1.1.

Karl Marx ve atma Kuram Marxda toplumsal snflarn tanmn, snf mcadelesinden bamsz olarak ele almak mmkn deildir. Ona gre tarih, snflar aras bir mcadeledir. Toplumsal snflar da bu mcadelede yer alan en belirgin ve byk role sahip aktrlerdir.1 Snf kavram Marksist gelenekte esas olarak snf atmas ve deime analizlerinin ieriine yerletirilmiti. Snf, hem sermaye ve emein zt karlaryla olumu toplumsal gerilimlerin yapsal kaynaklarna, hem de bu gerilimlerle eklemlenen toplumsal kategorilere (bilinlilik ve rgtlenmenin deien oranlarna) iaret eder.2 Marx snf kuramnda ncelik, toplumsal snfta deil snflar arasndaki mcadelededir. Ona gre snflar tek balarna ele alnp incelenemezler. Snflar ancak arta el koymak iin girdikleri karlkl ilikiler erevesinde kavranabilirler. Dier taraftan toplumsal snflar oluturulmu kategoriler olarak deil, tarihsel kavramlar olarak incelenebilirler.3 Marxa gre snf, hangi cemiyette olursa olsun, mertebeli olarak mevcut bulunan gruplar ifade eder ve sosyal snflarn kayna da istihsal organizasyonunda bulunabilir. Ayrca bu sosyal snf kendi uuruna varr, dier sosyal gruplarla mnasebetinde ve onlarla mcadele iinde kendi birliini fark eder. Marxn doktrininin ikinci cephesi ise tarih felsefesidir; merkezinde snf kavram bulunan bu felsefeye gre her cemiyet, istihsal vastalarna sahip olan, siyasi hkimiyeti elinde bulunduran ve dierlerini istismar eden bir hkim snfa sahiptir. Sonuta kapitalist cemiyet gelitii lde eitli sosyal guruplar iki esas snf etrafnda kutuplarsa, burjuvazi ile proletarya arasnda mcadele olacaktr ve btn i bu iki gruptan birini tercih etme meselesinden ibarettir.4 Marx toplumu genel olarak tanmlar ekonomik etkenler zerinde durmaktadr. Ona gre toplumu ve toplumsal hadiseleri, belirleyen yegne etken ekonomik gtr. Zaman zaman marx snf ayrmn daha da ileri gtrerek snflar da kendi ilerinde katmanlara ayrd rnein burjuvay, mali aristokrasi, sanayi burjuvazisi, kk burjuvazi gibi ayrmlara gittii grlmektedir.5 retim aralarnn zel sahiplii ile snf ve snf atmas balamaktadr. zel sahiplik, yabanclam emein, iilerin doayla ve kendisi ile yzeysel

Enver zkalp, Sosyolojiye Giri. Ekin yay., Bursa, 2011, s.,277

Hayriye Erba, Fark/Kimlik, Snf, Editr, Hayriye Erba & M. Kemal Cokun & Deniz Yzak; Fark/Kimlik, Snf, EOS Yaynlar, Ankara, 2007, s.36 3 Metin zuurlu, Anadoluda Kresel Fabrikann Douu: Yeni ilik rntlerinin Sosyolojisi, Kalkedon yay., stanbul, 2008, s.24.
4 5

Aron, Raymmond, Snf Mcadelesi, (ev, Erol Gngr), Dergh Yaynlar, stanbul, 1992,s.51-68 Karl Marx, Fransada snf savamlar 1848-1850, (ev.Sevim Belli), Sol yay., Ankara, 1979, s. 250

ilikilerinin gerekli bir sonucudur (Marx, 1972, s.134). zel sahiplik yabanclam emek kavramnn analizinden derlenmektedir; yani yabanclam adam, yabanclam igc, yabanclam yaam ve soyutlanm insan. zel sahiplik yabanclam emein temeli ve sebebi gibi grnd halde, bundan ziyade ikincisinin sonucudur. Son aamada dngsel bir etki bulunmaktadr (Marx, 1972, s.134). Feodal toplumlar toprak ve zirai retim zerine kuruludur ve lordlar ve kleler olarak iki byk snf bulunmaktadr. Kleler ok az fakat kendi igcne sahip bulunmaktadrlar. Lordlar veya aristokratlar ise topraklarn sahibidirler. Marx iin burjuvazi ve proletarya eklinde iki temel snf olduu, dier ara snflarn zaman ierisinde ortadan kalkaca, yani bunlardan kk bir ksmnn burjuvaziye, dierlerinin de proletaryaya kayacaklar ifade edilmekle birlikte,6 onun hibir zaman sadece iki snfn var olacan sylemediini, az nce bahsi geen burjuvazi yda proletarya etrafnda bir kutuplamann da olacan da ak olarak ifade etmediini, ancak yalnzca sosyo ekonomik gelimelerin iki snf etrafnda kutuplamaya imkn vereceine inandn7 ifade edenler de olmutur. Kapitalizmin smrgeci doasnda, retim aralarnn veya fabrikalarn sahibi olan kapitalistler, iilerine sadece yaamalar iin ya da bunun altnda cret demektedir. Bu cret iilerin gerekte rettiklerinin altnda bir deerdir. Marxa gre, emek gcnn deeri emek gcn retmek, gelitirmek, korumak ve srdrmek iin gerekli ihtiyalarn deeri ile belirlenmektedir, fakat kullanm yalnzca alann fiziksel gc ve aktif enerjisi ile snrldr (1969, s.2). Artk deer isinin oluturduu deer ile onu srdrme maliyeti arasndaki fark olarak tanmlanmaktadr. Marx 1969daki almasnda artk deer oran ile ilgili su tanm yapmaktadr; dier tm koullar sabit olduunda, artk deer oran, emek gc deerinin yeniden retilebilmesi iin gerekli alma gnn blm ile kapitalistler iin kazanlan artk emek veya artk zaman arasndaki orandr (s.3). Marx insanlk tarihinin snf mcadeleleri tarihinden ibaret bulunduunu syler.8 Her cemiyet retim gleri ve retim ilikilerinin neticesi olarak ortaya kan snflar halinde organize olmutur.9 Yalnz snf, hibir zaman tek bir homojen birlik deil, tam tersine, benzer

Veysel Bozkurt, Deien Dnyada Sosyoloji, Ekin yay., Bursa, 2011, s.201 Aron, Raymmond, Snf Mcadelesi, (ev, Erol Gngr), Dergh Yaynlar, stanbul, 1992,s.57 Fndkolu, Z. F., Karl Marx ve Sistemi, tken Yaynlar, stanbul,1975, s.379 Trkdoan, O., Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, IQ Yaynlar, stanbul, 2004, s.399

8 9

bir ilevi, deerleri, zlemleri ve karlar paylaan bir gruplar yani fraksiyonlar kmesidir.10 Aslnda Marx, snf daha genel anlamda ekonomik olarak, mlkiyet ile olan ilikileri birbirine benzeyen insanlardan oluan ve bu adan da ya mlk sahibi olmayan ya da ayn mlk tipine sahip olan insanlar olarak tarif etmektedir.11 Marx 1946da yazd Alman deolojisinde insanlk tarihini ifade ettiimiz balamda kapsayan drt ayr toplum biimini saptamt, ilkel komnizm, antik ya da kleci toplum, feodalizm ve kapitalizm. Marx, bu toplum biimlerinin birbirlerini ne ekilde izlediklerini de aratrmtr ve her toplum biiminde, mlkiyete egemen olan ideolojilerin retici glerin gelimesine dayatt snrlamalar yznden yava yava bir takm elikiler ortaya ktna dikkat ekmitir. Bu elikiler tm toplumlarda (komnist toplum hari) iblm rgtlenmesiyle yaratlan snflar arasnda ortaya kan art deer -Bir rn retilirken onun retiminde yer alan btn elerin pay karldktan sonra geriye kalan eydir.12 Art deer olanan ise, iinin kendini geindirme deerinin(zaruri emek) normal artlarda, allan saat toplamndan daha fazla zamanda retilmesi gerekliliidir.13 Marx mlkiyet esasna dayal olarak kapitalist toplumlar da burjuvazi ve proletarya olarak tanmlad iki snfl bir toplum modeli ierisinde dnerek insanln esas tabiatn gerekletirecei bir komnist topyaya doru evrimletii bir tarih kuram gelitirmitir.14 Marxn snf kuram, grld gibi, yalnzca toplumsal yap kuram deil ayn zamanda da deiim kuramdr.15 Nitekim Marxn kapitalist toplumlar iin sermayenin bymesi ve proletaryadaki art ayn srecin zt olsa bile birbirine bal sonular olarak grnmektedir16 ifadesi de srecin devam ettiine ve ii snfnn oluumuna dair belirlemesine iaret olarak grlebilir. Marx bir sosyal snftan bahsedebilmek iin ifade edilen hususlarn haricinde kendi birliklerinin uuruna vararak kendisini dier snflara kar yrtecei bir mcadele alannda gren bir anlayn olmas gerektiini savunur.17

10

Swingewood, A., Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, (ev, Osman Aknhay). Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1998, s.112 11 Wallace, A. R. & Wolf, A., ada Sosyoloji Kuramlar, Klasik Gelenein Gelitirilmesi, (ev, Leyla Elburuz & M. Rami Ayas). Punto Yaynlar. zmir, 2004, s. 97-98 12 Ozankaya, . (1979), Toplumbilime Giri, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1979, s.135 13 Marshall, G. (2003), Sosyoloji Szl, (ev, Osman Aknhay & Derya Kmrc). Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2003, s.184 14 Marshall, G., Sosyoloji Szl, (ev, Osman Aknhay & Derya Kmrc). Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2003, s.478 15 Wallace, A. R. & Wolf, A., ada Sosyoloji Kuramlar, Klasik Gelenein Gelitirilmesi, (ev, Leyla Elburuz & M. Rami Ayas). Punto Yaynlar. zmir, 2004, s. 97 16 Munck, R., Uluslararas Emek Aratrmalar, (ev, Cenk Aygn), teki Yaynlar, Ankara, 1995, s.53 17 Aron, Raymmond, Snf Mcadelesi, (ev, Erol Gngr), Dergh Yaynlar, stanbul, 1992,s.52-53

Herhangi bir sosyal kategorinin snf saylabilmesi iin bu kategorideki insanlarn sadece retim vastalar bakmndan ayn durumda bulunmas (objektif snf mevkii) yetmez, ayn zamanda bu grubun kendini baka gruplardan ayr tutmas ve onlarla zt menfaat ilikileri iinde olduunu bilmesi (sbjektif snf uuru) da gerekir.18 Burada ifade edilen kendinde snf ile kendisi iin snf ayrm, Marksist literatrdeki dier adyla snf yaps ile snf oluumu arasndaki ayrma tekabl etmektedir. Bu hususta Wright unu ifade eder: Klasik Marksizmde genel olarak snf yaps ile snf oluumu arasndaki ilikinin grece sorunsuz olduu dnld. Bilhassa ii snf analizinde, yapsal olarak tanmlanan proletarya ile mcadele iindeki kolektif bir aktr olarak proletarya arasnda birebir iliki olduu varsayld ou zaman. i snfnn kendinde yapsal olarak belirlenmi snftan kendisi iin mcadeleye girimi snfa dnmesi, przsz ve sorunsuz bir sre olmayabilecekse de kanlmaz bir sreti. Bu belirlenimcilie kar kan Wright: Snf yaps, tek bir snf oluumu modeli dourmaz; daha ziyade o, farkl trlerdeki snf oluumlarna temel olan olaslklar belirler der.19 Sonuta Marxa gre; kendisi iin olan snf, devrimci bir parti olarak politik rgtlenmesini gerekletirerek kapitalist sistemin kne yol aacakt. Grld gibi Marx, snf ilikilerinin kltrel, ideolojik ve eitsel zelliklerinin nemini kabul etmekle birlikte, kapitalist toplumun ekonomik rgtlenmesine ve snflarn ekonomik adan tanmlanmasna zel bir nem atfetmitir. Bu noktada da Marx, genelde, snf iindeki stat farkllamalarn nemsiz, geici ya da ekonomik adan retilmi olarak ele ald.20 Hlbuki gnmzde emek genel kategorisinin, emek hizmetlerini satanlarn piyasa durumlarndaki deimeleri ve sahip olduklar yaam frsatlarn yanstamayacak kadar geni kapsaml olduunu grmekteyiz. Snf atmasnn merkezka glerinin btn ara tabakalar ya bir tarafa ya da dierine itmesiyle burjuvazi ile proletarya arasndaki boluun giderek daralmas durumu ortaya kmamaktadr. Ayrca dier adan modern korporasyonlarn ortaya k ve mlkiyet ile denetimin birbirinden ayrlndan sonra artk ayr bir kapitalist giriimciler snfnn var olmad eklinde grlerde vardr. Bu gelimenin kendisi snf

18 19

Aron, Raymmond, Snf Mcadelesi, (ev, Erol Gngr), Dergh Yaynlar, stanbul, 1992,s.58 Wright, E. O., A General Framework for the Analysis of Class Structure, Derleyen, Wright, M.; The Debate on Classes, London-Newyork Verso, New York, 1998, s.,29 20 Turner, S. B., Stat, (ev, Kemal nal), Doruk Yaynlar,Ankara, 2000,64

egemenliinin temel gerei olarak mlkiyet haklarnn alnmasna kar menajeryel (ynetsel) otoriteyi karan eitli kuramlarn retilmesine esin kayna oldu.21 Marksist atma kuramna yneltilen eletirilerin zellikle ii snfnn gnmzde ald konumlanmaya ynelik olmasnn yannda Marksist felsefenin ii snfna bitii kymet hkmlerine ynelik olduunu da gryoruz. Marxn zellikle Hegelin felsefesinden yola karak ekonomik merkezli uyarlamas olan yabanclama kavram da sosyolojisinde deerlendirilmeye deer. Yabanclama kapitalizmin toplumsal ve iktisadi dzenlemelerine ikin olan nesnel bir durumdur.22 yle ki; Marx, snf toplumunun smr ve yapay bilinlilii beslemekten baka, bu toplumun ekonomik hayatnn yapsnn yabanclamay yarattna inanr. blm, zel mlkiyet kurumu ve ticari ilikilerin btn nakit para balantlar, insanlar yalnz rettiklerine ve retim iine kar deil, kendilerine ve arkadalarna kar da yabanclatrr.23 Emek gc insanl -tr olmay- tanmlar; bu ekilde ihtiyalarn karlanmas insanlarn yetilerini ve potansiyelini gelitirir. Fakat retimin tm biimleri nesnelemeyle sonulanr ve insanlar bu srete, kendi yaratc yeteneklerinin somut rnleri olan, ancak yaratclarndan fiilen ayrlmaya balayan mallar imal ederler. Yabanclama, ite insanln trsel varlyla nesnelemesinin kapitalizmde brnd arpk biimidir.24 Grld gibi; emein kendisi gibi, emein yabanclamas da, Marx iin, sadece dnsel ya da tinsel alanda deil, insann fiziksel varolu ve maddi retim dnyasnda yer alan bir sretir. Yabanclam emek, baz insanlara bakalarnn zorladklar bir alma, zgr yaratc etkinlie kart olarak zoraki emektir; ayrca, ii tarafndan onunla retilenlere, bakalarnca, yani retim sisteminin efendilerince el konulan emek trdr.25 Marksist atma kuramnda ii snf ise bu noktada insanl yitirtiyor olmann bilincindedir ve bu sorunun stesinden gelmenin yollarn arayan tek snftr. i snf, deyim

21

Bottomore, T. & Nisbet, R, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, (ev, Mete Tunay & Aydn Uur), Ayra Yaynlar, Ankara, 2002, s.,601 22 Marshall, G., Sosyoloji Szl, (ev, Osman Aknhay & Derya Kmrc). Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2003, s.798 23 Wallace, A. R. & Wolf, A., ada Sosyoloji Kuramlar, Klasik Gelenein Gelitirilmesi, (ev, Leyla Elburuz & M. Rami Ayas). Punto Yaynlar. zmir, 2004, s. 104 24 Marshall, G., Sosyoloji Szl, (ev, Osman Aknhay & Derya Kmrc). Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2003, s.798 25 Bottomore, T. & Nisbet, R, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, (ev, Mete Tunay & Aydn Uur), Ayra Yaynlar, Ankara, 2002, s.,131

yerindeyse, metann kendine yabanclamasdr, fakat kendine yabanclaarak bir eletirel devrimci bilin, bir snf bilinci gelitirir.26 Bottomore tarafndan aktarlan Marxn u szyle atma kuramnn temel bak asnn alt yap ve st yap balamnda cereyan ettiini ve sonucun ise kanlmaz bir sonu gibi sunulduunu gryoruz. yle ki kuramn insana bak as da, grdmz gibi, insann kurtuluu, yabanclama gibi hmanist kavramlarn bu dzlemde ifade edilen yorumlarnda bilinli insan znesini zellikle kitlesel katlml bir varlk anlayyla kendisine dayanak yapyor. Yaptklar toplumsal retimde insanlar kanlmaz ve iradelerinden bamsz belirli ilikilere girerler: Bu retim ilikileri, onlarn maddi retim glerinin gelimesinin belirli bir aamasna karlktr. Bu retim ilikilerinin tm, toplumun ekonomik yapsn, yani belirli toplumsal bilin biimlerinin karlk olduu ve yasal ve siyasal st yaplarn ykseldii gerek temeli oluturur. Maddi yaamn retim tarz, yaamn toplumsal, yasal ve tinsel srelerinin genel niteliini belirler Gelimelerinin belirli bir aamasnda, toplumdaki maddi retim gleri var olan retim ilikileriyle ya da ayn eyin yasa diliyle anlatmndan baka bir ey olamayan- o zamana dek iinde iledikleri mlkiyet ilikileriyle atrlar O zaman bir toplumsal devrim dnemi balar.27 Bu toplumsal devrim dneminin mant ii snfnn insannda kendisini gsterir. nk cretli ii, i gcn satan ve kahramanlatran ve bylece de kiiselletirilmi bir meta olmasyla burjuva toplumunun anatomisi haline gelir. Sonuta savunaca zel bir kar olmayan evrensel bir katman olarak, ii snfnn kendini zgrletirmesiyle, zel kapitalist ekonomi ve zel mlkiyetle birlikte, insan varoluunun niteliklerinin temel elerini oluturan zel tarz da sona ermektedir. Bu sorun, evrensel insan topluluunda, tm yelerin katld toplumsal ekonomi ve toplumsal mlkiyetle alr. Burjuva bireyinin saf bamszl, yerel toplumun en kk formlar topluluu, ya da bireyler arasndaki dolaysz ilikiler olmayan, ama kamu yaamnn topluluu durumunda olan toplumun en ileri aamada sahip olduu olumlu zgrlkle yer deitirir.28 Genel anlamda Marxn bu zmlemelerine eletiriler gelmitir. Marx dinin felsefi eletirisini stlenir, sonra politik eletirisini daha sonra da felsefeyi, politikay ve tm dier ideolojileri. Tabi ki onun bu eletirilerinde temel k noktasnn ekonomi oluu birok adan dinin ve farkl birok ideolojinin insana bak asn yaralamaktadr. Ama sosyolojinin ierisinde kuramsal bir bak as olarak grlen Marksizmin zellikle ii snfn ierisine
26 27

Lwith, K., Max Weber ve Karl Marx, (ev, Nilfer Ylmaz), Doruk Yaynlar, Ankara, 1999, s.,161 Bottomore, T. & Nisbet, R, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, (ev, Mete Tunay & Aydn Uur), Ayra Yaynlar, Ankara, 2002, s.,132 28 Lwith, K., Max Weber ve Karl Marx, (ev, Nilfer Ylmaz), Doruk Yaynlar, Ankara, 1999, s.,163

soktuu tarihi bir etken unsur anlayyla belirlenen yapsyla mcadele meydan birok dzlemde taraftar bulmutur. Dini adan soyutlanan ii snf kendisine verilen ve Marxta ifadesini bulan ideoloji tarafndan desteklenmeye devam etmekle birlikte zellikle Marxn kendi dneminde zamannn ruhunu aksettiren bir yaplanmay gnmzde pek mmkn grmemekteyiz. Kuramsal adan ii snfnn tarih konumunu aksettirmekle birlikte zellikle temelde insan ngrsnden balayarak dine bitii rol haksz bir durum arz etmektedir. i snfnn toplumsal konumunu iyiletirmeye ynelik olarak yapt ezenler ve ezilenler balamndaki mcadele vurgusu sadece ekonomik bir k noktasyla

salanmamalyd. Ayrca kltr ve ideolojiyi ekonomik altyapnn bir yansmas olarak gren Marxa karn ada toplumbilimciler genellikle st yapnn kendi bana ayn nemde olduunu dnrler. Nitekim Avrupada ki birok Yeni-Marx da, kltrel faktrlerin, snf eitsizliini srdrmekte ve gizil olarak devrimsel deiimi yaratmakta bamsz bir rol oynadna inanmaktadrlar.29 Dier adan Marxn snf mcadelelerinin sonucunu bir khin gibi belirlemesi de nemlidir. Aronun da ifade ettii gibi bu gereklememitir. zellikle Rusya uygulamas bunun rneini oluturmaktadr.30 Marx snf kuram, retim aralarnn mlkiyeti ve arta el koyma gibi iktisat bilimine ait kavramlara yaslanmakla kalmaz, smren ve smrlen iki temel snf arasndaki ilikinin iinde yer ald toplumun ana fay hattn oluturduunu ileri srerek, iktisadi ilikinin ayn zamanda toplumsal bir iliki olduunu da belirtmi olur. Onun teorisi smr temeline dayanr ve atma esasn ierir. Bu smrgecilik, dier snflarn baskn snf ykmak iin kendi karlarn belirlemelerine ve kendi karlarn ne karan bir dzen kurmalarna sebep olmaktadr. Kapitalizm baskn snf olan ii snf tarafndan yklacaktr. Sosyal snf oluumunu ekonomiye yani gce, zenginlie balayan bu grte, ekonomik gcn sahibi olan burjuvazi, sosyal yaam koullarn belirlemekte, proletarya, yani ekonomik g sahibi olmayan grup belirlenen bu yaam koullarna uymak ve elindeki ile yetinmek durumundadr. Fakir, gsz grubun tercih hakk elinden alnmakla birlikte yaama hakk da kstlanmaktadr. Proletarya yaayabilmek iin almak durumundadr. Bireysel tercih, karar verme zgrlkleri sz konusu deildir. Bireylerin kendilerine zel yaam biimleri bulunmamaktadr. Bu anlamda, bu dnemde ancak temel ihtiyalarn kitlesel pazarlamas mmkn olabilmektedir. Bu da ok byk olmayan baskn snf tarafndan kontrol edilmektedir.
29

Wallace, A. R. & Wolf, A., ada Sosyoloji Kuramlar, Klasik Gelenein Gelitirilmesi, (ev, Leyla Elburuz & M. Rami Ayas). Punto Yaynlar. zmir, 2004, s. 105 30 Aron, R. , Sanayi Toplumu, (ev, E. Grsoy), Dergh Yaynlar, stanbul, 1997, ?????