Ksenophon'dan (Anabasis 7,5.14) Bu komutan
ve yazar on bin Yunan askeriyle seferde Kk Asya' daki
Salmydessos zerinden Karadeniz'in Trakya
gemiler karaya oturur; vuran mobilya, ve benzeri
eylerin "bol kitaplar" da gelince: 5.
bir ataszleri derlernesi yazan Zenobios'a gre (5, 6;
bkz. Cicero, Ad Atticum 13, 2 la), Platon'un Hermodoros
eserlerini ondan izin almadan kopya edip Sicilya'daki
ve kitap bilgilere
4. itibareri daha rastlanmaya Halikarnassoslu
Dionysios Aristoteles'e dayanarak, o dnemdeki kitap-
hatip mahkeme hitabetlerinden koca bir
paketi vurup etrafta ve hatip
iin eserlerinin Sparta'da da gayet .
Panathen. 250 vd.) syler.
En nemli antik filozoflardan birinin bit
ziyaretin yn Zenon'un anlatan Diogenes
Laertios'ta (7 ,31) okuruz: Zenon'un Mnaseas zengin
bir ve Atina'ya seyahatlerinden deli-
. oradaki getirirdi.
Daha sonra kendisi de tccar olan Zenon'un gemisi Atina'ya gider-
ken batar; kaybeden Zenon bir gider ve
Ksenophon'un ikinci olan Sokrates'ten
adet zere yksek sesle okuyardur
elbette- duyar. szler gen o kadar etkiler ki, baba
ve kendini felsefeye adar; bylece Zenon
kurucusu olur.
zellikle de, o dnemde sz edilen zel ktp-
hanelerin ancak dzgn bir
mmkn oldu. zel ktphaneler zerinde daha sonra
yine de ender kitaplara astronomik rakamlar de-
mekten burada belirtmek isteriz. Platon'un filozof
eserlerini mna (Lat. mina) ( = o 000 drakhme)
(Diogenes Laertios 3, 9; Gellius 3, 7.3) ve Aristo-
teles'in, Speusippos'un lmnden sonra filozofun 3 talanton
( = 000 drakhme) gibi . yksek bir nakledilir
(Diogenes 4, 5; Gellius 3, 7 .3). Uyurken
hep iki -bir haner ve Aristoteles'in gzden bir
tutan Byk ilerine
rinde bile kk kitap koleksiyonundan mahrum kalmak isteme-
"Bu nedenle., Harpalos'u ona kitaplar gndermekle grev-
lendirdi ve Harpalos ona Philistos'un eserlerini, Euripides, Sophokles
KiTAP DAGITIMIIiE KiTAPIUK 1 29
ve Aiskhylos'un ok ve Telestes ile Philoksenos'un
gnderdi," (Plutarkhos, Aleksandros 8).
4. son antik kitap ve dair bilgileri-
mizin dnm Konuyla ilgili notlar ve belgeler ne kadar
olursa olsun, tm de ikinci el
nesnesi, yani antik kendisi bizim iin ,
henz soyut bir nesneydi. Ama Yunan edebiyatma ait zgn
buluntulara sahibiz. Makedonya'daki Derverii
5
bir me-
zarda bulunan ve kozmoloji zerine bir eserle ilgili yorumlar ieren
l
bir papirs rulosunun paralan dek en eski Yunan
Bu papirs nemli bir iklimde
mezar yer ve lnn
borludur (Resim 80). Derveni buluntu-
sundan daha yeni olmayan bir rulo, 1902 Alman
L. Abusir'de bir lahitteki ya-
Timotheos
rulonun sonu ve
eksiktir ama zaten bu eksik haliyle
Papirsn elimize geen 1,11 m) Euripides'in
Timotheos'un mzik iin "Pers-
ler" iirinin ancak te birini ieren son blm yer zgn
antik sonuna dek uzanan uzun zincirinin ilk
ite bu Timotheos rulosudur; kuru iklimi sayesinde
korunabilmi bu kitaplar elbette az ok fragman halindedir. O dne-
min kitap resimlerde ve zellikle de antik yazar-
eserlerinde ifade edilenlerin tmn, Byk fetih-
leri sayesinde Yunan bile olsa dahil olan bu
blgede bulunan ilk elden kaynaklada bir
konuma gelebildik.
Gnmze ulaan Homeros metninin tarihi nemli
bir rnek de Udur: Eski dnemlerde ve Odysseia' daki ar
rhapsod'lar sylenirdi, metinlerle ilikisi hem
hem de virtzce te yandan o dnemde telif
gibi bir ey stelik de metne her
zaman (zaten bu mmkn iin Home-
ros'un eserleri ilk halini ve mecburen Daha
6. Panathenaia enliklerinde okunacak Homeros met-
ninin nceden Byk
80. Derveni'de bulunan papirs 4. ikinci
Selanik, Arkeoloji Mzesi.
bizzat Aristoteles gzden
tuk. 3. kalma en eski Homeros papirsleri
bu metin olunur. Gnmzdeki Homeros
eski papirslerde yerlerinin
dizeletin metinlerin birbirini
hatta yeni dizelerin bile grlr; stne stlk bu sapmalar
papirsten papirse hayli Eklenen dizelerin
tanlardaki olaylar rgsne hibir
grlr; bunlar birer ssleme ve bu
yzden daha sonra eklendiklerinden 2.
Homeros papirslerinin tamamen
daha birrnektirler ve dizelerin ve
deki metinle byk lde rtr. "Vulgata" denen bu sonraki
metinler, zgn bir Homeros metni olu turmaya
Yunan sonucu ortaya Bu kltr
metinde bulunan bilginler -Ephesoslu Zenodotos; Byzantionlu
Aristophanes ve en nemlisi Samothrakeli Aristarkhos-
Museion ktphanesinin yneticisiydiler. Daha sonra bir
biimde ele en byk kitap koleksiyonuna
KiTAPDAGITIMIVEKiTAPIUK 131
sahip olan bu zengin ktphane, eitli Homeros
birbiriyle ve zgn olmayan ya da
mmkn
Homeros papirsleri bu etkileyici
bir biimde

Fakat basit metinden ziyade, uzman okuyucu-
lara ynelik olan ve metnin ya da
lama, derkenar (skholion), hatta er h (hypomnemata} ieren nshalar
e tkileyicidir. .
Fakat biz yine ve kitap dnelim. Bir kitaba
sahip tek yolu gitmek zira tm
boyunca, hatta ok dnemlerde bile,
insanlar istedikleri genellikle kendileri Bir eser
bulunmuyarsa -bu zellikle de, daha kk bir okuyucu
grubuna hitap eden bilimsel ve felsefi iin geerliydi
8
-, kifap-
kalitesine gvenilmiyorsa, kitap maddi ya da baka
nedenlerden tr o dnemde hi bilinmeyen
kavramlar olan telif ya da da istenen
eserin dn zel bir kopya hibir engel yoktu.
Eseri okumak isteyen kiinin metni kendisinin mikopya
yoksa bu ii hatta deneyimli bir kleye mi ya
da metni para bir scriptorium'a, yani bir atlyesine
mi kiisel ve imkanlara
Antik kaynaklar, kurumu retilen kitaplar
konusunda bir dizi rnek verir. Kaynaklara gre, Demosthenes tarih-
i Thukydides'in tm eserlerini kendi eliyle sekiz kere kopya etmi-
tir {Lukianos, Ad versus Indoctum 4); byk hatip bu yazma
iini kariyerinin henz koullarda d-
nemlerde stlenmi olsa gerek, zira btn bu kendisi iin
olamaz. Hatta bir kral bile benzer bir anekdot anla-
Byk tm halef ve ldren
zorba Kassandros,, zamanda da ok kltrl bi-
riydi; ve byk bir blmn ezberlemekle kal-
bu iki kendisi kopya etmiti {Athenaios
14, 620b).Kendisinden sonra Makedonya oturanlardan biri
olan Antigonos Gonatas, filozof Zenon'a hediye olarak birka kle
gndermiti, bu kleler eis bibliographian, yani kopya et-
mekte (Diogenes Laertios 7, 36) - bizim bugn
132 ANTiKAGDAKiTAP
"bibliyografya", yani kaynaka Yunanca bibliographia
elle kopya etme, istinsah] anlam
bir trevidir.
zel kopyalar Yunan dili ve kltrnn ha-
kim blgelerle' elbette. Cicero dostu Atticus'a
bir mektupta der: Vibius'tan bu adam
zevksiz bir ve karacahil de olsa kopya ettik-
ten sonra geri (Ad Atticum 2, 20.6). Cicero'nun
Atina'da kendi
eliyle kopya etmek ve bu ie ok fazla zaman zorunda
ca, Cicero'nun sekreteri Tim'dan kendisine mmkn mertebe Yu-
bir librarius kopya eden ki i, mstensih] -Yunanca
bibliographos'un Latince gndermesini rica etmiti (Cicei:o,
Ad Fam. 21.8). Gen Marcus Autelius'un biri olan
Fronto, bu gen iin bir hitabet o da
bu kendisi kopya ederek Antoninus Pius'a
sunmutU. Fronto da soylu sevin dolu bir mektup yaz-
bizzat nl gramerciler ve filologlar
mkemmel birer sahip olan bir dizi
air, yazar ve edebiyat da veren
(Fronto, Ad Marcum Caes. 7.4 p. 7 N);
Ge zel kopyalardan yararla-
nemi daha da benzer. Her halkarda; o dnemin
alimve yazarlan birbirine dn vermek
ve kopya etmek ok

Ancak bu ilgi-
kitaplar genellikle hayli zel teolojik eserlerdi ve geni bir
okuyucu kitlesinin ilgisini. ekmeyecekleri iin de bu-
lunmuyordu. Bu tr rneklere zellikle de kilise Hieronymus'un
Hieronymus'un 375-377
Kuds'teki zengin rahip Florentinus'a bir mektubu
aynen veriyoruz. Hieronymus o Suriye lnde bir kei ce-
maatinde yaasa da bir ktphaneye sahipti:
" .. :Bana gre, Birader Rufinus [Hieronymus'un genlik
ve sonraki teolojik rakibi] henz gelmemi. Gelmi olsa
bile, hasret nk zaten yzn bile gremei-
dim. Bizi mesafe o kadar byk ki, buraya gelemez ... Bu
nedenle senden Autun piskoposu Reticius'un Peygamber
ilahisini sekin bir dille yorumu kopya etmek
iin sana dn vermesini ondan benim rica etmen.
Birader Rufinus'un hemerisi olan ihtiyar Paul us, Birader Rufinus'un
Tertullianus kodeksini hala geri Kodeksinin aci-
len geri gnderilmesini rica ediyor. Senden bir baka ricam, bende
olmayan ve iliikteki listeye [maalesefkaybolmutur] kitap-
. bir kitap kopya ettirmen. Sana zahmet olacak ama
Davud'un ve Aziz Hilarius'un, Trier'de
bizzat kendi elimle onun iin kopya etmi
dair eseri de gnderiver ... yerine getirirsen,
bana ok ey bahetmi olursun. inayeriyle ok
kodeksin kutsal bir ktphaneye sahibiz, gndermemi
bana yaz. Zahmet dnerek ekinme
Burada kendilerini kitap kopya etme olan
var. stelik benim bu nerimsenden istediklerimi kar-
yetmez. Birader Heliodorus'tan gre,
Mukaddes birok eser ama Hep-
sini edinmi olsarl. bile, sevginden tr -daha istemeye
var ... " (Epist. 5, 2).
eski paganizme entelekteller de yn,tem-
leri Hieronymus'tan bir kuak daha olan ve zellikle
de Orantes [Asi byk kent Antiokheia'da [An-
takya] etkili olan Yunan hatibi Libanios'un ifadeleri buna nemli
bir rnektir.
10
Libanios'tan, kendi eserlerini
ve ilgilenenlere dn verdiklerini ve
Eserleri edinmenin, stelik
de bir yolu da buydu. Bylesi bir
denetimin arzu edilmesi bir eydi, hele hele bu metinler,
Libanios'un rneklerde gibi, gncel ele-
tiren metinlerse.
11
Ancak bu yntem ge bulunmu bir
yntem ve eserin kimlerin eline her zaman kontrol
edilemiyordu; eseri dn alan kii ya da
kii kendisine olan gveni ktye kullanabilir ve ok kopya
da verebilirdi. Bir eserin evdeki
biri kopya ve istemi kamu-
oyuna da oluyordu. Nitekim Cicero Atticus'a
bir mektupta (3, 12.2) hitabetletinden birinin kendi ve bilgisi
Siyasi ve tehlikeli
dnemlerde, Roma son on yirmi
iktidardakilere bulunmak konusunda dikkatli
Caesar bir yergi tr
imparator srgn edilen Aulus Caecina de
grlr; Sicilya'ya srgn edilen Caecina dostu Cicero'ya bir
daha gnderir ama ondan ya hemen geri gndermesini ya da
kendisini zor duruma drecek rica, eder
(Cicero, Ad Fam. 6,8; 6,9).
2. Roma dneminde
Elbette her en _gstermek iste-
kadar eletirel tam tersine, genellikle yazarlar eserle-
rinin geni bir kitleye ister, bunun iin ki-
devreye sokulurdu. henz
5. ait bilgi verilmesine bir eserin
satilmasma dek giden evreleri tek tek izle-
kadar somut verilere ilkin Cicero'da
Antik eserini ve ne ekilde bugn
de gibi, zellikle de eserin tr ve
metinler, zellikle de iir, genellikle yaza-
kendisi dklyordu. Yoksa Horatius'un air
Lucilius'un saatte en az iki yz dize. "dktrdgne" ve tek
ayak stnde durarak dikte dair szleri (Sat. 1,
4.9vd.) pek de gelmezdi bize. air olarak da
bilinen Nero'nun el biyograf Suetonius'un
(Nero 52) eline gemitir. edebiyat trlerinde ise ese-
rini bir dikte etmesi daha bir yntem olsa gerek.
geen Naturalia
daha baka eserler de yazan Plinius, kendisine kitap
dncelerini dikte ediyordu.
hizmetini havalarda da diye,
eldiven takmak (Plinius, Epist. 3, 5). Kendisinden
biimini Gen Plinius da dnce-
lerini bir notarius'a [yazman] dikte ederdi (9, 36); bunlar, bir avukat
olarak ve daha sonra kitap olarak da
olsa gerek. Grne Plinius hitabet Quintilianus'un
tavsiyelerine kulak dncelerin
"bizzat ki inin kendisi dklmesini terih ederdi (Inst.
Orat.l0,3.19 vd.), zira ona gre, stenograffazla yavasa dnce-
ler kesintiye fazla strese Quintilianus'un
dikteye bu kadar girmesi bile, o dnemde
hayli olan bir biimini gsterir. Bir dizi
imparator biyografisi ieren Historia anonim bir
yerde (Tyr. Trig. 33, 8) kendisinin dikte syler.
derecede retken" (A. Dihle) bir tealog olan Origenes'in
185-253) her iki cinsiyetten de stenograf ve
bir brosu ve edebi "retiminin" asla
mmkn (Eusebios, Hist. Ecd. 6, 23.1).1
2
Dikte edenin metninin dklmesini dikteden
olarak, bir ya dahitabetin dklmesi, duy-
yazmak isteyen dinleyici gerekletirilir. Bu tr
okuyucuya daha sonra ulaacak eserlerin
bir mahiyetindeydi elbette. Buna bir rnek de filozof Epik-
tetos'un hitabetleridir: devlet ve (Yunanca yazan)
yazar Arrianos {yakl. 117 -120) Epiktetos'un
Nikopolis'teki okuluna devam etmi ve filozofun hitabetlerini
Arrianos Epiktetos'un lmnden sonra
ders defterlerini yayma (Epiktetos, Diss. p. 5 Schenkl),
filozofun bu sayede olarak elimize ulaabilmitir.
Yazar eserinin -dilini son bir rtutan geirdikten sonra-
lanmaya karar verince, eseri veriyor, ya-
da oranda eseri az ya da ok
kopya bir eseri
okuyucuya ya da kendisi .
bugnkinden kesinlikle olmayan nemli bir
husus da uydu: isimleri nedeniyle iyi satacak yazarlar
bu kolayca para kazanacak-
Buna 'pek bir
hi de kolay Bu nedenle kimi yazarlar
dikkatini ekmek ya da kiilerin elde
etmek birine ithaf
air Statius r Silvae'nin ikinci Atedius Melior
velinimetine ithaf ederek ondan Uricada bulunur: "Sev-
gili dizeleri okuyuculara
mezsen geri gnder," (2, praef.).
Bir baka. yol daha ya da yazar bir okuma gnnde
henz eserini bu ekilde ilgisini
ekmeye Roma'da ilk kamu ktphanesini kuran (muhte-
melen 39) Asinius Pollio'nun bu ktphaneye davet kiile-
re yeni sylenir (Seneca, Controv. 4, praef.). impa-
ratorluk dneminde recitationes [okuma gnleri] ok ilgi-
siz izleyiciler can patlarken ve grgszlk etmemek
iin gitmezken, kimi kltr pek hitap ederdi.
Gen Plinius (Epist. 1, 13) bu okuma gnlerinin ho bir tablosunu
izer: "Bu zengin bir air o19.u; btn Nisan boyunca
neredeyse tek bir gn gemedi ki, biri olsun.
sonu vermesi, yeni yetenekierin ortaya retme-
leri beni sevindiriyor ama kii okuma gnlerine istemeye iste-
meye gidiyor. Eser okunurken genellikle tavernacia oturuyor ve geyik
muhabbeti yaparak vakit ldryorlar, zaman zaman grnp oku-
ya da bitip el yazma-
okuyup soruyorlar, sonra istemeye isteme-
ye geliyor, ama sonuna kadar okuma bitmeden
yorlar; gizli gizli, da hem de hi utanmadan.
Bizim byle ama. O
parator Claudius Palatium'da grltler duymu
ve nedenini sormu, kendisine Nonianus'un blmler
hi beklenmedik ve bir ey
yaparak yazara destek vermeye gitmi. Bugn zellikle de bol vakti
olanlar ve defalarca davet edilmekle stelik bu davet
kendilerine ikide bir olan kiifer ya hi gelmiyorlar,
geliderse de gnn boa ... " .
bir eseri karar ilk olarak yaza-
el yani nshalar
yordu. uzmanlan ok
kleye sahip gr bir sre. Bir kii okurken,
lerinin de ok
zamanda ancak bu ekilde dnlyordu. Fakat bu
KiTAP DAGJTIMI VE KiTAPIUK 137
gre da zira antik el
grlen fonetik -dikte metodunu temel ar-
bid buydu- kopya eden ki inin metne bakarak
da kendi
kehdine okurken bile yksek sesle okumak adettendi. Bu
iin de geerli olsa gerek; bu durumda kendi
kendilerine dikte Uzun incelemelerden
13
sonra herAki
yntemin- de yani hem dikte hem de metne
bakarak kesin olarak edilmitir. Ancak metne baka-
rak kopya ynteminin -daha ok edebi papi-
rste yer alan stikhometron ls] iaretlerinden de bellidir.
stikhometrik iaretler, sonra,
her 100 bir konulan Eserin sonuna
toplam da (Resim 81). Bu stikhometrik iaret-
lerin,
14
yani ne kadar verile-
belirlemekti, zira gre cret
Bunu elimize geen papirs faturalardan
Diocletianus'un cret da biliyoruz; fermana
gre, bir en iyi kalitedeki iin 100 25
denarius, ikinci kalitedeki bir iin de en fazla 20 denarius cret
denecekti (cret VII, 39-40). Demek ki, bir el
yer alan stikhometrik iaretler, ister bir iin isterse de zel
bir sipari zerine olsun, metnin profesyonel bir tara-
para gelir.
Kopyalar tashih Bu ise
diorthotes'in ya da corrector'un (dzeltmen) greviydi. Bir
kalitesi nemli lde bu kiilerin yetkinlik ve
elbette. Mevcut el tam bir savsaklamadan mthi bir
kadar uzanan bir yelpazeye sahiptirler. Augustus dneminde
yazar Strabon, zellikle de Roma ve
riye'deki kitabevlerinde tashihi bile kitaplar
dan ( 13, 609). Gellius (5, 4) bir ki tabevine ziyareti
Bu kitabevinde eski tarihi Fabius Pictor'un bir eseri
eserin garanti verir, hatta
kitapta hata: bulana para syler. Bu iddia zerine
bir gramerci maalesef bir hata bulur: Metinde bir yerde duodevicesimo
[onsekizinci] yerine duoetvicesimo [yirmiikinci]
81. Homeros Kodeksi. II' nin sonunda yer alan stikhometron bilgisi (
491; bu sayfadaki 36). Londra, British Museum.
Yazar ile ok iyiyse ve ikisi de vicdan sahibi
kiilerse, ve iin gnderilmi bir eserin,
bir dzeltilmesi iin piyasadan geri bile olurdu.
Nitekim Cicero, dostu ve Atticus'tan (Ad Att. 12, 6.23)
15
Orator'unun komedya airi
Eupolis'in Aristophanes olarak rica eder. Ger-
ekten de mevcut Cicero el sylenen yerde (Orator
29) "Aristophanes" yazar. Bir baka sefer de (Ad Att. 13, 44.3) Cicero
Atticus'tan Pro Ligario hitabetindeki L. Corfidius silmesini
ister. Ancak bu dzeltinin ge olsa gerek,
zira mevcut nshalarda silinmesi istenen isim yer (Pro Ligario
ll, 33). Buna Cicero Atticus'tan Academica'da bir
dzeltinin (Ad Att. 13, 21.3) iptal edilmesini bu
yerine getirilmitir (Acad. 2, 94: irihibebo diye sustinebo
yeniden
Kopyalan ve eserler yal-
yeni edebi rnler elbette. Homeros, Vergilius, Attika
ve komedya airleri, bir diii hatibin eseri okul-
larda ders ve bu sayede edinilen bir okuma zevki
nedeniyle asla gemeyen Bu papirsler de -zel-
likle de ve edebiyat doruk
2. geni bir yelpazeye sahiptir: zensiz kopyalardan
tutun da uzmanlara: ve beklentisi yksek amatr okuyuculara ynelik
erhli nshalara kadar.
16
Fakat bir papirsn bir nsha yoksa
zel bir kopya anlamak pek mmkn Ancak
metin bir rulonun verso yznde yer ve deneyimli bir
el belliyse, eserin zel bir kopya syle-
nebilir. Yine de, bir papirsn yeniden zel bir
kopya iin yeterli bir lt nk bunlar kitabevlerinde
ucuz nshalar da olabilir. Edebi metin papirsn recto'sunda,
yani n yzndeyse ve el profesyonel bir sahipse, bir
olma daha yksektir. Fakat bu durumlarda
bile zel bir kopyayla olabiliriz; belki de kopya
edilmesini sipari eden kii hibir masraftan iyi bir
malzemesi ve profesyonel bir tutmutur.
stikhometrik iaretler bile bir eseri kitabevi olarak
140 ANTiKAGDA KiTAP
]A r-r o>.xc
1 AeHNAI OY[
J fAU.V.). T i 1< .[
J 2 k IHMAl"[
rrAM.A:'AT f
J . . 1 (.""T. :i[
J!:HC. . IAA-:r
J- cwcyoY C
J/

y-"l "'>
Ano.Uo&fiq[ ov
'Afh,valov
oii
Z.qn]t=[a
ci

Tij O
82. Sosius'un papirs. Milano, niversite.
yetmez. Bu bulunanbir papirs
zel bir yeri Bu fragman bir rulonun son ve
eserin Gramer 4. ele
alan Apollodoros diye bir gramerci
Fakat bu bir de ulama CWCYOY (Resim 82),
byk bir ihtimalle bu rulo Roma' da faaliyet gsteren
olan Sosius kardelerin
17
bir rndr; bizim biliyor
nedeni, Horatius'un da.(bkz. Epist. 20.2; 2, 3.345)
Maalesef bu
papirs son derece kendine zgdr.
ticaret kadar muydu, yoksa bu papirs
Nil lkesine getirilmiti bilinemez elbette.
Latince kaynaklardan Roma kentindeki baka ve
evi perakende da grlr-
isimlerini de gre (De Benef 7, 6),
Dorus biri Livius'un byk tarih eserini
bu Cicero'nun eserlerinin rnek Atticus'tan
da Bu tr "ilk nshalar" daha sonraki nshalar
oli elbette. Quintilianus, hitabet
. el bu eseri defalarca. teklif eden Tryphon'a
. bu durum, ikna etmesine bir rnek-
tir (Inst. Orat praef.). Tryphon'un Sosius kardelerinki gibi
hayli geni bir yelpazeye sahip olsa gerek, zira Martialis'in iirleri
de bu Tryphon air bybliopola,
KiTAP DAGITIMI VE KiTAPIUK 141
yani diye d_emek ki Tryphon da bir
Salt olan kiiler Atrectus ve Secundus'tu herhalde.
Martialis 117.10 vd.) Atrectus'un Argiletum'da [Roma'da
ve tamircHeriyle nl bir semt] (Caesar forumunun
zengin bir kitabevi syler, burada airin eserleri
5 denarius'a Azat edilmi bir kle olan Secundus, Pax
ve Nerva forumunun yani
"Martialis"i yeni bir papirs kodeks halinde
yordu (Martialis 1, 2). geen bir nc (belki o da
Quintus Pollius Valerianus'tur 13). 2.
Gellius Roma'daki kitabevlerinden sz eder ama sahiplerinin
belirtmez. Buna ki tabevlerinin yerlerini tarif eder. Nite-.
kim, bir de kamu ktphanesi olan Pax Vlcus Sanda-
liarius'un [sandaletiler mahallesi] en fazla kitabevinin
semt (Gellius 4.1), bu bilgiyi baka yazarlar
da Galenos, De Libr. Pr. XIX, p. 8 Kuehn) onaylar. Fakat
yeri tam olarak bilinmeyen Sigillaria [heykelcik ve mhr
semtinde de ok (Gellius 2, 3.5; 5, 4.1).
Gellius'tan gre, kitabevleri entelek-
tellerin bul u ma yeriydi. air ve eserlerinin her yere,
hatta blgelerine bile ve her yerde .
ister (Horatius, Carm. 2, 20. q vd.; Martialis
7, 88; ll, 3) isterse de byle dlediklerinden (Ovidius,
Trist. 4, 9.15 vd.) kitabevlerinin hayli oldu-
gsterir. Varro'nun in omnes terras, yani tm dnyaya ulaan
(Plinius, Nat. Hist. 35, resimli ansiklopedisini
bu noktada, hatip ve avukat Marcus Regulus'un
lnce ve tni eyalerlerde bin adet anma
da sz edebiliriz (Plinius, E pist. 4, 7.2). zellikle
de, Lyon (Plinius, Epist. 9, 1.2), Brundisium ve ge bir
dizi eserin ok iyi Trier, Kartaca,
Konstantinopolis ve Suriye'deki Antiokheia
18
Gellius (9, 4) Brundisium ile ilgili olarak, oradaki liman blgesinde
elverisiz ardarda ve ok eski nedeniyle
kt durumda olan Yunanca desteler halinde su-
bu kitaplar da buJunama-
yan bir sr eski ve kitap tespit eder ve hi tereddt
142 ANTiKAGDAKiTAP
etmeden ok dk bir fiyata Roma'da uzun sre
bulamayan ya da fazla evrilip evrildikleri iin
nshalann eyaletlerdeki sahaflara elden
bir uygulama olsa gerek (Horatius, Epist. 20).
Ucuzcu sahaflann lks sahaflar da buradaki
eski kitaplar, kaliteli nshalarsa, ok aranan,
(Fronto, Ad Marcum Caes. 7.4). Gellius'a gre (2, 3), gramerci
Fidus Optatus Aeneis'in ikinci cildinin ok eski bir sahipti,
gya bir zamanlar Vergilius'a ait olan bu Fidus Optatus Sigil-
laria'daki bir 20 (aurei)
az bulunan eski kitaplan kira-
da oluyordu; yine Gellius'tan gre 5),
hatip Antonius Iulianus air Ennius'un gramerci Gaius Octavius
Lampadio temin edilen bir inceleme imkanma
ancak byle sahip olabilmiti. Lampadio 2.
gre, dn alman bu eser ne de olsa 250 bir gemie sahipti.
Bu zanaatte da geliip serpildi elbette. hatip
Oion Khrysostomos 1. sonuna kitap-
eder: "ok daha kaliteli ve bir papirse
eski hayli revata gayet iyi biliyorlar. Bu yzde!).
bizim dnemimizin kalitesiz una kl, eski ki-
rengini bu ekilde kitaplara daha ok zarar veriyor,
stne stlk eski kitap diye 12). Eski kitaplaryal-
sabit fiyatlarla kitap mzayedeleri
19
de
Bir papirs belgede,
20
tarada satan gezgin bir
sz edilir; bu icra eden bakalan da elbette.
imparatorluk dnemi bir kitabevini yle dnmek
gerekir: Tabemae, yani dkkanlar bazen bazen de
bir zemin katmda olup avluya hayli etkileyici
olan.bu evler zellikle de Ostia'da korunmutur. Taberna'da
kitaplar armaria'da, yani dolaplarda (Sidonius Apoll. Epist. 2, 9.4)
ya da nidi' de, yani raflarda (Resim 90) duruyordu (Martialis ll 7,
bir de vitrin Horatius'ta, Epist.
20.2). ya da
kitap yer listelerle reklam (Martialis
ll 7 o vd.); fakat zaman dkkanda zaten sokakta da
bulunmayan bir ey yoktu (Seneca, E pist. 33, 3).
Bugnbir yazara demek zorunda telif creti
bilinmiyordu. Fakat antik maddi
durumu iyiydi. Yunan Platon, Aristoteles ya da Theophras-
tos akademik ya da hkmdarla-ra
Cicero, Plinius'lar ya da Tacitus gibi adamlar
byk bir servete sahiptiler. Bu adamlar iin pasif ya da aktif olarak
bir Oysa
bir vetinimete eseri zengin, nfuz sahibi
birine ithaf etmeleri, bir vesileyle ya da -evet, bu da
oluyordu- kendisi gibi hava atmak isteyen birine devretmeleri
onlar iin nakit para ve hatta toplumsal statlerinin ykselmesi
gelebiliyordu. Martialis de bunlardan biriydi: Bir sosyete
airi olarak Flavius soyuna vgler dzm, Titus ve
Domitianus ocuk [ius trium liberorum]* ve
hatta (eques) rtbesiyle** dllendirilmiti (2, 91; 3, 95; 9, 9'7).
Eserlerinin ki tabevleri
bir yazar izmeleri bu iin nemliydi elbetteY
Kitap tek nedeni elde etmek
Daha .yksek statdeki birine duyulan bir ifadesi
de olabilirdi. Nitekim Vitruvius zerine eserini
emekliye sonra boyunca elde
ltuflara bir olarak- Augustus'a ithaf etmitir.
Bu 2. ait bir Oksyrhynkhos papirsyle
22
bitirmek
istiyoruz; sz konusu papirste okunmak istenen kitaplardan sz
edilir. Okumak listesini yazan adam, Oksyrhynk-
hos'ta yaayan entelektel camiadan olsa gerek; bu kiiler muhte-
melen zengin ve Museion'la ilikiler
iindeydiler. Hatta papirste geen iki kiinin -Harpokration
ve Polion- Harpokration
gnmze de olan bir hatip Palian ise
* Augustus'un desteklemek bir yasayla, en az ocuklu
babalar vergilerden muaf turulmaya Titus (79-81), evli olmayan
Martialis'e de bu yararlanma verdi. (F.D.)
- ** Martialis, Domitianus'un (81-96) bu rtbeyle en az drt yz bin
sestertius'luk ve en biri olan
dahil edilmi oluyordu. (ED.)
144 ANTiKAGDA KiTAP
Suidas (Sudas) 'ta* geen gramer ci Va leri us Pollio' dur. Papirsn
bizi ilgilendiren olan bir mektubun ekidir:
"Hypsikrates'in Komedya VI. ve VII. temin
edip bana gnder. Harpokration, Polion'un bu eser-
lerin de sylyor. Fakat bu kitaplar da olabilir.
Onda Mitleri
kopyalan da var." Sonra bir el "Harpokration'un
gre, bunlar (kitaplar) Demetdos'ta var. Apollonios'a
benim gndermesini syledim, daha sonra
Seleukos sana bu kitaplardan sz edecek. Bende olmayan baka
taplar da bulursan, ve bana gnder. Diodoros'un
da bende olmayan kitaplar var."
3. Kitap kitap kitap
en kitaplar bugn de gibi
sevilen Martialis Saturnalia enliklerinde verilebile:
cek eserinde, herkesi mutlu emin
Homeros, Farelerin
Vergilius, Cicero, Menandros'un Thais'i, Propertius, Livius,
Sallustius, Ovidius'un Tibullus, Lucanus ve Catullus .
. Homeros ve Menandros tm Latin air ve yazar-
ve (1 4. Kitap) hibiri
hayatta Bu yazarlar daha o zamandan klasik kitap-
sunuluyordu. Martialis zellikle de Lucanus'la ilgili
olarak ima eder (14, 194). Suetonius (De -Grammaticis
1 7) kitap pedagojik bir ara olarak
Augustus'un ders veren nl gramerci.
Marcus Verrius Flaccus gzel ya da naclide bir eski kitap
dllendirerek motive etmeye
Fakat antik yazarlar kitap da sz ederler. Bir
gelebilecek en byk felaket, henz eserinin
* 10. Bizansltiann eski Akdeniz zerine zellikle
Yunan filolojisi, grameri ve edebiyat tarihi stne klasik dnemden kendi dnemine
kadar ok bilgiler ieren ansiklopedik szlk. Tahminlere gre, Konstantinopolis'te
yaanu Suida ya da Suda biri (ED.)
olsa gerek. Varro ve Cicero'nun olan
merci Lucius Aelius'un henz bir eseri Servius
Clodius Lucius Aelius buna o . kadar
ki, reddetmi, ise terk etmiti
(Suetonius, De Grammaticis 3). Cicero'nun klelerinden biri
nin ktphanesindeki ve kitaplada birlikte
ya'ya (Cicero, Ad Fam. 13, 77.3). Daha nce de hatip
Libanios ve ( 148) birinci
hitabetinde bir sz eder: "Thukydides'in bir eserine
tim, gzel, kk bir karakteriyle ve o kadar rahat
ki, bir kle olsa bile bu ben ve bu
yk bir zevkti benim iin ... Bu eseri ok
ve Polykrates'in daha ok
iin ektim ama hemen
son gelen yakalanmamak iin bir ate tututurdu. Bu
nedenle aramaya son vermek zorunda ama benim zntm
bir trl dinmedi. Thukydides'in o kadar olabilecek
rinden de pek nk baka ancak
lukla okuyordum. Fakat Tykhe zamanla bu da Yine
de, derdimi btn arkadalanma llerini
veriyor, iini tarif ediyor ve soruyordum: nerede, acaba
kimin ellerinde?' Sonra ders almak iin bir geldi, bu
o orada!', eseri
liklerinden ve emin olmak iin g.elip bana sordu. Ben
elime ve ona, uzun sre ortadan kaybolmu olan ve gnn
birinde gelen bir gibi ve oradan
sevin iinde
Kitap tam aksi, yani ilk gizlenmesi ya da
yok edilmesi yoluyla engellenmesi
da biliniyordu.
23
Bu tip olaylara genellikle tek bir kiinin
neden oluyordu. 2. Lukianos'un Abonuteikhoslu
(bugnk sahtekar Aleksandros'u
(Aleksandros 4 7) bu vakalara bir rnektir. E pikuras'un
dman olan Abonuteikhoslu Aleksandros filozofun bir eserini bulur
ve pazar incir odununda sonra
lerini denize savurup yle "Emrediyorum,
rn
146 ANTiKAGDA KiTAP
Ancak kitap genellikle devlet ger-
ekletiriliyordu ki, bugn buna sansr denir. Gerek neden ya da
bahane, eserlerin rf ve adetleri ve geleneksel toplum dzenini
tehdit etmesiydi. Bylece, Arkhilokhos'un gerekten
de pek mstehcen iirlerini (Valerius Maximus 6, 3,
ext.. ise filozof eserlerini kentte bir tellal
sonra agorada (Cicero, N at. Deor.
1, 63; Diogenes .Laertios 9, 52). Seleukos IV. Antiokhos,
Kuds' bir Yunan ehri yapma iinde Yahudilerin kutsal
ve bir kitapla grlen herkesi
(1. Macc. 56 vd.).
Roma'da da devlet nceleri gizli ve de
dini adedere ilikin kitaplara sansr Bunun
en bilinen 186 tarihinde Bacchus kltne
-elbette uzun vadede nlemlerdi, bu nlemler
ilgili ritel (Livius 39,
Daha sonra, imparatora ya da imparatorluk ailesinin bir ferdine
bir su ilemi olan ya da iddia edilen kiiler de ceza-
yok edilmiti. Byk bir Augustus'un
Iulia'ya olmayacak bir ey iin Karadeniz'deki Tomi'ye
srlen ve iirlerinin kamu ktphanelerine izin ve-
rilmeyen Ovidius da bu talihsiz kiilerden biriydi (Trist. 3, 1.59 vd.).
Bu konuda ok olan Tiberius syler Suetonius
(Tiberius 61, 3): "Bir air bir tragedyada Kral Agamemnon'a
kfretmekle ekilde bir vakanvis Brutus ve
son iin sulu bulundu. Bu kiilere hemen dava
ve toplum beri ve eserleri
Augustus'un huzurunda bile ha.lde,
yok edildi." Buradaki vakanvis Aulus Cremutius Cordus'tur*.
Tiberius'un yerine geen dneminde Annales'in zerin-
deki yasak ki Cremutius'un kopyalan
da eserin yeni bir (Suetonius, Caligula 16,
Seneca, Dial. 6, .3; Quintilianus, Inst. Or. 10, 1.104). Domitianus
dneminde de imparatora hakaret gerekesiyle birok yazar eserle-
* Tiberius'un Anna!es'i nnde zerine Cremutius Cordus kendini
a intihar etmitir. (ED.)
riyle birlikte ortadan Thrasea Paetus ve Helvidius
Priscus'un forumda nnde (Tacitus, Agricola
2,1 vd.). 2. kanun yoluyla atanan genel olarak
daha hogrlyd. Diocletianus
minden itibaren yeni kutsal da el kondu ve eserler
imha edildi (Eusebios, Hist. Eccl. 8, 2.1); daha sonra
buna uygulayarak verdiler.
8
Ktphaneler
1. Ktphane ve
O dnemde "ktphane" ne 2.
da gramerci Festus'un De Verborum Significatu [Kelimelerin
zerine] byk yer alan U gre-
biliriz: "Bibliothecae et apud Graecos et apud nos tam librorum magnus
per se numerus, quam locus ipse, in quo libri collati sunt, appellar{.tur."
gibi bizde de ok kitaba ve bu
muhafaza ktphane denir). Demek ki henz bu ta-
bile hem ok hem de me-
ifade eden ve bugn de bir szck
bybliotheke etimolojisine gre,
ilk tabii ki "kitap kutusu" idi.
Ktphaneler,
1
yani edebi eser koleksiyonu -buna e idi dallara
ait uzman literatr de dahil- ve muhafaza mekan-
lar ile devletin, idari ve ticari belgelerinin muha-
faza arivler bir yapmak gerekir.
arivler de biliniyordu.
2
Devlete ya da kente ait belgeler
KTPHANELER 1 49
-bylece ya da kuruma ait
larda muhafaza edilirdi. Atina' da
Metroon'da devlet aqivi korunurdu. Arivin Yunanca
arkheion'dur, arive grammatopylakion ya da khartophylakion da denir;
arive genellikle tabularium derlerdi. Fakat zaman zaman,
zellikle de geli mi bir brohasiye sahip da ynetim arivine
de bybliotheke denirdi.
3
nadiren de olsa, arkheion ile
bizim anlamda bir ktphane de kastedilmi olabilir. 3.
bir yazar olan Sextus Africanus
Aelia Capitalina (Kuds) ve Kk Asya'daki Nysa'daki
arkheia'dan sz eder ki, bunlar birer ktphanedir; Sextus
Iulius Africanus bunlara Roma kentindeki bir ktphaneyi de ekle-
yerek, Homeros'un eserinin zel bir versiyonunun ancak bu yerde
muhafaza syler (P. Oxy. 412).
2. Eski Yunanistan'daki ktphaneler
Antik kaynaklara gre kaynak: Gellius 7, 17), bir kamu
ktphanesini kuran ilk kii Atina Peisistratos'tur. Daha sonra
geniletilen bu ktphane, kent
Pers Kserkses igal ancak
300 Kral Seleukos Nikanor geri vermitir.
Byk kitap Athenaios (1,
3a) Peisistratos'un bir baka. tirandan, Samoslu Polykra-
tes'ten de sz eder. Bu eski kitap dkm daha
sonraki Hellenistik ktphanelerle ok
olsa gerek, ama var olup kukulanmak iin bir
neden yok

Yine de bu koleksiyonlar, Homeros'unkilerden ,
baka Hesiodos'un eserlerini, eski zel-
likle de o dnemde gelien lirik eserleri kapsami olabilir. Polykra-
tes'in grkemli hekim Demokedes Anakreon
ve gibi "'modern" airler de gelirdi. Peisistratos'un
Hipparkhas -Aristoteles (Athen. Pal. 18, 1) ona philomousos, Musa
dostu, der- Lasos, Simanides ve Anakreon gibi lirik airleri Atina'ya
getirtmiti (bkz. Platon, Hipparkhas 228 C). Bu eserlerini
hkmdarlara itha( etmi olabileceklerini neden
150 ANTiKAGDAKiTAP
ve kitaplardan da
hemen hemen dneme ait vazo resimlerinde de grlr.
5
Tiran
ailesi kentten srldkten sonra Peisistratos'un ktphanesinin
konusunda, halk enliklerinde sylenen
ve oynanan akla getirmek gerekir.
6
Ati-
na'daki bu ktphaneye gerekten de her isteyen gire-
bilmesi, tersi olsa da, pek Fakat ktp-
hanenin Persler ve Seleukos
geri verilmesinin antik kaynaklarda baka paralelleri de Sa-
nat eserlerinin Antenor'un Harmodios ile Aristogeiton'u
tasvir tiran katilleri heykel grubu) arkeolajik olarak
da
Daha nce de gibi, en Atina'da
5. yerleik bir kurumdu. kurumunun
gelir elbette. Atina'da-
ki evlerde kk bir kitap koleksiyonu varsa-
hatta kiilerin koleksiyon daha ileri boyutlarda
zel ktphane ifadesini hak edecek koleksi-
yonlar da mutlaka. Burada Sokrates'in Euthydemos
akla gelir; ona sorar: "Sylesene Euthydemos, bilge
btn eserlerini toplacim gerekten de?" Euthydemos
yle verir: "Zeus evet, Sokrates; mmkn
ok esere sahip olabilmek iin daha da toplamaya devam
(Ksenophon, Sokrates'ten 4, 2.8). 403/2'de Atina'ya
alfabesini sokan -muhtemelen arkhan olan- Eukleides'in
byk bir kitap koleksiyonuna sahip sylenir. Athenaios'un
daha nce de geen metninde (1, 3a) Eukleides'in
Aristophanes fazla malumatfuru diye alaya
Euripides'in da geer 943). Athenaios'un
Platon'u da zira filozofun ok bir
ktphaneye sahip onun nadir ve ok zor bulunan
gerekirse yksek paralar deyerek ok
kaynakta belirtilir. Platon'un, Philolaos'un tm eserle-
rini daha nce de okumutuk; Herakleides
on kenti Kolophon' dan Antimakhos'un iirlerini temin
etmi (Proclus, in Platonis Timaeum comm. A 28 C) ve mim karak-
terlerini incelemek Atina'da o zamana kadar kale .
KTPHANELER 1 51
mayan Sophron'un tiyatro Sicilya'dan getirtmiti. Platon
Sophron'un bu mimlerine o kadar verirdi ki, bu lm
bile sylenir (Diogenes Laertios
3, 18; Quintilianus 1, 10.1 7) ..
Aristoteles'in bir ktphaneye sahip bunu teyit
eden antik kaynaklar kesindir, zira biimi
ve bilimsel retimi, zellikle de Lykeion'da okulda uygu-
ve yntemleri zengin bir ktphaneyi gerekli
Nitekim Athenaios'un daha nce de
. eserinde Aristoteies'in byk bir kitap koleksiyoncusu sy-
lenir, Theophrastos ve Neleus da onunla birlikte - bunun
nedenini birazdan Aristoteles'in ktphanesi ve bu
ktphanenin romanlara ta kadar ilgin dair
en bilgiye Strabon'da (13, 1.54-55)
iogenes Laertios (5, 52) ve Plutarkhos'un (Sulla 26, 1-2) da onayla-
ve bilgilere gre Aristoteles'in ktphanesinin
yks yledir:
7
Aristoteles'in lmnden sonra 322)
Theophrastos Lykeion'un geti ve ktphanenin de varisi
oldu. Theophrastos bir vasiyetname lmnden sonra
okul ve bahesinin, Lampsakoslu Straton ve
Skepsisli Neleus'un bulundugu bir grup miras kala-
ancak Aristoteles'in ktphanesinin -bu arada ktphaneye
daha baka kitaplar ve Theophrastos'un eserleri de eklenmiti-
Neleus'a belirtti. Okulun geme midinin boa
gren Neleus -baa Straton getirilmiti- kendisine miras
kalan ktphaneyle birlikte Kk Asya'daki Troas'a g etti. By-
lece, Atina'daki Lykeion iin onca nemli olan kaynaklar-
dan ve de Aristoteles'in zgn eserlerinden mahrum Neleus'un
lmnden sonra ktphane Skepsis'teki varisierine varisler
entelektel ilgileri olmayan basit kilit
tuttular, o kadar. Fakat Pergamon -yani efendilerinin-
kendilerine bir ktphane kurmak her yerde kitap
duyunca, bir dehlizine Ktphane
orada uzun sre gizli sonra, bir sonraki varis Aristo-
teles ve Theophrastos'un, nem ve gveler yznden hayli
olan ktphanesini yksek bir fiyat Teoslu Apellikoh'a
Strabon'un gre, philosophos [bilgiye dkn] ol-
152 ANTiKAGDAKiTAP
mahm ziyade bibliophilos [kitaba dkn] olan Apellikon
Atina'ya geri gtrd. Atina'da kitaplarm ama
zgn hasar gren yerlerini tamamlarken biraz fazla keyfi
Geri Aristoteles'in sonraki olan Peripatosular
pek az metninden yararlanabilmilerdi ve ite daha son-
raki Apellikon sayesinde "Aritoteles'lerinin" yine tm
eserlerini inceleme ama eserler ilk biim-
lerinden ok Apellikon'un lmnden bir sre sonra
-Apellikon'a kitap dostu da denemezdi, o tam bir kitap
zira Atina' daki Metroon arivinden halk eski zgn el
(Athenaios 5, 214d-e)- devlet
ve komutan fethetti. 86 gelmi bulunu-
yoruz. sava ganimetierinden biri de Apellikon'un ktpha-
nesiydi, bylece Aristoteles'in Roma'ya getirildi. Burada k-
tphane ok gemeden gramerci Tyrannion'un eline geti; Strabon'un
olan ve Cicero, Atticus ve Caesar gibi adamlarla dostluk
eden bu zat, ktphanecisini
Plutarkhos'tan (Sulla 26, 1) gre, Tyrannion Peripatos-
ulardan Rodoslu Andronikos'a eserlerin dzeltilmi ver-
mi, Aristoteles'in eserlerinin envanteri bunlardan
Strabon'un bu bilgiler, Athenaios'un (1, 3a)
bilgiyle, yani Neleus'tan Aristoteles'in ve Theophrastos'un kitap-
IL Ptolemaios Philadelphos'un
riye'ye getirmesiyle eliir. Ancak Neleus'un hayli zor bir durumda
bu elikiyeyle bir bulunabilir:
Neleus bir yandan Aristoteles'in eserlerinden istemezken,
bir yandan da gl kendisine elileri
cesaret edemiyordu; ''Aristoteles'in
tmn ya da en byk bir sat-
maktan baka aresi yoktu. Ancak Neleus ''Aristoteles'in kitap-
da, Aristoteles'in kendi eserlerini Aristo-
teles'in ktphanesine ait olan Neleus ift an-
''Aristoteles'in yola zekice bir
oyun

Her antik literatr, Aristoteles'in bizzat kendisinin
ilk eserlerinin son derece ve
fakat Aristoteles ve Lykeion'daki
KTPHANELER 1 53
iin ve piyasada eserlerin ancak Cicero
dneminden itibaren yani ancak
Tyrannion ve Andronikos'un son-
ra okuyucuya ortaya koyar.
Neleus'un Aristoteles ve Theophrastos'un ktphanesiyle birlikte
ekip gitmesinden sonra Lykeion Straton'un oku-
lun ynetimini eline sre sonra yeni bir ktphane
kuruldu. Bu ktphane Straton'dan sonra baa geen Lykon'a
ancak Straton'un vasiyetnamesini aktaran Diogenes Laertios'tan
(5, 62) gre, bu miras tmn iermiyordu:
"Ona (Lykon'a) benim eserler hari, tm kitaplanmiras
Diogenes Laertios'un kaleme ok filozof
biyografisinde kelimesi kelimesine bu tr vasiyetnameler
ve ktphanecilik nemli bir kay-
nak oluturur. Nitekim, evinin nl bahesinde -kepos- Platon'un
ve Aristoteles'in Lykeion'uyla rekabet eden bir okul
kuran Epikuros'un dostu ve okul ynetiminde halefi Hermarkhos'a
miras bir ktphanesi da bu sayede
(Diogenes Laertios 10, 21). Yeri gelmiken, Diogenes Laertios Epi-
kuros yle der (10, 26): "Birinci bir
herkesi glgede zira yze
varan rulo kitaba sahiptir."
Atina'daki bu ktphaneleri elbette bu
hizmetinde olup bilgiye olan dindiren ve
kamusal bir karaktere sahip olmayan kitap Nite-
. kim ne Akademia, ne Lykeion ne de Epikuros'un "bahesi" devlet
Bu yeleri zel kiilerdi ve okulun yne-
ticisi hem mlkn hem de ktphanenin sahibiydi (tek Bir
metoikos, yani Atina' da ya ayan bir olan Atina' da
mlk edinme sahip Dersler ve burada giderek
daha fazla nem atfedilen bilimsel sohbetler bahede, gezinti yolla-
ya da stunlu avlularda gerekletiriliyordu. k-
tphaneler depo grevi gren ve gereken eserin. gidilip
odalardan ibaretti. Fakat okul yneticilerinin
Theophrastos'un vasiyetnamesinde de (Diogenes Laertios 5, 51 vd.)
gibi, binalardan sz edilse bile, ktphane asla
sz edilmez.
bu noktada, I. Ptolemaios Soter
kurulan ve Yunan en nemli ktphanesine sahip olan
bilim Museion'a
9
gememhin nedeni, ilk
kltr Aristoteles ve Theophrastos'un
rencisi ve dostu Bu kii, Makedonya Kassandros'un
kolu olarak devlet ilerini on boyunca yneten ve
siyaset yn sonucu oradan srlerek
Thebai zerinden gelen Phaleronlu Demetdos idi.
Demetdos gelince, edebiyat
bir yazar da olan Ptolemaios'u, Museion'un tm da
belli zere, Peripatos Okulu'nun fikirleriyle
enstits Museion'.da tm bilim
Matematik ve (zooloji v:e botanik), astronomi, fizik,
zellikle de filoloji, ki bu nedenle daha sonra Strabon 7, 1.8)
Museion yelerine toptan philologoi andres, yani edebiyat
adamlar diyebilmitir. Museion bile Atina kkenlidir, zira gerek
Platori'un gerekse Aristoteles'in Peripatos okulu
Lykeion'un odak Musa kl t yer 25/24
da bir ziyareti de ziyaret eden Strabon'a
gre 7, 1.8), blgede yer alan
Museion'da, Lykeion'un de veren peripatos
zeri bir gezinti yolu alimierin ve fikir
riinde bulunmak iin bir exedra'ya, yani
bir salona (bkz. Vitruvius 5, 11.2), bir de yelerin
yemek byk bir salona (oikos) sahipti. M useian'un yeleri
ilk balarda kral belirlenirken, daha sonra Roma
seilmeye Atina'daki zgr filozof
olarak, Hellen hkm sren dnem
ruhu kendini burada belli eder. Byle bir kurumun yesi
mkemmel koullar bilimsel bulunabilme
hi de maddi da
Vergi muafiyeti, konut ve beslenme, stne stlk de sabit
bir maa.
10
Alimierin bu kadar i ie arada
srtmelere de yol elbette; nitekim air Timon
(Athenaios'ta 22d) bir kafeste tutulan ve nlerine yem
birbirleriyle dven kulara bu kiilere
"kitap der. Bilginler cemiyetinin yine kral
KTPHANElER 1 SS
dan atanan ve Musa'lar kltunn de yapan epistates
bir tamias Museion'un btesini tutup
Daha sonra gibi, ktphanecinin ok nemli
bir
antik yazarlar, M useian ktphanesinin Ptolemaios soyundan
gelen ikinci kral Ptolemaios Philadelphos
sylerler. Oysa Museion'u kuran kii hi kukusuz Ptolemaios
Philadelphos'un Ptolemaios Soter'dir (Plutarkhos, Non posse
suaviter vivi 13), siyaseti ve
gzlemlenen bir durumla, yani bir selefinin
ileri kendisi gibi gstermesiyle burada. Yine
de, ikinci Ptolemaios ktphanenin geniletilmesine gerekten de
ok nem vermitir. Ama, tm dnemlerin ve tm eserle-
rini bir araya toplamak ve dildeki eserleri Yunancaya evir-
mekti. Bu eviri faaliyetlerinin bir Eski Ahit'in
Yunanca evirisi Mektubu'na gre,
Ptolemaios Philadelphos bu eviri projesinde 72 kiilik bir ekip

Ktphane envanterinin ilikin bir ka-
da, daha nce de gibi, Neleus'tan ''Aristo-
teles bugn bize ok sert gelen bir baka
tem daha uygulamyord u: demir atan gemiler
sistematik bir kitap Bulunan kitaplar
yeterince ilgi ekiciyse, bu kitaplani el konuyor ve
sahibi bir kopyayla teselli ediliyordu (Galenos,
Comm. in Hipp. Epidem. III. CMG V, 10.2.1 p. 78 vd.). Bu ekilde
ktphanelere ulaari kitaplara zel bir blm "Gemi-
lerden". Atina' da 4. 30'lu hatip ve devlet
Lykurgos eserlerin zgn metinlerini korumak Aiskhylos,
Sophokles ve Euripides'in resmi
Galenos'un gre, Ptolemaios Philadelphos (ya
da Ptolemaios Euergetes) bu devlet
15 talanton'luk bir kapara Atina'dan
dn Ancak kitaplar yk-
sek yakar ve Atina'ya zgn kitaplar yerine en iyi papirse
ok gzel kopyalar gnderir. Bu yk gerek midir, yoksa
rakip Pergamon ktphanesindeki haset dillerin bir hi-
1 56 ANTiK'\GDA KiTAP
kaye midir bilinmez ama neredeyse biraz
koleksiyon bir stelik iin
bir salt metin nl bir kkene sahip
da nemliydi. bu durumu
lemez tabii; hatta Galenos (Comm. in Hipp. De Nat. Homin. l, 44)
kitap buradan syler: "Zira ve
Pergamon' daki krallar eski kitaplara sahip olmak konusunda bir
rekabete girmeden nce, bir kitapta asla sahte bir yazar is mine rast-

Eski Hellen beslenen alim Tzetzes'ten,
Ptolemaios Philadelphos Museion ktphanesinde ka
kitap rulosu da (Prolegomena De Comoedia, yay.
haz. Koster p. 32): Ktphanede 400 000 bibloi symmigeis ve 90 000
bibloi amigeis, yani toplam 490 000 kitap rulosu Ancak burada
Yunanca ifadeler, dek en iyi L Canfora

11
Buna gre, biblos amiges bir eser olan bir
kitap rulosuydu, bibloi symmigeis ise her biri byk bir eserin bir
yani bir cildini Yani, Herodotos'un
tarih dokuz dokuz bibloi idi. Bu oyun daha
da ileri gtrlebilir ve ktphanesindeki 490 000
rulonun modern kitaplarda neye tekabl hesaplanabilir. Hero-
dotos'un 9 ( = 9 rulo) bugn iki Teubner cildine tekabl
eder. Bu oran ktphanedeki 490 000 ruloya ortaya
109 000 cilt Fakat genellikle nesirden daha
iin
12
24 tek bir Teubner cildine
kurgusal daha da ve 80 000 cilt gibi bir rakam
ortaya iin: Mnih'teki Bavyera Devlet Ktp-
hanesi'nde 5 400 OOO'in zei-inde kitap
Museion ktphanesinde yer alan 490 000 rulo kitap o dnem
iin rekor bir elbette. Maalesef bu bilgiden ka eser
zira ( = eserden esere
ok olabiliyordu. Nitekim, Herodotos'un tarih eseri dokuz
rulo kitaptan Polybios'un tarih eseri ise tam rulo
ktphanesinde ok kopya
da hesaba katmak gerek. (Elbette bu kopyalar modern
anlamda kopyalar zira eserin el birbirini
tutmuyordu). Ama, o zamana kadar retilen tm
KTPHANELER 157
riye'de bir araya toplamak olsa da, byle bir idealin, bugn
gibi o dnemde de gereklemesi Ktphane kurulun-
eaya kadar eserlerin izi bile bazen de kopyalan
olsa gerek. Athenaios, bir baka gvenilir
bavurarak Aleksis'in Asotodidaskalos'tan ,
bir yapar ama Orta tam 800 (!) eserini
okuyup halde, bu dramaya hi syler. Bu
eserin ne Kallimakhos'un ve Aristophanes'in listelerinde -bun-
lar ktphanesini referans ne de Pergamon ktp-
hanesinin envanterinde (8, 336d).
Bu kadar ok eserin da olabilmesi iin herhangi
bir biimde gerekiyordu. Maalesef kataloglama ve
ktphanenin ynetimi ok az bilgiye sahibiz. Ktpha-
neye ilk geldiklerinde kitaplara meneini belirten bir not ilitirilir-
. di,
13
burada eitli kategqriler Bunlardan biri olan "Gemiler-
den" kategorisini Galenos'tan bir kategori de yer
idi yer?, yer?). Bu
antik erhlerinde de grlr, zira eserin
el yerlere gre (Khios el yazmasi,
Argos ya da Marsilya el vs.). Bir kategori, belirli bir
metnin sahibine ya ,da gzden geiren kiiye gre Eserler
ve kkenine gre ise, birok
nsha durumunda menei de belirtilirdi. Yine
Galenos'tan.(Comm. in Hipp. Epidem. III. CMG V, 10.L1, 78 vd.)
gre, yeni gelen kitaplar ilemleri bitenekadar
depolarda tutulur, daha sonra ktphanedeki yerlerini
Yeni blmlerin
ktphanede bir scriptorium, bir de restorasyon
atlyesi mutlaka.
Ktphane mdr -bu makamdaki kiinin prensiere
grlr- bu tr rutin ileri bizzat kendisi
elbette. Suidas ve bir papirs rulosu (Pap. Oxy.
1241) sayesinde ktphanede epistates [bakan] ya da prostates [y-
netici] olarak grev yapan biliyoruz: nce Zenodotos (yakl.
285-270), sonra Apollonios Rhodios (yakl. 270-245), Eratosthenes
(245-204/1), Aristophanes (204/1-189/186), Apollonios
Eidographos (yakl. 189/186-1 75), Aristarkhas (yakl. 75- 45). n-
eeleri bilgin, yazar ve airler kiitphane mdr
olurken, Aristarkhos'un halefi Kydas diye biridir.
Kral Il. Ptolemaios Euergetes'in Yunan nlemler
zerine Aristarkhas ve baka alimler terk etmi, ktp-
hanenin bir subay getirilmiti. Papirste,
120-80 dek grev yapan bir dizi gramereinin da
Ancak ktphane mdr olarak grev belirtilmez.
Nihayet, Delos bulunan bir Onesandros
bir ktphaneciden sz edilir.
14
Bunun hi bu.
adama byle bir unv;m verilmesinin nedeni, srlen Kral
IL Ptolemaios Soter'in bir sre
Paphos'un idarecisi ve kltnn rahibi belki de.
Ktphane mdrlerinin papirs listede
gememesi byle en Her halkarda, Aris-:
tarkhos'un terk etmesinden sonra ktphane mdr-
lerinin seviyesinde bir d ok
Museion ktphanesinin grevi mmkn mertebe tm eserleri
toplamaktan ibaret Ktphane, bir tarihi oluturmak
tm eserleri hedeflemiti,
papirs oluan dev kkenine gre
yeterli Ktphane mdrnn ve
alirolerin grevi ite bu noktada
kategorilerine gre ve eserin alfabetik
olarak eserlerin kopya edilmesi ve daha dedi toplu
pratik kitaplara (=tek tek rulolara) blmleurnesi gerekiyordu. Bu
Zenodotos epik iirle, Aleksandros Aitoleus tragedya
ve satir Lykophron komedyalarla ilgileniyordu.
"Berenike'nin Llesi" gibi iirleriyle bugn bile bizi cezbeden
Kallimakhos, bu dayanarak 120 rulodan oluan
dev eseri Pinakes'inde** [Tablolar] (tam evirisi: levhalar, panolar),
tm Yunan kapsayan bir tablo Pinakes'in bir
kaybolmu olsa da, daha sonraki
* Hicivlerle koroyu olu turan Satirierden (Satyroi), konusunu
ise Dionysos efsanesinden alan satir hem hem de
zelliklerini (F.D.)
** ktphanesindeki eserleri bibliyografik
ansiklopedi. (ED.)
KTPHANELER 1 59
bu eser bir fikir edinmemizi
15
nce tm eserler
destan, iir, hitabet, drama vs. gibi kategorilere Bu gruplar
isimlerine gre alfabetik olarak Her
bir biyografisine yer veriliyordu. Daha sonra, muhtemelen yine
alfabeye gre dzenlenmi eserler art -arda eserin
szckleri ve kaydediliyordu. Byle bir
iin hem eser hem de yazar kesin kronolojik bilgilere
sahip olmak ok nemliydi. Burada, Atina'daki dramalann resmi
gsterim listeleri olan didaskaliai* ve Olympia, ve Pythia
galip gelenlerin listeleri temel Bu listeler,
dl iirlerin tarihlendirilmesinde
gibi -burada Pindaros'u bu iirler genellikle
spordaki galibiyerler vesilesiyle ve
matematiki Eratosthenes yeni bir Olympia galipleri
listesi Aristophanes'in dzelti ve byk
larda Kallimakhos'un Pinak.es'i ktphane-
sinde yer alan kolayca ynelik
bir katalog tm Yunanca eserleri ngrlen topye-
kn bir
Bundan sonraki bir sonraki alimleri nceki
dnemlerde edebi ve
metne tam hatta eklemeler ve
da iin eserin
Daha sonraki dnemde ise zgn metnine geri dnme
ierisine girildi. Metinler birbiriyle klasik eserlerin
yeni uzman okuyucuya ynelik erhli nshalar
da Bunu, kitap Home-
ros'un eserlerinin grm, 2. sonraki papi-
rslerde yer alan Homeros metinlerinin birbiriyle sapta-
mmkn bunun nedeni
ktphanesindeki filolojik olsa gerek. Roma impara-
torluk dnemine kadar antik filolojinin ii gramer
ele almak ve hypomnemata, yani erh bulunan
papirsler bu konuda da ilk elden belgeler
* tarihlerini ve dllerini bildiren listeler. (ED.)
160 ANTiKAGDA KiTAP
Baka hibir antik ktphane Museion kadar
bylemez bizi. Antik hemen tm eserlerini ieren bu
sa, muhteem koleksiyon en nemli ahsiyetlerinden
biri olan Iulius Caesar yznden bir kurban gitmitir.
Ancak bu 'tr antik bilgileri titiz bir incelemeye tabi tutan L. Canfora,
Iulius aklayan bir baka sonuca

vur,
gibi, 48/7
alev alev yanan binalar liman blgesindeki ve bu depo,
larda muhtemelen ihra edilmeyi bekleyen 40 000
papirs rulosu da gibi Museion blgede
yer ve byk ktphanesi de zarar grme,
Strabon sonra seyahat
Museion'u da tasvir etmitir. Bu tesisin herhangi bir zarar
sz etmez. Ancak tasvirde ktphanenin hi
tasvir etmeyi gerektirmeyecek kadar sade ol,
olabilir. Strabon'un
dair. ve bilgileri (1 7, 1.5) Museion ktphanesindeki
kitaplardan dnlebilir belki. ok bilgili bir adam olan
Roma imparatoru Claudius, baka eserlerin yirmi ciltlik
bir Etrsk tarihi ve sekiz ciltlik bir Kartaca tarihi de "Bu
nedenle onun onuruna eski Museion'un yanma
yenisi binaya Claudius'un verilmiti. her
belirli gnlerinde onun Etrsk tarihinin ve Kartaca tarihinin, birbir,
lerinin yerden devam eden okuyuculada dolu bir konferans
salonunda yksek sesle ngrlmt,". (Suetoniu;,
Claudius 42). Eski Ptolemaios Musekm'unun belli ki ek olan
bu Claudius Museion'u baka bir Fakat
Suetonius'un bu bilgiden, Museion'un imparatorluk dne,
minde bile hkmdarm eserlerinin muhafaza edilip ok
bir yer Ktphanenin Caesar dnemin,
den sonra hibir yerde gemese de, Museion ve yeleri antik kaynak,
larda, papirs ve l{adrianus r,
Lucius Iulius Vestinus'u hem M useian'unun
hem de Roma'daki Yunanca ve Latince ktphanelerinin
(IG XIV 1 085) .. Canfora'ya gre, Aurelianus
. (270,275) ile Palmyra kraliesi Zenobia
eski da Brukheion sem,
KTPHANELER 1 61,
tinin ktphanenin felaketi oldu (Ammianus Mareellinus
22, Ancak Museion bu da stesinden
Suidas'ta geen son Museion yesi, 4 kentin
katledilen filozof
olan nl matematiki Theon'dur.
Museion ktphanesinin hkm
dnemde tahrip sonra alimler
zellikle de Serapeion'un, yani Serapis

ktphane-
sinden olsa gerek. Tzetzes'ip olarak
"saray bu ktphanenin Il. mi yoksa III. Ptolemaios
dneminde mi .. Eskiden Serapis
yerde bu ait kk bir yeri
olsa da, ancak III. Ptolemaios Euergetes
dneminde Buradaki kk stmi
benzeri olarak- ktphane
Fakat Roma dneminde bu yerine amalara hizmet
eden binalar ktphane ise
4. sonunda bir hatip olan Aphthonios (Progymn.
Rabe, Rhet. Gr. X, p. 40) kk
tameia, yani depolar ve bura-
philoponousin yani felsefe sevenlere
syler. Bu ifadeden yola Museion'un ktphane-
sinden olarak Serapeion'unkinin halka sonucuna
Fakat Aphthonios'un dnemde Museion ve k-
tphanesi oktan kl
Byk Museion ktphanesinin yelere diye
bir kural olsa da, bu Strabon ya da bilginler, hatta
Sideli hekim Mnemon (Galenos
1
Comm. in Hipp. Epidem. III. CMG
V, p. 78) oradaki inceleyebilsinler diye zaman zaman
oluyordu. Tzetzes'e gre, Serapeion'un ktphanesinde
42 800 kitap rulosu yani Museion'un ktphanesiyle
hayli ve kitaplar muhtemelen
Museion ktphanesindeki kopyalanndan ya da
ya kitaplardan Ge dneme ait bir
gre (Epiphanios, De Mens. et Pond. 1. PG 43, col. 255), bu k-
tphaneye ktphanenin da deniyordu.
ikinci ktphane bildiklerimiz bu 3 9 de
162 ANTiKAGDA KiTAP
piskopos Theophilos fanatik gruh, Ptolemaios sla-
lesinden beri lkedeki ve kltnde
olan zenginlik Serapis'in yerle bir
ktphane de yok olmutur. Edward Gibbon History of the Decline
and Fall of the Roman Empire
18
[Roma Gerileyi
ve k Tarihi] nl eserinde bu etkileyici bir dille
..
Bylece 120 daha uzun mrl olmutur.
Ge dnemde bu ktphanelerin envanterinden geriye ne
ve ne haldeydi acaba? Ne de olsa
zerinden be yz fazla zaman gemiti. Antik literatrde
zaman zaman ok eski kitap sz edilse de, bu ktp-
hanelerde yeralan eserler, sistematik olarak yeni kopyalan
yok olup gitmtlerdi.
Museion ktphanesi Ptolemaioslara yle say-
ki, kimi Hellen da tevik et-
miti. Birazdan ele Pergamon ktphanesi de Museion
ktphanesini rnek Seleukos bakenti
Antiokheia'da da bir ktphane kuruldu, hatta Suidas
gre bu ktphane (demosia). Kral Byk Antiokhos
223-187) air Euphorion'u bu ktphanenin
getirmiti. Ancp.k ktphaneyi Antiokhos'un mu yoksa
bu hizmeti selefinin mi kaynakta belirtilmez.
Baka Hellen ktphanelerinin da biliyoruz:
kumandan Aemilius Paullus 168 Makedonya
Perseus'u Perseus'un ktphanesini sava ganimeti ola-
rak Roma'ya getirmi ve edebiyat hediye etmiti.
Bu bilgiyi veren Plutarkhos (Aemilius 28),
sz eder, bu kitap koleksiyonu belki de Perseus'un zel
ktphanesiydi. Modern literatrde bu ktphanenin kkenierinin
Kral Antigonos Gonatas'a 276-239) kadar -ger-
ekten de bu hkmdar air ve bilginlerden oluan bir
grup okusak da, bu teye gitmez.
Lucullus, zorba kadar da kltrl olan Kral VI.
Mithridates'e Pontos seferinden Roma'ya e Pontica
praeda [Pontos ganimet olarak bir ktphane
getirmiti (Isidorus, Etymol. 6, 5.1). bu kitap-
KTPHANELER 1 63
zel koleksiyonu mu yoksa Pantas kentlerinden
mi talan konusunda bir bilgi vermezler. Fakat kesin olan
bir ey varsa, o da Pompeius'un sava galibi olarak el hatta
Larineeye eserlerin rulo Mithri-
dates' e ait (Plinius, N at. Hist. 25, 3. 6-7).
Antik literatrde bu ktphanelerden
ktphaneleri de mutlaka. Byle bir bulunmakta
zita Hellen en uzak blgelerinden biri olan Ai
Khanoum'daki Yunan kolonisi-
bu bir de ktphanesi
tespit edilmitir. bu 2. yzyilda
Baktriane Eukratides dneminde ancak
sre sonra tahrip kat-
manda bulunan papirs ve rulo zemine o kadar
iyi ki, bu sayede bir deifre etmek
mmkn olabilmitir.
19
Bu rulo lar, harflerinin slubu 3.-2.
ait olup da bulunan papirslere ok benzeyen bir tiyatro oyunu-
nun ve Yunan diyaloglanndan ibaret-
tir. mimar-yazar Vitruvius ( 6, 7. 1-5) Yunan evinde ktpha-
nenin de yer ngrr. Ancak bundan sre . nce de
tespit gibi/
0
Vitruvius'un bu. evin mimari ve kap-
sam bir evi
nitekim evin Hellen dneminin
temel demek ki bu tr malikanelerde ktphanelere de
yer veriliyordu.
ktphanesinden sonraki en nemli Hellen ktpha-
nesi hi kukusuz Pergamon ktphanesidir. diadokh'lar
der'in halefleri] iktidar kavgalannda manevra-
larda bulunan, ama zellikle de Kral Lysimakhos'un 9000 talanton'luk
( = 180 000 kg) gmten devlet hazinesine el koyan Per-
gamon'un ilk hkmdan Philetairos 281-263) serve-
tinin temelini bu sayede Bylece, Philetairos ve halefleri,
tek rakipleri oranda zengin Ptolemaioslar olan bir
kltr yrtme sahip oldular. Attaloslann
21
kl-
tr blgelerinin iinde ve
bir inaat -burada byk Zeus ya da Atina'daki
Attalos anmak yeterli- ifadesini bulmakla sanat
164 ANTiKAGDA KiTAP
koleksiyonlanyla ve ktphanenin da kendini gs-
terdi.
Antik kaynaklar, ktphanesinde gibi,
Pergamon ktphanesini kimin sz etmezler. Ancak
ktphane Kral II. Eumenes'in 197- Athena
Polias kutsal bir Fakat kitap kolek-
siyonuna ve selefi I. Attalos 24 97)
olabilir. Genel bir ifade kullanarak Attalos ol-
syleyen antik kaynaklar, ktphanenin tek bir kiinin de-
birok eseri Nitekim
Vitruvius (7, prooem. 4) yle der: o byk cazibesine ka-
Attalos herkesin olan muhteem
Pergamon ktphanesini kurdular." Sonda yer alan ad communem
delectationem [ortak zevk iin] ifadesini
ktphanesinin aksine, Pergamon ktphanesinden
geni bir bilim ve edebiyat evresinin
diyebiliriz. Gerekten de, Pergamon'daki alimlerin Museion benzeri
zel bir kuruma olarak dairherhangi bir
veri yoktur. Ancak ktphanenin de yer Athena klt
de gibi, Pergamon kaledeki
hemen
Pergamon ktuphanenin geniletmek
konusundaki gayreti ve "rakipleri"nden geri
yordu. Pergamon ve gerekten de etin bir
rekabet antik literatrde Galenos'a
gre (Comm. in Hipp. Epidem. III), sahte kitap retilmesinin ve
Pergamon'a papirs nedeni bu rekabettir; ger-
ekte bu sonuncusunun daha baka, i siyasetiyle ilgili
nedenleri olsa da, Varro (bkz. Plinius, Nat. Hist. 13, 70) da Perga-
mon'un papirsten mahrum Il. Eumenes ile VI. Ptole-
maios yaanan ktphane rekabetiyle Bu iki
slalesinin ktphanelerine Aristoteles 'in katmaya
ynelik daha nce Fakat Pergamon ktpha-
nesinin envanteri asla benziyor. Ay-
Pergamon III. Attalos'un (138-133) lmnden sonra Roma
ktphaneye zen
bilir. Plutarkhos (Antonius 58, 5) dostu C. Calvisius
KTPHANELER 165
Sabinus'un solda Marcus Antonius aleyhinde
yklere iaret eder. Buna gre, Marcus Antonius Roma
Kralie Kleq'patra'ya Pergamon
ktphanesinden 20CYOOO rulo kitap hediye etmi. Fakat
Plutarkhos bile Calvisius'un kt niyetli bir dedikoducu
sylyorsa, en iyisi bu hikayeyi bir rivayet gibi grmek ve
belirtilen da dikkate almamak.
gibi, Pergamon'da da ktphane ynetici-
leri Ancak bize nakledilen tek bir isim Athenodoros.
Diogenes Laertios (7, 34) "ak" zerine olan adam-
lardan sz ettikten sonra yle devam eder: "Bu trden eylere hem
Cassius'ta hem de Pergamonlu hatip
ktphanede yer alan eserlerindeki uygunsuz blmlerin
ktphane yneticisi Athenodoros 'kesilip
ama Athenodoros'un sust mahkemeye veril-
mesi zerine bu tekrar yerlerine da syler."
dkn ktphaneci daha sonra, 70'te, Gen Cato'nun
daveti zerine Roma'ya gitmitir.
Zengin kitap hazinesi Pergamon' da da bir filolojik
ma iine girilmesine yol Kallimakhos'un
gibi, Pergamon ktphanesinin de Pinakes bir
oluturuldu. Pergamon Pinakes'inin ve biim itiba-
Kallimakhos'unkine Bu filolojik
yrten antik kaynaklarda hep anonim
iin maalesefkesin olarak bilmiyoruz.ZZ Pergamon'da
sahte eserler ve klasik edip ve hatiplerin zgn "btn
eserleri" bir araya getirilmeye metin eletirisi de
filologlar Aristoteles'in dnce sistemine da-
rasyonalist bir yntem iin, eserlerinde
analojisi olmayan ya. da ethos'una uygun dndkleri
yerleri ve szckleri sahte olarak nitelemeye bir
dnce sahip olan Pergamorilu filologlar ise zellikle de
ve pasajlarda gizli, alegorik bir anlam ve
sa,hici karar ve Perga-
mon bir filoloji elbette;
antik derkenarlarda ve erhlerde bu iddetini grmek
bugn bile mmkndr.
166 ANTiKAGDA KiTAP
Pergamon ve ktphanesi tinsel bir merkez haline geldi ve ok
alime kendini ve zengin bir
ortam sundu. Birka rnek vermek gerekirse: IL Attalos'un Roma'ya
eli olarak Malloslu Krates Homeros olarak b-
yk n Karystoslu Antigonos filozof ve biyografileri
Polemon lke tasvirleriyle nplana Pergeli
Apollonios nemli bir matematiki ve astronomdu; Biton sava tek-
nikleri konusunda uzman bir Athenaios'un gre
694a), Arternon biri ktpha-
necilik ve kitap zerine bir kitap trnn
muhtemelen ilk olan bu eser maalesef gnmze ulaama-
Bu Arternon olarak, Pergamonlu bir baka Arternon'la
zdeletirilmitir.
23
Byk Pergamon ktphanesinin -Roma impa-
ratorluk dneminde Asklepieion'un [Asklepios
blgede yer alan bir binada daha kk bir ktphane kurulmutu-
530'da Iustinianos dneminden itibaren pagan kltrne
ynelik yok yoksa tm envanterinin
II. Constantinus'un Konstantinopolis'te ktphaneye mi

Hellen alana
bu byk ktphanelerden sonra, bir baka kategoriyi tekil eden
gymnasion ktphanelerini ele 4. olan
komedya airi Aleksis'in (Athenaios, bir bir
ya da okul ktphanesinden sz edilse de, gymnasion ktpha-
neleri, devlete olan gymnasion'lar gibi ancak
Hellenistik dnemde ortaya
24
Bu gymnasion'lardan biri de, Cicero (De Finibus 5, 1.1) ve zellikle
de Pausanias 7 .. 2) belgelenmi olan Atina' daki Ptole-
maion'dur. Ptolemaion
bir ve bu nedenle buraya VI. Ptolemaios Philometor'un
45) verilmesi nerilmiti. 2.- 1. kalma
(IG IF 1029; da Ptolemaion
ve ktphanesinden sz eder. Bu karar
yani giren
mezun olurken okula rulo kitap zorunda
Bu zar zor okunan bir ktp-
bu ekilde giren kitaplar Euripides'in ve
KTPHANELER 1 6 7
Homeros'un da Akrepolis'in kuzeyinde yer

Ptolemaion'la bir buluna-

liman kenti olan Piraeus'ta lOO'e ait olan bir kitap
bir (IG IP 2362). Elbette
burada sz. konusu olan, modern anlamda bir kitap
ziyade, ktphane zerinde yer bir
Atina'daki Ptolemaion gibi bu Piraeus da bir
gymnasion'a ait olabilir. Homeros'un, Attika
komedya Amphis'in, Nikomakhos, Diphilos ve Menandros'un
eserlerinin filozof ve hatiplerin eserleri de belirtilir. Piraeus
Atina'daki Ptolemaion ktphanesine ait zaman
zaman savunulsa da, bu hibir temeli yoktur.
halinde elimize geen benzer bir kitap
da Rodos 2. tarihlerren bu liste
bir Bu ktphaneye
bir halk yer teslim
alan ve tutan gymnasiarkhos'lar, yani okul yneticileri
iin, bu gymnasion ktphanesine ait bir belgedir.
26
Rodos'un Kos'ta ise 2. tarihlerren ve bir
ktphanenin sz eden bir
Diokles biri Apollodoros
1
la birlikte 100 kitap ve bir
ktph:me isimleri de
para ve kitap
27
eserlerin
maalesef ve ktphanenin kamuya ait mi,
bir gymnasion ktphanesi mi belli
Sicilya'da yer alan Tauromenion'da,
yani bugnk Taormina'da bulunan bir kendi trnn
bir

Bu stunlu bir galerinin
boyayla (Resim 83). Elimizdeki paralarda bir dizi Yunan
vakanvisinin eserleri ve biyografileri yer Bu
isimler -ki bu, byk bir srpriz ya-
neden eski tarihi Quintus Fabius
(Kointos Phabios ho piktorinos diye ve
ilk tarihini anlatan eserinin da 130
tarihlerren bu yer sttirrlu galeri muhtemelen, epigrafik
olarak da olan Tamomenion gymnasion'una aitti (IG
168 ANTiKAGDAKiTAP
83. Tauromenion (Taormina) gymnasion'unun
Syrakusai, Eski Eserler
XIV 422; 430) ve kitap koleksiyonundan yararlanmak isteyenler
bu en nemli yazar ve eserler abu,
cak bilgi
Sicilya'da ok zel bir sahip bir ktphane daha
Athenaios'un (5, 206e vd.) Moskhion'dan uzun bir saye,
sinde, Syrakusai Hieron'un 269, 215) ina ola,
bir geminin tasvirine sahibiz. Antik koullara gre
dev bir yk gemisi olan yolculara st gvertesi
ok lks bir biimde denmiti. K:abinlerin gerek bitkilerin
bir gezinti yeri, bir gymnasion, bir Aphrodite hatta
bir skholasterion, yaniiinde birktphanesi olan ve keyifle
okunup ilham perilerinin byk bir salon Fakat
Akdeniz blgesindeki hibir liman bu kadar byk bir gemiyi
iin Hieron gemiyi Kral III. Ptolemaios Euergetes' e bir
olarak gnderdi. "Syrakosia"ya binebilecek kadar
maddi gce sahip "sosyetenin" seyahatte Brun,
disium' da bir sahafa giden Gellius (9, 4) gibi bir limah
gerekmiyordu.
KTPHANELER 169
Burada bir ele antik kaynak ve ne de
olsa tesadfen elimize geen belgelerdir ama yine de, Hellenistik
dnem Yunanistan' hem hem de byk
kentlerin ktphane Bu ktphaneler genellikle
. ephebos bnyesinde yer olsa gerek.
Aristodemos gibi bir iki krsye birden hitabet,
ikindi vakti gramer sahip Rodos gibi "niversite
kentleri" nde (Strabon, 14, 1.48) gymnasion ktphaneleri, aka-
demik taleplere cevap verecek kadar zengindi. Nitekim Rodos bibli-
klasik ephebos tesinde olan
eserlerin de grlr. Ancak Hellenistik dnemde
kentlerde bu okul ktphanelerinin alimiere ve edebiyada
ilgilenen geni evrelere de olan ktphaneler -belki de
Strabon'un (1 4, 1.3 7) Smyrna ktphanesi byle bir ktpha-
neydi- kurulmu olsa gerek, aksi takdirde tarihi Polybios'un 2.
U cmleler bir anlam ifade etmezdi: "Kitaplarla
beslenen kiinin byk zahmetlere girmesine, kendini tehlikeye
gerek yktur. ok ya da bir ktp-
. hanenin yer bir kent semek yeterlidir. Sonra orada rahata
oturup eyleri kitaplara sorabilir, bizden nce-
kilerin sakin sakin tespit edebiliriz."
. .
3. zel ktphaneleri
Roma' da retime Yunanistan' dan sonra
Byle bir tespitte bulunurken, klte ilikin talimat ve kurallarla
ilgili metinler ya da devletin ve soylu ailelerin nemli
gelecek kuaklara aktarmak bir yana
elbette. Fakat 3. sonuna gerek bir Latin-
ce ortaya kimileri bu eserlerin edinmiti
mutlaka. zellikle de rnek alan, hatta
Latinceye eviren air ve yazarlarda Livius
Andronicus ya da Naevius- bu eserlerin Yunanca kopyalan
mutlaka, bu ok da olsa zel
ktphanelere
29
sahip varsayabiliriz. Yunarih-
la_rla, nce Sicilya ve 21 l'de Syrakusai, 209'da
170 ANTiKAGDAKiTAP
Tarerttum fethedilir- daha sonra anakarada ve Kk Asya'da yrt-
savalar, askeri zaman daha olan
dnsel bir etkileim iine girmesine neden oldu. Roma'ya getirilen
sava esirleri Yunan kltrnn birer elisi olarak sanat
eserlerinden daha olmayan ok kltrl adamlar da
Cato gibi adamlar bunun eski treler tehlikeli oldu-
dnse de, belli aristokratik evreler yeni fikirlerden itahla
beslenmi, bilmilerdir. Roma' da
esir olarak yaayan Polybios'la dostluk kuran Scipio Aemilianus'un
Yunan eserlerinden oluan bir ktphanesi olsa gerek, zira bizzat
Polybios'un (31, 23.4) gre, Scipio ile
birlikte
168 Perseus'u yenen Aemilius Paullus'un Makedonya
ktphanesine sava ganimeti olarak el ve ede-
biyat hediye okumutuk. Scipio'nun
olan bu gen adamlar bu sayede o dnemde Roma' da
ei benzeri bulunmayan bir zel ktphaneye sahip
lsidorus'un (Etyrrwl. 6, 5.1) aradan getikten sonra bile vur-
gre, bu ktphane eline geen ilk zel
ktphaneydi.
Yirmi iki sonra, 146'da Kartaca de ey
Bu Pn metropolnde, son kertede bir Yunan-Hellen fikri
olan byk bir ktphane kurma dncesi hayli nemli bir
olgudur. Bu ktphanenin Makedonya
gelenlerden ok Ktphanedeki eserler arasindan
28 kitap -Mago diye birinin zerine
eserler- seilmi, Roma'ya getirilmi ve senatonun karar
ca Kartaca dilinden Latinceye evrilmitir. Maalesef
(Columella 1, 1.13; Plinius, Nat. Hist. 18, 22) iin bunca
nemli olan bu eserin nerede muhafaza Bunun
Kartaca ktphanesirlin paralara ve Af-
rika'daki mttefik kk hediye edilmiti. Belli ki bu ki-
taplar iin bir nk Kartaca dilini
bilen ok ve evinmek ok
Antik kaynaklar Aemilius Paullus'un evindeki ktphanenin
ne .konusunda tek laf etmeseler de, Sulla ve
Lucullus'un sava ganimeti olarak Roma'ya getirdikleri ktphane-
KTPHANELER 1 71
lerin daha sonra iyice zenginletiklerini Sulla Atina'da
Apellikon'un ktphanesine el koymutu; bu ktphanenin bu
kadar nedeni, Aristoteles'in ve Theophrastos'un
eserlerini de iermesiydi. Napali Krfezi'nin kuzeyindeki
Cumae'de bir ve muhtemelen oraya
Diktatrn Faustus Sulla'ya tm mlkyle birlikte
bu villa da miras ktphanenin o viilada
kesindir. Faustus edip kitap hazinesini gzlerden uzak
zira Cicero Cumae kentinin ok
Cumanum'dan Faustus'u ziyarete ktphaneyi de rahat-
inceleme bulmutur. 55'te dostu Atticus'a, "Burada
Faustus'un ktphanesinin diye yazar (Ad Att.
4,1 O). Hatta, byk bir is raf iinde ya ayan Faustus daha sonra
satmak zorunda Cicero bu
ktphanedeki kimi naclide kitaplara sahip olur (Cicero, Sulla 54;
Plutarkhos, Cicero 2 7, 3).
Lucullus da Pontos Mithridates'e savata
ganimet olarak el kitaplada birinde bir k- .
tphane kurmutur .. en zengin biri olan
Lucullus damak zevkine dkn "eski Roma" gele-
neklerine uymaya zorlayan kemekeinden uzaktaki tara
malikanelerinde Yunan ideallerinin bir hayat
maddi ve siyasi st tabakaya
mensup grand seigneur tipiernesini Faustus Sulla'dan ok daha fazla
temsil ediyordu. Bu beyler, bakentteki devletilerinden bul-
[spor salonu], porticus'u [revak], bahesi ve sanat
olan en miniature
Hellen gibi keyif Gnn nemli bir
. megul oluyorlar, ya kitap okuyarlar ya da bir servus
litteratus'a kle] okutuyorlar, iir ya da ve
konuklarla entelektel sohbetlerde k-
tphane bu bir Lucullus'un zengin
ktphanesini Alba bugnk Frascati'nin
Tusculum'da yer alan komu sahibi
Cicero'dan Plutarkhos'un Lucullus'un zerine yaz-
eserde (42) okuruz: "Buna kitap toplamak konu-
sundaki takdire Gzel koleksi-
- 1 72 ANTiKAGDA KiTAP
yoncusuydu ve bunlardan elde etti-
bile daha fazla hak eder, zira ktphanesi herkese
ktphaneyi evreleyen st'unlu galerilere ve oturma mekan-
girip adeta Musa'lara
nuk olunan bu viilada olmaktan
memnun, btn gn birlikte Lucullus da
stunlu galerilere gelerek alimierin Bu-
rada akla hemen Museion gelir, gibi
orada da krallar alimierin ve
Cicero, iyinin ve ktnn ltlerini ele De Finibus
Bonorum et Malorum ve stne]
. felsefi eserinin nc cildinde (7 vd.), Lucullus'un lmnden
sonra byk ktphanesiyle birlikte kalan Tusculum'daki
kurgusal bir ziyared Cicero Lucullus'un
ktphanesinde tesadfen nl censor'un torununun tom-
nu Marcus Cato Uticensis'le Marcus Cato ok
felsefi incelemektedir. Cato ziyaretinin nedenini
Cicero, birka kitap dn almak ve gen Lucullus'un
yeni ktphanesiyle ili olma mit
syler. "Senin zaten o kadar ok var ki," der Cato, "burada
hangi Bunun zerine Cicero cevap verir:'
''Aristoteles'in, burada eserlerini almaya gel-
dim. Tatil yapmaya pek olmuyor ve
okumak istedim." Bu sonra felsefenin temel
ilkelerinin ele bir diyalog Demek ki, Lucullus'un
zel ktphanesi olmakla buradan kitap
da dn Yunan felsefesi konusundaki zengin kay-
naklar, Cicero ve Cato gibi taleplerini bile
Cicero'nun hayattaki en nemli derdi ktphaneleriydi.
30
zel-
likle de Atticus'a mektuplarda ktphanelerinden
sz iin bu konuda hayli bilgi sahibiyiz. Elbette Cicero'nun
bir Sullayada Lucullus'unkiyle boy ve zengin
bir ktphanenin temellerini bu adamlar gibi ganimetieriyle
de Kitap koleksiyonunu kendi
ki, bu zaman zaman maddi
gerektiriyordu. Yine de, Roma'daki Palatium'daki
evinden yedi (Arpinum'da, Antium'da, Cumae,
KTPHANELER 1 73
Formiae, Pompeii, Puteoli ve Tusculum'da) daha

ve tm
bu villalara 68'de Tusculanum'unu
[Tusculum'daki beri Atina'da yaa-
yan Atticus'tan bu demek iin kendisi oradan sanat
eserleri rica etmi (Ad Att. 3.2; 8.2;
Atticus'un ona bir ktphane dair sz ken-
disine (Ad Att. 7). Belli ki, Atticus bu konuda abu-
cak olmu, Yunanca eserlerden oluan bir kitap hazinesi
Ancak eserlerin toplam ok yksekti ve Cicero
bu hemen deyememiti; Cicero bu
eline gemesine izin vermemesi iin defalarca
bir yandan da tm nakit bir araya getirmeye
(Ad. Att. 4.3; 60 Cicero'nun bir
dostu ve olan Lucius Papirius Paetus, edebiyat
faaliyet gsteren mteveffa vey kardei Servius Claudius'un ktp-
hanesini Cicero'ya hediye ederek, onun ktphanesine hem maddi
hem de inanevi bir bulunmu oldu. Yunanca
ve Latince eserlerden bu kitaplar miras ilemleri
Cicero Atticus'tan, "tek bir bile kaybol- .
iin bunlara gz gibi rica eder (Ad Att.
20.7; 2, 1.12).
Cicero 60 Antiuro'daki
ken, Aristoteles'in Dikaiarkhos'un Yunan kentleri zerine
eseri inceler ve Atticus'a yazar: "Elimde Pellene tz-
tutuyorum, dibinde Dikaiarkhos'un
oluim koca bir duruyor." Ama Korinthas ve Atina tzklerinin
muhtemelen Roma'da szlerine ekler (Ad Att. 2, 2.2).
Bu pasaj, Cicero'nun Dikaiarkhos'un eserlerine sahip gs-
termesinin birbi-
riyle ilgili olan yerde tutmaya zen gstermesi
. da ilgintir.
58'de halk tribunus'u* seilen Clodius Pulcher Cicero'nun
srgn edilmesini mlk bir
halk, gruhunun fkesine kurban gitti. Cicero ancak bir
* Tribunus: Patricii (toprak sahibi soylular) memurlan n keyfi plebes'in
gzetmesi iin seilen grevli. (ED.)
174 ANTiKAGDAKiTAP
sonra Roma'ya dnebilmi, hatta senato kendisine tazminat demiti.
Cicero da bu her eyi yeniden kurmak iin dostu
Atticus yine bu konuda da yetimiti: Bu alanda uzman
iki klesini Cicero'nun hizmetine vermiti. -Dionysios
ve Menophilos- de zere bu iki kle hemen hemen
tm servi litterati gibi Cicero Atticus'a
(4, 4a,1; 4, 5.4; 4, 8.2) bu
(pegmata) kurma ve etiketlendirme (sillyboi) konusundaki
maha:retlerini verek dile getirir. Cicero zellikle
de bir katalog ve dizin oluturmak iin, Aristoteles'i yayma
daha nce belirtmi gramerci Tyrannion'un
Cicero'nun ktphane ilerini
Dionysios bir klesi Fakat bu Dionysios efendisinin
gvenini ktye bir sr eseri alarak
Sonunda, kendini Cicero'nun olarak Dalmaya'da
ortaya (Cicero, Ad Fam. 13, 77.3; 5, 10a.1).
Atticus gibi yksek kltrl, olarak da faaliyet
gsteren bir zengin bir ktphaneye sahip
biliriz. Quirinus tepesindeki evinde konusunda bilgili,
deneyimli bir sr klesi evinde her ziyafet
mutlaka kitap sylenir (Cornelius Nepos, Att. 13,
3; 14, 1). Atticus'un kitap hazinesinden ya yerinde inceleyerek (Ad
Att. 4, 14,1) ya da dn alarak (Ad. Att. 13, 3 1.2; 13, 32.2) Cicero
da elbette.
Cicero'nun kardei Quintus;la olan
deinin de bir ktphanesi Quintus
yinin de Yunanca kitap koleksiyonunu
luyla Latince eserleri ise almak ister. Cicero
nion'la birlikte kendisine syler ama .istenen
eserleri elde etmenin da dikkat eker (Ad Q. fr. 3,4.5;
3,5.6).
O dnemin her konuda bilgili.alimi Varro da, yine
Cicero'nun konuk (Ad Fam. 9, 4) byk bir
neye sahipti elbette. Varro 43'te lme mahkum edilenler
sine ktphanesi talan edildi (Gellius 3, 10.1 7).
imparatorluk dneminin boyunca, edebiyat ve
bilimle ilgilenen ve yeterli maddi gce sahip herkes kentteki evinde
KTPHANELER 175
ya da taradaki zel ktphanesini kurdu. Ver-
gilius (Donatus, Vita Verg. p. 66 Reiff.), Persius (Probus, Vita A.
Persii), S ili us Italicus (Plinius, E pist. 3, 7 .8), 3. ya
olan ve bakaca air Sammonicus (Script. Hist. Aug.,
18, 2), Martialis'in dostu ve velinimeti Iulius Martialis
(Martialis 7, 7) ve Stertinius Avitus (9 prooem.), Gen Plinius
(Epist. 2, 17 .8), onun alim Herennius Severus (Plinius, Epist.
4, 28) ve Athenaios'un ziyafet plan Publius
Livius Larensis (Athenaios 3a) antik literatrde ktphane sahibi
olarak zikredilen kiilerden Bizim iin,
tesadf bu bilgilerden ok daha nemli bir veri,
Augustus dneminde faaliyet gstermi olan mimar ve
yazar Vitruvius'un, lks bir Roma evi tasarlarken (6, bkz.
2. 7) mutlaka ktphaneyi de gz nnde
Kimi zenginin, entelektel izlenimini
iin evine bir ktphane ama bu
bir tanesini bile eline yazarlar iin zengin bir alay
malzemesi oluturfnutur. Petronius'un (Sat. 48) sonradan
grme Trimalchio, biri Yunanca, Latince eserlerden oluan
ktphaneleriyle hava atar. Hatta Lukianos "Bol miktarda kitap
alan zerine" diye bir Evet, filozof
Seneca (Dial. 9, 9 .4-7) bile ziyade
rulo sedir ve fildiinden grntsyle
zevklenen sivri bir dille eletirmekten geri durmaz.
Yunanca ve Latince eserleri bibliotheca graeca ve bibliotheca latina
diye iki ktphanede tutmak adettendi ve bu sistem Roma'daki
kamu ktphanelerinde de ge yeni
kabul etmi olan ama eski kltr de korumaya kimi
zengin ve kltrl kiiler bu iki geleneksel ktphane bib-
liotheca christiana diye bir nc ktphaneye daha sahipti
(Sidonius Apollinaris 4, 1.6).
Bir ktphane, kltrl grand seigneur'ler iin bile taradaki viila-
bir byk malika-
iin kimbilir daha ne kadar nemliydi. Somut veriler yine
tesadfen elimize geen bilgilerdir elbette .. Anti um' daki
klelerin grev a bibliotheca olarak sabit-
lenmiti (CIL X 6638); daha sonra gibi, Tivoli'deki
176 ANTiKAGDAKiTAP
[esk. Tibur] Hadrianus bir mimarisinden
ktphane olarak
Antik kaynaklar zel ktpharielerindeki kitap
ilikin rakam verirler: 62'de 28 len air Persius
700 rulo kitap (Probus, Vita A. Persii). Suidas'a
gre (bkz. Epaphroditos), filolog Marcus Mettius Epaphroditus
isimli grammaticus Graecus gramercil onun
'temelen (Resim 17)- 30 000 ruloya sahipti, air Sererrus
monicus, miras kalan 62 000 ruloluk bir ktphaneyi
IL Gordianus'a (Script. Hist. Aug., Gordianus
18, 2). Birbirinden ok bu rakamlara bakarak genel bir sonuca
varmak mmkn elbette. Herculaneum'daki Villa dei Papiri'de
bulunan ktphane de bu konuda bize olmaz, zira bu
tphane kendi trnn esiz bir bir
Antik Herculaneum'un hemen yer alan ve lav ve ta
kalan bu villa 1. 750'lerde
da dehlizler sayesinde ok zor bir
miti. Bu villada ok sanat eseri ve 800
papirs (eitli boyutlarda rulo ve fragman) bulunmu,
temelinin hayli gvenilir izilebilmiti.
32
Kime ait
U ana kadar . saptarramayan Lucius
Calpurnius Piso'ya ait zaman zaman ne srise de, bu bir
teye gemez. gre- (Resim 84), uzun
bir bahe peristylium'u, stunlada evrelenmi n avlu ve
yaam ve hizmet birimlerinin (mutfak, kiler,
vb.) yer stunlu bir i avlu bir exedra'yla birbirine
papirsler bahe peristylium'u ve exedra papirs
"ise hizmet birimlerinin alanda 3 x 3 m
kk bir odada bulunmutur. burada
bir manzarayla Johann Joachim
mann'dan "Duvarlar, arivlerde grlen trden adam boyu
dolaplarla epeevre ve rahata
bir baka raf daha duruyordu."
3
.3 Kmrlemi olan ve
okuma denemeleri
lukla sonunda Marcello Gigante
kurulan "Centro lnternazionale per lo
Studio dei Papiri Ercolanensi" merkezi yeni yntemler
KTPHANELER 177
______ )
84. Herculaneum. Papirs B = Ktphane.
papirslerin taze papirs suyuyla ilemden geirilmesi)
kullanarak sorunu zd.
34
Bu ekilde, edisyonunda gide,
rekdaha fazla ilerleme kaydedilmektedir.
35
Tm buluntu kompleksini
papirolojik ve paleografik bir inceleyen Guglielmo
Cavallo'dur.
36
Kk depo bulunan papirsleriri tm Epikurosu
felsefi eserlerdir, bunlar iki gruba Epikuros'un ve
nin 3. ve 2. kalma rulolar zerine eserler ve Gada,
Philodemos'un ok 1. Epikurosu
bir filozof olan ve Campania'da bilinen Philodemop'un ya,
izimler, taslaklar, eserler
iin, Cavallo bu zel ktphanenin Philodemos'un
yer kabul etme Philode,
mos, Epikuros'un ve daha eski eserlerini belki de
Atina' da toptan ve sonra da kendisini konuk eden
Vezv'n eteklerindeki getirmi olabilir. b,
lmlerirtde bulunan papirsler Philodemos'tan sonraki d,
neme ait Yunanca eserler ve az Latince rulo bulunmutur;
bu rulolardan birinde 31'de Marcus Antonius ile Octavianus
Actium'da cereyan eden "Actium deniz anlatan
bir de iir yer (Pap. Here. 817). papirs
dnemin adetlerine uygun olarak, bibliotheca graeca'dan bir de
bibliotheca latina ok yksektir. Philodemos'un
ktphanesinin tematik daha zengin bir de bibliotheca
graeca mutlaka- belki de bu ktphane hala Ne olursa
olsun, villada devam edilmesi ok heyecan verici olurdu.
zel ktphanesinde bir dzen isteyen kiiler katalog ha-
Byle bir Latince index deniyordu. Seneca,
ca.hil kitap (Dial. 9, 9.4), kimi
zenginin byk ktphanesinin indices'ini, yani
bile bir kez olsun syler. Bu
kataloglar muhtemelen Hellenistik dnemdeki ktphanelerin
Pinakes'ine benziyordu, yani basit bir alfabetik yazar dizini
trlerine gre bir katalogdu. Antik kaynaklarda,
(Cicero, Phil. frg. V 48 M) ya da
(Seneca, Epist. 39, 2) indices'inden sz okuruz. Genellikle,
bir eserlerinin kronolojik bir olsa gerek.
Gen Plinius eserleriyle ilgili bir soruya, bir index roln
stlenip eserleri tarih gre verir
(Epist. 3, 5). Bunun yine indices olarak nitelenen
yazar biyografileri de Gellius (3, 3.1) komedya airi
Plautus'un eitli filologlar eser dizinine de
index der.
4. Roma'daki kamu ktphaneleri
Aemilius Paullus'un Makedonya Perseus'un ktpha-
nesini sava ganimeti olarak Roma'ya getirip hediye
etmesinden 120 sonra lulius Caesar Roma'da ilk kamu ktpha-
nesini kurma yapmaya zel ktphanelerde
gibi bu ktphane de bibliotheca graeca ve bibliotheca latina blm-
lerini ierecek, (Suetonius, Caesar
44: Bibliothecas Graecas Latinasque quas maximas passet publicare
[halka olacak en byk Yunan ve Latin ktphaneleri]). Bu
ktphanenin Museion ktphanesi gibi
dar bir alim evresine halka da
Suetonius'un publicare [halka amak]
a bellidir. herkese, yani gerekten ilgili kiilere
KTPHANELER 1 79
ktphane fikrini Hellenistik Yunanistan'daki rneklerden yola
-Suidas gre, Antiokheia'daki kral-
ktphanesi halka yoksa ok ktphane
sahibinin kitap hazinesini cmertlik-
ten mi bilinemez elbette. Diktatr ktphane envan-
terini oluturmak ve dzene bir Yunan ya da
byk alim Marcus Terentius Varro'yu
grevlendirdi (Suetonius, l.c.); Vano'nun ktphaneler zerine
ciltlik incelemesi De Bibliothecis maalesef gnmze ula-
bu grevi doctissimus Romanorum [en bilge
Varro'ya vermesi, Latin Yunan
kadar nem bir olarak grlmtr. Ancak dikta-
tr ldrlnce bu byk plan Varro ise triumviri'nin
[ynetimin kii]* yznden byk
bir tehlikeye maruz
Roma'da ilk kamu ktphanesini kuran kii olarak tarihe geen
adam Gaius Asinius Pollio'dur (Plinius, Nat. Hist. 7, 115; Isidorus,
Etym. 6, 5.2). 76- 4) siyasi kariyerini
evresinden borluydu. 40 yksel-
mesinden bir sonra Makedonya' da sava an Pollio
kabilesini etti ve zaferini Roma'da byk bir lenle
Kaynaklani gre, sava ganimetinden elde parayla 39'dan
hemen sonra bu ktphaneyi Ktphane, Pollio'nun gr-
kemli .bir biimde restore ettirip Traianus forumunun
bir kamu kompleksi olan Atrium Libertatis'te yer
yordu. Bunun bu ilk kamu ktphanesi
tek ey, nl bsderiyle sslenmi he-
nz hayatta olan Varro hari bu tm gemiin parlak
ahsiyetleriydi.
Roma'da kurulan ikinci kamu ktphanesi, im'parator Augus-
tus'un Palatium'da byk bir inaat projesinin bir
Palatium tepesine, Augustus'un daha ok gosteri
alanlar ve zel mekanlardan oluan evinden baka, 28'de
grkemli Apollo Palatinus ve bir de porticus ina edilmiti.
37
* Burada sz edilen kiiler, . 43'te 2. ( kiilik siyasi birlik)
olan Antonius, Octavianus ve Lepidus'tur. (ED,)
180 ANTiKAGDA KiTAP
Bu porticus'un ktphanenin iki salonu yer
zira bu ktphane de biri Latince, Yunanca eseriere
iki blmden (Suetonius,Augustus 29, 3). Ktphanenin
bir ve irnparatorun bu kadar
Museion'dan ziyade Pergarnon'u akla getirir, ancak
buradaki koruyucu Athena Augustus'un ok
Apollon'dur. Augustus bu ktphanenin iin imparatorluk
idaresinde eyalet temsilcisi olan Cn. Pornpeius Macer Yunan
kkenli bir (ve ona byk
lik eserlerini karnuya Suetohius, Caesar
56). Daha sonra Palatium ktphanesinin [Bibliotheca Palatina l
netimi irnparatorun bir olan filolog Gaius Iulius Hyginus'a
(Suetonius, De Gramm. 20). Suetonius'un bize
gre, Hyginus byle bir makarncia ok
ders boyunca bir dostu maddi
olarak ve yoksulluk iinde Bu nedenle,
paratorluk ktphane mdrnn yksek bir geliri
Ktphanedeki daha basit irnparatorun kleleri
yordu. mezar bu klelerin Palatiurn
ktphanesinin, daha ifte ktphanenin resmi da
yer Bybliotheca latina (templi) Apollinis ve bybliotheca graeca
(templi) Apollinis (CIL VI 5188; 5189; 5191). Dernek ki, bu iki
m n personeli de Bibliotheca
hukuk literatrydu (Schol. Iuv. 1, 128). edebiyat da
eksik elbette (Honitius, Epist. 2, Gzden
Ovidius ktphane "bekisinin" -bununla Hyginus'u mu
yordu?- eserlerini ktphaneye (Trist.
3, 1.59 vd.), Horatius'un eserlerinin ktphanede yer
niriz (Horatius,., Epist. 2,
Ktphaneye gelenler eserlerini sanki
kendileri gibi caka satmak kopya edenler de
(Horatius, Epist. 1, 3.15 vd.). Asinius Pollio'nun ktphanesi gibi
nl yazar ve hatiplerin portreleriyle ssl olan, bir de Apollon
heykeli yer alan Pal'atiurn ktphanesi, senatonun konferans salonu
olarak da hizmet veriyordu (Suetonius, Augustus 29; Tacitus, Ann.
2, 37).
38
Tm porticus birlikte ktphane de Nero ya da
Titus byk bir kurban gitti ve
KTPHANELER 1 81
Domitianus yeniden kuruldu. Domitianus ktphaneye
yeni kitaplar iin kitap kopya etmekle
gnderdi (Suetonius, Domitianus 20).
Commodus dneminde yine bir zarar gren ktphane
(Galenos,De Comp. Med. I, .XIII, p. 362 363 'te Apolion
alevler ve bu kez tamamen yok
olmutur (Ammianus Mareellinus 23, 3.3).
Augustus dneminde Porticus Octaviae'de bir ktphane daha
kuruldu. luno Regina ve luppiter Stator'un
nl sanat eserlerini kare binaya imparatorun
inin verildi.
39
Octavia, Dalmaya seferinden elde edilen gani-
met kurulan (Cassius Dio 49, 43.8) bu ktphaneyi
23'te len Marcellus'un (Plutarkhos, Marcellus
30). "kurulu bir
ve olan gramerci Gaius Melissus'u (Suetonius, De
Gramm, Ktphanenin klelerden oluan personeline ait
mezar zere, yine bu ktphane de Yunanca
ve Latince diye iki blme (CIL VI 2347; 2349;4431;
4433; 4435; SO' de Titus dneminde byk
bina ve kitaplar (Cassius Dio 66, 24), ktphane Domitianus
dneminde geti. Bugn Porticus Octaviae'den arta
kalanlar Septimius Severus ve Caracalla 203) dneminde
ek Ancak ktphanenin iki salonundan geriye
hibir ey
Roma'da kurulan bir ktphane de Caracalla'mn ese-
ridir. Bina, Tiberius'un A4gustus onu-
runa iin kaynaklarda bibliotheca
templi Augusti (Plinius, Nat. Hist. 34, 43) ya da bibliotheca templi
novi (Suetonius, Tiberius 74) diye geer. Ancak Caligula
bu (Suetonius, Caligula 2 Basilica kuze-
yindeki Forum Romanuro'un henz bir blgesinde
yer 79'da Nat. Hist. 12, 94),
Domitianus dneminde yeniden kuruldu. Bu sz eden
air Martialis (4, 53; 3), iirsel bir dille ktphaneyi de tasvir
eder. Augustus yer alan ve erken
Santa Maria Antiqua kilisesine dntrlen ktphane
de,:
0
bu
182 ANTiKAGDA KiTAP
Bibliotheca domus Tiberianae nedeniyle Tiberius'un
Palatium' daki yer gereken
nenin Tiberius kurulup belli zira
bu ktphaneden ancak ge imparatorluk dneminde Gellius (13,
20) sz eder. Gellius ktphanede otururken, ona Marcus
Cato Nepos diye bir getirilir, bunun zerine nl censor
Cato'nun torunu olan kim bir tar-
balar (hem de okuma salonunda!). Ge Historia
yazan ki i de (Probus 2, 1) burada belgeleri incele-.
iddia eder. ilk kamu ktphanelerine kitap-
seiminde imparatorun zevkinin de belirleyici
Suetonius'un Tiberius'un zerine eserden
(70) "O (Tiberius) Yunanca iirler de rnek
airler Euphorion, Rhianos ve Parthenios'tu. Bu airleri ok
iin eser ve portrelerini kamu ktphanelerinin eski
klasik yazarlar blmne koydurdu. Bu nedenle, ok alim
bu airler erh yazmak ve bu erhleri Tiberius'a ithaf etmek
iin birbiriyle
Flaviuslar imparatorluk ilk hkmdan Vespasianus
Templum Pacis'i [Pax 75'te halka Faustina
ve Basilica yer alan stunlada evrili byk
gney klt yerine ve kamu k-
tphanesinin iki salonuna ktphaneye giden
Gellius'a (5, 21.9; 16, 8:2) gre, orada eski gramercilerin ender
eserleri de bulunuyordu. 191 Templum Pacis ve ktphanede
bir Galenos'un (Galenos, De
Comp. Med. I, 1. XIII, p. 362 Kuehn). Ktphane Septimi us Severus
dneminde yeniden kuruldu. 4. tarihi Ammianus Mar-
eellinus (16, 10.14) Templum Pacis'i en .grkemli
olarak gklere ve hemen hemen dnemde
Historia Augusta'da zellikle de oradaki ktphaneden sz edilir
(Tyranni Trig. 31, 10). gibi, Templum Pacis'in
sokak ve caddelerde ok ktpha-
nede bir eseri edinmeye karar veren kii hemen kitap-
gidebilir ve bir alabilirdi.
Traianus byk Traianus forumunda en
nemli ktphanelerinden birini kurdu; bu ktphane onun saray
KTPHANELER 1 83
Damaskoslu Apollodoros'un bir Traianus forumu
gibi byk bir projeyi iin Capitolium ile
Quirinus tepesini birbirine bir dzlenmesi gereki-
yordu. Bu kentin Asinius Pollio kuru-
lan ilk ktphanesinin Atrium Libertatis de tahrip oldu.
mermer Forma Urbis'te de gibi,
forum kuzeyinde yer alan Basilica apsi-
sinin resmi "(Atrium) Libertatis" idi. Demek ki, Traianus mahke-
me ve ticaret olarak hizmet veren bu
eskiden Atrium Libertatis'te klelerin azat
edilmesiyle ilgili Asinius Pollio'nun
ktphanesindeki Traianus'un yen:i ktphane-
sinin temelini Eski Atrium Libertatis'in
ve Traianus ktphanesinin geen sre
da bir yerde gerekiyordu elbette. Traianus
ktphanesi iin, forumun kuzey byk Basilica
iki dikdrtgen salon ina edilmiti, bu ikisinin
da, imp;ratorun Dakya tasvir eden rlyeflerle
bezeli Traianus stunu ykseliyordu. Bu iki salonun birbirinden
burada da bir bibliotheca graeca ve bibliotheca !atina
gsterir. Bi kukusuz Traianus forumunun projesi
iinde yer alan ifte ktphanenin "anahtar teslimi" muhtemelen
ancak Hadrianus dneminde zira iinde
tarihli bir olan bir Ktphanenin resmi
"Bibliothecae Divi Traiani" idi - Traianus'un ktpha-
neleri; bu bilgiyi procurator bibliothecarum Divi Traiani sahip
ktphane yneticisi [procurator] Annius Posturo'un (CIL XIV, 5352)
onuruna olan ve Ostia'da bulunan borluyuz.
Gellius yine bu ktphanenin de daimi ziyaretilerindendi; orada
eserler ararken, praetoria, yani eski dnemlere ait yasa tzk-
leri bulmutU (9, 7. Hadrianus ktuphanenin ve stunun hemen
Traianus'un iin,
Gellius bu ktphaneye bibliotheca templi Traiani der. Historia
ge Traianus'un ve
Basilica Ulpia'dan yola ktphaneye bibliotheca Ulpia der;
42
yazar burada 3. imparatorlara dair rne-
Aurelianus'un libri lintei'si (Aur. 7; 8, ve Tacitus'un
184 ANTiKAGDA KiTAP
libri elephantini'sini incelemitir (Tae. 8, hatta bir bulun-
dalabm bile belirtir (Tae. 8, Ktphanede
. Numerianus'un (283-284) hatip vurgulayan
bir heykelin da ondan (N um. 3). Historia
Bibliotheca ziyaret ktphane
geici olarak Diocletianus (Probus 2,
SidoniusApollinaris (Epist. 9, ktphanenin 5. yine
eski yerine ve oraya kendisinin bir heykelinin
syler. ,
Kilise Hieronymus, Capitolium'da bulunan ve
Commodus bir tahrip olan bir ktphaneden
sz eder (Chron. a Abr. 2204). Pantheon da bir ktp-
hane yazar Sextus Iulius Africanus'un
gre (Pap. Oxy. bu ktphaneyi Alexander Severus
(222-235) iin bizzat kendisi kurmutu.
Roma'daki kamu ktphanelerinin antik kaynaklardaki bilgi-
lere gre tahmin edilenden daha elbette. Kentiri
dneminden kalma bir tasvirinde (Reg. Urb. p. 37 Richter
2
,
tam 28 ktphane Muhtemelen bu ktphanelerin bir
ktphanesiydi; ktphane mimarisini ele b-
lmde daha
4. sonunda vakanvis Ammianus Mareellinus trelerin
ve kltrn bir dille eletirir. "Eskiden ciddi
bilim olarak n yerlerde imdi bir eylemsiz-
likten kaynaklanan salonlarda ve
telli yavan Alim yerine
hatip yerine maskara etsin diye. Ktphaneler
mezarlar gibi ebeciiyen insanlar sahne gsterileri
iin su araba dev lider ya da devasa

Ammianus'un bu pasaj antik ele alan eser-
de, o dnemde Roma'daki ktphanelerin bir daha hi
zere gsterilir. Fakat bu gr
ncelikle, Ammianus kamu ktphanelerinden zengin se-
natrlerin evlerin'deki zel ktphanelerden sz eder, stelik
tablo bir biimde yksek tabakaya mensup
kiiler eski kltr bilinli bir biimde srdryordu;
KTPHANELER 1 85
burada Quintus Aurelius Symmachus gibi bir ve
yarar var. Giderek halkla pek iletiimi
kalmayan bu sekin evrelerde pagan kltr yeniden iek
yordu. Eski klasikierin elimize ulaan muhte-
em kodekslerde, Homeres ve Vergilius'unkilerde bugn
bile belli olur. Roma'daki kamu ktphanelerinin en
bir tanesinin -belki daha da Traianus foromundaki
ktphanenin 5. bile kesindir; zira 450
oradaki yazar portrelerinin Sidonius Apollinaris'in (Epist.
9, 16, 3.25-28) bir heykeli dikilmitir. Fakat o tarihten bir sre
sonr'a Roma kentinin her alanda eski kamu ktpha-
nelerinin de sonunu
Roma'daki eski imparatorluk' ktphaneleri 5. kadar kul-
olsa da, o tarihten sonra yeni ktphaneler
Ge dnemde ktphaneler iin kilisenin maddi ve manevi
ktphaneterindeki kitaplar elbette yeni
din belirleniyordu. Henz fazla eserden olumayan ve
genellikle metinleriyle olan kitap
Paulii:ms'un Campania'daki piskoposluk kilisesi Felix
ktphane gibi kiliselerde muhafaza ediliyor
olsa gerek. Fakat e,ski bir biyografisi olan Liber Pontificalis'e
gre, Papa Hilarus'un (461-468) Laterano vaftizhane-
nin ina ktphane ok Hatta bu kaynakta
iki ktphaneden sz edilir (jecit autem et bibliothecas II in eodem
loco) yerde iki ktphane kurdu], bu ktphane
kentteki eski imparatorluk ktphaneleri gre Latince
ve Yunanca blmlerden oluan bir ifte ktphane olsa gerek.
6. bugnk Saneta Sanetarum yeni
bir ktphane kurulmutu;
kitap okuyan Aziz Augustinus'un tasvir bir fresk
da (Resim 85). Ge ve pa-
resmi ve malikaneleri Laterano blgesinde yer
bu nedenle, Hilarus ktphanesi ve Saneta Sanctorum'un
ktphane sonraki Bibliotheca temelinin
yerler olsa gerek. Bir byk ktphane Papa Agapetus
dneminde (535-536) SS. Giovanni e Paolo kilisesinin
Caelius'ta ku.ruldu. Bu da

186 ANTiKAGDA KiTAP
85. Kitap okuyan Augustinus tasviri. Roma'daki Laterano'da yer alan
Saneta Sanetarum ktphanenin duvar freski.
5. Roma ktphaneleri
imparatorluk dneminde kamu ktphanelerinin tek
yer Roma

Tibur'daki Hereules Victor
bir ktphane Bu Cumhuriyet dne-
minde ina edilmi olsa da, ktphane ok kurulmutur.
Ktphanenin tarihi Quintus Claudius Quadri-
garius'un bir eserini incelemek ziyaret eden Gellius'tan
KTPHANELER 187
(9, Gellius'ta bir baka blmde de 5.4) ktp-
haneden Aristoteles'in bir eserinin dn okuruz.
Gen Plinius kent Comum'a henz Domitianus dne-
minde bir ka:mu ktphanesi ve ktphanenin
vatandalara hitaben bir konuma (Epist. 8). Plinius onu-
runa biryazma (CIL V 5262) Plinius'un ktphanenin ileti-
mine bile yer Tam 100 000 sestertius;
ve iinin denmesi iin harcanan para ise milyon
sestertius'tur.
45
Bu yksek rakamlara hayli grkemli olmu
gereken binadan geriye tek bir ta
zel kiilerin sayesinde daha kk yerlerde
bile ktphanelerin Volsinii'den (bugnk Bolsena civa-
bir binadan baka, zellikle de kitaplar
ve heykel sslemeleri zerinde durulur (CIL XI 2704b)- da belge-
lenmitir. Dertona, yani bugnk Piemonte'deki Tartona daha
22 bir ktphaneye sahipti (CIL V 7376); SuessaAurunca'daki
Bibliotheca (CIL X4760) bu ktp-
hane muhtemelen Traianus'un
bir gre, ktphane salonunda bele-
diye kurulu da
Bize para para ve tesadfen olan bu epigrafik ve antik
bilgiler kentlerindeki kamu ktphanelerinin gerek
pek fikir vermez elbette.
Roma Latince konuulan blgelerindeki
ktphanelere dair daha da Yine de,
yksek bir kltr dzeyine sahip zengin Galya ve Kuzey Afrika eyalet-
lerindeki byk kentlerde bir ktphane kesinlikle varsaya-
biliriz. Roma' dan sonra Latince konuulan en byk keni olan Karta-
ca'daki bir ktphanenin olan,
Madaura kentinden Apuleius tarafindan belgelenmitir (Apuleius,
Flor. 85) .
46
Tripolitana'daki Sabrata mahkemesinde byclkle
sulanan bu yazar savunma byclkle ilgili kitaplar
bir bybliothecae publicae'den sz gre, ziyaret
bu kamu ktphanelerinin bir Kuzey Afrika'da
kesin gzyle bakabiliriz (Apuleius, Apol.90). Antik Thamugadi'deki
(bugnk Cezayir' deki Timgad kenti) Thamugadi' deki bir ktpha-
nenin dair -Marcus Iulius Quintianus
188 ANTiKAGDAKiTAP
Flavius Rogatianus bir vatanda memleketinde bir ktphane
iin 400 000 sestertius
ktphane da incelenebilmesi byk
Bu ktphanenin mimarisini daha sonra ele Buna
Bulla Regia'da -b'ugnk Tunus- ktphane syle-
nen48 bir gerekten de bu amaca hizmet edip
Elbette daha m da olsa, da ktpha-
nesi vatandalar
Kuzey Afrika kkenli da imparatorluk
grlr.
49
Pax Romana [Roma yoksulluk ve sefaler dneminin
Roma kesin dahil olan
da sona ermesini bu blgeleri 3.
yeniden ekonomik ve askeri bir krizin dek impara-
tor ve zengin kalitesini kltrel alanda da
iin birbirleriyle

imparatorluk dneminde tiyatro,
gymnasion ve daha yksek bir dizi
yeni ktphane de kuruldu.
kutsal ve bir ktphaneyi
ratorAugustus yer kutsal bir alan olan
Sebasteion'unu (Philon, Leg. ad Gaium 131) bir yana
erken imparatorluk dneminde Yunan blgesinde ktphanelerin
bir da Kos bulunan bir Buna
gre, ktphaneyi Gaius Stertinius biri
Bu adam Claudius'un zel hekimiyd1 ve bir ri vayete
gre, imparatorun ldrlmesinde onun da Nero
dneminde, nl Asklepios yer memleketi Kos
dnd. Burada ifa rahibi olarak
"imparatorlara ve halka kendi bir ktphane"
Ancak
L. Flavius Aemilianus'un 170 000 sestertius
Dyrrhakhion -bugnk. Arnavutluk'taki Durazzo- ktp-
hanesi iin de geerlidir (CIL III 607). Traianus'un bir
olan bu "Musa ktphane-
* Augustus'un ve k iki Akdeniz
sren dnemi. (ED.)
KTPHANELER 1 89
nin bitmesini zellikle de gladyatr dvleriyle
bugn biraz yersiz buluruz.
Traianus dneminde kurulan bir baka ktphane hatip Dion
Khi:ysostomos'un Bithynia'daki memleketi Prusa'da -bugnk
Bursa- ktphanedir. Bu ktphanenin Gen
(Epist. 10, 81) Kk Asya'daki bu eyaletin
dnemde Traianus'a bir mektupta
Zira Dion'un, bir heykelinin de
ktphanenin stunlu avlusuna ve iin bir mezar
fazla cretkar bulunmu ve bir dava
neden olmutU. Eyalet valisi olan Plinius mekanda
bizzat incelemelerde bulunmu, durumu imparatora rapor etmiti.
Arelareli Favorinus'un bir hitabetinden gre,
nemli bir Yunan kenti olan Korinthos'ta da bir ktphane ku-
rulmutur, ancak bu ktphanenin kurulu tarihi bilinmemektedir.
Dion Khrysostomos'un bir olan Favorinus'un
Hadrianus dnemine rastlar. Favorinus kenti ziyaret
Korinthoslular ktphanelerine hatibin bir bstn koyarak ona olan
dile getirmilerdi; ancak Favorinus kenti on sonra yeni-
den ziyaret ktphanedeki bstrrn zlerek
fark etmi, onur pg.yelerinin gelip (Dion
Khrysostomos 37). Korinthos'taki bu ktphanenin-kentteki tek
ktphane bu olmasa gerek- bir gymnasion'un bnyesinde yer
zira Favorinus bstrrn genleri kendisi gibi
bulunmaya tevik iddia eder. Hatip, bstrrn ktphanenin
bile belirtir. Antik tiyatrolarda prohedria
zel sahip kiilere, yani olan ilk
Demek ki Korinthas ktphanesinde konferans
gibi oturma Mimariyi ele alan blmde, oturma
hala iki ktphaneyi
Atina' da agora ortaya
bir ktphane ise kesinlikle Traianus dneminden kalma-
Attalos gneyinde yer alan ve ge ina
edilmi olan kale surunda yeniden bir eik bulun-
mutur. kendisini Musa rahibi olarak niteleyen Titus Flavius
Pantainos birinin ve birlikte Athena Polias'a,
Traianus'a ve Atina kentine ''peristylium'un s-
190 ANTiKAGDA KiTAP
tunlu galerileri, kitaplar ve i birlikte ktphaneyi"
belirtilir.
52
ktphanenin 102'den
nce kutulmu Ktphanenin yer
alanda ilgin bir ktphanenin mimarisine
ve daha sonra Antik "gezi rehberi" Pausanias
inceden ineeye tasvir *bu Pantainos ktphane-
sinden tek sz etmez, zaten bina-
ne pek
Antik ktphaneler sahip bilgilerin ne kadar
tesadfi gsteren bir rnek daha.
Pausanias ok da dikkat ekici olmayan Pan-
tainos ktphanesini tasvir de, Roma imparatorluk
da oturan gelmi gemi en byk Hellen olan Hadrianus'un
ktphanesini zel bir nemle vurgular (1, 18.9).
nemli lde korunmu olan bu ktphane, Olympieion, Hadria-
nus Zeus ve Hera ve Panhellion'un
kentin Hadrianus'a borlu en byk biridir.
53
Akropolis'in kuzeyinde yer alan ktphane imparatorun Atina'da
132 kurulmu olsa gerek:'Bina bir bina
birbirine bitiik konferans ve stunlu _
galerili byk bir avluyla birlikte, "niversite" tahmin edilen
bir bina kompleksine aittir. Hadrianus ktphanesinin zengin kitap
Aelius Aristides'in kenti bir hitabetinde (Panath.
13, 188 Dinndorf) U szleri sylemesine neden olmutur: "Orada
baka hibir yerde ktphaneler ve bunlar
en gzel sslerindendir."
Fakat Yunan ktphaneterin de
dair belgeler Gellius liman kenti Patrai'deki (Patras) bir k-
tphaneyi ziyaret etmi ve orada eski Latin airi Livius Andronicus'un
eski bir bulmutU (18, 9.5). Eski Roma
byle bir hazinesinin Patrai' de bulunabilmi
Patrai'nin Akhaia eyalerinden sorumlu Roma valisinin
ve Roma bir kolonisi pek
gehneyebilir. kuzeyindeki Philippi de bir Roma
* Perihegesis tes Hellados [Yunanistan' on bir gezi rehberi
(F.D.)
KTPHANELER 1 91
kolonisiydi. 2. kalma bir gre, biri kente
opus bybliothecae, yani bir ktphane bu
halen mevcuttur.
54
2. kentlerin byk Yunan da yeni
dnem O dnemde yeniden entelektel
buluma yeri haline gelen Delphoi'cle
55
civa-
bir ktphane kuruldu (Syll.
3
Nr. 823 B). Rufus
birinin sayesinde Epidauros'taki nl Asklepion da
bir ktphaneye sahip olabildi (IG IV F 456). Epidauros ve Kos
2. bir ktphanesi olan bir Asklepios
daha Pergamon Asklepios Bu ktphaneyi
Flavia Melitine zengin ve cmert bir
(Resim 86); Pergamon kentinin meclisi ve
gstermek Flavia Melitine'nin bir heykelini dikmiti (A.
v. P. VIII.3 s. 84 vd.). sonucu ineelene-
bilen ktphane salonunda, yine Flavia
bir Hadrianus" heykeli ykseliyordu. Asklepios
veren/ yksek okullar kurulmu olsa da -hatta yksek
imparatorluk dneminde Pergamon'da bir entelektel yaam
hkm sryordu
56
- gnmzdeki saqatoryumlarla
cek bu yerler nceJikle ya da ifa
yerlerdi. Asklepios ktphanelerindeki ki-
ta,plar. ya da bilimsel literatrden ziyade kr ziyaretilerine
hitap edecek "tatil muhtemelen.
Ephesos'ta bulunan ve en iyi korunmu antik ktphanelerden
biri Celsus ktphanesi, Asya eyaletinin bakenti
Ephesos 2. parlak dnemini yaarken zel bir sonucu
kurulmutu. Bir dizi

zellikle de zengin sslemelerle bezeli
grkemli cephenin orta byk bina ve cephe-
deki heykel nilerinden birinin ze;indeki (Resim
87) sayesinde "Celsus ktphanesinin tm ssleme, sunu ve kitap-
kendi finanse eden kiinin" Tiberius Iulius Aquila
Polemaeanus ve bu ktphaneyi Tiberius Iulius
Celsus Polemaeanus'un Belli ki, ktp-
hane tamamlanmadan vefat eden Aquila, varisierine bu
bilgi de yer faize vasiyet 25 000 denarius
Bu parayla kitaplar ktphane persone-
192 ANTiKAGDA KiTAP
86. Ktphaneyi Peygamonlu Flavia Melitine onuruna dikilen
Bergama Mzesi.
/
linin cretleri denecek ve belirli bayramlarda, herhalde eelsus'un
gnnde, eelsus'un ve aile yelerinin ktphanede
yer alan heykellerine elenk son maalesef
zarar iin ktphane personeline denecek cretin
bilinmemektedir.
eelsus ve ailesi, Roma sahip olan ve
ratorluk aristokrasisinin tepesine kadar ykselmeyi
eelsus 92'de konsl olarak grev ya da
Asya eyaletinin valisi ve muhtemelen 4'te,
Aquila 1 O' da tL Bu
ve zgn yeniden kurulan
ktphanede (Resim 88) eelsus'un erdemlerini simgeleyen drt
KTPHANELER 193
87. Ephesos'taki Celsus ktphanesinin
heykeli bulunmutur: (sophia), erdem (arete), bilim
(episteme) ve (ennoia). Bu heykeller cephedeki nilerde
duruyordu, bugn yerde kopyalan durur. merdivenin
iki Celsus'u at zerinde gsteren heykeller
iinde, arka altfndaki mezar
Celsus'un byk lahti yer Bu koca kutu nedeniyle
henz buraya konmu olsa gerek. Demek ki ktp-
hane beri Celsus'un olarak fakat
bir bu, zira kentin meskun mahalline
lmllerin defnedilmesi yas Yine de, benzer durumlar yaan-
Dion Khrysostomos'un ve Prusa'daki ktphanenin
88. Ephesos'taki Celsus ktphanesinin yeniden kurulan cephesi.
avlusuna gmlmt gibi, Dion bu yzden mahkemelik
olmutu- ve Roma'da ktphanesinin iki stunun
kaidesine gmlen kii Traianus'tan Celsus ktp-
hanesinin ktphaneyle birlikte bir "kltr merkezi"
oluturan bir auditorium, yani bir konferans salonu yer
Korinthas ve Delphoi'deki ktphanelerin birer gymnasion k-
tphanesi tahmin edilir. Bu tahmin Kk Asya'daki Karya
blgesindeki Halikarnassos kentindeki ktphane (ya da ktpha-
neler) iin de geerlidir. 127 kentin ileri gelenleri, bugn
elbette biri olan air Gaius lulius Longinianus'u
58
c-
merte "zira renkli iiriyle ihya etmi,
genlere ok olmutu". Halikarnassos'un hak-
ve en bykonurlara sahip olan Longinianus'un
kentin en nemli yerlerine, klt ve ephebos
gymnasion'una, Homeros'un heykelinin bronz heykel-
lerinin dikilmesi ngrlmt. "genlik eski klasik yazar-
eserleriyle gibi onun eserleriyle de diye" kitap-
ktphanelerde halka sergilenmesine karar verilmiti.
KTPHANELER 195
bitkilerin ve minerallerin etkileri zerine 42
bir eser yazan air ve hekim Sideli Marcellus daha fazla
Hadrianus ve Antonius Pius
bu eserin Roma kentindeki ktphanelerde sergilenmesini emretti
(Anthol. Gr. 7, 158). te yandan, Marcellus'un zengin bir
ve olan ve bir onur

Homeros'u"
diye Rhodiapolisli [Likya'da] Herakleitos, memle-
ketine Rodos ve Atina'ya da kendi eserlerinin
etmi, bu kitaplar aralardaki kamu ktphane-
lerine konmutu.
Hellenistik dnemdeki ktphaneleri ele
Rodos gibi "niversite kentleri"ndeki niversitelerin
taleplerine cevap verecek kadar iyi sz etmitik. Roma
imparatorluk dneminde geleneksel merkezlerin
Kilikya'daki Tarsus gramer, hitabet ve felsefe,
60
Beyrut -antik
Berytos- hukuk bilimi
61
veren niversiteleriyle
nlyd. ifade edilmemi olsa bile, buralarda zengin ktp-
haneterin varsaymak Lidya'daki Nysa da bir
yksek merkeziydi. Burada grm olan Strabon,
kenti tasvir ederken (1 4, 649) bir ktphane sz etmese
de, Nysa daha sonra, bir ktphaneye sahip olmutur, zira
bugn bile etkileyicidir.
62
Muhtemelen bu ktphane,
Sextus Iulius Africanus'un szn (Pap. Oxy. 412) Homeros
metnininender bir sahip olan Arkheion'du.
63
Caesarea Marittima' da ok zel bir ktphane

Dneminin
en nemli olan Origenes, uzun memleketi
faaliyet gstermi, daha,sonra oradaki piskoposla
gr nedeniyle, Filistin'in entelektel merkezi
olarak da liman kenti Caesarea'ya 23 1 'de g etmek zorunda
Caesatea' da eski pagan felsefesinin yntemiyle yo-
rumlayarak bir teolojik faaliyet gstermi,
temsilcilerinin de drt bir
kendisine gelmiti. Dersinin temelinde, onun son derece
zengin eserleri ve de ya ran bir titiz-
likle yer Origenes'in en byk hiz-
metlerinden biri, metinden ve be nemli paralel eviriden
olUan stunlu bir Zengin kaynaklara
196 ANTiKAGDA KiTAP
byle bir faaliyetinde stenograf, kaligraf ve redaktr-
lerden bir scriptorium elbette. Origenes
Decius dneminde maruz bir sonucu 253
lene dek genellikle kendi zengin bir ktpha-
ne Uzun sren duraklama sonra Caesarea
okulu ve zellikle de ktphanesi dnmnde nce Presbi-
teryen Pamphilos, daha sonra da ve nl Kilise Tarihi'nin
Eusebios yeniden Eusebios, iyi
iinde Byk Constantinus Caesarea scripto-
. rium'unda Konstantinopolis'teki kiliseler iin elli
grevlendirildi. Eusebios, Pamphilos dneminde az 30 000 kitaba
sahip olan ktphanenin (lsidorus, Orig. 6, 6.1), geleneksel Pinakes
bir 4. sonuna
piskopos Euzoios ktphanedeki eski papirslerin modern kitap bii-
mine, yani kodeksiere Roma' daki
ve kentlerindeki kamu ktphanelerinden
olarak, Origenes'in Caesarea'da ktphane bu tealo-
jik okulun bir srdrd. Az ok "camiadan" olan
bu ktphane bu haliyle eski
Museion'a benziyordu.
Ge zellikle de
serpilen cemaatlerinin ktphanesi dostlara ve
din kopya etmeleri iin kitap dn verilse de, bunlar
ncelikle bu cemaatlerin taleplerini Kitap
ele blmde bu konuda bilgi Daha. byk kili-
selerin bnyesindeki ktphaneler mutlaka halka da
Campania'daki Nola Felix byle bir ktp-
hane Paulinus bu kiliseyi 5.
piskoposken kendisi zamanda yetenekli bir
iin kiliseyi dizelerle (Epist. 32) tasvir Kilisede ibadetle ilgili
ara gerecin apsisin k-
tphane yer bir
"Si quem saneta tenet meditandi in lege voluntas,
Hic poterit residens sacris intendere libris."
(Yasa szleri- zerinde gibi kutsal bir arzusu
KTPHANELER 197
olan kii burada oturup dikkatini kutsal kitaplara verebilecek.)
Demek ki, kiliseyi ziyaret eden herkes dini zellikle de
metinlerini okuma sahipti.
Byk Constantinus Yunan kenti
Byzantion'a Konstantinopolis vererek kenti Roma
bakenti bu "yeni bir siyaset ve
kltr merkezi olarak eski bir ei olmakla
glgede hedeflemiti. Yine de, Konstantinopolis 'e ilk kez
Byk Constantinus'un ve halefi Il. Constantius zamanmda b-
yk bir ktphane kurulabildi. Hatip Themistios (Or. 4, 59b-61d)
imparatorun konsllk grevini stlerrmesi vesilesiyle 1 Ocak 357'de
uzun bir vg hitabetinde, Constantius'un
bir scriptorium'u devletin bu kaligraf-
zel ktphanelerde bir biimde yer alan Yunan air,
filozof ve gramercilerin eserlerini
bylece eserlerin yok syler. Gerekten
de, byle bir giriimin ancak bir ktphane kurmak olabilir.
65
Hatibin szlerinden, bu ktphaneden zellikle de Konstantinopolis
niversitesinin 361/2
da yeni bakentte yaayan ve ok kltrl bir adam olan pagan
rator Iulianus ktphaneye kitap etmekle yeni
. bir ktphane da 3 72 Valens
Yunanca drde, Latince kaligraflanmnkini e
bu kiilerin da Ktphanede ahan
bu klelerin grevi kopya etmekti; bunun,, eski papirs rulolar-
daki parmen kodeksiere ke-
sindir. Konstantinopolis'teki imparatorluk ktphanesi 473
bir kurban gitti, o ktphanede tam 120 000 kitap
(Zonaras, Epit. Hist. 14,2). ok gemeden yeni bir ktphane
kuryldu, ancak aralannda teolojikeserlerin de kitap-
36 500' gemiyordu (Michael Glycas, Ann. 4 p. 281).
726'da Leon dneminde (71 7-74 1) yok olan bu ktphane
Konstantinopolis'in ilk, eski Museioh
ktphanesi gibi tm toplamak ve korumak
gden- son ktphanesiydi.
Iulianus'un tek hizmeti bykKonstantinopolis ktp-
hanesi 361 piskoposu Georgios ldrl-
198 ANTiKAGDAKiTAP
bu kltrl zengin kitap koleksiyonunun talan
edilmesi tehlikesi ba gsterdi. Cokulu bir kitap koleksiyoncusu
olan Iulianus bunu ne olursa olsun engellemek istiyordu.
Bu valisine mektubundan (Epist. 107;
bkz. Epist. 106): " ... Bu nedenle benim senden zel ricam,
Georgios'un tm bulman. Georgios ok felsefe ve
hitabet eserinin Galilelilerin*
kitaplara da sahipti. Bu son yok tercih ederdim
ama onlarla birlikte eserlerin de ziyan nlemek iin
tm byk bir titizlikle peine dmek gerek. Bu
Georgios'un sekreterinin yrtmesini
gvenilir ve drst bir biimde yrtrse, Unu bilsin ki,
disine dl olarak verilecek. Fakat tek bir hile yaparsa,
ikenceler hesap verecek. Bana gelince, Georgios'un
hepsini olmasa bile biliyorum; nk ben
ya' dayken bir kopya etmem iin bana vermi,
ben daha sonra kendisine iade etmitim." Iulianus .
tiokheia'daki Traianus ktphaneyi ite bu kitaplada
kurdu. Ancak Iulianus'un, bir imparator olan halefi
n us dneminde Antiokheia' daki
birlikte ktphane de yok oldu (Suidas,
* Eskiden Musevilerin verdikleri ad. (F.D.)
9
Ktphanelerin ve Mimarisi

Bir ktphaneden mimari bir

olarak sz etmenin ancak kap-
bir kitap zel bir bina ya da baka ama-
lara da hizmet eden bir binada, bir evde zel bir oda
bir
birka olan biri herhangi bir yere koyabi-
lirdi, askeri bir hekim eve bir papirs mektup yollayarak
rulo keden baka bir yere
rica etmiti.
2
Biraz daha titiz kiiler bir kitap
kutusunda (Yunanca kibotos ya da kibotion, Latince scrinium ya da
capsa) muhafaza ederdi. Byk Pompeius eskiden Kral Mithridates'e
ait olan ve iinde bulunan bylesi bir scrinium edinmiti
(Plinius, Nat. Hist. 25, 3.6-7). 5. kalma Onesimos va-
zosunda (Resim ll) tasvir edilen rulo kitap okuyan
nnde biiminde bir kutunun grmtk. Bu
kitap kutusu kutunun zerinde duran bir
ruloyla zerindeki "Khironeia" rulonun bir ders
200 ANTiKAGDA KiTAP
zira Khiron (Kheiron) * eitli kahraman-

Kitap Roma dneminde daha ok silindir biiminde
iin bugnk literatrde de genellikle capsa [silindirik ku-
tu] nitelenirler. Capsa'lar muhafaza
edilmesine bir yerderi bir yere da
air Catullus (68, 36) Verona'ya giderken k.itap dolu bir capsa
Bu ve de basit rulo zellikle de hatip,
filozof gibi kiilerin heykellerinde sevilen birer aksesuvar an-
bir ey. Bizim (Resim 89) kutunun kilidi ve kutu-
yu yarayan grlr; kutunun zerinde drt
tane de rulo durur. ve zerindeki "constitutiones
corporis monumenta" kararnameleri heyetin [teminat]
belgeleri[dir]) togatus'un, yani imparator-
luk gzetiminde bulunan bir heyetin temsilcisi ya da
gelir.
3
Daha kitap evlerde bile zel bir ktp-
hane gerektiriyordu. Bu durum; klasik ve Hellenistik d-
nemdeki kitap iin de geerliydi elbette, ancak
zel ktphanelere ilikin verilere ancak Roma Cumhuriyet dne-
mine ait kaynaklarda
Cicero'nun kendi ve syledik-
lerini biliyoruz. Ne ilgintir ki, Cicero kitaplardan baka bir de
dncelere ya da salonlardan ve
.stunlu galerilerden sz eder. esas ktuphane
onu ilgilendirmiyor gibidir. bir yerde, srgnden
Antiuro'daki ve ktphanesini Atticus'un
iki klesinin yeniden kitap
ve isim etiketleriyle ne kadar gzel
dostuna memnUn memnun (Ad Att. 4, 4a.l; 4, 5.4; 4, 8.2).
Cicero'nun pegmata [bir yere tutturulmu kitap
ve structio [kurma] ifadelerine bu kitap
raf biiminde olmu gerekir. Bunun baka bir
zellikleri belirtilmez, zaten her ey pek gelir. Byle
Bir Kentauros (at adam) olan Kheiron Akhilleus, Asklepios, ve hatta Apollon'u
ve hekimlik konusunda yetitirmiti. (ED.)
KTPHANELERi N i VE MiMARiSi 201
89. ve heykel. Roma, mzesi (Museo Nazionale Romano).
202 ANTiKAGDAKiTAP
90. Kitap Mosel'deki Neumagen'da bulunan rlyef (kaybolmutur).
bir raftaki kitaplar ve etiketler Mosel'daki Neumagen'da
bulunan ve Cicero'dan 200 tarihlerren bir rlyef fikir
verir (Resim 90). Bir ktphaneden ziyade bir tasvir eden
bu rlyefte raflar hem enlemesine hem de blmlere
Bunlar, Martialis'in 7. 7, 7 .5) szn
nidi, yani kitap olsa gerek
Arkeolojinin Cicero ve ktphane-
ler somut bir bilgi verememesinin nedeni, ge Cumhuriyet
dnemine ait az viilada ktphane
kesinlikle belli olan bir mekana bu binalar-
daki ktphaneterin odalardan zellikleri
yoktu belli ki. gibi, Herculaneurn.'daki papirs
hizmet birimlerine bir blmnde,
raflada dolu bir odada Epikuros'un eserleri bulunmutu. Yine de,
Philodemos'un olan bu yerin zengin ktp-
hanesi ktphanenin bahe peristylium'unun nndeki
bir yerde dair veriler
Vitruvius zengin Roma evini tasvir ederken ktphane
da da birka cmle sarf eder; bu, yksek tabakaya mensup birinin
evinde mutlaka bir ktphane gsterir. Mimar
ncelikle ktphanenin konumu tavsiyelerde bulu-
nur; ona gre ktphanenin gerekir, bylece hem
hem de kitaplar nemden korunmu olur (1, 2.7; 6,
Vitruvius yksek tabaka ya mensup kiilerin ve yksek
evlerinde konumuna uygun geni bir atrium [sofa] ve
peristylium'lar, byk bahe ve geni gezinti ktpha-
neler, resim galerileri ve bazilika benzeri ... "
zellikle vurgular (6, 5.2). Pompeii'deki evlerde
ortaya ana mekanlar kk
ne amala belirlenememitir, zira bu odalarda mobilya
da Bu nedenle, Pompeii'deki ok
zel ktphane gzmzden olsa gerek. Ancak, zen-
gin birinin evi olan Casa del Menandro'da bir ktphanenin izlerine

Byk bir peristylium'un* (Resim 91) gney
stunlu galerilere bakan bir dizi exedra'da Nero dnemine ait iki
air freski bunlardan biri rulo kitap okuyan Menandros'tur
-freskin ismi yazar- (Resim 92), maalesef daha fazla zarar
grm olan freskte muhtemelen Euripides tasvir edilmitir.
Freskte glen ve maskelerin Dionysos
tahmin edilen biri daha Bu freskin bir okuma salonuna
iyi giderdi bir peristylium'a Cicero'nun
ve ktphaneleri exedrae'ye [kon-
ferans ya da scholae'ye [okullar] de Casa del Me-
nandro'da exedra bitiik bir oda nce yatak
bu daha sonra raflada duvar-
lardaki deliklerden bellidir. Bu "Menandros ok
evin ktphanesi tahmin eden A.
Maiuri'nin ihtimalini ktivvetlendirir.
bu oda gibi gerekten de bir ktphane idiy-
se, evsahibinin yeni modaya ayak Zira Seneca
(Dial. 9, 9.4-7) ktphanelerinin grkemli dekoruyla, fildii ve sedir
kitap etkilerneye
sivri bir dille yerer. O dnemin kamu ktphanelerinde
kitap

(armaria) (Resim 64) zel ktphanelerde de
bunlar rnek olabilir. da belirtmek gerekir ki, Roma
imparatorluk dneminde hukuk alimleri miras meselelerinde kitaplar
gibi kitap da mal yoksa mal, yani
* revaklarla {porticii) evrili ve' atrium'dan daha olan bu stunlu avlu
resimde bahe iin viridarium (bahe) diye (ED.)
204 ANTiKAGDA KiTAP
B
o
<N
VIRIDARIVM.
12
9 l. Pompeii'deki Casa del M enanciro'nun (No. 21 = Ktphane).
s
evin defalarca

Fakat
ktphane dekorasyonuna giderek daha fazla nem
szlerinden de bir zamanlar ok sade bir oda
olan kitap deposu, prestij haline gelmitir. Ktphanesinin deko-
92. Kitap okuyan Menandros. Casa del'Menandro'daki duvar freski, Pompeii.
rasyonuna nem verenler, air ve portreleriyle ssl-
yordu. Herennius Severus Gen Plinius'tan, ktphanesi
iin biyograf Cornelius Nepos'un ve (filozof?) Titus Catius'un bir portre-
sini edinmesini rica eder, Plinius ise bu sanat ok
dostu Vibius Severus'a ileterek, portrelerin gereki olma-
mutlaka dikkat etmesini syler (Plinius, Epist. 4, 28). ve
tasvirleri ktphane sslemekle tm
ktphane yani insaniann okuyup exedra ve stunlu
koridorlan da -hem de imparatorluk dneminden beri- sslyordu.
zel olmayan, yani geni bir okuyucu kitlesine ynelik eski Yunan
ktphanelerinin i somut sahip ..
Ge klasik ve erken Hellenistik dnemde faaliyet gsteren
filozof derslere nemli bir malzeme zengin k-
206 ANTiKAGDA KiTAP
tphandere sahip biliyoruz. Antik kaynaklar bu okullar-
daki stunlu galerileri, avlu ve baheleri anlatsalar da,
muhafaza bir mekandan sz etmezler, bu nedenle
kayda bir bulunmayan kk depolarda muhafaza
ve okunacak gidip buradan
dnebiliriz. .
byk Museion ktphanesi bile bu ilkeye
benziyor, zira Strabon pek bir tasvirde (17,
1.8) bir peripatos [gezinti yeri], bir exedra ve Museion yelerinin
yemek bir salondan (oikos) sz eder de, ktphane
hi anmaz. Muhtemelen buradaki kitaplar da mimari son
derece depolarda muhafaza ediliyordu ve
ktphanenin idari birimleri, scriptoria, atlye ve papirs

Arkeolajik incelemeye tabi turulmayan Museion'dan ola-
rak, Pergamon'daki Attalos ktphanesinde

Kral Il. Eumenes 197-159)
dneminde son ekline kavuan Athena Polias klt kuzeyin-
deki bir st kale bir dizi
salon bulunmutur (Resim 93). utaki en byk salona -bu
salon da gibi 13,5 metre 16 metre
stoa girilebiliyordu (Resim 94). Salo-
nun yan ve giriin duvar boyunca, duvardan
50 cm bir podium, yani ykseke ve devam eden bir
kaide podyumun giriin tam gelen orta
biraz daha geniti. Buradaki heykel kaidesinin zerinde,
nl Athena Parthenos'unun rnek insanst boyutlarda
bir Athena heykeli ykseliyordu; salonun nndeki stoada bulunan
bu mermer heykel hayli iyi korunmu tur (Resim 95). Uzun podyu-
mun zerine air ve yazar heykelleri yerletirilmi olsa gerek, zira
podyumun Alkaios, Herodatas ve Miletoslu Timotheos
gibi isirolerin yer bulunmutur. Duvarlardaki
delikler buralara rlyef ve tutturulmu gsterir.
Podyumun zerine kitap ya da konmu ol-
teknik nedenlerden tr ihtimal verilmez. Demek ki bu
byk salon, Museion'daki oikos gibi bir kutlama ve
salon uydu.
o
!
,.

zo

r
93. Pergamon'daki Attalos ktphanesinin
Pergamon ktphanesinin kitap deposu olarak
ve ktphanecilerin cevap veren, belli ki
son derece sade, byklklerde Muhtemelen kitap-
lar, ve lde bile st
inceleniyordu. Kim bilir, belki de ok gnlerde oku-
ma salonu olarak bykoikos Pergamon ktphane-
sinin ktphanenin
ise bugn bizim mzelerimiz gibi sanat muhafaza
bir bina yer Ktphane ve sanat galerisinden olu-
an bu kltr merkezinin bu kadar
yine Museion'u akla getirir.
Hellen imdiye dek arkeolajik
malarda U ya da bu zelliklerden tr diye
bilecek bir mekana iin bu kurumlardaki kitap sto-
yine basit depolarda varsaymak

Yunan-Baktriane Eukratides'in 2. Ai Khanoum'da
ktphane de Hellenistik ktphanelerin
uyar.
9
Saraydaki geniperistylium'un bir yz bir avluya
bakar. Bu avluya depo grevi gren bir dizi kk oda Fran-
arkeologlar eitli lks da muhafaza edilmi bu
odalara "tresorerie", yani hazine derler. Peristylium ile tresorerie'yi
208 ANTiKAGDAKiTAP
94. Pergamon'daki Attalos ktphanesinin ve kesiti
(kitap yok
KTPHANELERi N i VE D I MiMARiSi 209
95. Pergamon ktphanesine ait Athena heykeli. Berlin, Pergamon Mzesi.
birbirine kk bir oda uzun, byk bir salona (18,40 x
4,55 m) papirs ve parmen
yerdir (Resim 96). Bu odada toprak kap da
iin, rulo iinde muhafaza dnlm-
tr, zira bu ekilde grlmtr.
Bu ktphanesi -unu da belirtmek gerekir
ki, bu ktphane sonucunda, iinde zgn kitaplar
bulunan tek Hellenistik ktphanedir-byk bir peristylium'un
men yer alan basit bir depodan. ibare tti.
Cumhuriyet dnemindeki beyler, ilk kez Atina'daki fel-
sefe -exedra ve peristylium'a bitiik
bir kitap deposundan oluan- Yunana zg bu tipini
kendi bir baka mimari
zm eyalerlerinde kazanmaya
olsa da, Yunan blgelerinde geleneksel ktphane mimarisine
devam edildi. Atina'da, 100
Pantainos ktphanesinde (Resim 97} -1970'li
larda mimarisine ilikin baka bilgiler de edinilmitir
10
-
kare denebilecek m ermer zeminli bir salon (oikos) ve iki kk
oda stunlu bir i avluya Panathenaia bakan
ve kuzey stoalar" denen stunlu
galeriler Ktphanenin ana girii yer
ve Panathenaia bakar, yan giri muhtemelen kuzey
stunlu galerilerin odalarla -muhtemelen
dkkanlar- ktphane bir yoktur. Kuzey Yunanis-
Philippi kentindeki biraz daha yeni ktphane
11
bile bir
zemin yer alan drt bitiik salondan oluuyordu. b-
yklkte olan bu birinde muhtemelen salonu epeevre
saran bir podyum ve bu mekan, Pergamon ktphane-
sinde gibi, bir kutlama salonu grevi gryordu.
Caesar Roma'da bir ktphane planlarken iki eyi dik-
kate Ktphane bir Yunan La-
tince da iermeli ve halka Bu plan,
(ya da zaman) Yunan ilgilenen, bir okuyucu
kitlesine ynelik mevcut Hellenistik Yunan ktphanelerini aan
bir kentin "akademisyenle-
rine" felsefe ve gymnasion'lardaki ktphanelerden ise
114
.

90
o 10 20
96. Ai Khanoum peristylium ve "tresorerie" ile birlikte ktphanenin
(No. 107).
ve Ancak istisnai durum-
lar olarak grlebilecek ktphaneler, Antiokheia'daki
ktphanesi halka belki; bu tr ktpha-
nelerden etkilenip bilemeyiz elbette. Fakat
ilk kamu ktphanesi Caesar 39 Asinius
Pollio Atrium Libertatis'te kurulmutur. Henz

.
.
.
-
.
-
.
.
o

$TO A OF AT

.

97. Atina'daki Pantainos ktphanesinin temeli.

byk Traianus forumuna.yer amak iin mimarisi
bilgi sahibi iin, bu ktphanenin bildik
lenistik ktphaneterin olup hi

Augustus dneminde Roma'da kurulan kamu
neleri, daha nce de da gibi, bybliotheca
graeca ve bybliotheca latina diye ,iki blme Porticus
Octaviae'deki ktphanede henz arkeolajik
ama Bibliotheca Apollinis Palatini' de

Ancak bu Nero ve Titus dneniinde yanan ilk
Augustus Domitianus dneminde yenilenen binaya
aittirler. Bu bina Augustus ktphanesinin
dir.U Bu bina ve Severus dneminden kalma mermer bir
Roma olan Forma Urbis Romae'nin olan)
KTPHANELERi N i VE MiMARiSi 21 3
bir sayesinde (Resim 98) Palatium ktphanesi
nispeten seik bir fikre sahip oluruz: Bu ktphane, birbirine
boyutta iki byk salondan (Resim 99).
25 m 20. m olan bu salonlar
Apolion bakan bir porticus'a ve tam
gelen apsis benzeri dikdrtgen bir
Duvarlar ve cephenin zellikleri
bilinmemektedir- dzenli kk 3,80 m _yksek,
1,80 m 0,60 m
t. Bu nnde, boydan boya k eden bir podyum
ve podyuma bir de merdiven Mermer plana gre, her
bir salonda belli ki podyumun nnde stunlar yer ve
ortadaki byk n fazladan iki stunun
birer aedicula* Bu kadar ok stun, zerinde bir
galeri neden olur. Duvarlardaki
kitap aedicula olarak olan orta,
daki byk ise bir heykelinin hayal etmek
gerekir- Pergamon'daki Hellenistikktphanede de
gibi. Gerekten de, salonlardan birinde, yz Augustus'u
ran bir Apollon heykeli Palatium ktphanesindeki
apsis benzeri duvar, ,tm dikkatleri ktphanenin koruyucu
zerinde topluyordu.
Duvar raf gmme dolap
Gen Plinius'un bir mektubundan (Epist. 2, 1 7) Plinius
bu mektupta Lauren tum' daki tasvir eder ve bir ktp,
hanedeki gibi gmme olan" (pareti eius in bybliothecae speciem
armarium insertum est) apsisli bir odadan sz eder. Ge
da olsa, Historia Bibliotheca Ulpia'daki kitap do,
ve zellikle sz eder (Tacitus 8, 1).
Vitruvius'un (7, prooem, 4 vd.) anekdotlardan da
byk ktphanede gramerci
Aedes kelimesinin kltme eki oluan aedicula "kk
gelerek zaman bir evin kutsal blmn ifade eder. Birok
iine heykeli ya da uma (l kllerinin kap) konmaya yarayan ni
da gelir. Roma mimarisinde genellikle kk olan bu ni,
iki stunun bulunur. (F.D.)
214 ANTiKAGDA KiTAP
,
Cl
,.

98. Forma Urbis Romae'nin Palatium ktphanesini gsteren
bir (kaybolmutur).
99. Pa[atium ktphanesi, rekonstrksiyonu.
Aristophanes da kitap ama bunlar muh-
temelen kitap konan basit Duvar nilerinin iin-
deki gmme Roma' daki yeni kamu ktphanelerinin bir
olarak grmek gerekir; ilk kez Palatium
ktphanesinde gzler nne serilmitir.
14
Hellenistik ktphanelerde kitap ve
kutlama salonu olarak oikos'un bir ilevi varken,
Roma kamu ktphanesinde grkemli bir salon bu iki grevi de
yerine getirir.
Palatium ktphanesinin ok bir senatonun
burada da bellidir; bu adet kolonilerdeki
kurumlarda da olsa gerek, zira Suessa
belediye meclisi kentteki Bibliotheca Matidiana'da (CIL
X 4 7 60). Palatium ktphanesini Apollon heykelinden baka -Asi-
nius Pollio'nun ktphanesinde de gibi- nl air ve ha-
tiplerin portreleri sslyordu. Mteveffa Germanicus iin 19/20
bir onur payesi bavurusundan sonra onun ve
Drusus'un portrelerinin Apollon heykelinin aedicula'ya ait
yer alan zerinde, byk dn
portreleri yerlerini (inter imagines
virorum inlustris karar verilmiti.
15
Germanicus Latince de
yazan bir yazar olarak iin, bu ktphanenin
Latince blmyle ilgili ktphanenin Latince blmnde
Apollon'un heykeli ykselirken, Yunanca blmnde Apollon'un
Yunanca belki de Athena, yer Portreler
zerine gre, bunlar imagines elipeatae (madalyon iin-
deki tasvirler) denen figrler olsa gerek. Plinius'a gre (Nat. Hist.
3 5, 2. 9-1 O), "bu mekanlarda ruhunun ifadesini portreleri
ktphane tipik dekorasyonu haline geldi, zira Plinius'un
da gibi, "herkesin birinin yzn hep grmek istemesinden
daha byk bir mutluluk yoktur". Ktphanelerde sandalye vb.
eya da mutlaka. Ancak masa olmasa gerek gerek, zira rulo
* zerinde yer alan aritrav, friz ve
korniten oluur. (F.D.)
** stun hemen zerine oturan alt birbirine
yarar. (ED.)
216 ANTiKAGDA KiTAP
kitap okunurken elde tutulurdu. Okuyucu sandalyelerinden, k-
tphanede toplanan serratrler de elbette.
Palatium ktphanesinin iki blm birbirine ama yine
Yunan ve Latin diye iki blmden Templum'Pacis'teki ktp-
hanede bir mimari tarz Templum Pacis
16
gney tara-
bir dizi yer stunlu bir (Resim 100). Bu
::;:

o

cl)
z
<(

100. Templum Pacis'teki ktphane plan rekonstrksiyonu.
Pax yer
ve solunda salon Fakat Pax
ancak bu salonlar
Forma Urbis Romae'nin da Yine
de, Templum Pacis'in mimarisinin simetrik
nak da iki salon
gerekir. salonlardan sol tarafta mer-
merden byk bir kent yani daha nce. s.z edilen. Forma
Urbis 6. Papa IV. Felix'in SS. e Damino
kilisesini salon ise ktphaneydi. Bir zamanlar
gmme kitap yer bunu
Ancak Templum Pacis iin, mevcut
ttlar Vespasian.us dneminin Severus dneminde
yeni binaya aittir.
Bu sz eden antik kaynaklar zellikle de
Galenos (De Comp. Med. 1) bize nemli bilgiler verir. Hekiin,
daha nce bir incelemenin iki cildini neden yeniden
durumunda hisseder kendini. Bu Via
Sacra zerindeki Teplum Pacis'teki ktphanede ve
bir kurban ok eserle birlikte bu
da kl ancak kopyalan bulun-
iin (belli ki onda da yoktur) yeniden yazmak duru-
munda syler. Galenos'un bu szlerinden, hayli
gerektiren spesifik bir konuda eserinin bulun-
sadece Templum Pacis'in Via Sacra zerindeki, yani daha
sonra kiliseye evrilen ktphane salonundaki bibliotheca
graeca'da -zira Galenos Yunanca muhafaza
Buna gre, Pax salonun da
bibliotheca latina gereKir. Demek ki, Vespasianus'un Templum
Pacis'inin ktphanesi bir mimari nedeniyle hem
hem de birbirinden iki salondan
Bu prensip Basilica kuzey Traianus ktp-
.,
hanesinde de grlrY Burada, bir zamanlar stunlada evrili k-
k bir tam Traianus forumundan geriye kalan
tek olan kbik kaideli -imparatorun mezar Traianus
stunu ykselir. Bu stunlu ve tama-
men simetrik bir biimde, 2 7 m 7 m
218 ANTiKAGDA KiTAP
dikdrtgen iki salon yer (Resim 10 Bu iki salonun k-
tphaneye ait ve 30'lu
sonra kesinlemitir. Duvarlarda bir zamanlar gmme bu-
niler grlr ve Palatium ktphanesinde de gibi,
ortadaki uzun podyuma nilerin nndeki kk merdivenle
Podyumun zerinde, iki gereken
bir stun ykselir. Giriin nndeki stun
ve stun iki
burada bir heykel bu mimari
unsura Palatium ktphanesinde de Ktphane salon-
-en uzun duvar salonun
kuzey 2 metre kadar korunmutur
(Resim O 2), gmme tam olarak
bilinmemektedir. m gz nnde
bulundurulursa, ykseklikleri 3, o m olmu olabilir. Dik-
drtgen uzun her birinde yedier ni,
duvarlarda yoktur) ise drder ni Demek ki, k-
tphane zemin gmme dolap Mermer
ereve nedeniyle st katta da dnlen duvar
nilerinde gmme olup kesin zira stun
duvar mesafe 60 cm'dir ve bu kadar dar bir
galeri iin yeterince rahat st kattaki duvar
ni leri ya bo tU ya da resimlerle sslyd,
18
nitekim salonun dekoras-
yonunda bir renkli eit eit mermer Gn
stunlarm zerindeki galeri pencerelerden
(Resim
Bir Roma ktphanesinin en nemli duvar nilerindeki
gmme kitap nndeki merdivenlerle
bir podyum, giriin yer alan
bir heykel Bu unsurlardan yola Roma kent-
lerindeki belirli ktphane olarak kulla-
kesin olarak saptanabilir. imparatorluk dneminde byk
halk hamam grevi grmyor, buralarda
spor ve oyun -son kertede Yunan
rnek entelektel sohbet ve iin
mekanlar da yer Bu mekanlar ktphane
de

Bizim inceleme sahip en eski rnek,
101. Traianus ktphanesi, plan rekonstrksiyonu.
102. Traianus ktphanesi, salonunun bugnk durumu.
109 Traianus
20

gneyinde, yani hamam uzakta, ve
daire eklinde uzanan simetrik birer exedra yer Bu.
exedra'lardan byk lde ayakta
iin duvardaki ni ler grlr (Resim 104):
binada ortadaki byk nilerin ve solunda daha kk
beer ni nce alt kattaki
220 ANTiKAGDAKiTAP

103. Traianus ktphanesi, salonu ve Traianus stunu, kesit.
104. Traianus ktphane salonunun bugnk durumu.
nilerin nnde 0,60 m ve 1,40 m bir
podyum Bu podyuma geni bir
merdivenle (Resim 105). Yine iki bir stun mima-
risinin podyumdaki kaide izlerinden ve nilerin
zerindeki deliklerden bellidir. zerindeki galerinin kul-
zaten st kattaki nilerden birindeki
henz inaat duvarla rlmtr.
VE 2 21
105. Traianus ktphane salonunun
106. Traianus ktphane salonunun 18.
durumu (E Smugliewicz'in bir gravr).
222 ANTiKAGDAKiTAP .
18. sonunda olan
iklzi eski gravrlerde de grlr (Resim
06). Podyuma m merdiven muh-
temelen oturma olarak da bu iki
salon iir gnleri ve benzeri kltrel etkinliklerde bir auditorium
grevi de gryordu mutlaka, nitekim antik kaynaklar bu tr kl-
trel faaliyetlerin da Ya-
daire eklindeki bu salonlara mimari tipoloji
bu hem ktphane grevi gren hem de oturmak
iin birer exedra sylenebilir.
ve mermerlerle Traianus
nndaki bu ktphane grkemli birer'mekana dnt-
ryordu.
Caracalla da iki ktphane salonu
22
Bu
salonlar, Alexander Severus (222-235) dneminde ta-
mamlanabilen gney evre bitiiktirler. Traianus
da gibi, bibliothecagraeca ve bibliotheca !atina blmleri
birbirinden hayli FakatCaracalla ktp-
hane daire biiminde exedra'lar 36,30 x m
dikdrtgen (Resim Buradaki duvar
107. Caracalla ktphane
salonunun bugnk durumu.
de iki katta Zemin kattaki -yan duvar-
larda orta apsisin yanlannda er nnde, yine her
kitap nndeki bir merdivenle geleneksel podyum
Hibir antik yazann bu
Traianus ktphaneyi glgede
Diocletianus da bir ktphane Historia
(Probus 2, 1), yazar Bibliotheca
Ulpia'dan bu ktphaneye getirilen Byk bir
(bugnk Piazza della Republica) iki dikdrt-
gen mekanlar ktphane belki de,
23
ama
bu blm tam olarak
24
Roma'daki rneklerde hep temel
tekrarlayan kamu ktphanelerinin mimarfsi, Hadrianus'un
. bizzat Tibur'da. (Tivoli) Villa Adriana'daki
zel bir kiltphaneye de model Daha eski bir tarihte
ancak Hadrianus dneminde tamamen bir bina
kompleksi olan Villa Republic'ana'da neredeyse kare denebilecek
bir salon bir porticus'a (Resim 108, 109). Toplam sekiz
nnde ykselen bir podyuma, heykel koymakta orta
duvar apsisine ve tek da olsa bir stun sahip olan bu
salon bir ktpha:t;_lenin tm zelliklerine sahiptir ve olarak
yle tir.
25
elde edilen bilgiler
Roma'daki Museo della Civilta Romana'da Resim 110 ve lll'de
grlen model rekonstrksiyonu
zellikle de imparatorluk dnemi eyaletlerinde, Roma'daki
ktphanelerin rnek birok ktphane edildi. Fakat
gibi bibliotheca graeca ve bibliotheca !atina blmlerine
sahip ifte ktphaneler olmayan qu ktphaneler iki
da
Ancak bu bozan bir istisna 44 Roma kolonisi
statsnde olan Yunan kenti Korinthos'ta yeni mimari dzen-
lemeler gneyinde, bir forum sahip uzun
bir meydan edildi. Bu meydan, porticus boyunca
uzanan ve "Southeast-Building" denen bir binayla son buluyordu.
26
1. son edilen bu bina iki radikal
Resim 1 12'de grlen plan, ilk evresinden kalma
temel da gibi,
224 ANTiKAGDAKiTAP
108. Tivoli'deki Villa Adriana, ktphanenin temeli (C).
109. Tivoli'deki Villa A d r i a n a ' n n ktphanesinin bugnk durumu. Sol duvardaki
niler, podyum ve stun temelleri.
Tivoli'deki Villa ktphanesi, rekonstrksiyon denemesi.
lekli model. Roma, Museo della Civilta Romana.
226 ANTiKAGDAKiTAP
lll. Tivoli'deki Villa ktphanesi, rekonstrksiyon denemesi.
1:1 lekli model. Roma, Museo d ella Civilta Romana.
"Southeast-Building" simetrik bir ve birer kare salondan ve
ikier dikdrtgen odadan oluuyordu. Bina ifte ktphane
takdirde, bu garip plan kavumU olur.
inaat evresine ait olsa da, zerinde [SCR]IPTA yazan ve
kasteden bir fragman bu
KTPHANELERi N i VE MiMARiSi 2 2 7

DDUDD

i, ; ' ; ' i; ;.) , ') i, '; ; ' ,-,!:---
: _,. :
,
112. Korinthos'taki "Southeast-Building"in
destekler. Korinthos'ta bir ifte ktphanenin pek de
zira Ro!1la bir kolani olan bu kentte
sira Larineeye de zel bir nem veriliyordu. Ktp-
hane, bir oikos'un iki kitap deposundan ibaret eski
Hellen olurdu.
Mimari saptarrabilen Roma k-
tphaneleri, yksek imparatorluk dneminde, yani 2. ve 3.
larda ina edilmitir. Bu dneme ait en etkileyici 6rnek -zellikle
de bugn yeniden kurulmu olan grkemli cephesi ok etkileyi-
cidir- Traianus dneminde Ephesos'ta ina edilmi olan Celsus k-
tphanesidirYKtphane salonu, 72 x m dik-
drtgen bir ve ortadaki duvarda iki ikier ni
bulunan byk bir heykel apsisi Yan duvarlarda kitap dalap-
(1 x 2,80 m) iin er ni yer Salona giri bulun-
duvar hari teki nnde m yksek-
,20 m bir podyum Podyumun zerinde,
duvarlardaki nilerden zere en az iki olan bir stun
yer Salonun rekonstrksiyon iziminde de
gibi, st nilerinde de gmme dolaplar stunlada duvar
mesafe ok az iin (yakl. 50 cm), Traianus foru-
munun ktphanesinde gibi buradaki galeri de
elverili hatta dnrsek
228 ANTiKAGDAKiTAP
st kata bir merdivenin izlerine de rastlanma-
(Resim 1 13) Celsus ktp-
. hanesinin ift grrz. duvar bo-
kuru bylece nemden ko-
dnlyordu. Ancak bu nem-
den korumaktan ziyade, ktphanenin ve komu
. akan suyunun dar bir kanal

Celsus ktphanesi, iinden ziyade grnmne
nem izlenimini sanki bu bina pratik bir amaca .
hizmet etsin diye zengin ailenin gururunu
diye Zaten bina 3. bir tahrip
yeniden ina edilmemitir. Bunun yerine, byk mer-
divenin nne bir eme eski ktphanenin cephesi gr-
kemli bir fona dntrlmtr. Ktphane salonundaki heykel
apsisinin eelsus'un byk lahtinin bir bl-
mesi (crypta) biliyoruz.
113. Ephesos'taki Celsus ktphanesinin
Celsus ktphanesi kendine zg bir imdi ele
iki binadan olarak belirli bir mimari temsil etmiyordu.
Pergamon'un yksek mensup Flavia Melitine'nin
Pergamon Asklepieion'unun ktphanesirres ele nce.
Pergamon kentinin eteklerinde kurulan ifa merkezi Asklepieion'un
stunlada evriliydi, eitli amalara hiz-
met eden ve klt Bu en
kuzeyinde yer alan ktphane hem kuzey salonundan hem
de nndeki meydandan girilebiliyordu. m genili-
m olan salonun uzun
ni, giriin tam daire biiminde
bir apsis ve drt ni (Resim ll 4, .Duvar nilerinin st
imdiye dek ktphanelerdeki gibi dz
kemer biimindedir ve niler yerden 7 5 m balar. Duvar-
daki kitap nilerine ta bir podyum
iin, buradaki podyumun ahap varsaymak duru-
Eskiden mozaikle ssl olan orta apsiste ve bilimi
temsil eden Olympos biri geliip serpilen kltr
garantr Hadrianus'un heykeli duruyordu (Resim
bulunan heykel, kaidesindeki
yine Flavia Melitine'nin bir

impara-
tor Theos yani Hadrianus diye nitelenir. Hadrianus'un
bu ktphanede bir olarak idealize edilip sava
tasvir edilmesi bize biraz garip gelebilir. ve
zemini renkli mermerlerle son derece lks bir biimde denmi
olan ktphane salonu, duvar nilerinin zerinde yer alan bir dizi
pencereden
Atina'daki Hadrianus ktphanesi
31
Melitine ktphanesinden
daha bir mimariye sahipti. Bu iki exedra'larla
evriliolan ve bir bahe bulunan devasa boyutlarda (yakl.
99 x 7 5,5 m) bir peristylium' dan olu ur (Resim 7,. Peristylium'un
bir propylon'dan giri] girilir,
ise simetrik bir bina kompleksi yer Bu enleme-
sine uzanan byk bir ktphane salonu Salonun
ve solunda kare biiminde iki salon, iki oturma ba-
konferans bulunur. Bu bina kompleksi,
ktphanesi, konferans ve byk peristylium'uyla bir antik
230 ANTiKAGDAKiTAP
PROPVLONHOF
114. Pergamon f\sklepieion ktphanesinin
115. Pergamon Asklepieion bugnk durumu.
KTPHANELERi N i VE MiMARiSi. 231
6c Pergamon Asklepieion ktphanesinde bulunan
Hadrianus heykeli. Bergama Mzesi.
"niversite" Hadrianus
lan dken Pausanias (1, 18.9) yle der: "En grkemli
da Frigya merrnerinden yz stundur ve stunlu gale-
riler gibi duvarlar da bu mermerdendir. muhafaza
bina beyaz mermerdendir ve ii heykel
ve resimlerle ssldr." Hadrianus
syleyerek bu -yz stun peristylium'un stun
232 ANTiKAGDAKiTAP
n
1
1 1

lJ
117. Atina' daki Hadrianus k.tphanesinin
bina kompleksinin ta kendisi
sre nce bir kez daha belgelenmitir.
32
(23,2 1 x 15,7 4
m) ve konumu nedeniyle tm bina kompleksine hakim olan ktp-
hanenin, yan ni, cephe byk bir
orta niten baka sekiz ni daha yer alan bir salon olarak
rekonstrksiyonu Devam eden
beklenebilir. Hadrianus'un "yz yksek okulu"
Roma'daki Templum Pacis gibi plan Yunan
srdrr. Ancak burada gymnasion'lar-
daki ephebeum [Yun. ephebeion], yani salonu
yerini grkemli ktphaneye
118. Atina'daki Hadrianus ktphanesinin modeli.
Roma, Museo della Civilta Romana.
Son olarak, 3. Iulius Quintinianus Flavius Rogatianus
diye biri Cezayir'deki antik Thamugadi -bu-
gnk Timgad- kentinde kurulan ktphaneden sz etmek isti-
yoruz.33 yakl. 23,50 m olan kare
leksi (Resim 119, 1 20), stunlada evrili dikdrtgen bir
avludan, esas ktphane salonundan ve ikier tanesi avlunun iki
birer tane de ktphanenin ve solunda bulunan
yan odadan oluuyordu. Arka daire biiminde
bir yer ince bir dikdrtgen biiminde olan ktphane
salonunun yine niler Sekiz ni ve ya da
imparator heykelinin bir orta aedicula. Dolap nilerinin
nnde yine bir podyum ve podyuma basamaklar Bina-
nispeten kk nedeniyle stun da tek
herhalde. _Muhtemelen salonun n bir beik tonozla, arka
bir kubbeyle rtlyd; salon beik tonazun
bir pencereden Bu ktphane salonu estetik neden-
234 ANTiKAGDA KiTAP
9. Timgad ktphanesinin modeli. Roma, Museo d ella Civilta Roma na.
120. Timgad ktphanesi, re konstrksiyon izimi.
lerden tr m daire biimindeydi, yoksa bunun pratik bir nedeni
mi cephedeki pencereden giren her
bilinmez,
Bu blmde, ktphanelerden sz eden birincil kaynaklara (ya-
antik eserleri) ve/veya
rneklere yer verdik.
34
imparatorluk dneminde kamu ktphanesi
fikri bir kitap bir
da hem hem de okuma salonu olan oikos'tan ibaret
Hellenistik Yunan ktphanesinin yerini bir mimariye
. grdk. Byk bir salon, duvar nilerindeki gmme kitap dalap-
sayesinde iki ileve birden sahip olmutU. Mimari
grkemi -Atina'daki Hadrianus ktphanesinin
bu grkemin en u olsa gerek- imparator ya da zengin va-
nemini vurguluyordu. Ktphanenin sabit
biri olan orta nie konan ya da imparator heykeli
binaya kutsal bir zellik Tm bulgular, daha sonra impara-
her yednde bu ktphane tipinin bakent
Roma'da iaret eder.
Bina elde edilen bilgiler bu Ahaptan
ya da olmayan bir baka malzemeden ktphane
bir grnme sahip
Bu noktada antik kaynaklar da yolda bizi. Bu
nedenle, ktphanelerde sandalye varsaysak da, bunlar
somut bir bilgiye sahip Antik bir kamu ktphane-
sinin ne iin, salonlardaki
sandalye tahmin edemeyiz. Duvar nilerindeki dlaplar niin
yoksa nilerin st sslemelere mi
bilmiyoruz. Fakat Celsus ktphanesinde 2,80 m, Palatium
ktphanesinde ise neredeyse 3,80 m olan nilerin
gmme dolap idiyse, podyumun zerinden st raflara ula-
Ktphanelerde merdiven sz edilmez,
zira bunun bir yoktur. Belki de okunmu
tezgahlar ya da raflar bugn
bir ktphaneyi aynen kurmaya kalksak, mimarisinde pek zorlan-
ama iindeki mobilyalar iin hayal gcmz
gerekirdi.
lO
Ktphanelerin ve
kamu ktphanelerinin bizi elbette en ok ilgilendi-
ren bu yerlerin iletilip idare Ama zellikle
de bu konuda ok az somut veri ve tek tek bilgileri genelletir-
mek olabilir. Ancak ktphanelerin kitap
dn ktphanede,
1
yani Roma dneminde
o byk salonlarda kesin olarak syleyebiliriz. Zaten
kamu ktphanelerinde okuyucuya dn kitap verilmesi gibi dz-
enli ve kurumsal bir hizmet ancak 19. gereklemitir. Ati-
na' daki Pantainos ktphanesinin Traianus dneminden kalma
iki paragraf ktphane idaresiyle ilgilidir (Resim 12 1).
yle denir: "Hibir kitap verilmeyecektir, zira buna
yemin ettik. Ktphane birinci saatten saate kadar
Ktphane personeli kitap dair
yemin etmek zorunda bunun bir nedeni mutlaka:
Belli ki bu genel kural zaman zaman Daha sonra
imparator olan Marcus Aurelius'un
KTPHANELERiN VE iDARESi 237
12 I. Atina'daki Pantainos ktphanesinin Atina, Agora MzesL
Fronto'ya bir mektup (Fronto, Ad M. Caes. 4,5 p. 68 N) bu
konusunda bir fikir verir:
bir yerde tatilde gnnn anlatan gen
Marcus, o gn sonra Cato'nun iki hitabetini
syler. Fronto'nun bu hitabetleri bilen Marcus, konudan
bihaber grnmek istemeyen bu duruma bir tepki
tahmin eder: "Sen imdi hemen kleni olabil-
bir biimde Apollon ktphanesine koUP bu kitaplan
getirmesini isteyeceksindir." Ondan sonra da oh ekerek devam
eder: ''Ama onu oraya bouna yo1luyorsun, zira bana bu kitaplar
oradan gddi zaten. Onun iin Tiberius ktphanesinin ktphane-
cisini ve eline bir eyler gerekiyor, ben kente
senden onunla
Kitap dn almak isteyen kii imparator ailesindense Pala-
tium ktphanesinde gz edilmesinde bir
taraf yok. Fakat belli ki, saray olarak ve bir
ahsiyet olan Fronto'nun kleye bile kitap veriliyordu
Marcus ondan nce tabii).
238 ANTiKAGDAKiTAP
Tiberius ktphanesinde -burada Gellius'un (13, 20)
liotheca domus tiberianae [Tiberius ktphanesi] kastedilmek-
tedir-bu i o kadar da kolay olmasa gerek, zira Tiberius
sindeki grevlinin ufak bir bahile gerekiyordu. Belki
de orada ula iin. ne
bizzat Fronto Bir kamu ktphanesinden kitap dn
dair bir -bu kez olay Roma' da Tibur' da
geer- olan kii yine Gellius'tur. Gellius bize U anekclotu
(19, 5.1-5): bir. yaz gn Gellius birka dostuyla birlik-
te, Tibur yaayan zengin bir adama konuk olur. Seriniemek
iin bol bol kar suyu iilir. Peripatos okulunun olan
uslu bir adam, Aristoteles ve hekimlerin kar suyunun
insari sylediklerini belirterek Gellius
ve Ancak kimsenin kendisine kulak
ve kar suyu imeye devam grnce, o dnemde Hereules
yer alan ve hayli olan ktphaneye gidip Aris-
toteles'in getirir; Gellius ve nne
koyar ve "Bana gelmi gemi en bilge sz-
lerine da, mahvetmeyi der. Adamlar
ancak ondan sonra ikna olur. Maalesef Gellius bu
unun kim sylemez. ktphaneden dn
alabilmek iin zengin evsahibini mi referans yoksa oralarda
dn alacak kadar bilemeyiz. yle
ya da byle, adam Tibur'daki ktphanede Aristoteles'in bu eserinin
-sz konusu kitap Problemata bilmese, o
kavurucu ktphaneye gitmeyi gze
Gellius ktphaneye gnn hangi saatinde de
sylemez. Bir ktphanenin saatleri bildiren tek belge
Pantainos ktphanesinin Birinci saatten saate dek,
yani gn sonraki saat boyunca. Ktphanenin
krnde bugn bize tuhaf gelebilir ama
gn yararlanmak gerekiyordu ve insanlar
genellikle her ie erken bu nedenle ktphaneler de
erkenden olsa gerek.
Bizim ismen ktphane ziyaretileri yazar olarak da
faaliyet gsteren Gellius ve gramerci Sulpicius
Apollinaris, Fronto, Galenos, Historia gen
KTPHANELERi N VE iDARESi 2 39
Marcus Aurelius, Tibur'daki Peripatosu; Horatius'un (Epist. 1, 3.15
vd.) Palatium ktphanesinde oturup eserlerini kopya
sonra da kendisi gibi etrafta caka
Celsus'u bile bu evreden sayabiliriz. Fakat ktphaneye
kitap okumak giden kiilerin retimde bulunan
adamlar hari- ve de
bilmiyoruz. Asklepieia' daki, yani ifa
gidenlerin genellikle hoa vakit geirmek isteyen okuyucular oldu-
tahmin ediyoruz. Byk kentlerde, zellikle de Roma'daki
imparatorluk ktphanelerinde kamuya olma prensibinin ne
ktphanenin gerekten de "sokaktaki her insana"
olup zaman zaman kamu da gibi,
acaba bir creti mi gibi da mmkn
Belki de alt yazma ilgisiz ya
da entelektellerin "kutsal girmekten ekinmesi, kamu
ktphanelerinin fazla ya da bu-
yeri haline gelmesinin nndeki engellerdi. Antik kay-
bu konuda da bilgi vermezler.
Ktphaneye gelenlerin orada olup
kataloglar mutlaka, zira iyi
idare edilen zel ktphanelerde bile mutlaka bir katalog bulunur-
du. Bu indices muhtemelen trne gre dzenlenmiti,
epik airler, fil6zoflar, tarihiler, hatipler vs; temelde Kallimakhos'un
Pinakes'ine benzeyen bu kataloglar elbette daha tutulmutu
ve ve Bu yine Pinakes
gibi tablet biiminde Bir kodlama sistemi de
mutlaka ve bunun iin kitap da
gerekiyordu - Historia (Tacitus 8, 1)
Bibliotheca Ulpia'daki 6 no'lu bir dolaptan sz eder. Kitap
ucundan sarkan sillyboi zerinde muhtemelen.
Ktphaneye gelenlerin istedikleri alama-
istenen ktphanecinin okuyucuya Gellius'un
iki ifadesinden bellidir bence: "Bir gn Traianus
ktphanesinde otururken (sedentibus) baka bir eser
halde (quaerentibus), bana eski beyannameleri (edicta)*
* Edieta Praetorum, adli ve hukuki ilere bakan grevlerine balarlarken
hukukta bildirdikleri resmi duyurular. (ED.)
240 ANTiKAGDA KiTAP
getirildi," (ll, 17.1). Bir baka yerde yle der: "Ben, Apollinaris
Sulpicius ve Domus Tiberiana ktphanesinde
oturuyorduk (sederemus) ki, tesadfen Marcus Cato Nepos
bir kitap getirildi," (13, 20.1). Demek ki insanlar ktphanede
oturuyor, istenen getirilmesini Gellius'un an-
bu anekdotlarcia ktphane grevlisi belli ki (ya
da ona verilen kod baka bir kitap getirmiti;
bylece Gellius, kendisine getirilen kitap kitap olmasa da,
inedeyince ilgin eserlerle Ktphane grev-
lisi okunan rulolan yine dalaba olsa gerek; muhtemelen
papirsleri geri sarmak da onun greviydi. Gellius (13, 20.2 vd.)
szlerine devam eder ve birlikte bu Cato Nepos'un
kim Demek ki okuma salonunda
sessiz gibi bir kural yoktu. Ama ktphanede herkesin
nndeki adet zere yksek sesle okudu-
dnmek de zor
Kamu ktphanelerinin byttkleri konusunda
da yine tahmin yrtmek yazarlar
ktphaneye ediyorlar olsa gerek. gznden
den Ovidius eserlerini Roma ktphanelerine etmeyi
ne ok isterdi (Trist. 3, 1.59 vd.); Rhodiapolisli Herakleitos'un k-
tphaneye (TAMA 2,3, 1944,910) biliyoruz. Kitabev-
leri, ktphanelerin ender ya da spesifik eserlere ilikin taleplerini
kadar zengin bir donamma sahip iin (bkz.
Galenos,, De Comp; Med. I,l, XIII, p. 362 Khn) zel ktphane-
lerde ya da kamu ktphanelerinde bulunan eserleri kopya
etmek iin scriptorium'lardan olsa gerek.
Domitianus Roma'daki zarar gren ktphaneleri yeni-
oradaki kopya etmeleri iin bir
heyet (Suetonius, Domitianus 20). Zaten Roma'daki
tabevleri bu kadar byk bir talebe cevap veremezlerdi. Daha nce
de sz gibi, ktphanelere yeni kitaplar zel
sayesinde giriyordu, Gen Plinius Comum'da, Celsus ailesi
Ephesos'ta Bunun ktphane bir
kamu iletmesiydi.
2

Scriptorium, bro ve
ktphane hangi blmnde yer
sorusu da zira ktphane binala-
bu ilere odalar yoktur. Kimbilir, belki de bu iler iin
tabemae, yani dkkanlar
Ktphane personeline
3
dair bilgilerimiz de son derece yetersizdir.
Ephesos'taki Celsus ktphanesinin uzun personelden
prosmenontes, yani "gzetmenler" diye sz edilir. kle mi
yoksa zgr kiiler mi onlara maa (zgr kiilere
gibi) yoksa idame etmeye yetecek kadar bir para
(klelere gibi) de bilmiyoruz. Roma' daki Palatium
ktphanesinde ve Porticus Octaviae ktphanesinin bibliotheca
graeca ve bibliotheca latina blmlerinde klelerin mezar
. sz etmitik. Burada bir baka (CIL VI 8679)
daha istiyoruz; bu Onesimus birinden
vilic(us) thennar(um) bybliothec(ae) Gra[ec(ae)], ktphane-
sinin Yunanca blmnn baklesi diye sz edilir. Bu
belirtilmemitir ama byk bir ihtimalle Traianus
kastedilmitir. Bu kleler basit ve rutin ileri yrtm olsalar da,
belli konularda bilgi sahibi olmak zellikle de dil
bilmeleri gerekiyordu. Bu nedenle, klelerin duruma gre, Latince
ya da Yunanca blmne verilmeleri bir eydir.
kamu kle ok yksek
olsa gerek. Tiberius Claudius bir imparatorluk
resmi grevinin bir yazman (CIL VI 8907)
bu klelerin medicus a bybliothecis [ktpha-
neler hekimi] sorumluydu. Klelerin ve muhtemelen persone-
lin de st, herhalde ancak 2. itibaren bibliothecarius diye
nitelenen ktphane mdryd; bu szckle ilk Marcus Aurelius'un
mektubunda (Fronto, Ad M. Caes.
4,5 p. 68 N). Palatium ktphanesinde bu yapanlardan biri
de, Augustus'un olan ve zengin gnmze
ok fragman tJlaan gramerci Gaius Iulius Hyginus'tur.
4
Suetonius'un szn iki kii -Gnaeus Pompeius Macer
(Caes. 56) ve Gaius Melissus (De Gramm. 21)
5
- Palatium ve Porticus
Octaviae ktphanesi ilk bir sre iin
ynetmiler, muhtemelen ktphanenin ilk olu-
turmakla grevlendirilmilerdi. gibi, Caesar ger-
ekletirememi olsa da, Varro'yu ktphanesini kurmakla grev-
242 ANTiKAGDA KiTAP
lendirmiti. 3. Sextus Iulius Africanus Alexan-
der Severus'un Pantheon ktphanesini bu ekilde kur-
mu olsa gerek (P. Oxy. 412). ,
Antik kaynaklarda ismen belirtilen bir baka ktphane md-
rne Ktphane mdrnden baka bir makam sahibi
daha procurator bibliothecarum [ktphaneler yneticisi] ya
da a bybliothecis [ktphanelerden sorumlu kii]. Procurator'lar im-
paratorluk dneminde belirli alanlardan sorumlu ve genellikle soylu
yneticilerdi. Ktphane tm ktp-
hanelerinden sorumluydu.
6
Bu makamda bulunmu bir dizi kiinin
bilmemizi borluyuz; biyograf Suetonius,
Traianus dneminde a bybliothecis olmutu. Memleketi Hippo
Regius'ta (bugnk Cezayir'deki Bone) 1950'li bir
bulunana kadar Suetonius'un ktphane procurator'u oldu-
bilmiyorduk.
7
Suetonius kariyeri sresince iki procurator'luk
daha elde etmiti; Traianus dneminde a studiis [edebi
dan], Hadrianus dneminde ise ab epistulis sorumlu
olmutu, yani imparatorun ve hitabetlerinin slubunu de-
netliyordu. Halefierinden biri olan Lucius Iulius Ves.tinus da
procurator'luklarda bulunmu, ondan nce de
Museion'un (IG XIV 1085). Suidas
Vestinus'uri saphistes (hatip ve Thukydides,
Demosthenes ve syler.
Belli ki ancak imparatorluk dneminin meydana
ktphane ncsnn, supr(a)
bybliothecas omnes Augustorum ab Ti. Caesare usque ad Ti. Claudium
Caesarem, yani Tiberius [Iulius] Caesar'dan Claudius Caesar'a kadar
tm imparatorluk ktphanelerinin "en byk yneticisi" unvamna
sahip Yunan kkenli Roma Tiberius Iulius Pappus oldu-
kendi mezar (AE 1960, 26).
8

tek bir kaynakta, Traianus'un ktphanesinden sorumlu
bir procurator'un Traianus forumundaki bu ifte ktp-
haneyi yneten kiinin Annius Postunius'tur
(CIL VIII 20684; XIV 5352).
kamu ktphanelerine ne kadar byk bir nem
verdikleri, maatan da bellidir.
rrtor'lar, 200 000 sestertius gibi yksek bir maa alan
Dakya eyalerinin procurator'u kadar ok para
ca Traianus ktphanesinden sorumlu procurator Annius Postumus
elbette 60 000 sestertius ama Trakya eyalerinin
procurator'unun da o 3. itibaren
ktphane ilgili bir ta bu maka-
ortadan gelmez. O dnemdeki Latince
rm genel bir azalma grlr, gnmze ulaa-
da olabilir. Her halkarda, imparatorun kamu ktphanelerine
olan ilgisinin o dnemde de devam Roma'da yeni ktphane
da bellidir: Caracalla ktphane,
Alexander Severus'un Pantheon ktphanesi ve Diocletia-
nus ktphane. Fakat ge ktphane-
terin ynetim bir bilgimiz yok.
9
kamu ktphaneleri ktphane sahibi belirli
bir dzene ve koleksiyonunu bytmeye nem veriyorsa, zel ktp-
haneler bile personel gerektiriyordu. Bu nedenle, kitaplada
neir olmak iin gereken sahip klelere ktphanecilik
Hellenistik dnemde Makedonya Antigonos
filozof Zenon'a eis bibliographian, yani kopya
eden kleler biliyoruz (Diogenes Laertios 7, 36).
zenginlerin ,evlerinde ve servi litterati'nin, yani
edebiyat bilen kltrl klelerin hayli yksek olabiliyordu,
yle ki klelerin zel grev Promus librorum'un
grevi ktphaneye gidip istenen getirmekti. Bu esprili
ifadeye Apuleius'ta (Apol. 53) zira promus kiler-
demektir. Libraii kopya etmekle (rn. Cicero, Ad
Att. 13, 23.2; Cornelius Nepos, Att. 13, 3), glutinatores [ciltiler] ise
rulo (Cicero, Ad Att. 4, 4a. 1) grevliydi.
Daha geni anlamda anagnostai, yani okuyucu kleler de ktpha-
neye dahil edilebilir, bunlar efendilerine hanyoda (Plinius, Epist.
3,5.14), hatta uykuya nce (Suetonius, Augustus 78) bile,
ama zellikle de bir ziyafet (Plinius, Epist. 3, 5.11; 9,
36.4; Cornelius Nepos, Att. 14, 1) kitap Piacenza'da [antik
Placentia] bulunan mezar (CIL XI 1236), yirmi
ok iyi Yunanca ve Latince ve
ezberinde yz eserden blmler sylenen Atticus da bun-
lardan. biriydi.
244 ANTiKAGDA KiTAP
ele alan Yunanca ve Latince eserlerden bir
tanesi bile gn,mze ulaabilmi ktpha-
necilik ok daha fazla bilgiye sahip olurduk.
10
Bu
kitap seimi izlenen ltler iin geerli bu l-
. tleri ilk kez 2. Pergamonlu alim Arternon "Kitap Ko-
zerine" (Peri synagoges biblion) ve "Kitaplardan
Yararlanma zerine" (Peri biblion khreseos) ele
(Athenaios 12, 515e; 15, 694a-c), 2. Bybloslu Herennios
Philon bu konuyu "Kitap Seimi ve (Peri kteseos kai
ekloges biblion) byk eserinde ilemitir. Bu
eserlerden bir tanesi bile elimizde ktphaneterin tm
bilirdik. Caesar ilk kamu ktphanesini
kurmakla grevlendirilen Varro, kaybolan eseri De Bibliothecis'te
ktphanelerle ilgili baka da ele
mutlaka.
Notlar
I. Yunan ve Latin Harfleri
harflerini kabul etmeleri ve gelitirmeleri btn epigrafik
el ilenir. Bu konuda zellikle de: M. Guarducci, L' epigrafia
greca dalle origini al tar do impero, Roma, 98 7, O vd. (ok kaynak
verir). bkz. A. Heubeck, Schrift (Archaeologia Homerica III, X),
Gttingen, Btn alfabeler bilgi: M. G. Amadasi Guzzo,
Scritture alfabetiche, Roma, Yunan alfabesi vd. (kaynaka s. 221
vd.). ,
2 Ugarit ve Fenike alfabesi iin: Amadasi Guzzo, a.g.e. 27 vd.
3 L. H. Jeffery, The Local Seripts of Archaic Greece,
2
0xford,
4 Guarducci, a.g.e. 42. .
5 Guarducci, a.g.e. 74 vd.
6 Guarducd, a.g.e. 365 vd.; E Cordano, ruso della scrittura in Italia meridionale
e Sicilia nei secoli VIII e VIIa. C. Opus 3. 984, 28 vd.
7 Guarducci, a.g.e. 19 vd.; Heubeck, a.g.e. 80 vd.
8 Bkz. D. Ridgway, IAlba della Magna Grecia, Mllano, 1987.
9 M. Burzachechi, "Gli Eubei e l'introduzione dell'alfabeto greco in ceiden te.
Gli Eubei in Occidente", ( 18. Convegno di sulla Magna Grecia, Taranto,
1978), Taranto, 1984, 209 vd.
10 En eski Etrsk dair zengin kaynaklar: M. Cristofani, Sull'origine e la
diffusione dell'alfabeto etrusco; Aufstieg und Niedergang der rmischen Welt, I,
246 ANTiKAGDAKiTAP
2. Berlin, 1972,466 vd.; a.g.y., "La scrittura nell'ltalia antica", Archeo Dossier
3 7, 1988; H. Rix, "La s erittura e la lingua", Gli Etruschi, una nuova immagine,
Firenze, 1984, 210 vd.; "La Scrittura nell'Etruria antica. Relazionie
comunicazioni nel convegno dell985", Annali della per il Mmeo
Claudio Faina 4, 1990.
ll rnek alfabelere dair: M. Pandolfini ve A. L. Prosdocimi, Alfabetari e
insegnamento deUa SC1ittura in Etruria e nell'Italia antica, Firenze,
Bkz. not 1.
13 Latinlerin kabul etmelerine dair: B. L. Ullman, "The
Etruscan Origin of the Roman Alphabet and the Names of the Letters",
Class. Philology 22, 92 7, 3 72 vd.; A. E. Gordon, "On the Origin: of the Latin
Alphabet, Modern Views", Univ. of Califomia Studies in Class. Antiquity 2,
vd.; E. Meyer, Einfhrung in die lateinische Epigraphik, Darmstadt,
23 vd.; Amadasi Guzzo, a.g.e., 173 vd.; mlekler zerindeki arkaik
iin bkz. G. Colonna, Lapis Satricanus, s'Gravenhage, 1980, 53 vd.;
bkz. M. Cristofani, "La scrittura e i documenti", La Grande Roma dei
Tarquini (1990 Roma sergisinin Roma, 1990, 16 vd.
14M.Guarducci, Memorie Accad. Uncei, ser. 8,24, 1980, 412vd.; 28, 1984,
127 vd.; Rend. Accad. Uncei, ser. 9, Il, 2, 1991, 139vd.;fibula'nmsahteyada
gerek dair: H. Lehmann, RM 96, 1989, 7 vd.
15 A. E. Gordon, "Notes on the Duenos-Yase Inscription in Berlin", Califomia
Studies in Class. Ant. 9, 1975,53 vd.; G Colonna, "Duenos", St. Etr. 47, 1979,
163 vd.; A. L. Prosdocimi, "Studi sul Latino arcaico", St. Etr. 47,1979, 173 vd.
16 E Coarelli, Il Foro I. Roma, 1983, 178 vd.
17 Tita Vendia vazosu ve dneme ait bir baka iin bkz. G Colonna,
"Graeco more bibere. della tomba 115 dell'Osteria dell'Osa",
Archeologia Laziale 3, 1980, 51 vd.
18 G. Perl, "Einfhrung der griechischen Buchstaben 'y' und 'z' in das lateinische
Alphabet", Philologus 115, 1971, vd.
R. Papke, "Des Kaisers neue Buchstaben", Wrzburger ]ahrbcher 12, 1986,
183 vd. '
20 Bkz. Athenaios X, 553d'de komedya airi fragman.
21 A. E. Gordon, The Letter Names of the Latin Alphabet, Berkeley, Los Ange-
les, Londra, 1973.
22 Rakamlar iin bkz. Handbcher der Epigraphik. Etrsk-Roma rakam sistemi
iin bkz. H. Rix, "Buchstabe, Zahlwort und Ziffer im alten Mittelitalien",
Studi linguistici in onore di Vittore Pisani, Brescia, 1969, 845 vd.; P. Keyser,
"The Origin of the Latin Numerals 1 to 1000", AJA 92, 1988, 529 vd.
2. ve Yazma Bilgisi
M. L. Lang, Graffiti and Dipinti (The Athenian Agora. 21), Princeton, 1976;
sz konusu mektupiin bkz. s. 6, Nr. B 1.
NOTlAR 247
2 A. Bemard, O. Masson, "Les inscriptions grecques d'Abou Simbel", Revue
des Etudes Grecques 70, 1957, 1 vd.
3 Burada grleri ok desteklenen kiiyi temel G.
Nieddu, e diffusione sociale della scrittura nella Grecia arcaica
e classica: pregiudizi recenti e realta documentaria", Scrittura e 6,
1982, 233 vd.; bkz. E. Phlmann, "Mndlichkeit und Schriftlichkeit
gestem und heute", Wrzburger ]ahrbcher 14, 1988, 7 vd.; S. Soddart, J.
Whitley, ''The Social Context of Literacy in Archaic Greece and Etruria",
Antiquity 62, 1988, 761 vd.; W. V. Harris, Ancient Literacy, Cambridge Mass.,
Londra, 1989 monografisi burada
4 ve ders konusunda temel bir monografi: H. I. Marrou,
Histoire de l'education dans l'antiquite, Paris, 1948; Geschichte der
Erziehung im klassischen Altertum, Mnih, 1977. nemli kaynaklar: E.
Ziebarth,Aus demgriechischenSchulwesen,
2
Leipzig, 1914; M. A. Man'acorda,
"Scuola e insegnanti", scrittura, spettacolo, Torino, 1983, 187 vd.
da var). Roma okuHanna dair: S. E Bonner, Education in An-
cient Rame, Londra, 1977; Kaynaka derlemesi: G. Garuti, Latinade pueris
instituendis testimonia usque ad Caesaris aetatem, I:Aquila, 1984; bkz.
P. Schmitter, "Compulsory Schooling at Athens and Rome?", A]P 96, 1975,
276vd.
5 Listeler iin bkz.Nieddu, a.g.e., 257, not 87; 258, not 88; bkz. H. R.
Immerwahr, "Book Rolls on Attic Vases", Classical, Mediaeval, and Renais-
sance Studies in Honor of Berthold Louis Ullman I, Roma, 1964, 17 vd.; a.g.y.,
"More Book Rolls on Attic Vases", Antike Kunst 16, 1973
1
143 vd.Kadmlann
konusunda biraz daha ekinceli: S. Guettel Cole, "Could Greek
Women Read and Write?", Refiections on Women in Antiquity, New York,
1981, 219 vd.
6 M. L. Lang, Ostraka. (The Athenian Agora. 25), Princeton, 1990.
7 R. Calderini, "Gli ayp:I.ll.lOTOI nell'Egitto greco-romano", Aegyptus 30,
1950, 14 vd.; C. H. Youtie," 'Ayp:I.ll.lOTO') An Aspect ofGreek Society in
Egypt", Harvard Studies in Class. Phil. 75, 1971, 161 vd.; a.g.y.,
Between Literacy and Illiteracy", Greek, Roman and Byzantine
Studies 12, 1971, 239 vd.; E. G. Tumer, The Papyrologist at Work, Durham,
1973,32 vd.
8 C. H. Youtie, "Petaus, fils de Petaus, ou le seribe qui ne savait pas ecrire",
Chronique d'Egypte 41, 1966, 127 vd.
9 W. V. Harris, 'Tanalfabetismo e le funzioni della parola scritta nel mondo
roma-no", Quademi di storia 27, 1988, 5 vd.
10 koullar iin bkz. G. Cavallo, "Alfabetismo e
circolazione dellibro", scrittura, spettacolo, Torino, 1983, 166 vd.
11 Pompeii duvar eser: CIL IV.
12 CIL XV; E. Rodriguez Almeida, Il Monte Testaccio, Roma, 1984.
13 V gl. M. Gigante, delle forme letterarie nell'antica Pompei, Napoli, 1979;
248
zellikle Vergilius iin bkz. S. Ferraro, La presenza di Virgilio nei graffiti
pompeiani, Napoli, 1982.
14 G. Colonna, ArcheologiaLaziale 3, 1980,51 vd.
15 G. Colonna, "Scriba cum rege sedens", Lltalie preromaine et la Rame repub-
licaine, Melanges J. Heurgon, Paris, 1976, 187 vd.
16 E Messerschmitt, "Die schreibenden Oortheiten in der etruskischen Reli-
gion", Arehiv f. Religionswissenschaft 29, 1931, 60 vd.
17 AJA 63, 1959, 279 vd.
18 Bu tr bkz. E. Ziebarth, Aus der gntiken Schule, Bonn,
1913; G. Zalateo, "Papiri scolastici", Aegyptus 41, 1961, 160 vd.; H. Harrauer,
P. J. Sijpesteijn, Neue Texte aus dem antiken Unterricht, Viyana, 1985;
bkz. H. Maehler, "Die griechische Schule im ptolemaischen Agypten",
Studia Hellenistica 27, 1983, 191 vd.; J. Debut, "Les documents scolaires",
ZPE 63, 1986,251 vd.
19 O. Gueraud, P. Jouguet, Un livre d'ecolier du III' siecle avant}.-C, Le Caire, 1938.
20 E. G. Tumer, ''Athenians Leam to Write: Plato, Protagoras 326d", BICS
1965,67 vd.
21 Bkz. O. Montevecchi, La papirologia, Torino, 1973, 395 vd.
22 Marrou, a.g.e. (Almanca) 490 vd.; Bonner, a.g.e., 163 vd.
23 Gymnasion'lar iin bkz. J. Delorme, Gymnasion, Paris, 1960.
24 Bir papirsn devi tespitine dair: E. G. Tumer, Greek
Papyri. An Introduction, Oxford, 1980, 88 vd.
25 Marrou, a.g.e. (Almanca), 510 vd.
26 V. Reichmann, "Rmische Lite ra tur in griechischer bersetzung", Philologus,
ek 34, 3, 1943; H. Gerstinger, "Ein neuer Papyrus aus der
'Papyrus Erzherzog Rainer"', Wiener Studien 55, 1937, 95 vd.; H.
Harrauer, "Ein neues bilingues CiceroFragment auf Papyrus (P. Vindob. L
127)", Wiener Studien N. E 16, 1982, 212 vd.; bkz. Marrou, a.g.e.
(Almanca), 485 vd.; Montevecchi, a.g.e., 237 vd .
. 27 E. G. Tumer, Greek Papyri, 66 vd.; hitabet iin bkz. Marrou, a.g.e.
(Almanca), 115 vd.; 369 vd.; 521 vd., hitabet iin
bkz. Bonner, a.g.e., 240 vd.
28 daki koullar iin bkz. A. Schlott, Schrift und Schreiber imAlten Agypten,
Mnih, 1989, zellikle de 118 vd.
29 Mevcut papirslerdeki zevkini bkz. W H.
Willis, ''A Census of the Literary Papyri from Egypt", Greek, Roman and
Byzantine Studies 19, 1968,205 vd.; Oksyrhynkhos kkenlipapirslerJ. Krger
incelenmitir: Oxyrhynchos in der Kaiserzeit. Studien zur Topographie
und Literaturrezeption, Frankfurt, Bem, 1990.
3. Antik Malzemeleri
1 Eski kitaplarda malzemelerine dair blmler: V. Gardthausen,
NOTlAR 249
Griechische Palaeographie, cilt 1. "Das Buchwesen im Altertum und im
byzantinischen Mittelalter", Leipzig, 1911 (yeni Leipzig, 1978), 24
vd. ve T. Birt, "Kritik und Hermeneutik nebst Abriss des antiken
Buc:hwesens", Mnih, 1913 (Handbuch der Altertumswissenschaft I, 3), 247
vd. zellikle de antik kaynaklardan ok nedeniyle
het zaman nemli olmaya devam ederler. kltrlerinin de ele
zengin bir kaynak: D. Diringer, The Hand-Produced Book, Londra, 1953.
2 Enciclopedia dell'arte antica V, 797 vd. (zengin var).
3 Enciclopedia dell'arte antica III, 995 vd. (zengin bir var); Pompeii
duvar sekisi: W. Krenkel, Pompejanische Inschriften, Leipzig, 1963;
bkz. CIL IV ve ekleri.
4 Lanet tabietleri iin bkz. A. Audollent, Defixiorum tabellae. Luteciae
Parisiorum, 1904; M. Guarducci, f.epigrafia greca dal/e origini al tardo impero,
Roma 1987, 313 vd.
5 Guarducci, a.g.e., 293 vd.
6 J. G. Vinogradov, Vjestnik istoiii, 1971, 4, 74 vd.; B. Bravo, "Unelettre
sur plomb de Berezan", Dialogues d'histoire ancienne 1, 197 4, lll vd.
7 E. Sanmarti u. R. A. Santiago, "Une lettre grecque sur plomb trouvee a
Emporion", ZPE 68, 1987, 119 vd.; a.g.y., ZPE 72, 1988
1
100 vd.; Santiago,
ZPE 80, 1990, 79 vd.
8 Audollent, . 159,Nr. 106.
9 J. T. Milik, bkz. M. Baillet, J. T. Milik u. R. De Vaux, Les Petites Grottes' de
Qumran, Oxford, 1962, 199 vd.
10 Muskalar iin bkz. R. Kotansky, "Incantations and Prayers for Salvation on
Inscribed Greek Amulets", Magika Hiera. Ancient Greek Magic and Religion,
-yay. haz. Chr. A. Faraone, D. Obbink, New York, Oxford, 1991, 107 vd.;
Pyrgi tabietleri iin bkz. M. Etruscologia,
7
Milano, 1984, 170
Almanca Etruskologie, Basel, l988, 159 vd.
ll W Schubart, Das Buch bei den Griechen und Rmem,
2
Berlin, Leipzig, 1921,
23 vd.
12 M. Coccia, "I libri del deserto", Archeo 42, 1988, 18 vd.
13 A. K. Bowman, The Roman Writing Tablets from Vindolanda,,Londra, 1983;
A. K. Bowman ve J. D. Thomas, Vindolanda: The Latin Writing Tablets,
Londra, 1983 (Britannia, Monograph Series 4).
14 Tabulae cemtae'ye ilikin bkz. Schubart, Le.; R. Pintaudi, "Tavolette lignee e
cerate della Biblioteca Vaticana", Les debuts du Codex. Actes joumee d'etude,
Paris, 1985, yay. haz. A. Blanchard, Turnhout, 1989 (Bibliologia 9), 61 vd.
15 P. Cauderlier, "Quatre cahiers scolaires (Musee du Louvre)", Les debuts du
Codex, 43 vd.
16 J. Andreau, Les aifaires de Monsieur ]ucundus, Roma, 1974.
17 L. Bo ve, di operazioni finanziarie dal!' archivio dei Sulpici. Tabulae
Pompeianae di Murecine, Napoli, 1984.
18 Fildii diptykha: H. Delbrck, Die Consular-Diptychen, Berlin, 1926.
250 ANTiKAGDA KiTAP
H. Bechert, "Singhalesische Handschriften", Wiesbaden, (Verzeiclmis
der orientalischen Handschriften 22).
20 Schrift, Druck, Buch. Im Gutenberg-Museum, Mainz, Nr.
bkz. E. Gabba, "Un documento censorio in Dionigi d'Alicarnasso
74.5", Synteleia Vincenzo Arganio-Ruiz, Napoli, 486 vd.
22 Bu tasvir zerine:. E Roncalli, "Osservazioni sui libri lintei etruschi", Rend.
Pont. Accad. 3 vd.
23 Zagreb'deki mumya bezi zerine: E Roncalli, "Carbasinis voluminibus
implicati libri", Osservazionl sulliber linteus di Zagabria, Jdl 95, 227 vd.;
Scrivere etrusco, sergi Perugia, Milano A. Rendie
Miocevic et al., Vjestnik Arheoloskog Muzeja u Zagrebu 3, Ser.,
24 Pallottino, a.g.e., 347 vd.; Almanca 327 vd.
25 Not 1'de eserler papiroloji hemen hemen tm
rehber kitaplar bu bitkiden elde edilen malzemesinden de sz ederler;
E. G. Turner, Greek Papyri. An Introduction, Oxford, 1980, l vd.; I.
Gallo, Avviamento alla papirologia greco-latina, Napoli, 1983, 23 vd.; O.
Montevecchi, La papirologia,
2
Milano ll vd. "Grundlegende
Monographie ber das 'Material' Papyrus": N. Lewis, Papyrus in Classical
Antiquity, Oxford,
26 Sicilya.pairsne dair: L. Malerba, Storia del papiro in Sicilia, Bologna, 1968.
27 C. Basile, "Metodo usato dagli antichi Egizi per la fabbricazione della carta-
papiro", Aegyptus 57, 1977, vd.
28 Turner, a.g.e., 5 vd.
29 Lewis, a.g.e., vd.
30 Papirslerin yerlere dair: Turner, a.g.e., 17 vd.; Montevecchi,
a.g.e., 24
BCH 106, 1982,533.
32 Deri ve parhlen R. Reed, Ancient Skins, Parchments and Leath-
ers, Londra, 1972; R. R. Johnson, The Role of Parchment in Greco-Roman
Antiquity, tez, Los Angeles, Ann Arbor,
33 Turner, a.g.e., 8.
34 D. Barthelemy, J. T. Miliket al., Discoveries in the]udean Desert, Oxford, 1955
vd.; J. C. Trever, Seralls from Qumran Cavel, Kuds, 1972.
35 Bkz. R. R. Johnson, Califomia Studies in Class. Antiquity 3. 1970, vd.
4. Okunur,
Antik malzemeleri bir eser: V. Gardthausen,
Griechische Palaeographie, cilt Berlin, 1911, 182 vd.; bkz. British
Museum'daki orijinallerin resimleri: A Guide to the Exhibition Illustrating
Greek and Roman fe, Londra, 1908, 184 vd.
2 Berlin Devlet Mzeleri, Preuss. Kulturbesitz, Antikenmuseum; bkz. J.
Szilagyi, "Un s tyle etrusque en bronze", BuU. Musee Budapest 54, 1980, vd.
NOTLAR 251
3 W Gaitzsch, "Der Wachsauftrag antiker Schreibtafeln", Bonner ]ahrb. 184,
1984, 189vd.
4 R. Bll, Vom Wachs, Hoechst'n "Kenntnis der Wachse 1", 9. Frank-
furt-Hoechst, 1968.
5 yazma dair: A. Schlott, Schrift und Schreiber im
Al.ten Mnih, 1989, 53 vd.
6 BCH 106, 1982, 533; BICS 30, 1983, 150.
7 BICS 30, 1983, 150.
8 Mrekkep retimine dair: Gardthausen, a.g.e., 202 vd.
9 Scrivere etrusco, Perugia'daki serginin 1985, Milano, 1985, 22.
10 E. Sjqvist, Morgantina: "Hellenistic Inkstands", A]A 63, 1959, 275f. Porticella
gemi ele geen mrekkep daha cla eskidir: C. j. Eiseman, B.
Ridgway, "The Porticello Shipwreck", College Station, 1987, 60 vd.
ll D. von Boeselager, "Funde und Darstellungen rmischer Schreib-
zeugfutterale", Klner ]ahrb. f. Vor- und Frhgesch. 22, 1989, 221 vd.
12 Schlott, a.g.e., zellikle de 146 vd.
13 Yunan ve dair: G. M. Parassoglu, xelp Kat y6vv",
Scrittura e 3, 1979,5 vd.; a.g.y., ''A Rol! upon his Knees", Yale Class. St.
28, 1985, 273 vd.
14 J.- J. Hatt, Strasbourg, Musee Archeologique. Sculptures antU]ues
Paris 1964. Nr. SO.
15 B. M. Metzger, "When Did Seribes Begin to Use Writing Desks?", Histarical
and Litterary Studies, Leiden, 1963, 123 vd.
16 R. Meiggs, Roman Ostia, Oxford, 1973, Tabi. 26a.
17 Dsseldorf, Landesbibliothek; Metzger, a.g.e., Tabi. 18.
18 Bkz. B. M. W Knox, "Silent Reading in Antiquity", Greek, Roman and Byz.
St. 9, 1968, 421 vd.
19 Bkz. IL Blm, not 5.
20 W Binsfeld, "Lesepulte aufNeumagener Reliefs", Bonner ]ahrb. 173, 1973,
201 vd.
21 Th. Birt, Die Buchrolle in der Kunst. Archiiologisch-antU]uarische Untersuchungen
zum antiken Buchwesen, Leipzig, 1907 (yeni Hildesheim, 197 6).
22 Roma, Museo Nuovo Capitolino: Helbig, Fhrer durch die ffentlichen
Sammlungen klassischer Altertmer in Rom, cilt 2,
4
Tbingen, 1966, N. 1734.
23 Paris, Louvre G 457.
24 Bu konudaki H.-J. Marrou, MoVOIKO') Etude sur !es scenes de
la vie intellectuelle figurant sur !es monuments funeraires romains, Grenoble, 1938
(yeni Roma, 1964); G. S. Dontas, EiKoves
eis apxaiav TEXVTJV, Atina, 1960.
5. Antik Kitap/ann Biimleri
1 Bu konuda en iyi Almanca eser hala: W Schubart, Das Buch bei den Griechen
252 ANTiKAGDAKiTAP
und Rmem, Berlin, Leipzig, 1921 (bu Rulo kitaba
dair nemli bir E. G. Tumer, "The Terms Recto and Verso. The Anatamy
of the Papyrus Roll", Actes XV Cangres Intem. Papyrologie I., Brksel, 1978.
Herculaneum papirsler iin de nemli: G. Cavallo, Libri, scritture,
seribi a Ercolano, Napoli, 1983 (1. ek, Cronache Ercolanensi 13, 1983).
2 Papirs zerinde yazma dair: E. G. Tumer, Greek Manuscripts of the Ancient
World, ikinci yay. haz. P. ]. Parsons, Londra, 1987 (BICS ek. 46),
zengin bir var.
3 R. Seider, Paliiographie der griechischen Papyri, cilt I-III, 1. Stuttgart, 1967-90.
4 . Oxford, Bodleian Library, Tumer, a.g.e., 38, Nr. 13.
5 P. Oxy. II 223.
6 Paris, Louvre, Tumer, a.g.e., 82, Nr. 45.
7 Brksel, Musees Royaux. Tumer, a.g.e., Nr. 73.
8 Tumer, a.g.e. ve Cavallo, a.g.e. bkz. C. H. Roberts, Greek Literary
Hands. 350 B. C. - A. D. 400, Oxford, 1956.
9 R. Seider, Paliiographie der lateinischen Papyri, cil tl-II, 2. Stuttgart 1972-81. B.
Bischoff, Paliiographie des rrnischen Altertums und des abendliindischen Mit-
telalters,
2
Berlin 1986 (zengin kaynaka s. 314 vd.).
10 Giessen niversitesi ktphanesi, Bischoff, a.g.e., 78.
ll Napoli, Biblioteca Naz., Bischoff, a.g.e., 80.
12 Oxford, Bodleian Library. Seider, a.g.e., II, 1, 36.
13 Ge kitap dair: G. Cavallo ve H. Maehler, Greek
Bookhands of the Early Byzantine Period: A. D. 300-800, Londra 1987 (BICS
ek 47).
14 Tumer, a.g.e., 8 vd.
15 P. P. Parsons, Museum Helv. 45, 1988,65 vd.
16 ok uzun sre papirs dair: N. Lewis, Papyrus in Cias-
sical Antil]uity, Oxford, 97 4, 60 vd.
7 Papirslerin zerindeki ve silinerek dair:
E. G. Tumer, Greek Papyri. An Introduction, Oxford, 1980, 6; 199.
18 T. Dorandi, "Sillyboi", Scrittura e Civiltii 8, vd.
Tumer, Greek Manuscripts of the Ancient World, 13 vd.
20 ortalama boyuna dair: Cavallo, Ubri, scritture, seribi a Ercolano, 4 7
vd.
21 Tumer, a.g.e. 62, Nr. 31.
22 $chubart, a.g.e., 58.
23 B. Hemmerdinger, Revue des etudes grecques 1948, 1044 vd.
24 Codex zerine: Thesaurus linguae Latinae, bkz. "codex";
bkz. L. Holtz, "Les mots latins designant le livre au temps d'Augustin",
Les debuts du odex. Actes de lajoumee d'etude, Paris 1985, Tumhout 1989
(Bibliologia 9), 105 vd.
25 Temel bir eser: E. G. Tumer, The Typology of the Early Codex, Univ. of
Pennsylvania Press, 1977.
27 Turner, a.g.e., 57 vd.
28 Fakat bkz. Turner, a.g.e., 69, not 10.
NOTlAR 253
30 C. H. Roberts ve. T. C. Skeat, The Birth of the Codex, Londra, 1983, 48.
31 L Koenen ve C. Rmer, Der Klner Mani-Kodex, Bonn, 1985.
32 Turner, a.g.e., 22, mini kodeksiere dair baka rnekler de var.
33 Bu kodeks ve cilderi zerine: The Facsimile Edition of the Nag Hammadi
Codices, 12 cilt, Leiden, 1972-84.
34 R. Kasser, Papyrus Bodmer XXIII, Kln, Cenevre, 1965.
35 Bu tr cildere dair: B. van Regemorter, "Le cdex relie depuis son origine
jusqu'au Haut Moyen-Age", Le Moyen Age 61, 1955, I vd.; a.g.y. "Some
Early Bindings from Egypt in the Chester Beatty Library", Dublin, 1958
(Chester Beatty Monographs 7).
36 kodeks tasvirleri iin: Turner, a.g.e., 73 vd.
37 Vergilius Vaticanus. Codex Vat. lat. 3225. Graz, 1980 (Codices
selecti LXXI), erh: D. H. Wright, Graz, 1984.
38 Vergilius Romanus: Pictura omamenta complura scripturae specimina Codicis
Vat. 3867 qui Codex Vergiiii Romanus audit, Roma, 1902 (Codices e Vaticanis
selecti 2).
39 Ilias Ambrosiana. Cod. F 205 P, Inf. Bibliothecae Ambrosianae Mediolanensis,
Bem, Olten, 1953 (Fontes Ambrosiani XXVIII).
40 Dioskurides. Codex Vindobonensis med. gr. 1 der sterr. Nationalbibliothek,
Graz, 1965 (Codices selecti XII), erh: H. Gerstinger,
Graz,l970.
41 K. Weitzmann ve H. L. Kessler, The Cotton Genesis, British Library Codex
Cotton Otho B VI, Princeton, New York, 1986.
42 O. Mazal, Kommentar zur Wiener Genesis. Faksimile-Ausgabe des Codex theol.
gr. 31 der sterr. Nationalbibliothek in Wien, Frankfurt, 1980.
43 Codex Purpureus Rossaniensis, ve erh; yay. G. Cavallo, J. Gribomont
ve W C. Loerke, Roma, Graz, 1987 (Codices selecti, LXXXI, LXXXI+).
44 A. Grabar, Les peintures de l'Evangeliaire de Sinope (Bibl. nat. Suppl. gr. 1286),
Paris, 1948.
45 Derleyen ve anlatan E. A. Lowe, Codices Latini antiquiores, ll cilt ve ekler,
Oxford, 1934-71.
46 G. Cavallo'nun ge kitap retimi zerine mkemmel
"Libro e pubblico alla fine del mondo antico", Libri, editari e pubblico nel
manda antico, yay. G. Cavallo, Roma, Bari, 1984, 81 vd.
47 S. Prete, II Cadice di Terenzio Vaticano 3226, Vatikan,l970.
bkz. J. N. Grant, Studies in the Textual Tradition of Terence, Toronto,
1986,4 vd.
48 C. H. Roberts, The Antinoopolis Papyri I, Londra, 1950, Nr. 29.
49 E A. Hirzel, P Vergiiii Maronis Opera, Oxford, 1956, III.
254 ANTiKAGDAKiTAP
50 Bu olguya dair: C. H. Roberts veT. C. Skeat, The Birth of the Codex, Londra,
983. Bu konuda eitli iin bkz. Les debuts du codex. Actes joumee
d'etude Paris 1985, yay. haz. A. Blanchard, Turnhout, 1989 (Bibliologia 9).
51 Metin sorunlara dair: G. Cavallo, "Conservazione e perdita
dei testi greci: fattari materiali, sociali, culturali", Tradizione dei classici,
della cultura, a cura di A. Giardina, Roma, Bari, 1986, 83 vd.;
A. Blanchard, "Choix antiques et codex", Les debuts du codex, 181 vd.
52 Londra, British Library. P. O.xy. 30, J. Mallon, Ernerita 17, 1949, 1 vd.
53 G. Cavallo, Roberts ve Skeat, The Birth of the Codex'in eletirisi, Studi ital.di
filol. class. 78, 118 vd.
54 T. C. Skeat, "The Length of the Standard Papyrus Roll and the Cost-Advan-
tage of the Codex", ZPE 45, 1982, vd.
6. Resimli Kitaplar
kitap illstrasyonuyla ilgilenenler ve bu konu zerinde
iin en nemli temel kitaplar: K. Weitzmann, Ancient Book Cam-
bridge Mass., 1959 ve IUustrations in RoU and Codex, Princeton, 1970;
konuya iyi bir resimli Spiitantike Buchmalerei,
Mnih, 1977 (Diegrossen Handschriften der Welt). bkz. N. Horsfall, "The
of the Illustrated Book"; Aegyptus 63, 1983, 199 vd. ve zellikle de A.
Geyer, Die Genese narrativer BuchiUustration, Frankfurt a. Main, 1989.
2 Londra, The Egypt Exploration Society. E. G. Turner, "The Charioteers from
Antinoe",JHS 93, 192 vd.; renkli resimler: Weitzmann, Spiitantike und
frhchristliche Buchmalerei, Nr. 6.
3 Bkz. Weitzmann, Ancient. Book Illumination, 5; a.g. y., Illustrations in Rol! and
Codex, .4 7 vd.
4 Elimize ulaan resimli papirslerin listesi: Enciclopedia dell'arte antica V, 946.
5 Leiden niversitesi, Cad. or. Weitzmann, Ancient Book Illumination, 8.
6 Bkz. z. Kadar, ''Anfange der zoologischen Buchillustration", Das Altertum
19, 1973, 88 vd.
7 Bkz. Z. Kadar, "Sur les problemes des illustrations des ouvrages zoologiques
d'Aristote et leurposterite", Acta Classica Univ. Scient. Debr. 5, s. 55 vd.
8 Londra, Wellcome Institute for the History of Medicine; C. Singer, "The
HerbalinAntiquity and its Transmission to Later Ages",JHS 47, vd.,
zellikle de s. 3 vd. .
9 Genel olarak \1yana Dioskurides'i ve Dioskurides dair: Enciclopedia
dell'arte antica III, 127 vd. (C. Bertelli). Kodeksin 1965,
erh eden: H. Gerstinger, Graz, 1970.
10 Floransa, Bibl. Laurent., Cad. Plut. LXXIV, 7. Weitzmann, Ancient Book
Illumination, 19; a.g.y., Illustrations in Rol! and Codex, 73 vd.; 108.
Brksel, Bibl. Royale, Cod. 3 714: Weitzmann, Ancient Book Illumination, 19;
a.g.y., Illustrations in Rol! and Codex, 136 vd.
NOTlAR 255
12 Codices e Vaticanis selecti Bd CVIII, Leipzig, 1929.
13 bkz. J. N. Grant, Studies in the Textual Tradition of Terence, Toronto,
1986.
f
14 C. Dedoussi, Fr 246 (PSI 847): "An Illustrated Fragment of Menander's
EYNOYXO:L", BICS 27, 1980,97 vd.
15 Londra, The Egypt Exploration Society, P. Ox:y. 2331.
7. Kitap ve
1 zellikle de bkz. E G. Kenyon, Books and Readers in Ancient Greece and
Rome,
2
0X.ford 1951, 10 vd.; Homeros sorununa iyi bir zet: A. Heubeck,
Die homerische Frage,
2
Darmstadt, 1988, zellikle
de 228 vd.; bkz. R. Bellamy, "Bellerophon's Tablet'', Class. ]ournal84,
1989, 289vd.
2 Bkz. Kenyon, a.g.e.
3 bir genel T. Kleberg, und Verlagswesen in der Antike,
Darmstadt, 1967; P. Fedeli, "Autore, comrnitente, pubblico in Roma
1
',
scrittura, spettacolo, Torino, 1983, 77 vd. Antik kaynaklar nedeniyle hala
L. Haenny, Schriftsteller und Buchhiindler imalten Rom, Leipzig, 1885.
4 Hesperia 4, 1935, 21.
5 E. G. Turner, Greek Manuscripts of the Ancient World,
2
Londra 1987 (BICS
ek. 46), Nr. 51.
6 U. v. Wilamowitz-Mllendorf, Der Timotheos-Papyrus, serigrafi,
Leipzig, 1903.
7 H. Erbse, "ber Aristarchs Iliasausgaben", Hermes 87, 1959, 275 vd.; A.
Heubeck, a.g.e.,
8 bkz. G. Cavallo, Scrittura e 8, 1984, 22.
9 Bkz. T. Birt,Das antike Buchwesen, Berlin, 1882, 109 vd.; ge
konusunda bilgi: R. Schipke, Untersuchungen zur
HersteUung und Verbreitung des Buches im lateinischen Westen zwischen dem 4.
und 6. ]ahrhundert, tez, Berlin 1976.
10 A. E Norman, "The Book Trade inFourth-Century Antioch",JHS 80, 1960,
122 vd.
ll Bkz. P. Petit, "Recherches sur la publication et la diffusion des discours de
Libanius", Historia 5, 1956, 479 vd.
12 Antik el bizzat kendilerinin zerine: T.
Dorandi, "Den Autoren ber die Schulter geschaut. Arbeitsweise und
Autographie bei den antiken Schriftstellern", ZPE 87, 1991, ll vd.;
stenografiye dair: H. Boge, Griechische Tachygraphie und Tironische Noten,
Hildesheim, 197 4; a.g.y., Die berlieferung der griechischen Tachygraphie. Studia
Codicologica, yay. K. Treu, Berlin, 1977, 103.
13 T. C. Skeat, "The Use ofDictation in Ancient Book-Production", Proceed-
ings of the BritishAcad. 42, 1956, 179 vd.
1
256 ANTiKAGDAKiTAP
14 K. Ohly, "Stichometrische Untersuchungen", Zentralblatt fr Bibliothek-
swesen, ek 1928.
15 R. Fehrle, Das Bibliothekswesen im alten Rom, Wiesbaden, 1986, 36 vd.
Atticus'un kelimenin tam bir yani
da yapan bir konusunda kukuludur. Fakat Atticus'un bu
tr "dk" seviyeli ticaret ilerini dnlebilir.
16 Bkz. E. G. Tumer, Greek Papyri, Oxford, 1980, 92 vd.
17 Tumer, a.g.e., 51; CIL VI 9218 Dionysius bir sz eder.
18 Bkz. Kleberg, a.g.e. 45 vd.
T. Kleberg, "Book Auctions in Ancient Rome?",Libri 22, 1973, 1 vd.; R.].
Starr, "The Used-Book Trade in the Roman World", 44, 1990, 148
vd.
20 P. Petaus 30; bkz. J. van Haelst, "Les origines du codex", LeS debutsdu
codex. Actesjoumeed'etude Paris 1985, yay. A. Blanchard, Tumhout, 1989,13
vd., zellikle de 21 vd.
21 B. K. Gold, Literary Patronage in GreeceandRome, Chapel Hill, Londra, 1987.
22 P. Oxy. E. G. Tumer, "Journal ofEgypt", Archaeol. 38, 1952, 91 vd.
23 Sansr ve kitap W Speyer, Bchervemichtung und Zensur des
Geistes bei Heiden, ]uden und Christen, Stuttgart, 1981.
8. Ktphaneler
Antik ktphanelere dair temel bir kaynak: C. Wendel ve W Grber, "Das
griechisch-rmische Altertum", Handbuch der Bibliothekswissenschaft III, 1.
2 Wiesbaden, 1955, s. I vd. zellikle de bkz. makale derlemesi:
Le biblioteche nel manda antico e medievale, yay. haz. G. Cavallo. Roma, Bari,
1989.
2 E. Posner, Archives in the Ancient World, Cambridge, Mass., 972; P. Culham,
"Archives and Altematives in Republican Rame", Class. Philology 84, 1989,
IOOvd.
3 E Burkhalter, ''Archives locales et archives centrales en Egypte romaine" !/
Chiron20, 1990, vd.
4 Yunan ktphaneleri konusunda 'de eserlerin ok
bir kaynaka derlemesi: J. Platthy, Sources on the Earliest Greek Libraries with
the Testimonia, 'Amsterdam, bkz. M. Burzachechi, "Ricerche
epigrafiche sulle antiche biblioteche del mondo greco", Rend. Acc. Line. 18,
1963, 75 vd.; 39, 1984,307 vd.
5 J. Beazley, "Hymn to Hermes", A]A 52, l948, 336 vd.
6 Tiranlar dneminde Atina'daki kltrel durum iin bkz. H. A. Shapiro, Art
and Cult under the Tyrants in Athens, Mainz,
7 Aristoteles'in ktphanesinin iin bkz. P. Moraux, Der Aristotelismus
bei den Griechen, cilt Berlin, 3 vd.
8 bkz. L. Canfora, La biblioteca scomparsa, Palermo, vd.
NOTLAR 257
9 Museion ve ktphanesine dair: RE, bkz. "Museion"
(Mller-Graupa); E. A. Pearsons, The Alexandrinian Ubrary, Glory of the
Hel/enistic World, Amsterdam, 1952; P. M. Fraser, Ptolemaic Alexandria, I,
Oxford, 1972, 305 vd.; L. Canfora, La biblioteca scomparsa, Palermo, 1988.
10 Belgeler: RE, bkz. "Museion".
ll L Canfora, "Le biblioteche ellenistiche", Le biblioteche nel mondo antico e
medievale, 3 vd., zellikle de 10 vd.
12 eserlerini yeniden yayma filologlar, 3-4
metni tek bir ruloya
13 Bkz. Fraser, a.g.e., 325 vd.
14 BSA 56, 1961,40, Nr. 110.
15 E Schmidt, Die Pinakes des KaUimachos, Berlin, 1922; R. Pfeiffer, A History
of Classical Scholarship, I., Oxford, 1968, 12 7 vd. E. G. Tum er, Greek Papyri,
Oxford, 1980, 102 vd.
16 L. Canfora, La biblioteca scomparsa, 74 vd.; 130 vd., 139 vd.
17 Serapeion'un ina edilmesine dair: A. Ro w e, Discovering of the Famous Temple
and Enclosure of Serapis at Alexandria, Le Caire, 1946; bkz. S. Handler,
A]A 75, 1971, 64 vd. Ktphane zerine: Fraser, Ptolemaic Alexandria, I.,
323 vd.
18 1776-88, Bl. XXVIII. Ancak antik kaynaklar Serapeion'un konu-
sunda grler ileri srerler: A. Baldini, "Problemi della traduzione sulla
"distruzione" del Serapea di Alessandria", Riv. di Storia Ant. 15, 1985, 97 vd.
19 C. Rapin, "Les textes litteraires grecs de la tresorerie d'Ai Khanoum'', BCH
lll, 1987,225vd.
20 ]. Raeder, Gymnasiurh 95, 1988,316 vd.
21 H. J. Schalles, "Untersuchungen zur Kulturpolitik der pergamenischen
Herrscher im dritten J ahrhundert v; Chr." (Istanbuler Forschungen 36, 1985);
bkz. E. V. Hansen, The Attalids ofPergamon,
2
lthaca, Londra, 1971.
22 E Schmidt, a.g.e. 28; 104 vd.
23 G.
24 Gymnasion'lara dair: J. Delorme, Gymnasion, Paris, 1960. R. Nicolai, "Le
biblioteche dei ginnasi", Nuovi Annali della Scuola Speciale per Archivisti e
Bibliotecari 1, 198 7, 17 vd. ktphanelerin epigrafik belgeleriyle gymnasion 'lar
fazla eletiriyor.
25 Ptolemaion'un nerede yer Auglaurion'un yenilerde saptanan konumu
bzk. G. S. Dontas, Hesperia 52, 1983, 40 vd.
26 M. Segre, Catalogo di libri da Rodi. Riv. di Filol. N. S. 13, 1935, 214 vd.; yeni
dair: G. Kh. Papakhristodoulou," Nea
Apxaia Pooo. To
Apxaiov Dodekanesiaka Khronika ll, 1986, 265 vd., a.g.y.,
"Das hellenistische Gymnasion von Rhodos. Neues zu seiner Bibliothek",
Akten des XIII. lnternat. Kongresses fr Klass. Archiiologie, Berlin, 1988,
Mainz, 1990, 500 vd.
258 ANTiKAGDA KiTAP
27 L. Robert, BCH 59, vd.
28 M. Manganaro, "Una biblioteca storica nel Ginnasio di Tamomenion e il P.
Oxy La Paroladel Passata 29, 388 vd.; a.g.y., A. Alfldi, "Una
biblioteca storica nel Ginnasio di Tamomenion nel II see. a. C.", Rmisehe
Frhgesehichte, Heidelberg, 83 vd.
29 Roma ktphaneleri : R. Fehrle, Das Bibliothekswesen im alten Rom,
Wiesbaden, 986.; bunun not 'de es erler. Roma ktphaneleri
iin bkz. Chr. Neumeister, Das antike Rom, ein literariseher Stadtfhrer,
Mnih, 106 vd.
30 Malzeme derlernesi olarak hala P. E Ptz, De M, Tulli Cieeronis
Bibliotheea, tez, Mnster,
3 O. E. Schmidt, "Ciceros Villen", Neue ]ahrb. fr das klass. Altertum 2,
328 vd.; 466 vd.
32 Papirslerin Villa dei Papiri'de dair: D. Comparetti, G. De
Petra, La Villa Ereolanese dei Pisoni, Torino, 284 vd.; C. Gallavotti, "La
custodiadei papiri n ella V illa suburbana Ercolanese", Boll. dell'lst. di patologia
dellibro 2, 53 vd.; a.g.y., "La libreria di una villa romana ercolanese
(nella casa dei papiri)", Boll. dell'Ist. di patologia dellibro 3, vd.; M.
R. Wojcik, "La 'VilladeiPapiri'. Alcune riflessioni", 2. ek, CronacheErcolanesi
13, vd.
33 Herculaneum raporu. 792, 63.
34 zlmesi zerine: M. Capasso, Storia fotografiea dell'offieina dei
papiri, Napoli,
35 M. Gigante, Catalogo dei papiri ereolanesi, Napoli, 979. metinler
iin zellikle de bkz. Cronache Ereolanesi vd.
36 G. Cavallo, "Libri, scritture, seribi a Ercolano", 1. ek, Cronache Ereolanesi
a.g.y., "I rotoli di Ereolana come prodotti sctitti. Quattro riflessioni",
Serittura e Civiltd 8, 5 vd.
3 7 G. Carettoni, Das Haus des Augustus auf dem Palatin, Mainz, 983, 7 vd.
38 Ktphanenin dekorasyonu zerine: Th. Sengelin, Apollo Palatinus, tez,
Viyana, zellikle de vd.
39 Porticus Octaviae'ye dair: E Coarelli, Guida areheologiea di Roma, Milano
246 vd.
40 Chr. Hlsen, RM 7, 902, 7 4 vd.; konuyu yeniden ele alan: F. Coarelli,
Roma, Guida archeol., Laterza, Roma, Bari 74.
Bkz. J. C. Anderson, "The Histarical Topography of the Imperial Fora",
(Coll. Latomus Brksel, vd.
42 Anderson, a.g.e., 74 vd. Traianus (ya da Hadrianus) ktphanesinden
ve sonra Historia Bibliotheca
olu turan Asinius Pollio ktphanesinin Basilica iindeki Atrium
Libertatis iine kurulup
43 Roma imparatorluk ktphanelerinin zerine: G. W. Houston,
"A Revisionary Note on Ammianus Mareellinus When did the
NOTLAR 259
Public Libraries of Ancient Rome Close?", Library Quarterly 58, 1988, 258
vd.; Roma'daki ilk ktphanelerine dair: G. Scalia, "Gli 'archiva'
di papa Damaso e le biblioteche di papa Ilaro", Studi medievali 18, 1977, 39
vd.; C. Callmer, "Die al testen christlichen Bibliotheken in Rom", Erarws 83,
1985,48 vd.
44 imparatorluk dnemindeki ktphaneler zerine: R. Cagnat, "Les
Bibliotheques municipales dans l'Empire Romain", Memoires de 1 'Institut
National de France 38, 1909, l vd.
45 Th. Mommsen, Gesammelte Schriften, IV, Berlin 1906, 433 vd.
46 Kartaca'daki ktphaneterin durumu zerine: Byrsa II. P. Gros, Rapport sur
les campagnes de fouilles de 1977 a 1980: la basilique orientale et ses abords,
Roma, 1985,27 vd.
4 7 Cagnat, a.g.e., 10 vd.
48 A. Beschaouch, R. Hanoune, Y. Thebert, Les Ruines de Bulla Regia, Roma,
1977, E. M. Ruprechtsberger, Antike \%lt 16, 1985, l3 vd., zellikle
de 24 (burada ktphane olarak ele
49 Bkz. H. Jouffroy, La Construction publique en Italie et dans l'Afriqueromaine,
Strazburg, 1986; G. Wesch-Klein, Liberalitas in rem publicam. Private
Aufwendungen zugunsten von Gemeinden im rmischen Afrika bis 284 n. Chr.,
Bonn, 1990.
50 Bu konudaki yen( The Greek Renaissance in the Roman Empire.
Papers from the tenth British Museum Class, yay. haz. S. Walker ve
A. Londra, 1990 (BICS ek 55).
51 AA 1903, 193 vd. C. Stertinius Ksenophon'a dair.: RE, bkz. "Stertinius", Nr.
3 (Kind).
52 J. Travlos, Bildlexikon zur Topographie des antiken Athen, Tbingen, 1971, 4 3 2
vd. (daha eski Ktphaneyi kii zerine: J. Oliver,
"Flavius Pantaenus, Priest of the Philosophical Muses", Harvard Theological-
Review 72, 1979, 157 vd. Ktphanenin zerine bkz. IX. Blm, not
10.
53 D. Willers, Hadrians panhellenisches Programm, Basel, 1990 (Antike \%lt. ek
16), Hadrianus ktphanesine dair: 14 vd.
54 P. Collart, "In.scriptions de Philippes", BCH 57, 1933,316 vd.
55 H. Bouvier, de lettres dans les inscriptions delphiques", ZPE,
1985, 119 vd.
56 Bkz. Chr. Habicht, "Die Inschriften des (Altertmer von
Pergamon VIII, 3). Berlin, 1969,15 vd.
57 Celsus ktphanesinin dair: J. Keil, Forschungen in Ephesos V, "1:
Die Bibliothek",
2
Wien 1953; M. Strocka, Gymnasium 88, 1981, 322 vd.
58 Mi:mumentaAsiaeMinoris antiqua8, 1962, Nr. 418.; E. L. Bowie, "Poetryand
Poets in Asia and Achaia", The Greek Renaissance in the Roman Empire, 198
vd.
59 2,3, 1944, Nr. 910.
260 ANTiKAGDA KiTAP
'60 W M. Ramsay, The Cities of St. Paul, Londra, 1907, 228 vd.
61 P. Collinet, Histoire de l'ecole de droit de Beyrouth, Paris, 1925.
62 W von Diest, Nysa ad Maeandrum, Berlin, 1913 Odl Erg.-Heft 10), 49 vd.
63 L. Robert, Hellenika 1, 1940, 144 vd.
64 G. Cavallo, "Scuola, scriptorium, biblioteca a Cesarea", Le biblioteche nel
mondo antico e medievale, 65 vd.; bkz. L. J. Levine, Caesarea under
Roman Rule, Leiden, 1975, zellikle de 119 vd.
65 Konstantinopolis ktphanesine dair: C. Wendel, "Die erste kaiserliche
Bibliothek in Konstantinopel", f 59, 1942, 193
vd. ( = C. Wen-del, Kleine Schriften zum antiken Buch- und
yay. W Krieg. Kln, 1974, 46 vd.). '
9. Ktphanelerin ve Mimarisi
Bu konuya girmek iin en uygun eser: V. M. Strocka, "Rmische
Bibliotheken", Gymnasium 88, 1981, 298 vd. Daha nceki kaynaklardan bir
seki: Chr. Callmer, "Antike Bibliotheken", Opuscula Archaeologica 3, 1944,
145 vd.; C. Wendel, "Die bauliche Entwicklung der antiken Bibliothek",
Zentralblatt fr Bibliothekswesen 63, 1949, 407 vd. (= C. Wendel, Kleine
Schriften zum anti.ken Buch- und yay. W Krieg, Kln, 1974,
144 vd.); J. T121nsberg, biblioteker i Romerriget i det 2. arhundrede e
Chr, Kopenhag, 1976; E. Makowiecka, The Origin and Evalutian of Architec-
tural Form of Roman Library, VarOVa, 1978; L. L. Johnson, The Hdlenistic
and Roman Library: Studies Pertaining to Their Architectural Form, tez, Wash-
ington, 1978 (Ann Arbor 1984).
2 E. G. Turner, Greek Papyri, Oxford, 1980, 79.
3 Kaplica m zesindeki vatanda resmi: Helbig, Fhrer durch die
klassischer Altertamer in Rom, cilt III,
4
Tbingen 1969, Nr. 2374.
Heykel olarak capsae ya da rulo demetleri iin bkz. T. Birt, Die Buchrolle
in der Kunst, Leipzig, 1907 (son Hildesheim, 1976), 248 vd.
4 Casa del Menandro' daki ktphaneye dair: A. Maiuri, La Casa del Menand ro
e il suo tesoro di argenteria, Roma, 1933, 84 vd.; Strocka, a.g.e., 300 vd.
5 C. Wendel, "Der antike Bcherschrank", Nachrichten v. d. Akad. d.
Gttingen, 1943, 267 vd. (= C. Wendel, Kleine zum
antiken Buch- und Bibliothekswesen, 64 vd.).
6 Bkz. Wendel, a:g.e.
7 A. Conze, "Die pergamenische Bibliothek", Sitzungsber. Berliner Akad. d.
53, 1884, 1257 vd.; R. Bohn, Altertmer von Pergamon Il, Berlin,
1885,56 vd.; W Radt, Pergamon, Kln, 1988, 187 vd.; Strocka, a.g.e., 302 vd.
8 Gymnasion'lara dair: J. Gymnasion. Paris 1960.
9 C. Rapin, "La tresorerie hellenistique d'Ai Khanoum", Revue Archeol. 1987,
41 vd.; a.g.y., "Les textes litteraires grecs de la tresorerie d'Ai Khanoum",
BCH, lll, 1987, 225 vd.
NOTlAR 261
10 Pantainos ktphanesinin zerine: T. L. Shear, Jr., Hesperia 42, 1973,
145 vd.; 385 vd.; J. M. Camp, Die Agora von Athen, Mainz, 1989, 211 vd.
ll P. Collard, Philippes, Ville de Macedoine, Paris, 1937, 338 vd.
12 E Castagnoli, "Sulla biblioteca del tempio di Apollo Palatino", Rend. Acc.
Lincei Ser. 8, 4, 1949, 380 vd.; Strocka, a.g.e., 307 vd.
13 Bu mekanda bir inceleme Augustus dneminden kalma
tf temel ktphanelerin nndeki seviyesine
kadar izlerrimi edindim. Domitianus dneminde
desteklerle glendirmekle yetinilmiti. Augustus dnemine ait
ktphane Domitianus dnemindeki yeni seviyedeydi.
Severus'un mermer kent ktphanelerin Tabula
Hebana'da stun ve heykel dair bilgilerle rtmektedir.
14 Hellenistik dnemdeki evlerde (Delos) ve erken Roma dnemine ait
nesnelerin duvar nilerinin mimari iin bkz. G.
Studien zur Leiden, 1979.
15 Palatium ktphanesi erevesinde Germanicus'un (Tabula Hebana)
iin bavuruya dair: T. Sengelin, Apollo Palatinus,
tez, Viyana, 1983, 189 vd.
16 Teroplum Pacis zerine: J. C. Anderson, The Histarical Topography of the
Imperial Fora (Coll. Latomus 182), Brksel, 1984, 101 vd.
17 Traianus ktphanesinin mimarisi zerine: C. N. Amici, Foro di Traiano:
Basilica Ulpia e biblioteche, Roma, 1982; "Foro Traiano. Contributi per una
ricostruzione storica e 'architettonica", Archeologia Classica 41, 1989, Z8vd.,
zellikle de: G. Piazzesi, Le due biblioteche, 180 vd.
18 Bkz. Amici, a.g.e.,
19 V gl. I. Nielsen, Thermae et balnea, Aarhus, 1990, 163 vd.
20 K. De Fine Licht, "Untersuchungen an den Trajansthermen zu Rom",
Analecta Romana 7, 1974, ekler; 19, 1990, ekler.
21 Nielsen, a.g.e., 144.
22 Strocka, a.g.e., 315 ..
23 E Coarelli, Guida archeologica di Roma, Milano, 1974, 231.
24 Gvitavecchia' daki da ("Terme Taurine") duvar nili ve podyumlu
bir ktphane salonu Ancak M. Torelli bu Traianus'un bir
ait syler: M. Torelli, Etruria, Roma, Bari 1980, 115 vd.
25 E Coarelli, Lazio, Roma, Bari, 1982, 56; bkz. Catalogo Museo della
Romana, Roma, 1958, 557, Nr. 15.
26 S. L. Weinberg, "The Southeast Building, the Twin Basilicas, the Mosaic
House", (Corinth I, V), Princeton, 1960, 5 vd.
27 Celsus ktphanesine dair: W Wildberg, M. Theurer, E Eichler, J. Keil, Die
Bibliothek, (Forschungen in Ephesos V, I),
2
Viyana, 1953; E Hueber, V. M.
Strocka, "Die Bibliothek des Celsus", Antike 6, 1975, 4, 3 vd.; Strocka,
Rmische Bibliotheken, 322 vd.
28 O. Deubner, Das Asklepieion von Pergamon. Kurze vorlaufige Beschreibung,
Berlin, 1938; 40 vd.; Radt, Pergamon, 263.
262 ANTiKAGDA KiTAP
29 Bkz. Callmer, a.g.e., 175 vd.; Strocka, a.g.e., 320 vd.; Radt, a.g.e., 262 vd. Ancak
Th. ok bkz. Abh. der preuss. der
Wissensch. 1932, 5, 10 vd., L. L. Johnson' un, a.g.e. 79 vd. olarak
sorunlarla Duvar nilerinin iinin mennede kaplanml
bu gmme dolap hayli N
1, 7 5 metredir,. u}amak iin bir podyum olmu gerekir.
Ancak ahap bir podyum bu kadar lks bir salona
pek uygun dmemektedir. Bu nedenle Johnson kitap nilerin
iinde kalan duvarlara dnr.
30 A. v. P. VIII, 3, 29, Nr. 6.
31 M. A. Sisson, "The Stoa ofHadrian at Athens", Papers of the British Schpol
at Rome ll, 1929, 50 vd.; J. Travlos, Bildlexikon zur Topographie des antiken
Athen, 244 D. Willers, "Hadrians panhellenisches
(Antike Kunst, Beih. 16). Basel, 1990, 14 vd.
32 Willers, a.g.e.
33 H. E Pfeiffer, "The Roman Library at Timgad. Memoirs of the American
Acad.", In Rome 9, 1931, 157 vd.; Strocka, a.g.e. 316 vd.
34 Kk Asya'da yer alan Nysa'daki ktphane derecede
iyi korunmutur ve zemin kat henz (W. von Diest, "Nysa
ad Maeandrum",Jdi Erg.-Heft lO, 1913,49 vd.). Yine Kk Asya'da yer alan
Side (A. M. Mansel, Die Ruinen von Side, Berlin 1963, 118 vd.) ve Kremna Q . .
1970 "Kremna Raporu", Trk ArkeolojiDergisi 19, 1970, 2, 51 vd.)
kentlerinde birer salonun ktphane iaret Fakat Stroc-
(a.g.e., 308, not 27; 309, not 28) olarak Augustus'un
Palatium'daki evindeki iki byk ve Nero'nun Domus
bir ktphane kesindir. Tivoli'deki Villa Sala.
dei Filosofi denen salonu da, iddia edilenin aksine ktphane
Bu byk salonun daire apsisinin iinde byklkte yedi duvar
nii yer Ancak, ktphaneterin sabit hi eksik olmayan ortadaki
heykel nii burada yoktur. 80 cm duvar nileri yerden
l, 75 m Nilerde gmme kitap dolaplan
dnrsek, ykseklikte bir de podyumun yer Fakat bir
podyuma dair herhangi bir belirti yoktur, zira Callmer, a.g.e., 176,
bu ekilde yorumlasa da, bunlar ilk ait Tam tersine,
alt dekorasyon paralan burada bir zamanlar bir
podyum ihtimalini ortadan Muhtemelen Sala dei Filosofi'nin
duvar nilerinde heykeller yer
35 Kitap meselesi iin bkz. Johnson, a.g.e., 182 vd.
10. Ktphane/erin ve
Antik ktphanelerde kitap dn verilmemesi ve
NOTLAR 263
istisnaiara dair: P. Fedeli, "Sul prestito librario nell' antichita e sull' arte disedurre
i bibliotecari", Quademi Urbinati 45, 165 vd.; L. Piacente, "Utenti
eprestito di libri nelle biblioteche dell'antica Roma", Studi latini e italiani 2,
1988,49 vd.
2 Roma imparatorluk ktphaneleri imparator finanse edilmi olsa
gerek.
3 Ktphane grevlileri bilgi: R. Fehrle, Das Bibliothekswesen
imalten Rom, Wiesbaden 1986, 7l vd._
4 Hyginus zerine: J. Christes, Sklaven und Freigelassene als Grammatiker und
Philologen im antiken Rom, Wiesbaden, 1979, 72 vd.
5 Melissus zerine: Christes, a.g.e., 86 vd.
6 zerine: H. G. Pflaum, Les procurateurs equestres
sous le Haute-Empire Romain, Paris, Les carrieres
sequestres sous le Haut-Empire Rom(.lin, Paris, 1960-61; ktphane
procurator'lan zerine: L. D. Bruce, "The Procurator bibliothecarum at
Rome",]ournal ofLibrary History 18, vd.
7 AE 1953, 73; G. B. The Hippo lnscription and the Career of
Suetonius", Historia 10, 99 vd.
8 S. Panciera, "Tiberius Iulius Zoili filius Fabia Pappus", 3
112 vd.
9 Bu sorunlar iin bkz. G. W. Houston, Revisionary Note on Ammianus
Mareellin us, 4.6. When did the Public Libraries of Ancient Rome Close?",
The Library Quarterly 58, 988, 258 vd.
10 Ktphaneleri ele alan uzman literatre dair: C. Wendel, "Bibliothek",
Reallexikon {r Antike und Christentum cilt 2, 2 7 2 vd. ( = C. Wendel, Kleine
Schriften zum antiken Buch- und Bibliothekswesen, yay. W. Krieg, Kln
198.).

AE Annee epigraphique
ATA American Journal of Archaeology
AJP American Journal of Philology
A. v. P. Altertmer von Pergamon, Berlin, 1885-
BCH Bulletin de correspondance hellenique
BICS Bulletin. Institute of Classical Studies. University of London
BSA Annual of the British School at Athens
CIL Corpus Incriptionum Latinarum. Berlin 1862 -
IG Inscriptiones Graecae. Berlin 1873-
]di ]ahrbuch des Deutschen Archiiologischen Instituts
]HS Journal of Hell.nic Studies
P.Oxy. The Oxyrhynchus Papyri. Londra 1898-
RE Paulys Realencyclopiidie der classisehen Altertumswissenschaft. Yeni
1893-
RM Mitteilungen des Deutschen Archiiologischen Instituts, Rmische Abteilung
St. Etr. Studi Etruschi
TAM Tituli Asiae Minoris. Viyana 1901-
ZPE Zeitschrift [r Papyrologie und Epigraphik
Resim
1 lnst. Neg. 79.2307.
2 Guarducci, Epigrafia greca daUe origini al tardo impero, Resim 13.
3 A.g.e., Resim ll 4.
4 Rasenna, storia e degli Etruschi, Resim 239.
5 Mze
6 Archeo 37, Mart 1988, dosya, s. 14.
7 Mze
8 Graffiti in the Athenian Agora, Resim 18.
9 Furtwangler-Reichhold, Griech. Vasenmalerei; Tab!. 136.
10 Drig, Art antique. Collections privees de la Suisse Romande, Nr. 214.
ll Micali, Storia dei popali ... , Tab!. 103.
12 Guarducci, Epigrafia greca dalle orgini al tardo impero, Tah!. VI.
13 Turner, The Papyrologist at Work, Tab!. 6b.
14 Mze
15 BICS, ek 46, Nr. 4.
16 Mze
17 lnst. Neg. 55.102.
18 Bagnail v. Samuel, Ostraka in the Royal Ontario Museum II, Nr. 206.
266 ANTiKAGDAKiTAP

20 A]A 963, Tabl. 35.
2 Vinogradoy.
22 Cristofani, Gli Etrnschi in Maremma, Resim 79.
23 Mze
24]HS Tabl. VI.
25 Archeo 42, s.
26 Britannia Monogr. 4, Tabl. IV 1.
27 A.g.e. Resim 7.
28 Rend. Acc. Archeol., Napoli Tabl. XVII.
29 Papyrologica Florentina XVIII, Tabl. LXI.
30 Bechart, Handschriften, Tabi. l.
3 Schrift, Druck, Buch im Gutenberg-Museum, Nr. 12.
32 Scrivere etrnsco, s. 23.
33 Scrivere etrnsco 53.
34 Perrot-Chipiez, Histoire de !'art dans 1 'antiquite, Resim 353.
35 A. Duro, Vocabolario della lingua italiana, "papiro".
36 Tumer, Greek Papyri, a, b.
3 7 M ze
38 Mze
39 Bonner ]ahrbcher S. 192.
40 Mze
41AJA 1959, Tabi. 71.
42 Museo Borbonico I, Tabi. XII.
43 Esperandieu, Recueil general des Bas-Reliefs de la Gaule Romaine, Nr. 5503.
44 Mze
45 lnst. Neg. 71.1964.
46 Mze
4 7 Tumer, Typology of Ancient Codex, Resim 1.
48 Schubart, Das Buch bei den Griechen und Rmem, Resim 14.
49 BICS, ek 46, Nr. 67.
50 A.g.e., Nr. 13.
51 Roberts, Greek Literary Hands, Nr. 21 a.
52 BICS ek 46, Nr. 45.
53 BICS, Nr. 73.
54 Mallon, Paleographie, Tabl. IV, 1.
55 Seider, Paliiographie der !at. Papyri II, 1, Tabl. III, 4.
56 A.g.e., Tabl. XX, 36.
57 Schubart, Das Buch bei den Griechen und Rmem, Resim 27.
5B Koenen-Rmer, Der Klner Mani-Kodex, s.
59 The Facsimile Edition of the Nag Hammadi Codices, Codex II, s. 3.
60 A.g.e. s. 8.
61 A.g.e. s. 7.
RESiM KAYNAKASI 26 7
62 Kasser, Papyrus Bodmer XXIII, s. 10.
63 Regemorter, Same Early Bindings from Egypt in the Chester Beatty Ubrary,
Tabl. 5.
64 Neg. 57.1947.
65 Codices e Vaticanis selecti II.
66 K. Anger,
6 7 Se ider, Paliiographie der !at. Papyri II, 1, Ta bl. X, 14.
68 Graz, 1984.
69 ]HS 1973, Tabl. IV:
70 Weitzmann, Ancient Book Illumination, Resim 1.
71 Weitzmann, IUustrations in Rol! and Codex, Tabl. XIII, 37.
72JHS 1927, Tabl. I.
73 A.g.e. Tabl. II.
7 4 Codices e Vaticanis selecti CVIII.
75 A.g.e.
76 A.g.e.
77 Weitzmann, Ancient Book Illumination, Resim 107.
78 P. Oxy. XXII, Tabl. XL
79 Quademi dell'Accademiadelle Arti del Disegno 1, 1988, s. 32.
80 Seider, Paliiographie der griech. Papyri II, Tabl. Ik.
81 BICS, ek 46, Nr. 14.
82 Papiri della R. di Milana I, Nr. 19.
83 Manganaro, Alfldi, Rmische Frhgeschichte, Tabl. 3.
84 Wojcik, La Villa dei papiri ad Ercolano, Tabl. III.
85 Sulu boya, Wilpert, Die rmischen Masaiken und Malereien der kirchlichen
Bautenvom4. bisl3.]ahrhundert IV: Tabl. 140.
86 A. v. P. VIII, 3, Tabi. 13, Nr. 38.
87 V: M. Strocka.
88 A. Effenberger.
89 Inst. Neg. 77.525.
90 Bonner ]ahrbcher 1973, S. 204.
91 A. Maiuri, Casa del Menandro, Tabl. I.
92Jnst. Neg. 1938, 20. .
93 A. v .. P. II, Tabl. III.
94 ]di 1937, s. 230.
95 A. v. P. VII, Tabl. VIII.
96 Revue archeologique, 1987, s. 45.
97 Camp, Die Agora vonAthen, Resim 157.
98 Urbis Romae, Tabl. III.
99 Accademie e biblioteche d'Italia ll, 1937, s. 13.
100 Anderson, The Histarical Topography of the Imperial Fora, Ta bl. I.
101 Archeologia Classica 1989, S. 256a, Resim 9 (modifike). .
102 Inst. Neg. 1934, 189.
268 ANTiKAGDA KiTAP
103 Amici, Foro di Traiano, Basilica Ulpia e biblioteche, Resim 126.
104 M. Monti.
105 De Fine, Ucht, Untersuchungen an den zu Rom, Tab!. I, 4.
106 Carietti u. Mirri, Le antiche camere delle terme di Tito e le loro pitture, Tab!. 2.
107 Inst. Neg. 80.1863.
108 Winnefeld, Die Villa des Hadnan bei Tivoli, Tab!. VIII (kesit).
109 Yazar.
110 Inst. Neg. 72.2613.
lll A.g.e. 72.2616.
112 Corinth V, I, s. 5.
113 Forschungen in Ephesos V, Resim 3.
114 A. v. P. XI, 2, Ta bl. 84 (kesit).
115 Pergamon
116 Deubner, Das Asklepieion von Pergamon, Resim 32.
117 "Hadrians panhellenisches Antike Kunst, ek 16, Resim 1.
118 Inst. Neg. 73.1128.
119 Inst. Neg. 73.1127.
120 Memoirs of the American Academy in Rame 9, 1931, Tabl. 16.
121 Agora Mzesi, Atina.
Dizin
Abu Simbel 29.
Abusir 129.
Aelius Stilo, Lucius 145, 190.
Aemilius, Paullus 162, 177, 185, 195.
Agapetus (papa) 185.
Agatharkhos, S amos lu ll 7.
Ai Khanoum 163, 207, 21 1.
Aigina 16:
Aiskhines 45.
Aiskhylos 14, 31, 43, 129, 155.
Akademia 153-154.
Akhaia 15,190.
Aleksandros, Abonuteikhoslu 145.
Aleksandros Aitoleus 158.
AlexanderSeverus 184,222,243-244.
Alkman 43.
Amasis 127.
Ambrosius (Milanopiskoposu) 82,107,113.
AmmianusMarcellinus 161,181-182,184.
Anagnia (Anagni) 61.
Anakreon 149.
Anaksagoras 117, 12 7.
Anaksimandros 127.
Andronikos, Rodoslu 152-153.
Ankara 48.
Annius Postumus 242-243.
AntigonosGonatas 131,162,243.
Antigonos, Karystoslu 166.
Antimakhas (air) 150.
Antiokheia 133, 141, 162, 179, 198, 211.
Antiokhos, Byk 162.
Antiokhos Epiphanes 73.
Antiokhos, IV: 146.
Antium 173,175,200.
Antonius lulianus 142.
Apellikon, Teoslu 151-152, 171.
Aphthonios 161.
Apollodoros, Damaskoslu 140, 167, 183.
Apollonios "babakam") 69.
Apollonios Eidographos 157.
270 ANTiKAGDAKiTAP
. Apollonios, Pergeli 166.
Apollonios Rhodios 157.
Apuleius 187, 243.
Aquilius Regulus, Marcus 14.1.
Argos 15-16, 157.
Aristarkhos, Samoslu 97.
Aristarkhos, Samothrakeli 130.
Aristeides 35.
Aristodemos, 169.
Aristomakhe air) 54.
Aristomenos 53.
Aristophanes 32-33, 43, 92-93, 109, 139,
150, 157, 159,215.
Aristophanes, Byzantionlu 130.
Aristoteles 10, 39, 45, 56, 65, ll7, 128, 130,
143,149,151-155,164-165, 17l-174,
187,238.
Arkadia 15.
Arkhilokhos 146.
Arsinoe 69.
Artemon, 166.
AsiniusPollio 136,179,183,211.
Asinius Pollio'nun ktphanesi 180,215.
Astypalaia 30.
Athenodoros (ktphaneci) 165.
Atina 16-18,28-29,31-33,35-36,40,49,68,
127-128,132,149-155,159,163,166-
167,171,173,177,189-190,195,210,
212,229,232,235-237.
Atrectus 141.
Atrium Libertatis 179, 183, 211.
Attalos, II. 166.
Attalos, III. 117, 164.
Attalos ktphanesi 206-208.
Atticus, Pomponius 44, 96, 132, 133, 139,
140,152,171,172,173,174,200,243.
Augustinus 82, 185, 186. .
Augustus 44,48,67, 137,143-144,146,175,
179, 180-181, 188, 212-213,24
Augustus ktphane 181,
188.
Aurelianus (Roma imparatoru) 64, 160-
161, 183.
Aurelius Syrnmachus, Quintus 185.
Berezan 51-52.
Berytos (Beyrut) 195.
Biton 166.
Brundisium (Brindisi) 24, 141, 168 .
Caecilius Epirota, Quintus 44.
Caecilius lucundus 60.
Caecina, Au! us 134.
Caere (Cerveteri) 19-22, 38, 54, 62.
Caesar 75, 134, 152, 160,164, 178-180,210-
211,241,242,244.
Caesarea Marittima 195.
Caligula 146, 181.
Calpurnius Piso, Lucius 176.
Calvisius Sabinus, Gaius 164.
Caracalla 222, 24 3.
Carvilius Spurius 24, 38.
Casa del Menandro 203-205.
Catius, Titus 205.
Cato Uticensis 172.
Catullus 144,200.
Cicero 10, 39, 44-45, 92, 95-96, ll0-1ll,
128,132-134,139-140,143-146,152-
153,166,171-174,200,202-203,243.
Claudius (Roma imparatoru) 24, 68, 136,
188.
Claudius Caecus, Appius 24.
Claudius Quadrigarius, Quintus 186.
Claudius Tiberius (ktphanelerden
sorumlu hekim) 241.
Clodius Thrasea Paetus 14 7.
Clusium (Chiusi) 38.
Comum (COmo) 187, 240.
Constantinus, Byk 107, 166, 184, 196-
197.
Constantius, II. 197.
Corfidius, Lucius 139.
Cornelius Faustus Sulla 152, 170-172.
Cornelius Nepos 174, 205, 243.
Cumae 19, 171, 173.
Dakhla 55, 57.
Delphoi 54, 191, 194.
Demetrios 144.
Demetrios, Phaleronlu 154.
Demokedes '149.
Demokritos 117,
Demosthenes 41, 43, 45, 89,131,242.
Dertona (Tortona) 187.
Derveni 72, 129-130.
Diocletianus 44, 73, 137, 147.
Diocletianus 184, 223, 243.
-Diogenes, ll, 49.
Diogenes Laertios 10, 126, 128, 131, 146,
151,153,165,243.
DionKhrysostomos 142,189,193.
Dionysios (Pomponius Atticus'un klesi)
174.
Dionysios bitkiler yazan) ll 7.
Dioskurides (hekim) 107, 119.
Dodona 50.
Domitianus 84, 115, 143, 146, 181, 187,212.
Domus Tiberiana'daki ktphane 240.
Dorus 140.
Drusus 215.
DuraEuropos 69; 73.
Dyrrhakhion (Durazzo) 188.
Eleazar 72.
Elephantine 69.
Elis 15.
Emporion 51.
Ennius 43,44, 142.
Epameinondas 53.
Ephesos (Efes) 10,191,193,195,227-228,241.
Epidauros 191.
Epiktetos 135.
Epikuros 145, 153, 177, 202.
Epikuros'un "bahesi" 153.
Eratosthenes 157, 159.
Erekhteion 68.
Erythrai (Lokris) 54.
Euboia 15-19.
Eukleides (Atina arkhon'u) 18, 150.
Eukratides 163, 207.
Eumenes, II. 73, 164, 206.
Euphorion 162, 182.
Euripides 32-33,41,43,96, 122, 128-129,
150,155,166,203.
Eusebios 196.
Euthydemos (Sokrates'in 150.
Fabius Pictor, Quintus 137, 167.
-Falerli 38.
Favorinus, Arelateli 189.
Fayyum 36, 69.
Fidus Optatus 142.
Filistin 15, 69, 195.
Flavia Melitine 191-192.
DiZiN 271
FlaVia Melitine'nin Asklepieion' daki ktp-
hanesi 229.
Flavius Aemiliamis, Lucius 188.
Flavius Pantainos, Titus 189.
Fronto 61, 132,237-238,241.
Fulgentius 25.
Gabii 38.
Galenos 96, 14l, 155-157,161,164,182,217.
Gellius 141-142, 178,182-183, 186-187, 190,
238-240.
Georgios 197-198.
Germanicus 215.
Girit 14-15, 18.
Gordianus, II. (Roma imparatoru) 175-176.
Gorgias 45.
Habeistan 65.
Hadrianus 160, 183, 189-191, 195, 223,229-
232,242.
Hadrianus ktphanesi 190, 229, 232, 235.
Hadrianus 17 6.
Halikarnassos (Bodrum) 194.
Harpokration 143, 144.
Helikon 51.
Helvidius Priscus 147.
Herakleides 150.
Herakleitos, Rhodiapolisli 10, 195, 240.
Herakleopolis 69.
Herculaneum 69, 92, 95, 176-177, 202.
Herennios Philon 244.
Herennius Severus 175,205.
Hennarkhos 153.
Hermodoros 128.
Hennapolis 69.
Herodes Attikos 40.
Heron, 117.
Hesiodos 43, 52, 126, 149.
Hieron II., Syrakusaili 168.
40, 105, 132-133, 184.
Hilarus (papa) 185.
Hipparkhas (Atina 33, 126, 149.
Hippo Regius 242.
Hippokrates, Khioslu 116.
Homeros 10, 17,19,41-43, 9Q, 105, 111-112,
115, 122, 126, 129-i31, 138-139,144,
149,157,159,166-167,185,194-195.
Horatius 44, 134, 140-142, 180, 239.
272 ANTiKAGDA KiTAP
Hyginus ISO, 241.
Hypereides 4 I.
Iulianus (imparator) 142, l97-l9S.
Iulius Africanus, Sexrus 149, IS4, 195, 242.
Iulius Celsus Po lemaean us, Tiberius 19 I.
Iulius Longinianus, Gaius 194.
Iulius Martialis 175.
Iulius Pappus, Tiberius 242.
Iulius Quintianus Flavius Rogatiarius,
Marcus 1S7.
Iulius Vestinus, Ludus 160, 242.
!uno Moneta 61.
149.
Byk 10, 36, 42, l2S-129, 13 I.
6S, 73, 137,141,143, 152, 154-
156, 15S, l7S,
195-197, 206, 213, 240,242.
ktphanesi bkz. Museion
41,45-56,57, 12S,242.
30.
Kadmos 14, 15.
Kallimakhos 157-159, 239.
Karanis 69.
Kartaca 141,160,170, 1S7.
Kassandros, 13 154.
Khios 3.
14, l5S.
Kleomenes (boksr) 30.
Kleopatra
Knidos (Data) 75.
Kolophon 150.
Konstantinopolis 72,
144, 166, 196, 197.
Koptos 69.
Korinthos 15, 173, 194,223,227.
Kos 167, ISS, 191.
Krates, Malloslu 166.
Krateuas ll7, ll9.
Ksenophon 127-l2S, 150.
Kserkses 149.
Kumran 54, n.
Kydas (ktphane mdr) l5S.
Kyrene
Lakonia 15.
Laris Pulenas 3S-39, S4.
Lasos 149.
Laterano IS5-1S6.
Laurentum 213.
Lausos (mabeyinci) 72.
Libanios 133, 145:
Licinius Macer 61.
Linos 17, 43, S4.
Livia 67.
Livius 3S, 61, 92, 94, 97, lll, 140, 144, 146.
Livius Andronicus 39, 43, 190.
Livius Larensis, Publius 5.
Lucanus 44, 144.
Lucilius 134.
Lucullus 162,171-172.
Lykeion
Lykon 153.
Lykophron l5S.
Lykurgos 155.
Lysias 45.
Magliano (Toscana) 53.
Marcellus ISI, 195.
Marcellus, Sideli 10,
MarcusAntonius 165,177.
Marcus Aurelius 61, 132,236,239,241.
Marsiliana d'Albegna .19-20, 23.
Martialis 61, 75,S4, l09-ll2, ll9, 140-144,
175, 202.
Matidia 1S7.
Maximinus, (Roma imparatoru) I 05.
Megara 16.
Melissus, Gaius ISI, 241.
Menandros 41, 43, 9S, 109, 122, 144, 167,
203,205.
Messenia 15, 53.
Metrodoros bitkiler ll 7.
Mettius Epaphroditus, Marcus 46, 176.
Mezopotamya 65.
29, 36, 42, 44, 47, 49, 55, 57, 64-66,
6S-73, 75, S6, 92, 99-100, 103, 105,
109, lll, ll6, 127, 129, 140; 142, 149,
154-155, 15S-160,
198.
Miletos 1S, 25-26, 30, 127.
Mithridates VI., Pontoslu ll9, 162,
71, 199.
Mnemon, Sideli 161.
Morgantina 51, 77, 79.
Museion ktphanesi 130,
143,154,159-162,164-167,170,178,
185,187,206,210,218,220,223,227.
Naevius 169.
NagHammadi 100-102.
Neleus, Skepsisli 151-153, 155.
Nero 134, 180, 188, 203, 212.
Nestor, 18-19,25.
Neumagen 45,78,84,202-203.
Nikopolis 135.
Nola 196.
Nysa 149, 195.
Octavia 181.
Octavius Lampadio, Gaius 14 2.
Oksyrhynkhos 69, 92, 94, 96, 143.
Onesandros (ktphane mdr) 158.
Origenes 135, 195-196.
Orosius 97.
Orvieto 75.
Ostia 80-81, 142, 183. /
Ovidius 44, 77,110-111,141,144,146,180,
240.
Palatium ktphanesi 180, 213216, 218,
235,237,239,241.
Palmyra 64, 160.
Pamphilos 196.
Pantainosktphanesi 190,210,212,236-
238.
Pantheon'daki ktphane 184, 242-243.
Papirius Paetus, Lucius 173.
Parrhasios 114.
Parthenios 50, 182.
Patrai (Patras) 190.
Paulinus, 185, 196.
Pausanias 30,51-53,166, 190,231.
Peisistratos 127, 149, 150.
Pergamon (Bergama) 73, 117, 151,156, 163-
166,180,191,206,213,229.
Perseus, 162, 170, 178.
Persius 175-176.
Petaus (ky katibi) 36-37.
Philadelphia 69.
Philippi 190,210.
Philoderrios, 177-178, 202.
Philolaos 128, 150.
Pindaros 43, 96, 112, 159.
Piraeus 167.
Pithekusai 17-19, 28.
.DiZiN 273
Platon 30, 39AO, 97, 112, 128, 143, 150.
Plautus 39, 178:
Plinius,Gen 134,136,175,178,187,189,
205,213,240.
Plinius, 134, 143.
Polemon, 166.
Pollius Valerianus, Quintus 141.
Polybios 156, 169, 170.
Polykrates, Samoslu 127, 145, 149.
Pompeii 49, 50, 59, 60, 78, 173, 203-205.
Pompeius 163.
Pompeius Macer, Gnaeus 180, 241.
Porsenna 38.
Porticus Octaviae'deki ktphane 212.
Praeneste (Palestr1na) 22.
Propertius 144.
Prusa (Bursa) 189, 193.
Ptolemaion 166-167.
Ptolemaios, II. Philadelphos 72, 158.
Ptolemaios, I. Soter 154.
Ptolemaios, III. Euergetes 161, 168.
Ptolemaios, VI. Philometor 164, 166.
Ptolemaios VIII. Euergetes .. 155.
Ptolemai:s Hermu 36.
Puteoli (Pozzuoli) 173.
Pyrgi 54-55.
Quintianus 40-41,45,135,140,146,151.
Rhianos 182.
Rodos 17, 19, 152, 167, 169, 195.
Roma 10,1J, 22, 26, 36, 43, 45,47-49,56,
60-61,69,78-80,82,86,105,137,140,
145,149,171,185-186,195,197,218.
Sabrata 187.
Sai:s 68.
Sallustius 44, 144.
Salmydessos 127.
176.
Saneta Sanetarum 185-186.
Sappho 43.
Scipio Aemilianus 170.
Sebasteion 188.
274 ANTiKAGDAKiTAP
Secundus 109, i ll, 14 l.
Seleukos Nikanor 149.
Seneca 178,203-204.
Serapeion ktphanesi 16 l.
Servius Claudius, 7 3.
Sicilya 35, 51, 65, 68, 77, 79, 134,
170.
Sikyon 15-16,54.
S ili us ltalicus 7 5.
Simanides 149.
Smyma 169.
Soknopaiu Nesos 69.
Sokrates 127, 150.
Salon 126.
Sophokles 31, 43, 155.
Sophron 151.
Sosius 140.
Sparta 53, 128, 146.
Statius 44, 136.
S tertinius Avi tu s 1 7 5.
Stertinius Ksenophori, Gaius 188.
Strabon 137, 154, 160-161, 169,
195,206.
Straton, Lampsakoslu 151, 153.
_Suessa Aurunca 187,215.
Suetonius 10, 44, 72, 144, 146, 160, 178,
182, 241-242.
Sulpicius Apoilinaris 238.
Sulpicius Maximus, Quintus 82, 84.
Suriye 15, 73, 132.
Syrakusai 35, 65-66, 168, 170.
Tacitus (Roma imparatoru) 24, 64, 143,
"183.
Taenea 68.
Tarquinia (Tarquinii) 19,38-39.
Tarsus 195.
Tauromenion (Taonnina) 167-168.
Tebtynis 69,117.
Templum Pacis'teki ktphane 182, 216-
217,232.
Terentius 39,44, 108,121-124,179,
Thamugadi 187, 233.
Thebai (Bai.bti,i}
ThemisHas
Theon, 16 l.
Theophilos piskoposu)
Theophrastos 65-66,143,151-154,171.
Thera 15, 28.
Thukydides 10, 97, 131, 145,242.
Tiberius 10, 146, 181-182.
Tibullus 144.
Tibur (Tivoli) 176, 186, 223, 238-239.
Tiro 132.
Titus 13-14,143, 180-181,205,212.
Traianus 179, 182-183,_185, 187-189, 194,
198,212,227,236,242.
Traianus 219-222,24 l.
Traianus'un ktphanesi(Bibliotheca
Ulpia) 64, 183-184, 213, 223,239.
Trier 45, 76, 78, 133, r4 1.
Tryphon 140-14 l.
Tusculum 38, 171-173.
Tyrannion 152-153, 174.
Tzetzes 156,
Ugarit 15.
Ulpianus 48, lll.
Valens (Roma imparatoru) 197.
Valerius Pollio 144.
Varro 37, 61, 73,119, 141,145, 164, 174,
179, 241, 244.
Vergilius 10, 4 2, 44, 107' 108, ll 0- ll 2, 119-
122,139,142,144,175,185.
Verrius Flaccus, Marcus 144.
Vespasianus 182, 211.
Vindolanda (Britanya) 56,58-59, 61.
Vitruvius ll7, 143,154,163-164,175,202-
203,213.
Volsinii (Bolsena) 187.
Vulci 19.
Zagreb 62, 65, 7i
Zenobia 64,
Zenodaros 130,157-158.
243.
'leph-vrimis lparall 16.
ANTiKAGDA KiTAP
Horst Blanck
..............................................................
u "kitaplar rulo ve
ve ktphaneleri ele alan en nemli eserlerden
ok desteklenen bu eser hem kaynaklara
hem de en son veri ve bulgulara
insanlar ve da kitap-
la bir kurdular. Horst Blanck Kitap"ta
ve okuyup dun-
kitap o dnemde hangi
malzemelerden papirsten rulo kitap-
tan kodekse an-
zel kitap ve kamu ktphanelerini,
ktphanelerin mimari bir tasvir ediyor.
Horst Blanck dostumuz nihayet

Horst Blanck - Antik Çağda Kitap

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Horst Blanck - Antik Çağda Kitap

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DOST

You might also like