6924

UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS
DOKTORA TEZ
Mustafa zgr KESK N
UKUROVA YRES KUVARS T LETMELER NDE B LG SAYAR DESTEKL EV D ZAYNI VE EV STAB L TE ANAL ZLER
MADEN MHEND SL ANAB L M DALI
ADANA, 2008
Z DOKTORA TEZ
UKUROVA YRES KUVARS T LETMELER NDE B LG SAYAR DESTEKL EV D ZAYNI VE EV STAB L TE ANAL ZLER
Mustafa zgr KESK N UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS MADEN MHEND SL ANAB L M DALI Danman : Do. Dr. Ahmet M. KILI Yl : 2008 Sayfa: 256 Jri : Prof. Dr. Mesut ANIL Do. Dr. Cengiz D. AT Do. Dr. Ahmet M. KILI Yrd. Do. Dr. Hakan Gneyli Yrd. Do. Dr. mit ATICI
Doktora tezi olarak hazrlanan bu almann amac, lkemizdeki Kuvarsit ocaklarnda, mevcut basamak ve niha evler iin ev durayllk analizleri yapmaktr. Durayllk analizi yapabilmek iin ncelikle, arazide sreksizliklerin ynelim, eim ve durumlar ile mevcut formasyonlar belirlenmitir. Ocaklardaki mevcut basamaklarn ve evlerin geometrisi tespit edilmi ve ocaktaki kaya birimlerinin laboratuvarda birim hacim arlk, nokta yk dayanm indeksi, tek ekseli basma dayanm ve makaslama deneyi ile kohezyon ve isel srtnme as deerleri bulunmutur. letmelerin ev stabilite durumunlarn belirtmek iin Fransada Ecoles des Mines de Pariste gelitirilen Stab ve Degrs bilgisayar yazlmlar yardmyla, mevcut ve niha ocak plan zerinde ev durayll analizleri gerekletirilmitir. Anahtar Kelimeler: Kuvarsit oca, ev durayllk analizi, Emniyet katsays, Sreksizlik.
ABSTRACT PHD. THESIS
COMPUTER BASE SLOPE DESIGN AND SLOPE STABILITY ANALYSIS IN QUARTZITE QUARRIES OF CUKUROVA REGION
Mustafa zgr KESK N DEPARTMENT OF MINING ENGINEERING INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF UKUROVA Supervisor : Assoc. Prof. Dr. Ahmet M. KILI Year : 2008 Pages: 256 Jury : Prof. Dr. Mesut ANIL Assoc. Prof. Dr. Cengiz D. AT Assoc. Prof. Dr. Ahmet M. KILI Assist. Prof. Dr. Hakan GNEYL Assist. Prof. Dr. mit ATICI
The aim of this PHD thesis is to realize the slope stability analysis in present and final slopes for quartzite quarries in our country. For realize the stability analysis, firstly orientation and pendage of the discontinuities and existent formations are determined in-situ. The geometry of present and final slopes are determined and the unit weight, point load index, uniaxial compressive strength and cohesion and friction angles based on shear strength test were designated. Furthermore due to use for the slope stability calculations; cohesion and internal friction angles are found by doing the shear strength tests. It was realized the slope stability analysis on present and final slopes to aid of software names that are Stab and Degrs which were developed by Ecoles des Mines de Paris in France for the slope stability situations of the quarries. Key Words: Quartzite quarry, Slope stability analysis, Security factor, Discontinuity.
II
TEEKKR ncelikle benden esirgemedikleri destekleri iin hocalarm ukurova niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Maden l. Anabilim Dal Bakan Sayn Prof.Dr. Mesut ANILa, danmanm Do.Dr. Ahmet M. KILIa, Sayn Do.Dr. Cengiz D. AT e, Yrd.Do.Dr. Hakan GNEYL ve Yrd.Do.Dr. mit ATICIya, Cami Madencilik A.., Feke, Ovack, Bayrky ve Yalky mdr, ef, mhendis ve alanlarna sonsuz teekkrlerimi sunarm. almann temelini oluturan bilgisayar yazlmlarna ulamam salayan, bu yazlmlarn gerek kullanm ve gerekse ktlarn deerlendirilmesi aamasnda yardmlarn esirgemeyen, Paris Ulusal Madencilik Okulu (cole Nationale Suprieure des Mines de Paris)na bal Ak Ocak letmecilii Enstits (CESECO) Direktr Sayn Jean-Alain Fleurissona, ev stabilitesi almalarnda yardmlarn esirgemeyen Sayn Roger Cogeana, Mhendislik Jeolojisi Birimi (CGI) Bakan Sayn Michel Deveughle, Paris Ulusal Madencilik Okulu D likiler Direktr Sayn Jean du Mouzaya teekkr bir bor bilirim. Hayatmn hibir aamasnda beni yalnz brakmayan anneme, babama, kz kardeime, ablama, eniteme ve biricik yeenim Peline sonsuz teekkrlerimi sunarm.
III
NDEK LER Z
SAYFA
.................................................................................................................. I
ABSTRACT ............................................................................................................II TEEKKR ............................................................................................................II NDEK LER ..................................................................................................... IV S MGELER ve KISALTMALAR ........................................................................ XI ZELGELER D Z N ..................................................................................... XIII EK LLER D Z N ............................................................................................. XV 1. G R .................................................................................................................. 1 2. NCEK ALIMALAR ................................................................................... 5 3. EV STAB L TES ve ANAL Z YNTEMLER ........................................... 12 3.1. Kaya evleri ................................................................................................. 12 3.1.1. Kaya ev Tasarm Yntemleri ............................................................ 14 3.1.1.1. Snr Denge Analizi (Deterministik) ........................................ 17 3.1.1.2. Hassasiyet Analizi .................................................................. 22 3.1.1.3. Probabilistik (Olaslkl) Tasarm Yntemleri .......................... 23 3.1.1.4. Yk ve Diren Faktr Tasarm (LFRD) ................................ 27 3.2. ev Yenilme Trleri ..................................................................................... 29 3.2.1. Dzlemsel Yenilme............................................................................. 29 3.2.1.1. Yeralt Suyunun Duraylla Etkisi ......................................... 34 3.2.1.2. Kritik ekme atlann Yeri ve Derinlii .............................. 35 3.2.1.3. Durayszlk Belirteci Olarak ekme atla ............................ 37 3.2.1.4. Kritik Kayma Dzlemi Eimi ................................................. 38 3.2.1.5. Przl Bir Yzey zerindeki Kaymann Analizi ................... 38 3.2.2. Kama Tipi Yenilme ............................................................................ 39 3.2.3. Dairesel Yenilme ................................................................................ 44 3.2.4. Devrilme Yenilmesi ............................................................................ 49 3.2.4.1. Blok Devrilmesi ...................................................................... 49 3.2.4.2. Bklme Devrilmesi ............................................................... 49 3.2.4.3. Blok-Bklme Devrilmesi ...................................................... 50 3.2.4.4. kincil Devrilme Trleri .......................................................... 50
IV
3.3. Kaya Dayanm zellikleri ve lmleri ...................................................... 51 3.3.1. Sreksizliklerin Kesme Dayanm ....................................................... 55 3.3.2. Kohezyon ve Srtnme Asnn Tanm ............................................. 55 3.3.3. Kaya Yzeylerinin Srtnme As ..................................................... 58 3.3.4. Eimli Bir Dzlemde Makaslama ....................................................... 58 3.3.5. Yzey Przll ............................................................................. 59 3.3.6. Sreksizlik Dolgusu ............................................................................ 62 3.3.7. Sreksizliklerin Kesme Dayanmna Suyun Etkisi ............................... 64 3.3.8. Laboratuvarda Kesme Dayanm Deneyi ............................................. 65 3.3.9.ev Yenilmelerinden Geriye Analiz Yoluyla Kaya Ktlelerinin Kesme Dayanm............................................................................................. 66 3.3.10. atlakl Kaya Ktleleri in Hoek-Brown Dayanm Kriteri ............... 68 3.3.11. Genelletirilmi Hoek-Brown Dayanm Kriteri ................................. 69 3.3.12. Mohr-Coulomb Kriteri ...................................................................... 72 3.3.13. Islak Kararllk .................................................................................. 76 3.3.14. Basn Dayanm ............................................................................... 77 3.4. Saha ncelemesi ve Jeolojik Veri Toplanmas ............................................... 79 3.4.1. Jeoloji ................................................................................................. 80 3.4.2. Kaya Dayanm ................................................................................... 81 3.4.3. Yeralt Suyu ........................................................................................ 81 3.4.4. Arazide Gzlemsel nceleme............................................................... 82 3.4.4.1. Hava ve Kara Fotoraflar ....................................................... 82 3.4.4.2. Jeofizik ................................................................................... 83 3.4.5. Jeolojik Haritalama ............................................................................. 84 3.4.5.1. izgi ve Pencere Haritalamas................................................. 85 3.4.5.2. Sresizliklerin Stereogrametrik Haritalanmas ........................ 85 3.4.5.3. Sreksizlik Tipleri .................................................................. 86 3.4.5.4. Jeolojik Terimlerin Tanmlar ................................................. 87 3.4.6. Aklk, Devamllk ve Przllk lmleri ..................................... 90 3.4.6.1. Sreksizliklerde Aklk .......................................................... 90 3.4.6.2. Sreksizlik Takmlarnda Devamllk ...................................... 91
3.4.6.3. Kaya Yzeylerinin Przll .............................................. 91 3.4.7. Yapsal Jeolojide Probabilistik Analiz ................................................. 94 3.4.7.1. Sreksizlik Ynelimi .............................................................. 94 3.4.7.2. Sreksizlik Uzunluk ve Akl.............................................. 95 3.4.8. Elmas Matkapl Sondajlar ................................................................... 97 3.4.8.1. Karot Loglamas ..................................................................... 97 3.4.8.2. Karot Ynelimi ....................................................................... 99 3.5. Durayllk (Stabilite) Analiz Yntemleri ....................................................... 99 3.5.1. Ampirik Yntem ............................................................................... 100 3.5.2. Gerilme Analizi Yntemleri .............................................................. 105 3.5.3. Analitik Yntem ............................................................................... 106 3.5.4. Stereografik zdm Yntemi.......................................................... 107 3.5.5. Fiziksel Model Yntemi.................................................................... 108 3.6.Durayllk (Stabilite) Analizinde Kullanlan Baz Hesaplama Yntemleri .... 110 3.7. Bilgisayar Yazlmlar ile ev Durayllk (Stabilite) Analizi ........................ 113 3.7.1. Saysal Modelleme............................................................................ 116 3.7.1.1. Eklem Malzeme Modelleri .................................................... 118 3.7.1.2. Kaya Ktlesi Malzeme Modelleri.......................................... 118 3.7.2. Modelleme Problemleri..................................................................... 120 3.7.2.1. ki Boyutlu ve Boyutlu Analizler ..................................... 121 3.7.2.2. Srekli Ortam ve Sreksiz Ortam Modelleri.......................... 122 3.7.2.3. Uygun Zon Boyutunun Seilmesi.......................................... 122 3.7.2.4. Balang Koullar ............................................................... 123 3.7.2.5. Snr Koullar ...................................................................... 124 3.7.2.6. Su Basncnn Dikkate Alnmas............................................ 125 3.7.2.7. Kazda lem Sralamas........................................................ 126 3.7.2.8. Sonularn Yorumlanmas ..................................................... 126 3.7.3. Tipik Durayllk Analizi .................................................................... 127 3.7.3.1. Kaya Ktlesi Yenilmesi Tipik Durayllk Analizi .................. 127 3.7.3.2. Dzlemsel Yenilme-ev Yzeyini Kesen ve Kesmeyen Durumlar Analizi ................................................................... 127
VI
3.7.3.3. Kama Tipi Yenilme-ev Yzeyini Kesen ve Kesmeyen Durumlar Analizi ................................................................... 128 3.7.3.4. Devrilme Yenilmesi (Blok ve Fleksrel) Analizi ................... 129 3.7.3.5. Fleksrel Kemerlenme Yenilmesi Analizi ............................. 130 3.7.4. Sreksizlik Ynelim ve Eimi Stereonet Yazlmlar......................... 131 3.8. Kaya evlerinin Stabilizasyonu .................................................................. 131 3.8.1. Kaya Dmelerinin Nedenleri ........................................................... 133 3.8.2. Kaya Glendirmesi eklinde yiletirme ......................................... 133 3.8.2.1. Kesme Dileri ....................................................................... 134 3.8.2.2. Kaya Ankrajlar .................................................................... 135 3.8.2.3. Reaksiyon Duvar ................................................................. 135 3.8.2.4. Pskrtme Beton................................................................... 136 3.8.2.5. Payandalar ............................................................................ 136 3.8.2.6. Drenaj ................................................................................... 137 3.8.2.7. Yerinde Patlatma Payandalar ............................................... 137 3.8.3. Kayay Hafrederek Yaplan Stabilizasyon ......................................... 137 3.8.3.1. Yeniden Eimlendirme ve Yk Boaltma.............................. 139 3.8.3.2. Tralama ............................................................................... 139 3.8.3.3. Rtulama ............................................................................. 140 3.8.3.4. Kaya Hafriyat lemleri........................................................ 141 3.8.4. Kaya Dmelerine Kar Koruma nlemleri ..................................... 141 3.8.4.1. Hendekler ............................................................................. 141 3.8.4.2. Bariyerler.............................................................................. 142 3.8.4.3. Kaya Tutma itleri ve Snmleyiciler .................................. 142 3.8.4.4. Perdeli A ............................................................................. 143 3.8.4.5. Uyar itleri .......................................................................... 143 3.8.4.6. Kaya Sundurmalar ve Tneller............................................. 144 4. ALIMA ALANLARI HAKKINDA B LG LER ........................................ 145 4.1. Ovack-Kargcak Kuvars kumta Oca ..................................................... 149 4.1.1. Genel Jeoloji ..................................................................................... 151 4.1.2. Yapsal Jeoloji .................................................................................. 154
VII
4.2. Feke Kuvarsit Oca ................................................................................... 155 4.2.1. Lokal Jeoloji ..................................................................................... 160 4.2.1.1. ist/eyl Seviyesi.................................................................. 160 4.2.1.2. Kireta-Kumlukireta-Siltta Ardalanmas ...................... 160 4.2.1.3. Kuvarsit-Kireta Ardalanmas ............................................ 160 4.2.1.4. Kuvarsit ................................................................................ 162 4.2.1.5. Kireta ............................................................................... 163 4.2.1.6. Dolomit/Dolomitik Kiretalar............................................. 163 5. MATERYAL ve METOD ................................................................................ 164 5.1. Arazi almalar ........................................................................................ 164 5.1.1. erit Metre Yardmyla Eklem Aklklarnn Tespit Edilmesi........... 164 5.1.2. nklinometreli Pusula ile Sreksizliklerin Dorultu-Eiminin Tespiti 166 5.1.3. Schmidt ekici ................................................................................. 167 5.1.4. Tilt Yntemi ..................................................................................... 170 5.2. Laboratuar almalar ............................................................................... 171 5.2.1. Birim Hacim Arlk Deneyi ............................................................. 171 5.2.2. NoktaYk Dayanm ndeksi Deneyi .............................................. 172 5.2.3. Tek Eksenli Basma Dayanm Deneyi ............................................... 174 5.2.4. Dorudan Kesme (Makaslama) Dayanm Deneyi ............................. 176 5.2.5. Su Muhtevas Deneyi ........................................................................ 179 5.3. ev Durayllk (Stabilite) Analizlerinde Kullanlan Parametreler ................ 179 5.4. ev Durayllk (Stabilite) Analizlerinde Kullanlan Yntemler.................... 181 5.4.1. Statik Durayllk (Stabilite) Analiz Yntemleri ................................. 181 5.4.1.1. Bishop Yntemi ile Dairesel Kayma Analizi ......................... 181 5.4.1.2. Carter Yntemi ile Dzlemsel Kayma Analizi....................... 184 5.4.1.3. Sarma Yntemi ile Kama Tr Kayma Analizi ..................... 186 5.4.2. Dinamik (Psdo-Statik) Durayllk Analizi ....................................... 188 5.5. ev Durayllk (Stabilite) Saysal Analizinde Kullanlan Yazlmlar............ 189 5.5.1. Distat Stereonet Yazlm .................................................................. 189 5.5.2. STAB Dzlemsel ve Dairesel Yenilme Yazlm ............................... 190
VIII
5.5.2.1. Bishop Yntemi .................................................................... 191 5.5.2.2. Carter Yntemi ..................................................................... 192 5.5.2.3. Sarma Yntemi ..................................................................... 193 5.5.3. DEGRS Byk lekli ev Durayllk Yazlm ............................. 194 6. BULGULAR ve TARTIMA .......................................................................... 196 6.1. Mersin-Ovack Kuvars kumta Ocanda Durayllk Analizi .................... 197 6.1.1. Arazi almalar .............................................................................. 197 6.1.1.1. Eklem Aklklarnn Boyutlar ve Dolgularnn Tespit Edilmesi197 6.1.1.2. nklinometreli Pusula ile Kaya Ktleleri ve erdikleri Sreksizliklerin Dorultu ve Eimlerinin Tespit Edilmesi ...... 198 6.1.1.3. Kaya Ktleleri ve erdikleri Sreksizliklerin Shmidt Sertliklerinin Tespit Edilmesi ................................................. 198 6.1.1.4. Tilt Yntemi ile Snr Kayma Asnn Tespiti ...................... 199 6.1.2. Laboratuvar almalar .................................................................... 199 6.1.2.1. Birim Hacim Arlk Deneyi ................................................. 199 6.1.2.2. Nokta Yk Dayanm ndeksi Deneyi ................................... 200 6.1.2.3. Tek Eksenli Basma Dayanm Deneyi ................................... 201 6.1.2.4. Dorudan Kesme (Makaslama) Dayanm Deneyi .............. 202 6.1.3. Bilgisayar Yazlmlar ile ev Duraylk Analizi ................................ 205 6.1.3.1. Eklem Takmlarnn Ortalama Ynelim ve Eimlerinin Distat Bilgisayar Yazlm ile Tahmini ............................................. 205 6.1.3.2. Stab Bilgisayar Yazlm ev Durayllk Analizi ................... 206 6.1.3.3. Degrs Bilgisayar Yazlm ev Durayllk Analizi ............... 212 6.2. Adana-Feke Kuvarsit Ocanda Durayllk Analizi .................................... 214 6.2.1. Arazi almalar .............................................................................. 214 6.2.1.1. Eklem Aklklarnn Boyutlar ve Dolgularnn Tespit Edilmesi ................................................................................. 214 6.2.1.2. nklinometreli Pusula ile Kaya Ktleleri ve erdikleri Sreksizliklerin Dorultu ve Eimlerinin Tespit Edilmesi ...... 215 6.2.1.3. Kaya Ktleleri ve erdikleri Sreksizliklerin Shmidt Sertliklerinin Tespit Edilmesi ................................................. 215
IX
6.2.1.4. Tilt Yntemi ile Snr Kayma Asnn Tespiti ...................... 215 6.2.2. Laboratuvar almalar .................................................................... 216 6.2.2.1. Birim Hacim Arlk Deneyi ................................................. 216 6.2.2.2. Nokta Yk Dayanm ndeksi Deneyi ................................... 217 6.2.2.3. Tek Eksenli Basma Dayanm Deneyi ................................... 217 6.2.2.4. Dorudan Kesme (Makaslama) Dayanm Deneyi ............. 218 6.2.3. Bilgisayar Yazlmlar ile ev Duraylk Analizi ................................ 221 6.2.3.1. Eklem Takmlarnn Ortalama Ynelim ve Eimlerinin Distat Bilgisayar Yazlm ile Tahmini ............................................. 221 6.2.3.2. Stab Bilgisayar Yazlm ev Durayllk Analizi ................ 222 6.2.3.3. Degrs Bilgisayar Yazlm ev Durayllk Analizi ............... 225 6.3. Elde Edilen Bulgularn Sentezi ve Tartma ................................................ 227 7. SONULAR ve NER LER ........................................................................... 240 KAYNAKLAR ..................................................................................................... 248 ZGEM ......................................................................................................... 256 EKLER
S MGELER ve KISALTMALAR
: Normal Gerilme : Kayma Gerilmesi
c: Kohezyon
: sel Srtnme As
R: Blok le Dzlem Arasndaki Makaslama Dayanm W: Arlk A: Yzey Alan

: Kayma Yzey Eim As
u: Kayma Yzeyine Dik Dorultuda Etki Eden Su Basnc

: Kayma Yzeyi Dorultusunda Etki Eden Su Basnc
F: Gvenlik Katsays : Younluk V: Hacim g: Arlk P: Numunenin Krlma Yk D: Numune ap Is: Dzeltilmi Nokta Ykleme Dayanm Fd: Byklk veya ap Dzeltme Katsays b : Basma Gerilmesi L: Numune Boyu
m : Denge Durumu in Gereken Kesme Dayanm
XI
cm: Denge Durumu in Gereken Kohezyon
m: Denge Durumu in Gereken sel Srtnme As

Fc: Kohezyona Gre Emniyet Katsays F : Srtnmeye Gre Emniyet Katsays FH: Ykseklie Bal Emniyet Katsays FL: Kayma Yzeyi Boyunca Emniyet Katsays LK: Kayma Yzeyi Uzunluu H: ev Ykseklii
H : Yatay Gerilme
V : Dey Gerilme
P : Poission Oran
n : Yenilme Dzlemindeki Normal Gerilme

1 : Maksimum Asal Normal Gerilme
3 : Minimum Asal Normal Gerilme t : Normal ekme Dayanm n : Sreksizlik Yzeyindeki Normal Gerilme f : Sreksizliin Tepe Kesme Dayanm
i: Przllk As JRC: Eklem Przllk As JCS: Sreksizlie Bitiik Kaya Malzemesinin Tek Eksenli Basma Dayanm
C : Salam Kaya Paralarnn Tek Eksenli Basma Dayanm
XII
ZELGELER D Z N
SAYFA
izelge 3.1. Deiik kaya tipleri iin srtnme asnn tipik aralklar..................... 58 izelge 3.2. Deiik kaya tipleri iin srtnme asnn tipik aralklar..................... 61 izelge 3.3. Deiik kaya trleri iin mi deerleri .................................................... 72 izelge 3.4. rselenme faktr D iin kullanlan klavuz bilgiler ............................. 75 izelge 3.5. Baz kaya trlerine ait isel srtnme as deerleri ........................... 102 izelge 4.1. Trkiye kuvarsit rezervleri dalm .................................................... 144 izelge 4.2. 1988-93 yllar aras Trkiye kuvarsit retimi ..................................... 146 izelge 6.1. Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait birim hacim arlk deerleri ............................................................................................ 200 izelge 6.2. Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait nokta yk dayanm indeksi deerleri ............................................................................................ 201 izelge 6.3. Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait tek eksenli basma dayanm deerleri ............................................................................................ 202 izelge 6.4. Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait kohezyon ve isel srtnme katsays deerleri.............................................................................. 203 izelge 6.5. Ovack Kuvarsit letmesi mevcut durum iin deprem olmad durumda durayllk (stabilite) analizi sonular ................................................. 207 izelge 6.6. Dinamik durayllk analizleri iin kullanlan deprem katsays deerleri ............................................................................................ 208 izelge 6.7. Ovack Kuvarsit letmesi mevcut durum iin deprem iddetine gre durayllk (stabilite) analizi sonular ................................................. 208 izelge 6.8. Ovack Kuvarsit letmesi 1B kesiti iin 191 m niha ev yksekliinde eitli ev alar iin durayllk (stabilite) analizi sonular ............... 209 izelge 6.9. Ovack Kuvarsit letmesi 2B kesiti iin 190 m niha ev yksekliinde eitli ev alarnda durayllk (stabilite) analizi sonular ................ 210 izelge 6.10. Ovack Kuvarsit letmesi 3B kesiti iin 281 m niha ev yksekliinde eitli ev alarnda durayllk (stabilite) analizi sonular ................ 211 izelge 6.11. Ovack Kuvarsit letmesi 4B kesiti iin 303 m niha ev yksekliinde eitli ev alarnda durayllk (stabilite) analizi sonular ................ 212 izelge 6.12. Feke kuvarsit oca birimlerine ait birim hacim arlk deerleri....... 216
XIII
izelge 6.13. Feke kuvarsit oca birimlerine ait nokta yk dayanm indeksi deerleri..................................................................................... 217 izelge 6.14. Feke kuvarsit oca birimlerine ait tek eksenli basma dayanm deerleri..................................................................................... 218 izelge 6.15. Feke kuvarsit oca birimlerine ait kohezyon ve isel srtnme katsays deerleri.............................................................................. 219 izelge 6.16. Feke Kuvarsit letmesi mevcut durum iin deprem olmad durumda durayllk (stabilite) analizi sonular ................................................. 222 izelge 6.17. Feke Kuvarsit letmesi mevcut durum iin deprem iddetine gre durayllk (stabilite) analizi sonular ................................................. 223 izelge 6.18. Feke Kuvarsit letmesi F1 kesiti iin 148 m niha ev yksekliinde eitli ev alar iin durayllk (stabilite) analizi sonular ............... 224 izelge 6.19. Feke Kuvarsit letmesi F2 kesiti iin 171 m niha ev yksekliinde eitli ev alar iin durayllk (stabilite) analizi sonular ............... 225
XIV
EK LLER D Z N
SAYFA
ekil 3.1. Bir ak ocak iletmesinde ev as trleri ............................................... 14 ekil 3.2. Bir evde kayan blok iin emniyet katsays hesaplama yntemi. .............. 18 ekil 3.3. Yer alt suyu ve ankraj kuvvetlerinin Fs zerine etkisi. ............................. 20 ekil 3.4. Kayan ve devrilen bloklarn belirlenmesi.................................................. 23 ekil 3.5. Dzlemsel yenilme oluturan dzlemleri gsteren enine kesit................... 30 ekil 3.6. Dzlemsel ev yenilmesinin geometrileri: a) st evde ekme atla; b) ev yzeyinde ekme atla ................................................................... 31 ekil 3.7. Dzlemsel ev yenilmelerinde muhtemel yeralt suyu basnlar: a)
Topukta engellenen drenaj durumunda dzlem zerinde gelien tekdze basn; b) Su tablas seviyesinin ekme atla altnda olduu durumda kayma dzlemi zerindeki gen basn................................................... 36
ekil 3.8. Kuru evde kritik ekme atla lokasyonlar: a) evin tepesine gre kritik
ekme atla derinlii; b) ev tepesinin gerisinde kritik ekme atlann yeri .......................................................................................................... 37
ekil 3.9. Kama tipi yenilme iin geometrik koullar. .............................................. 40 ekil 3.10. Kamann emniyet katsaysnn hesaplanmas iin kuvvetlerin
bileenlerine ayrlmas. ............................................................................ 41
ekil 3.11. Kayma dzlemlerinde srtnme, kohezyon ve su basnc etkilerini ieren

durayllk analizinde kullanlan kama geometrisi. ..................................... 42
ekil 3.12. Kama durayllk analizi iin gerekli verilerin stereonet zerinde
gsterilmesi. ............................................................................................ 43
ekil 3.13. Tipik kayma yzeyleri ve dilim zerine etkiyen kuvvetler. ..................... 45 ekil 3.14. Dzenli su ak rejimi koullarnda yeralt suyu ak emas. .................. 47 ekil 3.15. Dairesel kayma diyagramlarn kullanarak evin emniyet katsaysn
bulmada izlenecek sra. ............................................................................ 48
ekil 3.16. Yeralt suyu koullarna gre diyagram seimi iin izelge. .................... 48 ekil 3.17. Devrilme yenilmesi trleri. ..................................................................... 50 ekil 3.18. Artan numune boyutu ile krksz kayadan kaya ktlesine geii gsteren
idealletirilmi diyagram.. ........................................................................ 52
XV
ekil 3.19. Jeoloji ile kaya dayanm snflar arasndaki iliki.. ................................. 53 ekil 3.20. Be deiik jeolojik koul iin kayma yzeyi zerindeki kesme ve normal
gerilme arasndaki ilikiler. ...................................................................... 54
ekil 3.21. Bir sreksizlik yzeyinin kesme dayanmnn tanm .............................. 56 ekil 3.22. Pik ve rezidel dayanmlarn Mohr diyagram ........................................ 57 ekil 3.23. Eimli bir yzey zerinde kesme yer deitirmesi .................................. 59 ekil 3.24. Kesme gerilmesi-normal gerilme ilikisi................................................. 61 ekil 3.25. Makaslama dayanm deney dzenei ..................................................... 65 ekil 3.26. Taoca ev yenilmesinin geometrisini ve su kuvvetlerini gsteren
kesit ................................................................................................. 67
ekil 3.27. Yenilme an iin kesme dayanm parametreleri (, c) arasndaki iliki

diyagram ................................................................................................. 68
ekil 3.28. GSI (Geological Strength Index) kart .................................................... 71 ekil 3.29. Fili tipi kayalar iin GSI kart................................................................ 71 ekil 3.30. Eklem przllk katsaysn tanmlayan standart profiller ..................... 92 ekil 3.31. Eklem basn dayanm evrim kart ....................................................... 93 ekil 3.32. Tabaka ve atlaklarn durumlarna gre evlere verilmesi uygun kritik ev
alar..................................................................................................... 103
ekil 3.33. Sreksizlikleri kohezyonlu malzeme ile dolmu, atlakl kayalara

verilecek eim........................................................................................ 104
ekil 3.34. Sonlu elemanlar yntemi iin gen ve dm noktalarnn

oluturulmas .................................................................................. 106
ekil 3.35. Bir evde sreksizlikler nedeniyle oluan kama .................................... 106 ekil 3.36. evlerde ie ve da bakan kamalarn stereografik izdmleri ve emniyet
faktrleri ................................................................................................ 108
ekil 3.37. FLAC3D program ktsna bir rnek ................................................... 128 ekil 3.38. FLAC program ktsna bir rnek ........................................................ 129 ekil 3.39. UDEC program ktsna bir rnek ....................................................... 129 ekil 3.40. AFENA program ktsna bir rnek ..................................................... 130 ekil 3.41. Kaya ev glendirme yntemleri ......................................................... 134 ekil 3.42. ev stabilizasyonu iin kaya kazma-hafriyat yntemleri ....................... 138
XVI
ekil 4.1. Ovack-Kargcak kuvars kumta oca yerbulduru haritas .................... 147 ekil 4.2. Ovack kuvars kumta oca genel grnm ........................................ 148 ekil 4.3. Ovack kuvarsit iletmesi basamaklar genel grnm .......................... 149 ekil 4.4. Silifke-Hacishakl blgesi jeoloji haritas .............................................. 150 ekil 4.5. Silifke-Mersin civar stratigrafik kesiti ................................................... 151 ekil 4.6. Feke kuvarsit oca yerbulduru haritas .................................................. 154 ekil 4.7. Feke kuvarsit oca jeoloji haritas ......................................................... 155 ekil 4.8. Feke kuvarsit oca genel grnnm................................................... 157 ekil 4.9. Feke kuvarsit ocanda bir retim panosu ............................................... 157 ekil 4.10. Feke-Fekeda dolaynn genelletirilmi stratigrafik kesiti.................... 159 ekil 5.1. Eklem mesafe lmlerinde kullanlan erit metre .................................. 168 ekil 5.2. Eklem dorultu ve eimlerini lmede kullanlan inklinometreli pusula . 169 ekil 5.3. Arazide kullanlan Schmidt ekici .......................................................... 171 ekil 5.4. Arazide Schmidt ekici ile sreksizlik yzeylerinde yaplan lm ........ 172 ekil 5.5. Eklem basn dayanm evrim kart ....................................................... 172 ekil 5.6. Arazide tilt test ile ev snr eimi tahmini .............................................. 173 ekil 5.7. Karotiyer yardmyla blok numuneden karot numune eldesi ................... 174 ekil 5.8. Ta kesme testeresi ile numune boyutlandrma ....................................... 176 ekil 5.9. Nokta yk dayanm indeksi deney aleti................................................. 176 ekil 5.10. Deney iin kesilip-boyutlandrlm karot numuneler............................ 178 ekil 5.11. Tek eksenli basma dayanm deney aleti (deney presi) .......................... 178 ekil 5.12. Makaslama dayanm deneyi iin numune hazrlama ............................ 180 ekil 5.13. Makaslama mukavemeti deney aleti ..................................................... 180 ekil 5.14. Makaslama yer deitirmesi-makaslama dayanm grafii .................... 181 ekil 5.15. Normal-makaslama dayanm grafii .................................................... 182 ekil 5.16. Drenajl evler iin kritik kayma yzeyi ve ekme atlann yeri ........ 185 ekil 5.17. Yeralt suyunun bulunduu evlerde kritik kayma yzeyi ve ekme
atlann yeri ........................................................................................ 186
ekil 5.18. Bishopun basitletirilmi dilim yntemi ve kullanlan eitlikler ........... 187 ekil 5.19. Dzlemsel kaymada ev yzey as-normal gerilme grafii ................. 189
XVII
ekil 5.20. Kayma dzlemlerinde srtnme, kohezyon ve su basnc etkilerini ieren

durayllk analizinde kullanlan kama geometrisi ................................... 190
ekil 5.21. Deprem Parametresi Hesaplamalarnda Kullanlan Farkl Blgeler ....... 192 ekil 5.22. Distat yazlm Ovack-Kargcak kuvars kumta ocana ait stereonet
kts ..................................................................................................... 193
ekil 5.23. STAB bilgisayar yazlmyla Bishop dairesel yenilme analizi ............... 195 ekil 5.24. STAB yazlmyla Carter dzlemsel yenilme analizi ............................. 196 ekil 5.25. Sarma sismik yenilme analizi ............................................................... 197 ekil 5.26. DEGRS yazlmna ait kayma tr tahmini kts .............................. 198 ekil 6.1. Ovack kuvars kumta oca kireta birimlerine ait normal-makaslama
gerilmesi grafii ..................................................................................... 204
ekil 6.2. Ovack kuvars kumta oca pembe kireta birimlerine ait normalmakaslama gerilmesi grafii .................................................................. 204
ekil 6.3. Ovack kuvars kumta oca kuvars kumta birimlerine ait normalmakaslama gerilmesi grafii .................................................................. 205
ekil 6.4. Ovack kuvars kumta oca sreksizliklerine ait stereonet .................... 206 ekil 6.5. Ovack kuvars kumta oca niha evi Degrs yazlm durayllk analizi
kts ..................................................................................................... 213
ekil 6.6. Feke kuvarsit oca kireta birimlerine ait normal-makaslama gerilmesi
grafii .................................................................................................... 220
ekil 6.7. Feke kuvarsit oca kuvarsit birimlerine ait normal-makaslama gerilmesi
grafii .................................................................................................... 220
ekil 6.8. Feke kuvarsit oca sreksizliklerine ait stereonet .................................. 221 ekil 6.9. Feke kuvarsit oca niha evi Degrs yazlm durayllk analizi kts .. 226 ekil 6.10. Ovack kuvarsit oca mevcut ev geometrisi iin ev as-emniyet
katsays ilikisi grafii .......................................................................... 227
ekil 6.11. Ovack kuvarsit oca mevcut ev geometrisi iin deprem iddeti-emniyet
ekil 6.12. Ovack kuvarsit oca niha ev geometrisi 1B kesiti iin ev asemniyet katsays ilikisi grafii ............................................................. 229
XVIII
ekil 6.13. Ovack kuvarsit oca niha ev geometrisi 1B kesiti iin deprem iddetiemniyet katsays ilikisi grafii ............................................................. 230
ekil 6.20. Feke kuvarsit oca mevcut ev geometrisi iin ev as-emniyet

ekil 6.21. Ovack kuvarsit oca mevcut ev geometrisi iin deprem iddeti-emniyet
ekil 6.22. Feke kuvarsit oca niha ev geometrisi F1 kesiti iin ev as-emniyet
ekil 6.23. Feke kuvarsit oca niha ev geometrisi F1 kesiti iin deprem iddetiemniyet katsays ilikisi grafii ............................................................. 237
ekil 6.24. Feke kuvarsit oca niha ev geometrisi F2 kesiti iin ev as-emniyet
ekil 6.25. Feke kuvarsit oca niha ev geometrisi F2 kesiti iin deprem iddetiemniyet katsays ilikisi grafii ............................................................. 239
XIX
1. G R
Mustafa zgr KESK N
1. G R Gemiten gnmze, gerek sanayinin artan hammadde ihtiyacn karlamak gerekse eitli mhendislik almalar iin yksek ve derin kaz ilemleri gerekletirilmektedir. Kaz ileri, madencilik almalarnda ak ve kapal iletmelerde gerekletirilirken, karayolu, tnel ve baraj inaatlar gibi eitli inaat ve mhendislik ilerinde, doal toporafyann, zerine ina edilecek yapya uygun ekilde ekillendirilebilmesi iin yeralt ve yerstnde gerekletirilir. zellikle yol ya da baraj inaatlar ve ak maden ocaklarndaki yksek kaz ileri sonucu, taban ve tavan kotlar arasnda, zaman zaman yzlerce metre mesafe bulunan belirli eim alarnda yzeyler oluur. Kazlar sonucu ya da doal olarak olumu bu eimli yzeyler ya da yamalar mhendislikte ev olarak isimlendirilir. Doal ya da kazlarla oluturulmu bu evlerin yksekliklerinin veya derinliklerinin artmas, bunlarda anlk ve zamanla, kendini herhangi bir deformasyon ya da kayma olmadan tutabilme (durayllk) problemlerini de beraberinde getirmitir. Tm kaz ilemlerinde oluturulan evlerin eimlerinin azaltlmas maliyeti artrmaktadr. Bu nedenle evler genellikle, kendini tutabilecei alarn biraz altnda eimlendirilirler. Maden ocaklarndaki ev alar, basamak ya da kademe, geici ve niha olmak zere, bulunduu yerlere gre isimlendirilirler. Farkl yerlerdeki bu ev alarnn ya da mevcut kazlm eimlerinin durayll olumsuz ynde etkileyip etkilemediklerinin tespiti, detayl ve karmak bir dizi arazi, laboratuar ve deneyimlere dayal analizleri gerektirir. Uygulamalarda durayllk problemleri, eitli aratrmaclar tarafndan, yaklak 1900l yllarn bandan bu yana ciddi bir ekilde incelenmi ve eitli yntemler gelitirilmitir. Yaplan her alma kendine zg durumlar iermesine ramen, benzer durumlar iin eitli aratrmaclar tarafndan gelitirilen bu yntemlerin takip edilerek durayllk analizlerinin yaplmas, mspet sonular vermektedir. Gnmze kadar durayllk analizleri iin gelitirilmi almalarda, uygulamalarda ounlukla tercih edilen ve genelde yntemi bulan aratrmaclarn isimleriyle anlan Bishop, Carter, Monte-Carlo, Hoek-Brown ve Morgensten-Price gibi yntemler, arazide ve laboratuvarda yaplmas gereken eitli detayl
1. G R
Mustafa zgr KESK N
incelemeleri gerektirmekte ve kullanldklar ev durayllk durumlarnda geerli ve hassas sonular vermektedirler. Derin ak ocak kazlarnda, geerli bir durayllk analizi yapabilmek iin, ncelikle alma yaplacak alann jeolojik ve yeralt suyu durumunun tespiti iin hidrojeolojik zelliklerinin tespiti gerekmektedir. Jeolojik almalar, kaz yaplacak derinlik ya da ykseklii oluturan kaya tabakalarnn tanmlamalar ile balar, bu tabakalar meydana getiren kaya ktlelerinin jeoteknik zelliklerinin tespitine kadar devam eder. Bu zellikler, kaya ktlelerinin, fiziksel zellikleri, dayanm zellikleriyle ierdikleri sreksizliklerin tanmlamalar ve bu sreksizliklerin davran ve dayanm zellikleridir. Kaya ktleleri ve ierdikleri sreksizliklerin fiziksel, dayanm ve davran zelliklerinin tespiti iin arazide ve araziden alnan numuneler zerinde laboratuarda bir dizi deney ve gzlemin gerekletirilmesi gerekmektedir. Bunlardan balcalar unlardr: Kaya trlerinin, fiziksel ve dayanm zelliklerinin arazide ve laboratuarda tespit edilmesi. zellikle birim hacim arlk, kayma gerilmesi, normal gerilme, isel srtnme as ve kohezyon deerlerinin tespiti. Gerekli olan kaznn gerekletirilebilmesi iin oluturulacak basamaklarn ve genel ev geometrisinin belirlenmesi. Gerekletirilecek kaz derinliinde uygulanmas muhtemel kademe ve genel ev asnn tespiti. Arazide sreksizliklerin geometrisinin, ynelim ve eimlerinin, yzeydeki dayanm zelliklerinin ve ierdikleri dolgu tr ve miktaryla su ieriinin tespit edilmesi. zellikle sreksizlik yzeylerindeki kayma gerilmesi, isel srtnme as ve kohezyon deerlerinin tespiti. Yeralt su seviyesinin ve kaya ktleleri ierisinde mevcut su seviyesinin tespit edilmesi. Oluturulmas dnlen derinliin hangi kotta yeralt suyuyla karlalacann ve oluturulacak evin ne kadarlk bir ksmnn yeralt su seviyesinin altnda kalacann tespiti. Kaz ileminin gerekletirildii alann tektonik durumu, mevcut faylar ve krklarn tespiti ile depremselliinin aratrlmas. Arazi incelemeleri ile mevcut fay, krk atlaklar ve bunlarn boyutlaryla ne kadarlk bir ksmnn, ev ierisinde bulunduu ve evi hangi kotta ve ne ekilde kestiinin tespiti.
1. G R
Mustafa zgr KESK N
ev durayllk analizini gerekletirebilmek iin gerekli tm verilerin arazi ve laboratuvar almalaryla elde edilmesinden sonra, bu blmn banda bahsi geen yntemler kullanlarak durayllk analizleri yaplabilir. evlerde durayllk, gvenlik ya da emniyet katsays ad verilen ve eitli yntemlerle tespit edilebilen bir deerle ifade edilir. Gvenlik katsays deeri birimsiz olarak, direnen kuvvetlerin, kaymaya sebep kuvvetlere oranlanmasyla tespit edilir ve bir evin kendini tutabilmesi iin 1,3 deerinin zerinde olmas istenir. Tespit edilen evlerde kullanlmasyla deerlerle emniyet elde belirlenen katsays, eimlerde, evlerin iin durayl eitli olup olamayacaklarna, belirlenen emniyet katsaylar deerleri zerinden karar verilir. eitli Ynteme yntemler karar verilerin edilebilir. verirken, depremsellik,
sreksizliklerin birbirlerini ve ev yzeyini kesme alar ve konumlaryla ynelim ve eimleri, yeralt suyu durumu ve evin oluturulaca kayalarn zelliklerine baklr. Bu veriler dorultusunda, kaymann olasl ve genel ekli tahmininde bulunularak gerekli yntemle emniyet katsays deerlerine ulalr. Durayllk analizlerinin yaplmamas ve emniyetli ev alarnn tespit edilmemesi sonucu, evlerde kaymalar meydana gelebilir ve bu kaymalar geri dnlmesi imknsz sonular dourabilir. Duraysz evlerde meydana gelen kaymalar sonucu ok byk hacimlerde malzeme bir anda serbest kalp tm almay sonlandrabilir ve insan kaybna neden olabilir. Gnmze kadar gerek ak maden ocaklarnda gerekse eitli mhendislik kazlar sonucu oluturulmu aklklarda, byk ev kaymalar meydana gelmi ve kimi zaman kaymalarn hareket ynlerinde bulunan yerleim birimlerine ve lmlere sebebiyet vermitir. Gnmze kadar edinilen tecrbeler ve yaplan almalar dorultusunda, herhangi bir maden iletilmeye alnmadan ya da otoyol gibi mhendislik almalarnda kaz ilemleri tasarm aamasnda, mevcut almalar, arazi alma ve gzlemleri ile laboratuvar almalarna dayal ev durayllk analizlerinin yaplmas, kazlarla oluturulacak yzeylerde ve bunlar ierdikleri kaya ktlelerinde meydana gelebilecek, durayszlk sorunlarn en aza indirerek, emek, zaman, para ve insan kayplarnn nne geilebilecektir. Dnyada, iletilen byk maden ocaklarnda ve byk mhendislik almalarnda ev durayllk (stabilite) analizleri,
1. G R
Mustafa zgr KESK N
eitli yntemlerle ve genelde bilgisayar yazlmlaryla srekli bir biimde gerekletirilmektedir. Bilgisayar yazlmlar ile gerekletirilen durayllk analizleri, ok sayda verinin ayn anda deerlendirmeye alnabilmesi, eitli yntemlerle durayllk analizlerinin ayn anda yaplabilmesi, sonularda hata paynn ok dk olmas, annda grsel ktlarla duraylln geometrisinin, hacminin ve sebep olaca hasarn byklnn tespit edilebilmesi, eitli eimlerde emniyet katsays gibi deerlerin deiimlerinin anlk olarak gzlenebilmesi gibi faydalara sahiptir. Kuvarsit ve kuvars kumta ounlukla ak iletme yntemi ile retilmekte ve byk miktarlarda kaz gerektirmektedir. Bu kaya oluumu itibariyle daha ok sedimanter ya da metamorfiktir. Bu almada, iecam grubunun bir kuruluu olan ve cam sektr iin gerekli endstriyel mineralleri reten Cami Madencilik A..ye ait, Feke kuvarsit ve Ovack-Kargcak kuvars kumta ocaklarnda, mevcut basamak ve genel ev alaryla, retim sonlandrldktan sonraki oluacak niha durumlar zerinden durayllk analizleri yaplmtr. Durayllk analizlerini gerekletirebilmek iin ncelikle ocaklarda mevcut basamaklar zerinde yaplan incelemelerle, mevcut sreksizliklerin yn ve eimleri tespit edilmi, ocaklardaki kaya trlerinden temsili blok numuneler alnmtr. Araziden getirilen temsili numuneler, durayllk analizleri iin gerekli fiziksel ve mekanik deneylerin gerekletirilebilmesi iin standartlara uygun ekilde boyutlandrlm ve gerekletirilen deneylerle kaya trleri ve ierdikleri sreksizliklerin fiziksel ve mekanik zellikleri tespit edilmitir. Elde edilen arazi ve laboratuvar verileri yardmyla, cole des Mines de Paris tarafndan gelitirilmi olan eitli bilgisayar programlar yardmyla, mevcut basamaklar ve niha ev alar ve ykseklikleri zerinden, dzlemsel, dairesel ve dinamik yntemler kullanlarak ev durayllk analizleri yaplmtr. Durayllk analizleri ile basamaklardan meydana gelmi evin eitli alar iin emniyet katsaylar ile eitli durumlarda oluturabilecei kayma dzlemleri ve trleri tespit edilmeye allmtr.
2. NCEK ALIMALAR
Mustafa zgr KESK N
2. NCEK ALIMALAR ev stabilitesi (durayll) kavram, 1800l yllarn sonuyla 1900l yllarn banda ortaya km ve o zamandan gnmze, ev diye adlandrlan doal veya eitli mhendislik almalaryla kazlarak oluturulmu yeryz aklklaryla ilgili ok sayda alma gerekletirilmitir. zellikle 1900l yllarn ilk yarsnda hz kazanan mhendislik ve madencilik almalar, byk miktarda ve gittike derinleen ya da taban ve tavan arasndaki kot fark gittike artan kazlar gerektirmi ve btn bu almalarn sonucunda, ev olarak adlandrlan ok yksek eimli yzeyler olumutur. Derin yada yksek kot farkl kazlar sonucu oluan evlerde, zamanla durayllk problemleri km ve byk kazalar meydana gelmeye balamtr. Durayllk sorunlar ise bu konuda alan bilim insanlarn, durayllk sorunlar ile ilgili eitli almalar yapmaya itmitir. Gnmze kadar hazrlanan evlerle ilgili tm almalarn temini mmkn olmadndan, bu blmde, ulalabilen temel ve gncel almalara yer verilmi ve ieriklerine deinilmitir. Taylor, 1937 ylnda yaynlanm olan Stability of Earth Slopes isimli kitabnda, ev durayll genel tanmlamalarn yapmtr. Skempton, 1948 ylnda yapm olduu The =0 Analysis for Stability and Its Theoretical Basis isimli almasnda, isel srtnme asnn ev durayllk analizlerinde kullanmn aklamtr. Terzaghi, 1950 ylnda yapm olduu Mechanisms of Landslides isimli almasnda, zeminlerde ev kaymas zellikleri ve trlerini aklamtr. Janbu, 1954 ylnda yapm olduu Application of Composite Slide Circles for Stability Analysis isimli ve gnmzde kendi adyla anlan durayllk analizlerinde Janbu yntemini tariflemitir. Bishop, 1955 ylnda yapt The Use of The Slip Circle in the Stabilty Analysis of Earth Slope isimli almasnda, gnmzde halen en yaygn kullanm alanna sahip olan ve kendi adyla anlan, dairesel ev stabilite analizinde Bishop yntemini tariflemitir.
2. NCEK ALIMALAR
Mustafa zgr KESK N
Frohlich, 1955 ylnda yapt General Theory of the Stability of Slopes isimli almasnda, ev duraylln tariflemi, etkenleri belirlemi ve tm etkenlerle genel ev stabilite kuramn aklamtr. Morgensten ve Price, 1965 ylnda yapm olduklar The Analysis of The Stability of General Slide Surfaces isimli almalarnda, ev durayllk analizlerinde kullanlabilecek ve daha sonra isimleriyle anlacak bir yntem nermilerdir. Newmark, 1965 ylnda yapt, daha sonra ev durayllk analizlerinde ayr bir yntem olarak ele alnacak, Effects of Earthquakes on Dams and Embankments isimli almasnda, depremlerin set ve barajlar ile bunlarn iin alan boluklar zerine etkilerini incelemitir. Deere ve Miller, 1966 ylnda yapm olduklar Engineering Classification and Index Properties of Intact Rock isimli almalaryla, homojen kaya ktleleri indeks zelliklerini tariflemiler ve mhendislik zelliklerini tanmlamlardr. Patton, 1966 ylnda yapm olduu Multiple Modes of Shear Failure in Rock isimli almasnda, kaya ktlelerindeki makaslama yenilmesi mekanizmalarn tariflemitir. Hoek, ilk kez 1968 ylnda yaynlanm ve gnmze kadar pek ok basks yaplan Estimating the Stability of Excavated Slopes in Opencast Mines isimli kitabnda, ak ocak madenciliinde ev durayll hesaplama yntemlerini aklamtr. Erguvanl, ilk kez 1969 ylnda yaynlanm ve gnmzde halen baslmakta olan, inaat mhendisliinde temel kaynak kitap olarak kullanlan, Mhendislik Jeolojisi isimli kitabnda, inaat mhendislii almalaryla ilgili temel bilgilere deinmi ve bu almalarda deerlendirmede kullanlan tm jeolojik bilgileri aklamtr. Londe, Vigier ve Vormeringer, 1969 ylnda yapm olduklar Stability of Rock Slopes-A Three-Dimensional Study isimli almalarnda, boyutlu ev durayllk analizini tariflemitir. Denizci, 1970 ylnda yapm olduu Silifke Ovack Arasndaki Kuvarsitik Gre Teekklleri isimli raporunda, Hacishakl civarndaki kuvarsitik kumtalarn
2. NCEK ALIMALAR
Mustafa zgr KESK N
cam hammaddesi kuvars iin incelenmi ve yrede, Ksrelik Adas kuzeybatsnda, Dibekli ky ve Devadam kylerinin kuzeyindeki alanda ayrca Kargcak Mevkiinin kuzeybatsnda Kuvarsitik gre teekkllerinin olduunu belirtmitir. Kuvarsitik gre teekkllerinin Paleozonik yal keller olduunu vurgulam ayrca iklim ve mevsim deiikliklerine gre gre teekkllerinin farkl demir ieriklerine sahip olduklar yaklamnda bulunmutur. Ashby, 1971 ylnda hazrlad Sliding and Toppling Modes of Failure in Models and Jointed Rock Slopes isimli doktora tezinde, kayma ve devrilme tr ev yenilmelerini, eklemli kaya evlerinde ve bu evlerin modelleri zerinde incelemitir. Barton, 1971 ylnda hazrlam olduu A Model Study of The Behavior of Excavated Slope isimli doktora tezi almasnda, kazlarla oluturulmu evlerin, kazlardan sonraki davranlarn modellemitir. Golder, 1972 ylnda yaynlanm olan The Stability of Natural and Manmade Slopes in Soil and Rock isimli kitabnda, doal ve mhendislik almalar sonucu ortaya km, zemin ve kaya evlerinin durayllna etkiyen etmenler ve genel durayllk ilkelerine deinmitir. Barton, 1973 ylnda yapm olduu Review of A New Shear Strength Criterion for Rock Joints isimli almasnda, kaya ktlelerindeki sreksizliklerin makaslama mukavemeti tespitini tanmlamtr. Barton, 1974 ylnda yapm olduu Review of A New Shear Strength of Filled Discontinuties in Rock isimli almasnda, kaya ktlelerindeki dolgulu sreksizlik dzlemlerinin makaslama mukavemetini tanmlamtr. Bieniawski, 1976 ylnda yapt Rock Mass Classification in Rock Engineering isimli almasnda, kaya ktleleri iin bir snflama sistemi nermitir. Bu snflama sistemi, halen kullanlan geerli birka snflama sisteminden birisidir. Fookes ve Sweeney, 1976 ylnda hazrladklar Stabilization and Control of Local Rock Falls and Degrading isimli almalarnda, kaya evlerinde yeniden eimlendirme yoluyla kaya dmelerini nleme yntemini tanmlamlardr. Goodman, 1976 ylnda yaynlanm olan Introduction to Rock Mechanincs isimli kitabnda, kaya mekanii genel ilkelerine deinmi ve kaya ktlesi genel zellikleriyle, bunlarn nasl tespit edileceini tariflemitir.
2. NCEK ALIMALAR
Mustafa zgr KESK N
Sarma, 1979 ylnda yapm olduu Stability Analysis of Embankments and Slopes isimli almasnda, daha sonra kendi adyla anlacak ve depremsellii de hesaba katan bir durayllk analiz yntemi nermitir. Hoek ve Brown, ilk kez 1980a ylnda yaynlanm ve 2002 ylna kadar be kez gzden geirilerek dzenlenmi, gnmzde yaygn olarak kullanlan HoekBrown Failure Criterion isimli almalarnda, kaya ktlelerinde yenilme mekanizmalarn snflandrarak, yenilme kuvvetleri hesaplama yntemlerini nermilerdir. Hoek ve Brown, 1980b ylnda yapm olduklar Empirical Strength Criterion for Rock Masses isimli almalarnda, kaya ktleleri dayanm deerlerinin tahmin edilebilmesi iin bir lt belirlemilerdir. Hoek ve Bray, 1981 ylnda yaynlanm ve sonraki yllarda gzden geirilerek gnmz artlarna uyarlanm olan Rock Slope Engineering isimli, ev stabilitesinde temel kaynak olarak kullanlan kitaplarnda, evlerle ilgili tm hesaplama tekniklerine, yenilme trlerine, durayllk analizlerine ve evlerle ilgili tm noktalara deinmiler ve aklamlardr. International Society of Rock Mechanics (ISRM) tarafndan, 1981a ylnda yaynlam yaynlanm olan ve kaya mekanii almalarnda standart olarak kabul edilen Rock Characterization, Testing and Monitoring; ISRM Suggested Method isimli kitapta, kaya ktleleri iin kaya mekanii deneylerini tariflemitir. International Society of Rock Mechanics (ISRM) tarafndan, 1981b ylnda yaynlam olan Suggested Methods for The Quantitative Description of Discontinuities in Rock Masses isimli kitapta, kaya ktlesi sreksizliklerinin tanmlanma yntemleri tariflenmitir. Hoek, 1983 ylnda yapm olduu Strength of Jointed Rock Masses isimli almasnda, eklemli kaya ktleleri iin ampirik dayanm hesaplama yntemini nermitir. Amerikan Hkmeti Karayollar ve Ulam Kurumu (AASHTO) 1984 ylnda yaynlad A Policy on Geometric Design of Highways and Streets isimli ynetmeliinde, karayolu yapm iin kazlarla oluturulan evlerin tasarm parametrelerini belirlemitir.
2. NCEK ALIMALAR
Mustafa zgr KESK N
Meyerhof, 1984 ylnda yapm olduu Safety Factors and Limit States Analysis in Geotechnical Engineering isimli almasnda, emniyet katsays hesabn tariflemitir. Yeti, 1988 ylnda yapm olduu Feke Dolay (Adana) Gmali Formasyonu, kak yesi Kuvarsitlerin Jeoteknik zellkleri isimli almasnda, Fekedada yzeylenmi ve halen retilmekte olan kuvarsitlerin genel jeolojik ve jeoteknik zelliklerini incelemitir. Dershowitz ve Einstein, 1988 ylnda hazrladklar Characterizing Rock Joint Geometry with Joint System Models isimli almalarnda, kaya ktlesi sreksizliklerini modellemilerdir. Wyllie, 1991 ylnda yapm olduu Rock Slope Stabilization and Protection Measures isimli almasnda, kaya evleri stabilizasyon yntemlerine deinmitir. Bandis, 1993 ylnda yapt Engineering Properties and Characterization of Rock Discontinuties isimli almasnda, kaya ktlelerinin ierdii sreksizliklerin mhendislik zelliklerinin belirlenmesi ve tanmlanmasndan bahsetmitir. cal, 1994 ylnda hazrlam olduu Computer-Aided Kinematic Analysis for Jointed Rock Slopes isimli yksek lisans tez almasnda, eklemli kaya ktleleri iin bilgisayar yazlmlar yardmyla kinematik durayllk analizi gerekletirmitir. Kl, 1996 ylnda hazrlam olduu Analyse de la Stabilit des Talus de la Mine de Lignite dAfin-Elbistan (Turquie) isimli doktora tezi almasnda, AfinElbistan linyit ocanda, Bishop, Carter ve Sarma yntemlerini kullanarak, oca meydana getiren evlerde ve dkm sahasnda, dairesel ve dinamik durayllk analizlerini yapmtr. Amerikan Otoyol daresi, 1998 ylnda yaynlad Rock Slopes isimli yaynnda, karayolu ve otoyol yapmnda, kazlarla oluturulan evlerin zelliklerini aklam ve kaidelerine deinmitir. Doramac, 1998 ylnda hazrlam olduu Effect of Rock and Discontinuity Parameters on The Dynamic Stability of Rock Slopes isimli yksek lisans tez almasnda, UDEC isimli bilgisayar yazlm yardmyla, kaya ve sreksizliklerin gerekletirmitir. zelliklerini kullanarak dinamik durayllk analizlerini
2. NCEK ALIMALAR
Mustafa zgr KESK N
Sjberg, 1999 ylnda hazrlam olduu Analysis of Large Scale Rock Slopes isimli doktora tezinde, byk lekli kaya evlerinde durayllk analizlerine, sve Aitik ak maden iletmesinde oluturulan 500 mlik evlerde rneklerle deinmitir. Glass, 2000 ylnda yapm olduu The Influence of Seismic Events on Slope Stability isimli almasnda, depremlerin evlerin durayllna etkisini incelemitir. Ulusay ve Snmez, 2002 ylnda yaynlanm olan Kaya Ktlelerinin Mhendislik zellikleri isimli kitaplarnda, kaya ktleleri ve sreksizliklerle ilgili tm temel kavramlar aklamlar ve genel snflama yntemlerine deinmilerdir. Kk, 2003 ylnda hazrlam olduu Ankara-Pozant Otoyolunun 322+550323+100 km.leri (Nide) Arasndaki Kesiminin ev Stabilitesi Deerlendirmesi isimli yksek lisans tez almasnda, belirli bir formasyonda, kaya ktlesi zellikleri ve jeolojik dayanm indeksi yardmyla snr denge analizi yapmtr. Anda, 2004 ylnda hazrlam olduu Ovack (Silifke) Kuvarsit Ak letmesinin Stabilite Deerlendirmesi isimli yksek lisans tez almasnda, Ovack kuvarsit iletmesi evlerinin durayllk analizini Bishop yntemiyle gerekletirmitir. Wyllie ve Mah, 2004 ylnda yaynlanm olan ve Hoek ve Brayin Rock Slope Stability isimli kitabnn devam olan Rock Slope Engineering: Civil and Mining isimli kitaplarnda, ev durayllk analizlerinin ierdii tm temel tanmlamalara, yntemlere ve temel kavramlara deinmilerdir. Arolu ve Tokgz, 2005 ylnda yaynlanan zml Problemlerle ev Stabilite Analizi isimli kitaplarnda, zellikle zemin evleriyle ilgili temel tkavramlar tanmlayarak, zml rnekler zerinde durmulardr. Keskin, 2005 ylnda hazrlam olduu Etude de la Stabilit des Talus et de la Fosse Finale et des Verses Steriles de la Carrire de Quartzite dOvackKargcak (Turquie) isimli projede, Ovack-Kargcak kuvars kumta ocanda, bilgisayar destekli ev durayllk analizlerine deinmitir.
10
2. NCEK ALIMALAR
Mustafa zgr KESK N
Karpuz ve Hindistan, 2006 ylnda yaynlanm olan Kaya Mekanii lkeleri, Uygulamalar isimli kitaplarnda, kaya mekanii ile ilgili tm temel kavramlar aklamlardr. Kayabal, 2006 ylnda yaynlanm olan Kaya ev Mhendislii isimli eviri kitabnda, ev durayllk analizlerinin ierdii tm temel tanmlamalara, yntemlere ve temel kavramlara deinmitir.
11
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N 3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER 3.1. Kaya evleri Mhendislikte, zemin ya da kaya yzeylerinin oluturduklar geometrik ekillere ev denilmektedir ve yzeyin yatayla yapt a da ev as olarak tanmlanmaktadr. Genelde, mhendislik almalar iin gerekletirilen evler kaz veya dolgu evi olarak adlandrlrken, doa tarafndan ekillendirilen evler ise doal ev ya da yama olarak adlandrlmaktadr. Mhendislik almalar boyunca ve bittikten sonra evlerin kendi arlklar ve ek yklemeler altnda, kayma gme hareketine kar gsterdikleri yapsal performansa ksaca ev stabilitesi denir ve stabilite saysal bir byklk olan gvenlik katsays (Fs) ile tanmlanr. Eer mevcut evlerde ok belirgin bir kayma hareketi varsa bu trdeki evler duraysz, hareket yoksa durayl evler olarak adlandrlr. Gvenlik katsays aadaki eitliklerle tanmlanan eitli ekillerde ifade edilebilir (Eitlik 3.1, 3.2, 3.3, 3.4 ve 3.5).
M k (Momente dayal) M
Fs =
(3.1)
Fs =
Fk (Kuvvete dayal) F
(3.2)
Fs =
Kayma Dayanm c'+( - u)tg = (Dayanma Kayma Dzle min de Hareketli Dayanm Dzeyi c' g +( - u)tg' g
dayal-uzun sreli ykleme) c' tg' ; Fs, = ; Fs = Fs,c = Fs , c' g tan ' g
(3.3)
Fs,c =
(3.4)
12
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N

H Hk
Fs =
(3.5)
Eitliklerde, Mk: Kaydrc momentler toplam; M: nleyici momentler toplam; Fk: Kaydrc kuvvetler toplam; F: nleyici kuvvetler toplam; c: Kohezyon; cg: Kayma dzleminde stabilite iin gerekli kohezyon; : sel srtnme as; g: Kayma dzlemindeki isel srtnme as; : Yenilme yzeyine etki eden normal gerilme; u: Yenilme yzeyine etki eden boluk suyu basnc; H: Gncel ev ykseklii; Hk: Yenilme kouluna (Fs=1) kar gelen ev yksekliidir. evin stabilitesi iin gvenlik katsays daima 1den byk olmaldr ve geici ev almalarnda en az 1,3, uzun sreli evlerde ise en az 1,5 olmaldr (Hoek, 2000). Bu deerler, byk mhendislik projeleri iin kullanlan deerlerdir ve maden ak ocak iletmelerindeki evlerde, can ve mal kayb tehlikesinin yksek olmas durumunda, daima 1,5ten fazla olmaldr (Arolu ve Tokgz, 2005). Ak ocak iletmecilii, biline en eski madencilik yntemidir. Yeryznde mostra veren her iletilebilir maden yatanda ak ocak iletme yntemi uygulanmaktadr. Byk kapasitede retim yapabilen, yksek verimli teknik donanmlarn geliiminden nce yeralt madencilii yaygn olarak uygulanrken, 20. yzyln balarndan itibaren gelien teknoloji ak ocak retimini n plana karmtr. Maden retim makinalarnda ve delme-patlatma ilerindeki byk teknolojik ilerlemeler, yeralt zenginliklerinin kazanmndaki ekonomik kaz derinliklerini, retim kapasitesini ve hzn artrmtr. Ak ocak iletmelerinde retim genellikle belirli ykseklik ve eim alaryla oluturulan kademelerle/basamaklarla yaplmaktadr. retim iin ekonomik deeri olan cevherin zerinde bulunan ve ekonomik deeri bulunmayan ksmn (rt) da kazlmas gerekir ve bu ileme dekapaj denir. Bir birim cevheri retmek iin kazlmas gereken rt miktar rt kaz oran olarak adlandrlr. Kapal iletme-ak iletme maliyeti farknn, dekapaj ilemi maliyetine oran, iletme yntemi seimi iin snr orann vermektedir ve ancak bu snrdan kk oranlarda ak ocak iletme yntemi ekonomik olarak uygulanabilir.
13
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Basamaklarla oluturulmu bir ak maden iletmesinde, basamaklarn kaymaya uramadan kalmasn salayan aya ev ya da eim as denir ve maden ocaklarnda, niha, ortalama niha, geici ve basamak olmak zere drt eit ev as tariflenebilir (ekil 3.1). Niha ev as, nakliye yollarnn iinde bulunmad kaz derinliinin tamam iin kullanlr ve maden ocann heyelan yapmadan durabilecei maksimum eimi ifade eder. Ortalama niha ev as, tama yollarn ieren kaz derinliinin tamam iin heyelan yapmadan durabilecei maksimum eim asn ifade eder. Geici ev as, maden ocanda gncel retimin yapld kaz derinliinde heyelan olmadan durabilen maksimum eim asn ifade ederken basamak ev as, retimin yapld her bir kademe/basaman heyelan olmadan durabilecei maksimum ay ifade etmektedir. Eim as deerlerinin maksimum olarak tariflenmesinin nedeni, retimin mmkn olan en az kaz oranyla en ekonomik ekilde gerekletirilmesi zorunluluudur.
ekil 3.1. Bir ak ocak iletmesinde ev as trleri.

3.1.1. Kaya ev Tasarm Yntemleri
Kaya evlerinin tasarm iin drt farkl prosedr ve bu prosedrler iin ev duraylln analiz etmede gerekli temel veriler tariflenebilir. Tasarm yntemleri ve tasarm verileri maden ve inaat mhendisliinin her ikisi iin ortaktr.
14
ev tasarn yntemlerinin hepsinde temel zellik, makaslamann yzey

gerisinde tek bir kayma yzeyi zerinde veya bir zon iinde gelimesidir. Bu yzeydeki kesme kuvvetinin (yer deitirme kuvvetinin) kayann kesme dayanmndan (direnen kuvvetten) byk olmas halinde ev durayl olmayacaktr. Durayszlk, izin verilebilir olan veya olmayan yer deitirme eklinde olabilir veya ev aniden ya da ilerlemeli olarak gebilir. Durayszln tanm uygulamaya baldr. Mesela, bir ak maden oca evi operasyonlar engellemeden birka metre yer deitirmeye maruz kalabilirken, bir kpr abatmann destekleyen
evde hareket tolerans ok azdr. Ayrca, bir karayolu yukarsndaki bir tek kaya
d, bunu tutabilecek bir hendek bulunmas halinde ok nemli olmayabilir; ancak, evin nemli bir ksmnn yenilerek yola kadar inmesinin sonular ok nemli, olabilir. Bu ev durayllk kavramlarna dayal olarak, bir evin durayll aadaki terimlerden biri veya daha fazlas ile ifade edilebilir:
Emniyet katsays, Fs: Durayllk, evin snr denge analizi ile nicelletirilir; Fs 1den byk ise ev durayldr. Birim deformasyon: Yenilme, evin gvenli bir ekilde hizmet vermesini engelleyecek kadar byk birim deformasyonlarn balangcyla ya da bir ak ocakta madencilik iletme hzn aan hareket hzyla tanmlanr. Yenilme Olasl: Durayllk, her biri olaslk dalm ile ifade edilen direnen ve yer deitiren kuvvetler arasndaki farkn olaslk dalm ile nicelletirilir. LFRD (yk ve diren faktr tasarm): Faktrl ykler toplamna eit veya byk faktrl diren ile tanmlanan durayllk.
ev tasarmnda en yaygn yntem emniyet katsays olup, gerek kaya ve

gerekse zemindeki jeolojik koullarn tmyle ilgili uygulamalarda byk bir birikim sz konusudur. Ayrca, deiik amalar iin kazlan evlerle ilgili olarak genellikle kabul grm emniyet katsaylar mevcut olup, bu deerler sayesinde makul derecede tutarl tasarmlar yaplabilmektedir. Ak ocak madenciliinde emniyet katsays genellikle 1,2-1,4 aralnda deiir. Ak ocaklarda emniyet katsays ya
15
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N snr denge analizi ile dorudan hesaplanr veya saysal analiz kullanlarak evde ar birini deformasyonlarn balangc bulunur. Kaya evler iin probabilistik tasarm yntemleri ilk olarak 1970lerde gelimise de (Harr. 1977; Canada DEMR, 1978), 2000li yllarn ba itibariyle yaygn bir ekilde kullanlmamaktadrlar. Bunun olas bir nedeni, %5 yenilme olasl ve can kayb olarak ifade edilen yenilme etkileri gibi terimlerin iyi anlalmam olmas ve tasarmda kullanlan kabul edilebilir olaslklar konusunda fazla bir birikimin bulunmamasdr.
evlerde birim
deformasyonun hesaplanmas, ev tasarmndaki en
yeni gelimelerden biridir. Bu teknik, zellikle sreksizlikleri hesaba katabilen saysal analiz yntemlerindeki gelimelerden domutur (Starfield ve Cundall, 1988). En yaygn olarak kullanld yerler, hareketlere izin verilebilen madencilik alanlar ve deiik jeolojik koullar ieren evlerdir. Yk ve diren faktr tasarm yntemi (LFRD) yapsal tasarm iin gelitirilmi olup, gnmzde temeller ve istinat yaplar gibi jeoteknik sistemlerde uygulanmak zere geniletilmektedir. Tasarmda kullanlan gerek emniyet katsays, yenilme olasl veya izin verilebilir birim deformasyon, her bir saha iin uygun ekilde seilmelidir. Gz nne alnmas gerekli deiik jeoloji ve inaat faktrlerinden dolay, tasarm srecinde tecrbe gerekir. Emniyet katsays iin st snr deerlerini gerektiren koullar aada tanmlanmtr:
Sahadaki koullar yeterli derecede rnekleyemeyen snrl bir sondaj program veya ar derecede mekanik krlma veya karot kayb ieren sondaj karotlar. Jeolojik yapy haritalamaya izin veren kaya mostralarnn bulunmad ve yerel durayllk koullarnn tarihesi hakknda bilginin mevcut olmad durumlar. Dayanm deneyi yapmak iin gerekli rselenmemi numunelerin alnamamas veya laboratuvar deney sonularnn arazi koullarna uyarlanmasnda karlalan glkler. Yeralt suyu koullar hakknda bilgi mevcut olmay ve yeralt suyu
16
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N seviyesinde cidd anlamda mevsimsel deiimler.
evin yenilme
mekanizmasndaki
belirsizlik
ve
analiz
ynteminin
gvenilirlii. Szgelimi, dzlemsel yenilmeler hatr sayl bir gvenilirlik aral ierisinde analiz edilebilirken, devrilme tipi yenilme mekanizmasnn ayrntlar o kadar iyi anlalamamtr.
Malzemeler, incelemeler ve hava koullar da dhil olmak zere, inaat kalitesini ilgilendiren konular. Durayszln sonutaki etkileri; emniyet katsaysnn yksek deerleri barajlarda ve ana ulam hatlarnda kullanlrken, dk deerleri de geici yaplarda veya tomruk tama veya madencilik amal sanayi yollarnda kullanlr. Btn ev tasarmlarnn hayati bir zellii, kazda kullanlan patlatmann
niteliidir. Tasarmda, kaya ktlesinin krksz (intact) bloklar ierdii; bunlarn ekil ve boyutlarnn da doal yollarla oluan sreksizliklerle belirlendii varsaylr. Ayrca, bu sreksizliklerin zellikleri yzey mostralarndan ve sondaj karotlarndaki gzlemlerden tahmin edilebilmelidir. Ancak, ev yz arkasndaki kayada hasar ile sonulanan ar dzey patlatma yapld durumda durayllk, atlam kaya koullarna bal olabilir. atlam kaya zelliklerini kestirmek mmkn olmadndan, durayllk koullar da nceden kestirilemez.
3.1.1.1. Snr Denge Analizi (Deterministik)
Snr denge analizinde kaya evlerinin durayll, kayma yzeyi boyunca mevcut kesme dayanmna baldr. Kesme tipi tm yenilmelerde kayann MohrCoulomb malzemesi olduu varsaylabilir. Bu modelde kesme dayanm kohezyon (c) ve srtnme as () ile ifade edilir. Normal efektif gerilmenin () etkidii bir kayma yzeyinde; gelien kesme dayanm () Eitlik 3.6 ile ifade edilir.
= c + ' tan
(3.6)
17
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Bu eitlik normal gerilme-kesme gerilmesi diyagramnda (ekil 3.2.(a)) dz bir izgi olarak ortaya kar. Bu dz izginin kesme gerilmesi eksenini kestii yer kohezyon deerini, izginin eimi de srtnme asn verir. Efektif normal gerilme, kayma dzlemi zerindeki kayann arlndan ileri gelen gerilme ile bu yzeye etkiyen su basncndan dolay oluan kaldrma kuvveti arasndaki farktr.
ekil 3.2. Bir evde kayan blok iin emniyet katsays hesaplama yntemi. ekil 3.2.(b)'de ev yzeyini kesen ve bir kayma blou oluturan srekli bir
eklem grlmektedir. ekil 3.2.(b)'de grlen bloun emniyet katsaysnn hesaplanmas iin kayma yzeyi zerine etkiyen kuvvetin bu yzeye paralel ve dik olarak etkiyen bileenlerine ayrlmas gerekir. Bunun anlam; kayma yzeyinin eimi
p, alan A ve kayma yzeyi zerindeki bloun arl da W ise, kayma dzlemi

zerine etkiyen normal gerilme () ve kesme gerilmesi () Eitlik 3.7.deki gibi olur.
Normal gerilme, =
W cos p
A
; Kesme gerilmesi, =
W sin p
A
(3.7)
Eitlik 3.7ye gre, 3.6 eitlii Eitlik 3.8 veya 3.9daki gibi ifade edilebilir. W cos p tan
A
= c+
(3.8)
18

s A = W sin p ve A = cA + W cos p tan
(3.9)
Eitlik 3.9da, Wsinp terimi, bir bileke kuvvet olan arln kayma yzeyine paralel bileeni olup, kaydran kuvvet olarak adlandrlr. cA+Wcosp terimi ise, kayma yzeyine paralel ve yukar ynde etkiyerek kaymaya kar koyan ve bu nedenle direnen kuvvetler olarak adlandrlan kesme dayanm kuvvetlerini ifade eder. ekil 3.2.(b)'deki bloun durayll, direnen kuvvetlerin kaydran kuvvetlere oran eklinde nicelletirilebilir ve bu orana emniyet katsays (Fs) denir. Bu nedenle, emniyet katsaysnn tanm Eitlik 3.10teki gibi yaplr.
DirenenKuv. cA + W cos p tan = KaydranKuv. W sin p
Fs =
(3.10)
3.4 eitliinde tanmlanan yer deitiren kesme gerilmesi ( s ) ve direnen kesme gerilmesi () ekil 3.2.(a)'da grafie aktarlmtr. ekilde direnen gerilmenin yer deitiren gerilmeyi at grlmektedir. Bu nedenle, emniyet katsays 1'den byk ve ev durayldr. Kayma yzeyinin temiz olmas ve hibir dolgu iermemesi durumunda kohezyonun sfr olmas muhtemeldir. Bu durumda 3.10 eitlii 3.11deki gibi olur.
cos p tan sin p
Fs =
ya da, p= olduunda Fs=1
(3.11)
3.11deki eitlikler, destek iermeyen kuru ve temiz yzeylerde, kayma yzeyinin eim as bu yzeyin srtnme asna eit olduu zaman, kaya blounun kayacan ve duraylln da kaya blounun boyutundan bamsz olduunu gstermektedir. Bunun anlam, kaydran kuvvetler tam olarak direnen kuvvetlere eit olduu zaman, blok snr denge durumundadr ve emniyet katsays 1,0'e eittir. Bu nedenle, tanmlanan ev durayllk analiz yntemi snr denge analizi olarak adlandrlmaktadr.
19
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Snr denge analizi ok geni aralktaki koullara uygulanabilir ve kayma yzeyine etkiyen su kuvvetlerinin yannda, gerdirmeli kaya ankrajlar tarafndan salanan dardan glendirme kuvvetlerini de hesaba katabilirler. ekil 3.3.(a)'da alan A ve eimi p olan bir kayma yzeyi ile bir ekme atla ieren bir ev grlmekledir. ev, ekme atla yar yksekliine kadar suyla doldurulmu ekilde yar doygun olup, su tablasnn dier nemli referans noktas kayma yzeyinin ev yzn kestii noktada yer almaktadr. ekme atlanda ve kayma yzeyinde oluan su basnlar gen ekilli kuvvet diyagramlar ile elde edilebilir. ekme atla tabannda ve kayma yzeyinin st snrnda maksimum su basnc (p) Eitlik 3.12deki gibi ifade edilir.
ekil 3.3. Yer alt suyu ve ankraj kuvvetlerinin Fs zerine etkisi. p = whw (3.12)
Burada, w: Suyun birim arl ve hw: ekme atlandaki suyun dey yksekliidir. Bu varsayma dayal olarak, ekme atla zerine (V) ve kayma dzlemi zerine etkiyen su kuvveti (U) Eitlik 3.13deki gibi bulunur.
V = 0,5 w h w 2 ve U = 0,5 w h w A
(3.13)
20
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N evin emniyet katsays da 3.11 eitliinin, Eitlik 3.14deki gibi deitirilmesiyle bulunur.
cA + ( W cos p - U - V sin p ) tan W sin p + V cos p
Fs =
(3.14)
Benzer ekilde, ankraj kayma dzlemi altna kadar yerletirilecek biimde, gerdirmeli ankraj ieren glendirilmi bir ev iin de bir denklem gelitirilebilir. Ankrajdaki gerdirmenin T olmas ve yataydan aa T as yapacak ekilde yerletirilmesi halinde, ankraj gerdirmesinden dolay kayma yzeyine etkiyen normal gerilme (NT) ve kesme gerilmesi (ST) Eitlik 3.15teki gibi olur. N T = T sin( t + p ) ve S T = T cos( t + p ) (3.15)
Ksmen doygun, ankrajl ev iin emniyet katsays (Fs) da Eitlik 3.16daki gibi olacaktr.
cA + ( W cos p - U - V sin p + T sin( + T )) tan W sin p + V cos p - T cos( p T )
Fs =
(3.16)
ekil 3.3.(b)'de kayma dzlemi zerinde su ve ankraj kuvvetinden ileri gelen
normal gerilme ile kesme gerilmesi ile bunlarn emniyet katsaysna etkisi Mohr diyagramnda grlmekledir. Baka bir deyile, durayll bozan su gibi kuvvetler, normal gerilmeyi azaltmakta, kesme gerilmesini arttrmakta, bileke kuvvetlerin snr dayanm durumu zerine dmesine neden olmakta ve bylece durayszla (B noktas) iaret etmektedir. Bunun aksine, durayll arttrc kuvvetler (ankrajlama ve drenaj) normal gerilmeyi arttrmakta, kesme gerilmesini azaltmakla, bileke kuvvetin snr dayanm izgisi altna dmesine neden olmakta ve bylece durayhla (C noktas) iaret etmektedir. ekil 3.3.(b)'deki kuvvet diyagram ayrca ankrajlarn
21
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N optimum eim asn (yani, bir kaya ankraj kuvveti iin en byk emniyet katsaysn veren eimi) bulmada da kullanlr.
T ( opt ) = ( - p ) veya = p + T ( opt )
(3.17)
3.17 eitlii uygulandnda, ankrajn yatay zerinde yerletirilmesi gerektii (yani, T'nin negatif olduu) grlebilir. Ancak, delgi ve enjeksiyonlamann daha kolay olmas nedeniyle, uygulamada ankrajlarm daha ok yatayn altna yerletirilmesi tercih edilmekledir. Kaya evlerinin duraylln hesaplamada kullanlan bu snr denge analiz rnekleri, bu yntemin geni bir aralktaki koullara uygulanabilir kullanl bir yntem olduunu gstermektedir. Snr denge analizinin bir snrlamas, tm kuvvetlerin bloun arlk merkezine etkidiklerinin ve hibir momentin olumadnn varsaylmasdr. Bu analiz yntemi, bir dzlem zerinde kayan bloa uygulanabilir. Ancak, belirli geometrik koullar altnda blok, kayma yerine devrilme gsterebilir; byle bir durumda baka bir snr denge analizi kullanlmaldr. ekil 3.4te blok genilii, ykseklii, dzlem eimi ve bu dzlemin srtnme as ile ilikili olarak durayl, kayan ve devrilen bloklar ayran koullar verilmitir. Kayan bloklar dzlemsel veya kama tipi yenilmeler olarak analiz edilirken, devrilme tipi yenilme farkl bir ekilde ele alnmaktadr. ekil 3.4.(b)'de devrilmenin olumas iin gerekli koullarn ok snrl olduu grlmektedir; bu tr yenilme gerekte kayma tipi yenilmelere kyasla ok az karlalan bir yenilme tipidir.
3.1.1.2. Hassasiyet Analizi
Snr denge (emniyet katsays) analizi evdeki kaydran ve direnen kuvvetleri tanmlayan parametreler iin sadece bir deer seilmesini gerektirir. Gerekte, her bir deerin belirli bir dalm aral sz konusu olup, bu deikenliin emniyet katsays zerindeki etkisini inceleme konusunda bir yntem, tasarm iin kritik kabul edilen parametrelerin alt ve st snrlarn kullanarak bir hassasiyet analizinin yaplmasdr.
22
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Ancak, ten daha fazla parametre iin hassasiyet analizi yaplmas uzun zaman alan bir ilem olup, parametrelerin her biri arasndaki, ilikinin incelenmesi zordur. Sonu olarak, yaygn olarak bavurulan tasarm ynteminde, tasarm parametrelerindeki deikenliin durayllk zerine etkisini deerlendirmede ve sonra uygun bir emniyet katsaysn semede analiz ile kanaat birlikte kullanlr.
ekil 3.4. Kayan ve devrilen bloklarn belirlenmesi.
Hassasiyet analizinin deeri, durayllk zerinde en byk etkinin hangi parametreden kaynaklandnn deerlendirilmesidir. Bu bilgi daha sonra bu parametreleri daha kesin olarak tanmlayan verileri toplamak zere inceleme programlarnn planlanmasnda kullanlabilir. Alternatif olarak, nemli bir tasarm parametresinin deerinde bir belirsizlik olmas durumunda, uygun bir emniyet katsays deeri kullanmak suretiyle bu durum hesaba katlabilir.
3.1.1.3. Probabilistik (Olaslkl) Tasarm Yntemleri
Probabilistik tasarm, her bir parametrenin deikenliinin ev durayll zerine etkisini incelemede sistematik bir prosedrdr. Emniyet katsaysnn olaslk dalm hesaplanr ve bundan da evin yenilme olasl belirlenir.
23
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Probabilite (olaslk) analizi ilk olarak 1910'larda gelitirilmi olup, karmak sistemlerin gvenilirliini incelemek zere yapsal ve uzay mhendislii alanlarnda kullanlmaktadr. Bu kavramn jeoteknik mhendislii alanndaki ilk kullanmlarndan biri, belirli bir yenilme riskinin kabul edilebilir olduu ve bu tip bir analizin ekonomik bir madencilik planlamasna kolaylkla dhil edilebildii ak ocak iletmelerindeki ev tasarmdr (Canada DEMR, 1978; Pentz, 1981; Savely, 1987). Snrl miktarda ve tm veriler iin temsilci olmayan tasarm verileri sz konusu olaslk olduu deerleri zaman, probabilistik znel tasarmn kullanlmas tekniklerinin bazen tercih edilmeyebilir. Byle durumlarda, az saydaki rneklerden makul derecede gvenilir salayan deerlendirme kullanlmas mmkndr (Roberds, 1990). Bu tekniklerin temel zellii, uzman kiilerin fikirlerini temsil eden olaslk dalmlar konusunda bir fikir birlii elde etmek iin, mevcut verilerin bu alanda bir uzman veya uzmanlar grubu tarafndan deerlendirilmesi ve analiz edilmesidir. Sonularn savunulabilirlik derecesi, analizde harcanan zaman ve para ile artma eilimindedir. Mesel, deerlendirme teknikleri en basit olarak sradan bir uzman grnden, Delphi panelleri (Rohrbaugh, 1979) gibi daha gvenilir ve savunulabilir tekniklere kadar deiim gsterir. Bir Delphi paneli, her birine ayr veriler temin edilen ve bu veriler iin yazl bir deerlendirme yapmas istenen bir grup uzman ierir. Bu belgeler daha sonra dier deerlendirmelerin her birine verilir ve kendi deerlendirmelerini ortaklarnn bulduu sonular nda ayarlamas tevik edilir. Bu sre birka kez tekrarlandktan sonra, birliktelii salayan ve bireysel dnceden bamsz olan ortak bir gre varmak mmkndr. Probabilite analizinin tasarmda kullanm, emniyet katsaylarnda olduu gibi, farkl tip yaplar iin yenilme olaslnn genellikle kabul edilebilir bir aralnn olmasn gerektirir. Yenilme olasl iin uygun deerleri semeye yardmc olmak zere, Alhanasiou-Grivas (1979) emniyet katsaysn yenilme olasl ile ilikilendiren diyagramlar salamtr. Dalm fonksiyonlar, probabilite analizinde belirsizlik ieren her bir parametreye olaslk younluk fonksiyonu ile tanmlanan bir deerler aral tayin
24
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N edilir. Jeoteknik veriler iin uygun baz dalm tipleri normal, beta, negatif ssel ve gen dalmlar kapsar. Fonksiyonun en yaygn tipi, ortalama deerin en sk oluan deer olduu normal dalmdr. Normal dalmn younluu Eitlik 3.18teki gibi tanmlanr. 1 SD 2
( x -x ) 2 ] SD
f (x ) =
- 0, 5[
(3.18)
Eitlik 3.18de, x, ortalama deer olup, Eitlik 3.19daki gibi tanmlanr ve SD eklinde ifade edilen standart sapmadr (Eitlik 3.20).
n -1 x x n
X=
(3.19)
n x -1 ( x - x ) 2 1 / 2 SD = [ ] n
(3.20)
Normal dalmn nemli bir zellii, erinin altndaki toplam alann 1,0 olmasdr. Bunun anlam, parametrenin tm deerlerinin erinin snrlar iine dmesi halinde olasln 1 olmasdr. Ayrca, deerlerin %68'i ortalamann her bir tarafnda birer standart sapma ile snrlanan arala der; %95'i ise, ortalamann her bir tarafnda iki standart sapma ile snrlanan alana der. Bunun tersine, oluma olasln belirtmek suretiyle, normal dalm tanmlanan bir parametrenin deeri bulunabilir. Normal dalm her iki ynde sonsuza uzansa da, bir parametrenin olas st ve alt snrlarn tanmlanabildii jeoteknik verilerde bu durum ou zaman gereki bir aklama ekli olmaz. Bu koullar iin sonlu maksimum ve minimum noktalar ieren ve niform, sola veya saa arpk, U veya J ekilli olabilen beta dalmnn kullanlmas daha uygundur (Harr, 1977). Ancak, verilerin dalm konusunda mevcut bilgilerin fazla olmad durumlarda basit gen dalm kullanlabilir ve bu dalm da en olas, minimum ve maksimum deerler ile tanmlanr.
25
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Yenilme olasl, evde yer deitirici direnen kuvvetlerin greceli byklnn incelenmesi anlamnda, emniyet katsaysnda olduu gibi basit bir
ekilde hesaplanr. Gvenilirlik katsays iin yaygn iki hesaplama yntemi; emniyet
yntemi marjini ile Monte Carlo yntemidir. Emniyet marjini, direnen ve yer deitiren kuvvetler arasndaki fark olup, emniyet marjininin negatif olmas durumunda ev durayszdr. Direnen ve yer deitiren kuvvetler matematiksel olarak tanmlanabilir olaslk dalmlar iseler, emniyet marjini iin nc bir olaslk dalm hesaplamak mmkndr. Direnen kuvvet dalmnn alt snr yer deitiren kuvvet dalm st snrndan kk ise, yenilme olasl vardr. Direnen ve yer deitiren kuvvetlerin normal dalmlar ile tanmlanmas halinde emniyet marjini de normal dalmldr. Bu dalmn standart sapmas Eitlik 3.21 ve 3.22den hesaplanr.
Emniyet marjini ortalamas = r - d

2 Emniyet marjini s tan dart sapmas = (SD 2 + SD d )1 / 2 r
(3.21)
(3.22)
Burada, r ve d , ortalama deerler; SDr ve SDd ise, direnen ve yer deitiren kuvvetlerin dalmlarnn standart sapmalardr. Emniyet marjininin ortalama ve standart sapmas bu ekilde hesaplandktan sonra, yenilme olasl normal dalmn zelliklerinden hesaplanabilir. Emniyet marjini kavramnn sadece direnen ve yer deitiren kuvvetlerin bamsz deikenler olduu zaman kullanlabileceine dikkat etmek gerekir. Bu koul, yer deitiren kuvvetin kayan ktlede arlk olduu ve direnen kuvvetin de yerletirilen donat olduu duruma uygulanabilir. Ancak, direnen kuvvet kayann kesme dayanm olduu zaman, bu kuvvet ile birlikle yer deitiren kuvvet ev arlnn fonksiyonudur ve bamsz deiken deildir. Byle durumlarda aada aklanan Monte Carlo analizinin kullanlmas gerekir. Monte Carlo analizi, yenilme olaslnn hesaplanmas iin alternatif bir yntem olup, daha nce tanmlanan emniyet marjini ynteminden daha kullanldr.
26
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Monte Carlo analizinde ok karmak olabilen integrasyon ilemlerine girilmez. Beta dalm durumunda kesin bir zm elde edilemez. Monte Carlo analizinin zel deeri, dalm tiplerinin herhangi bir karm ve (birbirine baml olsun veya olmasn) istenen sayda deiken ile alma yeteneinden ileri gelir (Harr, 1977; Athanasiou-Grivas, 1980). Monte Carlo teknii aadaki admlar kapsayan tekrarl bir prosedrdr.

Deiken girdi parametrelerinin her birinin olaslk dalmlar hesaplanr. Her bir parametre iin rasgele deerler oluturulur. Yer deitiren ve direnen kuvvetlerin deerleri hesaplanr ve direnen kuvvetin yer deitiren kuvvetten byk olup olmadna baklr. Sre N kere (N>100) tekrarlanr ve sonra yenilme olasl (P) Eitlik
3.23teki orandan bulunur.

N-M N
P =
(3.23)
Burada, M, direnen kuvvetlerin yer deitiren kuvvetleri at (yani, emniyet katsaysnn 1,0den byk olduu) tekrar saysdr. Monte Carlo analizinde, emniyet katsays girdi deikenlerinin ortalama veya en olas deerlerinden hesaplanrken; probabilistik analizde, seilen girdi deikenleri olaslk younluk fonksiyonlar olarak ifade edildii zaman, emniyet katsaysnn dalm hesaplanr.
3.1.1.4. Yk ve Diren Faktr Tasarm (LFRD)
Bu tasarm yntemi, yk ve direncin her ikisindeki deikenlii hesaba katan yapsal tasarm iin rasyonel bir tasarm temeli gelitirmek zere olaslk teorisinin kullanmna dayanr. Burada ama, kprler gibi elik ve beton yaplar ile farkl ykleme koullar altndaki temeller gibi jeoteknik yaplar iin tekdze bir emniyet marjini elde etmektir. Yap mhendisliinde gelitirilen LFRD yntemi kprler gibi byk yaplarn tasarmnda geni bir ekilde kullanlmaktadr (CSA, 1988, ECS,
27
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N 1995 ve AASHTO, 1996). Temel tasarmnn yapsal tasarm ile tutarl olmas iin, LFKD yntemi jeoteknik mhendisliini de ierecek ekilde geniletilmitir (Transportation Research Board, 1999). Jeoteknik mhendisliindeki ilk LFRD uygulamalar, snr durumlar tasarm terimini kullanan ve aada aklanan iki snr durumunu neren Meyerhoff (1984) tarafndan yaplmtr. Birincisi, ngrlen hizmet mr srasnda yapnn ve bileenlerinin makul derecede oluabilecek maksimum ykler altnda gmeye kar yeterli emniyet marjinine sahip olmasdr. kincisi, yap ve bileenlerinin, ar deformasyonlar veya ktlemeler olmakszn tasarlanm fonksiyonlar sunmasdr. Bu iki hizmet dzeyi niha ve servis verebilirlik snr durumlar olup, aadaki gibi tanmlanr:
Nihai snr durumu: Kayma, devrilme ve ar bozumadan ileri gelen durayszlk da dhil olmak zere, yapnn gmesi ve ev yenilmesi. Hizmet verebilirlik snr durumu: Ar deformasyonun ve kabul edilemez ktlemenin balangc. LFRD tasarmnn temeli, yklerin ve direnlerin parametrelerdeki belirsizlik
ve deikenlik derecesini yanstan faktrlerle arplmasdr. Tasarm iin gereken
ey, faktrl direncin faktrl yklere eit veya daha byk olmasdr. Bu durum
matematiksel olarak Eitlik 3.24teki gibi ifade edilir. (3.24)
k R nk > ij ij Q ij
Eitlik-3.24te, k: diren faktr, Rnk: knc yenilme modu veya hizmet verebilirlik snr durumu iin nominal dayanm,
ij: elemann veya sistemin
sneklii, tard veya iletimsel nemini hesaba katan faktr, ij: yk faktr ve Qij: gz nne alnan ykte jinci yk kombinasyonundaki i'nci yk tipi iin eleman yk etkisidir. 3.24 eitliinin uygulamasnda yk durayllk iin faydal olmad srece yk faktrleri l'den byk ve diren faktrleri l'den kktr. Buradan hareketle, bir
28
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N kayma yzeyinin kesme direnci iin Mohr-Coulomb denklemi Eitlik 3.25deki gibi ifade edilebilir.
= c c + ( - u U) tan
(3.25)
Kohezyon (c), srtnme as () ve su basncnn (U) her biri l'den kk ksmi faktrlerle arplrken, kayma yzeyi zerindeki normal gerilme () ev arlna ve uygulanan herhangi yklere tatbik edilen ve l'den byk olan ksm yk faktr kullanlarak hesaplanr. Diren faktrlerinin gerek deerleri, inaat srasndaki deneyin kapsam ve hareketli ykn l yke oran gibi faktrlere bal olarak deiir. LFRD, ou zaman sadece (bir rnek olmas bakmndan) evin bir kpr abatmannn bir bileeni olduu ev tasarmnda kullanlmaktadr.
3.2. ev Yenilme Trleri 3.2.1. Dzlemsel Yenilme
Bir dzlemsel yenilme, gerek bir evde bu tr bir yenilme olumas iin gerekli tm geometrik koullar ok sk olarak bir araya gelmedii iin, kaya
evlerinde nispeten seyrek rastlanlan bir durumdur. Ancak bu basit yenilme biimi,
mekaniinin gz nne alnmasndan karlacak ok sayda faydal dersler olduundan, iki boyutlu durumu ihmal etmek doru bir yaklam olmayacaktr. Dzlemsel yenilme, evin kesme dayanmnda ve yeralt suyu koullarndaki deiimlere kar hassasiyetini ortaya koymada zellikle nemlidir. Bu deiimler, daha karmak olan boyutlu ev yenilmesi ile alld zaman daha az belirgin olan deiimlerdir.
ekil 3.5te, bir kaya blounu ev yzeyini kesen bir dzlem zerinde kayd
tipik dzlemsel yenilme grlmektedir. Dzlemsel bir yenilme olabilmesi iin aadaki geometrik koullar salanmaldr:
29
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Kaymann gelitii dzlemin dorultusu, ev yzeyine paralel veya paralele ok yakn (yaklak 20 iinde) olmaldr.
Kayma dzlemi, ev yzeyini kesmelidir; yani, dzlemin eimi, ev yzeyinin eiminden kk (f> p) olmaldr. Kayma dzleminin eimi, ayn dzlemin srtnme asndan byk (p> ) olmaldr. Kayma yzeyinin st ucu, ya st evi ya da bir ekme atlan keser. Kaymann yanal snrlarn belirlemek iin, kaymaya kar ihmal edilebilir diren sergileyen salverme yzeylerinin bulunmas gerekir. Seenek olarak, kayma dzlemi, evin dbkey burnu boyunca geliebilir.
Dzlemsel yenilme analizlerinde, ekme atlaklar ve yeralt suyu koullarna bal olarak ev geometrileri iki snfa ayrlr; a) st yzeyde ekme atla ieren evler (ekil 3.6(a) ve b) ekme atla eimli ev yzeyi zerinde olanlar (ekil 3.6(b)).
ekil 3.5. Dzlemsel yenilme oluturan dzlemleri gsteren enine kesit.

st yzey yatay (s=0) olduu zaman, ekme atla tam ev tepesine rastladnda, bir kouldan dierine geilir. Bu gei koulu Eitlik 3.26 ile gsterilebilir. z / H = ( 1 - cot ftan p ) (3.26)
30
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Eitlik 3.26da; z: ekme atlann derinlii, H: ev ykseklii, f: ev yzeyinin eim as ve p: Kayma dzleminin eimidir.
ekil 3.6. Dzlemsel ev yenilmesinin geometrileri: a) st evde ekme atla; b) ev yzeyinde ekme atla (Hoek ve Bray, 1981).
Dzlemsel yenilme analizinde u varsaymlar kullanlr:

Kayma yzeyi ve ekme atlann ikisinin de dorultusu eve paraleldir. ekme atla dey olup, zw derinliine kadar suyla doludur.
31
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Su kayma dzlemine, ekme atlann tabanndan girer, kayma yzeyi boyunca szar ve kayma yzeyinin ev yzeyini kestii yerde atmosferik basnta dar kar.
Kayan bloun arl (W), kayma yzeyinde su basncndan dolay kaldrma kuvveti (U) ve ekme atlanda su basncndan ileri gelen kuvvet (V) gibi kuvvetlerin hepsi, kayan ktlenin merkezine etkirler. Dier bir deyile, bloun dnmesine yol aabilecek momentler yoktur ve bu nedenle, yenilme yalnzca kayma eklinde olur. Ancak, sreksizlik eimlerinin yksek olduu ok fazla eimli evlerde devrilme tipi yenilme olasl da bulunmaktadr. Kayma yzeyinin kesme dayanm (), kohezyon (c) ve srtnme asna () bal olarak = c + .tan den belirlenir. Przl bir yzey ya da kesme dayanm zarf erisel olan bir kaya ktlesi durumunda, grnr kohezyon ve grnr srtnme as, kayma yzeyi zerindeki normal gerilmeyi hesaba katan bir teet ile tanmlanr. Yenilen kaya ktlesinin yanal snrlarnda, kaymaya kar diren olmayacak
ekilde, salverme yzeylerinin mevcut olduu varsaylr.
ki boyutlu ev problemlerinin analizinde, genellikle ev yzeyine dik alarda alnm bir dilimin birim kalnl gz nne alnr. Bunun anlam,
evden geen dey bir kesitte kaymann alan, kayma yzeyinin uzunluu ile
temsil edilebilir; kayan bloun hacmi de bloun kesit alan ile temsil edilir. Dzlemsel yenilme iin emniyet katsays, ev zerine etkiyen tm kuvvetleri, kayma yzeyine paralel ve dik bileenlerine ayrmak suretiyle hesaplanr. Dzlem aa ynde etkiyen kesme kuvvetlerinin vektr toplamna (S) kaydran kuvvetler denir. Toplam normal kuvvetlerin (N), isel srtnme alarnn tanjant ile arpmnn kohezyon ile toplam direnen kuvvetler olarak tanmlanr. Kayan bloun emniyet katsays (Fs) ise direnen kuvvetlerin kaydran kuvvetlere oran olup Eitlik 3.27den hesaplanr.
cA + N tan S
Fs = Direnen Kuvvet / Kaydran Kuvvet =
(3.27)
32
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Eitlik 3.27de; c: Kohezyon ve A: Kayma dzleminin alandr. ekme atla st evde ve ev yzeyinde olan her iki tr geometriye sahip ev iin emniyet katsays ise Eitlik 3.28deki gibidir. cA + W cos p - U - Vsin p tan W sin p + Vcos p
Fs =
(3.28)
Formlde; A = (H + btans z) cosecp (3.29)
ev ykseklii H, ekme atla derinlii z olup, ekme atlann yeri ev

tepesinin b kadar gerisindedir. ekme atlandaki suyun derinlii zw olduu zaman, kayma dzlemi zerine etkiyen su kuvvetleri U ve ekme atlandaki V aadaki Eitlik 3.30 ve 3.31deki gibi ifade edilir. U = 0,5wzw(H + btans z) cosecp V = 0,5wzw2 (3.30) (3.31)
Eitlik 3.30 ve 3.31de; w: Suyun birim arldr. ekme atla st evde olan ev geometrisi iin kayan bloun arl ise Eitlik 3.32deki gibidir. W = r [(1-cotf tanp)(bH+0,5H2 cotf) + 0,5b2(tans-tanp)] (3.32)
ev yzeyindeki ekme atla geometrisi iin kayan bloun arl;

W = 0,5rH2 [(1-z/H)2 cotp (cotp tanf-1)] (3.33)
33
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Eitlik 3.32 ve 3.33te; r: Kayann birim arldr. Bir dzlemsel yenilme geometrisini ve yeralt suyu koullarn ifade eden tm bu eitlikler, ok farkl koullarda duraylln hesaplanmasna olanak salar.
3.2.1.1. Yeralt Suyunun Duraylla Etkisi
ev duraylln etkileyen tek faktrn, ekme atla iindeki ve kayma

yzeyi boyunca bulunan su olduu varsaym, her zaman geerli olmayabilir. Su basncn gz nne alarak, bir akm a oluturmak suretiyle, epotansiyel izgilerinin kayma yzeyini kestii yerlerden basn dalmlarnn belirlenmesi gerekebilir. Kaya ktlesi geirimlilii, yzeydeki szmalar, evin st tarafndaki beslenme yerleri ve piyezometrik lmler, akm alarn oluturmada kullanlabilirler. Kaya evlerinde olumas muhtemel drt farkl yeralt suyu durumu iin su kuvvetleri U ve V farkl eitliklerle hesaplanabilir.
Yeralt su seviyesi ekme atlann tabanndan yukarda olduunda su basnlar hem ekme atlana hem de kayma dzlemine etki eder. Bu durumda su kuvvetleri Eitlik 3.30 ve 3.31den hesaplanabilir. ekme atla dnda kalan kaya ktlesinin dier ksmlarnn nispeten geirimsiz olduu ve meteorik etkilerle (ar saanak ya gibi) atlan su ile dolduu durumlarda, kaldrma kuvveti (U) sfr ya da sfra yakn bir deerdedir. Bu tip geici durumlarda evin emniyet katsays, U=0 ve Vde Eitlik 3.31den hesaplanp Eitlik 3.28de yerlerine koyularak hesaplanabilir.
ev yzeyindeki yeralt suyu boalm don etkisiyle engellendiinde evde su

basnlar geliebilir ve kaldrma kuvveti (U) ekil 3.6da grlen deerleri aabilir. ekil 3.7(a)da grlen dikdrtgen su basnc iin kaldrma kuvveti Eitlik 3.34deki gibidir. U=Ap (3.34)
34
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Eitlik 3.34te A= Kayma dzleminin alan ve p= dzleme (ve ekme atlann tabanna) etkiyen basn olup Eitlik 3.35ten hesaplanabilir. ekil 3.7(a)daki durum nadiren geliebilse de, emniyet katsaysn drebilir. p=wzw (3.35)
Yeralt su seviyesinin ekme atlann tabannn altnda olmas durumunda, su basnc yalnzca kayma dzlemi zerine etkir (ekil 3.7-b) ve suyun, kayma dzleminin ev yzeyini kestii yerde evi terk etmesi halinde, su basnc gen bir dalm gsterip kaldrma kuvveti (U) Eitlik 3.36dan hesaplanabilir. 1 zw h 2 Sin p w w
U=
(3.36)
Burada; hw= Kayma dzlemi doygun ksmnn orta noktasnda suyun derinliidir.
3.2.1.2. Kritik ekme atlann Yeri ve Derinlii
Genelde, ekme atlann ev st yzeyi veya n yzeyinde bulunduu ve
evin enine kesiti karlmak suretiyle bulunabilecei varsaylr. Ancak, ekme

atlann zeri zemin tarafndan rtlebilir ya da tasarm iin tahmini bir yer gerekebilir. Buna benzer durumlarda ekme atlann en olas konumunun gz nne alnmas gerekir.
ev kuru ya da neredeyse kuru (zw/z=0) olduunda, emniyet katsaysnn

hesapland eitlik (Eitlik 3.37) deitirilebilir.
cA + cot p tan W sin p
Fs =
(3.37)
35
ekil 3.7. Dzlemsel ev yenilmelerinde muhtemel yeralt suyu basnlar: a) Topukta engellenen drenaj durumunda dzlem zerinde gelien tekdze basn; b) Su tablas seviyesinin ekme atla altnda olduu durumda kayma dzlemi zerindeki gen basn (Hoek ve Bray, 1981).
Kritik ekme atla derinlii(zc), Eitlik 3.37nin sa tarafn z/Hye gre en aza indirmek suretiyle Eitlik 3.38den bulunabilir.
zc = 1 - cot f tan p H
(3.38)
ev tepe noktasnn gerisinde kritik ekme atlann konumu da Eitlik 3.39

ile ifade edilebilir.
bc = 1 - cot f cot p - cot f H
(3.39)
36
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Kuru evlerde bir dizi boyut aral iin kritik ekme atla derinlikleri ve lokasyonlar iin kullanlabilecek grafikler ekil 3.8de verilmitir.
ekil 3.8. Kuru evde kritik ekme atla lokasyonlar: a) evin tepesine gre kritik ekme atla derinlii; b) ev tepesinin gerisinde kritik ekme atlann yeri (Hoek ve Bray, 1981).
3.2.1.3. Durayszlk Belirteci Olarak ekme atla
Kaya evlerinde, ev tepesi gerisinde oluan ekme atlaklarnn bazlar onlarca yl yzeyde grlebilir ve pek ounun evin durayllna olumsuz bir etkisi olmaz. Bu nedenle, bu atlaklarn nasl olutuklarnn ve ev durayllna herhangi olumsuz bir etkilerinin olup olmad belirlenmelidir. Barton (1971) eklemli kayalarda yenilen evler zerine yapt ayrntl model almalarnda, ekme atlann kaya ktlesi ierisindeki kk kk kesme hareketleri sonucu olutuunu gzlemlemitir. Bu gzlem oluka nemlidir; nk bir ekme atla ev yznde belirdiinde, kaya ktlesi ierisinde kesme yenilmesi balam demektir.
37
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N zetle, bir ekme atlann tespiti, potansiyel bir durayszlk belirteci olarak alglanmal ve nemli ev kazlarnda, bu belirteten hareketle ayrntl bir durayllk analizi yaplmaldr.
3.2.1.4. Kritik Kayma Dzlemi Eimi
Bir evde, tabakalanma dzlemi gibi devaml bir sreksizlik bulunduunda ve eimi de dzlemsel yenilme koullarn saladnda, evin durayll bu yap tarafndan kontrol edilecektir. Eimi 45den az ve zayf kaya ya da zeminden oluan
evlerde, kayma yzeyinin ekli genelde daireseldir. ok eimli kaya evlerinde ise
kayma yzeyi yaklak olarak dzlemsel olup, devaml sreksizlikler iermeyen ok eimli ve kuru evler iin kritik kayma dzlemi eimi (pc) Eitlik 3.40tan bulunabilir.
pc = 0,5( + )
(3.40)
3.2.1.5. Przl Bir Yzey zerindeki Kaymann Analizi
evin her yerinde sabit olmayan kesme dayanm parametreleri olmas

durumunda yani, srtnme as yzeye etkiyen normal gerilmeye bal olduunda, normal gerilme artarken sreksizlik yzeyindeki dzensizlikler tralanacandan srtnme as azalacaktr. Kuru bir ev iin (U=V=0) kayma yzeyi zerine etkiyen normal gerilme () Eitlik 3.41den hesaplanabilir.
= Wcosp/A
(3.41)
Burada, W=Kaya blounun arl; p=Kayma yzeyinin eimi ve A=Kayma yzeyinin alandr. Bu koullar altnda emniyet katsays ise Eitlik 3.42den hesaplanabilir.
38
Fs =
Fs =
tan( + JRC log 10 (JCS / ))A tan( + JRC log10 (JCS / )) A = = W sin p W sin p tan p
tan( + i) tan p
(3.42)
3.2.2. Kama Tipi Yenilme
Sreksizliklerin ev yzeyine gre meyilli olduu, birbirine gre ters eimli ve bir dorultu boyunca kesien yenilme trdr. Kama tipi yenilmenin tespitinde stereonetler kullanlr. Stereonet ile kamann ekli, arakesit izgisinin ynelimi ve kayma yn belirlenebilir. Kinematik analiz (hareketlerin yrnge, hz ve ivme v.b. asndan irdelenmesi) olarak adlandrlan bu yntemin amac, emniyet katsays hakknda kesin bir bilgi salamamakla beraber, kaymaya neden olabilecek potansiyel duraysz kamalar belirlemektir. Kama tipi yenilme iin genel koullar aada verilmitir.
ki farkl dzlemin arakesiti daima bir izgi eklindedir (ekil 3.9(a)). Stereonet zerinde arakesit izgisi, dzlemlere ait iki byk dairenin kesitii noktayla temsil edilir ve izginin ynelimi, o izginin gidii (i) ve dalm (i) ile tanmlanr (ekil 3.9(b)). Arakesit izgisinin dalm evin eiminden kk ve iki dzlemin srtnme alarnn ortalamasndan byk olmaldr (fi> i> ) (ekil 3.9(c)). Kaymann olumas iin arakesit izgisinin ev yzeyini kesmesi gerekir (arakesit izgisinin gidii iin olas aralk i ile i arasndadr) (ekil 3.9(d)). Stereonet zerinde, kama tipi bir yenilmenin kinematik olasl grlebilir.
Ancak, kamann emniyet katsays; kama geometrisi, her bir dzlemin kesme dayanm ve su basncna bal olduundan, stereonet zerinden tespit edilemez. Kamann A ve B dzlemlerinin arakesit izgisinin yn (i) ve dalm (i), stereonet zerinde belirlenebilir veya Eitlik 3.43 ve 3.44dan hesaplanabilir. tan A cos A - tan B cos B ) tan B sin B - tan A sin A
i = tan -1 (
(3.43)
39

i = tan A cos( A - i ) = tan B cos( B - i )
(3.44)
Eitliklerde, A ve B: Dzlemlerin eim ynleri; A ve B: Dzlemlerin eimleridir. Kaymaya kar direncin sadece srtnmeden kaynakland ve iki dzlemin de srtnme alarnn () ayn olduu varsaym ile ekil 3.10da tanmlanan kamann emniyet katsays Eitlik 3.45den hesaplanabilir. (R A + R B ) tan W sin i
Fs =
(3.45)
Kamann emniyet katsaysnn hesaplanmasnda, ev geometrisinin, iki dzlemin farkl kesme dayanmlarnn ve su basncnn hesaba katld bir yntem Hoek tarafndan 1973 ylnda tanmlanmtr.
ekil 3.9. Kama tipi yenilme iin geometrik koullar (Wyllie ve Mah, 2004).
40
ekil 3.10. Kamann emniyet katsaysnn hesaplanmas bileenlerine ayrlmas (Wyllie ve Mah, 2004).
iin
kuvvetlerin
evin toplam ykseklii (H) kaymann gelitii varsaylan arakesit izgisinin

st ve alt ular arasndaki kot farkdr. Bu analiz iin varsaylan su basnc dalm; kamann kendisinin geirimsiz olduu varsaymyla, suyun kaymaya 3 ile 4 numaral arakesit izgilerinden girdii ve kamay 1 ve 2 numaral arakesit izgilerinden terk ettii hipotezine dayanr (ekil 3.11(a)). Maksimum basn 5 numaral arakesit izgisi boyunca oluurken, 1.2,3 ve 4 numaral arakesit izgileri boyunca basn sfrdr. Bu basn, maksimum deerin ev ykseklii orta mesafesinde olutuu, yaklak maksimum basncn da 0,5wH deerine eit olduu bir gen basn dalmdr (Wyllie ve Mah, 2004). zerinde kaymann gelitii iki dzlem A ve B dzlemleri olarak adlandrlr; eimi daha dk olan dzlem A dzlemidir. ekil 3.11(a)daki be arakesit izgisine ait tanmlamalar u ekildedir: 1. A dzleminin ev yzeyi ile arakesiti, 2. B dzleminin ev yzeyi ile arakesiti,
41
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N 3. A dzleminin ev st yzeyi ile arakesiti, 4. B dzleminin ev st yzeyi ile arakesiti, 5. A ve B dzlemlerinin arakesiti. Kama kaymasnn daima 5 numara olarak adlandrlan arakesit izgisi boyunca gelitii varsaylr ve kaymann emniyet katsays da Eitlik 3.46daki
ekilde ifade edilir. w w 3 (c A X + c B Y ) + ( A X) tan A + (B Y ) tan B rH 2 r 2 r
Fs =
(3.46)
Eitlik 3.46da, cA ve cB: A ve B dzlemlerinin kohezyonlar; A ve B: A ve B dzlemleri zerindeki srtnme alar; r: Kayann birim hacim arl; w: Suyun birim hacim arl; H: Kamann toplam yksekliidir.
ekil 3.11. Kayma dzlemlerinde srtnme, kohezyon ve su basnc etkilerini ieren durayllk analizinde kullanlan kama geometrisi (Wyllie ve Mah, 2004).
X,Y,A ve B boyutsuz faktrleri, kamann geometrisine baldr ve ekil 3.12de belirtilen deerlerle Eitlik 3.47, 3.48, 3.49 ve 3.50den hesaplanr. sin 24 sin 45 cos 2.na
X=
(3.47)
42

sin 13 sin 35 cos 1.nb
Y=
(3.48)
A=
cos a - cos b cos na .nb sin 5 sin 2 na .nb cos b - cos a cos na .nb sin 5 sin 2 na .nb
(3.49)
B=
(3.50)
Eitliklerde, a ve b: A ve B dzlemlerinin eimleri; 5: 5 numaral arakesit izgisinin eimidir.
ekil 3.12. Kama durayllk analizi iin gerekli verilerin stereonet zerinde gsterilmesi (Wyllie ve Mah, 2004). ev drenajl ve A ile B yzeylerindeki kohezyonlar sfr ise bir kamann
durayll kolaylkla Eitlik 3.51den bulunabilir. Fs = A tan A + B tan B (3.51)
43
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Sadece srtnmeye dayal kama diyagramlarndan emniyet katsaysnn 2den kk bulunmas durumunda, emniyet katsaysn hesaplayabilmek iin kapsaml durayllk analizi gerekebilir. Kamann boyutlar, ekli ve arl, her bir kayma dzlemi zerindeki farkl kohezyon, srtnme alar ve kesme dayanmlar, su basnc, deiik d kuvvetler ve ankraj kuvvetleri bu analizde hesaba katlabilir.
3.2.3. Dairesel Yenilme
Ar bozumu veya ar atlakl kaya ve kaya dolgular gibi zayf malzemelerdeki yenilmeler, dairesel bir ekle yaklaan yzeyler boyunca geliir. Dairesel yenilme analizi iin genellikle bir dizi ev durayllk diyagram kullanlr. Bu diyagramlar kullancya, bir evin emniyet katsaysn veya emniyet katsaysnn yeralt suyu koullarna, ev asna ve malzeme dayanm zelliklerine hassasiyetini ksa yoldan deerlendirme olana salar ve yalnzca homojen ev malzemeleri ieren, varsaylan koullarn geerli olduu yerlerdeki dairesel yenilme analizleri iin kullanlabilir. Dairesel kayma yzeyinin ekli, evdeki jeolojik koullardan etkilenir. rnein, homojen, zayf ya da bozumu kaya ktlesinde yenilmenin ev tepesinin hemen gerisindeki bir ekme atlandan, ev topuuna uzanan s, byk yarapl bir yzey olmas muhtemeldir (ekil 3.13). Dzlemsel ve kama tipi kaymalar iin ev stabilitesinin, kayay bir takm bloklara blen tabakalama dzlemleri ve eklem takmlar gibi jeolojik oluumlar tarafndan etkilendii varsaylr. Bu koullar altnda kayma yzeyi bir ya da daha fazla sreksizlikle belirlenir. Zeminde alan evlerde ise, bu tip belirgin bir yapsal sreksizlik grmek olanakszdr. Bu nedenle, kayma, evde kaymaya kar direncin en az olduu noktalar boyunca oluur. Zeminlerde meydana gelen bu tip ev kaymalarnn incelenmesi sonucu, kayma yzeyinin genellikle dairesel biimde olduu grlmtr. Bu gzlem birok stabilite kuramna esas olmutur.
44
ekil 3.13. Tipik kayma yzeyleri ve dilim zerine etkiyen kuvvetler . evin ald kayay ya da zemini oluturan birok paralar, evin
boyutlarna gre ok kk ve ekillerinden tr birbirlerine bal bulunmuyorlarsa dairesel kayma koullar ortaya km olur. Bu nedenle, krlm kayalardan oluan byk toprak harmanlar genellikle zemin gibi hareket eder ve bunlarda byk apta dairesel kaymalar meydana gelir. Herhangi bir ileme ya da cevher hazrlama tesisinin ok ince tlm artklarndan meydana gelen birka metre ykseklikteki
evlerde bile dairesel kayma dzlemleri oluur. Son derece altere olmu ve ayrm
kayalarda bu tip kaymalar beklenebilir. Bu nedenle, projelendirdiimiz ocan rt tabakas byle bozulmu bir formasyon ise ev tasarmn dairesel kayma varsaymna gre yapmak yerinde olacaktr (Wyllie ve Mah, 2004). Dairesel Kayma diyagramlarn hazrlanmasnda, aada sralanan varsaymlar gz nnde tutulur:
evin ald formasyon homojen yapdadr. Dier bir deyile formasyonun

mekanik zellikleri ykleme ynne gre deimez. Formasyonun makaslama dayanmn oluturan kohezyon (c) ve isel srtnme as () arasnda Eitlik 3.52de verilen iliki vardr.
= c + tan
(3.52)
Kayma ev topuundan geen dairesel bir yzeyde meydana gelir.
ev st yzeyinde ya da aynasnda dik konumlu gerilim atlaklar oluur.
45
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Verilen ev geometrisi ve yeralt su durumu iin gerilim atlaklarnn ve kayma yzeyinin konumlar emniyet katsaysn minimum deere drecek
ekildedir.
Diyagramlar tamamen susuz evlerden, suya doymu olanlarna kadar her tip yeralt su koulunu tayan analizleri iermektedir. Diyagramlar, normal gerilmenin kayma yzeyi boyunca bir noktaya topland varsaymna dayanan alt snr ynteminin uygulanmasyla hazrlanmtr ve ev yeralt suyunun etkileri ile birlikte gerilim atlaklarn etkilerini de ierir.
ev emniyet katsays Eitlik 3.53teki gibidir.

Kaymaya kar koyan mevcut makaslama dayanm Yenilme yzeyinde harekete geen makaslama gerilmesi
F=
(3.53)
Yenilme yzeyinde harekete geen makaslama gerilmesi ile tanmlanrsa ve yenilme yzeyinde harekete geen makaslama gerilmesi mb ile gsterilerek, eitlik yeniden dzenlendiinde Eitlik 3.54teki gibi olur. c tan + F F
mb =
(3.54)
Kaymaya kar makaslama dayanm ile gsterilen normal gerilmenin kayma yzeyi boyunca dalmna baldr. Normal gerilme dalm bilinmediinden, zm statik olarak belirsizleen sorunun halledilebilmesi, bu dalm iin bir varsaym yaparak, bunun uygulamada anlaml neticeler verip vermediini irdelemekle mmkn olur. Kayma yzeyindeki su basncndan doan kaldrma kuvveti ve gerilim atlandaki suyun oluturduu kuvveti hesaplamak iin arazi koullarna en uygun yeralt suyu ak koullarnn varsaylmas gerekir. Kaya ev yenilmelerinde genellikle, su aknn kayataki sreksizlikler boyunca olutuu, kayann kendisinin geirgenliinin dikkate alnmayacak kadar az olduu varsaym ile hareket edilir. Zemin ya da toprak harmanlarndaki evlerde ise malzemenin su geirgenlii bir
46
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N kaya ktlesinde alaca deerin birka kat olur. Bylece ev gerisinde genel bir su akm dzeni oluur. ekil 3.14te dzenli su ak rejimi koullarnda bir evdeki su basn dalmnn incelenmesinde kullanlan yaklam grlmektedir. Burada gz nnde tutulmas gereken nokta, yeralt su tablasnn, evin gerisinde ve ev st yzeyini, ev yksekliinin katlar olarak ve ev topuundan llen belirli bir "x" uzaklnda kestii varsaymdr. Bu kesime noktas genellikle nehir, baraj gibi bir yerst su kaynana denk gelir ya da yeralt su tablasnn yzeyle kesitii nokta olarak kabul edilir (Wyllie ve Mah, 2004).
ekil 3.14. Dzenli su ak rejimi koullarnda yeralt suyu ak emas. Belirli bir evin emniyet katsaysn bulmak iin aada ana hatlar belirtilen ve ekil 3.15te gsterilen sra takip edilmelidir.
evde var olduuna inanlan yeralt su koullan saptanr bu koullara en yakn diyagram sayfa ekil 3.16da verilen izelge kullanlarak seilir.
c orannn boyutsuz deeri hesaplanr ve bu deer diyagramn d H tan
dairesinde iaretlenir.
2. aamada bulunan noktadan geen radyal doru allan ev asn veren eriye kadar izlenir. 3. aamada bulunan noktadan Tan/F ya da c/HF deerlerinden daha uygun olanna gidilir ve buradan emniyet katsays hesaplanr.
47
ekil 3.15. Dairesel kayma diyagramlarn kullanarak evin emniyet katsaysn bulmada izlenecek sra (Hoek ve Bray, 1981).
Yeralt Suyu Ak Koullar Diyagram No 1
ekil 3.16. Yeralt suyu koullarna gre diyagram seimi iin izelge.
48

3.2.4. Devrilme Yenilmesi
Bu blme kadar anlatlan yenilme trleri, kaya ktlesinin mevcut ya da oluturulan bir kayma yzeyi zerinde kaymasyla ilgilidir. Devrilme yenilmesi ise blok kaya ktlelerinin, sabit tabanlar etrafnda dnmesiyle oluur. Dzlemsel ve kama tipi kaymalara benzer ekilde, ilk olarak yapsal jeolojinin analizi yaplarak, bu koulun mevcut olmas halinde, devrilme yenilmesine zg durayllk analizi yaplr. Devrilme yenilmesi eitli ekillerde olabilir. Bunlar; blok yenilmesi, bklme (esnek) devrilme, blok-bklme devrilmesi ve dier kayma biimleriyle gelien ya da onlar tetikleyen ikincil devrilme trleridir (Wyllie ve Mah, 2004).
3.2.4.1. Blok Devrilmesi
ekil 3.17(a)da grld gibi blok devrilmesi salam kaya kolonlarnn geni aralkl apraz eklemlerle blnmesi durumunda meydana gelir. ev topuundaki ksa kolonlar, gerideki uzun kolonlarn dnmesinden doan yklerin etkisi ile ileriye doru itilirler ve topuktaki bu kayma devrilmenin evin st ksmna yaylmasn salar. Bu devrilme trnde yenilme yzeyi bklme devrilmesine gre daha dzgn olup apraz eklemlerin birinden dierine geen basamak eklindedir.
3.2.4.2. Bklme Devrilmesi
Bklme devrilmesi ekil 3.17(b)de gsterildii gibi dike yakn eime sahip sreksizliklerle ayrlan uzun kolonlarn ne bklp krlmalar sonucunda oluur. Devrilme, ev topuundaki kayma, anma (erozyon) ya da alttan kesme gibi etkenlerle balar ve geriye kaya ktlesine doru yaylarak derin, geni gerilim atlaklarn oluturur. Kolonlarn da doru hareketleri kolonlar aras kayma yaratr ve her dzlemin st ksmlar aa karak bir dizi geriye bakan yzeyler oluur.
49

3.2.4.3. Blok-Bklme Devrilmesi
ekil 3.17(c)de grld gibi bu tr devrilme birok apraz eklem tarafndan blnm uzun kolonlarn bklmesiyle tannr. Bklme devrilmesindeki uzun kolonlarn bklrek krlmas yerine burada devrilme apraz eklemlerdeki deplasman birikimi yoluyla olur. Bu devrilmede ok sayda kk devinimler yer aldndan bklme devrilmesine gre daha az gerilim atla, blok devrilmesine gre ise daha az kenar-yzey temas ve boluklar grlr (Wyllie ve Mah, 2004).
ekil 3.17. Devrilme yenilmesi trleri.

3.2.4.4. kincil Devrilme Trleri
kincil devrilme mekanizmalar genellikle, ya anma ya da ayrma gibi doal nedenler ya da insan etkinlikleri sonucu oluan ev topuunun alttan kesilmesi ile balar. Tm durumlarda, ana yenilme biimi kayma ya da kayann fiziksel paralanmas olup devrilme evin bir blmnde ve bu ana yenilmenin sonucu olarak ortaya kar. 50

3.3. Kaya Dayanm zellikleri ve lmleri
Bir kaya evin duraylln analiz ederken gz nne alnmas gerekli en nemli faktr, ev yzeyi arkasndaki kaya ktlesinin geometrisidir. Sreksizliklerin ynelimi ile kaz yzeyi arasndaki iliki, kaya ktlesinin baz ksmlarnda kayma veya devrilme meydana gelip gelmeyeceini belirlemektedir. Jeolojiden sonra durayll kontrol eden en nemli faktr, potansiyel kayma yzeyinin kesme dayanmdr. Bir evdeki kayma yzeyi, evin tm yzeyinde devaml olan tek bir dzlem olabilecei gibi, sreksizliklerden ve taze kayadaki krklardan oluan karmak bir yzey de olabilir. Gvenilir kesme dayanm deerlerinin belirlenmesi ev tasarmnn nemli bir ksmn oluturur; nk kesme dayanmndaki kk deiimler evin gvenli ykseklii veya eiminde nemli deiimlere neden olabilmektedir. Bir ev iin uygun kesme dayanm seiminin byk lde kayma yzeyi ile yapsal jeoloji arasndaki ilikiye bal olduunu ortaya koymaktadr. ekil 3.18de ak maden oca evinde genel ev boyutlar sreksizlik boyutundan ok byk olup, herhangi bir yenilme yzeyinin eklemli kaya ktlesinden gemesi sz konusudur; maden oca evinin tasarmnda kullanlmas gerekli uygun kaya dayanm, kaya ktlesinin dayanmdr. Bunun aksine, palye ykseklii yaklak olarak eklem uzunluuna eittir; durayllk sadece bir eklem tarafndan kontrol edilebilir. Bu durumda, palyelerin tasarmnda kullanlmas gerekli uygun kesme dayanm, palye yzeyini kesen eklemlerin dayanm olacaktr. Son olarak, eklem aklndan daha dk bir lekte krksz kaya bloklar oluur ve (szgelimi) delme ve patlatma yntemlerinin deerlendirilmesinde kullanlmas gerekli uygun kaya dayanm balca krksz kayann dayanm olmaldr (Hoek ve Bray, 1981; Wyllie ve Mah, 2004).
51
ekil 3.18. Artan numune boyutu ile krksz kayadan kaya ktlesine geii gsteren idealletirilmi diyagram (Hoek, 2007). Numune boyutu ile kaya dayanm zellikleri arasndaki bu ilikiye dayal olarak, bu blmde aadaki eit kayann dayanmn belirleme yntemleri incelenmitir:
Sreksizlikler: Tek tabakalanma dzlemleri, eklemler veya faylar. Kesme dayanmn etkileyen sreksizlik zellikleri; yzeylerin ekil ve przllkleri, yzeyde taze veya bozumu olabilen kaya ve dk dayanml ya da kohezyonlu olabilen dolgu maddelerini kapsar. Kaya ktlesi: Eklemli kaya ktlesinin kesme dayanmn etkileyen faktrler; krksz kayann basn dayanm ve srtnme as, sreksizliklerin akl ve bunlarn yzey koullarn kapsar. Krksz kaya: Krksz kayann dayanmn lmede gz nnde
bulundurulmas gerekli bir faktr, bozumadan dolay ev mr boyunca dayanmn azalmasdr. lek etkilerine ve jeolojik koullara dayal olarak, kayma yzeylerinin ekil 3.19da sunulduu gibi ya sreksizlik yzeyleri boyunca veya kaya ktlesini kat eden
52
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N biimde gelitii grlebilir. ekil 3.19da verilen snflamann nemi, tm ev analizlerinde ya sreksizliklerin ya da kaya ktlesinin kesme dayanm zelliklerinin kullanlmasnn gerekli olduudur. Dayanm zelliklerini belirlemede kullanlan deiik prosedrler aada verilmitir:

Sreksizlik kesme dayanm arazide ve laboratuarda llebilir. Kaya ktlesi kesme dayanm benzer jeolojik koullarda kazlan evlerin geriye analizini ieren ampirik yntemlerle ya da dayanm indislerini ieren hesaplamalarla belirlenir. Jeolojinin kesme dayanm zerine etkilerini ortaya koymak asndan
destekleyici bir sunum ekli olarak, eit sreksizliin ve iki eit kaya ktlesinin greceli dayanm parametreleri ekil 3.20de Mohr Diyagram zerinde gsterilmitir. Bu izgilerin eimi srtnme asn ve kesme gerilmesi eksenini kestii yer de kohezyonu temsil etmektedir (Wyllie ve Mah, 2004).
ekil 3.19. Jeoloji ile kaya dayanm snflar arasndaki iliki (Wyllie ve Mah, 2004).
53
ekil 3.20. Be deiik jeolojik koul iin kayma yzeyi zerindeki kesme ve normal gerilme arasndaki ilikiler (Wyllie ve Mah, 2004). ekil 3.20 zerindeki bu koullarn tanmlamas aadaki gibidir:
Eri, Dolgulu Sreksizlik: Dolgu malzemesinin zayf bir kil ya da fay kili olmas halinde, dolgu malzemesinin srtnme as (dol) muhtemelen ok dk olsa da, dolgunun rselenmemi olduu durumda bir miktar kohezyon bulunabilir. Alternatif olarak, dolgunun (szgelimi) yar tam olarak dolduran salam bir kalsit olmas durumunda kohezyonlu dayanm nemli miktarda olabilir. Eri, Przsz Sreksizlik: Przsz ve temiz bir sreksizlik yzeyinin kohezyonu sfr olup, srtnme as kaya yzeylerinden (r) kaynaklanr. Kayann srtnme as tane boyu ile ilikili olup, iri taneli kayalara kyasla ince taneli kayalarda genellikle daha dktr. Eri, Przl Sreksizlik: Temiz, przl sreksizlik yzeylerinin kohezyonu sfr olup, srtnme as iki bileenden olumaktadr. Birincisi kaya malzemesinin srtnme as (r), ikincisi de i asdr, i as yzeyin przllyle birlikte kaya dayanm ile normal gerilme arasndaki oran ile ilikilidir. Normal gerilme artarken yzey dzensizlikleri giderek tralanr ve toplam srtnme as azalr.
54
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Eri, atlakl Kaya Ktlesi: Kayma yzeyinin ksmen sreksizlik yzeylerinden ksmen de krksz kayadan getii atlakl bir kaya ktlesinin kesme dayanm erisel bir zarf eklinde ifade edilebilir. atlakl kaya zerindeki evre basncnn az olduu ve bireysel bloklarn hareket edip dnebildii dk normal gerilmelerde kohezyon dk olmakla birlikte srtnme as yksektir. Daha yksek normal gerilmelerde kaya paralar ezilmeye balar ve sonuta srtnme as azalr. Dayanm zarfnn ekli atlaklanma derecesi ve krksz kayann dayanm ile ilikilidir.
Eri, Krksz Zayf Kaya: Tf gibi zayf kayalar, srtnme as dk ince malzemeden meydana gelmilerdir. Ancak, bu kaya sreksizlik iermediinden, kohezyon deeri yakn atlakl salam bir kayannkinden daha byk olabilir (Wyllie ve Mah, 2004).
3.3.1. Sreksizliklerin Kesme Dayanm
Jeolojik haritalama veya elmasl sondajlarn, zerinde kesme yenilmesi geliebilecek gerekir. sreksizlikleri tehis etmesi durumunda, durayllk analizleri yapabilmek iin kayma yzeyinin kohezyon ve srtnme asnn belirlenmesi nceleme program ierisinde ayrca kesme dayanm parametrelerini deitirebilen kayma yzeyi zellikleri hakknda da bilgi toplanmaldr. Devaml uzunluk, yzey przll, herhangi bir dolgunun kalnl ve zellikleri ile birlikte suyun dolgu zellikleri zerine etkisi nemli sreksizlik karakteristiklerindendir (Wyllie ve Mah, 2004).
3.3.2. Kohezyon ve Srtnme Asnn Tanm
Kaya ev tasarmnda kayann bir Coulomb malzemesi olduu kabul edilir; kayma yzeyinin kesme dayanm kohezyon (c) ve srtnme as () ile ifade edilir (Coulomb, 1773). Przsz, dzlemsel sreksizlik ieren bir kaya bloundan ok sayda deney numunesi kesildiini; ayrca, sreksizliin de kayann iki parasn birbirinden
55
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N ayrmada bir ekme kuvveti gerektirecek kadar imentolu bir dolgu ierdiini varsayldnda, her bir numune sreksizlie dik ynde bir kuvvete (normal gerilmeye; ) maruz braklr ve sreksizlie paralel bir kuvvet (kesme gerilmesi, ) uygulanr ve bu esnada kesme yer deitirmesi (s) llr (ekil 3.21(a)) Sabit normal gerilme altnda yaplan bir deney iin tipik kesme gerilmesikesme yer deitirmesi ilikisi ekil 3.21(b)de verilmitir. Kk yer deitirmelerde numune elastik olarak davranr ve kesme gerilmesi yer deitirme ile birlikte dorusal olarak artar. Harekete direnen kuvvet alrken, gerilme-yer deitirme ilikisi dorusalln yitirir ve daha sonra sreksizliin pik kesme dayanmn temsil eden maksimuma ular. Ondan sonra ise, yer deitirmeyi salamak iin gerekli gerilme azalr ve sonuta rezidel kesme dayanm olarak adlandrlan sabit deere eriir.
ekil 3.21. Bir sreksizlik yzeyinin kesme dayanmnn tanm. Deiik normal gerilme dzeylerinde yaplan deneylerden elde edilen pik kesme dayanm verileri grafie aktarld zaman, ekil 3.22(a)da grlen iliki elde edilir ve bu grafie Mohr diyagram denir (Mohr, 1900). Bu diyagramn zellikleri yle sralanabilir: Birincisi, yaklak olarak dorusaldr; eimi kaya yzeyinin pik srtnme asn verir. kincisi, kesme gerilmesi eksenini kestii yer, imentolayc malzemenin kohezyon dayanmn (c) temsil eder. Toplam kesme dayanmnn bu kohezyon bileeni normal gerilmeden bamsz olsa da, normal
56
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N gerilme arttka srtnme bileeni de artar. ekil 3.22(a)da verilen ilikiye dayal olarak, pik kesme dayanm Eitlik 3.55deki gibi ifade edilir. Uygulanan her bir normal gerilme dzeyindeki rezidel kesme dayanm deerleri Mohr diyagramna izildiinde, ekil 3.22(b)de grlen rezidel kesme dayanm elde edilir ve Eitlik 3.56daki iliki ile tanmlanr.
= c + tan p
(3.55)
= c + tan r Burada, r; Rezidel srtnme asdr.
(3.56)
ekil 3.22. Pik ve rezidel dayanmlarn Mohr diyagram. Rezidel dayanm koulu iin, yer deitirmenin imentolayc malzemeyi krmasyla kohezyon kaybolur; Mohr diyagramnda bu durum grafiin orijininden geen dayanm izgisi ile temsil edilir. Ayrca, kesme yer deitirmesi kaya yzeyindeki ikincil (minr) dzensizlikleri andrarak daha przsz ve dk srtnmeli bir yzey oluturduu iin, rezidel srtnme as pik srtnme acsndan kktr.
57

3.3.3. Kaya Yzeylerinin Srtnme As
Dzlemsel, temiz (dolgu iermeyen) bir sreksizlik iin kohezyon sfr olup, kesme dayanm sadece srtnme as ile tanmlanr. Kaya malzemesinin srtnme as, krk yzeyinde aa kan tanelerin boyut ve ekli ile ilikilidir. Bu nedenle, ince taneli bir kaya ve fillit gibi kayma yzeyine paralel ynlenmi mika ierii yksek bir kayann srtnme as dk iken, granit gibi iri taneli kayalarn srtnme as yksektir. Deiik kaya tiplerine ait tipik srtnme as aralklar izelge 3.1de verilmitir (Barton, 1973). izelge 3.1. Deiik kaya tipleri iin srtnme asnn tipik aralklar. Kaya snf Srtnme as aral Tipik kaya eitleri istler (yksek mika ierii), eyl, marn Dk srtnmeli 20-27 Kumta, siltta, tebeirta, gnays, sleyt Orta srtnmeli 27-34 Bazalt, granit, kireta, aklta Yksek srtnmeli 34-40 Gerek deerler saha koullarnda geni lde deitiinden, izelge 3.1de listelenen srtnme alar sadece bir klavuz olarak kullanlabilir.
3.3.4. Eimli Bir Dzlemde Makaslama
Kesme gerilmesi yn ile i as yapan bir sreksizlik yzeyini gz nne aldmzda (ekil 3.23), kayma yzeyine etkiyen kesme gerilmesi (i) ve normal gerilme (i) Eitlik 3.57 ve 3.58deki gibi ifade edilir. i = cos 2 i - sin i cos i i = cos 2 i + sin i cos i (3.57) (3.58)
Sreksizlik yzeyinin kohezyonunun sfr olduu ve kesme dayanmnn da = i tan ilikisi ile tanmland varsaylrsa, Eitlik 3.57 ve 3.58, bu eitlikte yerine
58
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N konulursa, uygulanan kesme gerilmesi ile normal gerilme arasnda Eitlik 3.59daki iliki elde edilir.
= tan( + i)
(3.59)
Patton, duraysz kireta evlerinde tabakalanma dzlemi izlerine ait fotoraflardan ald ortalama i as deerini lmek suretiyle bu ilikinin nemini ikna edici bir ekilde ortaya koymutur. Tabakalanma dzlemi izi ne kadar przl ise, ev as da o kadar yksek olmaktadr. Patton, tabakalanma dzleminin iz eiminin yaklak olarak kayalarn laboratuarda dzlemsel yzeyler zerinde bulunan srtnme as () ile ortalama przllk asnn (i) toplamna eit olduunu bulmutur.
ekil 3.23. Eimli bir yzey zerinde kesme yer deitirmesi (Hoek, 2007).
3.3.5. Yzey Przll
Doal sreksizlik yzeylerinin tm belirli lde przl olup, przlln derecesi przll ok dk olan parlak ve izikli makaslama yzeylerinden itibaren, nemli lde przl olan dzensiz yzeyli ekme atlaklarna kadar
59
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N deiir. Bir evin duraylln nemli lde etkileyebildiklerinden, yzey dzensizlikleri tasarmda uygun ekilde gz nne alnmaldrlar. Patton'a gre dzensizlikler birinci derece ve ikinci derece eklinde iki snfa ayrlr. Birinci derece dzensizlikler, tabakalanma yzeyindeki ana dalgalanmalara karlk gelenler iken, ikinci derece dzensizlikler yzeydeki kk tmsek ve ripllar olup, i deerleri daha yksektir. Kaya yamalarda sreksizlik yzeylerinin gerek kesme performans; yzey przll, yzeydeki kayann dayanm, uygulanan normal gerilme ve kesme yer deitirmesinin birleik etkilerine baldr. Bu durum ekil 3.24te gsterilmitir. Burada, artan normal gerilme ile dzensizlikler makaslanrken srtnme as azalmaktadr. Bunun anlam, kayada hacimsel genilemeden makaslamaya bir geiin olmas eklindedir. Dzensizliklerin makaslanma derecesi, krk yzeyindeki kayann basn dayanmna kyasla normal kuvvetin byklne ve yer deitirme mesafesine baldr. Balangta rselenmemi ve kenetli olan przl bir yzeyin pik srtnme as +idir. Artan normal gerilme ve yer deitirme ile birlikte dzensizlikler makaslanr ve srtnme as kademeli olarak azalarak, kayada minimum deer olan temel veya rezidel srtnme asna der. Bu hacimsel genileme-makaslama ilikisi Mohr diyagramnda balangtaki eimi +i olan ve yksek normal gerilmelerde r'ye den erisel bir dayanm zarf ile temsil edilir. ekil 3.24te verilen kesme gerilmesi-normal gerilme ilikisi Barton (1973) tarafndan gelitirilen ve yapay olarak retilen przl, temiz eklemlerin kesme dayanm davranna dayal bir teknik kullanlarak nicelletirilebilir. Bu alma, przl bir kaya yzeyinin kesme dayanmnn przllk, kaya dayanm ve normal gerilmeye bal olduunu ve Eitlik 3.60taki ampirik iliki ile ifade edilebileceini gstermitir. = ' tan[ + JRC log10 (JCS / ' )] (3.60)
Burada, JRC: Eklem przllk katsays; JCS: Krk yzeyindeki kayann basn dayanm ve : Efektif normal gerilmedir. JRC'nin deeri, yzeyin
60
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N przlln standart przllk profilleri ile karlatran veya yzeyde lmler yapan teknikler kullanlarak belirlenir. Kayann basn dayanm (JCS) izelge 3.2de tanmlanan basit arazi gzlemleri kullanlarak veya eklem yzeyindeki kayada Schmidt ekici kullanlarak tahmin edilebilir. Yzeyde etkiyen normal gerilme, kayma yzeyi zerindeki kayann derinlii ile birim arrlnn arpmnn yzeye dik olan bileenidir.
ekil 3.24. Kesme gerilmesi-normal gerilme ilikisi (Barton, 1973). izelge 3.2. Deiik kaya tipleri iin srtnme asnn tipik aralklar.
61

3.3.6. Sreksizlik Dolgusu
Sreksizliin dolgu iermesi halinde, krn kesme dayanm zellikleri, dolgu maddesinin kalnl ve zelliklerinden etkilenmi olan yzeyin hem kohezyonu hem de srtnme as ile genellikle deikenir. rnek olarak, granitte kil dolgulu bir fay zonu iin, sreksizliin kesme dayanmnn granitin deil de kilin dayanmna karlk geldii varsaylr. Salam ve kalsitle doldurulmu bir krk durumunda, tasarmda yksek kohezyon deeri kullanlsa da, bu durum sadece bir kaz inaat srasndaki patlatmalardan sonra krn ayrlmadan salam kalabildii durumda geerlidir. Sreksizliklerde dolgunun varl durayll nemli ekilde etkileyebilir. nceleme programnda dolgularn tehis edilmesi ve tasarmda uygun dayanm parametrelerinin kullanlmas nemlidir. Dolgunun kesme dayanmna etkisi, dolgu malzemesinin kalnlna ve dayanm zelliklerine baldr. Kalnlk asndan ele alndnda, yzey dzensizliklerinin genliinin yaklak %25-50sinden daha fazla olmas halinde ok az veya sfr kaya-kaya dokana sz konusu olup, krn kesme dayanm zellikleri dolgunun zellikleri olur (Goodman, 1970). Dolgular aadaki gibi iki gruba ayrlabilir;
Killer: Montmorillonit ve bentonitik killer ile kmr yataklar ile ilikili killerin srtnme alar 8 ile 20 arasnda; kohezyon deerleri de 0 ile yaklak 200 kPa arasndadr. Faylar, makaslamalar ve breler: Granit, diyorit, bazalt ve kireta gibi kayalarda fay zonlar ve makaslamalarda oluan malzemeler, granle paralara ek olarak kil de ierebilirler. Bu malzemelerin srtnme alar yaklak 25 ile 45 arasnda, kohezyon deerleri de 0 ile yaklak 100 kPa arasnda deimektedir. Granit gibi iri taneli kayalardan treyen fay dolgusunun srtnme alar kireta gibi ince taneli kayalarnkinden daha yksek olma eilimindedir. Kesme dayanm-yer deitirme davran, dolgulu sreksizliklerin kesme
dayanm ile ilgili olarak gz nnde bulundurulmas gerekli bir dier faktrdr. evlerin duraylln analiz etmede bu davran, kesme dayanmnda yer deitirme
62
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N ile birlikte bir azalm olma olaslnn bulunup bulunmadna iaret eder. Kesme dayanmnda yer deitirme ile birlikte nemli bir azalm bulunan durumlarda ev yenilmesi, kk miktardaki hareketin ardndan aniden geliebilir. Sreksizlik zerinde daha nce bir hareket olup olmadna bal olarak, dolgulu sreksizlikler iki genel kategoriye ayrlabilirler (Barton, 1974). Bu kategoriler normal konsolide (NC) veya ar konsolide (OC) olarak daha ileri bir blmlemeye tabi tutulabilir;
Yakn gemite yer deitirmi sreksizlikler: Bu sreksizlikler faylar, makaslama zonlarn, kil milonitlerini ve tabakalanma yzeyi kaymalarn ierir. Faylarda ve makaslama zonlarnda dolgunun oluumu, makaslama srelerinin defalarca gelimesi ve nemli miktarda yer deitirme neticesinde gerekleir. Bu srete oluan fay kili, kil boyu paracklar ve bre ierebilir. Breteki tane ynelimi ve fay izikleri makaslamann ynne paralel olur. Bunun aksine, milonitler ve tabakalanma yzeyi kaymalar balangta kil ieren ve kvrmlanma ve kaymaya maruz kalan sreksizliklerdir. Bu tip sreksizliklerin kesme dayanmlar rezidel dayanmda veya ok yaknndadr. Kilde daha nceki ar konsolidasyondan ileri gelen mevcut herhangi kohezyon ba makaslama ile tahrip edilir ve dolgu karakter olarak normal konsolide durumdakine edeer olur. Ayrca, birim deformasyon yumuamas oluabilir; su ieriinde herhangi bir art dayanmda daha fazla azalmaya yol aar. Yer deitirmemi sreksizlikler: Daha nce herhangi bir yer deitirmeye maruz kalmam dolgulu sreksizlikler, sreksizlik boyunca bozumak suretiyle bir kil katman oluturan magmatik ve metamorfik kayalar kapsar. rnek olarak, diyabaz bozuarak amfibolite ve o da sonuta kile dnr. Yer deitirmemi dier sreksizlikler, ince kil katmanlarn ve ardalanmal sedimanter formasyonlarda kumta ile ara tabakalanmal zayf eylleri kapsar. Hidrotermal ayrma, montmorillonit gibi dk dayanml malzemeler ile kuvars ve kalsit gibi yksek dayanml malzemeler ierebilen dolgular oluturan dier bir sretir.
63
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Yer deitirmemi sreksizliklerdeki dolgular, pik dayanmlar olduka
farkl olan normal konsolide (NC) ve ar konsolide (OC) malzemeler olarak ikiye ayrlabilir. Ar konsolide dolgu malzemesinin pik kesme dayanm yksek olabilirken; yumuama, ime ve boaltma neticesinde boluk basnc deiimlerinden dolay nemli dayanm kayb meydana gelebilir. Boaltma (rnek olarak) kayann bir ev veya temel iin kazlmas durumunda meydana gelir. Dayanm kayb ayn zamanda kalsit gibi gevrek malzemelerdeki yer deitirmeyle de oluur (Wyllie ve Mah, 2004).
3.3.7. Sreksizliklerin Kesme Dayanmna Suyun Etkisi
Bir sreksizlikte suyun en nemli etkisi, yzey zerine etkiyen efektif normal gerilmedeki azalmdan dolay kesme dayanmndaki dtr. Efektif normal gerilme, rt kayann arl ile su basnc tarafndan oluturulan kaldrma kuvveti arasndaki farktr. Su basncnn (u), kesme dayanm zerine etkisi Eitlik 3.61 ve 3.62deki gibi gsterilebilir.
= c + ( - u)tan p pik dayanm
(3.61) (3.62)
= ( - u)tan r rezidel dayanm
Eitlik 3.61 ve 3.62de, kohezyon ve srtnme asnn yzeyde su varlndan dolay deimedii kabul edilmitir. ou sert kayalarda ve birok kumlu ve akll zeminlerde dayanm zellikleri su tarafndan nemli lde deitirilmez. Ancak, pek ok kil, eyl ve amurta ile benzeri malzemeler, su ieriindeki deiim ile birlikte dayanmda nemli azalm sergilerler. Bu nedenle, deney numunelerinin su ierikleri kayann arazideki su ieriine olabildiince yakn olmaldr.
64

3.3.8. Laboratuvarda Kesme Dayanm Deneyi
Bir sreksizlik yzeyinin srtnme as laboratuvarda ekil 3.25te grlen trden bir kesme kutusu deneyinden bulunabilir. Tanabilir olan bu aletle gerekli olduu zaman arazide deney yaplabilir; NQ ve IQ gibi sondaj karotlarnda 75 mmye kadar numuneler test edilebilir. Dzensiz yzeyli numunelerde yzey przll etkileri deney edilmektedir. sonularn yorumlamay zorlatrdndan, en gvenilir deerler numunenin przsz, dzlemler yzeyler iermesi halinde elde
ekil 3.25. Makaslama dayanm deney dzenei. Deney prosedr, numunenin iki yarsnn bir ift elik kutu iine erimi kkrt, sert al veya yksek dayanml beton vastasyla yerletirilmesini ierir (ISRM, 1981b). Karot paralarnn orijinal konumlarnda ve eleen konumda olmalarna ve sreksizlik yzeyinin kesme kuvveti ynne tam paralel olmasna zen gsterilir. Sonra, bir konsol yardmyla sabit normal yk uygulanr ve kayma yenilmesi gerekleene kadar kesme gerilmesi arttrlr. st bloun alt bloa gre izafi olarak dey ve yatay yer deitirmesi en kolay ekilde komparatr saatleri ile llebilirken, yer deitirmelerin daha hassas ve srekli okumalar LVDTler (linear variable deformation transducer) ile yaplabilir (Hencher ve Richards, 1989).
65
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Her bir numune giderek artan normal ykler altnda genellikle veya drt kere test edilir. Bunun anlam, bir normal yk iin rezidel kesme gerilmesi elde edildii zaman numune tekrar kurulur, normal yk arttrlr ve dier kesme deneyi yaplr. Deney sonular kesme yer deitirmesi-kesme gerilmesi eklinde grafie aktarlr ve bu grafikten pik ile rezidel kesme dayanm deerleri belirlenir. Her bir deneyde bir ift kesme gerilmesi ile normal gerilme elde edilir ve bunlar da yzeyin rezidel pik ve rezidel srtnme alarn belirlemek zere grafie aktarlr.
3.3.9. ev Yenilmelerinden Geriye Analiz Yoluyla Kaya Ktlelerinin Kesme Dayanm
Bu kaya ktlesindeki bir kayma yzeyi, kayma yzeyi boyunca ynlenmi doal sreksizliklerle birlikte krksz kayada bir ksm kesme yenilmesini kapsar. atlakl kayada byk numuneler alnmas ve test edilmesi genellikle zor ve pahal bir ilemdir. Buna gre, kaya ktlelerinin srtnme as ve kohezyonunu belirlemede biri geriye analiz ve Hoek-Brown dayanm kriteri olmak zere iki ampirik yntem gelitirilmitir. ki yntemde de kaya ktlesini, krksz kaya dayanm ve sreksizliklerin zellikleri cinsinden snflandrmak gerekir. Bu ilem kanaat kullanma gerektirebilir ve mmkn olan yerlerde, tasarmda kullanlan deerlerin gvenilirliini arttrmak iin, iki yntemden elde edilen dayanm deerlerinin karlatrlmas gerekir. Bir kaya ktlesinin dayanmn belirlemede muhtemelen en gvenilir yntem, yenilmi veya yenilen bir evin geriye analizini yapmaktr. Bunun iin; kayma yzeyinin konumu, yenilme zamannda yeralt suyu koullar ve (eer varsa) temel yk veya deprem hareketi gibi d kuvvetlere dair mevcut bilgileri kullanarak bir durayllk analizinin yaplmas gerekir. Emniyet katsays 1,0 alnm olarak, srtnme asn ve kohezyonu hesaplamada durayllk analizi kullanlr. Bu altblmde, bir kireta ocanda yenilmi bir evin geriye analizi ile birlikte, daha derin bir ocak iin uygun ev asn tasarlamada hesaplanan kesme dayanm deerleri tanmlanmtr (Roberts ve Hoek, 1972).
66
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N ekil 3.26da, dorultusu eve paralel ve eimi ev ile ayn ynde 20 olan tabakalanma dzlemleri zerinde gelien bir kaymay ieren bir evin geometrisi verilmitir.
ekil 3.26. Taoca ev yenilmesinin geometrisini ve su kuvvetlerini gsteren kesit. Geriye analizde kayma yzeyinin srtnme as ve kohezyonu bilinmiyorsa, srtnme asnn olas aral genellikle gzlemsel incelemeyle tahmin edilebilir ya da tabakalanma dzlemi ieren numunelerin bulunmas halinde, laboratuar deneylerinden bulunabilir. Bu tarzda hesaplanan kesme dayanm deerleri, tabakalanma dzlemlerindeki kohezyonu muhafaza etmede zenli bir patlatma uygulamak kouluyla, bu kiretanda kazlan evleri tasarlamada kullanlabilir. ou durumlarda yeni bir evin kazld ortamdaki jeolojik koullara benzer koullarda kazlm evlerin geriye analizini yapmak elverili olmayabilir. Byle durumlardaki tasarmlarda, kaya ktlesi iin yaynlanm sonulardan yararlanlabilir. ekil 3.27de, ev yenilmesine ait yenilme an iin kesme dayanm parametreleri (, c) arasndaki iliki diyagram verilmitir. Yerel jeolojik koullar iin ekil 3.27ye ilave noktalar eklemek suretiyle, kesme yenilmeleri iin kolaylkla uygulanabilir bir kaya ktlesi dayanm diyagram elde etmek mmkndr.
67
ekil 3.27. Yenilme an iin kesme dayanm parametreleri (, c) arasndaki iliki diyagram.
3.3.10. atlakl Kaya Ktleleri in Hoek-Brown Dayanm Kriteri
atlakl kaya ktlesinin dayanmn belirlemede geriye analize alternatif olarak, Hoek ve Brown (1980a,b) tarafndan ampirik bir yntem gelitirilmitir. Bu yntemde kesme dayanm erisel bir Mohr zarf ile temsil edilmektedir. Bu dayanm kriteri gevrek kayadaki kra ait Griffith atlak teorisinden (Hoek, 1968) ve laboratuvar ile arazideki kaya ktlelerinin gzlenen davranlarndan tretilmitir (Marsal, 1967 ve Jaegar, 1970). Hoek ve Brown bu yenilme kriterini salam kayadaki yeralt aklklarnn tasarm iin gerekli analizlerde kullanlmak zere girdi verileri salamak amacyla tasarlamlardr. Kriterde, krksz kayann zelliklerinden balayarak, kaya ktlesindeki eklemlerin zelliklerine dayal olarak bu zellikleri azaltmak amacyla faktrler verilmitir. Yazarlar, mevcut kaya ktlesi snflama emalarndan birini kullanarak ampirik kriteri jeolojik gzlemlerle badatrmay denemiler ve bu ama iin Bieniawski (1976) tarafndan gelitirilen Kaya Ktlesi Puanlamasn (RMR) semilerdir.
68
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Uygun alternatiflerin bulunmayndan dolay, kriter ksa zamanda kaya mekanii camiasnda benimsenmi ve kriterin kullanm, dayanm azaltma ilikilerini elde etmede kullanlan orijinal snrlarn dna tamtr. Buna gre, bu ilikileri tekrar incelemek gerei ortaya km; kriterin uyguland pratik problemlerin geni araln hesaba katmak iin zaman zaman yeni elemanlar bulunmutur (Hoek vd., 2002). Bu tipik gelimelerden biri, Hoek ve Brown (1988) tarafndan ne srlen "rselenmemi" ve "rselenmi" kaya ktlesi ve ok zayf kaliteli kaya ktleleri iin kaya ktlesi ekme dayanmn sfra indirmeye zorlamak iin deikenmi bir kriter fikridir (Hoek vd., 1992). zellikle ok zayf kayalar olmak zere, Bieniawski'nin Kaya Ktlesi Puanlamas'nn yetersiz kalmasyla, Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI)nin ortaya kmasna yol amtr (Hoek vd., 1992; Hoek, 1994; Hoek vd., 1995). Bu indeks daha sonra yaplan bir dizi almada (Hoek vd., 1998; Marinos ve Hoek, 2000, 2001; Hoek ve Marinos, 2000) zayf kaya ktlelerine uygulanmak zere geniletilmitir. GSI deiik jeolojik koullar iin kaya ktlesi dayanmnda azalm hesaplamada bir yaklam getirmekledir. Bloklu kaya ktleleri ve istoz metamorfik kaya ktleleri iin atlaklarma derecesi ve krk yzeyi koullar ile ilikili GST deerleri ekil 10 ve 11de verilmitir. Eklemli bir kaya ktlesinin dayanm, krksz kaya paralarnn zelliklerinin yannda, kaya paralarnn farkl gerilme koullan altnda kayma ve dnme serbestliine baldr. Bu serbestlik krksz kaya paralarnn geometrik ekli ile ve bu paralar ayran yzeylerin koullar tarafndan kontrol edilir. Temiz, przl yzeyli keli kaya paralar, yuvarlak ve bozumu malzeme ile kuatlm partikller ierene kyasla ok daha salam kaya ktlesi verir.
3.3.11. Genelletirilmi Hoek-Brown Dayanm Kriteri
Majr ve minr asal gerilmeler cinsinden ifade edilen genelletirilmi HoekBrown dayanm kriteri eitliinin deikenmesiyle Eitlik 3.63teki gibidir. 1 ' = 3 ' + ci (m b 3 ' + s) a ci (3.63)
69
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Eitlik 3.63te; mb: Krksz kaya iin malzeme sabiti olan minin Eitlik 3.64teki gibi ifade edilen azaltlm deeridir.
GSI - 100 ) 28 - 14D
m b = m i exp(
(3.64)
Deiik kaya trleri iin mi deerleri izelge 3.3te verilmi olup, kaya ktlesi iin s ve a sabitleri Eitlik 3.65 ve 3.66daki gibi ifade edilir. Eitlik 3.64teki D terimi, kaya ktlesinin patlatma hasar ve gerilme rahatlamasyla, maruz kald rselenme derecesine bal bir faktrdr. rselenmemi, yerinde kayalar iin 0dan balayarak, ok rselenmi kayalarda 1e kadar kabilir. Kaya ktlesinin tek eksenli basn dayanm Eitlik 3.63deki 3 deerini sfra eitleyerek Eitlik 3.65teki gibi elde edilir. c = ci (s a ) ekme dayanm da Eitlik 3.66daki gibidir. - s ci mb (3.65)
t =
(3.66)
Hoek-Brown yenilme kriteri kaya ktlesi deformasyon modlnn GPa cinsinden, Eitlik 3.67deki gibi hesaplanmasna olanak verir.
D ci ( (GSI-10) ) ) 10 40 2 100
E m = (1 -
(3.67)
70
ekil 3.28. GSI (Geological Strength Index) kart (Hoek vd., 1998).
ekil 3.29. Fili tipi kayalar iin GSI kart (Hoek vd., 1998). 71
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N izelge 3.3. Deiik kaya trleri iin mi deerleri (Wyllie ve Mah, 2004).
3.3.12. Mohr-Coulomb Kriteri
ev durayllk analizi, kayma yzeyi zerindeki kaya ktlesinin MohrCoulomb yenilme kriteri ile ifade edilen kesme dayanmnn incelenmesini kapsar. Bu nedenle, Hoek-Brown ve Mohr-Coulomb kriterleri arasnda edeer olan
72
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N srtnme alar ve kohezyonlarn belirlenmesi gerekir. Bu dayanmlar, kayma yzeyi boyunca her bir kaya ktlesi ve gerilme aral iin gereklidir. Srtnme as () ve kohezyon dayanm (c) Eitlik 3.68 ve 3.69 ile ifade edilir. 6am b (s + m b '3n ) a -1 ' = sin [ ] 2(1 + a)(2 + a) + 6am b (s + m b '3n ) a -1
-1
(3.68)
c' =
( ci [(1 + 2a )s + (1 - a)m b ' 3n ](s + m b ' 3n ) a -1 ) [(1 + a )(2 + a ) (1 + (6am b (s + m b '3n ) a -1 ) ] ((1 + a)(2 + a))
(3.69)
Belirli bir normal gerilme (s) iin Mohr-Coulomb kesme dayanm (), c ve deerlerinin Eitlik 3.70te yerine konmasyla bulunur.
= c'+ tan '
(3.70)
Majr ve minr asal gerilmeler arasndaki iliki Eitlik 3.71deki gibi tanmlanabilir. 2c' cos ' 1 + sin ' + ' 1 - sin' 1 - sin' 3
1 ' =
(3.71)
evlerde yenilme, ev iinde kayann iki eksenli gerilme durumuna maruz kald yerdeki kayma yzeyi boyunca balar ve bu durumda, ayrntl yenilme yaylmas yerine, kaya ktlesinin genel davran gz nne alnr. Kaya ktlesi dayanm olarak adlandrlan bu dayanm Mohr-Coulomb ilikisinden Eitlik 3.72deki gibi hesaplanabilir.
2c' cos ' 1 - sin'
' cm =
(3.72)
73
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Eitlik 3.72de, c ve parametreleri t<3<ci/4 gerilme aralndan
belirlenir ve kaya ktlesi dayanm (cm) iin Eitlik 3.73teki deeri verir. m b a -1 ) 4+s
' cm = ci
(m b + 4s - a(m b - 8s))( 2(1 + a)(2 + a)
(3.73)
evler iin, hesaplanan emniyet katsays ile yenilme dzleminin ekil ve yerinin edeer olmas gerekir. Geni bir aralktaki ev geometrileri ve kaya ktle zellikleri iin dairesel yenilme analizinde Bishop yntemini kullanan almalarda, edeer karakteristik erileri veren 3max deerini bulmada genelletirilmi HoekBrown ve Mohr-Coulomb kriterlerinin ikisi de kullanlmtr. Bu analizler, 3max ile kaya ktle dayanm (cm) ve kayma yzeyi zerindeki gerilme dzeyi (0) arasnda Eitlik 3.74teki ilikiyi vermitir.
' 3 max ' cm -0,91 = 0,72( ) ' cm 0
(3.74)
Kayma yzeyi zerindeki gerilme dzeyi, ev ykseklii (H) ve kayann birim arl (r) ile ilikilidir (Eitlik 3.75). 0 = H r (3.75)
ok byk ak maden ocaklarndaki evlerin tasarmndan elde edilen deneyimler, rselenmemi yerinde kaya ktleleri (D=0) iin Hoek-Brown kriterinin ok iyimser olan kaya ktlesi sonular verdiini gstermektedir (Pierce vd., 2001; Sjberg vd., 2001). leri derece patlatma hasar ile birlikte rt kayann kaldrlmasndan ileri gelen gerilme rahatlamasnn etkileri, kayann rselenmesine neden olur (Hoek ve Brown, 1988). Eitlik 3.63 ve 3.64te D = 1 kullanan rselenmi kaya ktlesi zelliklerinin bu kaya ktleleri iin daha uygun olduu dnlebilir.
74
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Bir kazy evreleyen kaya ktlesinin rselenmesinde ok sayda faktr rol oynayabilir ve bu faktrleri kesin olarak nicelletirmek hibir zaman mmkn olmayabilir. Ancak, deneyime ve bu almalardaki ayrntlarn analizine dayal olarak, D faktrn hesaplamann esaslarn belirlemilerdir (izelge 3.4) (Hoek vd., 2002). izelge 3.4. rselenme faktr D iin kullanlan klavuz bilgiler (Hoek vd., 2002).
Kaya ktlesinin grnm Kaya ktlesinin tanmlanmas
D iin nerilen deer
Bir tneli evreleyen kaya ktlesinde en dk rselenme, kontroll, mkemmel patlatma ya da TBM(tnel ama mak.) ile yaplan kazyla salanr Zayf kaya ktlelerinde mekanik ya da elle kaz, akl evreleyen kayada minimum rselenmeyi verir. Sktrma problemlerinin tabanda nemli kabarmalara yol at yerlerde, rselenme nemli boyutta olabilir. Salam kayada alan tnellerde kt kaliteli patlatma, nemli lokal hasar oluturur ve tneli evreleyen kaya ktlesinde 2-3 m. ilerleyebilir. Kk lekli patlatmalarda, patlatma kontroll ise orta dercede rselenmeye yol aar. Ancak, gerilme rahatlamas bir miktar rselenme oluturur. ok byk ak ocak evleri, kapsaml retim patlatmasndan tr, nemli derecede rselenir. Baz yumuak kaylarda kaz dozerle yaplabilir ve oluan rselenme dktr.
D=0
D=0
D=0,5( nvertsiz)
D=0,8
D=0,7( yi Patlatma) D=1,0(Kt Patlatma)
D=1,0(retim patlatmas)
D=0,7(Mekanik kaz)
75
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Bu deerlerin sadece birer klavuzdur ve Hoek-Brown hesaplamalarnn herhangi bir tasarm iin gereki bir balama noktas olarak kullanlabilecei gz nne alnabilir, kaznn gzlenen veya llen performansnn kestirilenden daha iyi olmas durumunda, rselenme faktrleri aa doru ekilebilir. ev durayllk analizinde genellikle en nemli olan dayanm parametreleri, kohezyon ve srtnme asdr. Ancak, sahadaki jeoloji ve gerilme koullarna bal olarak kayann dayankll ve basn dayanm nemli olabilir. Dayankllk ve basn dayanm deney prosedrleri, bir kayay snflamada ve dieri ile karlatrmada en iyi ekilde kullanlan indeks deneyleridir ve indeks lmleri (gerektiinde) daha hassas laboratuvar deneyleri ile kalibre edilebilir.
3.3.13. Islak Kararllk
ou kaya malzemeleri slanma ve kuruma gibi bozuma srelerine ve donma ve znme evrimlerine maruz kaldklarnda ktleme eilimindedir. Kalite ktlemesine zellikle duyarl kaya trleri eyl ve amurta olup, bunlardaki kil ierii genellikle yksektir. Kalite bozulmas ime eklinde olabilir. Kayann yzeye kmasndan sonra zayflama ve paralanmann oluabilmesi iin gerekli zaman dakikalar ile yllar uzunluunda olabilir. Kalite bozulmasnn ev durayllna etkisi yzeydeki kavlama eklinde balar, evin gerilemesi ile devam eder ve zamanla dayanm kaybndan dolay evin yenilmesine kadar gider (Wu vd., 1981). Direnli kumta ile nispeten ktleebilir eyl ardalanmasndan oluan sedimanter formasyonlarda bozuma sreci kumtanda kntlar gelitirebilir ve kumtann ani yenilmesinden dolay kaya dme tehlikesi oluturur. Kayann bozuma ve ktlemeye eilimini lmede kullanlan basit bir indeks deneyi slak kararllk deneyidir (ISRM, 1981a). Numune hazrlama srasnda ok fazla krlmam veya donmasna izin verilmemi, rselenmemi numunelerin kullanlmas nemlidir. Deney prosedr, numunelerin elek telli bir tambura yerletirilmesini, etvde 105 scaklkta 2-6 saat kurumasn ve sonra kuru numunenin llmesini kapsar. Daha sonra tambur ksmen su iine daldrlr ve dakikada 20 devir hzla 10 dakika dndrlr. Tambur ikinci kez kurutulur ve arlk
76
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N kayb belirlenir. Deney dngs daha sonra tekrarlanr ve slak dayankllk indeksi nihai kuru numune ktlesinin ilk kuru ktleye oran olarak (%) hesaplanr. Dk slak kararllk indeksi, kayann yzeye kmas halinde kalitesinin ktleeceine iaret eder. leri derecede ktleebilir kayalar iin Atterberg limitleri gibi zemin snflama deneylerinin yannda, kil minerali trlerini belirlemek ve bentonitler ile montmorillonitler gibi iebilen killerin bulunup bulunmadn tespit etmek iin X n krnm deneylerinin yaplmasnda yarar vardr.
3.3.14. Basn Dayanm
Orta derece salam kayadan salam kayaya deien malzemeler iinde alm pek ok evde, yerekiminden dolay oluan gerilme dzeyi kaya dayanmndan dk olur. Bu nedenle, ev iinde krksz kayann krlma eilimi ok dk olup, basn dayanm kesme dayanmndan daha az nemli bir tasarm parametresidir. Kayma yzeyi zerindeki kayann basn dayanm, bir krn przln deerlendirirken (JCS terimi), Hoek-Brown dayanm kriterinin uyguland durayllk analizinde sadece dolayl olarak kullanlr. Bu uygulamalarn ikisinde de, sonular bu parametrenin deerine zellikle duyarl olmad iin, basn dayanm olarak yaklak bir derin kullanlmas yeterlidir. rnek olarak, patlayc delii ama ve syrma eklinde kaznn ilerleme hz ile birlikte, patlayc tiplerinin seimi ve patlatmalarn tasarmnn hepsi de kayann basn dayanmndan etkilenir. Kaya ev tasarm iin basn dayanmn bulmada uygun bir yntem, nokta yk dayanm indeksi deneyidir. Deney aleti tanabilir olup, deneyler arazide ve laboratuvarda karotlar ya da dzensiz, ekilli kaya paralar zerinde abucak ve ok dk maliyetle yaplabilmektedir (ISRM, 1985). Nokta yk deneyi dayanm iin bir indeks deeri saladndan, bu konudaki genel uygulama. nokta yk deney sonularn karotlar zerinde yaplan snrl saydaki tek eksenli basn deneyleriyle kalibre etmektir. Deney prosedr, dzenein krc eneleri arasna numuneyi yerletirdikten sonra bir hidrolik kriko ile yk uygulamak suretiyle numuneyi krma eklindedir. P
77
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N nokta yk krma dayanm olarak alnrsa, nokta yk indeksi (Is) Eitlik 3.76daki gibi ifade edilebilir.
P De 2
Is =
(3.76)
Burada, De = aadaki gibi tanmlanan edeer karot apdr ve Dnin karot ap olduu apsal deneyler iin D2=De2dir. Bir kayann boyut dzeltmesi yaplm nokta yk dayanm indeksi (Is(50)), apn D = 50 mm olduu bir apsal deneyde llen IS deeri olarak tanmlanr. Boyutu 50 mmden farkl numuneler zerinde yaplan deneyler iin bir kPLT dzeltme faktr uygulanarak (Eitlik 3.77), deney sonular boyut dzeltmesi yaplm nokta yk dayanm indeksine Is(50)=IskPLT eklinde standartlatrlabilir.
D e 0, 45 ) 50
k PLT = (
(3.77)
Tek eksenli basn dayanmnn ortalama olarak nokta yk dayanm indeksinin 20-25 kat olduu bulunmutur. Ancak, ok sayda farkl kaya zerinde yaplan deneyler, zellikle anizotrop kayalarda bu orann 15 ile 50 arasnda deiebileceini gstermektedir. Bu nedenle, en gvenilir sonular tek eksenli kalibrasyon deneyleri yapld zaman elde edilir. Yenilme dzleminin ksmen kayada nceden mevcut bir krk boyunca gelimesi ya da krc eneler arasndaki izgi ile uyumlu olmamas halinde nokta yk deney sonulan geerli olmaz. Krc enelerin kayaya batt zayf kayalarda yaplan deneyler iin, batma miktar llerek D mesafesi dzeltilmek suretiyle, sonularda ayarlama yaplmaldr. Basn dayanmn lmek iin mevcut dzenek bulunmamas halinde, ou amalar iin dayanm yeterli dorulukta tahmin etmek iin, basit arazi gzlemlerinden yararlanlabilir (Wyllie ve Mah, 2004).
78

3.4. Saha ncelemesi ve Jeolojik Veri Toplanmas
Kaya kazlarnn tasarm ou zaman sahada gzlemsel almadan balayan, seici ve nihai tasarm ile devam eden tekrarl bir sretir. Bu sre, saha koullarna zg ve proje gereksinimleri iin giderek daha ayrntl tasarm verilerinin toplanmasn ierir. Genel olarak, tam bir incelemenin aamas srasyla u ekildedir;
n ett: Yaynlanm jeolojik haritalarn ve raporlarn incelenmesi, hava fotoraflarnn deerlendirilmesi, yerel deneyimlerin toplanmas, mmkn olduu takdirde benzer jeolojik koullarda alm evlerin performansnn incelenmesine ynelik arazi gezileri ve mostralarn snrl olmas durumunda jeofizik almalar. Gzergh seimi/Ak ocak evi n tasarm: Projede alternatif gzergh deerlendirmeleri bulunduu zaman; her bir gzergh iin mostra haritalama, rt kalnln bulmak iin jeofizik ve kaya zellikleri iin de indeks zellikleri olmak zere snrl incelemeler yaplabilir. Bir ak maden oca iin genellikle sahada inceleme program srasnda derlenmi nemli miktarda jeolojik bilgi mevcuttur. Bu bilgiler ou zaman haritalama, jeofizik ve sondajlar olup, jeoteknik bilgiler bu kaynaklardan temin edilebilir. Ayrntl incelemeler: Nihai tasarm genellikle yapsal jeolojiyi incelemek iin mostralarn ve mevcut kazlarn haritalanmasn, rt kalnl ve zellikleri hakknda bilgi edinmek iin aratrma ukurlarnn almasn ve derindeki kaya koullarn incelemek iin de elmasl sondajlarn yaplmasn gerektirir. Sondaj ilemleri, yapsal jeoloji hakknda bilgi edinmek iin ynl karot alnmasn ve yeralt suyu lmleri ile bazen geirgenlik lm iin piyezometre laboratuvarda yerletirilmesini karotlar ierebilir. Kaya dayanm srtnme deneyleri asnn zerinde sreksizliklerin
belirlenmesini, tek eksenli basn dayanm deneylerini ve slak kararllk deneylerini kapsayabilir. Gerek saha koullar ve gerekse ev tasarmlar byk deiimler gsterdii iin, inceleme programlarnn tipi ve says konusunda herhangi bir snrlama yoktur.
79
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Bunun anlam, her incelemenin kendine zg olmasdr. Kaya ev tasarmna uygulanan tek genel kural, jeoloji, kaya dayanm ve yeralt suyu hakknda bilgilerin gerekli olmasdr (Wyllie ve Mah, 2004).
3.4.1. Jeoloji
Kaya evleri iin yaplan ok saydaki incelemenin belirgin bir zellii, zellikle yapsal jeolojik ayrntlara vurgu yaplmasdr. Mesel, ev yzeyini kesen kil dolgulu bir fayn ynelimi, evin durayl veya duraysz olmas asndan nemli olabilir. Yzey haritalarndan (mevcut olduu yerlerde) elde edilen yapsal jeoloji verileri, elmasl sondajdan elde edilen verilere kyasla daha gvenilirdir. nk ok kk sondaj karotu hacmine kyasla, mostralar ve yarmalar daha byk lekli zellikleri ve rselenmemi yerinde (in-situ) koullar yanstrlar. Ayrca, ynl olarak alnmad srece karottaki sreksizliklerin ynelimi bilinemez. Kaya ktlesi dayanm veya durayllk zerine etkisi kk olan ok sayda ksa, devamsz eklemlere, ev yksekliine eit uzunluktaki ve daha az saydaki makaslama yzeylerine kyasla haritalama srasnda daha az nem verilmelidir. Jeolojik inceleme iin alternatif yaklamlardan birincisi, saha yaknnda jeolojik koullarn projedekine benzer olduu yerlerde ok sayda ev/yama mevcut olabilir. Bu durumda, bu ev/yamalarn performansnn yeni tasarma uyarlanmas olduka gvenli olabilir. Bu artlarda, mevcut ev performansnn dikkatlice belgelenmesi ve bunun planlanan tasarma nasl uygulanabileceinin deerlendirilmesi hari, ilave veri toplamaya gerek olmayabilir. Alternatif olarak, yarma ev durayll konusunda yerel deneyimlerin ok az olduu yerlerde haritalama, sondaj ve laboratuvar deneyleri de dhil olmak zere kapsaml bir inceleme program yrtmek gerekli olabilir. Bu program gelitirilirken, sahadaki zel koullara uymak zere deitirilmelidir. rnek olarak, kaya salam ve eklemler de durayllk iin elverili olsa bile, sondaj ve haritalama ilemleri durayllk koullarn etkileyen birok fayn bulunduunu gsterebilir. Buna gre, inceleme program bu faylarn yer ve ynelimlerini belirleme ve bunlarn kesme dayanm zelliklerini tanmlamaya younlamaldr (Wyllie ve Mah, 2004).
80

3.4.2. Kaya Dayanm
ev bozuma
tasarmnda zellikleri ve
kullanlan ksmen de
kaya
dayanm kayann
parametreleri basn
balca
sreksizliklerin ve kaya ktlesinin dayanm, (uygulanabilir olduu yerlerde) kayann krksz dayanmdr. Sreksizliklerin kesme dayanm, sondajlardan elde edilen karotlar ya da sreksizlik ieren kaya ktlesinden kesilen paralar zerinde laboratuvarda llebilir. Kaya ktlesinin kesme dayanm ev yenilmelerinin geriye analiziyle belirlenebilir veya krksz kaya dayanm, kaya tipi ve atlaklarma derecesi hakknda bilgi gerektiren bir ampirik yntem vastasyla hesaplanabilir. Kayann basn dayanm karot rnekleri zerinde ya da arazide mostrada uygulanan indeks deneyleriyle llebilir. Kayann bozumaya duyarll da laboratuvarda llebilir veya arazide indeks deneyleriyle deerlendirilebilir (Hoek ve Bray, 1981).
3.4.3. Yeralt Suyu
Yeralt suyu incelemesinin herhangi bir ev tasarm programndaki nemi byktr. Yan fazla olduu iklimlerde su basnlar daima tasarma dhil edilmelidir. Tasarm su basnlar ortalama mevsimsel su tablasndan ileri gelen basntan ziyade iddetli yamur ya da kar erime dnemleri srasnda geliebilecek olas pik basnlar hesaba katmaldr. Ayrca, drenaj sistemlerinin yerletirilmi olduu durumlarda bakm yaplmad takdirde bu sistemlerde oluabilecek olas ktlemeler de tasarmda dikkate alnmaldr. Jeolojik incelemelere benzer ekilde, yeralt suyu incelemesinin kapsam da saha koullarna baldr. Tasarmda su basnc konusunda gereki deerler kullanlabilmesi iin su tablasnn konumunu ve deiimlerini lmede ou durumda piyezometre yerletirilmesi yeterli olmaktadr. Ancak, bir drenaj galerisi gibi kapsaml drenaj nlemlerinin alnmasnn planland bir durumda, evi drene etmede drenaj galerisinin baarl olup olmayacan deerlendirmek ve sonra da galeri ve drenaj deliklerinin optimum yer ve plann belirlemek iin, geirgenlik lmleri faydal olacaktr (Hoek ve Bray, 1981).
81

3.4.4. Arazide Gzlemsel nceleme
Projenin bu aamasnda toplanan bilgiler ok ender durumlarda niha tasarm iin yeterlidir, bu nedenle, projenin ana hatlar bir kere ortaya konulduktan sonra, bu almalardan sonra yzey haritalamas ve sondaj gibi daha ayrntl incelemeler yaplr. Herhangi bir saha gzlemsel incelemesinin bir ksmn, gerek kamu ve gerekse zel kurumlarn yaynlad verilerden, mevcut doal yamalarn ve yarma yzeylerinin performans ile ilgili gzlemlere kadar deien aralkla, sahayla ilgili mevcut verilerin toplanmas oluturur. Bu kaynaklar kaya tipleri, bozuma derinlii, olas ev yenilme modlar ve kaya dmelerinin skl ve boyutu gibi bilgiler salar. Bir projenin sahada gzlemsel inceleme aamasnda nemli bir adm, proje gereksinimleri asndan jeolojik zelliklerin niform olduu zonlarn belirlenmesidir (ISRM, 1981). Zonlar arasndaki tipik snrlar litoloji, fay veya kvrm eklindedir. Kaya ktlesinin zonlanmas, zonlar arasndaki snrn yeri, ynelimi ve tipi ile birlikte her bir zondaki kaya ktlesinin mhendislik zellikleri hakknda baz bilgiler salamaldr. Her bir zonun snrlarn tanmlamak suretiyle, gzergh boyunca veya ocak evresinde durayllk koullarnn deiim derecesini belirlemek ve sonra da durayszlk potansiyelinin bulunduu zonlarda daha ayrntl incelemeler planlamak mmkndr.
3.4.4.1. Hava ve Kara Fotoraflar
Dey hava fotoraflar ya da verev kara fotoraflarnn stereografik iftlerinin incelenmesiyle, sahadaki daha byk lekli jeolojik koullar hakknda ok daha faydal bilgiler elde edilir (Peterson vd., 1982). Bitki rts, kaya dmesi ya da yakn aklkl sreksizliklerden dolay bu byk zelliklerin yzey haritalamas srasnda tehis edilmesi ou zaman zordur. Jeoteknik mhendisliinde kullanlan fotoraflar genellikle siyah-beyazdr, lekleri 1:10.000 ile 1:30.000 arasnda deiir. Baz projelerde yksekten ve alaktan ekilmi fotoraflarn ikisi de gereklidir. Yksekten ekilmi fotoraflarla heyelanlar tehis edilirken, alaktan ekilmi fotoraflar da jeolojik yap hakknda daha ayrntl bilgi salamaktadr.
82
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Hava fotoraflarnn en nemli kullanm, hareket etme, hatta tesislere zarar verme potansiyeli olan heyelanlarn tehis edilmesidir. Dey hava fotoraflarnda ou zaman kolaylkla tannabilir heyelan zellikleri, bir kaymann tac boyunca sarplklar, kayma gvdesindeki engebeli topografya ve nehir ynndeki ani deiim de dhil olmak zere topuktaki taze rselenme alanlardr. Belirli bir dnemde deiik zamanlarda alnan fotoraflar karlatrmak suretiyle, bir heyelann kayma hznn ve boyutunun byyp bymediinin belirlenmesi mmkndr. Hava fotoraf zerinde grlebilen dier zellikler; faylar, tabakalanma dzlemleri ve srekli eklem takmlar gibi majr jeolojik yaplardr. Fotoraflar, bu zelliklerin konumu, uzunluu ve devamll hakknda bilgi salayabilir (Goodman ve Bray, 1976).
3.4.4.2. Jeofizik
Bir saha incelemesinin sahada gzlemsel alma ya da n etd aamasnda bozuma derinlii, temel kayas profili, nemli derecede younluk farkna sahip kaya tipleri arasndaki dokanaklar, ana faylarn yerleri ve kayann atlaklanma derecesi gibi bilgiler elde etmede jeofizik yntemlerden ska yararlanlmaktadr (Griffith ve King, 1988). Jeofizik lmlerden elde edilen sonular genellikle niha tasarmda kullanlabilecek derecede doru olmayp, gerek zellikleri ve dokanak kotlarn kontrol etmek iin belirli yerlerde aratrma ukurlar ve sondaj kuyular amak gerekir. Bununla birlikte, jeofizik incelemeler yeralt koullarna dair devaml bir profil salar ve sondajlar arasn doldurmada bu bilgiden yararlanlabilir. Kaya ev mhendislii amalar iin en yaygn jeofizik inceleme teknii sismik yansma tekniidir. Sismik yntemler, zemin ve kaya katmanlarnn yaklak yerlerini ve younluklarn, iyi tanmlanm bir su tablasn, ya da kayann atlaklanma derecesi, gzeneklilik ve doygunluunu belirlemede kullanlmaktadr. Sismik yntem birka on metre ile en ok birka yz metre arasndaki derinliklerde etkilidir. Bir makaslama yer deitirmesi olmad ve fay hareketi neticesinde belirli bir
83
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N younluktaki katmanda belirgin bir kot deiimi bulunmad srece sreksizlikler sismik yntemlerle tehis edilemezler. Sismik lmlerde greceli var zamanlar, yaylma hz ve s bir enerji kaynandan itibaren arzu edilen bir hat zerine dizilmi belirli saydaki jeofonlara giden elastik dalgalarn hzlar kaydedilmektedir. Enerji kayna bir balyoz darbesi olabilecei gibi, bir oksijen-propan karmnn salam bir haznede patlatlmas ya da az miktarda patlayc olabilir. Yzeyine yakn yerde ani bir gerilmeye maruz kalan elastik adan homojen bir kaya/zeminde da doru elastik pals deiik hzlarda hareket eder. Bunlardan ikisi, yerin serbest yzeyinden az, etkilenen ve kresel cephe eklinde ilerleyen cisim dalgalardr. ncs de, yzeye yakn blge ile snrl olan ve genlii derinlikle hzla azalan yzey (Raleigh) dalgasdr. Birincil (P) ve ikincil (S) dalga eklindeki cisim dalgalarnn gerek hareket ynleri ve gerekse hzlar birbirinden farkldr. P dalgas yaylma ynnde boyuna bir skma dalga iken, S dalgas ortamda kesme gerilmesi oluturur. Elastik dalgann ses hz daha youn malzemede ve dk younluklu, yakn aklkl kayaya gre daha masif kayada daha yksektir. Bu bilgi, kayann sklebilirliini deerlendirmede kullanlmaktadr. Yksek younluklu bir katman zerinde daha dk younlukla bir malzeme bulunduu zaman (kaya stnde zemin gibi), elastik dalga hz kayada daha yksek olur ve katmanlar arasndaki dokanak da krlma yzeyi olarak davranr. At noktasndan itibaren belirli mesafe aralklarnda, at noktasndan sonra farkl uzaklklardaki ilk geliler bu yzeyde ilerleyen dalgalar temsil ederler. Bu bilgi, iki katman arasndaki dokanak profilini grafie aktarmada kullanlabilir.
3.4.5. Jeolojik Haritalama
Kaznn yaplaca alana benzer jeolojik formasyonlardaki yzey mostralar veya mevcut yarmalarn jeolojik haritalamas, genellikle ev tasarm iin gerekli saha koullar hakkndaki temel bilgiye nemli lde katk salar. nceleme programnn hayati bir paras olan haritalama ayn zamanda kesin olmayan bir sretir. nk yzeydeki mostralardan elde edilen snrl miktardaki bilgiyi
84
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N kullanarak ev yarmasnn tamam iin bir genelleme yapmada kanaat kullanlmas sz konusudur (McClay, 1987).
3.4.5.1. izgi ve Pencere Haritalamas
nemli jeolojik yaplarn tmn sistematik olarak inceleyen yapsal haritalama yntemleri izgi ve pencere haritalamasdr. izgi haritalamas yzey boyunca bir erit metre ekerek, bu erit metreyi kesen her sreksizliin haritalanmasn ierir. izgi uzunluklar ou zaman 50 m ile 100 m arasndadr. izginin ularnn da gzleme dhil edilmesi durumunda, tm sreksizliklerin lokasyonlar belirlenebilir. Pencere haritalamas, mostra zerinde belirli aralklarla yerletirilmi temsilci segment ya da belirli boyuttaki pencere iine den tm sreksizliklerin haritalanmasn ierir. Aradaki ksmlar da yapda benzerlik olup olmad asndan incelenir. Pencere boyutu ou zaman 10 mdir. Haritalamada kullanlan yzeyin yaylmna bal olarak, bu haritalama tekniklerinden ikisi de projenin gerek n etd ve gerekse niha tasarm aamasnda kullanlabilirler. Balangtaki incelemelerin durayllk zerine etkisi nemli olan belirli bir yapy ortaya karmas halinde, bu yaplar zerinde przllk ve devamllk lmleri gibi daha ayrntl haritalama gerekletirilebilir.
3.4.5.2. Sresizliklerin Stereogrametrik Haritalanmas
Kaya dmesinin tehlike arz etmesi ya da yzeyin knt eklinde askda olmas gibi baz durumlarda haritalama iin kaya yzeyine dorudan eriim mmkn olmayabilir. Bu artlar iin karasal fotogrametriyi kullanarak jeolojik haritalama yapma eklinde baz dolayl yntemler vardr. Bu yntemin temel ilkesi, her bir yzeye ait en az noktann koordinatlarnn elde edilmesi ve buna gre dzlemin yneliminin belirlenmesidir. Bu ama iin gelitirilen sistemlerden biri SIROJOlNTtir. Bilinen bir lokasyona yerletirilen bir fotoraf makinesi ile yamacn (evin) saysal bir grnts elde edilir ve bu grnt kaya yama yzeyini tanmlayan boyutlu uzaysal verilere dntrlr. Her bir uzaysal noktann
85
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N uzayda bir konumu (x, y ve z koordinatlar) sz konusu olup, uzaysal noktadan oluan her bir yerel takm bir geni tanmlar. Bu koordinatlardan hareketle, genlerin ynelimleri arlk merkezinin koordinatlar ile birlikte eim miktar ve eim yn cinsinden tanmlanabilir. Yazlm, hesaplanan eimin miktar ve ynnn dorudan bir stereonete aktarlabilmesine olanak verir.
3.4.5.3. Sreksizlik Tipleri
Jeolojik incelemelerde sreksizlikler genellikle oluum ekillerine gre snflandrlrlar. Bu yaklam, her bir kategorideki sreksizliklerin bir sahann durayllk koullarnn ilk deerlendirilmesinde kullanlabilecek boyut ve kesme dayanm zellikleri asndan genellikle benzer olmasndan dolay, jeoteknik mhendislii iin ok faydaldr. Aada, en yaygn sreksizlik tipleri iin standart tanmlamalar verilmitir. Fay: Gzlenebilir bir yer deitirme miktar sergileyen sreksizlik. Faylar ok ender durumlarda tek dzlemsel birimlerdir. Normalde paralel ya da paralele yakn sreksizlik takmlar eklinde geliirler ve bunlardaki yer deitirme miktar deikendir. Tabakalanma: kelme yzeyine paralel olan yzey, fiziksel olarak her zaman ayrt edilemeyebilir. Tabakalanma dzleminin orijinal yneliminin yatay olarak varsaylmamas gerektiine dikkat edilmelidir. Folyasyon: Yass minerallerin paralel ynelimi ya da metamorfik kayalarda mineral bantlamasdr. Eklem: Gzlenebilir herhangi bir greceli hareketin olmad sreksizlik. Eklemler genelde tabakalanma, klivaj ve istozite gibi birincil yzeyleri keserler. Birbirine paralel bir dizi eklemin oluturduu gruba eklem takm denir. Kesien iki veya daha fazla takm bir eklem sistemi oluturur. Birbirine yaklak olarak dik konumda bulunan iki eklem takmnn ortogonal (birbirine dik) olduu sylenir. Klivaj: Deiik sertliklerdeki bir dizi tabakalar iinde yumuak katmanlara paralel ekilde oluan sreksizliklerdir. Klivaj terimi genelde klivaj dzlemlerinin, paralel ynelimdeki mineral partiklleri tarafndan kontrol edilmediini ima eder.
86
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N istozite: ist veya iri taneli dier kristalin kayalarda mika gibi yass veya prizmatik mineral tanelerinin paralel diziliminden dolay oluan folyasyondur.
3.4.5.4. Jeolojik Terimlerin Tanmlar
Kaya ktlesinin zelliklerini tanmlayan parametreler aada tanmlanmtr. Kaya tr, kayann kkeni (sedimanter, metamorfik veya mamatik), mineralojisi, renk ve tane boyu ile tanmlanr (Deere ve Miller, 1966). Kaya tipini tanmlamann nemi, farkl kaya tiplerinin performansnn geni bir aralkta olumas (mesel, granitin genellikle eylden daha masif ve daha salam olmas) ve bu bilginin kayann olas davran hakknda bir klavuz nitelii tamasdr. Sreksizlik tr, uzunluu snrl olan temiz ekme atlaklarndan birka metre kil dolgusu ieren ve kilometrelerce uzunlukta olan faylara kadar deiim gsterir. Buna gre, sreksizliklerin kesme dayanmlar da ok farkl olacaktr. Sreksizlik ynelimi, yzeyin eimi ve eim yn (veya dorultusu) ile ifade edilir. Dzlemin eimi, dzlemin yatay ile yapt en byk a () olup, eim yn de eim izgisinin yatay izinin kuzeyden saat ynnde okunan yndr ( as). Eim ve eim yn pusula ile tek bir okumada belirlenebildiinden, sreksizlik yneliminin bu ekilde tanmlanmas haritalamay kolaylatrmakladr. Ayrca, yapsal jeolojiyi analiz etmek iin, sonular dorudan stereonet zerine aktarlabilir. Sreksizlik aklklar, kaya yzeyleri ve sondaj karotlar zerinde haritalanabilir. Gerek aklk, yzey ile belirli bir a yapan sreksizliklerin grnr aklndan hesaplanr. Aklk kategorileri ar geniten (>2 m) ok yakna (<6 mm) kadar deiir. Her bir takma ait sreksizlik akl lm, bloklarn ekil ve boyutunu belirlemenin yannda devrilme yenilmesi gibi durayllk modlar hakknda da bir fikir verir. Ayrca, yakn aralkl krklar ieren kaya ktlesindeki bireysel sreksizlikler kolaylkla birleerek srekli bir zayflk zonu oluturduklarndan, kaya ktlesi dayanm sreksizlik akl ile ilikilidir. Devamllk, sreksizliin devaml uzunluunun veya alannn bir lsdr. ok yksekten (>20 m) ok de (<1 m) kadar deiir. Bu parametre bloklarn boyutunu ve potansiyel kayma yzeylerinin uzunluunu belirler. Buna gre,
87
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N haritalamada, durayllk zerine etkisi en byk olan sreksizlik takmlarnn devamllna arlk verilmelidir. Przllk, zellikle sreksizliin yer deitirmemi ve kenetlenmeli olduu yerlerde, kesme dayanmnn nemli bir bileenidir. Sreksizliin dolgu ierdii ya da yer deitirmek suretiyle kenetlenmenin kaybolduu yerlerde przllk daha az nemlidir. Przllk, arazideki mostrada beklenen kayma ynnde (mmkn, olduu takdirde) en az 2 m uzunluk iinde llmelidir. Przllk derecesi i deeri ile nicelletirilebilir; bu deer, yzeydeki dzensizliklerin bir lsdr. Przl yzeyin toplam srtnme as +idir. i deerleri, yzeyde dorudan lm yoluyla veya yzey przlln dzensiz eklem yzeyi standart profilleri ile karlatrmak suretiyle belirlenebilir. Sreksizlik duvarlarn oluturan kayann dayanm, przl yzeylerin kesme dayanmn etkiler. Makaslama srasnda yerel temas noktalarnda duvar dayanmna kyasla yksek gerilmelerin olutuu yerlerde, dzensizlikler makaslanr ve sonuta srtnme asnn przllk bileeni azalr. Bozumann ilk evrelerinde ou zaman sreksizlik yzeylerindeki kaya dayanmnda bir azalm sz konusu olup, sonuta przllk deeri azalabilmektedir. Basn dayanmn (ISRM, 1981b) basit arazi deneylerinden ya da karot veya blok numuneler mevcut olduu zaman nokta ykleme deneyinden tahmin etmek genellikle yeterlidir. Sreksizlik yzeylerindeki kayann basn dayanmn tahmin etmede Schmidt ekici deneyi de kullanlmaktadr. Durayll kontrol eden kritik bir sreksizliin bulunmas halinde, profillerden tahmin edilen deerler, birka adet ayrntl przllk lm ile kalibre edilebilir. Kaya ktlesinin dayanmn hesaplamada kullanlan parametrelerden biri de krksz kayann dayanmdr. Bozuma, kaya dayanmnda azalma neden olur ve sreksizliklerin kesme dayanmn azaltr. Bozuma ayrca krksz kayann dayanmndaki azalmdan dolay kaya ktlesinin kesme dayanmn da azaltr. Bozuma kategorileri taze kayadan rezidel zemine kadar deiir. Kayann bozumas, paralanma ve bileim deimesi eklinde olur. Paralanma, slanma ve kuruma, donma ve zlme gibi yzeye kan katman kran evresel koullarn bir sonucudur. Paralanma, zellikle ien kil ieren kumta ve eyi gibi sedimanter kayalarda ve mika ierii yksek olan
88
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N metamorfk kayalarda daha yaygndr. Bileim deiimi eklindeki bozuma ise, oksitlenme (rnek; demir ieren kayada sar renkli oluumlar), hidrasyon (rnek; granitteki feldispatn kaolinit kiline dnm) ve karbonatlama (rnek; kiretann znmesi) gibi kimyasal etmenler vastasyla kayada meydana gelen deiimlere iaret eder. Kaya ktlesini paralanma ve bileim deimesi derecesine gre kategorize eden bozuma snflar ISRM tarafndan belirlenmitir. Yark genilii, ak bir sreksizlikte birbirine komu kaya duvarlar arasnda yzeylere dik olan mesafedir. Hava veya su ile dolu olan yark, genilik itibariyle erime bolukludan (>1 m) ok skya (<0,1 mm) kadar deiir. Yark genilii bu anlamda dolgulu sreksizliin geniliinden farkldr. Kaya ktlesinin hidrolik iletkenlik ve gerilme deiimleri altndaki deformasyon gibi olas davrann kestirme ve ak sreksizliklerin gelime sebebini anlama asndan nemlidir. Olas nedenleri, dolgu anmas, sreksizliin duvarn oluturan kayann znmesi, kesme yer deitirmesi ve przl sreksizliklerin hacimsel genilemesi, heyelanlarn ta ksmndaki ekme atlaklar ve buzul ekilmesi veya erozyonun ardndan derin vadi duvarlarnn rahatlamas eklinde sralanabilir. Yark genilii mostralarda, patlatma etkisiyle olumu ak sreksizlikleri devre d brakmak kouluyla tnellerde, karot eldesi mkemmel olduu zaman sondaj karotlarnda ve kuyu duvarlarnn temiz olduu durumlarda sondaj kuyusunda fotoraf makinesi kullanmak suretiyle llebilir. Dolgu genilii, sreksizliklerde kalsit veya fay kili gibi birbirine komu duvarlar ayran malzeme iin kullanlan terimdir. Birbirine komu duvarlara dik mesafe, dolgulu sreksizliin genilii olarak adlandrlr. Sreksizliin davrann kestirmede dolgu malzemesinin kapsaml bir tanm yaplr. Bu kapsamda yer alan zellikler mineraloji, tane boyu, ar konsolidasyon oran, duvar przll, genilik ve duvar kayasnn krlmas ya da ezilmesidir. Szma, yeralt suyu aknn neredeyse tamam sreksizlikler iinde gelitiinden (ikincil geirgenlik), sreksizliklerden szmann yeri, yark genilii hakknda bilgi salar. Szma kategorileri ok sk ve kurudan itibaren, dolgular andran srekli aka kadar geni bir aralkta deiir. Bu gzlemler ayrca su tablasnn veya eyl ve kumta gibi dk ve yksek geirgenlikteki kayalarn
89
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N ardalanmasndan oluan kaya ktlesinde, su tablalarnn konumuna da iaret eder. Kuru iklimlerde, buharlama oran szma orann aabilir ve szma lokasyonlarn belirlemek zor olabilir. Souk iklimlerdeki buz saaklar ok kk szma oranlarnda bile iyi bir belirte tekil eder. Ak miktarlar su basmas veya kaz iin drenaj gereklilikleri gibi koullar iin de nceden bir fikir verebilir. Takm says (biri dierini kesen), kaya ktlesinin krksz kayada yenilme olmadan deforme olabilme derecesini etkiler. Sreksizlik takm says artarken blok boyutu da dtke, bloklarn dnme, dz kayma ve uygulanan ykler altnda ezilme olasl da artar. Haritalama srasnda bir takma ait olan sistematik sreksizlikler, ynelimi daha az kestirilebilir olan rasgele sreksizliklerden ayrt edilmelidir. Blok boyutu/ekli, sreksizlik akl ve devamll ile takm says tarafndan belirlenir. Blok ekilleri, bloklu, tablams, paralanm ve kolonsu gibi ekilleri ierir. Blok boyutu ise, ok bykten (>8 m3) ok ke (0,0002 m3) kadar deien bir aralktadr. Blok boyutu birka tipik blok seme ve bunlarn ortalama boyutlarn lme eklinde tahmin edilebilir.
3.4.6. Aklk, Devamllk ve Przllk lmleri
Kaya mostralarnda jeolojik haritalamann bir bileeni de yzey przll, sreksizlik akl ve devamllnn ayrntl biimde llmesi olabilir. Bu ayrntl lmler genellikle sadece devaml oluu ve yama yzeyini kesmesinden dolay durayllk zerinde nemli etkisi olduu tespit edilmi olan sreksizlik takmlar veya belirli yaplar zerinde gerekletirilir.
3.4.6.1. Sreksizliklerde Aklk
Sreksizliklerde aklk bir yamataki bloklarn boyutunu belirler. Bu da kaya dmelerinin boyutunu ve ankrajlama paternlerini etkiler. Yzey haritalamasndan hareketle aklk lmlerinin deerlendirilmesinde gz nne alnmas gerekli bir faktr, yzey ile sreksizlikler arasndaki greceli ynelimdir. Bunun anlam; greceli ynelimin, gerek akln grnr aklktan kk olduu ve gerek
90
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N sreksizlik saysnn haritalanan saydan byk olduu sreksizliklerin say ve aklnda yanlla neden olmasdr. Yanlln ortaya kma nedeni, yama yzeyine dik olan sreksizliklerin tmnn yzeyde kendi gerek aklklarnda grlmesi, dier taraftan, yzeye paralel veya paralele yakn ve grnr akl geni olan sadece birka sreksizliin yzeyde grlebilmesidir. Kaya mostralarnda bir takmdaki sreksizlikler arasndaki aklk deikendir.
3.4.6.2. Sreksizlik Takmlarnda Devamllk
Aklk tanmladndan,
ile
birlikte
yzeyden
kayabilecek en
bloklarn nemli kaya
boyutunu ktlesi
sreksizliklerin
devamll
parametrelerinden biridir. Ayrca, devamll dk sreksizlikler arasnda alan kk bile olsa krksz kayann bulunmas, durayllk zerine olumlu katk salayabilir. nk kayann dayanm ou zaman ev zerine etkiyen kesme gerilmesinden ok daha byktr. Ne var ki, yzeyde ou zaman sreksizliin sadece kk bir ksm grlebildiinden, devamllk, llmesi en zor parametrelerden biridir. Sondaj karotu durumunda ise, devamllk hakknda herhangi bir bilgi mevcut deildir. Yzeyin belirli bir ksmnda mostra veren iz uzunluklarn lmek suretiyle, bir sreksizlik takmna ait ortalama devamll hesaplamak amacyla gelitirilmi ok sayda yntem mevcuttur.
3.4.6.3. Kaya Yzeylerinin Przll
Przl bir yzeyin srtnme as iki bileen ierir. Birincisi kaya malzemesinin srtnmesi (), dieri de yzeyin dzensizlikleri tarafndan oluturulan kenetlenmedir (i). Przllk toplam srtnme asnn nemli bir bileeni olabileceinden, przlln llmesi ou zaman haritalama programnn nemli bir ksmn oluturur. Bir incelemenin ilk aamalarnda przlln Eklem Przllk Katsays (JRC) ile grsel olarak tanmlanmas genellikle yeterlidir(Barton, 1973). JRC deeri
91
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N przsz, dzlemsel ve ksmen izikli yzeyler iin sfrdan balayarak, przl ve dalgalanmal yzeyler iin 20'ye kadar kar. JRC deeri, (birka cm leindeki) yzey dzensizliklerinin ve (birka metre leindeki) dalgalln kombinasyonuna dayal standart profiller ile yzey koullarn grsel olarak karlatrmak suretiyle tahmin edilebilir (ekil 3.30).
ekil 3.30. Eklem przllk katsaysn tanmlayan standart profiller (Barton, 1973). JRC ile yzey przll (i) arasndaki iliki Eitlik 3.78deki gibidir. JCS ) '
i = JRC log 10 (
(3.78)
92
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Burada, JCS (Eklem Basn Dayanm) sreksizlik yzeyine komu kayann basn dayanm (ekil 3.31) ve de sreksizlik yzeyindeki efektif normal gerilmedir (rt kayann arl eksi su basnc). Eitik 3.78e gre, kaya dayanmnn uygulanan normal gerilmeye kyasla kk olduu durumda dzensizlikler tralanrken i azalmaktadr.
ekil 3.31. Eklem basn dayanm evrim kart. Bir projenin niha aamasnda durayllk zerine nemli etkisi olan birka sreksizlik tehis edilebilir. Bu kritik yzeylerin przlln doru bir ekilde lme konusunda gelitirilmi ok sayda yntem bulunmaktadr Fecker ve Rengers (1971) tarafndan gelitirilen yntem, jeolog pusulasna ilitirilen farkl aplardaki
93
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N bir dizi levha ile sreksizliklerin ynelimini lmeyi kapsar. Byk levhalarn apnn przllk dalgall ile yaklak ayn boyutta olmas durumunda llen ynelim yaklak olarak yzeyin ortalama ynelimine eit olacaktr. Ancak, daha kk apl levhalarn kullanlmas durumunda levhalar daha ksa dalga boylu dzensizlikler zerine oturduu zaman, lmlerin ynelimlerinde nemli salmalar gzlenir. llen ynelimlerin bir stereonete aktarlmas durumunda, ortalama ynelim etrafnda kutuplarn salm derecesi, przlln bir lsdr.
3.4.7. Yapsal Jeolojide Probabilistik Analiz
Bir evin durayllnn ltlerinden biri de yenilme olasldr. Yenilme olaslnn hesaplanmasnda tasarm parametreleri olaslk dalmlar cinsinden ifade edilir. Bu dalmlar her bir parametrenin en olas deerini vermenin yannda, bir olas deerler (rnek; standart sapma) aralnda oluma olasln da verirler. Ynelimdeki dalm stereonetten hesaplanabilirken, devamllk ve aklk dalmlar arazi lmlerinden hesaplanmaktadr.
3.4.7.1. Sreksizlik Ynelimi
Sreksizlik ynelimindeki doal deiimler, stereonet zerine aktarld zaman ortaya kan kutup salmalar eklindedir. Bu salm ev durayllk analizine dhil etmek faydal olabilir. nk bir ift sreksizliin ortalama deerlerini kullanan bir kama analizi, kamann arakesit izgisinin ev yzeyini kesmediini ve evin durayl olduunu gsterebilir. Ancak, ortalama deerler yerine ynelimleri kullanan bir analizde baz duraysz kamalarn ortaya kmas sz konusu olabilir. Bu koulun oluma riski, eim miktar ve eim ynnn ortalamasn ve standart sapmasn hesaplamak suretiyle nicelletirilebilir. Bir sreksizlik takmnn salmnn ve bundan hareketle de standart sapmasnn bir ls, yn kosinslerinden hesaplanabilir (Goodman, 1980). Eimi ve eim yn olan herhangi bir dzlemin yn kosinsleri l, m ve n birim vektrleridir. l = sincos; m = sinsin ve n = cosdr. ok sayda kutup iin
94
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N sreksizlik takmnn ortalama yneliminin yn kosinsleri (lR, mR ve nR), bireysel yn kosinslerinin toplamna eittir (Eitlik 3.79).
li mi ni ; mR = ;nR = ve R = [( l i )2 + ( m i )2 + ( n i )2 ]0,5 (3.79) R R R
lR =
Ortalama ynelimin eimi R ve eim yn R ise Eitlik 3.80 ve 3.81deki gibi ifade edilir. R = cos -1 (n R )
lR lR ) ( m R > 0 iin ); R = - cos -1 ( ) ( m R < 0 iin ) sin R sin R
(3.80)
R = cos -1 (
(3.81)
N adet kutup ieren bir sreksizlik takmndaki salmann ls, Eitlik 3.82deki gibi hesaplanan dispersiyon katsaysndan (Cd) elde edilir.
N (N - R )
Cd =
(3.82)
Sreksizliklerin ynelimindeki salmn az olmas halinde Cdnin deeri byk olup, salma arttka deeri azalr.
3.4.7.2. Sreksizlik Uzunluu ve Akl
Bir yamata oluan bloklarn boyutu, sreksizliklerin uzunluk ve aklna baldr. Tasarmlarda daha ok genel ev duraylln etkileyebilecek byklkte blok oluturabilen devaml sreksizlikler zerinde durulur. Ancak, sreksizlik boyutlar bir aralk dahilinde bulunur ve u deerlerin kk bir rnekten elde edilen deerlerle gre hangi mertebede olduunu kestirmek iin bu deerlerin dalmnn anlalmas nemlidir.
95
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Sreksizliklerin uzunluk ve aklklarnn llmesinin balca amac, bu yzeylerin oluturduu bloklarn boyutlarn tahmin etmektir (Priest ve Hudson, 1976). Bu bilgi (gerekli olduu hallerde) kaya ankrajlar ve kaya bariyerleri gibi uygun stabilizasyon nlemlerinin tasarmnda kullanlabilir. Krksz kaya ksmlar ile ayrlan eklemler ieren basamakl yzeylerin kesme dayanmn hesaplamada bu verileri kullanma yoluna gidilmitir. Ancak, gelitirildii zamandan bugne kadar Hoek-Brown ynteminin kaya ktlesinin kesme dayanmn hesaplamada daha gvenli olduu bilinmektedir. Olaslk dalmlar: Sreksizlikler genellikle sondaj karotu, yama yzeyi veya bir tnelin duvar gibi bir tarama hatt boyunca haritalanrlar. Grnen uzunluk ve her bir takmdaki sreksizlikler arasndaki aklk da dhil olmak zere, her bir kra ait zellikler bireysel olarak llr. Sreksizlik zellikleri tipik olarak geni bir aralkta deiim gsterir ve bu zelliklerin dalmlarn olaslk dalmlaryla tanmlamak mmkndr. Belirli bir zelliin deerleri ierisinde en ok oluan deer ortalama deer ise, normal dalm uygulanabilir. Bu koul, her bir sreksizliin ynelim gibi zelliinin komu sreksizliin ynelimi ile ilikili olduuna iaret eder ve sreksizliklerin gerilme rahatlamas ile olutuunu ortaya koyar. Sreksizliklerin rasgele dalml olan ve sreksizliklerin birbirinden bamsz olduuna iaret eden uzunluk ve aklk gibi zellikleri iin negatif ssel bir dalm uygulanabilir. Negatif ssel bir dalm en sk oluan sreksizliklerin ksa ve yakn aralkl olduunu, devaml ve geni aklkl olanlarn ise daha az yaygn olduunu gsterir. Negatif ssel bir dalmn f(x) olaslk younluk fonksiyonunun genel ekli Eitlik 3.83teki gibidir (Priest ve Hudson, 1981). 1 -x / x (e ) x
f (x ) =
(3.83)
Belirli bir aklk veya uzunluk deerinin x boyutundan kk olmas ile ilgili kmlatif olaslk F(x)de Eitlik 3.84teki gibidir. F( x ) = 1 - (e - x / x )
(3.84)
96
Eitlik 3.84te, x, uzunluk veya akln llen deeri ve x o parametrenin ortalama deeridir. Negatif ssel dalmn bir zellii, standart sapmann ortalama deere eit olmasdr.
3.4.8. Elmas Matkapl Sondajlar
Birok almada yzey haritalamas, yeralt kayalarndan karot elde etmek iin alan sondaj kuyularyla desteklenir. Sondajn kapsam zemin rts, kaya mostralarnn mevcut olup olmamas ve yzey verilerinin yarmann tm derinlii boyunca uygulanabilme konusundaki gven gibi faktrlere baldr. Mesel, yzeydeki kayann bozumu veya patlatmadan dolay rselenmi olmas durumunda, derinlerdeki kaya koullarn belirlemek zere sondaj gerekebilir. Elmasl sondajdan alnabilecek bilginin eidi yzey haritalamasndan elde edilen bilgiden az ok farkl olabilir. Jeolojik yap hakknda bilgi edinmenin balca yolu yzey haritalamas olsa da, sondaj karotunda devamllk ile ilgili herhangi bir bilgi olmayp, sreksizliklerin ynelimi sadece ynl karotlardan elde edilebilir. Sondaj karotundan elde edilen bilgiler arazideki kaya dayanm, atlak skl ve makaslama zonlarnn zellikleridir. Karotlar ayrca laboratuvarda dayanm deneyleri iin kullanlabilir ve sondaj iin alan kuyuya da piyezometreler yerletirilebilir.
3.4.8.1. Karot Loglamas
Alnan sondaj karotlarnn zelliklerinin kaydedilmesi kayann ayrntl ve eksiksiz ekilde loglanmasn ierir. Bu veriler kayann tanmlanmasn, sreksizliklerin zelliklerini ve karot eksenine gre ynelimlerini kapsar. lmler ayrca kaya ktlesi kalitesinin bir belirteci olan Kaya Kalite Gstergesi (RQD), krk indeksi ve karot yzdesi iin de yaplabilir. Kuyu logunda, ayrca kuyuda yaplan geirgenlik lmleri, karotlarda yaplan dayanm deneyleri ve piyezometrelerin konumu gibi tm bilgiler yer almaldr. Son olarak, yanna bir renk skalas ve bir lek konmu olarak karotun fotoraf ekilir.
97
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N eyl gibi atmosferik koullara maruz kaldnda ktlemeye ok duyarl olan kayalardan alnan karotlarn loglamadan hemen sonra korunmas gerekebilir. Dayanm deneyi yaplmak zere karotlarn laboratuvara tanmas gerektii durumlarda karotlarn iyi korunmas gerekir. Karotlarn yerindeki artlara olabildiince yakn koullarda test edilmesi nemlidir. ev tasarm ou zaman en dk dayanmdan etkilenir. O nedenle, bu numunelerin krlarak dayanm kaybetmesine izin verilmemeli veya gnete kurumak suretiyle dayanm kazanmalar nlenmelidir. Krksz kaya dayanmn ve atlaklanma derecesini deerlendirmede rutin olarak yaplan karot lmleri RQD, krk indeksi ve karot yzdesinin belirlenmesidir. RQD (kaya kalite indeksi) karotun atlaklanma derecesi ile ilgili bir indekstir. RQD, bir sondajda delme srasnda meydana gelen krlmalar kararak, 100 mm'den daha uzun tm paralarn uzunluunu lmek suretiyle hesaplanr. Daha sonra bu uzunluklar toplanr ve toplam sondaj derinliine oran bulunarak yzde cinsinden ifade edilir. Dk RQD deeri yakn atlakl bir kayaya iaret ederken, RQD'nin %100 olmas da alnan karotlarn tmnn uzunluklarnn (karot kayb olmakszn) 100 mm'den byk olduu anlamna gelir. RQD Eitlik 3.85teki gibi hesaplanmaktadr.
( Uzunluklar 100 mm' den byk karotlar) 100, (%) Toplam sondaj derinlii
RQD =
(3.85)
Krk indeksi, karotta (szgelimi) 0,5 m gibi sabit bir uzunlukta llen doal krk saysdr. Bu parametre RQD deeri ile ilgili olmakla birlikte, sabit bir uzunlua standartlalrlr ve sondaj derinliklerinden etkilenmez (Eitlik 3.86).
Doal sreks. says 0,5 m' lik karot uzunluu
Krk ndeksi =
(3.86)
Karot yzdesi (Eitlik 3.87), delgi srasnda kaybedilen kayann miktarnn bir lsdr. Karot kayb zayf kayalarda sondaj suyunun ykama etkisi sonucunda
98
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N veya karotun delme srasnda anmasyla ya da bir erime boluu bulunmasndan ileri gelebilir. Karot yzdesi deeri, elde edilen karotlarn uzunluu toplamnn sondaj derinliine oran eklinde ifade edilir.
Alnan toplam karot uzunluu , m 100, % Sondaj derinlii, m
Karot yzdesi =
(3.87)
3.4.8.2. Karot Ynelimi
Tasarm iin yzeydeki haritalamadan sreksizlik ynelimine dair yetersiz miktarda veri bulunduu koullarda bu verileri sondaj karotlarndan elde etmek gerekebilir. Bunun iin karotlarm ynl alnmas gerekir. Karotu ynlendirmede ilk adm, kuyu iine bir toporafik lm aleti sarktarak kuyunun gidi ve dalmnn belirlenmesidir. Byle bir gere, her ikisi de belirli zaman aralklarnda fotoraf ekilebilecek bir eimler ve pusula ieren (manyetik olmayan) bir alminyum tijden ibarettir. Ynelim gereci takmn ucunda kuyu iine sarktlr ve fotoraf ilemleri srasnda hareketsiz olmas salanr. Eimler ve pusulann fotorafnn ekildii her zaman aralnda derinlik kaydedilir. Gere kuyudan karld zaman, kaydedilen derinliklerde kuyu ynelimini gstermek zere film banyo edilir. Tropari tek at aleti ve jiroskoplar manyetik ortamlarda kullanlan dier kuyu ynelim gereleridir. Ynl karot almna dair yntemlerin ounda karotun zerine kuyunun tepesini iaret eden bir izgi ekilir. Bu izginin ynelimi kuyu ii lmlerinden belirlenmi olduundan, karottaki tm sreksizliklerin ynelimi bu izgiye gre llebilir, dorultu ve eimleri hesaplanabilir (Wyllie ve Mah, 2004).
3.5. Durayllk (Stabilite) Analiz Yntemleri
Kaya evlerin durayllk analizleri iin eitli yollar ileri srlmekte ve herkes tarafndan belli koullar altnda kolayca uygulanabilecek zm ve izim yntemleri bulunmaya allmaktadr. Fakat doa da bir durum dierine uymamakta,
99
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N sreksizliklerin eimi, ykseklii, atlak geometrisi, przll, dolgu malzemesi ve su durumu her zaman deiebildiinden, kaya evlerin stabilitesi iin, bugne dek herkes tarafndan uygulanabilecek bir forml, bir abak bulunmamtr. Bununla beraber birok aratrc, eitli analiz yntemleri nermitir. En ok kullanlan durayllk analiz yntemleri unlardr:

Ampirik yntemler, Gerilme analiz yntemleri;

Fotoelastisite yntemleri, Sonlu elemanlar yntemi,
Limit denge yntemi;

Vektrel analitik yntem,
Stereografik izdm yntemi, Fiziksel model yntemleri;

Hareketsiz lekli (scaled) model yntemi, Hareketli (kinematik) model yntemi.
3.5.1. Ampirik Yntem
Kazlacak bir kayaya verilmesi istenilen ev as en genel halde, civar yamalara ya da kazlara baklarak saptanabilir. Verilecek ev asnn derecesi, kaz civarnda yamalarda yaplacak istatistiksel llerden ya da ayn malzeme zerinde daha nce yaplm almalardan elde edilen verilerin korelasyonu ve yardm ile belirlenerek, kaz amprik olarak projelendirilir. Burada projeyi yapann n almalar, tecrbe ve yetenekleri nemlidir. Halen birok kazda Kaz ve Dene yolu ile iler yrtlmektedir. Yani u cins talara u kadar eim, u tip talara da u derece eim verilmesi zorunludur diye bir yntem yoktur. Gerek arazi ve gerek laboratuvar almalaryla forml ve abaklar bulunmaya allmaktadr. K. Terzaghi, 1962'de zemin mekaniinde uygulanan yntemlerden yararlanarak ayrmam sert kayalarda yaplacak evlerin stabilitesi iin bir takm neriler yaplm ve ampirik formln vermitir (Eitlik 3.88 ve 3.89). 100

i = c i + ( - u)tg
(3.88)
ci = c
Ag A
(3.89)
Eitlik 3.88 ve 3.89da, (ci<c), ci: etkin (efektif )kohezyon, c: kohezyon, A: atlak incelemesi yaplan alan, A: bu alan iindeki atlaklarn tm alandr. Zemin mekaniinde c ve deerleri laboratuvar deneyleriyle bulunur. Fakat Terzaghi'nin atlakl kayalar iin formle ettii ci deerini saptayacak bir yntem bugne dek bulunamamtr. Bundan dolay atlakl sert kayalarda oluturulacak evlerin stabilitesine birok parametrenin etki yapt anlalmtr. Kohezyon ve boluk suyu basncnn sfr olmas durumunda Eitlik 3.88, Eitlik 3.90daki gibi deiir.
= tan
(3.90)
W arlnda olan ve eim al bir sreksizlik dzlemi zerinde bulunan bir bloun normal ve teet bileenleri Eitlik 3.90daki ifade de yerine konulduunda Eitlik 3.91 elde edilir.
tan tan
W sin G s = W cos tan ise G s =
(3.91)
Eitlik 3.91de grlecei gibi kritik ev asnn saptanmasnda (sreksizlik yzeylerinde boluksuyu basnc ve kohezyonun sfr olmas halinde) srtnme as ve sreksizliin eimi etkili grlmektedir. Hlbuki bugn duraylla jeolojik birok parametrelerin etki yapt bilinmektedir. Laboratuvarda baz kayalar zerinde yaplan deneylerle bulunan isel srtnme () as deerleri izelge 3.5teki gibidir.
101
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N izelge 3.5. Baz kaya trlerine ait isel srtnme as deerleri. Kaya Tr sel Srt. As, () Riyolit Andezit Kalker Killi Kalker Konglomera 36 33-35 35 36 35-36
K. Terzaghi sert, atlakl kayalar iin tabaka ve atlak durumlarna gre verilmesi uygun ev alarn ekil 3.32'deki gibi ampirik olarak nermitir. Burada, : isel srtnme as, : tabaka eimi, ve atlak dzlemleri eimleridir. eitli tabaka ve atlak durumlarna gre kritik ev as (c) ekil 3.32de grld gibi yle zetlenebilir:

Tabakalar yatay ve atlaksz ise c = 90dir (ekil 3.32-a). Tabakalar ev iine doru eimli ve atlaksz ise c = 90dir (ekil 3.32-b). Tabakalar ev dna doru eimli ve atlaksz ise > iin c = 90 (ekil 3.32-c); < iin c = dr (ekil 3.32-d). Tabakalar ev dna eimli ve atlaklar da ev dna doru eimli ise, kayma durumunu sreksizliklerin srtnme katsaylar belirler. Yani; >> iin c = (ekil 3.32-e); > iin c = dr (ekil 3.32-f). Tabakalar yatay, bir atlak () ev iine doru, dier atlak () ev dna doru ise, kayma ancak ev dnda doru olabilir ve bu durumda; iin c = (ekil 3.32-g); < iin c = 90dir (ekil 3.32-). Tabakalar yatay ve dey atlakl ise dzlemler boyunca kayma olmaz. Bu durumda ancak dmeleri nlemek iin evde uygun ykseklikte kademeler yaplmaktadr, c = 90 (ekil 3.32-h).
102
ekil 3.32. Tabaka ve atlaklarn durumlarna gre evlere verilmesi uygun kritik ev alar (Terzaghi, 1962).
103
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Bahsi geen bantlar kayalarn sistematik ekilde sreksizlik dzlemleri ile kesildii ve bunlar arasnn tamamen bo (ci = 0 ve u = 0) olduu varsaymna gre verilmitir. Doada ounlukla bu varsaymlarn bulunmas mmkn olmaz. Eer tabakalanma dzlemleri aras bo deil, etkin kohezyonu ci olan bir malzeme ile doldurulmusa, ev belirli bir H yksekliine kadar 90 eimle, daha sonra ise tabaka eimi altnda kazlabilir. Dey olarak alacak H yksekliinin hesab iin, kalnl birim olan bir kaya blou gz nne alnr (ekil 3.33). i = c i + ( - u)tg i , genel kayma denkleminde, bloa etkiyen tutucu ve kaydrc kuvvetlerin denge artndan (u = 0), Eitlik 3.92 elde edilir. HW cos sin = c i + HW cos 2 tg i (3.92)
Doada genellikle rastlanr bir hal olan boluk suyu basncnn (u) varl halinde, hesaplanan bu H deerinin daha da kk olmas gerekir. Ancak bilinmeyenlerin ok olduu doada bu tip problemlerde mhendisin deneyimi ve nsezisi nemlidir (Terzaghi, 1962).
ekil 3.33. Sreksizlikleri kohezyonlu malzeme ile dolmu, atlakl kayalara verilecek eim (Terzaghi, 1962).
104

3.5.2. Gerilme Analizi Yntemleri
Gerilmenin fazla olduu ortamlarda yaplan kazlara verilecek eimlerin bulunmasnda, srekli ortamlara uygulanan elastisite ve sonlu elemanlar yntemi uygulanarak kaya evlerinin stabilite analizleri yaplmaktadr. Fakat kaya evlerinin stabilitesinde, evlere gelen gerilmeler, ok yksek olmadndan ve kaya ktleleri sreksizliklerle snrlanm bulunduundan, ortam yksek basnl ve srekliymi gibi var saylamamaktadr. Dolaysyla, atlak ye faylarla snrlanm ortama gelen gerilmeler, kayma gerilmesine dnr ve sreksizlik dzlemleri zerinde kaymalar oluur. Bundan dolay, sreksiz olan atlakl kaya evlerine, srekli ortam teorilerini uygulamak yanl sonular verir. Fakat bu tr bir analiz, byk bir evde genel deime ve yeralt suyu etkisini gsterme asndan yararl olabilir. Son yllarda, srekli ortamlar teorisi baz haller iin, rnein byk ve tehlikeli sreksizliklerin bulunmad ve sreksizliklerin ufak bir alanda yer ald durumlarda uygulanm ve olumlu sonular vermitir. Ayrca son yllarda, sreksiz ve elasto-plastik malzeme zelii gsteren kaya ortamlara, yntem uygulanmaya balanmtr. ekil 3.34te gsterildii gibi, bir eyde dey ve yatay gerilmeler, basit gerilme alar izilerek bulunmaktr. Bu evlerde ana gerilmelerin ou yer ekiminden domakta, dey ve yatay dorultuda bulunmaktadr. Esas ve ikincil gerilme alar birbirlerini dik alarla keser ve kesime sonucu oluan ekiller eit kenarl olur. izim tatonman yolu ile yaplr. Sonlu elemanlar metodu evlere uygulanrken ev ve civar, yatay, dey ve verev izgilerle ekil 3.34teki gibi elemanlara ayrlr. Bu elemanlarn ke noktalar olan dm noktalar (nodal points) saptanr, usulne gre numaralar ve buralara gelmesi olas ykler altnda bu noktalarn deformasyonlar, elemanlarn mekanik zeliklerinin fonksiyonu olarak ele alnr ve ortam oluturan ok saydaki elemanlarn dm noktalarndaki deformasyon deerleri bilgisayar programlar yardmyla bulunur. Bunlar yardmyla da, dm noktalarna etkiyen gerilmeler ve tm sistemin durayll saptanr (Erguvanl, 1994).
105
ekil 3.34. Sonlu elemanlar yntemi iin gen ve dm noktalarnn oluturulmas.

3.5.3. Analitik Yntem
Bu yntemde, atlaklar arasnda kalan kaya bloklar, rijit bloklar olarak kabul edilir ve stabiliteye statik bir problem olarak baklp vektr analizleri uygulanarak problem zlr (Wittke ve Louis, 1972, Goodman, 1976). Burada bloklarda ve drtyzl birimlerde hareket kayma, dnme ya da bunlarn karm eklinde olabilir. Bu hareket, bir yz zerinde veya iki yzn arakesiti zerinde oluur (ekil 3.35).
ekil 3.35. Bir evde sreksizlikler nedeniyle oluan kama (Erguvanl, 1994).
106
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Baz durumlarda bir blok dieri iine girer. Bu durumda, bloklarn rijitlii varsaym ortadan kalkt iin stabilite analizi, sreksizlik dzlemleri zerinde kayan bloun durayllnn aratrlmas eklinde yaplamaz. Sreksizlik dzlemleri zerinde kayma olasl bulunan bloun durayll, kaydran ve kaymaya engel olan kuvvetlerin dengesi incelenerek bulunabilir. Kayma yzeyleri zerindeki engelleyici gerilmeler Coulombun kohezyonlu ve isel srtnmeli trde kayma direncini veren; =c+tan eitliine uygundur diye dnlr. Sreksizlikler, arazi almalarndan ve ayrntl jeolojik haritalardan bulunur ve yaplan almalarla kaymas muhtemel bloklar saptanr. Buraya gelecek kuvvetlerin ynleri ve byklkleri, tek bloa uygulanarak analizleri yaplr ve hareket etmesi olas ekle gre (kayma, dnme, arakesit) problem ayr ayr ele alnr.
3.5.4. Stereografik zdm Yntemi
atlakl kayalarda oluturulan evlerin stabilitesinde, arazide llen ve haritaya geirilen sreksizler (atlak fay, tabakalama, istiyet ve folyasyon) ayrntl olarak incelenir, stabiliteye etki yapmas olas olan yzeyler ve arakesitler saptanr. Bu yzeyler ve izgisel arakesitler, belli yollar izlenerek, stereografik projeksiyon zerinde kolayca gsterilmekte ve durayllk analizi 3 boyutlu olarak yaplabilmektedir. Stereografik a, zerinde btn byk ve kk daireleri olan ve kreyi dzlemsel olarak gsteren bir ekildir. Bu ekil, dzlem ve izgilerle ilgili problemleri boyutlu gstermek iin ideal bir aratr. statistiksel bilgileri ve jeolojik verileri gstermede kullanlan e-alan projeksiyonundan farkldr. Stereografik yntemle analizde, nceden baz varsaymlar nerilir. Bunlarn en nemlileri unlardr;

Her blok ayr ve rijittir. Hareket dzlem ve arakesitler zerinde olur. Hareket dnme eklinde deil kayma eklindedir. Sreksizlik yzeyleri Coulomb trdr (kohezyonlu ve kayma
107
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N direnli).
Hareket ettiren kuvvet; Fm = W + T + U + C sonucu olumaktadr.
Burada; W: Toplam blok arl, T: zerindeki yaplarn etkisi, U: Su basnc ve C: Deprem etkisidir. Burada stabilite sreksizliklerle oluan kamalarn durumuna, da ya da ie bakna ve kuvvetler bilekesinin (R) dorultusuna baldr (ekil 3.36). llen sreksizliklerin ve arakesitlerinin stereografik izdmleri, doada gzlenen ve tehlike oluturan sreksizliklerle karlatrlarak kitlelerin durayllk durumlar ortaya konur ve tehlikeli haller iin nlemlerin alnmasna allr (Erguvanl, 1994).
ekil 3.36. evlerde ie ve da bakan kamalarn stereografik izdmleri ve emniyet faktrleri (Erguvanl, 1994).
3.5.5. Fiziksel Model Yntemi
Kaya evlerinin ve kaya kazlarnn durayllklar eitli model deneyleriyle de aratrlmaktadr. Durayllk analizlerinde ounluu hareketli (kinematik) ya da lekli model deneyleri kullanlmaktadr. Fakat, lekli ve hareketli model deneyi 108
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N almalarnda kullanlacak malzemenin zeliklerinin bilinmesi doadakilere benzer malzemenin bulunmas ve deney yntemleri ayr birer problem ve aratrma konusudur. Kinematik model almalarnda doada grlen kayma ve krlmalar ve bunlara sebep olan jeolojik faktrler, laboratuvarlarda hazrlanan numuneler zerinde, benzetilerek oluturulur. Bu esnada bloklarda meydana getirilen hareketlerin oluu, geliimi ve eitli jeolojik faktrlerin, rnein, atlak skl, aral, eklinin etkisi ve birbirleriyle olan ilikileri saptanr. Doada uzun srede gelien olaylar ksa bir srede ve bir arada gzlenir. atlakl kayalarn bloklardan olutuu, yaplan evlerin topuk, orta ve tepe ksmlarnda bloklarn bir yzey ya da arakesit boyunca hareket ettii ve devrildii grlr. evin nerelerinde boluklarn gelitii, bloklarn hangi ksmlarda krlp paraland ve bloklarn serbestlik derecesi saptanr.
evlerin stabilite analizinde ilk adm, muhtemel kayma yzeyinin seimi

olduundan, kinematik modellerde grlen hareketler, bu hareket yzeyinin seiminde faydal olur. lekli modeller yapsal ekil deitirmeyi, kk bir model zerinde yanstan birer aratrlar. Burada nemli olan, dinamik edeerlie yaklalabilmektir. Kaya kitlelerinde oluturulan kazlarn boyutlandrlmasnda gerilme, deformabilite, byklk ve zaman parametreleri dikkate alnarak bu tr deneylerde bu parametreler leklendirilir. Modellemede, kuvvet/birim alan boyutlu herhangi bir miktar iin lek oran
ve uzunluk iin lek oran da ile tanmlanrsa, Eitlik 3.93 elde edilir.
Pr ototipin direnci Pr ototipin uzunluu ; = Modelin direnci Modelinuzunluu
(3.93)
Burada, kuvvet/hacim iin lek oran , kuvvetler iin lek oran ve zaman lei , Eitlik 3.94ten elde edilir.
; = 3 ; =
(3.94)
109
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Poisson oran, kayma direnci ve birim deformasyon gibi boyutsuz parametreler model ve prototipte ayn alnr. Gerekte, verilen bir malzeme ile btn parametreler iin istenilen lek orann elde etmek mmkn olmaz. Dolaysyla, bir lek bozulmas kanlmazdr. Bozulma yalnz lekte deil, dier parametreler iin de mevcuttur. nemli olan deneyde yaplan hatalarn az olmas ve bu hatalarn derecesinin bilinmesidir (Erguvanl, 1994).
3.6. Durayllk (Stabilite) Analizinde Kullanlan Baz Hesaplama Yntemleri
ev durayllk analizlerinde genel olarak, kaymaya direnen kuvvetler ve

kaymay salayan kuvvetler arasndaki bantlar kullanlmaktadr. Olas eitli ev yenilme trleri iin eitli aratrmaclar tarafndan, pek ok parametrenin kullanlmasyla (su durumu, depremsellik vs.), eitli hesaplama teknikleri gelitirilmitir. Bu balk altnda bu yntemlere ksaca deinilmi ve bu tez almas kapsamnda durayllk hesaplamalarnda kullanlan Bishop, Carter ve Sarma tarafndan gelitirilmi olan yntemler 5. blmde detayl olarak aklanmtr. Culmann yntemiyle olas sreksizlik yzeyi ieren evin durayllk analizi, eimli bir ev ve eimli bir sreksizlik dzleminde, sreksizlik dzlemi ile ana ktleden ayrlm bloun, sreksizlik dzlemi boyunca kayp kaymayacann analitik ekilde hesaplanmasna dayanr. ncelikle bloun arl, kaya ktlesinin birim hacim arl, ev ykseklii ve asal deerler zerinden hesaplanr ve daha sonra blou kaydran ve yerinde tutan kuvvetler dengesinden kritik kayma as belirlenir. Sreksizlik kayma dzlemi boyunca normal ve kayma gerilmeleri tespit edilir. Kritik kayma as zerinden kohezyon ve isel srtnme katsaylar da tespit edildikten sonra, bu deerlere bal olarak iki farkl emniyet katsays deerine ulalr. Fellenius ev durayllk yntemi, dairesel yenilme iin kullanlan en eski yntemdir ve daha sonra gelitirilen pek ok ynteme, snr denge ilkesiyle, k tutmutur. Yntem, toplam gerilme analizini dayandndan, kayma dayanm bykl olarak sadece kohezyon deeri kullanlr. Yntemde, kaymay nleyici ve kaydrc momentler hesaplanr. ev birden fazla farkl kaya ktlesi ieriyorsa
110
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N bunlarn kohezyonlar, ekme atla ve d hidrostatik basn mevcutsa bunlar da hesaba katlr. Kayma yzeylerini tanmlayan ok sayda dairesel kayma yzeyi, bunlarn merkez ve yaraplar tespit edilip emniyet katsaylar belirlenir. Emniyet katsays en kk olan kayma dairesi kritik kayma dairesini tanmlar. Bishop ev durayllk analiz yntemi, dairesel bir yenilme analiz yntemidir. Genellikle niform evlerde uygulanan bir yntemdir. evi tek bana analiz etmek yerine dilimlere ayrarak, her bir dilimi ayr analiz etmek esasna dayanr. Yntem, her bir dilim iin geometrik yolla bulunan dilim snr alar zerinden, eitli emniyet katsays deerleri iin abaklardan bulunan sabit deerler (ma) ve isel srtnme alar zerinden, gerek emniyet katsaylarnn hesaplanarak tahmin edilmesi esasna dayanr. Bu ilem, balangta kullanlan emniyet katsays deerlerinin hesaplamayla bulunan emniyet katsays deerlerine eit olmas durumuna kadar devam ettirilir. Bu eitlik emniyet katsays evin emniyet katsays deerini vermektedir. Janbu ev durayllk analiz yntemi, temelde Bishop yntemine benzemekte olup, eitli ev ktleleri iin kullanlabilmesi, niform evler dnda da kullanlabilmesidir. Bu yntemde de ev tek bana deil dilimlere ayrlarak, her bir dilimi ayr ayr analiz edilir. Dilimlerde, dey ve yatay kuvvetler dengesiyle kayma gerilmeleri hesaplanr ve bu deerler kullanlarak ayr emniyet katsays deerleri bulunur. Her iki emniyet katsays deeri eit oluncaya kadar hesaplamaya devam edilir. Eit olan bu emniyet katsays deerleri, ev emniyet katsays deeri olarak ifade edilir. Koppula ev durayllk analiz yntemi, kohezyon deerinin derinlikle deiimini gz nne alan bir yntemdir. Dairesel ev yenilme olasl zerinden, drenajsz evlerde, derinlikle dorusal ekilde artan kohezyon deerlerinde evlerin durayllk analizi iin kullanlan bir yntemdir. Bu yntemde, kritik kayma dairesi,
ev topuundan geen dairedir. Sismik ykleme koullar dikkate alnarak dinamik

durayllk analizi de gerekletirilebilir. Kritik kayma dairesinin geometrik byklkleri, evi kaydran ve kaymasn nleyen momentler kullanlarak, durayllk (stabilite) says ve emniyet katsays deeri hesap edilir.
111
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Taylor ev durayllk (stabilite) abaklar, standartlatrlm abaklar zerinden,
ev as, ev yksekliine bal derinlik faktr, kohezyon ve isel srtnme as

deerlerinin bulunmas esasna dayanan bir dairesel yenilme analiz yntemidir. Abaklardan, kohezyon ve isel srtnme as deerleri iin bulunan durayllk (stabilite) says deerlerinin birbirine oranlanmas ile emniyet katsays deerine ulalr. Bishop-Morgenstern ev durayllk analiz yntemi, dairesel yenilme iin drenajl ykleme koullarnda, tanmlanm abaklardan bulunabilen stabilite faktrlerini kullanarak, uzun sreli durayllk analizi esasna dayanr. Yntemin esas, denenen kayma dairelerine ait derinlik faktr, kohezyon ve isel srtnme alarna bal olarak bulunan ev durayllk (stabilite) sabitlerinin tanmlad emniyet katsaylarnn en az deerinin belirlenmesine dayanr. Spencer ev durayllk (stabilite) abaklar, farkl boluk suyu basnc oranlar iin kaz ve dolgu evlerin durayllk analizinde kullanlr. Abaklarn kullanm iin durayllk (stabilite) says, boluk suyu basnc ve isel srtnme as deerleri tespit edilir. Durayllk (stabilite) says ve abaklardan bulunan deerler vastasyla emniyet katsays deerleri hesaplanr. Hunter ve Schuster ev durayllk (stabilite) abaklar, kohezyon deerinin derinlikle deiimini dikkate alan abaklardr ve isel srtnme asnn sfr olmas durumunda kullanlabilirler. Birim hacim arlk, ev ykseklii ve as, kohezyon deiimini tanmlayan ve durayllk (stabilite) says yardmyla bulunan M faktr kullanlarak emniyet katsays hesaplanr. Cousins ev durayllk (stabilite) abaklar, kohezyonun sfrdan farkl olduu
evlerde kullanlr. Boluk uyu basn oranlar, ev as, kohezyon ve isel srtnme
alarna bal olarak, durayllk (stabilite) saylar ve derinlik faktr deerleri topuk yenilmesi iin abaklardan kestirilerek emniyet katsays deeri, ev ykseklii, durayllk (stabilite) says, kohezyon ve yenilmesi muhtemel ktlenin birim hacim deerlerine bal olarak hesaplanr. Hoek-Bray dairesel yenilme abaklar, daha nce 3.2.3 nolu balk altnda irdelenen bu abaklarla ev durayllk analizinde, eitli durumlar (drenajl, yar drenajl, doygun gibi) iin eitli ev alarnda, dzlemlerinde kohezyon, isel
112
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N srtnme katsays, ev ykseklii, birim hacim arlk ve emniyet katsays deerlerinin kullanld eitli eitlikler bulunan abaklar kullanlarak dairesel yenilme durumunda durayllk analizi yaplabilir. Dinamik (psdo-statik) analiz yntemi ile ev durayll analizinde, depremin rettii etkiler sabit yatay veya dey ivmelerle ifade edilen atalet kuvvetleri olarak dikkate alnrlar. 5. blmde detayl olarak aklanan bu yntemin ilk uygulamalar Terzaghi tarafndan gerekletirilmitir. Bu yntemle sismik olarak dairesel ve dzlemsel yenilme yzeylerinde
ev
durayllk
analizleri
yaplabilmektedir.
3.7. Bilgisayar Yazlmlar ile ev Durayllk (Stabilite) Analizi
Emniyet katsaysn kayma dzlemlerini nceden belirlemeksizin hesaplayan saysal analiz yntemleri mevcuttur. Bu yntemler snr denge yntemlerine gre daha yeni gelimeler olup, ilginin direnen ve kaydran kuvvetlerin greceli byklnden ziyade ev yer deitirmeleri zerine younlat madencilik ve heyelan almalarnda 2000 yl itibariyle baskn olarak kullanlmaktadr. Saysal modeller, yerinde gerilmeler ve su seviyeleri gibi bir dizi balang kouluna maruz kalan kaya ktlesinin mekanik tepkisini snr koullarn ve ev kazs gibi sonradan oluan deiiklikleri deerlendirme amal bilgisayar programlardr. Bir saysal model benzetiricinin verdii sonu ya denge ya da gme eklindedir. Sonucun denge olmas halinde, kaya ktlesinde herhangi bir noktadaki bileke gerilmeler ve yer deitirmeler, llm deerlerle karlatrlabilirler. Sonucun gme olmas durumunda ise, yenilmenin kestirilen biimi ortaya konur. Saysal modelde bir kaya ktlesi zonlara blnr. Her bir zona bir malzeme modeli ve zellikleri tayin edilir. Malzeme modelleri, malzemenin nasl davrandn tanmlayan gerilme-birim deformasyon ilikileridir. En basit model, malzemenin elastik zelliklerini (Young modl ve Poisson oran) kullanan dorusal elastik modeldir. Elastik-plastik modeller, bir zonun maruz kalabilecei kesme gerilmesini snrlamak iin dayanm parametrelerini kullanrlar. Zonlar birbirine balanabilir
113
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N (srekli ortam modeli) veya sreksizliklerle ayrlm olabilirler (sreksiz ortam modeli). Sreksiz ortam modelleri, model iinde dorudan belirlenen yzeylerde kaymaya veya ayrlmaya olanak verirler. Saysal modeller karakter itibariyle genel amaldrlar. Baka bir deyile, ok geni bir aralktaki problemleri zebilirler. ou zaman genel amal bir yntemin bulunmas arzu edilmekle birlikte, her problemin bireysel olarak tekil edilmesi gerekir. Jeoteknik birimlerin veya ev geometrisinin snrlarna uyacak ekilde, zonlar kullanc tarafndan ayarlanmaldr. Bu nedenle, saysal modellerin kurulmas ve altrlmas iin, snr denge gibi zel amal yntemlere kyasla daha ok zaman gereklidir. Saysal modellerin ev durayllk almalarnda kullanlmasnn gibi birka nedeni vardr. Yenilme biiminin dorudan belirlendii ampirik modellere kyasla, dayal olduklar veri tabannn dnda gvenli bir ekilde ekstrapolasyon yaplabilir. Faylar ve yeralt suyu gibi anahtar jeolojik zelliklerin hesaba katlabilmesi, gerek evlerin davran hakknda analitik modellere kyasla daha gereki yaklamlar salar. Bir karlatrma olmas asndan, analitik, fiziksel veya snr denge gibi saysal olmayan yntemler baz sahalar iin uygun olmayabilirler ya da muhtemelen ar tutucu zmlere gtrecek ekilde, koullar ar derecede basitletirme eilimindedirler. Gzlenen fiziksel davran aklamaya yardmc olabilirler. Jeolojik modelleri, yenilme biimlerini ve tasarm seeneklerini oklu olaslklar iinde deerlendirebilirler.
evlerin emniyet katsaysn belirleme konusunda yazlm snr denge

programlar mevcuttur. Hzl alan bu programlarda, dairesel yenilme iin dilim yntemi durumunda, dilimler aras srtnme kuvvetlerinin yeri ve as da dhil olmak zere ok sayda varsaymn yapld uygun bir zm emas kullanlr. Birka deiik kayma yzeyi varsaylr ve en dk emniyet katsaysn veren dzlem seilir. Denge sadece idealletirilmi bir dizi yzeyde Saysal modellerde elenik gerilme/yer deitirme, denge ve e denklemlerinin tam bir zm yaplr. Bir dizi zellik verildii zaman, sistemin durayl veya duraysz olduu bulunur. Deiik zelliklerle bir dizi benzeim yapmak suretiyle, irdelenen durayllk durumuna karlk gelen emniyet katsays bulunabilir. Saysal analiz ok daha yava
114
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N olmakla birlikte ok daha geneldir. Hzl bilgisayarlarn 1990larda ortaya kmasyla snr denge yntemine pratik bir alternatif olmutur. Buna ramen, snr denge zmleri sadece birka saniyelik ilem sresi gerektirirken, byk ve karmak problemlerin saysal zm, zellikle bir sreksiz ortam davran sz konusu olduunda bir saat veya daha fazla uzun bir zaman alabilir.
evlerin emniyet katsays ou zaman gerek kesme dayanmnn yenilmeyi

nlemek iin gerekli minimum kesme dayanmna oran olarak belirlenir. Emniyet katsaysn bir sonlu elemanlar veya sonlu farklar programyla hesaplamann mantkl bir yolu, gme olana kadar kesme dayanmn azaltma eklindedir. Emniyet katsays, kayann gerek dayanmnn yenilme durumundaki azaltlm kesme dayanmna orandr. Bu dayanm azaltma teknii, oklu malzemeden oluan bir
evin emniyet katsaysn hesaplamada Zienkiewicz vd. (1975) tarafndan sonlu

elemanlar ynteminde kullanlmtr. oklu malzemelerin ve/veya eklemlerin bulunmas durumunda azaltma ilemi tm malzemeler iin ayn anda yaplr. Deneme emniyet katsays ev yenilene kadar kademeli olarak arttrlr. Yenilme durumunda emniyet katsays deneme emniyet katsaysna eit (f= Fs) olur. Dawson vd. (1999) srtnme asnn hacimsel genileme asna eit olduu bir elenik ak kural kullanld zaman, emniyet katsays iin kesme dayanm azaltma faktrlerinin snr denge analiz zmlerinden genellikle yzde birka seviyesinde bir farkllk gsterdiini ortaya koymulardr. Kesme dayanm azaltma tekniinin snr denge ev durayllk analizine gre iki nemli avantaj vardr. Birincisi, kritik kayma yzeyinin otomatik olarak bulunmas ve kayma yzeyinin eklinin (dairesel, log spiral, paral dorusal) belirlenmesine gerek olmamasdr. Genelde, evlerin yenilme yzeyi geometrisi basit dairesel veya paral yzeylerden daha karmaktr. kincisi, saysal yntemler dz kayma ve dnme denklemlerini otomatik olarak salarken, snr denge yntemleri dengeyi salarlar. Buna gre, kesme dayanm azaltma teknii genellikle snr denge yntemlerindekine eit veya biraz daha dk bir emniyet katsays verirler.
115

3.7.1. Saysal Modelleme
Kaya evlerin hepsinde sreksizlik bulunur. Bu sreksizliklerin saysal modellerde temsili modelin eidine gre deiir. Sreksiz ortam modeli ve srekli ortam modeli olmak zere iki ana model eidi sz konusudur. Sreksiz ortam modellerindeki sreksizlikler dorudan temsil edilirler. Baka bir anlatmla, sreksizliklerin ynelimi ve yeri bellidir. Srekli ortam modellerindeki sreksizlikler, srekli ortam davrannn temsil edilen gerek eklemli kaya davranna olabildiince edeer olmas amacyla, dolayl olarak temsil edilirler. Sreksiz ortam programlar, sreksiz ortamlar modellemek zere spesifik olarak tasarlanm bir yntem ile balar ve sreksiz ortam davrann zel bir durum olarak inceler. Sreksiz ortam programlar genellikle ayrk elemanlar yazlmlar
eklinde adlandrlrlar. Bir ayrk eleman program temas yzeylerini bulma ve

snflamada ve yzlerce veya binlerce sreksizlii ele alabilen bir veri yaps ve bellek paylam emasn korumada tipik olarak etkin bir algoritmadan yararlanr. Sreksizlikler problem blgesini rijit veya ekil deitirebilir bloklara bler (ekil deitirebilir bloklar iinde srekli ortam davran varsaylr). ev durayllk almalarnda en ok kullanlan ayrk eleman yazlmlar (programlar) UDEC (Universal Distinct Element Code, Itasca Consulting Group, 2000) ve 3DEC (3Dimensional Distinct Element Code, Itasca Consulting Group, 2003) yazlmlardr. Sreksiz ortam yazlmlarnn balca nemi, eklem veya sreksizlik davrannn temsil edilmesidir. Srekli ortam yazlmlarnda malzemenin cismin tamamnda devaml olduu kabul edilir. Sreksizlikler, srekli ortam cisimleri arasna ara yzeyler sunmak suretiyle zel durumlar olarak ele alnr. PHASE (Rocscience, 2002) ve nceki srm olan PHASES (Plastic Hybrid Analysis of Stress for Estimation of Support) gibi sonlu elemanlar yazlmlar ve FLAC (Fast Lagrangian Analysis of Continua, Itasca Consulting Group, 2001) gibi sonlu farklar yazlmlar genel etkileim geometrisinde (ok sayda kesien eklemde) kullanlamazlar. Balar tekrarl bir ekilde krld zaman bu yazlmlarn etkinlii nemli derecede azalmaktadr. Srekli ortama dayal tipik modellerde kesimeyen sreksizlik says en ok 10 kadar olabilir. Srekli ortan yazlmlarnn ve ayrk eleman yazlmlarnda
116
ekil deitirebilir bloklarn balca nemi, kaya ktlesi davrannn temsil

edilmesidir. Sonlu elemanlar yazlmlar muhtemelen daha iyi bilinen yazlmlar olmakla birlikte, sonlu farklar yntemi diferansiyel denklem gruplarn zmede kullanlan belki de en eski saysal tekniktir. Sonlu elemanlar ve sonlu farklar yntemlerinin ikisinde de, zlmesi gerekli bir grup cebirsel denklem tretilir. Denklemleri tretmede kullanlan yntemler farkl olmakla birlikte, sonuta ortaya kan denklemler ayndr. Sonlu farklar yazlmlarnda denklemleri zmede genellikle dorudan zaman adm emalar kullanlrken, sonlu elemanlar yntemlerinde denklem sistemleri genellikle matris eklinde zlr. Bir problemde ilgi konusu genellikle statik zm olsa da, sonlu farklar yazlmlarnn biimlendirilmesinde tipik olarak hareketin dinamik denklemleri ele alnr. Bunun nedenlerinden birisi, fiziksel sistem duraysz olarak modellendii zaman, saysal emann durayl olduunun garanti altna alnmasdr. Dorusal olmayan malzemelerde fiziksel durayszlk (mesela bir evin yenilmesi) her zaman olasdr. Gerek hayatta, birim deformasyon enerjisinin bir ksmn kinetik enerjiye dnr. Atalet terimleri ileme dhil edildiinden, sonlu farklar yazlmlarnda bu sre dorudan modellenmektedir. Bunun aksine, atalet terimlerinin dhil edilmedii programlarda fiziksel durayszlklar ele almada baz saysal prosedrler kullanlmaldr. Saysal durayszl nlemede prosedr baarl olsa bile, takip edilen yol gereki olmayabilir. Sonlu farklar yazlmlarnda hareket yasasnn tam olarak dhil edilmesinin etkileri, kullancnn neler olduu hakknda fiziksel bir his sahibi olmas eklindedir. Dorudan sonlu farklar yazlmlar zm veren kara kutular deildir. Saysal sistemin davran yorum gerektirir. FLAC ve UDEC jeomekanik analiz iin zel olarak gelitirilmi iki boyutlu sonlu farklar yazlmlardr. Deiik ykleme ve su koullarn benzetirebilen bu yazlmlarda kaya ktlesi srekli ortam davrann temsil etmek iin nceden tanmlanm malzeme modelleri sz konusudur. leri derecede erisel ve duraysz problemleri ele almada bu iki yazlmn da kendine has yetenekleri vardr. Bu yazlmlarn boyutlu edeerleri FLAC3D (Fast Lagrangian Analysis of Continua in 3 Dimensions; Itasca Consulting Group, 2002) ve 3DECtir.
117

3.7.1.1. Eklem Malzeme Modelleri
Eklemleri temsil etmede en ok kullanlan malzeme modelleri dorusal elastik-mkemmel plastik modeldir. Snr kesme dayanm, bilinen Mohr-Coulomb srtnme as ve kohezyon parametreleriyle tanmlanr. Eklemler iin de, bir pik ve rezidel kesme dayanm ilikisi belirlenebilir. Rezidel dayanm, eklem pik dayanmda yenildikten sonra kullanlr. Eklemlerin elastik davran eklemin normal rijitlii ve kesme rijitlii ile belirlenir ve bunlar dorusal veya paral dorusal olabilirler.
3.7.1.2. Kaya Ktlesi Malzeme Modelleri
Snrl saydaki birka palye (basamak, kademe) iin sreksizliklerin modellenmesi mmkn olsa da, byk bir evdeki tm sreksizliklerin modellenmesi imknszdr. Bu nedenle, byk evlerdeki kaya ktlesinin ou, sreksizliklerin etkisinin, krksz kaya elastik zellikleri ve dayanmnn, kaya ktlesi elastik zellikleri ve dayanmna azaltld edeer bir sreksiz ortamla temsil edilmelidir. Kullanlan model sreksiz model olsun veya olmasn bu yaklam geerlidir. Saysal modeller, daha nce belirtildii zere, kayay zonlara blerler. Her bir zon iin bir malzeme modeli ve malzeme zellikleri tayin edilir. Malzeme modelleri, malzemenin davrann tanmlayan gerilme-birim deformasyon ilikileridir. En basit model, malzemenin sadece elastik zellikleri kullanan dorusal elastik modeldir (Young modl ve Poisson oran). Kaya ktlesi iin en ok kullanlan malzeme modelleri, dorusal elastik-mkemmel plastik gerilme-birim deformasyon ilikileridir. Bir zonun maruz kalabilecei kesme gerilmesini snrlamada bu modeller tipik olarak Mohr-Coulomb dayanm parametrelerini kullanrlar. ekme dayanm, belirli bir deer ile snrlanr ve ou analizde kaya ktlesi kohezyonunun %10u olarak alnr. Bu modelde kaya ktlesi davran izotrop olarak ele alnr. Dayanm anizotropisi, kesme dayanmn Mohr - Coulomb kriterine gre belirli bir ynde snrlayan sradan bir eklem modeli yoluyla ileme dhil edilebilir. Bu yn ou zaman baskn eklem ynne karlk gelir.
118
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Eklem ynelimi ve aklnn etkilerini ieren daha kapsaml bir edeer srekli ortam modeli, mikro-kutupsal (Cosserat) plastisite modelidir. Cosserat teorisi klasik ortamda varsaylan dz kaymaya ek olarak malzeme noktalarnda yerel dnmeleri ve klasik gerilmelere (alan bana kuvvetlere) ek olarak da elenik gerilmeleri (birim alan bana momentleri) hesaba katmaktadr. FLACda uygulanan bu model Dawson ve Cundall (1996) tarafndan verilen ev durayll kapsamna tanmlanmtr. Bu yaklamn avantaj, gereki eklem akln dorudan gz nne alma yeteneinin korunduu bir srekli ortam modelinin kullanlmasdr. Kaya ktleleri iin en yaygn yenime kriteri Hoek-Brown kriteridir. HoekBrown kriteri, krksz kayada ve kaya ktlelerinde, yenilmeye yol aan gerilme koullarn karakterize eden ampirik bir ilikidir. Snr denge zmlerini kullanan tasarm yaklamlarnda baaryla uygulanmaktadr. Ayrca, spesifik evre basnlar ya da evre basnlar aral iin Hoek-Brown yenilme kriterine teet olan bir yenilme yzeyini salayan edeer Mohr-Coulomb kesme dayanm parametrelerini bulmak da saysal modellerde dolayl olarak kullanlmaktadr. Teet Mohr-Coulomb parametreleri daha sonra geleneksel Mohr-Coulomb tr e model ilikilerinde kullanlr ve analizler srasnda parametreler her zaman gncelletirilemeyebilir. Prosedr elverisiz ve zaman alc olup, buna gre kapsaml e modelleri gerektiren saysal zm emalarnda Hoek-Brown yenilme kriterinin dorudan kullanmna sk rastlanlmamaktadr. Yer deitirmeler ve gerilmeleri iin zmler veren bu tr modeller, baz yerlerde yenilme devam ettikten sonra da zmler salayabilirler. Gerek kaya ktlelerinin ou zaman progresif yenilme sergiledikleri gzlenir. Baka bir anlatmla, yenilme zaman iinde ilerler. Progresif yenilme, henz iyi anlalamam ve modellenmesi de zor olan karmak bir sretir. Aadaki mekanizmalardan birini veya daha fazlasn ierebilir:
Birim deformasyonun ana yaplarda ve/veya kaya ktlesi iinde Zamanla boluk basncndaki artlar. Sabit yk altndaki malzemenin zamana bal davran olan krip.
giderek birikmesi.

Birim deformasyonun kaya ktlesi iindeki ana yaplarda giderek birikmesi genellikle kazdan kaynaklanr ve zaman-kaz ilem sras ile ilikilidir. Kazdan ileri
119
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N gelen progresif yenilme etkilerini incelerken, kaya ktlesinin pik sonras veya yenilme sonras davranna dair zelliklerin birim deformasyon yumuama modeline dhil edilmesi veya benzer zelliklerin belirgin sreksizliklere uygulanmas gerekir. Birim deformasyon yumuamal kaya ktlesi modelleriyle ilgili olarak, pratikte en az iki glk sz konusudur. Birincisi, pik sonrasnda dayanmn azald durumda ki birim deformasyonun hesaplanmasdr. Gerekli parametrelerin hesaplanmasnda klavuz olabilecek herhangi bir ampirik yaklam bulunmamaktadr. kinci glk, tepkinin kesme lokalizasyonuna bal olduu ve malzeme yumuamasnn kullanld bir benzetirimde sonularn zon boyutlarna bal olmasdr. Maden ocaklarndaki kaya evlerinde boluk basncnn zamanla art ok rastlanlan bir olay deildir. ukurun derinletirilmesine veya drenaja bal olarak boluk basnc azalm daha sk karlalan bir durumdur. Ancak, boluk basncnn zamanla artt durumlar da vardr. Byle durumlarda evin progresif olarak yenilmesi mmkndr. Sabit yk altnda malzemenin zamana bal deformasyonu olan krip, yeralt kazlarnda ok daha sk karlalan bir olaydr ve genellikle ev durayll kapsamnda gz nne alnmaz. Kaya evlerde krip davrann incelemek zere gelitirilmi birka malzeme modeli mevcuttur. Klasik visko-elastik modeller, s yasas modelleri ve Burger kripi visko-elastik modeli bunlardan bazlardr.
3.7.2. Modelleme Problemleri
Modelleme, mevcut malzeme modeli ve bilgisayar kapasitesi gibi faktrlerden kaynaklanan kstlamalara uyum salamak iin, problemin idealletirilmesini ya da basitletirilmesini gerektirir. Kaya ktlesi tepkisinin analizi deiik leklerde meydana gelir. Tm zelliklerin ve kaya ktlesi tepki mekanizmalarnn ayrntlarnn modele dhil edilmesi imknszdr (ve ayrca arzu edilmez). Bunlar dnda, kaya ktlesi davran ayrntlarn birou bilinmemekte ve bu nedenle modellemeye yaklam, mekaniin dier dallarnda olduu gibi kolay olmamaktadr.
120

3.7.2.1. ki Boyutlu ve Boyutlu Analizler
Bir model oluturmada ilk adm, analizin iki boyutlu mu yoksa boyutlu mu yaplacana karar verilmesidir. boyutlu analizler, iki binli yllarn balarna kadar yaygn olmamakla birlikte, kiisel bilgisayarlarda salanan gelimeler boyutlu analizlerin artk rutin olarak yaplmasna olanak vermektedir. boyutlu analizler u durumlar iin nerilmekte ve gerekmektedir:
Ana jeolojik yaplarn dorultularnn ev dorultusu ile 20-30den daha fazla farkllk gstermesi. Malzeme anizotropisi ekseni dorultusunun ev dorultusu ile 2030den daha fazla farkllk gstermesi. Asal gerilme ynlerinin ev dorultusuna ne paralel ne de dik olmas. Jeomekanik birimlerin dalmnn ev dorultusu boyunca deimesi. Eksene gre simetri veya dzlem birim deformasyon varsaymnn yapld
ev geometrisinin vaziyet plannn iki boyutlu analizde temsil edilememesi.

Yukarda belirtilen durumlara ramen, ou evlerin tasarm analizinde dzlem birim deformasyon koullar altndaki sonsuz uzun evde birim dilim ieren iki boyutlu geometri varsaym yaplmaktadr. Baka bir anlatmla, topuk ve tepe yaraplar sonsuz kabul edilmektedir. zellikle erisellik yaraplarnn gvenli ev alar zerindeki etkilerinin nemli olabildii ak ocak madenciliinde olmak zere, uygulamada karlalan koullar bundan farkldr. bkey bir evdeki potansiyel yenilmenin her bir tarafndaki malzeme tarafndan salanan yanal kstlamalardan dolay, ibkey evlerin, birim deformasyon evlerinden daha durayl olduu dnlmektedir. Hoek ve Bray, ev eriselliinin iyiletirici etkileri konusundaki deneyimlerini u ekilde zetlemilerdir: bkey bir evin erisellik yarap ev yksekliinden kk olduu zaman, ev as geleneksel durayllk analizinde nerilen adan 10 byk olabilir. Erisellik yarap ev yksekliinden daha byk bir deere karken dzeltme azaltlmaldr. ev yksekliinin iki katndan byk yaraplarda, geleneksel durayllk analizlerinden bulunan ev as kullanlmaldr.
121

3.7.2.2. Srekli Ortam ve Sreksiz Ortam Modelleri
ki ya da boyutlu analize karardan sonraki adm, srekli bir ortamn m yoksa sreksiz bir ortamn m kullanlmas gerektiine karar verilmesidir. Bu kararn alnmas genellikle ok kolaydr. Hangi tr analizin yaplacan belirlemede genellikle hazr kurallar bulunmamaktadr. ev durayllk problemlerinin tm, sreksizlikleri bir lek dhilinde ele alr. Ancak, zellikle genel durayllk ile ilgili faydal analizler kaya ktlesinin edeer bir srekli ortam olduu varsaymyla yaplmaktadr. Bu nedenle, ou analizlerde ie srekli ortam modelleri ile balanr. ncelemeye konu olan evin bir yap olmadan duraysz olmas halinde, sreksiz ortam modellerine bavurmann bir anlam olmaz. Dier taraftan, bir srekli ortam modelinin makl derecede durayl olmas halinde, asal yaplarn dorudan dhil edilmesi, ev davran iin daha doru tahminler verir. Eklem geometrisinin bir modele girdi olarak seilmesi, sreksiz ortam analizleri iin kritik bir admdr. Tipik olarak, pratik analiz iin makl boyuttaki modelleri oluturmada, eklemlerin gerekte sadece ok kk bir yzdesi modele dahil edilebilir. Bu nedenle, mekanik tepki iin en kritik olan eklemleri semek zere, eklem geometrisi verileri filtrelenmelidir. Bu ilem, nceden belirlenen ykleme koulu iin kayma veya ayrlmaya en duyarl olanlar tehis etmek suretiyle gerekletirilir. Bunu yaparken, zellikle devrilme durumunda olmak zere yeterli kinematik serbestliin salanp salanmadnn belirlenmesi ve gzlenen davran model tepkisi ile karlatrmak suretiyle analizin kalibre edilmesi gerekebilir.
3.7.2.3. Uygun Zon Boyutunun Seilmesi
Srete bir sonraki adm, uygun bir zon boyutunun seilmesidir. Sonlu farklar zonlarnda, her bir zon iindeki gerilmeler ve birim deformasyonlarn zon iindeki konumlarnn deimedii varsaylr. Baka bir deyile, zonlar, olas en dk derece elemanlardr. ev iindeki gerilme ve birim deformasyon gradyanlarn yeterli dzeyde yakalamak iin, nispeten kk boyutlu ayrmlama yapmak gereklidir. Yazarlar deneyimlerine dayal olarak, ilgi konusu olan evin ykseklii boyunca en
122
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N az 20 (tercihen 30) elemann gerekli olduu sonucuna varmlardr. Fleksrel devrilmenin sz konusu olduu durumda, kaya kolonu boyunca en az drt zon gereklidir. Daha yksek dereceli elemanlar kullanan sonlu elemanlar programlar, sonlu farklar programlarnda yaygn olan sabit birim deformasyon/sabit gerilme elemanlarna kyasla muhtemelen daha az sayda zon gerektirirler.
3.7.2.4. Balang Koullar
Balang koullar, madencilikten nce mevcut olan koullardr. Maden sahalarnda nemli olan, balang koullar yerinde gerilme alan ile yeralt suyu koullardr. Gerilmelerin ev analizlerindeki rol geleneksel olarak ihmal edilmektedir. nk, ev durayllk analizlerinde ska kullanlan snr denge analizlerinde gerilme etkileri analize dhil edilememekledir. Bununla birlikte, zemin
evleri gibi zellikle yapnn mevcut olmad durumlarda snr denge analizlerinin
ou zaman durayllk iin makul deerler verdii dnlmektedir. Durayllk analizlerinin ou geleneksel olarak yerinde gerilmelerin olas aralnn kayalara gre daha dar olduu zeminlerde yaplmaktadr. Ayrca, zemin analizlerinin ou, yerinde gerilmelerin mevcut olmad bir baraj gibi ina edilmi dolgular iin gerekletirilmitir. ev yenilmelerin ounun nedeni yer ekimi olup, yerinde gerilmelerin etkisinin minimum olduu dnlr. evlerdeki kaya ktlelerin de yerinde gerilmeler rutin olarak llmez ve bu nedenle etkileri de byk lde bilinmemektedir. Saysal modeller gibi gerilme analiz programlarnn zel bir stnl, durayllk analizlerinde, madencilik ncesi balang gerilme durumunu dhil edebilme ve bunlarn nemini deerlendirme yetenekleridir. ev davran, ana yaplarn ynelimi, kaya ktlesi dayanm ve su koullarna bal olduundan, genelde balang gerilme durumunun herhangi bir problemde ne tr etkilerinin olacan syleyebilmek olanakszdr. Ancak, yerinde gerilmelerin durayllk zerine etkilerinden bazlar gzlenebilir.
123

3.7.2.5. Snr Koullar
Snrlar ya gerek ya da yapaydr. ev durayllk problemlerindeki gerek snrlar, genellikle gerilme iermeyen doal veya kaz ile oluturulmu yer yzeylerine karlk gelir. Yapay snrlar gerekte mevcut deildir. ev durayllk problemleri de dhil olmak zere, jeomekanikteki tm problemler, gerek problem blgesinin sonsuz uzanmnn, sadece ilgi konusu olan ksmn kapsayacak ekilde yapay olarak tralanmasn gerektirir. Yapay snrlar, nceden belirlenmi yer deitirme veya nceden belirlenmi gerilme eklinde iki eit olabilir. nceden belirlenen yer deitirme snrlar, yer deitirmeyi dey ynde, yatay ynde veya her iki ynde kstlar. nceden belirlenmi yer deitirme snrlan, modelin tabannda ve evin topuundaki koullar temsil etmede kullanlr. Modelin tabanndaki yer deitirme, modelin dnmesini engellemek iin, daima dey ve yatay ynlerin ikisinde de kstlanr. Herhangi bir evin topuu yaknndaki yer deitirme snrlar ile ilgili olarak iki varsaym kullanlabilir. Birinci varsaym, topuk yaknndaki yer deitirmelerin sadece yatay ynde kstlanmasdr. Bu varsaym, topuk snrn temsil eden dzlem veya eksene gre mkemmel simetrik olan bir problem iin mekanik olarak doru bir kouldur. Daha dorusu, bu koul sadece dzlem birim deformasyonun varsayld iki boyutta modellenen sonsuz uzunluktaki evlerde ya da maden ocann mkemmel bir koni olduu eksenel simetrik evlerde olumaktadr. Gerekte, bu koullar ok ender olarak salanrlar. Bu nedenle, ev topuunda herhangi bir snr koulu belirleme gereinden kurtulmak iin, baz modeller yanal ynde uzatlrlar. ev topuu yaknndaki snr koullar ile ilgili olarak karlalan baz glklerin genellikle iki boyutlu varsaymdan kaynaklandnn bilinmesi nemlidir. boyutlu modellerde genellikle bu zorlukla karlalmaz. Uzak-alan snr ve koulu ayrca ev durayllk analizi iin herhangi bir saysal modelleme iin de belirlenmelidir. Bu konuda genel yaklam, sonular nemli ekilde etkilemeyecek bir uzak-alan yerinin seilmesidir. Bu koul salanrsa, snrn nceden belirlenmi yer deitirme veya nceden belirlenmi gerilme olmas nemli deildir. ev durayllk almalarnn ounda nceden belirlenmi yer deitirme snr kullanlr. Modelin dengede olabilmesi iin, nceden belirlenmi
124
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N gerilme snr iin gerilmenin byklnn balang gerilme durumu ile ilgili varsaymlarla uyumas arttr. Ancak, kazdaki bir ilerleme durumunda olduu gibi, modeldeki herhangi bir deiiklii takiben, nceden belirlenmi gerilme snr, uzakalan snrnn orijinal deerini muhafaza ederken kazya doru yer deitirmesine neden olur. Bu nedenle, gerilme deimedii iin ve snrn yer deitirmesini takip ettii iin, nceden belirlenmi gerilme snrna, takip eden gerilme ya da sabit gerilme snr ad verilir. Ancak, takip eden gerilmelerin gelitii en olas yerler, ev gerisinde toporafik ykselimlerin bulunduu yerlerde kazlan evlerdir. evlerin eimli toporafya zerinde kazld yerlerde bile, kaznn yama aa toporafik ynne dik efektif derinliine bal olarak, gerilmeler kaz etrafnda bir dereceye kadar akarlar. Sabit bir snr, gerilmelerin ve yer deitirmelerin olduundan kk hesaplanmasna neden olur ve gerilme snrnda durum bunun tersidir. Snr eidinin iki eidi gerek zmn belirli bir aralkta kalmasn salar. Buna gre, iki sonucun ortalamasn almak suretiyle gerek zm iin makl bir tahmin elde etmek zere daha kk modellerle deneyler yapmak mmkndr. Ak ocak ev durayllk problemlerinin hepsi gerekte boyutludur. Bunun anlam, ocan iinde ve etrafnda etkiyen gerilmelerin, ocan hem altnda hem de evresi etrafnda serbest
ekilde akmas eklindedir. Bu nedenle, analiz dzlemine paralel ok dk

dayanml faylar bulunmad srece, bir sabit gerilmenin veya takip eden gerilmenin yatay olarak etkiyen gerilmeleri olduundan byk vermesi daha olasdr.
3.7.2.6. Su Basncnn Dikkate Alnmas
evlerde boluk basn dalmn belirlemede yaygn olarak iki yntem

kullanlmaktadr. En kapsaml yntem, eksiksiz bir ak analizi yaplmas ve ev analizlerinde bileke boluk basnlarnn kullanlmasdr. Daha az kapsaml olmakla birlikte daha yaygn olarak kullanlan bir yntem, bir su tablasnn belirlenmesi ve sonutaki boluk basnlarnn su tablasndan aadaki derinlik ile su younluu ve yerekimi ivmesi ile arpm ile verilmesi eklindedir. Su tablas yaklam bu anlamda bir piyezometrik yzey belirlemeye edeerdir. ki yntemde de benzer
125
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N doygun yzeyler kullanlr. Ancak, e potansiyel izgilerin eiminin ihmal edildii su tablas ynteminde ev topuu yaknndaki gerek boluk basnc konsantrasyonlarn olduundan dk ve topuk gerisindeki boluk basnlar da hafife byk bulunur. Analizde szma kuvvetleri de dikkate alnmaldr. Hidrolik eim, ayn kotta bulunan iki nokta arasndaki su basnc fark olup, suyun gzenekli ortamda ak srasndaki szma (veya srkleme) kuvvetlerinden ileri gelir. Ak analizinde szma kuvvetleri otomatik olarak hesaba katlr.
3.7.2.7. Kazda lem Sralamas
Kazlarn saysal modellerde benzetirilmesinde kavramsal olarak bir zorluk bulunmamaktadr. Ancak, bir model oluturmak iin gerekli abann miktar, benzetirilen kaz aamalarnn saysna baldr. Bu nedenle, en pratik analizlerde kaz aama says azaltlmaya allr. En doru zm, evdeki herhangi bir zon iin gerek ykleme izi yakndan takip edildii iin, en fazla kaz aamas kullanlarak elde edilir. Teorik olarak, niha zmn takip edilen izden bamsz olduunu ispat etmek imknszdr. Ancak, ou evlerde duraylln genellikle analiz zamanndaki geometri ve boluk basnc dalmna bal olduu ve takip edilen yola ok az baml olduu grlmektedir.
3.7.2.8. Sonularn Yorumlanmas
Saysal sistemin davran ve sonlu farklar sisteminden elde edilen sonular,
ev hareketi verilerinin yorumland ekle benzer biimde yorumlanmaldr. Sonlu

farklar programlar kaya ktlesi iinde belirli noktalardaki yer deitirmeleri ve hzlar kaydederler. Kaydedilen deerlerin analiz srasnda artt, sabit kald veya azaldn grmek zere analiz esnasnda incelemesi yaplr. Artan yer deitirme ve hzlar duraysz bir duruma iaret ederler. Deimeyen yer deitirmeler ve azalan hzlar, durayl bir duruma iaret ederler. Ayrca, modeldeki her nokta iin hz ve yer deitirme vektrleri grafie aktarlabilir. Sabit hz ve yer deitirme alanlar yenilmeye iaret eder.
126
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Ayrca, model iinde yenilmenin ekme veya makaslama olarak tanmland yerde noktalarn yenilme (plastisite) durumunun incelenmesi mmkndr. Yenilme durumu belirtelerinin incelendii durumda zenli allmaldr. rnek olarak, devrilen kolonlarn tabanndaki yerel ar gerilme, kolonlarn sadece basn yenilmesi olduu zaman derin oturakl bir kayma yzeyi gelitirebilir. Bu nedenle, tanmsal herhangi bir sonu karlmadan nce, yenilme (plastisite) belirteleri genel davran erevesi ierisinde gzden geirilmelidir.
3.7.3. Tipik Durayllk Analizi 3.7.3.1. Kaya Ktlesi Yenilmesi Tipik Durayllk Analizi
Sadece kaya ktlesi yenilmesi ieren evlerin saysal analizlerini incelemenin en etkin yolu PHASE, FLAC veya FLAC 3D gibi srekli ortam programlarnn kullanlmasdr. Sreksizlikler, srekli ortam modellerinde dorudan kullanlmazlar, bunun yerine, kaya ktlesi ierisine daldklar varsaylr. Kaya ktlesi kesme dayanm zelliklerinin makul derecede hesaplanabilecei varsaylrsa, analizin yaplmas ok kolaydr. Kaya ktlesi zelliklerinin balangla tahmin edilme sreci ou zaman Hoek ve Brown (1981) gibi ampirik ilikilere dayanr. Bu balang zellikleri daha sonra kalibrasyon sreci yoluyla deitirilir. Yenilme biimleri balca kaya ktlesi boyunca makaslamay ierir. Daha nce liste Kayma yzeyinin yaklak dairesel olduu homojen evlerde dairesi ev topuunu keser ve yeryzne yakn yerde neredeyse deydir.
3.7.3.2. Dzlemsel Yenilme-ev Yzeyini Kesen ve Kesmeyen Durumlar Analizi
ev yzn kesen dzlemsel eklemler zerinde kayan rijit bloklarn yenilme

biimleri en etkin ekilde analitik yntemler kullanlarak zlr. ki boyutlu UDEC programyla bu durum iin emniyet katsays belirlenebilir. Benzer analiz ev yzn kesmeyen yenilme dzlemleri iin de yaplabilir.
127

3.7.3.3. Kama Tipi Yenilme-ev Yzeyini Kesen ve Kesmeyen Durumlar Analizi
Kama kaymasn ieren analizler, analizin boyutta yaplmas art hari, dzlemsel yenilmeleri ieren analizlere benzer. Dzlemsel yenilmede olduu gibi,
ev yzn kesen rijit bloklarn analizi iin en iyi zm, analitik yntemlerin
kullanlmasdr. ekme atlaklarnn veya ev yzn kesmeyen kamalarn oluumunu ieren analizler saysal analiz gerektirirler. FLAC3D (ekil 3.37) ve FLAC (ekil 3.38) bu zmleri verebilir. FLAC3Ddeki plastisise formlasyonunda kark bir ayrmlama teknii kullanlr ve kaya ktlesi yenilmesinin baskn olduu yerlerde UDEC ve 3DECten (ekil 3.39) daha iyi bir zm salar. Dier taraftan, FLAC3Dde birden fazla kayma dzlemi ieren problemlerin kurulmas daha zor olup, 3DECteki benzer problemlere gre daha fazla zaman alr.
ekil 3.37. FLAC3D program ktsna bir rnek.
128
ekil 3.38. FLAC program ktsna bir rnek.
ekil 3.39. UDEC program ktsna bir rnek.

3.7.3.4. Devrilme Yenilmesi (Blok ve Fleksrel) Analizi
Devrilme yenilmesi biimi dnmeyi kapsar ve bu nedenle snr denge yntemleri kullanlarak zlmesi zordur. simden de anlalaca gibi, blok devrilmesi bireysel bloklarn serbest dnmesini ierir. Fleksrel devrilme ise, kaya
129
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N kolonlarnn veya levhalarn eilmesini ierir. Blok devrilmesi, ev iine byk a ile dalan veda ha az eimli enine eklemler ile birleen eklemlerin dar bloklar oluturduu yerlerde meydana gelir. Enine eklemler bloklarn dnmesi iin salverme yzeyleri salarlar. Blok devrilmesinin en ok rastlanlan biimlerinde, kendi arlklar ile hareket eden bloklar evden dar ynde dnerler. Ancak, eklemler ev yzne paralel ve daha az eimli olan enine eklemler de zellikle zayf olduu zaman, geriye veya tersine devrilme de oluabilir. Hem ileri hem geri devrilme durumunda durayllk, bloklarn tabanlarna gre arlk merkezinin konumuna baldr.
3.7.3.5. Fleksrel Kemerlenme Yenilmesi Analizi
Kemerlerime yenilmelerinin de, saysal modellerde tekrar oluturulmas zor bir ilemdir. nk kemerlenmeye dhil olan yksek gerilme gradyanlarn temsil etmek iin ok sayda zon gereklidir. Kaya evlerinde kemerlenmenin saysal analizi konusundaki en kapsaml almalardan biri, tescilli sonlu elemanlar program AFENA (ekil 3.40) kullanlabilir.
ekil 3.40. AFENA program ktsna bir rnek.
130
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Bu blmde anlatlan modellemeleri kullanan bilgisayar programlar dnda,
ev kayma ekilleri ve depremsellik gibi parametreleri gz nnde bulunduran

saysz program mevcuttur. Bunlardan bazlar; CLARA-W, GSLOPE, GALENA, GEOSLOPE, HEAVE, KBSlope, RESlope, ROCKPACK, SB-SLOPE, STAB, SLOPE, SLOPE/W, STABL, STABLE, SLIDE, TCON, TESS, TNMN, TSLOPE, TINKER, TSLOPE3, TSTAB ve Unit Gradient Methoddur.
3.7.4. Sreksizlik Ynelim ve Eimi Stereonet Yazlmlar
Dips, GEOrient, Rockpack, Stat, Stereostat gibi bilgisayar yazlmlar, sahada ynelimleri, eimleri, dolgu zellikleri ve boyutlar belirlenmi, ok fazla saydaki sreksizliin otomatik olarak stereonet zerine izdirilmesini, istatistiksel olarak bu sreksizliklerin oluturduu takmlar ve bunlarn ortalama ynelim ve eimlerinin kestirilmesini salarlar. Genel olarak, arazide pusula, inklinometre (eimler) ve
erit metre yardmyla tespit edilen sreksizlik zelliklerinin tek tek yazlmlardaki
ilgili arayz pencerelerine girilmesi, bu tr yazlmlarda giri ksmn oluturur. Bu sreksizlik zelliklerinin yazlma girilmesini takiben yazlm, bu deerleri otomatik olarak stereonet zerinde iaretler. stee bal olarak kontur, kutup ve gl ynelimdeki sreksizliklerin diyagramlar eklinde ktlar alnabilir. Ayn
gruplandrlp istatistiksel olarak analiz edilmesi salanabilir. Gruplandrma sonras, sreksizlik ya da eklem takmlar belirlenip bunlarn ynelim ve eimleri tahmin edilebilir.
3.8. Kaya evlerinin Stabilizasyonu
Dalk arazideki kaz almalar ou zaman durayl evler ve kaya dmelerinin kontroln gerektirir. Bu durum, kazlm evler ve doal yamalarn ikisi iin de geerlidir. Bunun aksine, ak maden ocaklarnda madenciler iin bir tehlike olmad veya nemli retim kaybna yol amad srece belirli bir dzeye kadar ev durayszlna izin verilebilir. rnek olarak, kayan ktle bir nakliye yolu zerine gelip de lastiklerde veya ekipmanlarda bir hasar oluturmad srece,
131
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N palyelerdeki kk yenilmelerin operasyonlar zerindeki etkisi genellikle azdr. Bir ak maden ocanda byk lekli bir ev yenilmesi durumunda ou zaman ekonomik ve uygulanabilir iyiletirme nlemi drenaj olup, bu yntemde uzun yatay drenler, pompaj kuyular veya drenaj galerileri kullanlabilmektedir. Byk lekli bir ev durayszlnda daha yaygn bir idare ekli, kayan evin alt ksmnda madencilik faaliyetleri devam edebilecek ekilde hareketin izlenmesidir. Bu blmde balca inaat mhendislii evleri zerinde durulmutur. nk, yksek yenilme maliyeti ou zaman stabilizasyon programnn ekonomik olarak uygulanabilir olduunu ifade eder. Mesela, karayollarndaki kk kaya dmeleri bile aralara zarar verebilir, yolcularn yaralanmasna (hatta lmne) neden olabilir, nakliye aralarna arpma halinde zehirli maddelerin salmasna yol aabilir. Ayrca, ulam sistemleri zerinde meydana gelen byk ev kaymalar genellikle hem dorudan hem de dolayl ekonomik kayplara yol amak suretiyle trafii nemli derecede aksatabilir. Demiryollar ve paral otoyollardaki bir kapanma, dorudan gelir kayb demektir. ou ulam sistemleri demiryollar durumunda yzyldan daha nce ve karayollar durumunda da onlarca yl nce ina edilmilerdir. Bunlarn ina edildii dnemler itibariyle, inaatta ska kullanlan patlatma, teknikleri kayada nemli hasara neden olmutur. Ayrca, inaattan itibaren geen zaman iinde kayann bozumas yzeysel bloklarn su, buz ve aa kklerinin bymesiyle gevemi olmas, durayllk koullarn ktletirmi olabilir. Bu etkilerin hepsi de devam ede gelen bir durayszla neden olabilir, bu durum da iyiletirme programlarnn yrrle, konmasn hakl klar. Dalk alanlardaki kentsel geliimler iin, yaplar tehdit (hatta tahrip) edebilen tehlikeler blok yuvarlanmalar ve heyelanlardr. Bu koullara kar en etkili koruma, balangta bir tehlike haritalamasnn yaplmas ve sonra iyiletirmenin yaplamayaca yerlerde kentsel geliimi nleyecek ekilde gvensiz blgelerin zorlanmasdr. Kaya dmelerinin maliyetini azaltmak iin, tesisin yerinin deitirilmesine veya terk edilmesine kar bir alternatif olarak, ou zaman kaya evi iyiletirme programlar uygulanr. Byle programlar, jeoteknik ve evre mhendislii, gvenlik,
132
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N inaat yntemleri ve maliyetleri ile anlama prosedrleri gibi ok sayda birbiriyle ilikili konular ierir. Bu prosedrler 1970lerden beri kapsaml bir ekilde kullanlmakta olup, bu nedenle geni bir aralktaki jeolojik koullara gvenli uygulanabilirler. Ancak, her bir sahadaki zel koullar iin uygun yntemlerin kullanlmas gerekir.
3.8.1. Kaya Dmelerinin Nedenleri
14 eit kaya dme nedeninden alts dorudan su ile yani; yamur, donmazlme, kar erimesi, kanall sellerime, farkl erozyon ve kaynaklar ile szmalarla ilikilidir. Ya ile ilgili dolayl bir sebep de, krklar aabilen ve yzeydeki bloklar geveten, atlak ilerine sokulmu aa kkleridir. K mevsimindeki hava koullar ya, uzun sreli dondurucu souklar ve gz ile baharda donma-zlme evrimlerini kapsar. Kaya dmelerinin bir dier ana nedeni de sahadaki belirli jeolojik koullardr. Bunlar, atlakl kaya, elverisiz dzlemsel krklar (ev ile ayn ynde ve ev yzn kesen krklar) ve zemin rmesidir. Kaya ev duraylln etkileyen en nemli faktrler su ve jeoloji olmakla birlikte, depremler de sk sk kaya dmelerini tetikler ve heyelanlarda yer deitirme ve yenilmelere neden olurlar.
3.8.2. Kaya Glendirmesi eklinde yiletirme
ekil 3.41de bir kaya evi yzeyindeki potansiyel olarak gevek kayalar
salamlatrmada kullanlabilen birka glendirme teknii grlmektedir. Bu tekniklerin hepsinin ortak yn, kazdan kaynaklanabilecek kaya ktlesi geveme ve rahatlamasn en aza indirmeleridir. Bir kere rahatlamann olumasna izin verdikten sonra, bloklar arasnda kenetlenme kayb ve kesme dayanmnda nemli miktarda azalma meydana gelir. Rahatlama olutuktan sonra srecin tersine evrilmesi mmkn deildir. Bu nedenle, donat yerletirmenin en etkin olduu durum, glendirmenin kazdan nce yapld durum olup, n-glendirme sreci olarak adlandrlr.
133
ekil 3.41. Kaya ev glendirme yntemleri (TRB, 1996).

3.8.2.1. Kesme Dileri
Donatl kesme dileri bir metre kalnla kadar olan kaya bloklar ile ev tepesindeki gevek ve bozumu kaya zonlar iin destek salarlar (ekil 3.40-1). Kesme dileri, gerekli destein blok boyutu ile snrl olduu yerlerde ve atlakl zayf kayann kopma ve gevemesini nlemede kullanlr. Kesme dileri, durayl kaya iine delinmi yaklak 500-750 mm derinlikteki delikler iine tm uzunluu boyunca imentolanm yaklak 25-32 mm apl ve 1000 mm uzunlukla donat eliklerinden oluur. Delikler, desteklenmesi gereken kayann topuuna yakn yerde alr ve gerekli destee bal olarak aralarnda 5001000 m aklk bulunur. Daha sonra 6-8 mm apl donat ubuklar yatay olarak yerlestirilir ve dey ubuklara balanr. Son olarak, donat eliinin tamam pskrtme beton veya kaya ile yakn temas salayan dkme beton ile kaplanr. Kesme diinin salad destein ou dey ubuklarn kesme dayanmndan ve ksmen de kaya-beton ara yzeyinin kohezyonundan ileri gelir.
134

3.8.2.2. Kaya Ankrajlar
ekil 3.40ta, 2 ve 3 ile iaretli izimlerde grld gibi, kaya ankrajlarnn

tipik uygulamas, ev yzeyi ile ayn ynde eimli ve ev yzn kesen sreksizlikler zerindeki kaya bloklar veya kamalarnn kaymasn nleme
eklindedir. Kaya ankrajlarnn esas ilevinin ankrajn kayma dzlemini kestii yerde
eliin kesme dayanmna dayanmaktan ziyade, kayma dzlemleri zerinde etkiyen normal kuvvet ile kesme kuvvetinin deikenmesidir. Kaya ankraj, hem rijit ubuklar hem de demet halindeki esnek kablolar iin kullanlabilir. Kaya ankrajlannm tamam imento ile tutturulmu ve gerdirilmemi olabilecei gibi, kk ucunda sabitlenmi ve gerdirilmi de olabilir. Bir kazda yaplan n-glendirme ilemi, kazdan nce yarma tepesinde tamamen imentolanm fakat gerdirilmemi ankrajlar kullanlarak yaplabilir. imentolanm bulonlar sreksizlikler zerindeki hareketi engellemeye yetecek kadar rijit olduundan, tamam balanm mini ankrajlar kaya ktlesinde kenetlenme kaybn nlerler. Ancak, bloklarn hareket ettii ve rahatlad yerlerde daha fazla yer deitirmeyi ve kenetlenme kaybn nlemek zere genellikle gerdirilmi ankrajlarn yerletirilmesi gerekir.
3.8.2.3. Reaksiyon Duvar
ekil 3.40ta 3 ile iaretlenmi durumda, sk atlakl kayada kayma tipi

yenilme potansiyelinin bulunduu yerlere bir rnek verilmitir. evin bu ksmn desteklemede gerdirilmi kaya bulonlarnn kullanlmas halinde, atlakl kaya ktleebilir ve reaksiyon levhalarnn altndan karak sonuta bulonlardaki germenin kaybolmasna neden olabilir. Byle durumlarda atlakl kaya alan zerine donatl beton duvar ina edilebilir ve daha sonra duvarn yan kollar zerinde kaya bulonu iin delikler alabilir. Son olarak ankrajlar yerletirilir ve duvar yznden itibaren gerdirilir. Duvar hem kayann geveyip dklmesini engeller hem de kaya ankrajlar iin geni bir tepki levhas vazifesi grr. Gerekli olduu yerlerde beton yerine donatl pskrtme betonu kullanlabilir.
135

3.8.2.4. Pskrtme Beton
Pskrtme beton, ince agregadan oluan harcn basnl hava ile 50-100 mm'lik katman halinde uygulanmas olup, ou zaman ekme ve kesme dayanmna kar glendirilir. Sk atlakl veya ktleebilir kaya zonlar ve tabakalar, kaya yzeyine bir pskrtme beton uygulamak suretiyle korunabilir (ekil 3.40-4). Pskrtme beton hem kk kaya bloklarn dmesini hem de sonuta duraysz kntlar oluturan progresif gevemeyi kontrol eder. Bununla birlikte, genel evin kaymasna kar ok az destek salar. Pskrtme betonun esas grevi yzey korumasdr. Pskrtme beton yerletirmenin dier bir bileeni de, yzey gerisinde su basnc birikmesini nleyecek drenaj delikleridir.
3.8.2.5. Payandalar
Kaya dmesi veya bozumann ev yznde oyuk meydana getirdii yerlerde, sonraki dmeleri engellemek zere oyuk iinde beton payanda ina edilmesi gerekebilir (ekil 3.40-6). Payanda, biri zayf kaya alanlarn tutma ve koruma, dieri de knty destekleme olmak zere iki grevi yerine getirir. Payandalar, kayadan gelen itkinin yn payanday sktracak
ekilde
tasarlanmaldr. Byle yapmakla eilme momentleri ve dndrme kuvvetleri ortadan kaldrlr ve betonda fazla donatya ya da kayada geri balamal ankrajlara gerek kalmaz. Payanda kullanmnda ama kayann rahatlamasn nlemek ise, temiz ve salam bir kaya yzeyine oturtulmaldr. Bu yzeyin itki yn ile dik a yapmamas durumunda, kaymay nlemek iin, elik pimler kullanmak suretiyle payandann tabana ankrajlanmas gerekir. Ayrca, payandann tepesi kntnn alt taraf ile temasta olacak ekilde dkm yaplmaldr. Bu ikinci lt salamak iin, son dkm ileminin kaya yzeyinden oyuk iine doru alan delikten aa doru yaplmas ve karmda bzlmeyi engelleyici bir katk maddesi kullanm gerekebilir.
136

3.8.2.6. Drenaj
Kaya evlerinde, yeralt suyu ou zaman durayszln balca nedenidir veya bu srece katkda bulunan bir etmendir. Su basncndaki azalma genellikle durayll iyiletirmektedir. Su basncn kontrol etme yntemleri, yzeyden szmay kstlama, yatay dren delikleri ama veya su kn salamak iin topukta galeri srme eklindedir. Saha iin en uygun yntemin seimi, yan iddeti veya kar erimesi, kayann geirgenlii ve ev boyutlar gibi faktrlere baldr.
3.8.2.7. Yerinde Patlatma Payandalar
Kayma yzeyinin devaml bir tabakalanma yzeyi gibi iyi tanmlanm bir jeolojik yapdan meydana geldii heyelanlarda stabilizasyon ilemi bu yzeyi patlatmak sureliyle "yerinde patlatlm" payanda oluturulabilir. Patlatma etkisiyle kaya yzeyi rselenmekte ve przll etkin bir ekilde arttrlmaktadr ve bu da toplam srtnme asn arttrmaktadr. Toplam srtnme asnn kayma yzeyi eiminden byk olmas halinde, kayma durdurulabilir. Kayann atlaklanmas ve hacimsel genilemesi de kayma yzeyindeki su basncnn azalmasna yardmc olabilir.
3.8.3. Kayay Hafrederek Yaplan Stabilizasyon
Kaya evlerin stabilizasyonu, potansiyel olarak duraysz kayay hafrederek de yaplabilir. ekil 3.42'de, duraysz kaya zonlarnn yeniden eimlendirilmesi, kntlarn patlatma ile tralanmas ve bireysel kaya bloklarnn dzlenmesi de dahil olmak zere tipik hafriyat yntemleri verilmitir.
137
ekil 3.42. ev stabilizasyonu iin kaya kazma-hafriyat yntemleri.

Kayann hafriyat genelde tercih edilen bir yntemdir; nk byle bir alma tehlikeyi ortadan kaldrmakta ve gelecekte hibir bakma gerek kalmamaktadr. Ancak, hafriyat ilemi sadece yeni yzeyin kesinlikle durayl olaca ve evin st ksmnda, alt oyulmas riskinin bulunmad yerlerde uygulanmaldr.
ekil 3.41 zerindeki 4 no'lu alan, hafriyat ileminin dikkatli bir ekilde yaplmas
gerekli alana bir rnektir. atlamann patlatma ile olumu olmas ve sadece s bir derinlie yaylm olmas artyla, gevek kayann en d ksmnn gvenli bir ekilde hafredilmesi mmkndr. Ancak, kaya ktlesi derinlemesine atlakl ise devaml dzletirme ilemi ksa zamanda oyulmalara neden olur ve bu ilem de evin st ksmnn altn oyar. Bir ev yzndeki gevek kayann uzaklatrlmas, eyl rneinde olduu gibi kayann ileri derecede ktleebilir olduu durumda etkili olmaz. Byle durumlarda yeni bir yzeyin ortaya kmasyla yeni bir bozuma ve durayszlk balar. Bu koullar iin daha uygun olan stabilizasyon yntemleri,
138
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N yzeyin pskrtme beton veya kaya bulonlar ile ya da geri balamal bir duvar ile korunmasdr.
3.8.3.1. Yeniden Eimlendirme ve Yk Boaltma
Bir yarmann st ksmnda rt malzemesi ya da bozumu kaya bulunmas halinde, bu malzeme ou zaman alttaki daha salam kayadan daha dk bir eim asnda evlendirilir (ekil 3.42-1). Yeniden evlendirme ve yk boaltma tasarm prosedr duraysz evin geriye analizi ile balar. Duraysz evin emniyet katsaysn 1,0'e eitlemek suretiyle kaya ktlesi dayanm parametrelerini hesaplamak mmkndr. Bu bilgi daha sonra arzu edilen emniyet katsaysn elde etmek iin gerekli azaltlm ev eimi ve/veya yksekliini hesaplamada kullanlr. Tasarm srasnda dikkate alnmas gerekli bir dier koul, inaattan yllar sonra kayann bozumasdr ki, belirli bir sre sonra yeniden evlendirme ilemi o kadar kolay olmayabilir. Kk ev yenilmelerini tutmak ve ekipmanlara giri salamak iin, zeminin veya bozumu kayann topuunda bir palye oluturulabilir. Bir kaymann gelitii yerde ykseklii azaltmak ve kaydna kuvvetleri kltmek iin yarmann tepesinden yk boaltmas yaplabilir. Yeniden evlendirme ve yk boaltma ilemleri genellikle kepeler veya buldozerler gibi kazc makinelerle yaplr. Sonu olarak, ekipmann almas srasnda evdeki zayf malzemede gme olmayacak ekilde uygun kaz ekipmanlarn barndrabilecek yarma genilii tasarlanmaldr. Bu genilik genellikle en az 5 m civarndadr.
3.8.3.2. Tralama
Bir kaya evinin yenilmesi veya bozumas ev yznde bir knt olumasna neden olabilir (ekil 3.42-2). Bu kntnn yenilmesi halinde bir tehlike sz konusu olabilir. Byle durumlarda kntnn patlatma ile uzaklatrlmas en uygun stabilizasyon nlemi olabilir.
139
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N Tralama patlatmas zerindeki rtnn ince olmas durumunda, patlayc enerjisini karlayacak kaya az miktarda olduundan, kaya frlamalar uzak mesafelerde etkili olabilir. Byle durumlarda yaknda bulunan binalar ve enerji nakil hatlarn korumak iin, patlatma rtleri gibi uygun nlemlerin alnmas gerekir. Patlatma rtleri birbirine zincirlenmi veya telle balanm araba lastikleri veya tama bantlarndan oluabilir.
3.8.3.3. Rtulama
Rtulama, bir evin yzndeki gevek kaya, toprak veya bitkilerin ksk, krek veya motorlu testere ile uzaklatrlmasn tanmlar (ekil 3.42-3). ok eimli
ev veya yamalarda iiler genellikle ev tepesine bal halatlarla desteklenirler. Bu

koullar iin uygun bir halat, kesme ve anmalara kar ok dayankl olan elik ekirdekli kendirden yaplandr. Rtu iileri yukarda gevek kaya bulunmamas iin almaya ev yukarsndan balarlar. Rtulama iilerinin sahaya eriiminde halat kullanmna alternatif, bir vinten sarktlan platform stnde almaktr. evin tepesine baka bir eriim yoksa vin ev topuunda konulandrlr. Halat yerine vin kullanmann dezavantajlar, vincin maliyeti ve vincin yolun iki- eridini kaplayan ve sonuta trafik akn zaman zaman bozan terazileme ayaklardr. Ayrca, bir vinten sarktlan platform, yukardan bir kaya dmesi halinde rtu iileri vin operatrn abucak hareket etme konusunda ynlendiremedikleri iin, halat kullanmna kyasla daha az gvenli olabilir. ok yal blgelerde rtulama ileminin nemli bir bileeni de, ev yzeyinde ve ev tepesinin birka metre gerisinde byyen aa ve bitkilerin temizlenmesidir. Kaya yzeyindeki atlaklar iinde byyen aa kkleri atlaklar almaya zorlayabilir ve sonuta kaya dmelerine neden olur. Ayrca, aalarn rzgr ile hareketi, kklerin gevek kayalar zerinde manivela etkisine neden olur. Yzeydeki kayalarn aa kkleriyle genel anlamdaki gevetmesi ayrca suyun szlme orann da arttrr ki, orta iklimlerde donma ve zlme, olaylar atlaklarn daha da almasn salar.
140

3.8.3.4. Kaya Hafriyat lemleri
Aktif karayolu ve demiryolu yukarsnda kaya hafriyat ilemlerinin yapld yerlerde veya kent alanlarnda, den kayadan dolay yaralanma veya hasar nlemek iin zel bir dikkat gsterilmelidir. Bunun iin genellikle kaya hafriyat devam ederken ve ev gvenli olana kadar ve yol zeri molozdan temizleninceye kadar trafik durdurulur. Topukta boru hatt veya kablolarn gml olduu yerlerde bunlarn korunmas gerekebilir. Ayrca, yol kaplamasn veya demiryolu raylarn kaya dmelerine kar korumak da gerekebilir. Bunun iin 1,5-2 m kalnlnda kum rt serilmesi genellikle yeterlidir. zellikle hassas olan yaplarda kauuk patlatma rtleri ile ilave koruma salanabilir.
3.8.4. Kaya Dmelerine Kar Koruma nlemleri
Kaya dmesi tehlikesini asgariye indirmenin etkili bir yntemi, kaya dmelerine izin verilmesi ve bunlarn hareket ettii mesafe ve ynn kontrol edilmesidir. Kaya dmesini kontrol etme ve ev topuundaki tesisleri koruma yntemleri; yakalama hendekleri ve bariyerlerini, tel rgl itleri, ev yzne serilmi alar ve kaya sundurmalarn kapsar. Bu yntemlerin hepsinin ortak yn, kaya dmesinin ya belirli bir mesafede durdurulduu ya da korunan tesisten saptrld enerji sourma zellikleridir. Birka yz metre ykseklikten den ve 1 MJ kadar enerji ile arpan yaklak 2 m'ye kadar boyuttaki kayalarn uygun teknikler kullanlarak kontrol edilmesi mmkndr. Donatl beton duvarlar gibi rijit yaplar veya sabit desteklere skca balanm itler kaya dmelerini durdurmada ou zaman elverili deildirler.
3.8.4.1. Hendekler
ev topuklarndaki yakalama hendekleri, ev tabannda yeterli alan bulunmas artyla, kaya dmelerini durdurmada ou zaman ekonomik bir nlem trdr.
Gerekli hendein derinlik ve genilik eklinde tanmlanan boyutlar, ev ykseklii
141
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N ve ev as ile ilikilidir. Yaklak 75den daha fazla eimli evlerde kayalar yzeye yakn kalma eiliminde olup, topuun yaknnda bir yerde dururlar. 55 ile 75 arasndaki yama alarnda, den kayalar zplama ve dnme eiliminde olup, sonu olarak tabandan bir hayli uzakta dururlar. Bu nedenle, geni bir hendek gereklidir. 40 ile 55 arasndaki yama alarnda kayalar yama zerinde yuvarlanarak hendek iine dme eilimi gsterirler.
3.8.4.2. Bariyerler
Gerek kazlm hendeklerin performansn arttrmak ve gerekse evlerin tabannda yakalama zonlar oluturmak iin, deiik ekilde bariyerlerin ina edilmesi mmkndr. Bariyerin arzu edilen eidi ve boyutlar, den kayalarn enerjisine, ev boyutlarna ve inaat malzemelerinin bulunmasna baldr. Tm bariyerler iin gerekli bir art, arpmaya kar esnekliktir. Bariyerler enerjiyi deforme olma eklinde sourmaktadr. arpma enerji kapasitesi yksek olan sistemler hem esnektirler hem de keskin kayalarn arpmasn nemli derecede hasar grmeden karlayabilecek malzemeden yaplrlar.
3.8.4.3. Kaya Tutma itleri ve Snmleyiciler
ok eimli kaya yzeylerinde, hendeklerde ve moloz kayma yollarnda yerletirilmeye uygun deiik itler ve alar gelitirilmitir. Alar ayrca, ak maden ocaklarndaki kaya dmelerini kontrol etmede de kullanlmaktadr. Belirli bir saha iin uygun bir tasarm, toporafyaya, beklenen arpma yklerine, zplama yksekliine ve malzemelerin yerel olarak bulunabilirliine baldr. Bu tasarmlarn hepsinin ortak yn, rijit bileen iermeden ina edilmi olmalarndan dolay, kaya dmelerinden gelen arpma enerjilerine kar durabilmeleridir. Bir kaya bir aa arpt zaman, ada deformasyon meydana gelir ve daha sonra arpmay izleyen sre iinde, an enerji sourma bileenleri devreye girer. Bu deformasyon bu bileenlerin yuvarlanan kayay durdurma kapasitesini bir hayli arttrr ve inaatta hafif, dk maliyetli elemanlarn kullanmna olanak verir.
142

3.8.4.4. Perdeli A
Bir kaya evinin yzeyine aslan tel a yzeye yakn kaya dmelerinin yol zerine sramasn engellemede etkin bir yntem olarak kullanlabilir. Den kayann enerjisinin bir ksm a tarafndan sourulduu iin, ev tabanndaki hendein boyutlar nemli lde azalr. Zincirleme bal alar yaklak 0,6-1 mden kk boyutlu kaya dmelerini kontrol etmede uygun bir yntem iken, yaklak 1,3 mlik boyutlara kadar olan kaya dmeleri iin rgl tel ipler veya halkal alar daha uygundur. An kendi arl altnda yenilebildii yksek bir yamac rtmek zere yaplan uygulamalarda an tel halatlarla glendirilmesi mmkndr. Bloklar aa arpt zaman momentumlarnn kk olabilmesi iin, alarn st ksmlarnn tm durumlarda kaya dme kaynana yakn yerletirilmesi gerekir. A evin tabannda veya yama zerinde ara yerlerde ankrajlanmaz. Serbest
ekilde asl a, den kayalar biriktirme yerine kayalarn kendi yolunu izleyerek
hendee ulamasna olanak verir, bu tr birikmeler an yrtlmasna neden olabilir.
3.8.4.5. Uyar itleri
Demiryollarn ve bazen de karayollarn, den kayalardan korumak amacyla ou zaman den kaya ile tetiklenen itler veya uyar sinyalleri kullanlmakladr. Uyar iti bir dizi kazk ile birlikte yaklak 0,5 m aralklarla yerletirilmi bir sra teli desteleyen konsollu kollardan oluur. Bir sinyal sistemine bal olan bu tellerden biri koptuu zaman, bu kaya evinden trafiin durmas iin yeterince uzaklkta bulunan sinyal yanar. Trafik daha sonra kaya dme noktasna doru tedbirli bir ekilde ilerler. Uyar sistemleri kaya dme itlerine de uyarlanabilir. Bu ekilde, itin enerji kapasitesini aan byk bir kaya dmesi durumunda ikinci dzey bir koruma salanm olur. Uyar itlerinin ulam sistemlerinde en verimli olduu yerler, trafiin hattaki ara sra kapanmalar karlayabilecek kadar seyrek akl olduu kesimlerdir. Ancak, uyar itlerini bir koruyucu nem olarak kullanmann baz dezavantajlar vardr. Sinyal klar evden yeteri kadar uzakta bulunmaldr. Dmeler, vastalarn
143
3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N gemesinden sonra meydana gelebilir. Ayrca, kk kaya ve buz dmeleri da alarm sistemlerini harekete geirebilir ve bakm maliyetleri ok yksek olabilir.
3.8.4.6. Kaya Sundurmalar ve Tneller
Kaya dme tehlikesinin ok yksek ve yama stabilizasyon maliyetinin ok yksek olduu yerlerde bir kaya sundurmas inas ya da karayolunun tnel iine alnmas iin yeterli sebepler bulunabilir. Kaya dme yollarnn ok eimli olduu yerlerde sundurmann tepesi hafif eimli ve akl gibi bir enerji sourucu katman ile kapldr. Sundurmalar, tavan kenarnda en kt arpma ykne gre tasarlanm, donatl beton veya elikten yaplrlar. Tasarmda ayrca ou zaman dik evlerin tepesine yerletirilen d kolonlarn temelinin arpma yklemesi altndaki durayll da dikkate alnmaldr. Sundurma tasarmnn kritik bir zellii, yastk malzemesinin arl ve enerji sourma zellikleridir. dealde, bir yastk enerjiyi skma yoluyla sourmal ve yapya aktarlan enerji geni bir alanda oluacak ekilde nokta arpma enerjisini datmaldr. Ayrca, yerine daha sonra yenisi konulmayacak olan yastk malzemesi arpmadan sonra salam kalmaldr. Kaya sundurma inasnn ya da evi dier yntemlerle stabilize etmenin pratik olmad yerlerde tehlike zonunun etrafn dolamak iin bir tnel ina etmekte gerekebilir.
144
4. ALIMA ALANLARI HAKKINDA B LG LER
Mustafa zgr KESK N
4. ALIMA ALANLARI HAKKINDA B LG LER Kuvarsit, genel olarak kuvars kumu tanelerinin, silisten meydana gelmi bir imento ile birbirlerine ok salam ekilde balanmalaryla olumu bir kaya olup, sedimanter ve metamorfik olmak zere 2 eidi mevcuttur. Kuvarsitin kimyasal bileimi, kuvars, kumta (kuvarsl gre) ve kuvars kumu gibi SiO2 olup, ancak kuvarsit ierisinde eitli miktarlarda feldspat, mika, kil, manyetit, hematit, granat, rutil, kireta v.b. bulunabilir. Bileiminde % 95'den fazla SiO2 bulunan kuvarsitlere "Ortokuvarsit" denilmekte olup, sanayide genellikle ortokuvarsitler kullanlmaktadr. Kuvarsit direnci ok, salam ve andrc kayatr. Bu nedenle istihrac ve tlmesi olduka g ve pahaldr. Bu sebeple de kuvarsit retimi, ayn kimyasal bileimde bulunan kuvars kumu ve kumtandan (kuvarsl gre), ayrca daha saf olan kuvarstan, sonra tercih edilmektedir. Kuvarsitler SiO2 ierii yksek ve demir ierii % 0,4'den az olmas durumunda cam ve seramik sanayiinde kullanlabilmektedir. Ayrca refrakter (silika tula), metalrji (demir ve ferrokrom), inaat (hafif gazbeton yap elemanlar retimi) sanayiinde de eitli amalarla kuvarsit kullanlmaktadr. Kuvarsit, kuvars, kuvars kumu ve kuvarsl grenin kullanld tm alanlarda kullanlabilir. Balca tketim alanlar, cam, seramik, boya, deterjan, dolgu, hafif gazbeton yap elemanlar (Ytong), silika tula ve ferro-silisyum retiminde, hammadde olarak, ayrca ferro-kromun ara rn olan silika ferro-krom retiminde ve demir elik sanayiinde yksek frnlarda asit-baz dengesinin salanmasnda tketilmektedir. Dnyada sektrde faaliyet gsteren balca uluslararas organizasyonlar Arjantin, Avusturya, Belika, Macaristan, Gney Afrika Cumhuriyeti, spanya ve Norve gibi lkelerde bulunmakta olup, bunlar kuvarsitle birlikte kuvars ve kuvars kumu ithalat ve ihracatyla uramaktadr. Dnya kuvarsit rezervleri konusunda kesin bir bilgi mevcut olmamakla birlikte genellikle tm lkelerde geni kuvarsit rezervleri bulunmaktadr. Kuvarsit tm dnyada ak iletme yntemiyle ve i makinalaryla retilmekte olup, delme-patlama sonras krma ve tme ilemlerinden geirilerek kullanlmaya hazr hale getirilmektedir. Kuvarsit kullanlaca sektre gre, aada belirtilen ekillerde, ayr ayr
145
Mustafa zgr KESK N
standartlarda ilenmektedir. Cam Sanayii: SiO2 miktar en az % 96, Fe miktar % 0,4'den daha az. Gazbeton (Ytong) retimi: SiO2 miktar en az % 90, Fe miktar en ok % 2. Demir elik Sanayii: SiO2 miktar en ok % 95. Ferro Krom retimi: SiO2 miktar en az % 96 olmaldr. Ayrca kuvarsit para bykl de kullanlaca yere gre deimektedir. Dnyada kuvarsit retiminde ne gemi lkeler ve kurulularla ilgili bilgi bulunamamtr. Dnya kuvarsit ticaretindeki etkin uluslararas kurulular balca Belika ve spanya'dadr. Dnya ithalat-ihracat istatistik yaynlarnda, kuvarsit, kuvars, kuvars kumu ve kuvarsl gre tek kalemde belirtilir. Dnya kuvarsit fiyat kuvarsitin bileimine, tme sonras tane iriliine gre deimekte olup, Bat Avrupa pazarnda 8-10 Sterlin/ton FOB civarnda olmutur. Kuvarsit retiminde nemli bir evre sorunu domamaktadr. Ancak zellikle tme srasnda ortalama serbest kuvars kristalleri kmas nedeniyle silikoz tehlikesine kar slak tme yaplmaldr. Trkiye'deki kuvarsitler uluslararas kuvarsit niteliine uygun sedimanter ve metamorfik kayalar halinde bulunmaktadr. Trkiye'de MTA Genel Mdrl'nce tespit edilen kuvarsit rezervi 6.372.235.000 tondur. Bu rezervin dalm ise izelge 4.1de gsterildii gibidir. izelge 4.1. Trkiye kuvarsit rezervleri dalm. Blge Rezerv (1000 ton) Antalya (Gazipaa, Kalekaldran, Meler) 3,750 (Muhtemel) Zonguldak (Alapl, apaky) 755,000 (Grnr+Muhtemel) Kastamonu (Daday) 301,000 (Mmkn) stanbul (Beykoz) 60 (Mmkn) Adana (Feke, Saimbeyli, Horzum) 1,220,000 (Grnr+Muhtemel) Yozgat (omakda) 4,016,925 (Grnr+Muhtemel) Denzili (irinky) 72,500 (Grnr+Muhtemel) Trkiye'de MTA tarafndan tespit edilen kuvarsit rezervlerin dnda eitli kurulu ve kiilerce maden ruhsat alnm (3 adet arama, 9 adet niletme, 44 adet
146
Mustafa zgr KESK N
iletme) toplam 56 kuvarsit sahas bulunduu tespit edilmitir. Kuvarsit; cam, seramik, refrakter (silika tula), boya, deterjan, hafif gazbeton yap eleman (Ytong), ferro-silisyum, ferro-krom retiminde ve demir elik sanayinde kullanlmaktadr. Kuvarsit tm Cami Madencilie ait tm sahalarda, ak ocak iletmesi olarak patlayc madde ve i makinalar kullanlarak retilmektedir. retilen kuvarsit daha sonra krma ya da krma+tme ilemlerinden geirilmektedir. Kuvarsit kullanlaca sektrlere gre ayr ayr standartlarda istenmektedir. Trkiye'deki kuvarsit retimi yapan nemli kurulularn hepsi rettikleri kuvarsiti kendi fabrikalarnda tketmektedirler. Bunlar: Anadolu Cam Sanayi A.., Trk Ytong Sanayi A.., skenderun Demir elik Fabrikas Messesesi, Etibank Antalya Elektrometallurji San. l. Messesesi, Karabk Demir elik Fabrikas Messesesi ve sektrdeki dier reticilerden bazlar ise; Ak- Maden ve Tic.Ltd.ti. (Aydn), zmaden Maden ve Tic.Ltd.ti (anakkale)'dir. Daha nce belirtildii zere, kuvarsit retimi yapan nemli kurulularn hepsi rettikleri kuvarsiti kendi fabrikalarnda hammadde ya da girdi olarak kullanmaktadrlar. Bu nedenle kuvarsit retim miktarlar mamul madde retim miktarna gre deimekte olup, esasen Trkiye'deki kurulularn kuvarsit retim kapasiteleri retilen kuvarsite nazaran ok daha yksektir. Trkiye'nin 1988-1992 yllaryla 1993 yl ilk 6 ayna ait kuvarsit retimi (Tvenan ve ayklanm olarak) D. .E. istatistiklerine gre, kamu, zel ve toplam olarak izelge 4.2de belirtilmitir. 2005 verilerine gre ise yllk kuvarsit retim miktar 3.250.000 tonun zerindedir. Kuvarsit retimi iin gerekli girdiler; patlayc madde, basnl hava, elektrik enerjisi, motorin ve insan gcdr. lkemizde kuvarsit ihracatnda gmrk vergisi alnmamakta, ayrca kuvarsit ihracat eitli oranlarda tevik edilmektedir. Kuvarsit ithalatnda ise AT ve EFTA lkeleri iin % 3,5 dier lkeler iin ise % 7 gmrk vergisi ile ithalatn CIF bedelinin % 19'u orannda Toplu Konut Fonu bedeli alnmaktadr. D. .E. verilerinde 1989-1992 yllar arasnda kuvarsit ihracat ve ithalat bulunmamaktadr. Ancak stanbul Maden ve Metal hracatlar Birlii Genel Sekreterlii'nden alnan bilgilere gre 1992 yl ierisinde 18.322,65 ton kuvarsit
147
Mustafa zgr KESK N
ihra edilerek 573.466,97 Amerikan Dolar, 1993 yl ilk 9 ay ierisinde de 1.396 ton kuvarsit ihracat gerekletirilerek 124.049,72 Amerikan Dolar kazanlmtr. Yurdumuzdan ihra edilen kuvarsit 1992 ylnda 31,3 $/ton, 1993 ylnda da 88,86 $/ton bedellerle satlmtr. Trkiye'nin kuvarsit ithalat yoktur. hracat ise ok nemsiz miktarlardadr. Yine D. .E. verilerine gre 1990 ylnda kuvarsit retimi yapan 5'i Devlet 17'si zel sektr olmak zere toplam 22 iyeri mevcuttur. izelge 4.2. 1988-93 yllar aras Trkiye kuvarsit retimi Kamu zel Sektr Yllar Tvenan Aykl. Tvenan Aykl. 1988 142,805 23,030 742,254 203,969 1989 48,425 21,883 523,555 227,095 1990 112,371 27,004 887,309 257,110 1991 115,169 1,025,405 1992 111,201 1,146,124 1993 (6 ay) 33,120 290,543 1999 Toplam retim miktar 2,549,000 ton. 2000 Toplam retim miktar 3,505,000 ton. 2001 Toplam retim miktar 1,696,000 ton. 2002 Toplam retim miktar 2,007,000 ton. 2003 Toplam retim miktar 2,909,000 ton. 2004 Toplam retim miktar 2,962,000 ton. 2005 Toplam retim miktar 3,250,000 ton.
Toplam (Tvenan) 885,059 571,980 999,680 1,140,574 1,257,325 323,663
Toplam (Aykl.) 226,999 248,978 284,114 -
Kuvarsit dnyann hemen hemen her lkesinde bulunabilmektedir. Uluslar aras kuvarsit ticareti nemli boyutlarda deildir. Trkiye ihtiya duyduu kuvarsiti kendisi retmektedir. iecam grubunun madencilik faaliyetleri, lkemizde Cam Sanayinin kuruluu ile birlikte, 1932 ylnda balamtr. lk silis kumu retimi o zaman Podima adyla bilinen stanbula bal Yalky'de yaplmtr. Uzun yllar iecam bnyesinde stratejik bir faaliyet olarak srdrlen madencilik faaliyetleri 1988 ylnda Cami Madencilik A.. ats altnda toplanmtr. lkemizde Cam Sanayinin bymesi ve gelimesine paralel olarak iecam Topluluu'nun endstriyel hammadde ihtiyac da artmtr. Cami Madencilik A.. artan hammadde talebinin karlanmas amacyla yurtiinde gerekletirdii madencilik yatrmlar yannda retim faaliyetlerini 1999 ylnda Msr'da kurmu olduu Cami Egypt Mining Co.
148
Mustafa zgr KESK N
ile yurtdna tamtr. iecam maden rn grubu irketleri yurtii ve yurtdnda 60ye yakn maden sahas ve 19 maden ileme ve zenginletirme tesisinde 600den fazla personeli ile retim faaliyetlerini srdrmektedir. Faaliyete getii 1988 ylndan bu yana yllk satlarn 4'e katlayarak 2,76 milyon ton seviyesine karmtr. iecam Topluluu yllk 5,8 milyon ton'luk retimi ile lkemiz endstriyel hammadde retiminin yaklak %10nunu gerekletirmektedir. 4.1. Ovack-Kargcak Kuvars kumta Oca Ovack kuvars kumta oca, Mersin-Antalya karayolunun 125. kmsinde yer almaktadr (ekil 4.1). Ovack ocak sahas civarnda Hacishakl, Akdere, Ikl, Yapal ve Harmanl kyleri bulunmaktadr. Sahada yer alan Kzlar Sivrisi Tepe (588 m), Boynu Eri Tepe (566 m), Kpr Yakas Tepe (556 m) ve Tuzludede Tepe (242 m), Ada Da civarndaki balca ykseltileridir.
ekil 4.1. Ovack-Kargcak kuvars kumta oca yerbulduru haritas.
149
Mustafa zgr KESK N
Ovack kuvars kumta oca (ekil 4.2), stratigrafik kesitlerinde tabanda kuvars kumta, siltta, eyl bulunur. Kireta ardalanmas zerine kelmi, kuvarsitik kumtalar, orta-ince kum, az yuvarlak, keli, kt keli, orta iyi boylanm ve tane irilemesi tavana doru olan, orta kaln-kaln tabakal olarak bulunmaktadr (Akarsu ve Ate, 1992). Sahada ekonomik rezerv oluturacak kuvarsit yatann uzunluu 370 m civarnda olup, ortalama kalnlk 45 m civarndadr. Ekonomik olarak iletilebilir derinlik ise 40 mdir. Toplam rezerv 17.285.000 ton olup, muhtemel rezerv 56.250.000 tondur. Yllk retim miktar 2003 yl verilerine gre 450.000 tondur. letmede retim delme-patlatma yntemi ile yaplmaktadr. Patlatmalarda delik ap 8 cm, delik derinlii 12 m delikler aras mesafe ortalama 2.5 m olarak seilmektedir. Ocakta basamak ykseklii 12 m ve genilikleri 10-12 m olarak korunmaya allmaktadr. Basamak (ekil 4.3) ev alar 70, ocak genel eim as 37dir. Eer kademeyi oluturan tabaka eimleri ev ynnde ise 70lik ev as 45ye kadar drlebilmektedir. letmenin u an ki nihai derinlii 194 metre olup, iletme sonundaki nihai derinlii 303 metre ve nihai ev asnn ise 38o olmas planlanmaktadr.
ekil 4.2. Ovack kuvars kumta oca genel grnm.
150
Mustafa zgr KESK N
ekil 4.3. Ovack kuvarsit iletmesi basamaklar genel grnm. 4.2.1. Genel Jeoloji Ovack kuvars kumta yataklar Orta Toros kuanda yer alr. Yaplan jeolojik almalarda sedimanter olarak oluan yataklarn KambriyenTersiyer aralnda keldii, Permiyen'deki ar hareketliliklerden de nemli lde etkilendii, Eosen'deki skmalarla da son eklini ald belirtilmektedir (ACS, 1991). almann gerekletirildii Silifke Hacishakl yresinde yer alan sedimanter kuvarsit cevherlemesinin jeolojisi ekil 4.4te verilmitir. Alan, gney blge ierisinde yer alan Srck formasyonunda bulunmaktadr (Demirtal, 1987). Srck formasyonu ad, gney ve kuzey blgedeki Alt Devoniyen yal kumtalar ile ardalanmal kiretalar iin kullanlmtr. Yaplan incelemelerde kuvarsitlerin beyazdan sarms renge kadar deitii tespit edilmi, yerel olarak da kiremit renkli apraz tabaka ve dalga izleri gzlenmitir. Gney blge Silifke ile Ovack arasnda sahil boyunca uzanan ve dierlerine gre otokton konumlu olan bir blgedir. Bu blgede Kambriyen'den Miyosen'e kadar metamorfik olmayan eitli litostratigrafi birimleri bulunmaktadr. Orta blge, gney blge kuzeyinde yer alan ve ona gre allokton konumlu olan bir blgedir. Kuzeyden gneye doru gney blge zerinde itilmi durumdadr. Kuzey blge, orta blgenin
151
Mustafa zgr KESK N
kuzeyinde bulunan ve bir fayla kuzeyden gneye doru orta blge zerine itilmi durumdadr. Alada birlii ise, inceleme alannn en kuzeyinde (Silifke kuzeybatsnda Deirmendere Ky civar) dar bir alanda yzeylenmektedir. Hacishakl yresinde bulunan yataklarda litolojik birimler aadan yukarya doru kireta-eyl ardalanmas, kuvars kumta, eyl kireta ardalanmas, eyl siltta kumta ve kireta ardalanmas, kuvars kumta (kuvars arenit), kuvars kumta-kireta ardalanmas, kuvars kumta (kuvars arenit) ve Permiyen, Triyas, Jura ve Kretase yal kireta birimleri istiflenmektedir. Bu istif ierisinde cam hammaddesi olma zelliinde olan birimler, kuvars kumta birimleridir. Ocak sahasndaki kuvars kumtann yer ald Srck formasyonu yaklak olarak 250 m kalnlndadr (ACS, 1991).
ekil 4.4. Silifke-Hacishakl blgesi jeoloji haritas (Demirtal, 1987). Ocak sahas yakn dolaynda yaplan almalarda Konodont fosillerin incelemesi sonucu, st Kambriyen; st seviyelerdeki eylerin ierdii Didymograptus sp. ve Tetragraptus sp. gibi graptolitlerden Alt Devoniyen yan saptamtr. Bu verilere gre birim st Kambriyen-Alt Ordovisiyen zaman aralnda kelmitir. Formasyon gerek litolojisi, sedimanter yaplar ve gerekse paleontolojik verileri deerlendirildiinde, tektonik olarak nispeten durayl ve giderek derinleen elfin derin kesiminde kelmi olmaldr (Demirtal, 1984).
152
Mustafa zgr KESK N
Ovack
formasyonu,
Dou
Toroslardaki
Armutludere
formasyonu,
Amonoslardaki Mekersin formasyonu, Seydiehir yresinde yzeylenen Seydiehir formasyonu ve Alanya yresinde yzeylenen Lordlar formasyonu ile deitirilebilir. Blgenin genelletirilmi stratigrafik kesiti ekil 4.5te verilmitir.
ekil 4.5. Silifke-Mersin civar stratigrafik kesiti (ACS, 1991).
153
Mustafa zgr KESK N
4.2.2. Yapsal Jeoloji Ovack Kuvarsitik kumtalar Hacishakl ky kuzeyinde K 6570o D tabaka dorultulu, 3545o Gye eimli 20 metrelik kalnlkta yaklak GBKD dorultusunda grlmektedir. Yzeylenmenin bat ucunda iri kum taneli yer yer akll olarak izlenen kuvarsitik kumtalarnda douya doru tedrici tane klmesi izlenmektedir. Yaklak 1000 metre tabaka dorultusunda devam eden kuvars kumta kalnlamakta ve 40 metre kalnla ulamaktadr. Dibekli Mahallesi kuzeyindeki Kurudere vadisinde devam eden yataklanma zerinde ilk yllar retimi gerekletirilmitir. Burada oluan ak ocak alan dekapaj malzemesiyle doldurulmaktadr. Dekapaj alannn dousunda yataklanma, 20m. kalnlkta grlmekte olup, orta kum boyutunda ounluu kuvars, az ortoklas tanelerinden olumutur. Douya doru yataklanma kalnl artmakta ve en kaln alanda 60m. kalnla ulamaktadr. Yzeylenmenin bu blmnde, tabaka dorultusunda 250 metreden sonra incelme gzlenmekte ve 152 rakml tepenin kuzeyinde kalnlk yeniden 25 metreye dmektedir. Bu noktadan sonra tekrar kalnlaan kuvarsitik kumtalar 150 metre yaklak ayn tabaka dorultulu ve eimli olarak devam etmektedir. Yzeylenmenin bu blmnde halen ak ocak iletmesi yaplmaktadr (ACS, 1991). Dekapaj dolgusundan 175 metre douya doru oluturulan kademelerde retim tamamlanmtr. retim alannda llen stratigrafik kesitlerde tabannda kuvars kumta, silta, eyl, kireta ardalanmas zerinde kelmi kuvarsitik kumtalar, orta- ince kum tane boylu, az yuvarlak, keli, kt keli, orta iyi boylanm ve tane irilemesi tavana doru olan orta kaln tabaka olarak gzlenmektedir. Kalnlk 25-60 metre arasnda deimekte olup ortalama kalnlk 40 metre civarndadr. Yzeylenmenin bu blmnn orta kesimlerinde 0.50-0.20 m. arasnda deien kalnla sahip; ok ince kum, ince kum tane boyutlu, youn serisitlemi, feldspatl, limonitlemi demir minerallerinin izlendii bir seviye bulunmaktadr. Bu seviyeden sonra, tane irilemesi yeniden balamakta ve tavana kadar devam etmektedir. Kuvars taneleri arasnda bulunan demirli minerallerden treyen limonit, yer yer istifin her kesiminde gzlenmekte olup, kuvars tanelerinin de
154
Mustafa zgr KESK N
etrafn sarmtr. Krk, eklem sistemlerinde, tektonizma ve yzey sularnn hareketlilii sonucu olumu limonitlemelere ve ince killeme seviyelerine rastlanmaktadr. Ak ocak iletmesinin bulunduu alanda, nispeten taneler daha iyi kompaklam ve kuvarsitik kumtalar sert bir doku kazanmtr. 152 rakml tepenin gneydousundaki Kuru dereden itibaren yaklak GB-KD dorultusunda 800 metre devam eden yzeylenmenin gney konta yer yer gen alvyonlar ile rtlmtr. nce kum tane boyutunda, az yuvarlak, keli kt-orta boylanmal tanelerden oluan kuvarsitik kumtalarnda batdan douya doru tane incelmesi grlmektedir. zellikle Devedam Mah. kuzeyinde taneler iyice klmekte ve ok ince kum tane boyuna sahip olmaktadr. Bu seviyelerde yaygn serisitleme izlenmektedir. Kuru dere ierisinde 40 metre kalnlkta izlenen kuvars kumta douya doru incelmekte ve 20 metre kalnla kadar dmektedir. Ovack kuvarsitik kumtalar douya bindirme hatt boyunca kesilerek bitmekte olup, dou ksmnda yer yer doubat dorultusunda karbonatlara tedrici geiler gstermektedir. Ovack kuvarsitik kumtalar muhtemelen Permiyen ncesi tektonik hareketlerin sebep olduu yanal atml faylanmalara maruz kalmtr. Bu faylarn atmlar 1-2 metreden 20 metreye kadar deimekte olup yer yer obliktir. Yanal atml faylar genelde, KBGD ve KD dorultulu olup, sol ve sa yanal atmldrlar. Krk ve eklem sistemi ak ocak iletmesi alannda KG dorultulu 70-85oDya eimli ve K 70-75oD dorultulu 80-85oGye eimli krk ve eklemlerin kesimelerinden olumaktadr. 4.2. Feke Kuvarsit Oca alma alan, Fekenin yaklak 5 km kuzeyinde yer almaktadr (ekil 4.6). Feke-Fekeda alanndaki Kambriyen-Jurasik yal otokton platform karbonatlar ile krntlar blgesel lekte 9 formasyon ve 2 yeye ayrlr. Bunlar, Kambriyen yal Deirmenta, Ordovisiyen yal Armutludere, Alt Siluriyen yal Halityaylas ve Pusutepe, Devoniyen yal Yukaryayla, afaktepe ve Gmali (kak ve Kzkapan yeleri), st Permiyen yal Yltepe. ve Jurasik yal Demirkazk formasyonlardr (ekil 4.7) (Yeti, C., 1988).
155
Mustafa zgr KESK N
ekil 4.6. Feke kuvarsit oca yerbulduru haritas. Feke kuvarsit oca sahas (ekil 4.8 ) 714,04 hektardr. Saha Kozan-Horzum yaylasnn yaklak 8 km kuzeyinde bulunan ulluua Ky civarndadr. Saha gneyde Ulugedikten kuzeyde Ksrelik Mahallesi ve batda ise ulluua Ky ve Harlap Mahallesine kadar uzanr. Saha genellikle dou-bat ve kuzeybat-gneydou uzanml vadilerle kesilmitir. Blgenin en yksek noktas Kzkovan 1512 m rakmldr. Gneyde Kabaaa (1493 m) ve Ulugedik (1375 m) ve gneybatda Karaal (1104 m) dier ykseltilerdir. Ruhsat sahasnda yzeyleyen cevherin tamam ocak alan civarnda bulunan atalburun (1042 m) ve ulluua (954 m) bat yamalarnda yzeylenmitir.
156
Mustafa zgr KESK N
ekil 4.7. Feke kuvarsit oca jeoloji haritas (Metin, Ayhan ve Papak, 1986). Sahadaki cevherleme yaklak kuzey-gney dorultusunda bir uzanm gstermekte olup, dou-gneydou ynne yaklak 30-34lik bir eimle
157
Mustafa zgr KESK N
dalmaktadr. stte dolomitik kireta, altta alminyum(Al2O3) ve ince tane oran yksek kuvarsit ile birlikte kalker ardalanmas bulunmaktadr. Yama meyili ortalama 40 civarndadr. Sahada retim iin kaldrlmas gereken toplam dekapaj miktar 2.574.225 m3 ve ocak toplam rezervi yaklak 3.147.678 tondur. Kuvars kumta zerindeki dolomitik kalker; 1 ton cevhere karlk 0.45 m3 olarak dekape edilip belirlenen dekapaj alanlarna biriktirilmektedir. Belirlenen bu dekapaj-cevher oran esas alnarak yaplacak yllk dekapaj miktar retime gre planlanmakta ve projeler buna gre hazrlanmaktadr. Kalkerde, ortalama kademe genilii olan 10 m ve ortalama kademe ykseklii olan 20 m korunmaya allmaktadr. Genel ev as 50 civarnda, tabaka dalmlar ev eimine ters olduu iin kademeler arasnda 80lik eimin salanmas iletme tecrbeleri ile ortaya km olup, emniyet iin yeterli olmaktadr. Patlamalarda delik ap 8 cm, delik derinlii 10 m (olup iki aamal patlatma yaplacaktr), delikler aras mesafe ortalama 2.5 m olarak seilmektedir. Sklama pay %30 olmak zere, bir delikte 25 kg Amonyum Nitrat, 10 adet dinamit lokumu ve 2 adet elektrikli kapsl kullanlmaktadr. Delikler birbirine gre artmal (ebe) olmakta ve sray gememektedir. Delik bana den dekapaj miktar yaklak 80 m3tr. Dekapajla iletme alanndan uzaklatrlan kalker; orta kaln tabakal, dolomitik, olduka sert zellikte olup, tabaka yzeylerine dik veya aplik (dou-bat veya kuzeybat-gneydou) krk sistemleri gsterir. Cevher zerindeki dekape malzemenin nebati toprak olmas durumunda, bu malzeme el ile veya i makinas kullanlarak cevher yzeyinden alnmaktadr. Mineralojik tespitlere gre imentosuz, ince tane oran yksek, yer yer Fe2O3, Al2O3 ve kalsiyum karbonat oran yksek, yer yer kuvars taneleri birbirine kenetlenmi ve iyi boylanm, genel olarak yuvarlams taneli iletilebilir kuvars kumta, sahada ortalama 35 m kalnlk gstermektedir. Tavandan tabana doru Al2O3 ve ince tane miktar artmaktadr. Dekapajda olduu gibi, cevher retiminde de son durumda kademe genilii en az 8 m ve kademe ykseklii ise 10-12 m olarak korunmaya allmaktadr. retim iin hazrlanm bir cevher kademesinde delik aplar 8 cm, delik boylar 12 m ve delikler aras mesafe ortalama 1,75 mdir. Her bir retim panosu (ekil 4.9) ev eimi 70 civarnda, retimde ocak genel basamak ev as 37 civarndadr. Sklama pay delik boyunun %25i kadar olmakta, 30 kg
158
Mustafa zgr KESK N
Amonyum Nitrat, 10 adet dinamit lokumu, 2 adet elektrikli kapsl kullanlmakta ve kademe boyunca 3 sradan fazla delinmemektedir. retimde daha stabil cevher temin edebilmek iin cevher kademeleri kuzey-gney istikametinde douya doru ilerletilerek cevher retimi gerekletirilmektedir.
ekil 4.8. Feke kuvarsit oca genel grnnm.
ekil 4.9. Feke kuvarsit ocanda bir retim panosu.
159
Mustafa zgr KESK N
4.1.2. Lokal Jeoloji Blgede hakim birimler genellikle kuzey-gney ynnde uzanm gsterirler. Tespit edilen istiflerde sadece Devoniyen yal birimlerin kuvarsit, kuvars kumta ierdikleri grlmtr. Blgenin genelletirilmi stratigrafik kesiti ekil 4.10da verilmitir. 4.1.2.1. ist/eyl Seviyesi Sahada yzeyleyen dier birimlerle tektonik dokanakldr. Kuzeyde ulluua ky civarndan balayan ve gneyde Horzum Yaylasna kadar uzanan birim, alma sahasnn bat kesimlerinde yzeylenmektedir. Kuvarsit iermeyen ist/eyl seviyeleri detayl olarak incelenmemitir. 4.1.2.2. Kireta-Kumlukireta-Siltta Ardalanmas Genellikle atalburuntepe (1042 m) gneybat ksmda grlen birim, tabanda gri koyu gri renkli, ince tabakal, yer yer masif grnmde olduka krlgan kiretalar ile balayarak, kirli beyaz renkli, ince-orta tabakal yer yer kirli sar renkli krlgan kumlu kiretalar ile devam etmektedir. Kuvarsit-kireta ardalanmas eklinde yzeyleyen birimin altnda genellikle gney-gneydou dalml olarak izlenen birim ierisinde ezamanl oluum gsteren sedimanter bloklara rastlamak mmkndr. 4.1.2.3. Kuvarsit-Kireta Ardalanmas Blgede kuvars kumu potansiyeli olabilecek litolojik birimler st Devoniyen ve Alt Devoniyen yaldrlar. Bu alanda yzeylenen Alt Devoniyen yal kuvars kumta, eyl ve kiretandan oluan birim Aytepe Formasyonu olarak adlandrlm ve tanmlandrlmtr (zgl ve di., 1973). Birim zellikle atalburun (954 m) gneyinde Harlap mahallesi civarnda izlenmektedir. Birim
160
Mustafa zgr KESK N
tabanda sar, kirli-sar rekte, genellikle ince-orta tabakal ve yer yer siltli-kumlu kiretalar ile balayarak ince-orta tabakal kireta-kuvarsit ardalanmas ile devam etmektedir. Birim ierisinde kuvarsit seviyeleri 0,3 m ile 14 m arasnda deimektedir. 1-3 m arasnda deien seviyelerde kuvarsit tane boyu irilemekte ve demir-oksit ierii ykselmektedir.
ekil 4.10. Feke-Fekeda dolaynn genelletirilmi stratigrafik kesiti (Demirtal, E., 1981).
161
Mustafa zgr KESK N
Kuvarsitik grnml olan bu malzeme ok kolay ufalanabilir zelliktedir. Ardalanma ierisinde 3-14 m arasnda yzeyleyen olduka ince taneli (-105 mikron malzeme yaklak % 35 civarndadr), beyaz renkli, yer yer kum yapda, fay zonlar ve kuvarsitik ara seviyelerde ise demir-oksit ierii yksek malzeme bulunmaktadr. Harlap mahallesi civarnda olduka geni alanda yzeyleyen birim ierisindeki kalker ardalanmalar olduka sk tekrar etmekte ve kalnlklar 10-15 mye kabilmektedir. Bu alanda, ardalanma ierisindeki kalker genellikle kirli yeilkahverengi-kirli sar renkte, ince-orta tabakal, srekli veya lens eklinde tabakalanma, yer yer sedimanter bloklar halinde grlmektedir. Kalker ardalanmalar ierisinde ayn renklerde killi-siltli, olduka krlgan kiretalarna rastlamak mmkndr. Tm ardalanma ierisinde kalnl 5-7 m arasnda deien ince-orta tabakal, ince tane oran olduka yksek (% 40 civarnda), beyaz renkli kuvarsit seviyeleri bulunur. 4.1.2.4. Kuvarsit Kuvars kumu potansiyeli olabilecek dier birim, ardalanmal birimi yzeyleyen ve kum grnmnde, yer yer kuvarsitik ve yksek demir-oksit ierikli beyaz, kirli beyaz ve yer yer sar renkli mostralar vermekte ve genellikle atalburunun kuzeybatsnda yzeylenmektedir. Genellikle kalnl 15-45 m arasnda deien birim, gneye gidildike incelmekte (kuvarsit-kalker dokana boyunca 3 - 5 m kalnlk gstermekte) ve Harlap Mah. civarnda yerini ardalanmal seviyelere brakmaktadr. Birim ok kolay fiziksel anmaya maruz kaldndan yzeylendii alanlarda olduka eimli toporafya oluturmutur. atalburun Tepe kuzeyinde ulluua Deresinin her iki yamacnda da izlenebilen birim genellikle (kuzey yamata) kuzeybat uzanml ve kuzeydou dalml ve (gney yamata) kuzeydou uzanml ve gney-gneydou dalmldr. Bu alanda genellikle 30-45 m arasnda deien kalnlklarda grlen seviye, gneye inildike incelerek ince taneli kuvarsit-kalker ardalanmal olarak devam etmektedir. Genellikle kahverengi, kirli sar renkli, ince-orta tabakal (genellikle tek tabakal kalker lensleri veya birka tabakadan oluan kalker seviyesi) siltli-killi kalker seviyeleri ile ardalanmalar
162
Mustafa zgr KESK N
gsterir. Olduka dk enerjili ve duraan ortamda kelmi gibi grnen birim ierisinde ardalanma geilerinin olduka keskin olmas, anlk gerekleen ykselme-alalma hareketlerinden kaynaklanmaktadr. Birim ierisinde ok fazla apraz tabakalanma grlmemesine ramen, yer yer olduka ykanm ve ok iyi segrega olmu malzemelerin grlmesi, kelimin birincil olmad ve en az aamal bir sedimentasyon sonucu bu aamaya geldiini gstermektedir. kelimin son aamasnda da olduka ykanan malzemede kalker imentosu ve ince malzeme yok denecek kadar azdr. Bu nedenle zellikle yataklanmann kuzey ksmlarnda grlen ve kalnl 7-10 m arasnda olan malzeme kum grnmnde olup kolayca dalmaktadr. 4.1.2.5. Kireta Kuvarsit seviyeleri ile ksmen tektonik dokanakl olarak grlen birim, normal istiflenme ile kuvarsit seviyesini rter. Genelde kirli beyaz, kirli sarkahverengi, yer yer gri-koyu gri renklerde grlen kireta birimi dokanaa yakn ksmlarda olduka sert, beyaz-kirli sar renkte, kumlu kireta grnmndedir. st sevilere ve gneye doru orta-kaln, yer yer ince tabakal ardalanmalar eklinde devam eder. 4.1.2.6. Dolomit/Dolomitik Kiretalar Sahann batsnda grlen kiretalar ile tektonik dokanakl olan bu birim genellikle sahann dou ksmlarnda yzeylenir. Gri-koyu gri, yer yer siyah renkte, ince-orta tabakal, yer yer klastik tekstrde ve dolomitik yapdadr. Sahann kuzeyinde kiretalar ile tektonik dokanakl olan birim tamamen dolomitlemitir.
163
5. MATERYAL ve METOD
Mustafa zgr KESK N
5. MATERYAL ve METOD Yeryznde mhendislik almalar iin alan byk boluklar (rnein, ak ocak madenciliinde basamaklarn oluturulmas, yol yapm almalarnda oluturulan yamalar vb.), iinden geilen formasyonlarn teknik zelliklerine gre daima heyelana msaade etmeyecek ekilde tasarlanmal ve kaz ilemleri bu dorultuda yrtlmelidir. Kayma tehlikesini en aza indirebilmek iin alan boluklar, iinde ilemin gerekletirildii kayacn yapsal ve dayanm zelliklerine gre, daima eitli yntemlerle, olas kayma trne gre belirlenmi alarla oluturulurlar. Mhendislik almalarnda ve maden ocaklarnda, belirlenen bu eim alaryla oluturulan yamalarda (evlerde), ileri aamalarda meydana gelebilecek kayma tehlikesine kar, nceden detayl almalarn yaplmas gerekir. ev durayllk (stabilite) analizleri ok sayda ve detayl, arazi ve laboratuar almalarn ierir. Arazide yaplan detayl yapsal ve jeolojik lmler, yine araziden alnan ve kaya ktlesi ve ierdikleri sreksizliklerin karakteristik zelliklerini yanstan temsili para ve bloklarn, laboratuvara hasarsz ve d ortamdan korunacak bir ekilde getirilmesi, numunelerin deneyler iin gerekli boyutlara hazrlanmas (rnein, karot alnmas, kesilmesi vs.), hazrlanan numuneler zerinde, standart ve ev durayllk (stabilite) analizlerinde kullanlacak deerlere ulamak iin gerekli olan, makaslama mukavemeti, tek eksenli basma dayanm, su muhtevas, birim hacim arlk ve nokta yk dayanm indeksi deneylerinin gerekletirilmesi gibi birbirini takip eden ve tamamlayan ilemleri gerektirmektedir. Bu blmde, bahsi geen arazi ve laboratuvar almalarnda kullanlan tm materyaller ve uygulanan yntemlere, detayl bir ekilde deinilmitir. 5.1. Arazi almalar 5.1.1. erit Metre Yardmyla Eklem Aklklarnn Tespit Edilmesi Arazide, bir evin ierdii eitli formasyonlar ierisindeki eklemler (krk, atlak, fay vs.) arasndaki mesafelerin ve bu eklemlerin boyutlarnn belirlenmesi,
164
Mustafa zgr KESK N
ev durayllk (stabilite) almalarnn arazi yapsal lmlerinin temelini oluturmaktadr. Bu amala, genellikle 50 mden 100 mye kadar deien uzunluklarda, ounlukla 1 mm hassasiyetli, elik ya da emaye kapl erit metreler kullanlr (ekil 5.1). erit metreler, bir rulman etrafna sarl ve muhafazal belirli uzunluklarda uzunluk ve mesafe len eritlere sahip, elle hareket ettirilebilen bir geri sarm mekanizmal lm materyalleridir. Yaplan almalarda 50 m uzunlua sahip, sapl elik metre kullanlmtr. Arazide, genel evi meydana getiren her bir basamak (kademe) uzunluu boyunca erit metre serilmi, yatay ve dey dorultuda mevcut olan btn eklemlerin boyut ve aralarndaki mesafeler erit metre zerinden okunarak tespit edilmi ve arazi formlarna kayt edilmitir.
ekil 5.1. Eklem mesafe lmlerinde kullanlan erit metre.
165
Mustafa zgr KESK N
5.1.2. nklinometreli Pusula ile Sreksizliklerin Dorultu-Eiminin Tespiti Sreksizliklerin uzaydaki konumlar, eim ve dorultularyla tanmlanr. Eim ve dorultularn llmesi iin jeolog pusulalar kullanlmaktadr. Jeolojik sreksizlikler ve tabakalarn lm uygulamalarnda dorultuyla birlikte eimin de yn llmektedir. Eim, sreksizlik dzleminin yatayla yapt a olup inklinometre (eimler) ile llr. Bu ilem iin tek para inklinometreler olduu gibi genelde inklinometreli pusulalar (ekil 5.2) kullanlr. Eim aral 0-90 arasnda, eim yn ise 0-360 arasnda deimekte ve eim yn/eim ya da eim yn/eim eklinde tanmlanmaktadr. Dorultu ile eim yn arasnda 90lik bir fark vardr.
ekil 5.2. Eklem dorultu ve eimlerini lmede kullanlan inklinometreli pusula. Eklemler (sreksizlik), kaya ktleleri ierisinde genellikle ok sayda bulunur ve ayn ynelimde olanlar eklem ya da sreksizlik takm olarak adlandrlrlar. Eklem takmlarnn ynelimleri ile oluturulacak evlerin ynelimleri arasndaki
166
Mustafa zgr KESK N
iliki, durayszlk tr ve potansiyelinin deerlendirilmesinde byk nem tar. Bu sebeple, llm olan tm sreksizliklerin yneliminin istatistiksel yntemlerle deerlendirilerek, sreksizlik takm saysnn ve bunlarn ortalama ynelimlerinin belirlenmesi, durayllk (stabilite) analizleri iin ok nemlidir (Ulusay, Snmez, 2002). Arazide, sreksizliklerin eimleri ve eim ynlerinin belirlenmesi iin inklinometreli jeolog pusulas kullanlmtr. Her bir kademe boyunca oluturulan lm hatlar boyunca, tm ana krk, atlak ve faylarla, basamaklarn ierdii kaya tabakalarnn eimleri ve ynelimleri pusula yardmyla, aralarndaki mesafeler ve uzunluklar erit metre yardmyla tespit edilmitir. 5.1.3. Schmidt ekici Eklem yzeylerinin basma dayanmnn dolayl yoldan tespiti iin kullanlan bir alettir. ekicin ucu lm yaplacak sreksizlik yzeyine diktir (Ulusay, Snmez, 2002). Deney malzemesinin sertliini belirleyen Schmidt ekici (ekil 5.3), ekicin basma silindiri (plunger) rnek zerine gelecek ekilde konur ve ekici rnek zerine bastrmak suretiyle silindir ieri doru itilir. Enerji, belirli bir enerji seviyesinde bulunan ve otomatik olarak bu enerjiyi basma silindiri zerine bir ktle olarak serbest brakan bir yayda depolanmtr. Geri tepme ykseklii bir lek zerinde llr ve bu sertliin bir ls olarak alnr. Tanabilir cihaz hem laboratuarda hem de arazide kullanlmaktadr. Deiik darbe enerji seviyelerinde bulunan Schmidt ekici modelleri mevcuttur. Bu yntemde nerilen darbe enerjisi 0.74 Nm olan L tipi Schmidt ekici arazi almalar iin kullanlmtr. Arazide deneye tabi tutulacak sreksizliklerin yzeyleri bask silindirinin kaplad alan boyunca dzgn ve przsz olmaldr. Bu amala, sreksizlik yzeyindeki krnt ve dkntler temizlenir. Deneyin uyguland yzey alan ve eer gzlenebiliyorsa 6 cm derinlikteki kaya ktlesinde herhangi bir atlak veya lokal krk bulunmamasna dikkat edilmelidir. lm yaplacak yzey zerinde en az 20 lm yaplmal ve deney lokasyonlar en az basma silindirinin ap kadar aralklarla ayrlmaldr. Bir deney, rnein atlamasna veya gzle grlebilecek
167
Mustafa zgr KESK N
herhangi baka bir yenilmeye yol aarsa yaplan deney iptal edilmeli ve rnek atlmaldr. rnek hazrlanmasnda ve deney tekniinde yaplan hatalar dk sertlik deerleri elde etmeye yol aabilir (Karpuz ve Hindistan, 2006).
ekil 5.3. Arazide kullanlan Schmidt ekici. Arazide Schmidt ekici ile lmler, yzeyleri temizlenmi sreksizlik yzeyleri boyunca, her bir yzeyden en az 20 adet olmak zere yaplm ve ortalamalar alnmtr (ekil 5.4). Schmidt ekicinin u ksmnn, uyguland sreksizlik yzeyine dik olmasna dikkat edilmi ve yn kaydedilmitir. Sreksizlik yzeylerinde yaplan Schmidt ekici deneyleri sonucu bulunan ortalama Schmidt sertlii deerleri, uygulandklar yn ve uygulanan kayacn birim hacim arlk deerine gre tek eksenli basma dayanm deerinin tahmininde kullanlabilir. Bu tahmin (eklem basn dayanm) iin ekil 5.5te verilen, JCS evrim tablosu kullanlr. Eklem basn dayanm deeri, blm 3te detayl bir ekilde verilen eklem przllk katsaysnn tahmininde kullanlmaktadr.
168
Mustafa zgr KESK N
ekil 5.4. Arazide Schmidt ekici ile sreksizlik yzeylerinde yaplan lm.
ekil 5.5. Eklem basn dayanm evrim kart.
169
Mustafa zgr KESK N
5.1.4. Tilt Yntemi Tilt test, arazide sreksizlikler ya da tabakalar arasndaki kayma asn tahmin etmek iin kullanlan, olduka basit bir yntemdir. Deney iin basamaklardaki sreksizlik ieren tabakalardan blok numuneler ya da kendiliinden kaym veya devrilmi sreksizliin her iki yzeyini de ieren (st ste tabakalar) numuneler alnr. Sreksizlikle ayrlm alt ve st bloklar, st blok alt bloun zerinden kaydrlacak ekilde, bir ucundan yukarya doru kaldrlr. st bloun kayd an deney tamamlanr ve bu eim sabitlenir (ekil 5.6). Sabitleme ilemi iin baka bir kaya paras kullanlabilir ve eim inklinometre yardm ile belirlenir. Bu ann, kohezyonu sfr kabul edersek, evin kaymadan durabilecei snr a olduu kabul edilir.
ekil 5.6. Arazide tilt test ile ev snr eimi tahmini.
170
Mustafa zgr KESK N
5.2. Laboratuar almalar 5.2.1. Birim Hacim Arlk Deneyi Kayacn herhangi bir birim hacimdeki toplam arl, birim hacim arlk olarak tanmlanabilir. Bir kaya numunesinde, kat ksmlarn yannda su ve hava tarafndan doldurulan bir de boluk hacmi vardr. Mhendislikte kullanlan birim hacim arlk trleri, doal, doygun ve kuru birim hacim arlklardr. Birim hacim arlk genellikle, belirli bir hacme sahip numunenin arlnn tartmndan bulunur. Araziden getirilen blok ve para numunelerden, karotiyer yardmyla alnan silindirik karot numuneler (ekil 5.7), 105Cye ayarlanm etvde 24 saat kurutulmu ve 32 saat desikatrde oda scaklna soutulmutur. Daha sonra karot numunelerin ap ve boylar, kumpas yardmyla llmtr. Boy ve ap deerleri kullanlarak rnein hacmi hesaplanp, 0,1 g hassasiyetindeki terazide tartlarak rnein arl belirlenmitir. Numunenin arl (W), hacmine (V) oranlanarak kuru birim hacim arlk (d) deeri Eitlik 5.1den hesaplanmtr.
d = W ( g / cm 3 , t / m 3 ) V
(5.1)
ekil 5.7. Karotiyer yardmyla blok numuneden karot numune eldesi.
171
Mustafa zgr KESK N
5.2.2. NoktaYk Dayanm ndeksi Deneyi Bu deney, kayalarn dayanmlarna gre snflandrlmasnda kullanlan nokta-yk dayanm indeksinin saptanmas amacyla yaplr. Nokta-Yk dayanm indeksi tek eksenli skma ve ekilme dayanm gibi dier dayanm
parametrelerinin dolayl olarak belirlenmesinde de kullanlabilir. Deney sonucu esas alnarak kayacn nokta-yk dayanm indeksi deeri, kullanlan numune trne gre hesaplanr. Nokta yk dayanm indeksi deneyi iin silindirik karot numunelerin yan sra, blok ve dzensiz ekilli numuneler de kullanlabilir. Karot numuneler, uygulad ykn gstergeden okunabildii konik iki ykleme ucu arasna karot eksenine dik konumda yerletirilmekte ve numune krlana kadar, artan miktarda yk uygulanmaktadr. Nokta yk dayanm indeksi deneyinde uzunluk/ap oran 0,3-1,0 arasnda deien karot numuneler kullanlr. Laboratuarda, karotiyerle alnan numuneler, uzunluk/ap oran 1 olacak ekilde ta kesme testeresiyle hazrlanmtr (ekil 5.8). Kesilerek hazrlanan karot numuneler 105Cye ayarlanm etvde 24 saat kurutulmu ve 32 saat desikatrde oda scaklna soutulmutur. aplar, eksenel eitli noktalardan, kumpasla tespit edilen numuneler, nokta yk dayanm indeksi deney aletinin (ekil 5.9) konik ular arasna ykleme ynne dik olacak ekilde yerletirilmi ve numune krlana kadar ykleme yaplmtr. Krlma yk (P) ve edeer ap (De) zerinden nokta yk dayanm indeksi deeri (Is) Eitlik 5.2den, dzeltilmi nokta yk dayanm indeksi deeri (Is(50)) ise Eitlik 5.3ten hesaplanmtr.
P 2 ( MPa ) De
D e 0, 45 ) (dzeltme faktr); I s (50) = Fd I s 50
Is =
(5.2)
Fd = (
(5.3)
172
Mustafa zgr KESK N
ekil 5.8. Ta kesme testeresi ile numune boyutlandrma.
ekil 5.9. Nokta yk dayanm indeksi deney aleti.
173
Mustafa zgr KESK N
5.2.3. Tek Eksenli Basma Dayanm Deneyi 5.3 nolu ksmda anlatlan ekilde arazide yaplan Schmidt ekici deneyi ile yerinde dolayl olarak tahmin edilebilen tek eksenli basma dayanm deeri, laboratuvarda, uygun yk deerlerine ulaabilen presler yardmyla nitel olarak tespit edilebilir. Deney genellikle, dey dorultuda, hz ayarlanabilir ekilde ykleme yapan presin krc-ykleyici levhalar arasna yerletirilen boy/ap oran 2nin zerinde olan dikdrtgen prizma ya da silindirik karot numunelerin krlana kadar sktrlmas eklinde gerekletirilir. Tek eksenli basma dayanm deneyi iin ncelikle araziden getirilen blok numunelerden karotiyer yardmyla 42 mm apl numuneler alnmtr. Bu numuneler, boy/ap oran 2nin altnda olmayacak ekilde ta kesme testeresi ile kesilerek hazrlanm ve 105Cye ayarlanm etvde 24 saat kurutularak 32 saat desikatrde oda scaklna soutulmutur. Hazrlanan karot numuneler (ekil 5.10), aplar (d) kumpas yardmyla llerek, ELE marka presin (ekil 5.11) ykleyici levhalar arasna yerletirilmitir. Karot numunelere saniyede 10 kg artan bir ekilde, krlana (yenilene) kadar yk uygulanm ve krlma yk (P) kaydedilmitir. Numunenin tek eksenli basma dayanm (), birim yzey alana (A) (Eitlik 5.4) gelen yk zerinden, Eitlik 5.5ten bulunmutur.
d 2 (cm 2 ) A = r = 4
2
(5.4)
P (MPa , kg / cm 2 ) A
(5.5)
Ykleyici-krc levhalara yerletirilecek komparatrler yardmyla, dey yndeki, belirli yk aralklarndaki boyca ksalmalar tespit edilerek bir grafik zerine aktarlp, numunenin elsatisite indisi grafik zerinde belirli aralklar iin oluturulacak genin asal bantlarndan hesaplanabilir.
174
Mustafa zgr KESK N
ekil 5.10. Deney iin kesilip-boyutlandrlm karot numuneler.
ekil 5.11. Tek eksenli basma dayanm deney aleti (deney presi).
175
Mustafa zgr KESK N
5.2.4. Dorudan Kesme (Makaslama) Dayanm Deneyi
Kaya malzemesinin makaslama dayanm, yaygn olarak dorusal MohrCoulomb ya da erisel Hoek-Brown yenilme ltleriyle tanmlanmaktadr. Dorusal Mohr-Coulomb yenilme lt, kaya malzemesinin kohezyon (c), yenilme yzeyine etkiyen normal gerilme () ve isel srtnme as () deerlerini esas alr ve Eitlik 5.6daki gibi tanmlanr.
= c + tan ( kPa )
(5.6)
Kaya malzemesinin makaslama dayanm parametreleri(c ve ), silindirik karot numunelerinden en az farkl yanal basn uygulayarak gerekletirilen, eksenli skma ya da makaslama deneylerinin verileri kullanlarak belirlenir. Dorudan kesme ya da makaslama deneyi, bir makaslama dzenei kullanlarak, kaya ktlelerinin ierdii doal sreksizlik yzeylerinin makaslama dayanm parametrelerinin bulmak amacyla gerekletirilir. Makaslama mukavemeti deneyi iin laboratuvara getirilen, sreksizlik dzlemi ieren blok numunelerden, karotiyer yardmyla boyu 10 cmyi amayan 4,2 cm apl karot numuneler alnm ve ta kesme testeresi ile alt-st yzeyleri kesilerek dzeltilmitir. Balayc olarak kullanlan imento-su-1mm alt bazaltik agrega karmyla, deney aleti i haznesine uygun kalplara, sreksizlik yzeyi makaslama yzeyine uygun tam yatay olacak ekilde yerletirilmitir. Sreksizlik yzeyi ile ayrlan iki para eklinde olan karot numunelerin nce alt paras kalba yerletirilip, karmla birlikte kalba alnm ve 6-7 saatlik prizden sonra, iki kalp aras mesafe yaklak 5 mm olacak ekilde ayarlanp, st karot numune paras da kalp st haznesine karmla alnmtr (ekil 5.12). Beton kalba alnan numuneler 21 gnlk bir kr sresinden sonra kalplardan karlmlardr. Numunelerin kalba alnma ilemleri ve beton kalbn kr sresini tamamlamasndan sonra iki para halinde hazrlanan deney numuneleri makaslama mukavemeti deney aletinin (ekil 5.13) alt ve st haznelerine yerletirilmitir.
176
Mustafa zgr KESK N
ekil 5.12. Makaslama dayanm deneyi iin numune hazrlama.
ekil 5.13. Makaslama mukavemeti deney aleti.
177
Mustafa zgr KESK N
Hazne kapatldktan sonra normal gerilmeyi salayacak hidrolik sistemin dey ykleme asks ve makaslama yapacak hidrolik sistemin yatay asks yerlerine yerletirilmi ve makaslama boyunca deplasman tespit etmek iin komparatrler ayarlanmtr. Deney sresince sabit kalacak normal yk, ykleme deerine ulancaya kadar hidrolik pompa ile artrlp, makaslama kuvvetini salayan pompa kullanlarak, sreksizlik yzeyi zerine yatay dorultuda makaslama uygulanmtr. Makaslamann aralksz ve sabit bir hzla yaplmasna zen gsterilmi ve pik makaslama dayanm deerine ulalmadan nce yaklak olarak 10 yk deerinde yer deitirme miktar komparatrden okunarak kaydedilmitir. Pik (tepe) makaslama dayanm deerine ulaldktan sonra artk (rezidel) makaslama dayanmn tespit etmek iin komparatr ve makaslama gstergesi yk deerleri okunmaya devam edilmitir. Deney artan normal gerilme deerleri iin be kez tekrar edilerek 5 makaslama dayanm deeri elde edilmitir. Makaslama yer deitirmeleri ve makaslama mukavemeti deerleri grafikler zerine aktarlarak (ekil 5.14), her bir normal gerilme deeri iin pik (tepe) makaslama dayanm deerlerine ulalm ve normal-makaslama gerilmesi grafii (ekil 5.15) izilerek kohezyon (c) ve isel srtnme as () deerleri, grafik zerinden bulunmutur.
ekil 5.14. Makaslama yer deitirmesi-makaslama dayanm grafii.
178
Mustafa zgr KESK N
ekil 5.15. Normal-makaslama dayanm grafii.

5.2.5. Su Muhtevas Deneyi
Araziden, HDPE (yksek younluklu plastik) poetler ierisinde laboratuvara getirilen blok numunelerden alnan 4-5 cm boyutlu para numuneler, poetlerden karldktan sonra, doal olarak ierdii nemini kaybetmeden kapal hazneli hassas terazide tartlarak nemli arl tespit edilmitir. Arlklar tespit edilen numuneler 105Cye ayarlanm etvde 24 saat kurutularak 32 saat desikatrde oda scaklna soutulmu ve kuru arlklar tartlarak tespit edilmitir. Nemli (wh) ve kuru (wd) arlk tartmlar zerinden, numunelerin su muhtevas (w) deerleri Eitlik 5.7den hesaplanmtr.
wh _ wd 100 (%) wd
w=
(5.7)
5.3. ev Durayllk (Stabilite) Analizlerinde Kullanlan Parametreler
ev durayllk (stabilite) analizlerini gerekletirebilmek iin arazide ve laboratuvarda yaplan pek ok alma sonucu elde edilebilen eitli parametreler tespit edilmitir. Bu parametreler, bu balk altnda aklanmtr. 179
Mustafa zgr KESK N
evlerin ilerinde oluturulduu kaya ktleleri genellikle srekli bir yap gstermezler. Srekli olmayan kaya ktlelerinin davranlar ise fay, eklem takmlar ve tabakalanma gibi ierdikleri sreksizlikler tarafndan kontrol edilirler. Bu nedenle kaya ktleleri ierisinde oluturulan evlerin durayllk (stabilite) analizleri iin ncelikle ierdikleri sreksizliklerin tespit edilmesi gerekir. Faylar, gzlenebilir bir yer deitirme miktar sergileyen sreksizliklerdir ve ok ender durumlarda tek dzlemsel birimlerdir. Normal artlarda, paralel ya da paralele yakn sreksizlik takmlar eklinde geliirler ve bunlardaki yer deitirme miktar deikendir. Tabakalanma, kelme yzeyine paralel olan yzey, fiziksel olarak her zaman ayrt edilemeyebilir. Tabakalanma dzleminin orijinal yneliminin yatay olarak varsaylmamas gerektiine dikkat edilmelidir. Folyasyon, yass minerallerin paralel ynelimi ya da metamorfik kayalarda mineral bantlamasdr. Eklem, gzlenebilir herhangi bir greceli hareketin olmad sreksizlik. Eklemler genelde tabakalanma, klivaj ve istozite gibi birincil yzeyleri keserler. Birbirine paralel bir dizi eklemin oluturduu gruba eklem takm denir. Kesien iki veya daha fazla takm bir eklem sistemi oluturur. Birbirine yaklak olarak dik konumda bulunan iki eklem takmnn ortogonal (birbirine dik) olduu sylenir. Klivaj, deiik sertliklerdeki bir dizi tabakalar iinde yumuak katmanlara paralel ekilde oluan sreksizliklerdir. Klivaj terimi genelde klivaj dzlemlerinin, paralel ynelimdeki mineral partiklleri tarafndan kontrol edilmediini ima eder. istozite, ist veya iri taneli dier kristalin kayalarda mika gibi yass veya prizmatik mineral tanelerinin paralel diziliminden dolay oluan folyasyondur. Kaya ktlesi genellikle, ayrk bloklarn balayc bir malzemeyle birbirlerine kenetlenmi halidir. Bu bloklara eitli derecelerde bozunmu olabilmekte, birbirine temas eden yzeyler temiz ve taze olabilmekle birlikte bazen de kil ile kapl yzeylere dnebilmektedirler. Kaya ktlesi dayanm ise yzeyler boyunca arazide yaplan Schmidt ekici lmleriyle ya da laboratuvarda yaplan tek eksenli basma dayanm deneyleriyle elde edilebilmektedir. Sert kayadaki doal bir sreksizlik yzeyi, testere ile kesilmi gibi ya da zemin yzeyleri gibi asla dz olmaz. Doal eklem yzeylerindeki dalgalanmalarn ve przllklerin makaslama davran zerinde byk bir etkisi vardr. Bu yzey
180
Mustafa zgr KESK N
przllkleri genellikle yzeyin makaslama dayanmn artrr ve bu dayanm da kaya ktlesi ierisinde alan aklklarn durayll asndan olduka nemlidir. Sreksizlik yzeyleri tarafndan ayrlm kaya ktlelerinde makaslama dayanmn tespit edebilmek ve normal-kayma dayanm arasndaki ilikiyi belirleyebilmek iin genellikle, sreksizlik ieren blok numunelerden karot numuneler alnarak laboratuvarda bunlara makaslama dayanm deneyi uygulanr. Bu deney sonucu oluturulan grafikler ise bize yzeylerin birbirini tutma dayanm olan kohezyonu (c) ve srtnme asn () bulmak iin kullanlrlar (Hoek, 2007). ev durayllk hesaplamalarnda kullanlan, mevcut ve niha durumlara ait kesit ve haritalar ekler ksmnda verilmitir.
5.4. ev Durayllk (Stabilite) Analizlerinde Kullanlan Yntemler
5.4.1. Statik Durayllk (Stabilite) Analiz Yntemleri
5.4.1.1. Bishop Yntemi ile Dairesel Kayma Analizi
Bishop ynteminde kayma yzeyinin dairesel olduu varsaylr. Analiz, dey kuvvetler ve genel moment dengesini salar. Yntemde evin geometrisi, gerek ya da tasarlanan profilin evden geen dey bir dzlemde grlen haliyle belirlenir. Dairesel kayma durumunda, en kk emniyet katsaysn veren daire merkezini bulmada ekil 5.16 ve 5.17de verilen diyagramlar kullanlabilir. Varsaylan kayma ktlesi belirli sayda dilimlere blnr. Basit durumlar iin genellikle 5 dilim yeterlidir. Karmak ev profilleri iin ya da kaya ktlesinde farkl malzemelerin bulunduu yerlerde problemi yeterli dzeyde tanmlayabilmek iin daha fazla dilim gerekebilir. Her bir dilim iin tanmlanan parametreler unlardr:
Taban as (b).
181
Mustafa zgr KESK N
Her bir dilimin arl (W). Dilimin ykseklii (h), kayann birim hacim arl (r) ve dilim taban geniliinin (x) arpmyla elde edilir.
Her bir dilimin tabanndaki kaldrma basnc (U). Dilim tabanndan doygun yzeye olan ykseklik (hw), suyun birim hacim arl (w) ve dilim geniliinin arpmndan bulunur.
ekil 5.16. Drenajl evler iin kritik kayma yzeyi ve ekme atlann yeri (Wyllie ve Mah, 2004). Her bir dilimin tabannda mevcut olan kesme dayanm, durayllk analizi iin geerlidir ve kaya ktlesinin niform olduu durumda, her bir dilimin tabanndaki
182
Mustafa zgr KESK N
kesme dayanm parametreleri (c ve ) ayn olarak kabul edilmitir. Farkl kaya ktleleri ieren dilimler iin her kaya ktlesinin kesme dayanm parametreleri ayr ayr hesaplanmtr.
ekil 5.17. Yeralt suyunun bulunduu evlerde kritik kayma yzeyi ve ekme atlann yeri (Wyllie ve Mah, 2004). Emniyet katsays iterasyonunda (yineleme), dilimler ve kesme dayanm parametreleri tanmlandktan sonra, her bir dilim iin X, Y ve Z deerleri hesaplanmtr. Emniyet katsays iin balangta Fs=1,00 alnarak ekil 5.18de verilen eitlikten yeni bir emniyet katsays deeri hesaplanmtr. Pepee hesaplanan emniyet katsaylar arasndaki fark 0,001den kk olana kadar hesaplama sreci devam ettirilmitir. Ortalama tekrar says 7dir. Emniyet
183
Mustafa zgr KESK N
katsaysnn hesabndan sonra her bir dilim iin salanmas gerekli iki koul ekil 5.18de 1 ve 2 olarak belirtilmitir. Yaplan ilemlerde her iki koul da salanmtr.
ekil 5.18. Bishopun basitletirilmi dilim yntemi ve kullanlan eitlikler (Wyllie ve Mah, 2004).
5.4.1.2. Carter Yntemi ile Dzlemsel Kayma Analizi
Carter ynteminde genelde, ekme atlann ev st yzeyi veya n yzeyinde bulunduu ve evin enine kesiti karlmak suretiyle bulunabilecei 184
Mustafa zgr KESK N
varsaylr. Ancak, ekme atlann zeri zemin tarafndan rtlebilir ya da tasarm iin tahmini bir yer gerekebilir. Buna benzer durumlarda ekme atlann en olas konumunun gz nne alnmas gerekir. ev kuru ya da neredeyse kuru olduunda, emniyet katsaysnn hesapland eitlik (Eitlik 5.8) deitirilebilir. Tamamen kuru evlerde alld iin hesaplamalarda bu eitlik kullanlmtr.
cA + cot p tan W sin p
Fs =
(5.8)
Eitlikte, W: Kayan bloun arl, : Srtnme as, c: Kohezyon, p: Kayma dzleminin eimi ve A: Kayma dzleminin alandr. Przl bir yzey zerindeki kaymann analizinde, evin her yerinde sabit olmayan kesme dayanm parametreleri olmas durumunda yani, srtnme as yzeye etkiyen normal gerilmeye bal olduunda, normal gerilme artarken sreksizlik yzeyindeki dzensizlikler tralanacandan srtnme as azalacaktr. Kuru bir ev iin (U=V=0) kayma yzeyi zerine etkiyen normal gerilme () Eitlik 5.9dan hesaplanabilir. (5.9)
= Wcosp/A
Burada, W=Kaya blounun arl; p=Kayma yzeyinin eimi ve A=Kayma yzeyinin alandr. Bu koullar altnda emniyet katsays ise Eitlik 5.10dan hesaplanmtr (simgeler iin 3.2.1.5e bkz.). tan( + JRC log 10 (JCS / ))A tan( + JRC log10 (JCS / )) A = = W sin p W sin p tan p tan( + i) Fs = (5.10) tan p
Fs =
185
Mustafa zgr KESK N
Hesaplamalarda
kullanlan,
bir
dzlemsel
yenilmenin
geometrisinin
bileenleri arasndaki iliki ekil 5.19da verilmitir.
ekil 5.19. Dzlemsel kaymada ev yzey as-normal gerilme grafii (Wyllie ve Mah, 2004).
5.4.1.3. Sarma Yntemi ile Kama Tr Kayma Analizi
Bu analizde, ev st yzeyi ev yzeyine kyasla verev eimli olarak alnr ve evin toplam ykseklii kaymann gelitii varsaylan arakesit izgisinin st ve alt ular arasndaki kot farkdr. zerinde kaymann gelitii iki dzlem A ve B dzlemleri olarak adlandrlr (ekil 5.20). Eimi daha dk olan dzlem A dzlemidir. ekil 5.20(a)daki be arakesit izgisine ait tanmlamalar u ekildedir:
186
Mustafa zgr KESK N
1. A dzleminin ev yzeyi ile arakesiti, 2. B dzleminin ev yzeyi ile arakesiti, 3. A dzleminin ev st yzeyi ile arakesiti, 4. B dzleminin ev st yzeyi ile arakesiti, 5. A ve B dzlemlerinin arakesiti.
ekil 5.20. Kayma dzlemlerinde srtnme, kohezyon ve su basnc etkilerini ieren durayllk analizinde kullanlan kama geometrisi (Wyllie ve Mah, 2004). Kama kaymasnn daima 5 numara olarak adlandrlan arakesit izgisi boyunca gelitii varsaylr ve kaymann emniyet katsays da Eitlik 5.11deki ekilde ifade edilir.
Fs =
w w 3 (c A X + c B Y ) + ( A X) tan A + (B Y ) tan B rH 2 r 2 r
(5.11)
Eitlik 5.11de, cA ve cB: A ve B dzlemlerinin kohezyonlar; A ve B: A ve B dzlemleri zerindeki srtnme alar; r: Kayann birim hacim arl; w: Suyun birim hacim arl (tamamen kuru olarak kabul edilen ev iin w=0 olarak alnmtr); H: Kamann toplam yksekliidir.
187
Mustafa zgr KESK N
5.4.2. Dinamik (Psdo-Statik) Durayllk Analizi
Dinamik (psdo-statik) yntem olarak bilinen analiz, yer hareketlerinin yatay ynde ve ev dna doru etkiyen bir statik kuvvet olarak benzetirilmesini kapsar. Bu kuvvetin bykl, kayan bloun arlnn (W) bir sismik katsay (Kc) ile arpm eklindedir. Trkiye dnyann en etkin deprem kuaklarndan birinin zerinde bulunmaktadr. Gemite yurdumuzda birok ykc depremler olduu gibi, gelecekte de depremlerin olabilme riski olduka yksektir. Deprem blgeleri haritas'na gre, yurdumuzun %92'sinin deprem blgeleri ierisinde olduu, nfusumuzun %95'inin deprem tehlikesi altnda yaad ve ayrca byk sanayi merkezlerinin %98'i ve barajlarmzn %93'nn deprem blgesinde bulunduu bilinmektedir. Bu nedenle ev durayllk hesaplamalarnda deprem etkisinin de belirlenmesi gerekmektedir. ev durayllk hesaplamalarnda deprem etkisini belirlemek iin, deprem katsays hesaplanmtr. Hesaplamalarda, Bathn deprem katsays hesabyla ilgili olarak yapm olduu almalardan faydalanlmtr. Bu almalarda Trkiye, deprem riski bakmndan 40 blgeye ayrlm (ekil 5.21) ve 58 yl (1913-1970) boyunca bu blgelerde meydana gelen depremlerin etkileri istatistiksel olarak kayt edilmitir (Bath 1978). Eitlik 5.12 yardmyla hareket ivmesi (A) hesaplanmaktadr.
A=
1,03h 0,6 10 0,54 M (r 2 + h 2 ) 3 / 4
(5.12)
Eitlik 5.12de A: Hareket ivmesi, h: Deprem etki derinlii, r: En aktif fayn deprem katsaysnn hesapland blgeye olan uzakl ve M: Deprem iddetidir.
188
Mustafa zgr KESK N
K
42.5
1 11 21 31 25.5 27
2 12 22 32 29
3 13 23 33 31
4 14 24 34 33
5 15 25 35 35
6 16 26 36 37
7 17 27 37 39
8 18 28 38 41
9 19 29 39
10 20 30
41
39 37
40 43
35.5
45
ekil 5.21. Deprem Parametresi Hesaplamalarnda Kullanlan Farkl Blgeler (Bath 1978). Deprem katsays ise 5.13 nolu eitlikle hesaplanmtr. A 980
Kc =
(5.13)
evin drenajl (kuru) olmas durumunda ise emniyet katsays eitlik 5.14den hesaplanmtr (simgeler iin 5.4.1.2ye bkz.).
cA + ( W (cos p _ K c (sin p )) tan W (sin p + K c cos p )
Fs =
(5.14)
5.5. ev Durayllk Durayllk (Stabilite) Analizlerinde Kullanlan Bilgisayar Yazlmlar 5.5.1. Distat Stereonet Yazlm
Bu almada, Fransa-Paris Madencilik Okulu bnyesindeki Mhendislik Jeolojisi Merkezi tarafndan sreksizliklerin stereonet zerinde tanmlanmas iin
189
Mustafa zgr KESK N
kullanlan bu bilgisayar yazlm kullanlmtr. Arazide, formasyonlarda mevcut srelsizliklerin, pusula, inklinometre (eimler) ve erit metre yardmyla tespit edilen zellikleri tek tek yazlmdaki ilgili arayz pencerelerine girilerek, bu deerlerin otomatik olarak stereonet zerine aktarm salanmtr. Bu ilemden sonra kontur-kutup diyagramlar eklinde ktlar alnarak (ekil 5.22), ayn ynelimdeki sreksizlikler gruplandrlp istatistiksel olarak analiz edilmitir. Gruplandrma sonras, sreksizlik ya da eklem takmlar belirlenip bunlarn ynelim ve eimleri tahmin edilmeye allmtr.
ekil 5.22. Distat yazlm Ovack-Kargcak kuvars kumta ocana ait stereonet kts.
5.5.2. STAB Dzlemsel ve Dairesel Yenilme Yazlm
letmelerin mevcut kademeleri ve retim bittikten sonraki durumu zerinden ev durayll analizlerinde STAB adl bilgisayar yazlm kullanlmtr. Bu yazlm, hesaplamalarda Bishop dairesel kayma analizini, dilimler yntemiyle gerekletirmektedir. Analizi yapabilmek iin ncelikle, formasyonlarn geometrik
190
Mustafa zgr KESK N
zellikleri, yazlmn ilgili arayzne girilerek, genel ev ierisindeki formasyon kalnlk ve ykseklikleri belirlenmitir. Bu esnada her bir formasyona ait fizikomekanik zellikler de (birim hacim arlk, isel srtnme as ve kohezyon) bu ksmda tanmlanmtr. Oluturulan ev geometrisi ierisinde, ana sreksizliklerin durumlar da (faylar gibi) konum olarak girilmitir. Geometri ve bu geometri ierisindeki formasyonlarla sreksizliklerin bilgileri girildikten sonra, yazlm otomatik olarak, kayma yzeylerini tanmlayan dairelerin merkez koordinatlar ve yaraplarn hesaplayp, bir kt olarak elde edilmitir. Yazlm ayrca istenilen sayda kayma yzeyi oluturarak bunlardan en dk gvenlik katsays deerini veren ya da kayma ihtimali en yksek kayma dairesini otomatik olarak semektedir. Yazlm ktlar zerinde istenilen sayda kayma dzlemi daireleri ve apsal merkez noktalar, en dk gvenlik katsaysna ait kayma dzlemi dairesi ve bunun gvenlik katsays deeri grlebilir.
5.5.2.1. Bishop Yntemi
Bishop yntemi dairesel kayma analizlerinde kullanlmakta olup, yntemin esasn dilimlere ayrma metodu oluturmaktadr. Yntemde, bilgisayar tarafndan istenilen sayda kayma yzeyi oluturulmakta ve bunlardan en kritik (en dk) gvenlik katsays (F) deerini veren kayna dairesi otomatik olarak seilmektedir. Ayrca, burada deprem etkisi de gz nne alndndan, dey kuvvet etkilerinin yan sra, yatay kuvvet etkileri de dikkate alnmaktadr. Bishop yntemi kullanlarak elde edilen grafik ekil 5.23te detayl olarak verilmektedir. Ayrca ekil 5.23te;

ev geometrisi, stenilen saydaki kayma dairesi, Kayma dairelerini gsteren izgiler ve iaretler (iaretler " + " ile gsterilmektedir), En kritik kayma dairesini gsteren kesikli izgi ve iaret (iaret"*"ile gsterilmektedir), durumlar da gsterilmektedir.
191
Mustafa zgr KESK N
ekil 5.23. STAB bilgisayar yazlmyla Bishop dairesel yenilme analizi.

5.5.2.2. Carter Yntemi
Carter
yntemi,
dzlemsel
ve
kompleks
kayma
yzeyleri
iin
uygulanmaktadr. Bu metodun esas Bishop metodunda olduu gibi dilimlere ayrmadr. Bu yntemde de deprem etkisi gz nne alnarak durayllk hesaplamas yaplmaktadr. Bu metot kayma dzlemleri otomatik olarak X ve Y koordinatlar verilmek suretiyle seilmektedir. Bu nedenle bu metotta kritik kayma yzeyi olabilecek kayma yzeyleri (istenilen sayda) X ve Y koordinatlar bilgisayara verilmekte ve bilgisayar bu kayma yzeylerinden en kritik gvenlik katsays (F) deerini veren kayma yzeyini hesaplamalar semektedir. elde Carter yntemi kullanlarak edilen grafik ekil 5.24te bilgisayardaki sonucunda
gsterilmektedir. Ayrca ekil 5.24te;

ev geometrisi, stenilen saydaki kayma yzeyi,
192
Mustafa zgr KESK N
Kayma yzeylerini gsteren izgiler (en kritik kayma yzeyi kesikli izgi ile gsterilmektedir), Sonular veren bir izelge, durumlar da verilmektedir.
ekil 5.24. STAB yazlmyla Carter dzlemsel yenilme analizi.

5.5.2.3. Sarma Yntemi
Sarma yntemi dairesel, dzlemsel ve kompleks kayma dzlemleri iin uygulanmaktadr. Yntemin esasn dilimlere ayrma ile hesaplama oluturmaktadr. Bu metoda hesaplama tek bir kayma yzeyi iin X ve Y koordinatlarnn verilmesi suretiyle yaplmaktadr. Bu yntemde de deprem katsaysna bal olarak gvenlik katsays deeri tespit edilmektedir. Sarma yntemi kullanlmak yoluyla elde edilen grafik ekil 5.25te verilmektedir. ekilde;

ev geometrisi, Kayma yzeyi, Deprem katsaysna bal olarak elde edilen gvenlik katsays, durumlar da gsterilmektedir. 193
Mustafa zgr KESK N
ekil 5.25. Sarma sismik yenilme analizi.

5.3.3. DEGRS Byk lekli ev Durayllk (Stabilite) Yazlm
letmelerin retim bittikten sonraki durumu zerinden ev durayll (stabilite) analizlerinde DEGRS adl bilgisayar yazlm kullanlmtr. Analizi yapabilmek iin ncelikle, ocak basamaklarnn son durumunun geometrik zellikleri, yazlmn ilgili arayzne girilerek, genel ev ierisindeki formasyon kalnlk ve ykseklikleri belirlenmitir. Bu esnada her bir formasyona ait fizikomekanik zelliklerle (birim hacim arlk, isel srtnme as ve kohezyon) sreksizlik trleri ve bunlarn kayma dzlemi zellikleri de ayrca tanmlanmtr. Yazlm, tanmlanan tm bu zellikler zerinden muhtemel kayma dzlemlerini ve kayma trlerini bir kt eklinde vermektedir. Buna ek olarak emniyet katsays deerleri ve olas duraysz ktlelerin hacmi de otomatik olarak program tarafndan tahmin edilip bir kt zerinde alnabilmektedir. Yazlmn otomatik olarak hesaplad kayma ekillerine ait bir rnek ekil 5.26da verilmitir. 194
Mustafa zgr KESK N
ekil 5.26. DEGRS yazlmna ait kayma tr tahmini kts.
195
6. BULGULAR ve TARTIMA
Mustafa zgr KESK N
6. BULGULAR ve TARTIMA Mersin-Ovack-Kargcak kuvars kumta ve Adana-Feke kuvarsit ak iletmelerindeki evleri meydana getiren kireta, kuvarsit ve kuvars kumta formasyonlar ve ierdikleri sreksizliklerin, ev stabilite analizlerinde kullanlmak zere, geometrik, fiziksel ve dayanm zelliklerini belirlemek amacyla, arazide ve araziden laboratuvara getirilen numuneler zerinde TS 699/1987 ve ISRM 1981ye gre standartlatrlm lm ve deneyler yaplarak, kaya ktleleri ve sreksizliklerin zellikleri tespit edilmitir. almada ncelikle, her iki sahadaki genel ev boyunca oluturulmu basamaklar boyunca, kaya ktleleri, sreksizlikler ve sreksizlik yzeylerinde lm ve yerinde deneyler yaplm ve temsili blok numuneler alnmtr. Arazide, sreksizliklerin ynelim ve eimleri, boyutlar, aralarndaki mesafeler ve dolgu trleri ile sreksizlik yzeylerindeki Schmidt sertlikleri tespit edilmi ve sreksizlik yzeylerini temsilen, laboratuvar iin numune alnmtr. Ayrca, evlerin ierdii kaya ktleleri iin de ynelim ve eim tespiti yaplm ve Schmidt sertlikleri tespit edildikten sonra temsili blok ve para numuneler alnmtr. Araziden getirilen numunelerden deney aletlerinde kullanlabilecek boyutlarda karot rnekler karlarak, ta kesme testeresi ile ayarlanmtr. Hazrlanan karot numuneler zerinde laboratuarda, birim hacim arlk, nokta yk dayanm indeksi, tek eksenli basma dayanm, kohezyon ve isel srtnme asnn tespiti iin makaslama dayanm deneyleri gerekletirilmitir. Arazi lmleri ve laboratuvar deneyleri sonular kullanlarak, STAB, STAT ve DGRES gibi ev stabilite yazlmlaryla, ev durayllk analizleri gerekletirilmitir. ev durayllk yazlmlar yardmyla, iletmelerin gncel ve niha ev geometrileri zerinden emniyet katsaylar tespit edilerek bu deerler zerinden, gnmzde ve gelecekte evlerde meydana gelebilecek olas ev durayllk problemleri tahmin edilmeye allmtr. Yaplan almalar ok fazla sayda veri ve analiz ierdiinden, bu blmde iki ak iletmede yaplan, arazi, laboratuvar ve ev durayllk analizi almalarna
196
Mustafa zgr KESK N
ayr balklar altnda yer verilmitir. Ovack kuvars kumta ocana ait mevcut ve niha iletme planlar mevcut olduundan almada arlk bu ocaa ve iletme planlar zerinden alnan kesitlerde durayllk analizlerine verilmi olmakla birlikte, Feke kuvarsit oca iin de mevcut planlar zerinden niha iletme plan oluturularak kesitler alnp, kesitler geometrisi kullanlarak ev durayllk analizleri yaplmtr. 6.1. Mersin-Ovack Kuvars kumta Ocanda Durayllk Analizi
6.1.1. Arazi almalar Ovack kuvars kumta iletmesinde, her bir basamakta erit metre ve inklinometreli pusula yardmyla, kaya ktleleri ile ierdikleri sreksizliklerin ynelim ve eimleri, boyutlar, aralarndaki mesafeler llm ve dolgu trleri ile sreksizlik yzeylerinde Schmidt ekici ile Schmidt sertlikleri tespit edilmitir. Ayrca, kaya ktleleri ve ierdikleri sreksizlik yzeylerini temsilen laboratuvar iin numune alnmtr. 6.1.1.1. Eklem Aklklarnn Boyutlar ve Dolgularnn Tespit Edilmesi Ovack kuvars kumta ocan meydana getiren her bir basamak boyunca, kaya ktlelerinin ierdikleri sreksizliklerin boyut, ara mesafe ve dolgu tr tespiti iin ncelikle basamak balang noktalarndan itibaren, elik erit metrenin toplam uzunluu olan 50 m boyunca lmler yaplm ve deerler arazi kayt formlarna ilenmitir. lk elli metrenin bitiminden itibaren basamak sonuna kadar ve elli metreye eklenen mesafelerde lm ilemlerine devam edilmitir. Ovack ocanda gerekletirilen incelemelerde, az sayda krk ve atlak ile faya rastlanm ve bunlarn ok sk aralkta olmad gzlenmitir. Temel krk ve atlaklarn aklklarnn 1-2 mm ile yer yer 10 cmye ulatklar, boyutlarnn ou zaman basamak ortalama ykseklikleri olan 10 ile 12 metreyi gemedikleri ve boluklarn
197
Mustafa zgr KESK N
az miktarda kil ile birlikte anma sonucu tanmayla ve paralanma sonucu oluan birka mm boyutlu kuvarsit ve kireta paracklaryla dolu olduu gzlenmitir. 6.1.1.2. nklinometreli Pusula ile Kaya Ktleleri ve erdikleri Sreksizliklerin Dorultu ve Eimlerinin Tespit Edilmesi Ovack kuvars kumta ocan meydana getiren her bir basamak boyunca, kaya ktleleri ve ierdikleri sreksizliklerin yzeylerinde pusula ve inklinometre (eimler) yardmyla gerekletirilen lmler sonucu, ocaktaki temel kireta birimlerinin yneliminin 75/38 G, pembe kireta birimlerinin 64/42 G ve kuvars kumta birimlerinin ise 70/45 G olduu tespit edilmitir. Kaya ktleleri ierisindeki 3 temel sreksizlik yzeyinin ynelimlerinin 100.40, 126.40 ve 25.50, eimlerinin ise 63.40 G, 72.80 N ve 78.60 D olduu tespit edilmitir. 6.1.1.3. Kaya Ktleleri ve erdikleri Sreksizliklerin Shmidt Sertliklerinin Tespit Edilmesi Schmidt ekici, kaya ktleleri ve ierdikleri sreksizlik yzeylerinin, durayllk hesaplamalarnda kullanlan JCS ve standart evrim kartndan basma dayanmnn dolayl yoldan tespiti iin kullanlan bir alettir. Ovack kuvars kumta ocan meydana getiren her bir basamak boyunca, basama meydana getiren kaya birimleri ve ierdikleri sreksizliklerin yzeyleri temizlenerek, her bir yzeyden Shmidt ekici ile en az 20 lm yaplarak bunlarn ortalamas alnmtr. Yaplan lmlerde oca meydana getiren kireta birimlerinin sreksizlik yzeylerinin ortalama Schmidt sertlii deeri 15, pembe kireta birimlerinin sreksizlik yzeylerinin ortalama Schmidt sertlii deeri 22 ve kuvarsit birimlerinin sreksizlik yzeylerinin ortalama Schmidt sertlii deeri ise 38 olarak bulunmutur.
198
Mustafa zgr KESK N
6.1.1.4. Tilt Yntemi ile Snr Kayma Asnn Tespiti Tilt test, arazide sreksizlikler ya da tabakalar arasndaki kayma asn tahmin etmek iin kullanlan, olduka basit bir yntemdir. Deney iin basamaklardaki sreksizlik ieren tabakalardan ve kendiliinden kaym veya devrilmi sreksizliin her iki yzeyini de ieren (st ste tabakalar) numuneler alnmtr. Sreksizlikle ayrlm alt ve st bloklar, st blok alt bloun zerinden kaydrlacak ekilde, bir ucundan yukarya doru kaldrlarak, st bloun kayd an eimlendirme durdurulmu ve bu eim baka bir kaya paras ile sabitlenerek eim inklinometre yardm ile belirlenmitir. Tilt deneyi sonucu kireta birimleri iin snr kayma as deeri 44, pembe kireta birimleri iin 43 ve kuvarsit birimleri iin ise 41 olarak bulunmutur. 6.1.2. Laboratuvar almalar 6.1.2.1. Birim Hacim Arlk Deneyi Araziden getirilen blok ve para numunelerden, tek eksenli basma dayanm ve nokta yk dayanm indeksi iin karotiyer yardmyla alnp, boyutlandrlan silindirik karot numuneler, 105Cye ayarlanm etvde 24 saat kurutulmu ve ortalama 5 saat desikatrde oda scaklna soutulmutur. Daha sonra karot numunelerin ap ve boylar, kumpas yardmyla llmtr. Boy ve ap deerleri kullanlarak rnein hacmi hesaplanp, 0,1 g hassasiyetindeki terazide tartlarak rnein arl belirlenmitir. Numunenin arl (W), hacmine (V) oranlanarak kuru birim hacim arlk (d) deeri hesaplanmtr. Tartm ve hesaplamalar sonucu bulunan, Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait deerler izelge 6.1de verilmitir.
199
Mustafa zgr KESK N
izelge 6.1. Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait birim hacim arlk deerleri. Ortalama Birim Numune Birim Hacim Arlk Hacim Arlk Birim No (kN/m3) (g/cm3) (kN/m3) (g/cm3) 1 27,21 2,72 2 26,59 2,66 3 27,45 2,75 Kireta 27,04 2,70 4 27,32 2,73 5 26,65 2,67 1 26,43 2,64 2 26,13 2,61 Pembe 3 27,12 2,71 26,59 2,66 Kireta 4 26,56 2,66 5 26,71 2,67 1 22,18 2,22 2 21,87 2,19 Kuvarsitik 3 21,69 2,17 21,99 2,20 Kumta 4 22,33 2,23 5 21,87 2,19 6.1.2.2. Nokta Yk Dayanm ndeksi Deneyi Laboratuarda, karotiyerle alnan numuneler, uzunluk/ap oran 1 olacak ekilde ta kesme testeresiyle hazrlanmtr. Kesilerek hazrlanan karot numuneler 105Cye ayarlanm etvde 24 saat kurutulmu ve ortalama 5 saat desikatrde oda scaklna soutulmutur. aplar, eksenel olarak eitli noktalardan, kumpasla tespit edilen numuneler, nokta yk dayanm indeksi deney aletinin konik ular arasna ykleme ynne dik olacak ekilde yerletirilmi ve numune krlana kadar ykleme yaplm ve krlma yk deeri gstergeden okunmutur. Krlma yk ve edeer ap zerinden hesaplanan, Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait nokta yk dayanm indeksi deerleri izelge 6.2de verilmitir. Ovack kuvars kumta oca kireta birimleri iin ortalama nokta yk dayanm indeksi deeri 5,62 MPa, pembe kireta birimleri iin 5,42 MPa ve kuvars kumta birimleri iin 3,50 MPa bulunmutur.
200
Mustafa zgr KESK N
izelge 6.2. Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait nokta yk dayanm indeksi deerleri. Ortalama Nokta Yk Nokta Yk Numune Dayanm ndeksi, Is Dayanm ndeksi, Is Birim No (MPa) (kg/cm2) (MPa) (kg/cm2) 1 5,21 53,13 2 5,13 52,31 3 5,42 55,27 Kireta 5,21 53,11 4 5,32 54,25 5 4,96 50,58 1 4,43 45,17 2 4,26 43,44 Pembe 3 4,68 47,72 4,47 45,54 Kireta 4 4,19 42,73 5 4,77 48,64 1 3,27 33,34 2 3,52 35,89 Kuvarsitik 3 3,65 37,22 3,42 34,91 Kumta 4 3,25 33,14 5 3,43 34,98 6.1.2.3. Tek Eksenli Basma Dayanm Deneyi Tek eksenli basma dayanm deneyi iin araziden getirilen blok numunelerden 42 mmlik karotiyer yardmyla numuneler alnmtr. Bu numuneler, boy/ap oran 2nin altnda olmayacak ekilde, ta kesme testeresi ile kesilerek hazrlanm ve 105Cye ayarlanm etvde 24 saat kurutularak ortalama 5 saat desikatrde oda scaklna soutulmutur. Hazrlanan karot numuneler, aplar kumpas yardmyla llerek, deney presinin ykleyici levhalar arasna yerletirilmi ve karot numunelere saniyede 10 kg artan bir ekilde, krlana (yenilene) kadar yk uygulanm, krlma yk kaydedilmitir. Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait tek eksenli basma dayanm deerleri, birim yzey alana gelen yk zerinden hesaplanarak izelge 6.3te verilmitir. Ovack kuvars kumta oca kireta birimleri iin ortalama tek eksenli basma dayanm deerleri 66,30 MPa, pembe kireta birimleri iin 64,21 ve kuvarsit birimleri iin 44,53 MPa bulunmutur.
201
Mustafa zgr KESK N
izelge 6.3. Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait tek eksenli basma dayanm deerleri. Tek Eksenli Ortalama Tek Eksenli Numune Basma Dayanm Basma Dayanm Birim No (MPa) (kg/cm2) (MPa) (kg/cm2) 1 71,13 725,31 2 70,65 720,42 3 70,68 720,72 Kireta 70,44 718,30 4 68,89 702,47 5 70,86 722,56 1 62,92 641,60 2 61,27 624,77 Pembe 3 62,56 637,92 62,23 634,54 Kireta 4 61,78 629,97 5 62,61 638,43 1 50,46 514,54 2 49,28 502,51 Kuvarsitik 3 50,23 512,20 50,24 512,32 Kumta 4 50,86 518,62 5 50,38 513,72 6.1.2.4. Dorudan Kesme (Makaslama) Dayanm Deneyi Makaslama mukavemeti deneyi iin laboratuvara getirilen, sreksizlik dzlemi ieren blok numunelerden, karotiyer yardmyla boyu 10 cmyi amayan 4,2 cm apl karot numuneler alnm ve ta kesme testeresi ile alt-st yzeyleri kesilerek dzeltilmitir. Karot numuneler, deney aleti i haznesine uygun kalplara, sreksizlik yzeyi makaslama yzeyine uygun tam yatay olacak ekilde yerletirilmitir. Beton kalba alnan numuneler 21 gnlk bir kr sresinden sonra kalplardan karldktan sonra iki para halinde makaslama mukavemeti deney aletinin alt ve st haznelerine yerletirilmitir. Hazne kapatldktan sonra normal gerilmeyi salayacak hidrolik sistemin dey ykleme asks ve makaslama yapacak hidrolik sistemin yatay asks yerlerine yerletirilmi ve makaslama boyunca deplasman tespit etmek iin komparatrler ayarlanarak, deney sresince sabit normal yk, ykleme deerine ulancaya kadar hidrolik pompa ile artrlp, makaslama kuvvetini salayan pompa kullanlarak, sreksizlik yzeyi zerine yatay dorultuda makaslama kuvveti uygulanmtr. Pik (tepe) makaslama dayanm deerine ulaldktan sonra artk
202
Mustafa zgr KESK N
(rezidel) makaslama dayanmn tespit etmek iin komparatr ve makaslama gstergesi yk deerleri okunmaya devam edilmitir. Deney artan normal gerilme deerleri iin be kez tekrar edilerek 5 makaslama dayanm deeri elde edilmitir. Makaslama yer deitirmeleri ve makaslama mukavemeti deerleri grafikler zerine aktarlarak, her bir normal gerilme deeri iin pik (tepe) makaslama dayanm deerlerine ulalm ve normal-makaslama gerilmesi grafikleri izilmitir. Bu grafikler, ekil 6.1, 6.2 ve 6.3de verilmitir. izilen bu grafikler zerinden bulunan Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait kohezyon (c) ve isel srtnme as () deerleri izelge 6.4te verilmitir. Ovack kuvars kumta oca kireta birimleri iin ortalama kohezyon deerleri 138,17 kPa, pembe kireta birimleri iin 141,51 ve kuvars kumta birimleri iin 339,12 kPa bulunmutur. Kireta birimleri iin ortalama isel srtnme as deerleri 24,6, pembe kireta birimleri iin 25,6 ve kuvars kumta birimleri iin 27,2 olarak tespit edilmitir. izelge 6.4. Ovack kuvars kumta oca birimlerine ait kohezyon ve isel srtnme katsays deerleri. sel Srtnme Normal Makaslama Kohezyon, c Deney As, Gerilme Gerilmesi Birim No (kPa) (kPa) (kPa) () 1 84 132 2 97 153 3 158 167 Kireta 138,17 24,60 4 183 185 5 215 199 1 67 133 2 89 157 Pembe 3 116 174 141,51 25,63 Kireta 4 163 183 5 203 206 1 136 352 2 315 403 Kuvarsitik 3 397 486 339,12 28,23 Kumta 4 486 542 5 647 611
203
Mustafa zgr KESK N
250
Ovack-Kireta
Makaslama Gerilmesi (),kPa
200
150
y = 0,458x + 99,698 R = 0,9475

2
100 84 104 124
Normal Gerilme (), kPa
144
164
184
204
224
ekil 6.1. Ovack kuvars kumta oca kireta birimlerine ait normal-makaslama gerilmesi grafii.
Ovack-Pembe Kireta
250
200
150 y = 0,4799x + 109,36 R = 0,9341

2
100 67 87 107
127
147
167
187
207
ekil 6.2. Ovack kuvars kumta oca pembe kireta birimlerine ait normalmakaslama gerilmesi grafii.
204
Mustafa zgr KESK N
1000
Ovack-Kuvarsitik Kumta
500
y = 0,5369x + 266,1 R = 0,9659 0 136 236

2
336
436
536
636
ekil 6.3. Ovack kuvars kumta oca kuvars kumta birimlerine ait normalmakaslama gerilmesi grafii. 6.1.3. Bilgisayar Yazlmlar ile ev Duraylk Analizi 6.1.3.1. Eklem Takmlarnn Ortalama Ynelim ve Eimlerinin Distat Bilgisayar Yazlm ile Tahmini Feke kuvarsit ocanda, formasyonlarda mevcut srelsizliklerin, pusula, inklinometre (eimler) ve erit metre yardmyla tespit edilen zellikleri tek tek Distat ve Stereostat yazlmlarndaki ilgili arayz pencerelerine girilerek, bu deerlerin otomatik olarak stereonet zerine aktarm salanmtr (ekil 6.4). Bu ilemden sonra kontur-kutup diyagramlar eklinde ktlar alnarak, ayn ynelimdeki sreksizlikler gruplandrlp istatistiksel olarak analiz edilmitir. Gruplandrma sonras, sreksizlik ya da eklem takmlar belirlenip bunlarn ynelim ve eimleri tahmin edilmeye allmtr. Yazlmlar, girilen deerler zerinden Ovack kuvars kumta ocanda, ortalama ynelimleri 32.30, 81.10, 159.50 ve ortalama eimleri 75.60 D, 72.40 G, 65.40 D olan 3 adet temel eklem takm belirlemitir.
205
Mustafa zgr KESK N
ekil 6.4. Ovack kuvars kumta oca sreksizliklerine ait stereonet. 6.1.3.2. Stab Bilgisayar Yazlm ev Durayllk Analizi Ovack kuvars kumta oca ev durayllk analizi iin ncelikle, oca meydana getiren birimlerin geometrik zellikleri, yazlmn ilgili arayzne girilerek, genel ev ierisindeki birimlerin kalnlk ve ykseklikleri belirlenmitir. Bu esnada her bir birime ait fiziko-mekanik zellikler de (birim hacim arlk, isel srtnme as ve kohezyon) bu ksmda tanmlanmtr. Oluturulan ev geometrisi ierisinde, ana sreksizliklerin durumlar da ev ierisindeki konumlaryla iaretlenmitir. Geometri ve bu geometri ierisindeki birimlerle sreksizliklerin bilgileri girildikten sonra, yazlm otomatik olarak, kayma yzeylerini tanmlayan dairelerin merkez koordinatlar ve yaraplarn hesaplayp, bir kt olarak elde etmitir ve en dk emniyet katsays deerini hesaplamtr. Ovack kuvars kumta ocanda, iletmenin niha plan zerinde alnan kesitlerden birine ait yazlm kts ekil 6.10da verilmitir. Bilgisayar yazlmlarnn kullanlmasyla, Ovack kuvars kumta oca mevcut basamaklar ve niha ev geometrisinde birbirine zt ynde alnan iki kesit
206
Mustafa zgr KESK N
zerinde, eitli ev alar iin dzlemsel, dairesel ve psdo-statik kayma analizleri ayrca yaplm ve tm durumlarda emniyet katsaylar hesaplanmtr. Ovack Kuvarsit letmesi mevcut durum iin deprem olmad durumda Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme olaslklar zerinden durayllk (stabilite) analizi sonular izelge 6.5te verilmitir. izelge 6.5. Ovack Kuvarsit letmesi mevcut durum iin deprem olmad durumda durayllk (stabilite) analizi sonular. Emniyet Katsays (Fs) ev Yk. ev As Kesit No (m) () Bishop Carter Sarma 1A 2A 3A 4A 146 143 177 194 26 23 18 22 2,80 2,89 3,06 2,92 2,73 2,81 2,95 2,85 2,68 2,76 2,84 2,79
Ekte verilen mevcut iletme planndan alnan kesitlerdeki ev ykseklikleri ve alar zerinden yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 2,80, dzlemsel yenilme iin 2,73 ve kama tr yenilme iin 2,68 ile 146 m ykseklie ve 26 genel ev as ile 1A kesitinde elde edilmitir. Eitlik 6.1 yardmyla hareket ivmeleri (A) 6,0, 6,5 ve 7,0 deprem iddetleri iin hesaplanmtr. Hesaplanan hareket ivmesi deerleri kullanlarak deprem katsaylar (Kc) ise eitlik 6.2den hesaplanp sonular izelge 6.6da verilmitir.
A=
1,03h 0,6 10 0,54 M (r 2 + h 2 ) 3 / 4
(6.1)
Kc =
A 980
(6.2)
207
Mustafa zgr KESK N
izelge 6.6. Dinamik durayllk analizleri iin kullanlan deprem katsays deerleri. Kc M, Depremin iddeti A, cm/s2 6,0 6,5 7,0 225,3394 419,6017 781,3349 0,229938 0,428165 0,797281
Hesaplamalarda, depremin etki derinlii (h) 10 m olarak kabul edilmitir. En aktif fayn iletmenin iinde bulunduu varsaylarak, deprem katsaysnn hesap edildii blgeye olan uzaklk (r) ise 0 olarak alnmtr. izelge 6.12de verilen ve hesaplamalarla bulunan deprem katsays deerleri kullanlarak, mevcut iletme planndaki kesitler zerinde dinamik (psdo-statik) durayllk analizleri yaplm ve elde edilen sonular izelge 6.7de verilmitir. izelge 6.7. Ovack Kuvarsit letmesi mevcut durum iin deprem iddetine gre durayllk (stabilite) analizi sonular. Emniyet Katsays (Fs) Kesit No 1A 2A 3A 4A
ev ev Yk. As (m) ()
Bishop Deprem iddeti 6,0 6,5 7,0 6,0
Carter Deprem iddeti 6,5 7,0 6,0
Sarma Deprem iddeti 6,5 7,0 0,54 0,56 0,58 0,57
146 143 177 194
26 23 18 22
2,16 1,60 0,57 2,10 1,56 0,55 2,06 1,53 2,23 1,65 0,59 2,16 1,61 0,57 2,13 1,58 2,36 1,75 0,62 2,27 1,69 0,60 2,19 1,62 2,25 1,67 0,59 2,19 1,63 0,58 2,15 1,60
Ekte verilen mevcut iletme planndan alnan kesitlerdeki ev ykseklikleri ve alar zerinden deprem katsaylarn da hesaba katarak yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, 6,0 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 2,16, dzlemsel yenilme iin 2,10 ve kama tr yenilme iin 2,06 ile 146 m ykseklie ve 26 genel ev as ile 1A kesitinde elde edilmitir. 6,5 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,60, dzlemsel yenilme iin 1,56 ve kama tr yenilme iin 1,53 ile 146 m ykseklie ve 26 genel ev as ile
208
Mustafa zgr KESK N
1A kesitinde elde edilmitir. Bu emniyet katsays deerleri, snr deer olarak kabul edilen 1,30un zerindedir. Yani ev 6,0 ile 6,5 arasnda iddete sahip bir depreme maruz kalsa dahi durayl kalabilir. 7,0 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 0,57, dzlemsel yenilme iin 0,55 ve kama tr yenilme iin 0,54 ile 146 m ykseklie ve 26 genel ev as ile 1A kesitinde elde edilmitir ve deerler snr deer olan 1,30un olduka altnda kalmaktadr. Her analiz iin de 7,0 iddetinde bir deprem olmas durumunda
evler bu geometride durayszdr.
Ovack kuvars kumta iletmesinde mevcut ocak planlar yannda, ekte verilen niha bir ocak plan da mevcuttur. Bu plan zerinden seilen 4 adet kesit zerinde de iletmede gelecekte meydana gelebilecek yenilme olaslklar hesap edilebilmektedir. Ovack Kuvarsit letmesi niha durum iin 1B kesiti boyunca deprem tehlikesinin olmad ve eitli deprem katsaylar kullanarak Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme olaslklar zerinden durayllk (stabilite) analizi sonular elde edilen emniyet katsays deerleri izelge 6.8de verilmitir. izelge 6.8. Ovack Kuvarsit letmesi 1B kesiti iin 191 m niha ev yksekliinde eitli ev alar iin durayllk (stabilite) analizi sonular. Emniyet Katsays (Fs)
ev As ()
0
Bishop Deprem iddeti

6,0 1,39 1,37 1,35 1,31 6,5 1,04 1,02 1,00 0,97 7,0 0,37 0,36 0,35 0,34 0 1,72 1,71 1,67 1,59 1,81 1,78 1,75 1,70
Carter Deprem iddeti

6,0 1,32 1,32 1,29 1,22 6,5 0,98 0,98 0,95 0,91 7,0 0,35 0,35 0,34 0,32 0 1,63 1,65 1,61 1,52
Sarma Deprem iddeti

6,0 1,26 1,27 1,24 1,17 6,5 0,93 0,94 0,92 0,87 7,0 0,33 0,33 0,33 0,31
Kesit No-1B
38 40 42 44
1B kesitindeki en yksek niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet
209
Mustafa zgr KESK N
katsays deeri 1,70, dzlemsel yenilme iin 1,59 ve kama tr yenilme iin 1,52 ile 44 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem iddetinin 6,5 olmas durumunda bile hemen tm yenilme analizlerinde emniyet katsays deerleri snr deerin altnda elde edilmitir. Bu durumda, 6,5 ve zerinde iddete sahip bir deprem olmas durumunda gelecekte bu kesitin alnd hat boyunca, tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir. 2B kesiti boyunca deprem tehlikesinin olmad ve eitli deprem katsaylar kullanarak Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme olaslklar zerinden durayllk (stabilite) analizi sonular elde edilen emniyet katsays deerleri izelge 6.9da verilmitir. izelge 6.9. Ovack Kuvarsit letmesi 2B kesiti iin 190 m niha ev yksekliinde eitli ev alarnda durayllk (stabilite) analizi sonular. Emniyet Katsays (Fs)
ev As ()
0

6,0 1,42 1,37 1,33 1,28 6,5 1,06 1,02 0,99 0,95 7,0 0,38 0,36 0,35 0,34 0 1,77 1,69 1,63 1,60 1,85 1,78 1,73 1,66

6,0 1,36 1,30 1,26 1,23 6,5 1,01 0,97 0,93 0,91 7,0 0,36 0,34 0,33 0,32 0 1,69 1,62 1,56 1,53
Sarma Deprem iddeti

6,0 1,30 1,25 1,20 1,18 6,5 0,97 0,93 0,89 0,87 7,0 0,34 0,33 0,32 0,31
Kesit No-2B
33 35 37 39
2B kesitindeki en yksek niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,66, dzlemsel yenilme iin 1,60 ve kama tr yenilme iin 1,53 ile 39 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem iddetinin 6,5 olmas durumunda hemen tm yenilme analizlerinde, hesaplanan emniyet katsays deerleri snr deerin altnda elde edilmitir. Bu durumda, 6,5 ve zerinde iddete sahip bir deprem olmas durumunda gelecekte bu kesitin alnd hat boyunca, tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir.
210
Mustafa zgr KESK N
3B kesiti boyunca deprem tehlikesinin olmad ve eitli deprem katsaylar kullanarak Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme olaslklar zerinden durayllk (stabilite) analizi sonular elde edilen emniyet katsays deerleri izelge 6.10da verilmitir. izelge 3.10. Ovack Kuvarsit letmesi 3B kesiti iin 281 m niha ev yksekliinde eitli ev alarnda durayllk (stabilite) analizi sonular. Emniyet Katsays (Fs)
ev As ()
0

6,0 1,46 1,40 1,36 1,30 6,5 1,08 1,04 1,01 0,97 7,0 0,38 0,37 0,36 0,34 0 1,81 1,74 1,70 1,62 1,89 1,82 1,77 1,69

6,0 1,39 1,34 1,31 1,25 6,5 1,04 0,99 0,97 0,93 7,0 0,37 0,35 0,34 0,33 0 1,73 1,65 1,63 1,56
Sarma Deprem iddeti

6,0 1,33 1,27 1,26 1,20 6,5 0,99 0,94 0,93 0,89 7,0 0,35 0,33 0,33 0,32
Kesit No-3B
31 33 35 37
3B kesitindeki en yksek niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,69, dzlemsel yenilme iin 1,62 ve kama tr yenilme iin 1,56 ile 37 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem iddetinin 6,5 olmas durumunda hemen tm yenilme analizlerinde, hesaplanan emniyet katsays deerleri snr deerin altnda elde edilmitir. Bu durumda, 6,5 ve zerinde iddete sahip bir deprem olmas durumunda gelecekte bu kesitin alnd hat boyunca, tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir. 4B kesiti boyunca deprem tehlikesinin olmad ve eitli deprem katsaylar kullanarak Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme olaslklar zerinden durayllk (stabilite) analizi sonular elde edilen emniyet katsays deerleri izelge 6.11de verilmitir. 4B kesitindeki en yksek niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel
211
Mustafa zgr KESK N
ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,54, dzlemsel yenilme iin 1,49 ve kama tr yenilme iin 1,42 ile 37 genel ev as ile elde edilmitir. izelge 6.11. Ovack Kuvarsit letmesi 4B kesiti iin 303 m niha ev yksekliinde eitli ev alarnda durayllk (stabilite) analizi sonular. Emniyet Katsays (Fs)
ev As ()
0

6,0 1,36 1,29 1,23 1,19 6,5 1,01 0,96 0,91 0,88 7,0 0,36 0,34 0,32 0,31 0 1,70 1,60 1,52 1,49 1,76 1,68 1,60 1,54

6,0 1,31 1,23 1,17 1,15 6,5 0,97 0,91 0,87 0,85 7,0 0,34 0,32 0,31 0,30 0 1,64 1,54 1,43 1,42
Sarma Deprem iddeti

6,0 1,26 1,19 1,10 1,09 6,5 0,94 0,88 0,82 0,81 7,0 0,33 0,31 0,29 0,29
Kesit No-4B
31 33 35 37
Deprem iddetinin 6,0 olmas durumunda hemen tm yenilme analizlerinde, hesaplanan emniyet katsays deerleri snr deer civarnda elde edilmitir. Bu durumda, 6,0 ve zerinde iddete sahip bir deprem olmas durumunda gelecekte bu kesitin alnd hat boyunca, tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir.
6.1.3.3. Degrs Bilgisayar Yazlm ev Durayllk Analizi
Ovack kuvars kumta ocanda Degrs yazlm ile durayllk analizi yapabilmek iin ncelikle, iletme tarafndan belirlenen niha iletme planndaki basamaklarn son durumunun geometrik zellikleri, yazlmn ilgili arayzne girilerek, genel ev ierisindeki formasyon kalnlk ve ykseklikleri belirlenmitir. Bu esnada her bir formasyona ait fiziko-mekanik zelliklerle (birim hacim arlk, isel srtnme as ve kohezyon) sreksizlik trleri ve bunlarn kayma dzlemi zellikleri de ayrca tanmlanmtr. Girilen bu veriler zerinden yazlm, muhtemel kayma dzlemlerini ve kayma trlerini bir kt eklinde vermitir. Buna ek olarak emniyet katsays deerleri ve olas duraysz ktlelerin hacmi de otomatik olarak
212
Mustafa zgr KESK N
program tarafndan tahmin edilip bir kt zerinde alnabilmektedir. Ovack kuvars kumta oca iin yazlmn otomatik olarak hesaplad kayma ekillerine ait bir rnek ekil 6.5te verilmitir. Yazlm Ovack kuvars kumta ocan, niha durumdaki geometrisine gre 23 sektre ayrm ve her sektr ierdii birimlerin durumlar, sreksizlikler ve geometrisine gre analiz ederek, kayma olasl muhtemel sektrleri belirlemi ve bu sektrlerdeki kayma trlerini simgelerle iaretlemitir. Ovack kuvars kumta oca tahmini niha ocak plan zerinden yaplan analizlerde, ocan KB ynndeki 9 sektrde kayma meydana gelme olasl mevcuttur. Tm sektrlerde ok kk hacimlerde dzlemsel yenilme olasl mevcut olmakla birlikte, yine kk hacimlerde 1, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22 ve 23. sektrlerde yerel kama tr yenilme olasl mevcuttur.
ekil 6.5. Ovack kuvars kumta oca niha evi Degrs yazlm durayllk analizi kts.
213
Mustafa zgr KESK N
6.2. Adana-Feke Kuvarsit Ocanda Durayllk Analizi
6.2.1. Arazi almalar
Feke kuvarsit iletmesinde, her bir basamakta erit metre ve inklinometreli pusula yardmyla, kaya ktleleri ile ierdikleri sreksizliklerin ynelim ve eimleri, boyutlar, aralarndaki mesafeler llm ve dolgu trleri ile sreksizlik yzeylerinde Schmidt ekici ile Schmidt sertlikleri tespit edilmitir. Ayrca, kaya ktleleri ve ierdikleri sreksizlik yzeylerini temsilen laboratuvar iin numune alnmtr.
6.2.1.1. Eklem Aklklarnn Boyutlar ve Dolgularnn Tespit Edilmesi
Feke kuvarsit ocan meydana getiren her bir basamak boyunca, kaya ktlelerinin ierdikleri sreksizliklerin boyut, ara mesafe ve dolgu tr tespiti iin ncelikle basamak balang noktalarndan itibaren, elik erit metrenin toplam uzunluu olan 50 m boyunca lmler yaplm ve deerler arazi kayt formlarna ilenmitir. lk elli metrenin bitiminden itibaren basamak sonuna kadar ve elli metreye eklenen mesafelerde lm ilemlerine devam edilmitir. Feke ocanda gerekletirilen incelemelerde, az sayda krk ve atlak ile faya rastlanm ve bunlarn ok sk aralkta olmad gzlenmitir. Temel krk ve atlaklarn aklklarnn 1 mm ile yer yer 5-10 cmye ulatklar, boyutlarnn ou zaman basamak ortalama ykseklikleri olan 8 ile 10 metreyi gemedikleri ve boluklarn genelde kil iermeyip, anma sonucu tanmayla ve paralanma sonucu oluan birka mm boyutlu kuvarsit ve kireta paracklaryla dolu olduu gzlenmitir.
214
Mustafa zgr KESK N
6.2.1.2. nklinometreli Pusula ile Kaya Ktleleri ve erdikleri Sreksizliklerin Dorultu ve Eimlerinin Tespit Edilmesi
Feke kuvarsit ocan meydana getiren her bir basamak boyunca, kaya ktleleri ve ierdikleri sreksizliklerin yzeylerinde pusula ve inklinometre (eimler) yardmyla gerekletirilen lmler sonucu, ocaktaki temel kireta birimlerinin yneliminin 207/66 G, kuvarsit birimlerinin ise 216/62 G olduu tespit edilmitir. Kaya ktleleri ierisindeki 3 temel sreksizlik yzeyinin ynelimlerinin 32.30, 81.10 ve 159.50, eimlerinin ise 75.60 D, 72.40 G ve 65.40 D olduu tespit edilmitir.
6.2.1.3. Kaya Ktleleri ve erdikleri Sreksizliklerin Shmidt Sertliklerinin Tespit Edilmesi
Schmidt ekici, kaya ktleleri ve ierdikleri sreksizlik yzeylerinin, durayllk hesaplamalarnda kullanlan JCS ve standart evrim kartndan basma dayanmnn dolayl yoldan tespiti iin kullanlan bir alettir. Feke kuvarsit ocan meydana getiren her bir basamak boyunca, basama meydana getiren kaya birimleri ve ierdikleri sreksizliklerin yzeyleri temizlenerek, her bir yzeyden Shmidt ekici ile en az 20 lm yaplarak bunlarn ortalamas alnmtr. Yaplan lmlerde oca meydana getiren kireta birimlerinin sreksizlik yzeylerinin ortalama Schmidt sertlii deeri 15 ve kuvarsit birimlerinin sreksizlik yzeylerinin ortalama Schmidt sertlii deeri ise 35 olarak bulunmutur.
6.2.1.4. Tilt Yntemi ile Snr Kayma Asnn Tespiti
Tilt test, arazide sreksizlikler ya da tabakalar arasndaki kayma asn tahmin etmek iin kullanlan, olduka basit bir yntemdir. Deney iin basamaklardaki sreksizlik ieren tabakalardan ve kendiliinden kaym veya
215
Mustafa zgr KESK N
devrilmi sreksizliin her iki yzeyini de ieren (st ste tabakalar) numuneler alnmtr. Sreksizlikle ayrlm alt ve st bloklar, st blok alt bloun zerinden kaydrlacak ekilde, bir ucundan yukarya doru kaldrlarak, st bloun kayd an eimlendirme durdurulmu ve bu eim baka bir kaya paras ile sabitlenerek eim inklinometre yardm ile belirlenmitir. Tilt deneyi sonucu kireta birimleri iin snr kayma as deeri 49 ve kuvarsit birimleri iin ise 37 olarak bulunmutur.
6.2.2. Laboratuvar almalar 6.2.2.1. Birim Hacim Arlk Deneyi
Araziden getirilen blok ve para numunelerden, tek eksenli basma dayanm ve nokta yk dayanm indeksi iin karotiyer yardmyla alnp, boyutlandrlan silindirik karot numuneler, 105Cye ayarlanm etvde 24 saat kurutulmu ve ortalama 5 saat desikatrde oda scaklna soutulmutur. Daha sonra karot numunelerin ap ve boylar, kumpas yardmyla llmtr. Boy ve ap deerleri kullanlarak rnein hacmi hesaplanp, 0,1 g hassasiyetindeki terazide tartlarak rnein arl belirlenmitir. Numunenin arl (W), hacmine (V) oranlanarak kuru birim hacim arlk (d) deeri hesaplanmtr. Tartm ve hesaplamalar sonucu bulunan, Feke kuvarsit oca birimlerine ait deerler izelge 6.12de verilmitir. izelge 6.12. Feke kuvarsit oca birimlerine ait birim hacim arlk deerleri. Ortalama Birim Numune Birim Hacim Arlk Hacim Arlk Birim No 3 3 (kN/m ) (g/cm ) (kN/m3) (g/cm3) 1 25,43 2,54 2 25,21 2,52 3 25,64 2,56 Kireta 25,50 2,55 4 25,19 2,52 5 26,04 2,60 1 21,86 2,20 2 22,14 2,21 3 21,43 2,14 Kuvarsit 21,56 2,16 4 21,11 2,11 5 21,25 2,12
216
Mustafa zgr KESK N
6.2.2.2. Nokta Yk Dayanm ndeksi Deneyi
Laboratuarda, karotiyerle alnan numuneler, uzunluk/ap oran 1 olacak

ekilde ta kesme testeresiyle hazrlanmtr. Kesilerek hazrlanan karot numuneler
105Cye ayarlanm etvde 24 saat kurutulmu ve ortalama 5 saat desikatrde oda scaklna soutulmutur. aplar, eksenel olarak eitli noktalardan, kumpasla tespit edilen numuneler, nokta yk dayanm indeksi deney aletinin konik ular arasna ykleme ynne dik olacak ekilde yerletirilmi ve numune krlana kadar ykleme yaplm ve krlma yk deeri gstergeden okunmutur. Krlma yk ve edeer ap zerinden hesaplanan, Feke kuvarsit oca birimlerine ait nokta yk dayanm indeksi deerleri izelge 6.13te verilmitir. Feke kuvarsit oca kireta birimleri iin ortalama nokta yk dayanm indeksi deerleri 5,62 MPa, kuvarsit birimleri iin 3,50 MPa bulunmutur. izelge 6.13. Feke kuvarsit oca birimlerine ait nokta yk dayanm indeksi deerleri. Nokta Yk Ortalama Nokta Yk Numune Dayanm ndeksi, Is Dayanm ndeksi, Is Birim No (MPa) (kg/cm2) (MPa) (kg/cm2) 1 5,24 53,43 2 5,88 59,95 3 5,91 60,26 Kireta 5,62 57,28 4 5,49 55,98 5 5,57 56,80 1 3,65 37,22 2 3,43 34,98 3 3,52 35,89 Kuvarsit 3,50 35,73 4 3,69 37,63 5 3,23 32,94
6.2.2.3. Tek Eksenli Basma Dayanm Deneyi
Tek eksenli basma dayanm deneyi iin araziden getirilen blok numunelerden 42 mmlik karotiyer yardmyla numuneler alnmtr. Bu numuneler, boy/ap oran 2nin altnda olmayacak ekilde, ta kesme testeresi ile kesilerek hazrlanm ve
217
Mustafa zgr KESK N
105Cye ayarlanm etvde 24 saat kurutularak ortalama 5 saat desikatrde oda scaklna soutulmutur. Hazrlanan karot numuneler, aplar kumpas yardmyla llerek, deney presinin ykleyici levhalar arasna yerletirilmi ve karot numunelere saniyede 10 kg artan bir ekilde, krlana (yenilene) kadar yk uygulanm, krlma yk kaydedilmitir. Feke kuvarsit oca birimlerine ait tek eksenli basma dayanm deerleri, birim yzey alana gelen yk zerinden hesaplanarak izelge 6.14te verilmitir. Feke kuvarsit oca kireta birimleri iin ortalama tek eksenli basma dayanm deerleri 66,30 MPa, kuvarsit birimleri iin 44,53 MPa bulunmutur. izelge 6.14. Feke kuvarsit oca birimlerine ait tek eksenli basma dayanm deerleri. Tek Eksenli Ortalama Tek Eksenli Numune Basma Dayanm Basma Dayanm Birim No (MPa) (kg/cm2) (MPa) (kg/cm2) 1 65,68 669,74 2 59,62 607,95 3 71,23 726,33 66,30 676,02 Kireta 4 66,42 677,28 5 68,53 698,80 1 42,61 434,49 2 46,13 470,39 44,53 3 43,56 444,18 454,09 Kuvarsit 4 43,22 440,71 5 47,14 480,69
6.2.2.4. Dorudan Kesme (Makaslama) Dayanm Deneyi
Makaslama mukavemeti deneyi iin laboratuvara getirilen, sreksizlik dzlemi ieren blok numunelerden, karotiyer yardmyla boyu 10 cmyi amayan 4,2 cm apl karot numuneler alnm ve ta kesme testeresi ile alt-st yzeyleri kesilerek dzeltilmitir. Karot numuneler, deney aleti i haznesine uygun kalplara, sreksizlik yzeyi makaslama yzeyine uygun tam yatay olacak ekilde yerletirilmitir. Beton kalba alnan numuneler 21 gnlk bir kr sresinden sonra kalplardan karldktan sonra iki para halinde makaslama mukavemeti deney aletinin alt ve st haznelerine
218
Mustafa zgr KESK N
yerletirilmitir. Hazne kapatldktan sonra normal gerilmeyi salayacak hidrolik sistemin dey ykleme asks ve makaslama yapacak hidrolik sistemin yatay asks yerlerine yerletirilmi ve makaslama boyunca deplasman tespit etmek iin komparatrler ayarlanarak, deney sresince sabit normal yk, ykleme deerine ulancaya kadar hidrolik pompa ile artrlp, makaslama kuvvetini salayan pompa kullanlarak, sreksizlik yzeyi zerine yatay dorultuda makaslama kuvveti uygulanmtr. Pik (tepe) makaslama dayanm deerine ulaldktan sonra artk (rezidel) makaslama dayanmn tespit etmek iin komparatr ve makaslama gstergesi yk deerleri okunmaya devam edilmitir. Deney artan normal gerilme deerleri iin be kez tekrar edilerek 5 makaslama dayanm deeri elde edilmitir. Makaslama yer deitirmeleri ve makaslama mukavemeti deerleri grafikler zerine aktarlarak, her bir normal gerilme deeri iin pik (tepe) makaslama dayanm deerlerine ulalm ve normal-makaslama gerilmesi grafikleri izilmitir. Bu grafikler, ekil 6.6 ve 6.7de verilmitir. izilen bu grafikler zerinden bulunan Feke kuvarsit oca birimlerine ait kohezyon (c) ve isel srtnme as () deerleri izelge 6.15te verilmitir. Feke kuvarsit oca kireta birimleri iin ortalama kohezyon deerleri 135,42 kPa, kuvarsit birimleri iin 288,14 kPa bulunmutur. Kireta birimleri iin ortalama isel srtnme as deerleri 21,5 ve kuvarsit birimleri iin 27,5 olarak tespit edilmitir. izelge 6.15. Feke kuvarsit oca birimlerine ait kohezyon ve isel srtnme katsays deerleri. Normal Makaslama sel Srtnme Kohezyon, c Deney Gerilme Gerilmesi As, Birim No (kPa) (kPa) (kPa) () 1 63 124 2 81 182 3 99 246 Kireta 135,42 21,5 4 148 365 5 175 421 1 121 265 2 343 342 3 418 408 Kuvarsit 288,14 27,5 4 524 515 5 722 589
219
Mustafa zgr KESK N
200
Feke-Kireta
150
y = 0,4351x + 101,34 R = 0,9449

2
100 63 83 103
123
143
163
183
ekil 6.6. Feke kuvarsit oca kireta birimlerine ait normal-makaslama gerilmesi grafii.
Feke-Kuvarsit
1000
500
y = 0,574x + 179,52 R = 0,9587

2
0 121 221 321
421
521
621
721
ekil 6.7. Feke kuvarsit oca kuvarsit birimlerine ait normal-makaslama gerilmesi grafii.
220
Mustafa zgr KESK N
6.2.3. Bilgisayar Yazlmlar ile ev Duraylk Analizi 6.2.3.1. Eklem Takmlarnn Ortalama Ynelim ve Eimlerinin Distat Bilgisayar Yazlm ile Tahmini
Feke kuvarsit ocanda, formasyonlarda mevcut sreksizliklerin, pusula, inklinometre (eimler) ve erit metre yardmyla tespit edilen zellikleri tek tek Distat ve Stereostat yazlmlarndaki ilgili arayz pencerelerine girilerek, bu deerlerin otomatik olarak stereonet zerine aktarm salanmtr (ekil 6.8). Bu ilemden sonra kontur-kutup diyagramlar eklinde ktlar alnarak, ayn ynelimdeki sreksizlikler gruplandrlp istatistiksel olarak analiz edilmitir. Gruplandrma sonras, sreksizlik ya da eklem takmlar belirlenip bunlarn ynelim ve eimleri tahmin edilmeye allmtr. Yazlmlar, girilen deerler zerinden Feke kuvarsit ocanda, ortalama ynelimleri 32.30, 81.10, 159.50 ve ortalama eimleri 75.60 D, 72.40 G, 65.40 D olan 3 adet temel eklem takm belirlemitir.
ekil 6.8. Feke kuvarsit oca sreksizliklerine ait stereonet.
221
Mustafa zgr KESK N
6.2.3.2. Stab Bilgisayar Yazlm ev Durayllk Analizi
Feke kuvarsit oca ev durayllk analizi iin ncelikle, oca meydana getiren birimlerin geometrik zellikleri, yazlmn ilgili arayzne girilerek, genel
ev ierisindeki birimlerin kalnlk ve ykseklikleri belirlenmitir. Bu esnada her bir
birime ait fiziko-mekanik zellikler de (birim hacim arlk, isel srtnme as ve kohezyon) bu ksmda tanmlanmtr. Oluturulan ev geometrisi ierisinde, ana sreksizliklerin durumlar da ev ierisindeki konumlaryla iaretlenmitir. Geometri ve bu geometri ierisindeki birimlerle sreksizliklerin bilgileri girildikten sonra, yazlm otomatik olarak, kayma yzeylerini tanmlayan dairelerin merkez koordinatlar ve yaraplarn hesaplayp, bir kt olarak elde etmitir ve en dk emniyet katsays deerini hesaplamtr. Bilgisayar yazlmlarnn kullanlmasyla, Feke kuvarsit oca mevcut basamaklar ve niha ev geometrisinde birbirine zt ynde alnan iki kesit zerinde, eitli ev alar iin dzlemsel, dairesel ve psdo-statik kayma analizleri ayrca yaplm ve tm durumlarda emniyet katsaylar hesaplanmtr. Feke Kuvarsit
letmesi mevcut durum iin deprem olmad durumda Bishop dairesel, Carter
dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme olaslklar zerinden durayllk (stabilite) analizi sonular izelge 6.16da verilmitir. izelge 6.16. Feke Kuvarsit letmesi mevcut durum iin deprem olmad durumda durayllk (stabilite) analizi sonular. Emniyet Katsays (Fs) ev Yk. ev As Kesit No (m) () Bishop Carter Sarma E1 E2 E3 E4 101 116 107 126 25 20 26 21 2,68 2,79 2,63 2,78 2,60 2,69 2,56 2,70 2,56 2,61 2,44 2,62
Mevcut iletme planndan alnan kesitlerdeki ev ykseklikleri ve alar zerinden yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel
222
Mustafa zgr KESK N
yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 2,63, dzlemsel yenilme iin 2,56 ve kama tr yenilme iin 2,44 ile 107 m ykseklie ve 26 genel ev as ile E1 kesitinde elde edilmitir. izelge 6.17de verilen ve hesaplamalarla bulunan deprem katsays deerleri kullanlarak, Feke kuvarsit oca mevcut iletme planndaki kesitler zerinde dinamik (psdo-statik) durayllk analizleri yaplm ve elde edilen sonular izelge 6.23te verilmitir. izelge 6.17. Feke Kuvarsit letmesi mevcut durum iin deprem iddetine gre durayllk (stabilite) analizi sonular. Emniyet Katsays (Fs) Kesit No E1 E2 E3 E4
ev ev Yk. As (m) ()
Bishop Deprem iddeti 6,0 6,5 7,0 6,0
Carter Deprem iddeti 6,5 7,0 6,0
Sarma Deprem iddeti 6,5 7,0 0,52 0,53 0,49 0,53
101 116 107 126
25 20 26 21
2,06 1,53 0,54 2,00 1,49 0,53 1,97 1,46 2,15 1,60 0,57 2,07 1,54 0,55 2,01 1,49 2,03 1,50 0,53 1,97 1,46 0,52 1,88 1,40 2,14 1,59 0,56 2,08 1,54 0,55 2,02 1,50
Mevcut iletme planndan alnan kesitlerdeki ev ykseklikleri ve alar zerinden deprem katsaylarn da hesaba katarak yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, 6,0 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 2,03, dzlemsel yenilme iin 1,97 ve kama tr yenilme iin 1,88 ile 107 m ykseklie ve 26 genel ev as ile E1 kesitinde elde edilmitir. 6,5 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,50, dzlemsel yenilme iin 1,46 ve kama tr yenilme iin 1,40 ile yine 107 m ykseklie ve 26 genel ev as ile E1 kesitinde elde edilmitir. Bu emniyet katsays deerleri, snr deer olarak kabul edilen 1,30un zerindedir. Yani ev 6,0 ile 6,5 arasnda iddete sahip bir depreme maruz kalsa dahi durayl kalabilir. 7,0 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 0,53,
223
Mustafa zgr KESK N
dzlemsel yenilme iin 0,52 ve kama tr yenilme iin 0,49 ile 107 m ykseklie ve 26 genel ev as ile E1 kesitinde elde edilmitir ve deerler snr deer olan 1,30un olduka altnda kalmaktadr. Her analiz iin de 7,0 iddetinde bir deprem olmas durumunda evler bu geometride durayszdr. Feke kuvarsit iletmesinde yalnzca mevcut durumu gsteren ocak planlar hazrlanmtr. Bu planlar ve ocan genel toporafyas gz nne alnarak niha bir ocak planlar gelitirilmitir. Bu planlar zerinden seilen 4 adet kesit zerinde de iletmede gelecekte meydana gelebilecek yenilme olaslklar hesap edilebilmektedir. Feke Kuvarsit
letmesi niha durum iin E1 kesiti boyunca deprem
tehlikesinin olmad ve eitli deprem katsaylar kullanarak Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme olaslklar zerinden durayllk (stabilite) analizi sonular elde edilen emniyet katsays deerleri izelge 6.18de verilmitir. izelge 6.18. Feke Kuvarsit letmesi F1 kesiti iin 148 m niha ev yksekliinde eitli ev alar iin durayllk (stabilite) analizi sonular. Emniyet Katsays (Fs) ev Bishop Carter Sarma As Deprem iddeti Deprem iddeti Deprem iddeti ()
0 6,0 6,5 7,0 0 6,0 6,5 7,0 0 6,0 6,5 7,0
Kesit No-F1
32 34 36 38
1,63 1,59 1,52 1,47
1,26 1,22 1,17 1,13
0,93 0,91 0,87 0,84
0,33 0,32 0,31 0,30
1,57 1,51 1,47 1,42
1,21 1,16 1,13 1,09
0,90 0,86 0,84 0,81
0,32 0,31 0,30 0,29
1,51 1,45 1,41 1,39
1,16 1,12 1,09 1,07
0,86 0,83 0,81 0,79
0,31 0,29 0,29 0,28
F1 kesitindeki en yksek niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,47, dzlemsel yenilme iin 1,42 ve kama tr yenilme iin 1,39 ile 38 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem iddetinin 6,0 olmas durumunda bile hemen tm yenilme analizlerinde emniyet katsays deerleri snr deerin altnda elde edilmitir. Bu durumda, 6,0 ve zerinde iddete sahip bir deprem olmas
224
Mustafa zgr KESK N
durumunda gelecekte bu kesitin alnd hat boyunca, tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir. F2 kesiti boyunca deprem tehlikesinin olmad ve eitli deprem katsaylar kullanarak Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme olaslklar zerinden durayllk (stabilite) analizi sonular elde edilen emniyet katsays deerleri izelge 6.19da verilmitir. izelge 6.19. Feke Kuvarsit letmesi F2 kesiti iin 171 m niha ev yksekliinde eitli ev alar iin durayllk (stabilite) analizi sonular. Emniyet Katsays (Fs) ev Bishop Carter Sarma As Deprem iddeti Deprem iddeti Deprem iddeti ()
0 6,0 6,5 7,0 0 6,0 6,5 7,0 0 6,0 6,5 7,0
Kesit No-F2
30 32 34 36
1,41 1,37 1,35 1,30
1,09 1,05 1,04 1,00
0,81 0,78 0,77 0,74
0,29 0,28 0,27 0,26
1,35 1,32 1,30 1,25
1,04 1,02 1,00 0,96
0,77 0,75 0,74 0,71
0,27 0,27 0,26 0,25
1,31 1,28 1,24 1,21
1,01 0,99 0,95 0,93
0,75 0,73 0,71 0,69
0,27 0,26 0,25 0,25
F2 kesitindeki en yksek niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri snr deer olan 1,30, dzlemsel yenilme iin 1,25 ve kama tr yenilme iin 1,21 ile 36 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem olmadan bile hemen tm yenilme analizlerinde, hesaplanan emniyet katsays deerleri snr deer civar ve altnda elde edilmitir. Bu durumda evde F2 kesiti boyunca gelecekte tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir.
6.2.3.3. Degrs Bilgisayar Yazlm ev Durayllk Analizi
Feke kuvarsit ocanda Degrs yazlm ile durayllk analizi yapabilmek iin ncelikle, iletme tarafndan belirlenen niha iletme planndaki basamaklarn son
225
Mustafa zgr KESK N
durumunun geometrik zellikleri, yazlmn ilgili arayzne girilerek, genel ev ierisindeki formasyon kalnlk ve ykseklikleri belirlenmitir. Bu esnada her bir formasyona ait fiziko-mekanik zelliklerle (birim hacim arlk, isel srtnme as ve kohezyon) sreksizlik trleri ve bunlarn kayma dzlemi zellikleri de ayrca tanmlanmtr. Girilen bu veriler zerinden yazlm, muhtemel kayma dzlemlerini ve kayma trlerini bir kt eklinde vermitir. Buna ek olarak emniyet katsays deerleri ve olas duraysz ktlelerin hacmi de otomatik olarak program tarafndan tahmin edilip bir kt zerinde alnabilmektedir. Feke kuvarsit oca iin yazlmn otomatik olarak hesaplad kayma ekillerine ait bir rnek ekil 6.9da verilmitir. Yazlm Feke kuvarsit ocan, niha durumdaki geometrisine gre 11 sektre ayrm ve her sektr ierdii birimlerin durumlar, sreksizlikler ve geometrisine gre analiz ederek, kayma olasl muhtemel sektrleri belirlemi ve bu sektrlerdeki kayma trlerini simgelerle iaretlemitir. Feke kuvarsit oca tahmini niha ocak plan zerinden yaplan analizlerde, ocan GD ynndeki 8 sektrde kayma meydana gelme olasl mevcuttur. Tm sektrlerde ok kk hacimlerde dzlemsel yenilme olasl mevcut olmakla birlikte, yine kk hacimlerde 4 ve 6. sektrlerde yerel kama tr yenilme olasl mevcuttur.
ekil 6.9. Feke kuvarsit oca niha evi Degrs yazlm durayllk analizi kts.
226
Mustafa zgr KESK N
6.3. Elde Edilen Bulgularn Sentezi ve Tartma
Bu blmde, 6.2 bal altnda hesaplama sonular, arazi ve laboratuvar almalar sonular genel olarak, her iki kuvarsit ocanda da byk bir durayszlk olmadn gstermektedir. Bunun sebebi, kaya ktlesi tabakalarnn durayll etkileyecek dorultuda olmamalar, boluklarnn kil ve su iermemesi, kayalarn dayanm zelliklerinin iyi olmas saylabilir. Bilgisayar yazlmlar ile elde edilen emniyet katsays deerleri ile ev alar arasndaki ilikileri gsteren grafikler bu balk altnda incelenmitir. Yine bu balk altnda deprem katsays ile gvenlik katsays deerleri arasndaki deiimler grafiklerle irdelenmitir. Bu blmde, ocaklarn mevcut ve niha, ev ykseklik ve alar iin yazlmlarla elde edilen deerler karlatrmal olarak incelenmi ve deerler aras ilikilerin oransal byklkleri korelasyon analiziyle elde edilen korelasyon katsays (R2) tespit edilmeye allmtr.
3,1 3,05 3 2,95 2,9 2,85 2,8 2,75 2,7 2,65 16 18 20
Ovack Mevcut ev
Bishop y = -0,0326x + 3,6427 R2 = 0,9977 Carter y = -0,0276x + 3,4498 R2 = 0,9964 Sarma y = -0,0198x + 3,2074 R2 = 0,95
Bishop Carter Sarma
Emniyet Katsays, F s
22 ev As, ()
24
26
28
ekil 6.10. Ovack kuvarsit oca mevcut ev geometrisi iin ev as-emniyet katsays ilikisi grafii.
227
Mustafa zgr KESK N
ekil 6.10da grld gibi gerek Bishop dairesel, gerek Carter dzlemsel
ve gerekse Sarma kama tr yenilme analizlerinde ev alar ile emniyet katsaylar arasnda (R2>0,70 olduu iin) yksek derece ters orantsal bir iliki mevcuttur denilebilir.
ekil
6.16da
ise
mevcut
ev
ykseklikleri
ve
alar
zerinden
gerekletirilen Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme analizleri, bu yenilmelere ait emniyet katsays yksek dereceli deprem katsaylar girilerek elde edilmitir.
ekil 6.11de grld gibi gerek Bishop dairesel, gerek Carter dzlemsel
2,5
Ovack Mevcut ev Deprem iddeti-Emniyet Katsays likisi Bishop Carter Sarma
2 Emniyet Katsays, Fs
Bishop y = -1,66x + 12,293 R2 = 0,9706 Carter y = -1,61x + 11,922 R2 = 0,97
Sarma y = -1,57x + 11,628 R2 = 0,971
1,5
0,5
0 5,5 6,0 6,5 Deprem iddeti 7,0 7,5
ekil 6.11. Ovack kuvarsit oca mevcut ev geometrisi iin deprem iddeti-emniyet katsays ilikisi grafii.
228
Mustafa zgr KESK N
ekil 6.12de grld gibi Ovack kuvarsit oca 1B kesiti iin gerek
Bishop dairesel, gerek Carter dzlemsel ve gerekse Sarma kama tr yenilme analizlerinde ev alar ile emniyet katsaylar arasnda (R2>0,70 olduu iin) yksek derece ters orantsal bir iliki mevcuttur denilebilir.
1,85 1,80 1,75 1,70 1,65 1,60 1,55 1,50 36 37 38
Ovack Niha ev 1B Kesiti

Bishop Carter Sarma
Emniyet Katsays, Fs
39
40 41 ev As, ()
42
43
44
45
ekil 6.12. Ovack kuvarsit oca niha ev geometrisi 1B kesiti iin ev asemniyet katsays ilikisi grafii. ekil 6.13te ise niha ev geometrisi 1B kesiti zerinden gerekletirilen
Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme analizleri, bu yenilmelere ait emniyet katsays yksek dereceli deprem katsaylar girilerek elde edilmitir.
229
Mustafa zgr KESK N
Ovack 1B Kesiti Deprem iddeti-Emniyet Katsays likisi
1,40 1,20 Emniyet Katsays, Fs 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 5,5 6,0
Bishop y = -x + 7,41 R2 = 0,9709 Carter y = -0,95x + 7,0383 R2 = 0,9699 Sarma y = -0,91x + 6,745 R2 = 0,9715
Bishop Carter Sarma
6,5 Deprem iddeti
7,0
7,5
ekil 6.13. Ovack kuvarsit oca niha ev geometrisi 1B kesiti iin deprem iddetiemniyet katsays ilikisi grafii. ekil 6.14te grld gibi Ovack kuvarsit oca 2B kesiti iin gerek
ekil 6.15te ise niha ev geometrisi 2B kesiti zerinden gerekletirilen
ekil 6.15te grld gibi gerek Bishop dairesel, gerek Carter dzlemsel ve
gerekse Sarma kama tr yenilme analizlerinde ev alar ile emniyet katsaylar arasnda (R2>0,70 olduu iin) yksek derece ters orantsal bir iliki mevcuttur denilebilir.
230
Mustafa zgr KESK N
1,90 1,85 1,80 Emniyet Katsays, Fs 1,75 1,70 1,65 1,60 1,55 1,50 32 33 34
Ovack 2B Kesiti Niha ev

Bishop Carter Srama
35
36 ev As, ()
37
38
39
40
ekil 6.14. Ovack kuvarsit oca niha ev geometrisi 2B kesiti iin ev asemniyet katsays ilikisi grafii.
1,60 1,40 1,20 Emniyet Katsays, Fs 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 5,5 6,0 6,5 Deprem iddeti 7,0 7,5
Bishop Carter Sarma
ekil 6.15. Ovack kuvarsit oca niha ev geometrisi 2B kesiti iin deprem iddetiemniyet katsays ilikisi grafii.
231
Mustafa zgr KESK N
ekil 6.16da grld gibi Ovack kuvarsit oca 3B kesiti iin gerek
ekil 6.17de ise niha ev geometrisi 3B kesiti zerinden gerekletirilen
1,95 1,90 1,85 Emniyet Katsays, Fs 1,80 1,75 1,70 1,65 1,60 1,55 1,50 30 31 32

Bishop Carter Sarma
33
34 ev As, ()
35
36
37
38
232
Mustafa zgr KESK N
1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 5,5

Bishop y = -1,02x + 7,5533 R2 = 0,9682 Carter y = -0,97x + 7,1883 R2 = 0,9711 Sarma y = -0,93x + 6,8883 R = 0,9686
2
Bishop Carter Sarma
Emniyet Katsays, Fs
6,0
6,5 Deprem iddeti
7,0
7,5
ekil 6.17. Ovack kuvarsit oca niha ev geometrisi 3B kesiti iin deprem iddetiemniyet katsays ilikisi grafii. ekil 6.18de grld gibi Ovack kuvarsit oca 4B kesiti iin gerek
ekil 6.19da ise niha ev geometrisi 4B kesiti zerinden gerekletirilen
ekil 6.19da grld gibi gerek Bishop dairesel, gerek Carter dzlemsel
233
Mustafa zgr KESK N
1,80 1,75 1,70 Emniyet Katsays, Fs 1,65 1,60 1,55 1,50 1,45 1,40 30 31 32

Bishop Carter Sarma
33
34 ev As, ()
35
36
37
38
1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 5,5

Bishop Carter Sarma
Emniyet Katsays, Fs
6,0
6,5 Deprem iddeti
7,0
7,5
ekil 6.19. Ovack kuvarsit oca niha ev geometrisi 4B kesiti iin deprem iddetiemniyet katsays ilikisi grafii.
234
Mustafa zgr KESK N
ekil 6.20de grld gibi Feke kuvarsit oca mevcut ev geometrisi iin
gerek Bishop dairesel, gerek Carter dzlemsel ve gerekse Sarma kama tr yenilme analizlerinde ev alar ile emniyet katsaylar arasnda (R2>0,70 olduu iin) yksek derece ters orantsal bir iliki mevcuttur denilebilir.
2,85 2,8 2,75 Emniyet Katsays, Fs 2,7 2,65 2,6 2,55 2,5 2,45 2,4 19 20 21 22 23 ev As, () 24 25 26 27
Feke Mevcut ev
Bishop y = -0,0262x + 3,3215 R2 = 0,9772 Carter y = -0,0227x + 3,1594 R = 0,9512
2
Bishop Carter Sarma
Sarma y = -0,0242x + 3,1148 R2 = 0,7456
ekil 6.20. Feke kuvarsit oca mevcut ev geometrisi iin ev as-emniyet katsays ilikisi grafii. ekil 6.21de ise mevcut ev geometrisi zerinden gerekletirilen Bishop
dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme analizleri, bu yenilmelere ait emniyet katsays yksek dereceli deprem katsaylar girilerek elde edilmitir.
235
Mustafa zgr KESK N
2,5
Feke Mevcut ev Deprem iddeti-Emniyet Katsays likisi

Bishop y = -1,54x + 11,41 R2 = 0,9686
Bishop Carter Sarma
2 Emniyet Katsays, Fs
Carter y = -1,5x + 11,107 R2 = 0,9696 Sarma y = -1,45x + 10,742 R2 = 0,9715
1,5
0,5
0 5,8 6,0 6,2 6,4 6,6 Deprem iddeti 6,8 7,0 7,2
ekil 6.21. Feke kuvarsit oca mevcut ev geometrisi iin deprem iddeti-emniyet katsays ilikisi grafii. ekil 6.22de grld gibi Feke kuvarsit oca niha ev geometrisi F1
kesiti iin gerek Bishop dairesel, gerek Carter dzlemsel ve gerekse Sarma kama tr yenilme analizlerinde ev alar ile emniyet katsaylar arasnda (R2>0,70 olduu iin) yksek derece ters orantsal bir iliki mevcuttur denilebilir.
ekil 6.23te ise niha ev geometrisi zerinden gerekletirilen Bishop
236
Mustafa zgr KESK N
1,65
Feke Niha ev F1 Kesiti

Bishop y = -0,0275x + 2,515 R2 = 0,9902
Bishop Carter Sarma
1,6
Carter y = -0,0245x + 2,35 R = 0,9942

2
Sarma y = -0,02x + 2,14 R2 = 0,9524
Emniyet Katsays, Fs
1,55
1,5
1,45
1,4
1,35 31 32 33 34
ev As, ()
35
36
37
38
39
ekil 6.22. Feke kuvarsit oca niha ev geometrisi F1 kesiti iin ev as-emniyet katsays ilikisi grafii.
1,4 1,2 Emniyet Katsays, Fs 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 5,5 6,0 6,5 Deprem iddeti 7,0 7,5
Feke F1 Kesiti Depremiddeti-Emniyet Katsays likisi
Bishop Carter Sarma
ekil 6.23. Feke kuvarsit oca niha ev geometrisi F1 kesiti iin deprem iddetiemniyet katsays ilikisi grafii.
237
Mustafa zgr KESK N
ekil 6.24te grld gibi Feke kuvarsit oca niha ev geometrisi F2
kesiti iin gerek Bishop dairesel, gerek Carter dzlemsel ve gerekse Sarma kama tr yenilme analizlerinde ev alar ile emniyet katsaylar arasnda (R2>0,70 olduu iin) yksek derece ters orantsal bir iliki mevcuttur denilebilir.
1,45
Feke Niha ev F2 Kesiti

Bishop y = -0,0175x + 1,935 R2 = 0,9761
1,40 Emniyet Katsays, Fs
Bishop Carter Sarma
Carter y = -0,016x + 1,833 R2 = 0,966 Sarma y = -0,017x + 1,821 R2 = 0,9966
1,35
1,30 1,25
1,20
1,15 29 30 31 32 33 ev As, () 34 35 36 37
ekil 6.24. Feke kuvarsit oca niha ev geometrisi F2 kesiti iin ev as-emniyet katsays ilikisi grafii. ekil 6.25te ise niha ev geometrisi zerinden gerekletirilen Bishop
238
Mustafa zgr KESK N
1,20
Feke F2 Kesiti Deprem iddeti-Emniyet Katsays likisi

1,00 Emniyet Katsays, Fs
Bishop Carter Sarma
0,80
0,60
0,40
0,20
0,00 5,5 6,0 6,5 Deprem iddeti 7,0 7,5
ekil 6.25. Feke kuvarsit oca niha ev geometrisi F2 kesiti iin deprem iddetiemniyet katsays ilikisi grafii.
239
7. SONULAR ve NER LER
Mustafa zgr KESK N
7. SONULAR ve NER LER Cam sanayinde kullanlmak zere, Cami Madencilik tarafndan iletilen Adana-Feke kuvarsit ve Mersin-Ovack kuvars kumta ocaklarnda, mevcut ve niha basamak ve evler zerinde, durayllk ile ilgili detayl arazi ve laboratuar incelemelerini ieren bu almada aada zetlenen sonulara ulalmtr. Feke ocanda gerekletirilen incelemelerde, az sayda krk ve atlak ile faya rastlanm ve bunlarn ok sk aralkta olmad gzlenmitir. Temel krk ve atlaklarn aklklarnn 1 mm ile yer yer 5-10 cmye ulatklar, boyutlarnn ou zaman basamak ortalama ykseklikleri olan 8 ile 10 metreyi gemedikleri ve boluklarn genelde kil iermeyip, anma sonucu tanmayla ve paralanma sonucu oluan birka mm boyutlu kuvarsit ve kireta paracklaryla dolu olduu gzlenmitir. Ovack ocanda ise yine, az sayda krk ve atlak ile faya rastlanm ve bunlarn ok sk aralkta olmad gzlenmitir. Temel krk ve atlaklarn aklklarnn 1-2 mm ile yer yer 10 cmye ulatklar, boyutlarnn ou zaman basamak ortalama ykseklikleri olan 10 ile 12 metreyi gemedikleri ve boluklarn az miktarda kil ile birlikte anma sonucu tanmayla ve paralanma sonucu oluan birka mm boyutlu kuvarsit ve kireta paracklaryla dolu olduu gzlenmitir. Feke kuvarsit ocan meydana getiren temel kireta birimlerinin yneliminin 207/66 G, kuvarsit birimlerinin ise 216/62 G olduu ve kaya ktleleri ierisindeki 3 temel sreksizlik yzeyinin ynelimlerinin 32.30, 81.10 ve 159.50, eimlerinin ise 75.60 D, 72.40 G ve 65.40 D olduu tespit edilmitir. Ovack kuvars kumta ocan meydana temel kireta birimlerinin yneliminin 75/38 G, pembe kireta birimlerinin 64/42 G ve kuvars kumta birimlerinin ise 70/45 G olduu ve kaya ktleleri ierisindeki 3 temel sreksizlik yzeyinin ynelimlerinin 100.40, 126.40 ve 25.50, eimlerinin ise 63.40 G, 72.80 K ve 78.60 D olduu tespit edilmitir.
240
Mustafa zgr KESK N
Feke kuvarsit ocanda yaplan lmlerde oca meydana getiren kireta birimlerinin sreksizlik yzeylerinin ortalama Schmidt sertlii deeri 15 ve kuvarsit birimlerinin sreksizlik yzeylerinin ortalama Schmidt sertlii deeri ise 35 olarak bulunmutur. Ovack kuvars kumta ocanda ise kireta birimlerinin sreksizlik yzeylerinin ortalama Schmidt sertlii deeri 15, pembe kireta birimlerinin sreksizlik yzeylerinin ortalama Scmidt sertlii deeri 22 ve kuvarsit birimlerinin sreksizlik yzeylerinin ortalama Schmidt sertlii deeri ise 38 olarak bulunmutur. Tilt deneyi sonucu Feke oca kireta birimleri iin snr kayma as deeri 49 ve kuvarsit birimleri iin ise 37 ve Ovack kuvars kumta oca kireta birimleri iin 44, pembe kireta birimleri iin 43 ve kuvarsit birimleri iin ise 41 olarak bulunmutur. Feke kuvarsit oca kireta birimlerine ait ortalama birim hacim arlk deeri 25,50 kN/m3, kuvarsit birimlerinin 21,56 kN/m3 ve Ovack kuvars kumta oca kireta birimlerinin 27,04 kN/m3, pembe kireta birimlerinin 26,59 kN/m3 ve kuvars kumta birimlerininki ise 21,99 kN/m3 olarak tespit edilmitir. Feke kuvarsit oca kireta birimleri iin ortalama nokta yk dayanm indeksi deeri 5,62 MPa, kuvarsit birimleri iin 3,50 MPa ve Ovack kuvars kumta oca kireta birimleri iin 5,62 MPa, pembe kireta birimleri iin 5,42 MPa ve kuvars kumta birimleri iin 3,50 MPa bulunmutur. Feke kuvarsit oca kireta birimleri iin ortalama tek eksenli basma dayanm deeri 66,30 MPa, kuvarsit birimleri iin 44,53 MPa ve Ovack kuvars kumta oca kireta birimleri iin 66,30 MPa, pembe kireta birimleri iin 64,21 ve kuvarsit birimleri iin 44,53 MPa bulunmutur. Makaslama mukavemeti deneyi sonucu Feke kuvarsit oca kireta birimleri iin ortalama kohezyon deeri 135,42 kPa, kuvarsit birimleri iin 288,14 kPa ve Ovack kuvars kumta oca kireta birimleri iin 138,17 kPa, pembe kireta birimleri iin 141,51 ve kuvars kumta birimleri iin
241
Mustafa zgr KESK N
339,12 kPa olarak bulunmutur. Feke oca kireta birimleri iin ortalama isel srtnme as deeri 21,5, kuvarsit birimleri iin 27,5 ve Ovack kuvars kumta oca kireta birimleri iin 24,6, pembe kireta birimleri iin 25,6 ve kuvars kumta birimleri iin 27,2 olarak tespit edilmitir. Ovack kuvars kumta oca mevcut iletme planndan alnan kesitlerdeki ev ykseklikleri ve alar zerinden yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 2,80, dzlemsel yenilme iin 2,73 ve kama tr yenilme iin 2,68 ile 146 m ykseklie ve 26 genel ev as ile 1A kesitinde elde edilmitir. Bu deerler evlerde denge iin emniyet katsaysnn snr deeri olarak kabul edilen 1,30 deerinin zerinde olduundan evler mevcut retim geometrisinde durayldr denilebilir. Deprem katsaylarn da hesaba katarak yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, 6,0 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 2,16, dzlemsel yenilme iin 2,10 ve kama tr yenilme iin 2,06 ile 146 m ykseklie ve 26 genel ev as ile 1A kesitinde elde edilmitir. 6,5 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,60, dzlemsel yenilme iin 1,56 ve kama tr yenilme iin 1,53 ile 146 m ykseklie ve 26 genel ev as ile 1A kesitinde elde edilmitir. Bu emniyet katsays deerleri, snr deer olarak kabul edilen 1,30un zerindedir. Yani evin 6,0 ile 6,5 arasnda iddete sahip bir depreme maruz kalsa dahi durayl kalabilecei grlmektedir. 6,5tan daha iddetli bir depremde ise ev duraylln yitirecektir nk daha byk iddetler iin emniyet katsays deerleri snr deerlerin olduka altna dmektedir. Ovack kuvars kumta ocanda 191 m yksekliindeki 1B kesitinde tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,70, dzlemsel yenilme
242
Mustafa zgr KESK N
iin 1,59 ve kama tr yenilme iin 1,52 ile 44 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem iddetinin 6,0 olmas durumunda tm analizlerde emniyet katsays deerleri snr deerin civarnda ve altnda, 6,5 olmas durumunda ise hemen tm yenilme analizlerinde emniyet katsays deerleri snr deerin altnda elde edilmitir. Bu durumda, 6,0-6,5 aras bir iddete sahip deprem olmas durumunda gelecekte bu kesitin alnd hat boyunca, tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir. Ovack kuvars kumta ocanda 2B kesitindeki 190 mlik niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,66, dzlemsel yenilme iin 1,60 ve kama tr yenilme iin 1,53 ile 39 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem iddetinin 6,0-6,5 arasnda olmas durumunda hemen tm yenilme analizlerinde, hesaplanan emniyet katsays deerleri snr deer civarnda ve altnda elde edilmitir. Bu durumda, 6,0 ve zerinde iddete sahip bir deprem olmas durumunda gelecekte bu kesitin alnd hat boyunca, tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir. Ovack kuvars kumta ocanda 3B kesitindeki 281 mlik niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,69, dzlemsel yenilme iin 1,62 ve kama tr yenilme iin 1,56 ile 37 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem iddetinin 6,5 olmas durumunda hemen tm yenilme analizlerinde, hesaplanan emniyet katsays deerleri snr deerin altnda elde edilmitir. Bu durumda, 6,5 ve zerinde iddete sahip bir deprem olmas durumunda gelecekte bu kesitin alnd hat boyunca, tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir. Ovack kuvars kumta ocanda 4B kesitindeki 303 mlik niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr
243
Mustafa zgr KESK N
yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,54, dzlemsel yenilme iin 1,49 ve kama tr yenilme iin 1,42 ile 37 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem iddetinin 6,0 olmas durumunda hemen tm yenilme analizlerinde, hesaplanan emniyet katsays deerleri snr deer civarnda elde edilmitir. Bu durumda, 6,0 ve zerinde iddete sahip bir deprem olmas durumunda gelecekte bu kesitin alnd hat boyunca, tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir. Feke kuvarsit oca mevcut iletme planndan alnan kesitlerdeki ev ykseklikleri ve alar zerinden yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 2,63, dzlemsel yenilme iin 2,56 ve kama tr yenilme iin 2,44 ile 107 m ykseklie ve 26 genel ev as ile E1 kesitinde elde edilmitir. Bu deerler evlerde denge iin emniyet katsaysnn snr deeri olarak kabul edilen 1,30 deerinin zerinde olduundan evler mevcut retim geometrisinde durayldr denilebilir. Deprem katsaylarn da hesaba katarak yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, 6,0 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 2,03, dzlemsel yenilme iin 1,97 ve kama tr yenilme iin 1,88 ile 107 m ykseklie ve 26 genel ev as ile E1 kesitinde elde edilmitir. 6,5 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,50, dzlemsel yenilme iin 1,46 ve kama tr yenilme iin 1,40 ile yine 107 m ykseklie ve 26 genel ev as ile E1 kesitinde elde edilmitir. Bu emniyet katsays deerleri, snr deer olarak kabul edilen 1,30un zerindedir. Yani ev 6,0 ile 6,5 arasnda iddete sahip bir depreme maruz kalsa dahi durayl kalabilir. 7,0 iddetinde bir deprem olmas durumunda dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 0,53, dzlemsel yenilme iin 0,52 ve kama tr yenilme iin 0,49 ile 107 m ykseklie ve 26 genel ev as ile E1 kesitinde elde edilmitir ve deerler snr deer olan 1,30un olduka altnda kalmaktadr. Her analiz iin de ancak 7,0 iddetinde bir deprem olmas durumunda evlerin bu geometride duraysz olduu grlmektedir.
244
Mustafa zgr KESK N
Feke kuvarsit ocanda F1 kesitindeki 148 mlik niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri 1,47, dzlemsel yenilme iin 1,42 ve kama tr yenilme iin 1,39 ile 38 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem iddetinin 6,0 olmas durumunda bile hemen tm yenilme analizlerinde emniyet katsays deerleri snr deerin altnda elde edilmitir. Bu durumda, 6,0 ve zerinde iddete sahip bir deprem olmas durumunda gelecekte bu kesitin alnd hat boyunca, tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir. Feke kuvarsit ocanda F2 kesitindeki 171 mlik niha ev ykseklii ve tahmini olarak artrlan ev alar zerinden deprem tehlikesinin olmad durumda yaplan dairesel, dzlemsel ve kama tr yenilme analizlerinden, dairesel yenilme tr iin en dk emniyet katsays deeri snr deer olan 1,30, dzlemsel yenilme iin 1,25 ve kama tr yenilme iin 1,21 ile 36 genel ev as ile elde edilmitir. Deprem olmadan bile hemen tm yenilme analizlerinde, hesaplanan emniyet katsays deerleri snr deer civar ve altnda elde edilmitir. Bu durumda evde F2 kesiti boyunca gelecekte tm yenilme trleri olas olarak geliebilir denilebilir. Bu durumda, oluturulacak ev asnn azaltlmasyla emniyet katsays deerleri dolaysyla durayllk artrlabilir. Her iki ocak iin de deprem olma olaslnn olmad durumlarnda gerekletirilen Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme analizleri sonucu elde edilen deerler yardmyla izilen ev alar ile emniyet katsaylar arasndaki grafikler zerinden bulunan korelasyon (ilgileim) katsays (R2) deerleri mevcut ve niha ev geometrileri iin olduka yksek elde edilmitir. Bu da bize ev alar ile emniyet katsaylar arasnda (R2=0,50-1,00 olduu iin) yksek dereceli ve pozitif ters orantsal bir ilikinin mevcudiyetini gstermektedir. Yani ev as arttka emniyet katsays dmekte dolaysyla durayllk azalmaktadr.
245
Mustafa zgr KESK N
Yine, her iki ocak iin de deprem olaslnn olduu ve eitli deprem iddetleri (6,0, 6.5 ve 7,0) iin gerekletirilen Bishop dairesel, Carter dzlemsel ve Sarma kama tr yenilme analizleri sonucu elde edilen deerler yardmyla izilen deprem iddeti ile emniyet katsaylar arasndaki grafikler zerinden bulunan korelasyon (ilgileim) katsays (R2) deerleri mevcut ve niha ev geometrileri iin olduka yksek elde edilmitir. Bu da bize deprem iddeti ile emniyet katsaylar arasnda (R2=0,50-1,00 olduu iin) yksek dereceli ve pozitif ters orantsal bir ilikinin mevcudiyetini gstermektedir. Yani depremin iddeti arttka emniyet katsays dmekte dolaysyla durayllk azalmaktadr. Degrs yazlm ile yaplan durayllk analizleri ise Feke kuvarsit ocan, niha durumdaki geometrisine gre 11 sektre ayrm ve ocan GD ynndeki 8 sektrde kayma meydana gelme olaslnn, tm sektrlerde ok kk hacimlerde dzlemsel yenilme olasl mevcut olmakla birlikte, yine kk hacimlerde 4 ve 6. sektrlerde yerel kama tr yenilme olaslnn mevcut olduu sonucuna ulalmtr. Yazlmla, Ovack kuvars kumta ocanda ise ocan KB ynndeki 9 sektrde kayma meydana gelme olaslnn ve tm sektrlerde ok kk hacimlerde dzlemsel yenilme olasl mevcut olmakla birlikte, yine kk hacimlerde 1, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22 ve 23. sektrlerde yerel kama tr yenilme olaslnn mevcut olduu tespit edilmitir. Yaplan durayllk analizleri, Feke kuvarsit ve Ovack kuvars kumta
ocaklarnda mevcut 70 ye yakn basamak ve 35-40 ocak genel ev as deerleriyle, ok byk hacimlerde ve tehlikeli boyutlarda olmamakla birlikte, kaymaya sebebiyet verebilecekleri tespit edilmitir. Bunun yerine eitli a aralklarnda yaplan emniyetli basamak as analizlerinden, basamak alarnn Feke kuvarsit oca iin 54 ve Ovack kuvars kumta oca iin 66nin zerine kmamas gerektii sonucuna ulalmtr. Niha ocak planlar zerinden eitli a aralklarnda yaplan emniyetli genel ev as analizleri sonucundaysa, Feke kuvarsit oca iin 24nin ve Ovack kuvars kumta oca iin 27nin zerine klmamas
246
Mustafa zgr KESK N
gerektii grlmtr. Ocaklarda, mevcut alar zerinden byk apta bir kayma olmamasnn nedeni ocaklarn her ikisinde de su gelirinin fazla ve sreksizliklerin boyutlarnn byk lekli olmamas olarak dnlmektedir. Ancak, daha emniyetli bir alma ortam iin yaplan analizler sonucu basamak alarnn Feke ocan iin 54 ve Ovack oca iin 66ye, niha genel ev alarnn ise Feke oca iin 24ye ve Ovack oca iin 27ye azaltlmas nerilmektedir.
247
KAYNAKLAR AASHTO-AMERICAN ASSOC. OF STATE HIGHWAY AND TRANSPORT: OFFICIALS, 1984. A Policy on Geometric Design of Highways and Streets. Washington-ABD. AASHTO-AMERICAN ASSOC. OF STATE HIGHWAY AND TRANSPORT: OFFICIALS, 1996. Standard Specifications for Highway Bridges. 16th Edition, Washington-ABD AASHTO-AMERICAN ASSOC. OF STATE HIGHWAY AND TRANSPORT: OFFICIALS, 1998. Rock Slopes. Washington D.C.-ABD, 265 s. ANDA, ., 2004. Ovack (Silifke) Kuvarsit Ak letmesinin Stabilite Deerlendirmesi. .. Yksek Lisans Tezi, Adana, 81 s. ARIOLU, E. ve TOKGZ, N., 2005. zml Problemlerle ev Stabilite Analizi.Evrim Yaynevi, stanbul, 417 s. ASHBY, 1971. Sliding and Toppling Modes of Failure in Models and Jointed Rock Slopes. Londra . Yksek Lisans Tezi. ATHANASIOU-GRIVAS, D., 1979. Probabilistic Evaluation of Safety of Soil Structures. ASCE, Journal of Geotech. Eng. Vol.105(GT9):109-115. ATHANASIOU-GRIVAS, D., 1980. A Relaibility Approach to The Design of Geotechnical Systems. Rensselaer Polytech. Instit. Research Paper, Transport. Res. Board Conf., Washington-ABD. BANDIS, S.C., 1993. Engineering Properties and Characterization of Rock Discontinuties. In Comprehensive Rock Engineering: Principles, Practice and Projects Vol.1: 155-183 s. BARTON, N.R., 1971. A Model Study of The Behavior of Excavated Slope. Londra . Doktora Tezi, 520 s. BARTON, N.R., 1973. Review of A New Shear Strength Criterion for Rock Joints. Eng. Geology, 7:287-322. BARTON, N.R., 1974. Review of A New Shear Strength of Filled Discontinuties in Rock. Norwegian Geotech. Inst., Pub. No:105.
248
BATH, M., 1978. Seismic Risk in Turkey - A Preliminary Approach, Elsevier Scientific Publishing Company, Amsterdam-Hollanda. BIENIAWSKI, Z.T., 1976. Rock Mass Classification in Rock Engineering. Exploration for Rock Eng., Proc. Symp., Vol.1:97-106. BISHOP, A.W., 1955. The Use of The Slip Circle in the Stabilty Analysis of Earth Slope. Geotechnique, 5:7-17. CANADA DEPT. OF ENERGY, MINES AND RESOUR. (DEMR), 1978. Pit Slope Manual. Ottawa-Kanada. COULOMB, C.A., 1773. Sur Une Application des Rgles de Maximis et Minimis a Quelques Problemes de Statique Relatifs a lArchitecture. Acad. Roy. Des Sciences Mewoires de Math. et de Physique par Divers Savans, Vol.7:343382 s. CSA-Canadian Standards Association, 1988. Design of Highway Bridges. CAN/CSA-56-88, Rexdale, Ontario-Kanada. DEERE, D.U. ve MILLER,R.P., 1966. Engineering Classification and Index Properties of Intact Rock. Tech. Report No:AFWL-TR-65-116, Kirkland Air Force Base, New Mexico-ABD. DEN ZC , F., 1970. Silifke Ovack Arasnda Madenci Ahmet Seluka Ait Kuvarsitik Gre Teekklleri Hakknda Rapor, Ankara. DERSHOWITZ, W.S. ve EINSTEIN, H.H., 1988. Characterizing Rock Joint Geometry with Joint System Models. Rock Mech. Rock Eng., 20(1):20-51. DORAMACI, S., 1998. Effect of Rock and Discontinuity Parameters on The Dynamic Stability of Rock Slopes. ODT Yksek Lisans Tezi, Ankara, 98 s. ERGUVANLI, K., 1994. Mhendislik Jeolojisi. Eren Ofset, stanbul, 590 s. ECS-EUROPEAN COMMITTEE FOR STANDARDIZATION, 1995. Eurocode 1: Basis of Design and Actions on Structures-Part I, Basis of Design. Central Secretariat, Bruselles. FECKER, E. ve RENGERS, N., 1971. Measurement of Large Scale Roughness of Rock Planes by Means of Profilograph and Geological Compass. Proceedings Symposium Rock Fracture, Nancy, 118 s.
249
FOOKES, P.G. ve SWEENEY, M., 1976. Stabilization and Control of Local Rock Falls and Degrading. Quart. J. Eng. Geo., 9:37-55. FROHLICH, O.K., 1955. General Theory of the Stability of Slopes. Geotechnique, 5:37-47. GLASS, C.E., 2000. The Influence of Seismic Events on Slope Stability. Bulletin Of SME, 89-96s. GOLDER, H.Q., 1972. The Stability of Natural and Man-made Slopes in Soil and Rock. Geotech. Practice for Stab. n Open Pit Min., AIME, New York-ABD, 79-85 s. GOODMAN, R.E., 1970. The Deformability of Joints in Determination of The InSitu Modulus of Deformation of Rock. Amer. Soc. Testing and Mater., Spec. Tech. Pub., No.477:174-196. GOODMAN, R.E. ve BRAY, J.W., 1976. Toppling of Rock Slopes. Proc. of Speciality Conf. on Rock Engng. for Foundations and Slopes, BoulderColorado ASCE, New York, Vol. 2:201234. GOODMAN, R.E., 1980. Introduction to Rock Mechanincs. John Wiley&Sons Pres, New York-ABD. GRIFFITHS, D.H. ve KING, R.F., 1988. Applied Geophysics for Geologists and Engineers. Second Edition, Pergamon Press, Oxford- ngiltere. HARR, M.E., 1977. Mechnanics of Paniculate Matter-A Probabilistic Approach. McGraw-Hill, New York-ABD, 543 s. HENCHER, S.R. ve RICHARDS, L.R., 1989. Laboratory Direct Shear Testing of Rock Discontinuities. Ground Eng., March, 24-31 s. HOEK, E., 1968. Brittle Failure of Rock. Rock Mech. n Eng. Practice, Wiley and Sons, Londra- ngiltere, 99-124 s. HOEK, E., 1970. Estimating the Stability of Excavated Slopes in Opencast Mines. Trans. Inst. Min. And Metal., 83:A133-139. HOEK, E. ve BROWN, E.T., 1980a. Hoek-Brown Failure Criterion. IMM, Londrangiltere. HOEK, E. ve BROWN, E.T., 1980b. Empirical Strength Criterion for Rock Masses. J. Geotech. Eng. Div., ASCE 106(GT9):1013-1035.
250
HOEK, E. ve BRAY, J., 1981. Rock Slope Engineering. IMM, Londra- ngiltere. HOEK, E., 1983. Strength of Jointed Rock Masses. Geotechnique, 33(3):187-223. HOEK, E. ve BROWN, E.T., 1988. Hoek-Brown Failure Criterion-1988 Update. Proc. 15th Canadian Rock Mech. Symp., Toronto-Kanada, 31-38 s. HOEK, E., WOOD, D. ve SHAH, S., 1992. A Modified Hoek-Brown Failure Criterion for Jointed Rock Masse. Proc. Rock Characterization, Symp. Int. Soc. of Rock Mech.: Eurock92, Londra- ngiltere, 209-214 s. HOEK, E., 1994. Strength of Rock and Rock Masses. ISRM News Journal, Vol.2(2):4-16. HOEK, E., KAISER, P.K. VE BAWDEN, W.H., 1995. Support of Underground Excavations in Hard Rock. Rotterdam, Balkema. HOEK, E., MARINOS, P. ve BENISSI, M., 1998. Appplicability of The Geological Strength Index (GSI) Classification for Very Weak and Sheared Rock Masses. The Case of The Athens Schist Formation. Bulletin of Eng. Geo. and Env., Vol.57(2):151-160. HOEK, E. ve MARINOS, P., 2000. Predicting Tunnel Squeezing. Tunnels and Tunnelling Int., Part I-II. HOEK, E., CARRANZA-TORRES, C. ve CORKUM, B., 2002. Hoek-Brown Failure Criterion - 2002 Edition. Proc. North Am. Rock Mech. Soc. Meeting, Toronto-Kanada, 267-273s. HOEK, E., 2007. Practical Rock Engineering. Web Edition of Rocscience.comwww.rocscience.com/hoek/pdf/Practical_Rock_Engineering.pdf. ISRM, 1981a. Rock Characterization, Testing and Monitoring; ISRM Suggested Method. Pergamon Pres, ngiltere. ISRM, 1981b. Suggested Methods for The Quantitative Description of Discontinuities in Rock Masses. Pergamon Pres, ngiltere, 211 s. ISRM, 1985. Suggested Methods for Determining Point Load Strength. Int. Journal of Rock Mech., Vol.22(2):53-60. ITASCA CONSULTING GROUP, 2000. UDEC (Universal Distinct Element Code). ITASCA CONSULTING GROUP, 2001. FLAC (Fast Lagrangian Analysis of Continua).
251
ITASCA CONSULTING GROUP, 2003. 3DEC (3-Dimensional Distinct Element Code). JAEGAR, J.C., 1970. The Behaviour of Closely Jointed Rock. Proc. 11th Symp. Of Rock Mech., Berkeley-ABD, 57-68 s. JANBU, N., 1954. Application of Composite Slide Circles for Stability Analysis. Proc. Europ. Conference on Stab. Of Earth Slopes, Stockholm- sve, 3:43-49. KARPUZ, C. ve H ND STAN, M.A., 2006. Kaya Mekanii lkeleri, Uygulamalar. Ankara. TMMOB Maden Mhendsileri Odas Yayn No: 116, Ankara, 346 s. KAYABALI, K., 2006. Kaya ev Mhendislii. Fersa Matbaaclk, Ankara, 437 s. KESK N, M.., 2005. Etude de la Stabilit des Talus et de la Fosse Finale et des Verses Steriles de la Carrire de Quartzite dOvack-Kargcak (Turquie). ENSMP Lisansst Projesi, Paris-Fransa,41 s. KILI, A.M., 1996. Analyse de la Stabilit des Talus de la Mine de Lignite dAfinElbistan (Turquie). ENSMP Doktora Tezi, Paris-Fransa, 165 s. KK, M.S., 2003. Ankara-Pozant Otoyolunun 322+550-323+100 km.leri (Nide) Arasndaki Kesiminin ev Stabilitesi Deerlendirmesi. Hacettepe niversitesi Yksek Lisans Tezi, Ankara, 83 s. LONDE, P., VIGIER, G. ve VORMERINGER, R., 1969. Stability of Rock Slopes-A Three-Dimensional Study. J. Soil Mech., Found. Eng. Div., ASCE, 95(SM1):235-262. MARINOS, P. ve HOEK, E., 2000. GSI-A Geologically Friendly Tool for Rock Mass Strength Estimation. Proc. GeoEng 2000 Conference, MelbourneKanada. MARSAL, R.J., 1967. Large Scale Testing of Rock Fill Materials. Journal of Soil Mech. Found. Div., ASCE-93, SM2, 27-44 s. MCCLAY, K.R., 1987. The Mapping of Geological Structures. Geological Society of London Handbook Series, 163 s. MEYERHOF, G.G., 1984. Safety Factors and Limit States Analysis in Geotechnical Engineering. Canadian Geotech. J., 21:1-7. MOHR, O., 1900. Welche Umstande Bedingen die Elastizitatsgrenze und Den Bruch Eines Materials. Z. Ver. Dt. Ing., Vol.44:1524-1577.
252
MORGENSTEN, N.R. ve PRICE, V.E., 1965. The Analysis of The Stability of General Slide Surfaces. Geotechnique, 15:79-93. NEWMARK, N.M., 1965. Effects of Earthquakes on Dams and Embankments. Geotechnique, 15(2):139-160. CAL, A., 1994. Computer-Aided Kinematic Analysis for Jointed Rock Slopes. ODT Yksek Lisans Tezi, Ankara, 121 s. PATTON, F.D., 1966. Multiple Modes of Shear Failure in Rock. Proc. First Symp. On Stab. in Open Pit Min., AIME, Vancouver-KANADA, 23-48 s. PENTZ, D.L., 1981. Slope Stability Anlaysis Tech. Incorporating Uncertainty in The Critical Parameters. Third Int. Conf. On Stab. in Open Pit Min., VancouverKanada. PETERSON, J.E., SULLIVAN, J.T. ve TATER, G.A., 1982. The Use of Computer Enhanced Satellite Imaginery for Geologic Reconnaissance of Dam Sites. ICOLD, 14th Cong. On Large Dams, Rio de Janeiro, Q53, R26, Vol.II:449471. PIERCE, M., BRANDSHAUG, T. ve WARD, M, 2001. Slope Stability Assesment at The Main Cresson Mine. Slope Stability in Surface Mining, Littleton:Soc. Min., Metallurgy and Exploration, Inc., 239-250 s. PRIEST, S. D. ve HUDSON, J. A., 1976. Discontinuity Spacing in Rock. Int. Journal of Rock Mech. Min. Sci. Geomech. Abstr., Vol.13:135148. PRIEST, S. D. ve HUDSON, J. A., 1981. Estimation of Discontinuity Spacing and Trace Length Using Scanline Surveys. Int. Journal of Rock Mech. Min. Sci. Geomech. Abstr., Vol.18:183197. ROBERDS, W.J., 1990. Methods of Developing Defensible subjective Probability Assessements. Transport. Res. Board, Annual Meeting, Washington-ABD. ROBERTS, D. ve HOEK, E., 1972. A Study of The Stability of A Disused Limestone Quarry Face in The Mendip Hills, England. Proc. First Int. Conference on Stability in Open Pit Mining, Vancouver-Kanada, 239-256 s. ROCSCIENCE, 2002. Phase Software. www.rocscience.com. ROCSCIENCE, 2002. Phases (Plastic Hybrid Analysis of Stress for Estimation of Support ) Software. www.rocscience.com.
253
ROHRBAUGH, J., 1979. Improving The Quality of Group Judgement: Social Judgement Analysis and The Delphi Technique. Organizational Behaviour and Human Performence, Vol.24:73-92. SARMA, 1979. Stability Analysis of Embankments and Slopes. J. Geotech. Eng. Div., ASCE 105(GT12):1511-1524. SAVELY, J.P., 1987. Probabilistic Analysis of Intensely Fractured Rock Masses. 6th Int. Cong. On Rock Mech., Montreal-Kanada, 509-514 s. SJBERG, J., 1999. Analysis of Large Scale Rock Slopes. Lulea . Doktora Tezi, sve, 682 s. SKEMPTON, A.W., 1948. The =0 Analysis for Stability and Its Theoretical Basis. Proc. Second Int. Conf. Soil Mech. Found. Eng., Rotterdam, Vol.1:72. STARFIELD, A.M. ve CUNDALL, P.A., 1988. Towards A Metthodology for Rock Slope Modelling. Int. Journal of Rock Mech., Vol.25:99-106. TAYLOR, D.W., 1937. Stability of Earth Slopes. J. Boston Soc. Civil Eng., 24, 197 s. TERZAGHI, K., 1950. Mechanisms of Landslides. Eng. Geology, Berkeley-ABD. TERZAGHI, K., 1962. Stability of Steep Slopes on Hard Unweathered Rocks. Geotechnique, Londra, Vol.12, No:4. TRANSPORTATION RESEARCH BOARD (TRB), 1999. Geotechnical Related Development and Implementation of Load and Resistance Factor Design (LFRD) Methods. NCHRP Synthesis No.276, Washinton-ABD, 69 s. ULUSAY, R. ve SNMEZ, H., 2002. Kaya Ktlelerinin Mhendislik zellikleri. TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas Yayn No: 60, Ankara, 243 s. WITTKE, W. ve LOUIS, E., 1972. Etude Experimentale des Ecoulements dEau dans un Masif Rocheux Fissur. Tochien Project, Formose. Geotechnique, Vol.21:29-42. WYLLIE, D.C., 1991. Rock Slope Stabilization and Protection Measures. National Symposium on Highway and Railway Slope Stability, Chicago-ABD. WYLLIE, D.C., ve MAH, C.W., 2004. Rock Slope Engineering: Civil and Mining. Taylor&Francis, New York-ABD, 480 s.
254
YET , C., 1988. Feke Dolay (Adana) Gmali Formasyonu, kak yesi Kuvarsitlerin Jeoteknik zellkleri. .. Aratrma Fonu I. Bilim Kongresi, 387-403 s.
255
ZGEM 6 Haziran 1977 tarihinde Hatay-Erzin de dodu. lk, orta ve lise eitimini Osmaniye de tamamlad. 1994 ylnda ukurova ni., Mh.-Mim. Fakltesi Maden Mh. Bl. ne girdi. 1998 ylnda, bu blmden mezun olarak ayn yl, ayn blmde yksek lisans eitimine balad. 2000 ylnda, ayn blme aratrma grevlisi olarak atand. 2002 ylnda yksek lisans eitimini tamamlad.
256
EKLER

6924

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

6924

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UKUROVA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

Mustafa zgr KESK N

MADEN MHEND SL ANAB L M DALI

ABSTRACT PHD. THESIS

: Normal Gerilme : Kayma Gerilmesi

R: Blok le Dzlem Arasndaki Makaslama Dayanm W: Arlk A: Yzey Alan

u: Kayma Yzeyine Dik Dorultuda Etki Eden Su Basnc

cm: Denge Durumu in Gereken Kohezyon

m: Denge Durumu in Gereken sel Srtnme As

n : Yenilme Dzlemindeki Normal Gerilme

C : Salam Kaya Paralarnn Tek Eksenli Basma Dayanm

ekil 3.11. Kayma dzlemlerinde srtnme, kohezyon ve su basnc etkilerini ieren

ekil 3.27. Yenilme an iin kesme dayanm parametreleri (, c) arasndaki iliki

ekil 3.33. Sreksizlikleri kohezyonlu malzeme ile dolmu, atlakl kayalara

ekil 3.34. Sonlu elemanlar yntemi iin gen ve dm noktalarnn

ekil 5.20. Kayma dzlemlerinde srtnme, kohezyon ve su basnc etkilerini ieren

ekil 6.20. Feke kuvarsit oca mevcut ev geometrisi iin ev as-emniyet

Mustafa zgr KESK N

Mustafa zgr KESK N

Mustafa zgr KESK N

Mustafa zgr KESK N

Mustafa zgr KESK N

Mustafa zgr KESK N

Mustafa zgr KESK N

Mustafa zgr KESK N

Mustafa zgr KESK N

Mustafa zgr KESK N

Mustafa zgr KESK N

3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N

ekil 3.1. Bir ak ocak iletmesinde ev as trleri.

3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N

ev tasarn yntemlerinin hepsinde temel zellik, makaslamann yzey

ev tasarmnda en yaygn yntem emniyet katsays olup, gerek kaya ve

deformasyonun hesaplanmas, ev tasarmndaki en

p, alan A ve kayma yzeyi zerindeki bloun arl da W ise, kayma dzlemi

3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N

ya da, p= olduunda Fs=1

ekil 3.3.(b)'de kayma dzlemi zerinde su ve ankraj kuvvetinden ileri gelen

ekil 3.4. Kayan ve devrilen bloklarn belirlenmesi.

Emniyet marjini ortalamas = r - d

3.23teki orandan bulunur.

ve deikenlik derecesini yanstan faktrlerle arplmasdr. Tasarm iin gereken

ij: elemann veya sistemin

ekil 3.5. Dzlemsel yenilme oluturan dzlemleri gsteren enine kesit.

ekilde, salverme yzeylerinin mevcut olduu varsaylr.

Fs = Direnen Kuvvet / Kaydran Kuvvet =

Formlde; A = (H + btans z) cosecp (3.29)

ev ykseklii H, ekme atla derinlii z olup, ekme atlann yeri ev

ev yzeyindeki ekme atla geometrisi iin kayan bloun arl;

ev duraylln etkileyen tek faktrn, ekme atla iindeki ve kayma

ev yzeyindeki yeralt suyu boalm don etkisiyle engellendiinde evde su

Genelde, ekme atlann ev st yzeyi veya n yzeyinde bulunduu ve

evin enine kesiti karlmak suretiyle bulunabilecei varsaylr. Ancak, ekme

ev kuru ya da neredeyse kuru (zw/z=0) olduunda, emniyet katsaysnn

3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N

ev tepe noktasnn gerisinde kritik ekme atlann konumu da Eitlik 3.39

3.2.1.5. Przl Bir Yzey zerindeki Kaymann Analizi

evin her yerinde sabit olmayan kesme dayanm parametreleri olmas

3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N

3.2.2. Kama Tipi Yenilme

3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N

3. EV DURAYLILII (STAB L TES ) ve ANAL Z YNTEMLER Mustafa zgr KESK N

evin toplam ykseklii (H) kaymann gelitii varsaylan arakesit izgisinin

ekilde ifade edilir. w w 3 (c A X + c B Y ) + ( A X) tan A + (B Y ) tan B rH 2 r 2 r