Jean Jacques Rousseau Insanlar Arasindaki Esitsizligin Kaynagi

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
NSANLAR ARASINDAK ETSZLN KAYNAI J.-J. ROUSSEAU Yaymlayan: Say Yaynlar / eviren: R. N. leri Kapak tasarm: Derman ver / Bask: Lord Matbaas Cilt: Yedign Mcellithanesi / Beinci Basm: Mart 1995- Genel Datm: SAY DAITIM LTD. T. Ankara Caddesi No: 54 Sirkeci / STANBUL Tel: 512 21 58 - 528 17 54 Fax: 512 50 80 jean jacques ROUSSEAU NSANLAR ARASINDAK ETSZLN KAYNAI VE TEMELLER ZERNE KONUMA GR, YORUM J. - L. Lecercle eviri Rasih Nuri leri
JEAN - JACQUES ROUSSEAU 1712 1778 HAYATI VE ESERLER Rousseau, ktidarlarla, grnte bile uzlamaya benzeyen her trl anlamay red etmiti. K. Marx, Schweitzer'e Mektup 24 Ocak 1885 HALKTAN BR Jean-Jacques Rousseau, ilk nemli eseri olan Bilimler ve San'attar stne Konuma'y, 1750, ylnda, nc toplumsal tabaka'nn (tiers etatM*) en ileri kesimi eski rejime kar genel taarruz amacyla g(*) Snl kavramndan nce, Fransa'da toplum U toplumsal tabakaya (etat) ayrlrd: 1. Asiller (Klllar); 2. Din adamlan (cbbelller); 3. Dierleri, yani burjuvalar, zanaatkarlar, kyller, iiler (tiers etat), nc toplumsal tabakay olutururlard. lerini bir araya toplarken yaynlad. Bu dnem, balca ideolojik dayana Katolik Kilisesi olan derebeylik rejiminin
ve mutlak kralln temellerini ykmaya giriilen ve btn dnce alanlarnda (felsefede, doa bilimlerinde, tarihte, ahlkta, hukukta v.b.'de) yeni bir dnya grn ileyip ortaya karan byk eserlerin yaratld dnemdir. Montesquieu'nun Kanunlarn Ruhu 1749da, Diderot'nun Krler Hakknda Mek-tup'u 1749da yaynland; Bouffon'un Doa Tarihinin birinci cildi de yle. 1751'de birinci cildi kacak olan Ansiklopedinin prospekts 1750'de, Voltaire'in XIV nc Louis Yzyl ile ayn zamanda yaynland. Demek ki yzyln bu dnm yllarnda edebiyat, hi deilse en fazla gze arpan eserlerinde, esas iti-barile savamc oluyor. retici glerin gelimesini frenlemek ve bylece ulusal birlie ulalmasn nlemek, halkn yoksulluu pahasna, asalak bir aznln yaamasna olanak veren derebeylik dzenine kar-bakaldran, her trl siyasi haktan yoksun nc toplumsal tabaka'nm hakl isteklerini, davalarn bu eserler anlatyor. nc toplumsal tabaka mutlak kralla, derebeylik aristokrasisine ve her yeni dnceye direnmenin balca merkezi olan Kilise'ye kar birlemitir. 1750 yllarna doru, bu tabakann btn gleri geni bir birleik cephe halinde toplanrlar. Bu cephe, Fransz Devrimi'ne kadar savam srdrecek, ynetecektir. Bununla birlikte nc toplumsal tabaka, tek eii ve badak bir sosyal smf deildir. Nfusun byk ounluunu tekil eden kk kyller yn, btn derebeylik ykmllklerinin ve kralln ald vergilerin arln tamaktadr. Buna kar, vergi mltezimleri gibi byk burjuvalar, mutlak kralln vergi dzeninden kr salamaktadrlar; onlar da halkn ar smrlnden yararlanarak yaamaktadrlar. Kylerde, kr topluluklarnn geleneksel ykmllkleri ile baml bulunan fakir kyller, topra yeni kapitalist yntemlerle ileten byk iftilere kardrlar. stelik tarladaki almalara ara verildii srelerde, onlara
ilkel madde datp, kendi hesabna, evlerinde altran iverenler tarafndan da smrlmektedirler. ehirlerde kk zanaatlar, manfaktrlerin baarl rekabeti karsnda boyun emektedirler ve ktlk yllarnda buday speklatrleri zenginleir, servetler yarken, ounluu oluturan kk insanlar alktan lmektedir. Bu kar elikileri, devrim dnemindeki silahl atmalar sonucuna varmadan nce, doktrinlerde yansmtr. Parlamentonun soylu yesi, feodal byk toprak sahibi Montesquieu, eski rejime byk lde baldr, eserinde burjuvazinin isteklerini derebeylik dzeni ile badatrma giriimi grlr. Daha atak olan Voltaire ve Ansiklopedistler, eski rejime kar korkusuzca savarlar ve ilerici burjuvazinin karlarn temsil ederler. Voltaire, Helvetius, d'Holbach kii olarak para ileriyle uraan kapitalistlerdir. Bunlarm program, tarihin ynne uygundur, retici glerin gelimesi amacna yneliktir. Aralarndan bazlar, felsefede materyalizme kadar ularlar. nsann, bilimle, nesnelerin zn bulabileceine, uygarl gelitirebileceine ve mutluluu yeryznde salayabileceine inanrlar.' Ama politikada, mutlaki-yete kar demokratik tezleri savunup desteklemek durumunda kalrlarsa da (Diderot'un Ansiklopedideki Autorite Politique. maddesi gibi) bunlar, pek demokrat saylamazlar. Yce gnll ve yrekli olduklar iin, halkn mutluluunu salamak isterler. Ancak bu, halkn kendisinin, aydnlktan ve sa duyudan yoksun (d'Holbach'n sz) aa halk tabakasnn ii olmamaldr. Kendileri de burjuva olduklar iin, grltc, rahat durmaz ayak takmndan kuku duyarlar. Akln egemenliini kurmak, aydnlanm bir aznln rol olacaklar. Fakat Engels1 akln egemenlii, burjuvazinin idealize edilmi egemenliinden baka bir ey deildi. der. Soy aristokrasisinin yerine para aristokrasisini geirmek sz
konusuydu. lerleme, ancak, halk ynlarnn smrlmesiyle baarlabilirdi. Eski rejime kar byk burjuvazi ile birlik olan kk burjuvazinin, kendisini yok etmeye ve mlkszletirmeye ynelik kapitalizmin gelimesini kabul etmesi iin hibir neden yoktur; kk burjivazi, feodal smrden de hibir kar salamaz. Ancak eski rejimde ektikleri, daha fazladr. Bu yzden kk burjuvazi, demokratik dncelerin girip yerlemesine ok daha aktr. Fakat burjuvazinin bu kesimi, geerli ekonomik bir programa sahip olamaz. Tarihin yok olmaya mahkum ettii kk mlkiyetine, umutsuzca ve sk skya sarlmaktadr. Eski rejimin yerine, olumlu, ne koyabilirdi? stekleri hayali dler, hayaller eklini almak zorundadr: Btn yurttalarn kk mlk sahibi olacaklar bir sosyal eitlik dzeni. Bu hayal, nlenmesi olanaksz, ekonomik gelimeye aykr ve zt olduundan, bu smf, aslnda bir gerileme, kendi gerilemesi olarak grd ileri doru yry knar. lerleme arac olan bilimin gelimesine kukuyla bakar, bilimin silah olan akla snrsz gven gstermez2. Kk burjuva ynlarna bir ideoloji vermi bulunan Rousseau'nun eserini, ite bu genel grn 1 Antl Dhring Cilt I. - Sol Yaynlar, Ankara. 2 nc toplumsal tabakann iindeki eitli eilimleri ksaca gzden geirmeyi tamamlamak iin en yeteneksiz tabakalarn zlemlerini anlatan ideologlardan da sz amak gerekirdi. Komnist bir doktrinin unsurlar bunlar arasnda grnr. Aralarnda en ilgi ekici olan Morelly'dir. 10 iinde, yerine koymak gerekir. Rousseau, Ansiklopedistlerden daha ileri, ama daha ekingen ve rkektir. Politik bakmdan daha ataktr, ve derinlere gider; ama felsefe alannda onlarn en ileri olanlarndan ok geride kalr. Rousseau'nun eserindeki eliki, ite byle, dehasnn
yetersizliinden deil, szcs olmu bulunduu kk burjuvazinin elimeli durumundan ileri gelmitir. Meydana Gelme, Oluma Yllar: (1712 -1750) Rousseau, 1712 ylnda, Cenevre'de dodu. O'nu Cenevreliler yararna yazlar yazm bir Cenevreli olarak grmek, eserinin esas zn deitirmek ve nemini snrlandrmak olacaktr. Le Contrat Social-i (Toplumsal Szlemeyi) yazd zaman Cenevre Anayasasn hi bilmedii, bugn, hemen hemen, kesindir. XVI. yzylda, kap svire'ye sman Fransz protes-tanlanndan gelme bir aileye mensup olmasndan ok, kltr tamamen Fransz olduu ve Fransz edebiyatnda, dnnde ve politik hayatnda byk bir rol oynad iin Rousseau, Fransa'ya aittir. Bununla birlikte, aslnn Cenevre'den gelmesi, eserleri zerinde belli bir etki yapmtr. Ailesi, Kal-vinist idi. Demek ki katoliklie gre daha bireyci, daha aklc, daha ciddi ve sade bir dine balyd. (Marx'a gre reform, burjuva devriminin ilk dalgasyd.) Fakat hepsinden nemlisi, Cenevre bir cumhuriyettir ve Rousseau, btn hayat boyunca Fransa kralnn uyruklar arasnda, bir cumhuriyette domu olmann gururu ile dolat ve yaad; daima tad biricik an, Cenevre Vatanda an oldu. Bu cumhuriyetin, aslnda, btn iktidarn yirmi be yeli Kk Meclis'e ait bulunduu bit zenginler oligarisi olmas, burada bizim iin ok nemli deildir; Rousseau ancak byk eserleri yaymlandktan sonra bu gerein farkna vard. Doutan cumhuriyeti olmas, ann Fran11 sa'snda, kendi zgrlnn bilincine varmasnda Rousseau'ya yardm etti. Babas saatiydi; ailesi, kk burjuvazidendi. Rousseau, kendisini en fakir snflardan km saymaz, ttiraflar'da. anlattna gre, o, trelerinin halktan ayrd ettii aile de dnyaya gelmitir. Ama ok ksa zamanda kendi haline brakld ve kendini halka
karm buldu. Babas kararsz, romantik ruhlu bir adamd. Saatleri onarrken, yedi yandaki Jean-Jacques'a duygusal romanlar ve bu arada da Plutarque'in .XVI'nci yzyldan beri btn cumhuriyetilerin bir eit yurt severlik el kitab haline gelmi bulunan- Les Hom-mes lllustres (nl Kiiler) kitabn okutur, dinlerdi. Babas bir kavga sonunda, Cenevre'yi terkeder vs daha dnyaya gelirken anasn yitirmi olan Jean-Jacques ile bir daha hi ilgilenmez. ocuk, iki yl sreyle Lambercier adnda bir pro-testan papazna emanet edildi ve Latince renmeye balad. Bu, bir bakasnn ynetimi altnda yapt, hemen hemen tek alma olacaktr. Sonra rakla verildi ve iki yl bir oymacnn yannda kald. raklk, o zamann en dk durumlarndan biriydi; Jean-Jacques, eziyet grr, dvlr. Kendini, ocuklarn bavurduklar aralarla korur; yalan syler, alar rpar. Sonunda bir gn kaar, ve on yl sreyle her eit meslei deneyip her eit yoksulluu tadarak, serseri, gezici bir hayat yaar. Grne gre oportnizminden, din deitirir, katolik olur. Kendi de ilkesiz bir servenci olan bir gen kadnn, Mme. de Warens'm himayesi altna girer, sonra k olur. Uaklk eder, kendi bilmedii halde mzik retmenlii yapar. Mme. de Warens'in yannda, nce Annecy' de, sonra Chamberry'de, ok okur ve kendi kltrn kendi kendine, yntemsel bir ekilde oluturmaya giriir. 1740'da Lyon'da, Condillac ve Mably'nin kardei 12 M. de Mably'nin ocuklarna eitmen olur; sonra cebinde, servet kazandracan sand bir mzik notas sistemi tasla olduu halde, Paris'e gelir. Fakat bunu Bilimler Akademisine bouna sunar; kabul edilmez. Kendi gibi tannmam bir gen yazar olan Diderot ile ilgi kurar ve salonlara, zellikle para ileriyle uraan Samuel Bernard'n kz Mme. Dupin'in salonuna girmeye balar. Mzik retme zoruyla mzik renir ve bir opera yazar:
Les Muses Galantes. Ama btn bunlar, onu geindirmeye yetmiyordu. Yeniden yoksullua dt, Venedik bykelisinin yannda bir sekreterlik kabul etti; bu adamn hizmetinde on sekiz ay kald. Bu sralardadr ki politik sorunlarla ilgilenmeye balar ve sadece giriini yani Le Contrat So-cial'i (Toplumsal Szleme) yi yazd Institutions Po-litiques'inin ilk dnceleri kafasnda belirir. Sonra, bykeli ile bozuur, bu defa srekli olarak yerlemek zere, Paris'e dner. Kendisini mzisyen ve tiyatro yazan olarak tantmaya balar, Les Muses Galantes'i oynatr, Voltaire ile birlikte bir opera, Les Ftes de Ramire'i yapar; ayn zamanda Mme. Dupin'in vey olu M. de Fran-cueil'n sekreteridir. Bu arada koyu cahil bir han hizmetisi ile, Therese Levasseur ile birlikte yaamaya balar; ondan be ocuu olacak ve bunlar, birbiri ardndan, Bulunmu ocuklar Yurduna brakacaktr. Filozoflar arasndaki ilikilerini geniletir; yakn olan Diderot ve Condillac'tan baka, para ileriyle uraan bir aileye mensup Mme. d'Epinay ile tanr, sonra Grimm ile iliki kurar. 1749 yaznda Diderot, Vincennes kalesi burcuna hapsedilmitir. Rousseau, le sonrasn dostuyla birlikte geirmek iin, yaya, Mrcure de France' okuyarak giderken, Dijon Akademisinin at yarmann konusu olan soruya gz iliir: Bilimlerin ve San'at-larn lerlemesi, Trelerin Bozulmasna m, Yoksa Arnmasna m Yardm Etmitir? 13 Bunu okuduum anda, baka bir evren grdm ve baka bir insan oldum. der (tiraflar: Kitap III). yleyse, n ele geirmek zere olduu o anda, Rousseau kimdir? Gerici eletiriciler onda her eit zayfl ve ktl bulmular, kararszln, deiken ruhunu (Protestanlktan katoliklie dnmtr ve ilerde yeniden
protestanla dnecektir), kendisinin bakmn bazan salayan, ana dedii halde sevgilisi de olan, ama gene de bahvan Claude Anet ile bir zaman paylamay kabul ettii Mme. de Warens ile olan pheli ve iki ynl durumunu; hepsinin stnde de, bir eitim kitab yazarndan geldii iin balanmaz hatas olan, ocuklarn yzst brakmasn knamlardr. En hogrl olanlar, ya da en ktleri, bunlarn hepsini hasta sinirlerine verirler. O, delidir derler, ki devrimcilerin esinlendikleri balca kaynaklardan biri olan bu kiiyi kk drmek iin en iyi yol budur. Yaplan bu eletirilerin hepsi de yanl deildir. JeanJacques'n, sinir sistemi zerinde etki yapan ve btn mr boyunca sren, bir hastal vard. Fakat o, ihtiyarl dnda, hibir zaman zihin dengesizlii belirtileri gstermedi; yallnda da zaman zaman, ve zellikle, bask ve takibe urad zamanlar bu belirtiler meydana kyordu. Discours sur l'inga-Ut6, Emile ve La Contrat Social gibi ak, iyi anlatlm eserlerin yazarn delilikle sulandrmak, aptalca bir iftiradr. Genliinde hayatn alkalad, ahlk tanmayan, igdlerine hkim olamayan bir varlk izlenimi verdii dorudur. Ama konumuz, kendi haline braklm, ok erken bir zamanda toplumun basks altnda kalm, servenci bir kadnn boyunduruu altna girmi bir ocuktur; ve artc olan udur ki, bir yknt haline gelebilecek olan bu gen ocuk, kendi kendine, bu kadar gl bir kiilik kurmay 14 baarabilmitir. ocuklarn brakm olmas balanamaz; ama, olay bugnk dncelerimizle yarglamamak gerekir. XVIII. yzylda, aristokrasinin iinde bile, bu gibi eyler olaand. D'Alembert'in Mme. de Tencin'in olu
olduunu ve anas tarafndan bir kilisenin kapsna brakldn, herkes bilir. Rousseau, Therese Levasseur'un btn ailesinin bakm da kendi stnde olduundan, para zorluklar ve skntlar iinde olduu iin, baka birok insanlarn yaptn yapt, bunu yaparken, herhalde, Mme. de Tencin'den daha fazla bal vard. nemli olan, onun, daha sonra, aristokratlarn ahlkna kar yeni bir ahlk ortaya karmak iddiasnda bulunmu olmasdr; fakat ocuklarn terkettii zaman, bu noktaya henz varm deildi. htiyarlnda bu iten bir hayli znt ektii grlyor. Rousseau, burada, bir sulu olmaktan ok bir kurban olarak belirir. Karaszlk savna gelince, bu, ona, aslnda eref verir. Bu ili adam, boyunduruun hibir trne dayanamaz. Her eyden fazla, baskdan ac eker ve zgrlne satald zaman, brakr gider. Gezici hayat, bu yzdendir. Yoksulluu ve serveni, yaldzl bir klelie her zaman stn tutacaktr. Onda hibir ey, zgrlk akndan daha derin deildir. Kendi kendisi olmak, hayatnda, duygularnda ve fikirlerinde hep zgr olmak ister. Hakl bir fikri savunmak iin konumaya karar verdii zaman, hibir zenginlik, mevki, gvenlik kaygs onu susturamaz. Tek basma kalsa bile, doru bildiini savunacak, destekleyecektir. Gezici hayat, zamannn yazarlar arasnda ona ayr bir deney salad. Gezilerinde, halkn yoksulluunu grd, anlad. Emei bakalarnn keyfine ve hevesine bal olan insann aalamhm grd, anlad1. 3 tiraflarn drdnc kitabnda anlatlan, vergi karmak n domuz sucuunu saklayan kylnn hikyesi ilgintir. 15 Aralarnda kendisini her zaman rahat hissettii halk sevmeyi rendi. Hayatn amansz okulunda yetien bu adam, ayn zamanda, salam bir kltr edinmek yolunu da buldu. Bu
kltr, elbette, bilimlerde ok daha fazla derinlemi olan Diderot'nun kltr kadar geni deildi. Ama Rousseau da, ansiklopedik bir kafadr. Eserinde yanat ve deindii konularn ve edebiyat trlerinin ok eitli olmas, bunu kantlar. Mzik, tiyatro, iir, kimya, botanik, dilbilim, ekonomi politik, hukuk, pedagoji, roman Vb. Bu kltr, kolejlerde edinilmemiti. Okul eitimi grmemiti o. Az renimli ve kendi kendini yetitirmi bir kiiydi, ama rendiine tam hkim olan ve btn dnceleri eletirici ateinden geirme alkanl bulunan olaanst bir zihin gcne sahipti. 1741 ylnda Paris salonlarnda ortaya kan adam, ite byledir. Oraya genlik tutkularnn drtsyle geldii kesindir. Paris, o an fikir merkezidir, ve hretlerini yapan, Paris salonlardr. Halktan km bir aydn iin, salonlar onu kabul edip, desteklemezse, baarya ulama umudu hi yoktur. Yetenekli yazarlarn yaamalarn salayan bilim ve san'at koruyucusu zenginlere, btn kaplan aan etkili kadnlara ancak oralarda rastlanabilir. Marmontel, Grimm, daha sonra Beaumarchais gibi kimseler, baarlarn salonlarda salamlardr. JeanJacques, kendi baarsn niin orada salamayacakt? O, Paris salonlar aristokrasisine kar hibir pein yarg beslemiyordu. Genlik eserlerinde bu lemin kodamanlarna kar hibir dmanlk izi bulunamaz. Onlarla iliki kurduktan sonradr ki onlardan nefret etmeye balayacak, maraz alnganl geliecektir. Gittike byyen dmanl, onun doasna bal nedenlerle aklanr. Salonlarda parlamak iin serbestlik ve rahatlk gerekir; Rousseau ise ekingen ve beceriksizdir. Parlak karl bulabilmek, hazrce16 vap olmak gerekir; o ise yava ve ardr ve ancak yalnz kald zaman bir eyler yaratabilir. En ar sorunlar bile hafif ve nkteli bir tarzda tartmay bilmek gerekir; o ise
ciddidir ve fikirler atmasna btn ruhunu katar. Ksacas, Voltaire' olmak gerek; o ise Jean-Jacques'tr. Fakat konunun -derinde yatan nedeni, bir snf nedenidir. Salonlarda aristokratlar ve byk burjuvalar, halkn yoksulluu sayesinde, bolluk iinde yaarlar; o ise kendini halk bilir. Baron d'Holbach, ona, bir gn, kendisine kar niin bu kadar souk olduunu sorar. Rousseau- Siz, ok zenginsiniz. karln verir. Bu zenginler kalpsizdir; yapmacklarla doludur. Byk tutkularn ancak aralkl olarak, zaman zaman sesini ykselttii halkn arasnda, insandaki doal duygular daha sk iitilir. Bu duygular, daha yksek toplum tabakalarnda, salt olarak boulmutur ve duygu maskesi altmda sesini duyuran kendini gsterme ve sivrilme merakndan ve karlarndan baka bir ey kesinlikle yoktur. (tiraflar, Kitap: IV) Baka birisi olsa bu pislie alr, katlanr, uyard. Rousseau'nun dehas ise yekinmeye ve bakaldrmaya dayaldr. Ondan bir salon adam yapp karmak isterler. Ksacas, bir Voltaire. Ama, hayr! O, Cenevre vatanda Jean-Jacques olacak ve bir aznln byk zenginliini, byk ounluun yoksulluunu ve herkesin mutsuzluunu, felketini douran bir toplumun yalanlarn gsterip knayacaktr. Byk eserinin ilenip hazrlanmas (1750-1762) Bilimler ve San'atlar zerine Konuma yazs, Dijon Akademisi tarafndan dllendirildi ve hemen byk yanklar uyandrd. Bunun ardndan, uzun sren bir kalem tartmas geldi. Aralarnda Polonya F. 2/17 kral Stanislas gibi amatrler de bulunmak zere, birok yazar Rousseau'ya kar tartmaya girdiler-, Rousseau karlk verdi ve tartma, ikinci konumann yaynlanmasna kadar srd. Rousseau'nun dmanlar, Marmontel'in ve Morellet'nin Mcmoires'larm (Anlar) kant olarak alp, tezini ona ilham edenin Diderot olduunu
ileri srerek onun itibarn krmaya girimilerdir. Onlara gre Rousseau, Dijon Akademisine, bilimlerin ve san" atlarn ilerlemesinin ahlkm ve trelerin arnmasna fiilen yardm ettii yolunda karlk verme tasarsn dostuna am-, Diderot da, aykr dnceler ileri srme sevgisinin drts ile ona tezin ok beylik olduunu, bakalarndan ayrlmak ve sivrilmek gerektiini sylemi, ve Rousseau' nun daha sonra gelitirecei dnce ve kantlan, parlak bir tarzda sylemi olsa gerektir. Bu dedikodular, incelemeye dayankl deildir. Bundan baka her ikisini de baary zorlayacak kadar agzl arlatanlar olarak tantt iin, Rousseau kadar Diderot'yu da kltr. Bu iki insan, doruya duyduklar sevgi yznden o kadar ok kiisel fedakrlklar yapmlardr ki, baka tr bir n hak etmemilerdir. Rous-seau'nun, btn hayat boyunca, bir dostunun nerdii bir aykr dnceye bal kaldn varsaymak, hangi saduyuya uygun der? Bundan baka, Di-derot, Marmontel'in savlarn hi de dorulamyor. Tersine, Refutation du Uvre De l'Hommeunda aka yle der: Rousseau, Rousseau olduu iin, yapmas gerekeni yapt. Ben, ben olacam iin, ya hibir ey yapmam, ya da bambaka bir ey yapardm. Vie de Snaue'inde anlatt, doru grnyor. Rousseau, yarmaya katlma niyetini anca, Diderot, yle haykrr: Duraksamaya yer yok. Hi kimsenin savunmad gr savunacaksnz. Diderot, bylece, eilimlerini bildii Rousseau'nun cevabn nceden sezmi oluyordu. 18 Bu ilk Konuma, Rousseau'ya birdenbire n salad. Ama bu, gene de stn deerde bir eser deildir. Rousseau'nun kendisi, ki edebiyatta kendini gsterme ve sivrilme merak yoktu, onu en kt eserlerinden biri sayar: Kalemimden km olanlar arasnda dnce dzeni bakmndan en zayf ve uyum bakmndan en zavall olan, budur. (tiraflar) Ahlk zerine gzel sz syleme dzeyini
amaz. Bununla birlikte, ok byk nem tar; nk Rousseau'nun btn retisi, tohum halinde orada vardr. Rousseau, bilimlerin ve san'atlarm ilerlemesinin treleri bozduunu savunmakla, filozoflarn genel olarak kabul etmi olduklar dncelerin tersi olan yolu tutar. Ayn dnemde yaymlanan Ansiklopedi'nm prospekts, toplumu, akim icaplarna gre, yeniden kurmaya olanak veren bilime alman bir mar gibi nlamt. Rousseau, bu toplumun eitsizlik temeli zerinde kurulmu olduunu; kltrn, ssl ve gsterili yaay halkn yoksulluuna dayanan kokumu bir aristokrasinin hizmetinde olduunu grd. Bu 'Konumazdaki gerek yenilik, iyi insan doas kokumu topluma kar karmaktan ibaret deildir. Bunu, ondan nce bakalar yapmt ve uygarlk ncesi vahet halinin iyilii konusu, XVIII. yzylda yaygn bir dncedir. Ama, bir ksm insanlarn iinde yaad bolluun arkasnda, bakalarnn yoksulluu olduunu, hem de byk bir tutku ile ilk syleyen, Rousseau olmutu. Bu Konuma'da ierik bulunan bu tezi izleyen polemik boyunca, zellikle Reponse au roi de Po-logne'da. (Polonya Kralna Cevap) gititke daha fazla aa kar. Eletiricisi, sadece derebeylik toplumuna kar deil, fakat zenginlik eitsizlii temeli zerine kurulmu bulunan her topluma kar yneliktir. O, artk, yolunu bulmutur. Filozoflarla bozumaz, nk kendisini onlarla kar karya getiren atma 19 henz gizli ve belirtisizdir, D'Alembert Discours Preliminaires d l'Encylopedie'sinde, Grimin Correspondance litteraire'inde bu ilk Konuma'nm dosta bir eletirisini yapmakla kalrlar. Rousseau, Ansiklopedi ile ibirlii yapar, mzik yazlarn o salar-, 1755'te de tezlerini derinletirdii ve ahlki dzlemden politik dzleme getii, Discours sur l'ecoriomie politique'ini verecektir. Diderot ile ilikisi srer, en deerli dostunun Di-dorot olmas, nemlidir. Diderot da, kendi gibi, edebiyatlarn derbeder
hayat iinde uzun zaman yaam, gene kendisi gibi bir kk burjuvadr. Bu srada Rousseau, salonlardan gittike uzaklar. Kendi ahlk reformuna balar ve bir kk zanaat gibi bamsz yaamaya karar verir. Bu parlak yazar, sayfas 10 paraya (sous) mzik notalar kopye ederek yaamaya giriecek, sert ve kar gtmeyen bir yaama rnei verecektir. te kiisel hayatndaki bu arballk, kk burjuvazinin kalbini fethedecektir. Gene bu arballk, bu yksek orun, eserleriyle birlikte, devrimin byk jakobenlerini, Marat'lan ve Robespierre'leri esinleyecektir. 1752'de bir komik-operas daha Le Devin du village, ardndan, nsz birinci Konujma'daki fikirleri akla kavuturan bir komedisi, Narcisse, sahneye konur. Le Devin du viJIoge'na dl olarak verilmek istenen bir krallk eref deneini almay reddeder. 1755'te Dijon Akademisinin at bir yarmaya daha katlr. Ayrca inceleyeceimiz Discours sur l'ori-gine de l'inegalite ite buradan kar. Bundan sonra Cenevre'ye gezmeye gitti ve orada yeniden kalvinizme dnd. Paris hayatndan usanmti; Chevrette atosunun parkmdaki bir bahvan kulbesini, Ermitage', emrine veren Mme. d'Epinay'in bu nerisini kabul etti. Ansiklopedistlerle kavgalar ite burada ciddileecek-tir. Burjuva eletirisi bu bozumay, genellikle, Rous-seau'nun gvensizlii ve alnganl, devaml takip 20 altnda bulunduu saplants, Diderot'nun boboazlklar ve Gnmm'in entrikalar gibi kiisel sebeplerle aklar. ki ynden gelen bu baya nedenlerin, ilgili-lerin bilincinde de asl nedenleri glgede brakm olmas olasl vardr. Fakat eletirinin rol, dedikodular bir yana brakp anlamazln, bir smf atmas olan atmann kaynana ykselmek olmaldr; Ansiklopedistlerin lml kanad (Voltaire) kadar, ileri kamd da (Diderot, d'Holbach)
kapitalist burjuvazinin ilerici programn gelitirirken; Rousseau, daha devrimci olan fakat ekonomik bir programa sahip olmayan ve hayale sman demokratik ynlarn karlarn temsil eder. 1758'de Rousseau, Mme. d'Epinay ile bozuur ve Montmorency'de, Mont-Louis evciine yerleir. Burada geirdii zaman, hayatnn en verimli dnemidir. nce Lettre d'Alembert sur les spectacles'i yaynlad ve bu, Ansiklopedistlerle kesin olarak bozumasna sebep oldu. Rousseau, burada, genel olarak san'ata ve ayrm yapmadan btn tiyatro trlerine kar kmaz. Sosyal eitsizlik zerine,kurulmu olmayacak bir toplum dzeninde san'atm yararl erdemine inancn, birok yerlerde tekrarlamtr. San'atn yrek gc, ruh kuvveti veren ve yurttalara degin bir ierii bulunmaldr. Ve eer Rousseau klasik tiyatroya kar kyorsa, bu, klasik tiyatroda aristokratik bir san'at grd iindir. Aslnda bu, haksz bir gr olmakla beraber, halk bir san'ata yol at iin, gerekliydi. Lettre d'AlemberUin, sonunda, Devrimin gelecekte ele alaca, bir halk ve yurtta enlikleri program nerir. David tarafndan dzenlenen byk devrim enliklerinin kuramcs Rousseau'dur. 1761 ve 1762'de esas eseri La Nouvelle Heloise, Le Contrat Social ve Emile yaymlanr. Her , -rctimlidir (didactique). Rousseau, buraya kadar, zenginliklerin eit olmayan dalm zerine kurulmu olan bir toplumda zamannn insannn aalap ba21 yalamasnn nedenlerini gstermi, knamt. imdi artk, adalarna, yeniletirilmi, iyiletirilmi bir insan grntsn gsteriyor. Le Contrat Social (Toplumsal Szleme), insanlarn, erdemleriyle hareket eden yurttalar, yani yurtsever insanlar olabilecekleri, demokratik, eitlie dayanan bir toplumun ilkelerini koyar.
La Nouvee Heloise (Yeni Heloise), aristokrasinin kokumasna kar bir burjuva aile erdemi lksn; kadm dknl ve ehvet peinde dolamaya kar daha salam ve shhatli bir duygu hayatn karr. stelik Rousseau, zamanna uygun olarak, daha iyi bir toplum kurmak iin bireyi iyiletirmek gerektiini dnr; ve bu yzden Emile'i, doa kanunlarna uygun bir eitim plann verir. Bu eser, birbirini tutar ve ulu bir plana bal gibi grnr. Fakat Rousseau'nun dncesinin iinde bulunan ve temsil ettii snftan ayrlmas olanaksz elimeler bu eserde her zaman belirir. Bir zmleme, bunlar ortaya karmaya yeter-, biz ise bu ksa gzden geirmede, sadece, bu byk eserden her birinin tarih bakmndan nemini belirtmek istiyoruz. Le Contrat Social", bu ok soyut ve ok kuru politik hukuk kitab, halkn egemenlii ilkesini aklayan en derin, en yetkin eserdir. Her vatanda, kendi zgrln salamak iin, kendi ahsn, halkn istek ve iradesinin ifadesinden baka bir ey olmayan, genel istein ve iradenin yksek ynetimi altna koyar. Rousseau, egemen olan genel istek ve iradeyi, kanunlar yrtmekle grevli olan hkmetten ayrt eder. Rousseau burjuva dn erevesi iinde kald iin, zorluklar burada balar. O, zel mlkiyetin kaldrlmasn hi dnmez. Demek ki zenginler ve fakirler gene var olacaktr; peki, zenginlerin hkmete el koymalar ve genel istek ve iradeyi hie sayp tersine davranmalar nasl nlenecektir? Bu, burjuva dn22 cesi iin zmlenemez bir sorundur ve Rousseau da bunun iinden, ancak hayallerle kar; servetlerin eitliine einir, sse ve gsterie kar kanunlara eilim duyar; oysa bu einim ve eilimler hep sanayiin ve ticaretin gelimesini kstekleyeceklerdir. Btn bu yollarn
gszln nceden sezerek, yapsn salamlatrmak iin, bir Devlet dinine bavurur. Jakobenler zerine hibir kitap, bu kadar byk etki yapmamtr. Bu eser onlar iin, devrimci erdemin, yurttalk ruhunun, ksacas, yurtseverliin el kitab olmutu. Rousseau'nun dncesi, kozmopolitlikten ok, pek ok uzakt. Le Contrat Social'de, 1789' dan ok nce, yurtseverlik ile cumhuriyeti ruhun birbirine baland, birbiriyle badat pek aka grlr. te yandan Rousseau, btn yurttalar btn haklarn egemene teslim ettiklerine gre, egemenin, zgrl savunmak iin snrsz bir gce sahip olduunu kesin olarak sylemekle, Jakobenlere, devrimci terrn temel ilkesini retmitir. Nihayet Le Contrat Social'in yurttalk dini, Ro-bespierre'i, yce Varlk dininin kurulmasnda esinle-mitir. Pedagoji kitab "Emile*, ilerici bir rol oynamtr; bu ilericilik, zellikle, esas itibariyle 1762'de yurt dma srlmelerine kadar Jesuite'lerin ellerinde olan, zamannn kolejlerinde uygulanan renimle Rousseau'nun fikirleri, karlatrld zaman ortaya kar. Rousseau, rnesansn byk hmanistlerinin rneine uygun olarak insanm hem madd hem manev, lam, eksiksiz gelimesini; nesnelerin dorudan doruya gzlenmesinin, kitaplardan renmenin yerini olana olduu kadar ok alaca; bilimlerin esas role sahip olaca; pratiin teoriyle karaca bir retim yaplmasn ister. Emile, bir el zanaat renir, nk devrimler yzylnn kriz dnemine yaklayoruz (Emil, Kitap III) ve bundan byle hibir sosyal 23 durum, istikrarl olmayacaktr. Bu pedagojinin temelinde u ilke yatar: ocuun kiiliini gelitirmek, doasnn ona brakt iyi eylere sayg gstermek, ondan akla dayanmayan her trl pein hkm ve batl inanc her trl gelenei karp atmak gerektir. Ksacas, kendi
kendine yarglara varabilecek bir adam yapmak gerektir, ve Devrimin arifesinde bu, ok byk nem tar. Fakat Rousseau'nun dncesindeki ve hayalci huyundaki elimeler, en parlak bir ekilde, EmfJo'de ortaya kar. nce, yeni bir insann meydana getirilmesinde pedagojiye verilen rol, hayalcidir. Yeni insan kim meydana getirecektir? Pedagojinin devrimci bir deere sahip olabilmesi iin, nce, eiticileri eitmek-gerekirdi. Burada, dnyay fikirlerin ynettiini, yleyse toplumu iyiletirmek iin bireyi iyiletirmek gerektiini dnen XVIII. yzyl filozoflarnn idealizmini yeniden buluruz. te yandan, Rousseau'nun meydana getirmek istedii insan, hangi insandr? Doa halinde yaayan insan m? Le Contrat Sodaln insan m? Nesneleri yaratann ellerinden kan her ey, iyidir; insanlarn ellerinde her ey, soysuzlar. Emile'in ilk szleri ite bunlardr. Ama hemen sonra, Rousseau iyi toplum kurumlan, insann temizliini bozmay en iyi bilenlerdir. diye kesin konuur. Biz burda Rousseau'nun, en gzel ifadesini Jakobenle-rin kahramanca hayalciliinde bulan burjuva yurtseverlii ile rekabet zerine kurulmu kapitalizmin gelimesi iin gerekli burjuva bireycilii arasnda bir o yana bir bu yana ekilip durduunu dnyoruz. Reusseau, burada, burjuvazinin esas eilimlerini, eliik olan ve kendisinin aamayaca, amann ancak yeni proletarya iin mmkn olduu, eliik eilimleri derinlikle anlatr. Aslnda yurtta olmas gereken Emil, hi deilse on be yama kadar, insanlardan uzak, her trl toplum hayatnn dnda yetitirilir. 24 Bu anti-sosyal eilim, sonralar, gerici dnceye hizmet etmitir; bugn bile burjuvazi, ocuklarn, sosyal hayat hakknda bir ey bilmeden eitilmelerine iyice zen gsterir. te yandan Rousseau, Emile'i pein yarglarn ve
batl inanlarn penesinden koparmak isteiyle, onu, toplum halinde yaayan insanlarn birikmi deney ve grgleri olan, insan kltrnden de bilgisiz tutar. Emile, on iki yama gelinceye kadar, kitaplardan yoksundur; zek ve bilgilerinin gelitirilmesine ancak ondan sonra balanr. Birok bakmlardan Rousseau, szde yeni yntemleri ile, aslnda burjuvazinin kltrel gerilemesini ifade eden pedagoglarn atasdr. Demek ki, bu karmak eserin ifte etkisi vardr. Jakobenlerin, Lepelletier, de Saint-Fargeau ve SaintJuste'n ilerici eitim tasarlarn, ama bir de, XIX. yzyln ve gnmzn kimi pedagoglarnn gerici teorilerini esinlemitir. Emile'de, Savoie'l papaz yardmcsnn inancn aklamas nl blmne ayr bir yer vermek, yerinde olacaktr; Rousseau, burada, kendi dininin ilkelerini anlatr. O, ruhun lmezliine, te dnyada iyileri dllendiren ve ktleri cezalandran ve varl, doann harikalarnn manzaras, kendi bilincinin sezgisi ile kantlanan bir tanrya, tanrsal icgdye inanr. Demek ki Rousseau, bir deiste .yaratmac- dir. Grnte, gene bir deiste olan, Voltaire'e yakndr. Rousseau, Tann'nm her trl grnm eklini, tapnma ve ayinleri, u veya bu kiliseye zg domalar. Voltaire gibi, reddeder. Rousseau'nun dini de, Voltaire gibi, papazlar snfndan vazgeebilir. Unutmamak gerekir ki, teki filozoflar gibi, Rousseau da derebeyliin balca kalesi olan kiliseye kar savamaktadr. Gerekte Rousseau'nun yaratancl Voltaire'in zlem ve isteklerinden ok farkl zlem ve isteklerden doar. Voltaire, materyalizmi, hi deilse resmen, reddeder; nk te dnyada halka sz dinletecek ve 25 zel mlkiyeti koruyacak bir jandarma-tanr'ya gereksinimi vardr. Rousseau ise, tersine, halk teselli edecek, ezilenlerin te dnyada cn alacak ve ktleri yani zenginleri cezalandracak bir tanrya gereksinim
duyar. Kodamanlar, zenginler, yzyln mutlular tanrnn hi bulunmamasndan rahatlayacaklardr; fakat bir te dnyay beklemek, halk ve yoksullar teselli eder.' nancn aklanmasnn tarihi rol konusunda karara varmak iin, basit formllerle yetinmek olanakszdr. Rousseau'nun, bir din alkoymakla, bu an katolikliin gl etkisi altndaki kk burjuvazisi ve halk iin daha yaklalabilir olduu, besbellidir. Engels, Fransa'da materyalizmin, dou ve kayna bakmndan, aristokratik olduu zerinde srarla durur. Ansiklopedistler, halktan uzak kalmlardr. Bundan baka, Rousseau, Kilise ile bir orta hal aresi uzlamasna varmakla, savamn ekseninin yerini deitirmitir. Artk sz konusu olan, akln dine kar savam deil, dindar olsun olmasn, halkn yani kyllerin ve kk burjuvalarn, aristokratlara ve zenginlere kar savamyd. Denilebilir ki, nancm aklanmasnda tohum halinde Robespierre'in politikas vardr; o, halk aristokratlara kar bir araya toplamann, ayn zamanda halkn dinsel inanlar yklmaya kalklrsa, mmkn olamayacan ok iyi anlamt. Ayn sralarda genel olarak tann-tanmaz olan, Ansiklopedistlerin taraftar Condorcet gibi Jiron-denler ise devrime ihanet ediyorlard. Bu kesin dnm noktasnda Rousseau'nun yaradandl yararl bir rol oynamtr. Fikirler tarihinde inan aklamasnn ansiklopedistlerin materyalizmine gre bir gerileme olduu, yine dorudur. Rousseau dinsel bir bilinemezcilie ba4 Deleyne'ye mektup. Yl 1758. 26 vuruyor; bilincinin her trl sebepten nce, kendisine Tanr'nn varln akladn izah etmekle, inanclk (fideizm) kapsn ayor. Gericilik bu olay kullanmaktan geri kalmamtr5. Emil yaymlanr yaymlanmaz Piskopos Lefrance de Pompignan, Hristiyanlk ile filozoflar arasndaki bir nc kutup yaratt iin Rousseau'yu
kutlamt. Marksizmin statlarnn Rousseau'dan ok Diderot ve Ansiklopedistleri tuttuklarn belirtmeleri hakldr. La Nouvelle Heloisein birok kuaklar zerinde yapm olduu geni etkiyi bugn gznne getirmek, gtr; nk dokunakl slubu, heyecan verici gcnn byk bir ksmn kaybetmitir. Mektuplar eklindeki bu uzun roman, roman tarihinde bir dnm noktasn simgeler ve ortaya koyduu eitli sorunlarla hemen hemen, Rousseau'culuun bir ansiklope-disidir. Ondan nce roman, ho ve havai edebiyatn stn tutulan tr idi. La Nouvelle Heloise bu aristokratik akma kesin bir darbe vurdu ve romana, gerekilik yolunda, bir adm attrd. Rousseau'dan nce de Le-sage, Marivaux, Prevost gibi gereki byk romanclar vardr; fakat onlarda dank olan unsurlar, hem gereki hem de lirik bir roman olan, La Nouvelle Heloise'de bir araya topland. Burada, zellikle birinci blmde, ac veren ama deerler kazandran, hayatn kendiliinden iyi, stn bir biimi olan tutkunun trksn buluruz. Rousseau bu konuda Diderot ile birlik ve Hristiyanla kardr. Julie'nin sevgilisi SaintPreux Jle evlenmesini snfsal nedenlerle nleyen sosyal grenekleri knar. Zamannn toplumunda kadnn gururu krlm durumunu ortaya koyar ve knar. 5 Objektif bakmdan, ezilmekte olanlarn teselli olarak bir tanrya inanmalar, halk ynlarn mcadeleden uzaklatrmaktan baka bir sonu vermez. 27 Aristokrasinin srdrd ve aileyi bozup datan haylaz ve apkm hayata kar, Rousseau, aile hayatnn arballn yceltir. kinci blmde Julie, kocas M. de Wolmar'a iten bal kalr-, o an aristokratlar iin, bu, gln bir davrantr. Rousseau, buradan da Diderot'ya yakn, Greuze'n hayrandr.
te yandan Rousseau, ehirlerde aristokrasinin kokumuluuna kar, krlarda doann koynunda yaanan doal, sade hayat koyar ve Rnesanstan bu yana rastlanmam bir yeni deyile doaya vgler dzer. Diderot dnda, Ansiklopedistler iin doa, soyut bir fikir, felsefi bir kategoridir; Spinoza'da olduu gibi, kendi kendisinin maddi sebebidir. Rousseau iin ise, doa, tersine, btn duygularyla yararlanp zevkine vard, zenginliklerle dolu bir yaayan gerek, bir cokunluk kayna, bir srdatr. La Nouvelle Heloise'in getirdii belki en byk yenilik de ite budur-, Rousseau XVIII. yzylda o kadar az rastlanan lirik iirin en byk airidir. Dz yazs, fikirleri ak ve gl bir ekilde ifade etmekle yetinmez. Mzisyen olduu iin, duygulan btn scaklk-laryla ve ritmlerle anlatmay da bilir; heyecan, ya-yhc hale gelir-, bu yzden birok, gzel okuyucu hanm, La Nouvelle Helois'i okurken gzya dkmlerdir. Fakat La Nouvelle Heloise, kk burjuvazinin elimelerini yanstr: Duygularn zgr genilemesine alnan bir mar, bir ilh olan birinci blm, olacaa boyun emeyi tleyen ikinci blmn karsna kar. nk Julie, babasnn kesin buyruuna uyarak, sevdii adamdan vazgemeyi ve yal bir adamla evlenmeyi kabul ettii zaman, o kadar uzdillilikle knanan sosyal greneklerin ve trelerin nnde boyun emitir. Gerici romantizm, buradan, te dnyann tesellisine kavumak umudu, kader, yalnzlk sevgisi, kendi iine kapanmak, heyecan iin heyecan aramak vs. gibi pek ok konuyu ekip almtr. 28 Son yllar (1762 -1778) Emile'in. yaymlanmas, Rousseau'ya kar bask ve zulmlere yol at. Parlamento, kitab knad ve yazarnn tutuklanmasn emretti. Rousseau, ok acele kamak zorunda kald. Paris Bapiskoposu, aleyhinde, bir buyrultu yaynlad. Protestanlar da pek iyi bir tavr taknmadlar.
Cenevre'de mahkum oldu, Neuchtel topranda Motiers'e geti; orada da papazlar ona kar halk kkrttlar. Beinne glndeki Saint-Pierre adasna snd, Senato kendisini oradan da srmekte gecikmedi. Filozof David Hume, Rousseau"yu ngiltere'ye davet etti, oraya Alsas zerinden geti. ok gemeden aralar bozuldu ve Rousseau, Fransa'ya dnp, iktidarn izniyle 1770'te Paris'te yerleinceye kadar, gezici hayatna yeniden balad. 1778'de Ermenoville' de lmne kadar topluluktan uzak yaad; herkesten kukuland iin az sayda dostlar dnda kimseyi yaknna kabul etmedi. Kilise, Parlamento, Krallk ve filozoflar, hep ona kar idiler. Grnte, tek bana kalm, yalnz bir adamd. Oysa kimsenin onun kadar etkisi, onun kadar hayran yoktu. Korsika'dan, Polonya'dan anayasa hazrlamas iin arlar geliyordu. Bilinmedik retilileri, ard aras kesilmeden, ekildii ve kuku iinde yaad kesine sokulmak iin urayorlard. Kovalanp sktrlan bu yalnz adamn, dnceler zerinde, kendisine bask ve zulm yapanlarn sahip olmadklar, bir ekim gc vardr. Daha da ok yazmtr. Fakat artk, eseri, nitelik deitirmitir. nsanlara sesleniyorsa, bunu, artk, kendisini rnek vererek, gelecek kuaklar nnde kendisini iftiralara ve hakszlklara kar savunmaya alarak yapar. ok sayda yazlar arasnda, Les Confessions (tirflar) ve lmn yanda braktraca Rxveries dun promeneur solitaire (Yalnz gezerin hayalleri) tekilerden ayrlr. Confessions, hayatnn hikyesi olmaktan ok ru29 hunun, heyecanlarnn hikyesidir. Psikolojik zmleme aheseri, dmanlarna kar, ou zaman haksz, bir'uzdli savunma ve tutkulu sulama olan bu eser, ayn zamanda, lirik bir ezgi, dnya edebiyatnn en gzel iirlerinden biridir. Rousseau, romantik ada geliip alacak olan duygusal, lirik edebiyatn staddr. Onun bireyciliinin olumlu bir yan var. nc toplumsal tabakann (tiers
etat) henz derebeylik erevesi iinde kapal insan gururu krlm ve haklardan yoksun bir durumda bulunduu zamanlar, birey nem kazanmtr ki, Rousseau onun ei bulunamaz bir deere sahip olduunu iddia etmitir. Rousseau, onda, sonsuz bir ruh zenginlii bulur; i hayatn hazinelerini, insann kiiliinde gizli olan btn gleri btn dnyaya aklar. Rousseau insann kurtuluu iin alr. Voltaire ve filozoflar, daha nce, insan kiiliinin kutsal, dokunulmaz olduunu kabul ettirmek iin savatlar. Fakat bu, soyut bir dnce olarak kald. Rousseau bunu renklendirir, < ona hayat verir, vcut verir. Bununla birlikte Rousseau'nun kurulmasna yardm ettii rejim, bireyin kendi kendinden baka dayanaa sahip olmad, burjuva rejimidir. Burjuva bireycilii, gerici yzn hzla meydana vuracakt-. Bireyin toplumun dnda ve topluma kar kendi iine kapanmas, heyecanlara heyecan iin tapma, dler, kuruntular, ruhun edilgin (passif) durumlar, btn bunlar, Rousseau'da belirir; romantiklerin en gericilerinde, Chateaubriand'da ve Almanya' da iyice alp geliir ve bugn bile btn gerici edebiyatta, eitli ekillerde, hkm srer. Rousseau ve biz Rousseau'nun etkisi demek ki yersiz ve sradan deildir. Onda her eyden nce kutlamak gereken =ey, Jakobenlerin ilham kayna olmasdr. Onun ta 30 rih bakmndan byk deeri, Devrimin kesin bir annda halk ynlarnn ynetimini ele alm bulunan, Derebeylik Avrupasi'nin hcumuna uram burjuva devrimini, burjuvazinin kendisine karn kurtarm olan kk burjuvaziye bir doktrin salam olmasdr. En temiz devrimciler olarak sayg gsterdiimiz Marat'lar, Robespierre'ler, Saint-Juste'ler Rousseau' nun eseriyle beslenmilerdir. Robespierre'in ktlar arasnda, gen Maximilien Robespierre'in, Louis-le-Grand kolejinden
kt srada, saygdeer stadn ziyarete gittiini kantlayacak gibi grnen bir yaz bulunmutur. Rousseau'nun doktrinindeki elimeler, Robespiyercilerin programnda da bulunuyor. Saint-Juste Convention'a, Ventse kararnamelerini oylat-makla, birbirine eit kk mlk sahipleri demokrasisini kurmay tasarlyordu-, byle bir tasan hayalci idi, tarih de onu silip sprecekti. Thermidor kar devrimi, Jakobenlerin ekonomik programlarnn hayalci niteliiyle tam aklanr. Rousseau'nun Devrim zerindeki etkisi sadece fikirleriyle deil, bir de, bunlardan ayrlmas olanaksz, slubu ile anlatmn bulur. Gerekten, demokratik ynlar srkleyebilen, onun uzdilliliindeki ate, iirindeki titreyitir. Voltaire'in gzde silah, alaydr-, Rousseau'nunki ise, uzdilliliktir. Bu deiiklik, Devrimin hazrlanmasnda yeni bir aamay belirtir. Gerekten, 1750'den nce filozoflar arasnda egemen slup, alaydr. Alayn ykc bir rol vardr ve bylece ilerleme davasna ok byk hizmetler yapar. Derebeylik dnyasnn ve Katolik dinin samalklarn akln nda ortaya fkrtmakta misli yoktur. Alay, o saray ve salon adamlarm iidir ki, samal anladklar zaman, kesin sava an henz gelmi olmad ve kendileri de aristokrat veya byk burjuva olduklar iin daha bekleyecek vakit olduundan, kahkaha ile glerler. Bu, Voltaire amatr kalm ve hrsla savamam demek deildir. 1750'den sonra onun alay31 lan daha byk bir yamanlkla, zorlu bir tarzda r-pnr durur; ama kendinde olan en iyi verebildii alan, uzdillilik deildir. Tersine, Rousseau'nun uzdilli-lii insan yreinden kavrar, bask altmda sabrn kaybetmi ve kzgn insanlara seslenir. nsann yalnz akln aydnlatmakla kalmaz, onun btn glerini, kaynaklarn da harekete geirir. 1789'da kulplerde ve meclislerdeki
byk hatiplerin sesiyle ynlar ayaklandran, ite bu uzdillilik olmutur. Devrimden sonra Rousseau'nun etkisi gene ok byk olarak kalr. Ondan sonra, ondan nce olduu gibi yazmak artk olanakszdr. Btn romantikler, Chateaubriand, Michelet veya Lamennais, onu rnek alabilmeyi candan istemilerdir. Daha sonralar, byk yazarlarda onun etkilerini ayrt edebilmek daha da mmkn olabilmitir. Onunla o kadar benzerlikleri olan Tolstoy, kendisini, onun retilisi olarak iln etmitir. Romain Rolland da, felsefi idealizmi ile, ama onun yannda halk iin, adalet iin, bar ve zgrlk ' iin sevgisi ile, bir Russocudur. Buna kar Rousseau'nun uyandrd kinler ve nefretler, amza kadar srp gelmitir. Gericiler tarafndan onun kadar hakarete uratlm, btn dnyada pek az yazar vardr. 1912'de, doumunun iki yznc yldnm, gerek bir kin ve nefret boanmasna tank oldu. Gnmzde burjuvazi, artk, bu gibi hoyratlk ve kabalklara izin vermiyor. lerici kuvvetlerin ykselii karsnda hileye bavurmay, Rousseau'ya hakaret etmektense, onda, gerici bir yoruma elverili olan her eyi kullanmay yeliyor. Bylece, ilerlemeye kar olan ve gerici hayalleri tleyenler-, emekilere kar bir politika uygulad halde sosyal adalet gevezelikleri yapanlar; son eklini alm kesin bilgiyi kendi ilerinde bilin ve vicdanlarnda tadklarn syleyen ve bylece Marksizm gibi sosyal bir bilimin gerekliliini reddedenler; toplumu 32 bir btn olarak mahkum edenler; ii snfnn iine bir kk burjuva ideolojisi olan anarizmi sokan anaristler, zetle herkes ona sahip kar, onunla vnr. Rousseau'nun dncesinin gerek ynn ve anlamn bulup ortaya karmak iin drst bir ekilde aba harcayan saygya deer birok aratrc da, elbette, vardr, fakat bunlarn almalar her zaman gn na km
deildir. Kimi pozitivistler, Katoliklerin Rousseau'yu kendi yanlanna ekmek iin har-cadklan abalardan hakl olarak arplarak, onu tutarl bir rasyonalist gibi gstermeye giritiler ki, bu da ayn derecede yanltr. Marksist eletirinin grevi, btn klar Rousseau zerine evirmektir, bu eletiri onun zayf taraflarn eletirmeli, fakat nedenlerini de aklamal, evrensel kltre getirdiklerini de gstermelidir. Jean-Jacques Rousseau, vatan sevgisine, zgrlk sevgisine, halk sevgisine ve bir de halk smrenlere kar duyulan kine, almam bir edebi ifade vermitir. Bu sfatladr ki bizim halkmz, eseri bizim milli kltrmzn en byk paralarmdan biri olan filozof Jean-Jacques'in ans nnde, saygyla eilir. F. 3/33 II NSANLAR ARASINDAK ETSZLN KAYNAI KONUSUNDA NCELEME GR YAYIMLANMA Eserin hazrlann Rousseau'nun kaleminden dinleyelim: "Dijon Akadmisinin nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna konulu program, 1753 ylnda kt. Bu byk sorun karsnda arplm, bu akademinin byle bir sorunu ortaya atmaya cesaret etmesine de armtm; ama o buna cesaret ettikten sonra, ben de bu sorunu ele almak ve ilemek cesaretini gsterebilirdim; ve buna giritim. Bu byk konuyu rahatlkla ve derin derin dnebilmek iin Saint-Germaine'e yedi-sekiz gnlk bir yolculuk yaptm... Ormann derinliklerine dalp orada, tarihini adamakll izlediim ilk zamanlarn grntlerini aradm, buldum; insanlarn kk yalanlan zerine el koydum; insanlarn doasn soyup rlplak brakmaya, onlarn eklini bozan zaman ve eylerin ilerlemesini izlemeye, insan toplumunun insann uygarlk ncesi doa insan ile
karlatrarak, onlara, insann szde yetkinlemesi ve olgunlamas iin de sefaletinin asl kaynan gstermevr rret ettim. Bu 37 yce, derin dncelerimle coan ve ycelen ruhum, Tanr'nm huzuruna ykseldi. Oradan hemcinslerimin, pein yarglarnn, batl inanlarnn, yanlglarnn, mutsuzluklarnn, sularnn kmaz yolunda yrmeye altklarn grnce, iitemedikleri, zayf bir sesle haykrdm: Durmadan doadan yaknan lgnlar, biliniz ki, size btn ktlkler kendinizden geliyor! Bu derin dncelerden "Discours Sur l'lnegalite, btn yazdklarm arasnda Diderot'un en ok houna giden ve yazarken tlerinden en ok yararlandm, ama btn Avrupa'da pek az okuyucunun anlad, bunlardan da hibirinin szn etmek istemedii bu eser dodu. Bu eser, dl yarmasna katlmak iin meydana getirilmiti; bu nedenle, ama kazanamayacandan emin olarak ve Akademilerin dllerinin bu dokuda paralar iin kurulmu olmadn iyice bilerek, yarmaya gnderdim." Rousseau, Confessions 'da bu Konufmo'nn nasl yazldn byle anlatr. Bunda yanlmyordu. 1754 banda Akademi, dl, silik bir papaz olan Talbert'e verdi. Ksa bir sre sonra Rousseau, Cenevre'ye gitme olanan bulur. Paris'ten 1 Haziran 1754'te ayrlr. Eserinin sunuunu daha o zamandan tasarlamtr; yolda tamamlar ye Chambery'de tarihini atar: 16 haziran. nce bu sunuu yurduna yapmak iin Cenevre hkmetinden izin istemeyi dnyordu; sonra, reddedilmekten ekinerek, bu dnceden vazgeti. Sunuu, kimsenin fikrini sormadan yaymlad. Sunu, Genel Kurula, demek ki yurttalarn tmne idi. O sralar halkla ilikileri ho olmayan Yneticiler (raa-gistrats) bundan kukulanabilirlerdi. Sunu, Kurulda bana dman
kazandrmaktan ve burjuvazi arasnda kskanlk uyandrmaktan baka bir ie yaramad. Cenevre'de, ilerde kitaplarn yaynlayacak ve Rousseau'nun geimsiz huyuna ramen sadk dostu 38 kalacak olan Rey ile tant. Rey bu Konuma'nn el yazmalarn 1754 ekiminde alp Amsterdam'a dnerek eserin basksn 1755 nisannda tamamlad. Rousseau, ayn yln .19 hazirannda, eserini Fransa'ya sokmak iznini alr. Austos ortalarnda Paris'e bin yedi yz kitap gelir, kitap Pissot bunlar sata karr. Cenevre'ye iki yz tane gnderilir. Konuma' nm Rey tarafndan 1759 ve 1762'de yeni basklar yaplacaktr. Yazarn salnda taklit bask saptanmtr. Bu ikinci Konuma'nn (Discours) dourduu polemik, Discours sur les sciences et les arts' izlemi olan polemik kadar geni olmad. La Mercure de France, 1755 ekiminde Lettre de Philopolis, citoyen de Geneve (Charles Bonnet) balkl bir mektup yaynlar; Rousseau buna hemen karlk verir. Ayn yl kitab kendisine gnderdii iin Rousseau'ya teekkr eden Voltaire'in 30 austos 1755 tarihli, nl mektubu yaynlanr: Bizi yeniden hayvan yapmay istemek iin bunca zek imdiye kadar hi kullanlmamt; eserinizi okuyup bitirince insann iinden drt ayak zerinde yrmek istei geliyor. Rousseau, insan vahet haline yeniden gtrmeyi hibir zaman istemi olmadn bildirip itiraz ederek, buna cevap verir Kaynaklar lk Konuma, bir ahlk kitabyd; ikincisi ise Rousseau'yu hemen byk politik dnrler arasna koyan politik bir eserdir. Bu kitapta birdenbire, doatan sylenmi hibir ey yoktur. 1743'ten beri, Venedik'te kald sre boyunca, yazar, Politik Kurumlar zerine byk bir kitap yazmay tasarlamt:
"O zamandan bu yana ahlk zerinde yaptm tarih incelemelerim grlerimi ok geniletti. Her 39 I eyin, kknden, politikaya bal olduunu ve nasl ele alnrsa alnsn hibir halkn, hkmetinin (ynetimin) doasnn onu yaptndan baka bir ey olamayacan anlamtm; bylece mmkn ojan en iyi hkmet byk sorunu, bana halk en fazla erdemli, en fazla aydnlanm, en fazla bilgi ve sonunda -bu sz en geni manasyla almak kaydyla- en iyi yapmak iin uygun olan ynetimin (hkmetin) doas nedir? sorununa indirgenmi grnd. Bu sorunun u aadakine -eer ondan farkhysa- ok yakndan bal bulunduunu anladma hkmettim: Doas gerei Kanuna en yakn olan ynetim, hangisidir? Buradan da: Kanun nedir? ve bu nemde bir sorular zinciri."' Bu para, hi deilse Mme. de Houdetot ile karlancaya kadar, Rousseau'mm dncesinin merkezinde politik sorunlarn bulunduunu gsterir. Politika edebiyatnn klasiklerini, Aristo'nun La Politique'im (Politika), dncesi zerinde byk bir etki yapacak olan Platon'un La Republique''ini (Cumhuriyet), modernler arasnda da doal hukuk okulunun hukuku yazarlar Grotius ve Pufendorf'u okumutu. Grotius adn tayan Hollandal -de Groot, 1625 ylnda, ok byk bir baaryla De jure belli ac pa-cis'ini7 yaynlamt; bu eser, dev De jure naturae et gentium libri acto* kitabnn yazar Alman Puffendorf tarafndan gelitirilmi, bunu 1673'te De officio homi-nis et civis' adl bir ksa eser izlemiti. Bu iki hukuku yazarn eserleri XVIII. yzyln banda, bunlarn doktrinini aydnla kavuturarak, daha az rktc hale getirerek ve bazen dzelterek, yaylmas iin pek ok ey yapm olan Fransz Pro testam Barbeyrac tarafndan Franszcaya evrilmitir.
6 tiraflar. Kitap 9. 7 Sava ve Bar Hukuku 8 Tabiat ve insanlar hukuku zerine sekiz kitap. 9 nsann ve yurttan grevleri. 40 Nihayet, Cenevreli Burlamaqui, Principes du droit naturel (1747) ve Principes du droit politique (1751) adl eserleri ile ayn retiyi, kendinden zgn hibir ey katmadan, halka yaymtr. Doal hukukun hukuku yazarlarnn byk deeri, tanrsal hukuk teorisini ykm olmalardr. Bu Protestanlar, Devlet'i Katolik Tanrbilimin etkisinden kurtarmak iin btn gleriyfe almlard. Bylece bunlarn retisi XVIII. yzylda Protestan lkelerde resmi reti haline gelmiti. Hepsi, insanlarn zgr ve birbirine eit bulunduklar varsayd bir uygarlk ncesi doal halini varsaymlardr; insanlar buradan Uygar duruma gemek iin, bir szlemeye (contrat) varrlar ve isteyerek olsun zorla olsun (fetih hakk), politik bir otoriteye boyun eerler. Bu szlemede halk, gvenceler, temel kanunlar isteyebilir. Egemenliin kayna, demek ki, halktr; oysa, tanrsal hukukun kuramclarna gre her iktidarn kayna, SaintPaul'n Non est potestas nisi a Deo- (Tanr'dan gelmeyen hibir iktidar yoktur) forml gereince, Tanr'dan gelir. Fakat egemenliin yrtlmesi iki ar u arasnda, salt krallk ile tam ve salt demokrasi arasnda deiik biimler alabilir. XVII. yzyl burjuvazisinin temsilcileri olan Grotius ve Pufendorf, salt krallktan yanadrlar. XVIII. yzyl burjuvazisini temsil eden Barbeyrac ve Burlamaqui ise artk salt deillerdir; bunlar, halkn, zorba hkmetlere (ynetimlere) kar direnme hakkn tanrlar; ama bununla, gene de demokrat olmu deillerdir. Rousseau, Institutions Poli-tiques'ini hazrlarken bunlar hep okur, ve retilerinin baz esas elerini almakla beraber, onlara kar kar. Le Contrat Social'de (Toplumsal Szleme) Grotius' halk btn haklarndan
yoksun brakmak la sulayacaktr; Grotius ve benzerleri, hatta Barbeyrac hkmdarlar tarafndan satn alnmlardr, nk dorular ve gerekler, zenginlere hi yol amaz ve halk ne elilik, ne kilise veya niversite krssne de denek vermez. 41 Anlalyor ki Rousseau, doal hukukun hukuku yazarlarnn hem mirass, hem de, demokrat olmadklar iin, onlarn dmandr. Rousseau, De Cive (1642) ve Leviathan (1651) ile zgn bir salt krallk kuram kurmu olan gl ve derin dnr Hobbes'u da (1588-1679) okudu. Doal hukuk kuramclar, Aristo'ya uyarak, insann doas bakmndan toplmcul (sociable) olduunu dndkleri halde, Hobbes, materyalist ncllerden hareket ederek, uygarlk ncesi doal halinde insann insana kar kurt olduunu gsterir: Ona gre insanlar, bu srekli sava halinin alnyazs olan lmden kanmak iin kendi aralarnda, hibir kayt art olmadan, salt iktidar bir nc kiiye veya toplulua veren bir szleme yaparlar. Bylece Devlet, sivil ve din btn yetkilerle bezenmi bir Dev, bir Laviathan haline gelir-, o, hakszlk yapamaz ve adaletsiz olamaz; nk Kanun, onun buyrultusunun ifadesinden baka bir ey deildir. Hobbes, bunun zerine, ksa zamanda ok, pek ok dman kazand; salt krallktan yana olanlar, kendilerini madd ve materyalist bir temele dayandrd iin; kartlar da zorba krall hakl gsterdii iin ona dman oldular. Fakat eser XVII. yzyln ortasnda Franszcaya evrilince Fransa'da da byk etki yapt; Bossuet'nn kitaplnda Leviathan vard. Ansiklopedistler, vard politik sonular nedeniyle, Hobbes'a dmandlar-, Rousseau da Discours sur l'ine-galite'nin hazrland sralar, dostlarnn grlerini paylamaktadr. Onun uygarlk ncesi doal hali anlay, Hobbes'un doal hali anlay ile tamamen kar karyadr. Rousseau, insanlarn, bir zorbann kollarna
seve seve atlabilecekleri fikrine kar kar. Ama Rousseau, gene de temelde, doal hukukulardan ok Hobbes'a yakndr. nsamn insana kar kurt olduu zdeyii, uygarlk ncesi doal hali iin yanl olsa bile, Rousseau'ya gre, toplum iin dorudur ve 42 ihsann toplum iindeki mutsuzluunu meydana getiren tutkularn anlatm Hobbes'a ok ey borludur. Rousseau ilerde onu yeniden okuyacak ve bugne kadar yaam dehalarn en byklerinden birinin btn derinliini daha iyi kefedecektir. Le Contrat Social, Hobbes'tan, Discours sur l'Inegalit&ye gre daha fazla esinlenecektir; orta hal arelerine dman olan bu sert ve uzlamaz deha, ister istemez, Rousseau' yu ekecektir. Konuma dneminde Rousseau, grnte, Hobbes'tan ok Locke'a yaknd. Hobbes, XVII. yzyl ortasnda salt kralla gven veren bir ngiliz burjuvas olduu halde, balangta Stuart krallk soyundan yana olan Locke (1632-1704), sonra onlar tarafndan yurt dna srlmt. Nantes fermannn yrrlkten kaldrlmas (1685) onun, zorba hkmdarlara kar kin ve nefretini iddetlendirmiti. Guillaume d'Orange ile birlikte ngiltere'ye dnnce (1688), lml kralln kuramcs oldu. Hobbes'a gre ok daha az bir dehaya sahip olan Locke, gene de, zamannn, aristokrasi ile uzlam ngiliz burjuvazisinin, tipik bir szcsdr. Lock'un eserinde her ey orta hal aresi, her ey uzlatrmadr. Locke, Tanr'nm kullarn esinlemesine yer verir, fakat doal akla da elden geldii kadar fazla bavurur. Klelii savunan kuramlara ve salt kralla kar kar, halkn zorba kralla kar isyan hakkn tanr; ama bir yandan da krallk ile halk egemenlii arasnda bir uzlamay gerekletiren nl gler ayrl kuramn ileyip meydana karr. Locke da uygarlk ncesi doal halini kabul eder; fakat orada insan, daha o zamandan akla boyun emi durumdadr; bireylerin daha o zamandan
haklar, baka haklar arasnda da, emek zerine dayanan mlkiyet haklar vardr. Bir antlamayla uygar toplumun meydana gelmesinin amac, ancak, bu haklarn kullanlmasn gvence altna almak ola43 bilir. u halde Locke, burjuva liberalizminin kuramcsdr. Onun Essai sur le Gouvernement Civil'i (1606), Francois Coste tarafndan XVIII. yzyl banda Fran-szcaya evrildi. Locke, byk bir n kazand. Voltaire onu halka tantt ve sevdirdi. Montesqiue ona ok ey borludur. Ansiklopedistler onu bir stat diye selmladlar. Onlarla birlikte Rousseau da bilge Lockea hayranlk duyar. Hobbes'a kar yani istibdadn savunulmasna kar kant ve muhakemelerini Locke'tan alr. Oysa aslnda aralarndaki kartlk derindir ve bu durum, Le Contrat Social'de patlak verecektir. En nemli olay udur: Rousseau, uygarlk ncesi doal hali ile toplum halini tam kar karya koymaktadr. Bylece btn kurumlaryla ve zellikle mlkiyet kurumuyla birlikte btn sosyal dzeni doaya dayamak, yani doal olmak ve bylece savunulmak olanandan yoksun brakyor. Oysa Locke'un btn abas kiisel mlkiyeti doal hukuka dayandrmaktan ibaretti. Rousseau, elbette, Montesqieu'yii de tanyordu. Fakat l'Esprit des Lois'nm Konuma zerinde etkisi zayf olmutur. Bundan baka, genel olarak kanunlar, yani mme hukukunun ilkelerini Platon'un, Aristo'nun, Cicero'nun yntemlerine uyarak inceleyecek olan Les Institutions Politiques'in konusu, pozitif hukuku ele alan l'Esprit des Lois'nm konusundan baka bir konudur. Le Discours sur l'Inegalite, btn bir psikolojiyi ierir. Bu, Rousseau'nun 1743'ten beri iliki kurduu duyumcu Condillac'n psikoloji anlayna yakndr. Condillac'n Essai sur l'Origine des Connaisances H-maines'i (1746) yaynlamasna Rousseau yardm etmiti; ayn yazarn Traite des Systemes'ini de tanyordu ve her ne kadar Traite
des Sensations (1755), Ko-numa'nvn meydana getirildii tarihte daha yaymlanmam ise de, uzun zamandan beri hazrlanmakta 44 olan bu eserdeki tezleri Rousseau herhalde biliyordu. Condillac'n Rousseau'yu gerekte hangi lde esinlediini bilmek, pek doal olarak olanakszdr. Biz ancak, pek ok noktada dncelerinin ayn olduunu syleyebiliriz. Herhalde bu sorun Konumann zgnln zedelemez; nk Condillac, insan aklnn geliimini, yalnz bireylerde, inceler; Konuma ise akln, toplumlar boyunca, gerek bir tarihini meydana getirir. Bununla beraber, Rousseau'nun psikolojisinin materyalist kaynaklan olduunu gstermek ilgi ekici olacaktr; o Rousseau ki 1756'ya doru La Morale Sensitive ou le Materialisme du Sage isimli bir eser hazrlamaktayd; bu eser Rousseau, Ansiklopedistlerle kesin olarak bozuunca bir yana braklmt. Diderot' nun tlerinden Rousseau'nun kendisi bahsettiine gre Discours'u Ansiklopedistler de etkilemitir. Fakat bu iki arkadan fikirlerini birbirinden ayrt etmek, hayli zordur. nsanlarn doann iinde milyonlarca yl boyunca gelitikleri temel kavram, Dide-rot'nun l'Interpretation de la Nature'nde belirtmiti... nsann geliiminde tutkunun rolne Rousseau' nun dikkatini o ekmi olabilir. Fakat Diderot ile Rousseau arasnda temel bir ayrlk vardr ve bu ayrlk da ilerde kacak atmann tohumu sezinlenebilir. Diderot'ya gre insan doas gerei, toplumcul bir varlktr. Toplum iinde yaamadan nce, sr halinde yaard. Demek ki uygarlk ncesi doal hali ile toplum hali arasnda kesin bir kartlk yoktur. Ama 1755'te ne Diderot, ne de phesiz Rousseau, aralarndaki bu kartln ilerde doabilecek sonularn hesaplamyorlard. Grimm'in Correspondance Litter air e inde Konuma iin yazd yaz, ok vcyd. Grimm, o sralar, tam Diderot'nun fikirlerini anlatr.
imdi Rousseau'nun, uygarlk ncesi doal halindeki insan anlatmak iin kimden esinlendii kalyor. Bu. tamamen zgn bir bulu deildir. Klelik toplu45 munda insanlar, daha zgr olarak yaadklar bir an anlarm henz srdryorlard. Pek ok Grek ve Latin ozannn trksn syledikleri, mutlu ve bar iindeki, sakin bir altn a konusu, bylece domutur. Rousseau, en azndan, Latin ozanlarn tanrd. Bunlar arasnda Lucrece'e ayr bir yer vermek gerekir. De Rerum Naturae uygar insanlardan her bakmdan daha salam, ve daha az umutsuz, o uygarlk ncesi vahet halinde yaayan insann sert bir portresini izer. Modern ada iyi vahi konusu, Rousseau'nun iyi bildii Montaigne'den bu yana geliir (Essais Chapitre des Cannibales, 1/31). Biroklar gibi efsanesi deil, konusu diyoruz. nk bu kadar gemicinin, tacirin, misyonerin, vah insanlar arasnda geen yolculuklarndan dndkleri zaman onlarn ahlki niteliklerini, uygar insanlar aleyhine vm olmalar, bir kolektif aldann sonucu deildir. XVIII. yzyl filozoflar, seyyahlarn anlattklarn, insann Hristiyanl bilmeden de iyi olabileceini, sosyal ve politik btn rejimlerin insanlara, aleyhinde savam verdikleri rejimden daha fazla mutluluk salayacan kantlamak iin, phesiz daha da gzelletirerek, kullanmlardr. Fakat seyyahlarn anlattklarnda gerek bir esas var; onlar, ilkel komnist dzen iinde yaayan insanlar anlatrlar ve onlarda bizim toplumlarmzda artk yok olmu bulunan erdemleri bulurlar. Tacite ile Fanimore Cooper arasnda ortak ne vardr? lkinde okuduumuz, Germenlerdeki cesaret, yiitlik ve toplulua ballk erdemlerini, ikinci yazarda iraquois'larda yeniden buluruz. u halde XVI., XVII. ve XVIII. yzyl seyyahlarn saf zavalllar diye dnmek, yanl olur. Onlarn vardklar sonular, Konumada yeniden grlr ve ona gerek bir temel verir. Bu
seyyahlar arasnda en fazla kltrl olduklar iin en ilgi ekici bilgileri verenler, Hristiyanl bilmeyen vahet halindeki insan gklere karmakta 46 hibir kar olmayan misyonerler olduklar iin, bu daha da dorudur. Rousseau, seyyahlarn anlattklarn ok okumutu. Baron de la Hontan'm Mmoires de I'Ame'rique Septentrionale (1703)'ini okumu olabilir. Macerasever bir asker olan La Hontan, Avrupa'dan bkm irenmi, Kzlderililerin yaadklar yerlere gemiti. Avrupallar niin kokumutu? O, yle diyor: Senin-benim ayrm olmas... kanunlan, yarglar ve papazlar olmas... bir de, stelik, mal mlkiyeti olmas... Avrupallarn toplumunu bozup allak bullak eden kargaalklarn biricik kaynadr. (Cilt: III). Rousseau, Pere Dutertre'in l'Histoire gnerale des Antilles habitees par les Franais (2 cilt; 1667) eserini okumutu. Caraibes'ler ile ilgili btn bilgilerini buradan almtr. Pere Labat'y, Nouveaux Voyages aux iles d'Amarique'i (6 cilt; 1722) bildii kesin deildir. Fakat La Condamine'i, Relation d'un voyage en Ame-rique mridionale (1745) ve Journal du voyage fait par l'ordre du roi d VEquateur (1751)' bildii kesindir. zellikle Abbe Prevost'nun ynetimi altnda yaymlanm olan byk derletirmeye yani Historie generale des Voyages'a, (1746-1770) sk sk deinmitir. Konumann yaynlanmasndan sonra da 1782'de kan ikinci basksnda, rnein spanyol Coreal gibi hikyesi Prevost derleiminde ancak 1757'de yaynlanm olan, yeni kaynaklar gsterildiine gre okumaya devam ettii anlalyor. Fakat hepsinin stnde, bilimsel konuda zamannn en byk otoritesi olan Bouffon'u okumutu. Theorie de la Terre ve Histoire naturelle de l'home (1749) gibi Quadrupedesin ilk ciltlerini de biliyordu. nsan ve hayvan anatomisinin eitli sorunlar zerine olan notlardaki
hemen btn usavurular ve kantlar Bouffon'dan esinlenmitir. Fakat onu en ok ilgilendiren, zellikle, rHommedaki nsanlarn trleri b47 lm olmutu. Bu blm, stelik, ok sayda seyyah yklerine dayanr. Sonunda unu da ekleyelim: Uygarlk ncesi doa halindeki insann iyiliini anlatan hayalci ykler, XVIII. yzylda oktu. Bunlardan biri, Fenelon'un Te-lemaque'mda bulunur ve zel mlkiyeti bilmeyen, zgrln tadn karan Betique halknn temiz hayatn anlatr (VII. kitabn sonu). Rousseau, Fenelon'u iyi tanr, sayard. Konuma'nn (Discours'un) anlam Fakat btn bunlar, Konumay aklamaz. Rousseau, ok ve yntemli olarak okudu; cmlelerinin her birinin ardnda, baka yazarlarn Rousseau'nun dncesine esas olan anlan vardr. nk onun dehasnn niteliklerinden biri, her zaman birine kar dnmesidir. Locke'u and zaman bu, Hobbes'a kardr veya tersine, Hobbes'u and zaman, bu, Locke'a kardr. Bu bakmdan pek ok karlatrmalar yaplabilir; notlarmzda bunlardan bir miktarn gstermi bulunuyoruz. Ama bunlara bakp da Rousseau'yu bir arma-c gibi grmek, ar bir yanllk olur. Bundan baka, o, bulduu btn eleri yeniden dnm, benimsemi ve bir diyalektik bayaptna ulamtr. Burada Engels'i uzun uzun anmak gereklidir. Engels, Discours sur l'Inegalite'nin, Diderot'nun Le Neveu de Rameau' su ile birlikte, XVIII. yzyl diyalektiinin bayaptlarndan biri olduunu syledikten sonra bu dncesini daha ilerde gelitirir. Son olarak, Dhring'in eitlik retisinin onun solgun bir yknmesinden baka bir ey olmad Rousseau'nun eitlik retisi bile -ve stelik Hegel'in doumundan yirmi yldan uzun bir sre nce- Hegel'in yadsmann yadsmas ebe kadn grevini grmedike, gerekleemez. Ve bundan
utanmak yle dursun, bu reti, ilk sunuluunda, hemen hemen almla ken48 di diyalektik kkeninin damgasn sergiler. Doal ve yabani durumunda insanlar eitti; ve Rousseau daha o zaman dili doa durumunun bir bozuluu olarak aldndan, ayn trden hayvanlar arasndaki bu trn btn genilii iinde geerli eitlii, son zamanlarda Haeckel tarafndan varsaym olarak (alales) dilden yoksun olarak snflandrlm bulunan, o insan-hayvanlara uygulamakta yerden ge kadar hakldr. Ama bu eit insan-hayvanlar, kendilerini br hayvanlardan stn klan bir avantaja sahipti: Yetkinleebilir-lik, zamanla gelime olana; ve bu, eitsizliin nedeni oldu. Demek ki, Rousseau eitsizliin douunda bir ilerleme gryor. Ancak bu ilerleme kart (antago-niste) bir ilerlemedir, ayn zamanda bir gerilemedir. Btn sonraki (doal durumdan tedeki) ilerlemeler, grnte bireyin yetkinlemesine, ama gerekte trn dknlemesine doru atlm admlar oldu... Metalrji ve tarmn icad bu byk devrimi meydana getiren iki zanaat oldu. (Balta girmemi ormann ilenmi toprak durumuna dnmesi, ama mlkiyet aracyla sefalet ve kleliin de ortaya kmas.) 'insanlar uygarlatran ve insan trn bozan ey, ozana gre altn ve gm, ama filozofa gre demir ve budaydr. (Rousseau; Deme) Uygarlktaki her yeni ilerleme, ayn zamanda, eitsizlik yolundaki yeni bir ilerlemedir. Uygarlkla domu olan toplumun kurduu btn kurumlar, ilk ereklerinin tersine dnerler. Bakanlarn kendilerini kleletirmek iin deil, zgrlklerini savunmak iin. halklarn setii szgtrmez bir ey ve bu tm siyasal hukukun temel kuraldr. (Rousseau; Deme)
Ama yine de. bu bakanlar, zorunlu olarak halklarn baskclar haline gelirler ve bu basky, doruuna kartlm eitsizliin, yeniden kendi kart haline dnt (despotun karsnda herkes eittir, yaF. 4/49 ni sfra eittir), eitlik nedeni durumuna geldii noktaya kadar getirirler. Eitsizliin son aamas ve emberi kapayan ve hareket noktamza erien son nokta, ite budur: Btn bireyler, hibir ey olmadklar ve uyruklarn efendinin isteinden baka bir yasalar bulunmad iin, ite burada yeni batan eit duruma gelirler. (Rous-seau; Deme) Ama despot ancak zor sahibi olduu srece egemendir ve bu nedenle yerinden atlabildii anda, zora kar syleyecek hibir eyi yoktur... Onu sadece g yerinde tutuyordu, onu sadece g devirir, bylece her ey doal dzene gre olup biter. (Rousseau; Deme) Ve bylelikle, eitsizlik bir kez daha eitlie dnr, ama dilden yoksun ilkel insann o eski doal eitsizliine deil, toplumsal szlemenin yksek eitliine. Baskclar bask altna alnrlar. Bu, yadsmann yadsnmasdr. Demek ki, Rousseau'da sadece Marx'm KapitaV'm-de izlenen dnce gidiine insan artacak kadar benzeyen bir dnce gidii deil, ama hatta ayrntda bile Marx'in kulland btn bir diyalektik geliimler dizisinin kullanldn da gryoruz: z gerei kart olan ve bir eliki ieren sreler; bir ucun kendi kartna dnm; ve de btnn ekirdei olarak yadsmann yadsnmas. Demek ki, Rousseau her ne kadar 1754'te Hegelci jargonu daha konuamyor-duysa da, yine de Hegel'in douundan yirmi yl nce, elikinin diyalektii. Logos (deyi) retisi, Tan-rbilim, Hegelci veba vb. tarafndan derinden derine kemirilmi bulunuyor." niversiteden gelen eletirilerin, Engels'in bu temel metnini bilmediklerini sylemekle kimseyi artm olamayacaz. Bununla birlikte bu para, rnein,
10 Anti Dhring s. 237-239 - Sol Yaynlan, Ankara. 50 Voltaire'i izleyerek (onun mektubunun hi deilse ksa ve nkteli olmak zellii vardr) Rousseau'nun vahilerin stnln hibir ey ayrmakszm gklere kardn ileri srenlerin ve Schinz. gibi Lo Pense de Rousseau* (1929) doal insan lksnn tamamen gelecee ait olduuna inanan biroklarnn da birok yorum yanllklan yapmalarn nlemi olurdu. Rousseau, bundan daha derindir. ad olan filozoflar ilerlemeyi bir sreli zincir gibi, dzgn bir ykseli gibi gsterdikleri halde Rousseau, ilerlemenin elimeli, kartl doasn kefetmitir. Rousseau, Di-derot'dan daha fazla dehaya sahip olduu iin deil de snfsal durumu nedeniyle halkn ektiklerini douran smrmenin arln bakalarndan daha fazla hisseder. Konuma ile ilgili olarak birok saknmlar yaplabilecei aktr. Yntem garip grlebilir; ilkel vahinin hayatn anlatmak iin Saint-Grmain ormannda yapayalnz kalr ve kendi iine dner! Soyut yntem! Gereklerle hibir ilikisi olmayan hayalci rya! Taine kuruntular ve dleri ile o ok korkun 1789 kargaaln harekete geirmekle sulad XVIII. yzyl dnrlerinin eserlerini ite byle gsteriyor. Elinizdeki Konuma, ilk bakta ona hak verir gibidir. Aslnda Rousseau'nun yntemi Diderot tarafndan tanm yaplan ynteme uyar: Belli bal aracmz var: Doay gzleme, dnme ve deney. Bu sorunlarda deney sz konusu deildir. Rousseau, bilginlerin bir gn buna girimelerini sadece dilemekle kalr. Gzlem, seyyahlarn anlattklardr. Rousseau'nun bunlar iyice incelediini grmtk. Fakat o, bunlar arasndaki elimelere ve boluklara; bunlardaki bellisizlie aakalmtr; ve gerek filozoflarn insan zerine ciddi aratrmalar yapmalarn isteyecektir. Bu oluncaya kadar
tacirlerin ve misyonerlerin anlattklaryla yetinmek gerekir. Fakat bunlar e51 hirde, nedense, tek balarna kalp vahileri hi kefetmezler. Bu nedenle Rousseau soyut dnmeye bavurmak zorunda kalmtr. Ama hi deilse, elde edilmesi olas btn bilgilerin elinin altnda bulunduunu saptayalm. Dnmesi, onu, yapayalnz, tek bir vahiye gt. rr ki bunun gerekle hibir ilgisi yoktur. Hibir bilgin, bugn, ilkel insann her zaman grup halinde yaam olduundan phe etmez. Rousseau'nun bu vahisi, gerekte karl olmayan soyut bir kavramdr. Toplumun insana btn getirdiklerini, Rousseau, hayali bir ilemle, toplum insanndan geri alr. Doa, bu deimeye kar koyan engelleri biriktirmitir; rnein, dilin meydana k aklanamaz ve Rousseau bunu aklamak iin Tanr'ya bavurmaktan baka bir ey yapamaz: Bu zayflklar, gerekten vardr; ama daha ileri gitmeyelim. Rousseau'yu, doann diyalektik birliini Mars'tan nce kefedememekle sulamayalm. Marx, insann, doasn deitirirken kendi kendini de deitirdiini gstermiti. Demek ki insanla doay birletiren, sosyal emektir, retimdir. Rousseau doa ile toplum arasnda metafizik bir kartla kapanr kalr, kendini bu soyut ve metafizik kartlk anlay iine hapseder. Fakat, o, zamannn dnrleri dzeyindedir. Onu Marksist olmad iin knamak bnlk olur. Buna kar birinci aamay, ilk insan topluluklarnn belirmesi aamasn getikten sonra, Engelsin o kadar parlak bir anlatmla aklad diyalektik dehas kendini gsterir; ve istibdat ynetimine kadar giden bu tarihi geliim tablosu, insan, dayanlmaz tarzda sarar, alp gtrr. Bunun iindir ki, Konujma'nn daha az bilinen, daha az anlan ikinci blm bize birinci blmnden stn grnr.
Bununla birlikte bu hayali tek vahi-ntn meydana getiriliinde hi deer bulmuyor da deiliz. Burada Rousseau'yu anlamak iin, onun dncesinin her za52
man merkezinde bulunmu olan, bu eitsizlik fikrinden hareket etmek gerekir. Denilebilir ki onun btn eseri, sosyal eitsizlie kar bir protesto, zamannn elimelerini aamayan ve bunlarn iinde bocalayan bir kk burjuvazi szcsnn aka iln ettii bir protestosudur. Eitsizliin kaynan aklamak durumunda oldu. undan, bu eitsizliin sadece zel mlkiyetin ortaya kmasna dayandn kefeder ve zel mlkiyetin ortaya kmasn bir felket sayar. Burada, o, esinlendii btn dnrlere, zamannn btn dnrlerine kar kar. Artk komnist tezlerin belirmeye balad Meslier, Morally, Mably gibi dnrleri elbette ayr tutmak gerekecektir; ama bu adamlarn hibiri, yetenek bakmndan, Rousseau ile kyaslanamaz. Demek ki Rousseau, mlkiyetin kaynann doada bulunduunu reddetmeye, bunun sonucu olarak da, doal hukuk okulu tarafndan moda haline getirilen bu uygarlk ncesi doal halini yeniden gzden geirmeye kadar varmtr. Hobbes hari btn dnrler, uygarlk ncesi doal halinde yaayan insanda sosyal gelimenin btn olanaklarn bulmaya alrlar; bylece onlar, toplumu, btn kurumlaryla ve zellikle zel mlkiyet kurumuyla birlikte, doadan tretmeye alrlar. Rousseau ise, tersine, zel mlkiyetten, doal ve nne geilmez bir olay olmak niteliini ve itibarn ekip alr; onu bir tarih olay olarak inceler. Akln, tutkularn, btn insan melekelerinin geliimini de bir tarih olay olarak inceler. nsann uygarlk ncesi doal hali gibi metafizik bir kavram alkoyuyorsa da, bu doal hali, hemen ho-men ierikten yoksundur. i botur. Geleneksel insan doasnda bulunan
hemen hemen her ey, tarihe braklmtr. Hibir sosyal kurum, artk, temelini doada bulmaz, insan mutsuz ise, bu, eylerin doas ile iliii olmayan sosyal, politik sebeplerden trdr. 53 Byle olunca, yeni politik ilkeler uygulayarak, insann mutluluunu yeniden kurmak olasdr. Byle baklnca, Discours sur l'Ingalite. Rousseau' nun eserlerinin btn iinde yerini alr ve o yere yerleir. Konuma'da bir bireycilik patlamas grlmek istenmi ve hemen ardndan Le Contrat Social ile sert bir Devletilie teslim olma olaynn varl ileri srlmtr. Rousseau'nun eserinde elimeler, phesiz vardr-, ama bu elimeler bu kadar basit deildir; u veya bu eserindeki terimler soyut ve tekilerden ayr deildir. Bu elimeler; aslnda, burjuva dncesinin, burjuva toplumunun elimeleridir ve bunlar eserlerinin her birinde belirtisiz, gizli olarak vardr. Rousseau, ok derinlere indii iin bunu sezer. Le Contrat Social, bu elimeleri zmlemek iin harcanm, dokunakl ama bouna bir abadr. Korruma'ya gre insann tarihi, u ema ile gsterilebilir-. 1 Balangta tek basma, vahi, gelimemi hayvan; hem barl hem deil, ama mutlu deil; nk mutluluk, mutluluk bilincini varsayar. 2 lk insan toplumlar, insann en mutlu olduu a; doa haline gre bir ilerlemeyi simgeler, fakat ilk dknlk belirtileri de bu ada ortaya kar. 3 Katnda zel mlkiyetin ortaya kt, insan toplumunun insan. Zenginler mlklerini korumak iin, her sosyal grubun iindeki btn insanlar arasnda bir szlemeyle, Devlet'i meydana getirmeyi dnrler. Ama burada aldatmak amacyla yaplan hileli bir szleme sz konusudur. Bu szleme, giderek, zorbala kadar varr. Konumc'nn son sayfalan, dorudan doruya, zamannn toplumunu hedef olarak
alr. 4 Byle sonulara varan hileli szleme yerine, Rousseau, herkesin btn zgrln korumak iin btn zgrln feda edecei, gerek szlemeyi ileyip ortaya karacaktr. 54 u halde grlyor ki Le Contrat Social ile Discours sur l'Ingalite arasnda hibir kartlk yoktur ve biri tekinin uzantsdr. Rousseau, hemen de diyalektik bir yntemle, toplum tarihinin taslan izmi olmak deerine sahiptir. Dncesinin akl ve kesinliiyle, tahlillerinin incelii ve derinliiyle, formllerinin parlaklyla, tutkulu heyecan dolu slubunun scaklyla, zamannn en yce eserlerinden birini yaratmtr. Bu bayapt, bugn, ilerici insanlarn yreine seslenir; nk Marx' m yabanclama (alienation) diyecei, zel mlkiyete dayanan btn toplumlarda insann manevi yoksulluunu bu kadar derinlik ve uzdillikle anlatan az kitap vardr. 55 Ill NSANLAR ARASINDAK ETLN KAYNAI Bibliyografya notu Rousseau zerine yazlm olanlar, byk kitaplklar doldurabilir. Oysa, gariptir, Rousseau'nun hibir biyografisi, Andre Billy'nin Diderot veya Balzac' ile kyaslanabilecek bir biyografisi yoktur. Birok eletirmeciler Rousseau'nun Confessions'dan kendi mahrem hayat zerine yapt aklamalar tartarak, eserin tarihi bykln unutup, onu kt bir ocuk veya bir manyak olarak ele almak eilimine sahip olmulardr. Franszcada Rousseau zerine yazlm olan en iyi eserin, Bernard Groethuysen"'in eseri olduunu sanyoruz. Ne yazk ki o da, lmn yarm braktrd basit notlardan
meydana geldii iin, kuru bir kitaptr. Fakat Rousseau'nun stn bir zek ile ve ok shhatli bir ruhla yorumlanan eserleri zerinde derin bir bilgiye dayanr. Discours sur l'Inegalite hakknda u kaynaklara bavurulabilir: Jean MOREL: Sources du Discours de l'Inegalite (Annales Jean-Jacques Rousseau, Tome: V, p. 119-198). Bu, ok yararl bir eser, fakat zellikle 11 J. J. Rousseau, Gallimard, Paris. 59 ayrntlarn karlatrmalarn ieriyor. Btn politik sorunlarda M. Robert DERATHE'nin bilgince kitab JeanJacques Rousseau et la science politique de son temps (Paris, 1950) -ki bu, bize ok yararl oldu-, Jean Morel'in kitabn aar. Discours'un metni iin C. A. VAUGHAN'm The Political Writings of Jean-Jacques Rousseau (Cambridge 1915, 2 vols.l eletirmeli basksndaki metni izledik. Bu, ayr baskya dayanr. 1755 basks; evvelce Rousseau tarafndan yeniden gzden geirilen ve tamamlanan bir metne gre lmnden sonra Peyrou tarafndan yaplan, Oeuvres Completes iindeki 17R2 basks; nihayet, belki Rousseau tarafndan gzden geirilmi bir kopyaya dayanan, 1801 basks. Bu bask arasndaki farklar da, ayrca, sadece ayrntlardadr. Confessions'^ andmz zaman, Grosc. luade (Les Classiques verts, 1947) basks sz konusudur. 60 Doayt, yozlam varlklarda deil, doa kanunlarna uygun davranta bulunan varlklarda incelemek gerekir. (Aristo: Politika. Kitap: I cap. II) dijon akademisinin nerdii insanlar arasndaki eitsizliin kayna nedir ve bu eitsizlik doa kanununa m dayanr sorusu zerine konuma 61
NOTLARLA LGL UYARMA Bu esere, benim rastgele almak tembelce detime uygun olarak uradan buradan baz notlar ekledim. Bu notlar konudan bazen o kadar uzaklar ki, asl metinle birlikte okunmas yararl olmaz. Bu yzden onlan, Konuma'nm sonuna, elimden geldii kadar doru yolu izleyerek serpitirdim. Yeniden okumaya giriecek cesareti kendinde bulanlar; ikinci defasnda, aratrmay yapmakla elenebilecek ve notlan izlemeye giriebileceklerdir; bu notlar okumak, onlar hi okumayanlarn urayacaktan zarardan daha az zarar verir. 63 CENEVRE CUMHURYETNE anl, ok saygdeer ve yce Beyler:" Yurduna aka benimseyebilecei sayglar sunmann ancak erdemli yurttalarn hakk olduuna inandmdan size halkn gz nnde sayglarm sunmaya lyk olmak iin, otuz yldr alyorum. abalarmn yapamadn ksmen olsun bu mutlu frsat yerine getireceine gre, bana bu yetkiyi veren hakka deil, daha ok, bana canllk veren inancma ve bu inancn bana verdii byk gayrete bavurmann mmkn olacana inandm. Aranzda domu olmak mutluluuna sahip bir insan olmakla, doann insanlar arasna koyduu eitlii ve insanlarn kurmu bulunduu eitsizlii, doa kanununa en yakn ve topluma en yararl bir tarzda, ayn yere, kamu dzeninin korunmas ve bireylerin mutluluu amacna, elbirliiyle yryecek biimde bu Devlette mutlu bir lde birletirmi olan akl ve bilgelii hatrlamadan nasl olur 12 Sunu, Genel Kurul'a yani btn yurttalara yaplmtr. Fakat gerek iktidar 25 yeden meydana gelen kk konseyin elinde idi. Ve bu kurul, bu sunutan alnd, Emil'in yaynlanmasndan sonra da cn ald. F. 5/65 da dnebilirdim? Bir hkmetin kurulu ve yapsnda saduyunun zorunlu klabilecei en iyi zdeyileri
aratrrken, bunlarn sizin kurulu ve yapnzda gereklemi bulunduunu grerek ok ardm. ehrinizde domu olamasaydm bile, en byk stnlklere sahip olan ve her trl yolsuzluu bunlarla en iyi nlemi grdm bu insan toplumu tablosunu" baka insan toplumlarnn gzleri nne sermekten geri kalmazdm, sanrm. Doacam yeri seecek durumda olsaydm, insanlarn yetilerinin erimi yani iyi ynetilmek olana ile snrlanm byklkte olan, herkes kendi yapt ie yettii iin kimsenin kendi ykml olduu ii yapmak zere bakalarn grevlendirmek" zorunda olmad bir toplumu; herkes birbirini tand iin karanlk manevralarn ve erdemden doan alak gnllln halkn gznden ve yargsndan uzak kalamayaca, birbirini bilip tanmak tatl alkanlnn yurt sevgisini kuru toprak sevgisi olmaktan karp yurtta sevgisi haline getirecei bir Devleti seerdim". Btn hareketlerin ortak mutluluktan baka bir yere ynelmemesi iin, hkmdarn ve halkn sadece bir ve ayn kara sahip olduu bir lkede domak is13 Cenevre Cumhuriyetinin bu tablosu batan aa Ulkletirilmltir. Rousseau o ada Cenevre Cumhuriyetinin gerek doasn (tabiatn) bilmiyordu: Emil'in yaynlanmasndan sonraya kadar onun hkmetini de ciddi olarak incelememiti. nceledikten sonra fikrini deitirdi. Dadan Mektuplar'nm yedincisinde Cenevre yurttalarnn durumu hakknda u yarg vard: Keyfi bir iktidarn bu kleleri, savunmasz olarak, 25 zorbann ltfuna braklmlard: Atinallarn, hi deilse 30 zorbas vard. 14 Burada, ilerde toplumsal szlemede gelitirilecek olan, temsili rejimin eletirilmesinin tohumu var.
15 Rousseau filozoflarn kozmopolitliinden haksz yere kukulanyor ve burada onlarn kendi haklarn kk grmelerinin belirtisini buluyor. terdim. Bu ise halk ile hkmdar ayn kii olmadka gereklemeyecei iin'*, ben, bilgece lml demokratik bir hkmet ile ynetilen bir lkede dnyaya gelmek isterdim. zgr yaamak ve zgr lmek, yani, ne benim ne de hi kimsenin kanunlarn onurlu boyunduruunu, baka hibir boyundurua koulmamak iin yaratlm en gururlu balarn daha da uysallkla tad bu kurtarc ve yumuak boyunduruu, silkip atamayaca tarzda kanunlara boyun eerek yaamak ve lmek isterdim. u halde Devlet iinde hi kimsenin kendisinin Ka. nun'un stnde olduunu syleyememesini ve dardan hi kimsenin, Devlet'e kanun dnda bir eyi zorla kabul ettirmemesini isterdim. nk bir hkmetin kuruluu ve yaps ne olursa olsun, orada Kanuna boyun emeyen tek bir kii varsa, btn tekiler, zorunlu olarak, onun keyfine ve insafna bal hale gelirler^. "; bir ulusal ef ile bir de yabanc ef varsa bunlarn arasnda yetkiler nasl paylalm olursa olsun, bunlardan birine itaat edilmesi ve Devletin en iyi ynetilmesi olanaksz olur. Yeni kurulmu bir Cumhuriyet baz iyi kanunlara sahip olsa bile, ynetimin belki de o an iin gerekli olmayan bir tarzda kurulmu olduu, yeni yurttalar iin elverili olmad ya da yeni yurttalarn bu y16 Rousseau burada halkn egemenlii ilkesini ileri sryor. Fakat bundan nce de cumhuriyeti olduunu aklamt. Volter'e yazd 30 Ocak 1750 tarihli mektubunda yle diyordu: Bir cumhuriyeti olan benim hakkmda vardn yarg da iyi deil. Ben zgrle taparm. Hem bakalarna hkmetmekten hem de bakalarna kul olmaktan ayn derecede nefret ediyorum. 17 Mutlak (salt) kralla kar hcum. (Kk harflerle gsterilen notlar, Rousseau'nundur ve kitabn sonunda yer almaktadr. .)
66 67 netim iin elverili olmad, Devletin daha doar domaz sarslaca ya da yklaca korkusundan, orada yaamak istemezdim. nk zgrlk buna alk olan salam, grbz huylar beslemek ve glendirmek iin uygun, ama yaps byle olmayan zayflan, narinleri ezen, ykan, sarho eden gl ve lezzetli besin maddeleri ve iyi cins araplar gibidir. Efendiler tarafndan ynetilmeye alm olan insanlar, artk, onlardan vazgeemezler. Bunlar boyunduruu silkip atmaya kalkrlarsa zgrlkten o kadar uzaklarlar ki, zgrle kart olan dizginsiz, ar bir baboluu zgrlk diye aldklarndan yaptklar devrimler, onlar, hemen her zaman, zincirlerini daha arlatrmaktan baka bir ey yapmayan batan karclarn eline drr. Btn, zgr insanlarn modeli olan Roma halk Tarquins'lerin basksndan kmakla hi de kendi kendini ynetecek duruma girmi olmad. Kleliin ve zorla yklenen utan verici angaryalarn aalatrp deerden drd bu halk, nceleri, en byk bilgelikle ynetilmesi gereken ahmak bir topluluktan baka bir ey deildir; zgrln kurtarc havasn teneffs etmeye yava yava alt; zorba ynetim altnda umutsuzlua dm daha dorusu sersemle-mi olan bu halk, sonunda, btn insanlarn en saygya deeri olmalarn salayan sert treleri ve cesaretin verdii gururu kazand. Demek ki kendime yurt olarak, eksiksii geriye doru zamann karanlnda kaybolan, sakinlerinde cesareti ve yurt sevgisini pekitiren saldrlardan bakasna uramam bulunan, uzun sreden beri bilgece bir bamszla alm yurt. talarn sadece zgr deil ama bir de bu zgrle lyk olarak yaadklar, muu, yatk, sakin bir Cumhuriyet aramam gerekirdi. Kendime, kanl istillar sevdasmdan mutlu bir gszlkle vazgemi, daha da iyisi, kendisi baka bir Devletin istil
alan olmak korkusuna kar teminatl bir yurt; onu ele geirmeye istekli olmayan, baka68 lannm istillarn nlemekte de kar olan komulara sahip, ksacas komularn hrsn uyandrmayan, gerektii zaman da bu komularn yardma koacana hakl olarak gvenebilen bir serbest ehir semeyi isterdim. Bunun sonucu olarak bu yurdun, kendinden baka, korkaca kimse olmayacak, yurttalar si lh talimi yaparlarsa bu, savunma gereinden ok, onlarda, zgrle o kadar yaraan, zgrlk zevkini besleyen, savalk ateini ve cesaretin kazandrd gururu ayakta tutmak iin olacaktr. Kanun yapma hakknn btn yurttalar arasnda ortak olduu bir lke arardm; ayn toplum iinde birlikte yaamann hangi artlar altnda daha elverili olduunu onlardan daha iyi kim bilebilir? Fakat devlet reislerinin ve devletin yaamasnda en fazla kar olanlarn, devletin selmetinin ou zaman bal bulunduu tartma ve oylamalarn dnda brakldklar, basit yurttalarn kullandklar haklardan, sama bir tutarszlkla, yneticilerin (magistrate)* yoksun brakldklar Roma tipi halk oylamalarn uygun bulmazdm. Tersine, karc ve yanl tasarlar ve Atinallar sonunda yok etmi olan tehlikeli yenilikleri nlemek iin, herkesin kendi keyfine gre kanunlar nermek yetkisine sahip olmamasn; bu hakkn sadece yksek grevlilere (magistrate) ait olmasn-, onlarn da bu hakk ll kullanmalarn; halkn bu kanunlar uygun grdn bildirirken ok ihtiyatl olmasn; kanunlarn trenle yaynlanmasn; temel kurulu ve yap deitirilip sarslmadan nce, kanunlar deerli ve Birok szck gibi Magistrate szcnn de Trkemizde tam, en dorusu tek karl yoktur, nk ayn kurumlama olmamtr. Magistrate yerine gre: Ynetici: adli, idari veya politik otoriteye sahip memur veya grevli:
hatta cumhurbakan, vali, polis mdr olabilecei gibi, zellikle hakim ve de savc manalarna gelmektedir. 69 saygya lyk klan eyin onlarn ok eski olmalar olduuna, halkn her gn deitiini grd kanunlar kmsediine eski alkanlklarn -daha iyilerini yapmak bahanesiyle- ihmal edilmesine alnca daha kk fenalklar dzeltmek iin daha byk fenalklar getirildiine inanmaya vakit bulunmasn isterdim1". Hele halkn yksek grevlilerden vazgeebileceini ya da onlara sadece dar ve ireti bir otorite brakabileceini sand, sivil ilerin ynetimini ve kanunlarn yrtlmesini skntszca elde bulundurduu, bu yzden de ister istemez kt ynetilen bir Cumhuriyetten kaardm; uygarlk ncesi doal halinden henz km olan hkmeUerin kaba kurulu ve yaps byle olmu olsa gerektir; Atina Cumhuriyetini ortadan kaldran kusurlardan biri de bu olmutur. Herkesin kanunlar onaylamakla, onlara yrtlme gc salamakla, eflerin raporlar zerine, kurul halinde en nemli kamu ileri zerinde kararlar vermekle yetindii; sayg duyulan mahkemelerin kurulduu, bunlarn eitli blmlerinin birbirinden dikkatle ayrld, adaleti ve hkmeti ynetmek iin her yl yurttalarn en yetenekli, en drst olanlarnn seildii-, bylece yksek grevlilerin erdeminin halkn bilgeliini belli ettii, yksek grevlilerle halkn birbirine onur verdii bir cumhuriyeti seerdim. yle ki kamudaki genel anlama dzenini baz uursuz anlamazlklar bozacak olursa, o krlk ve yanllklar zamannda bile, lml davranlara, karlkl hatr saymaya, iten ve srekli bir barkln iareti ve gvencesi olan kanunlara ortak sayg grlsn. 18 Rousseau iyi ynetilen bir devletin az sayda kanunla yetinmesini gereklilii zerinde sk sk srar etmitir. Ona gre kanun saysnn okluu trelerin gerilemesinin iaretidir. Onun zeks eski cumhuriyetlerin anlaryla
beslenmiti. Ve Cenevre Cumhuriyetini bu anlarn arasndan geerek gryordu. 70 anl, ok saygdeer ve yce Beyler! Kendim iin seeceim yurtta arayacam stnlkler, bunlar olurdu. Tanr'nu inayeti bunlarn arasna bir de ho bir konum, lml bir iklim, verimli bir toprak ve gn altnda bulunabilecek en tatl grnm katm olsayd, ben de mutluluumu tamamlamak iin bu mutlu yurdun koynunda, btn bu nimetleri tatmaktan, yurttalarmla en tatl ilikiler iinde esenlikle, onlar gibi insanln, dostluun, erdemin gereklerini uygulayarak, kendimden sonraya iyi bir insann, drst, erdemli bir yurtseverin erefli ansn brakarak yaamaktan baka bir ey istemezdim. Eer daha az mutlu olsaydm, ya da aklm bama daha ge gelmi olsayd, bu yzden hastalkl, bitkin bir hayat, sakmmasz bir genlik hayatnn beni yoksun brakt sakinlik ve bara bo yere yanarak, baka diyarlarda tketmek durumuna dseydim bile, gene de, kondi yurdumda yararlanamayacam bu duygulan hi deilse kendi ruhumda besleyip yaatrdm. Uzakta kalm yurttalarm iin beslediim efkatli, kar gzetmeyen bir sevgiyle dolu olarak, onlara, kalbimin derinliklerinden gelen u demeci verirdim: Aziz yurttalarm: -ya da hem kanunlar hem de kan ilintileri hemen hepimizi birletirdii iin. Kar-delerim! Yararlandmz, ama belki de hibirinizin bunlar yitirmi bulunan benim kadar deerini hissetmedii nimetleri de aklma getirmeden sizleri dnememem, benim iin ho bir eydir. Sizin politik ve uygar hayatnz zerinde dndke, insanlara ait eylerin ve durumlarn bundan daha iyi olabileceine o kadar daha az inanabiliyorum. Btn teki hkmetlerde, devlete en byk iyilii salamak sz konusu olduu zaman, her ey, fikir halinde projelerle ve olsa olsa basit olanaklarla snrl kalr. Sizin
ise, mutluluunuz tamdr, bu mutluluu tatmanzdan baka hibir ey gerekli deildir. Tam anlamyla mutlu olmanz 71 iin, mutlu olmakla yetinmeyi bilmekten baka bir gereksinmeniz yoktur. Klla kazanm, yeniden elde etmi olduunuz, iki yzyl boyunca akl ve cesaretle koruduunuz egemenliiniz nihayet herkes tarafndan, tam olarak tannm bulunuyor. erefli antlamalar snrlarnz tayin ediyor, haklarnz salyor, sknetinizi ve rahatnz pekitiriyor. En yksek akln emrettii saygdeer dost devletlerin de gvence altnda bulundurduu temel ynetim kuruluunuz ve yapnz, mkemmeldir; devletiniz, sknet iindedir; savalardan, saldrganlardan korkmanz iin sebep yok; elinizle yaptnz ve kendi setiiniz drst yneticiler tarafndan yrtlmekte olan, uygun kanunlardan baka efendiniz yok. Siz, ne zevk dknl ile geveyecek, bo zevkler iinde asl mutluluun ve shhatli erdemlerin tadn kaybedecek kadar zengin; ne de kendi almanzla elde edemediiniz eyleri salamak iin bakalarnn yardmna baml olacak kadar fakir de deilsiniz. Byk milletlerde ancak an vergilerle salanabilinen bu deerli zgrln korunmas, size, hemen hibir eye mal olmuyor. Keke bu kadar bilgece, bu kadar mutlu bir ekilde kurulmu olan bir cumhuriyet, yurttalarnn mutluluu iin, btn insanlara da rnek olarak, uzun sre dayanabilse! te sizin ileri srmeniz gereken biricik dilek, gstermeniz gereken biricik zen, budur. Bundan byle size, den grev, sadece mutluluunuzu salamak deil, nk atalarnz sizi bu skntdan kurtarmlardr-, bu mutluluu iyiye kullanmak akllln gstermek suretiyle, onu sreli klmaktr. Varlnz korumanz sreli birliinize, kanunlara boyun emenize, kanunlar yrten yneticilere gstereceiniz saygya baldr. Yreinizde en kk bir aclk ya da gvensizlik tohumu kaldysa onu, erge sizin mutsuzluklarnz ve devletin yklmasn douracak tehlikeli
bir maya olduu iin, hemen yok etmekte acele ediniz. Kalbinizin derinliklerine inmenizi, vicdannzn 72 gizli sesine danmanz yalvarrm. Hibiriniz, btn dnyada, sizin yneticilerinizden daha drst, daha bilgili ve grgl, daha ok saygdeer bir kurul grd m? Bu topluluun btn yeleri sizlere lmllk, sade treler, kanunlara sayg ve en iten uzlatrma rnei vermiyorlar m? yleyse akln erdeme gstermeye borlu olduu gveni bu bilge eflere, ksntszca gsteriniz; onlar sizin setiinizi, buna lyk olduklarn bu yksek orunlara sizin getirmi olduunuz kiilere gsterilmesi gereken sayg ve onurun zorunlu olarak gene size ait olacan dnnz. Kanunlarn ve kanunlar savunanlarn otoritesinin yrrlkte olmad bir yerde hi kimse iin gvenlik ve zgrln var olamayacan bilmeyecek kadar bilgisiz deilsiniz. Sizin gerek bir ilgi, grev ya da akl gerei olarak yapmaya her zaman zorunlu olacanz bir eyi kendi isteinizle ve hakl bir gvenle yapmanzdan baka bir ey sz konusu deildir. Anayasann savunulmas konusunda sulu ve tehlikeli bir kaytszla kaplp aranzdaki en aydn, en gayretli olanlarn bilge grlerine gereinde bavurmak gereksinmesini asla savsaklamayn; hakkaniyet, lmllk, en saygdeer ciddiyet, sizin btn giriimlerinizi, dzenlemeye, btn dnyaya rnek olarak gururlu, alakgnll, zgrlne olduu kadar nne ve onuruna kar da kskan bir halk gstermekte devam etsin. Son dm de u: Gizli nedenleri, ou kez konularn tekil eden eylemlerden daha tehlikeli olan, kt yorumlara ve zehirli konumalara kulak vermekten kendinizi zellikle koruyunuz. Sadece hrszlar yaklat zaman havlayan iyi ve sadk bir beki kpeinin ilk haykrlar ile btn bir ev halk uyanr, tetikte bekler; ama herkesin huzurunu durmadan karan, devaml ve yersiz uyarmalar bunlara gerekli olduu zaman da kulak
verilmemesinden baka bir sonu vermeyen, haddini bilmez, yaygarac hayvanlardan da herkes nefret eder. 73 Ve siz anl, ok saygdeer ve en yce Beyler! Siz zgr bir halkn soylu ve saygdeer yksek grevlileri, sizlere sayglarm ve hizmetimi ayrca sunmama izin veriniz. Dnyada sahibine n ve onur kazandran bir rtbe varsa o da yetilerin ve erdemlerin kazandrd, sizlerin sahip olmaya lyk bulunduunuz, yurttalarnzn sizi ykselttii mevkilerdir. Yurttalarnzn kendi erdemleri, sizinkilere yeni bir parlaklk katyor; bakalarn ynetebilecek gte insanlar tarafndan kendilerini ynetmek iin seilmi olan sizleri baka yksek grevlilerden -zgr bir halk, zellikle ynetmekle onur kazandnz halk, bilgisi ve aklyla, baka devletlerin ahalisinden stn olduu kadar-, sizi stn buluyorum. En iyi izlenimlerden biri olarak kalmas gereken, kalbimde hep yaayacak olan bir rnei anmama izin verilsin. Bana hayat vermi olan, ocukluum boyunca, sizlere gsterilmesi gereken saygy bana retmi bulunan erdemli yurttan ansn tatl bir heyecan duymadan hatrlayamyorum. Onu, hl, ellerinin emeiyle yaar ve ruhunu en yce dorularla besler gryorum. Tacite'i, Plutarque'i ve Grotius' onun nnde, onun i letlerine karm olarak gryorum. Onun yanbainda, babalarn en iyisinin" efkatle rettiklerini ok az verimle renen, sevgili bir oul gryorum. Ama lgn bir genliin saptmalar bana, bu ok bilgece dersleri bir sre iin unutturduysa da, ne mutlu ki, ktle biraz eilimli de olsa, yrein katld bir eitimin srelice yitirilmi kalmas zor olduunu tatm, denemi bulunuyorum. anl, ok saygdeer ve en yce Beyler! Ynettiiniz devlette domu olan yurttalar, hatta basit hemeriler ite byledirler; baka uluslarda ii ve halk ad altnda o kadar kk grlen, haklarnda o kadar
19 Aslnda babas onunla ilgilenmekten ok ksa bir zamanda vazgemiti. 74 yanl fikirler beslenen bu okumu, saduyu sahibi insanlar, ite byledirler*1. Sevinle, aka syleyeyim ki babamn yurttalar arasnda sekin bir kii deildi; hepsi naslsa o da yleydi; ama bu haliyle onun arkadal en drst hemeriler tarafndan aranm, verimli olarak beslenmitir. Dou ve doal haklar bakmndan olduu gibi eitim bakmndan da eitiniz olan, oysa kendi istekleriyle bir de sizin erdeminize kar borlu bulunduklar, karlnda sizin onlara teekkr borlu olduunuz stnlk bakmndan sizden aa olmay kabul eden bu insanlarn sizden bekleyebilecekleri saygdan bahsetmek, ok kr, bana ait olmad gibi, gerekli de deildir. Yneticiler iin gerekli olan vekar' tatllkla, alakgnlllkle ne kadar hafiflettiinizi, size itaat ve sayg borlu olanlara sizin ne kadar sayg ve zen gsterdiinizi byk bir sevinle reniyorum. Bu davran, adalet ve bilgelik doludur; yeniden grmemek iin unutulmalar gereken tatsz anlar bellekten gittike daha fazla uzaklatrmak iin, gerekli ve uygundur. Bu davran, adaletli ve yce gnll olan bu halk grevini bir zevk haline getirdii, size eref vermeyi doal olarak istedii, kendi haklarn savunmakta en ateli olanlarn sizin haklarnza sayg duymakta en ileri gidebilecek olanlar olduu lde de akllca davrantr. Bir uygar toplumun balarnn o toplumun ann ve mutluluunu sevip istemelerine amamak gerekir; fakat kendilerini yksek grevli olarak, daha dorusu salam ve yce bir vatann efendileri olarak grenlerin, kendilerini besleyen vatan toprana kar sevgi gstermeleri, insanlarn i dirlii bakmndan 20 Bu sunuun derin anlam burada beliriyor. Rousseau nun Cumhuriyeti lks, zamannn Fransa'snda kar bir tepki olarak meydana kmtr. Devrim ncesi
Fransa'snda, halk kk grlr veya haklarnda pek ok yanl fikirler beslenirdi. 75 ardr1. Kendi lehimize byle bir ayrcalk yapabilmek, kutsal kurallarn bu gayretli tayclarn, ruhlarn bu saygdeer yneticilerini, canl ve tatl uz-dillilii ncil'in z szlerini kalplere o kadar iyi ileten, bu z szleri nce kendileri uygulayan bu rahipleri en iyi yurttalarmzn arasna koyabilmek, benim iin ne kadar ho oluyor! Byk krs san'atmn Cenevre'de ne byk bir baaryla yrtldn herkes bilir. Fakat insanlar baka trl syleyip baka trl hareket edilmesine ok alk olduklar iin27 Hristiyanlk ruhunun, trelerin-in aziz tutulmasnn, kendine kar sert ve insafsz ama bakalanna kar yumuak olmann bakanlarmzda* hangi llere kadar yrrlkte olduunu az kii bilir. Bir Tannbilimciler topluluu ile edebiyatlar arasnda bu kadar mkemmel bir birlik rnei gstermek, belki de sadece, Cenevre ehrine zgdr. Ben bu devletin lmsz ve sonsuz skneti umudumu, byk lde bunlarn nl bilgelikleri ve lmllklar zerine, bunlarn devletin refah iin gsterdikleri aba zerine dayandryorum; hayret ve hrmetle kark bir zevkle onlarn; tarihte nice rnekleri bulunan barbar kutsal kiilerin korkun zdeyileri ile szmona Tanr kanunlarn, yani kendi karlarn desteklemek iin -kendi kanunlarna her zaman hrmet edileceinden emin- bakalarnn kanununun cmerte harcamalarna kar ne kadar dehet duyduklarn izliyorum". 21 Burada belirtilen ve gerek Hristiyanlk ve yurtseverliin birbiriyle badaamayacan anlatan dnceyi, Rousseau daha sonra toplumsal szlemesinin drdnc kitabnda gelitirir. 22 Katolik kilisesini hicvediyor.
23 Burada dinsel banazln ve zellike engizisyonun sularna kar Voltaire'nin ve Ansiklopedistlerin gsterdii heyecanla o da kar kyor. * Ministre szc hem bakan, eli, hem de Protestan papaz anlamna gelir. 76 Cumhuriyetin, yumuakl ve bilgelii bar ve iyi treleri ayakta tutan, teki yarnn mutluluunu yapan, deerli yansn, yani kadnlan unutabilir miyim? Sevimli ve erdemli hanm yurttalar, sizin cinsinizin kaderi, her zaman, bizim cinsimizi ynetmek olacaktr. Sizin, etkisi sadece evlilik birliinde grlen iffetli gcnz, iyi ki, kendisini ancak devletin an ve kamunun mutluluu yolunda duyurur. Kadnlar Ispar. ta'da bu yolla hkmederlerdi; Cenevre'de de hkmetmeyi siz bu yolla hak ediyorsunuz. efkatli bir ein azndan onurun, akln sesi knca buna hangi barbar erkek dayanabilir? Sizden ald parlaklkla gzellie en uygun gibi grnen sade ve mtevazi sslerinizi gren herkes, anlamsz, bo lks kmser. Sevimli, masum egemenlinizle, usulca sokulan zeknzla, devlet iinde kanunlarn sevilmesini, yurttalar arasnda duygu birliini devaml olarak srdrmek; ayn ayn aileleri mutlu evliliklerle birletirmek; vereceiniz derslerle, tutumunuzdaki alak gnll zarafetle, genlerimizin baka diyarlardan getirdikleri sapklklar dzeltmek sizin elinizdedir. O yabanc lkelerde o kadar yararl eyler varken, yitik kadnlar arasnda edin. dikleri ocuka eda ve acayip havayla birtakm almalara, zgrln deerini hi karlamayan eitli bamllklara hayranl alp getiriyorlar. yleyse siz, imdiye kadar olduunuz gibi, hep trelerin iffetli bekisi, tatl bar balar olmakta, kalbin ve doann haklarn grev ve erdem yaranna deerlendirmekte devam ediniz. Yurttalarn ortak mutluluu ve Cumhuriyetin an konusundaki umutlarm byle inanlara dayandrrken olaylarn beni hi yalanlamayacan umarm.
Cumhuriyetin, btn bu stnlklere ramen, ou gzleri kamatran, verdii ocuka ve uursuz zevk mutluluun ve zgrln en byk dman olan, prltyla parlamayacan itiraf ederim. Sefih genler kolay elde edilen zevklerin, sonra da uzun sren pi77 manlklarm ardnda dolasn dursun; szde zevk sahibi kimileri de baka yerlerde saraylarn byklne, giysilerin gzelliine, demelerin stn gzelliine, grnlerin atafatna, zevk dknlnn, lksn btn inceliklerine hayran olsunlar. Cenevre' de sadece insanlar bulunacaktr; ama byle bir grnmn de bedeli vardr; ve bu grnmn peinde olanlar da teki zevklerin hayranlar kadar deerli ola. caklardr. anl, ok saygdeer ve en yce Beyler! Sizin ortak gnencinize duyduum ilginin saygl kantlarn hepiniz ayn iyilikle ltfen kabul etmeye tenezzl ediniz. Kalbimin iini byle dkerken patavatszca bir taknlktan sulu isem, bunu, bir yurtseverin efkatli ballna, hepinizi mutlu grmekten daha yksek hibir mutluluk gzetmeyen bir insann ateli ve meru abasna balamanz dilerim. anl, ok saygdeer ve en yce Beyler! En derin sayglarmla, ok alakgnll ve sz dinler kulunuz ve yurttanz. Jean-Jacques Rousseau Chambery, 12 Haziran 1754 78 NSZ nsanlarn sahip olduklar bilgiler iinde en fazla yararl ve en az ilerlemi olan, insan hakkndaki bilgi gibi grnyor"; Delphes tapmamdaki yaztn, tek bana ahlklarn btn iri kitaplarndan ok daha nemli ve g bir temel kural ierdiini sylemeye cesaret ediyorum2'. Bu yzden bu Konuma'nm konusunu, felsefenin nerebilecei en ilgin ama, filozoflarn zmleyebilecei en etin sorunlardan biri sayyorum; nk insanlar kendilerini
tanmaya balamazsa, insanlar arasndaki eitsizliin kayna nasl bilinebilir? nsann doutan gelen yapsnda zamannn ve nesnelerin ardarda yaratt btn deiimlerin arasndan doann kendisini ekillendirdii ekilde grmeyi nasl baaracaktr ve kendi jlkel durumuna artlarn ve gelimelerin yapt ekler veya deiiklikler ile kendi zne bal olan hususlar nasl birbirinden ayrt edebilecektir? Ard aras kesilmeden yeniden doan binlerce nedenin, edinilen birok bilgi ve hatann, vcut yaplarnn urad deiikliklerin ve tutkula24 Kendini tan. 79 rn sreli etkisinin toplumun, barnda deiiklie uratt insan ruhu, hemen hemen tannmayacak hale gelecek kadar grn deitirmitir. O, zamann, denizin ve frtnalarn biimsizletirdii ve artk, bir Tan-r'dan ok yrtc bir hayvana benzettii Glaucus'n25 heykeli gibidir. Artk onda belirli ve deimez ilkelerle hareket eden bir varlk yerine, Yaradan'n damgasn vurduu o gksel ve grkemli sadelik yerine, ancak, dndn sanan tutku ile sayklama halindeki anlk (enterdement) arasndaki irkin elime bulunur. Bundan da kts var; insan trnn btn ilerleyii, onu, durmadan, ilkel durumlarndan uzaklatrr; bu yzden yeni bilgiler biriktirdike, btn bilgilerin en nemlisini elde etmek aracn daha fazla yok etmi, bir anlamda, insan incelemek zorunluluuyla onu tanmak olana dna karlm bulunuyoruz. eitli maddi sebepler bugn grdmz deiik trleri meydana getirmeden nce her trdeki hayvanlar birbirine eitti; insanlarda da durumun byle olduu genellikle kabul edilir; insanlar birbirinden ayrt eden ayrmlarn ilk kaynan, insann yapsaldaki bu birbirini izleyen deimelerde aramak gerektii, kolayca anlalr. Aslnda, hangi yolla olursa olsun, varlan bu ilk deimelerin,
birdenbire ve hep ayn tarzda, bir trn btn bireylerini deitirecei dnlemez. Fakat kimileri mkemmelleir veya bozulurken ve doasnda var olmayan, iyi veya kt, deiik nitelikler edinirken, kimileri de balangtan gelen ilk durumlarnda daha uzun sre kalmlardr. nsanlar arasnda ilk eitsizlik kayna da budur, bu eitsizli25 Glaucus, deniz tanrs. Platon insan ruhunu Glaucus' la karlatrr. Vcutla birleince insan ruhu o kadar biimsizleir ki, lmezlii anlalamaz. Grld gibi Rousseau bu karlatrmay yeniden ele alrken, ona bambaka bir mana veriyor. 80 in byle genel olarak kantlanmas, gerek sebeplerini belirtmekten daha kolaydr. yleyse okuyucularm, benim anlalmas bana ok zor grnen bir eyi anlam olmakla vnmeye cesaret ettiimi akllarna getirmemelidirler. Birtakm usa vurmalara, giritim, grne dayanan baz sanlara varmak tehlikesini gze aldm; bunlar yaparken sorunu zmlemek umudundan ok aydnlatmak, gerek durumuna indirgemek niyetiyle hareket ettim. Sonuna varmak kimse iin kolay olmamakla birlikte, bakalar ayn yolda kolayca daha ileri gidebilirler; nk insann bugnk doasnda doutan olanla yapma olan birbirinden ayrmak ve artk var olmayan, belki hi var olmam olan, ama gene de imdiki durumumuzu doru yarglamak iin hakknda doru kavramlara sahip olmamz gerekli olan bir durumu tanmak hafif bir giriim deildir. Bu konuda salam gzlemler yapmak iin alnmas gereken tam tedbirleri belirlemeye giriecek olanm, sanldndan daha fazla felsefeye sahip olmas da gereklidir. Aadaki sorunun, iyi bir zm, yzylmzn Aristo ve Plinelerine lyktr: Doal insan tanmay baarmak iin, ne gibi deneyler gereklidir ve toplumun barnda bu deneyleri yapmak iin gerekli aralar nelerdir? Ben, bu meseleyi zmlemeye girimekten uzam; ama byk filozoflarn
bu deneyleri ynetmeye pek yeterli olmayacaklar, gl hkmdarlarn da bu deneyleri yapacak kadar yeterli olmadklar cevabn ver_ meye cesaret edecek kadar bu sorun zerinde dnm olduumu sanyorum. Bu yle bir yarmadr ki, baarya ulamak iin, bu iki ynde gerekli sebat olmadan daha dorusu gerekli bilgi ve iyi niyet birbirini izlemedike katlmak akl kr deildir. Yaplmas bu kadar g Ve imdiye kadar da zerinde bu kadar az dnlm olan bu aratrmalar, gene de, insan toplumunun gerek temelleri bilgisinden bizi yoksun brakan birok zorluklar ortadan kalF. 6/81 drmak iin elimizde kalan biricik aratr. Doal hu-kukun gerek tanmna bu kadar bellisizlik, bu kadar anlalmazlk veren, insan doas konusundaki bu bilgisizliktir; Burlamaqui'nin dedii gibi, nk hukuk fikri ve hele doal hukuk fikri, aka, insan doasna ilikin fikirlerdir. Demek ki diye devam ediyor, bu bilimin temel ilkelerini insann kendisi bu doasndan, yapsndan ve durumundan karmak gereklidir-Bu nemli sorunu ele alan yazarlar arasnda pek az anlama hkm srdn grmek, artc ve utan vericidir. En arbal yazarlar arasnda bile. bu nokta zerinde ayn gre sahip iki tanesi zor bulunur. Aralarndan birinin en temel ilkeler zerinde sv lediini yalanlamay grev bilir grnen eski filozoflar bir yana brakalm; Roma hukukular insan ve btn teki hayvanlar, ayrt etmeden ayn doa kanununa bal tutarlar; nk onlar bu isim altnda, doann buyurduu kanundan ok, doann tabi olduu kanunu dnrler; ya da bu hukukular, kanun szn, btn canl varlklar arasnda, onlarn ortak muhafazas iin, doa tarafndan kurulmu olan frenel ilikilerin ifadesinden olumu olarak alm grndkleri iin bu byledir. adalar, kanun sz altnda tresel bir varla yani syleneni anlayan, zgr, baka varlklarla ilikileri iinde dnlen bir varla buyrulmu bir kuraldan baka bir ey tanmadklar
iin. doal kanunun yetkisini aklla bezenmi biricik hayvana yani insana hasrederler; fakat her biri bu kanunu kendi tarznda tanmlayarak tulmak yle dursun, hepsi onu o kadar metafizik ilkelere dayatrlar ki. aramzda bile, bu ilkeleri kendilerinden bulmak yle dursun, anlayacak durumda bile ok az insan vardr. Kendi aralarnda sreli elime halinde bulunan bu bilgin kiilerin btn tanmlamalar an cak u noktada birleir: ok byk bir bilge ve derin bir metafiziki olmadan doa kanununu anlamak ve bunun sonucu olarak ona uymak olanakszdr; bunun 82 manas ise udur: nsanlar toplumun kurulmas iin, toplumun barnda ancak ok zahmetle, ancak ok az kii iin, gelien bilgileri kullanmak zorunda kalmlardr'. Doay ok az tandmz ve kanun" sznn manas zerine pek az anlatmz iin, doal kanunun iyi bir tanmlanmasnda anlamaya varmak zor olacaktr. Bylece kitaplarda bulunan btn -doal kanun tanmlamalar tek biimli olmamak kusurundan baka, insanlarn doal olarak sahip olmadklar birok bilgiden karlm olmak kusurunu da tarlar; ve de, insanlarn ancak doa halinden ktktan sonra fikrini kavrayabilecekleri stnlklerden kaynaklanm olmalar kusuruna sahiptirler. Ortak yarar bakmndan insanlarn zerinde anlamalar uygun olacak olan kurallar aratrlmakla ie balanr; sonra bunlarn evrensel uygulanmalarndan doacak yarardan baka bir kant olmad halde, bu kurallarn tmne doa kanunu ad verilir. phesiz bu, tanmlamalar oluturmann, nesnelerin doasn bsbtn keyfi yaklatrmalarla aklamann ok rahat bir tarzdr. Fakat doal insan tanmadka onun kabul ettii ya da onun yapsna en elverili olan kanunu saptamay istemek, bounadr". Bu kanun konusunda ak olarak btn grebileceimiz udur: Bir kanunun sadece kanun
olmas iin, boyun emek zorunda braktnn iradesinin bilerek boyun emesi gerekli olma26 Rousseau'nun kendisinden nce gelmi doal hukuku yazarlara stnl ite burada ortaya kyor. Rousseau kanun fikrinin toplumda ancak ge zamanlarda belirebileceini gstererek insann, tam teekkl etmi olarak deil de gelimekte olan insann ve aklnn gerek bir tarihini yapma abasn gsteriyor. Burada diyalektik bir ilerleme var. 27 Bu, Dijon Akademisi yelerine, Bu eitsizlik doa kanununa m dayanr? sorusunun kt konmu olduunu sylemektir. dl alamamasnn da sebebidir 83 siy la kalmaz; ayrca, bir kanun un doal olmas iin, direkt olarak doann sesiyle konumas gerekir. Bize, insanlar olduklar gibi grmekten baka bir ey retmeyen bilimsel kitaplar bir yana brakarak ve insan ruhunun ilk ve en basit faaliyetleri zerinde dnerek" akldan ncelii olan iki ilkenin var olduunu farkettiimi sanyorum; bunlardan biri bizim refah ve varlmz korumamz yakndan, iddetle ilgilendirir; tekiyse btn duyar varlklarn, hepsinden nce de hemcinslerimizin yok olmasn veya ac ekmesini grnce, doal olarak iimizi honutsuzluk duygusu ile doldurur. te, doal hukukun btn kurallar toplumsallk (sociabilite)" ilkesini katmak gerei olmadan, aklmzn bu iki ilkenin birleimi ve badamndan doal hukukun btn kurallar doar sanyorum. O kurallar, akl, hemen sonra, baka temeller zerine kurmak zorundadr. Bunun da zaman, akln, birbirini izleyen geliiminde doay bomay baard zamandr. Bu tarzda, insan insan yapmadan nce onu bir filozof yapmak zorunluluu hi yoktur"'. Onun ba28 Rousseau psikolojide Condellac'n duyumculuunun etkisi altndadr. Ruhun karmak ilerleyiinin, analiz yoluyla, en basit ileyie indirgenebileceini dnr. Her
eyin temelinde, duyum vardr. nsan, dnr bir varlk haline gelmeden nce duyar bir varlktr. Burada Rousseau doal hukukun varln inkr etmez ama onu akldan nce gelen iki ilke zerine yani kendi kendine kar duyulan sevgi ve merhamet zerine dayandrmaya giriir. Doa kanununa itaat eden, demek ki. doal insann duyarlldr. 29 Bu, onu filozoflara kar karan esasl noktalardan biridir. 30 Dncesinin demokratik kayna ite burada. Manevi hayat akl zerine kuran filozoflar, bilgisiz halk bunun dnda brakm oluyorlard. Rousseau ise manevi ve ahlki hayat kltr ayrm yapmadan btn insanlarda ortak olan duyarllk zerine kurar. 84 kalarma kar grevleri, sadece gecikmi bilgelik dersleri tarafndan emredilmi deildir. ten gelen acma drtsne kar koymadka baka bir insana hatta duyarl herhangi bir varla asla fenalk yapamayacaktr; bunun istisnas kendi varlnn korunmas sz konusu olduu zaman kendini tercih etmesi gerektii, hakl durumdur. Bu yolla hayvanlarn doal kanundan yararlanmas konusundaki eski tartma da sona erer; nk aktr ki bilgiden ve zgrlkten yoksun olduklar iin, hayvanlar bu kanunu bilemez, anlayamazlar. Fakat onlarda var olan duyarlk sebebiyle bizim doamzda (tabiatmzda) az ok paylar bulunduu iin, onlarn da doal hukuktan yararlanmalar gerektii, insann onlara kar baz grevlerle bal bulunduu yargsna varlabilir. Aslnda, yle gr nyor ki, ben, hemcinslerime hibir fenalk yapmamak zorunda isem, bu, onlarn akll varlklar olmalarndan ok duyarl varlklar olmalarndan ileri gelir; bu duyarllk nitelii hayvanda ve insanda ortak olduu iin, bunlardan birine, en azndan, teki tarafndan kt muamele edilmemek hakk tannmaldr. nsann gerek gereksinmesinin ve grevlerinin temel ilkelerinin insan soyundan balatlan bu incelemesi hl
manev eitsizliin kayna, politik yapnn gerek temelleri, bu yapnn yelerinin karlkl haklar ve bunlara benzer nemli fakat az aydnlatlm binlerce baka sorun zerinde kendini gsteren zorluklar ynn kaldrmak iin kullanlabilecek biricik aratr. insan toplumu, sakin ve karlardan uzak bir ba kla ele alnnca, balangta gl insanlarn kaba kuvvet kullanmasndan ve zayflarn bask altnda ezilmesinden baka bir grnm gstermiyor gibi gelir". Akl, berikilerinin sertliine isyan ediyor ya da tekilerinin krln knamaya yneliyor ve insan31 Rousseau'nun dncesinin k noktas budur. 85 lar arasnda hibir ey, bilgelikten ve akldan ok rast lantlann oluturduu bu d ilikiler kadar kararsz olmadna gre adna ister zaaf, ister kudret, ister zenginlik, ister fakirlik desinler, insan kurumlar, ilk bakta; kaypak kum ynlar zerine kurulmu gibi grnr; ancak bu kurumlar yakndan incelenerek, yapy evreleyen toz ve kum temizlendikten sonra yapnn stnde ykseldii sarslmaz temel farkedilir, bu temellere sayg duyulmas renilir. Oysa, insann, onun doal yetilerinin ve bunlarn birbiri ardndan gelimelerinin ciddi bir incelemesi yaplmadka, bu ayrmlar zmlenemez ve nesnelerin bugnk durumunda tanrsal iradenin katks ile insan sanatnn katmak iddiasnda olduu eyler birbirinden ayrlamaz". ncelemekte olduum nemli sorunun yer verdii politik ve ahlki aratrmalar, demek ki, her bakmdan yararldr ve hkmetlerin varsayl tarihi, insan iin, her bakmdan retici bir derstir. Kendi halimize braklm olsaydk ne olmu olacamz gz nnde bulundururken, hayrsever eli ile kurumlan mz dzelterek onlara sarslmaz bir dayanak vereni, bylece bunlardan doabilecek kargaalklar nleyeni, yoksulluumuzu son haddine
karacakm gibi grnen aralardan bizim mutluluumuzu dourtan hayrla anmay renmeliyiz. Quern de Deus esse Jussit, et humana qua parte locatus es in re, Disce". 32 Bu kanmak iin yazlm bir cmle deil, Rousseau' da doa, Tanr'nn isteini anlatr. 33 Tanr senin sen olman ve insanlk iinde tutacan yeri emretmedi mi? Onu ren! Perse, Satires, III. dizi 71. , 86 KONUMA nsandan sz etmem gerekiyor; sorulan, benim de incelediim sorun, bana, insanlara sz edeceimi anlatyor; nk, doruya sayg gstermekten kananlar, bu gibi sorunlar ortaya atmazlar. Demek ki beni arm bulunan bilge kiilerin nnde, insanln davasn gvenle savunacam ve konuma, yarglarma lyk olursam kendimden honut kalacam. nsan trnde iki tr eitsizlik gryorum. Biri, doa tarafndan meydana getirildii ve ya, salk, bedendeki gler ve zek ya da ruh nitelikleri arasndaki farklardan olutuu iin buna doal ya da fizik eitsizlik diyorum. teki bir eit uzlamaya dayand ve insanlarn onamas ile kurulmu, ya da hi deilse onlarca kabul edilmi olduu iin. buna manevi veya politik eitsizlik ad verilebilir. Bu ikincisi kimilerinin bakalar zararna yararland, rnein onlardan daha zengin, daha itibarl olmak ya da onlara boyun edirmi olmak gibi ayrcalklardan ibarettir. Doal eitsizliin kaynann ne olduu sorulamaz, nk bu sorunun cevab, kelimenin tanmlamasnda bulunur. Bu iki tr eitsizlik arasnda esasl herhangi bir ba bulunup bulunmad da aratrlamaz, n87 k bu, komuta edenin boyun eenden daha deerli olmasnn zorunlu olup olmadn ve beden ya da akl
gcnn, bilgelik ya da erdemin hep ayn kiilerde, hem de gleri ya da zenginlikleri ile orantl olarak bulunup bulunmadn sormaya varacaktr. Bu soru becerikli kleler arasnda tartlabilir ama doruyu arayan akll ve zgr insanlara uygun dmez. yleyse, bu Konuma'da. asl konu, nedir? leri gidi iin kaba kuvvetin yerini hukukun ald, bylece Doa'nn Kanuna boyun edii an' saptamak; g. lnn zayfa hizmet etmeye ve halkn fikren rahat olmay gerek mutluluk pahasna satn almaya hangi mucizeler dizisi ile karar verdiini meydana karmak Toplumun temellerini incelemi olan filozoflar hep doa haline kadar gitmek gereini duymu, ama hibiri oraya ulaamamtr. Kimileri insanda, o durumda, hakl ve haksz kavramlarnn bulunacan varsaymakta duraksamamlardr; bunu yaparken ihsann bu kavramlara sahip bulunduunu veya bu kavramlarn insana yararl olduunu gstermek kaygsn da duymamlardr. Kimileri herkesin kendine ait olan korumas doal hakkmdan bahsetmi, ama ait olmak sznden ne anladklarn aklamamlardr. Kimileri en gl olana, daha zayf olan zerinde bir otorite tanyarak, hkmetin hemen doduunu kabul etmiler, bunu yaparken, insanlar arasnda otorite* hkmet szlerinin manas var olmadan nce ve gemesi gereken zaman zerinde dnmemilerdir. Sonunda hepsi de, gereksinme, agzllk, bask, istek ve gururdan aralksz sz ederken, toplumda edinmi olduklar fikirleri uygarlk ncesi doal hale aktarmlardr; vahi insandan sz amtr, fakat uygar insan anlatmlardr. Doa halinin varlndan phe etmek oumuzun aklndan bile gememitir, oysa Kutsal Kitaplar okuyunca apaktr ki, ilk insan dolaysz olarak Allah tarafndan aydnlatld ve buyruklar aldna gre kendisi bu halde deildi ve de 88
Musa'nn yazlarna her Hristiyan filozofun borlu olduu iman eklenirse, Tufandan nce bile insanlarn hibir zaman saf bir doa halinde bulunmad kabul edilmelidir, tki olaanst bir olay tarafndan yeniden oraya dm olduklar kabul edilsin: Bu savunulmas g, kantlanmas olanaksz bir durumdur34. yleyse ie btn olaylar bir yana brakarak balayalm-, nk bunlar asil soruna deinmez". Bu ko34 Btn bu para saknt gerei yazlm saylmaldr. lk insan, Tann'dan hemen k ve emir alm olduu iin gibi bir iddia Rousseau'nun fikirlerine o kadar aykrdr ki, ciddiye alnamaz. Bundan baka dini inancn akla ve ahlki bilince dayandrmaya alan Rousseau, kutsal kitaplarda baz Tanr belirtileri bulmakla beraber, Tanr'dan gelen ilham ve Tanr'nin belirmesi fikirlerini daima reddetmitir. 35 Bu cmle, hakl olarak, ok mrekkep akmasna sebep " olmutur. En eski yorumlardan birine gre. Rousseau, burada Kutsal Kitap'n Genese blmnn ierdii olaylar dnmtr. Onu esinleyen, dikkatli ve tedbirli olmak dncesi de olabilir. Bu cmlenin Konu/Tuz'daki yerini gznnde tutarak, bu grte bir gerek pay olduuna inanyoruz. Hemen az nce yazlm bulunan ve yleyse ie btn... kelimeleri ile balayan barenin bir sonucu gibidir. Ama bu, yetmez, Rousseau, gzlemle bulunan olaylara yzn dnmektedir. Olasl olan btn olaylar seyyahlarn anlattklar v.s. kulland, ileri srp itiraz edilir. Porudur; ama hibir seyyahn anlattklar, kendi bana yaayan bir vahinin hayatn anlatmaz. te bunun iindir ki bunlar asl meseleye deinmez. Rousseau, tarihi ve etnorafik aratrmalarn yokluu yznden, bunlarn yerine tahlilci dnceyi koyar. Rousseau, zamannn sosyal insanndan hareket eder. onu, kendi hayal gc ile onda sosyal olan her eyden soyar, u bo soyut kavrama, yani doa halinde yaayan insana
ular. Esas olan. btn sosyal kurumlarn olumsal olduunu gstermektedir. 89 nuda giriilebilecek olan aratrmalar tarihsel gerekler olarak kabul etmemek gerekir; bunlar, nesnelerin asl kaynan gstermekten ok niteliini aydnlatmaya yarayan ve fizikilerimizin dnyann meydana gelmesi zerine bugn yaptklarna benzeyen, varsaymsal ve arta bal muhakeme ve yarglar olarak almak gerekir. Din, bize, yaradltan hemen sonra insanlar doa halinden Tanr'nn kendisi ekip kardna gre, insanlarn, Tanr byle istedii iin birbirine eit olmadklarna inanmamz emreder. Fakat din insann ve onu evreleyen canl varlklarn niteliinden, insanlar kendi hallerine braklm olsalard ne olabilecekleri konusunda grnlere bakarak dnmekten, sanlara varmaktan bizi men etmez. Bu Konuma 'da istenen ve benim incelemeye giritiim, ite budur. Benim konum genel olarak insan ilgilendirdii iin, btn uluslara uygun bir dil kullanmay deneyeceim; daha dorusu, bahsettiimiz insandan gayr hibir ey dnmemek iin zaman ve mekn unutarak kendimi Atina lisesinde, jri olarak Platon'larn ve Xenoc-rates'lerin, dinleyici olarak da btn insanlarn huzurunda, statlarmdan rendiim dersleri tekrarla makta varsayacam. Ey insan! Hangi lkeden olursan ol, dncelerin ne olursa olsun, beni dinle; yalan syleyen hemcins lerinin kitaplarnda deil de, hi yalan sylemeyen doadan okuduumu sandm ykn, tarihin, ite buradadr1*. Ondan gelecek olan her ey doru olacaktr. 36 Rousseau'da doa fikri birbirinden farkl birok eyi kapsar. yle grnyor ki, bu kelime burada ok znel bir anlamda kullanlmtr. Bu da Rousseau'nun sosyal olan her eyi soyutlamak iddiasnda bulunduu zaman kendisinde kefetmi olduudur. Bu konumay meydana getirmek
Rousseau iin Saint Germain ormanna gidip kendini toparlamtr. lk alarn grnmn orada bulduunu sanar. Buradaki aldan hemen bunu takip eden cmlede meydana kar. 90 benim istemeden katm olacamdan baka hibir ey yalan veya yanl olmayacaktr. Sz konusu edeceim zamanlar, ok uzaklarda kald; o gnden bu yana ne kadar ok deitin! Sana, sahip olduun ve aldn eitimle edindiim alkanlklarn bozduu ama yok edemedii nitelik ve yeteneklerine bakarak, insan trnn hayatn anlatacam: Bireysel insann, durup kalmak isteyecei bir a olduunu hissediyorum; sen, insan trnn durup kalm olmasn isteyecein a aratracaksn. lerdeki bahtsz kuaklarn daha da byk honutsuzluklara urayacan imdiden haber veren sebeplerle, bugnk durumundan honut olmayan sen, belki geriye, eski hayata dnmeyi isteyebilirsin; bu duygun ilk atalarnla bir vg, adalarnn eletirisi ve senden sonra yaamak bahtszlna urayacak olanlar hesabna duyulan byk zntnn ifadesi olsa, gerektir 91 BRNC BLM nsann doal hali konusunda iyi bir yargya varmak iin onu, trnn ilk embriyonunda dnmek ne kadar nemli olursa olsun, ben onun teekkln birbirini izleyen geliimleri iinde izlemeyeceim; insann, sonunda bugn olduu gibi olmas iin, balangta ne olabileceini hayvani sistem iinde aratrmak iin zaman kaybetmeyeceim". Uzatlm trnaklarnn, Aristo'nun dnd gibi, evvelce, ular kvrk peneler olup olmadn, nceleri ay gibi kll olup olmadn; ve drt ayak zerinde0 yrrken baklarnn yere dikilmi ve birka admlk bir mesafe ile snrl olmasnn, onun dncelerinin hem niteliini hem snrlarn gsterip gstermediini incelemeyeceim. Bu konuda sadece belirsiz, hemen hemen hayali sanlar
meydana getirebilirdim. Karlatrlmal anatomi henz ok az ilerlemi, doa bilginlerinin gzlemleri henz phelidir; bu yzden bu gibi temeller zerinde salam bir dnce dzeninin esas kurulamaz. Bylece, bu noktada sahip olduumuz doast bilgilere 37 Burada trlerin evrimi varsaym konusunda tavr taknmaktan ekiniyor 93 bavurmadan, organlarn yeni kullanlara uydurup yeni besinlerle beslendii lde insann i ve d yapsnda belirmesi gereken deiikliklere ilgi gstermeden ben insan her zaman bugn grdm yapda, iki aya zerine yrr, ellerini bizim kullandmz gibi kullanr, gzlerini btn doa zerinde gezdirir ve gkyznn geniliini gzleriyle ler varsayacam. Byle olumu olan bu varl edinebilecei btn doast yeteneklerden ve ancak uzun bir ilerleme ile edinilebildii yapay yetilerden soyarak, ksacas, onu, doann elinden km olmas gerektii gibi dnerek", kimi hayvanlardan daha zayf kimi hayvanlardan daha az evik, ama btnyle alnrsa yaps hepsinden daha uygun ve elverili bir hayvan olarak gryorum. Onu bir mee aacnn altnda karnn doyuran, ilk rastlad derede susuzluunu gideren, kendisine yemeini salam olan ayn aacn dibinde yatan bulmu gryorum. Bylece onun gereksinmeleri giderilmitir. Kendi doal verimliliine braklmd, balta girmemi ok geni ormanlarla kapl dnya, her admda, her trden hayvanlara yedek yiyecek depolan arasnda dank olan insan, onlarn almasn gzler, taklit eder, bylece hayvanlarn igdlerine kadar ycelir, insann bu igdlere ykselmesinde u stnlk var: Her hayvan tr kendine zg igdye sahip olduu halde insan, belki de kendine zg bir igdye sahip olmad iin, bunlarn hepsini kendine mal eder, br hayvanlarn paylat
eitli besinlerlee beslenir, bunun sonucu olarak da geimini dierlerinden daha ko lay salar. ocukluktan beri hava deiikliklerine, mevsimlerin sertliklerine alm yorgunlua idmanl ve hem kendi hayatlarn hem de avlarn baka yahi hayvanlara kar plak ve silahsz olarak savunmak ya da *.?8 Anlatmnn sezgiye dayanan niteliini gizlemiyor. onlardan kap kurtulmak zorunda olan insanlar gr. bz, hemen hemen bozulmaz bir vcut yaps edinirler. Dnyaya babalarnn mkemmel yaplarn getiren ve ayn idmanlar yaparak o yapy daha da g lendiren ocuklar, bylece, insan doasnn sahip olabilecei btn gc kazanrlar. Doa bu insanlara, sparta kanununun vatanda ocuklarna davrand gibi davranr; salam yapl olanlar gl, grbz klar; btn tekileri yok eder*1. Bu konuda, devletin ocuklar babalar iin klfet haline getirerek, doumlarndan nce semesizce ldrlmelerine neden olduu amz toplumlarndan farkldrlar. Vahi insann vcudu bildii biricik let olduun dan, onu eitli kullanmlarda kullanr; bizim vcutlarmz ise idman yokluundan, buna elverisizdir ve de zorunluluun onu edinmeye zorlad g ve eviklii, bizim hnerlerimiz ve ustalmz elimizden alyor. O, bir baltaya sahip olsayd, bilei, o kadar salam dallar krp koparabilir miydi? Bir sapan olsayd bu kadar hzla eliyle ta atabilir miydi? Bir merdivene sahip olsayd, aaca o kadar kolay trmanabilir miydi? Bir at olsayd, yarta bu kadar hzl olabilir miydi? Btn bu makineleri edinip toplayacak zaman uygar insana veriniz; vahi insan kolayca aacandan phe edilemez, ama daha da eit olmayan artlar altnda bir kavga grmek istiyorsanz, o vahi insanla bu uygar insan, rlplak ve silhsz olarak birbirinin karsna koyunuz; btn glerini aralksz olarak elaltnda bulundurmann, her trl olaya kar her zaman hazrlkl bulunmann ve her zaman badak bir btn olarak kendini gstermenin stnln hemen anlayacaksnz'.
Hobbes, insann, doal olarak ylmaz olduunu, sadece saldrmak ve savamak peinde olduunu iddia eder. nl bir filozof ise tersini dnr ve Cum. 39 Doal ayklanma teorisini sezmitir. 95 berland ile Puffendorf da onu dorularlar; bunlara gre, doal haldeki insandan daha ekingen hibir ey yoktur, insan, kulana arpan en kk bir grlt karsnda, sezinledii en kk hareket karsnda hep tir tir titrer, kamaya hazrdr. nsann tanmad, bilmedii nesneler karsndaki durumu belki byledir, hatta nne kan btn yeni grnmler karsnda, bunlarda kendisini bekleyen madd iyilik ve fenalklar birbirinden ayrt edemedii, kendi gleriyle karlaaca tehlikeleri kyaslayamad her defasnda dehete kapldndan da hi phe etmiyorum. Aslnda her .eyin tekdze olarak olutuu, bir araya gelmi halklarn tutkularnn, kararszlklarnn sebep olduu ani ve srekli deiikliklere yeryznn henz konu olmad doa halinde, bu duruma ok az rastlanr. Fakat hayvanlar arasnda dank bir halde yaayan, ok erken bir zamandan beri bu hayvanlarla boy lmek durumunda bulunan vahi insan, hemen, kendini bu hayvanlarla kyaslar. Bu kyaslama sonunda, kendisinin hayvanlar ustalk bakmndan, hayvanlarn kendisini g bakmndan gemelerinden daha fazla getiini hissedince artk onlardan korkmamay renir. Bir ayy veya bir kurdu, btn vahi insanlar gibi grbz, evik, cesur, talarla ve iyi bir sopayla silahlanm bir vahi insanla kavgaya tututurunuz; greceksiniz ki tehlike, en azndan, karlkl olacaktr; birbirine saldrmaktan hi holanmayan vahi hayvanlar, birka denemeden sonra kendileri kadar vahi bulacaklar o insana saldrmakta daha az istekli olacaklardr. nsann sahip olduu ustalktan daha fazla gce sahip olan hayvanlar karsnda insan, daha zayf olan ama gene de yaamaktan vazgemeyen trlerin durumundadr. Fakat, insann u stnl vardr
Hayvanlar kadar komasn bildii gibi, aalar zerinde de hemen hemen emin bir barnak bulabildiinden, insan, karlamay kabul edip etmemekte veya kamak ile savamak arasnda seim yapmakta 96 zgrdr. Buna hibir hayvann, kendini savunmak veya son derece a kalmak durumu dnda, insana kar doal bir sava halinde grnmediini, ayrca, bir trn, doa tarafndan belirlenen alnyazsnn baka bir tre yem olmak olduunu belirten o iddetli nefretleri insana kar gstermediini de ekleyelim. te zencilerin ve vahilerin ormanlarda karlatklar yrtc hayvanlara o kadar az aldr etmelerinin sebepleri, phesiz, bunlardr. Daha bakalar gibi Venezuella'daki Caraibesler de bu bakmdan en salam bir gvenlik iinde ve en kk bir rahatszla uramadan yaarlar. Francois Correal bunlarn, hemen hemen rlplak olduklar halde, sadece ok ve yaylaryla ormanlara cesaretle daldklarn, fakat hibirinin hayvanlar tarafndan paralanp yendiinin duyulmadn anlatr. nsann, karlarnda, savunma aralarma bile sahip olmad daha korkun dmanlar vardr; bunlar doal sakatlklar, ocukluk, ihtiyarlk ve her trl hastalklardr, zayflmzn bu hzn verici belirtilerinin ilk ikisi btn hayvanlarda ortak, sonuncusu ise, esas itibariyle, toplum iinde yaayan insana zgdr. Bir de, ocukluk konusunda, unu gryorum: Yavrusunu her yere birlikte tayan anne, ocuunu besleme konusunda, bir taraftan yem aramak iin, te yandan da, yavrularn emzirmek ya da beslemek iin durup dinlenmeden gidip gelmekten yorgun den birok hayvanlarn diilerinden ok daha fazla kolaylklara sahiptir. Kadn lecek olursa ocuunun da onunla birlikte yok olmak tehlikesine urayaca, dorudur. Ama bu tehlike, yavrular uzun sre kendi balarna yiyecek arayabilecek durumda olmayan daha yzlerce hayvan trnde, ortaktr. Bizlerde ocukluk
dnemi en uzun oluyorsa da, hayat sresi daha uzun olduundan i bu noktada8 aa yukar her ey, yine eit olmaktadr; bu ilk dnemin sresi ve yavrularn says konusunda baka kurallar varsa da, bunlar benim koF. 7/97 numa dahil deildir11. Daha az hareket eden, daha az terleyen ihtiyarlarda besin gereksinmesi, bu besinleri elde etmek gcyle birlikte azalr; vahet hayat nik-ris hastaln ve romatizmay onlardan uzak tuttuu iin, bir de ihtiyarlk, insan yardmnn en az hafifletebildii bir znt ve sknt olduundan, onlarn artk var olmadklar farkedilmeden, kendileri de artk var olmadklarn farketmeden, sonunda snp giderler. Hastalklar konusunda, shhatli insanlarn ounun tbba kar yaptklar bo, yanl tantma ve bildirileri tekrarlayacam*0. Fakat tbbn en fazla ihmal edildii lkelerde insann ortalama yaama sresinin, bu meslein en fazla zenle ilendii lkelerdeki insann ortalama yaama sresinden daha ksa olduu sonucunu karabileceimiz salam bir gzlemin var olnp olmadn soracam. Tbbn bize salayabildii tedavi yollarndan daha fazla ac ve sknty biz kendi kendimize veriyorsak byle bir durum var olabilir mi? Yaama tarzndaki ar eitsizlik, kiminde ar aylaklk, kiminde ar alma, isteklerimizi ve nefis hazlarmz uyandrmann sonra da gidermenin kolayl, zenginleri kztrc zlerle besleyen ve hazmszlklarla ezen. deerli besinleri; fakirlerin stelik ou zaman da yoksun kaldklar, bu yzden, bulunca midelerini oburca fazla doldurduklar, kt yiyecekleri; uykusuzluklar, her trl arlklar, btn tutkularn lml olmayan taknlklar, ruh yorgunluklar ve bitkinlikleri, her durumda duyulan ve ruhlarmz kemiren kederler, saysz aclar; ite bunlar, dertlerimizin ounun bizim kendi eserimiz olduunun, doann bize nerdii sade, tekdze, kalabalklardan uzak yaama tarzn srdrerek bunlarn hepsinden korunabileceimizin
kutsuz kantdr. Doa bizim shhatli olmamz alnmza yazmsa, ben dnme halinin doaya aykr 40 Rousseau'nun kendisi hasta olup, durmadan ila alrd. olduuna ve dnen insann yozlam bir hayvan olduuna hemen hemen inanca vermeye cret ederim" Vahilerin -hi deilse sert ikilerimiz yznden mahvetmediklerimizin- iyi yaps dnlnce onlarn yaralardan ve ihtiyarlktan baka hemen hi hastalk tatmadklar bilinince, uygar toplumlarn tarih izlenerek insan hastalklarnn tarihinin kolaylkla yazlabilecei kabul edilir. Hi deilse, Truva kuatmas srasnda Podalyre ile Macaon1' tarafndan kullanlan ya da uygun bulunan baz tedavi areleri zerinde yarglara varan Platon'un fikri udur: Bu ilalarn yarataca eitli hastalklar insanlar arasnda o zamanlar henz bilinmiyordu. Celse" de, bugn o kadar gerekli olan perhizi bulann Hippocrate olduunu anlatr. Demek ki doa halinde hastalk kaynaklar ok az olduu iin, o durumdaki insann ilalara ve hele hekimlere hi gereksinmesi yoktur; insan tr, bu bakmdan, btn teki trlerden daha kt durumda deildir. Avclardan, kusurlu ok sayda hayvanlara rastlayp rastlamadklarn sorup renmek kolaydr. ok iyi kapanm nemli yaralan olan, baz kemikleri krlm hatta kol, bacaklar kopmu olduu halde zamandan baka operatre, kendi olaan hayatlarndan baka rejime bavurmadan, yarp kesmeler skntsna katlanmadan, ilalardan zehirlenmeden, perhizlerle 41 nl Forml. Rousseau'nun Rasyonalizme kar olduu reddedilmitir. Oysa bu kitap bu tezi desteklememektedir. Bu Antirasyonalizm burada belirir. Oysa Rousseau Cret ederim demek bilincini gstermitir. O sadece toplumun akl gelitirirken ayn zamanda nsanlar mutsuz klan her eit fizik hastalklar da gelitirdiini syler; bu, ilerlemenin eliik yndr.
Buna bakp da Rousseau'nun dnmeyi ktledii sonucuna varmak yanl olur. 42 Her kisi Akelopyos'un oullar olup Truva nndeki Yunan ordusunun hekimleri diler. 43 August anda yaam Romal bir hekim. 99 dermansz kalmadan da mkemmel bir ekilde iyilemi olan birok hayvana rastlanmtr. Nihayet, bizler arasnda, iyi uygulanm tp ne kadar yararl olabilse de, kendi haline braklm olan hasta bir vahinin doadan baka bir umudu olmayaca kesindir ama, kendi hastalndan baka da korkaca hibir ey yoktur; ite bu. onun bizden stnldr. u halde, vahi insanla gzmzn nndeki insanlar birbirine kartrmaktan saknmamz gerekir. Doa, bu hak zerine ne kadar kskan olduunu gs-terircesine, kendi zenine terkedilmi btn hayvanlar yelemektedir. Atn, kedinin, boann, hatta eein, ormandayken, evlerimizdeyken sahip olduundan, genellikle daha yksek bir boylar, daha zinde, daha grbz bir yaplar, daha fazla cesaret ve gayretleri vardr. Bu hayvanlar evcilleince bu stnlklerinin yarsn kaybederler; bizim bu hayvanlara iyi bakmak, onlar iyi beslemek iin gsterdiimiz btn zenin sadece onlar yozlatrmaya yarad sylenebilir. nsan iin de durum byledir: Toplumsallar ve kkleirken, zayf, korkak, srnr hale gelir; bu, insann yumuak ve kadns yaama tarz hem gcn hem de cesaretini azaltmak, onu gevetmek sonucuna varr. Vahi ve evcil insan arasndaki farkm, ayn deiik durumlardaki hayvandan hayvana olan farktan daha da byk olmas gerektiini ekleyelim. nk doa, hayvana ve insana eit muamele yapt halde, insann, kendisine, ehliletirdii hayvanlara saladndan fazla olarak salad rahatlklar, kolaylklar, onu daha duyulur lde soysuzlatran zel nedenlerdir.
u halde bu ilk insanlar iin plaklk, konut yokluu, bizim gerekliliine inandmz btn bu bo eylerden yoksunluk, byk bir bahtszlk olmad gibi kendi hayatlarnn srdrlmesine byk bir engel de deildir. Derileri kllarla rtl deilse, scak lkelerde buna gereksinmeleri de yoktur; souk lkelerdeyse yendikleri hayvanlarn derilerini kendilerine mal 100 etmeyi az zamanda renirler. Komak iin sadece iki ayaklar varsa, savunmalarna, gereksinmelerinin giderilmesine hizmet edecek iki de kollar vardr. ocuklar belki de ge ve g yrrler, nnn anneleri onlnr kolayca tar. Baka trlerde bu stnlk yoktur, kovalanan ana kklerini terketmek ya da onlara ayak uydurmak zorunda kalr. Bunun baz istisnalar olabilir; rnein Nicaragua'nn tara illerinde bulunan, tilkiye benzeyen, insan eli gibi ayaklan olan, Correal'e gre, karnnn altnda, annenin kamak zorunda kalnca yavrularn koyduu bir torbas bulunan hayvan byle bir istisnadr. Bu, phesiz, Meksika'da tlaquat-zin ad verilen diisinde ayn ie yarayan byle bir torbann bulunduunu Laet'in anlatt hayvandr". Nihayet, ilerde bahsedeceim, hibir zaman meydana gelmemeleri kuvvetle muhtemel olan garip, beklenmedik rastlantlar ho grmedike, kendisine ilk elbiseyi ya da ilk konutu yapann aslnda, az gerekli eyleri edindii aka bellidir. nk o zamana kadar bunlar olmadan da yaamt ve ocukluundan beri katlanm olduu, bir hayat tarzna bundan byle niin katlanamayaca anlalamaz. Tek bana, aylak, avare her zaman da tehlikeyle kar karya olan vahi insan, az dnen, dnme-; dii zaman hep uyuyan hayvanlar gibi uykuyu sev-/ mi ve uykusu da hafif olmas gerektir. Kendi z var-' ln srdrmek onun biricik zeni, en ok gelimi yetileri de, ister avna boyun edirmek iin olsun, ister baka bir hayvann av olmaktan kurtulmak iin olsun, balca amac
saldr ve savunma olan yetiler olsa gerektir; tersine, ancak yumuaklk ve nefis haz-lar iinde yetkinleip olgunlaabilen organlar ise, her trl inceliin dnda kaba bir halde kalm olsa gerektir. Duygular bu esasa gre ayrlm bulunduun44 Btn bu para ilk olarak 1782 basksnda yaynlanmtr. 101 dan, bu insan, ok kaba dokunma ve tad duygusuna, ama son derece incelmi grme, iitme ve koku alma duygularna sahip olacaktr. Hayvanlann durumu genel olarak budur; seyyahlarn anlattklarna gre vahi insanlarn ounun da durumu byledir. Bu sebeple mit Burnu Hotantolannm, Hollandallarn drbnle grebildikleri ak denizdeki gemileri plak gzle grmelerine; Amerika vahilerinin, izledikleri spanyollar en iyi kpekler kadar iyi hissetmelerine, btn bu barbar uluslarn kendi plaklklarna zahmetsizce katlanmalarna tad duygularn biber yardmyla keskinletirmelerine, Avrupa ikilerini su gibi imelerine hi amamak gerekir. Buraya kadar sadece fizik insan ele aldm, imdi de ona metafizik ve ahlki yandan bakmay deneyelim. Btn hayvanlarda, gerekli eyleri yeniden elde etmek, kendisini yok etmek veya tedirgin etmek cgi limindeki her eye kar bir noktaya kadar kendini gven altna almak iin doann yn verdii, ustalkla yaplm bir makine" gryorum, tnsan makinesinde- de tam ayn eyleri gryorum; u farkla ki, hayvann btn ilerinde her eyi sadece doa yapt halde, insan kendi ilerinin yaplmasna, zgr bir un-sur sfatyla kii olarak katlr. Biri, igdsyle, te-kiyse zgr eylemiyle seer ya da reddeder; bunun sonucu u oluyor. Hayvan, kendisine hkmeden kuraldan uzaklamas kendisi iin daha yararl olduu zaman bile, sapamaz; insan ise, kendi zararna olsa bile, ou kez uzaklaabilir. Bylece bir gvercin, en iyi etlerle dolu bir leenin banda, bir kedi de meyve ya da
tahl tanesi ynnn banda alktan lr; oysa her biri kmsedii yiyeceklerden beslenmeyi de-neselerdi ok iyi beslenmi olurlard. Sefih insanlar. bu ekilde ateli hastalklara ve lme mal olan arlklara kendilerini koyuverirler; nk zek, duyular bozar; irade ise, doa sustuu zaman bile konumakta devam eder, Btn hayvanlarn duyular olduuna gre, fikirleri de vardr; hatta hayvanlar fikirlerini bir dereceye kadar kendileri dzenleyip bir sraya koyarlar. Bu bakmdan insanla hayvan arasndaki fark, az ile ok arasndaki fark kadardr4*. Hatta baz filozoflar u insanla bu insan arasnda, u insanla bu hayvan arasmda-kinden daha fazla fark bulunduunu bile ileri srmlerdir. u halde hayvanlar arasnda insann zgl stnln yapan, insann anl (entendement) olmaktan ok onun zgr bir unsur olma niteliidir. Doa btn hayvanlara emreder ve hayvan buna uyar. nsan da ayn etkiyi duyar; fakat o, buna boyun emekte ya da direnmekte kendini zgr bilir. Onun ruhunun tinsellii bu zgrln bilincine ulamasnda kendini gsterir, nk fizik duyularn mekanizmasn, dncelerin meydana geliimi bir dereceye kadar aklar; fakat istemek daha dorusu semek kudretinde ve bu kudretin duyusunda, srf tinsel manevi eylemler bulunur; mekanik kanunlar bu eylemlerin hibiri hakknda hibir ey aklamaz4'. Fakat btn bu sorunlar evreleyen zorluklar in45 Descartes-dan kan ve 18. yzylda yrrlkte olan bir fikir. / 46 Rescartes'larn akl le duyular arasna koyduklar kartl Rousseau kabul etmez. Bu para duyumculuktan esinlenmitir. 47 Btn zek faaliyetlerinin kaynann duyumlarmz olduunu, yani d dnyann duyularmz zerindeki etkisini kabul eden duyumculuk, temelinde, materyalisttir. Fizik, duyularn mekanizmasn ve fikirlerin teekkln... aklar. Fikri 18. yzyln mekanik materyalizmini ok
gzel gsterir. Fakat Rousseau, ayn zamanda, ruh ile vcudu, gdye kar olarak zgrl birbirinden ayrarak metafizik anlay yeniden ele alr. eliik dnce. 102 103 sanla hayvan arasndaki bu ayrlk zerinde tartmaya yer braksa bile onlar birbirinden ayrt eden, tartma kabul etmeyen ok zgl baka bir nitelik vardr. Bu da yetkinlemek, olgunlamak yetiidir. Bu yeti artlarn da yardmyla btn teki yetileri art arda gelitirir ve bizde gerek tr olarak gerek kii olarak bulunur, oysa bir hayvann btn hayat boyunca srecek kesin ekli birka ay iinde alr ve bu hayvann trnn bin yl sonunda bin yln bu birinci ylnn sonunda olduu gibi kalr. Kocamaya sadece insann konu olmasnn sebebi nedir? Bylece insan ilkel duruma dm olmuyor mu? Hibir ey kazanmam olan kaybedecek hibir eyi de bulunmayan hayvan, hep kendi igdsyle kalrken, insan, ihtiyarlk veya baka arzalar nedeniyle kendi yetkinleme ve olgunlama kabiliyetinin" btn kazandrdklarn yeniden kaybederek kendisi hayvandan daha aa bir duruma dm olmuyor mu? Bu ayrt edici ve hemen hemen snrsz yetinin, insann btn felketlerinin kayna olduunu; insani, balangta var olan ve iinde akp gittii sakin ve masum gnlerden zamann zoruyla ekip karann da bu yeti olduunu; insann bilgilerini ve hatalarn, rezalet ve erdemlerini yzyllar boyunca meydana kararak insan, uzun srede, kendi kendisinin ve doann zorbas haline getiren de gene bu yeti olduunu kabul etmek zorunda bulunmak, bizim iin hazin olacaktr'. Oreno-que kylarnda oturan insanlara, bunlarn, ocuklarn akaklarna tahta paralan koyup bastrmalarn ilk neren, bylece bunlarn aptallnn ve doutan ge48 Btn Konuma'mn anahtar kelimesi budur. Girite Engels'ten alman yoruma baknz. Condillac bireyin
geliiminin tarihinden baka hibir ey yapmad halde Rousseau'nun insan trnn tarihini yapmasna olanak veren ite bu kavramdr. Grimm de insan yetkinleme ve olgunlama kabiliyeti ile tanmlar (Cor-respondance litteraire, fevrier 1755). 104 len mutluluunun hi deilse bir ksmn salayan kimseyi vmek zorunda kalmak korkuntur. Doann sadece igdleriyle babaa brakt, daha dorusu kendisinde belki de noksan olann nce yerine doldurabilecek sonra da kendisini doann stne ykseltebilecek yetilerle bezedii vahi insan, u halde, srf hayvani fonksiyonlarla ie balayacaktr'. Farketmek ve hissetmek onun ilk hali olacak ve bu durum onda btn hayvanlarla ortak olarak var olacaktr, istemek ve istememek, arzulamak ve ekinmek, ruhunun ilk ilemleri olacaktr ve bu yeni artlar onun ruhunda yeni gelimeler meydana getirinceye kadar srecektir. Ahlklar buna ne derlerse desinler, insan anl tutkulara ok ey borludur; bunlar da genel grne gre bu anla ok ey borludur", nk aklmz tutkularn faaliyeti ile yetklnleir ve olgunlar. Biz ancak .yararlanmak istediimiz iindir ki, bilmeye alrz ve arzulan ve korkulan olmayan bir kimsenin neden dnme zahmetine katlandn anlamak olanakszdr. Tutkular da, karlk olarak, kaynaklarn bizim gereksinmelerimizden alrlar; ilerlemelerini bilgimizden salarlar". nk ancak bizde uyandrdklar fikirler ya da doann basit drtleri zerine nesneler arzu edilebilir ya da onlardan korkulabilir, her 49 Tutkularn gc iin Diderot'nun Pensees philosophique'ine baknz. Rousseau'nun burada bahsettii ahlklar, Hristiyan ahlklardr. 50 Anlk, bizim gereksinmelerimizin etkisi altnda, geliir ve ayn zamanda bizim gereksinmelerimiz zerinde kar etki yapar. Demek ki anln geliimine olanak veren, pratik eylemdir. Bu, materyalist bir fikir ve ayn zamanda
diyalektik ynteme gzel bir rnektir. Bununla beraber Rousseau'nun metafizik bir soyutlama zerinde muhakeme yrttn unutmamak gerek. Marksist dn, tersine, anl gelitirenin sosyal pratik olduunu gsterecektir. 105 trl bilgiden, aydnlktan yoksun olan vahi insan sadece doann verdii bu basit drtleri duyabilir, onun arzulan, madd gereksinmelerini amazk; onun evrende tand tek maddi gereksinmeler, sadece, yiyecek, bir dii, bir de dinlenmedir; tek korktuu ac duymak ve alktr. lm deil, ac duymak diyorum; nk hayvan lmenin ne demek olduunu hibir zaman anlamayacaktr. lm, lmn dehetini bilmek insann hayvanlk durumundan uzaklarken edindii ilk kazanlardan biridir. Gerekli olsayd, bu duyguyu olaylara dayandrmak, dnyann btn uluslarnda akln ilerlemesinin, doadan gelen ya da artlarn kabul ettirdii ve insanlar buyruu altma soktuu gereksinmeleriyle orantl olduunu gstermek kolay olurdu". Eski Msr'da sanatlarn Nil nehrinin taknlar ile ilintili olarak doup yayldklarn gsterirdim; bu sanatlarn Yunanistan'da geliip Eurotas'm verimli kylannda kk salmadan, Attique'nin kumlar ve kayalar arasndan filizlendiklerini, gelitiklerini ve gklere ykselerek ilerlediklerini izlerdim. Genel olarak Kuzey lkeleri insanlarnn Gney lkeleri halklarndan daha hnerli, daha alkan olduklarn", nk byle olmaktan daha zor vazgeebileceklerini, doann bylece sanki, topraa vermeyi reddettii verimlilii zeklara vererek, eitlik kurmak istediini gsterebilirdim. Fakat tarihin kesin olmayan tanklna bavurmadan da, her eyin, vahi insandan artk vahi insan olmak eilim ve olanaklarn uzaklatrdn, kim grmez? Onun imgeleme yetisi ona hibir ey betimlemez, kalbi ondan hibir ey istemez. Bu insann gereksinim duyduu nemsiz eyler elinin altnda o kadar kolay bulunur ve o, bunlardan daha byk bir
51 Olaylara dayanan kantlarn soyut tahlile gre ikincil kald bir ispatlama. 52 Montesquieu'den beri geerli olan fikir. 106 miktar elde etmek arzusu iin gerekli bilgi derecesinden o kadar uzaktr ki onun ne ngrye ne de meraka sahip olmasna olanak yoktur. Doann grn, onunla ili dl olduu iin, ona nemsiz gelir; hep ayn dzen, hep ayn dolamlar; zeks en byk harikalar karsnda bile amaz-, insann her gn grd eyi bir defada gzleyebilmek iin gereksindii felsefeyi onda aramamak gerektir. Hibir eyin harekete geiremedii ruhu, ne kadar yakn olursa olsun hibir gelecek fikri olmadan, sadece fiili, gndelik yaama duygusuna teslim olur; grleri gibi snrl olan tasarlar da ancak gnn sonuna kadar uzanr. ~Ca-raibe'lerde ileriyi gr derecesi bugn bile ancak bu kadardr; gece ona gereksineceini dnmediinden sabahleyin pamuk yatan satar; akamst yatan yeniden satn almak iin gelip gzya dker. Bu konuda fazla dndke, saf duygularn en basit bilgilere olan uzakl gzmzde byr; ve bir insann sadece kendi glerine dayanarak, ulatrmann yardmna bavurmadan ve gereksinmelerin krbac olmadan bu kadar byk bir aray nasl aabileceini anlamak, olanakszdr. nsanlar gktekinden baka bir ate grebilinceye kadar kimbilir ka yzyl gemitir! Bu unsurun en yaygn kullanl eklini renmeleri iin kimbilir ne kadar eitli rastlantlar gerekmitir! Atei yeniden yakma sanatn elde edinceye kadar ka defa aresiz snmeye braktlar! Ve bu srlarn her biri, kimbilir ka defa, kefedenle birlikte ld! Ya tarma, o kadar emek ve ngr isteyen deiik sanatlara apk olarak yeni olumu da olsa ancak bir toplumda uygulanabilen bizim emeimiz olmadan da verebilecei besinlerden ok gereksinmemize uygun eyleri salamaya mecbur ettiimiz bu zanaata ne diyelim? Fakat insanlann, doa rnlerinin artk besleyemeyecei kadar
oaldn varsayalm; bu, bu yaama tarz iinde insan tr lehine byk bir stnl kabul eden bir varsaymdr. Dkmha107 neler ve atelyeler olmadan, tarm letlerinin vahilerin eline gkten dtn; bu insanlarn hepsinin srekli bir almaya kar duyduklar lesiye nefreti yenmi olduklarn; gereksinmelerini ok nceden grmeyi renmi olduklarn-, topran nasl ileneceini, tohumlarn nasl ekileceini, aalarm nasl diki-' ieceini renmi bulunduklarn; buday tp un yapma ve zm mayalandrma sanatn bulmu ol-duklarm varsayalm. Btn bunlar nas renmi olduklarn anlayamadklar iin, gereksindikleri her ey, onlara gre tanrlar tarafndan, retilmi olsa gerekti. Btn bunlardan sonra, hayvan olsun insan olsun, nne gelenin iine yaryorsa bu rn alp gtrecei, bu tarlay ilemek iin skntya girecek kadar aklsz insan olur mu? Ve her bir insan, karl gerekli olduu orantda onu elinde tutamayacan i ayn derecede emin olaca bir rn iin nasl olur da yaamn g bir alma ile geirmeye karar verebilir? Bir kelimeyle bu durum, toprak, aralarnda b-lnmedike yani doa .hali ortadan kaldrlmadka insan topra ilemeye nasl srkleyebilir"? Filozoflarmzn yapt gibi, dnme sanatnda bizim kadar usta bir vahi insan varsaymak istediimiz zaman; onu, filozoflarmz gibi, en yce dorular bulan, birbiri ardndan ok soyut muhakemeler yaparak genellikle dzen sevgisinden ya da Yaradan'mm iradesinden karlm adalet ve hak bilge szlerini meydana getiren bir filozof yapmak istediimiz zaman; ksacas, biz o yahi insann zeksnda, aslnda arlk ve aptallk olduu halde hner ve bilgi bulunduunu 53 Rousseau tarmn belirmesinin, toprakta zel mlkiyet ortaya kmadan mmkn olmad fikrini anlatyor. Zamannn burjuva dnnn erevesi inde kapal
kalan Rousseau, uygarlk ncesi doa durumunda sadece birbirinden ayr bireyler olduunu dnyor ve bu yzden tarihte zel mlkiyetten ok nce gelen ortaklaa mlkiyet eklini anlayamyor. 108 varsayarsak, insanlar bakalarna ulatrlamayan ve bulanla birlikte yok olacak olan bu metafizikten ne yarar karacaklardr? Ormanda, hayvanlar arasnda dank bulunan insan tr nasl ilerleyebilir? Duraan bir konutu olmayan, birbirine gerei bulunmayan, btn hayatlar boyunca belki de sadece iki defa karlaan bu insanlar birbirlerini tanmadan, birbirleriyle konumadan, hangi noktaya kadar yetkinleip ol-gunlaabilir, birbirlerini karlkl olarak aydnlatabilir? Konuma yetisine ne kadar ok fikri borlu oldu-umuz, dnce ilemlerini gramerin ne kadar gelitirdii ve kolaylatrd, dillerin ilk bulunmasnn nasl bitmez tkenmez bir zamana ve akl almaz zahmetlere mal olduu dnlsn. Bu dnceler ncekilere katlsn, o zaman insan aklnn yapma yetenei olduu, ilemleri birbiri ardndan gelitirmek iin nasl binlerce yl gerekmi olduu anlalacaktr. Dillerin kayna konusundaki glkler zerinde bir an iin durup dnelim. Bu konu zerinde rahip Condillac'm yapm olduu ve duygularm tamamiy-le dorulayan, bana belki de ilk dnceleri vermi olan aratrmalar anmak ya da yinelemekle yetinebi-lirdim. Fakat bu filozofun, kurulmu iaretlerin kayna konusunda meydana kan zorluklar zmleme tarz benim tartma konusu yaptm eyi, yani dili ilk bulanlarn daha nceden bir toplum halinde bulunup bulunmadklar sorununu olumlu kabul ettiini gsterir; ben de benim konuma uygun den ayn zorluklar gn na karmak iin bu filozofun dncelerine deinirken onlara kendi dncelerimi katmam gerektiine inanyorum5'. Beliren ilk zorluk.
54' 18. yzyln en sk tartlan sorunlarndan biri. Rousseau'da dil konusunda bu Konuma'dan nce yazlm ve burada z aktarlm olmakla beraber Rousseau' nun lmnden sonra yaynlanm olan bir deneme yazmt: Essai sur l'origine des langues. !09 dillerin nasl olup da bir zorunluluk haline gelebildiklerini tasavvur edebilmektedir; nk insanlar arasnda hibir haberleme bulunmad gibi buna gereksinme de olmad iin, dil zorunlu olmadka ne bu buluun zorunluluunu ne de olana anlalamaya-caktr. Ben de, bakalar gibi, pekl, dillerin babalar, analar ve ocuklar arasndaki ev ilikilerinden domu olduunu ileri srebilirdim, ancak bu, itirazlar hi zmlememekten baka, uygarlk ncesi doa durumu zerinde muhakemeler yrtrken toplumdan edinilmi fikirleri o alana aktararak, bir konut iinde toplanm olan yeleri bizim aramzda olduu kadar yakn, sreli, ortak karlarn birletirdii bir birlik halinde grenlerin dt yanll yapmak olurdu. Oysa, o ilkel durumda hi kimsenin evi, kulbesi, hibir trden hibir mal mlk olmad iin herkes rast-gele, bir tek gece iin seilmi yerlerde yatp uyurdu-, erkekler ile diiler, rastgele, rastlantya ve istee gre birbirlerine syleyecekleri eylere szler ok gerekli bir tercman olmadan, birleirlerdi; ayn kolaylkla da birbirlerinden ayrlrlard1. Ana, ocuklarn, nce kendi z gereksinmesi bakmndan emzirirdi. Daha sonralar, alkanlk ona ocuklarn sevdirdii iin, onlar ocuklarn gereksinmesi bakmndan emzirir oldu. ocuklar da kendi yiyeceklerini arama gcne sahip olur olmaz analarn terketmekte gecikmezlerdi. Yeniden bulumak iin birbirlerini gzden kaybetmemek, ten baka areleri olmadndan annelerinden ayrlnca birbirlerini bir daha tanmayacak hale gelirlerdi. Bundan baka ocuk, btn gereksinmelerini aklamak, u halde anann ocua syleyeceinden fazlasn anaya sylemek, durumunda
olduundan, kulland dilin onun z eseri olmas ve buluun en fazla giderlerini onun yapmas gerektiine dikkat ediniz-, bu da insanlarn konumak iin sahip olduklar dilleri o kadar artrr, hibir blgesel dilin kvamna girmesine olanak vermeyen gezginci yaama, buna ayrca yar110 dmc olur. nk annenin ocua, onun kendisinden u ya da bu eyi istemek iin kullanmas gereken kelimeleri dikte ettiini sylemek, artk kurulmu bulunan dillerin nasl retildiini gsterir; ama o dillerin nasl olutuunu retmez. Bu ilk gln stesinden gelindiini varsayalm, uygarlk ncesi saf doa durumu ile dillere gereksinme duyulmas arasndaki ok byk zaman araln bir an iin atlayalm; dilleri gerekli sayarak"1 nasl olup da yerlemeye baladklarn aratralm. Bu, ncekinden de byk bir glktr, nk eer insanlarn dnmeyi renmeleri iin sze gereksinmiler-se, sz sylemek sanatn bulmak iin dnmeye daha da ok gereksinmeleri olmutur; ve insann meydana getirdii seslerin nasl bir uzlama sonucu fikirlerinin bir yorumlamas olarak ele alnd anlalsa bile, duyulur bir nesneye dayanmayan ve bu nedenle ne iaretle ne de sesle ifade edilemeyen fikirlere bu uzlamann yorumlarnn neler olduunu bilmemiz gerekecektir; yle ki dncelerini iletmek ve kiiler arasnda dnce alverii yapmak sanatnn douu hakknda ancak kabul edilebilir sanlara varlabilinir, bu ilhi sanat'5 imdiden kaynaklarndan o kadar uzaktadr... Oysa filozoflar onu yetkinlikten olaanst bir mesafede grmektedirler ki, onun stesinden geleceklerini iddia edecek kadar cretli insanlar olamaz. Ancak zamann zorunlu olarak getirdii devrimlerin yararna askya alnrsa, nyarglar akademilerden dar atlrsa veya onlarn nnde susarlarsa ve onlara bu dikenli konuya yzyllar boyu kesintisizce ilgilenirlerse de durum byledir.
nsann kulland ilk dil, en evrensel en etkili dil; bir araya gelmi olan insanlar ikna etmek gerekmeden nce de gerei duyulmu olan biricik dil, doann 55 Rousseau'nun btn uygarl sulayp mahkm etmekten ne kadar uzak bulunduunu gsteren bir ifade. 111 ldr. Bu lk sadece acele, zorlu durumlarda, byk tehlikeler karsnda yardm istemek ya da iddetli hastalklarda acnn yatmasn salamak in bir tr igd ile koparldndan, daha lml duygularn srd hayatn olaan gidiinde byk bir kullanm yoktu. nsanlarn fikirleri genilemeye, oalmaya balad ve onlarn arasnda daha yakn bir iliki kurulduu zaman insanlar daha ok sayda iaretler ve daha geni bir dil aradlar; ses bkmlerini oalttlar, bunlara iaretler eklediler; bu iaretler, doalar gerei, daha ok anlatm kabiliyetine sahiptir, anlamlan nceki bir belirlenmeye daha az baldr. u halde insanlar gzle grlebilir ve hareketli nesneleri iaretlerle, kulaa arpan eyleri de taklitli seslerle anlatrlard. Fakat iaretler sadece hemen gz nnde olan veya anlatlmas kolay nesneleri, bir de gzle grlebilen hareketleri iaret ettikleri iin; karanlk veya araya baka bir maddenin girmesi onu yararsz kldndan evrensel bir kullanma sahip olmadklar iin, dikkati gerekli kld ve fakat uyandrmad iin bu iaretlerin yerine sonunda ses koymak, sonunda, onlara daha uygun grnd, bunlar belli fikirlerle ayn ilikiye sahip olmamakla birlikte onlar yerlemi iaretlerle temsil etmek bakmndan daha elverilidirler. Bu yerine koyma ancak genel onamayla yaplabilir-, ve kaba organlar henz bir hazrlktan gememi insanlar iin uygulanmas hayli zordur ve de onu kendi bana anlamak daha da zordur, nk bu oybirliinin gerekeli olmas yani konumay yerletirmek iin konumann gerektii grlmektedir. nsanlarn kullandklar ilk kelimelerin, artk kurulmu olan dillerde kullanlan kelimelerden ok daha geni manalar
olduuna; onlarn, konumann bileen ksmlara ayrlmasn bilmediklerinden, her kelimeye tam bir yan cmle anlamn vermi olacaklarna hkmedilebilir. zne ile yklemi ve fiil ile ismi birbirinden ayrmaya baladklar zaman -ki bu km112 senmeyecek bir zek abas olmutur- isimler, balangta has isimlerden ibaretti; imdiki zaman, fiillerin tek zamanyd, sfat kavram ise ok zor meydana gelebilmiti; nk her sfat soyut bir kelimedir ve soyutlamalar zahmetli, pek de doal olmayan ilemlerdir. Balangta, bu ilk kurucularn ayrt edecek durumda olmadklar cinslere ve trlere baklmadan, her nesne zel bir ad ald; her birey onlarn aklnda soyut, tek bana, tpk doa tablosunda olduu gibi belirdi. Bir mee aacnn ad A ise, baka bir mee aac da B adn alyordu; nk iki eyden karlp edinilen ilk fikir, bu ikisinin ayn ey olmaddr; bunlarda neyin ortak bulunduunu grmek iin, ok zaman gerekir. Bilgiler snrl olduu oranda, szlk geniledi. Btn bu isimlendirmelerin gl kolayca ortadan kaldrlamadi; nk varlklar ortak, cinse ait isimler altnda dzene sokabilmek iin onlarn niteliklerini, aralarndaki farklar bilmek gerekirdi; gzlemler ve tarifler, yani o zamanki insanlarn sahip olabildiinden ok daha fazlas doa tarihi ve metafizik gerekir, di. te yandan genel fikirler akla ancak kelimelerin yiKmyl gintblr v nlU bu IHdleri minik yun cmlelerle kavrayabilir. Hayvanlarn bu gibi fikirleri meydana getiremeyilerinin ve bunlarn dayand yet-kinleebilirlii edinemeyilerinin nedenlerinden biri budur. Bir maymun bir cevizden tekine hi duraksamadan giderken bu trden bir meyve hakknda genel bir fikre sahip olduu, kendi ceviz ilk rneini bu iki ceviz bireyi ile karlatrd dnlebilir mi? phesiz, hayr; fakat bu cevizlerden birinin grn, ona tekinden alm olduu duyumlar
hatrlatr ve belli bir biimde deiiklie uram olan gzleri, zevkine, almak zere olduu deiik ekli haber verir. Her genel fikir, srf zihne aittir. Hayal buna biraz bile karrsa fikir, derhal, zelleir. Genel olarak bir aa ta* F. 8/113 sarmn izmeyi deneyiniz; bu ii asla sonuna kadar gtremezsiniz. O aac, ister istemez, kk veya byk, seyrek veya sk yaprakl, ak veya koyu renkli grmeniz gerekecektir ve sadece btn aalarda bulunmas gereken eyleri grmeniz tamamen size balysa, bu tasanm bir aaca artk hi benzemeyecektir. Srf soyut varlklar da byle grnrler ya da ancak konuma yoluyla anlatlabilirler. gen hakknda gerek fikir ancak onun tanmlamas ile olabilir: Aklnza bir gen gelir gelmez bu, belirli bir gendir bakas deil; ve siz onun izgilerini hissedilir, eklini renkli grmekten kamamazsnz. Demek ki genel fikirlere sahip olmak iin cmleler sylemek, konumak p.ore-kir*; nk hayal etme yetisi durur durmaz akl artk ancak konumann yardmyla iler. Bunun sonucu olarak dili ilk bulanlar sadece nceden bildikleri fikirlere isim verebildikleri gibi, ilk isimlerin has isimlerden baka bir ey olamayaca gerei izler. Fakat yeni gramercilerimiz kavrayamadm yol larla fikirlerini geniletmeye baladklar zaman, ilk yaratclarn bilgisizlii bu yntemi ok dar snrlar iinde tutmak zorunda kalm olmalar gerekir. Cinsleri ve trleri bilmediklerinden bireylerin isimlerini balangta ok artrm olduklar iin, daha sonralar, varlklar btn ayrntlaryla ele almamak yznden ok az cins ve tr meydana getirmilerdi. Blmleri yeteri kadar ileri gtrmek iin, onlarn sahip olmayaca kadar ok deney, bilgi, onlarn yapmak istediklerinden fazla aratrma, alma gerekiyordu. Oysa, bugn bile, bugne kadar gzlemden kam yeni trler her gn bulunuyor-, nesneler hakknda sadece ilk grnleriyle yarglara varan
insanlarn gznden nelerin kat dnlsn. lkel snflara, en 56 Bu nominalist teori Locke'tan esinlenmitir. Rousseau kelime ile fikri Locke'tan ve hele kelimeyi fikrin sadece iareti olarak alan Condillac'tan ok daha fazla birletirmitir. 114 genel kavramlara gelince, onlarn gzlerinden kamakta devam ettiklerini sylemek gereksiz olacaktr. rnein madde, tin, zdek, kip, ekil, hareket gibi kelimeleri nasl dnm ya da anlam olabilirlerdi? nk bu kelimeleri uzun zamandan beri kullanan filozoflarmz anlam kavramada byk glkler ekmektedirler ve bu kelimelere balanan fikirler srf metafizik olduu iin doada onlarn hibir modelini bulamamaktadrlar. Bu ilk admlarda duruyor ve yarglarmdan burada okumay brakp sadece fiziksel isimlerin, yani dilin bulunmas en kolay kesiminin bulunmas zerinde dnp; insanlarn btn dncelerini anlatmak, duraan bir ekil almak, kalabalk nnde konuabilmek ve toplum stnde etki yapmak iin alnmas gereken yolu tartmalarn yalvaryorum. Yarglarma saylar", soyut kelimeleri, gemi zamanlar, fiillerin btn zamanlarn, edatlar, sentaks bulmak, yan cmleleri dnceleri birbirine balamak ve konumann mantn meydana getirmek iin ne kadar zamana ve bilgelere gereksinme olduu zerinde dnmelerini yalvarrm. Bana gelince, gittike artan zorluklardan rkm, dillerin srf insanlara degin yollarla doup kurulabileceinin olanakszlnn hcmr hemen kantlanm olduuna inanm olarak, toplumun dillerin kurulmasna bal olduu ya da zaten bulunmu bulunan dillerin toplumun kurulmasna bulunduu zor sorununun tartmasna girimeyi isteyene brakyorum".
Kayna ne olursa olsun, insanlar karlkl gerek, sinmelerle birbirine yaklatrmak, kelime kullanmalarn kolaylatrmak iin doann ne kadar az emek 57 Rousseau'nun ilk varsaym, yani yalnz bana yaayan vahi insan, dilin kaynan derin bir esrara brr. 15 harcad, insanlarn toplumculluunu" ne kadar az hazrlad, bu balar kurmak iin insanlarn yaptklarna doann kendisinden ne kadar az katk yapt grlp anlalr. Gerekte, bu ilkel durumda bir insann teki insana, bir maymunun ya da bir kurdun hemcinsine olduundan neden daha fazla gereksindiini dnmek olana yoktur. Bu gereksinmeyi varsaysak da, tekini buna hizmet etmeye hangi nedenin zorlayabileceini, hatta bu da gereklese aralarnda artlar konusunda nasl anlaabileceklerini dnmek gerekten olanakszdr. Hibir eyin bu durumdaki insan kadar zavall, sefil olmadn bize durmadan yinelediklerini bilirim-, bu, kantladm sandm gibi, doruysa, insan bu durumdan kmak istediini ve olanan daha yzyllarca bulamadna gre, bu iin yaplmas doann bu ekilde meydana getirdiine deil, doann kendisine der. Ama bu ^zavall" szn doru anlyorsam, bu, hibir anlam olmayan veya acl bir yoksunluktan, vcudun ya da ruhun ektiklerinden baka bir ey anlatmayan bir kelimedir. Oysa, yrei dinginlik iinde, vcudu shhatte plan zgr bir varln zavalllnn ne cinsten 58 Rousseau ie ilkel nsan evresinden soyutlamak, ayrmakla balar. Demek ki dilin kaynan aklamay olanaksz klar. Bu olanakszlktan doa halinde yaayan insann tek ve yalnz yaadn kantlamak iin burada kant karyor. nsann toplumculuu teorisi lk alarda Aristo, ieron ve Stoisyenler tarafndan desteklenmitir; modern ada Puffendorf sonra Barbeyrac tarafndan desteklendi ve anslklope-distler tarafndan kabul edildi. Rousseau doa halinde toplumculluu reddeder nk
ona gre toplum o durumda var olmayan gereksinmelere dayanr. 59 nsann doa halinde zavall ve sefil olduunu dnen Hobbes'tur. Rousseau'nun gene eilimi, Hobbss' un doa halini izerken kulland renklerle toplum durumunu boyamaktr. Bu ksm izleyen para, stelik ok da gzeldir. 116 olabileceinin bana aklanmasn isterim. Yararlanan iin uygar hayatn m, doal hayatn m daha dayanlmaz hale geleceini sorarm. Etrafmzda hemen sadece hayatlarndan yakman, biroklar da olanak bulunca buna son veren insanlar gryoruz. lhi kanunlarla insanlarn yapt kanunlarn birlemesi bu dzensizlii durdurmaya ancak yetiyor. zgr bir vahi insann hayattan yaknmay, kendini ldrmeyi aklndan geirdiine evet diyebilecek hi kimse var mdr, diye sorarm. yleyse, daha az gurura kaplarak, asl zavallln ne yanda olduu dnlmelidir. Tersine, aydnlktan gzleri kararm, tutkularn altst ettii, kendisininkinden baka bir durum zerinde akl yrten vahet halindeki insan kadar hibir ey zavall olamazd. nsann edimsel olarak" sahip olduu yetilerin ancak bu yetileri fiilen kullanmak olana ile geliebilmeleri ok bilge bir Tanr inayeti sayesinde olmutur; bu durumun amac, bu yetilerin gereksiz ve zamansz olmalarn, gecikmi ya da gereksinmeye yararsz olmalarn nlemektif. nsan, doa halinde yaamak iin gereken her eye, igdsnde sahipti; toplumda yaamak iin gerekli olanlara ise ancak ilenmi bir aklda sahip olabilir. Bu durumda olan insanlarn aralarnda hibir ahlki iliki ya da kabul, edilmi grevler olmad iin iyi ya da kt olamazlard. Bu kelime fiziksel anlamda alnp bireyde Kusur kendi varlna zarar verecek, erdem kendi varlna yardmc olacak nitelikler olarak kabul edilmedike kusurlar ve erdemleri
60 Bu ifade Rousseau'nun dncesini jyl anlamak in ok nemlidir. Emile'de inan aklamasnda, toplum-culluun insanda doutan var olduunu, fakat ancak edimsel olarak var olduunu syleyecektir. nsan, yetkinleme ve olgunlama yetenei sayesinde, kendisinde bulunan kabiliyetleri gereksinmelerine gre gelitirir. ir olamazd"; bu halde doann basit drtlerine en az direnene en erdemli kii demek gerekirdi. Fakat olaan yoldan sapmadan, byle bir durum zerinde varabileceimiz yargy sonraya brakmak ve pein hkm lerimize kar kuku duymak uygun olacaktr. Bu ynde, uygarlam insanlar arasnda erdemlerin kusurlardan ok olup olmadn veya erdemlerinin yararnn kusurlarnn tehlikesinden fazla olup olmadn, ya da bilgilerinin ilerlemesinin, birbirlerine verdikleri zararn, yapmalar gereken iyilii rendikleri lde, bir karl olup olmadn; veya insanlarn hi kimseden, korkmayacak, bir ey de ummayacak, evrensel bir bamllktan baka hibir eye boyun eemeyecek ve kendilerine hibir ey vermeye ykml olmayan insanlardan gelecek her eyi almaya ykml saymakla, daha mutlu durumda olup olmadklarn, elde terazi, aratrmak, yerinde olur". Hobbes gibi. insann -iyilikten hi haberi olmad iindoal olarak kt, erdemi bilmedii iin ahlksz olduu, hemcinslerine borlu olmadna inand hizmetleri onlardan daima esirgedii; gereksindii eylere hakl olarak hak iddia etmesine bal olarak kendisine delicesine btn evrenin biricik sahibi sand sonucuna varmayalm". Hobbes, doal hukukun 61 Temel ayrm: Doal insan iyidir; toplumsal szleme ile balanm olan yurtta erdemli olabilir. Rousseau' nun dncesi doal iyilik lks ile uygarlk erdeminin stn ahlk lks arasnda salnacaktr. 62 Rousseau'nun belatnrl doa halini zamannn sosyal durumu ile karlatrarak anlatt zaman daha da
atelendii grlecektir. Burada insann insan tarafndan her trl smrlmesine kar kzgn bir protesto vardr. 63 Rousseau Hobbes'un doa her insana her ey zerinde bir hak vermitir: ilkesini kabul eder; fakat Hobbes' un bundan kard kesintisiz sava hali sonucunu reddeder. 118 btn modern tanmlamalarnn eksik tarafn ok iyi grmtr. Fakat kendi tanmlamasndan kard sonular, onun da bunu, yanl bir manada aldn gsteriyor. Bu yazar, kurduu ilkeler zerinde dnerek, u sonuca varmalyd: Doa hali, bizim kendi varlmz korumak iin gsterdiimiz zenin bakalarna en az zarar verdii durum olduu iin, bara ve insan trne en elverili olan durumdur. Oysa, vahi insann kendini korumak iin gsterdii zene, toplumun eseri olan ve kanunlar zorunlu klan birok tutkunun giderilmesi gereksinmesini de, yersiz olarak, katt iin tam tersini syler. Kt kii, grbz bir ocuktur, der. Vahi insann grbz bir ocuk olup olmadn bilmek kalr geriye. Ona bu nitelik verilince, Hobbes bundan nasl bir sonu karacaktr? yle bir sonu karabilin Bu insan grbz de olsa, zayf olduu zamanki gibi, bakalarna baml olacaksa, her trl arla kendini verecektir. Kendisine meme vermekte geciktii iin anasn dver, rahatsz edildii zaman kk kardelerinden birini boar, cann skt veya kendine arpt iin de teki kardeinin bacan srrd. Fakat hem grbz hem de baml olmak, doa halinde eliik iki varsaymdr. nsan baml olduu zaman zayftr, grbz olmadan nce bamllktan kurtulur. Hobbes, vahi insanlar hukukularmzn iddia ettikleri gibi akllarn kullanmaktan alkoyan nedenin, ayn zamanda kendi yetilerini gene kendisinin iddia ettii gibi ktye kullanmalarn nlediini grmedi. Vahilerin, iyi olmann anlamn bilmedikleri iin, kt olmadklar bile sylenebilir. nk onlarn ktlk yapmasn nleyen ey
ne bilgilerin gelimesi, ne kanunlarn koyduu fren deil, tutkularn yatmas ve ktln bilinme-mesidir: Tanto plus in illis proficit vitiorum igno ratio 119 guam in his cognitio virtutiS'". Bundan baka, Hobbes' un farketmedii baka bir ilke var ki bu insana belli artlarda kendi onurunun ya da kendini muhafaza arzusunun sertliini yumuatmak iin verildiinden, bu onun" domadan nce kendi iyi yaamas iin sahip olduu aba ve hz, hemcinslerinin sknt ektiini grmekten duyduu tiksinti ile hafifletir. Ben, insan erdemlerinin en an ekitiricisi olan kiinin bile tanmak ve kabul etmek zorunda kald biricik doal erdemi insan tanmakla korkulacak bir elimeye dtm sanmyorum". Bizim kadar zayf, felketlere bizim kadar konu varlklara kar raerhameten, bu uygun eilimden sz ediyorum; bu, insanda her trl dnceden nce geldii kadar evrensel ve yararl da olan, hayvanlarn bile belirtilerini verdii bir erdemdir. Analarn, yavrularna kar duyduklar ve efkatten, yavrularn tehlikelerden korumak iin yiite gze aldklar tehlikelerden sz amasak bile, atlarn canl bir vcudu ayaklarnn altnda ezmekten duyduklar honutsuzluk, her gn, gzle grlebilir. Bir hayvan, kendi trnden l bir hayvann nnden tedirgin olmadan gemez. Aralarnda llerine bir eit mezarlk yapanlar bile vardr. Kasaplk hayvanlarn ke64 Ahlk ktlklerin bilinmemesi, bazlar iin, erdemlerin bilinmesinden daha yararl olur. Rousseau. Jus-tin'in szlerini Grotius'un Sava ve Bar Hukuku eserinden almtr. 65 Takip eden parann da gsterdii gibi. Mandeville'den bahsediyor. Mandeville ngiltere'de yerlemi Hollandal bir doktordu. Arlar Masal (1705) le nldr, ahlklarn erdemle mutluluu birletirmelerinden bkan Mandeville bireysel kusurlarn toplumun refahn saladn ve erdemin, toplumu ykma gtrdn gsterir. Bu
kitabyla bir rezalet kararak baar kazand ve masal pek ok redlere sebep oldu. Bu kitapta ilgi ekici olan, ilerde ekonomi politik haline gelecek olan konuyu ahlktan ayrmak iin gsterilen abadr. 120 J sim yerine girerken kardklar hazin brmeler, kendilerini arpan korkun grnmn onlarda meydana getirdii izlenimi haber verir. nsan ac duyan, hassas bir varlk olarak kabul etmek zorunda kalan; darda, anasnn koynundan bir ocuu ekip alan, bu yavrunun zayf kol ve bacaklarn ldrc dileriyle kran, rpnan barsaklarn trnaklaryla deen bir yrtc hayvan darda gren mahpus bir insann dokunakl grnmn vermek iin souk ve usta slbunu brakan Arlar* masalnn yazar zevkle okunur. Bu olay karsnda hibir kiisel ilgisi olmayan byle bir tank, ne korkun bir skntya urar! Byle bir grnmden, baygnlk geiren anaya ve de can vermek zere olan ocua hibir yardm yapamamaktan ne yrek darl eker! Doann, her trl dnceden nce gelen asl, saf hareketi, bu ok bozulmu trelerin bile pek yok edemedii doal acma gc ite byledir. Tiyatro temsillerimizde, zorbann yerinde kendisi bulunsayd dmannn ektii ikence ve aclar daha da artrmaktan geri kalmayacak olan bir kimsenin, bir bahtsz kiinin mutsuzluklar karsnda yumuayp gzya dktn her gn grrz. Bu kimse, kendi neden olmad felketler karsnda o kadar duygulu olan, kan dkc Sylla'ya, ya da her Allah'n gn kendi emriyle boazlanan o kadar yurttan feryatlarn hi heyecan duymadan dinledii halde Andromaque ve Priam ile birlikte inledii grlr korkusuyla bir trajedinin temsiline gidemeyen u Alexandre de Phere'ye" benzer. Mollisima orda Humano generi dare se natura fa-tetur, Quae lacrimas dedit".
* Mandeville, bak, not 65. 66 Phere zorbas Alexandre, dmanlarn canl canl topraa gmer veya vahi hayvanlarn nne atard. 67 Derin bir kalp yumuakl; ite doann insana gzyalarn vermekle sunduu hediye. 121 Mandeville, insanlarn, btn ahlklarna kart, doa onlara akln dayana olarak merhameti vermi olmasayd, canavardan baka bir ey olamayacaklarn ok iyi hissetmiti; ama insanlarda varln tartma konusu yapt btn sosyal erdemlerin bu biricik nitelikten ktn grmedi. Gerekten gnl ycelii, merhamet, insanlk, eer zayflara, sululara ya da genel olarak insan trne uygulanan acma duyusu deilse nedir ki? yi dileklilik, i yaknl ve dostluk bile, zerinde durulursa, zel bir nesne zerinde tutturulmu sreli bir merhametin rnleridir; nk bir insann hibir sknt ekmemesini istemek, onun mutluluunu istemekten baka nedir ki? Merhametin bizi ac eken insann yerine koyan duygu" vahi insanda karanlk ve canl, ama uygar insanda gelimi fakat zayf olan bir duygu olduu doruysa, bu fikrin sylediimin doruluuna g vermekten baka nemi var mdr? Gerekten, seyirci durumunda olan hayvan sknt eken hayvanla ne kadar zdeleirse merhamet o kadar gl olacaktr. Oysa, bu zdeleme, nin doa halinde akl halindekine gre ok daha fazla yakn olmas gerektii aka bellidir. zsaygy douran akl", glendiren ise muhakemedir; insan kendi zerine eilmeye sevkeden odur-, insan, kendisini skan, zen her eyden ayrp uzaklatran da odur. nsan evresinden ayrp yalnz brakan, felsefedir; ac eken bir insan karsnda ona, gizlice istersen geber; 68 yle grlyor ki, manevi hayatn akldan nce gelen iki ilkesi, yani insann kendisine kar duyduu sevgi ile merhamet birbirinden farkl niteliktedir. Fakat Rousseau onlarn nitelikte olduklarna itiraz kabul
etmez. Emile'd bu ikisini daha da sk skya birbirine balayacaktr: Merhamet, insann kendisine kar duyduu sevgiden doacaktr. 69 Rousseau insann kendi kendine kar duyduu sevgiyi bir doal duygu olarak kabul eder ve bunu toplum iinde gelien onurdan ayrteder. 122 ben gvenlik iindeyim dedirten, felsefedir. Filozofun sakin uykusunu tedirgin eden, onu yatandan ekip karan, artk toplumun tmnn bandaki tehlikelerden baka bir ey deildir. Filozofun hemcinsini, onun penceresinin hemen altnda, ceza da grmeden, boazlayabilirler; onun yapaca, kulaklarn elleriyle tkamaktan, kendi iinde bakaldrp ldrlen insanla zdelemek isteyen doann bu eilimini nlemek iin, kendi kendisiyle biraz tartmaktan ibarettir. Vahi insanda bu hayran olunmaya deer yetenek hi yoktur; bilgelik, dnce yokluu yznden, onun, ilk duyduu insanlk duygusuna dncesizce teslim olduu her zaman grlr. Kargaalklarda, sokak kavgalarnda, ayak takm toplanr, tedbirli adam ise uzaklar; kavga edenleri birbirinden ayran, namuslu insanlarn birbirini boazlamasn nleyen, ayak takmdr, pazarc kadnlardr. 70 Ayak takm. Rousseau sulad filozoflarn halk kmsemek iin kullandklar bu terimi kendine mal etmez. O, bunlar, yksek snflarn bencilliine kart olan halkn yce gnllln daha iyi belirtmek iin kullanr. Merhamet teorisi halkn ahlki stnln anlatmak iin ortaya kt. Burada Rosseau'nun dncesi ok zgndr. Doal hukuku yazarlar doa halindeki insan tutkularnn esiri gibi gsteren Hobbes'u reddetmek iin, akln kendi bana tutkulara galip gelebilecek kadar gl olduunu ve doa halinde bile durumun byle olduunu aklamlardr. Diderot lie birlikte tutkunun gcne inanan Rousseau bu entel-lektalist teoriyi reddeder. Ve ayn zamanda ahlki hayat kendisine daha demokratik grnen bir ilke zerine
dayandrr. Descartes gibi, saduyunun dnyada en iyi paylatrlm ey olduunu dnmez; fakat insann genel olarak duygulu bir varlk olduunu dnr. te ahlki hayat bu duygululuk zerine dayanr. Fakat akln meydana k da ahlki hayat zenginletirir ve sosyal erdemleri gelitirir. Burada tartlan filozof grnmnn, kallee niyetleri olan 123 Demek ki merhamet, doal bir duygudur; her bireyin kendisine kar duyduu sevginin faaliyetini hafifletip yumuatarak, btn trn, karlkl olarak, kendini muhafazasna yardm eder. Bizi, ac ektiini grdklerimizin yardmna, dnmeden koturan, bu duygudur; doa halinde kanunlarn, trelerin, erdemin yerini, tatl ve yumuak sesine herkesin boyun emesi stnlne de sahip olarak, bu duygu alr. Grbz bir vahiyi, kendi geimini baka yerden bulabileceini umuyorsa, zayf bir ocuun ya da sakat bir ihtiyarn glkle kazanlm geimini onun elinden almaktan alkoyan, bu duygudur. Adaletin, iyice dnlm u yce bilge sz: Sana nasl yaplmasn istiyorsan, bakalarna yle yap yerine, btn insanlara, herhalde daha az mkemmel ama ncekinden belki de daha yararl u doal iyilik bilge szn, yani yapacan iyilii bakalarna olana olduu kadar az zarar vererek yap szn esinleyen, bu duygudur. Ksacas her insann, eitim ilkelerinden bile bamsz olarak, ktlkten duyduu nefretin nedenini ustaca bulunmu ince kantlardan ok bu doal duyguda aramak gerektir. Erdemi akl ve muhakeme ile edinmek Sokrat'a, bir de o yapdaki zeklara ait olabilirse de, insan trnn varln srdrmesi, kendisini meydana getirenlerin sadece dncelerine dayanm olsayd insan tr oktan ortadan kalkm olurdu. Bu kadar az etken olan tutkulara, bu kadar kurtarc bir frene sahip olan, kt olmaktan ok ekingen, bakalarna fenalk yapmaktan ok kendilerini fenalklara kar teminat
altna almaya dikkatli olan insanlar, pek tehlikeli dalalara konu olmu deillerDiderot olduuna biz inanamayz. Fakat Rousseau'nun ithamlar onun bu paradaki baz arlklardan hi deilse znt duyduunu ispat eder; Rousseau ilerde filozoflar arasnda sekinleecektir (Bak: tiraflar, Kitap VIII (4)). 124 di. Aralarnda hibir trden iliki olmad iin ne vnmek, ne itibar, ne sayg, ne kk grmeyi bilmedikleri, u senindir bu benim dncesine, adalet konusunda hibir gerek fikre sahip olmadklar; kendilerine uygulanabilecek iddeti, cezalandrlmas gereken satamalar gibi deil de tamiri kolay bir ktlk olarak dndkleri; intikam, kendisine atlan ta sran kpek gibi, hemen, mekanik bir tarzda almadklar takdirde, akllarna bile getirmedikleri iin, aralarndaki anlamazlklarn konusu yiyecek olmadka ok seyrek olarak kan dklrd, ama bu anlamazlklardan bir tanesinin tekilerden daha tehlikeli olduunu gryorum; bundan bahsetmek kalyor. nsann yreini arpntya uratan tutkular arasnda ateli, cokun, bir cinsi tekine muhta klan bir tanesi var. Bu korkun tutku btn tehlikelere gs gerer, btn engelleri devirir, kudurganlk nbeti esnasnda, muhafazas iin var olduu insan trn yok edecek gibidir. Bu dizginsiz, hayvanca taknln sknts iinde olan, aklar iin her gn kanlan pahasna dven insanlarn hali ne olacak? nce, tutkularn iddeti ne kadar artarsa bunlar durdurmak iin kanunlarn o kadar zorunlu olduunu kabul etmek gerekir. Fakat bu tutkularn ara-mzda her gn neden olduu dzensizliklerden, sularn bu bakmdan kanunlarn yetersizliini gstermesinden baka, bu dzensizliklerin bu kanunlarn kendisinden domu olup olmadn aratrmak da yerinde olacaktr; nk o halde kanunlar bu dzensizliklerin nne geebilecek gte olduklar zaman, on-lardan hi deilse, kendileri olmad
zaman var olmayacak olan bir ktl nlemeleri beklenebilme-lidir. Ak duygusunda, nce manevi olan fiziksel olandan ayrt etmekle ie balayalm. Fiziksel olan, bir cinsi teki cinsle birlemeye gtren arzudur. Manevi olan, bu arzuyu belirli hale getiren, bunu sadece bir tek konu zerinde tespit eden ya da hi deilse bu fiziksel unsura bu tercih edilen konu iin daha byk bir enerji veren unsurdur. Oysa, akn manevi unsurunun toplum alkanlklarndan domu, kadnlar tarafndan, egemenliklerini kurmak, boyun emesi gereken cinsi stn klmak iin ustalkla, dikkatle kut-sallatrlm yapma bir duygu olduunu grmek kolaydr". Bir vahinin hibir zaman sahip olamayaca deer veya gzellik gibi baz kavramlar, hibir zaman yapamayaca karlatrmalar zerinde kurulmu olan bu duygu, o vahi iin hemen hemen yok gibi olsa gerektir. nk onun akl dzenlilik, orantllk gibi soyut fikirleri meydana getiremeyecei gibi, yrei de, bu fikirlerin uygulanmasndan farkedilmeden doan hayranlk ve ak gibi duygulara elverili deildir. O, sadece, doadan alm olduu huya kulak verir, yoksa edinemedii zevke deil; ona gre her kadn ie yarar. Akn sadece maddi unsuru ile snrlanm, ak duygusunu uyaran ve glkleri artran tercihleri bilmeyecek kadar mutlu olan insanlar, huylarndan gelen atelilii daha seyrek, daha az iddetli olarak duysa-lar, bunun sonucu olarak da aralarndaki ekimeler, kavgalar daha seyrek, daha az kyc, daha az kan dkc olur. Aramzda bu kadar ok ykmlara neden olan hayal gc, vahilerin yreklerini esinlendirmez; her vahi, doadan gelecek itepi'yi rahata bekler ve hibir seim yapmadan, iddetten ok zevkle, bu ite-piye teslim olur; gereksinimi giderilince, arzusu sner. Demek ki akn bile, btn teki tutkular gibi, in71 Rousseau, La Nouvelle Hiloise'in birinci ksmnda kar hesaplarna gre, doann gerekleri hesaba katlmadan
evlendirilen kadnn zerindeki baskya kar pretostoda bulunmakla beraber onun dncesi cann burjuva erevesini amaz. Bilindii gibi Fransi7. Devrimi kadnn kurtuluu sorununu ortaya koymamtr. Fransz Medeni Kanunu da kadnn aa durumunu sureliletirmitir. 126 sanlara ak sk sk o kadar felketli hale getiren, cokun atelilii ancak toplum iinde kazanabilmi olduu itiraz edilmez bir eydir; vahi insanlar kendi hayvanlklarn doyurmak iin birbirlerini durmadan boazlayan insanlar gibi gstermek, edinilmi deneye" dorudan doruya aykr olduu gibi doa halinden en az uzaklam insanlar olan Caraibes'ler tutkular daha kkrtr gibi olan yakc bir iklimde yaadklar halde aklarnda en sakin, en az kskan insanlar olduklar lde, daha da glntr. Birok hayvan trlerinde erkeklerin avlularmz kan iinde brakan ya da ilkbaharda dii yznden atrken feryatlaryla ormanlarmz nlatan kavgala rndan karlabilecek sonulara gre, ie, nce, doann aka, cinslerin greli glerinde bizim aramz-dakilerden baka ilikiler kurduu btn trleri hari tutarak balamak gerekir; rnein horozlarn birbirleriyle dv, insan tr iin asla bir tmevarm tekil etmez. Orantnn daha iyi saptand trlerde bu kavgalarn nedeni ancak erkeklere gre diilerin az olduu ya da diinin erkein birleme isteini, yaklamasn durmadan reddettii zaman aralklardr ki bu da gene birinci nedene balanr; nk eer bir dii bir ylda sadece iki ay erkek al ekiyorsa bu bakmdan dii says erkek saysndan altda be daha az gibidir. Oysa bu durumlarn ikisi de, dii saysnn genellikle erkek saysndan fazla olduu vahiler arasnda bile diilerin, teki trlerde olduu gibi, kzma ve erkek kabul etmeme dnemlerinin olmad insan trne uygulanamaz. Bundan baka bu hayvanlarn birounda btn tr birden kaynama ve cokunluk haline girdii iin, korkun bir ortak atelilik, bir kargaalk, dzensizlik dv zaman gelir ki
akn devirli olmad insanlarda byle bir zaman yoktur. Demek ki baz hayvanlarn, diilere sahip olmak iin. 72 Burada da edinilmi deney, soyut analizi douruyor 127 aralarnda yaptklar kavgalara bakp, doa halinde insanlarn bana ayn eyin gelmi olaca sonucuna varlamaz; b sonu karlabilecek olsa bile, bu atmalar teki trleri nasl yok etmiyorsa, en azndan, bizim trmz iin de daha ldrc olmayaca dnlmelidir. Bu atmalarn doa halinde, toplumda yaptklarndan, hele trelerin henz itibara sahip olduu, aklarn kskanlyla kocalarn intikamnn her gn dellolara, cinayetlere, daha da kt ilere neden olduu, sonsuz bir sadakat devinin sadece zinalar yaptrd", hatta kendini tutma ve eref kanunlarnn bile ahlkszl yayd, ocuk drme olaylarn artrd lkelerdekinden daha az ykma sebep olaca, besbellidir. u sonuca varalm: Ormanlarda avare dolaan, hibir hneri olmayan, konumay bilmeyen, evi bark, savalar, balantlar olmayan, hemcinslerine ya da onlara zarar vermeye hi gereksinmesi olmayan, hatta belki onlardan hibirini tanmayan, az sayda tutkusu olan, kendi kendine yeten vahi insan sadece bu duruma uygun duygulara ve bilgilere sahipti. Gerek gereksinmelerden baka bir gereksinme duymuyor, grlmesinin ilgi ekioi olacan sand eylerden bakasna bakmyor, zeks da gururundan fazla ilerlemiyordu. Rastlant olarak bir keif yaparsa, kendi ocuklarn bile tanmadna gre, bu kefini baka, larma daha az ulatrabilirdi. Her sanat onu bulanla birlikte yok oluyordu. Eitim ve ilerleme yoktu; kuaklar bo yere oalyordu; her kuak hep ayn yerden hareket ettii iin yzyllar hep ilk alarn kabal ve yontulmaml ile akp gidiyordu; insan tr artk ihtiyarlamt ama insan, hep ocuk kalmt. 73 Rousseau'yu bir Hristiyan dnr yapmak isteyen eletiriciler bu forml aklamakta ok zorluk
ekeceklerdir. Bu ok kuvvetli para, 18. yzyln aristokratik toplumunun ahlkmdaki ve trelerindeki kokumuluu knamaktadr. 128 Bu ilkel durum varsaym zerinde bu kadar uzun zaman durup yayldm. Bunun nedeni yok edilmesi gereken eskimi hatalar ve kklemi pein yarglar olduu iin74 iin kkne kadar derinlemeye, doru bir doa hali tablosu iinde eitsizliin, doal bile olsa, vahet halinde, yazarlarmzn iddia ettii kadar gerek ve etki sahibi olmaktan uzak bulunduunu gstermek gerektiine inanm olmamdr. . Gerekten insanlar birbirinden ayrt eden nitelikler arasnda sadece alkanln, insanlarn toplum iinde benimsedikleri eitli hayat tarzlarnn eseri olan birok ayrmlarn doal gibi kabul edildiini grmek kolaydr. Bylece grbz ya da narin bir vcut yaps, buna bal olan gllk ya da zayflk, vcudun ilk yapsndan ok, yetitirilme tarznn sert ya da yumuak olmasndan ileri gelir. Akl gc iin de durum ayndr; eitim sadece, ilenmi zeklarla ilenmemiler arasnda bu ayrm meydana getirmekle kalmaz; ilenmi zeklar arasndaki farklar da, kltr orannda artrr. nk bir dev ile bir cce ayn yolda yrseler her ikisinin ataca her yeni adm deve yeni bir stnlk salayacaktr. Oysa uygar durumun eitli snflarnda hkm sren eilimlerin ve hayat tarzlarnn akla smaz eitlilii, herkesin ayn besinleri ald, ayn tarzda yaad, ayn eyleri yapt hayvanlk ve vahet hayatnn basitlii, dzen birlii ile karlatrlrca doa halinde insandan insana farkn toplum halindekine gre ne kadar az olduu, insan trnde doal eitsizliin, kurumlarn yaratt eitsizlik tarafndan ne kadar artrlm olmas gerektii anlalacaktr. Doa, nimetlerini datrken, iddia edildii kadar iltimaslar yapt zaman bile, en ok tercih edilenler tekilerin
zararna, ne kadar kar salayabileceklerdir? Akn hi bulunmad yerde, gzellik neye ya74 Bu, doal hukuk kuramclarna seslenitir. F. 9/129 rar? Hi konumayan insanlara nktenin, hi ticaret yapmayan insanlara hilenin ne yarar olur? Gllerin zayflan ezeceinin hep tekrarlandn iitiyorum. Fakat bu ezme sz ile ne denmek istendii bana aklansn. Bazlar zor kullanarak hkmedecekler, bakalar bunlarn kaprislerine boyun emi, inleyecekler. Benim, bizim aramzda grdm, ite tam da budur; fakat kleliin ve hkmetmenin ne demek olduunu anlatmann hayli zor olaca vahi insanlar hakknda bu szn nasl olup da sylenebileceini anlayamyorum. Adamn biri baka birinin toplad meyveleri. ldrd av, barnd ini ele geirebilir; fakat ona nasl olur da boyun edirebilir? Ya hibir eyi olma. yan insanlar arasnda bamllk zincirleri ne olabilir"? Beni bir aatan kovarlarsa onu brakp bir ba kasna giderim. Bir yerde tedirgin olursam baka bir yere gitmeme kim engel olur? Kendisi aylak otururken geimini salamaya beni zorlayacak kadar benden ok stn gce sahip, stelik ok bozulmu, ok tembel, ok yrtc bir adam var mdr? Byle birinin beni bir an bile gzden karmamaya, uykusu srasnda kaabileceim ya da kendisini ldreceim korkusuyla, byk bir dikkatle bal tutmaya kararl, yani kendisini, kanmak istediinden ve bana verdiinden ok daha byk bir zahmete isteyerek sokmaya mecbur olmas gereklidir. Btn bunlardan sonra da onun uyankl, dikkati bir an bile gevemez mi? Beklenmedik bir grlt ona ban te yana evirtmez mi? te o zaman hemen ormana dalarm, klelik zincirlerim krlm olur ve o, beni, btn mrnce bir daha gremez. Bu ayrntlar bo yere uzatmayalm; klelik balar insanlarn karlkl bamllklarndan, karlkl gereksinmeler onlar birletirmeden nce meydana
75 Burada gene Konusma'mn esas fikri beliriyor: Sosyal eitsizlik ve insann insan smrmesi, zel mlkiyet rejimine baldr. 130 gelmedii iin, bir insan, daha nce baka bir insandan vazgeemeyecek bir duruma getirmedike kul edip kleletirmek olanakszdr. yle bir durum doa halinde hi olmad iin herkesi boyunduruktan azade brakr, en glnn hkmetmesi kanununu boa i karr". Eitsizliin doa halinde ancak hissedilebildiini ve hemen hemen hi etkisi olmadn kantladktan sonra bu eitsizliin kaynan ve gelimesini, insan zeksnn birbirini izleyen gelimeleri iinde gstermem kalyor. Yetkinleebimenin, toplumsal erdemlerin ve doa halinde yaayan insann edimsel olarak sahip bulunduu baka zelliklerin kendi kendilerine asla geliemeyeceklerini, bunu baarabilmek iin birok d nedenin karlk beklemeden katlmasna muhta bulunduklarn, bu d nedenlerin de domam olabileceini ve bunlar olmadan inann kendi ilkel durumunda sonsuz olarak kalm olacan gsterdikten sonra, tr bozarken insan akln yetkinletirebilecek olan eitli rastlantlar ele alp birbirine yaklatrmam bir varl toplumsallatrrken kt etmem, insan ve dnyay ok uzaklarda kalm bir snrdan, nihayet bizim onlar grdmz noktaya getirmem kalyor. Anlattm olaylar birok tarzlarda oluabilecei iin kararm ancak sanlara dayanarak verdiimi itiraf ederim". Fakat bu sanlarn, eylerin doasndan 76 Yz yl sonra, Dhring, Rousseau'nun eletirisinin daha o zaman sfra indirdii iddet Ckuvvet) teorisini yeniden ele alacaktr. Baknz Anti Dhring, C. II. Ekonomi Politik. 77 Burada konumann zayf noktasna dokunuyoruz. Rousseau, insann tabiat halinde hayat tarzna ne kadar mkemmel uyduunu o kadar iyi
gstermi, insanlarn birbirine yaklamasna kar olan engelleri o kadar oaltmtr ki, onun tek bana yaayan vahi insannn nasl olup da toplumcul hale gelebileceini anlamak imknsz hale gelmitir. Bu yzden Tesadf 131 karlabilecek en olas sonular, dorular kefetmek iin sahip olunabilecek biricik aralar olduklar zaman sebepler haline gelmelerinden baka, benim vardm sonulardan karmak istediim sonular hi de san mahiyetinde olmayacaklardr. nk kabul edip koyduum ilkelerin zerine ayn sonular vermeyecek olan, ayn sonulan karamayacam baka bir sistemi kurulamayacaktr. Hu durum beni ksa zaman paralarnn olaylarn geree az benzemelerinin yerini na! tuttuu konusuna; ok hafif sebeplerin aralksz etki yaptklar zaman kazandklar artc g konusuna; bir yanda baz varsaymlara gerek olay derecesini vermek bakmndan olanakszlk karsnda bulunulunca te yan gibi, Karlksz, hibir zaman ortaya kamayabi-lecek olan sebeplere bavurmak zorunda kalmtr. O, sisteminin zayfln iyice hisseder. Ve btn bu sayfa, bir yakartr. Daha sonra karlksz sebeplere kalacak, daha da sonra bunlara dair zet halinde baz belirtiler anlatacaktr. Essai sur Vorigine des langues' da daha aktr: nsanlar oaldka kra topraklarda domu olanlar sulak yerlere doru g ederler ve oralarda nceden yerlemi olanlarla karlarlar: bundan baka insan topluluklar, byk ksm itibariyle byk tabiat olaylarnn, tufanlarn, deniz basknlarnn, yanarda patlamalarnn, byk zelzelelerin, yldrmlarn kard ve ormanlar yok eden yangnlarn, bir lkede oturmakta olan vahileri korkutup datm ve sonra ortak zararlar gidermek iin ortak almak zere onlar toplam olmas gereken bu gibi olaylarn eseridir: eski zamanlarda o kadar ok grlen bu yeryz felketleri, Tanr'nn insanlar birbirine yaklatrmak iin ne gibi aralar kullandn
gsterir. Btn bu d olaylar tek bana yaayan vahinin toplum halinde yaamaya almasn aklamaz. Bu metin, inandrc deildir. Rousseau aslnda zmlenmesi mmkn olmayan bu meseleden kayarak kamay tercih etmitir. 132 da bu varsaymlar ykmann olanakszl konusuna; iki olgu gerek diye verilip de bilinmeyen ya da bilinmez saylan bir dizi ara olgularla birbirlerine balanmalar gerekince bunlar birbirine balayan olaylar vermek grevinin tarihe ait olduu konusuna; bunlar birbirine balayacak bu gibi olaylar belirlemenin, btn eksikliine kart, felsefeye ait olduu konusuna; nihayet, olaylar sorununda benzetmenin, olaylar, sanlmayacak kadar az sayda deiik snflara indirgeyecei konusuna dncelerimi yaymaktan esirgiyor. Bu konulan yarglarmn dncelerine sunmak, bana yeter; sradan okuyucularn onlar zerinde kafa yn-malarna gerok brakmayacak tarzda hareket etmi olmak, bana yeter. 133 KNC BLM Bir toprak parasnn etrafn itle evirip 'Bu, bana aittir.* diyebilen, buna inanacak kadar saf insanlar bulabilen ilk insan, uygar toplumun gerek kurucusu oldu*. Bu snr kazklarn skp atacak ya da hendei dolduracak, sonra da hemcinslerine Bu sahtekra kulak vermekten saknnz! Meyvelerin herkese ait olduunu, topran ise kimsenin olmadn unutursanz, mahvolursunuz. diye haykracak olan adam, insan trn nice sulardan, nice savalardan, nice cinayetlerden, nice yoksulluklardan ve nice korkun olaylardan esirgemi olurdu! Fakat yle grnyor ki o zaman ifler, o gne kadar olduklar gibi srp gidemeyecekleri noktaya artk gelmilerdi. nk ancak birbiri ardndan meydana gelebilen daha nceki birok fikre dayanan bu mlkiyet fikri, insan aklnda birdenbire teekkl etmedi. Doa halinin bu en son snrna
varmadan nce hayli ilerlemeler kaydetmek, birok hnerler ve bilgiler elde etmek, bunlar bir aBu zavall ocuklar bu kpek benimdir diyorlard: ite gne altndaki yerim; ite btn dnyann gasp ediliinin simgesi ve balangc. Pascal. Dnceler, I. Ksm, Madde: 9. 135 dan tekine aktarmak, oaltmak gerekmiti. yleyse olaylar daha yukardan ele alalm; ve olaylarn ve bilgilerin, en doal dzenleri iindeki bu yava geliimini bir tek gr as altnda toplamaya alalm. nsann ilk duygusu varln hissetmesi, ilk zeni de kendi varln koruma zeni oldu. Topran rnleri, ona, gerekli btn yardmlar salamt; igds onu, bunlar kullanmaya yneltti. Alk, baka arzular ona srasyla, var olmann deiik tarzlarn hissettiriyordu; bunlarn arasnda bir tanesi, onu trn, soyunu devam ettirmeye aryordu. Kalpten gelen her trl duygudan yoksun olan bu kr eilim, srf hayvanca bir eylem douruyordu. Gereksinme gide rilince iki cins, artk, birbirini tanmazd; doan ocuk bile anasndan vazgeebilecek hale gelir gelmez, ana iin hibir ey ifade etmiyordu. Dnyaya gelen insann durumu ite byleydi; balangta srf duyumlar iinde snrl olan, doann kendisine sunduu nimetlerden ancak yararlanan, ondan bunlar kopartmay dnmekten uzak bir hayvann hayat, ite byleydi. Fakat karsna hemen zorluklar kt; bunlar yenmeyi renmek gerekti. Aalarn ykseklii, meyvelerine ulamaktan onu alkoyuyordu, bunlarla beslenmeye alan hayvanlarn rekabeti, kendisini yok etmeye alan hayvanlarn yrtcl, her ey onu, vcut idmanlarna dikkatle almaya zorlad. evik olmak, hzl komak, kavgada zorlu olmak gerekti. Aa dallarndan ve talardan ibaret olan doal silahlar hemen elinin altnda bulunuyordu. Doann kard engelleri amay, gerektii zaman teki hayvanlarla dvmeyi, geim gereleri iin
insanlarla ekimeyi ya da en gl olana brakmak zorunda kald eyi bakalarndan karmay rendi. nsan tr genileyip yayld lde, insanlarla birlikte zahmetler de oald. Topraklarn, iklimlerin, mevsimlerin farkl olmas, onlar, bu farklarn yaama tarzlarna girmesine zorlayabdi. Ksr yllar, uzun ve 136 sert klar, her eyi kavuran yakc yazlar yeni hnerler gerektiriyordu. Deniz, rmak boylarnda oltay, balk inesini icat ettiler; balk avcs ve balk yiyicisi oldular. Ormanlarda kendilerine yay ve ok yaptlar: avc ve sava oldular. Souk lkelerde, ldrdkleri hayvanlarn derilerini sarndlar. Yldrm, yanarda, ya da herhangi bir mutlu rastlant onlara atei, kn sertliine kar el uzatlacak yeni bir yardm kaynan retti; bu unsuru muhafaza etmeyi, sonra, onu yeniden meydana getirmeyi, nihayet daha nceleri i i yuttuklar eti atete piirip hazrlamay rendiler. eitli varlklarn kendilerine ve birbirlerine kar-, s bu yenilenen zeni, insan zeksnda elbette belli ilikilerin kavramlarn uyandracakt. Byk, kk, g. l, zayf, hzl, yava, korkak, cesur ve bu gibi, gereksinim duyulunca hemen hemen hi dnlmeden kyaslanan, kelimelerle ifade ettiimiz bu ilikiler, sonunda bu insanda bir eit dnme meydana getirdi; daha dorusu, gvenlii bakmndan en ok gerekli olan tedbirleri onu gsteren mekanik bir saknt dourdu. Bu gelimeden doan yeni bilgiler insann baka hayvanlar zerindeki stnln, bu stnl ona reterek artrd. Hayvanlara tuzak kurmaya alt, onlar binlerce yolla aldatt; ona hizmet edebilecek ya da zarar verebilecek birok hayvanlar dvte g bakmndan, yarta hz bakmndan onu geiyorlarsa da, zamanla o, bir ksmnn efendisi, tekilerinin de bana bel oldu. te onun kendine ilk bak, onda ilk gurur hareketini meydana getirdi; rtbeleri ayrt etmeyi henz rendii, kendisini kendi trnn en yksek mertebesinde grd iin kendi
kiisel varlna o en yksek rtbede hak iddia etmeye, uzaktan uzaktan hazrlanyordu. 78 Demek ki, insanlar artk toplum halinde yaamaktaydlar; nk aksi halde, tek bana yaayan insann hibir buluu ocuklarna geemezdi. 137 Kendisi iin hemcinsleri, bizim iin olduklar gibi olmamakla birlikte, onlarla olan ilikileri de teki hayvanlarla olandan fazla olmad halde, o, gzlemlerinde teki insanlar unutmad. Zamanla farkettii, diisiyle kendisi arasndaki benzerlikler, ona, farket-medii benzerlikler hakknda sonular kartt; teki insanlarn benzer artlarda kendisinin yapm olaca gibi davrandklarn grerek onlarn dnme, hissetme tarznn kendisininke tamamen uygun olduunu grd. Kafasnda iyice yerleen bu nemli gerek, diyalektik kadar emin ve diyalektikten daha abuk kavrayl bir nseziyle, ona, tekilerine kar en iyi davran kurallarn uygulatyordu; bu kurallara uymak kendi yaran ve gvenlii bakmndan ona elverili geliyordu. O, iyi yaama aknn insan eylemlerinin biricik drts olduunu deneyle renmi olduu iin", ortak karlarn hemcinslerinin yardmn hesaba kattrd seyrek frsatlar ile rekabet yznden karsna onlardan kukulanmas gereken daha da seyrek durumlar birbirinden ayrt edecek durumda buldu. Birinci halde o, hemcinsleriyle, sr halinde, ya da hi deilse hi kimseyi zorlamayan, ancak onu meydana getirmi olan geici gereksinme sresince devam eden zgr bir birlik iinde birleiyordu", ikinci halde ise herkes, yapabileceini sand zaman aka g kul79 Rousseau'nun psikolojisi, doa halindeki insann tutkularnn esiri olduunu kabul eder. Hobbes'un psikolojisine, akln tutkulara egemen olabileceini dnen hukuku yazarlardan rnein Pufendorf'dan daha yakndr.
Fakat Rousseau Diderot'yu doa haline, kayna sosyal olan tutkular tand iin knar. 80 Burada bundan nceki sayfalarda anlatlm olandan nce gelmi olmas gereken bir duruma yeniden gelmi gibiyiz. Seyrek frsatlar deyimi ak deil. Buradaki dnce gerektii kadar ak deil. Rousseau' da bu duruma az rastlanr. 138 lanarak, kendisini daha zayf hissettii zaman ise beceriklilik ve ustalkla, kendi karn salamak peinde kouyordu. nsanlar, ite bylece, karlkl anlamalara varmak ve bu anlamalar yerine getirmenin elverililii konusunda belirli belirsiz kabataslak bir fikir edindiler. Ama bu elverililik hemen imdi var olan ve duyulan bir kar bunu emrettii kadar var olabiliyordu; nk onlar iin ileriyi grmek diye bir ey yoktu; ve uzak gelecekle ilgilenmek yle dursun, ertesi gn bile dnmezlerdi. Bir geyik yakalamak sz konusu olduu zaman, hepsi, kendi grevini sadakatle yerine getirmesi gerektiini iyice duyard; fakat bunlardan birinin gcnn yetecei bir menzilden bir tavan geecek olursa, onun, aklndan hibir ey gemeden tavann peine taklp, ele geirince de bu av arkadalarndan esirgeyeceinden phe etmemek gerektir. Byle bir ilikinin, hemen hemen ayn tarzda sr haline gelen kuzgunlarn ya da maymunlarn dilinden daha ince, daha ilenmi bir dili gerektirmeyo-ceini anlamak kolaydr. Eklemlenmemi haykrlar, ok fazla iaretle anlatm, baka sesleri taklit eden birka ses, uzun sre genel dili tekil etmi olsa gerektir. Bunlara her lkede eklemli ve zerinde anlamaya varlm baz seslerin katlmasyla, daha nce de sylediim gibi, kurulmasn aklamann kolay olmad ayr ayr, ama kabataslak, eksik, yetkinlikten uzak, eitli vahi kavimlerin bugn bile sahip olduklarna homen hemen yakn dillere sahip olundu.
Syleyeceim eylerin okluunun ve balanglarn hemen hemen belirsiz ilerlemesinin zoruyla, birok yzyln stnden ok gibi, ok byk bir hzla geiyorum. nk olaylarn birbirini izlemesi ne kadar yava olursa, bu olaylarn anlatm o kadar hzl oluyor. Bu ilk ilerlemeler insan, sonunda, daha hzl iler. 139 lemeler yapabilecek duruma ulatrd". nsan akl daha ok aydnlandka, hnerler ve sanayi daha yetkin-leti. Hemen ardndan ilk rastlanan aa altnda uyumak ya.da maaralara ekilmeyi brakarak, tatan yaplm sert ve kesici bir eit balta bulundu, odun kesmek, topra kazmak, aa dallarndan kulbeler yapmak dnld; bu kulbeler, sonradan, balk ve a murla svand. Bu, ailelerin kurulmasn, birbirinden ayrt edilmesini meydana getiren, bir eit mlkiyeti benimseten ilk devrim dnemi oldu; ite bu mlkiyetin ortaya kmas ile, hemen, birok kavgalar ve atmalar dodu". Bununla birlikte ilk konutlar yapanlarn kendilerini bunlar savunabilecek gte gren en gller olmas olasl ok olduundan, zayflarn, bunlar konutlarndan srp karmaya kalkmak-tansa, onlar taklit edip kendilerine yeni kulbeler yapmay daha kestirme, daha emin bulduklarna inanmak gerekir. Daha nceden kulbelere sahip olanlara gelince, bunlardan biri komusunun kulbesini kendisine mal etmeye pek uramam olsa gerektir; bunun sebebi, o kulbenin kendisine ait olmamasndan ok, kendisine yarar olmamas, onu igal eden aileyle ok sert bir kavgaya girimeden ele geirmenin de olana olmamas olsa gerektir. Kalbin ilk gelimeleri, bir ortak konut iinde kar ile kocalar, babalar ile ocuklar bir araya getiren yeni durumun sonucu oldu. Bir arada yaamak alkanl yeni durumun sonucu oldu. Bir arada yaamak
81 Rousseau, tarihe bavurmadan, sadece dnerek, balangta ok yava olan insann ilerleyiinin gittike hzlanarak yrdn kefeder. 82 Bir eit mlkiyet fikri yeteri kadar belirli deil. Fakat kullanlan deyim mlkiyetin hukuki bir temeli olmayan, geici bir durumdan baka bir ey olmadnm gsterir gibidir. Herhalde insanlar arasndaki anlamazlklar ve atmalar mlkiyetin ortaya kmasyla artmtr. 140 alkanl insanlarn tand ilk yumuak, tatl duygular, kar-kocn akn, ana-baba sevgisini meydana getirdi". Her aile, karlkl ballk ile zgrlk biricik balan olduu lde, kk bir toplum haline geldi; iki cinsin o zamana kadar bir olan hayat tarz arasndaki ilk ayrm o zaman meydana kt. Kadnlar daha ok evde oturup, kulbeyi ve ocuklar beklemeye altlar. Erkekler ise ortak geim ara ve gere. leri peinde koar oldular. ki cins bylece, biraz daha yumuak bir hayatla, yrtclklarndan ve glerinden bir eyler kaybetmeye de baladlar. Fakat ayr ayr her biri vahi hayvanlarla dvmek bakmndan daha az elverili hale geldii halde, bu vahi hayvanlara kar ortak olarak direnmek iin bir araya gelme-" leri daha kolay oldu. nsanlar, bu yeni durumda, sade ve yalnz yaanan bir hayatla, ok snrl gereksinmelerle ve bu hayaln gereini salamak amacyla bulduklar letlerle ok fazla bo zamana kavutuklarndan, bu bo zaman babalarnn bilemedii birok rahatlklar elde etmek iin kullandlar. Bu, dnmeden kabul etmek zorunda kaldklar ilk boyunduruk ve ocuklarna, torunlarna hazrladklar felketlerin ilk kayna oldu; nk, bylece, vcuta ve aklca gevemekte devam etmekten baka, bu rahatlklar alkanlk halini alnca hemen btn tadn kaybettikleri, ayn zamanda da soysuzlaip gerek gereksinmeler halini aldklar iin bunlardan yoksunluk, bunlara sahip olmann verdii tattan ok daha ac olmaya balad; bunlara sahip
olmak mutluluk olmad halde, bunlar kaybetmekle zavall ve mutsuz olunuyordu". 83 Bundan sonm gelen btn gelimeler iinde insann hayat en tatl renklerle izilir. Bu. gerekten altn adr. Tek bana yaayan vahi insana gre, ilerleme vardr, fakat bu ilerleme daha o zamandan bir dn tohumunu da ierir. 84 Bu fikir eski ahlklar, epikrc ve stoisyen ahlklar tarafndan sk sk gelitirilmitir. 141 Burada, yava yava, szlerin kullanlmasnn her ailenin barnda, nasl yerletii ya da nasl yetkin-letii biraz daha iyi seziliyor. Dili daha hangi zel sebeplerin, daha gerek klarak, yayabildii ve ilerlemesini hzlandrd zerinde varsaymlar yrtlebilir. Byk su basknlar ya da zelzeleler, oturulan yerleri su ve uurumla kuatt; yeryznn urad deiiklikler kit'a paralarn birbirinden ayrd, adalar haline getirdi. Bylece kt'a karas ormanlarnda serbeste dolaan insanlar arasnda olduundan daha fazla birbirine yaklaan ve bir arada yaamak zorunda oln insanlar arasnda, bir ortak dilin domas gerekti". Bylece ilk deniz yolculuu denemelerinden sonra, ada ahalisinin, konuma detini aramza getirmi olmas pek olasdr; hi deilse, toplumun ve dillerin adalarda domu, kt'alarda bilinmeden nce oralarda yetkinlemi, olgunlam olmas olasl, geree pek benzemektedir. Her eyin yz deimeye balyor. Buraya kadar ormanlarda avare gezen insanlar daha sabit bir konum edinince yava yava birbirlerine yaklayor, eitli srler halinde birleiyorlar, sonunda her lkede kanunlar ve ynetmeliklerle deil, ayn hayat ve beslenme tarznn ve iklimin ortak etkisi ile treleri ve ayrt edici nitelikleri birletirmi ayr bir ulus meydana getiriyorlar". Ayr ayr aileler arasnda sreli komuluk, baz balar dourmaktan geri kalmyor. Ayr ayr cinslerden gen insanlar, birbirine komu kul-
85 Daha yukarda iaret edilmi olan yetersizlikleri belli bir lde rtmeye olanak veren, dahice bir aklama. nsanlar, doa olaylarnn kendilerini bir arada yaamaya zorlad yerlerde toplumcul hale gelmi olacaklardr. Fakat gariptir ki, Rousseau bu varsayma ancak ilk kurumlan sabit varsayp anlattktan sonra bavurmutur. Dilin kayna meselesi, birinci ksmda Tanr'ya bavurmadan zmlenemez gibi grnmt; imdi ise daha kolay hale gelmi buluyor. 8G Montesqiueu'nun etkisi. belerde oturuyorlar; doann emrine uygun geici bir iliki, karlkl ahbaplkla, daha tatlj, daha srekli bir baka ilikiye yol ayor. lgi konusu insanlar dnmeye, aralarnda kyaslamalar yapmaya alyor; yeleme duygularn douran deer ve gzellik fikirleri, duyulmadan ediniliyor. Birbirlerini gre gre, birbirlerini daha ok grmekten vazgeemez oluyorlar. Yumuak, tatl bir duygu ruha usul usul siniyor ve en kk bir kar koyma ile, cokun bir fkeye dnyor. Akla birlikte kskanlk uyanr; anlamazlk galip gelir ve tutkularn bu en tatls, insan kanndan kurban alr". Fikirler, duygular birbirinin ardndan geldike, akl ve gnl yatknlatka, insan tr topluma al-maya devam ediyor; ilikiler yaygnlayor, balar s-klayor. Kulbelerin nnde ya da byk bir aacn etrafnda toplanmaya alld, akn ve bo vaktin gerek ocuklar olan ark ile dans. bir araya gelmi dinlenen erkek ve kadnlarn elencesi, daha dorusu, uras oldu. Herkes bakalarna bakmaya, kendisine baklmasn istemeye, toplumun verdii saygnlk deerli olmaya balad. En iyi ark syleyen ya da dans eden, en gzel en gl, en becerikli olan ya da en gzel konuan, en ok saylan insan oluyordu; bu, eitsizlie, ayn zamanda ktle doru ilk adm oluyordu. Bu ilk stn tutmalardan bir yanda gurur, ba-Kalarn kk grme, te yanda utanma ve kskanlk dodu; bu yeni mayalarn
sebep olduu mayalanma, sonunda, mutluluu, arl, ahlak temizliini ldrc bileikler meydana getirdi. nsanlar karlkl olarak birbirlerini takdir etmeye balayp hatr saymak fikri akllarnda doar domaz herbiri buna lyk olduunu savundu; bu saygy hi kimseye, ceza grmeden, gstermemek olana artk kalmad. Vahiler arasnda bile ilk uygarlk dev87 Diyalektik gr. En tatl duygu, daha younlanca. tersine dnp cokun bir fke haline geliyor. 113 leri bundan kar; isteyerek yaplan her hakszlk ar hakaret haline gelir; nk satamaya uraan kimse hakaretten doan znt nedeniyle kendisinin kk grldn anlar; bu, ou zaman zntnn kendisi kadar, dayanlmaz bir eydir. Bylece herkes kendisinin kk grlmesini, kendine gsterdii sayg ile orantl bir tarzda cezalandrd iin intikamlar korkun, insanlar kana susam ve zalim oldular. Bildiimiz vahi halklarn ou ite bu dereceye kadar gelmeye eritiler. Fikirleri birbirinden yeteri kadar ayrt etmemi, bu insanlarn artk ilk doa halinden ne kadar uzaklam bulunduklarna dikkat etmemi olmak yzndendir ki, biroklar, insann doal olarak zalim olduu, onu yumuatmak iin" gvenlik rgtlerinin zorunlu olduu sonucuna varmakta acele etmilerdir. Oysa o ilkel durum iinde hibir ey onun kadar yumuak, tatl deildir. nsan, doa tarafndan hayvanlarn aptallndan ve uygar insann uursuz bilgilerinden eit uzakla yerletirildiinden, fenalk ve felketlere kar kendisini gvence altna almak iin hem igd hem de akl tarafndan savunulduundan beri doal olan merhamet, bakas tarafndan sevkedilme-dike, hatt kendisine fenalk yapldktan sonra bile baka bir insana fenalk yapmaktan onu alkoyar"; 88 Burada Hobbes'a yneliyor. 89 Burada biraz karanlk var. nsan geliiminin hangi aamas sz konusudur? lk bakta en eski, insann akln
kullanmad aama olamaz, gibi geliyor. Bununla beraber bu, mlkiyetin belirmesinden nceki bir aamadr. Akl kelimesine ok alak gnll bir anlam verilmedike bu zorluk ortadan kalkmaz. Rousseau doa halinde yaayan insann sadece igdsne esir olduunu, ama daha o zaman bile -hayvanlarda olduunun aksine- insanda bir zgr irade olduunu, igds eksik geldiinde baka yetilerinin tnun yerini alabileceini syler. Sz konusu ite bu akl olsa gerektir. 144 nk bilge Locke'un aksiyomuna gre, mlkiyetin hi olmad yerde hakszlk da olmayacaktr". unlar saptamak gereklidir: Toplum hayatnn balamas ve insanlar arasnda artk kurulmu bulunan ilikiler, onlardan, ilkel yaplarna dayananlardan farkl nitelikler istemektedir. Ahlk dncesi insan eylemlerine sokulmaya balad iin, kanunlar meydana kmadan nce herkes, maruz kald saldrlar yarglayan tek yarg olduu ve cn kendi ald iin, srf doa haline uygun den iyilik, artk, domakta olan topluma uygun olan iyilik deildi. Tahkir ve saldrlar oald lde, cezalandrmalarn sert-letirilmesi gerekmitir. Kanunlarn nleyici grevinin tutaca yeri almak, lerin dehetine kalmtr. Bylece, insanlar daha az dayankl hale gelmi olsalar ve doal acma duyusu baz deiikliklere uram olsa da, insan yetilerinin bu gelime dnemi, ilkel durumun tasaszlyla bizim zsaygmzn takn faaliyeti arasnda bir ortayol tutarak, en mutlu, en uzun sreli a olmu olsa gerektir". Bu a zerinde dnldke bu durumun devrimlere en az urad, insahP iin en iyi a olduu, ortak yarar iin hi olmamas gerekli uursuz bir rastlant olmasayd klmamas gereken bir a olduu sonucuna varlyor. Hemen hepsi bu durumda bulunan vahiler rnei, insan trnn hep o durumda kalmak zere yaratldn, bu
90 Hakszlk, bakalarna yaplan hakszlk ve bakalarna verilen zarar anlamndadr. Burada nsann tarlj hinde mlkiyete oynanan byk rol, gene grlr. 91 ok nemli iaret. Demek ki, insann en mutlu olduu durumu doa durumu olaca, yanltr. Altn aa en ok yaklaan dnem, domakta olan toplumdur. Rousseau tezini ilerde kesitletirecek, doann insan mutlu ve iyi yapt, fakat toplumun onu bundan yoksun brakt ve sefil kld ilkesi ekline getirecektir. Demek ki, kendi doktrinindeki ar basitletirmelerin ilk sorumlusu, bizzat Rousseau'dur. F. 10/145 durumun dnyann gerek genlik dnemi olduunu, sonraki btn ilerlemelerin grnte bireyin yetkinlemesi ve olgunlamas aslnda ise insan trnn son evresine doru atlm admlar olduunu dorular gibidir. nsanlar kaba saba kulbeleriyle yetindikleri, nay-van derilerinden yaptklar elbiselerini diken ya da klkla dikmekle, ku tyleriyle, deniz hayvanlarnn kabuklaryla sslenmekle, vcutlarn eitli renklere boyamakla, oklarn yaylarn yetkinletirmekle ya da gzelletirmekle, keskin talarla birka balk kay ya da baz kaba mzik aletleri yontmakla yetindikleri srece'*'; ksacas, sadece bir tek kiinin yapabilecei ilere, birok elin katlmasna gerek gstermeyen sanat ve hnerlere zenle altklar srece doalarnn olanak verdii kadar, doalar gerei olabilecekleri kadar zgr, shhatli, iyi, mutlu yaadlar; kendi aralarnda, bamsz bir ilikinin zevklerini tatmaya devam ettiler. Fakat bir insann yardmna gerei olduu andan beri, bir Kiinin iki kiiye yetecek kadar yaama ara ve gerelerine sahip olmasnn yararl, krl olduu farkedildii andan beri"' eitlik kayboldu, mlki: yet ie kart, alma zorunlu oldu; geni ormanlar insan teriyle sulanmas gereken, kleliin ve sefaletin derhal filiz verip ekinlerle birlikte artt ho ve gle krlar haline geldi".
Bu byk devrimi meydana getiren iki sanatn, 92 nsan tarihindeki bu_ aamaya gelince Rousseau, tmdengelimlerini Bouffon'un l'Histoire Naturelle'indzn seyyahlarn anlattklarndan ikardklaryla destekler. 93 Rousseau sosyal baslyy aklayan sebeplerin, son tahlilde, ekonomik sebepler olduunu aka grr. Siyasi kaba kuvvet ilk sebep deildir. 94 Diyalektik dncenin grl, cmlenin hareketlilii; antitezlerin parlakl bu paray gerekten nl klmtr. 146 maden sanayii ile tarmn bulunmas olmutu*5. nsan uygarlatran, insan trn yitiren, aire gre, al-tm ve gmtr fakat filozofa gre demir ve budaydr. Amerika vahileri bunlarn ikisini de bilmezlerdi, bu yzden hep olduklar gibi kalmlardr. Baka halklar da, bu sanatlardan biri olmadan sadece tekini uyguladklar lde barbar kalm gibidirler. Avrupa' nn, Dnyann br ksmlarndan daha fazla deilse daha sreli ve daha iyi uygarlam olmasnn balca nedenlerinden biri, demir cevheri en bol, buday bakmndan en verimli kt'a olmasdr. nsanlarn demiri nasl bilebildikleri, kullanmay nasl baardklarn saptamak ok zordur; nk kacak sonucu bilmeden nce cevheri madenden karmay, eritmek iin gerekli ilemleri yapmay kendi kendilerine dnm olmalarna inanlamaz. Bu keif, kazara kan bir yangna da balanamaz; nk madenler sadece orak, aalardan ve bitkilerden yoksun yerlerde oluur"; yle ki doann bu uursuz srr bizden gizli tutmak iin nlemler ald sylenebilir. Demek ki bir volkann erimi maden cevherleri kusarak gzlemcilere doann bu ilemini taklit etme fikrini vermi olmas gibi olaanst bir durumdan baka olaslk kalmyor. Gene de bu insanlarda bu kadar zahmetli bir ie giriecek, bundan karlabilecek sonular bu kadar uzaktan grebilecek kadar ok cesaret
95 Tarihi aklamak iin retici glerin gelimesine verilen nem. Rousseau burada bir materyalist olarak dnr. 96 Oluur. Madenlerin her zaman varolmad fakat, olutuu fikri 18. yzylda yrrlktedir. Verimli topraklarda madenleri bulmak iin topra kazmak gerekir. Rousseau uygarln gelimesinde karlalan zorluklar bytmeye alyor; doa tedbirlerini almtr. Bu insann maden kapsayan yataklardan madenin akn grerek maden dkme fikrini edindii anlalmtr. 147 ve ngr varsaymak gereklidir ki bu, ancak daha nce ilenmi olan zeklara uygun der; oysa bu insanlar buna sahip olmasalar gerektir. Tarma gelince, bunun esas ilkesi, uygulanmasna balamadan ok zaman nceden beri bilinirdi. Geim ara ve gerelerini aalardan, bitkilerden karmaya arasz uraan insanlarn, doann, bitkilerin remesi iin kulland yollar hakknda abucak bir fikir sahibi olmalar beklenir; fakat onlarn hner ve almalar bu yne ok zaman sonra ynelmi olacaktr. ster onlarn yiyeceini avclk ve balklkla birlikte salayan aalar onlarn bakmna gerek gstermedii iin olsun, ister budayn kullanlmasn bilmedikleri iin olsun, ister buday ekimi iin gerekli letlerin yokluu yznden olsun, ister gelecekteki gereksinmeyi nceden gremedikleri iin olsun, sonunda isterse kendi emeklerinin rnn bakalarnn kendilerine mal etmelerini nleyecek aralardan yoksun bulunmalar yznden olsun, bu gecikme olmutur. Daha fazla hner sahibi, daha alkan olduklar zaman, buday hazrlamay renmeden ve tarm iin gerekli letlere geni lde sahip olmadan ok zaman nce keskin talar, sivri ulu sopalarla, kulbelerinin evresinde baz sebze ve kkleri yetitirmeye baladklar dnlebilir. Bu ie kendini vermek, topraa tohum ekmek iin sonradan daha fazlasn kazanmak
zere balangta baz eyler kaybetmeye karar vermek gerektii de ayrca hesaba katlmaya deer: Byle bir nlem almak daha nce de sylediim gibi akamki gereksinmelerini sabahleyin dnebilmekte pek ok zahmet eken vahi insann zek dzeyinden ok uzaktr. Demek ki insann tarm sanatnda zenle al-maya zorlanmas iin baka sanatlarn bulunuu gerekli olmutur". Demiri dkmek ve dvmek iin insanlar 97 blmnn belirmesi. 148 gerektii andan beri, bu insanlar beslemek iin de baka insanlar gerekli oldu. ilerin says oaldka ortak geimi salamak iin altrlacak el says azalyor, oysa bu ortak geim aralaryla beslenecek az saysnda byle bir azalma olmuyordu. Bir ksm insana demir karlnda buday gerektiinden baka insanlar sonunda besin maddelerini oaltmak iin demir kullanmann srrn buldular. Topraklarn ilenmesinin zorunlu sonucu olarak topraklarn paylalmas geldi; mlkiyet bir defa kabul edilince de, bunun sonucu olarak ilk hukuk kurallar dodu. nk herkese kendisininkini vermek ve bunu tanmak iin herkesin bir eye sahip olmas gerekir; bundan baka, insanlar ileriyi grmeye baladklar, hepsi de kendilerinde kaybedilebilecek baz eyler grdkleri iin, bakasna yapabilecei hakszln misillemesine uramaktan korkmayan kimse kalmad. Bu kaynak, doan mlkiyet fikrini el emeinden km olmaktan baka trl kavramak olanaksz olduu lde daha da tabiidir". nk insann kendi yapmad eyleri kendine mal etmek iin, ona, kendi emeinden fazla bir ey katabilecei dnlemez. Ekiciye iledii topran rn zerinde hak tanmakla, hi deilse hasat vaktine kadar, zaman zerinde de hak tanm olan ve yldan yla srp giden- biricik alma ekli budur. Bu emek devaml olarak elde bulun-
98 Rousseau'dan nce mlkiyetin kayna konusundn kabaca iki teori vard: 1 Grotius ve Pufendorf'a gre nce topraklar blnm v-pya igal edilmiti: mlkiyet hakk, bir anlamaya gre. ilk igal edenin hakkn tanyp sreliletirmiti. Grotius bir ilkel komnizmin yaanm olduunu kabul eder. Tarmn icad insanlar anlama gerei topraklar paylamaya gtrmtr. 2 Locke'a ve onu izleyen Barbeyrac'a gre mlkiyet emee dayanr, ve bir anlamaya gerek yoktur. Grld gibi Rouesseau burada Locke'dan esinleniyor. 149 durulan bir mal meydana getirerek, kolaylkla mlkiyet haline dnr. Grotius Eskiler Ceres'e kanun koyucu sfatn verdikleri, nl bir bayrama onun erefine Thesmophorie adn koyduklar zaman bununla, topran paylalmasnn yeni bir tr hukuk, yani doa kanunundan doan hukuktan farkl olarak mlkiyet hukukunu meydana getirdiini anlatmak istemilerdi diyor. Yetenekler eit olsayd, rnein demir kullanlmas ile besin tketimi her zaman tam bir denge halinde bulunsayd, durumlar, bu halde, eit kalabilirdi. Fakat hibir eyin korumad orant birden koptu, bozuldu; en gl olan, daha fazla i yapt; en becerikli olan, kendi yapt iten en fazla pay aidi; en zeki olan, emei ksaltmak iin aralar buldu; ifti daha fazla demire ya da demirci daha fazla budaya gereksinme duydu; eit altklar halde biri ok kazand oysa tekinin eline ancak yaayabilecek kadar bir eyler geti. Bylece doal eitsizlik, dei-toku dzeninden doan eitsizlik ile, duyulmadan alp geliir100. nsanlar arasnda artlar arasndaki farklarn gelitirdii farklar daha fazla duyulur, etkileri daha kalc olur. ayr ayr insanlarn kaderi zerinde ayn oran dahilinde etki yapmaya balar. ler bu noktaya varnca, bundan sonrasn tasarlamak kolaydr. teki sanatlarn birbiri ardndan bulunmasn, dillerin ilerlemesini, yeteneklerin denenip kullanlmasn,
servetlerin eitsizliini, zenginliklerin kullanlmasn ya da ktye kullanlmasn, bunlar izleyen, herkesin kolaylkla bulabilecei ayrntlar an99 Thesmophories: Kanun koyucu tanra adna yaplan enlikler. Yunanllar Tanra Demeter'e (Ltincesi Ceres) bu ad, insanlara tarm rettii ve evlenmeyi kurduu, bylece de uygar toplumu meydana getirdii iin vermilerdi. 100 Bu, dei-toku dzeninden meydana gelen ettsizlik demektir. Burada bir ifade sknts var. 150 latmak iin vakit kaybetmeyeceim. Sadece bu yeni dzeni iine yerletirilmi olan insan trne bir gz gezdirmekle yetineceim. te, imdi, btn yetilerimiz gelimi, bellek ve hayal yetisi ilemekte, zsayg karna bal, akl etken klnm, zek varabilecei yetkinlik ve olgunluk snrna hemen hemen ulam durumda bulunuyoruz. Btn doal nitelikler harekete geirilmi, herkesin rtbesi ve kaderi sadece mallarnn niceliine, ie yarama ya da zarar verme gcne gre deil; fakat ze-zya, gzellie, gce ya da hnere, deere, yeteneklere gre dzenlenmi, yerlemitir. Bu nitelikler, sayg ekebilecek biricik nitelikler olduu iin hemen onlara sahip olmak ya da onlara sahip gibi grnmek gerekirdi. nsann, kar iin aslnda olduundan baka trl grnmesi gerekiyordu. Olmak ve grnmek birbirinden tamamen farkl iki ey oldu'"1. Bu ayrmdan atafatl gsteri, aldatc hile, bunlarla birlikte yryen btn ahlki bozukluklar ortaya kt. te yandan, evvelce zgr ve bamsz olan insan, ite, nmzde, yeni birok gereksinmeler zoruyla btn doaya, zellikle de hemcinslerine boyun eip kul olmutur. O, bu hemcinslerine, efendi olurken bile bir manada kle olur: Zenginse, onlarn hizmetine, fakirse, onlarn yardmna baldr; orta halli olmak da onu, onlardan vazgeebilecek duruma hi getirmez. Demek ki
onun, onlar, hi aralksz, kendi kaderiyle ilgilendirmesi, onlara kendi kar iin almakta gerekten ya da grnte kendi karlarn buldurmas gerekli'dir. Bu da onu, kimilerine kar kalle, mzevir ve dzen101 Rousseau'nun dncesinde esas konu. Doadan ald nitelikleri korumu olan insan, itendir. Kelimenin iki anlamyla da, doaldr. Toplum bireylere tek ekilde bir ireti klk giydirir. Bu fikir Diderot'da da vardr. Rameau'nun yeeni Doadan gelen bireyliini korumutur. Bu ki nsanda burjuva bireyciliinin ayn belirtisi. 151 baz, kimilerine kar da almla buyuran, sert bir insan yapar. Onlar korkutamad ya da kendi karn onlara yararl bir tarzda hizmet etmekte bulmad zaman, onu, gereksindii btn bu insanlar aldatmak zorunluluunda brakr. Sonunda insan yiyip bitiren tutkudan, kendi mevkiini ykseltme hrsndan ok bakalarnn stne kmak gereksinmesi, btn insanlarda karlkl olarak birbirlerine zarar vermek karanlk eilimini, gizli bir kskanl uyandrr; bu kt eilimler, darbesini daha gvenle vurabilmek iin, ou zaman, iyi dilek ve i yaknl maskesini taknr; ksacas, bir yanda rekabet, yarlk te yanda kar atmalar, hep kendi karn bakasnn zararna salamak gizli arzusu. Btn bu ktlkler, mlkiyetin ilk etki ve sonulan, domakta olan eitsizliin ayrlmaz maiyet olaydr'"2. Zenginlii temsil eden iaretler bulunmadan nce bu zenginlikler sadece topraklardan, evcil hayvanlardan, insanlarn sahip olabilecekleri bu biricik gc'r-ek mallardan oluabilirdi. Oysa; miras yoluyla intikal eden zenginlikler say, genilik bakmndan btn topra kapsamak, her eye deinmek noktasna kadar byynce bunlarn bir ksm, artk, tekiler bahasna olmadka byyemez oldu. Zayfln, gevekliin mlk sahibi olmalarn nledii, belli sayy aan kimseler hibir ey kaybetmeden fakir dtler;
nk etraflarnda her ey deitii halde sadece onlar deimemilerdi; geimlerini zenginlerin elinden alp kabul etmek ya da saldrp kapmak zorunda kaldlar; unun ya da bunun huyunun deiikliine gre hkmetmek, kulluk ya da zorbalk, apulculuk domaya balad; Zenginler, kendi paylarna hkmetmek zevkini tadar tatmaz, baka btn zevkleri kk grmeye baladI 102 zel mlkiyet dzeni iindeki bu manevi alal tablosu, derebeylik toplumundan ok burjuva toplumunu anlatr; Rousseau rekabet diyor. 152 lar; eski klelerini kullanarak yeni klelere boyun edirirken, komularn kullatrmaktan baka bir ey dnmez olurlar. nsan etini bir defa tadnca baka btn yiyecekleri hrnlkla geri eviren, sadece insan yutmak isteyen a kurtlar gibiydiler. Bylece, en gller ya da en zavalllar kendi glerini ya da kendi gereksinmelerini bakalarnn mal zerinde bir tr hak, kendilerine gre mlkiyet hak. kyla edeerde bir hak haline getirdikleri iin, bozulan eitlii en korkun bir kargaalk izledi. Bylece, zenginlerin gasplar, fakirlerin haydutluu, herkesin dizginleri boanm tutkular doal merhameti ve adaletin henz zayf olan sesini"" boarak insanlar hasis, cimri, zenili, kt kiiler haline getirdi. En glsnn hakk ile ilk el koyann hakk arasnda ancak kavga ve cinayetle son bulan devaml bir atma meydana geldii. Domakta olan toplum en korkun sava halinde geliti; alalm, bayalam, yklm insan tr artk geriye dnemedii, edindii mutsuz kazanlardan vazgeemedii, kendisine onur vermi olan yeteneklerin ktye kullanlmas yznden ancak utan pahasna alabildii iin kendini kendi ykmnn arifesine getirmi oldu. Attonitus novitate mali, divesque, miserque, Effu-gere optat opes, et quae modo voverat odit"4.
103 nsan, en mutlu durumda, mlkiyetin ve onu izleyen snf savamlarnn ortaya kmas sonucu olarak, en zavall duruma geer. Rousseau'nun kimden yana olduu grlyor: Zenginleri kurtlarla yan yana konuyor. Fakat insann doa durumundan toplum durumuna evrimi devaml bir d deildir: Adaletin henz zayf olan sesi. Bu, ilerde adaletle merhametin kart bulunduu doa ilkelerinden ok farkl ilkeler zerine dayanan bir sosyal dzen kurulmasnn mmkn olacan gsterir. 104 Bu yepyeni felketten korkan zengin ve yoksul, bolluktan kamaktan baka bir ey istemez. Ve evvelce 153 nsanlarn, bu kadar zavall bir durum, kendilerini ezmi olan bunca felket zerinde, sonunda, dnceye varmam olmalar olas deildir. zellikle zenginler btn giderlerini sadece kendilerinin dedii, hayat tehlikesi genel olduu halde mallara gelen tehlikenin zel ve ayr ayr olduu sreli bir savan ne kadar zararl olduunu sezmi olsalar gerektir. Bundan baka, gasplarna biraz renk verebilmi olsalar da"5 bu gasplarnn ancak gvenilmez, usulsz, yolsuz, kanuna uymayan bir yasaya dayandn, bu gasplar ancak g yoluyla edinilmi olduu iin gene g-cu bunlar ellerinden alabileceini ikyete de haklar olmayacan iyice hissediyorlard. Sadece hnerle zenginlemi olanlar bile mlkiyetlerini daha unvanlar zerine kuramazlard. Bunlar: Bu duvar ben yaptm; bu topra ben, emeimle kazandm. diyebilirlerdi. Peki, sizlere bu yn kim verdi? Yaptrmadmz bir iin karlnda bizim zararmza para almak iddiasn neye dayandryorsunuz? diye onlara sorulabilirdi. Birok kardelerimizin, sizin elinizde fazla olan eylere gereksindii iin lmekte olduunu ya da ac ektiklerini, sizin, ortak geim aralarndan kendi geim aralarnz aan miktar kendinize mal etmek iin insan trnn aka, oybirlii ile verilmi onayn almanz gerektiini bilmiyor musunuz? Kendini hakl karmak iin
geerli sebeplerden, kendini savunmak iin yeterli glerden yoksun olan; bir tek bireyi kolayca ezen, ama haydut srleri tarafndan kendisi ezilen; herkese kar tek bana olan, karlkl kskanlklar yznden kendi eitleriyle bir araya gelip, ortak yama umuduyla birleen dmanlarna kar, birleemeyen zenginler, zorunluluun basks altnda, soo kadar zlediinden imdi nefret eder. (Ovide: Metamorphoses.) 105 Burada artk genel olarak mlkiyetin deil, byk mlkiyetin kayna sz konusudur; bunu kuran artk emek deildir. Byk mlkiyet gasptan doar. 154 nunda, insan aklna o gne kadar girmi olan tasarlarn zerinde en fazla dnlm olann kurdular. Zenginlere saldran gleri zenginler yararna kullanmay, kendilerini kendi kartlarna savundurmay, onlar zenginlerin kendi z szleriyle esinlendirmeyi ve onlara, zenginler iin doal hukukun getirdii kurumlar ne kadar zararl ise gene zenginler iin o kadar yararl olan baka kurumlar vermeyi tasarladlar. Zenginler, bu grle, herkesi birbirine kar silahlanmaya sevkeden, malik olduklar eyleri de gereksinmeleri kadar pahal, masrafl klan zengin-fakir hi kimsenin gvenliini bulamad durumun tad tehlikeleri komularna gsterdikten sonra, komularn kendi amalarna yneltmek iin de, kolaylkla, zel sebepler buldular. Onlara yle dediler: Zayflar baskya kar gven altna almak, muhterisleri durdurmak, herkese kendisine ait olann tasarrufunu salamak iin birleelim; herkesin uymak zorunda olaca, hi kimsenin dnda kalamayaca, zengine ve fakire karlkl devler ykleyerek servetin cilvelerini tamir edip giderecek olan adalet ve bar kurallar kuralm. Ksacas, kendi glerimizi kendimize kar evirmek yerine, bu gleri, bizi bilgece yaplm kanunlara gre yneten, birliin btn yelerini koruyan, savunan, ortak dmanlar defeden, bizi
sonsuz bir anlama iinde bulunduran stn bir iktidar halinde birletirelim, toplayalm. Kaba, aldatlmalar kolay olan, stelik kendi aralarnda zmlenecek pek ok sorunlar olduu iin hakemlerden, ok hrsl ve hasis olduklar iin de efendilerden vazgeemeyen insanlar srklemek iin bu nutkun ok daha nj,v- bile yeterdi. Hepsi, zgrlklerini gven altna aldklarna inanarak, zincirlerine kotular; nk politik bir kuruluun stnlklerini, yararlarn sezecek kadar akllan olduu halde, bunun getirecei tehlikeleri nceden grecek kadar deneye sahip deillerdir. Yolsuzluklar ve ktye kullan155 malar nceden sezmeye en ok yetenekli olanlar, tam da bu yolsuzluklardan, ktye kullanmalardan yararlanmay hesaplayanlard; bilgeler de, tpk vcudunun tamamn kurtarmak iin kolunu kestiren bir yaral gibi, zgrlklerinin geri kalan ksmn kurtarmak iin bir ksmn feda etmek gerektiini anladlar"*. Zayflara yeni balar zenginlere ise yeni gler veren1', doal zgrl bir daha geri dnmemek zere yok den, mlkiyet ve eitsizlik kanununu ebediyen kuran, ustalkl bir gaspa geri alnmaz bir hak payesi veren, baz muhterislerin kr uruna btn insan trn daha o zamandan almaya, kullua ve sefalete boyun ediren, toplumun ve kanunlarn douu byle oldu ya da byle olmu olsa gerektir. Bir tek toplumun kurulmu olmasnn btn teki toplumlarn da kurulmasn nasl zorunlu kld, birleik glere kar koyabilmek iin birlemek gerektii kolay, ca anlalr. Saylar hzla oalan ya da genileyen toplumlar ksa zamanda btn yeryzn kapladlar. Artk bundan byle evrende boyunduruksuz yaanacak ya da herkesin kendi bann stnde sreli olarak asl grd, ou zaman kt ynetilen kltan ban kurtarabilecei bir ke bulmak mmkn olmad. Bylece meden hukuk yurttalarn ortak kural haline gelince, doal kanun ancak
eitli toplumlar arasndaki ilikilerde yer buldu. Bu ilikilerde, kendiliinden anlalan baz rtk anlamalarla yumuatlarak devletler hukuku ad altnda ilikileri mmkn 106 Rousseau devletin ilerde Le Contrat Social'da grecei' gibi deilse bile, hi deilse tarihte belirdii ekliyle. baka bir snfa hizmet etmek amacna sahip bir kurum olduunu grr. Onun idealist aldan, bu kurumu bir anlamadan domu kabul etmesidir. Fakat zenginlerin fakirlere dayandn anlatan konumalar ilgi ekicidir. Hkim snflar sadece zor kullanarak deil, yalanla da hkm srerler ve kendi bencil tasarlarn genel kar rts altnda gizlerler. 156 kld, doal merhametin bo brakt yeri doldurdu; o doal merhamet ki, insandan insana doru olduu zaman sahip olduu btn gc, toplumdan topluma doru olduu zaman kaybettii iin, artk ancak uluslar birbirinden ayran hayali snrlan aabilen ve ken. dilerini yaratm olan egemen varlk rneine uygun olarak btn insanl iten iyi dilekle kucaklayan baz kozmopolit"" byk ruhlarda bulunmaktadr. Bylece politik kurumlar kendi aralarndaki ilikilerde doa durumunda kaldklar iin, ayr ayr kiileri bu durumdan kmak zorunda brakm olan rahatszlklar ksa zamanda duyarlar. Bu hal bu byk siyasi topluluklar arasnda, bu topluluklar meydana getiren bireyler arasnda evvelce olduundan da daha ldrc olur. Doay titreten, akla durgunluk veren uluslar arasnda savalar, cinayetler, misilleme ve insan kan dkmek erefini erdemler mertebesine karan btn batl inanlar hep buradan doar. En drst insanlar, devleri arasnda, hemcinslerini boazlamak devini de saymay renirler; sonunda insanlarn birbirlerini, niin olduunu bilmeden, binlerle ldrdkleri grlr; bir tek sava gnnde ilenen cinayetler, bir tek ehir alnrken yaplan dehet verici hareketler, doa halinde btn yeryznde yzyllar
boyunca yaplanlardan daha fazladr1. nsanln eitli toplumlara blnmesinin sezinlenen ilk sonular bunlardr. Biz, bu toplumlarn kuruluuna dnelim. Biroklarnn politik toplumlara, en gl olarak fetihleri ya da zayflarn bir araya gelip birlemesi gi107 Bugn bu anlamda Hmanist kelimesini kullanyoruz. Rousseau kozmopolitizmi knar ve bunu halk kk grme ile babaa gider sayar. Fakat onun kutlad yurtseverlik dar bir ovenlik deildir. O insan topluluunun ynn ve anlamm korur. 108 Rousseau, zamannn btn filozoflar gibi. savaa dmand. 157 bi, baka kaynaklar verdiklerini biliyorum ve bu nedenler arasnda stn tutulan, benim ortaya koymak istediim ile ilikisizdir; bunu da biliyorum. Bununla birlikte benim az nce akladm neden, bana, daha doal gelir; nk: 1 Birinci halde fetih hakk bir hak olmad iin baka bir hakk kuramayacandan, "ulus tam bir zgrlk iinde, kendisini fethedeni ef olarak seme-dke fetheden ile fethe urayan halk, hep, sava halinde kalacaklardr. O zamana kadar, hangi uzlama yaplmsa ancak iddet zerine kurulmu olduu iin, bunun sonucu olarak kendi balarna hibir ey ifade etmediklerinden bu varsaymda ne gerek toplum, ne politik topluluk, ne de en glnn kanunundan baka bir kanun var olamaz10". 2 kinci halde gl ve zayf kelimelerinin anlamlan ak deildir; mlkiyet hakknn ya da ilk igal hakknn kurulmas ile politik hkmetlerin haklarnn kurulmas arasndaki zaman aralnda bu terimlerin anlamn fakir ve zengin kelimeleri daha iyi verir; nk kanunlar var olmadan nce, insann, kendisiyle eit olan insanlar kullatrmak iin, gerekten, onlarn malna saldrmaktan ya da onlarn malnn bir ksmn kendine mal etmekten baka yolu yoktu.
3 Fakirlerin, zgrlklerinden baka kaybedecek bir eyleri olmad iin, kendilerine kalan bu biricik varlktan kendi istekleriyle, karlksz vazgemeleri byk bir lgnlk olurdu; tersine, zenginler, sz gelii, mallarnn btn kesimleri zerinde duyarl olduklar iin onlara fenalk etmek, zarar vermek ok daha kolayd; bunun sonucu olarak, kendi mallarn gvence altna almak iin daha fazla tedbir almalar gerekirdi; sonunda bir eyin ondan zarar grecekler109 Fetih hakknn bu parlak eletirisi, onu kabul eden Grotius ve Pufendorf'un grlerinin reddidir 158 den ok, ondan yararlanacak olanlar tarafndan bulunduuna inanmak, akla daha yakndr. ' bomakta olan hkmetin, sreli ve dzenli bir ekli olmad. Felsefenin ve deney yokluu yznden, yalnz, gz nnde bulunan zorluklar farkedilebiliyor-du; dierlerinin zm ancak ortaya ktklar zaman ve lde dnlyordu. En bilge kanun koyucularn btn almalarna ramen politik durum, yetkinlikten her zaman uzak kald; nk politik durum hemen hemen rastlantlarn eseriydi ve yanl balam olduu iin, zamanla bozukluklar kefedilip tedavileri de nerirken, kurulutaki kusurlarn asla tedavi edemedi. Daha sonra iyi bir yap ykseltebilmek iin, Ispartal Lycurgue'n yapt gibi havay temizlemekle, btn eski malzemeyi ortadankaldrmakla ie balamak gerekli olduu halde, bunun yerine durmadan onarmalar, dzeltmeler yaplyordu"". Balangta toplum btn fertlerin gz nnde bulundurmay kabul ettikleri, topluluun da her ferde kar teminatn verdii ve kefil olduu birka genel anlamadan ibaretti. Byle bir anakanunun ne kadar zayf olduunu, bunu bozanlarn yalnz halkn tank ve yarg olmas gereken sularnn kantlanmasndan ya da cezadan kurtulmalarnn ne kadar kolay olduunu deneyin gstermesi gerekti; kanundan bin yolla kaamak yaplmas
gerekti; kamu otoritesi gibi tehlikeli bir emnnetin bireylerin eline braklmasnn dnlmesi, halkn dndklerini gz nnde bulundurmak ze110 Rousseau'nun dncesindeki devrimci eilimler burada beliriyor. Ona gre bir uzlamadan baka birey olmayan btn reformlar ktdr. Akla dayanan temeller zerinde her eyi yeniden kurmak iin, var olan her eyi ykmak gerekir. Felsefe plnnda Des-cartes'in gsterdii cesareti Rousseau politik plnda yeniden ele alyor. Fakat hayal de kendini gsteriyor. Eski dnyay sprp yenisini kurmak halka deil, bilge bir kanun koyucuya dyor. !59 re yksek grevlilerin atanmas iin zorluklarn, kargaalklarn durmadan oalmas gerekti. nk konfederasyon meydana gelmeden nce eflerin seilmi ve grevlilerin kanunlardan bile nce var olduklarn sylemek ciddiye bile alnmamas gereken varsaymdr1". nsanlarn balangta kendilerini mutlak bir efendinin kollarna kaytsz artsz attklarn, gururlu ve uysallamam insanlarn bunu dneceklerini, genel gvenlie hizmet yolunun kendilerini klelie atmak olacana inanmak akla yakn olmayacaktr. Gerekten, kendilerini baskya kar savunmak, varlklarnn esas unsurlar olan mallarn, zgrlklerini ve hayatlarn korumak iin deilse kendilerini kendilerinden stn birine teslim etmelerinin gerekesi ne olabilirdi? Oysa, insanla insan arasndaki ilikilerde bir insann bana gelebilecek en kt olay, kendini baka birinin keyfine ve insafna bal bulmak olduundan, elde kalmas iin bir efin yardmna gereksinme duyulan eyleri ilk olarak o efin elleri arasnda brakp elden karmak saduyuya aykr deil midir? O ef bu kadar gzel bir haktan vazgemi olmalar karlnda onlara hangi edeeri teklif etmi olabilir? Eer insanlar savunma bahanesi altnda byle bir haktan vazgemeleri dnn istemeye cesaret etmise, hemen, kssadaki cevab almam mdr: Ya dman, bize, bundan fazla ne
yapacaktr? Demek ki halklarn balarna efler gemeleri onlar kendine kul etmek iin deil, onlarn zgrln savunmak iindir; bu, sz gtrmez; politik hukukun temel zdeyiidir. Pline, Trajan'a yle diyordu: Eer bir hkmdarmz varsa 111 Rousseau'nun idealist nclleri yani politik toplumun bir szlemeyle kurulduu kabul edilirse, bu, dorudur. Fakat tarihsel materyalizme gre kanun, hkim snfn iradesinin ifadesi olduu iin, kanunu uygulayacak politik devlet gc olmadka kanunu anlamak olana yoktur. 160 de aramann gln karlatrmadan vurumaya girimez; ve kavgaya gurur karmad iin de, dv karlkl vurulan birka yumrukla sona erer; kavgay kazanan konu olan yiyecei yer, kaybeden de talihini baka yerde aramaya gider, herkes sakinleir. Ama toplum iinde yaayan insanda iler hep baka trl olur: nce yaamak iin zorunlu gereksinme maddeleri, sona gereksinmeden fazla olanlar sz konusu olur; sonra hayatn tatl zevkleri, daha sonra byk servetler ve sonra uyruklar, daha sonra da kleler gelir; bir an bile durup dinlenmek yoktur. Daha da garip olan u: Giderilmesi gereken gereksinmeler doal gereksinmeler olmaktan ne kadar ok uzak ve ne kadar az zorlu iseler bunlara kar duyulan tutkular da daha kts, bunlar giderme gc de o kadar artyor. yle ki, benim kahramanm, uzun gnen ve refah dnemlerinden sonra, birok hazineyi yiyip bitirdikten Ve birok insan ykp yere vurduktan sonra, evrenin tek hkimi oluncaya kadar her eyi boazlamaya kadar varr. Btn insan hayatnn deilse uygarlam her insann iyuzndeki gizli kendini beenmiliini ve gz ykseklerde olmann ahlki tablosu, ksaca, ite byledir. Uygar insann durumu ile vahi insann durumunu hibir pein hkme kaplmadan karlatran ve bunu yapmak elinizden geliyorsa, uygar insann ktlnden, gereksinmelerinden ve yoksulluklarndan baka, bir de
straplara ve lme ne kadar yeni kaplar atn aratrn. Bizi tketen akl ve ruh aclarn, bizi yoran ve ykan iddetli tutkular, fakirlere fazlasyla yklenen ar almalar, zenginlerin kendilerini braktklar daha da tehlikeli geveklii ve kimini gereksinmeden kimini de arlklardan ldren durumu dnrseniz; o korkun besin karkln, bu besinlere lezzet vermek iin bavurulan tehlikeli enilendirmeleri, bozuk yiyecekleri, hileli ilalar, bu ilalar satanlarn dzenbazlklarn, bu ilalan size veF. 13/193 vall kullua bar adn verdiler"*. msran biliyorum; fakat tekilerin, onu kaybetmi olanlarn o kadar kmsedikleri bu biricik gerek erdemin (zgrln -.) korunmas urunda, zevkleri, rahat ve huzuru, zenginlii, gc, hatt hayatn kendisim feda ettiklerini grnce; zgr domu ve tutsaklktan nefret eden hayvanlarn, kafalarn zindanlarnn demir parmaklklarna vurarak krdklarn grnce-, rlplak vahi ynlarnn Avrupa zevklerini kmsediklerini, sa dece zgrlklerini korumak urunda ala, atee, demire ve lme gs gerdiklerini grnce, zgrlk zerinde dnce yaratmann klelere dmediini hissediyorum. Biroklarnn saltk ynetimi ve btn toplumu, Locke ve Sydney'in kart kantlarna bavurmadan, baba otoritesinden tretmelerine gelince1" zorba hkmetin yrtc z, boyun eenin yararn emredenin karndan daha ok, gz nnde tutan bu otoritenin yumuaklndan pek ok uzaktr. Doa kanunu gerei baba, sadece, yardm olu iin gerekli olduu srece, ocuun efendisidir; bu dnem getikten sonra eit hale gelirler; o zaman, babadan tamamen bamsz olan oul babaya, ba emez, sadece sayg borlu olur; nk kran duygusu yerine getirilmesi gerekli bir bortur, ama istenebilecek bir hak deildir. Uygar toplumun baba gcnden trediini sylemek yerine, tersine bu gcn uygar toplumdan trediini sylemek yerinde olur. Birok kii onun etrafnda
topland anda o kii onlarn babas olarak kabul edilebilmitir. Babann, gerekten sahibi olduu mallar, ocuklarn kendisine baml tutan balardr-, baba. 114 Misseriman servitutem gacem apellant. (Tacite: Histories.) 115 17. yzylda saltk krallk kuramclarnn bazlar kraln gcn babann ocuklar zerindeki yetkileriyle ayn dzene sokarak, doaya dayandrmaya alm-lardr. 162 ocuklarna, ancak kendi isteklerine gsterdikleri s. reli saygyla hak edecekleri orantda mirasndan pay verebilir. Oysa uyruklar, hem kendileri hem btn mallar ve mlkleriyle bal olduklar ya da hi deilse byle olduunu iddia eden zorbadan buna benzer bir iyilik beklemekten uzaktr, uyruklarn kendi z mallarndan zorbann kendilerine brakaca ksm bile iyilik diye kabul edecek dereceye inmilerdir; zorba onlar soyup soana evirdii zaman, adaleti yerine getirmi gibidir; onlarn yaamasna izin verdii zaman, bir iyilikte bulunur. Bylece olaylarn hukuk yanndan incelemeyi srdrrsek, zorbaln istek zerine, istemli olarak kurulduu savnda ne salamlk ne de doruluk bulunur; taraflardan yalnz birini ykm altna sokan, her eyi sadece bir tarafa koyan, teki tarafa hibir ey yk-lemeyen, sadece ykml tarafn zararna ileyen bir anlamann geerliliini gstermek, g olacaktr. Bu iren sistem bugn bile bilge ve iyi krallarn, zellikle Fransa krallarnn sistemi olmaktan kmtr; bu, onlarn buyrultularnda yer yer, zellikle 1667'de Louis XlV'un emriyle, onun adna kaleme alman nl bir yazdan alman u aadaki parada grlr: 'Hkmdarn, kendi devletinin kanunlarna bal olmayaca sylenmesin; nk aksi neri devletler hukukunun, dalkavuklar tarafndan zaman zaman zedelenen, ama iyi prenslerin devletinin kkl ve soylu bir ltf olarak her zaman savunmu olduu, bir dorudur. Bilge Platonla birlikte bir kralln tam mut. tuluunun krala
uyruklarnn itaat etmesi, kraln kanuna itaat etmesi, kanunun da doru ve her zaman kamu yararna ynelik olmas bulunduunu sylemek, ne kadar yerindedir! zgrlk insan yeteneklerinin en soylusu olduuna gre, btn yeteneklerinin bu en deerlisinden ka- , ytsz artsz, hibir ey alkoymadan vazgemesinin, kanl ya da lgn bir efe yaranmak iin insann ken163 balar iinde inler dururlar. Cesaretlerinin ve erdemlerinin kendilerini, hayattan, barbar bir g onlar hayatlarn su veya umutsuzluk iinde geirmek zorunda brakmadan nce, koparp ayrd kadnlar bazen mutludurlar. Bahtsz ana ve baba, beni affedin ama, bundan, her zaman knanmaldrlar; dertlerinizi zlerek daha da aclatryorum, fakat bylece, hatt bazen doa adna, doann en kutsal haklarn inemeye cret edecek herkese, sonsuz ve lmsz, gz korkutucu rnekler olsalar! Ben sadece uygarlmzn eseri olan bu kt kurulmu balardan bahsettim; fakat akn ve sempatinin meydana getirdii ve ynettii balarn sakncasz olduklar zannedilebilir mi? nsan trnn z kaynanda, btn balarn en kutsalna kadar saldrya uradn ve bu saldr iinde, artk, doann sesine bile ancak zenginliine akl dantktan sonra kulak verildiini ve bu saldr ortamnda uygarlk kemekei erdemlerle ahlkszlklar birbirine kartrd iin, cinsel eilimlerde kendini tutma kanuna aykr ve cinai bir eylem saylmaya balar da bir baka insana hayat vermemek insanca bir eylem olur. Fakat bu kadar korkun olaylar rten perdeyi kaldrmayalm ve bakalarnn tedavi arelerini getirmeleri gereken hastal gstermekle yetinelim. Bunlara mr ksaltan veya mizac ykan, madenlerde alma, eitli madenlerin, zellikle kurun, bakr, cva, kobalt, arsenik, arsenikli kkrt gibi maden cevherlerinin retime hazrlanmas gibi; her gn dlger, marangoz, dam
ustas ve ta ocaklar iisi birok iinin hayatn kaybetmesine mal olan tehlikeli baka sanatlar gibi, salk bakmndan zararl meslekler eklensin ve bLn bu konular bir araya getirilsin; toplumlarn kurulmasnda ve yetkinleip olgunlamasnda insan trnn, birden fazla filozof tarafndan saptanm bulunan, azalma sebepleri grlebilecektir. Toplumlarn balatt hastal, kendi rahatna ve 196 bakalarnn kendilerine nem vermesine hrsla dkn olan insanlarda nlenmesi olanaksz bulunan, lks ve gsteri tamamlar; ve fakirleri yaatmak bahanesiyle -ki aslnda bunu yapmas gerekmez- herkesi fakir drr ve devleti erge insansz brakr. Lks ve gsteri, tedavi etmek iddiasnda bulunduu hastalktan ok daha kt bir devadr; daha dorusu kk veya byk herhangi bir devlette olursa ol. sun, meydana getirmi bulunduu uak ve yoksul insan ynlarn beslemek iin emekiyi ve yurtta ezer, ykar, bu yzden kendisi btn felketlerin enkt-sdr; lks ve gsteri, bu yzden, ayr ve imenleri obur kk bceklerle rtt iin yararl hayvanlarn beslenme aralarn ortadan kaldran ve duyulduu her yere alk ve lm tayan, o yakc gney rzgrlarna benzer. Toplumdan ve onun besleyip meydana getirdii atafattan, fizik yetilerden ok zihin yetilerinin pay sahibi olduu sanatlarla mekanik sanatlar, ticaret, edebiyat ve sanayii gelitiren, devletleri zenginletiren ve yok eden btn bu yararsz eyler doar. Bu zayflayp sona yaklamann sebebi ok basittir. Tarm, kolayca grlecei gibi, nitelii nedeniyle btn sanatlarn iin. de en az krl olmas gereken sanattr; nk tarmn rn btn insanlarn kullanmaktan en az vazgeebilecei eyler olduu iin, fiyatlarnn da en fakir insanlarn satn alma gcyle orantl olmas gereklidir. Ayn ilkeden bir de u kural karlabilir: Genel olarak sanatlarn krllklar yararllklar ile ters
orantldr ve en gerekli olan sanatlarn, en sonunda, en ok ihmal edilen sanatlar olmalar gerekir. Buradan da endstrinin gerek stnl ve endstrinin ilerlemesinden doan gerek sonu hakknda neler dnlmesi gerektii anlalr. En ok hayranlk duyulan uluslar, gsteriin, sonunda iine att btn yoksulluklarn sebepleri ite bunlardr. Sanatlar ve endstri yaygnlat ve geli197 trmalara girmeyerek, genel ve ortak gr izleyerek, politik kurumun halk e onun kendisine setii efler arasnda yaplm gerek bir szleme olarak kuruluunu ele almakla yetineceim; bu szleme ile her iki taraf, art olarak koulmu olan ve birliklerinin balarn tekil eden kanunlara uymay stlenirler. Halk, toplumsal ilikiler konusunda, tek tek btn istemlerini bir tek istente toplam olduundan, zerinde bu istencin akland btn maddeler devletin istisnasz btn yelerini balayan ve ilerinden bir ta nesi, teki maddelerin uygulanmasn denetleyecek olan yksek grevlilerin nasl seileceini, yetkilerini gsteren, temel kanunlar halinde gelir. Bu yetki anayasann, deitirilmesine kadar gitmemek kaydyla, ierdii her eye uzanr. Bu yetkiye bir de kanunlar ve bakanlarn saygdeer klan saygnlklar ile bunlarn, iyi bir ynetimin mal olduu zor almalarn d imlemek iin, ahslarna ait baz ayrcalklar tannmas eklenir. Yksek grevli de, kendi payna, kendisine emanet edilmi olan yetkiyi sadece kendisini vekil edenlerin amacna uygun olarak kullanmay her yurttaa kendisine ait olandan bar iinde yararlanma olanan salamay, srdrmeyi, her zaman kamu yararn kendi z karna yelemeyi stlenir. Byle bir anayasann ktye kullanlmasnn kanlmaz olduunu deneyler gstermeden ya da insan huyu konusundaki bilgimiz bildirmeden nce, korunmasn gzetmek ve denetlemekle grevli olanlarn onun
korunmasnda kendilerini en ok karlar olanlar olmas nedeniyle, daha da iyi grnm olsa gerektir. nk yksek grev makamlar ve bu makamlarn haklar ancak temel kanunlara dayanarak kurulmu olduu iin, bu kanunlar ortadan kaldrlr kaldrlmaz yksek grevliler yasallklarm kaybedecekler, halk artk onlarn szlerini dinlemeyecektir; devletin esasn yksek grevli deil de kanun tekil et166 mi olduu iin, herkes hakl olarak kendi doal zgrlne dnecektir. Bu nokta zerinde biraz dikkatle durup dnlecek olursa, bu durum yeni nedenlerle de dorulana-caktr; szlemenin doa icab, geri dnlemez ve bozulamaz olmad grlecektir; nk szlemenin taraflarnn szlerine ballklarnn kefili olabilecek ya da taraflar karlkl stlenmelerini yerine getirmeye zorlayacak hibir st g bulunmadna gre, taraflar, kendi dadalarnn biricik yarglar olarak kalacaklar ve bunlardan her biri, teki tarafn szlemenin artlarna uymadn grr grmez, ya da bu artlar artk kendisine elvermemeye balar balamaz, szlemeden vazgemek hakkna daima sahip olacaktr. Tahttan vazgeme hakk, bu ilke zerine kurulmu gibi grnyor. Oysa, bizim yaptmz gibi, sadece in-sansal kurum dnlnce, btn yetki ve erki elinde bulunduran, szlemenin btn yararlarn kendine mal eden yksek grevli, gene de, otoriteden vazgemek hakkna sahip bulunsayd, eflerin btn yanllklarnn bedelini deyen halkn da, ok daha hakl olarak, bamllktan vazgemeye hakk olurdu. Fakat bu tehlikeli erkin getirdii korkun anlamazlklar, sonu gelmeyen kargaalklar hkmetlerin akldan daha salam bir temele ok gereksindiklerini her eyden iyi gsteriyor. Egemen otoriteye, uyruklardan kaldrlan kutsal ve-dokunulmaz bir nitelik vermek iin Tanr iradesinin ie karmas, kamunun
rahatl ve huzuru bakmndan ok gereklidir. Din, insanlara sadece bu iyilii yapm olsayd bile, insanlarn, dine, arlklarna ve ktye kullanlmasna ramen, candan balanmalar ve onu benimsemeleri gerekirdi; nk din, banateln aktt kandan daha fazla kann esirgenmesini salar. Ama biz, varsaymmz izleyelim. eitli hkmet ekilleri, kaynaklarn, kurulu annda fertler arasnda var olan kk ya da byk farklardan alrlar. Bir adam erk, erdem, zenginlik, say. 167 la ve bilgiye ve cennetteki akl ve ruhlarn mutluluuna ardna inanm olan insanlara gelince: Bunlarn hepsi, tanmay renirken uygulamak zorunda kaldklar erdemlerini kullanarak kendilerini beklemekte olmas gereken sonsuz ve lmsz dl hak etmeye alacaklar. yesi olduklar toplumlarn kutsal balarna sayg gsterecekler, hemcinslerini sevecekler ve btn gleriyle onlara hizmet etmeye ala, caklar, kanunlara, kanunlar yapanlara ve uygulayan lara titizlikle itaat edecekler, bizi ezmeye her zaman hazr olan ktye kullanmalar, arlklar ve felketleri nlemeyi, dzeltmeyi ve aclarn geici olarak dindirmeyi bilen iyi ve bilge prenslere zellikle sayg gsterecekler, tad isme lyk bu eflerin gayretini, onlara, korkusuzca ve dalkavuklua sapmadan grevlerinin hykln ve devlerinin zorluunu gstererek canlandracaklardr. Fakat gene de varln ancak bu kadar saygdeer insanlarn yardmyla srdrlebi-len (bu kadar saygy elde etmemeleri de pek sk arzulanan-), ve btn zenlere ramen grnteki yararlardan ok felket douran bir kuruluu ve bir anayasay da kk grmekten geri kalmayacaklardr. Sayfa: 105 j) Kendi kendimize ya da tarihiler, seyyahlar araclyla tandmz insanlarn kimi siyah, kimi beyaz, kimi de krmz renklidir; kiminin salar uzundur, kimi kvrck zenci sa tar banda; kiminin hemen btn vcudu kllarla
rtldr, kiminin sakal bile yoktur. Dev gibi boylu insanlardan meydana gelmi topluluklar vard, belki hl vardr, bir abartma olabilecek olan Pigme masaln bir kenara braksak bile, bilindii gibi Lapon'Iar ve hele Groenland'llar ortalama insan boyunun ok altndadrlar. Drt ayakllar gibi kuyruklar olan insanlardan meydana gelmi top200 luluklar olduu iddia edilmektedir. Herodot'un ve ete. sias'r. anlattklarna kr krne inanmasak bile, hi deilse geree ok benzeyen u gr karlabilir: eitli halklarn bugnknden ok farkl ve deiik yaama tarzlar izledikleri o eski alarda iyi gzlemler yaplm olsayd, vcudun eklinde ve alkanlklarnda bugn bizi ok daha fazla artan eitler grlrd. tiraz edilemez kantlar kolayca salanabilecek olan btn bu olaylar, kendi yrelerindeki nesnelerden gayrsna bakmaya alk olmayan ve iklim, hava, besin, yaama tarz, genel alkanlklarn ve zellikle birbiri ardndan gelen uzun kuak dizileri zerinde sreli etki yapan ayn sebeplerin artc gcn bilmeyenlerden baka kimseyi hayrette brakamaz. Ticaretin, gezilerin ve fetihlerin ayr ayr halklar daha da fazla birletirdii ve sk ulatrmann yaama tarzlarn birbirine daha ok yaklatrd gnmzde uluslar arasndaki baz belli farklarn azald gze arpar. rnein herkes, bugnk Franszlarn artk, Ltin tarihilerin anlattklar beyaz iri vcutlu ve kumral insanfar olmadklarn farkeder; oysa, kendileri beyaz tenli ve kumral olan Franklarn ve Normand'larn karmna etki yapan, Romallarn sk gelip gitmelerinin halkn doal yapsmda ve derilerinin renginde iklimin yapm olabilecei etkileri kaldrm olabilirdi. Binlerce sebebin insanlar zerinde meydana getirebilecei ve fiilen meydana getirdii bu eitlilik zerindeki btn bu gzlemler, beni, seyyahlarn fazla incelemeden, veya d yapda grdkleri baz farklar sebebiyle veya sadece bu hayvanlar
konumadklar iin hayvan saydklar, insana benzeyen birok hayvanlarn, aslnda, ok eski zamanlarda rk ormanlar iinde dalm bulunduu iin kendisinde g halinde var olan yetilerini gelitirme frsatn bulamam, hibir yetkinlik ve olgunlama derecesine ulaamam ve henz uygarlk ncesi ilkel doa durumunda bulunan vahi insanlar olup olmad konusunda kukuya d20! lak olduu ve Lycurgue'n kanunlar eklemekten hemen hemen bak tutacak treler kurmu bulunduu sparta dnda; genel olarak tutkulardan daha az gl olan kanunlar insanlan deitirmedense frenlemektedir. Bozulmadka ve deimedike daima kurulu amacna gre yryecek olan her hkmetin de aslnda bir zorunluluk olmadan kurulmu olduunu, hi kimsenin kanunlardan kaamak yapmayaca, yksek grevlilerin de grevlerini ktye kullanmayaca bir lkenin ne yksek grevlilere ne de kanunlara gereksinmeyeceini kantlamak kolay olacaktr. Politik ayrmlar, zorunlu olarak, vatandalar arasnda ayrmlara yol aar. Halk ile efleri arasnda ar-tan eitsizlik, bireyler arasnda kendini ksa zamanda hissettirir; tutkulara, yeteneklere, grnlere gre, binlerce deiik ekil alr. Ynetici, bunun bir ksmn brakmak zorunda olduu birtakm bendeler elde etmeden yasa d bir erke zorla ele geiremez. Zaten yurttalar ancak kr bir tutkuyla srklendikleri, kendi stlerinde olanlara deil de kendi altlarnda olanlara baktklarnda, egemenlik, onlara bamszlktan daha deerli hale geldii, kendileri de bakalarna zincir vurabilmek iin kendi zincirlerini tamaya raz olduklar lde bask altnda tutulmay kabullenirler. Bakalarna emretmek peinde olmayan insana boyun edirmek ok zordur; en doru ve becerikli politika adam bile zgr olmaktan baka bir ey istemeyen insanlar kullatramayacaktr. Talihin nlerine karaca tehlikeleri gze almaya, talihin uygun ya da aksi gitmesine
gre egemenlik kurmaya ya da kulluk etmeye her zaman hazr olan,, tutkulu ve alaklar arasnda eitsizlik kolayca yaygnlar. Bylece, insanlarn gzlerinin baland, kendilerini ynetenlerin, insanlarn en kne sadece Sen ve senin soyun, ulu olun der demez o kk adam kendi gzne olduu gibi herkesin gzne de byk grnm olduu, onun soj'undan gelenlerin de soy ktnde kendisinden 170 uzaklatklar lde ykseldii, yceldii bir zaman gelmi olsa gerektir, nedeni uzaklatka ve belirsiz-letike, sonu ve etki byyordu, bir ailede haylazlarn says artt lde o ailenin n artyordu'". Ayrntlara girmenin yeri buras olsayd, bireyler ayn toplum iinde bir araya gelir gelmez, hkmet ie karmadan bile, bu bireylerin arasnda saygnlk ve otorite eitsizliinin kanlmaz hale geldiini, ayr bir toplumda birleince bunlarn aralarnda boy lmeye, birbirleriyle girimek durumunda olduklar devaml iliki iinde bulduklar farklar hesaba katmaya zorlandklarn kolaylkla anlatr, aklardm5. Bu farklar, eitli trlerdendir. Ama, genel olarak, zenginlik, soyluluk, mevki, kiisel g ve deer, insann toplum iinde lld balca nitelikler olduu iin bu deiik glerin birbirleriyle uyumasnn ya da atmasnn bir devletin iyi ya da kt kurulmu olduunun en emin gstergesi olduklarn kantlardm. Bu drt tr eitsizlik arasnda, kiisel nitelikler her eit eitsizliin kaynanda bulunduu iin, bu eitsizliklerin sonunda indirgenecei son eitsizliin zenginlik olduunu gsterirdim; nk zenginlik refaha en yakn, dorudan doruya yararl, aktarlmas da en kolay bir varlk olduu iin btn st tarafn satn almaya kolayca hizmet eder':; bu gzlem bir halk topluluunun ilk kuruluundan ne kadar uzaklam bulunduunu, ar utaki kokumaya doru ne kadar yol alm bulunduunu hayli doru deerlendirmeyi mmkn klar. Bu hepimizi
yiyip bitiren, evrensel, n kazanmak, stn tutulmak arzusunun yetenekleri ve gleri nasl kullanp denediini, boy ltrdn, tutkular ne kadar drtp oalttn, btn insanlar birbirinin rakibi daha dorusu dman haline getirip, bu kadar iddia sahibini ayn alanda koturup her gn her trden yenilgilere, baarlara ve ykmlara se120 Bu, zamannn soylular in sylenmitir. 121 Marx, kapitalist dzende, vicdanlar dahil her eyin parayla satn alndn syleyecektir. 171 saldrmaya cret edermi. Ksacas, eskilerin 'satir'inin bu hayvan olduunu gsterecek birok belirtiler var. Merolla, zencilerin avda bazen vahi erkek ve kadnlar yakaladklarn anlatrken belki de sadece bu hayvanlardan bahsediyordur. Ayn Histoire des voyagesm nc cildinde de bu insan ekilli hayvan trlerinden bahsedilmektedir; orada bunlardan 'beggos' ve 'mandrill ad altnda sz ediliyor; fakat daha nceki anlatlanlara bakarsak, var olduklar iddia edilen bu canavarlarn insanlarla arasndaki farklarn, insanlarla insanlar arasndaki farklardan daha az olduu grlr. Aktarlan paralara baknca, sz geen hayvanlara vahi insan adn vermeyi yazarlarn niin reddettikleri anlalmyor; ama bu ekinmenin o hayvanlarn aptallndan ve konumay bilmemelerinden ileri geldiini tahmin etmek kolaydr. Bununla beraber bunlar, insanda konuma organ doal olmakla beraber konumann doal olmadn ve yetkinleip olgunlaabilme yetisinin uygar insan balangtaki halinden ne kadar ykseltmi bulunduunu bilenler iin zayf gerekelerdir. Bu anlatmlar bize veren satrlarn azl bu hayvanlarn ne kadar kt gzlenmi olduunu ve nasl pein hkmlerle grldn bize anlatr. rnein, bu hayvanlar doa garibesi diye anlatlyor fakat redikleri kabul ediliyor. Bir yanda Battel, ormandan gemekte olan zencilerin bu pongo'lar tarafndan ldrldn, br yanda Purchasse
bu hayvanlarm yakaladklar zencilere, hi deilse onlar kendilerine bakmadklar /aman, hibir ktlk yapmadklarn anlatyor. Pongo' lar, zencilerin yakt atein etrafndan, onlar ekilirken toplanrlar ve ate snnce de kendileri ekilirler; gerek, ite bundan ibarettir. imdi de gzlemcinin yorumunu grelim: nk pongo'lar o kadar becerikli olduklar halde odun getirerek atei srdrecek kadar akllar yoktur... Battel'in ve onun yazlarn derleyen Purchasse'm, pongo'larn ekilmesinin iradelerinin de204 il de aklszlklarnn sonucu olduunu nasl anladklarn bulabilmek isterdim. Loango'nunki gibi bir iklimde ate hayvanlar iin o kadar gerekli bir ey deildir ve zenciler atei soua kar olmaktan ok vahi hayvanlar korkutmak iin yakmakta olsalar gerektir; u halde alevlere bakp biraz elendikten veya iyice sndktan sonra, pongo'larn hep ayn yerde kalmakla canlarnn sklaca ve et yemi olsalard sar-fodecek olduklar zamana gre ok daha fazlasn isteyen bitki ve yiyecek aramaya gitmeleri ok basit bir gerektir. Kald ki, bilindii gibi, hayvanlarn ou, insan da dahil, tembeldir ve bu tembellik onlarn doularnda vardr; bu yzden kesin bir zorunluluk olmayan her trl zeni gstermeyi reddederler. Nihayet, beceriklilii ve gc bu kadar vlen, llerini gmmeyi ve kendi balarnn stne dallardan at yapmay bilen pongo'larn atee al rp atmay bilememeleri ok garip geliyor. Ben, pongo'larm yapm olmas istenmeyen o ayn hareketi yapan bir maymun grmtm, hatrlarm: Geri aklm henz bu yne 'evirmi deildim ve bu yzden, knadm seyyahlarn yapt yanl ben de yaptm; maymunun kastnn atei beslemek mi yoksa sadece bir insann hareketlerini taklit etmek mi olduunu incelemeyi ihmal ettim. Ama hangisi olursa olsun, sadece konumak yetisinden yoksun olduu iin deil, fakat zellikle, insann
kendine zg ayrt edici nitelii olan yetkinleip olgunlaabilme yetisinden yoksun bulunduu iin, maymunun bir eit insan olmad iyice gsterilmitir. Bu, orangutanlar ile pongo'lar zerinde ayn sonulara varmak iin gerekli olduu kadar zen gsterilmi olmayan, evvelce yaplm deneylerin sonucudur. Bununla beraber orangutan veya teki maymunlar insan trnden olsalard, en dikkatsiz gzlemcilerin bile bu yukarda sz geen hususu iyice dorulamalar mmkn olurdu; fakat byle bir deney iin bir tek kuak yeterli olmadktan baka, uygulanabilir saylmamas da ge205 kard. nk onurdan hibir ey umut etmeyen zorba istibdat, hkmettii yerde baka bir efendinin yaamasna katlanamaz; o konuur konumaz, artk bavurulacak ne drstlk duygusu ne de grev duygusu kalr, klelere kalan biricik erdem, kr krne boyun emedir. Eitsizliin son aamas, emberi kapayan .ve hareket noktamza erien son nokta, ite budur'"; btn bireyler, hibir ey olmadklar iin, yeniden eit hale geldikleri ve uyruklarn efendinin buyrultusundan baka kanunlar olmad, efendinin de tutkularndan baka kural olmad iin iyilik kavramlar ve adalet ilkeleri yeniden ortadan kaybolur; ite bu noktada her ey, biricik kanun olan en glnn hkmetmesi kanununa ve bunun sonucu olarak da balangtaki uygarlk ncesi doa halinden farkl yeni bir doa haline ynelir; u farkla ki bunlardan birincisi saf doa hali olduu halde, ikincisi ar bozulma ve kokumuluun meyvesidir. Bunun dnda bu iki durum arasnda o kadar az fark vardr ve hkmet szlemesi zorba istibdat ynetimi tarafndan ylesine bozulmutur ki, zorba, ancak en gl olduu srece egemendir. Yerinden atlr atlmaz da, kendisine zor kullanlm olmasna kar hibir ikyet sebebi olmaz. Bir sultan tahttan indirmek ya da bomakla sonulanan ayaklanma, o sultann bir nceki gn uyruklarnn hayatlar ve mallar zerinde uygulamalar
kadar hukuksal bir eylemdir. Onu sadece g yerinde tutuyordu; onu sadece g deviriyor125. Bylece her ey doal dzene uygun olup bitiyor; ve bu ksa ve sk devrimlerin meydana gelme sebebi ne olursa olsun, hi kimse bakalarnn adaletsizliinden ikyet edemez; sadece kendi tedbirsizliinden ya da talihsizliinden yaknabilir. 124 Giri ksmnda Engels'ten alnan paraya baknz. 125 Diderot, nstkiopedi'ye yazd Politik Otorite yazsnda istibdada kar isyan ayn tarzda hakl buluyor ve savunuyor. 174 nsan doal halinden yurttalk durumuna getirmi olmas gereken unutulmu yollan bylece bulup izleyerek, zaman azl yznden anmadan getiim ya da aklma bile gelmemi olan ara durumlar yeniden yerlerine koyan dikkatli bir okuj'ucu, bu iki durumu birbirinden ayran bu dev mesafenin etkisi altnda kalr. O, olaylarn birbirini bu yava izlemesinde filozoflarn zemedii, sonsuz sayda ahlaksal ve politik sorunun zm yolunu grecektir""; bir an insanlar baka bir an insanlar olmadklarndan, Diyojen'in adam bulamamasnn nedeninin, artk var olmayan bir zamann insann kendi adalar arasnda aramas olduunu sezecektir; Caton, Roma'yla ve zgr, lkle birlikte mahvoldu, nk kendi yzylndaki yerine oturmu deildi ve insanlarn en by be yz yl nce gelseydi ynetecek olduu dnyay o gn, sadece artt diyecektir. Ksacas o, insan ruhunun ve tutkularnn duyulamadan nasl deierek, szgelii nitelik deitirdiini, gereksinmelerimizin ve zevklerimizin uzun srede niin konu deitirdiini, ilk insann derece derece nasl ortadan kalktn, toplumun bilgelere gznde niin artk yapay insan topluluklarndan, yapma tutkulardan baka bir ey vermediini, bunlarn da hep bu yeni ilikilerin eseri olduunu, doada hibir gerek temelleri olmadn aklayacaktr. Dnmenin bize bu
konuda rettiini, gzlem tamamen dorular1": Vahet halindeki insan ile uygar insan birbirlerinden ruhlarnn temeli ve eilimleri bakmndan ylesine ayrlrlar ki birini en yce mutlulua gtren, tekini mutsuzlua srkleyecektir. Birincisi sadece huzur ve zgrlkle yaar; sadece yaamak ve aylak olmak ister ve bir stoisyenin sarsl126 lerde Marksizmin gelitirecei verimli fikir : fnsan bilimleri tarafndan konmu olan sorunlar zmlerini, tarihte bulurlar. 127 yleyse soyut dnce daima gzlemden nce gider. 175 birinden ayrt etmeye almak bounadr. Bunlar, tpk, Pierre ve Jacques'i, her ikisinin de birer burnu, birer az olduu iin, birbirinden ayrt etmenin olana olmadn sylemek kadar akla uygun szlerdir. Halklarn filozofa dnmeye kalkmad, fakat ateli bir renme arzusuna yakalanm Platon'lar, Thales'ler ve Phytagore'larn sadece renmek iin byk yolculuklara giritikleri, uluslara ait pein yarglar sarsmak iin de uzaklara gittikleri, insanlarn aralarndaki benzerlikler ve ayrmlarla tanmakta hayli ilerledikleri ve sadece bir yzyla veya bir tek lkeye ait olmayan, btn zamanlara ve btn lkelere ait olduu iin bilgilerin ortak bilimi adn tayan evrensel ve genel bilgileri edinmek iinde ok mesafe aldklar o mutlu zamanlarn yeniden doduu bir daha grlmeyecek mi? Bilginler ve ressamlarla birlikte, eski yaplarn kalntlarnn resmini yaptrmak veya yaztlar okutmak iin, byk masrafl uzun Dou seyahatleri yapan ve yaptran meraklarnn bykl hayranlk uyandrr. Fakat iyi bilgiler edinmi olmakla vnlen bir yzylda biri paraca, teki zek bakmndan zengin ve n kazanmay seven, lmezlii zleyen iki adamn birleip de birinin malndan yirmi bin ek harcayarak teki de mrnden on yl vererek hep talar ve bitkileri deil, fakat bir defa da insanlar ve
onlarn trelerini incelemek, evi lmek ve dnmek iin harcanan bunca yzyldan sonra sonunda o evde oturanlar da tanmak isteini belirten nl byk bir dnya gezisi yapmamalarn ben zor anlayabiliyorum. Avrupa'nn kuzey, Amerika'nn da gney kesimlerini gezmi bulunan akademi yelerinin amac, buralarn filozof olarak olmaktan ok geometrici olarak ziyaret etmekti. Bununla beraber La Condamine ve Maupertuis'lerin grp anlattklar blgeler, bu kimseler hem geometrici hem de filozof olduklar iin, tamamen bilinmiyor saylamaz. Platon gibi gezmi olan ceByle bir eilimden, bu kadar gzel ahlk nutuklarna kart, iyilik ve ktle kar bu kadar kaytszln nasl doduunu; nasl her eyin grntlere indirgenince, onur, dostluk, erdem ve ou kez ondan nmenin srrna eritikleri ahlkszlk bile, her eyin yapmack ve oyun olduunu, nasl ksacas herkfc se bizim ne olduumuzu sorarken ve fakat bu konuda kendimizi sorguya ekmeye cesaret edemezken, bu kadar felsefenin, insaniyetin, inceliin, yce zdeilerin arasnda bizde sadece aldatc ve yzeysel grnmmz olduunu, erdemsiz onurumuz, bilgeliksiz usumuz ve mutluluksuz zevkimiz olduunu gstermek benim konum deildir. Bana, insann kaynaksal durumunun bu olmadn, deien ve bizim btn doal eilimlerimizi de deitiren eyin sadece toplumun ruhu ve bu ruhun doruduu eitsizlik olduunu kantlam olmak yeter. Eitsizliin kaynan ve geliimini, politik toplum.' larn kurulmasn, ktye kullanlmasn, bu durumlar insann doasndan, sadece akln yla kanla-bildii lde, egemen otoriteye kutsal ve dini domalarn salad Tanrsal hukukun onaylamasndan bamsz olarak aklayp anlatmaya altm. Bu aklamadan u sonu kyor: Doa halinde hemen hi bulunmayan eitsizlik, gcn ve artn bizim yeteneklerimizden, insan aklnn
ilerlemesinden alr; ve sonunda mlkiyetin ve kanunlarn yerlemesiyle sabitleir ve yasallasn Bir baka sonu da udur: Sadece pozitif hukukun izin verdii tinsel eitsizlik, madd eitsizlik ile ayn orantda bulunmazsa, doal hukuka aykrdr; byle bir ayrm, btn uygar insanlar arasnda hkm sren byle bir eitsizlik tr konusunda, bu bakmdan ne dnlmesi gerektiini yeteri kadar belli eder; kendi i zenginliklerini yeniden nasl kazanabileceini retmekten barettir. 208 F. 12/177 nk byle bir ayrm, nasl tanmlanrsa tanmlansn, bir ocuun bir ihtiyara emretmesi, bir budalann bir bilgeyi ynetmesi, alk iindeki ounluk zorunlu ihtiya maddelerinden yoksun yaarken bir avu insann gereksiz eyler bolluu iinde yzmesi doa kanununa aka aykrdr131. 131 Mesele, phesiz kt konmutu. Fakat Rousseau aka, hayr cevabn verir. Sadece bu hayran kalnacak son veri bile, yazarn Dijon Akademisi nnde urad yenilgiye hak verir. Son satrlarda Montaigne'nin denemelerinden bir tanesinin, Yamyamlara Dair (Des Cannibales) anlar grlebilir: Bizim aramzda her eit rahatla ve bollua boulmu insanlar olduunu, yarmzn br yarnn kapsnda alktan ve yoksulluktan bir deri bir kemik kalm dilenciler olduunu tarkettiler; bu kadar zaruret iinde kalan bu yarnn bu kadar hakszla dayanmasn garip buldular. Fakat bu, sadece bir sitemden ibarettir. Rousseau'nun vard sonu, kendisine aittir. 178 NOTLAR SUNU: Sayfa: 67 a) Herodpt, dzmece Smerdis'in ldrlmesinden sonra, ran'n yedikurtarcsnm, devlete verecekleri yeni ynetim
eklini konumak iin yaptklar toplantda, Otanes'in cumhuriyeti kuvvetle savunduunu anlatr; bir ran valisinin azndan kan bu gr, Otanes'in imparatorluu eline geirmek iin iddia sahibi olmasndan baka, bir de, kodamanlar kendilerini insana sayg gstermek zorunda brakacak bir hkmet eklinden, lmden daha ok korktuklar iin, daha da olaanstdr. Kolayca tahmin olunaca gibi, Otanes'in szlerine hi kulak verilmez; bir kral seimine gidildiini grnce, ne kimseye emir vermek, ne de kimseye boyun emek istemeyen Otanes, krallk iin birbirleriyle yaran tekiler yararna taht zerindeki iddiasndan vazgeti ve karlnda yalnz kendisinin ve ilerdeki kuaklarn zgr ve bamsz olmak hakkn istedi, bu istei hemen yerine getirildi. Herodot, bu ayrcalk zerine konmu olan kstlamay retmi olmasayd bile bunu zorunlu olarak tahmin etmek gerekirdi; nk aksi halde, Otanes, hibir kanun tan179 madii ve kimseye hesap vermek zorunda olmad iin, devlet iinde kraldan bile daha gl olurdu. Fakat byle bir durumda byle bir ayrcalkla yetinmesini bilen bir insann bunu ktye kullanabileceinin hibir belirtisi yoktur. Gerekten ne bilge Ota-nes, ne de torunlar tarafndan bu hakkn kralla bir zarar verdii grlmemitir. kanlmz kaybetmi bulunuyoruz; bedensel duyumlarmzn dadaas iinde, o kullanlmadan ve bir ie yaramadan kalm; tutkularmzn atei onu kurutmu; yrek, akl, duyular, hepsi ona kar alm bulunuyor. (Buffon: De la Nature de l'homme, I, De la nature de l'homme 'Balang') a/ Smerdis: Cambyse'in lm zerine taht dzenle ele geiren rahip. Baknz: Herodot, Kitap III. NSZ. Sayfa: 79 b) Attm'ilk admdan beri, filozoflarn deer verip sayg gsterdikleri bu otoritelerden biri zerine gvenle
dayanyorum; nk bunlar, sadece filozoflarn bulabilecekleri ve duyabilecekleri salam ve yce bir nedenden gelmektedir. Kendi kendimizi tanmaya bir miktar ilgi duyuyorsak da, bizim, biz olmayan her eyi daha iyi tanyp tanmadmz bilmiyorum. Sadece kendi varlmz korumak iin doann bize verdii organlar, biz, sadece d izlenimleri almak iin kullanrz; kendi dmzda geniletmekten ve kendi dmzda var olmaktan baka hibir ey peinde komayz. Duyularmzn grevlerini oaltmakla ve varlmzn d alann bytmekle fazla megul olduumuz iin, bizi gerek boyutlarmza indiren ve bizi bizden olmayandan ayran bu iduyuyu ok az kullanrz. Oysa, kendi kendimizi tanmak istersek kullanmamz gereken, bu duyudur; kendi kendimizi yarglayabileceimiz biricik duyu, budur. Fakat bu duyuyu nasl harekete geirmeli ve ona btn geniliini nasl vermeli? Onun iinde bulunduu ruhumuzu, aklmzn btn aldatc hayallerinden nasl kurtarmal? Biz, bu duyumuzu kullanmak alNUTUK (Konuma) .- Sayfa : 9$ c) Uzun sre iki ayak zerinde yrmek alkanlnn insann yaplnda meydana getirmi olabilecei deiiklikler, drt ayakl canllarn n ayaklan ile ard ayaklar arasnda bugn bile grlen ilikiler ve bunlarn yrme tarzndan karlan sonu, bize en doal olmas gereken eyden pheler dourabilir. Btn ocuklar, drt ayaklan zerinde yrmeye balarlar ve ayakta durmak iin bizi rnek almaya ve bizim derslerimizi renmeye gereksinirler. Hatta, Hotanto-lar gibi, ocuklar ok ihmal ettikleri iin onlan ok uzun sre elleri stnde yrmeye brakan, sonra da onlar dikletirmek iin ok zahmet eken vahet halinde uluslar da vardr; Antillerdeki Caraibeslerin ocuklar da byledir. Drt ayak zerinde yryen insanlara eitli rnekler vardr, 1344 ylnda Hesse yaknlarnda bulunan, kurtlar tarafndan beslenmi ve daha sonra, prens Henri'nin saraynda, kendisine kalm olsayd
insanlar arasnda yaamaktan ise gene kurtlarn arasna dnmeyi daha ok istediini sylemi olan ocuu, baka birok rnekler arasnda, sayabilirim. Bu ocuk, o hayvanlar gibi yrmeye yle almt ki, onu iki aya zerinde dik tutmak ve dengede bulundurmak iin tahta paralar balamak gerekmiti. 1694 ylnda Lituvanya ormanlarnda bulunan, aylar arasnda yaam olan ocuk iin de durum ayndr. Condillac'm anlattna gre, bu ocukta hibir akl belirtisi yoktu, elleri ve ayaklan zerinde y180 181 rrd, hibir dil bilmiyordu ve insanlarn seslerine hi benzemeyen sesler karyordu. Birka yl nce ngiltere kral sarayna gtrlen Hanovre'lu kk vahi iki aya zerinde yrmeye alncaya kadar dnyann zahmetini ekmiti; 1719'da da Prenelerde, dalarda drt ayakllar gibi koan baka iki vahi insan bulunmutu. Bu sylediklerimize itiraz edebilir ve bunun, kendimizi, bu kadar iimize yarayan ellerimizi kullanmaktan yoksun brakmak olduu sylenebilir, fakat, bir defa, maymunlar, ellerin iki trl kullanlabileceini pekl gsteriyorlar; bundan baka, bu yukardaki rnekler doann insan sadece kendi rettii gibi yrmek zere yarattn deil, tersine, insann', kendi organlarna, doann verdiinden daha uygun bir ama verebileceini kantlar. Fakat bana yle gejiyor ki, insann iki ayakl olduunu sylemek iin, bunlardan daha iyi pek ok kant vardr. lk olarak, onun, bizim onu imdi grdmzden baka trl bir yapla sahip olabilecei ve sonradan imdi grdmz duruma gelmi bulunabilecei gs terilebilirse bu, bu iin bylece olduu sonucuna varmak iin yeterli olmayacaktr; nk bu deiikliklerin olana olduunu gsterdikten sonra da, bu deiikliklerin vaki olduunu kabul etmek iin, bunlarn geree benzer olduklarn gstermek gerekirdi. Kald ki, insann elleri, ona, ayak gibi
hizmet edebilecek nitelikte grnse de, bu gzlem, bunun aksine olan byk sayda gzlemlerin arasnda, bu sisteme elverili olan tek gzlem olarak kalr. Aksine olan ok sayda gzlemlerin balcalar ise unlardr: nsann ba vcuduna o tarzda eklenmitir ki, kendisi ayakta iken olduu ve dier btn hayvanlarda da drt ayak zerinde olduklar halde olduu gibi, baklar yeryzne paralel olarak yneltildii halde, eer drt ayak zerinde yrm olsayd, gzleri yere dikilmi olurdu; bu durum ise, insann kendi varln korumasna ok 182 az elverilidir. Bundan baka, kendisinde noksan olan, iki aya zerinde yrrken yararl da olmayan kuyruk, drt ayakllarn hepsinde vardr ve hepsine de yararldr. Dik yryen ve yavrusunu kollarnda tayan iki aya zerinde yrrken yararl da olmayan kuy-olan kadnn memelerinin yeri drt ayakllarn diileri iin o kadar ktdr ki hibirinin memeleri oraya yerletirilmi deildir. nsann arka ksm n ayaklarna gre ok yksektir; bu yzden drt ayak zerine yrmeye kalktmz zaman kt ve bozuk orantl olan ve ok rahatsz yryen bir hayvan grn veririz. Bir de u var: Bu hayvan ellerini ayaklar zerine yere koyduu gibi ayaklarn da tabanlar zerine basm olsayd, art ayaklarnda baka hayvanlar, dekinden bir eksik eklem olacakt, yani 'incik' ile 'baldr kemii'ni birbirine balayan eklem bulunmayacakt; ve yere sadece ayaklarnn ucu ile basmaya mecbur kalaca iin ayak bilei, bu bilei meydana getiren kemik saysnn okluu bir yana, inciin yerini tutamayacak kadar kaln olduu iin ve ayak tara ile baldr kemiini birbirine balayan eklem birbirine ok yakn olduklar iin bu durumda insan bacana drt ayakllarn bklgenliini vermezler. ocuklar rnei bizi hibir sonuca gtrmez; nk bu rnein alnd yata doal gler henz gelimemi olmad gibi, organlar da henz sertlemi deildir. Ben, ayn mantkla, pekl, kpeklerin de yrmek iin
yaratlm olmadn, nk dnyaya gelmelerinden birka hafta sonra dahi yerde srndklerini syleyebilirdim. zel olaylarn btn insanlarn ve hatt btn milletlerin evrensel hayat ve pratii karsnda daha da az gc vardr; nk aralarnda hibir ilinti bulunmad iin, birbirlerini taklit edemezlerdi. Daha yrmeye bile balamadan nce bir ormanda terkedilmi bulunan ve herhangi bir hayvan tarafndan emzirilen bir ocuk, kendisini emziren hayvan taklit edecek, onun gibi yrmeye alacakt; al183 kanlk, ona, doadan almad, kolaylklar verebilecek-^1 ti ve kollan olmayanlar, bizim ellerimizle yaptmz her eyi ayaklaryla yapmaya nasl alyorlarsa, o da, sonunda, ellerini ayaklar gibi kullanmay baaracakt. Sayfa: 94 d) Okurlarm arasnda, topran bu doal verimlilii varsaymndan phelenecek kadar kt fizikiler varsa, onlara, u para ile cevap vereceim: Bitkiler topraktan aldklarndan daha fazla besin maddesini havadan ve sudan aldklar gibi, ryn-ce topraktan aldklarndan daha fazlasn da gene topraa verirler; bundan baka, bir orman da buharlar durdurmak suretiyle, yamur sularnn kaderini tayin eder. Bylece, uzun zaman hi el dedirilmeyecek bir ormanda bitkilerin geliip bymesine yarayan toprak tabakas ok byyecektir. Fakat hayvanlar, topraktan aldklarndan daha azn topraa verdikleri ve insanlar, ate yakmak iin, ve baka yerlerde kullanmak zere ok byk lde odun ve bitki tketimi yaptklarndan bunun sonucu olarak, insanlarn oturduu bir lkenin bitek toprak tabakas, Hicaz lkesindeki gibi ve Dounun daha birok blgesinde olduu gibi hep azalacaktr; bu blgeler, gerekten, en eski zamanda insanlarn oturmu bulunduu lkelerdir ki imdi oralarda sadece kumlar ve tuzlar vardr; nk bitkilerin ve hayvanlarn sabit tuzu, btn teki ksm, lan utuu
halde, kahr. (Histoire Naturelle, Pretve de la theorie de la terre art. 7) Buna u kant da eklenebilir: Son yzyllarda kefedilen btn ssz adalann hemen hepsi, batan baa, her trden aalarla ve bitkilerle kapldrlar; ve tarih bize, btn yeryznde, insanlar yerletii veya uy-garlat lde, ok byk ormanlann kesilmesi gerektiini retir. Buna dayanarak ben aadaki u aklamay yapacam: nce, M. de Bouffon'un dn184 cesine gre, hayvanlann sebebiyet verdii bitkisel madde kaybn giderebilecek bir bitki tr varsa o da, tepeleri ve yapraklan baka bitkilerden daha fazla su ve buhar toplayan ve kendine mal eden aalardr; ikincisi, topran tahrip edilmesi, yani bitkilerin geliip bymesi iin gerekli olan cevherin kayb, toprak daha fazla ilendii lde ve topran btn trlerdeki rnlerini daha alkan ve daha hnerli insanlar daha bol tkettikleri lde hzlanmas, gerekir,. Benim nc ve en nemli aklamam, aalann meyvelerinin, hayvanlara, teki bitkilerden daha bol besin saladdr; bu, benim, birbiriyle eit byklkte ve eit nitelikte, biri kestane aalaryla kapal, tekine buday ekilmi iki toprak parasnn rnlerini kyaslayarak yaptm, kendi deneyimimdir (ftousseau'nun gl bir ansiklopedik zeks ve zellikle bilim deney, lef i zevki vard). Sayfa: 94 e) Drt ayakllar arasnda, trlerin en yaygn iki ayrt edici niteliinden biri yz ve dilerden teki de barsaklarn yapsndan meydana gelir. At, sr, koyun, tavan gibi sadece ot yiyerek yaayan hayvanlann dileri yassdr; kedi, kpek, kurt, tilki gibi etoburlarn dileri sivridir. Barsaklara gelince, yemi yiyerek yaayanlarda, tekilerde bulunmayan, kalnbarsaklar vardr. u halde yle grnyor ki, yemi yiyerek yaayan hayvanlann sahip olduu gibi dileri ve barsaklar olan insanlarn da,
doal olarak, bu snfta sraya konmas gereklidir; bu dnceyi sadece anatomik gzlemler dorulamakla kalmaz, fakat ilka antlan da buna ok uygun ve elverilidir. Aziz Jerome yle diyor: Dicearque, 'Antiquites Grec-ques' kitabnda, Saturne'n hkm srd zamanlar topran kendiliinden henz verimli olduunu ve hibir insann et yemediini, herkesin, kendi kendine ye185 tien meyveler ve sebzelerle yaadn anlatr. (Lb. II. andv. Jovinian) Bu gr, daha birok ada gezginin anlattklar zerine de dayandrlabilir. Bu arada Francois Correal, spanyollarn Kba ve Saint Dominique adalarna ve baka yerlere vaktiyle gtrm olduklar Lucayes halknn ounun et yedikleri iin ldklerine tanklk eder. Bununla da grld gibi, deerlendirebileceim birok avantaj ihmal etmi bulunuyorum. nk, et yiyen hayvanlar arasndaki dvlerin biricik konusu av olduu ve meyve yiyerek yaayan hayvanlar kendi aralarnda sreli bir bar iinde yaamakta bulunduklar iin, insanolu da bu sonuncular arasnda bulunsayd, besbelli ki, doa halinde yaamakta ok daha byk kolaylklar, ok daha az gereksinmeleri ve bu doa halinden kmak iin ok az frsatlar olacakt. Sayfa: 95 f) Dnmeyi gerektiren bilgilerin hepsi, ancak fikirlerin balantsndan edinilebilen ve ancak ardar-da yetkinleen btn bilgiler, vahet halinde yaayan insann, kendi hemcinsleriyle ilinti yokluu, yani bu ilintiye hizmet eden let ve bu ilintiyi zorunlu klan gereksinme yokluu nedeniyle, tamamen erkinin d-mda ve tesinde gibi grnyon. Onun bilgisi ve hneri sramaktan, komaktan, dvmekten, ta atmaktan ve aaca trmanmaktan ibarettir. Fakat bildikleri bunlardan ibaret olmakla beraber, bunlar, bunlara onun kadar gereksinmesi olmayan bizlerden ok daha iyi bilir; ve bunlar sadece
vcut alkanlklarna bal olduklar ve bir kiiden tekine ne bir ilinti ve balantya ne de ilerlemeye elverili olmadklar iin, bu konularda ilk insan da kendi soyundan gelen sonuncu insan kadar usta olabilirdi. Gezginlerin anlattklar, barbar ve vahi kavim183 lerdeki insanlarn gcn ve kuvvetini gsteren rneklerle doludur; bu anlatlanlar o insanlarn becerikliliklerini ve evikliklerini de daha az vmyor. Bu gibi eyleri grmek iin sadece gz sahibi olmak yeterli olduundan, bu olaylara kendi gzleriyle tank olanlarn' bu anlattklarna inanlmasn hibir ey nlemez. Elimin altndaki kitaplardan ilk rastgeleninden birka rnek alyorum; Kolben, yle diyor: Hotantolar balk avn Kap'taki Avrupallardan daha iyi biliyorlar. Kk koylarda ve rmaklarda, ala, oltayla ve mzrakla balk avlamada ustalklar eittir. Bal elleriyle yakalamakta da daha az usta deillerdir. Yzmede esizdirler. Yzme tarzlar artcdr ve tamamen kendilerine zgdr. Vcutlarn dimdik tutarlar, kollar da suyun stnde ak durur; yle ki, karada yryor gibi grnrler. Denizin en hrn, dalgalarn dalar gibi olduu zamanlarda, onlar, bir mantar paras gibi inip karak, dalgalarn srtnda deta dansederler.-Ayn yazar, unlar da syler: Hotantolar, kara avnda alacak bir ustala sahiptirler ve akllara smaz bir hafiflikle koarlar." Yazar, Hotantolarn bu eviklii ou zaman ktlk yapmak iin kullanmamalarna aar; bununla beraber, aadaki rnekle de anlalaca gibi, bazen bu yolu tuttuklar olmutur: Hollandal bir gemi tayfas. Kap'ta karaya knca, on kilo kadar gelen ttn tomarn, ehre kadar tamak iin bir Hotanto'yu tutar. Gruptan biraz ayrldklar zamnn, Hotanto, gemiciye, koabilip, koamadn sorar; Hollandal Komak m? Evet, hem de ok iyi koabilirim' cevabn verir. Afrikal grelim, yleyse der. Ve ttnle birlikte kaarak hemen gzden kaybolur. Bu olaanst hz
karsnda akna dnen Hollandal gemici onun peinden komay aklndan bile geirmez ve ne ttnn ne de ttn tayan bir daha grmez. Hotantolarn grme yetenei o kadar abuk ve elleri o kadar emindir ki, Avrupallar bu derecelere uzaktan bile yaklaamazlar. Bir kuru byklnde 187 bir hedefi, yz adm mesafeden, bir ta atryla vururlar; asl artc olan da u ki, gzlerini bizim yaptmz gibi hedefe dikecek yerde durmadan hareketler yapar ve vcutlarn eip bkerler. Ta, grnmeyen bir el tarafndan atlm gibi grnr. mit Burnu Hotantolar hakknda bu anlatlanlarn aynn, Rahip du Tetre, Antilles adalar vahileri hakknda aa yukar aynen syler. zellikle gkte uan kuu ve suda yzen bal okla vurmalarn ver; okla vurduklar bal, dalp kanrlarm. Kuzey Amerika'nn vahileri de, gllkleri ve beceriklilikleri bakmndan, daha az nl deillerdir; Gney Amerika'da yaayan ve Hintli denilen yerlilerin g ve becerikliliklerini gsterecek bir rnek: 1746 ylnda, Buenos - Ayres'li bir Hintli Cadix'te krek cezasna arptrlnca, valiye, zgrln yeniden kazanmak iin bir enlikte hayatn tehlikeye koymay nerir; elinde bir ipten baka hibir silah olmad halde, en azgn boann zerine saldracak, onu yere serecek, iaret edilecek herhangi bir yerinden yakalayacak, eerleyecek, ona gem vuracak, srtna binecek ve bylece srtmdayken Torillo'dan karlacak en kzgn boalarla dvecek, birbiri ardndan hepsini emrededildii anda ve kimsenin yardm olmadan ldrecekti; bu olanak oha verildi. Hintli szn tuttu ve sz vermi olduu her eyi baard. Bunu nasl yaptn ve dvn ayrntlarn renmek iin olayn alnd, M. Gautier'nin "Observations sur l'histoire naturelle'nin birinci cildinin 262. sayfasna baklabilir. Sayfa: 37
g) M. de Bouffon yle diyor: Atlarn mr, btn teki hayvan trlerinde olduu gibi, byme alarnn uzunluu ile orantldr. Bymesi iin on drt 188 yl gereken insan, bu srenin alt-yedi misli, yani doksan veya yz yl yaayabilir. Bymesi drt yl olan at, bu srenin alt - yedi misli, yani yirmi be - otuz yl yaayabilir. Bu kurala aykr olan rnekler o kadar seyrektir ki, onlar, sonular karabilecek bir istisna gzyle bile grmemek gerekir. ri yar atlar, ince ve narin atlara gre daha az zamanda bydkleri iin daha az zaman yaarlar ve on be yandan itibaren de ihUyarlamlardr. (Histoire natrelle du cheval) Sayfa: 98 h) Et yiyen hayvanlarla meyve yiyen hayvanlar arasnda, bu fark kular da kapsadndan, (e) notunda sylediimden daha genel bir fark grdm sanyorum. Bu fark sadece bitki yiyen hayvan trlerinde bir batnda iki yavrudan fazlasnn dnyaya getirilmemesinden ve etoburlarda ise genellikle bu saynn almasndan ibarettir. Bu bakmdan doann dii hayvana verdii meme saysndan, amacn anlamak kolaydr; birinci trden olan hayvanlarn diilerinde, ksrakta, inekte, dii geyikte, koyunda vs. ancak iki meme bulunduu halde, dii kpek, dii kedi, dii kurt, dii kaplan gibi ikinci trden olan hayvanlarn diilerinde alt veya sekiz meme vardr. Tavuk, kaz, rdek, kartal, atmaca, bayku gibi et yiyen kular ok sayda yumurta yaptklar ve ok yumurta zerinde kulukaya yattklar halde, gvercin, kumru da neden baka bir ey yemeyen ve bir defada sadece iki yumurta yumurtlayp o kadarnn zerinde kulukaya yatanlar iin durum byle deildir. Bu fark konusunda ileri srlebilecek olan sebep, sadece ot ve bitki yiyen hayvanlar -hemen btn gn ayrda kalmalar yznden ve kendilerini beslemek iin ok zaman harcamak zorunda olduklar iin-
ok sayda yavruyu emziremeye-cekleridir; her eyi yiyenler ise yemeklerini bir anda 189 yiyip bitirdikleri iin, yavrularna ve avlarna yeniden hemen dneblirler ve kaybettikleri ok byk miktarda st telfi edebilirler. Btn bunlar zerine yaplacak pek ok zel gzlem ve ileri srlebilecek dnceler olabilir, fakat yeri buras deildir; bana bu kesimde doann en genel sistemini gstermi olmak yeter; bu, insan, et yiyen hayvanlar snfndan karmak ve meyve yiyerek yaayan hayvanlar arasna koymak iin yeni bir sebep salayan nedendir. Sayfa: 104 i) nsan hayatnn iyi ve kt yanlarn hesaplayan nl bir yazar, her iki toplam karlatrnca kt yanlar toplamnn iyi yanlar toplamn ok atn, btnyle alnnca hayatn insan iin hayli kt bir armaan olduunu bulmutu. Onun vard bu sonu, beni hi artmad; o, btn muhakemesini uygar insann yapsndan karmtr. Eer doa insanna kadar km olsayd ok deiik sonulara varm olaca insann kendi kendine verdikleri dnda derdi olmadn ve doann hakl olduunu farkedecei yar-gsna varlabilir. Kendimizi bu kadar mutsuz klmay baarabilmemiz, zahmetsiz olmamtr. Bir yandan insanlarn ok byk eserleri, bu kadar derinletirilmi bilimler, bulunmu bunca sanat, gemlenip kullanlm bunca g, doldurulmu uurumlar, yerle bir edilmi dalar, paralanm kayalklar, zerinde sefer yaplabilir hale getirilmi rmaklar, ilenmi topraklar, derinletirilmi gller, kurutulmu bataklklar, topran stnde ykselen ok byk yaplar, gemilerle kapl hale gelen deniz yz; teki yanda biraz dnce ile, insanlann mutluluu hesabma btn bunlardan kan gerek yararlar aratrld zaman, bu iler arasndaki orantszlk karsnda arplp kalnr ve kendi lgn gururunu, kendi kendisine kar bilmem hangi bo
190 hayranl beslemek iin insan maruz bulunduu ve doann onu korumak iin o kadar zen gsterdii btn bu yoksulluklarn peinde koturan krl ayplamaktan, knamaktan baka bir ey yaplamaz. nsanlar ktdr; yaanm ve srp giden ac deney, bunun kantlanmasna gerek brakmyor. Bununla beraber insan, doas bakmndan, iyidir; bunu kantladma inanyorum. yleyse onu bu derece dren, bayalatran toplum yapsndaki deiiklik, yapt ilerlemeler ve kazand bilgiler deilse, nedir? nsan toplumuna ne kadar hayran olunursa olunsun, uras gene doru olarak kalr: karlar birbirinin zararna olduu ve att lde, insanlar, zorunlu olarak, birbirinden nefret etmeye gtren, insanlar birbirlerine ancak grnte yardm eder ve aslnda birbirlerine akla gelebilecek btn ktlkleri yapar hale getiren, hep, insan toplumudur. Her kiinin aklnn kendisine, kamu aklnn btn topluma yapt telkinlerin tam tersini bilge szleri emrettii ve her kimsenin kendi karn bakasnn mutsuzluunda hatt felketinde arad bir iliki sistemi hakknda ne dnlebilir? Geimi yerinde belki bir tek adam bile yoktur ki agzl miraslar, ou zaman da kendi z ocuklar, gizliden gizliye, lmn dilemekte olmasnlar Denizde seyreden bir tek gemi yoktur ki, sulara gmlmesi herhangi bir bezirgan iin iyi haber olmasn. Bir tek ticarethane yoktur ki, borcunu demek niyetinde olmayan kt niyetli bir borlu, iindeki btn ktlarla ve evrakla birlikte yandn grmeyi istememi olsun. Komusunun bana gelen felketlerden sevinmeyen bir tek insan topluluu da yoktur. Bylece biz kendi karmz hemcinslerimizin zararnda buluruz ve hemen her zaman aramzdan birinin zarar tekinin gnencini ve refahn dourur.
Ama btn bunlarn hepsinden daha tehlikeli olan bir durum vardr ki o da udur: Kamunun bana gelen genel felketler biroklarnn bekledii ey ve umu191 dudun kimi hastalklarn gelmesini, kimi lmleri, kimi sava, kimi al ister. Verimli bir rn ylnn belirtileri karsnda zntden alayan korkun insanlar grmmdr. O kadar ok bahtsz kiinin canna veya mallarna mal olan o byk ve korkun Londra yangn, belki on binden fazla insann da zengin olmasn salad. Bilirim ki Montaigne, yapt tabutlar pahalya satarak yurttalarn lmnden byk paralar kazanan bir iiyi cezalandrd iin Atinal Demades'i kmar; fakat Montaigne'in ileri srd neden, o durumda herkesi cezalandrmak gerekeceidir; besbelli ki bu sebep benim gerekelerimi ancak dorular, yleyse bizim yzeysel iyi niyet gsterilerimizin ortasna, zne, ruhlarn ve yreklerin derinliklerinde olup bitenlerin iine iyice girilsin; ve btn insanlarn birbirinin yzne glmek, ama birbirinin kuyusunu da kazmak, birbirinin yok etmek zorunda olduklar, grevleri gerei birbirine dman ama karlar gerei birbirlerine kar kalle ve hilekr doduklar bir durumun ne olduu zerinde dnlsn. Bana, sadece, toplumun, her insann bakalarna hizmet etmekle kazanaca tarzda kurulmu bulunduu cevab verilecek olursa benim de buna karlk cevabm, insan baka insanlara zarar vermekle bundan daha fazlasn kazanyor olmasayd o durumun ok iyi olduunu sylemek olurdu. Hakl hibir kr yoktur ki haksz olarak kazanabilen tarafndan alm olmasn; insanlara yaplan hakszlk ve verilen zarar, onlara yaplan hizmetlerden ok daha fazla kr getiriyor. u halde yaplacak ey, cezadan kurtulmay salayacak yollar bulmaktan ibarettir. te bunun iindir ki gller btn glerini ve gszler btn kurnazlklarn bu uurda kullanrlar.
Karnn doyurmu olan vahi insan, btn doa ile bar halindedir ve btn insanlarn dostudur. Yiyecei iin dvmesi gerektii zaman da, bu dvten galip kmann gl ile yiyeceini baka yer192 de aramann gln karlatrmadan vurumaya girimez; ve kavgaya gurur karmad iin de, dv karlkl vurulan birka yumrukla sona erer; kavgay kazanan konu olan yiyecei yer, kaybeden de talihini baka yerde aramaya gider, herkes sakinleir. Ama toplum iinde yaayan insanda iler hep baka trl olur: nce yaamak iin zorunlu gereksinme maddeleri, sona gereksinmeden fazla olanlar sz konusu olur; sonra hayatn tatl zevkleri, daha sonra byk servetler ve sonra uyruklar, daha sonra da kleler gelir; bir an bile durup dinlenmek yoktur. Daha da garip olan u: Giderilmesi gereken gereksinmeler doal gereksinmeler olmaktan ne kadar ok uzak ve ne kadar az zorlu iseler bunlara kar duyulan tutkular da daha kts, bunlar giderme gc de o kadar artyor. yle ki, benim kahramanm, uzun gnen ve refah dnemlerinden sonra, birok hazineyi yiyip bitirdikten ve birok insan ykp yere vurduktan sonra, evrenin tek hkimi oluncaya kadar her eyi boazlamaya kadar varr. Btn insan hayatnn deilse uygarlam her insann iyzndeki gizli kendini beenmiliini ve gz ykseklerde olmann ahlki tablosu, ksaca, ite byledir. Uygar insann durumu ile vahi insann durumunu hibir pein hkme kaplmadan karlatran ve bunu yapmak elinizden geliyorsa, uygar insann ktlnden, gereksinmelerinden ve yoksulluklarndan baka, bir de straplara ve lme ne kadar yeni kaplar atn aratrn. Bizi tketen akl ve ruh aclarn, bizi yoran ve ykan iddetli tutkular, fakirlere fazlasyla yklenen ar almalar, zenginlerin kendilerini braktklar daha da tehlikeli geveklii ve kimini gereksinmeden kimini de arlklardan ldren durumu dnrseniz; o korkun besin
karkln, bu besinlere lezzet vermek iin bavurulan tehlikeli enilendirmeleri, bozuk yiyecekleri, hileli ilalar, bu ilalar satanlarn dzenbazlklarn, bu ilalar size veF. 13/193 renlerin yanllklarn, ilalarn hazrland kaplarn zehrini dnrseniz; bir araya toplanm ok sayda insan arasnda doan, yaay tarzmzn sebep olduu dayankszln olanak verdii, evlerimizin iinden ak havaya girip klarmzn ve ok tedbirsizce giyip kardmz elbise alkanlklarmzn ve nefis nazlarna an dknlmzn gerekli alkanlklar ha. line getirdii, ihmalinin veya yokluun hayatmza veya salmza mal olduu btn bakm ve ihtimamlarn meydana getirdii salgn hastalklara dikkat ederseniz; ehirleri tamamen yok eden veya altn stne getiren daha binlerce ehirliyi yok eden yangmla-r ve yer sarsntlarn hesaba katarsanz; ksacas btn bu sebeplerin devaml olarak bamzn stnde bulundurduu tehlikeleri bir arada dnrseniz, doann verdii dersleri bizim kk grmemizi no kadar pahal dettiini hissedersiniz. Baka yerlerde sava hakknda sylediklerimi burada yinelemeyeceim ama okumu yazm kiilerin, ordulardaki ve hastanelerdeki besin maddeleri mteahhitlerinin iledikleri korkun ilerin ayrntlarn bir defa olsun kamuya aklamay istemelerini veya buna cesaret etmelerini dilerdim. O zaman bunlarn en parlak ordular bile hiten de aa duruma sokan ve pek de gizli olmayan manevralarnn, dman kurunlarnn bitiinden daha fazla eri yok ettii grlr. Denizin her yl alkla olsun, skorpitle olsun, korsanlar tarafndan olsun, yangnla olsun, deniz kazalaryla olsun yuttuu insan says da daha ok artc bir hesap sonucu verir. Tasarlayarak adam ldrmeleri, zehirlemeleri, soygunculuklar ve hatt bu sularn, daha byk ktlkleri nlemek iin gerekli, ama bir kiinin lmn iki veya daha fazla insann lmne
mal ettii iin insan trnn kaybn iki misline karmaktan geri kalmayan, cezalarn da kurulmu mlkiyet dzeni hesabna yazmak gerektii aka bellidir. nsanlarn dnyaya gelmesini nlemek ve 194 doay aldatmak iin kullanlan, utan verici ne kadar yol, ne kadar ara var; bu aralara ister doann bu en sevimli eserini tahkir eden kaba, yozlam ve vahilerle hayvanlarn bilmedii, ancak uygarlam lkelerde ve bozuk muhayyilelerden doabilecek zevkler sebep olsun; ister bunlar sefahat ve ahlkszln kendilerine lyk rnleri olan gizlice ocuk drme olaylar olsun; ister ana ve babalarnn sefaletinin veya analarnn barbarca yzkarasmn kurban olan pek ok ocuun braklmas veya ldrlmesi yolu ile olsun; ve sonunda isterse bir ksmnn ve btn soylarnn hayat bo ilahilerle daha da kts baz kimselerin kaba kskanlna feda edilen bu bahtszlarn bozulup ypranmas Jci bu son halde doaya ift hakaret yaplm olur- ve buna maruz bulunanlarn grd ve grenek sonucu olarak grecekleri muamele ile olsun, durum deimez. Fakat bundan daha sk grlen ve daha da tehlikeli olan, babalk hakknn insanl aka kk drd binlerce durum deil midir? Babalarn ihtiyatsz basks yznden ne kadar istidat gizli kalm veya yolunu bulamayarak zorla baka yola sapmtr! Uygun bir durum ve ortam iinde sekinleebilecek olan ama eit olmayan nice evlenmeleri bozmu veya durum iinde mutsuz ve onursuz, lp giderler! Doa dzeni ile hep eliik olan bu sosyal dzen, mutlu olan ama eit olmayan nice evlenmeleri bozmu veya allak bullak etmi, nice iffetli e bu yzden onursuzlua srklenmitir: Ne kadar garip baka birlemeler vardr ki onlar karlar meydana getirmi, fakat ak ve mantk benimsememitir. Nice namuslu ve erdemli kar koca, birbirlerine uygun olmamak yznden, birbirlerine azap ektirirler. Babalarnn ve analarnn para
hrsnn kurban olan nice bahtsz gen kadnlar vardr ki ya ktlk yoluna dalarlar ya da keder dolu gnlerini gzyalar iinde geirirler ve kalbin reddettii ama sadece altnn meydana getirdii zlmez 195 balar iinde inler dururlar. Cesaretlerinin ve erdemlerinin kendilerini, hayattan, barbar bir g onlar, hayatlarn su veya umutsuzluk iinde geirmek zorunda brakmadan nce, koparp ayrd kadnlar bazen mutludurlar. Bahtsz ana ve baba, beni affedin ama, bundan, her zaman knanmaldrlar; dertlerinizi zlerek daha da aclatryorum, fakat bylece, hatt bazen doa adna, doann en kutsal haklarn inemeye cret, edecek herkese, sonsuz ve lmsz, gz korkutucu rnekler olsalar! Ben sadece uygarlmzn eseri olan bu kt kurulmu balardan bahsettim; fakat akn ve sempatinin meydana getirdii ve ynettii balarn sakncasz olduklar zannedilebilir mi? insan trnn z kaynanda, btn balarn en kutsalna kadar saldrya uradn ve bu saldr iinde, artk, doann sesine bile ancak zenginliine akl dantktan sonra kulak verildiini ve bu saldr ortamnda uygarlk kemekei erdemlerle ahlkszlklar birbirine kartrd iin, cinsel eilimlerde kendini tutma kanuna aykr ve cinai bir eylem saylmaya balar da bir baka insana hayat vermemek insanca bir eylem olur. Fakat bu kadar korkun olaylar rten perdeyi kaldrmayalm ve bakalarnn tedavi arelerini getirmeleri gereken hastal gstermekle yetinelim. , Bunlara mr ksaltan veya mizac ykan, madenlerde alma, eitli madenlerin, zellikle kurun, bakr, cva, kobalt, arsenik, arsenikli kkrt gibi maden cevherlerinin retime hazrlanmas gibi; her gn dlger, marangoz, dam ustas ve ta ocaklar iisi birok iinin hayatn kaybetmesine mal olan tehlikeli baka sanatlar gibi, salk bakmndan zararl meslekler eklensin ve btn bu konular
bir araya getirilsin; toplumlarn kurulmasnda ve yetkinleip olgunlamasnda insan trnn, birden fazla filozof tarafndan saptanm bulunan, azalma sebepleri grlebilecektir. Toplumlarn balatt hastal, kendi rahatna ve 1 bakalarnn kendilerine nem vermesine hrsla dkn olan insanlarda nlenmesi olanaksz bulunan, lks ve gsteri tamamlar; ve fakirleri yaatmak bahanesiyle -ki aslnda bunu yapmas gerekmez- herkesi fakir drr ve devleti erge insansz brakr. Lks ve gsteri, tedavi etmek iddiasnda bulunduu hastalktan ok daha kt bir devadr; daha dorusu kk veya byk herhangi bir devlette olursa ol. sun, meydana getirmi bulunduu uak ve yoksul insan ynlarn beslemek iin emekiyi ve yurtta ezer. ykar, bu yzden kendisi btn felketlerin en kt-sdr; lks ve gsteri, bu yzden, ayr ve imenleri obur kk bceklerle rtt iin yararl hayvanlarn beslenme aralarn ortadan kaldran ve duyulduu her yere alk ve lm tayan, o yakc gney rzgrlarna benzer. Toplumdan ve onun besleyip meydana getirdii atafattan, fizik yetilerden ok zihin yetilerinin pay sahibi olduu sanatlarla mekanik sanatlar, ticaret, edebiyat ve sanayii gelitiren, devletleri zenginletiren ve y-ok eden btn bu yararsz eyler doar. Bu zayflayp sona yaklamann sebebi ok basittir. Tarm, kolayca grlecei gibi, nitelii nedeniyle btn sanatlarn iin. de en az krl olmas gereken sanattr; nk tarmn rn btn insanlarn kullanmaktan en az vazgeebilecei eyler olduu iin, fiyatlarnn da en fakir insanlarn satn alma gcyle orantl olmas gereklidir. Ayn ilkeden bir de u kural karlabilir: Genel olarak sanatlarn krllklar yararllklar ile ters orantldr ve en gerekli olan sanatlarn, en sonunda, en ok ihmal edilen sanatlar olmalar gerekir. Buradan da endstrinin gerek stnl ve endstrinin ilerlemesinden
doan gerek sonu hakknda neler dnlmesi gerektii anlalr. En ok hayranlk duyulan uluslar, gsteriin, sonunda iine att btn yoksulluklarn sebepleri ite bunlardr. Sanatlar ve endstri yaygnlat ve geli196 197 tii lde, lksn srdrlmesi iin zorunlu olan vergilerle ykl ve hayatn ile alk arasnda geirmeye hkml, kk grlen ifti tarlasn terkedip, ekmek gtrmesi gereken ehre kendi ekmeinin peinde komaya gider. Bakentler, halkn aptallam baklarn hayran brakp arptka bo braklm tarlalar, srlmemi topraklad ve dilenci ya da soyguncu olmu ve yoksulluklarn bir gn ikence arknda veya sprntlkte sona erdirmeleri mukadder olan bahtsz yurttalarla dolup taan anayollar grp daha fazla inlemek gerektir. Bylece devlet bir taraftan zenginleirken bir taraftan da nfusu azalr; en gl krallklar, bollua ve tenhala kavumak iin bunca , almadan sonra, lkelerinin istil etmek korkun tutkusuna kaplan fakir uluslarn av olurlar; sonra bunlar da zenginleir ve zayflar ve bu halleri kendileri de bakalar tarafndan istil edilip yklncaya kadar srer. Bunca yzyl boyunca Avrupa'y, Asya'y ve Afrika'y kaplayan barbar ynlarn neyin meydana getirmi olabilecei bize, ltfen, bir defa aklansn. Bu olaanst nfus kalabalklarn, bunlar, sanatlarnn eritii hnere mi, kanunlarnn ok bilgece olmasna m, uygarlklarnn yetkinliine ve olgunluuna m. neye borludurlar? Bilginlerimiz, bize bu bilgisiz, bu gem-siz, babo, eitim grmemi, yrtc ve kaba insanlarn bu kadar oalmalar bir yana dursun, bulduklar veya avladklar yiyecek yznden kan kavgalarda, her an, nasl olup da birbirlerini boazlamadklarn sylesinler; bu zavalllarn, bizim gibi ok usta, ok da iyi bir askeri disipline sahip, bu kadar da iyi ve bilgece kanunlar olan insanlarn yzne
bakmak cesaretini bile nereden ve nasl bulduklarn bize aklasnlar; ve nihayet toplum Kuzey lkelerinde yetkinleip olgunlatndan beri ve insanlara karlkl devlerim ve bir arada sakin ve rahat yaamak sanatn . retmek iin bunca zahmete girildikten sonra, bu top198 lumun evvelce retmi olduu ok sayda insan gibi bir eyin artk ondan kmamasnn sebebini bize anlatsnlar. Sonunda birinin kp, bana, btn bu yce eylerin, yani sanatlarn, bilimlerin ve kanunlarn insanlar tarafndan ok akllca ve bilgece bir sebeple kurtarc bir veba .olarak, yani dnyamzn, sonunda, orada oturanlara ok kk gelmesi korkusuyla, insanlarn ar derecede oalmasn nlemek amacyla bulunmu olduu cevabn vermesinden ok korkuyorum. yleyse ne yapmal? Toplumu ykmak, o senin, bu benim i yok etmek ve ormanlara dnp yeniden aylarla birlikte yaamak m gerek? Bu, benim kartlarmn, varmalarn ve bylece mahcup dmelerini nlemekten o kadar holandm tarzlarna uyan sonu olurdu. Sizler ki, gklerden gelen ses henz kulaklarnza ermemitir ve kendi trnz iin ksa mr skunetle tamamlamaktan baka ama tamazsnz; sizler ki, elde ettiimiz uursuz eyleri, tedirgin akllarnz ve ruhlarnz, bozulmu yreklerinizi ve dizginsiz arzularnz ehirlerinizin ortasnda brakabilirsiniz; ilk ve en eski temizliinizi, bu madem ki size baldr, yeniden alnz, ediniz; ormanlara gidip adalarnzn sularn gzlerinizden ve belleklerinizden siliniz; kendi trnzn aalklarn, byk ahlki kusurlarn knamak iin onun bilgilerini de knamakla trnz bayalatrp aalatracamzdan korkmaynz. Bana benzeyen, tutkular balangtaki sadeliklerini ebediyen yok etmi olan, artk ot ve mee palamuduyla beslenemeyen, kanunlardan ve eflerden de vazgeemeyen, ilk atalarndan aldklar doast dersleri ile onurlandrlm olan, insanlarn eylemlerine -sahip
olduklarndan bu yana az zaman gemi olan-bir ahlki mana verme niyetinde, kendiliinden nemsiz ve baka herhangi bir sistemin iinde de aklanmas olanaksz bir davran, bir kural sebebi gren; ksacas, Tann'dan gelen sesin btn insanlar aydn199 la ve bilgiye ve cennetteki akl ve ruhlarn mutluluuna ardna inanm olan insanlara gelince-. Bunlarn hepsi, tanmay renirken uygulamak zorunda kaldklar erdemlerini kullanarak kendilerini beklemekte olmas gereken sonsuz ve lmsz dl hak etmeye alacaklar. yesi olduklar toplumlarn kutsal balarna sayg gsterecekler, hemcinslerini sevecekler ve btn gleriyle onlara hizmet etmeye aha. caklar, kanunlara, kanunlar yapanlara ve uygulayan lara titizlikle itaat edecekler, bizi ezmeye her zaman hazr olan ktye kullanmalar, arlklar ve felketleri nlemeyi, dzeltmeyi ve aclarn geici olarak dindirmeyi bilen iyi ve bilge prenslere zellikle sayg gsterecekler, tad isme lyk bu eflerin gayretini, onlara, korkusuzca ve dalkavuklua sapmadan grevlerinin hykln ve devlerinin zorluunu gstererek canlandracaklardr. Fakat gene de varln ancak b kadar saygdeer insanlarn yardmyla srdrlebi-len (-bu kadar saygy elde etmemeleri de pek sk arzulanan-), ve btn zenlere ramen grnteki yararlardan ok felket douran bir kuruluu ve bir anayasay da kk grmekten geri kalmayacaklardr. Sayfa: 105 j) Kendi kendimize ya da tarihiler, seyyahlar araclyla tandmz insanlarn kimi siyah, kimi beyaz, kimi de krmz renklidir; kiminin salar uzundur, kimi kvrck zenci sa tar banda; kiminin hemen btn vcudu kllarla rtldr, kiminin sakal bile yoktur. Dev gibi boylu insanlardan meydana gelmi topluluklar vard, belki hl vardr, bir abartma olabilecek olan Pigme masaln bir kenara braksak bile, bilindii gibi Lapon'lar ve hele
Groenland'llar ortalama insan boyunun ok altndadrlar. Drt ayakllar gibi kuyruklar olan insanlardan meydana gelmi top200 luluklar olduu iddia edilmektedir. Herodot'un ve ete. sias'n anlattklarna kr krne inanmasak bile, hi deilse geree ok benzeyen u gr karlabilir: eitli halklarn bugnknden ok farkl ve deiik yaama tarzlar izledikleri o eski alarda iyi gzlemler yaplm olsayd, vcudun eklinde ve alkanlklarnda bugn bizi ok daha fazla artan eitler grlrd. tiraz edilemez kantlar kolayca salanabilecek olan btn bu olaylar, kendi yrelerindeki nesnelerden gayrsna bakmaya alk olmayan ve iklim, hava, besin, yaama tarz, genel alkanlklarn ve zellikle birbiri ardndan gelen uzun kuak dizileri zerinde sreli etki yapan ayn sebeplerin artc gcn bilmeyenlerden baka kimseyi hayrette brakamaz. Ticaretin, gezilerin ve fetihlerin ayr ayr halklar daha da fazla birletirdii ve sk ulatrmann yaama tarzlarn birbirine daha ok yaklatrd gnmzde uluslar arasndaki baz belli farklarn azald gze arpar. rnein herkes, bugnk Franszlarn artk, Ltin tarihilerin anlattklar beyaz iri vcutlu ve kumral insanlar olmadklarn farkeder; oysa, kendileri beyaz tenli ve kumral olan Franklarn ve Normand'larn karmna etki yapan, Romallarn sk gelip gitmelerinin halkn doal yapsnda ve derilerinin renginde iklimin yapm olabilecei etkileri kaldrm olabilirdi. Binlerce sebebin insanlar zerinde meydana getirebilecei ve fiilen meydana getirdii bu eitlilik zerindeki btn bu gzlemler, beni, seyyahlarn fazla incelemeden, veya d yapda grdkleri baz farklar sebebiyle veya sadece bu hayvanlar konumadklar iin hayvan saydklar, insana benzeyen birok hayvanlarn, aslnda, ok eski zamanlarda rk ormanlar iinde dalm bulunduu iin kendisinde g halinde var olan yetilerini gelitirme frsatn bulamam,
hibir yetkinlik ve olgunlama derecesine ulaamam ve henz uygarlk ncesi ilkel doa durumunda bulunan vahi insanlar olup olmad konusunda kukuya d201 srd. Sylemek istediimi bir rnekle belirtelim; 'l'Histoire des Voyagesm eviricisi anlatyor: Kongo krall lkesinde. Dou Hindistan'da Orangutan denilen iri hayvanlardan ok sayda bulunmaktadr; bu hayvanlar ebeklerle insan tr arasnda bir ara durumundadr. Battel, Loango krallnda Mayomba ormanlarnda iki eit canavar grldn, bunlarn byklerine 'pongos', kklerine 'enjo. cos' ad verildiini anlatr. Birincilerin insanla tam bir benzerlikleri vardr, fakat ok daha iri yar ve ok daha uzun boyludurlar. Yzleri insan yz gibidir ama gzleri ok derine batmtr. Ellerinde, yanaklarnda, kulaklarnda kl yoktur fakat kalarnn kllar ok uzundur. Vcutlarnn geri kalan ksmlar ok kll olmakla beraber bu kllar o kadar youn deildir ve rengi esmerdir. Bacaklarnda baldr yoktur ve bu, onlar insandan ayran biricik ksmdr. Dik, iki ayak stnde yrrler ve yrrken elleriyle boyun kllarn tutarlar; snaklar, ormanlarn derinlikleridir; aalarn zerinde uyurlar ve orada, kendilerini yamurdan koruyacak bir eit saak gibi bir ey yaparlar. Yiyecekleri, meyve ve yabani cevizdir. Katiyen et yemezler. Ormandan geen zenciler, geceleri ate yakarlar; sabahleyin, oradan ayrlrken, pongo'larm atein etrafnda yer aldklarn ve ate snmedike oradan uzaklamadklarn grrler; nk pongolar, o kadar becerikli olduklar halde, odun getirerek atei srdrecek kadar akllar yoktur. Bazen sr halinde gezerler ve ormandan geen zencileri ldrrler. Oturduklar yerlerde otlayan fillerin stne de geldikleri olur ve yumruklaryla veya sopalarla o kadar tedirgin ederler ki, filler, feryatlarla kamak zorunda kalrlar. Pognos'lar canl ele gemezler, nk on kiinin zaptedemeyecei kadar grbz ve gldrler; fakat
zenciler anne pongo'yu ldrdkten sonra, analarnn vcuduna sk sk sarlan yavrular yakalarlar. Bu hayvanlardan biri ld za202 man tekiler onun cesedini dallar ve yapraklarla rterler. Purchass, bunlara unu ekliyor: Battel ile konu, malarnda ondan rendiine gre pongo'lardan biri kk bir zenci ocuunu karm ve ocuk, ormanda, hayvan topluluu iinde bir ay geirmi; nk pongo'lar yakaladklar insanlara, hi deilse insanlar onlarn yzne bakmad takdirde, hibir ktlk yapmazlarm; kk zenci de bunu grm. Battel teki canavar trn hi anlatmaz. Dapper, Kongo krall lkesinde, Dou Hindistan' da orang-utang, yani ormanda yaayan, adn tayan hayvanlarn pek bol olduunu doruluyor; Afrikallar bunlara quojas morros' adn verirlermi. Bu hayvann insana ok fazla benzediini, hatt baz seyyahlarn aklna bu hayvann bir kadn ile bir erkek maymundan olmu olmas olaslndan sz ediyor; bu, zencilerin bile reddettii bir kuruntudur. Bu hayvanlardan biri Kongo'dan Hollanda'ya getirilmi ve Orange prensi Frederic-Henri'ye sunulmutu. Bu hayvan, yanda bir ocuk boyunda ve orta bir imanlktayd; fakat omuzlar geni, vcudu iyi bir orantda, ok evik ve ok canl, bacaklar etli ve kuvvetli, vcudunun n ksm klsz fakat arkas siyah kllarla kaplyd. lk bakta yz insan yzne benziyordu, fakat burnu bask ve iriydi, kulaklar insan kula gibiydi; bu dii hayvann memeleri tombul, gbei batk, omuzlar iyi yerleik, ellerinde parmaklarla baparmak iyice ayrlm, batdrlar ve topuklar etli ve yalyd. ou zaman ayaklan zerinde ve dik yryor, hayli ar ykleri kaldrabiliyor ve tayabiliyordu. Su imek istedii zaman, su kabnn kapan bir eliyle dibine de teki eliyle tutuyor ve suyunu itikten sonra dudaklarn zarif bir hareketle siliyordu. Uyumak iin ban bir yasta koyarak yatyor ve kendisini yle bir zenle rtyordu ki yataktaki bir insan sanlabilirdi.
Zenciler bu hayvan hakknda garip eyler anlatrlar Kadnlara ve kzlara saldrmakla kalmaz, bazen, silahl insanlara da 203 saldrmaya cret edermi. Ksacas, eskilerin 'satir'inin bu hayvan olduunu gsterecek birok belirtiler var. Merolla, zencilerin avda bazen vahi erkek ve kadnlar yakaladklarn anlatrken belki de sadece bu hayvanlardan bahsediyordun Ayn Histoire des voyages*m nc cildinde de bu insan ekilli hayvan trlerinden bahsedilmektedir; orada bunlardan 'beggos' ve 'mandrill ad altnda sz ediliyor; fakat daha nceki anlatlanlara bakarsak, var olduklar iddia edilen bu canavarlarn insanlarla arasndaki farklarn, insanlarla insanlar arasndaki farklardan daha az olduu grlr. Aktarlan paralara baknca, sz geen hayvanlara vahi insan adn vermeyi yazarlarn niin reddettikleri anlalmyor; ama bu ekinmenin o hayvanlarn aptallndan ve konumay bilmemelerinden ileri geldiini tahmin etmek kolaydr. Bununla beraber bunlar, insanda konuma organ doal olmakla beraber konumann doal olmadn ve yetkinleip olgunlaabilme yetisinin uygar insan balangtaki halinden ne kadar ykseltmi bulunduunu bilenler iin zayf gerekelerdir. Bu anlatmlar bize veren satrlarn azl bu hayvanlarn ne kadar kt gzlenmi olduunu ve nasl pein hkmlerle grldn bize anlatr. rnein, bu hayvanlar doa garibesi diye anlatlyor fakat redikleri kabul ediliyor. Bir yanda Battel, ormandan gemekte olan zencilerin bu pongo'lar tarafndan ldrldn, br yanda Purchasse bu hayvanlarn yakaladklar zencilere, hi deilse onlar kendilerine bakmadklar /aman, hibir ktlk yapmadklarn anlatyor. Pongo lar, zencilerin yakt atein etrafndan, onlar ekilirken toplanrlar ve ate snnce de kendileri ekilirler; gerek, ite bundan ibarettir. imdi de gzlemcinin yorumunu grelim: nk
pongo'lar o kadar becerikli olduklar halde odun getirerek atei srdrecek kadar akllar yoktur. Battel'in ve onun yazlarn derleyen Purchasse'm, pongo'larn ekilmesinin iradelerinin de204 il de aklszlklarnn sonucu olduunu nasl anladklarn bulabilmek isterdim. Loango'nunki gibi bir iklimde ate hayvanlar iin o kadar gerekli bir ey deildir ve zenciler atei soua kar olmaktan ok vahi hayvanlar korkutmak iin yakmakta olsalar gerektir; u halde alevlere bakp biraz elendikten veya iyice sndktan sonra, pongo'larn hep ayn yerde kalmakla canlarnn sklaca ve et yemi olsalard sar-fedecek olduklar zamana gre ok daha fazlasn isteyen bitki ve yiyecek aramaya gitmeleri ok basit bir gerektir. Kald ki, bilindii gibi, hayvanlarn ou, insan da dahil, tembeldir ve bu tembellik onlarn doularnda vardr; bu yzden kesin bir zorunluluk olmayan her trl zeni gstermeyi reddederler. Nihayet, beceriklilii ve gc bu kadar vlen, llerini gmmeyi ve kendi balarnn stne dallardan at yapmay bilen pongo'larn atee al rp atmay bilememeleri ok garip geliyor. Ben, pongo'larn yapm olmas istenmeyen o ayn hareketi yapan bir maymun grmtm, hatrlarm: Geri aklm henz bu yne 'evirmi deildim ve bu yzden, knadm seyyahlarn yapt yanl ben de yaptm; maymunun kastnn atei beslemek mi yoksa sadece bir insann hareketle, rini taklit etmek mi olduunu incelemeyi ihmal ettim. Ama hangisi olursa olsun, sadece konumak yetisinden yoksun olduu iin deil, fakat zellikle, insann kendine zg ayrt edici nitelii olan yetkinleip olgunlaabime yetisinden yoksun bulunduu iin, maymunun bir eit insan olmad iyice gsterilmitir. Bu, orangutanlar ile pongo'lar zerinde ayn sonulara varmak iin gerekli olduu kadar zen gsterilmi olmayan, evvelce yaplm deneylerin sonucudur. Bununla beraber orangutan veya
teki maymunlar insan trnden olsalard, en dikkatsiz gzlemcilerin, bile bu yukarda sz geen hususu iyice dorulamalar mmkn olurdu; fakat byle bir deney iin bir tek kuak yeterli olmadktan baka, uygulanabilir saylmamas da ge205 reklidir; nk sadece bir varsaymdan ibaret olan, gerei syleyebilecek olan deneme nyargsz olarak yaplmadan nce, doru olarak gsterilmi bulunacakt. Bilgili bir dncenin meyvesi olmayan acele yarglar, arla konu olurlar. Eskilerin satir, faun, sil-ven isimleri altnda ilhlatrdklar varlklar bizim seyyahlarmz pongos, mandril, orangutan adlar altnda, rastgele, hayvan olarak kabul ediyorlar. Belki de, daha doru aratrmalar yaptldktan sonra, bunlarn hayvan veya ilh deil de insan olduklar bulunacaktr. O gne gelinceye kadar, tccar Battel'e, Dep-per'e, Purchasse'a ve btn teki derleyicilere inan-maktansa, bana yle geliyor ki, hepsinden fazla Mo-rella'ya, o okumu yazm dindar kiiye, grg tan olan ve btn temizlii ile birlikte ayrca zeki bir adam da olan Morella'ya inanmak iin. sebepler vardr. Bu gibi gzlemciler, yukarda bahsettiim, 1694 ylnda bulunan o ocuk hakknda acaba nasl bir yargya varrlard? O ocuk, hatrlanaca gibi, hibir zek belirtisi vermiyor, ayaklaryla elleri zerinde yryor, konumay hi bilmiyor ve insan sesine hi benzemeyen birtakm sesler karyordu. Bana olay anlatan filozof; yle devam eder: O ocuk birka sz sylemeyi reninceye kadar ok uzun zaman geti; bunu da ok acemi ve barbar bir tarzda yapmt. Konumaya balar balamaz ona ilk durumu ile ilgili sorular soruldu; fakat o, bu konuda, bizim beikte bamzdan geenleri hatrladmzdan daha fazla bilgi sahibi deildi. Bu ocuk, bahtszlk eseri, bizim seyyahlarm. zn eline dm olsayd, onun suskunluunu ve aklszln grr grmez, ya gerisin geriye ormana ya
da kapatlmak zere bir ahra gndermi olacaklarndan phe edilemez; sonra da oturur, gzel anlatmlar iinde, bu ocuktan, insana ok benzeyen ok acayip bir hayvan diye bahsederlerdi. Avrupallarn dnyann baka ksmlarna tatk203 lan ve durmadan yeni seyahat anlatmlar ve anlan yaymladklar u son drt yzyldan bu yana, ben kaniim ki, biz insan olarak sadece Avrupallar tanyoruz; hatt, edebiyat mensuplar arasnda bile arkas alnm olmayan batl inanlara ve acayip pein yarglara baklrsa yle grnyor ki, insan incelemek gsterili istemi altnda, aslnda herkes sadece kendi lkesi insann incelemektedir. Kiiler pekl gidip gelirler, ama yle grnyor ki felsefe hibir yere gitmez. Bunun sebebi, hi deilse uzak lkeler iin, apaktr; uzun seyahatlere yalnz drt eit insan, yani, denizciler, tccarlar, askerler ve misyonerler gider. Oy. sa bunlarn ilk arasndan iyi gzlemciler kaca beklenemez; drdnclere gelince, kendilerini arm olan yce eilim, bakalar gibi pein yarglarla dolu olmadklar zaman bile, ilerini doldurmu olduu iin, srf merak yznden ve isteyerek kendilerini aratrmalara verecekleri sanlmamal ve amalan olan daha. nemli almalara srt evirmi olmalar beklenmemelidir. Bundan baka yararl bir tarzda ncil'i telkin etmek iin sadece inan ve aba yeter; gerisini Tanr salar. Oysa insanlar incelemek iin Tann'nn kimseye vermekle ykmlenmedii yetenekler gereklidir ve bunlar da her zaman azizlerin kn deildir. Hangi seyahat kitabn aarsanz ayrt edici niteliklerin ve trelerin anlatldn grrsnz. Ama bu kadar ok ey anlatan insanlarn herkesin zaten bildii eylerden baka bir ey demediini ve dnyann teki ucunda sadece kendi yollarna devam ederken gzlerine arpanlar grebildiini anlaynca, uluslan birbirinden ayrt eden ve grmek iin yaratlm olan gzlere arpan gerek niteliklerin gzden kanlm
olduu anlalnca iyice anlr. Szde filozof geinenlerin aznda o kadar gevelenmi olan u gzel eski sz, ite buradan geliyor: insanlar, her yerde, birbirinin ayndr; her yerde ayn tutkulara ve ayn zaaf ve kusurlara sahip olduu iin de deiik halklan bir/ 207 birinden ayrt etmeye almak bounadr. Bunlar, tpk, Pierre ve Jacques'i, her ikisinin de birer burnu, birer az olduu iin, birbirinden ayrt etmenin olana olmadn sylemek kadar akla uygun szlerdir. Halklarn filozofa dnmeye kalkmad, fakat ateli bir renme arzusuna yakalanm Platon'lar, Thales'ler ve Phytagore'larm sadece renmek iin byk yolculuklara giritikleri, uluslara ait pein yarglar sarsmak iin de uzaklara gittikleri, insanlarn aralarndaki benzerlikler ve ayrmlarla tanmakta hayli ilerledikleri ve sadece bir yzyla veya bir tek lkeye ait olmayan, btn zamanlara ve btn lkelere ait olduu iin bilgilerin ortak bilimi adn tayan evrensel ve genel bilgileri edinmek iinde ok mesafe aldklar o mutlu zamanlarn yeniden doduu bir daha grlmeyecek mi? Eilginler ve ressamlarla birlikte, eski yaplarn kalntlarnn resmini yaptrmak veya yaztlar okutmak iin, byk masrafl uzun Dou seyahatleri yapan ve yaptran meraklarnn bykl hayranlk uyandrr. Fakat iyi bilgiler edinmi olmakla vnlen bir yzylda biri paraca, teki zek bakmndan zengin ve n kazanmay seven, lmezlii zleyen iki adamm birleip de birinin malndan yirmi bin ek harcayarak teki de mrnden on yl vererek hep talan ve bitkileri deil, fakat bir defa da insanlar ve onlarn trelerini incelemek, evi lmek ve dnmek iin harcanan bunca yzyldan sonra sonunda o evde oturanlar da tanmak isteini belirten nl byk bir dnya gezisi yapmamalarn ben zor anlayabiliyorum. Avrupa'nn kuzey, Amerika'nn da gney kesimlerini gezmi bulunan akademi yelerinin amac, buralarn filozof olarak
olmaktan ok geometrici olarak ziyaret etmekti. Bununla beraber La Condamine ve Maupertuis'lerin grp anlattklar blgeler, bu kimseler hem geometrici hem' de filozof olduklar iin, tamamen bilinmiyor saylamaz. Platon gibi gezmi olan ce208 vahirci Chardin, ran konusunda sylenecek hibir sz brakmam bulunuyor. in, cezvitler tarafndan iyi-ce gzlenmitir. Kempfer, Japonya'y az grd halde, bu lke hakknda zararsz bir fikir vermitir. Avrupallarn, kafalarndan ok keselerini doldurmak iin sk sk gittikleri Dou Hindistan halklarn bu anlatmlar kadar da tanmyoruz. Afrika'nn tm ve onun, renkleriyle olduu kadar ayrt edici nitelikleri ile garip ahalisi henz incelenmemitir. Btn yeryz, sadece isimlerini bildiimiz, uluslarla kapldr. Ve bu durumumuza bakmadan, insan cinsi hakknda yarglara varmaya kalkyoruz! Bir Montesqieu'nun, bir Buffon' un, bir Diderot'nun, bir Duclos'nun, bir d'Alembert'in, bir Condillac'm veya bu apta insanlarn yurttalarn aydnlatmak iin, ellerinden geldii kadar grp anlatarak, Trkiye'yi, Msr', Berberistan', Fas mpara-torluu'nu, Gine'yi, Cafres lkesini, Afrika'nn ilerini ve dou kylarn, Malabar kylarn, Moolistan' ve Ganj kylarn, Siyam ve Pegu ve Ava krallklarn, in'i, Tataristan' ve zellikle Japonya'y, sonra br yarmkrede Meksika'y, Peru'yu, ili'yi, Macellan topraklarn, doru veya yanl Patagonlan, Tkman lkesini, Paraguay, mmkn olsayd Brezilya'y ve nihayet Caraibes'lert, Florida'y ve btn vahi lkeleri gezdiklerini varsayalm; bu en nemli seyahat olurdu ve en byk zenle yaplmas gerekirdi. Bu yeni Her-kllerin bu hatrlanmaya deer seyahatten dndkten sonra, bu grdklerini doal, ahlk ve politik tarihini zaman bakmndan skntya dmeden, rahatlkla yazdklarn varsayalm. Bylece onlarn kaleminden yeni bir dnyann ktn grr ve kendi dnyamz da ta. nmay renmi
olurduk. Bunlar gibi gzlemciler u hayvann insan olduunu, bylece bir hayvann da hayvan olduunu ileri srdkleri zaman da onlarn bu sylediklerine inanmak gerekirdi. Ama bu inanc birtakm allade seyyahlara tanmak, byk bir basitlik olur; nk bunlarn baka hayvanlar zerinde F. 14/209 zmlenmesine kartklar ayn sorunu aslnda kondi-leri iin de ortaya atmak, bazen insann iinden gelir. Sayfa: 106 k) Bu, bana, son derece ak ve belli bir olay gibi gelir; ve filozoflarmzn doa halinde yaayan insanda bulduklar btn o tutkular nereden kardk. larn bir trl anlayamam. Doann kendisinin iste dii, maddi olarak zorunlu gereksinmeler ayr tutulursa, bizim btn gereksinmelerimiz alkanlklarmzdan -ki alkanlklar olmazsa hibir gereksinme de olmaz, veya arzularmzdan meydana gelir; insan bilecek durumda olmad eyi de arzu edemez. Bundan u sonu kar: Vahet halinde yaayan insan sadece bilebildii eyleri arzu ettii ve elde edilmesi kendi gc dahilinde olanlardan baka hibir eyi tanmad, bilmedii iin, onun ruhu kadar hibir ey sakin deildir, onun akl kadar da hibir ey snrl deildir Sayfa: 110 1) Locke'un Le Gouvernement Civiiinde deinmeden geemeyeceim doru grnebilecek bir itiraz buluyorum; bu filozof yle diyor: Erkek ile dii arasndaki birlemenin amac sadece dl vermek deil tr srdrmek olduundan, bu topluluk dllenmeden sonra da, hi deilse yavrularn yiyeceklerini ve kendi korunmalarn salamak iin gerekli olduu kadar, yani bunlar kendi yiyeceklerini ve kendi korunmalarn kendileri salayncaya kadar srmelidir. Yaradan'm sonsuz bilgeliinin kendi elleriyle meydana getirdii eserleri zerine kurduu bu kural, gryoruz ki insandan daha aa olan
210 hayvanlar daima ve tam olarak gzetmektedirler. Otla yaayan hayvanlarda erkekle dii arasndaki topluluk ancak iftleme olay kadar srer; nk anann memeleri kkler kendi balarna otlamaya balayncaya kadar onlar emzirmeye yeterli olduundan, erkek diiyi gebe brakmakla yetinir ve ondan sonra da ne dii ile ne de yavrularla ilgilenir; yaamalarna da bir katks olamaz. Ama avc hayvanlara gelince topluluk bunlarda daha uzun zaman srer; nk ana kendi z geimini salamaya ve ayn zamanda kendi avyla yavrularn da beslemeye yetiemeyeceinden ve av yolu otla beslenmekten hem daha fazla emek isteyen, hem de daha tehlikeli bir yol olduu iin, erkein de katlmas ortak ailenin bakm iin kesinlikle gereklidir. nk bu aile, dii gidip bir av yakalayp gelinceye kadar ancak diinin ve erkein zeni ile yaamakta devam edebilir. Ayn ey, btn kularda da grlr; ancak sreli yiyecek bolluunun erkei yavrular besleme zeninden hari tuttuu baz ev kular bu kuraln dnda kalr. Yavrular yuvalarnda yiyecee muhta, beklerlerken, erkein ve diinin, bu yavrular byyp uabilecek ve kendi yiyeceklerini kendileri salayabilecek hale gelinceye kadar yuvaya yiyecek tad grlr. Benim grme gre, insan trnn erkeinin ve diisinin teki varlklarn dayanamayaca kadar uzun sreli bir topluluu srdrmek zorunluluunun biricik deilse de balca nedeni ite burada yatar. Bu neden de, udur; bir evvelki ocuk anasnn ve babasnn yardmndan vazgeebilecek ve kendi gereksinmelerini kendi salayabilecek duruma gelmeden, kadn hemen, yeniden gebe kalabilir ve yeni bir ocuk dnyaya getirebilir. Bu yzden bir baba dnyaya gelmelerine sebep olduu yavrularn bakmna zen gstermek ve bu zeni uzun zaman srdrmek zorunda olduu iin bu ocuklar kendisinden edinip dourmu olan kadnla da kar-koca birliini srdrmeye ve bu top-
211 luluk iinde, yavrular yeni bir yavru dnyaya gelmeden de kendi balarnn aresine bakabilen ve bu yzden diierkek ba kendiliinden kopan, hem diisi hem de erkei serbest kalan, bu durumlar hayvanlar yeniden bir araya getiren yeni mevsim onlar yeni e-ler semeye zorlayncaya kadar sren baka yaratklara gre daha uzun zaman yaamak zorundadrlar. Bu noktada, insana bugnn olduu gibi yarnn da salamak iin gerekli olan nitelikleri vermekle insan topluluunun baka hayvanlarda dii ve erkek topluluunun srdnden ok daha uzun zaman srmesini istemi ve ona gre hareket etmi olan, bunu da ocuklar iin yiyecek biriktirmek ve onlara bir eyler brakmak zere erkein ve kadnn almasn tahrik etmek ve erkekle kadnn karlarn bir klmak iin yapm olan Yaradan'm bilgeliine ne kadar hayran kalnsa azdr. ocuklar iin hibir ey pheli ve kararsz bir balantnn veya kan-koca birliinin kolay ve sk sk bozulup zlmesinin getirebilecei kadar zararl olmad iin bu davran daha da deer kazanr. Beni bu itiraz burada aklamaya getiren doruluk sevgisi, bu itirazn yan sra, bu itiraz zmlemek iin deilse de aydnlatmak iin baz grler belirtmeye gtrd: 1 nce unu syleyeceim: Maddi konularda manevi kantlarn byk bir gc yoktur ve bu kantlar olaylarn gerek varln ortaya koymaktan ok, var elan olaylara hak vermeye yararlar. Oysa az nce yukarya aldm parada M. Locke'un kulland kant tr, ite byledir nk kadnla erkein birliinin sreli olmas insan tr iin yararl olmakla beraber, bundan, bu birliin doa tarafndan kurulmu olduu sonucu kmaz. Aksi halde uygar toplumu, sanatlar, ticareti ve insana yararl olduu iddia edilen her eyi de doann kurmu olduu sylenebilirdi. 2 M. Locke'un avc hayvanlarda erkek ile dii 212
arasndaki birliin ot yiyen hayvanlardakine gre daha uzun zaman srdn ve yavrularn beslenmesinde birbirlerine yardm ettiklerini nereden bulduunu bilmiyorum. nk kpein kedinin, aynn ve kurdun kendi diilerini attan, kotan, boadan, erkek geyikten ve btn teki drt ayakl hayvanlardan daha iyi tandklar grlm deildir. Tersine diinin yavrular korumas iin erkein yardm gerekli gibi grnr; nk bu trlerde anann yiyeceini arayp bulmas ok uzun zaman srer-, bu uzun arada, o yavrularn ihmal etmek zorundadr; oysa bir dii ay veya bir dii kurt avn hemen yutar ve ocuklarn alk ekmeden daha uzun zaman emzirebilir. Et yiyen hayvanlarn meme says ve yavrularn says ile sadece ot yiyen hayvanlardaki meme says ve yavrularnn says konusunda yaplan ve yukarda (h) notunda sz konusu ettiim gzlem bu dnceyi dorular. Bu gzlem coru ve genel ise, insan diisinin sadece iki memesi olduuna gre ve bir defasnda sadece bir yavru dnyaya getirdiine gre insann gerekten et yiyici olduundan kukulanmak iin bu da gl bir nedendir. yle ki Locke'un kard sonuca varmak iin onun dncesini tamamen tersine evirmek gerekirdi. Ayn ayrm kulara uygulamak da salam sonu vermiyor. nk akbabalar ve kargalarda erkekle di; arasndaki birliin kumrulardakinden daha devaml olduuna kim inanr? Evlerimizde iki evcil ku, rdek ve gvercin bulunur; bunlar bu yazarn kurmak istedii sisteme tam kart kantlar salar. Gvercin sadece yem yer ve diisi ile birbirlerine bal kalr ve yavrularn birlikte besleyip bytrler; her eyi yiyen rdek ise diisini de yavrularn da tanmaz ve onlarn beslenmesine de hi yardm etmez. Gene et yiyici de olan tavuklara baklnca horozun kulukaya yatm tavuk iin hibir skntya girdii grlmez. teki trlerde erkek diiyle yavrular beslemek zahmetini paylayorsa bu, kularn, umadklar ve analar tarafn213
dan emzirilmedikleri iin, babann yardmna drt ayakldan daha fazla bal olmalarndandr. 3 M. Locke'un dncesinin temeli grevini gren esas olay zerinde hayli pheler vardr. nk saf, doa halinde, onun iddia ettii gibi diinin, bir nceki yavru kendi gereksinmesini kendi bana giderecek duruma girmeden ok nce, yeniden gebe kaldn kabul etmek iin, M. Locke'un yapmad ve kimsenin de yapacak durumda olmad kesin olan baz deneyler yapmak gerekirdi. Kar ile kocann devaml olarak bir arada oturmas yeni bir gebelik drtlerin srf doa halinde de evlilik birliinde olduu kadar gebe kalma olana meydana getireceine inanmak ok gtr. Bu seyreklik belki de ocuklarn daha grbz olmasna yardm eder ve genliklerinde gebe kalma yeteneini ok ar olarak kullanmam olan kadnlarda bu gebe kalma yeteneini, daha byk bir yaa kadar uzatarak bir denkleme meydana getirmi olur. ocuklara gelince, kuvvetlerinin ve organlarnn, sz konusu ettiimiz ilkel duruma gre bizim aramzda daha ge gelitiine inanmak iin birok sebepler vardr. Ana ve babalarnn yaplarndan gelen zayflk, btn organlarn sarp sarmalamak ve iyice skmak suretiyle gsterilen zen, iinde bytldkleri yumuaklk ve geveklik, belki ana stnden baka bir stn kullanlmas bizim aramzda byyen ocuklarda doann ilk ilerlemelerine kar koyuyor ve bu ilerlemeleri geciktiriyor. Dikkatlerinin pek ok ey zerinde sreli olarak toplatlmas, oysa maddi glerinin hibir idman grememesi de ocuklarn gelimelerine engel oluyor. yle ki, akllarn birok tarzda dolduracak yerde doann onlardan istedii anlalan devaml vcut hareketleri yapmalarna olanak verilmi olsayd, ok daha erken yryecek, hareket edebilecek ve kendi gereksinmelerini kendileri giderebilecek durumda olacaklarna inanlabilir. 4 Sonunda, M. Locke'un kantlam olabilecei 214
ey, en fazla, kadnn ocuk sahibi olmas halinde erkein ona bal kalmas iin bir sebep var olmasdr. Ama M. Locke, gebelikten nce ve gebeliin devam sresi olan dokuz ay iinde erkein ona bal kalmas gerektiini asla kantlam deildir. Byle bir kadn bu dokuz ay sreyle erkek iin ilgisizse, hatta erkek onu tanmyorsa, doumdan sonra onun yardmna niin gidecektir? Sadece kendisine ait olduunu bilmedii gibi domasna karar vermedii, nceden de tahmin etmedii bir ocuun bytlmesine niin yardm edecektir? M. Locke, besbelli ki, soru konusu olan sorunu zmlenmi var sayyor. nk doumdan sonra erkein kadna niin bal kalacan deil, kadn gebe kaldktan sonra ona niin bal kalacan bilmek sz konusudur. Cinsel arzu giderildikten sonra kadnn er-kea ve erkein kadna artk gereksinmesi kalmaz. Erkein, yapt iin sonularnn neler olabilecei konusunda hibir tasas, hatt belki en kk bir fikri yoktur. Biri bir yana, teki baka bir yana giderler ve dokuz ay sonra birbirlerini hatrlayp hatrlamayacaklar bile phelidir. nk bu tr bir hafza, ifleme fiili bakmndan bir bireyin u bireyi baka birine yelemesini salar; ve metinde gstermi bulunduum gibi, insan anlaynda buradaki hayvanlk durumunda var saylamayacak kadar fazla bir ilerlemeyi veya bozulmay gerektirir. Demek ki bir erkein, yeni arzularn, evvelce tanm bulunduu bir kadn kadar kolaylk ve rahatlkla baka bir kadn da giderebilir; ve demek ki kadn, gebelik halinde ayn arzu ile dolu olduu varsaylsa bile -ki bundan hakl olarak pheleni-lebilir. baka bir erkek tarafndan tatmin edilebilir. Uygarlk ncesi doa halinde ise kadm ocuuna gebe kalnca ak tutkusunu artk duymad iin onun erkekle birlemesine kar olan engel ok daha byk olur; nk o zaman onun ne kendisini dllemi olan erkee ne de baka bir erkee hi gereksinmesi yoktu. u halde ne erkein ayn kadn aramas, ne de kad215
nn ayn erkei aramas iin sebep yoktur. Locke'un varsaym yklyor ve bu filozofun btn diyalektii, Hobbes'un ve daha bakalarnn iledikleri yanlla dmekten onu kurtaramyor. Bunlar uygarlk ncesi doa hali ile ilgili bir olay aklamak durumundaydlar; yani, insanlarn birbirlerinden ayr yaadklar ve byle bir insann baka birinin yannda bulunmas iin bir nedenin bulunmad, daha da kts, belki insanlarn da birbirlerinin yan banda yaamalar iin hibir nedenin bulunmad bir durumda olan bir olay aklamalar gerekirdi. Oysa toplum yzyllarnn, yani insanlarn birbirlerine hep yakn bulunmak iin bir nedenleri olduu ve byle bir insann baka bir insanm veya kadnn yannda kalmas iin ou zaman bir nedeni olduu yzyllarn tesine ap gitmeyi dnemediler. Sayfa: 111 m) Dillerin bylece kurulmasnn yararlar ve zararlar zerinde felsefi dncelere kendimi kaptrmamaya dikkat edeceim; genellikle yaplan yanllklara kar hcum etme izni bana verilmi olmad gibi, okumu yazm olanlar da benim szde aykr dncelerime karlk verecek kadar pein yarglara saygldr. yleyse, sz, zaman zaman, ounluun fikrine kar akln yannda saf tutmay su saymayan insanlara brakalm: nsanlar bu kadar dilin karmas gibi bir fetten kurtulabilmi, benzeri olmayan bu yntemden kopmu olsalard, anlatmak istediklerini hep iaretlerle, hareketlerle anlatabilselerdi, insanlarn mutluluundan hibir ey eksik olmayacakt. Ama gerekte iler yle oluyor ki, herkesin aklsz sayd hayvanlarn durumu bu noktada, bizimkinden ok daha iyidir; nk onlar duyumlarn ve dncelerini tercman ol210 madan ve hibir insan hele yabanc dilde konuurken yapamayaca kadar abuk ve belki ok daha baarl
olarak anlatyorlar. (Is. VOSSIUS, de Poemat. cant, et viribus rhythmi, s: 66) Sayfa: 115 n) Platon, srekli nicelik fikirleri ile bu fikirler arasndaki iliki ve orantlarn, en nemsiz sanatlarda bile ne kadar gerekli olduunu gstererek, Pala-mede'in saylar Truva kuatmasnda icat etmi olduunu iddia eden zamannn yazarlar ile hakl olarak alay eder; sanki Agamemnon, o zamana kadar, iki baca olduunu bilmiyormu gibi der. Gerekten, insanlar saylar ve hesab kullanmay bilmemi olsalard, toplumun ve sanatlarn Truva kuatmas srasnda bulunduklar duruma gelmi bulunmalarnn olanakszl anlalyor. Ama gene de teki bilgileri edinmeden nce saylan renmek gereklilii, bulmay dnmekten daha kolay klmaz. Saylarn isimleri bir defa renilince bunlarn anlamlarn aklamak ve bu isimlerin temsil ettii fikirleri akla getirmek kolaydr; fakat bunlar icat etmek iin bu ayn fikirleri kavramadan nce, felsefi dncelere alk olmak, varlklar sadece kendi zleriyle ve btn baka alglardan bamsz olarak ele almaya alkn olmak gereklidir, bu ok zor, ok metafizik, ok az doal olan ve var olmadka bu fikirlerin bir cins veya trden baka bir cins veya tre aktanlamayaca, saylarn evrence] ligi de salanamayacak olan bir soyutlamadr. Vahi bir insan sa baca ile sol bacan birbirinden ayr olarak dnebilir veya iki ayaa sahip olduunu dnmeden, onlarn ikisine birden blnmez bir btn fikri altmda bakabilir. nk bize bir nesne izen temsil edici dnce baka bir eydir, onu belirleyen saysal fikir baka bir eydir. O vahi adam, bee kadar 217 say sayamaz; ve ellerini birbirine yaptrd zaman parmaklarnn birbirine tamamen uyduunu grmekle beraber, onlarn sayca eit olduunu dnebilmekten uzaktr; salarn saymay nasl bilmiyorsa, parmaklarn saymay da ylece bilmez. Ve ona saynn ne demek olduu
anlatldktan sonra, birisi kp da ona, ayaklarmdaki parmak saysnn ellerindeki parmak says kadar olduunu sylemi olsayd ve ayak parmaklarn karlatrp bu sylenenin doru olduunu bulunca ok arrd. Sayfa: 120 o) zsayg ile kendini sevme birbirine kartrlmamaldr. Bu iki tutku nitelikleri ve sonulan ile birbirlerinden ok farkldrlar. Kendini sevme, btn hayvanlar kendini korumaya ynelttii gibi insanlarda da, akl tarafndan ynetildii ve acma duygusu tarafndan yumuatld iin, insanlk ve erdemi douran, doal bir duygudur. zsayg ise toplum hayat iinde domu, her bireyi kendini baka her eyden stn tutmaya gtren, insanlara birbirlerine kar yaptklar btn ktlkleri esinleyen ve onurun da gerek kayna olan, bantl ve yapma bir duygudan baka bir ey deildir. Bu kabul edilince, ben derim ki, bizim ilkel durumumuzda, gerek doa halinde, zsayg yoktur; nk herkes kendini, kendisini seyreden biricik varlk gzyle grd iin, evrende kendisine kar ilgi duyan varlk gzyle grd iin, kendi gc dahilinde olmayan kyaslamalardan kaynan alan bir duygunun' ruhunda yeermesi olanakszdr. Ayn sebeple bu adam, kin ve intikam gibi yalnz uranlan hakaretlerden doan tutkulara sahip olamaz. Hakareti meydana getiren, ktlk deil de kk grme veya zarar verme amac olduu iin, birbirlerine deer vermeyi veya ken218 dilerini birbirleriyle kyaslamay bilmeyen insanlar, kendi karlarna uygun bulduklar zaman, fakat karlkl olarak birbirlerine asla hakaret etmeden, birbirlerine kar ok fazla zor kullanabilirler. Ksacas, kendi hemcinslerini sadece baka trden hayvanlar gibi gren her insan, daha zayf olann elinden avn kapabilir ve kendi avn en glye sunabilir; ve bunlar yaparken ve vurgunlar, en kk hakaret veya kk grme hareketi saymadan, bir
baarnn veya baarszln verdii acdan veya sevinten baka hibir tutku duymadan, doal olaylar olarak kabul eder. Sayfa: 145 p) Son derece dikkat ekici bir eydir ki; Avrupallar, yllardan beri, dnyann eitli lkelerindeki vahi insanlar kendi hayat tarzlarna getirmek iin o kadar skntya girdikleri halde, Hristiyanln yardm i!e bile, bir tekini dahi kazanamamlardr. nk bizim misyonerlerimiz bazen onlar Hristiyan yapmay baarabilmilerdir, fakat uygar kiiler yapmay hibir zaman baaramamlardr. Onlarn bizim trelerimizi almaktan ve bizim tarzmzda yaamaktan duyduklar yenilmez nefretin stesinden hibir ey gelemez. Bu zavall vahiler, iddia edildii kadar mutsuz iseler, bizim gibi uygarlamay ve bizim aramzda mutlu yaamay, nasl bir aklszlkla durmadan reddediyorlar? Oysa, birok yerlerde okuduumuza gre, Franszlar ve baka Avrupallar bu milletlerin arasna isteyerek snmlar, bu garip hayat tarzn terke-demeden btn hayatlarn onlarn arasnda geirmilerdir ve akl banda misyonerlerin bile o kadar kk grlen bu insanlar arasnda geirdikleri sakin ve temiz gnleri, yrekleri szlayarak, andklar grlr. O vahilerin kendi durumlar ile bizim durumumuzu doru bir ekilde yarglayacak kadar akl ve bilgi sa219 hibi olmadklar sylenecek olursa, ben de u cevab veririm: Mutluluu saptamak, akl ii olmaktan ok, duygu iidir. Ama bu vahilerin kendi yaama tarzlarnda bulduklar zevki anlamak iin gereken akl ve ruh durumu hakkndaki fikirlerimizden daha da uzakta, vahilerin bizim yaama tarzmzdan aldmz zevki anlamalar iin iinde bulunmamz gereken akl ve ruh durumumuz hakkndaki fikirleri vardr. Gerekten, baz gzlemlerden sonra, btn almalarmzn sadece iki nesne zerine yneldiini grmek kolaydr; bunlar da yaama rahatlklar ve
kolaylklar ile bakalar arasnda kendimize verdiimiz deer ve saygdr. Fakat bir vahinin hayatn ormanlar arasnda geirmekten, veya balk avlamaktan veya bir tek ses karmay bilmeden ve renmeyi de dert edinmeden kaval flmekten ald zevki dnebilmek iin hibir yolumuz, aracmz var m? Paris, Londra'ya ve daha birok ehirlere birok defalar vahi insanlar getirildi. Onlarn gzlerinin nne lksmz, bolluumuzu, zenginliklerimizi ve en yararl ve en fazla merak uyandrc sanatlarmz sermek iin zen gsterildi. Btn bunlar, onlarda, en ufak bir agzllk uyandrmadan, sadece aptalca bir hayranlk uyandrd. Otuz yl kadar nce ngiltere sarayna getirilmi olan, bir Kuzey Amerikal yerli efini hatrlyorum. Onun houna gidebilecek hediyeler bulabilmek amacyla gznn nnden binlerce ey geirmilerdir ama aldrd bir ey bulmadlar. Silahlarmz ona ar ve kullansz grnd, kunduralarmz ayaklarnda yara yapt, elbiselerimiz skt; o, her eyi, hrnlkla geri eviriyordu. Sonunda, bir yn rty eline geirince onu omuzlarna atmaktan haz duyduu grld. Hi deilse bu eyann ie yaradn kabul ediyor musunuz? diye hemen soruldu. Evet! diye cevap verdi, -bu, bana hemen hemen bir hayvan derisi kadar iyi gibi grnyor. Bu iki eyi yamur altnda denemi olsayd, bunu bile sylemezdi.' 220 Alkanlklar, herkesi kendi yaama tarzna baladndan vahi insanlarn bizim yaama tarzmzda iyi'olan eyleri grmelerini nledii sylenebilir; o zaman da alkanln, vahileri kendi yoksulluklarndan aldklar zevk iinde tutmakta gsterdii gcn, Avrupallar kendi mutluluklarndan yararlanmak iinde tutmakta gsterdii gten daha fazla olduunu grmek, hi deilse, olaanstdr. Ama bu sonuca itiraza da karlnda bir tek kelime sylemenin bile olana olmad bir cevap verilebilir; bouna zorla uygarlatrlmaya allan gen
vahiler hatrlatlmadan, Danimarka'da yetitirilmeye allan fakat kederin ve umutsuzluun, ya i knts ile ya da yurtlarna yzerek dnmek giriimi ile atldklar denizde boularak yok olan Grnlandllar ve slandllar sz konusu etmeden, ben, doruluu sabit olan ve Avrupa uygarlnn hayranlarnn incelemesini istediim bir tek rnek vermekle yetineceim: mit Burnu'ndaki (Kap) Hollandal misyonerlerin btn abalan, bir tek Hotanto'yu bile Hristiyan yapamad. Kap valisi Van der Stel, bunlardan birini ocukluunda yanma alm, Hristiyan dininin ilkeleri iinde ve Avrupa detleriyle yetitiriyordu. yi giydiriliyor, birok diller retiliyordu ve ocuun ilerlemeleri, eitimi iin gsterilen zene karlk veriyordu. Onun zeksndan ok umutlu olan vali, onu, kumpanyann ilerinde yararl olarak kullanlan bir genel komiserle birlikte Hindistan'a gnderdi. Komiserin lmnden sonra, ocuk, Kap'a dnd geldi. Dnnden birka gn sonra akrabalar olan baz Hotanto-lar ziyarete gittiinde, Avrupal klndan soyunmaya, bir koyun postuna brnmeye karar verdi. Eski elbiselerini sard bir paketi tayarak, bu yeni klnda kaleye dnd, paket iindeki elbiseleri valiye, u nutukla birlikte, verdi: Bu takmdan ebediyen vazgetiime ltfen dikkat ediniz, Msy. Hristiyanlktan da btn hayatm boyunca vazgeiyorum. Benim kararm, 221 atalarmn dininde, tarzlarnda ve detleri iinde yaamak ve lmektir. Sizden bir tek iyilik istiyorum: s-tmdeki gerdanl ve tadm saldrmay bana braknz; ohlan sizi sevdiim iin alkoyacam. bunlar syledikten sonra, Van der Stel'in cevabn beklemeden kap gzden kayboldu ve bir daha da onu Kap'ta gren olmad. (Histoire des Voyages, Tome V, s: 175) Sayfa: 153
q) Bu sylediklerime u itiraz yaplabilir: Byle bir kargaalkta insanlar, birbirlerini srarla boaz-layacaklar yerde, dalmalarn nleyen snrlar da bulunmamak artyla, dalabilirlerdi. Fakat, nce, bu snrlar bizzat dnyann snrlan olurdu; ve doa halinden ileri gelen ar nfus fazlal da dnlrse, bu durumda dnyann bir araya gelmek zorunda kalm insanlarla batan baa kapl hale gelmi olaca yargsna varlr. Bundan baka, gelen sknt ve ktlk hzla gelseydi bu insanlar darmadan olurlard, bu deiiklik de ksa zamanda gerekleirdi. Ama bunlar boyunduruk altnda dnyaya geliyorlar, arln hissettikleri zaman da onu tamak alkanlna sahip bulunuyorlar ve onu krp atacaklar frsat beklemekle yetiniyorlard. Nihayet, kendilerini bir arada toplu bulunmaya zorlayan binlerce rahatla ve kolayla artk alm bulunduklar iin dalmalar, ilk zamanlarda olduu kadar kolay deildi; o ilk zamanlar ki kimsenin kendisinden bakasna gereksinmesi olmad iin, herkes, baka birinin raz olmasn beklemeden, kendi yolunu tutuyordu. Sayfa: 156 r) Mareal Vilard unu anlatr: Seferlerinden birinde, yiyecek mteahhitlerinden birinin an dzen222 bazlklan orduyu skntlara sokmutu ve bu yzden mrldanmalar balamt. Bu sebeple mareal, mteahhidi iyice halam ve asmakla tehdit etmiti. Dzenbaz byk bir cretle 'bu tehdidiniz beni ilgilendirmiyor; ben size yz bin eks olan bir adamn aslmayacam rahata syleyebilirim' cevabn verdi. Mareal saf saf ekliyor: Nasl olduunu bilmiyorum, ama. aslmay yz defa hak etmi bulunduu halde, gerekten aslmad. Sayfa: 171 s) Datmc adalet, uygar toplumda uygulanabilir olduu zaman bile doa halindeki sert adalete kar olurdu. Devletin btn yeleri, yetileri ve gleri ile orantl olarak devlete hizmet borlu olduklar iin yurttalarn da
yaptklar hizmetle orantl olarak sekin ve gzde durumda olmalar gerekirdi. Isocrate'n bir yazsn ite bu anlamda anlamak gerekir; oradtl Isocrate, ilk Atinallar, biri btn yurttalar arasnda aynm gzetmeden herkese ayn miktar pay vermekten ibaret olan, teki ise herkese deerine gre vermek olan iki tr eitlik arasnda hangisinin daha yararl olduunu ayrt etmeyi iyi bildikleri iin ver. Bu hatibe gre bu usta politikaclar, iyi insanlar ile kt insanlar arasnda hibir ayrm yapmayan o haksz eitlii yasaklayp ortadan kaldrarak, herkesi deerine gre mkfatlandran veya cezalandran eitlie sk skya sarlrlar. Fakat, ilkin, ne kadar dk bir bozukluk derecesi iinde bulunursa bulunsun, kt ve iyi insanlar arasnda hibir ayrm yapmayan hibir toplum var olmamtr. Ve kanunun yargya kurai olacak tam bir l tespit edemedii treler sorununda yurttalarn kaderini veya mevkiini yargcn keyfine ve insafna brakmamak iin ona sadece eylemler hakknda karar verme yetkisi braklarak, kiiler hakkm223 da yarg yetkisinin tannmamas ok akllca ve bilgece olmutur. Censr'leri ancak eski Romalannki kadar saf ve temiz treler destekleyebilirlerdi; bizim aramzda da byle mahkemeler bulunsayd, her eyi altst ederlerdi. yi insanlarla kt insanlar arasnda ayrm yapmak ancak kamunun deer vermesiyle veya vermemesiyle mmkn olabilir. Yarg, ancak, sk skya kanunla yarglar. Ama trelerin gerek yargc, halktr; halk ise drst ve bu konuda bilgili, bazen al-datlabilen, fakat hibir zaman bozulamayan ve satn alnamayan bir yargtr. Demek ki yurttalarn toplum iindeki mevkileri kiisel deerlerine gre deil -nk bu, yargca kanunu hemen hemen keyfine gre uygulamak yolunu brakmak olurdu- fakat devlete yaptklar ve daha shhatli ve tam bir deerlendirmeye elverili hizmetlerine gre dzenlenmelidir. 224
Jean - Jacgues Rousseau (1712 - 1778), Cenevre doumlu Fransz filozofudur. Voltaire ile birlikte Byk Fransz Devriminin ideolojik temellerini atan filozoflarn en nemlileridir. Rousseau, kk burjuva kitlelerinin, halkn ideolojisini dile getirmi, iktidarlarla en kk anlamay dahi reddetmitir. Bunu yaparken DYALEKTK dncenin ncln yapm, eserlerinde diyalektiin kurallarn Hegel'den ok nce uygulamtr. Yazar olarak ilk nce Bilimler ve Sanatlar zerine konuma's ile n kazanm, nsanlar arasndaki eitsizliin Kayna, Yeni Heloise, Toplumsal Szleme, pedegoji eseri olan Emile, tiraflar, Bir Yalnz Gezerin Hayalleri eserlerini yazmtr. Snfsal adan Fransz Devrimini en ok o etkilemitir. ISBN 975-468-026-4 789754"680263" Jean Jacques Rousseau _ nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki
e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi
bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitab Tarayan ve Dzenleyen Arkadaa ok ok teekkr ederiz. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Tarayan: Sleyman Yksel www.suleymanyuksel.com suleymanyuksel@suleymanyuksel.com Jean Jacques Rousseau _ nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna

Jean Jacques Rousseau Insanlar Arasindaki Esitsizligin Kaynagi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jean Jacques Rousseau Insanlar Arasindaki Esitsizligin Kaynagi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

You might also like