You are on page 1of 181

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2367 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1364

VIII-XIII.YZYILLAR TRK EDEBYATI


Yazarlar Prof.Dr. Mehmet LMEZ (nite 1) Prof.Dr. Adnan KARASMALOLU - Yrd.Do.Dr. smet ANLI (nite 2) Prof.Dr. Zhal LMEZ (nite 3) Prof.Dr. Kemal YAVUZ - Prof.Dr. Adnan KARASMALOLU (nite 4) Prof.Dr. Kemal YAVUZ (nite 5, 7) Prof.Dr. Aysu ATA (nite 6)

Editrler Prof.Dr. Kemal YAVUZ Yrd.Do.Dr. smet ANLI

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Atilla Tekin Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat ISBN 978-975-06-1041-7

1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.100 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011

indekiler

iii

indekiler
nsz .................................................................................................................... vi

VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat ...............................................................................
GR: GKTRKLERN KISA TARH ............................................................... TRK EDEBYATININ EN ESK RNEKLER ..................................................... GKTRK DNEM TRK EDEBYATI .............................................................. Kl Tigin Yazt (684-731) .......................................................................................... Bilge Kaan Yazt (683-734)...................................................................................... Tunyukuk (Tonyukuk) Yazt ..................................................................................... Yenisey Yaztlarndan Birinci Altn Kl Yazt ......................................................... Eski Trk Yaztlarnn Edeb Deeri ......................................................................... Orhon Yaztlar zerine Yaplan Yaynlar ................................................................ UYGUR DNEM TRK EDEBYATI ................................................................... Uygurlarn Ksa Tarihi ................................................................................................ ESK UYGUR EDEBYATI ........................................................................................ BUDST UYGUR EDEBYATI .................................................................................. Anlatlar, Masallar ...................................................................................................... Stralar.......................................................................................................................... Abhidharma Metinleri................................................................................................. Vinayalar ...................................................................................................................... Tvbe Metinleri ............................................................................................................ By Metinleri ............................................................................................................ MANHEST UYGUR EDEBYATI ......................................................................... HRSTYAN UYGURLARA AT METNLER ...................................................... DNDII UYGUR EDEBYATI ................................................................................. Irk Bitig ......................................................................................................................... ESK UYGUR R .................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm .................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ........................................................................................... Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................

2
3 4 5 5 7 7 8 10 13 14 14 14 14 14 16 18 18 18 19 19 22 23 24 25 29 30 31 31 33

1. NTE

Arap ve Fars Edebiyatlar .............................................................. 34


GR: ARAPLARIN KISA TARH ....................................................................... ARAP EDEBYATI ..................................................................................................... Cahiliye Dnemi ........................................................................................................ slam Dnem .............................................................................................................. Emevler Dnemi ....................................................................................................... Abbs ve Endls Emevleri Dnemi ..................................................................... k Dnemi ............................................................................................................ Yeni Arap Edebiyat (Modern Dnem) ................................................................... ARAP EDEBYATINDA NAZIM EKLLER VE NESR .................................... Nazm ekilleri ........................................................................................................... Nesir Trleri ve Nesir Tr Eser Yazlan Alanlar ................................................... RANIN KISA TARH ............................................................................................ 35 36 36 37 37 38 39 39 39 39 40 43

2. NTE

iv

indekiler

FARS (RAN) EDEBYATI ........................................................................................ Fars Edebiyatnda Grlen sluplar ........................................................................ TRK EDEBYATINDA ETKS OLAN FARS AR VE YAZARLARI ............ Firdevs ......................................................................................................................... Genceli Nizm ............................................................................................................ Ferdddn-i Attr ....................................................................................................... Sad-i iraz .................................................................................................................. Hfz- iraz ................................................................................................................ Cm (Molla Cm) ..................................................................................................... Cmnin Eserleri .................................................................................................. zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ........................................................................................... Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................

44 44 46 46 47 48 50 51 52 52 55 57 58 58 59 61 62 62 62 62 65 70 71 72 73 76 76 78 79 81 82 82 83

3. NTE

Karahanl Dnemi Trk Edebiyat................................................. 60


GR: KARAHANLI DEVLETNN KISA TARH ............................................ KARAHANLI DNEM TRK EDEBYATI ......................................................... Karahanl Trkesi (XI-XIII. yzyllar) .................................................................... KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER ........................................... Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig .................................................................. Kutadgu Biligin Edeb Deeri ve erii .................................................................. Kagarl Mahmud ve Eseri Divan Lugatit-Trk ................................................... Divan Lugatit-Trkn Edeb Deeri ve erii ................................................... Hece lsyle Yazlm Manzumeler .................................................................... Aruz lsyle Yazlm Manzumeler .................................................................... Edib Ahmed Yknek ve Eseri Atebetl-Hakyk ................................................. Atebetl-Hakykn Edeb Deeri ve erii ......................................................... Karahanl Trkesiyle Yazlm Kuran Tercmeleri .............................................. zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................

4. NTE

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat.............................................................. ................. 84
GR: TRKLERN ANADOLUYA GEL ........................................................ Anadolu Seluklular .................................................................................................. XII-XIII. YZYILLARDA ANADOLUDA GELEN EDEBYAT ..................... Anadoluda Yazlan lk Farsa Eserler ....................................................................... ANADOLUDA TRKEYE YNEL VE TRK EDEBYATININ NCLER .................................................................................................................. Trk Edebiyatnn Anadoludan nceki Genel Durumu ...................................... Anadolu Seluklular Dneminde Genel Edeb Durumu ...................................... Anadoluda Trkeye Yaklam ve lk Trke Eserlerin Yazlma Sreci ............... Anadoluda Trkenin nderleri .............................................................................. Anadoluda Yazlan lk Trke Eserler ...................................................................... Kark Dilli Eserler ...............................................................................................

85 85 87 87 89 89 90 91 92 95 96

indekiler

zet ................................................................................................................................ 98 Kendimizi Snayalm .................................................................................................... 99 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................................................... 100 Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................. 100 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 101

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk Edebiyat ............................ 104
GR ............................................................................................................................ MEVLN CELLEDDN- RM ....................................................................... Mevlnnn Edeb Kiilii ve Eserleri ...................................................................... Mevlnnn ve Mesnevsinin Trk Edebiyatndaki Yeri ...................................... SULTAN VELED ......................................................................................................... AHMED FAKH .......................................................................................................... DNDII (L-DN) KLSK TRK RNN LK RNEKLER .................... HOCA DEHHN ...................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................

5. NTE

105 105 108 113 115 118 120 120 123 125 126 126 127 131 133 136 136 137 139 141 143 143 145 146 147 148 150 151 152 153 157 157 158 162 167 173 174 175 175

Harezm-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat......................................130


GR: HAREZM VE TARH ................................................................................. HAREZM TRKES ................................................................................................ HAREZM TRKES ESERLER ............................................................................ Zemaher ve Mukaddimetl-Edebi ....................................................................... Rabgz ve Ksasl-Enbiys ..................................................................................... slm ve Munl-Mrdi .......................................................................................... Kerderli Mahmud b. Ali ve Nehcl-Ferdsi ......................................................... HAREZM-ALTIN ORDU TRKES ESERLER ................................................ Kutb ve Hsrev rni .............................................................................................. Harezm ve Muhabbet-nmesi .................................................................................. Hsm Ktib ve Dsitn- Cumcumas .................................................................... Mirc-nme ................................................................................................................ zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavrulabilecek Kaynaklar .............................................................. MEVLNNIN TRKE VE FARSA-TRKE BEYTLER ......................... Mevlnnn Trke Beyitlerinden rnekler ........................................................... Mevlnnn Farsa-Trke Mlemm Beyitlerinden rnekler ........................... SULTAN VELEDN TRKE MANZUMELER ................................................. HOCA DEHHNNN RLERNDEN SEMELER ........................................ Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................

6. NTE

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler.............................156

7. NTE

vi

nsz

nsz
Sevgili renciler, Trk edebiyat, Trk milletinin tarih sahnesine kt topraklarda domu ve bu milletin tarihte oynad rollere gre gelierek devam etmitir. Bu itibarla edebiyatmz ilk defa szl ekilde ortaya kmsa da tarihte rastladmz yazl metinler sekizinci yzylda, bugn Moolistan snrlar iinde bulunan Orhun nehri boyunda ve evresinde dikilmi olan Orhun Abideleridir. Bu yazlardaki Trkenin edeb bir dil olmas, dilimizle ilgili belgelerin daha ncelere gtrlebilecei fikrini de beraberinde getirmitir. Gktrk Abideleri ile balayan Trk dili, Trklerin batya ekililerinde yeni yeni kltr merkezleri kurmalar ile, eitli edeb verimlerin ortaya kmasna da zemin hazrlamtr. Bu coraf farkllamalar, din ve kltrel araylar zamanla Trk edebiyatnda da bir eitlilik ve zenginlik ortaya karmtr. Orhun blgesinin bilinen ilk kltr merkezi oluu, daha sonra Uygur Trklerinin ortaya koyduu edeb verimler, Trklerin slam dinini kabul etmeleri ile Karahanl devletindeki edeb faaliyetler, coraf saha itibariyle, hep douda gereklemitir. slam devre girerken douda Karahanl ve Gazne devletleri, hemen arkasndan tarih sahnesine kan Byk Seluklu Devleti ile Trk corafyas da batya doru bir genileme gstermitir. Douda in, batda Bizans snrlarna dayanan bu corafyada Trk dili de kendine gre bir gelimenin iinde olmutur. Byk dil bilgini Kagarl Mahmud yazd Divan Lugatit-Trk adl eserinde Trkenin bu durumuna yer vermi, zellikle iki edeb ivenin varlna iaret etmi ve bunlar douda Karahanl, batda Ouz Trkesi olarak gstermitir. Karahanl Trkesindeki edeb faaliyetler Gktrk Trkesinin bir devam olarak ve ilk slam eserleri de iine alarak varln srdrmtr. Bu edeb faaliyet, devletin 1210 yllarnda kne kadar srmtr. Ancak bundan sonra Kuzey-Dou Trkesi eklinde devam ederek yeni kltr merkezlerinde yeni edeb verimleri de beraberinde getirmitir. Harezm-Altnordu blgesi, bu kltr merkezlerinin banda geldii gibi, Ouz ve Dou Trkelerinin birlikte yaad bir yer olmutur. Kuzey Trkesi, Kpak Trkesi olarak devam ederken Dou Trkesi de aatay Trkesi ad ile kendini gstermitir. aatay Trkesi ile Semerkand, Buhara, Herat gibi kltr ve hkmet merkezlerinde yeni edeb eserler yazlmtr. Bu ive daha ziyade Orhun, Uygur ve Karahanl devrini iine alan Eski Trkenin devam ve daha gelimi ekli durumundadr. XV. yzyln byk airi Ali ir Nev ile en parlak devrini yaayan aatay Trkesi, XVI. yzyla bu ekilde girmitir. te douda yer almas sebebi ile Dou Trk Edebiyat diye adlandrdmz edebiyat budur. XIII. yzylda eserlerini vermeye balayan Ouz Trkesi de Azerbaycan ve Osmanl corafyasnn dili durumundadr. Trkenin bu kolu Trkln XXI. yzyla kadar kesintisiz devam eden en byk edeb dilidir. Bu dille gelien edebiyat, batda yer almas sebebi ile kitabmzda Bat Trk Edebiyat eklinde belirtilmitir. Btn bunlarn yannda Trklerin komu olup temasta bulunduklar, gitgide i ie yaadklar Mslman milletler de bulunmaktadr. Trkler slam dinini kabul ettiklerinde, dillerini ve edebiyatlarn da birlikte getirmiler, bu dinin deerlerini benimsemiler ve inanlar dorultusunda yeni edeb verimler ortaya koymulardr. Bu edeb verimlerde Arap ve Fars edebiyat ile karlkl ilikiler olumu ve bu milletlerin edebiyatlarndan etkilenmilerdir. te elinizdeki eser, bu bilgiler dorultusunda, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Program ikinci snflar iin VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebi-

nsz

vii

yat Ders Kitab olarak hazrlanmtr. Yedi niteden meydana gelen bu kitapta her nitenin kim veya kimler tarafndan yazld ayr ayr belirtilmitir. Kitabn 1. nitesinde VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat olarak Gktrk ve Uygur dnemi anlatlmtr. 2. nitede Arap ve Fars Edebiyatlar verilmi; 3. nitede Karahanl Dnemi Trk Edebiyat ortaya konmutur. 4. ve 5. nitede XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat yani Anadoluda ortaya kan edebiyat zerinde durulmutur. 6. nitede Harezm-Altnordu Trkesi ve Edebiyat verilmi; XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler baln tayan 7. nitede ise, Mevln Celleddn-i Rm, Sultan Veled ve Hoca Dehhnnin iirlerinden seilen rneklere yer verilerek gerekli grlen ksmlarda aklamalar yaplmtr. nitelerde, nce ele alnan dnemle ilgili tarih bilgiler verilmi, sonra da edebiyat tarihimizin nde gelen ahsiyetleri ve eserleri ilenmitir. Ancak konunun geni olmas, her air zerinde ayr ayr durulmasn zorlatrdndan anlatlan ahsiyetler dndakiler ele alnan nitede, zet halinde ortaya konmutur. Trk tarihinin XV. yzyla kadar gelen zamannda bir danklk olmas sebebi ile, bu anlatmlarda yzyllar gz nnde tutulmutur.

Editrler Prof.Dr. Kemal YAVUZ Yrd.Do.Dr. smet ANLI

1
Amalarmz

VIII-XIII. YZYILLAR TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Gktrkler dnemine ait en nemli yaztlar tanyabilecek, Eski Trk Yaztlarnn edeb deerini aklayabilecek, Uygurlar tanyacak ve Budist Uygur edebiyatn ana balklaryla zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Gktrk edebiyat Orhon Yaztlar Tunyukuk Yazt Kl Tigin Yazt Bilge Kaan Yazt Uygur edebiyat Eski Uygur edebiyat Tripitaka Abhidharmakoabhyatk Tattvrtha Vykaraa tivttakalar Budist Uygur edebiyat Kalyakara ve Ppakara Stralar Saddharmapuarka-stra Avatasakastra Abhidharma Metinleri Vinayalar Tvbe Metinleri By Metinleri Maniheist Uygur Edebiyat Huastuanift Hristiyan Uygurlara Ait Metinler Dind Uygur Edebiyat Irk Bitig Eski Uygur iiri Turfan Trkleri

indekiler
GR: GKTRKLERN KISA TARH TRK EDEBYATININ EN ESK RNEKLER GKTRK DNEM TRK EDEBYATI UYGUR DNEM TRK EDEBYATI ESK UYGUR EDEBYATI BUDST UYGUR EDEBYATI MANHEST UYGUR EDEBYATI HRSTYAN UYGURLARA AT METNLER DNDII UYGUR EDEBYATI ESK UYGUR R

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat Gktrk ve Uygur Dnemi Trk

VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Edebiyat

VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur


Dnemi Trk Edebiyat
GR: GKTRKLERN KISA TARH
Tarihte Trk adyla kurulan ilk Trk devleti olan Gktrk Kaanl (yaygn bilinen adyla Gktrkler ~ Kktrkler) kurulularn (552) takiben ksa bir sre sonra Dou ve Bat olarak ikiye ayrlmlardr. Doudaki kaanlk 630da, batdaki kaanlksa 659da in eemenliine girmitir. Dou kaanl bugnk Moolistanda, Bat kaanl ise pek Yolunu, bugnk inin batsn, Uygur blgesini kendisine merkez edinmitir. 630da in eemenliine giren Trkler, bu tarihten sonra 682ye kadar eitli ayaklanma giriimlerinde bulunmularsa da hi birisi tam olarak baarl olmamtr. Bugn Gktrk Antlar adyla bilinen en eski Trk yaztlarnda da anlatld gibi, Trkler 17 kiiyle bakaldrmlar, isyan duyan evredekilerin de bunlara katlmalaryla saylar 70 kiiyi bulmutur. Sonuta da Trklerin yok olmayp bir kavim olmalarn isteyen Gn/ Tanrnn yardmyla isyan baarya ulamtr:
Trk bodun yok bolmazun tyin, bodun bolun tyin, kam ltri kagang gm lbilge katunug teri tpsinte tutup yger ktrmi erin. Kam kagan yti ygirmi erin takm. Tara yoryur tyin k idip balkdak takm. Tagdak nmi, trilip yetmi er bolm. Belli ki Trk ulusu yok olmasn diye, millet olsun diye babam ltri Kaan, annem lbilge sultan gn tepesinden ekip ykseltmiler. Babam hakan on yedi savayla ortaya atlm. syan balyor diye haber gelince ehirdekiler (de) ileri atlmlar. Dadakiler de aa inmiler. Toplanp yetmi sava olmular (Kl Tigin Yazt, dou yz, 11-12. Satrlar)

ine kar balatlan isyan baarya ulatran Kutlu, halk bir araya toplamas, derlemesi dolaysyla lkeyi, halk derleyen diye evirebileceimiz ltri (l lke; halk ve tri derme, toplama) unvann almtr. Bamszln kazanan Trkler 682den 744e kadar geen srede Moolistann dousundan Koreye kadar, gneyde inin i kesimlerine ve Tibete kadar, batda Semerkant geip Afganistana kadar, kuzeyde Altay, Tuva blgelerine kadar geni bir blgeye seferler dzenleyerek bu blgeleri eemenlikleri altna almlardr:
tokuz oguz begleri bodun bo sabmn edgti id katgd tla ilger kn tugska brger kn ortosaru kurgaru kn batska yrgaru tn ortosaru anta ireki bodun kop maa krr ana bodun kop tdim ol. Tokuz Ouz Beyleri ve ulusu, bu szm iyice iitin, dikkatle dinleyin! Douda gnein doduu yere, gneyde aydnln ortasna, batda gnein batt yere, kuzeyde karanln ortasna kadar, bu (snrlarn) ierisindeki halkn tamam bana baldr. Bu kadar halkn tamamn dzene soktum (KT G 2-3).

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat ilger antu yazka tegi sledim taloyka kiig tegmedim brger tokuz ersinke tegi sledim tptke kiig tegmedim kurgaru yn gz kee temir kapgka tegi sledim yrgaru yir bayrku yrie tegi sledim bona yrke tegi yortdm. Douda antung ovasna kadar sefer ettim. Denize bir kez bile varmadm. Gneye doru Tokuz Ersinlere kadar sefer ettim. Tibete bir kez bile varmadm. Batda Sr Deryay geip Temir Kapga kadar sefer ettim. Kuzeyde Yer Bayrkularn topraklarna kadar sefer ettim. Bu kadar yere sefer ettirdim. (KT G 3-4)

Kl Tigin gerekte bu antlarn dikilmesine vesile olan, Kutlug Kaann iki olundan biri, Bilge Kaann kk kardeidir. Bir ok savaa katldktan, kahramanlklar gsterdikten sonra Ouzlarn bir basknnda karargah yiite savunur ve arpma esnasnda 47 (?) yanda iken lr. Bu zamansz lme ok zlen aabeyi Bilge Kaan da onun hayatn lmszletirmek amacyla bu yaztlar hazrlatr ve diktirir. Daha sonra da evresinde dzenlemeler yaptrarak bir tr ant kabir haline getirir. Bilge Kaan, Kl Tigin iin baba gibidir, nk babas vefat ettiinde daha yedi yandadr:
kam kagan udukda inim kl tigin yti yada kalt Babam hakan vefat ettiinde kk erkek kardeim Kl Tigin yedi yandayd (KT D 30) oguz yag ordug basd kl tigin gsz akn binip tokuz eren sand ordug brmedi gm katun ulayu glerim ekelerim kunuylarm bona yeme tirigi k bolta erti lgi yurtda yolta yatu kalta ertiiz kl tigin yok erser kop ltei ertiiz inim kl tigin kergek bolt. Dman Ouzlar ordugah bastlar. Kl Tigin ksz boz ata binip dokuz askeri mzraklad, ordugah teslim etmedi. Annem sultan ve analarm, ablalarm, prenseslerim; bunlarn dirisi cariye olacak, ls de sada-solda ortalkta dklp kalacakt. Kl Tigin olmasayd hepiniz lecektiniz. Kk kardeim Kl Tigin vefat etti. (KT K 8-10)

Bilge Kaan, bu zntsn olduka edeb ve hznl bir ekilde anlatr, bir taraftan da yas tutmann, fazla dvnmenin grevlerinin nne geeceini dnr ve deyim yerindeyse kalbine ta basarak gerek hayata dner:
inim kl tigin kergek bolt zm sakntm krr kzm krmez teg bilir biligim bilmez teg bolt zm sakntm d teri aysar kii ogl kop lgeli trimi ana sakntm kzde ya kelser tida klte sgt kelser yanturu sakntm katgdi sakntm ki ad ulayu iniygnm oglanm beglerim bodunum kzi ka yavlak bolta tp sakntm. Kk kardeim Kl Tigin vefat etti. Kendi kendime dndm. Gren gzlerim grmez, bilen bilincim bilmez gibi oldu. Kendi kendime dndm: Zamann sahibi emrettiinde (herkes lecek), insanolu hep lml yaratlm. diye dndm. Gzmden ya geldiinde (gzyam) durdurdum, iimden haykrmak getiinde (atm) bastrdm. Dndm. yice dndm. ki ad ve kk erkek kardelerim, ocuklarm, beylerim, halkm (hepsinin) gz ka (matem tutmaktan) heb olacak diye dndm. (KT K 10-11)

TRK EDEBYATININ EN ESK RNEKLER


ske talka bokukg tuta

Trklere ait bilinen en eski edeb verim, in kaynaklarnda yer alan aadaki beyittir:

Bugnk Trkeye Sy kartn, Bokuku tutun! veya Orduyu gnder, Bokuku yakalat! eklinde evirebileceimiz bu beyit, en eski Trke metinlerden, Moolistandaki Eski Trk Yaztlarndan bir ka yzyl geriye, 4. yzyla kadar gider. in yazsyla yazlm olan ve in kaynaklarna Jie diline, kimi aratrmacya gre Hunlara ait olan bu be-

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

yit bugn ancak Trke ile aklanabilmektedir (Zieme, 1991: 13; lmez, 1994). Uygurca Xuanzang-Biyografisindeki ince Alntlar, Trk Dilleri Aratrmalar 4: 109-143). Genellikle Trke en eski iirsel veri yukardaki beyit kabul grr. Trklerden kalma ikinci kayt bugn Moolistanda koruma altna alnan ve Bugut Yazt adyla bilinen, bir ksm Eski Hinte, geri kalan Sodca (ran, eski bir dil) olan yazttr. lk Trk Kaanlna (552-630) ait olan bu antta dnemin kaanlarnn ad (rnein Bumn Kaan) ok net bir ekilde tespit edilmektedir. Bulunu tarihi 50 yldan geriye giden bu yazt hakknda son yllarda zellikle japon bilim adamlar yeni deerlendirmelerde bulunmulardr (bkz. Klyatorny, S. G., Livi, V. A., 1992). Buguttaki Sogta Kitabeye Yeni Bir Bak, eviren: E. Grsoy-Naskali, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1987: 201-241; aatay, S. ve Tezcan, S., 1976). Kktrk Tarihinin ok nemli Bir Belgesi: Soguta Bugut Yazt, Trk Dili AratrmalarYll-Belleten 1975-1976: 245-252). Trklerin slamiyet ncesi hayat, tarihi, edeb rnleri sz konusu edildiinde akla ilk gelen Gktrkler ve Uygurlardan gnmze ulaan yaztlar ve kada yazl metinlerdir. Pratik amal olarak corafya ve kltr olarak birbirinden iki farkl blgede gelien bu edebiyat Eski Trke veya slamiyetten nceki Trk Edebiyat ad altnda tek bir balkla ele alnmaktadr. Bu erevede nce Gktrk sonra da Uygur edebiyat ele alnacaktr.

GKTRK DNEM TRK EDEBYATI

Trklerde yazl edebiyatn en eski belgeleri, Gktrkler dneminden kalan Orhon Yaztlardr. Gktrk Abideleri, Eski Trk Yaztlar, Orhon Yaztlar ve baka adlarla anlan, Moolistan ve Sibiryadaki eski Trk harfli yaztlar birbirinden ayrt etmek mmkndr. zel olarak Orhon Yaztlar Kl Tigin ve Bilge Kaan, genel olarak da Tunyukuk dahil olmak zere eski Trk harfli Gktrk dnemine ait yaztlarn hepsini iine alr. Yenisey, Krgzistan ve Moolistanda bulunan eski Trk harfli yaztlarn tamam genel olarak Eski Trk Yaztlar adyla ifade edilir.

Kl Tigin Yazt (684-731)

Trklerden kalma bu en eski yaztlar ilk bata Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tunyukuk adyla anlan yaztlardr. Bunlardan Kl Tigin yazt bir yz ince, dier yz Trke olmak zere 4 metreye yakn ykseklii olan bir tr mermer taa yazlmtr. Antn geni yznde (dou) 40, dar yzlerinde (kuzey ve gney) 13er satr yaz vardr. Ant, aslnda indeki benzer yaztlar gibi uzun mrn, kalcln simgesi olan byk mermerden yaplm kaplumbaa bir altla oturtulmutur. Bu altlk anta yakn yerde bulunmutur. Kl Tigin Yaztndan D 1. ze kk teri asra yagz yr klntukda kin ara kii ogl klnm kii oglnta ze em apam bumn kagan itemi kagan olurm olurupan trk bodun lin trsin tuta brmi ti brmi D 2. trt bulu kop yag ermi s slepen trt buludak bodunug kop alm kop baz klm balgg ykntrmi tizligig skrmi ilger kadrkan yka tegi kr temir kapgka tegi konturm kin ara D 3. idi oksuz kk trk ti ana olurur ermi bilge kagan ermi alp kagan ermi buyruk yeme bilge ermi erin alp ermi erin begleri yeme bodun yeme tz ermi an n lig ana tutm erin lig tutup trg tmi zi ana D 4. kergek bolm yog sgt re kn tugskda bkli lg el tavga tpt apar purum krkz kurkan otuz tatar ktany tatav buna bodun kelipen sgtam yoglam antag klg kagan ermi anta ksre inisi kagan D

Resim 1.1
Resim 1.1

Kl Tigin Yaztnn gney yznden bir ayrnt (Alylmaz 2005: 27)

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

5. bolm erin oglt kagan bolm erin anta ksre inisi eisin teg klnmaduk n ogl kain teg klnmaduk n biligsiz kagan olurm erin yavlak kagan olurm erin buyruk yeme biligsiz ermi erin yavlak ermi erin D 6. begleri bodun tzsz n tavga bodun tevligin krlgin n armaksin n inili eili kikrtkin n begli bodunlg yoaurtukin n trk bodun lledk lin gnu dm D 7. kaganladuk kagann yitr dm tavga bodunka beglik ur oglin kul bolt ilik kz oglin k bolt trk begler trk tin tt tavgag begler tavga tin tutupan tavga kaganka D 8. krmi elig yl iig kg brmi ilger kn tugskda bkkli kaganka tegi sley brmi kurgaru temir kapgka tegi sley brmi tavga kaganka lin trsin al brmi trk kara kamag D 9. bodun ana tmi llig bodun ertim lim amt kan kemke lig kazganur men tr ermi kaganlg bodun ertim kaganm kan ne kaganka iig kg brr men tr ermi ana tp tavga kaganka yag bolm D 10. yag bolup tin yaratunu umaduk yana iikmi buna iig kg brtkger saknmat trk bodun lreyin urugsratayin tr ermi yokadu barr ermi ze trk terisi trk duk yri: D 11. suv ana etmi trk bodun yok bolmazun tyin bodun bolun tyin kam ltri kagang gm lbilge katunug teri tpsinte tutup yger ktrmi erin kam kagan yti ygirmi erin takm. Kl Tigin Yaztndan Alnan Metnin Bugnk Trkeye evirisi (D 1) Yukarda mavi gk, aada kara toprak yaratldnda ikisinin arasnda (da) insan olu yaratlm. nsan oullarnn da zerine atam, dedem Bumn Kaan, temi Kaan tahta kmlar. Tahta ktktan sonra Trk halknn lkesini, yasalarn ele alp dzenlemiler. (D 2) (O zamanlar) drt taraf hep dmanm. Orduyu gnderip drt taraftaki halklar hep ele geirmi, hepsini teba haline getirmi. Marurlar (kendisine) ba edirmi, gllere (nnde) diz ktrm. Douda Kadrkan dalarna kadar, batda Temir Kapg (geid)ine kadar yerletirmi. Kk Trkler (bu) ikisinin arasndaki blgede (D 3) dank halde ylecene yayorlarm. Bilge ve yiit bir hakanm. phesiz komutanlar da bilge ve yiitmi. Beyleri ve halk birlik ierisindeymi. lkeyi phesiz bunun iin bylece ynetmi. lkeyi ynetip yasalar dzenlemi. Kendisi bylelikle (D 4) vefat etmi. (Cenazeye) Douda, gnein doduu yerlerden Bkli bozkr halk, in, Tibet, Avar, Bizans, Krgz, Kurkan, Otuz Tatar, Ktany, Tatav lkelerinden bunca halk yas, at olarak gelmi, alayp yas tutmu. O kadar nl bir hakanm. Ondan sonra tabi kk kardei, (D 5) oullar hakan olmu. Daha sonra kk kardeler byk erkek kardeleri gibi yaratlmad iin, evlatlar babalar gibi yaratlmad iin, bilgisiz hakanlar tahta kt iin, kt hakanlar ynetime getii iin, komutanlar da bilgisiz ve kt olduklar iin, (D 6) beyleri ile halk arasnda kargaa olduu iin, in halk sahtekar ve hilekar olduu iin, dolandrc olduu iin, kk ve byk erkek kardeleri birbirine drd iin, beyleri ve halk birbirine kar kkrtt iin, Trk halk lke yapt topraklar elinden karm, (D 7) hakan yapt hakann kaybetmi; beylie yakr erkek evlatlar in halkna kle, hanmefendilie yakr kz evlatlar cariye olmu; indeki Trk beyleri Trklere zg unvanlar brakp inlilere zg unvanlar kullanarak in hakanna (D 8) balanmlar. Elli yl hizmet edip alm; douda, gnein doduu yerlerde Bkli hakanna kadar sefer etmi; douda Temir Kapga kadar sefer etmi; in hakan iin lkelerini alp yasalarn dzenlemi. Trk halk ierisindeki sradan insanlarn (D 9) tamam yle dnrm: lkesi olan bir ulus idim, lkem imdi nerede! Kimin iin lkeler fethediyorum! dermi. Hakan olan bir millet idim, hakanm nerede! Kimin Hakanna hizmet edip alyorum! dermi. Byle deyip in hakanna dman olmu. (D 10) Dman olduktan sonra (kendisini) rgtleyemediinden tekrar yine baml olmu. (inliler Trklerin) bu kadar hizmet ettiini, altn dikkate almakszn Trk halkn ldrelim, soylarn kurutalm derlermi. (Trkler) yokolup gidiyorlarm. Yukarda Trklerin yardmcs Tanr, Trklerin kutsal yr-su (ruhlar) (D 11) u ekilde dzenlemi: Belli ki Trk ulusu yok olmasn diye, millet olsun diye babam ltri Kaan, annem lbilge sultan gn tepesinden ekip ykseltmiler. Babam hakan on yedi savayla ba kaldrm.

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

Bilge Kaan Yazt (683-734)

Bilge Kaan yazt da ierik olarak Kl Tigin yaztna benzer. Bu yazt, Kl Tigin yaztndan birka santim daha yksektir. Ancak Kl Tigin yaztna gre daha ok tahrip olmu olup baz yerleri okunamamaktadr. Bu yaztta da ince yazlm bir yz varsa da ok harap durumdadr. Toplam 70 satr aan yazt ierik olarak ounlukla Kl Tigin yazt ile rtr. Yaztn Kl Tigin yaztndan sonra dikildii tahmin edilmektedir. Bilge Kaann lm yaztn sonlarnda yer alan hznl ve edeb bir ifadeyle anlatlr; yaztn bat yznde yer alan ifade yledir:
B 2. bilge : kagan : ud B 3. yay bolsar : ze : teri B 4. kvrgesi : etere ana B 5. tagda : sgun : etser ana B 6. saknur men : kam kagan B 7. tain : zm : kagan Resim 1.2
Resim 1.2 Tunyukuk Yazt, I. Ta (Avylmaz 2005: 192)

(B 2) Bilge Kaan vefat etti. (B 3) lkbahar geldiinde yukarda gkyz (B 4) davullarnn gmbrdemesi misali, tpk yle, (B 5) dalarda geyikler meledii vakit olduu gibi, ite byle (B 6) dnrm. Babam hakann ant (B 7) tan ben kendim hakan ... ....

Tunyukuk (Tonyukuk) Yazt

Tunyukuk yazt iki ayr tatan oluur. Dikildii tarih kesin belli deilse de Tunyukukun yaad dnemde, 8. yzyln ilk eyreinde dikilmi olmas gerekir. Her iki tan toplam 62 satrdr. lk ta daha iyi korunmu, ikinci ta ise bir hayli ypranmtr. Tunyukuk, Gktrk Devletinin kurucular arasnda yer alr. Kendi ifadesinden hareket edilirse, Trkler ine baml iken dnyaya gelmi, devletin kuruluunda ve kaan seiminde nemli rol alm, kaanlara danmanlk etmi bilge bir vezirdir. Tunyukuk Yaztndan I. Ta, Bat Yz 1. bilge tunyukuk ben zm tavga lie klntm trk bodun tavgaka krr erti 2. trk bodun kanin bulmayin tavgada adrlt kanlant kanin kodup tavgaka yana iikdi teri ana tmi erin kan brtim: 3. kanin kodup iikdi iikdk n teri l tmi erin trk bodun lti alknt yok bolt trk sir bodun yrinte 4. bod kalmad da tada kalmii kuvranp yti yz bolt ki lgi atlg erti bir lgi yadag erti yti yz kiig: 5. uduzugma ulugi ad erti aygl tdi aygmasi ben ertim bilge tunyukuk kagan mu kayin tdim sakntm toruk bukal semiz bukal rakda 6. bilser semiz buka toruk buka tyin bilmez ermi tyin ana sakntm anta ksre: teri bilig brtk n zm k kagan kdm bilge tunyukuk buyla baga tarkan 7. birle ltri kagan bolayn brye tavgag re ktanyg yrya oguzug k k lrti bilgesi avi ben k ertim ugay kuzin kara kumug olurur ertimiz: kiyk yy tavgan yy olurur ertimiz. Tunyukuk Yaztndan Alnan Metnim Bugnk Trkeye evirisi (B 1) Bilge Tunyukuk ben kendim in ynetimi srasnda dodum. (Bir zamanlar) Trk halk ine bal idi. (B 2) Trk halk hann bulamad iin inden ayrld, han sahibi oldu. (Sonra da) hann terkedip yine in hakimiyetine girdi. Tanr yle demi: Han verdim. (B 3) Hann brakp hakimiyet altna girdin. Hakimiyet altna girdiin iin belli ki Tanr l! demi. Trk halk ld, helak oldu, yok oldu. Trk Sir halknn topraklarnda (B 4) insan kalmad. (Sonralar) dada tata kalanlar toplanp yedi yz kii oldular. (Bun-

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

larn) iki bl atl, bir bl (de) yaya idi. Yedi yz kiiye (B 5) kumanda edenlerin ba ad unvann tayordu. Akl ver! dedi. Danman bendim, Bilge Tunyukuk. Hakan m yapaym? dedim. Dndm. Zayf bir boayla semiz bir boa uzakta (bir yerlerde) (B 6) kapsalar, (hangisi) semiz boa, (hangisi) zayf boadr bilmek mmkn deilmi diye, bu ekilde dndm. Daha sonra Tanr (bana) bilin/bilgi verdii iin (onu) ben kendim hakan yaptm, Bilge Tunyukuk. Buyla Baga Tarkan (B 7) ve ltri Kaan bir araya gelip gneyde inlileri, douda Ktanylar, Kuzeyde Ouzlar epeyi ldrdler. (Bu srada) bilgeleri ve av bendim. ugayn kuzeyinde Kara Kumda yayorduk. (G 1) Geyik, yaban av hayvanlar yiyerek, tavan yiyerek yaayp gidiyorduk. Orhon yaztlarnn Trk tarihi ve edebiyat asndan nemi hakknda ksaca bilgi veriniz.

Yenisey Yaztlarndan Birinci Altn Kl Yazt

Moolistan dnda, Sibiryann gney blgesinde yer alan ve saylar 200e yaklaan eitli yaztlar da vardr. slup ve imla asndan Moolistandaki yaztlardan farkllk gsteren bu yaztlar ok ksadr. Bunlardan birisi olan kinci Altn Kl yaztndan bir blm aada verilmitir: II. Altn Kl Yaztndan Bir Blm on ay ltti : gm : oglan : tugdum : erin : ulgattm / limde : trt : tegzindim : erdemim n : inenu : alp / erdemlig bolsar : bodun : sirkey ermedi erinim : ikizim e ()/ sekiz krk : yama / er erdem n tpt kanka : yalava : bardm : kelmedim / er erdem bolsar : andag ermi : sinimin : altun kaprakka kirtim. II. Altn Kl yaztndan alnan blmn bugnk Trkeye evirisi On ay tad (beni) annem, erkek bir evlat olarak dodum, bydm. Erdemimi ortaya koymak iin lkemde drt bir taraf dolat. Erdemli olsa da halk onu koruyamad (?). Yazk, ey ikizim! () Otuz sekiz yamda erlik erdemim iin Tibet Hanna eli olarak gittim, geri dnmedim. Erlik erdemi ite yle bir eymi. Bedenimle altn tabuta girdim. Eski Trk Yaztlarna Gre Trklerde Takvim Sistemi: Eski Trk yaztlarnda Kl Tigin ve Bilge Kaann lm tarihlerinin verildii takvim sistemi, hem gnmzde kullandmz sistemden hem de Avrupa ve Ortadouda kullanlan takvim sistemlerinden farkldr. Bugn yaygn olarak in kltr evresinde grlen ve hl Kore, Japonya, Vietnam, in vb. lkelerde Avrupa takvimin yan sra geleneksel olarak kullanlan takvim sistemi 12 hayvann adyla anlan, 60 yllk dilimlere dalm bir sistemdir. Yaztlarda da kullanld anlalan bu takvime gre her yl bir hayvann adyla anlr: 1. sgan veya ksk san, 2. ud sr, 3. bars kaplan, 4. tavgan tavan, 5. ulu veya lu ejderha 6. ylan ylan, 7. yunt at, 8. koyn koyun, 9. bin maymun, 10. takgu tavuk, 11. t kpek, it, 12. lagzn domuz. Bu sisteme gre Kl Tiginin lm tarihi u ekildedir:
kl tigin kony ylka yti ygirmike ud tokuzun ay yti otuzka yog ertrtmiz barkin bedizin bitig tain bin ylka ytin ay yti otuzka kop alkdmz kl tgin zi krk artuk yti yaa bolt ta bark tgig bona bedizig tuygun ltever kelrti. Kl Tigin koyun ylnn (27 ubat 731) on yedisinde (sonsuzlua) utu. Dokuzuncu ayn yirmi yedisinde matemini tamamladk (1 Kasm 731). Trbesini, sslemelerini, yazt tan maymun ylnn yedinci aynn on yedisinde tamamen bitirdik (21 Austos 732). Kl Tigin kendisi otuz yedi yana gelmiti. Ta trbe yapacak olan ustay, bunca ssleme sanatsn Tuygun ltever getirdi. (Kl Tigin Kuzey-Dou Yz)

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

Thomsene gre Tukyularda Bir adam ilkbaharda veya yazn lrse, onu gmmek iin yapraklarn sararp aalardan dmesi beklenir. Sonbaharda veya kn lrse, yapraklarn tekrar kmas ve bitkilerin ieklenmesi beklenir. O zaman bir ukur kazlp adam gmlr. [Tukyu: in kaynaklar Trk szn incenin verdii imkanlar erevesinde, iki kelime ile, tu ve kyu eklinde yazmaktayd, bugnk modern imla ile tu-jue /tuce/ eski Trkleri gstermektedir.] Buna gre Kl Tigin 11 ubat 731de balayan 19. kai-yuan ylnn balarnda lmt; bu tarih in anlayna gre ilkbaharn bana rastlar. Gmme trenini (Trke yog) yapmak iin ayn yln 9. ay ve bu ayn da 27. gn (in Resim 1.3 takviminde kasm balar), yani yapraklarn aalardan dmesi beklenmitir. Her ey Tukyu geleneine Radloff un ilk yaynndan bir sayfa tamamen uygundur. Trke yaztn kuzeydou yznde kronolojik sraya gre zikredilen ilere -antn dikilmesi, sslenmesi ve son olarak metinlerin kazlmas- gelince, bunlar zorunlu olarak uzunca bir zaman almtr. Ancak gmme treninden (yog) sonra balayp 10 ay sonra, bir sonraki yln (732) 7. aynn 27sinde, yani bizim austos aymzn ikinci yarsnda bitirilmi olmaldr. (Bazin, III. Blmden) 557-581 yllarn kapsayan bir in kaynanda Trkler iin Yllarn biribirini izleyiini bilmezler ve onlar ancak yeeren otlara gre sayarlar. denir. Trkler arasnda in takvim sistemi 6. kai-huang yl, birinci ay, keng-wu gnnde (12 ubat 586) dalr. (Bazin III. Blmden) Bilge Kaann olu Tengri Kaanca babasnn lm tarihi yle kaydedilir:
bona kazganp kam kagan t yl onun ay alt otuzka ua bard lagzin yl bin ay yti otuzka yog ertrtm. Bu kadar eyi temin edip babam hakan kpek ylnda, onuncu ay, yirmi altnc gn vefat etti (25 Kasm 734). Domuz ylnn beinci aynn yirmi yedisinde cenaze trenini yaptrdm (22 Haziran 735). (BK G 10)

Buna gre Bilge Kaan 25 Kasm 734 gnnde lm, cenaze treni ise Domuz ylnn beinci aynn yirmi yedisinde, yani 22 Haziran 735 tarihinde yaplmtr. Bu takvim sistemi Anadoluya kadar ulamsa da bugn tamamen unutulmutur. Ancak en azndan yl adlar Trkmenistandan Tuvaya kadar Orta Asya ve Sibirya Trk halklarnca hala bilinmekte ve kullanlmaktadr. Eski Trk Yaztlarna Gre Trklerde Say siste mi: Eski Trk takvimi gibi say sistemi de bugnden bir lde farkldr. Ondalk saylarda 10un zeri bir st rakam ile ifade edilir:

Resim 1.4 Yaztlarn ilk grameri

10

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat b otuz sledimiz ygirmi sdmiz 25 defa sefer ettik, 13 defa savatk, alt ygirmi 16, alt otuz 26, yti ygirmi erin takm 17 kiiyle ayaklanm. Otuz veya krktan sonras sz konusu olunca artuk art, fazlas kullanlr: krk artuk yti yol slemi 47 defa sefer etmi, otuz artuk bir yama 31 yamda, otuz artuk yama 33 yamda. Bazinin belirttiine gre artuk ile kurulan say sisteminin kalntlar Yakutlar arasnda 19. yzyla kadar srmtr: uon orduga bir (= *on artuk bir) on bir. L. Clarka gre de bugn inin Gansu eyaletine balu Sunen blgesinde yaayan Sar Uygurlar arasnda bu system hala canlln korumaktadr (Clark, 1996).

Edeb deeri yksek, hacmi geni olan bu yazt dnda hem Trk Kaanl (Gktrkler) hem de Uygur Kaanl dneminden kalan eski Trk yazsyla yazlm baka yaztlar da vardr. Bunlarn kimisi uzun (Ongi yazt), kimisi de ok ksadr (Suci yazt). Bu yaztlarda kullanlan dil ve slup Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tunyukuk yaztlarnda kullanlan dil ile hemen hemen ayndr. Bunlar Ongi Yazt (732?), Kli or (he-Ht) Yazt (722-723), Taryat Resim 1.5 (Terhin) Yazt (753), Moyun or (ine Us) Yazt (759Yaztlarn Trkiyedeki 760), Suci Yazt (840?), oyr ve Tes yaztlardr. ilk toplu yaym, birinci cilt slup ve sz daarc farkl olanlar ise, bugn Tuva ve Hakasyada bulunan, daha ksa nitelikteki yaztlardr. Bu yaztlar her iki kaanln yaztlarndan slup olarak bir lde ayrlr. Kullanlan alfabede de kimi harf ayrlklar yannda ilave harfler de sz konusudur. Bunlarn kimisi de tatan ziyade kayalara yazlm, iziktirilmitir (zellikle Dalk Altay blgesinde bulunanlar). Bu yaztlar ksaca Yenisey Yaztlar adyla anlrlar. Bunun dnda, Krgzistanda dil olarak Yenisey yaztlarna benzeyen, yine ksa yaztlar, yuvarlak, byk yumurta eklinde, 1 metre uzunluundaki talara yazlm yaztlar bulunmaktadr. Ksaca Talas Yaztlar olarak anlan bu yaztlar, her biri birer ikier satrdan oluan ksa cmleli bir ka ta gemez. Eski Trk yazs, yalnzca yaztlarda kullanlmam, pek Yolu blgesinde, bugnk Turfan havzasnda ortaya kartlan kitaplarda da kullanlmtr. Bunlardan en hacimli ve btnlkl olan Fal Kitab diye evirebileceimiz Irk Bitigdir. Irk Bitigin yazs eski Trk yazs olsa da, bulunduu blge ve bal bulunduu kltr itibariyle Uygur Edebiyat ierisinde ele alnmas daha uygundur.

Eski Trk Yaztlarnn Edeb Deeri

Talat Tekin ve daha sonra Doan Aksann belirttiine gre yaztlarda kullanlan etkili anlatm ve deyii salayan eler yle sralanabilir: 1. kilemeler; 2. koutluk; 3. deyimler; 4. ataszlerinden yararlanma; 5. edeb sanatlar. Muharrem Ergin ise; Trk adnn, Trk milletinin isminin getii ilk Trke metin.. lk Trk tarihi.. Talar zerine yazlm tarih.. Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi, milletle hesaplamas.. Devlet ve milletin karlkl vazifeleri.. Trk nizamnn, Trk tresinin, Trk medeniyetinin, yksek Trk kltrnn byk vesikas.. Trk asker dehasnn, Trk askerlik sanatnn esaslar.. Trk gururunun ilh ykseklii.. Trk feragat ve faziletinin byk rnei.. Trk itima hayatnn ulv tablosu.. Trk edebiyatnn ilk aheseri.. Trk hitabet sanatnn eriilmez ahese-

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

11

ri.. Hkmdarne eda ve ihtiaml hitap tarz.. Yaln ve keskin slbun artc numunesi.. Trk milliyetiliinin temel kitab.. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser.. Asrlar iinden mill istikameti aydnlatan k.. Trk dilinin mbarek kayna.. Trk yaz dilinin ilk, fakat harikulde ilek rnei.. Trk yaz dilinin balangcn mildn ilk asrlarna kartan delil.. Trk ordusunun kuruluunu en az 1250 sene teye gtren vesika.. Trkln en byk iftihar vesilesi olan eser.. nsanlk leminin sosyal muhteva bakmndan en mnal mezar talar.. Dnyann bugn belki de en byk meselesi olan in hakknda 1250 sene evvelki Trk ikaz.. eklinde deerlendirmektedir. Gerekten Orhun Abideleri Trk tarihi, kltr, edebiyat, dili ve sosyal hayat ynnden Trk edebiyatnn en nemli vesikalardr. Yaztlarn en ok ne kan kullanm, ifadeyi zenginletiren unsur kelimelerdeki paralellik yani koutluktur. Bu duruma bakarak kimi aratrmaclar (rnein F. Ye. Kor, Rus aratrmac . V. Stebleva) yaztlarn manzum olduunu ileri srmtr. Ancak, P. Ziemenin de belirttii gibi, yaztlar kimi aliterasyonlu, uyakl ifadeler tasa da, o dnem iin bir iirin gerektirdii lden yoksundurlar:
bona bitig bitigme (men) kl tgin ats yollug tgin bitidim ygirmi kn olurup bo taka tamga kop yollug tgin bitidim Bunca yazy yazan (ben) Kl Tiginin yeeni Yollu Tigin yazdm yirmi gn oturup bu taa bu duvara hep Yollu Tigin yazdm

u ifadeler de birbirine paralel, iirsel ifadelerdir:


krr kzm krmez teg bilir biligim bilmez teg .... kzl kanm tketi kara terim ygrti .... ze kk teri asra yagz yer (klntukda) bilge kagan ermi, alp kagan ermi bilge ermi erin, alp ermi erin ilger kn tugska brger kn ortosaru kurgaru kn batska yrgaru tn ortosaru balgg ykntr tizligig skr yukarda mavi gk aada yaz yer (yaratldnda) akll hakanlar imi cesur hakanlar imi akll imiler phesiz cesur imiler phesiz douda gnein doduu (yere), gneyde aydnln ortasna, batda gnein batt (yere), kuzeyde ise karanln ortasna kadar balya (marura) ba edir dizliye (glye) diz ktr kzl kanm tketip kara terimi aktp gren gzm grmezcesine bilen aklm bilmezcesine

kilemeler: Orhon yaztlar dilinde (ve genellikle Eski Trkede) anlatm gl ve etkili klan, gzelletiren elerin banda e, yakn ya da kart anlaml ikilemeler, onlarn ska kullanm gelir. Trke bu en eski dneminde de ikilemeler bakmndan gerekten ok zengindir ve bunlarn ounda da ses tekrar, yani alliteration vardr:

12

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

sk tosk alk ve tokluk, adrl- az- ayrlmak ve sapmak, ag barm mal mlk, alkn- arl- tkenmek ve mahvolmak, bitmek, tkenmek, ark trki kervan kafile, ev bark ev bark, e apa ata ve dede, ecdad, l tr devlet ve treler, emget- tolgat- eza ve cefa etmek, t- igid- dzenlemek ve doyurmak, t- yarat- dzenlemek ve rgtlemek, eki dzen vermek, tin- yaratun- rgtlenmek, kendine eki dzen vermek, ta da bayr, i ta i d, iik- ykn- baml olmak ve ba emek, i k i g, kz koduz kz kadn, k kul cariye ve kle, kul kle, ked- kulad- cariye ve kle olmak, kul kle olmak, tevlig krlg hilekar ve sahtekar, tnli knli geceli gndzl, yavz yavlak kt ve berbat, yr suv yer ve su, lke, anayurt, yok gay yok yoksul, (Bak. Tekin, 2003: Giri) Deyimler: Orhon yaztlarnn dili deyimler asndan da ok zengindir. te anlatm zenginletiren ve gzelletiren bu deyimlerden bazlar: adak kamat- aya burkulmak, aya dolamak, sendelemek (morali bozulmak, arp yanl hareket etmek), at ksi yok bol- ad san yok olmak, balkdak tak-, tagdak in- ehirdekiler dar (ehir dna) kmak, dadakiler inmek (Sada solda kalanlar toplanmak, herkes bir araya gelmek), balgg ykntr-, tizligig skr- balya (marura) ba edirmek, dizliye (glye) diz ktrmek, ire asz tara tonsuz ii asz, d giysisiz (karn a, srt plak). Ataszleri: Yaztlarda ataszleri zerine kurulmu cmleler de vardr. te birka rnek: Toruk bkal semiz bkal rakda bilser, semiz bka toruk buka tyin bilmez ermi (nsan) zayf boalarla semiz boalar uzaktan bilmek zorunda kalsa (hangilerinin) semiz (hangilerinin) zayf olduunu bilmez imi (T I B 5-6). Yuyka erkli topulgal uuz ermi, yinge erklig zgeli uuz; yuyka kaln bolsar topulgal alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi (Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi; ince olan krmak kolay; yufka kaln olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi (TI G 6-7). Edeb Sanatlar: Orhon yaztlarnda sk sk bavurulan sz sanatlarndan birisi de benzetmelerdir: (Teri k birtk n) kam kagan ssi bri teg ermi, yags koy teg ermi (Tanr g verdii iin), babam hakann askerleri kurt gibi, dmanlar da koyun gibi imi, rte kzp kelti (Dman) ate gibi kzp (zerimize) geldi, Kan suba ygrti, sk taga yatd Kann su gibi akt, kemiklerin da gibi yld

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat Resim 1.6

13
Trk Kaanl dnemine ait harita (D. Sinordan, letiim Yaynlar)

Eski Trk Yaztlar ilk olarak W. Radloff tarafndan 1894te Almanca evirisiyle yaymland. Bunu Thomsenin yayn izledi. Thomsen iki Orhon yazt ile birlikte Tunyukuk yaztnn Danca tam evirilerini yaymlad. Orhon yaztlar Trkiyede ilk kez Thomsenin yayn esas alnarak Necib Asm tarafndan ele alnd, Cumhuriyet dneminde Arap harfleriyle, Osmanlca olarak yaymland (Orhun Abideleri, stanbul 1924). Orhon yaztlar ve runik harfli teki yaztlar, kada yazl belgeler Trkiyede ikinci kez btnlkl olarak H. N. Orkun tarafndan yaymland: Eski Trk Yaztlar, I-IV, stanbul 1936-1941. Yaztlar zerine olan almalar eski SSCB, Almanya, Fransa ve Trkiyede 1950 sonras daha da art. lk grameri 1968de yaymland: Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968. Trkiyedeki ilk popler yapt ise M. Ergine aittir: Orhun Abideleri, stanbul 1970. kincisi ise 1995te Talat Tekine aittir. lkemizde iki Orhon yazt ile Tunyukuk yazt zerine en son bilimsel yaynlar Talat Tekin yapmtr: Orhon Yaztlar, TDK Yaynlar: 540, Ankara 1988 ve Tunyukuk Yazt, Simurg-Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 5, Ankara 1994. Trkiyeden giden arkeolog ve dilcilerin Moolistanda almaya balamasyla son 10 ylda kitap dzeyinde lkemizdeki yaynlarn says ve nitelii de artmtr. Srasyla aadaki yaynlar sayabiliriz: Alylmaz, C. (2007). (Kk)trk Harfli Yaztlarn zinde, orum: KaraM. Aydn, E. (2007). ine Usu Yazt, orum: KaraM. Ergin, M. (1970). Orhun Abideleri, stanbul. irin, H. (2009). Kktrk ve tken Uygur Kaanl Yaztlar Sz Varl ncelemesi, Konya. Mert, O. (2009). Tes Tariat ine Us, Ankara. Dneme ilikin tarih bilgileri ve corafyaya ilikin resim albm iin de u kitaplara baklabilir: Somuncuolu, S. (2008). Tataki Trkler, stanbul: A-Z Yap. Taal, A. (1995). Gk-Trkler, Ankara: TTK. Taal, A. (1999-2004). Gk-Trkler II-III, Ankara: TTK.

Orhon Yaztlar zerine Yaplan Yaynlar

14

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

UYGUR DNEM TRK EDEBYATI Uygurlarn Ksa Tarihi


Uygurlar, 745 ylnda Gktrkleri ykarak devlet kurmulardr. Uygurlar dneminde geni bir alanda yerleik hayata geilmi, kltr ve medeniyet olduka gelimitir. Ksa srede byk g kazanan Uygurlar, 762 ylnda in imparatorluunun bakentini ele geirmilerdir. IX. yzyln balarndan itibaren Yenisey blgesinde byk bir g haline gelen Krgzlarn zamanla Uygurlar zerindeki basklar artm ve 840 ylnda Uygur bakentini ele geirip Uygur hakann ldrmeleriyle Uygur Devleti yklmtr.

Uygurlardan in belgelerinde ve ilk Trk Kaanlna ait yaztlarda, Gktrk Antlarnda bahsedilse de Uygurca metinler denince akla 840ta Moolistandan Hoo, Tarm, Turfan blgelerine g etmi olan Uygurlarn, 13. yzyln balarna dein bu blgelerde ortaya koyduu eserler, Budist ve Maniheist eviri edebiyat akla gelir. eitli dinlerle, Hristiyanlk, Maniheistlik ve Budizmle tanan Uygurlarn ounluu zamanla, ayn blgede yaayan, Budizmi daha nceden benimseyen Sodlarn da etkisiyle Budist olmutur. Budist Uygurlar, Budist edebiyata ait nemli eserleri kendi dillerine evirmilerdir. Denilebilir ki Budist Uygur edebiyatnn esasn bu eviri eserler oluturmaktadr. Bu eserler arasnda ok az bir ksm zgn, telif eserlerdir. ounluu ise Budist klliyata ait eviri eserlerdir. Budist klliyatn, Tripiakann ierisinden Uygurcaya ounlukla stralar evrilmitir. Vinayalardan evrilen eser olup olmad bugn bilinmemektedir. Abhidharmalardan ise sadece Vasubandhunun Abhidharmakoabhyatk Tattvrthasna Sthrimati tarafndan yazlan yorumun evirisine ait iki kitap elimize gemitir. Bunun dnda bir ka kk Abhidharma vardr. A. V. Gabaine gre Budist Uygur edebiyat ksaca: a) Anlatlar, Masallar, b) Stralar, c) Tvbe dualar, d) By metinleri ile e) Felsef metinler olarak sralanabilir (PhF II s. 225; Tekin, ., TKA II, s. 36). Budist Uygur edebiyat zerine almalar 1934 yllarna dein gider. Denis Sinor Journal Asiatiquete yaymlanan bir makalesinde ilk nce Uygurlar ve Uygurca almalarnn tarihine deinmitir. Ksaca runik harfli yaztlarla kimi Uygur metinleri arasndaki farkllklar (sub ~ suv, anyg ~ ang; +da ~ +dn) ele alan D. Sinor daha sonra 50nin zerinde irili ufakl Uygurca metin hakknda bilgi vermitir. Bunu Scharlipp, 1995te ise Yang Fuxuenin almalar izlemitir. Bu alandaki son yaynlar ise M. lmez ve J. Elverskogun almalardr. Budist edebiyat esas olarak Tripiaka sepet (in. sanzang = Uyg. samtso ~ erdini ~ aglk) ad verilen kitap klliyatndan olumaktadr. Bu kitap tr ise, yukarda deindiimiz Stralar, Abhidharmalar ve Vinayalardr (bkz. . Tekin, a.g.m., s. 36 ve tesi). Eski Uygurcada Upadealara, Udnalara ve Vykaraalara rastlanmaz. eitli anlatlarn yer ald Jtakalar, Avadnalar ve tivttakalar ise Uygur edebiyatnda birbirlerinden pek ayrt edilmez, bunlar, ounlukla avdan ya da atik adyla anlrlar.

ESK UYGUR EDEBYATI

BUDST UYGUR EDEBYATI


Anlat ve masallar, Eski Uygurcada avdan ya da atik adyla karmza kar. Daha ok tek balarna bir kitap deil de, deiik kitaplarn -rnein stralarn- ierisinde yer alrlar. Bu masallar belirli bir kalp erevesinde ele alnmaktadr: Kalp, bir rencinin (titsi) ustasna (bah) sorular ve ustann da rencisine bir yk araclyla verdii cevaplar eklinde kurulmutur (PhTF II, s. 222).

Anlatlar, Masallar

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

15

Tek bana bu tr masallara, yklere ayrlan Uygurca kitaplarn banda Daakarmapathvadnamllar (= DKPAM) gelmektedir. Eski Uygurcada on edg klnlg yol ile karlanan Daakarmapath On iyi davrann yolu olarak Trkeye evrilebilir. Bu yklerden ilki U IIde yaymlanmtr (s. 20-24). Aada bu metinden bir para verilmitir:
(01) toa yaa teg klg (02) erser yime .. anta ok tolp marm-(03)-lar etzleri bara kogayur .. kgz-(04)-inte yreki sunur .. btn etz-(05)-intin ter akp ner .. kn teri (06) yaruk kapkara kznr (07) ol irin lmi tnlg (08) irnin yalvanu isig zie (09) umug zlp kim erser zmke (10) ara turgay mu tp umug nag tiley (11) trtdin sar krr .. tili tamgak (12) kuryur .. krt sargarur kan katp (13) barr .. lrtei kii yiti kl elginte (14) tuta yakn tursar .. ol kl kz-(15) -ie rt yaln teg kznp (16) ine saknr .. yr yarlzun erti .. (17) yrke kireyin erti .. azu uugma (18) ku bolup kkke uayn (19) (erti ).. Yiit (bir) fil kadar gl olsa da, hemen btn organlar, vcudu zayflayp tmden direncini yitirir. Gsnde yrei arpar, btn vcudundan ter boanr. Gne (gzne) kapkara grnr. O zavall, lme mahkum canl, dilini karp, dudaklarn yalayarak yaamndan midini kesmi (bir halde): Benim yerime geecek kimse yok mu? diye umut arayarak drt tarafna baknr. Dili dama kurur. Gzel yz sararr, kan gider. ldrecek kii elinde keskin klc tutarak yaklanca, o kl gzne alevlenmi ate gibi grnp (iinden) yle geirir: Yer yarlsayd da iine girseydim yahut uan ku olup ge ksaydm.

Bu tr ykler U III ve U IVte de yer alr (PhTF II, s. 224). Tibetede olduka iyi bilinen Bilge ve Aptal masalnn bir blm Uygurcada Kalyakara ve Ppakara adyla bilinmektedir. Bu konuda Trkiyede H. N. Orkun, Fransada ise, son olarak J. R. Hamilton almtr. Aada, bizde Kelile ve Dimne olarak bilinen metne benzer nitelikteki panatantra metninden alnan bir para yer almaktadr:
etilr re ertmi dn adn bir argda smekde tii aslann tugurguluk di kolus yakn kelti, anta ok buzagula kotuz ingekig tirig tutup iin iegsin teip kotuz ingek ... tugurd, tr ol yagurukya tugm arslan enkkiyesi anasn emigin emgeli ugrad ol kotuz ingek buzagus yme ban r ktrp arslan emigin emgeli katglant an krp ol tii arslan bulganp vkesi kelip klinte ine saknt bo utun tnlg meni emigimin neteg emer tep, anta ok yene kni bg urup ine tp tdi munu anasn men lrdm an n bo irin tnlg gsz bolup kalt muar ne erser yazuk yok, mini anas ol tp saknur, meni oglum neteganulayu yme ylk ajunnta barm tnlglarn oglan ok gsz kalm bo irin tnlg emigimin emip bolzun meni oglum, tr ol tii arslan iki oglann igidip kmetin ara bir emig emizmi iki inii olgan ulgaddlar, birisi alku keyiklerni begi ulug klg btdi, ikintisi alku kotaz ingeklerni eligi han teg kotuz Rivayet edilir: Gemi zamanda farkl bir ormanda2 dii bir arslann doum vakti yaklar. O srada yavrulayacak bir yak (Tibet sr) tutup karnn deip yak ... ... dourdu. Sonra yakn vakitte domu olan arslan enii anasnn gsn emmeye alt srada yakn buzas da ban uzatp arslann gsn emmeye yeltendi. Onu grp o dii arslan hiddet ve fkeyle gnlnden yle geirerek: Bu utanmaz hayvan benim gsm nasl emer? dedi. Daha sonar akl selimle dnp yle dedi: Bunun anasn ben ldrdm. Bu nedenle bu zavall canl, ksz kald. Buna ok yazk. Beni anas sanyor. Benim evladm nasl bylelikle hayvanlar aleminden gelmi canllarn oullar ksz kalm bu zavall canl, gsm emip benim olum olsun. Daha sonra o dii arslan iki olunu beslemi. ok gemeden iki karde bydler. Birisi btn vahi hayvanlarn beyi, byk gl oldu; ikincisi btn yaklarn hkmdar han gibi

16

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

eytan avaka (PhTF II, s. 224) ile Maitrisimiti de bu blme, anlatlara eklemeliyiz (Gabain, 1957). Maitrisimit. [I]. Wiesbaden, sayfa 16). Son olarak da Araemi-jtaka, Sundar kz yklerini buraya katmak gerekir (Tezcan, 1974). Das uigurishe Insadi-Sutra, Berlin).

Budist klliyatn Uygurcada en yaygn kitaplarndan olan strann szlk anlam ip, sicim; kuak, ba; reti, yasa, kural, reti kitab olup Uygurcada genellikle sudur (in. jing = Uyg. ki, ke) szcyle karlanmaktadr. Uygurcaya evrilen stralarn banda Suvaraprabhsa-stra gelmektedir. Uygurca ad ksaca altun yaruk sudur olan metnin btnnn yazevrimi yaplm, ancak tm blmlerin evirisi tamamlanmamtr. 20. yzyln ban-da in Halk Cumhuriyetinin Gansu blgesinde bulunan metin 700 sayfann zerindedir. Stralar ve ou Budist metin ncelikle Budaya, retisine ve cemaatine sayg ile balar, ite Altun Yaruktan bir blm:
Resim 1.7 Eski Uygurca Altun Yarukun Radloff ve Malov tarafndan yaplan yaymndan bir sayfa namo buddaya namo darmaya namo sagaya amt monta bo nomnu kr ulalm s tltagn az teine yene uktalm bo yme altun lg yaruk yaltrklg kopda ktrlmi nom ligi atlg nom erdinig bogunta tutda okda tlada bitidei bititdei tznler ogl tznler kz toyn amnan upasi upasan trt trlg trin kuvraglarn klzlerte antag saknzlar tursar bar mu erki antag tnlglar kim bo nom erdini tltagnta bo ok kznr ajunta edg tke tegdei () Budaya sayg, retisine sayg, cemaatine sayg. Bu retinin alarak eklenmi olan nsznn sebebini az birazck yine anlatalm. Bu Altn renkli, parlak, ltl, her eyin zerinde yceltilmi reti hkmdar adl reti mcevherini talim eden, (emirlerini) tutan, okuyan, dinleyen, yazan, yazdran soylular olu, soylular kz, rahip, rahibe, mmin, mmine, drt tr cemaatin2 kalplerinde bu ekilde bir dnce ortaya karsa var mdr acaba bylesi canllar bu reti mcevheri sayesinde iinde bulunduumuz lemde iyi bir karlk bulacak ()

Stralar

Aada ayn strann sonunda, 10. blmnde yer alan bir hikaye, bir tr Jtakadan bir para yer alr:
re ertmi dde bo ambudivip uluta maharat atlg lig han bar erti, ol yme maharat lig han erti ulug bay barmlg tsalarlar aglglar targ ed tavar ze tolu alp atm slg kie tkellig trttin sar yr oronug iymi basm kke ayatm agrlatm rg uzat kni noma tre balada imerigme kamag bodunn karasn asm klitmi koptn sar yagsz yavlaksz erti, ol antag osuglug oglug yalnlg klg ksnlg lig hann ulug hatunnta tugm krgeli seviglig krklg meizlig oglan erti. ok eski devirlerde, bu dnyada2 Maharade adl (bir) hkmdar2 vard. O, Maharade hkmdar2 fazlasyla zengin2, ambarlar2 tahl ve mal mlk ile dolu olup kahraman ve nianc ordusu glyd. Drt bir yanndaki lkeleri2 kendine balam2, ok sayg kazanm2, daima2 doru kanun ve retiye gre halkna nderlik edip, evresindeki btn halkn2 oaltp artrm, her taraf dmandan arndrlmt2. O, ylesine parlak (hametli)2 gl (kuvvetli)2 hkmdarn2 byk einden domu, grn sevimli, gzel yzl olu vard.

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

17

Saddharmapuarka-stra adyla bilinen strann szlk anlam ise Doru retinin Nilfer iei olup Uygurcada sadece 25. blmn evirisi bulunmaktadr. inasi Tekinin Yaymlad almann Ba Ksmndan: (1) namo but.. namo darm.. namo sa (2) kuani-im posar alkudn sar etz krkin (3) krtgrp tnlglarka asg tusu klmak b otuzun (4) . . . ornnta (4a) n eidgi tp atant //ki . . . . . . ine (5) tser tzn . . . tser eidgeli erklig (6) tp ttir . . bo yrtindeki kim emgeklig tnlglar atasar ol (7) sav yok kim kent eidmeser . . an n bo bodisavat arya- (8) valokdevar tp atanur . . tavgaa kuani-im ttir . . ine (9)tp yarlkad tznm birk bo yrtinde sansz (10) tmen tnlglar . . . emgenser ol emgekinte (10a) 10a kuani-im posarka umug nag tutup atasar . . (10b) 10b bo bodisavat kuani-im tp atanur . . tak yeme kim kayu (11) emgeklerinte ara kirip kutgarur . . ol kamag (12) emgekligler emgekinte antag kurtulur an n bo (13) bodisavat kuani-im tp atanur . . tak yeme kim kayu (14) tnlg kuani-im posar atn uzun turkaru (15) atasar tnle kntz atayu tutsar antag (16)ugr bar ulug otka kirser . . . (17)ulug suvka kirser limegey sgta tegip ngey . . tak yeme mi (18) tmen tnlglar altun km erdini monuk (19) satgsz erdiniler tilegeli . . taloy gzke kirser (20) taloy iinteki kara yl kelip kemisin tokp yekler (21) ergsi otruglarnta lm yrke tegrser . . an (22) ara bir bilge kii kuani-im posar atn atasar (23) ol kamag tnlglar taloydak tii yeklerde ozar kurtulur esen (24) tkel z yrinte barurlar . . an n bo bodisavat (25) kuani-im posar tp atanur . . Metnin Bugnk Trkeye evirisi (1) Budaya sayg! Dinine sayg! Topluluuna sayg! (2) Kuani-im Posarn her yerde vcudunun grkemini gsterip (3) canllara fayda2 salamasndan bahseden Soylu Dinin Nilfer ieinin) yirmi beinci blm. Vaktiyle Tkenmez gnll Bodhisattva (4) yerinden (kalkt. Sa omzunu atktan ve el pene divan durduktan sonra Budaya dnd ve u szleri syledi: Ey tanrm, Kuani-im Posar (skr. Avalokitevara bodhisattva) bu ad hangi sebepten dolay tayor ? Tanr Buda, tkenmez gnll bodhisatvaya (skr. Aksayamati) karlk verdi: Ey soylu, strap eken birok canl varlk vardr). (4a) Ses iiten diye adlandrld. Byle (5) dense, soylu Dese. iitebilir, (6) demektir. Bu yeryzndeki strap eken canl varlklarn syleyecei hibir sz yoktur ki (7) kendisi (onu) iitmesin. Onun iin bu bodhisattva, (8) Aryavalokitevara diye adlandrlr. incesi Kuani-im (kuan-i-yin) demektir. yle buyurdu (9): Soylum, eer bu yeryznde saysz2 (10) canl varlklar (bulunsa ve) strap ekip, o aclar iinde (10a) Kuani-im Posara snp (adn) anarsa, (10b) bu bodhisattva kendisini andklar iin hemen iitir. (iitir iitmez) (11) straplar arasna girip (onlar) kurtarr. Bu btn (12) strap ekenler straplarndan bylece kurtulurlar; onun iin bu (13) bodhisattva, Kuani-im diye adlandrlr. Herhangi bir (14) canl varlk Kuani-im Posar adn srekli (15) ansa, gece gndz (adn) durmadan ansa, o srada (?) (16) (tesadfen bunlar) byk bir atee girse, (alevi bunlar, bu bodhisattvann kudret ve ilahilii yznden yakamaz.) (17) . . . Bir denize (ulug suv) girse (ve Kuani-im Posar adn arsalar) (18) canl varlklar, altn gm, mcevher, boncuk (ve) (19) baha biilmez deerli eyleri aramak iin deniz (veya) rmaa girseler (ve) (20) denizde kara yel kp gemilerini paralayp (onlar insan yiyen) devlerin (skr. yaka) (21) bulunduu yere, adalarna (yani) lm yerine gtrse (ve) onlarn (22) arasnda bilge birisi, Kuani-im Posar adn ansa (23) btn o canl varlklar, denizdeki (insan yiyen) dii devlerden kurtulur2, sa (24) salim kendi yerlerine varrlar; onun iin bu bodhisattva, (25) Kuani-im Posar diye adlandrlr.

18
Resim 1.8

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Stralara sonradan eklenen, uydurma veya uyarlama stralar da Uygurcaya evrilmitir. Uydurma Eski Uygurca sz, bu tr metinlerin klasik Buddhist edebiyata ait olAltun Yarukun mayp sonradan uyarlanmalar, deyim yerindeyse uyyazmasndan bir sayfa (A Barsa ait Berlinde durulmalar dolaysyla verilmi bir isimdir. Bunlarn saklanan bir sayfa) banda Trkiyede Sekiz Ykmek adyla bilinen ve Trkische Turfantexte (TT) dizisinin altnc kitab olarak Das Buddhistische Stra Skiz Ykmk adyla yaymlanan stra gelmektedir. Sekiz Ygmekin eitli nshalar zerinde ise uzun sredir, ok saydaki yaynyla tanna Juten Oda almalarnn sonucunu 2010 ylnda iki cilt halinde yaymlamtr. gama ad verilen geleneksel, klliyat metinlerinden ise Uygurcada fazla metin yoktur, var olanlarn bir blmn ise Kgi Kudara ve Peter Zieme yaymlamtr. Avatasakastra (Gaavyha)dan eitli paralar ise M. Shgaito, Kgi Kudara-Juten Oda ve Geng Shimin tarafndan yaymlanmtr. Bir ok yazmas bulunan Yitikensudur ise Tantra Budizmine ait bir metin olup TT VII ierisinde R. R. Arat tarafndan yaymlanmtr. Bu metin esasen Trke ilk astronomi metnidir. Bunlarn dnda deiik Sutralardan arta kalan yapraklar eitli aratrmaclarca yaymlanmtr: Hamam-Stras, rya rjvavdaka stra, rya-trta-Buddhamtrika-vimsati-pgastotra-stra, nikastra ve nihdaya, Bhaiajyagurustra (sadece 11 satr gnmze ulamtr) gibi metinlerden kk paralar kalmtr (lmez, 1997).

Abhidharma Metinleri

Yukarda deinilen Abhidharmakoastrann Uygurcada tam bir evirisi bulunmayp, sadece Sthiramatinin yorumunun evirisi mevcuttur. Bu eviri inceden yaplm olup, asl Sanskrite metin bugn kaybolmutur. ince metinden ise sadece sayfa kalmtr. Uygurca eviriye gre metnin asl manzum ve 28 000 grantha olmaldr.

Vinayalar

Kural, dzen, disiplin (kitab) demek olan Vinayalara Uygurcada rastlamayz. Ancak son dnem Uygurca metinlerden nsadi-Stra adyla yaymlanan metin Vinayalara yakndr. Yazevrimi ve evirisi S. Tezcan tarafndan yaymlanan, esas olarak rahiplerin yamur mevsiminde yaptklar ileri, trenleri anlatan metin iin W. Scharlippin almasna baklabilir.

Tvbe Metinleri

Uygurcada, tvbe yoluyla gnahlardan arnmay anlatan metinler de vardr. Bu metinlerin ounluu kk metinlerdir. Konuyla ilgili ilk metni Mller yaymlamtr. Bunu, TT IVte yer alan metin izlemitir (Gabain, 1931). incesi 40 blmden oluan bir baka metin ise BT dizisinin ikinci kitab olarak yaymlanmtr. Bu metinlerin kimisi cenaze trenleriyle ilikilidir. Konuyla ilgili teki metinler ise, I. Warnke, P. Zieme, M. Shgaito ve son olarak da J. Wilkens tarafndan yaymlanmtr. Metinden bir blm aadadr:

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat yene meni bo bir yal esri etzmin telim k kurtlar avp kelip etimin terimin isirmekleri ... ze ine kalt bizin sanm ///// artokrak ag tarka emgek emgenr men, men yene re tugm trmi uzatk ylan ermez men, belgrtme etzin trp belgrp munta kelmi err men, ap yme sizi bo erglk ordouzta agr ulug ada tuda klgal kelmi ermez men ... ... ... amt meni bir ksm ol, mni n kayu erser bir yg stnki buyan edg klng klp mni bo emgekimtin tartp ozgursar sz, anta tmin amrak (?) edglg utl sevin tegrmi bolgay erdiiz tp tdi (,) han bo savg eidip ag kelip yriy boguz sklp yglayu an ksin tilikin tak yme ana szletgeli saknp turur erken angna ol ylan kznmedin yitlinip bard (...) yine benim yaln, benekli vcudumu bir ok kurt dolap gelip etimi derimi srmak suretiyle bizi yle sokmu ki ... ok fazla ac, strap ve eziyet ekiyorum. Ben ayrca gemite domu, yaratlm, her zamanki ylan deilim. Yeniden ekil bulmu vcutla yaratlp ortaya karak buraya geldim. Ayrca da sizin bu saraynza2 byk tehlikeler yaratmak iin gelmi deilim. Benim isteim imdi udur: Benim iin bir yol ile ok iyi, stn bir sevap2 ileyip beni bu eziyetten ekip karsanz ... ite o vakit ho, iyi karla, sevince ulam olacaksnz dedi.

19

Berliner Turfantexte dizisinde yedinci kitap olarak yaymlanan Tantra ile sekizinci kitap, Tibet Budizmine ait metinler olup, Tibet Budizminin, Lamaizmin Trkler arasnda ne derece yaygn olduuna dair bizim iin nemli ipular vermektedir. Tibeteden eviri bir metin olan Tantra, Sa-Skya okulu ile ilgilidir. Bunlarn dnda Nropa okuluna bal Tibetin ller Kitabnn Uygurca evirisi de gnmze ulamtr. Metinde, lm ve yeniden doumun nlenmesi konular ele alnmtr. teki metin ise yine Nropa okuluna ait olup Trt trlg keziglerig yola uduzmaklg teri nomlug tamak drt trl dzeni yoluyla izlemek iin derin retinin eitimi adn tamaktadr. Ayrca kimi by metinlerinin yer ald Dhra-Stralar da Uygurcaya evrilmitir. Bunlardan 38 satrlk bir metin ilenip yaymlanmtr. Budist Uygur eserlerini sralayp bu eserleri ksaca tantnz.

By Metinleri

MANHEST UYGUR EDEBYATI

Uygur Kaanl, Tokuz Oguz ad verilen dokuz boydan olumaktadr. Uygurlar, 744ten, 795e kadar Yalakar Boyu tarafndan ynetilmilerdir. Daha sonralar devletin gittike zayflamas zerine hkim boy deimitir. Ynetimdeki hanedan deitikten sonra, devlet bir sre karmaayla da olsa varln srdrebilmitir. Uygurlar blgede bir devlet olarak varlklarn srdrdkleri bu dnemde inde hkm sren Tang hanedanl ile her zaman ok yakn iliki iinde olmulardr. Dolaysyla bu dnemdeki Uygur kltrn anlayabilmek iin ncelikle bu iki halkn ilikisini kavramak gerekmektedir. in hkmeti, askeri adan olduka gl bir sisteme sahip olan Uygurlar ile zellikle inde kan isyanlar bastrmak iin sk iliki iine girmitir. 755te inde, in kaynaklarnda An-Lu-an olarak geen Roan ruen, parlt; parlak kii isimli bir genarelin ban ektii bir isyan kar. Bu isyan bastrmak iin Uygur kaan ordusu ile birlikte blgeye byk olu Bayan oryu gnderir (755-763). Bu isyanda Tang hanedanl yklmasa bile eski haline bir daha dnemeyecek biimde sarslr. Ardndan 762de av-i nderliinde kan isyan bastrmak iin Bg Kaan, ordunun lideri olarak blgeye gider. Bu sefer srasnda Uygur ordusu kasm 762den, ubat 763e kadar ehrin civarnda kalr. Bu kuatma srasnda Bg Kaan, Maniheist rahiplerle tanr. Sonunda isyan bastrldktan sonra

20

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Resim 1.9 Maniheist Uygur yazsyla bir metin (P. Zieme yayn)

Karabalgasuna, drt Maniheist rahiple birlikte dner. Uzun sren tartmalarn ardndan, Bg kaan devlet ynetimindeki baz komutanlarn tm kar klarna ramen tebasnn Maniheizmi kabul etmesi iin bir bildiri yaymlar (Mackerras, 1990: 330). Bg Kaann Maniheizmi kabul ediini anlatan bu metin, ilk kez W. Bang tarafndan TT IIde yaymlamtr (Bang, W.-Gabain, A.V., 1929). Maniheist Uygur metinleri zerine ilk almalar, Turfan ehri yaknlarndaki Hoo ve Bezeklik maaralarnda bulunan metinlerin Albert von Le Coq adl Alman arkeoloun bunlar yaymlamasyla balamtr. lk alma dikut ehrinde Bulunan Maniheist Uygur Metin Parasdr. Le Coq, almasnda dikutta (bugnk Hoo, ince Gao-chang) bulunan metni tantp dil ynnden inceler, transkripsiyonlu metnini ve Almanca evirisini verir. Bu almann ilki lkemizde Trke Mni El Yazlar ad ile Fuat Kseraif tarafndan Trke olarak da yaymlanmtr. Le Coqun almalarna paralel olarak W. Bang da yazd eitli makalelerle Maniheist Uygur metinlerine ait eitli konularn zmne katkda bulunmutur. Gerekte Ortadou kkenli olan Maniheizm tarihte ilk ve tek olarak Uygurlarca, 762 ylnda devlet dini olarak kabul edilmitir. Bg Kaann Mani rahipleriyle yapt grmeden bir blm aadaki gibidir: Bg Kaann Mani Rahipleriyle Grmesinden (1) (m(e)n) t(e)ri m(e)n sizni birle t(e)ri yrier ba(rgay) (2) (m(e)n) dndarlar ine kikin brdiler biz arg (biz biz) (3)(dn)dar biz t(e)ri ay()gn tketi ileyr biz k(alt)(4)etz kodsar biz t(e)ri yrinber (yrier oku.) bargay biz ne (n) (5)tser biz t(e)ri y(a) rl()gn adrok klmaz biz (6) yzmz utru ulug y()n basn alp (emgekler) (?) (7)err an n t(e)ri yrin bulgay biz (8)t(e)rim siz trszn dszke k(e)nt (zz) (9) yaz()nsar siz, tr kam(a)g liiz bulgan(gay) (10) bo kam(a)g trk bodun t(e)rike (11) klta bol(gay)lar. Metnin Bugnk Trkeye evirisi Ben efendiyim, sizinle birlikte Tanr lkesine gideceim. Rahipler yle cevap verdiler: Biz temiz, gnahsz ve dindar kiileriz. Biz Tanr(nn) buyruklarn eksiksiz yerine getiririz. Bu nedenle bizler ldmzde tanr yerine gideceiz. Niin? denecek olursa biz tanr buyruundan baka amel ilemediimiz iindir. (Bizler) byk eziyetlerle karlatmz iin tanr katna ulaacaz. Efendim, siz kanunsuz ve retisiz olarak Ezruaya kar gnah ilerseniz, btn lkeniz karacak, btn bu Trk halk tanrya kar gnahkr olacaklar. (Maniheizmin Uygurlarca kablyle ilgili olarak bkz. inasi Tekin Mani dininin Uygurlar tarafndan devlet dini olarak kabul ediliinin 1200. yldnm dolays ile birka not (TDAYB 1962: 1-11). Uygur Maniheizminin tarihi, belgeler eliinde Japon aratrmac Takao Moriyasu tarafndan hazrlanmtr: Uiguru Manikyshi no kenky Uygur maniheizmi zerine ncelemeler (Osaka, 1991; Almanca evirisi: Die Geschichte des uigurischen Manichismus an der Seidenstrae, 2004) Moriyasu, almasnda ncelikle blgedeki Budist ve Maniheist maaralardaki aratrmalara deinmekte, bu maaralarn yapsn anlatmaktadr. Maaralarda yer alan resimler ve Eski Uygurca Maniheist yazlar hakknda bilgi verdikten sonra blgedeki dier Maniheist maaralarn niteliklerine de deinmektedir. almada Bat Uygur Kaanlnda

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

21

Maniheizmin ykselii, gerileyii ve Budizmin glenResim 1.10 mesinin nedenlerine deinmektedir. Daha sonra ise Maniheist Uygurlarn slam kaynaklarnda Bat Uygur Maniheizminin nasl tvbe duasndan bir sayfa (Radloff yayn) getiine deinir. Maniheizmin kurucusu Maninin resimle yakndan ilgilenmesinden, Maniheizmin esasn oluturan aydnlk, k zerine resimler izmesinden dolay Maniheist yazmalar ve tapnaklar resimlerle, iek motifli tasvirlerle ssldr. Bu konuda Zsuzsanna Gulcsinin ayrntl bir almas vardr. almada Berlinde bulunan metin ve resim paralar kataloglanarak tantlm ve bu paralar, resimli kitap paralar, deri kitap ciltleri, ipek kitaplar, boyanm ve ilenmi kuma paralar, duvar resimleri gibi ana balklar altnda snflandrlarak ayr ayr deerlendirilmitir. Maniheist Uygurlardan gnmze ulaan tvbe duas W. Radloff ve A. von Le Coq tarafndan hemen hemen yan tarihlerde yaymlanm (1911), 1940ta da Le Coqun almas Trkeye evrilmitir. Aada bu metnin (Huastuanift) yeni bir yaymndan bir para yer almaktadr: Huastuaniftten Hormuzta t(e)ri b t(e)ri birle kam(a)g t(e)riler szinlg()n yekke sgeli k[el]ti, inti, ang klnl()g ()mnulugun b trlg yeklerlgn sdi, t(e)ril[iy]ekli y(a)rukl karal ol dn k[at]ld, hormuzta t(e)ri oglan[] b t(e)ri, bizni zt()mz sn[ye]klgn sp balg bal()g bolt, yme kam(a)g yekler [ulug]lar[n] todunsuz uvutsuz suk yek[ni] yz artok krk tmen yek[ni yavlak] biligie katlp gsz klsz bolt, k(e)nt tugm klnm meig t(e)ri yrin untu dd, y(a)ruk t(e)rilerde adrlt, antadata ber t(e)rim yek klna ang klnl()g ()mnu gmzni saknm()zn azgurdukn a[r]kun, biligsiz gsz boltukumuz n Metnin bugnk Trkeye evirisi Hormuzta Tanr, be tanr ile birlikte btn tanrlar szleerek eytanlarla savamak iin geldiler, indiler ve gnahkr mnu ile beraber be farkl trde eytanla (daha) savatlar. O zaman tanr ve eytan, k ve karanlk (birbirine) kart. Hormuzta tanrnn ocuklar be tanr ile bizim ruhlarmz ezelde eytanlarla savap yaraland; dahas en byk eytann utanmaz, ahlaksz ihtiraslar, yz krk tmen eytann ktl ile karp dncesiz oldu, kendi doduu yaratld ezeli tanr yerini unuttu ve k tanrlardan ayrld. O zamandan beri tanrm, eytanca davranlarla gnahkr mnu aklmz batan kardktan (sonra) dncesiz, aklsz hale geldiimiz iin

22

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

HRSTYAN UYGURLARA AT METNLER

pek Yolu blgesinde, Turfan vahasnda yaayan Uygurlardan bir ksm Hristiyanl tanyp bu dine girmiler, Sod kkenli Uygur yazsyla ve Sryani harfleriyle yazlan bu az saydaki metinler zerinde F. W. K. Mller, A. von Le Coq, A. von Gabain ve P. Zieme tarafndan almalar yaplmtr (Zieme, 1974). Bu metinlerden ilki F. W. K. Mllerce yaymlanm olup Hz. sann ocukluunda Byc / Khin ile grmesini iermektedir. Hz. sann ocukluundan barp yknelim an ulug kuta tp tndiler ol dn hirodis han ina tp yarlkad olarka y-a amt amrak oglanlarm edgkiye barlar ked kl tegrp tileler nekin bolsar sizler yana kelip maa itdrler men yme barp ykneyin aar tp tdi inip ol mogolar nekin urlimtin np bardlar erser ol yultuz yme olarn birle barr erdi kaan ol mogolar bidilhimka tegdiler erser ol yultuz tepremedin k turd tr anta bultlar miiha terig ol dn ttir yakn barp kirdiler z yklerin atlar artutn agn tndiler kim kelrmi erdiler trlg kzn altun zmuran kji yme ykn ykndiler gmek alk tndiler lig han miiha terike ol mogo-lar ine saknp kirdiler teri ogl erser zmrun kji algay lig han erser altun algay birk ota emi erser ot yem algap tp bir kapanda urup kigrdiler me teri ogl lig han miiha ol mogolarn klindeki saknn bil yarlkap trlg kznin artutn yumk al yarlkad Metnin Bugnk Trkeye evirisi (...) varp secde edelim onun yce katna diye arzettiler. O vakit Hirodis han yle buyurdu onlara: imdi ey sevgili evlatlarm! Gzelce gidin! yi bir dnceye ulap araynz. Sonu ne olursa dnp gelip bana bildiriniz. Ben de gidip ona secde edeyim dedi. te bylelikle bu khin bylece Kudsten kp gittiler ise, o yldz da onlarla giderdi. Khinler tam Bdidilhama vardklarnda yldz hareket etmeksizin durdu. Sonra orada sa Mesih efendimizi buldular. O vakit iyice yakn varp girdiler, kendi yklerini atlar. Getirmi olduklar hediyelerini2 sundular. tr hazineyi, altn, gzel kokuyu secde ederek sundular. sa Mesih efendimize hamd senada bulundular. O khinler yle dndler: Tanrnn olu ise gzel kokular alr, hkmdar ise altn alr, yok eer hekim ise ilalar alr diyerek bir kap ierisine koyup sundular. lmsz Tanr olu sa Mesih efendimiz o khinlerin niyetlerini anlayp her hazineyi, kokuyu, hepsini alverdi.

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

23

Uygur metinlerinin bir blmn, Budizme, Maniheizme ve Hristiyanla ait din metinlerin dnda kalan, manastr dndaki gndelik hayata ilikin, standart dile ait olmayan metinler oluturur. Bunlarn nemli bir blmn Uygur Hukuk Belgeleri adyla anlan alm-satm belgeleri, kira szlemeleri (tarla kiralanmas), bor senetleri, evlat edinme, ipotek, kle azad, vasiyet vb. konulara ilikin metinler oluturur. Bu metinlerin dili klasik dilden, standart dilden ayrlk arzeder. Bu metinler ierisinde mektuplar, tedavi metinlerini, tp metinlerini, gkbilimine ilikin metinleri, falla ilgili metinleri de anabiliriz. Bu metinlerde yer alan kimi ataszleri de bugn dahi benzerlerinin bulunmas dolaysyla dikkat ekicidir:
kurug tagda kaplan bolmaz

DNDII UYGUR EDEBYATI

kudug suvda balk bolmaz

aasz/kuru dada kaplan olmaz

kuyu suyunda balk olmaz

Aada hasat sonras enlii ve sevinci anlatan bir metin (Mlnr ve Zieme) ile son dnem Uygur metinleri arasnda sayabileceimiz manzum bir at yer alr (Arat ve Bang, Turfandan Trkler adl bu metin iin Uygur iiri blmne baknz). Bunu bir sat belgesi izler (SUK II, Sa02 Ot. Ry. 1414a RDT), ayrntlar ve kaynaklar iin bkz. Civelek, . (2005). Dind Uygurca Metinlerin Karlatrmal Szvarl, Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, stanbul. Uygurca Hasat Metni (1) kutlug bolzun yme kim inip ol (2) tp tourup smeklep (3) trt yllartn ber beklemi (4) talang edg bo targlag yrlerke (5) targn urugn saa turup (6) targl kzl kzlerig (7) tartp kelrp sapanka koturup (8) unup snp katglanp (9) urugn yrke baturup (10) ogula kza igid (11) urgu bolgusun kzet (12) evini bp sargarp (13) edgti bp akarp (14) egirip ... (15) erti uz edg orgu di boltukta (16) tegirmenke barp min gp (17) tegt tege er klp (18) temiri barp orgak sokturup (19) orgak (20) bag baglaguka tegi (21) basa evdigi oglankyalarka tegi (22) ... ... kldzlar Metnin bugnk Trkeye evirisi (1) Kutlu olsun yle ki! (2) dondurup2 hazr hale getirip (3) drt yldan beri korunan (4) olaanst iyi bu tarla alanlarna (5) tohumunu2 sap (6) benekli kzl kzleri (7) ekip getirip sabana koturup (8) aba ve gayret gsterip2 (9) tohumunu topraa ekip (10) (tpk bir) oul gibi kz gibi yetitirip (11) tohumluunu saklayp (12) baa olgunlap sararp (13) iyice olgunlap (14) . (15) ok iyi bime zaman olduunda (16) deirmene gidip un [vtp] (17) burgu reticisi burgu (?) yapmak iin (18) demirciye gidip orak biletip (19) orak (20) demeti, deste desteleyecee (biecek kiiye) kadar (21) ondan sonra toplayacak olancklarma (kadar) (22) yaptnz. Sat Belgesi (1) koyn yl aram ay bir bir yaka men karan yg brt (2) yulaklk tavar kergek bolup brgm yok n (3) kdin krata kaz kitrin?te iim kanuk bile tz (4) llg g yrim at kutlug taka toguru (5) tumltu sattm satg kunpusn na szledimiz (6) yz b otuz kunpuka ztmz bu bitig klm kn (7) ze men kutlug ta yz b otuz kunpuni bir (8) egsksz tkel sanap brtim men yig yme tkel sanap (9) altm bu yrni ss r yak gen adrar - (10) tn yak toyak? yri adrar kud yak gen (11) lusay yrie bargu gen adrar kdin yak yanyak? (12) nal yri adrar bu trt slg yr ze mi (13) yl tmen knketegi kutlug ta erklig bolzun taplasar (14) zi tarzun taplamasar adn kiike

24
Resim 1.11 A. Steina gre pek Yolunda bulunan eitli dillerdeki kitaplardan rnekler

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

tgr satzun (15) men yg brtn inim iim kam kadam aytmazun (16) istemezn tak birk erklig beg i kin tutup (17) kam k klp yulgal algal saknsar bu ok (18) gente ok yr teine yr kutlug taka yaratu (19) brip alzunlar bu bitig tuta kutlug ta korsuz (20) bolzun men yg brtn inim iim kam kadam (21) korlug bolzunlar tanuk beg er saun tanuk be ? (22) tanuk s bu tamga men yg brtn ol. Metnin Bugnk Trkeye evirisi (1) Koyun yl Aram aynn birinci gnnde ben Yg Brt Karaya (2) kullanmak iin mal gerekli olup vereceim olmad iin (3) bat(da) Kaz Kitrin (?) bozkrnda aabeyim Kanuk ile eit (4) hisseli 3 g topram Kutlug Taa tam ve (5) kesin olarak (verdim) sat2 kunpusunu yle anlatk. 325 (6) kunpuya anlatk. Bu anlamay yaptmz gn (7) ben, Kutlug Ta 325 kunpuyi (8) eksiksiz2 sayp verdim ben Yg de hepsini sayp (9) aldm. Bu topran ss; yukar (gney) taraf, kanal ayrr. Dou (10) tarafn Toyakn (?) topra ayrr. Aa (kuzey) taraf kanal, (11) Lusayn toprana giden kanal ayrr. Baty Yanyak (12) Inaln topra ayrr. Bu drt (taraf) snrl toprak, (13) yl on bin gne kadar Kutlug Ta sahip olsun. Dilerse (14) kendisi eksin dilemezse bakasna satsn.(15) Ben Yg Brtn kardei, aabeyi, ailesi2 istemesin2. (16) ve gl memurum gle tutup (17) aman gc kullanp geri almay2 dnse bu (18) kanaldan topraa dek (olan) yeri Kutlug Taa (19) versinler. Bu szlemeye dayanarak Kutlug Ta zararsz (20) olsun. Ben Yg Brt kardeim, aabeyim, ailem (21) zararl olsunlar. Tank: Er Saun, Tank: Be (?) (22) Tank: Sn. Bu damga ben Yg Brtndr.

Irk Bitig

Eski Uygurlardan gnmze ulaan, ancak Uygur yazsyla deil de runik harfli eski Trk yazsyla yazlan bir kitap olan Irk Bitig, A. Stein tarafndan yine pek Yolu blgesinde bulunmu ve ngiltereye getirilmitir. Esas olarak bir tr t, nasihat kitab olan Irk Bitigin in kltr tesirinde yazld eitli aratrclarca ortaya konmutur. lk kez V. Thomsenin yaymlad Irk Bitigi son olarak Talat Tekin yaymlamtr. Eski Trk Harfli Irk Bitigden 1. Tensri men. Yarn ke altun rgin ze olurupan meileyr men. Ana bililer: Edg ol. 2. Ala atlg yol teri men. Yarn ke er men. Utru eki ylg kii ogln sokum; kii korkm. Korkma! tmi, Kut brgey men! tmi. Ana bili: Edg ol. Metnin Bugnk Trkeye evirisi 1. Gn oluyum (=in imparatoruyum). Sabah akam altn taht zerinde oturarak mutlu oluyorum. ylece biliniz: (Bu talih) iyidir. 2. Alaca atl yol sahibiyim. Sabah akam (atmla) rahvan gidiyorum. (Bu yolun sahibi) dost grnl iki insanla rastlam. nsanlar korkmu. (Yol sahibi) Korkmayn, demi, (size) kut vereceim demi. ylece bilin: (Bu talih) iyidir. Dind Uygur edebiyatna ait metinleri sralayp belirgin zellikleri hakknda ksa bilgi veriniz.

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

25

ESK UYGUR R

19. yzyln balarnda Kutadgu Biligin bulunmasndan itibaren eski Trk iiri zerine almalar da balamtr. Kutadgu Bilig her ne kadar slam dnem Trk edebiyat ierisinde ele alnsa da, eski dnem, Ortaasya Trk iirinin rndr. Tarih dnem Trk edebiyat, aratrmaclar tarafndan genellikle slam ncesi ve slam sonras diye ikiye ayrlrsa da kronolojik olarak bu ayrm doru olamaz; bu ayrm olsa olsa Budist, Maniheist vb. Trk edebiyat ile slam Trk edebiyatn incelemekte kullanlan pratik bir snflandrmadr (Tekin, 1965: 27). Genel olarak Trklerin 10. yzyln ortalarnda kitlesel olarak slamiyeti benimsedii ve slam Trk edebiyatnn bu tarihten balamas gerektii dnlr. Bu durumda slamiyet dndaki Trk edebiyatnn da bu tarihle birlikte kesilmesi gerekir. Oysa bugn elimizde eviri ya da orijinal nitelikte olan, 13.-14. yzyldan kalma Uygurca Budist eserlerin varl da bir gerektir. Uygur iiri zerine gnmze dein yaplan almalara ksaca deinmek gerekirse, bunlarn banda Manichaica, Trkische Turfantexte gibi almalar gelmektedir. Bal bana incelemeler sz konusu edilirse konunun ilk bavuru kayna R. R. Aratn Eski Trk iiri adl nc almasdr. Aratn almas bir edebiyat incelemesinden ziyade bir dil incelemesi, daha dorusu bir antoloji niteliindedir. Dolaysyla Arat iirleri ierik, l, biim vb. blmlere deil de, ait olduklar kltr evresine gre ayrmtr (Buddhist, Maniheist ve slam iirler). Kitabn bu ekilde blmlendiren Arat, her iirden nce, ilgili iirin l ve uyaklarna yer vermitir. Kitabn nsznde Eski Trkedeki iir terimlerine, air ve evirmenlere de yer verilir. Kitapta uzunlu ksal otuzdan fazla iirin Trke evirileri, dilbilgisi ve kken aklamalar ile kimi iirlerin tpkbasmlar yer almaktadr (ayrnt iin bkz. Arat, 1965). 1965te Uygur edebiyat zerine uzun bir inceleme hazrlayan . Tekin iirler zerinde de durmutur. . Tekinin almasnda Uygur iirindeki hece says sorunu, aliterasyonlar, ses ve hece tekrarlar gibi konular rneklerle ele alnr. Ona gre Uygur iirinin belirleyici zelliklerinden olan aliterasyon komu dillerde, in, Ken, Tohar ve Tibet dillerinde pek grlmez. Bu olsa olsa Trkenin, Uygurcann kendi i yapsndan kaynaklanan bir zelliktir. Bu durumu bugnk Trke kara kara dnmek, yagmur yagmak, sap sar gibi kimi szck, kken, hece yinelemeleriyle karlatrmak mmkndr (Tekin, 1965: 59). Benzer yinelemeleri Uygur iirinde de grebiliriz: kamag i kodgl buyan edg kl kl her ii brak, iyilik ve hayrl ilerle megul ol (. Tekin, ayn yer, s. 61). Yine 14. yzyldan kalma Kpaka bir bilmecede de benzer kullanmlar grrz: tap tap tamzk tamadrgan tamzk klege a (tar?) kyedirgen tamzk (kbelek) atur utur eden meale damlayan meale glge drr kalkp konan meale (kelebek) (Tietzeden aktaran Tekin, ayn yer s. 63).

Resim 1.12 Albert von Le Coqun yaymlad Manichaica IIIn kapa

26

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

. Tekinden 20 yl kadar sonra, Trk Dili dergisinin bir says yine Eski Trk iirine ayrlmtr. ayr yazya yer verilen dergide ilk yaz T. Tekine ait olup slam ncesi Trk iiri baln tamaktadr. Uygur iirinin eitli zelliklerine (konu, l, uyak vb.) deinilen incelemede Mani dinine ait, cehennem betimlemesini ieren bir iir yine bugnk Trkeye dize ve hece says korunarak (tamu cehennem sznn de kullanmyla) evrilmitir. rnek olmas amacyla hece saysn ve durak yerlerini de gstererek bu iire aada yer veriyoruz:
tpinte ol ok ma lmeki bar tnerig tamuka tmeki bar tmenlig yekler kelir tyr tumanlg yekler ayar tyr tnerig tnle basar tyr tunumlug [...?] tegir tyr t ze olurup tltrr tyr tanm ztler takar tyr tard teg etzin kodur tyr tavar turkuru kalr tyr tetr salg kurtga yek kelir tyr tollg bult teg tunk kalg tyr Sonunda yine u lmesi var Karanlk tamuya dmesi var Binlerce eytan gelir derler Dumanl eytanlar hkmeder derler Karanlk gece gibi ker derler Sknt (yree) der derler Gse oturup bastrr derler nkrc ruhlar kar derler Ard (?) gibi bedenini brakr derler Mal mlk cmle kalr derler Aksi, kll, kart eytan gelir derler Dolulu bulut gibi atk kal derler

iirin hece says ise yledir: tpinte / ol ok ma / lmeki bar tnerig / tamuka / tmeki bar tnerig / tnle / basar tyr
tard teg / etzin / kodur tyr tmenlig yekler / kelir tyr

(3+3+4) (3+3+4) (3+3+4)


(3+3+4) (3+3+4) (5+4)

tavar / turkuru / kalr tyr tumanlg yekler / ayar tyr

(5+4)

Resim 1.13 P. Ziemenin yaymlad Uygur iiri incelemesi

Peter Ziemenin hazrlam olduu, eski Trk iirinin antsal nitelikteki bavuru kayna ise 1991de Budapetede yaymlanmtr. Turfan ve Dunhuang blgesinde bulunan Uygurca manzum metinlerin incelendii bu ayrntl alma be ana blmden olumaktadr. Aada yer vereceimiz satrlar uzun sreli bir almaya ve birikime dayanan sz konusu almann ksa bir zeti niteliindedir. Uygur iirinin nemli bir blm, Maniheist olsun Budist olsun, din konular ele almaktadr. Bu iirlerin yine bir blm komu dillerden (rnein inceden) mensur olarak Uygurcaya evrilmi metinlerin onlara kout manzum evirileridir. Bylesi durumlarda Uygur airleri iki tr zorlukla karlamaktadrlar. evirmen airler burada hem iirin asl metnindeki ly korumak, hem de eviriyi Uygur iirinin yapsna uydurmak zorundadrlar (Zieme, 1991:28). Aratrmaclar, eski Trk iiri ile Sibirya Trk halklarnn (Altaylar, orlar, Hakaslar, Tuvalar) iir sistemi, aliterasyonlar arasnda benzerlikler bulunduu grnde birleirler. rnein bir drtlkte uyak her dizede deil de en az iki dizede grlebilir. 10.-11. yzylda (ve sonrasnda) Ortaasyadaki Mslman Trk halklar oktan aruz lsn be-

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

27

nimseyip bu ly kullanrlarken ayn dnemde Buddhist Uygurlar hece lsn kullanmaya devam etmektedirler. Kagarl Mahmudun nl szl Divan Lugatit-Trkte yer alan manzum paralar da slamiyet ncesi Trk iir sistemiyle, heceyle yazlmlardr (Tekin, 1989: VIII). Doerfer, eski Trk iirindeki uyak sisteminin Moollardan alndn syler, ancak Zieme, tarihsel sralama dolaysyla bunun mmkn olmadn belirtir (Zieme, 1991: 34). Uygur iirine ait ilk rnekler 9. yzyla uzanrken Moolcann ilk rnleri 13. yzyl balarna gitmektedir. P. Zieme, Uygur iirine ait malzemenin ayrntl olarak ilenmesinden sonra Eski Trk edebiyat tarihinin yazlabileceini, ancak var olan malzemenin ounlukla kopuk olduunu, pek az iirin ise tam olarak bulunduunu belirtir (Zieme, 1991: 38-39). Zieme, almasnda Uygur iirini be blmde ele almtr: I. blmde Uygur iirinin yaps, manzum eserlerle mensur eserler arasnda yer alan manzum eserler ele alnr. Buddhist metinler esas olarak a) mensur, b) manzum ve c) mensurmanzum kark eserler olarak ele alnabilir. Budist edebiyatn (~ kanonun) ounluunu bu nc grup oluturur. Yine Budist metinler tr olarak on iki grupta ele alnabilir. Bunlardan ikisi manzumdur: 1. geyalar (Uyg. takut, giya), 2. gthlar (Uyg. lok, gata). Bunlardan takut Uyg. tak- takmak, eklemek eylemindendir; lok ise Sanskrit gth yerine kullanlan yine Sanskrit kkenli bir szcktr (Zieme, 1991: 43 ve tesi ile Arat, 1965: XIII ve tesi). Buraya dahil olan iirlerde Uygur airlerinin eviride, anlamsal eviriyi sanatkrane ifadenin nne karttklarn belirtmek gerekir. II. blmde Buddhist iirlerin ierii zerinde durulmutur. Buna gre din esasl Uygur iirinin son dnemlerinde, 13.-14. yzyllara ait olan rneklerinde din d konular da gze arpar, bu dnem Turfan ve evresinde Moollarn hakim olduu dnemdir. III. blmde ise airler, evirmenler, mstensihler ve iirleri yazdrtan hayr sahiplerine, bunlarn adlarna yer verilir. Bu airlerin adlar yledir: Piratya-iri (Skr. Prajnyar), Antsang (in. An-zang), Kiki (in. ?), isim-tu (in. Zheng-xin ~ Cengin) IV. blmde Uygur iirindeki aliterasyon dzeni ve kullanmna yer verilmitir. Burada Maniheist bir iirden alnan rnekte k, k/k sesleri sk sk yinelendii grlr:
krgme kn teri siz bizni kzeti krngme ay teri siz bizni kurtgar gren gne tanr / siz bizi koruyun grnen ay tanr / siz bizi kurtarn

slam evreye ait olduu sanlan u atta da k ve a seslerinin yardmyla sknt ve znt aliterasyonlu bir biimde ifade edilmitir (Zieme, 1991: 340; Arat, 1965: 248): karalar bulut rlep kkirep kar yalg ol anam kayguta mu yan aktur
kar mu yamgur ol yagurur

kara bulutlar ykselip grleyerek o kocam yal annem kayg iinden mi gz yalarn aktr
kar m yamur mu yadrr

V. blmde iirler biim, d grn, yazm vb. noktalardan ele alnmtr. Yeri geldike iirlerdeki koutluklara, kartlklara da yer verilmitir. Kartlk iin aadaki para iyi bir rnektir (Zieme, 1991: 416; Arat, 1965: 120):
yayk suvn kk dte buz tp tyrler yene yayn kk buzn suv tp tyrler yaltukda n burhann kl tyrler yalmadukta klni k burhan tyrler yazn suyuna k gn buz derler kn buzuna yazn da su derler yanlnca asl Buddhaya gnl derler yanlmadklar vakit de bizzat gnle Buddha derler

Dize sonu uyaa deil de esas olarak dize ba uyaa ve dize ii ses tekrarlarna dayanan Uygur iirlerinden sevgi konusunu ele alan bir iir u ekildedir:

28

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat ... kasngmn [y] kadgurar men kadgurtuk[a] ka krtlem kavgsayur men z amrakmn yr men y evirrmen d n z amrak[mn] pgseyr men barayn tser ba amrakm baru yime umaz men bagrsakm kireyin tser kiigkeyem kir yime umaz men kn ypar ydlgm yaruk teriler yarlkazunn yavam birle yakpan adrlmalm klg piritiler k brznin kzi karam birle k[l]p[en] oluralm ... Yavuklumu dnp kayglanyorum; kayglandka, ka gzelim kavumak istiyorum! z sevgilimi dnyorum; dnp durduka z sevgilimi pmek istiyorum! Gideyim desem, gzel sevgilim, gidemiyorum da merhametlim! Gireyim desem, kcm, giremiyorum da; misk (ve) anber kokulum! Nur, k sahipleri ltfedip buyursun: yumuak huylum ile kavuup (hi) ayrlmayalm! Kudretli melekler g versin: gz karam ile glerek (nee ile) oturalm!

Ksaca belirtmek gerekirse, eski Trk iiri, zellikle Budist Uygur iiri elimizdeki rneklerine gre eviri esasl, din iirlerdir. Bu iirlerde Budizme ya da Maniheizme ait eitli konularda manzum bir slupla kaleme alnmlardr. Bu konularn dnda sevgi, doa vb. zerine yazlm iirler de vardr. Eski Trk iirine ait verimlerin ounluu bugn ilenip yaymlanmtr (Zieme, 1985; Tekin, 1980 ve tekiler). Yukarda deindiimiz, muhtemelen slam dneme ait olan attan bir blm aada rnek olarak veriyoruz: Turfandan Trkler
aklar bult rlep kkirep alkuka mu kar yagurur? ak bir salg kar anam ayu mu yalarn aktur? karalar bulut rlep kkrep kar mu yamgur ol yagurur? kar yalg ol anam kayguta mu yan aktur? yazk bulut yalap kkirep yamgurlar mu ol yagtur? ya kiig alganlarm yalarn mu aktur? kzki bult kkrep rlep kp m yamgur ol yagtur? kl tam iki kiig kz yalarn mu aktur? Ak bulutlar ykselip gk grleyip Her tarafa kar m yadrr? Ak sal yal anam Acyarak gz yan m aktr? Kara bulutlar ykselip gk grleyip Kar m yamur mu yadrr? Kocam yal anam Kaygdan m gz ya dker? Baharda bulutlar imek akp grleyip Yamurlar m yadrr? Ya kk elerim Yalar m aktr? Sonbaharda bulutlar grleyip ykselip ok mu yamur yadrr? Gnl tam iki kk Gz yam aktr?

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

29

zet
1

Gktrkler dnemine ait en nemli yaztlar tanmak. Trklerden kalma bu en eski yaztlar ilk bata Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tunyukuk adyla anlan yaztlardr. Bunlardan Kl Tigin yazt bir yz ince, dier yz Trke olmak zere 4 metreye yakn ykseklii olan bir tr mermer taa yazlmtr. Antn geni yznde (dou) 40, dar yzlerinde (kuzey ve gney) 13er satr yaz vardr. Ant, aslnda indeki benzer yaztlar gibi uzun mrn, kalcln simgesi olan byk mermer bir kaplumbaa altla oturtulmutur. Bu altlk anta yakn yerde bulunmutur. Yaztta ilk Trk devletinin kuruluu, ykl ve daha sonra ine balanan Trk halknn bir isyanla nasl bamsz olduu ele alnr. Bilge Kaan yazt da ierik olarak Kl Tigin yaztna benzer. Bu yazt, Kl Tigin yaztndan birka santim daha yksektir. Ancak Kl Tigin yaztna gre daha ok tahrip olmu olup baz yerleri okunamamaktadr. Bu yaztta da ince bir yz varsa da ok harap durumdadr. Toplam 70 satr aan yazt ierik olarak ounlukla Kl Tigin ile rtr. Yaztn Kl Tigin yaztndan sonra dikildii tahmin edilmektedir. Her iki yazt da iirsel, birbirine kout ifadelerle, ataszleri ve ikilemelerle heybetli, zengin ve hitabete yer veren bir anlatm gcyle hazrlanmtr. Tunyukuk yazt iki ayr tatan oluur. Dikildii tarih kesin belli deilse de Tunyukukun yaad dnemde, 8. yzyln ilk eyreinde dikilmi olmas gerekir. Her iki tan toplam 62 satrdr. lk ta daha iyi korunmu, ikinci ta ise bir hayli, ypranmtr. Tunyukuk, Gktrk devletinin kurucular arasnda yer alr. Kendi ifadesine baklrsa, Trkler ine baml iken dnyaya gelmi, devletin kuruluunda ve kaan seiminde nemli bir rol alm, kaanlara danmanlk ve vezirlik etmitir. Eski Trk Yaztlarnn edeb deerini aklamak. Talat Tekin ve daha sonra Doan Aksann belirttiine gre yaztlarda kullanlan etkili anlatm ve deyii salayan eler yle sralanabilir: 1. kilemeler; 2. koutluk; 3. deyimler; 4. ataszlerinden yararlanma; 5. edeb sanatlar. Muharrem Ergin ise ifde eklinden ierik durumuna, dil ve sanatna kadar daha geni bir adan bakar. Yaztlarda en ok ne kan kullanm, ifadeyi zenginletiren unsur koutluktur. Bu koutlua bakarak kimi aratrmaclar yaztlarn manzum olduunu ileri srmtr. Ancak, yaztlar yeryer aliterasyonlu, uyakl ifadeler tasa da, o dnem iin bir iirin gerektirdii lden uzaktr.

Ksaca deinmek gerekirse, bu zelliklere u rnekler verilebilir: kilemeler: ark trki kervan kafile, ev bark ev bark, i k i g; koutluk: krr kzm krmez teg / bilir biligim bilmez teg; ze kk teri / asra yagz yer; deyimler: at ksi yok bol- ad san yok olmak, ataszleri: yuyka erkli topulgal uuz ermi, yinge erklig zgeli uuz; yuyka kaln bolsar topulgal alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi (Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi; ince olan krmak kolay; yufka kaln olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi; benzetme sa nat: (Teri k birtk n) kam kagan ssi bri teg ermi, yags koy teg ermi (Tanr g verdii iin), babam hakann askerleri kurt gibi, dmanlar da koyun gibi imi, rte kzp kelti (Dman) ate gibi kzp (zerimize) geldi. Uygurlar tanmak ve Budist Uygur edebiyatn ana balklaryla zetlemek. Uygurlardan in belgelerinde ve ilk Trk Kaanlna ait yaztlarda, Gktrk Antlarnda bahsedilse de Uygurca metinler denince akla 840ta Moolistandan Hoo, Tarm, Turfan blgelerine g etmi olan Uygurlarn, 13. yzyln balarna dein bu blgelerde yaratt eserler, Budist ve Maniheist eviri edebiyat akla gelir. eitli dinlerle, Hristiyanlk, Maniheistlik ve Budizmle tanan Uygurlarn ounluu zamanla, ayn blgede yaayan, Budizmi daha nceden benimseyen Sodlarn da etkisiyle Budist olmutur. Budist Uygurlar kendi dillerine Budist edebiyata ait nemli eserleri evirmilerdir. Denilebilir ki Budist Uygur edebiyatnn esasn bu eviri eserler oluturmaktadr. Bu eserler arasnda ok az bir ksm zgn, telif eserlerdir. ounluu ise Budist klliyata ait eviri eserlerdir. Budist klliyatn, Tripiakann ierisinden Uygurcaya ounlukla stralar evrilmitir. Vinayalardan evrilen eser olup olmad bugn bilinmemektedir. Abhidharmalardan ise sadece Vasubandhunun Abhidharma-koabhyatk Tattvrthasna Sthrimati tarafndan yazlan yorumun evirisine ait iki kitap elimize gemitir. Bunun dnda bir ka kk Abhidharma vardr. Budist Uygur edebiyatna ait eserler ksaca: a) Anlatlar, Masallar, b) Stralar, c) Tvbe dualar, d) By metinleri ve e) Felsef metinler olarak sralanabilir.

30

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm
1. lk Gktrk devleti ne zaman kurulmutur? a. 630 ylnda b. 552 ylnda c. 744 ylnda d. 680 ylnda e. 840 ylnda 2. Gktrk yaztlarn diktiren kii aadakilerden hangisidir? a. Kl Tigin b. Elteri c. Bg Kaan d. Bilge Kaan e. Bumn Kaan 3. Bilge Kaan yazt ierik olarak aadaki yaztlardan hangisine benzer? a. Tunyukuk b. Altnkl c. Kl Tigin d. Yenisey e. Talas 4. Aadakilerden hangisi Eski Trk takviminin zelliklerinden biridir? a. Hicr takvim gibidir b. 12 yllk hayvan takvimidir c. Milad takvim gibidir d. Takvim sistemi yoktur e. Haftalktr 5. Eski Trk yaztlarnn belirleyici edeb ynn oluturan zellii aadakilerden hangisidir? a. kilemelerin bulunmas b. Eksik anlatmn olmas c. Cmlelerin devrik yapda olmas d. Beyitlerle anlatm e. Secili anlatm 6. Aadakilerden hangisi Budist Uygur metinleri arasnda bulunmaz? a. Fallar b. Anlatlar c. Tvbe dualar d. By metinleri e. Stralar 7. Stralarn tr aadakilerden hangisidir? a. Anlat kitaplar b. Tp kitaplar c. reti kitaplar d. Astronomi kitaplar e. Tarih kitaplar 8. Uygurlar arasnda kabul edilmeyen din aadakilerden hangisidir? a. Hristiyanlk b. Musevlik c. Maniheizm d. Budizm e. amanizm 9. Bg Kaan aadaki dinlerden hangisini kabul etmitir? a. Hristiyanlk b. Musevlik c. Maniheizm d. Budizm e. amanizm 10. Aadakilerden hangisi Uygur iirinin belirleyici zelliklerinden biri deildir? a. hece ls b. ba kafiye c. ses tekrar d. serbest kafiye

e. tezat

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

31

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b 2. d 3. c 4. b Yantnz yanl ise Gktrklerin Ksa Tarihi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gktrklerin Ksa Tarihi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gktrk Dnemi Trk Edebiyati konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski Trk Yaztlarna Gre Trklerde Takvim Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski Trk Yaztlarnn Edeb Deeri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski Uygur Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Stralar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski Uygur Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Maniheist Uygur Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski Uygur iiri konusunu yeniden gzden geiriniz. Deyimler: Orhon yaztlarnn dili deyimler asndan da ok zengindir. Ataszleri: Yaztlarda ataszleri zerine kurulmu cmleler de vardr. Edeb Sanatlar: Orhon yaztlarnda sk sk bavurulan sz sanatlarndan birisi de benzetmelerdir. Sra Sizde 2 Budist Uygurlarn balca eserleri, Anlatlar ve Masallar, Stralar, Abhidharmalar, Vinayalar, Tvbe ve By Metinleridir. 1. Anlatlar, Masallar: Eski Uygurcada avdan ya da atik adyla karmza kar. Daha ok tek balarna bir kitap deil de, deiik kitaplarn -rnein stralarn- ierisinde yer alrlar. Bu masallar belirli bir kalp erevesinde ele alnmaktadr: Kalp, bir rencinin (titsi) ustasna (bah) sorular ve ustann da rencisine bir yk araclyla verdii cevaplar eklinde kurulmutur (PhTF II, s. 222). Tibetede olduka iyi bilinen Bilge ve Aptal masalnn bir blm Uygurcada Kalyakara ve Ppakara adyla bilinmektedir. Bu konuda Trkiyede H. N. Orkun, Fransada ise, son olarak J. R. Hamilton almtr. teki eserler ise Radloff un yaymlad iastvustik (PhTF, II. 224), J.-P. Lautun 1983te yaymlad Buddhann yaam yks, Geissler-Zieme ve sonra M. lmezin yaymladklar Pacatantra ykleridir. Bu ykler bizde Kelile ve Dimne olarak bilinen metne benzer nitelikteki panatantra metinleridir. 2. Stralar: Budist klliyatn Uygurcada en yaygn kitaplarndan olan strann szlk anlam ip, sicim; kuak, ba; reti, yasa, kural, reti kitab olup Uygurcada genellikle sudur (in. jing = Uyg. ki, ke) szcyle karlanmaktadr. Uygurcaya evrilen stralarn banda Suvaraprabhsastra gelmektedir. Uygurca ad ksaca Altun Yaruk Sudur olan metnin btnnn yazevrimi yaplm, ancak tm blmlerin evirisi tamamlanmamtr. 20. yzyln banda in Halk Cumhuriyetinin Gansu blgesinde bulunan metin 700 sayfann zerindedir. Stralar ve ou Budist metin ncelikle Budaya, retisine ve cemaatine sayg ile balar. Saddharmapuarka-stra adyla bilinen strann szlk anlam ise Doru retinin Nilfer iei olup Uygurcada sadece 25. blmn evirisi bulunmaktadr. Stralara sonradan eklenen, uydurma veya uyarlama stralar da Uygurcaya evrilmitir. Uydurma sz, bu tr metinlerin klasik Budist edebiyata ait olmayp sonradan uyarlanmalar, deyim yerindeyse uydurulmalar dolaysyla verilmi bir isimdir.

5. a 6. a 7. c 8. b 9. c 10. e

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Orhon Yaztlar, Trkenin ve Trk edebiyatnn yazl en eski verimleridir. Bu yaztlar yalnzca ann olaylarn anlatan tarih belgeleri deil, ayn zamanda Trkenin ifade gcn, benzetme sanatlarnn, ikilemelerin, ataszlerinin nasl ustalkla kullanlabildiini gsteren Trke en eski hitabet vesikalardr. Yaztlarda kullanlan etkili anlatm ve deyii salayan eler yle sralanabilir: 1. kilemeler; 2. koutluk; 3. deyimler; 4. ataszlerinden yararlanma; 5. edeb sanatlar. Yaztlarda en ok ne kan kullanm, ifadeyi zenginletiren unsur koutluktur. Bu koutlua bakarak kimi aratrmaclar (rnein F. Ye. Kor, Rus aratrmac . V. Stebleva) yaztlarn manzum olduunu ileri srmtr. Ancak, P. Ziemenin de belirttii gibi, yaztlar kimi aliterasyonlu, uyakl ifadeler tasa da, o dnem iin bir iirin gerektirdii lden yoksundurlar. kilemeler: Orhon yaztlar dilinde (ve genellikle Eski Trkede) anlatm gl ve etkili klan, gzelletiren elerin banda e, yakn ya da kart anlaml ikilemeler, onlarn ska kullanm gelir. Trke bu en eski dneminde de ikilemeler bakmndan gerekten ok zengindir ve bunlarn ounda da ses tekrar, yani aliterasyonlar vardr.

32

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

gama ad verilen geleneksel, klliyat metinlerinden ise Uygurcada fazla metin yoktur, var olanlarn bir blmn ise Kgi Kudara ve Peter Zieme yaymlamtr. Avatasakastra (Gaavyha)dan eitli paralar ise M. Shgaito, Kgi Kudara-Juten Oda ve Geng Shimin tarafndan yaymlanmtr. Bu strann bir blm ise Radloff un Kuan-i-im Pusar yaynnda Ek III balyla yaymlanmtr. Bir ok yazmas bulunan Yitikensudur ise Tantra Budizmine ait bir metin olup TT VII ierisinde R. R. Arat tarafndan yaymlanmtr. Bu metin esasen Trke ilk astronomi metnidir. Bunlarn dnda deiik Sutralardan arta kalan yapraklar eitli aratrmaclarca yaymlanmtr. 3. Abhidharma Metinleri: Abhidharmakoastrann Uygurcada tam bir evirisi bulunmayp, sadece Sthiramatinin yorumunun evirisi mevcuttur. Bu eviri inceden yaplm olup, asl Sanskrite metin bugn kaybolmutur. ince metinden ise sadece sayfa kalmtr. Uygurca eviriye gre metnin asl manzum ve 28 000 grantha olmaldr: yomdarsar iki tmen sekiz mi girantlar ol (metnin tm) bir araya getirilirse 28 000 grantha (blm, para) tutar. 4. Vinayalar: Kural, dzen, disiplin (kitab) demek olan Vinayalara Uygurcada rastlamayz. Ancak son dnem Uygurca metinlerden nsadi-Stra adyla yaymlanan metin Vinayalara yakndr. Yine bu blmde ele alabileceimiz, Amitbha kltne ilikin metinler de yazevrimleri ve evirileriyle birlikte yaymlanmtr 5. Tvbe Metinleri: Uygurcada, tvbe yoluyla gnahlardan arnmay anlatan metinler de yer almaktadr. Bu metinlerin ounluu kk paralardr. incesi 40 blmden oluan bir baka metin ise BT dizisinin ikinci kitab olarak yaymlanmtr. Bu metinlerin kimisi cenaze trenleriyle ilikilidir. Konuyla ilgili teki metinler ise I. Warnke, P. Zieme, M. Shgaito ve son olarak da J. Wilkens tarafndan yaymlanmtr. Budist Uygur metinleri arasnda yer alan nl kanti klguluk nom bitig dnda Maniheist Uygur metinlerinden Huastuanift tvbe duas da ok tannmtr. 6. By Metinleri: Uygurca by metinlerinden olan Tantra, BT dizisinde yedinci kitap olarak yaymlanm Tibet Budizmine ait bir metindir. Tibeteden eviri olup Sa-skya Okulu ile ilgilidir. kinci bir metin yine ayn dizinin sekizinci kitab olarak yaymlanmtr. Bu metinler Tibet Budizminin, Lamaizmin Trkler arasnda ne derece yaygn olduuna dair bizim iin nemli ipular vermektedir.

Bunlarn dnda Nropa okuluna bal Tibetin ller Kitabnn Uygurca evirisi gnmze ulamtr. Metin Tibete Bardo thos-grol ile ilgili olup lm ve yeniden doumun nlenmesi konularn ele almaktadr. teki metin ise yine Nropa okuluna ait olup Trt trlg keziglerig yola uduzmaklg teri nomlug tamak drt trl dzeni yoluyla izlemek iin derin retinin eitimi adn tamaktadr. Sra Sizde 3 Dind Uygur edebiyatna ait metinlerin bir blmn Budizme, Maniheizme ve Hristiyanla ait din metinlerin dnda kalan, gndelik hayata ilikin, manastr dndaki hayat ile standart dile ait olmayan metinler oluturur. Bunlarn nemli bir blmn Uygur Hukuk Belgeleri adyla anlan alm-satm belgeleri, kira szlemeleri (tarla kiralanmas), bor senetleri, evlat edinme, ipotek, kle azad, vasiyet vb. konulara ilikin metinler oluturur. Bu metinlerin dili klasik dilden, standart dilden ayrlklar gsterir. Bu metinler ierisinde mektuplar, tedavi metinlerini, tp metinlerini, gkbilimine ilikin metinleri ve falla ilgili metinleri de anabiliriz. Bu metinlerde yer alan kimi ataszleri de bugn dahi benzerlerinin bulunmas dolaysyla dikkat ekicidir. Aklama ve Ksaltmalar Eski Trke metinde ikileme ile ifade edilen yapnn Trkede tek bir szckle gsterildiini belirtmek iin 2 kullanlr, rnein yr oron lke2. BK: Bilge Kaan Yazt BT: Berliner Turfantexte KT: Kl Tigin Yazt, TT: Trkische Turfantexte U : Uigurica

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

33

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Aksan, D. (2000). En Eski Trkenin zlerinde, stanbul. Alylmaz, C. (2005). Kktrk Yaztlarnn Bugnk Duru mu, Ankara. Arat, R. R. 1965 (19913). Eski Trk iiri, Ankara. Bazin, L. (1991). Les systemes chronologiques dans le monde Turc ancien, Budapest. Clark, L. (1997). The Turkic Manichaean Literature, Emerging From Darkness. Studies in the Recovery of Manic haean Sources. Nag Hammadi and Manichaean Studi es, Leiden, New York, Kln. Elverskog, J. (1997). Uygur Buddhist Literature, Brepols. Ergin, M. (1970). Orhun Abideleri, stanbul, 1. basm, 1000 Temel Eser: 32, M.E.B. Devlet Kitplar. Gabain, A. v. (1964). Alttrkische Schreibkultur und Druckerei, Philologiae turcicae fundamenta, II. Hamilton, J. R. (1971). Le Conte Bouddhique du bon et du mauvais prince en version ougoure. Paris [Buda c iyi ve kt kalpli prens masalnn Uygurcas. Ka lyakara ve Ppakara. evirenler: Ece Korkut, smet Birkan. Ankara 1998]. Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giri, metin ve dizin, Ankara Laut, J. P., A. Weiss (2000). Bibliographie alttrkischer Stu dien, Wiesbaden. Mackerras, C. (2002 ). Uygurlar, Erken Asya Tarihi, Derleyen: Denis Sinor, blm eviren: . Tekin, stanbul: letiim Yaynlar. Mller, F.W.K. (1908-1931). Uigurica, IIV, Berlin. Orkun, H. N. (1936-1941). Eski Trk Yaztlar, IIV, Ankara. lmez, M. (1997). Kurzer berblick ber die Buddhistische bersetzungsliteratur in Alttrkisch (Eski Trke Budist eviri Edebiyatna Ksa Bir Bak), ada Trk Ede biyatna Eletirel Bir Bak: Nevin nberk Armaan, yay. M. lmez, Ankara. lmez, M. (2004). Burkanc (Budist) ve Manici (Maniheist) Trk edeb evreleri, Nesir, Trk Dnyas Ortak Edebiy at. Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, 4, Ankara: Atatrk Yksek Kurumu. Atatrk Kltr Merkezi Yayn. 287. Kaynak Eserler Dizisi:2. Rhrborn, K. (1997-1998). Uigurisches Wrterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen trkischen Texte aus Zentralasien, 16, Wiesbaden. Scharlipp, W. (1980). Kurzer berblick ber die buddhistische Literatur der Trken, Materialia Turcica, cilt. 6. Sertkaya, O. F. (1986). Eski Trk iirinin Kaynaklarna Toplu Bir Bak, Trk Dili, Say 409, Ocak 1986. Sinor, D. (1935-1939). A kzpzsiai trk buddizmusrl, Krsi CsomaArchivum, cilt I, On Turkish Buddhism in Central Asia. Sinor, D. (2000). Erken Asya Tarihi, (derleyen) stanbul. Tekin, . (1965). Uygur Edebiyatnn Meseleleri (ekillerVezinler), Trk Kltr Aratrmalar, cilt II. Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington. Tekin, T. (1986). slm ncesi Trk iiri, Trk Dili, C. 51, No. 409. Tekin, T. (1988). Orhon Yaztlar, TDK, Ankara. Tekin, T. (1995). Tunyukuk Yazt, TDAD 5, Ankara. Tekin, T. (20033). Orhon Yaztlar: Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk, stanbul. Tekin, T. (20032). Orhon Trkesi Grameri, stanbul. Tezcan, S. (1978). En eski Trk dili ve yazn, Bilim, Kltr ve retim Dili Olarak Trke, Yaymlayan: Trk Tarih Kurumu, Ankara. Yang F. (1995). Inner Asia, The Translation of Buddhist Literature in Uygur as found in the Dunhuang Documents, Dunhuang Yanjiu, cilt 4. Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berlin. Zieme, P. (1991). Die Stabreimtexte der uiguren von Turfan und Dunhuang, Akadmiai Kiad, Budapest. Zieme, P. (1996). Altun Yaruq Sudur, Vorworte und das erste Buch, Turnhout.

2
Amalarmz

VIII-XIII. YZYILLAR TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Arap edebiyatnn tarih srecini aklayabilecek, Fars (ran) edebiyatnn tarih srecini aklayabilecek, Trk edebiyatnda etkisi olan Fars air ve yazarlar ile eserleri hakknda deerlendirmeler yapabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Arap Edebiyat Recez, Urcze, Mzdevice, Ris Kasde, Muvaah, Zecel, Tegazzl Muallakats-Seba Hassn b. Sbit Kab b. Zheyr Kasde-i Brde el-Ahtal, Ferezdak, Cerr Kays b. el-Mulevveh Buhtur, Ebu Temmm bn Haldn, Syt Hitbet, Mrselt, Siyer, Megz, Muhzart, Ensb, Emsl, Tabakt Fars Edebiyat Edeb sluplar Behrm- Gr, Rdek Firdevs eh-nme Nizm Hamse Ferdddn-i Attr Sad-i iraz Hfz- iraz Molla Cm evket-i Buhr, Sib-i Tebrz, Bdil

indekiler
GR: ARAPLARIN KISA TARH ARAP EDEBYATI ARAP EDEBYATINDA NAZIM EKLLER VE NESR RANIN KISA TARH FARS (RAN) EDEBYATI TRK EDEBYATINDA ETKS OLAN FARS AR VE YAZARLARI

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Arap ve Fars Edebiyatlar

Arap ve Fars Edebiyatlar


Trklerin slamiyet sonrasnda oluturduklar edebiyat izlemek ve deerlendirmek iin Arap ve Fars edebiyatlarnn zellikle slam sonrasndaki tarih maceras hakknda bilgi sahibi olmak gereklidir. nk yeni dinle birlikte bu milletler birok yeni zellik kazanm ve slamiyet araclyla ortaklklar oluturmulardr. Araplarn ana vatan kabul edilen yarmada eklindeki Cezretl-Arap, kuzey batsnda Kzldeniz, gney batsnda Aden krfezi, gney dousunda Umman denizi ve kuzey dousunda Basra krfezi olmak zere denizlerle evrilidir. Kuzeyde ise Asya ktasna bal olan drtgen biimindeki bu yarmada iin Trkede ve Farsada Arabistan ad kullanlmaktadr. Irak, Suriye, Lbnan ve rdn de aarak Kuzey Afrikaya ulaan Araplar, bugn dil ve kltr olarak btn bu blgelerin yerleik nfusunu temsil etmektedir. slamiyet ncesinde gney Arabistanda srasyla m.. 1400 yllarnda mevcut olduuna dair kantlar bulunan Man devleti (ykl muhtemelen m.. 750-650 arasnda), Seba devleti (ykl m.s. II. yzyln sonlar) ve Himyer devleti (ykl 525) tarih sahnesinde yer alm, yarm yzyl Habeliler egemen olmu ve sonrasnda bu blge slam corafyasna dahil olduu 629 ylna kadar Ssn idaresinde kalmtr. Habe valisi Ebrehenin Kabeyi ykmak amacyla Mekkeye saldrs ve ilh malubiyeti 570 ylnda meydana gelmitir. Kuzey Arabistanda ise Nebat krall (kuruluu muhtemelen m.. IV. yzyl sonlar, ykl m.s. 106), Tedmr Krall (ykl 273), Gassnler (kuruluu III. yzyln sonlar, ykl 613), Hre/Lahm krall (kuruluu III. yzyl ortalar, ykl 633) hkm srmtr. Arabistan yarmadasnda Mekke, Medine ve Taif ehirlerini iine alan Hicaz blgesi slam tarihinde zel bir yere sahiptir. 610 ylnda Hz. Muhammedin peygamberlikle grevlendirilmesi ve Kurann vahyi ile slam dini Mekkeden dnyaya yaylmaya balad. Hz. Peygamber, 622 ylnda Medineye hicret etti ve ksa zamanda slamiyet Araplar arasnda yayld. Az zamanda ran, Horasan ve Maverannehir slam corafyasnn nemli blgeleri haline geldi. Farslar ve Trkler slam dinine Araplardan sonra ilk ve en samimi balanan milletler oldu. slamn geliiyle Arap toplumu byk bir deiiklik geirdi. Siyas dzen yklarak daha nce bilinmeyen yeni bir dzen olutu. Sosyal hayat btnyle deiti, toplumsal ilikiler yeni zellikler kazand. Ardndan fetihler gerekleti. Baka milletlerle karlald, birlikte yaamaya ve etkilenilmeye baland ve bu etkileim her alanda srd. lk slam dnemin (610-661), yani Hz. Peygamber ve ilk drt halifesinin ardndan iktidar elde eden Emev Devleti (661-750), bir Arap devleti hviyetine brnd. Daha sonraki Abbs devleti ise, din toplum devleti hviyetindeydi. Abbsler (750-1258), ynetim merkezini amdan Badata naklettiler. Bu dnemde iki etkin evre; Farslarn ve gney

GR: ARAPLARIN KISA TARH

36

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Araplarnn nclndeki ia Alevleriyle, Snnlerin ve devlet hanedann destekledii Abbsler ekimekteydi. zellikle i Bveyhlerin (932-1062) hakimiyetiyle bu dnemde ilik etkinliini artrd. Fars gelenek ve bayramlar halk arasnda yaygnlk kazand. Dou ran ve Maverannehirdeki slam ordularnn faaliyetlerinde ve blgenin slamlamasnda Trk nfusun ve yerli hakanlarn etkinlii daima dikkat ekmitir. Semerkand ile Seyhun nehri arasnda kalan Ursanada 893 ylna kadar slalesi iktidarda kalan Afin unvanl Trk meliklerinden Mslman olan Haydar, 841 ylndaki idamna kadar Badatta halifenin saraynda en itibarl kiilerdendi ve Afin adyla n kazanmt. Abbsler zamannda hayat birok adan yeniliklere brnd. Badat merkezli olan yeni dnemde, Araplara ait zelliklerden uzaklama ve baka topluluklarla yaknlama meydana geldi. evrelerinde Arap komutan ve kabile reisleri bulunduran am merkezli Emevlerin aksine Abbs halifelerin evresinde nce Fars, sonra Trk nfuzu ne kt. Annesi Fars olan Memunun 813te hilafete geiiyle Fars unsuru etkinliini artrrken, annesi Trk olan Mutasm, 833te halife olunca buna karlk ordunun kaplarn Trklere at. Hatta Memunun (813-833) bile Trk hassa askerleri vard. Trk askerler iin 836da Smerr ehri kuruldu ve 892 ylna kadar halifelerin baehri olarak kullanld. Yine ayn dnemde Maverannehir ordusu Sod, Fergana, ve Ursana Trklerinden oluuyordu. Babas Ferganal olan Tolun olu Ahmed, Msrda 868de Tolunoullar Devletini kurmu (Msr ve Suriye, 868-905) ve ondan sonra Ferganal Tua olu Muhammed tarafndan bu havalide tekrar bir Mslman Trk devleti kurulmutur (hidler, 935-969).

ARAP EDEBYATI

Arap edebiyat, tarih sreci ve geirdii safhalar gz nne alnarak, zamana ve evreye gre deien artlar altnda verilen edeb eserlerin tasnifini kolaylatrmak iin eitli dnemlere ayrlmtr. Bu dnemleri u ekilde belirtmek mmkndr: 1. Cahiliye devri veya slamiyetten nceki Arap edebiyat 2. slam devir edebiyat (ilk drt halife ve Emevler devri) 3. Abbsler ve Endls Emevleri devri edebiyat (VIII. yzyl ortalar-VIII/XIV. yzyl ortalar) 4. Abbslerden sonra XIX. yzyl balarna kadar uzanan dnem (k Dnemi) 5. Yeni Arap edebiyat (XIX. yzyldan gnmze kadar gelen dnem; Modern Dnem) Arap edebiyatnn bugn elde bulunan en eski rnekleri, m.s. V. yzylda yazld tahmin edilen iirlerdir. Arap toplumunda, Cahiliye diye anlan slamiyetten nceki dnemde iirin ve hitabetin sosyal hayatta nemli bir yeri ve tesiri vard. Bu sebeple Arapa iirlerin ilk rnekleri de Cahiliye Dnemi diye isimlendirilen slam ncesine aittir. Daha ok hafzada bulunan bilgilerin hatrlanmasna yardmc olabilecek zellikteki bir yazyla sonraki nesillere aktarlan bu iirlerin en eskilerinin ait olduu tarih, milad 500 ylndan nceki yllar olmaldr. Bu iirlerin gereklii ve yazldklar yllar tartma konusu olmusa da, Arap iir geleneinin byle bir maziye sahip olduu aktr. eitli kaynaklarda slamlktan nce yaam 50 civarnda airden iirler yer almaktadr. Mesela, el-Mufazzal ez-Zebb (l. 785), el-Mufazzalytta Cahiliye dnemi airlerinden 47, slam dneme ulam 14 ve slam dnemde domu 6 aire ve bunlarn 128 iirine yer vermektedir. slamdan nceki Arap iirinin en gzel rnekleri el-Muallakt ad altnda bir araya getirilmitir. Bu iirlerin airleri unlardr: mruul-Kays, Tarafa, Zheyr, Lebd, Amr b. Kulsm, Antere (veya el-Hris bin el-Hillize), en-Nbigat ez-Zubyn (veya el-A). Asl anlamndaki muallaka szc, bu yedi airin iirinin seilerek Kbenin duvarna aslm olmas sebebiyle kullanlmtr ve bu iirler el-Muallakatus-Seba (=yedi ask) diye adlandrlmtr. Ayrca hitabette Kus bin Saidenin nemli yeri vardr.

Cahiliye Dnemi

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

37

610 yl dolaylarnda balayan ve 661 ylna kadar devam eden dnem, Hz. Peygamber ve drt byk halife dnemini kapsar. slamn gelii, cahiliye dnemi edebiyatn byk lde etkilemi ve nemli deiikliklere uramasna sebep olmutur. Bu dnem edebiyatnn balca kaynaklar, Kuran- Kerim, hadis, cahiliye edebiyat ve yabanc edebiyatlardr. Hz. Peygamberin airi olarak tannan Hassn bin Sbitin (l. 680?) yan sra Araplarn en mehur kadn airi el-Hans (l. 644den nce), Peygambere yazd hicviyeden sonra af diledii iiri Kasdetl-brde (=kasde-i brde, Hrka kasidesi) ile nl Kab bin Zheyr (l. 645?), Abdullah b. Revha (l. 630) ve muallaka airlerinden Lebd bin Reba (l. 660 veya 661) bu dnemin ayn zamanda sahabeler arasnda yer alan byk airleridir. Genel bir deerlendirme yapmak gerekirse ilk slam dnemde (610-661) her ne kadar slama ait deerler iirde yer almaya balam olsa da, edeb bir gelenek olarak iirde cahiliye dnemi dnce ve ifadeleri ounluktadr. Bu sebeple iirdeki slubun da ayn olduu bu dnemde iire karlk, din muhtevann ne kt nesrin daha ok yaygnlatn belirtmek gerekir. Cahiliye dnemi, ilk slam ve Emevler dnemlerine ait iirlerde ounlukla dv ve kavga nde gelirdi. Cinsellik ve mstehcenlik ise olduka azd. Hz. Peygamber zaman dnda zhd ve hikmet konulu iirler ile beyitler, bu dnemlerde Arap edebiyatnda olduka azdr. Cahiliye devrinde de mkemmel insandan sz eden; lm, beerin aczini anlatan ve tler ieren beyitler sylenmitir. Cahiliye devrinde, iirinde araba yer vermeyen air azd. iirde arap, kadeh ve arapla ilgili eitli kaplar tavsif edilirdi. arap (hamr) iirde bamsz bir konu olmadan nce cahiliye devrinde zellikle Ann (629?) iirinde yer ald. lk slam dnemde medih (=vg) ve hiciv (=yergi) gibi bu konu da itibar grmedi ve iirde pek yer almad. Emevler devrinde ise zellikle Hristiyan Ahtaln (l. 710), kasidelerinde yer alan konulardan biri oldu. Emevlerden el-Veld b. Yezd (hilafeti: 743-744) de hamr (arap) ve mucna (=mstehcenlik) iirde zel yer vermekle nc ve yeniliki grlmektedir. arap, bal bana bir konu olarak Eb Nuvsn (l. 813) iirinde yer kazand. Bu air arap, kadn ve erkek kleler iin yazd gazellerle ne kt. Hicr II., milad VIII. yzyln hemen banda mstehcenliin ortaya k ve yaylarak halifelerin saraylarna girmesi, Abbslerin (750-1258) hilafete gemesi, Farslarn Araplar zerinde etkin hale gelmesi, hilafet merkezinin amdan Iraka tanmas, edebiyatta am ve bedev zelliklerin yerini Irak zelliklerinin almas, Fars medeniyetinin tesiriyle bir arada deerlendirilmektedir. VIII. asrda Arap asll olmayan airler oalm, Arap airlerle rekabete girimilerdi. Arapa, Arap yarmadasnn kuzeyinde ran blgesinde kullanlr hle gelmi, birletirici bir rol stlenmitir. Fars, am, Irak, Msr, Kuzey Afrika, Anadolu bu yeni medeniyette birleti. Arap edebiyat bu eski blgenin edebiyat hline geldi. Fars blgelerinde Hicretten sonraki ilk asrda iir ve ilim dili Arapa olurken kltrl, bilgili ve etkili olmak isteyenler iin Arapa bilmek zaruriydi.

slam Dnem

Emevler Dnemi

Arap edebiyatnda Emevler devri (661-750), airler arasnda daha ok siyas dncelerin ne kt bir dnem olmutur. Siyas grleri savunan airler diye nitelendirilen airler arasnda Alev-i airler, Hric airler, Emev airler ve Zbeyr airler snflamas yaplmaktadr. Bunlardan etkin olmalar asndan Emev siyaseti yanls airler ve iirde braktklar tesir asndan ia taraftar airler nemlidir. Emevler dneminde iir, dnce ve slup bakmndan Cahiliye dnemi iirinin zelliklerine daha ok benzer hale gelmitir. Ancak vg (=medh), yergi (=hiciv), vnme

38
Ris: Bir kimsenin lm zerine duyulan ac ile len kimsenin iyi ve gzel vasflarnn anlatld iirlerdir.

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

(=fahr) ve risnn (=mersiye) ana konuyu tekil ettii iirdeki kabilecilik hissiyatnn yerini, siyas taassup ve airlerin birbirlerine nazreler eklinde syledikleri nakzalar (oulu nekiz) almtr. byk hiciv airi Hristiyan el-Ahtal (l. 710-711) ile el-Ferezdak (l. 732) ve Cerr (l. 728?) methiyelerinden ok bu zellikleriyle n kazanmtr. lk slam dneminde fazla ilgi grmeyen tegazzl ve nesb, Emevler dneminde tekrar yaygnlk kazand ve kasidede amaca ulamak iin deil, bizatihi kasidenin konusu olarak iki ynde geliti: Birincisi mer b. Eb Rabann (l. 719) nclk ettii gzellie ve kadna tutkun, hayatn zevklerini elde etmek isteyen ve kasidelerini bu dncelere tahsis eden ehirli airlerin yolu oldu. kincisi de, zellikle Ben Uzra kabilesi airlerinin dile getirdii bir anlay tamas nedeniyle Uzr Gazel diye isimlendirilen ve Ceml b. Mamerin (l. 701) ncs olduu gzellii ve sevgiyi ne karan, samimi duygular aktaran, kavusa da kavuamasa da lnceye kadar bir kadn iin iirler syleyen bedev airlerin yolu idi. Birinciler gazel sylemekte younlatklar ve kasideyi gazel sylemeye tahsis ettikleri iin bir dereceye kadar yeniliki saylrdlar. kinciler ise byle bir konuyu yani iffetli ak, iire ilk defa aktardklar iin yeniliki kabul edildiler. Fars ve Trk iirinde yaygn olarak grlen ak konusuna kaynaklk tekil eden Mecnn (Kays b. el-Mulevveh, l. 689) da bu airlerdendir. Bu airler sevdiklerinin adlaryla birlikte anldlar: Cemlu Buseyne (Buseynenin Cemli); Mecnnu Leyl (Leylnn Mecnnu) gibi. Uzr airlerin bu temiz, hazin ve ulv ak anlay daha sonra tasavvuf ve romantik eserlerde gelitirildi.

Abbs dnemi (750-1258) edebiyat, ediplerin ounun anne ve babasndan birinin Arap olmamas sebebiyle el-Edebul-muvelled; ayrca Cahiliye ve Emev dnemlerine nispetle yeni olmas nedeniyle el-Edebul-muhdes adlar ile anldlar. Hicr II. asrn hemen banda mstehcenliin ortaya k ve yaylarak halifelerin saraylarna girmesi, Abbslerin hilafete gemesi, Farslarn Araplar zerinde etkin hale gelmesi ve Fars medeniyetinin tesirinden dolay bu dnem edebiyat, anlam ve slup asndan tam bir Arap edebiyat zellii tamaz Son Emevlere ve ilk Abbslere vgler yazan Ber b. Brd (l. 783-784) ile Eb Nuvs (l. 813?) Fars asll ve serbest tavrl airlerin ncsdr. Daha ok din iirleriyle tannan Ebul-Athiye (l. 825?), Arap iirinin mkemmel rneklerini bir araya getiren el-Hamsenin yazar Eb Temmm (l. 846), el-Buhtur (l. 897), bir gnlk halife bnul- Mutez (l. 908), filozof ve air Ebul-Al el-Maarr (l. 1057), el-Mtenebb (l. 965), Harr (l. 1122), mutasavvf ve air bnul-Friz (l. 1235) Abbsler dneminin nemli edeb ahsiyetlerindendir. bnl-Mukaffa (l. 759), Chiz (l. 868), bnl-Amd (l. 970) ve Selhaddn-i Eyybnin (l. 1193) nl veziri ve divan ktibi el-Kdi el-Fdl (l. 1200) ise dnem nesrinin nde gelen yazarlardr. Emev devletinin 750de Abbsler tarafndan yklmasndan sonra, Abdurrahman ed-Dhilin (l. 788) Batya kaarak Endlste 756da yeni bir Emev devleti kurmasyla Arap edebiyatnda yeni bir dnem balad. Bu dnem devletin ykld 1492 ylna kadar devam etti. Bu dnem edebiyat, balangta hem iir hem de nesir alannda geleneksel Arap edebiyatnn taklidi eklinde devam etti. Daha sonralar farkl sosyokltrel etkilerin ve coraf evrelerin tesiriyle edebiyatta yenilik giriimleri ortaya kt. Bu dnemde yetien edeb ahsiyetlerin, yazdklar eserler bakmndan gelenei devam ettirenler, ortada olanlar ve yenilikiler eklinde grup olduklar grlr. Kurtuba kads Munzir b. Sad el-Belt (l. 946), bn Hafce (l. 1138), bnl-Hatb (l. 1374), bn Abdi Rabbih (l. 940), bn uheyd (l. 1034), bn Hazm (l. 1063) ve bn Bessm (l. 1147) nesir alannda; bn Derrc el-Kastal (l. 958), bn Abdn (l. 973) ve bn Zeydn (l. 1071) ise iir alannda nde gelen ahsiyetlerdir. Dnemin iirinde grlen en nemli yenilik ise, kla-

Abbs ve Endls Emevleri Dnemi

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

39
Muvaah: Birbirini izleyen uzun beyitler ile ksa bentlerden oluan ve tevh diye de adlandrlan nazm eklidir. IX. yzyln ikinci yarsnda Endlste ortaya km ve dnemin debdebeli, cokulu hayatnda alg eliinde sylenen halk arklarna gfte olarak yazlmtr.

sik Arap iirinin vezin ve kafiyelerinde baz deiiklikler yaplarak el-Muvaaht (=Muvaahalar) adyla iirde yeni bir trn ortaya karlmasdr. Dnemin tannm muvaahaclar, bn Lubne (l. 1091), Kumeyt b. El-Hasen (l. 1095), bn Bakiyy (l. 1126) ve Endlsn son muvaahac airi bn Zumruk (l. 1393) gibi ahsiyetlerdir.

k Dnemi

Moollarn nce Cengiz Hann komutasnda Orta Asya ve ran, sonra Hlg Hann idaresinde 1258 ylnda Badat istila ederek katliam yapmasyla Arabistan sahasnda byk bir k dnemi yaanm ve bu durum XIX. yzyln balarna kadar srmtr. Ancak slam corafyasnda daha nceki yzyllarda dier blgelerde balam olan Arapa eser verme gelenei Seluklu, Endls, Osmanl, Timurlu gibi devletlerin bulunduu blgelerde devam etmitir. Bu dnemde iir alannda e-bbuz-Zarf (l. 1295), erefuddn el-Bsr (l. 1296), Safiyyuddn el-Hill (l. 1349), bnu Nubte el-Msr (l. 1366) gibi tannm airler ile nesir alannda en-Nuveyr (l. 1332), Ebul-Abbs el-Kalkaend (l. 1418) ve Celluddn es-Syt (l. 1505) gibi pek ok nemli ahsiyet yetimitir.

Yeni Arap Edebiyat (Modern Dnem)

XIX. yzyln balarndan itibaren gnmze kadar geen sre, byk lde Bat kaynakl siyas, sosyal ve kltrel gelimelere bal olarak ortaya kan deiim ve modernleme srecinden dolay Arap edebiyatnda Modern Dnem eklinde adlandrlr. Bu dnemde, klasik dil ve edebiyatn canlandrlarak eski eserlerin benzerlerinin ortaya konulmasna allr. Arap iiri, Batdaki btn edeb akmlardan etkilenerek hzla modernlemeye devam etmitir. Bu dnemde biim ynnden kafiyesiz iir, serbest iir ve dz yaz iir rnekleri grlr. Hayatla ilgili hemen her konunun iirde yer almasyla Arap iiri, ierik ynnden yenileip zenginlemitir. Arap nesri, XIX. yzyln sonlarna kadar iirde olduu gibi zayf, kapal, anlamdan ok lafz sanatlarn ar bast bir yapya sahiptir. XX. yzyldan itibaren Batnn da etkisiyle, bata tercme daha sonra telif olmak zere hikye, roman, makale ve tiyatro gibi yeni nesir trlerinde eserler grlmeye balanr.

ARAP EDEBYATINDA NAZIM EKLLER VE NESR Nazm ekilleri


Arap edebiyatnda VIII. yzyln ikinci yarsna kadar nazm belirli kurallara balayarak izah eden teori kaynaklar bulunmaz. el-Hall b. Ahmed el-Ferhd (l. 791), aruz ilminin sistemli bir izahn yapm, kafiye ve nazmla ilgili terimlerin ounu tespit ve tarif ederek nazm tekniini sistemletirmitir. Arap iirinde en kk nazm birimi beyit olup eskiden beri beyitte anlam btnlnn bulunmas art saylmtr. Cahiliye devrinde ve bu devrin iir anlaynn devam ettii VII. yzyln ilk yarsnda recez ve kasd adlar verilen iki nazm ekli grlr. Yap bakmndan dierlerinden ok farkl olan recez, aruzun ayn ad tayan bahriyle yazlr. Recez, birbiri ile kafiyeli, ancak bir msra uzunluunda ksa beyitlerden meydana gelir. Arap iirinin en eski nazm ekli kabul edilen recezlerin Cahiliye devrinden ok az rnei kalmtr. Deveci ezgileri, savalarn birbirlerine meydan okumalar, kadnlarn savalara serzenileri, ninniler gibi ni ilhamlarn gnle doduu gibi irticlen sylenmesinden oluan ksa iirler eklindeki recezi, plan kaside eklinde, uzun iirler haline getiren air el-Aleb b. Cem el-cl (l. 642)dir. clnin ekillendirdii ve sonralar gittike rabet gren bu yeni tip recezlere urcze denmitir. Urczeler, Arap iirinde mzdevic iir veya mzdevice denilen mesnevi nazm eklinin domasn da salamtr.

40

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Zecel: Herkesin anlayabilmesi iin halk diliyle sylenmi, sanatl ifadelerden ve zorlamalardan uzak, halkn ilgisini eken, akc, aka yn ar basan avam szlerden oluan iirlerdir.

Arap iirinde recez ve urczeden baka grlen eski nazm ekillerinden dieri ise kasddir. Kasd, receze gre ikier msra uzunluunda ve birbiri ile kafiyeli beyitlerden oluan, tam ve mecz (=eksik, bir cz eksik) vezinlerle yazlan manzumelerdir. Kasd ile ayn kkten treyen kasde ise, kasd eklinde fakat, ondan daha uzun bir iir olup belli konularn dhil bir plan iinde ilendii nazm eklidir. Arap iirinde, kasidenin nesb ksmndan ayr, mstakil ak iirleri (gazel yazmaya) nazmetmeye tegazzl denmitir. ran ve Trk edebiyatlarnda grlen gazel, Arap iirinde yoktur. Gazel nazm ekli, klasik biimini ran edebiyatnda kazanmtr. Kafiye rgs ile birbirine bal ktalardan kurulan halk iiri nazm ekilleri, Arap iirine byk bir eitlilik kazandrmtr. zellikle Endlste ok gelien bu nazm ekillerinin bend veya ktalardan oluan eitli ekilleri bulunmaktadr. Muvaahlar ve bn Kuzmnn (l. 1160) nazm trleri arasna katt zecel, bunlarn banda gelir. ran edebiyatndan alnan dbeyt (=iki beyt) veya rba de Arap edebiyatnda grlen bir baka nazm eklidir. Arap iirinde, onuncu yzyla kadar kaside nazm eklinin yaygn olmasndan dolay bu dnemlere ait Arapa iir divanlar ve mecmualar, konu itibariyle blmlere ayrlrken Farsa ve Trke divanlarda olduu gibi nazm ekilleri dikkate alnarak dzenlenmitir. Mesel bnul-Mutezin (l. 908) Arapa divannn bablar; el-fahr, el-gazel, el-medh vet-tehn, el-hic vez-zemm, e-arb vel-hamryt, el-mutebt, et-tardyt, el-muleh vel-evsf, el-mers vet-teazz, ez-zuhd vel-db ve-eyb vel-hikme konu balklarn tamaktadr. Arap iirinde nazm ekillerinin eitlilik kazanmas ve ilgi grmesi, X. yzyldan itibaren giderek artacaktr. Mslman toplumun hissiyat ve sanat zevkine, bazen de tasavvuf dnceye yer veren iir anlay, genel olarak btn slam dnyasnda Seluklular dneminde yaygnlamtr. Dou iirinde bilhassa XII. yzylda genelleme zellii kazanan bu durum, tarih seyir ierisinde aka gzkmekte; gnmz Arap ve Fars edebiyat tarihileri de bu ynde deerlendirmeler yapmaktadrlar. Cahiliye dneminde ferd duygular ve kabile hissiyatn dile getiren; Emevlerde genel Arap siyasetine dnk ve Abbsler devrinde ise, topluma ve toplumdaki madd zevklere ynelmi olan iir XI. yzyl civarnda toplumun hemen her kesiminde, medrese ve tekkede; devlet adamlar, limler ve sfler arasnda ortak deer ve anlaylar yanstan bir hviyete brnmtr. Seluklular dnemine kadar Arap edebiyatnda bata arap, kadn ve mstehcenlik olmak zere madd zevkler zerine sylenen iirler, bundan sonra ancak nadir rnekler olarak grlmtr. Arap edebiyatnn ilk nazm ekillerini belirtiniz ve bunlardan treyen dier nazm ekilleri hakknda bilgi veriniz.

Nesir Trleri ve Nesir Tr Eser Yazlan Alanlar

Hitbet: Arap edebiyatnda grlen ilk nesir rnekleri, iirden sonra nemli saylan ve ok gelimi olan hitbet metinleridir. Hitbetin konular, Cahiliye devrinde vme, vnme, yerme, halk eitli konularda ikna etmek, onlar coturmak, belirli dnceleri alamak vb. idi. slamiyetle birlikte cihda tevik iin sylenen szler, vaaz, ve hutbelerle geniledi. Kuran ise, airler ve hatipler iin feshat ve belgat rnei sayld. Abbsler zamannda nesir, mrselt, siyer, megz, fth, tarih, corafya, edeb ve muhzara, hikye, makmat gibi trlerle genilemitir. Yabanclarla kaynamadan dolay Arapaya pek ok kelimenin girmesi zerine Arap dilini koruma dncesiyle dilbilgisi zerinde almalar balamtr. slamla birlikte tefsir, hadis, fkh, kelm gibi slam ilimler ortaya km; Yunancadan eitli konularda eviriler yaplm, tp heyet, ncm, riyziye, felsefe, mantk ve baka ilim dallar zerinde yetienler oalmtr. Pehlevceden

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

41

ve Hinteden Kelile ve Dimne gibi siyaset-nmeler, Elfl-Leyleti vel-Leyle gibi hikyeler ile Tevrat ve ncil Arapaya evrilmi, ensbla ilgili eitli biyografik eserler yazlmtr. slamn Arap olmayan milletler arasnda da yaylmasyla, Mslman olan veya olmayan- airlerin, limlerin ve sanatlarn eitli konularda Arapa yazdklar eserler sonucu kltr hayat zenginlemi ve bylece bir slam medeniyeti meydana gelmitir. slamdan sonra ortaya kan nesir trleri ve eser verilen alanlar unlardr: Mrselt (=Mektuplar, mektuplamalar): Resm ve zel her trl yazlardr. Bu tr yazlar balatan son Emev halifesi Mervann ktibi Abdlhamid el-Ktib (l. 749)dir. Ebu Bekr el-Harezm (l. 993)nin edeb mektuplarnn toplanmasndan oluan Resili bu trn en tannm eseridir. Siyer, Megz, Fth: nsann huyu ve ahlk anlamna gelen sretn oulu olan siyer, sonradan Peygamberi anlatan eserlerin ad olmutur. Megz, gaza (=slam adna yaplan sava) hikyeleri anlamna gelir. Bu kelime de nceleri Peygamberin savalarn anlatan eserler iin kullanlmtr. Fth (=zafer; ama) ise, slamn ilk dnemlerinde yaplan savalar ve bu savalar sonunda alnan lkeleri anlatan eserlerdir. Bu eserler ayn zamanda Arap tarihinin ilk eserleridir. Siyer ve megz trnde ilk eserleri yazanlar Muhammed bn shak (l. 768), Muhammed bn Mslimiz-Zehr (l. 751), Urvetz-Zheyr (l. 711) ve Veheb bn Mnebbih (l. 732)dir. Elde bulunan en eski siyer kitab, Abdlmelik bn Him (l. 828)n bn shakn eserinden yararlanarak yazd belirtilen Sret bn Him adl eseridir. Fth trnde yazlan ilk eser ise el-Vkd (l. 822)nin Fth-m dr. Ahmed bn Belzrnin (l. 892) Fthl-Bldn ise bu alanda en tannm eserdir. Tarih ve Corafya: Cahiliye devrinde savalar ve byk olaylar halk arasnda eyym Arab denilen hikyeler eklinde szl olarak kuaktan kuaa aktarlmtr. Bu tarz hikyeler ayn zamanda Cahiliye devrinin ilk tarihleri saylr. slamdan sonra yetien nemli tarihiler ile eserleri unlardr: et-Taber Muhammed bn Cerr (l. 922), Trhl-memi vel-Mlk; HtiblBadd (l. 1070), Trhu Badd; Ebul-Fid (bn Kesr, l. 1331), Trhu Ebl-Fid; bn Haldn (l. 1405), Trhu bni Haldn; Syt Cellddn Abdurrahman (l. 1505), Hsnl-Muhzara f Ahbril-Msril-Khire. Corafya ile ilgili nde gelen eserler arasnda ise unlar bulunmaktadr: Istahr Ebu shak (X. yy. ba), Meslikl-Memlik (Bu eser ilk corafya kitaplarndan saylr.); Yaktu Hamev (l. 1228), Muceml-Bldn, Kazvn Zekeriyy b. Muhammed (l. 1283), Acibl-Mahlkt ve Garibl-Mevcdt (kozmorafya), srl-Bild ve Ahbrl-bd (corafya); Ebul-Fid (bn Kesr), Takvml-Bldn. Dilbilgisi: Arap dilini esasl kurallara balayarak bozulmasn engellemek iin, Arapay iyi konuan kabilelerle yaplan grmeler, eski iirler ve hutbeler incelenerek ve kelimeler zerinde durularak dil almalar yaplm ve bu almalar sonunda sarf, nahiv, lugat, itikak, aruz, kavf, bed, beyn, men, ahbr, emsl bilimlerinin temeli atlmtr. Bu almalarn ilk kez yapld yer dilci, rv, hfz, edip ve airlerin topland Basradr. Buradaki dilbilgisi almalarnn at ra Basra okulu ad verilmitir. Aruzu, kurallarn tespit ederek bir ilim haline getiren mam Halil bn Ahmed (l. 791)in Kitbl-Ayn isimli eseri Arapann ilk szldr. Basra okulundan sonra, Kfe okulu ortaya kmtr. Kfe okulundan olanlar, Basra okulunun sk kurallarn eletirerek daha ok yaayan kelimeler ile konuulan dildeki yanllar zerinde almalar yapmlardr. Bu okulun en nl limleri Kis (l. 804) ile rencisi Ferr (l. 822)dr. Muhzart: Faydal bilgiler, eitli haberler, fkralar ve anlar, seilmi iirler ve hutbeler zerinde aklamalar, Nevdirl-Garbe ve Maniyyl-Ndire tr edeb ve ahlak

42

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

yazlarn topland eserlere muhzart denir. Bu trn en nemli yazar Chiz Eb Osman Amr b. Bahr (l. 869)dr. Edebiyat: Arap edebiyatnda edeb sanatlar ile nazm ve nesrin eitli konularn ele alan eserler de yazlmtr. Bu tr eserleriyle tannan yazarlarn bazlar unlardr: Dvduz-Zehr (l. 909), Kitbu Zehretil-Ulmi vel-Edeb; Eb Hill Hasan bn Abdillahil-Asker (l. 1004), Kitbs-Snateyn (nazm ve nesir); bn Rek (l. 1070), el-Umdet fi Snati-ir, Sekkk (l. 1229), Mifthul-Ulm. Emsl (=misaller, rnekler): Ataszleri, deyimler ve halk arasnda yaygn olan mehur szler bu tr eserlerde toplanmtr. eitli dncelerin ya da yaanm olaylarn veciz bir ekilde ifade edildii bu tr eserlerin en tannm olan Meydn Ebl-Fazl Ahmed b. Muhammed Nbrnin (l. 1124) Emsll-Arab isimli eseridir. Hikye: Arap edebiyatnda hikye kelimesi daha sonralar kullanlmtr. Arapada bu kelime yerine nceleri esmr, hurft, ksas, rivyet, ahbr, ahdis, emsl ve nevdir kelimeleri kullanlmtr. Esmr, gece toplantlarnda sylenen masallar; hurft, gerekle ilgili olmayan uydurma masallar; ksas, peygamberlerin bandan geen ibret verici olaylar; rivyet, birisinden aktarlan szler; ahbr ve ahdis, eitli konulardaki szler; emsl, bir dnceyi veya ibret verici bir hayat sahnesini anlatan eserler ve nevdir ise birbiriyle ilgisi olmayan zarif ve nkteli kk hikyelerdir. Makme: Meclislerde okunan, ho ve merak uyandran ksa hikyelerdir. oulu ise makmttr. Abbsler zamannda ksasdan kan makmelerde esas olan sz gzelliidir. Chizin balatt makme trn gelitiren ranl Bedzzamn- Hemedn (l. 1007) dir. Daha sonra Harr (l. 1122) bu trn ieriini genileterek bu alanda byk n kazanmtr. lim: slamiyetten sonra kayna Kuran olan tefsir, fkh, kelm ve hadis ilimleri ortaya kmtr. Bunlardan baka eviri yoluyla da ulm- dahle ad verilen kimya, heyet ve tpla ilgili eserlerin Arapaya evrildii grlr. Yabanc ilimlerin yaylmas, Abbsler zamanndadr. nce eviri yoluyla balayan bu almalar daha sonra aktarma, aklama veya benzerini yazma yoluyla genilemitir. Heyet limi ve mneccim Sbit bn Kurra (l. 901), hekim Huneyn bn shak (l. 911), filozof el-Kind (l. 860), Trk filozofu ve musiki limi Farb (l. 950), Trk filozofu ve limi bn-i Sin (l. 1036) ilimle uraan ok saydaki limin en tannm olanlardr. Ensb (=soylar): Araplar soylar ve kabileleri ile vnen bir toplumdur. Bu sebeple Araplarda kiilerin kendi adlarndan balayarak en byk kabilesine kadar btn soy ktn saymak bir ilim haline gelmi ve ilml-ensb adn almtr. Soylar zerine yazlan eserlerin en eskisi bn Kelb (l. 819)nin eserleridir. Bu konuda bilinen dier eserler; bnl-Esr (l. 1332)in el-Lbb ve Syt (l. 1505)nin Lbbl-Elbb f Tahrril-Ensbdr. Tabakt: slamiyetten sonra tefsir ve hadis ilimleri ortaya knca, bu alanlarda sylenen szlerin dorusunu yanlndan ayrmak iin, szleri aktaranlarn biyografilerini aratrmak zorunluluu domu, bylece tabakt ad altnda eserler yazlmtr. En eski tabakt yazar Ktibl-Vkid (l. 844)dir. Daha sonra rviler, mfessirler, muhaddisler, airler ve tabibleri konu alan eitli mesleklerle ilgili ok sayda tabakt kitaplar yazlmtr. XX. yzyldan itibaren yetien yazarlar, nesirde devam edegelen klasik slubu brakarak doal ve serbest bir slup benimsemilerdir. Bu dnemde Arap edebiyatnda Batdan yaplan serbest tercmeler ve tarih konular ileyen telif eserler vastasyla hikye, roman, tiyatro, makale ve eletiri trnde eserler de yazlmaya balanmtr. Eskiden Arap edebiyatnda hikye trnde yazlan eserlere verilen adlar belirtiniz ve bu eserlerin zellikleri hakknda bilgi veriniz.

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

43

Arap edebiyatnn airlere gre dnemleri: Arap edebiyatnda, birbirini takip eden devirler ve nesiller gz nne alnarak airler eitli guruplara, dolaysyla Arap iiri de tarih devrelere ayrlmtr. Daha ok devirlere dayanan, kendi iinde de nesil nesil tabakalara blnen bu ana guruplar unlardr: 1. Cahiliyyn: Cahiliye, yani slamiyetten nceki dnem airleri. 2. Muhadramn: Hayatlarnn bir ksmn Cahiliye bir ksmn da slam dnemde geirmi olan airler. 3. slamiyyn: slam dnemin ilk airleri. Emevler dneminin sonuna kadar geen dnemde yaayan ve bir nceki nesli takip eden airlerdir. 4. Mvelledn veya muhdesn: ehirli, yeni airlerdir. Muhdes airlerin ilki Ber b. Brd (l. 783) saylmtr. 5. Asriyyn: Mellifler, muhdes airlerden sonraki asrlarda, kendi zamanlarnda yaayan airler iin muasr (=ada) anlamna gelen asriyyn tanmn yapmlardr. lk gruptaki airler, dil ve edebiyat limleri tarafndan iirleri hid (=rnek) olarak kullanlan kudem (=eskiler) denilen sanatkrlardr.

RANIN KISA TARH

Orta Asyann gney batsnda yer alan rann tarihteki snrlar belirgin bir ekilde ortaya konulamaz. Genel olarak yle bir ereve oluturulabilir: Kuzeyde Kafkas dalar, Hazar denizi ve Bat Trkistan, douda Trkistan ve gneye doru Hindistan/Pakistan, batda Anadolu, Irak ve Basra krfezi ile gneyde Umman denizi. rann bilinen tarih dnemlerinde Medler (ykl Ahamenilerin kurucusu byk Kiros/Kr tarafndan m.. 558), Ahameniler (Hahmenyn, ykl skender tarafndan m.. 330), Tavif-i mulk/ Helenistik Dnem (m.. 323-250), Partlar/Ekniyn (Arak/Ekn nclnde, ykl m.s. 226), Ssnler (ykl 652) iktidarda bulunmutur. ran corafyasnda slamiyetten sonraki ilk yerli hakimler Horasanda Thirlerdir (821-873). nce Maverannehirde, daha sonra Horasanda Smnler (819-1005) hkm srd. Halifelere bal ve Snn olan Smnler, Fars ve Trk halkyla Trk ordusuna dayanyordu. slamiyet ncesinde olduu gibi sonrasnda her iki topluluk birlikte g oluturduklar gibi birbirleriyle mcadele de etmilerdir. Maverannehir 904 ylnda smail b. Ahmed zamannda byk bir Trk ordusu tarafndan ksa bir sreyle ele geirildi. zellikle Nuh b. Nasrn saltanatnda (943-954) ve sonrasnda Trk devlet adamlaryla Trk komutanlar ok etkindi. Bunlardan Alp Tegin (l. 963), Smn Devletinde hassa askerleri kumandanlnda ve Horasan valiliinde bulundu ve 962de Gaznede bamsz bir devlet kurdu. Karahanllardan Bura Han Hrn 992de Buharay igal etti. Birka yl sonra Maverannehir ve Dou Trkistanda Karahanllar (992-1211), Horasanda ise Gazneliler (963-1186) olmak zere Smnlerin blgeleri Trk asll yeni hanedanlarn idaresine girdi. Gazneli Sultan Mahmud (1038-1063), hkmdarl ve Hindistan fethiyle adn tarihe yazdrd. Yine ayn soydan ve ayn din hviyeti tayan Seluklular dnemi (Byk Seluklular 1038-1194), Turul Beyin (l. 1063) 1038de Nibrda saltanatn ilan etmesiyle balad. Alparslan (sal. 1063-1072), Melikah (1072-1092) ve Sultan Sencer (sal. 1118-1157) Seluklu Devletinin byk sultanlar oldu. Cengiz Hann (sal. 1206-1227) Mervi 1221de istila etmesiyle Moollar dnemi (1206-1368) balad. Sonrasnda Timurlular (1370-1506) nl hkmdarlar Timur (Semerkant, sal. 1370-1405), ahruh (sal. 1405-1447) ve Hseyn-i Baykara (Herat, sal. 1470-1506) nderliinde tarih sahnesinde yerini ald. ah smail (sal. 1501-1524) Tebrizde saltanatn ilan ederek Safev Devletini (1501-1736) kurdu. Tahran bakent yapan Kaarlar (1786-1925) XX. yzyln ilk eyreine kadar blgede hakimiyetini srdrd.

44

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

FARS (RAN) EDEBYATI

slamiyetten sonra IX. yzyln ikinci yarsndan ve X. yzyldan gnmze kadar gelen yeni Farsa ile yazlm az saydaki beyitlerle geliimine ahit olduumuz Fars iirinin, daha nceki yzyllara ait rneklerinin varl zerinde eitli grler mevcuttur. Ssnlerin (224-652) sonlarnda veya ilk slam dnemde mahall Farsa lehelerde sylendii kabul edilen hece vezinli, kafiyeli, eksik kafiyeli veya kafiyesiz birka iire kaynaklarda yer verilir. Ancak slam ncesinde Pehlev Farsasyla birok mensur din ve ahlak metin sonraki asrlara intikal etti. Bunlarn arasnda iir yoktu. lk tezkirelerde slamiyetten nce Farsa iir syleyen ilk ve tek kii olarak Behrm- Gr (l. 438) gsterilir. Ona nispet edilen iir yedi heceli ve kafiyeli drt msradr. Ssn ahlarndan olan Behrm- Gr, Arap muhitinde yetimi ve Arapa iirleri bulunan bir kiidir. Ayrca baz Arapa iir syleyen ranl airlerin ilk slam dnemlerdeki iirlerinde Farsa kelime ve ibarelere yer verdikleri grlmektedir. Mesela Eb Nuvsn (l. 813?) iirlerinde bu durumun rnekleri bulunmaktadr. Tarih ran sahasnda slamdan sonra Thirler (821-873) ve Saffrler (868-903) zamannda; dier bir ifadeyle IX. yzylda sylendii kaydedilen ilk Yeni Farsa iirlerden elde bulunanlarn miktar, 58 beyittir ve bu iirler kaside eklindedir. rnek olarak da Arapa kasideler alnmtr. Bu rnek alma, anlam, sz (=lafz), vezin, tebih, istiare vb. btn ynlerde olmutur. Bu durum klasik airlerin ifadelerinden ve bizzat manzum evirilerden ak olarak anlalmaktadr. Blgede Arapa iir syleyen airlerden sonra ortaya kan Farsa iir syleyenler arasndaki ilk byk air, Maverannehirde; Semerkand ve Buhara ehirlerinde yaam olan Rdek (l. 941)dir. Farsa iir syleyen airler, ilk olarak Arapa iirleri rnek almlard. Eldeki baz iirler, ilk rnek al eklinin, Arapa iirlerin kelime kelime tercme eklinde olduunu aka gstermektedir. Bu nedenle iirdeki konular da Arap iirindeki konularla uyumludur. Zaten slam dnyasnda X. yzyln sonlarna kadar Maverannehirden Endlse kadar iirdeki konular aynyd. Balca konular vmek, vnmek, mersiye, tavsf, hiciv, t ve hikmet, arap, kadn ve ak idi. Zhd ve takva, iire daha sonralar konu oldu ve zamanla iirde oka yer ald. Farsa iirdeki ilk byk mutasavvf air Senden (l. 1131) balanlacak olursa, Hkn (l. 1199), Cemleddn-i sfahan (l. 1192), Nizm (l. 1214) ve Attr (l. 1221) ile bu tercihin srd ve genelletii grlecektir. Mevln (l. 1273) bu yolun Farsa iirde en mmtaz ahsiyeti olmutur.

Fars Edebiyatnda Grlen sluplar

Ortak zelliklere ve anlatm tarzlarna sahip belirli bir adaki airleri ve eserleri snflandrmak amacyla ele alndnda Farsa iirde slamdan sonra balca birka slup ne kmaktadr. Trkistan/Horasan slubu: Bu slup, IX. yzyln ikinci yars ile XII. yzyllar arasnda eser veren Horasan ve Maverannehir (Bat Trkistan) airlerinin hamas bir ruhla sade, tabi, akc ve d dnyay gereki olarak anlatan tarzn temsil etmektedir. Arapa kelime ve terkipleri daha az kullanan ve daha ok methiye konulu kaside nazm eklini tercih eden bu dnem airlerinden bazlar unlardr: lk byk air Rdek (l. 941), eh-nmenin yazar Firdevs (l. 1020), Unsur (l. 1030), Ferruh (l. 1038), Minihr (l. 1040), Nsr- Hsrev (l. 1088), Mesd-i Sad-i Selmn (l. 1121), Emr Muizz (l. 1124-1127 yllarnda), ilk byk mutasavvf air Sen-i Gaznev (l. 1131) ve rbaleriyle nl mer Hayym (l. 1132)dr. Irak/Seluklu slubu: Seluklularn tarih sahnesine kyla Azerbaycan ve Irak- Acem blgelerine yaylan iir, toplumda yer edinen din ilimler ve tasavvuf anlayn da etkisiyle byk bir deiime urayarak yeni zellikler kazand. Bu slup XII. yzyln ikin-

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

45

ci yarsndan XV. yzyln sonlarna uzanan bir zaman diliminde hkim oldu. Arapa kelime ve terimlerin oald, bilimsel kavramlarn ve izahlarn yer bulduu bu dnemin iirinde Enver (l. 1168) ve Zahr-i Fryb (l. 1201) gibi airlerin sanatl ve mbalaal kasideleri yannda zarf, kne ve lirik gazeller de yazld. Mesnevi nazm ekli de zel bir konuma geldi. Azerbaycanda Nizm (l. 1214) ve Hkn (l. 1199), Irak- Acemde Cemleddn-i sfahan (l. 1192) ve olu Kemleddn-i sfahan (l. 1237) bu slubun ncleri olurken, Sad (l. 1292) ve Hfz (l. 1390) kalc ve etkileyici isimler olarak ne kt. Cm (l. 1492) ise bu gelenein son byk temsilcisi kabul edilmektedir. Din, tasavvuf ve ahlak dncelerini iirlerine baaryla aktaranlar arasnda ise Attr (l. 1221), Fahreddn-i Irak (l. 1289) ve en nemlisi Mevln (l. 1273) bulunmaktadr. Hint slubu: ran blgesinde Safevlerin, Hindistanda Babr Devletinin kurulma yllarndan sonra giderek ilgi gren bu iir akm iin baz ranl aratrmaclar sfahan slubu adn da kullanmaktadr. XVI. yzyl balarndan XVIII. yzyln ortalarna kadar etkin olmutur. Timurlu devletinin varislerinden Bbr (sal. 1526-1530), airlere yeni imknlar hazrlad. iir bir yandan saraydan uzaklap meslek sahipleri ve halk arasnda yer bulurken, dier yandan gerileyen medrese eitimi sebebiyle de ilm tabir ve bilgiler iirden uzaklat. iir giderek ince hayaller, garip tebihler, yeni mazmunlar ve bilinmeyen kelimelerle bulutu. Gnlk deyiler, tecrbe ve bilgiler, iire aktarld. nde gelen airleri Kelm (l. 1651), Sib (l. 1676?), Tlib-i mul (l. 1626?), Urf-i iraz (l. 1590-1591) ve Bdildir (l. 1720). Geriye Dn slubu: Mazmun araynda yeniliini kaybedip doallktan uzaklaan, anlalmaz tebih ve istiarelerle dolan ve muammaya dnen Hint slubuna muhalefet olarak dodu. XIX. yzylda gelierek XX. yzyln balarna kadar uzanan bu slup iraz, sfahan ve Horasan blgelerinde ilgi grd. Bu slubun nde gelen airleri Sab (l. 1823), Net- sfahan (l. 1828), Visl-i iraz (l. 1845), Kn-i iraz (1835-1836), Furg-i Bistm (l. 1857), Sur-i sfahan (l. 1868), Yagma-i Cendek (l. 1860) ve eybndir (l. 1888). Yukarda sralanan sluplar arasndaki gei zamanlarn, ayrca farkl slup veya dnem adlaryla isimlendirme ihtiyac da duyulmutur. rnek olarak Smnler zamanndaki sluba Sebk-i Trkistan, Gazneliler dnemi ile Seluklularn ilk yllar iin Sebk-i Horasan, Irak slubuna geirilirken, yani XII. yzyl iin Ara Dnem slubu veya ayn dnemde rann bats iin Azerbaycan slubu, Irak slubundan Hint slubuna gei dnemi iin ise Mekteb-i Vuk (XVI. yzyl) adlarnn kullanld grlr. Merutiyet dnemi iir anlayndan sonra Farsada Yeni iir slubu adyla yapda ve muhtevada yeniliklere gidilirken, dier yanda Mevln, Sad, Hfz vb. klasik dnem airler okunmaya ve rnek alnmaya devam edildi. Bat medeniyeti ve edebiyatyla balayan temaslar sonucunda randa edeb muhitler hikye, roman ve tiyatro gibi edeb trlere de ilgi duyuldu. Hatta XX. yzyln balarnda iirde klasik kalplarn dna bile klmaya baland. Farsa nesirde de birbiriyle farkllaan dnemler olumutur. Balangta, yani IX. yzyl sonlarndan XI. yzyln ortalarna kadar (Smnler Dnemi) nesir sade, sanatsz ve kolay anlalr, sonraki dnemlere gre daha az Arapa kelimeye yer verildi. Daha sonra XI. yzyln ortalarndan XII. yzyl ortalarna kadar (Gazneli ve Seluklu Dnemi) dilde cmleler uzad ve Arapa kelimeler oald. XII. yzyln ikinci yarsnda (II. Seluklu ve Hrezmhlar Dnemi) iirde sanat, seci ve Arapa kelimeler gittike artt. XIII. yzyldan XVIII. yzyla kadar hakim olan nesir (Irak slubu - Sanatl Nesir Dnemi) sanatl ve tekellfl (=anlalmas zor) bir hviyete brnd. XIX. yzylda Geriye Dn slubu, nesirde de bir miktar etkili olmu ve daha sonra yazda sadelik ve konuma dili tercih edilmitir. Fars iirinde grlen sluplar hakknda bilgi veriniz.

46

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Trk airlerin eserlerinde, zellikle konu, kullanlan kelimeler, vezin, kafiye, redif gibi unsurlarda Fars airlerin etkisi olsa da, bu airler zgnlklerini ve sanat kudretlerini eserlerine yanstmlardr. rnein, Glehr, Mantkut-Tayrn Attrn, Hamdullah Hamd de Ysuf u Zleyhy Cmnin ayn isimli eserlerinden yararlanarak yazmlardr. Ancak hem Glehr hem de Hamdullah Hamd, bu eserlerini yazarken rnek aldklar eserlerin yannda farkl kaynaklardan da yararlanarak ierikte ekleme ve karmalar eklinde deiiklikler yapmak suretiyle taklit olmayan orijinal eserler yazmlardr. Ayn eyleri Fahrnin ve eyhnin Nizmnin eserinden hareketle yazdklar Hsrev rn mesnevileri iin de rahatlkla sylemek mmkndr. Bu airler kendi eserlerinde, Nizmnin eserinde yer alan ancak uygun grmedikleri baz blmleri ya ksaltmlar ya da tamamen karmlardr. Bu durum, airlerin eserlerini yazarken dnemlerinin Trk kltr ve ahlk deerleri ile geleneklerini dikkate alarak yazdklar veya tercme ettikleri eserlerde, topluma faydal olmay dndklerini gstermektedir. Trk air ve yazarlar tarafndan eserlerinin Trke tercmesi ve erhi yaplan, eserleri Trkler tarafndan ok okunan Fars air ve yazarlar unlardr:

TRK EDEBYATINDA ETKS OLAN FARS AR VE YAZARLARI

Ts ehrine bal Tbernn Bj kynde doan Firdevsnin ad kaynaklarda Ahmed, Hasan ve Mansr eklinde gemektedir. Knyesi Ebl-Ksm, lakab Fahreddn olup Firdevs ise mahlasdr. ocukluk dnemi ve renim hayat hakknda kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamaktadr. Eski ran tarihi hakknda Pehlev dilinde yazlm eserlere kar byk ilgi duyan ve Zerdt rahiplerden veya babasndan Pehlevce renen Firdevs, iir yazacak kadar da Arapa bilmekteydi. nl mesnevisi eh-nmeyi Sultan Mahmuda sunmak iin nce Gazneye daha sonra Bvend hanedanndan spehbed ehriyra sunmak iin Tberistna gittii ve buradan tekrar Tsa dnd bilinmektedir. Krk yana kadar rahat bir hayat sren Firdevsnin hayatnn sonraki dnemleri sknt ve yoksulluk iinde gemitir. lm tarihi baz kaynaklarda 1020 eklinde gsterilmekte, bazlarnda ise 1025 olarak verilmektedir. eh-nme: Balangta dier airler gibi gazel ve kasideler yazan Firdevsnin ehnmeyi 980 veya 990 ylnda yazmaya balad tahmin edilmektedir. Firdevs, eserdeki destanlar, nce paralar halinde yazm daha sonra bunlar arasndaki balantlar salayacak ilaveleri yaparak 1003-1004 ylnda eserin ilk eklini tamamlamtr. Eseri ikinci kez gzden geirdikten sonra 1014 ylnda Gazneye giderek Sultan Mahmuda sunduu, ancak eserinin deerine layk bir dl alamad iin Sultan Mahmud iin bir hicviye yazd rivayet edilir. eh-nme, ran tarihinin, hkmdarlar ve aileleri, gelenekler, mitoloji, masal, menkbe ve kahramanlk hikyeleri erevesinde manzum olarak, mesnevi eklinde anlatld bir eserdir. Aruzun feln feln felun fel vezniyle yazlan eh-nme, yazarn belirttiine gre 60 bin beyittir, ancak yazmalardaki beyit saylar 48-52 bin arasnda deimektedir. ran tarihinin kronolojik sraya gre slalere, slalerin de hkmdarlara ayrlarak anlatlmasndan oluan eserin kurgusu basittir. Padiahlarn anlatlmasna, gece gndz deiikliklerine ait kk tasvirlerle balanan eserde, nemli ahslarn lmnden sonra dnyann fanilii ve ktlne dair dnceler tekrarlanr. Sava tasvirleri genelde birbirine benzeyen eserde anlatm ekli, bandan sonuna kadar ayn biimde devam eder. eh-nmenin byk ilgi ve rabet grmesi, ayn veya yakn trde Sam-nme, Grasbnme, Feramurz-nme, Cihngir-nme, Behmen-nme vd. gibi eserlerin yazlmasna sebep olmu, skender-nmeler ise, eh-nme trnn bir kii etrafnda gelien farkl bir tr olarak ortaya kmtr.

Firdevs

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

47

Seyyid erf (l. 1544), Kansu Gavrnin isteiyle eh-nmeyi manzum olarak Trkeye tercme etmitir. Kaynaklarda Bursal Cell (XVI. yy.) ve Cevrnin (XVII. yy.) de ehnme tercmelerinin bulunduu belirtilmektedir. Derv Hasann (Mehd) tercmesi ise mensur olup 1621de II. Osmana sunulmutur. eh-nme-Rustam destannn kssas adyla Dou Trkesiyle yaplm, yazar ve tarihi bilinmeyen bir tercmesi daha vardr. Kutb, Fahr ve eyh, Hsrev rn mesnevilerini yazarken eh-nmeden de faydalanmlardr.

Tezkirelerde hayat hakknda yeterli bilgi bulunmayan Nizmnin doum ve lm tarihleri kesin olarak bilinmemektedir. Baz kaynaklarda Trk bir babann olu olarak Kum veya Tefrete doduu belirtilse de babasnn Genceye gelip yerletii ve Nizmnin orada doduu kabul edilmektedir. Gencede iyi bir eitim grd, dil ve edebiyatn yannda matematik, astronomi, felsefe, corafya ve tp okuduu, msikye merakl olduu, Farsa, Arapa, Pehlevce, Srynice, brnce, Ermenice ve Grcce rendii anlalmaktadr. Eitim dneminden sonra resm bir grev almayan Nizm, dneminin hkmdarlarna yazd iirler karlnda ald parayla mtevazi bir hayat srmtr. Nizmnin lm tarihiyle ilgili olarak kaynaklarda farkl bilgiler bulunmaktadr. Eserlerinin yazl tarihlerinden hareketle onun altm yalarnda iken 1201-1214 yllar arasnda vefat ettiini sylemek mmkndr. Mezar eski Gencede olup burada son zamanlarda Azerbaycan mimarisine gre bir antmezar yaptrlmtr. Nizm, Firdevsnin eh-nme ile ortaya koyduu destans iir trn zirveye tamann yannda manzum ak hikayelerinin en byk airi unvann da kazanmtr. Fars edebiyatnda ilk hamse sahibi air olan Nizmde Firdevs ve Sennin etkisi grlr. Fars ve Trk edebiyatlarnda kendinden sonra gelen pek ok airi etkilemi ve onlara rnek olmutur. Nizm Mevln, Sad-i iraz, Hfz- iraz, eyh, Fuzl, Molla Cm ve Emir Hsrev-i Dihlev gibi airlere etki etmitir. Eserleri: Nizmin bilinen eserleri Divan ile Penc Genc adl, yaklak 35.000 beyitten oluan Hamsesidir. Hamsede yer alan mesneviler unlardr: 1. Mahzenl-Esrr: Nizm, yaklak 2400 beyit tutarndaki bu mesnevisini, 1174 tarihinde, Anadolu Seluklularndan Kl Arslana bal olan ve Erzincan ile evresinde hkm sren Fahrddn Behrmh (l. 1225) adna yazmtr. Nizm, Sennin (l. 1150) Hadkatl-Hakka adl tasavvuf mesnevisinden esinlenerek mfteiln mfteiln filn vezniyle yazd bu eser karlnda Behrmhtan nemli miktarda cize almtr. 2. Hsrev rn: Nizmnin Hamsesinin ikinci mesnevisi olan ve mefln mefln feln vezniyle yazlan eser, 1180-81de tamamlanmtr. Beyit says nshalara gre 57007700 arasnda deien eserde Ssn hkmdar Hsrev-i Pervz ile Ermeni prensesi rnin ak hikayesi anlatlr. Hsrev-i Pervzle ilgili anlatlanlar, eh-nmedeki blmle benzerlik gsterir. Trk edebiyatnda XIV. yzylda Kutb, Fahr; XV. yzylda eyh, Ahmed Rdvan, Mud, Sadr, Hayt Hsrev rn; Ali ir Nev ve Harm (ehzde Korkud) Ferhd rin, h (Benli Hasan) Hikyet-i rn Pervz ve Rivyet-i Glgn- ebdz; XVI. yzylda ise Cell Hsrev rn ve Lmi Ferhd-nme adlaryla ayn konuda eserler yazmlardr. 3. Leyl v Mecnn: irvanah Cellddevle Ahsitnn (sal. 1160-1170) istei zerine drt ayda yazlarak 1188de tamamland. Yaklak 5000 beyitten oluan eser, aruzun mef l mefiln feln vezniyle yazlmtr. Nizmnin konusunu Arap kltr ve edebiyatndan ald, ancak kahramanlarn ranl kimliine brndrd bu eseri, kurgu, slup ve ifade ynnden dierlerinden daha baarldr. Nizmnin Leyl v Mecnnuna ok sayda nazire yazlm, ancak bunlardan sadece Fuzl ayn adl eseriyle ona yakn bir baar elde edebilmitir.

Genceli Nizm

Hamse: ran ve Trk edebiyatnda be mesnevinin bir araya getirilmesiyle oluturulan eserlere verilen addr. Hamse sahibi olmak, bir air iin varlacak yksek makamlardan biridir. Hamse yazmn randa ilk kez balatan Nizmdir.

48
Meraga: Bugn ran snrlar iinde bulunan Gney Azerbaycan ehri

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

4. Heft Peyker (Behrm-nme): Eser, 1196 ylnda Seluklu hkmdar Melikahn klesi Aksungurun neslinden Meraga hakimi Alddn Krpearslann adna, aruzun filtn mefiln filn kalbyla yazlmtr. 5197 beyitten oluan eser, Heft Gnbed veya Behrm-nme adlaryla da anlmaktadr. Ssn hkmdar Behrm- Grun av elenceleri, evlilik hayatn konu alr. 5. skender-nme: 1201de yazlan eref-nme ile 1211 den sonra yazlan kblnme balkl iki blmden oluan eserin vezni, feln feln feln feldr. Mukbilnme veya skender-i Berr adlaryla da anlan eref-nme blm, Azerbaycan atabeklerinden Nusratddin Eb Bekr Muhammede (1191-210), Hred-nme ve skender-i Bahr de denilen kbl-nme blm ise Musul atabeklerinden zzeddin II. Mesud b. Arslan (sal. 1211-1218)a sunulmutur. Yaklak 10.000 beyitten meydana gelmektedir Trk edebiyatnda bu trn ilk ve en tannm olan Ahmednin 1390da Germiyan Beyi Sleyman ah adna yazd skender-nmesidir. Ahmed bu eseri Firdevsnin ve Nizmnin eserlerinden yararlanarak yazmtr. Nizmnin kaynaklarda ve Leyl v Mecnn mesnevisinin bir beytinde, kasde, gazel, terkb-i bend, terc-i bend, rba ve ktalardan oluan 20.000 beyitlik Divannn olduu belirtilmise de gnmzde tam bir nshas bulunmamaktadr. Mecmualarda ve tezkirelerde yer alan iirleri Vahd-i Destgird tarafndan yaynlanmtr. Eser, henz Trkiye Trkesine tercme edilmemitir.

Ferdddn-i Attr

Asl ad Eb Hmid Ferdddn Muhammed b. Eb Bekr brahm-i Nbr olan Attrn Seluklularn son zamanlar olan 1142-1145 yllarnda doduu tahmin edilmektedir. ocukluk ve genlik dnemleri hakknda kaynaklarda bulunan bilgiler farkl ve ok yetersizdir. Ancak eserlerinden, bir yandan eczaclk ve tpla urarken bir yandan da ilm ve tasavvuf bilgiler edindii ve eitli eyhlere hizmet ettii anlalmaktadr. Eczaclk ve tpla urat iin Attr lakabyla mehur olmutur. Kaynaklara ve kendi eserlerinde verdii bilgilere gre, kk yalarda tasavvufa ynelen Attr, Irak, am, Msr, Mekke, Medine, Hindistan ve Trkistana seyahatlerde bulunduktan sonra Nbra dnerek inzivaya ekilmitir. Uzun yllar sren bu inziva hayat sonunda olduka ileri bir yata iken Nbrda Moollar tarafndan ehit edilmitir (1221). Eserlerinden devrindeki birok mutasavvf ve eyhle tant, onlarn eserlerini okuyarak tasavvuf merhalelerini amak iin gayret gsterdii anlalmaktadr. Mevln, Mahmud- ebster, Sad, Hfz ve Molla Cm gibi kendisinden sonra gelen pek ok mutasavvf-air ve edibi etkilemi, onlar iin bir rnek olmutur. Attrn eserlerinde klasik nazm ekillerinin pek ou grlmekle birlikte ne kanlar ve baar saladklar gazel ile mesnevidir. Hayym derecesine ulaamam olsa da yer yer ak konulu orijinal rbaler de yazmtr. Nat, t ve tasavvufun nemli meseleleri hakknda yazd kasideleri vardr. Onun airliinin ve ustalnn ortaya kt iirleri, tasavvuf gazelleridir. Mesnevilerinin hepsi, tasavvufla ilgilidir. Mesnevilerinde iire ve edeb sanatlara hakim olduu anlalan Attr, tasavvuf meseleleri, ereve hikyeler iinde ak ve anlalr bir plna gre i ie gemi daha kk hikyelerde anlatarak konuyu sradan biri iin bile daha ak bir hle getirmi ve bylece manalar ana hikaye ile birletirmede byk bir ustalk gstermitir. Attra has bir zellik olan bu anlatm tarzn, Mevln da baz ynlerden gelitirerek baaryla uygulamtr. Eserleri: Manzum ve mensur nemli eserleri bulunan Attr, eserlerinde daha ok hikye anlatmna yer veren air olarak bilinir. Attrn hikyelerinin byk bir ksm, sf vizlerin anlattklar dokunakl hikyelerin manzum eklinden ibrettir. Onun eserlerinde, Ahmed el-Gazlnin (l. 1111) vaazlarnda anlatt hikyelerin ouna rastland

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

49

gibi, bn Sn (l. 1037), Eb Sad Ebl-Hayr (l. 1049), Shreverd (l. 1191) ve bakalarnn da bu tr hikyelerinden faydalanmtr. Onun faydaland bu hikyelerden bazlarnn kaynann eski Yunana kadar gittii bilinmektedir. Attrn gnmze kadar gelen ve onun olduundan phe duyulmayan eserleri lh-nme, Esrr-nme, Musbetnme, Hsrev-nme, Muhtar-nme, Mantkut-Tayr, Blbl-nme, Pend-nme, Divan ve Tezkiretl-Evliydr. 1. lh-nme: 6500 beyitten oluan bir mesnevidir. Nat, tahmd ve methiyelerden sonra 22 makale (=blm) ve bir htimeden (=sonu) meydana gelmitir. lh-nme, Trkeye ilk kez emseddn Sivas (l. 1597) tarafndan III. Murad (sal. 1574-4595) iin ksaltlarak bret-nm adyla manzum olarak evrilmitir. Nbnin 1705te Halepte yazd Hayr-bd, Attrn lh-nmesindeki Hikyet-i Fahrddn-i Grgn ve Gulm- Sultn adl hikyenin geniletilmesinden meydana gelen bir eserdir. lh-nme, Abdlbaki Glpnarl tarafndan mensur olarak Trkeye evrilmitir (1947). 2. Esrr-nme: Attrn ilk tasavvuf mesnevisi olan eser, yirmi alt blmde anlatlan kk hikyelerden meydana gelmitir. Mefln mefln feln vezninde yazlan eserin yazma nshalarndaki beyit saylar 2880-3380 arasnda deimektedir. Attrn bu mesnevisi, zellikle mistik evrelerde oka rabet gren eserlerden biri olup edebiyatmzda Esrr-nme adyla manzum ve mensur bir dizi eserin yazlmasna kaynaklk etmitir. Eserin bilinen ilk Trke manzum tercmesi, Tebrzli Ahmed tarafndan 1479da yaplmtr. 3. Musbet-nme: Cevb-nme adyla da bilinen eser, 5740 beyitten oluan ve Attrn tasavvuf grlerini dzenli bir ekilde yanstt mesnevisidir. Krk blme ayrlan eserin ereve hikyesi, slikin melekler arasnda, ahirette ve bu lemde dolamas, peygamberlere danmas, duygu, hayal, akl ve ruha Allah sormas ve sonunda Allah kendinde bulmasdr. 4. Hsrev-nme: Attrn konusu tasavvuf olmayan tek mesnevisi olan ve Gl Hsrev veya Gl Hrmz adlaryla da bilinen bu eser, mesnevi tarznda dnyev (=madd) bir ak romandr. Eserde, Rum kayserinin bir criyeden doan olu Hsrev ile Hzistn ahnn kz Gln arasnda geen maceralar anlatlr. Tutmacnn 1406da yazd Gl Hsrevi, Ferdddn-i Attrn Hsrev-nmesinin Trkeye ksaltlarak yaplm bir tercmesidir. 5. Mantkut-Tayr: Makmt- Tuyr, Makltt-Tuyr veya Tuyr-nme adlaryla da anlan eser 1187de yazlmtr. Attrn en ok bilinen eseri olan bu mesnevi, Gazlye (l. 1111) atfedilen Rislett-Tayrdan alnan bir ereve hikye ile araya sokulan ok sayda kk hikyelerden meydana gelmitir. Mesnevide slikleri temsil eden kular vastasyla, vahdet-i vcd inanc temsil olarak anlatlr. Hdhdn mrit (=rehber, klavuz) olarak yer ald eserde, smurg (=otuz ku, anka) ise temsil olarak Allahn zuhr ve taayynn (=Allahn varlkta tecellsini) ifade eder. Glehr, Mantkut-Tayr; Ali ir Nev, Lisnt-Tayr; ems, Deh-mrg; rif (l. 1563), Ravzatt-Tevhd; brahim Glen (l. 1533), Smurg-nme ve emseddin Sivs (l. 1597), Glen-bd ismiyle benzer eserler yazmlardr. 6. Muhtr-nme: Bu eser, Attrn rbalerinden seip konularna gre elli blm halinde dzenleyerek oluturduu en eski bir rba mecmuasdr. 7. Blbl-nme: Kk bir mesnevi olan bu eserde, blbl ile dier kular arasnda geen anlamazlk hikye edilmitir. Kular, gl iin srekli arklar sylemek suretiyle kendilerini rahatsz eden blbl Sleyman peygambere ikayet ederler. Bunun zerine Sleyman peygamber de blbl huzuruna artp dinler. Sonunda blbln hakl olduuna kanaat getirerek rahat braklmasn ister. Blbl-nmeyi, Mnr (XVI. yy.), Glen-i Ebrr ve mer Fuad, (l. 1636), Blbliyye adlaryla manzum olarak Trkeye evirmilerdir. Manisal Birr (l. 1715) de, mer Fuadnin Blbliyyesini yine ayn adla mensur olarak yazmtr.

50

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

8. Pend-nme: 900 beyitten meydana gelen bu mesnevi, ahlk kurallarnn, beer fazletler ile en basit hayat tarzlarnn henkli ve akc eklinde anlatld didaktik bir eserdir. Anlalmas kolay bir ahlk kitab olan Pend-nme, eskiden ok ilgi grm ve okullarda okutulmutur. Trkeden baka, Franszca, Almanca, Latince ve Hinteye de evrilmitir. 9. Divan: Attrn mesnevilerindeki tasavvuf dncelerini zellikle gazellerde lirik bir tarzda ele ald eseridir. 10. Tezkiretl-Evliy: Attrn tek mensur eseri olup, vellerin hayatndan bahseden bir terceme-i hl kitabdr. Tezkiretl-Evliynn Uygur yazs ile Dou Trkesine yaplm tercmesinin yannda Aydnolu Mehmed Bey (1307-1333) ve II. Murad adna (sal. 1421-1451) yaplan tercmeleri ile Sinan Paa (l. 1486) ve Ali Rza Karahisarnin yapt tercmeleri bulunmaktadr. Kaynaklarda ve eitli aratrmalarda yukarda belirtilenlerden baka Attrn yazd zikredilen ancak durumlar pheli olan Haydar-nme, Utur-nme, Cevherz-Zt, Nzhetl-db, Lisnl-Gayb ve Cmcme-nme gibi eserler de bulunmaktadr.

irazda doan Sad, ilk eitimini burada tamamladktan sonra Mool istilas zerine Badata giderek Nizamiye Medresesinde okumutur. Badatta eitimini tamamlayarak iraza dnen Sad, aralarnda lhanl devlet adam At Melih el-Cveyn (l. 1281) ile kardei emseddin el-Cveynnin (l. 1284) de bulunduu baz devlet adamlar ile tanm ve bunlar ven iirler yazmtr. Eserlerine ve ondan bahseden kaynaklara gre, daha sonra Suriye, Hicaz, Anadolu, Msr, Merake, Azerbaycan ve Belhe gittii anlalmaktadr. Bu uzun sren seyahatleri srasnda nl mutasavvflardan ehabeddin Shreverd (l. 1234) ile tanm, 1256da iraza dnmtr. Dnemin hkmdarlarndan Ebubekir b. Sad b. Zeng (1231-1260) ile tanarak dostluunu kazanan Sad, Bostn adl mehur eserini 1257de bu hkmdar adna yazmtr. Glistn ise kendisine byk sayg gsteren Zengnin olu II. Sad adna 1258de yazmtr. Sad, yaad dnemde byk bir hret kazanm, ada airlerden Emir Hsrev-i Dihlev ve Hasan- Dihlev gazellerinde onun etkisinde kalmlardr. Btn iirlerinde bilinen ve yaygn olarak kullanlan kelimeleri tercih eden Sad, eserlerinde Farsada kullanlan Trke kelimelere de yer vermitir. Onun iir ve nesrinin en dikkat eken zellii, akc ve sehl-i mmten olmasdr. Sad, dneminde yaygn nazm ekli olan gazelin mstakil bir nazm ekli haline gelmesini salamtr. Manzum ve mensur eserlerinde ataszlerinden yararlanan Sadnin toplumun dnce ve isteklerine tercman olan zl szleri, halk arasnda atasz gibi yaylmtr. Sad sadece Fars edebiyatn etkilemekle kalmam, Trk ve Urdu edebiyatlaryla Bat dnyasnda da nemli izler brakmtr. Eserleri: Sadnin manzum ve mensur eserleri, Ahmed b. Ebubekr-i Bstn tarafndan 1326-1333 yllarnda Klliyyt adyla toplanmtr. Bstn adyla da tannan Klliyyt, on alt kitap ile alt veya yedi risleden meydana gelmektedir. Manzum Eserleri: Bostn (=Sad-nme), Kasid-i Arab, Kasid-i Fris, Mlemmat, Terct, Tayyibt, Bedyi, Havtm, Gazeliyyt- Kadm, Shibiyye, Mukattat, Rbiyyt, Mfredt, Hubsiyyt, Hezliyyt, Mudhikt. Mensur Eserleri: Glistn, Sul-i Shib-dvn, Takrr-i Dbce, Nashatl-mlk, Risle-i Akl u Ik, Meclis-i Pencgne, Risle-i Selse (Mlkat- eyh Sad b Abaka Han, Risle-i Engiynu, Risle-i Melik emseddin). Sadnin Trk edebiyatnda etkisi olan eserleri Glistn ve Bostndr. Glistn: Sadnin bilgi ve tecrbesini belgat ve fesahatle yourup yazya geirdii, manzum ve mensur kark bir nasihatnmedir. 1258de yazlan bu eser, bir dbce (=nsz, mukaddime) ve sekiz bbdan (=blm) olumaktadr. 1. bbda hkmdarlarn hl

Sad-i iraz

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

51

ve hareketleri, 2. bbda, dervilerin ahlk, 3. bbda kanaatin fazileti, 4. bbda susmann faydas, 5. bbda ak ve genlik, 6. bbda ihtiyarlk, 7. bbda terbiyenin nemi ve etkisi, 8. bbda sohbet db ile ilgili hikyeler ve fkralar bulunmaktadr. Sadinin bu eserinde kendi hayatndan izler de yer almaktadr. Bata Trke olmak zere eitli dillere evrilen ve erhleri yaplan Glistn Seyf-i Sery, 1391de Kpak Trkesine evirmitir. Zafnin (l. 1557den sonra) Kitb- Nigristn ve Hadka-i Sebzistn, Glistnn manzum Trke tercmesidir. skdarl Sfnin Cidl-i Sad B-Mdde isimli mesnevisi, Glistnda anlatlan bir hikyenin tercmesidir. Cmnin Bahristn ile Kemal Paazdenin (l. 1534) Nigristn, Glistna nazire olarak yazlm eserlerdir. Trke erhleri iinde en tannm ve nemli olan Sd (l. 1596)nin erhidir. Ayrca, hid (l. 1550), em (l. 1592-3), Hevy-i Bursev (l. 1608) ve Hseyin el-Kefev (l. 1602)nin erhleri bulunmaktadr. Lmi (l. 1532) ise Glistnn dbcesini erh etmitir. Bostn: eh-nme vezni olan feln feln feln fel kalbyla yazlm bu eser, ahlk bir mesnevidir. Adalet, ihsan, mertlik, tevazu, rza, kanaat, terbiye, kr, tevbe vs. konularn ilendii on bbdan olumaktadr. Nasihatlerin arasnda anlatlan fkralar ve hikyeler ile esere akclk salanmaya allmtr. Fikirler ve nkteler, hikmetli bir syleyi iinde fakat ssten uzak, kolay anlalr bir ekilde ifade edilmitir. Glistnda olduu gibi bir sehl-i mmten slubu grlen Bostn, ifade ynnden salamdr. Glistn gibi slam leminde yzyllar boyu byk ilgi grm, medreselerde ders kitab olarak okutulmu ve ok sayda tercmesi ve erhi yaplmtr. Ferheng-nme-i Sad, Hoca Mesud tarafndan Bostnn ksaltlarak manzum ekilde Trkeye yaplan ilk tercmesidir (1354).

Hfz- iraz

Hfzn hayat hakknda ok az bilgi vardr; bunlar da rivayetlere dayanmaktadr. iirlerinden iyi bir renim grd anlalan Hfz, Zemahernin (l. 1143) Kefn, Sekkknin (l. 1299) Mifthul-Ulmunu, Mutarriznin (l. 1213) Misbhn, Urmevnin (l. 1283) Meftihl-Envrn, Adudddin el-cnin (l. 1355) Mevkfn okumutur. renimi srasnda Kuran- Kerimi ezberledii iin Hfz lakabn almtr. iirlerinden din ilimlerin yannda bata Arap edebiyat olmak zere ok iyi bir edebiyat kltr ald, dnemin musikisi ve eitli sanatlar hakknda bilgi edindii anlalmaktadr. Timur, iraz fethettii zaman onunla grt rivayet edilir. Hfz, 1303-1357 yllar arasnda irazda hkm sren nc hanedan hkmdarlarndan Eb shak, olu ah ca ve Zeynelbidn zamanlarnda sarayda bulunmu ve bu srede rahat bir hayat geirmitir. Zeynelbidnin lmyle hayatnda skntlar balayan Hfz, 1389-90 ylnda irazda lm ve bugn trbesinin bulunduu Hfziye semtine gmlmtr. Kasde, rba ve kta nazm ekilleriyle yazd iirleri de bulunan Hfz, Fars edebiyatnn en baarl gazel airidir. Onun gazelleri bu nazm eklinin en gelimi rnekleridir. Hfz, ilm, ahlak ve felsef mazmunlarn bulunduu gazellerinde bir ok edeb sanata yer vermesine ramen manay ve ifadeyi bu sanatlarla bomamtr. Onun en nemli zellii, dilinin sade, ak ve veciz olmasnn yannda iirlerinin akc ve henkli olmasdr. iirlerinde Hc-yi Kirman, Selmn- Svec ve Hayymn etkileri grlen Hfz, Mevln Celleddn-i Rm, Sad-i iraz ve Kemleddn-i sfahan gibi airlerden de iktibaslarda bulunmu, onlarn iirlerine nazireler yazm veya iirlerini tazmin etmitir. Serbest bir dnya grne sahip olan Hfz, insana saadet veren bu felsefesi ile kark siyas ortam iindeki kitlelere teselli kayna olmutur. Yunus Emre gibi insana saygya byk nem veren Hfz, insan incitmeyi de byk gnah saymtr. Hfzn bilinen tek eseri, bakalar tarafndan derlenen Divandr. Hfz Divan, Trk edebiyatnda Mesnev ve Glistndan sonra en ok okunan Farsa eserdir.

52

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Lisnl-Gayb ad da verilen Hfz Divan, uzun sre bir flnme (=fal kitab) olarak da kullanlmtr. Hfzn slam leminde Sad gibi geni bir etkisi olmu, iirleri ok okunmutur. Adn (Mahmud Paa, l. 1474), Hfzn gazellerine nazireler sylemi, Bk ise onun gazellerini tahms etmitir. Divanna Srr, em, Sd ve Mehmed Mehd Konev (XIX. yy.) Trke erhler yazmlardr. Hfz Divan, -yukarda belirtilen erhlerdeki eviriler dnda- Trkeye ilk defa Abdlbaki Glpnarl tarafndan tercme edilmitir (1944).

Cm (Molla Cm)

Asl ad Nureddin Abdurrahman b. Ahmeddir. Horasann Cm ehrinin Harcird kasabasnda domutur. Birinci Divannn mukaddimesinde doduu ehre nispetle ve Ahmed-i Nmek-i Cmnin (l. 1141) hatrasna saygsndan dolay Cm mahlasn aldn belirtir. Herattaki Nizamiye Medresesi ve Semerkanddaki Ulu Bey Medresesinde renim grm, devrinin nde gelen limleri olan Mevln Cneyd-i Usl, Seyyid erf el-Crcnnin renci Ali es-Semerkand ile Taftznnin rencisi ahbeddin Muhammed el-Ccermden dersler almtr. Ayrca Ulu Bey Medresesinde Bursal Kadzde-i Rmden de (l. 1437) riyziyyt (=matematik bilgileri) dersleri alm ve nl astronomi ve matematik limi Ali Kuu (l. 1474) ile riyz konularda almalar yapmtr. Heratta Sultan Hseyn-i Baykarann kendisi iin yaptrd medresede Arap dili ve edebiyat, hadis ve tefsir dersleri okutan Cm, 1492de burada vefat etmitir. Genliinden beri Nakibendiye tarikat vastasyla tasavvufla ilgilenen Cm, Semerkandda nce Nakibend eyhlerinden Sadeddn-i Kagarye, onun vefatndan sonra da yerine geen Hce Ubeydullah Ahrra balanmtr. Hayat limler, sfler arasnda geen Cm, Trkler ile sk mnasebette bulunmu, zellikle Ali ir Nevnin eserlerini okuyup takdir etmi ve onun iirlerine Farsa nazireler yazmtr. Ali ir Nev de Hamsesinde Cmyi metheden kasidelere yer vermitir. Hseyn-i Baykara ve Ali ir Nev, Cmnin eserlerini yazdrmak iin hattatlar tutmular, ayrca bu eserleri sslemeleri iin Bihzd ve Ksm Al gibi ressamlar grevlendirmilerdir. Eserlerine gre Cmnin Karakoyunlu Cihn h, Akkoyunlu Uzun Hasan ve Yakup ile Osmanl padiahlarndan Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezid ile dostane ilikilerinin olduu ve haberletikleri anlalmaktadr. Klsik dnem ran iirinin son temsilcisi kabul edilen Molla Cm, manzum ve mensur eserleri ile Trk air ve yazarlarnca rnek alnmtr.

Cmnin Eserleri
1. Divan(lar): Cm, kaside, terc-i bend, terkb-i bend, gazel, ksa mesnevi, kta, rba ve muammalardan oluan iirlerini divanda toplam ve Ali ir Nevnin istei zerine bu divanlarn her birini yazldklar dnemleri belirtecek ekilde adlandrmtr. divanna yazd mukaddimelerde (=nsz), szn neminden, yazarlk gibi airliin de asla vazgeilmeyecek ilerden olduunu belirterek iir ve edebiyatn deerini, yet ve hadislerden getirdii delillerle aklamaya almtr. Genlik dnemi iirlerinin yer ald ve Ftihat-ebb adn verdii ilk divann 1479da, orta ya iirlerinin yer ald VstatlIkd adl ikinci divan 1489da ve yallk dnemi iirlerinden oluan Htimetl-Hayt adl nc divann ise 1490-1de dzenlemitir. Cmnin divanlarnn stanbul, ran, Leknev, Kanpr ve Lahorda basklar yaplmtr. 2. Heft Evreng: Cm, ran edebiyatnda Nizm ile balayan hamse geleneine uyarak nce Tuhfetl-Ahrr, Sbhatl-Ebrr, Ysuf u Zleyh, Leyl v Mecnn, Hred-nme-i skenderyi yazm, daha sonra Silsiletz-Zeheb ve Salamn u Absl da ekleyerek mesnevilerinin saysn yediye karm ve Heft Evreng ad altnda toplamtr.

Manzum Eserleri

Heft Evreng: Byk ay burcundaki yedi yldza verilen Farsa isimdir.

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

53

Tuhfetl-Ahrr: Nizmnin Mahzenl-Esrrna ve Emir Hsrev-i Dihlevnin Matlaul-Envrna nazire olarak 1481de yazlan bu eser, din, ahlk ve edeb konular ieren 20 makale (=blm, hikye)den olumaktadr. Son makalede, olu Ysuf Ziyeddin iin yazd bir t bulunmaktadr. Cm bu eserini eyhi Ubeydullah Ahrara ithaf etmitir. Sbhatl-Ebrr: Konu itibariyle Tuhfetl-Ahrra benzeyen eser Hseyn-i Baykaraya ithaf edilmitir. Eser, din, tasavvuf ve ahlk konularn yer ald krk blmden olumaktadr. Ysuf u Zleyh: Cm, Yusuf kssasndan hareketle 1483de yazd bu mesnevisini Sultan Hseyn-i Baykaraya sunmutur. Cmnin tannm eserlerinden olan mesnevi, Nizmnin Hsrev rni ile ayn vezindedir. Leyl v Mecnn: Cm, bu eserini 1484te Nizm ve Emir Hsrev-i Dihlevnin Leyl v Mecnnuna nazire olarak yazmtr. Cellnin (l. 1569) Leyl v Mecnnunda etkisi grlen eser, Franszcaya ve Almancaya tercme edilmitir. Hred-nme-i skender: skenderin akl kitab anlamna gelen bu mesnevide Aristo, Eflatun ve Sokrat gibi filozoflarn skendere tleri, skender ile bu filozoflar arasndaki konuma ve mektuplamalar yer almaktadr. Nizmnin skender-nmesine nazire olarak yazlan mesnevi, Sultan Hseyn-i Baykaraya ithaf edilmitir. Lmi tarafndan Trkeye evrilen eser, Takent ve Leknevde baslmtr. Silsiletz-Zeheb: Ahlk, din ve felsef eitli konularda yazlm ciltten oluan bir eserdir. 7200 beyit olan bu mesnevinin Hseyn-i Baykaraya ithaf edilen birinci blmnde tasavvuf ve ahlk konular ilenmi; ikinci blmde ilh ak konusu sflerin menkbeleri ve szleriyle desteklenerek aklanmaya allmtr. nc blm ise 500 beyitten oluan ksa bir mesnevi olup II. Bayezide ithaf edilmitir Salamn u Absl: 1130 beyitten oluan bu mesnevinin konusu, Tevrattaki Salamon ve Absalonun skenderiye mektebi vastasyla Yunancadan Arapaya ve oradan da btn yakn douya geen hikyesine dayanmaktadr. Ruhun ehvet ve hazla mcadelesinin ilendii bu mesnevide Salamn, hikmet ve zeky; Absl ise nefis ve ehvetin sebep olduu karklklar temsil etmektedir.

Mensur Eserleri

Bahristn: Cm, Sadnin Glistnn rnek alarak 1487 ylnda yazd bu eseri Sultan Hseyn-i Baykaraya ithaf etmitir. Eser, dzenleni biimi ve slup ynnden Glistna benzer ancak muhteva asndan farkldr. Ravzatl-Ahyr ve Tuhfetl-Ebrr adlaryla da anlan Bahristn, Glistn gibi manzum-mensur kark bir eser olup bir mukaddime, sekiz ravza (=blm) ve bir htimeden (=sonu) meydana gelmitir. Birinci blm tasavvufa, ikincisi ahlka, ncs siyasete, drdncs cmertlie, beincisi aka, altncs latifeye, yedincisi iire ve sekizincisi hayvan hikyeleri ve bu hikyelerden karlmas gereken derslere ayrlmtr. Nefehtl-ns min Hazartil-Kuds: Mehur mutasavvflar hakknda bilgilerin yer ald ve eitli tasavvuf terimlerin akland bir eserdir. Ali ir Nev tarafndan Nesiml-Mahabbe adyla aatay Trkesine evrilmitir. evhidn-Nbvve: Cm, peygamberliin delilleri ve Hz. Peygamberin risaletinden, ehl-i beyt ve sahbeden balayarak din byklerinin hayat ve faziletlerinden bahsettii bu eserini, Ali ir Nevnin istei zerine 1480 ylnda yazmtr. Nefehtl-ns tamamlar mahiyette olan bu eseri, Lmi, Ahizde Abdlhalim Efendi ve Sen Muhammed Efendi Trkeye evirmilerdir. Levyih: Cmnin mistik konular ele ald ve rbalerinin de bulunduu bir eserdir. Onun erh-i Rubiyyt ve Levm adl eserleri de ayn tr ve konudadr. Bu eser, stanbullu smail Mfid Efendi tarafndan Mecma-i Molla Cm adyla yaymlanmtr.

54
Resim 2.1 Cmnin Bahristnnn lk Sayfas

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Fevidz-Ziyiyye f erhilKfiye: Cm, Cemleddin bnlHcibin el-Kfiyesinin erhi olan bu eserini olu Ziyeddin Ysuf iin 1492de yazmtr. erh-i Molla Cm, Molla Cm veya Cm adlaryla da anlan Arap gramerine dair bu eser, Trk medreselerinde uzun sre ders kitab olarak okutulmutur. Cmnin bunlardan baka Nakdun-Nuss f erhil-Fss, erhu Fssul-Hikem, Eiatllemet, Risle-i Tehlliyye, Risle flVcd, Serrite-i Tark-i Hcegn, Tefsrl-Kurn, Risle-i erh-i Hads, Risle der-Mensikl-Hacc, Risle der-lm-i Kfiye, TecnslLugat, Kitb- Sarf, Risle-i Msik, Risle-i Mnet, Risle-i Kbr der-Muamm, Risle-i Mutavasst der-Mumm, Risle-i Sagr der-Muamm, Risle der-Beyn- Kavid-i Muamm, ed-DrretlFhire, erh-i Mimiyye-i Hariyye-i Friziyye, erh-i Kasde-i Tiyye, Risle der-erh-i Rubiyyt, Levmi, Risle-i erh-i Beyt-i Hsrev-i Dihlev, Risle-i erh-i Beyteyn-i Mesnev-i Mevlev, Risle fil-Arz, Rislet Tahkik Mezhebu Sfiyye ve Mtekellimne ve Hkem, Rislet Trh-i Sfiyne, Terceme-i Erban Hadis, Menkb- Hazreti Mevlev, Menkb- eyhl-slm Hce Abdullah Ensr ve Sbhann- Hce Pars isimli eserleri de bulunmaktadr. Cmnin yukarda ad geen eserlerinden Hads-i Erbanini Ali ir Nev (l. 1501, aatayca), Fuzl (l. 1556), Hkn (l. 1598-9) ve Nb (l. 1712); Risle-i erh-i Beyteyn-i Mesnev-i Mevlevsini Hoca Neet Trkeye tercme etmilerdir. Risle-i Sagr der-Muamma isimli eserini ise Bihit Ramazan 1569-70de erh-i Manzume-i Muamma adyla Trke erh etmitir. Kemal Paazde (l. 1533) de Kfiye Rislesini yazarken Molla Cmnin Risle-i Kfiyesini esas alm, ancak birok hususta Cmye muhalefet etmitir. Lmi, Molla Cmnin pek ok eserini Trkeye tercme ettii iin Cm-i Rm lkab ile anlmtr. Osman ems (l. 1893), Molla Cmnin iki gazelini tatir etmitir. Hamsenin tanmn yapnz ve Fars edebiyatnda yazlan ilk hamse hakknda bilgi veriniz.

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

55

zet
1

Arap edebiyatnn tarih srecini tanmak ve aklamak. Arap edebiyatnn tarihi sreci: Arap edebiyatn, tarihi geliim ve deiime gre Cahiliye devri edebiyat, slam devir edebiyat, Abbsler ve Endls Emevleri devri edebiyat, Abbslerden sonra XIX. yzyl balarna kadar uzanan dnem (k Dnemi) ve Yeni Arap Edebiyat (XIX. yzyldan gnmze kadar gelen dnem; Modern Dnem) eklinde dnemlere ayrmak mmkndr. Arap toplumunda, sosyal hayatta nemli bir yeri ve tesiri olan iirlerin ilk rnekleri Cahiliye Dnemi diye isimlendirilen slam ncesine aittir. slamdan nceki Arap iirinin en gzel rnekleri el-Muallakat ad altnda bir araya getirilerek Kbenin duvarna aslmtr. Kbeye iirleri aslan airler; mruulKays, Tarafa, Zheyr, Lebd, Amr b. Kulsm, Antere (veya el-Hris bin el-Hillize) ve en-Nbigat ez-Zubyn (veya el-A) olup bu yedi airin iiri elMuallakatus-Seba (yedi muallaka= yedi ask) eklinde adlandrlmtr. Emevler dneminde (661-750) iir, dnce ve slup bakmndan Cahiliye dnemi iirinin zelliklerine daha ok benzer hale gelmitir. Ancak vg (medh), yergi (hicv), fahr (vnme) ve risnn (mersiye) ana konuyu tekil ettii iirdeki kabilecilik dncesinin yerini, siyas taassup ve airler arasndaki kar koyular (nekiz) almtr. Bu dnemin byk hiciv airi Ahtal, Ferezdak ve Cerr methiyelerinden ok bu zellikleriyle n kazanmtr. VIII. yzyldan itibaren Abbslerin (750-1258) hilafete gemesi, Farslarn Araplar zerinde etkin hale gelmesi, hilafet merkezinin amdan Iraka tanmasyla Arap edebiyatnda Fars medeniyetinin etkisi grlr. Ber b. Brd ile Eb Nuvs Fars asll ve serbest davranan airlerin ncsdr. Daha ok din iirleriyle tannan Ebul-Athiye, Arap iirinin mkemmel rneklerini bir araya getiren el-Hamsenin yazar Eb Temmm, bnul- Mutez, dneminin nemli edeb ahsiyetlerindendir. Moollarn nce Orta Asya ve ran, sonra 1258 ylnda Badat istila etmeleriyle Arabistan sahasnda byk bir k dnemi yaanm ve edebiyata da yansyan bu durum XIX. yzyln balarna kadar srmtr. Ancak slam corafyasnda daha nceki asrlarda dier blgelerde balam olan Arapa eser verme gelenei Seluklu, Endls, Osmanl, Timurlu gibi devletlerin bulunduu blgelerde devam etmitir.

Fars (ran) edebiyatnn tarih srecini tanmak ve aklamak. Milattan nce VI-V. yzyllarda randa iir ve edebiyat geleneinin olduu anlalmakla birlikte o dnemden gnmze herhangi bir rnek ulamamtr. Zerdtn kutsal kitab olan ve Ssnler dneminde yazya geirilen Avesta, Fars edebiyatnn en eski rneklerinden biridir. lk tezkirelerde slamiyetten nce Farsa iir syleyen ilk ve tek kii olarak Behrm- Grun ad geer. Ayrca Eb Nuvs gibi baz Arapa iir syleyen ranl airlerin ilk slam dnemlerdeki iirlerinde Farsa kelime ve ibarelere yer verdii grlmektedir.
slamdan sonra ilk Yeni Farsa iirler, Thirler ve Saffrler zamannda yazlan ancak, bazlar bu dneme ait olduklar tartlan az saydaki iirlerdir. Kaside eklinde olan bu ilk iirlerde, Arapa kasideler rnek alnmtr.

Farsa iir syleyenler arasndaki ilk byk air, Rdekdir. Sen, Hkn, Cemleddn-i sfahan, Nizm ve Attr Fars edebiyatnn tannm mutasavvf airleridir. Mevln ise tasavvuf iirde en nde gelen ahsiyet olmutur. Fars iirinde slamdan sonra, ortak zelliklere ve anlatm tarzlarna gre Trkistan/Horasan slubu, Irak/Seluklu slubu, Hint slubu ve Geriye Dn slubu eklinde adlandrlan eitli sluplar grlr. Bu sluplar arasndaki gei zamanlarnda grlen eitli sluplar iin de Sebk-i Trkistan, Sebk-i Horasan, Ara Dnem slubu, Azerbaycan slubu ve Mekteb-i Vuk adlar kullanlmtr. Merutiyet dnemi iir anlayndan sonra Fars iirinin yapsnda ve muhtevasnda yeniliklerin olduu tarza ise Yeni iir slubu denmitir. Farsa nesirde de zamanla birbiriyle farkllaan dnemler olumutur. IX. yzyln sonlarndan XI. yzyln ortala-rna kadar (Smnler Dnemi) nesir; sade, kolay anlalr ve sonraki dnemlere gre daha az Arapa kelimeler barndrrken, XI. yzyln ortalarndan XII. yzyl ortalarna kadar (Gazneli ve Seluklu Dnemi) cmleler uzam ve Arapa kelimeler oalmtr. XII. yzyln ikinci yarsnda (II. Seluklu ve Hrezmhlar Dnemi) nesirde seci ve Arapa kelimeler gittike artmtr. XIII. yzyldan XVIII. yzyla kadar olan dnemde nesir (Irak slubu -Sanatl Nesir Dnemi) sanatl bir grnme brnmtr.

56

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Trk edebiyatnda etkisi olan Fars air ve yazarlar ile eserleri hakknda deerlendirmeler yapmak. Trk air ve yazarlar etkileyen, eserlerinin Trke tercmesi ve erhi yaplan Fars air ve yazarlar ile eserleri unlardr: Firdevs: eh-nme; Genceli Nizam: Fars edebiyatnda ilk hamse sahibi airdir. Penc Genc adyla bilinen Hamsesinde yer alan mesnevileri Mahzenl-Esrr, Hsrev rn, Leyl v Mecnn, Heft Peyker, skendernmedir. Ferdddn-i Attr: lh-nme, Esrrnme, Musbet-nme, Hsrev-nme, Muhtar-nme, Mantkut-Tayr, Blbl-nme, Pend-nme, Divan ve Tezkiretl-Evliy; Sad-i iraz: Manzum ve mensur ok sayda eseri bulunan Sadnin en tanm eserleri Bostn ve Glistndr. Hfz- iraz: Bilinen tek eseri, bakalar tarafndan derlenen Divandr. Cm: Kaynaklarda Cmnin Farsa ve Arapa krk beten fazla eserinin olduu belirtilse de bunlarn bir ksm gnmze ulamamtr. Cmnin deiik dnemlerde yazd iirlerini toplad Divan ve yedi mesnevisine yer verdii Heft Evrengi dndaki eserleri mensurdur. Heft Evrengde yer alan mesneviler, TuhfetlAhrr, Sbhatl-Ebrr, Ysuf u Zleyh, Hred-nme-i skender, Silsiletz-Zeheb ve Salamn u Absldr. Cmnin Trke tercmesi ve erhi yaplan veya medreselerde uzun sre okunan mensur eserleri Bahristn, Nefehtl-ns min Hazartil-Kuds, evhidn-Nbvve, Levyih ve Fevidz-Ziyiyye f erhil-Kfiyedir. Yukarda isimleri ve eserleri belirtilen air ve yazarlardan baka, Enver, Urf, Hkn, ebster, Sib-i Tebrz, Unsur, evket-i Buhr ve Bdil gibi tannm Fars airleri, Trk airlerini etkilemilerdir.

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

57

Kendimizi Snayalm
1. Arap edebiyatnn ilk iir rnekleri hangi dneme aittir? a. Emevler dnemi b. Abbsler dnemi c. k dnemi d. Endls Emevleri dnemi e. Cahiliye dnemi 2. Aadakilerden hangisi Kasdetl-brde airidir? a. Kab bin Zheyr b. Lebd bin +Reba c. Abdullah bin Revha d. Hassan bin Sbit e. el-Hans 3. Cahiliye dnemi Arap edebiyatnda da yaygn olarak grlen nesir tr aadakilerden hangisidir? a. megz b. ksas c. siyer d. hitbet e. mrselt 4. Fars edebiyatnda Farsa iir syleyen ilk air aadakilerden hangisidir? a. Behrm- Gr b. Firdevs c. Nizm d. Rdek e. mer Hayym 5. Aadakilerden hangisi Fars edebiyatnda grlen sluplara verilen adlardan biri deildir? a. Seluklu slubu b. Kfe okulu c. Horasan slubu d. Hint slubu e. Geriye dn slubu 6. Fars edebiyatnda din, tasavvuf ve ahlk dnceleri iirlerine ilk kez baaryla aktaran air aadakilerden hangisidir? a. Mevln b. Attr c. Sen d. Fahreddn-i Irak e. Cm 7. skender-nme tr eserlerin yazlmasna rnek olan ilk eser aadakilerden hangisidir? a. Camasb-nme b. skender-nme c. Sam-nme d. Cihngir-nme e. eh-nme 8. Fars edebiyatnn bilinen ilk hamse airi aadakilerden hangisidir? a. Nizm b. Cm c. Emr Hsrev-i Dihlev d. Hc-yi Kirman e. Molla Cm 9. Cmnin ok sayda eserini Trkeye tercme ettii iin Cm-i Rm lakabn alan air-yazar aadakilerden hangisidir? a. Mehmed Fevz b. em c. Lmi d. Ref et e. Hcib 10. Aadakilerden hangisi Fars edebiyatnda gazel airi olarak tannr? a. Firdevs b. Sad c. Cm d. Hfz e. Urf

58

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. a 3. d 4. a 5. b 6. c 7. e 8. a 9. c 10. d Yantnz yanl ise Cahiliye Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise slam Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nesir Trleri ve Nesir Tr Eser Yazlan Alanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fars Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fars Edebiyatnda Grlen sluplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkistn/Horasan slubu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Firdevs konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hfz konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Arap edebiyatnda hikye yerine nceleri esmr, hurft, ksas, rivyet, ahbr, ahdis, emsl ve nevdir kelimeleri kullanlmtr. Esmr, gece toplantlarnda sylenen masallar; hurft, gerekle ilgili olmayan uydurma masallar; ksas, peygamberlerin bandan geen ibret verici olaylar; rivyet, birisinden aktarlan szler; ahbr ve ahdis, eitli konulardaki szler; emsl, bir dnceyi veya ibret verici bir hayat sahnesini anlatan eserler ve nevdir ise birbiriyle ilgisi olmayan zarif ve nkteli kk hikyelerdir. Sra Sizde 3 Fars iirinde slamdan sonra grlen balca sluplar; Trkistan/Horasan slubu, Irak/Seluklu slubu, Hint slubu ve Geriye Dn slubudur. Bu sluplar arasndaki gei zamanlarn, ayrca farkl slup veya dnem adlaryla isimlendirme ihtiyac da duyulmutur. Bundan dolay Smnler zamanndaki sluba Sebk-i Trkistan, Gazneliler dnemi ile Seluklularn ilk yllar iin Sebk-i Horasan, Irak slubuna geilirken, yani XII. yzyl iin Ara Dnem slubu veya ayn dnemde rann bats iin Azerbaycan slubu, Irak slubundan Hint slubuna gei dnemi iin ise Mekteb-i Vuk (XVI. yzyl) adlar kullanlmtr. Merutiyet dnemi iir anlayndan sonra Farsada Yeni iir slubu adyla yapda ve muhtevada yeniliklere gidilmitir. Sra Sizde 4 Hamse, Fars (ran) ve Trk edebiyatnda be mesnevinin bir araya getirilmesiyle oluturulan eserlere verilen addr. Fars edebiyatnda ilk hamse, Nizmnin Penc Genc (= be hazine) adl, Mahzenl-Esrr, Hsrev rn, Leyl v Mecnn, Heft Peyker ve skender-nme mesnevilerinin bulunduu, yaklak 35.000 beyitten oluan eseridir. Fars edebiyatnda trnn en gzel rnei olan ve tamamlanmas 35-40 yl srd kabul edilen bu Hamseye Emir Hsrev-i Dihlev, emseddin-i Ktib-i Nibr, Molla Cm, Feyz-i Hind, Hc-yi Kirman gibi airler nazire yazmlardr.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Arap edebiyatnn Cahiliye dneminde ve bu dnemin iir anlaynn devam ettii VII. yzyln birinci yarsnda grlen ilk nazm ekilleri recez ve kasddir. Yap bakmndan dierlerinden ok farkl olan recez, aruzun ayn ad tayan bahriyle yazlr. Recez, msralar kendi aralarnda kafiyeli, ancak bir msra uzunluunda ksa beyitlerden meydana gelir. Recez, el-Aleb b. Cem el-cl tarafndan daha sonra plan kaside eklinde, uzun iir haline getirilmitir. clnin ekillendirdii ve sonralar gittike rabet gren bu yeni tip recezlere urcze denmitir. Urczeler, Arap iirinde mzdevic iir veya mzdevice denilen mesnevi nazm eklinin domasn da salamtr. Kasd, receze gre ikier msra uzunluunda birbiri ile kafiyeli beyitlerden oluan ve aruz vezniyle yazlan manzumedir. Kasd ile ayn kkten treyen kaside ise, kasd eklinde fakat, ondan daha uzun bir iir olup belli konularn dhil bir plan iinde ilendii nazm eklidir. Arap iirinde, kasidenin nesb ksmndan ayr, mstakil ak iirleri nazmetmeye tegazzl denmitir. ran ve Trk edebiyatlarnda grlen gazel, Arap iirinde yoktur. Gazel nazm ekli, klasik biimini ran edebiyatnda kazanmtr.

2. nite - Arap ve Fars Edebiyatlar

59

Akpnar, A. (1990). Nizm lyas TDEA, 7, stanbul: Dergh Yaynlar. Aksoy, H. (1977). Cm, TDEA, 2, stanbul: Dergh Yaynlar. Allan, J. (1997). Sad, A, 10, MEB Yaynlar. Avar, Z. (2007). Evrensel Bir Hikye: Salamn u Absl ve Kkeni, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4 Fall. Ayan, G. (1996). Tebrizli Ahmedi, Esrar-name (ncelemeMetin), Ankara: TTK Yaynlar. Ayan, G. (2007). Tebrizli Ahmedi ve Esrar-name simli Mesnevisi, Turkish Studies/Trkoloji Aratrmalar, Volume 2/3, Summer. Aydn, M. (2006), Mveah, TDVA, 32, stanbul. Barthold, V.V. (1981). Trkistan, Haz. Hakk Dursun Yldz, stanbul. Berthels, E. (1997). Nizm, A, 9, MEB Yaynlar. Corci Zeydan (tarihsiz), Trhu dbil-lugatil-Arabye, nr. Sevki Dayf, I-IV, Kahire, I. etin, N. M. (1991). Arap (Edebiyat), TDVA, 3, stanbul. etin, N. M.(1973). Eski Arap iiri, stanbul. iekler, M. (2008). Sad-i rz, TDVA, 35, stanbul. Ferideddin-i Attr, (1993). lhiname, ev. Abdlbaki Glpnarl, stanbul: MEB Yaynlar. Firdevs, (1992). ehnme, I-III, ev. Necati Lugal, stanbul: MEB Yaynlar. Gkyay, O. . (1997), skender-nme, A, 5-2, MEB Yaynlar. Glehr, (1957). Mantkut-tayr [Tpk Basm], (nsz Yazan: Agh Srr Levend), Ankara: TDK. Grer, A. (1987). Hafz Divannn Trke Tercme ve erhleri, ASBE, YL Tezi, Ankara. Hann el-Fhr (1991), el-Mcez fil-edebil-Arab ve Trhihi, II, Beyrut . Karaismailolu, A. (2001). Klsik Dnem Trk iiri ncelemeleri, Ankara. Karaismailolu, A. (2002). slmiyet Sonrasnda lk Farsa iirlerde Trkler, Trkler, 5, Ankara. Karaismailolu, A. (2002). Karlatrmal Edebiyat aratrmalar Asndan Klsik Trk Edebiyat ile ran Edebiyat, Bilig, Gz, S. 23. Kanar, K. (1996). Firdevs TDVA, 13, stanbul. Kanar, K. (2007), Nizm-i Gencev, TDVA 33, stanbul. Kara, K. (1998). ehnme, TDEA, 8, stanbul: Dergh Yaynlar. Karahan, A. (1995). Enver, TDVA, 11, stanbul. Karla, H. B. (1996). Gazzl (Eserleri), TDVA, 13, stanbul. Kartal, A. (2010) irazdan stanbula Trk- Fars Kltr Corafyas zerine Aratrmalar, stanbul: Kurtuba Kitap.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Kedken, Muhammed Riz ef (1366), Suver-i hayl der ir-i Frs, Tahran. Kut, G. (1986). Mantkut-Tayr, TDEA, 6, stanbul: Dergh Yaynlar. Levend, A. S. (1988). Trk Edebiyat Tarihi, I. Cilt, Ankara: TDK Yaynlar. Muhammed-i Avf (1903-1906). Lubbul-elbb, I-II, London-Leiden, I. Muhammed Cafer-i Mahcb (1345), Sebk-i Horsn derir-i Frs, Tahran. Okumu, . (1991). Bahristn, TDVA, 4, stanbul. Okumu, . (1993). Cm, Abdurrahman, TDVA, 7, stanbul. mer Ferruh (1983). Trhul-edebil-Arab, I-VI, Beyrut, 5. bask. Ritter, H. (1997). Attr, A, 2, MEB Yaynlar. Ritter, H. (1997). Hfz, A, 5-1, MEB Yaynlar. Ritter, H. (1997). Cm, A, 3, MEB Yaynlar. Sadi, (1991). Glistan, ev. Hikmet lydn, stanbul: MEB Yaynlar. Sadi, (1993). Bostan, ev. Hikmet lydn, stanbul: MEB Yaynlar. Sezgin, F. (1983). Trhut-trsil-Arab, II. cilt, 1. cz (eir), terc. M. Fehm Hicz, Riyad. Sleyman, T. (2006). Leyla ile Mecnun (Haz. Kemal Yavuz), stanbul, MVT Yaynclk. ahinolu, M. N. (1991). Attr, Ferdddin, TDVA, 4, stanbul. entrk, A. - Kartal, A. (2010). niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi, stanbul: Dergh Yaynlar. evk Zayf (1963). el-Asrul-slm, Kahire. ibl-i Numn (1368). irul-Acem, ev. Seyyid Muhammed Tak-i Fahr-i Dg-i Gln, I-V, Tahran. Th Huseyn (1976). Hadsul-erbia, II, Kahire. Th Hseyn (1969), Min hadsi-ir ven-nesr, Kahire. Toprak, M. F. (1999), bn Kuzmn, TDVA, 20, stanbul. Turan, O. (1965). Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, Ankara. Turan, O. (1979). Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul. nver, . (2000), skender (Edebiyat), TDVA, 23, stanbul. Yavuz, K. (2007). Glehrnin Mantkut-Tayr (Glennme), Krehir Valilii yayn: 12, Ankara. Yazc, T. (1990). Sd-i rz, TDEA, 7, stanbul: Dergh Yaynlar. Yazc, T. (1997). Hfz- rz, TDVA, 15, stanbul. Yldz H. D. (1988). Abbsler, TDVA, I, stanbul. Zebhullh-i Saf (1370). Trh-i edebyt der-rn, I-V, Tahran.

3
Amalarmz

VIII-XIII. YZYILLAR TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Karahanl dnemi edebiyatnn Trk edebiyat tarihi iindeki yerini belirleyebilecek, Karahanl Trkesiyle yazlm eserleri ve yazarlarn tanyabilecek, Karahanl dneminde yazlm eserleri anlatm zellii, ierik, slup ve genel zellikleri bakmndan deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kutadgu Bilig Divan Lugatit-Trk Atebetl-Hakyk Halk iiri Aydn Zmre iiri Karahanl Dnemi Edebiyat Kuran Tercmeleri Hece ls Aruz ls

indekiler
GR: KARAHANLI DEVLETNN KISA TARH KARAHANLI DNEM TRK EDEBYATI KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

Karahanl Dnemi Trk Edebiyat


GR: KARAHANLI DEVLETNN KISA TARH
lk mslman Trk devleti olan Karahanllarn (840-1212) kklerinin nereye dayand yer ve treyii konusunda eitli grler ileri srlmtr. Karahanllar Asya Trklerinin XV. yzyla kadar kurduklar devletler arasnda Uygur ve Karluklardan sonraki dnem iinde yer alrlar. Dou ve Bat Trkistanda hkm sren slam ilk Trk devletinin anld Karahanl ad, V. V. Grigorevin 1874te Maverannehir ve Karahanllara dair yazd makalesinde kulland Karachaniden tabiriyle yaygnlamtr. Kara-Hanllar tabiri ise, bu sllenin unvanlarnda geen kara sznden ortaya kmaktadr. rnein, Kara Han, Kara Hakan, Arslan Kara Hakan, Tawga Bugra Kara Hakan vb. Karahanllarn ortaya k hakknda mevcut kaynaklarda eitli teoriler ileri srlmtr. Bunlarn en nemlileri unlardr: 1. Uygur teorisi, 2. Trkmen teorisi, 3. Yama teorisi, 4. Karluk teorisi, 5. Karluk-Yama teorisi, 6. igil teorisi, 7. Tu-che teorisi Bu teorilerden en dorusunun Karluk teorisi olduu gr yaygndr. Karahanllar sllesi, Tu-che A-shi-na hanedannn bir kolu olan Karluk hanedanna balanmaktadr. Karluk kavm birliini meydana getiren en nemli iki unsur igil ve Yama kavimleridir. Karluk Trkleri 747-840 yllarnda Uygur birliine bal bulunmaktaydlar. UygurKarluk birliinin 840 ylnda kmesinden sonra slamn kabulnden nce kurulan Karahanl Devletinin kurucusu Bilge Kl Kadr Handr. Daha sonra iki olu idareyi ele alr. Balasagunda Bazr (Arslan) Han byk kaan sfatyla; Tarazda ise, Ogulak erik kagan sfatyla devleti ynetirler. Smnlerden smail bin Ahmedin 893te Taraz zaptetmesiyle Ogulak merkezini Kagara nakletmitir. Smnler arasnda ba gsteren kargaalklardan yararlanan Ogulak, Smnlerden ehzade Nasrn kendi memleketine snmasna (Kagar civarnda: Artua) izin vermitir. Bu mslman ehzade ile karlama, Ogulakn yeeni Satukun ilerde ahsen slamiyeti kabul etmesine (932) ve devletin bat ksmnda slamiyetin resmen kabulne sebep olmutur. Bugra Han unvann tayan Satuk, 955 ylnda lm ve Artuta (Bugnk Kagarn kuzeyi) defnedilmitir. Satukun olu Bayta (Musa b. cAbd al-Karim), dou kaann (Arslan Han) malup ederek, sllenin bu kolunu ortadan kaldrm ve btn devleti slamlatrmay baarmtr (960). Bundan sonra saltanatn srekli deien isimleri Karahanl Devletinin bir btn iinde ynetilmesine engel olmutur. Birlik salama giriimleri, Kagarda 1014-1024 yllar arasnda hkm sren Yusuf Kadr Han (l. 1032) zamannda artmasna ramen onun bu abalar boa km, oullar 1047de Karahanl Devletini paylamlardr. Kagarda Kadr Hann byk olu Sleyman Arslan Han, kuzeyde Talas ve sficab blgesinde Kadr Hann ikinci olu Kadr Bura Han, zkendde (Fergana blgesinde) hann iki kk

62

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

olu Turul ile Harun bulunmaktayd. Kagarda 1056 ylna kadar hkm sren Sleyman Arslan Han zehirlenerek ldrlm, on yllk bir aradan sonra yerine olu Tavga Ulug Bura Hasan Kara Han gemitir. Tavga Bura Hasan Han hem adaletli ve drst ynetimi hem de bilim ve sanat adamlarn korumasyla n salmtr. Trk edebiyatnn slamn kablnden sonra yazlm olan ilk ve en nemli iki eseri Kutadgu Bilig ile Divan Lugatit-Trk onun zamannda yazlmtr. Tavga Ulug Bura Handan sonra Karahanl Devletinde birka hakan daha deimitir. Son olarak, douda III. Mehmet Han (l. 1211), batda Mehmet Han (l. 1182), Fergana blgesinde Osman Han (l. 1212) hkm srmlerdir. Doudan gelen Mool asll Kara Htaylar 1212de Karahanl Devletine son vermilerdir. Kara Han byk, ba han demektir. Eski kltrmzde inlilerin etkisinde kalarak ynlerin renk adlaryla anlmas sz konusuydu. Buna gre, kuzey = kara, gney = kzl, dou = gk (mavi), bat = ak idi. Kuzeyde oturan Trk kaan byk han saylrd. Kara ad byklk, ykseklik, ycelik anlamlarn tamtr. Bu nedenle Kara ad, zel adlarn nnde unvan olarak da kullanlmtr: Kara Temr, Kara Yusuf, Kara Bekir gibi. Etnik yap itibariyle Karluklar, Yamalar, Trgiler, Argular, Kpaklar, Ouzlar gibi boylar bnyesinde bulunduran bu devletin coraf snrlar Dou Trkistanla Maverannehir sahasn amt. Bu devletin hkm srd alan, 1047deki blnmeden nce yleydi: Douda, Dou Trkistann bat blm; kuzeyde Tarbagatay dalar, Balka gl, Aral gl; batda Karakum l, Amuderya rma; gneyde Hindistan ve Hindiku, Pamir ve Karakum dalar. Fergana blgesi ise, bu alann ortasnda bulunmaktayd. 1047den sonra da devletin bat blmn Maverannehir blgesi, Fergana blgesinin bir blm, Buhara, Semerkand ve Amu Deryann yukar kesimi; dou blmn ise, eski adyla a (bugnk Takent), Talas ve sficab oluturmaktayd. Bu corafya iinde bulunan Semerkand, Buhara, Otrar ve Takent bata gelen nemli kltr merkezleri idi. Karahanl Devletinin kuruluu ve Orta Asyadaki corafyas hakknda ksa bilgi veriniz.

KARAHANLI DNEM TRK EDEBYATI


Karahanl Trkesi (XI-XIII. yzyllar)
Eski Trk yaz dilinden gelien slam Orta Asya Trk yaz dilinin ilk evresi, Karahanl Trkesiyle yazlm eserlerin oluturduu Karahanl Dnemidir. XI-XIII. yzyllar arasnda gelien bu yaz dilinin merkezi Dou Trkistanda Kagard. Orhon ve Uygur Trkesinin devam olan bu dnem Trkesi iin Hakaniye Trkesi terimi de kullanlmaktadr. On birinci yzylda balayp on dokuzuncu yzyln ortalarna kadar devam eden slam Trk edebiyat dnemindeki edeb eserler, Dou Trkesi ve Bat Trkesi ile kaleme alnm eserlerdir. Orta Asyadaki bu yaz dilinin, slam Dnem Dou Trk edebiyatnn balang dneminin devamn ise Harezm-Altnordu Trkesi (XIII-XIV. yzyl) ve aatay Trkesi (XIV-XVI. yzyl) ile yazlm eserler oluturur.

KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER


Karahanl Trkesiyle yazlm eserler arasnda ilk sray Yusuf Has Hacib tarafndan yazlan Kutadgu Bilig alr. Eser hakkndaki bilgilere gemeden nce eserin yazar Yusuf Has Hacibi tanmak gerekir. Yusuf Has Hacib hakkndaki bilgilerimiz, Kutadgu Biligden ve eserin ba tarafndaki mukaddimeden renebildiklerimizle snrldr. Yusuf un doum ve lm tarihleri bilinme-

Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

63
Resim 3.1 Kutadgu Biligin Msr nshasnn tpk basmnn 3. sayfas

mektedir, ancak eserinde ya hakknda verdii bilgilerden yola karak doum tarihini yaklak olarak tespit etmek mmkndr. zerinde 18 ay urat eserini 1069/1070 ylnda tamamladna ve yazmaya balad zaman 50 yalarnda olduuna gre 1019/1020 yllar dolaynda domu olmaldr. Eserini bitirdii zaman 50sini yeni getii ve ondan sonra daha fazla yaamad tahmin edilmektedir. Hakan Tavga Bura Hasan Han 1103 srasnda tahtta olduuna gre, Balasagunlu Yusuf un da onun zamannda ld dnlmektedir. Balasagunda doan Yusuf, alkan, akll, anlayl ve bilgili bir kiiydi. Ana dilinden baka Arapa, Farsa ve ran dillerinden Sodaya da hakimdi. Firdevsnin eh-nmesini, Frbnin ve bn-i Sinnn Arapa felsefe kitaplarn okuduunu, efsanelere, aruza, belagta, slam bilgilere, Trk ataszlerine, devlet rgtne, felsefeye, matematie, astronomiye, d yorumuna, hekimlie ve toplumbilimine merak saldn ve bunlar hakknda bilgi sahibi olduunu eserinden anlamaktayz. Kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre, Yusuf un renimi konusundaki ayrntlar bilmiyorsak da, felsefe, ahlak ve toplumbilimi alannda aa-yukar ada olan iki Trk filozofunu anlayarak okuduunu, onlarn retilerini bildiini biliyoruz. Bunlardan biri, Frb, dieri de bn-i Sin idi. Yusuf Has Hacibin dorudan doruya bu ikisinin rencisi olup olmad hakkndaki bilgilerimiz de kesin deildir. Ancak her ikisinin de yazlarn okuduunu ve onlarn grleri hakknda bilgi sahibi olduunu eserinden anlamaktayz. O yalnz Arap ve Fars dilini, kltrn, batdaki klasik bilgileri deil, slamdan nceki Trk dnyasn ve kltrn de ok iyi biliyor ve iir sylyordu. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Biligi Balasagunda yazmaya balad. Karahanl sllesinden Bura Karahan Ebu Ali Hasan bin Sleyman Arslan Karahan adna hicri 462 (1069-1070) ylnda, on sekiz ay iinde yazmtr. Eserin ad olan Kutadgu Biligin ne anlama geldiini yle aklayabiliriz: Kut, mbarek, mukaddes anlamndadr; bilig ise, bilgi, bilim demektir. Kutad- mutlu, kutlu olmak -gu ise gelecek zaman sfat-fiil ekidir. Harfiyen evirisi ise, mutluluk ve kutsallk veren veya verecek bilimdir. Kitabn konusu, devlet idaresinin yollarn ve gidiini gstermektedir. Bunlar bilmek, yurda ve halka mutluluk ve kutluluk getireceinden dolay bu ad verilmitir. Yusuf a has hacip sfatnn verilmesi, onun o dnem hkmdarlarn saraylarnda en ileri ve en nemli grevlerden biri olan hciblik, yani perdedrlk (mbeyncilik) yapmas ve Bura Hann pek gvendii, kendisine en yakn tuttuu (has) saray adamlarndan olmasndandr. Zaten nceleri bu han ile Tarazda birlikte almlardr.

64
Resim 3.2 Kutadgu Biligin Viyana nshasnn (Uygur harfli nsha) tpkbasmnn 2. sayfas

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Kutadgu Biligin yazma nshas vardr. Bunlardan ilk bulunan nsha Viyana (Herat) nshasdr. 1439 ylnda Heratta Uygur yazsyla kopyalanm olan bu nshay Avusturyal dou bilgini Joseph von Hammer-Purgstall, 18. yzyln sonlarna doru bir sahaftan satn alarak Viyanaya gtrp Viyana Saray Kitaplna vermitir. Hammer kitabn kimi sayfalarn Pariste bulunan Amde Jauberte gndermi, Jaubert de 1825te yazd bir makaleyle Kutadgu Biligi bilim dnyasna tantmtr: Notice dun manuscrit turc en caractres ouigours envoy par M. de Hammer Abel Rmusat, Journal Asiatique, c. VI, s. 39-52; 78-95, Paris 1825. Bu yazmann 915 beyiti ilk olarak Hermann Vmbry tarafndan matbaada dktrd Uygur harfleriyle ve Almanca eviriyle yaymlanmtr: Uigurische Sprachdenkmler und das Kudatku Bilik. Uigurischer Text mit Transcription und bersetzung nebst einem uigurisch - deutschen Wrterbuch und lithographierten Facsimile aus dem Originaltext des Kudatku Bilik, nnsbruck 1870, IV+ 260 s. Ayn yazma zerine daha sonra Wilhelm Radloff almaya balad. Radloff ilk almasnda bu nshann tpkbasmn yaymlar: Kudatku Bilik, Facsimile der Uigurischer Handschrift der K. K. Hofbibliothek in Wien, St. Petersburg 1890. XIII+200 s. kinci almasnda ise eserin yazevrimi yer alr. Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil I. Der Text in Transcription, 1891, XCIII+252 s. Radloff un 1891den sonraki almasnda Kahirede bulunan Msr nshas da yer alacaktr. Msr nshasnn 1374ten nceki bir tarihte zzeddin Aydemir adna istinsah edildii dnlmektedir. Arap harfleriyle yazlm olan bu nsha (5800 beyit), 1896da Kahiredeki Hidiv Ktphanesi mdr Dr. Moritz tarafndan bulunmutur. Bu nshann da bulunmasyla birlikte, Kutadgu Bilig zerine almalar devam eden Radloff, almasnn ikinci ksmna bu nshay da katp karlatrmal metni Rus yazevrimi harfleri ve Almanca eviriyle yaymlar: Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil II. Text und bersetzung nach den Handschriften von Wien und Kairo, St. Petersburg 1900 (1) 1910 (2), XXIV+ 560 s. Kutadgu Biligin nc nshas olan Fergana nshas ise, 1914 ylnda Ferganada Zeki Velidi Togan tarafndan bulunmu ve bir yazyla bilim dnyasna tantlmtr: A. Z. Validi, Vostoniye rukopisi v Ferganskoy oblast, ZVO (1914) c. XXII, s. 312/13. Arap yazsyla yazlm olan bu nsha, 6095 beyittir. Birinci Dnya Sava ve Bolevik isyanlar srasnda kaybolan bu nsha, 1925 ylnda zbek bilgini Ftrat tarafndan tekrar bulunmu ve bir yazyla tantlmtr: Kutadgu Bilig, Marif ve Okutgu II (1925) Takent, s. 68-74, Trkesi: TM c. I (1925) s. 344-347. Almancas: (Rachmeti) Qutadgu Bilig Ungarische Jahrbcher, c. VI, s. 154-158. Kutadgu Biligin nshas daha sonra Trk Dil Kurumu tarafndan tpkbasm olarak da yaymlanmtr: Kutadgu Bilig Tpkbasm I Viyana Nshas, (A), Abdlkadir nann uzun bir giriiyle (s. 11-111). TDK, stanbul 1942.

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

65

Kutadgu Bilig Tpkbasm II Fergana Nshas, (B), TDK, stanbul 1943. Kutadgu Bilig Tpkbasm III Msr Nshas , (C), TDK, stanbul 1943. Kutadgu Biligin nshasn (A, B, C) karlatrarak 1947 ylnda metni yaymlayan Reit Rahmeti Aratn bu almalarn eviri ve indeks yaynlar izlemitir. Arat indeksi tamamlayp yaymlayamadan aramzdan ayrld iin indeks Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya ve Nuri Yce tarafndan yaymlanmtr: Kutadgu Bilig I Metin, TDK, stanbul 1947, (Ankara 19792, Ankara 19913). Kutadgu Bilig I Tercme, TTK Ankara 1959, (19742, 19853, 19955). Kutadgu Bilig III, ndex, TKAE Ankara 1979; ndeksi nere hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce. Dizin zerine nemli bir yayn Semih Tezcan tarafndan yaplmtr: Kutadgu Bilig Dizini zerine TTK-Belleten, c. XLV/2, say: 178, Nisan 1981, ss. 23-78. Bunlarn dnda KB zerine yaplm iki nemli alma daha vardr. Bunlardan biri, Agop Dilaar tarafndan 900. yldnm dolaysyla hazrlanm olan inceleme kitabdr: 900. Yldnm Dolayisiyle KUTADGU BLG NCELEMES, TDK Ankara 1972. Dieri ise, Robert Dankoff tarafndan yaplan Kutadgu Biligin ngilizce evirisidir: Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic Mirror for princes, Chicago 1983.

Kutadgu Biligin Edeb Deeri ve erii

Kutadgu Bilig 900 yllk bir gemii olan slam Trk edebiyatnn ilk en byk verimidir. 6645 beyitlik didaktik bir manzume olan eser, aruzun feln feln feln fel vezniyle yazlmtr. Yusuf Has Hacib eserini meydana getirirken gerek nazm rgs, gerekse epik slup asndan Firdevs nin eh-nmesinden etkilenmi, Onun Farsada yaptn Trkede yapmtr. Firdevsnin Fars-slam biimine dntrd ran destann Yusuf, Trk destan geleneini bir tarafa brakp Fars-slam hkmdarlk ideallerini alarak yapmaya alm ve bunlar Orta Asya Trk edebiyat gelenei ile birletirmitir. Yusuf, bu eseriyle Trk hkmdarlk, devlet idaresi ve hikmet geleneklerinin Arap ve Fars gelenekleri ile karlatrlabilecek derecede baarl olduunu gstermek ve ispatlamak amacn gtmektedir. Bu amala da devleti ynetenler ve ynetim biimleriyle ilgili szleri ve deyileri Orta Asyadaki Trk hkmdar ve devlet byklerinden semitir. Onun devlet hizmetinde bulunduu uzun zaman dikkate alnrsa, eserinde kendi gzlem ve tecrbelerine de yer verdii grlr. Yusuf Has Hacibin ynetim ve siyaset alannda baka kaynaklar da vard. lk slam eser olmas dolaysyla ilk mslman filozoflar ve onlarn kayna olan Batl dnrlerden Eflatun ve Aristonun bu konuda yazdklar, grleri ve felsefeleri Yusuf a kaynak olmutur. Batnn fikir ve grlerini alarak bunu slam grlerle badatran mslman filozof Frbnin eserleri de devlet ve ynetim konusunda bavuru kaynadr. Yusuf Has Hacib eserinde drt soyut kavram kiiletirmi, bu kiilere de uygun adlar vermitir. Eserinin ba ksmlarnda bu drt kiiden bahseder ve onlar okuyucuya tantr (353 ve 358 beyitler aras). Bu kiiler ve temsil ettikleri kavramlar unlardr: Kn Togd (hkmdar) gn dodu, doan gne, adaleti temsil eder. Ay Told (vezir) ay doldu, dolunay, baht, talih ve ikbali temsil eder. gdlmi (vezirin olu) vlm, akl ve anlay temsil eder. Odgurm (vezirin kardei) uyank, dnya ilerinin sonunu temsil eder. Eserin ilk yars bu karakterlerin ilk arasndaki ilikileri anlatr ve ounlukla ran edebiyatndan kaynaklanan geleneksel hkmdarlara ayna temalarn ele alr. Eserin ikinci yars ise, daha ok muhalif karakter olan Odgurm zerinde younlar ve sflik ya da slam mistisizmine ilikin din temalar ierir.

66
Resim 3.3 Kutadgu Biligin Vambery yaynnn 46. Sayfas

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Eserde bu drt ana karakterin dnda anlaml adlar tayan kii daha vardr: Ksemi (Ay Told bakente geldiinde ona yardm eden kii), Ersig (hkmdarn mabeyncisi) ve Kumaru (Odgurmun mridi)dir. Kutadgu Bilig didaktik bir eser olmasna ramen yer yer iirselliin ve lirizmin grlmesi (zellikle eserin bandaki Tanr ve Peygamber vgleri, bahar kasidesi ve hkmdar vgs blmleri) Yusuf Has Hacibin duyarl bir air olduunu gstermektedir. Drt kii arasnda geen mnazaray andran eser, eski dnemlerden kalma ataszleri ve bilgelik ifadesi tayan deyimlerle sslenmitir. Hatta Yusuf, eserine nceden yazd iirlerini de katmtr. Karahanllar dneminde yazlm iki nemli eser olan Kutadgu Bilig ve Divan Lugatit-Trk, bu dnemde Trk iirinin balca iki kolda gelitiini gstermektedir: 1. Halk iiri, 2. Aydn kesimin iiri. Halk iiri rneklerini daha ok Divan Lugatit-Trkte grmekteyiz. Bu eser hakkndaki bilgilere ilgili blmde yer verilecektir. Kutadgu Bilig, Halk iirinin dnda kalan ve aratrclar tarafndan Aydn zmre iiri olarak deerlendirilen ikinci grup iinde yer alr. Bu trdeki iirler aruz vezni ile yazlmtr. Ancak dil ynnden halk ve aydn dili gibi bir durum grlmez. Yusuf un eserini halk da anlar, nk o halkn konutuu dil ile yazmtr. Yusuf Has Hacib, alk olmad bir vezin tr olmasna ramen bunu iirine baaryla uygulamtr. Kutadgu Biligin vezni daha nce de belirttiimiz gibi feln feln feln feldr.Yusuf, Trk edebiyatnda ilk kaside yazar olarak grlr. Kutadgu Biligin sonunda yer alan kasideler bunun ak rneidir. O bu kasidelerin ilk ikisinde feln feln feln feln veznini de kullanr. Bu durumda air, aruzun iki veznini kullanmtr. Kutadgu Biligten edindiimiz bilgilere gre onun baka iirleri de vardr. Akla ve bilgiye nem vermesi asndan k Paaya da tesir etmitir. Eserin banda mensur ve manzum mukaddimeler ile bablarn (=blmlerin) fihristi bulunmaktadr. Bunlarn devamnda yer alan Tanr vgs ve Tanrya yakar slam Trk edebiyatnn bize kadar gelen ilk tevhid ve mnacat rneidir. Otuz beyitten oluan bu manzume mesnevi eklinde yazlmtr. imdi tevhid ve mnacat ksmndan baz rnek beyitlerle mesnevi zellii tayan bu ilk edeb eserimizi daha yakndan tanyalm: Kutadgu Biligin Tevhid ksmndan Teri cazze ve celle gdisin ayur 1. bayat at birle szg baladm trtgen igidgen krgen idim 2. k gdi birle tmen mi sena ugan bir bayatka aar yok fena

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

67

3. tiledi trtti bu bolm kamug bir k bol tdi bold kolm kamug 4. kamug bara mulug trtlmii mu yok idi bir aar yok i 5. ay erklig ugan me musuz bayat yaramaz senidin adnka bu at 6. ulugluk saa ol bedklk saa senidin adn yok saa tu tee 7. aya bir birikmez saa bir adn kamug anuda sen sen dn kdin 8. sakka katlmaz seni birliki tz neke ytti bu erkligliki 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Tevhid ksmnn dz yazyla dil ii evirisi oaltan, besleyen, geimi salayan Tanr adyla sze baladm. Muktedir olan Tanrya saysz, binlerce vg olsun; ona yokluk, yok olma yoktur. Var olan her eyi O yaratt, bir defa ol dedi, diledii istedii herey oldu. Btn yaratlmlar muhtatr, sadece Onun ihtiyac, sknts, ei ve benzeri yoktur. Ey gl, kadir, ebed ve her eit skntdan uzak Tanr! Senden bakasna bu ad yakmaz. Ululuk ve byklk sadece sana zgdr, senden baka sana e ve denk (olan) yoktur. Ey bir (olan Tanr)! Sana bir bakas erik olamaz. Bata her eyden nce ve sonra olan sensin. Ey ebed ve sonsuz (olan) Tanr! phesiz sen birsin, (sen) sayya katlmaz, saylamazsn.

Kutadgu Biligin Mnacat ksmndan 28. ay musuz idim sen bu mulug kulug suyurkap krgil yazukn kamug 29. saar ok sgndm umnm saa muadm yrimde lig tut maa 30. swg saw birle kopurgl meni lig tutta kl knilik kni 31. tz trt ie tmen mi selam tgrgil kesksz tuta ulam 32. ulug knde krkit olarn yzin lig tutta klgl edg szin 33. sni erdk teg gmez zm sni senmet ggil kesildi szm Mnacat ksmnn dz yazyla dil ii evirisi 28. Ey mstani olan Tanrm, bu muhta olan kulu sen affet ve btn gnahlarn bala. 29. Ben sana sndm, midim yalnz sanadr. Sana ihtiyacm olduu, bunaldm yerde elimden tut.

68

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

30. Maher gnnde beni sevgili Peygamberle birlikte kaldr; o adalet gnnde benim elimden tutsun bana yardm etsin. 31. Onun drt arkadana da binlerce aralksz, kesintisiz selam ulatr. 32. O byk gnde bana onlarn yzn gster, efaat edici szlerle elimden tutsunlar. 33. Seni layk olduun gibi vemiyorum bile, seni sen kendin v, szm kesildi. Dizelere vezni uyguladmzda lnn hibir dizede aksamadn gryoruz. Hatta hece vezni asndan baklnca her msran 6+5=11li hece veznine denk geldiini grrz. Mesnevide olduu gibi her beyit kendi arasnda uyakldr ve bir ok beyitte tam uyak vardr. Kimi beyitlerde yarm uyak grlr. Beyitlerdeki ses tekrarlar, szck komalar, ayn nszlerin ve hecelerin tekrarna dayanan aliterasyonlu szck gruplaryla iir ii ahenk salanmtr. Uyak ve aliterasyon zelliini bir rnek zerinde gsterebiliriz:
saar ok sgndm umnm saa (a) muadm yrimde lig tut maa (a) swg saw birle kopurgl meni (b) elig tutta kl knilik kni (b) tz trt ie tmen mi selam (c) tgrgil ksksz tuta ulam (c) Aliterasyon: s nsznn tekrar Aliterasyon: m nsznn tekrar Aliterasyon: s nsznn tekrar Aliterasyon: k nsznn tekrar Aliterasyon: t nsznn tekrar Aliterasyon: t nsznn tekrar

Tanrya vgden sonra Peygambere ve drt sahabeye vg ksm gelir. Bir mesnevide olmas gereken bu blmlerden sonra IV. bapta yine bu tarzn gereklerinden olan dnemin hkmdarnn vld Bahar mevsiminin tasviri ve Ulug Bura Hann vgs adl 61 beyitlik bir manzume yer alr. Bu ksm Kutadgu Biligin en lirik parasdr. V. bapta evren anlatlr. Bu blmde yedi gezegen, on iki bur ve mevsimler hakknda bilgiler bulunur. VI-X. baplarda bilgi, dil ve iyilikle ilgili konular zerinde durulur. Kitap Sahibinin zrn Syler adl ksmda ise kendisinden bahseder. XI. bapta kitabn ad, anlam kendi salk durumu hakknda bilgi verir. Yukarda adlarn verdiimiz drt kii arasndaki konumaya dayanan asl hikye ksm, XII. bapla balar. Buradan eserin sonuna eklenmi olan kasideye kadar olan ksmda Yusuf, devlet ynetimi, ahlak, din, tasavvuf, bilginin ve iyilik etmenin yararlar, dnyaya ve geici zevklere dkn olmama gibi konularda dncelerini belirtir, bu ynde tler verir. Eserin sonunda bulunan kaside de Yusuf Has Hacib tarafndan yazlmtr. lk iki kaside feln feln feln feln ncs ise, feln feln feln fel lsyle kaleme alnmtr. Uyak dzeni kaside nazm eklinde olduu gibi aa/ba/ca/da biimindedir. Yusuf Has Hacib ilk kasidede genliine acr, yallndan bahseder; ikinci kasidede iinde bulunduu devrin bozukluundan, dostlarnn ektii cefalardan sz eder. nc kaside ise daha ok kendine t verir nitelikte olup yaadklarndan edindii deneyimlerin zeti gibidir. Bu iirde bunlarn yan sra bilgiyi ver, eseri ne kadar srede yazdn da anlatr. Bu kasidelerden ilkinden rnek vererek hem metnin ieriini hem de ekil zelliklerini inceleyelim: Birinci kasideden rnek beyitler (Genliin hasreti ile ihtiyarl anlatr.) yigitlikke ap awugalkn ayur 6521. yorgl bult tg yigitlikni dtm tpi yl keer tg tiriglik tkettim 6522. isizim yigitlik isizim yigitlik tuta bilmedim men sni terk kattm

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

69

6523. yana klgil emdi yigitlik maa sen ayada tutayn ag uz tettim 6524. isiz bu yigitlik kan kana bard tilep bulmadm men nee me tilettim 6525. tiriglikke tatg sig can swini yigitlik tg edg yok rmi ayttm 6526. kiiglik tatg yigitlik ereji yitrdm men emdi tutarda krettim 6527. karlkta kor yok kni turdum rse yawalkka isiz tiriglikni dtm 6528. esirkep ar-men saa ay yigitlik kamug krkmi sen yratt yrattm 6529. temam erguvan tg kzl mezim rdi bu kn zacferan urgn ede tarttm 6530. yparsg kara baka kafur edm tolun tg tolu yz kayuka ilettim Birinci kasideden rnek (Genliin hasreti ile ihtiyarl anlatan) beyitlerin dz yazyla dil ii evirisi 6521. Geip giden bulut gibi genlii yitirdim; tipi frtnasnn geip gittii gibi yaamm tkettim. 6522. Yazk genliime yazk! Ben seni tutamadm, abuk kardm. 6523. (Ey) genlik, sen imdi bana yine gel! Seni (bu kez) avucumda tutaym, (senin iin) ipekli kuma(lar) deteyim. 6524. Eyvah! Bu genlik hani, nereye gitti? Ne kadar arattysam da bulamadm. 6525. Yaamda genlik gibi tatl, can sevinci olan iyi bir ey yokmu (diye) sordum. 6526. Kkln tatlln, genliin huzurunu yitirdim, (elimde) tutarken kar verdim. 6527. Eer (genlikte) iyi ve doru yaadysan, yalln da zarar grmezsin. Eyvah! Onu bo yere kaybettim. 6528. Ey genlik! Ben imdi senin iin zlerek hasretini ekiyorum; (nk) btn gzelliimi sen (benden) uzaklatrdn, ben (de ondan) uzaklatm. 6529. Yzm, benzim erguvan gibi kpkrmzyd. Bugn ise, yzm safran tohumu ekmi gibi (sapsar) oldu. 6530. Misk gibi (olan) kara bama kafur rttm. Dolunay gibi olan dolgun yzm nereye gnderdim. Beyitlerde grld gibi uyak dzeni kaside nazm eklinde olduu gibi ilk beyit kendi arasnda, dier beyitlerin ilk dizesi serbest ikinci dizesi ilk beyitle uyakldr. Redifleri ayrdmz zaman ortaya yarm uyak kmaktadr. d-tm, tket-tim, akt-tm, kit-tim, tokt-tm szcklerindeki -tm redifinden nceki -t- ekiyle uyak salanmtr. Eserin birok beyitinde grld gibi bu beyitlerde de ses tekrarlar, szck komalar, ayn nszlerin ve hecelerin tekrarna dayanan aliterasyonlu szck gruplaryla iir ii ahenk salanmtr:

70

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat yorgl bult tg yigitlikni dtm tpi yl keer tg tiriglik tkettim (a) (a) Aliterasyon: g ve t nsznn tekrar Aliterasyon: t nsznn tekrar Aliterasyon: s, z nsznn tekrar Aliterasyon: t nsznn tekrar Aliterasyon: k nsznn tekrar Aliterasyon: t, m nszlerinin tekrar

isizim yigitlik isizim yigitlik (x) tuta bilmedim men sni terk kattm (a) isiz bu yigitlik kan kana bard (x) tilep bulmadm men nee me tilettim (a)

Kutadgu Biligde air, iirin tm anlatm zelliklerine bavurmu, sz sanatlar ve benzetmelerden yararlanmtr. Byle olunca da eser, zdeyiler, ikilemeler ve deyimler asndan zengin bir hale gelmitir. Eserde yer alan konularla ilgili zdeyilerden bir ksm yledir: 1. Bilgiyi ve anlay anlatan dildir 2. Bilgisizin sz kendi ban yer. 3. Akl karanlk gecede bir meale gibidir. 4. Beylik iyi bir eydir, ama doru uygulanan yasa ondan da iyidir. 5. yi (olmak) yoku trmanmak gibi zordur, kt (olmak) ise yoku inii gibi kolaydr. 6. ok dinle az konu, sz akl ile syle bilgi ile ssle vd.

Trk Edebiyatnn ilk mesnevisi olarak kabul edilen Kutadgu Biligi tr ve anlatm asndan deerlendiriniz ve ierii hakknda bilgi veriniz.

Kagarl Mahmud ve Eseri Divan Lugatit-Trk

Resim 3.4 Divan LugatitTrkn Kltr Bakanl tpkbasmnn alt ve yedinci sayfalar

Karahanl dneminden bize kalan ikinci nemli eser ise, Kagarl Mahmud bin Hseyin bin Muhammed tarafndan hazrlanm olan Trkenin bilinen ilk szl Divan Lugatit-Trktr (asl ad: haza kitabu divani lugatit-Trk). Yazar hakkndaki bilgilerimiz kendi kitabnda yazdklaryla snrldr. Bu bilgilere gre babasnn ad Hseyindir. Kendisinin Kagarda doduu eserinden anlalyorsa da Barsgan ehrini anlatrken kulland bir ifadeden babasnn Barsganl olduu dnlmektedir. Yine eserinden anlaldna gre, Trkeyi, Trkenin lehelerini ve Arapay iyi bilmektedir. Divan Lugatit-Trkn tek yazma nshas vardr. Bu nsha Diyarbakrl Ali Emir Efendi tarafndan 1917 ylnda bir sahaftan satn alnmtr. Araplara Trke retmek amacyla yazlm olan eser, sadece szlk deildir; szcklerin anlamnn yan sra verilen rnek cmleler, drtlkler ve dilbilgisi bilgileri ile dnemin kltr, dil ve az zellikleri hakknda da bilgi edinmemizi salamaktadr. Eserin iindeki drtlkler hece vezniyle yazlmtr. ou 4+3 durakl 7 heceli, kimileri ise 4+4 durakl 8 hecelidir. Beyitlerin ou ise aruz vezniyledir. Kagarl Mahmud eserinde ifade ettii u szle byle bir szl yazmaktaki amacn dile getirmitir: Trk dili ile Arap dilinin atba beraber yrdkleri bilinsin diye Halilin Kitabl-Aynnda yapt gibi, kullanlmakta olan kelimelerle braklm bulunan kelimeleri bu kitapta birlikte yazmak, ara sra gnlme doar dururdu....... Kagarl Mahmud, Trkenin slamiyetten dolay Trklerin bulunduu corafyada nem kazanm olan Arapadan geri kalmadn gstermeye alm; szlnde yer verdii leheler arasndaki farkllklar, iirler, ataszleri ve deyimlerle bu amacn gerekletirmitir. Kagarl Mahmudun bu szl yazmasndaki dier nemli bir neden de Araplara Trkeyi retmektir.

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

71

Divan Lugatit-Trk hakknda ilk alma Kilisli Rifat Bilge tarafndan yaplmtr: Kitab Divn Lugat-it-Trk, cild-i evvel 1333 (1917), cild-i sni 1333 (1917), cild-i slis 1335 (1919), stanbul. Kilisli Rfat, dank olan eserin sayfalarn dzenlemi, tpkbasm yaplan metindeki Arapay normal duruma getirerek byk bir hizmette bulunmutur. Divandaki szvarl ise ilk defa Carl Brockelmann tarafndan incelenmitir: Mitteltrkischer Wortschsatz nach Mahmd Al-Kgrs Divn Lgat at-Trk, Budapest 1928. Eserin Besim Atalay tarafndan Trkeye evrilmesinden sonra Divan zerinde kitap, makale ve tez almalar olmak zere birok yayn yaplmtr, Trk dnyas iin zengin bir malzeme olan eserle ilgili eitli almalar devam etmektedir. Besim Atalayn almas 1939-1943 yllar arasnda yaynlanmtr: Divn Lgat-it-Trk Tercmesi I, Ankara 1939, TDK (19852, 19943) Divn Lgat-it-Trk Tercmesi II, Ankara 1940, TDK (19862, 19943) Divn Lgat-it-Trk Tercmesi III, Ankara 1941, TDK (19862, 19943) Divn Lgat-it-Trk Dizini Endeks, Ankara 1943, (19862, 19943). James Kelly ve Robert Dankoff tarafndan yaplan alma Atalaydan sonra eseri bir btn olarak ele alan ikinci almadr: James Kelly-Robert Dankoff, Mahmud al-Kagar, Compendium of the Turkic Dialects (Dwan lugat at-Turk), I 1982, II 1982, III 1985.

Ansiklopedik bir szlk olan Divan Lugatit-Trk (bundan sonra DLT eklinde ksaltma kullanlacaktr), ierik olarak bize o dnemdeki Trk boylar, bu boylarn kullandklar Trke arasndaki farkllklar ve en nemlisi de szckler hakknda bilgi veren geni bir szlktr. Trk Leheleri Divan anlamn tayan DLT, eserin yazarnn yaad dnemdeki Trk topluluklar ve onlarn dili hakknda ses, biim, anlam ve szvarl konusunda bilgiler vermektedir. Araplara Trke retmek, szvarl, anlatm zellii, kltrel zenginlik asndan Trkenin Arapadan hi de geri kalmayan bir dil olduunu gstermek amacyla meydana getirilmi olan eser, Trkenin en nemli kltr hazinesidir. DLTnin temel szvarln Kagarlnn kendisinin de mensubu olduu dnemin ve lkesinin yaz dili olan Karahanl (Hakaniye) Trkesi, yazarn kendi tabiriyle Trke oluturur. Bunun yan sra Hakaniye Trkesinin yaylma alanna en yakn boylarn dillerine yer verilmitir. Bunlar iil, Yama, Karluk, Yemek, Ouz, Bulgar, Suvar, Argu, Kenek, Basmldr. Kagarl Mahmud eserini olutururken bir alan aratrcs gibi alm, bylece Trk dilinin lehelere gre dilbilgisi kurallarn baaryla ilk kez belirlemitir. DLT sadece bir szlk olarak deerlendirilmemelidir. Trk edebiyatnn XI. yzyldaki durumunu edeb yapsn ve zelliklerini de renmemize yarayan esiz bir eserdir. Kagarl Mahmud, dilbilgisi zelliklerini verirken

Divan Lugatit-Trkn Edeb Deeri ve erii

Resim 3.5 Kltr Bakanlnn bast Divan Lugatit-Trkn Kapa

72

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

nasl kendi mensubu olduu lehenin dna kp dier lehelere de yer vermise edebiyat malzemesini sunarken de ayn yolu izlemi; sadece kendi mensubu olduu boyun edebiyat malzemesini deil, ayn zamanda kendi dneminde yaam olan ulaabildii btn Trk boylarna ait edeb malzemeyi de yazya geirmitir. Eserini olutururken nasl bir yol izlediini yle ifade eder: Ben onlarn (yani Trklerin) en uz dillisi, en ak anlatan, aklca en incesi, soyca en kkls, en iyi karg kullanan olduum halde onlarn arlarn (= ehirlerini), llerini batan baa dolatm. Trk, Trkmen, Ouz, iil, Yama, Krgz boylarnn dillerini, kafiyelerini belliyerek faydalandm. yle ki, bende onlardan her boyun dili en iyi ekilde yer etti. Ben onlar en iyi surette sralam, en iyi dzenle dzenlemiimdir. Eserinde her leheye ayn derecede arlk vermemitir. rnein yukarda verdiimiz kendi ifadesinde yer almasna ramen eserde Krgzlarn diliyle ilgili hibir bilgi yer almamaktadr. DLTnin edeb deeri hem bize ulatrd bu szcklerden, hem de szckleri aklarken rnek olarak verdii manzum paralar (dize says 764tr) ve ataszlerinden (289 tane) kaynaklanmaktadr. slamiyetin kabul edildii dnemde meydana getirilmi olan bu manzumeler zerine eserin ilk yaymland zamandan itibaren almalar yaplm ve iirlerin hece lsyle mi aruz lsyle mi yazld tartlmtr. Eserdeki manzumeler zerine ilk yaplan almalarda iirlerin hepsinin hece lsyle yazld gr hakimdir. Daha sonra baka aratrclar tarafndan tam tersi gr savunulmu ve iirlerin tamamnn aruz vezniyle yazld iddia edilmitir. Sonuta bu iirlerin hem eski Trk halk iiri rneklerini hem de XI. yzylda Karahanllar evresinde yetien ilk mslman Trk airlerinin aruzla yazlm eserlerinden alnm manzum paralar ierdii, halk iiri ve aydn zmre iiri olarak iki kolda gelitii ortaya konmutur. iirlerde kullanlan nazm birimi ise beyit ve drtlktr. DLTdeki drtlk ve beyitler madde balarnda verilen szcklere ilikin rnekler olduu iin eserde dank halde bulunmaktadrlar. Bu manzum paralar konularna gre bir araya getirilmitir. Manzumeleri rneklerle inceleyerek daha yakndan tanyalm: DLTdeki halk iiri rnekleri, hece lsyle yazlm dize sonu uyakl iirlerdir. 137 drtlkte, yedili, sekizli ve on ikili hece ls kullanlmtr. Bu iirler ierik ve biim ynnden u ekilde snflandrlmaktadr: 1. Lirik iirler, 2. Pastoral iirler, 3. Sava ve kahramanlk iirleri, 4. Destanlar, 5. Atlar. Bu iirlerin bazlarndan rnekler vererek inceleyelim: Divan Lugatit-Trkten lirik bir iir Sevgi, ak ve ayrlk konularn ieren bu iirlerden ilki drt tane drtlkten olumaktadr, 4+3=7li hece lsyle yazlmtr. iirde halk iirinde ok kullanlan yarm uyak (artadm/ kartadm ve kaar/saar hari) grlmektedir. slamiyetten nceki Trk iirinde grlen ba uyak ise sadece ikinci drtlkte (Awlap.../Ayk.../Akar...) vardr. iirin uyak dzeni aada gsterildii gibidir:
Bulnar mini les kz Kara mengiz kzl yz Andn tamar tkel tuz Bulnap yana ol kaar Yglap udu artadm Bagrm ban kartadm Kam kutug irtedim Yagmur kipi kan saar (a) (a) (a) (b) (d) (d) (d) (b) Awlap meni koymangz Ayk ayp kaymangz Akar kzm u tengiz Tegre yre ku uar Yknp manga imledi Kzm yam yamlad Bagrm ban emledi Elkin bolup ol keer (c) (c) (c) (b) (e) (e) (e) (b)

Hece lsyle Yazlm Manzumeler

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

73

iirin dz yazyla dil ii evirisi O(nun) baygn gz(leri), pembe yz ve yzndeki kara benleri beni tutsak ediyor; sanki btn gzellikler ondan damlyor, beni tutsak edip sonra da kap gidiyor. Beni avlayp koymayn, sz verip sznzden geri dnmeyin; ite gzlerim(den) deniz gibi gzya akyor, gzyalarmn etrafnda da kular uuuyor. (Giden sevgilinin) arkasndan alayp perian oldum, barmn yarasn (yeniden) detim, kam olan mutluluu aradm, (imdi gzlerim) yamur gibi kanl yalar sayor. (Sevgilinin hayali) eilip bana iaret etti, (byle davranmakla) gzmn yan sildi, barmdaki yaray tedavi etti, (sonra) bir konuk gibi geip gitti. Sava ve kahramanlk iiri Eserde bu konuya yer veren drt manzume bulunmaktadr. Bu manzumelerden biri Budist Uygurlara, ikisi Yabakulara, biri de bilinmeyen bir dmana kar yaplan sava anlatr. rnek olarak vereceimiz Budist Uygurlara Kar Sava manzumesinin eserde be drtl bulunmaktadr.
Kmi ire oldurup Ila suwn ktimiz Uygur tapa balanp Mnglak lin atmz Bekem urup atlaka Uygurdak tatlaka Ogr yawuz tlaka Kular kipi utmz Kudruk katg tgdmiz Tenrig k gdmiz Kemip atg tgdimiz Aldap yana katmz Tnle bile bastmz Tegme yangak bustmz Kesmelerin kstimiz Mnglak erin btmz Kelginley aktmz Kendler ze ktmz Furhan ewin yktmz Burhan ze stmz

Sava ve kahramanlk iirinin dz yazyla dil ii evirisi Ila rman kayklarn iine oturarak getik, Uygurlara doru ynelip Mnglak lkesini aldk. Atlara nianlar takarak Uygur lkesindeki Tatlara, hrsz ve adi kpeklere (doru) kular gibi utuk (saldrdk). (Atlarn) kuyruk(larn) skca baladk, Tanry ok fazla p (dualar edip) atlarmz dman stne srdk, aldatmak iin tekrar geri ekilip katk. (Onlar) geceleyin bastk, her yana pusu kurduk, (sonunda) peremlerini kestik ve Mnglak askerlerini bitik. (Uygurlarn zerine) seller gibi saldrdk, ehirler(inin) iine girdik, tapnaklarn yktk, Burhan (=Buda) heykellerinin stne pisledik. Manzume, 4+3 = 7 ya da 2+2+3 =7li hece lsyle yazlmtr. Bu durak sadece u dizelerde bozulmaktadr: Uygurdak / Tatlaka; Kesmelerin/kestimiz; Kelginley/aktmz. Her dizede yer alan redifli uyaklar (se-timiz, a-tmz, u-tmz, ka-tmz, b-tmz, s-tmz gibi) iirdeki ahengi salamaktadr.

Aruz lsyle Yazlm Manzumeler

Divanda kullanlan l hece ls olmasna ramen, aruz lsne uyan iirler de bulunmaktadr; yeni uygulanmaya balanan bu l sisteminde ly aksatan ksmlar olsa da Divandaki iirler zerine ayrntl almalar yapan I. V. Stebleva ve Talat Tekin (ayrntl bilgi iin bkz. Talat Tekin Karahanl Dnemi Trk iiri, Trk Dili Trk iiri zel Says I (Eski Trk iiri), say: 409, Ocak 1986, s. 81-253) bu konuya ayrntl olarak deinmilerdir.

74

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Drtlkler ve beyitler halinde yazlm olan bu manzumeler halk iirinden farkl olarak az ya da ok slam etkisi altnda oluturulmu iirlerdir. Bu iirlerin konusunu ise genellikle unlar oluturmaktadr: Sava ve kahramanlk, av ve avclk, ak, doa, din-ahlak tler ve vg. Sava ve kahramanlk iirleri iinde en uzunu olan Katun Sini (Hatun Mezar) halk ile Tangutlar arasnda yaplan sava anlatan manzume on bir drtlkten olumaktadr. 4+4=8li hece lsne uymakla birlikte iirin mefln mefln kalbyla yazld belirlenmitir; nk uzun heceye denk gelen nller genel eilime uygun olarak harekeyle deil, uzatma harflerini gsteren elif, vav, ye ile yazlmtr. Eser iinde dank olan drtlklerin bir araya getirilmesiyle oluturulan manzumenin drtlk saysnn kimi aratrclar tarafndan on dokuz ya da yirmi olduu da ileri srlmtr. iirin hepsini buraya almak mmkn olmadndan ancak birka drtl rnek olarak veriyoruz: DLTde aruzla yazlm drtlkler
Begim zin ogurlad Yarag bilip ugurlad Ulug tengri agrlad Ann kut kv toz togd Katun Sini oglad Tangut begin yaglad Kan akp jaglad Boyun suwn kzl sagd Eren alp oktlar Kngr kzn baktlar Kamug tolmun toktlar Kl knka kn sgd Telim balar yuwld-mat Yag andn yawald-mat Ki anng keweldi-met Kl knka kn sgd

Drtlklerin dz yazyla dil ii evirisi Beyim kendisini (dmandan) gizledi, (dmana saldrmak iin) uygun zaman kollad. Yce Tanr (onu) onurlandrd. Bylece (onun) devlet ve bahtnn tozu (ge kadar) ykseldi. Katun Sini (halk) sava naralar att, Tangutlarn beyini dman kabul etti. Bu nedenle kan (su gibi) alayarak akt. Boyunlarndan krmz su (gibi) kan (st salyormucasna) akt. Kahraman erler birbirlerini ardlar, fkeli gzlerle birbirlerine baktlar. Btn silahlar(y)la savatlar. Kllar (zerinde kuruyan kanlardan dolay) knlarna glkle sd. ok balar yuvarland, dman bu yzden yavalad. Onun gc azald. Kllar (zerinde kuruyan kanlardan dolay) knlarna glkle sd. Aruz lsye yazlm drtlklerin dnda baka beyitler de bulunmaktadr. Beyitlerin konusu da sava, ak, doa, av ve avclk, din ve ahlk tler ile vg evresinde toplanmtr. Doa tasviriyle ilgili be beyitten oluan aadaki iir, varlkl bir ahsn kkn ve evresindeki iftlii tasvir eder. Mstef iln mstef iln mstef iln lsyle yazlmtr: Beyitlerle yazlm bir iir
Mende bulnur swin ot kadgu atar Kar krp sad an umak atar Korday kuu anda uup yumgn ter Kuzgun yangan sayrap ann ni bter Klm kom kopsa kal tamg iter Krse an bilge kii szke bter Tamga suw tara kp tagg ter Artular tegre np tizgin yter Bolsa kiming altun km irle iter Anda bolup tengriger tapgn ter

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

75

iirin dz yazyla dil ii evirisi Kaygy, znty gideren, sevin (ve mutluluk) veren ila bende bulunur. Kk() gren dost (onun gzellii karsnda) ona cennet adn verir. Orada uuan kuular, pelikanlar (trl) seslerle trler. Kuzgunlar ve alakargalar (var kuvvetleriyle) ttke terler de sesleri kslr. Glm dalgalansa (kkmn) duvarna vurur. Akll, bilgili kii bunu grrse sz(m)e inanr. Irmak sular (yataklarndan) taarak dalarn stnden aar, (rman) evresindeki ard aalar (bu taknl engellemek iin) onu dizginler. Kimin altn ve gm olursa (kendisine) bir yurt edinir. Orada oturup (yce) Tanrya ibadet eder. Sadece ikinci dizesi lye uymayan bu manzumenin dier dizelerinde aruz ls asndan uyumsuzluk grlmemektedir. Manzumenin uyak dzeni aa/aa/aa/aa/aa biimindedir. Atar=giderir, atar=ad verir. Ayrca birinci beyitte cinasl uyak, ikinci ve nc beyitlerde ba uyak vardr: Korday...../Kuzgun, Klm.../Krse.... Belirli sesleri ieren szcklerin tekraryla da ayr bir ahenk salanmtr:
Klm kom kopsa kal tamg iter Tamga suw tara kp tagg ter Artular tegre np tizgin yter Anda bolup tengriger tapgn ter (k) (t) (t) (t) Resim 3.6 Kltr Bakanlnn bast Divan Lugatit-Trkn i kapak bal

DLTde szckleri aklamak iin rnek olarak verilen drtlk ve beyitlerin dnda ataszleri de ska kullanlmtr. Kagarl Mahmud bu szler iin sav szcn kullanmtr. Halkn bilgeliini yanstan bu ataszleri iirlerde olduu gibi dil, huy, inan sevgi, iyilik, ktlk, salk, alma, yardmlama, zenginlik, yoksulluk, agzllk, hile, kadn, ynetim, korku, tre, sayg, gibi birok konuyu iermektedir. Divanda geen ataszlerinden bazlar unlardr:
Erdem ba tl erdemin, edebin ba dildir (I.107) Kii szle, ylk ydlau nsan konuarak, hayvanlar koklaarak (anlar) (III.104). Yzge krme, erdem tile Yze bakma, fazilet ara (yzn gzelliine irkinliine bakma fazilet ara) (II.8) t srmas, at tepmes tme t srmaz, at tepmez deme; nk, bu onlarn yaradlnda vardr Buzdan suw tamar Buzdan su damlar (huyu babasna benzeyen kiiler iin sylenir) (III.123) Tag tagka kawumas, kii kiike kawuur Da daa kavumaz, insan insana kavuur (II.103) Kzden yrasa knglden yeme yrar Gzden rak olan gnlden de rak olur (III.366) Edg r sngki erir, at kalr yi insann kemii erir, ad kalr (III.367) B erngek tz rmes Be parmak bir deildir (I.121)

76

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat Yazn katglansa kn sewnr (nsan) yazn alp abalayan kn sevinir (III.159) Suw krmegne etk tartma Suyu grmeden ayakkabn karma (III.426) Alm aslan, brimi sgan Alacakl aslan, borlu san (gibidir) (I. 75) Tamu kapugn aar tawar Mal (zenginlik) cehennemin kapsn (bile) aar (III. 234) A ne ymes, tok ne tmes A nne konan yemei (tamamiyle) yer, tok alan da a kimseye neler demez (I.79) Kutsuz kudugka kirse kum yagar Bahtsz, talihsiz kimse kuyuya girse zerine kum yaar (I. 457) Aw ne al bilse adg ana yol bilir Avc ne kadar hile bilirse (kurnazsa), ay da o kadar kap kurtulacak yol bilir (I.332) Etli trngakl adrmas Et trnaktan ayrlmaz (I.77) Ku kanatn, er atn Ku kanatla, adam atla (ku amacna kanadyla, insan da atyla) ular (I.34) l kald, tr kalmas Memleket kalabilir, braklabilir, ama tre braklmaz (II.25) Alplar birle uruma, bgler birle turuma Yiitlerle savama, beylere kar gelme (I.182)

Divan Lugatit-Trk nasl bir szlktr ve nemi nedir?

Edib Ahmed Yknek ve Eseri Atebetl-Hakyk

Karahanl Trkesiyle yazlm nc eser ise Yknekli Edib Ahmed bin Mahmud tarafndan XII. yzylda yazld tahmin edilen Atebetl-Hakyk (Hakikatlerin Eii)tr. Edib Ahmedin yaad dnem ve evresi hakknda hemen hemen hi bilgimiz yoktur. Eserine eklenen paralar ve yazar iin sylenen szler de bize istediimiz bilgileri vermekten uzaktr. Kime ait olduu bilinmeyen bir drtlkte yazarn kr olduu ve Emir Seyfeddine ait bir drtlkte ise, edipler edibi olduu belirtilmektedir. On drt blmden oluan eserde krk beyit ile yz bir tane drtlk bulunmaktadr, eserin tamam 484 msradr. Nerede, ne zaman yazld tam olarak bilinmeyen eser yine kim olduunu, nerede hkm srdn bilmediimiz Trk ve Acem meliki Muhammed Dd spehsalar Beye sunulmutur. Yazl yeri ve tarihi henz aydnlatlamam olan AtebetlHakyk da Kutadgu Bilig gibi aruzun feln feln feln fel vezniyle yazlmtr. Atebetl-Hakykn yazlndan ok sonra XV. yzylda dzenlenmi biri eksik drt nshas bilinmektedir. Bu nshalar arasnda en iyi ve en eski tarihli olan Semerkand nshasdr (Ayasofya Ktp. nr. 4012). 1444 ylnda Semerkandda hattat Zeynelabidin tarafndan kopyalanm olan bu nsha Uygur harfleriyle yazlmtr. Eserin doru adn ve kime sunulduunu gstermesi de bu nshaya ayr bir deer katmaktadr. Ayasofya ktphanesi nr. 4757de kaytl bir mecmuann ba ksmnda bulunan Ayasofya nshas ise, 884H.=1480M.de Abdrrezak Bah tarafndan stanbulda dzenlenmitir. Metin, st satrlar siyah mrekkeple Uygur harfleri ve alt satrlar krmz mrekkeple Arap harfleriyle olmak zere iki alfabeyle yazlmtr. Topkap Saray ktphanesi Hazine ksm nr. 35552de kaytl bulunan Topkap Mzesi nshas Arap harflidir. Fatih ya da II. Bayezid dneminde stanbulda istinsah edildii tahmin edilmektedir. Uzunkprde Seyit Alinin kitaplar arasnda bulunan ve Arap harfli olan dier bir nsha ise, olduka eksiktir.

Atebetl-Hakykn Edeb Deeri ve erii

Eser, Tanr vgs ile balamaktadr. Bunu, Peygamber, drt halife, Emir Muhammed Dd spehsalarn vgs izler. Kitabn yazl nedeninin belirtildii blmden sonra bilginin yarar, bilgisizliin zarar, dilini tutmann erdemi, dnyann dneklii, cmertliin vlmesi, cimriliin yerilmesi, kibir, harislik, zamanenin bozukluu gibi konularn ilendii blmler yer alr. retici bir ahlak kitab olan eser, iledii konular asndan Kutad-

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

77

gu Bilig ile benzerlik gstermektedir, ancak edeb adan Kutadgu Bilig daha sanatkrane yazlmtr. Edib Ahmed eserini herkesin rahata okuyup anlayaca bir dille, kendi ifadesiyle (Ann u kardm bu Trk kitap) Trke yazmtr. Atebetl-Hakykn ba ksmndaki vg ve sebeb-i telif ksmlar beyitlerle ve kaside tarzndaki asl eser ise, aaba/ccdc/eefe biiminde uyaklanm drtlklerle yazlmtr. Ayrca slamiyet ncesi Trk iirinde grlen dize ba uyak da ok kullanlmtr. Tam ve yarm uyaklarn yan sra bazen redife de yer verilir. Vezin ve uyak bakmndan kusurlu olan eserde ok sayda imale ve zihaf bulunmaktadr. Aruzla iir yazma geleneinin yeni balam olmasndan dolay bu kusurlar olaandr. Eser zerine ayrntl tek alma Reit Rahmeti Arat tarafndan yaplmtr. Karlatrmal metin, eviri, notlar ve indeksi ieren bu alma 1951de yaymlanmtr. Atebetl-Hakyktan beyitler Emir Muhammed Dd spehslr Beg vgsnden beyit
Aya til trt medh tngil kan Men artut klayn ahmka an ahm medhi birle bezeyin kitab Okgl kiining swinsn can Ol ol akl uku hu hredka mekan Bilig madini hem fazilet kan (a) (a) (b) (a) (c) (a)

Beyitlerin dz yazyla dil ii evirisi Ey dil! vgler dz de sun; ben (de) onlar ahma armaan edeyim. Okuyan kiinin can sevinsin diye bu kitab() ahmn vgs ile ssleyeyim. O akl, anlay, bilgi ve zeka mekandr; bilginin oca ve erdem kaynadr. Atebetl-Hakyktan iki drtlk Bilginin yarar ve bilgisizliin zarar hakkndaki ksmdan iki drtlk:
Bahalg dinar ol biliglig kii Bu cahil biligisiz bahasz b Biliglig biligsiz kaan teng bolur Biliglig tii r cahil r tii .............................. Biliglig biligni edergen bolur Bilig tatgn i dost biliglig bilr Bilig bildrr bil bilig kadrini Biligni biligsiz otun ne klur (a) (a) (b) (a) (c) (c) (d) (c)

Drtlklerin dz yazyla dil ii evirisi Bilgili kii altn para (gibi)dir; cahil ve bilgisiz olan (ise) deersiz sadaka(dr). Bilgili ile bilgisiz nasl eit olur? Bilgili dii, erkek; cahil erkek ise, dii(dir). ...................... Bilgili insan daima bilgiyi arar; ey dost, bilginin tadn (yine) bilgili (kii) bilir. Bilginin deerini bilgi bildirir (bilgi gelir). Bilgisiz odun bilgiyi ne yapar? Drtlklerin zerinde gsterilen son uyan dnda bilig, biliglig, biligsizlik gibi szcklerin tekrar ile ba uyak salanmtr.

78

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Karahanl Trkesiyle Yazlm Kuran Tercmeleri

Karahanllar dneminde Karahanl Trkesiyle yaplan ilk Kuran tercmeleri, satr-alt tercme niteliindedir. lk evirilerin ne zaman yapld konusunda elimizde kesin bilgiler bulunmamaktadr. Satr-alt Kuran tercmelerinden Karahanllar dnemine ait olduu tahmin edilen eviriler unlardr: 1. Trk slam Eserleri Mzesi (TEM) No. 73te kaytl olan nsha: Bu nsha Muhammed bin el-Hc Devletah e-raz tarafndan 1333-34 yllarnda istinsah edilmitir. 902 sayfadan oluan bu tercmenin Kuran tercmeleri iinde en eskisi olduu kabul edilmektedir. Bu yazmann ilk yars Abdullah Kk tarafndan doktora tezi olarak yaplmtr: Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (TEM 73 1v-235v/2) Giri-nceleme-Metin-Dizin, Ankara 2004 (Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi). kinci yars ise, Suat nl tarafndan doktora tezi olarak allmtr: Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (TEM 235v/3-450r7) Giri-Metin-nceleme-Analitik Dizin, Ankara 2004 (Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi). 2. Anonim Tefsir: Bu eser Orta Asya Tefsiri, Anonim Tefsir ve Mellifi Mehul Kuran Tefsiri adlaryla da bilinmektedir. Kopya edili tarihi, yeri ve kopyalayann kim olduu bilinmemektedir. Bu tercmenin dierlerinden fark satr-aras tercmenin yan sra surelerle ilgili tefsir ve hikyelere de yer vermesidir. Satr-aras eviri Karahanl Trkesiyle, tefsir ve hikyeler ise, Kpak, Ouz ve aatay unsurlarnn kullanld Harezm Trkesiyle yazlmtr. 1914 ylnda Zeki Velidi Togan tarafndan Ferganada bulunan Anonim Tefsirin szvarl A. K. Borovkov tarafndan hazrlanmtr: Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv., Moscow, 1963. Borovkovun bu almas Halil brahim Usta ve Eblfez Amanolu tarafndan Tkeye evrilmitir: Orta Asyada Bulunmu Kuran Tefsirinin Sz Varl (XII.-XIII. Yzyllar), TDK, Ankara 2002. 3. Manchester-John Rylands Nshas: Manchester, Rylands Kitapl Arapa Yazmalar Blm 25-38de kaytl olan nshann telif ve istinsah tarihi belli deildir. Rylands nshas, satr-aras Trke ve Farsa eviriyi iermektedir. Dili hakknda ileri srlen deiik grleri deerlendiren Eckmann, tercmenin XII. yzyln sonu ile XIII. yzyln bana ait Karahanl Trkesi dil zelliklerini gsterdiini belirtir. Bu nshann szl Eckmann tarafndan hazrlanm, lmnden sonra 1979da L. Ligetinin nszyle yaymlanmtr: Middle Turkic Glosses of the Rylands nterlinear Koran Translation, Bibliothece Orientalis Hungarica XXI, Akadmiai Kiad, Budapest 1976. Bu nsha zerine bir dier alma da Aysu Ata tarafndan yaplmtr: Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK, Ankara 2004. 4. Takent, zbek Bilimler Akademisi, No. 2854te kaytl olan nsha: Bu eser de satr-aras Trke ve Farsa eviridir, yorumlar iermez. Trke eviri, Karahanl Trkesi dil zelliklerini yanstr. Karahanl Dnemi Trk iiri konusunda daha geni bilgi edinmek iin Talt Tekinin XI. Yzyl Trk iiri Divan Lugatit-Trkteki Manzum Paralar (Ankara: TDK Yay., 1989) adl kitabna bavurabilirsiniz.

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

79

zet
1

Karahanl dnemi edebiyatnn Trk edebiyat tarihi iindeki yerini belirlemek. Trk edebiyat iinde slam dnem Trk edebiyatnn balang dnemini oluturan Karahanl Trkesiyle yazlm eserler, XI-XIII. yzyllar arasnda meydana getirilmitir. On birinci yzylda balayp on dokuzuncu yzyln ortalarna kadar devam eden Trk edebiyatnn bu dnemindeki edeb eserler, Dou Trkesi ve Bat Trkesi ile kaleme alnmtr. Eski Trk yaz dilinden gelien slam Orta Asya Trk yaz dilinin merkezi Dou Trkistanda Kagard. Orhon ve Uygur Trkesinin devam olan bu dnem Trkesi iin Hakaniye Trkesi terimi de kullanlr. Orta Asyadaki bu yaz dilinin, slam dnem dou Trk edebiyatnn balang dneminin devamn ise Harezm-Altnordu Trkesi (XIII-XIV. yzyl) ve aatay Trkesi (XIV-XVI. yzyl) ile yazlm eserler oluturur. Karahanl Trkesiyle yazlm eserleri ve yazarlarn tanmak. Karahanl Trkesiyle yazlm eserler; Kutadgu Bilig, Divan Lugatit-Trk ve Atebetl-Hakyktr. Bu eserlerden ilkinin yazar Yusuf Has Hacibdir. Yusuf un doum ve lm tarihleri bilinmemektedir, ancak eserinde ya hakknda verdii bilgilerden yola karak doum tarihini yaklak olarak tespit etmek mmkndr. 10691070 ylnda tamamlad eseri zerinde 18 ay almtr. Yine kendisinin verdii bilgiye gre eserini yazmaya balad zaman 50 yalarnda olduuna gre 10191020 yllar dolaynda doduu tahmin edilmektedir. Hakan Tavga Bura Hasan Han, 1103 tarihine kadar tahtta olduuna gre, Balasagunlu Yusuf un da onun zamannda ld dnlmektedir. Balasagunda doan Yusuf, alkan, akll, anlayl ve bilgili bir kiiydi. Ana dilinden baka Arapa, Farsa ve ran dillerinden Soday bilmekteydi. Firdevsnin eh-nmesini, Frbnin ve bn-i Sinnn Arapa felsefe kitaplarn okuduunu, efsanelere, aruza, belgata, slam bilgilerine, Trk ataszlerine, devlet rgtne, felsefeye, matematie, astronomiye, d yorumuna, hekimlie ve toplumbilimine merak saldn ve bunlar hakknda bilgi sahibi olduunu eserinden anlamaktayz. Yusuf Has Hacibin bn-i Sinnn ve Frbnin dorudan rencisi olup olmad hakkndaki bilgilerimiz belirgin olmamakla birlikte, her ikisinin de yazlarn okuduunu ve onlarn grleri hakknda bilgi sahibi olduunu eserinden anlamaktayz. O yalnz Arap

ve Fars dilini, kltrn, batdaki klasik bilgileri deil, slamdan nceki Trk dnyasn ve kltrn de ok iyi biliyordu. Divan Lugatit-Trkn yazar ise, Kagarl Mahmud bin Hseyin bin Muhammeddir. Eserinde kendi hayatna dair verdii bilgiler, ok belirgin deildir. Kitabnda yazdklaryla snrl olan bilgilere gre babasnn ad Hseyindir. Kendisinin Kagarda doduu eserinden anlalyorsa da Barsgan ehrini anlatrken kulland bir ifadeden babasnn Barsganl olduu anlalmaktadr. Yine eserinden anlaldna gre, Trkeyi, Trkenin lehelerini ve Arapay iyi bilmektedir. Atebetl-Hakykn yazar ise Edib Ahmed Yknekdir. Edib Ahmedin yaad dnem ve evresi hakknda ak ve net bilgilere sahip deiliz. Eserine eklenen paralar ve yazar iin sylenen szler de bize istediimiz bilgileri vermekten uzaktr. Kime ait olduu bilinmeyen bir drtlkte yazarn kr olduu ve Emir Seyfeddine ait bir drtlkte ise, edipler edibi olduu belirtilmektedir. Karahanllar dneminde Karahanl Trkesiyle satraras tercme niteliinde yaplm Kuran tercmeleri de dnemin nemli eserlerindendir. lk evirilerin ne zaman yapld konusunda elimizde kesin bilgiler bulunmamaktadr. Karahanllar dnemine ait olduu tahmin edilen eviriler unlardr: 1. Trk slam Eserleri Mzesi (TEM) No. 73te kaytl olan nsha: 902 sayfadan oluan bu tercmenin Kuran tercmeleri iinde en eskisi olduu kabul edilmektedir. 2. Anonim Tefsir: Bu eser Orta Asya Tefsiri, Anonim Tefsir ve Mellifi Mehul Kuran Tefsiri adlaryla da bilinmektedir. Kopya edili tarihi, yeri ve kopyalayann kim olduu bilinmemektedir. Bu tercmenin dierlerinden fark satr-aras tercmenin yan sra surelerle ilgili tefsir ve hikyelere de yer vermesidir. 3. Manchester-John Rylands Nshas: Manchester, Rylands Kitapl Arapa Yazmalar Blm 25-38de kaytl olan nshann telif ve istinsah tarihi belli deildir. Rylands nshas, Trke ve Farsa eviriyi iermektedir. Dili hakknda ileri srlen deiik grleri deerlendiren Eckmann, tercmenin XI. yzyln sonu ile XIII. yzyln bana ait Karahanl Trkesi dil zelliklerini gsterdiini belirtir. 4. Takent, zbek Bilimler Akademisi, No. 2854te kaytl olan bu nsha da satr-aras Trke ve Farsa eviridir, yorumlar iermez. Trke eviri, Karahanl Trkesi dil zelliklerini yanstr.

80

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Karahanl dneminde yazlm eserleri anlatm zellii, ierik, slup ve genel zellikleri bakmndan deerlendirmek. Bu dnemde yazlm eserlerin hepsi birbirinden farkl ama ve biimlerle oluturulmu eserlerdir. Kutadgu Bilig didaktik bir eser olmasna ramen yer yer iirsellik ve lirizm grlmektedir. Bu zellik en ok eserin bandaki Tanr ve Peygamber vgleri, bahar tasviri ve hkmdar vgs blmlerinde grlr. Drt kii arasnda geen mnazaray andran eser, eski dnemlerden kalma ataszleri ve bilgelik ifadesi tayan deyimlerle sslenmitir. Karahanllar dneminde yazlm iki nemli eser olan Kutadgu Bilig ve Divan Lugatit-Trk, bu dnemde Trk iirinin balca iki kolda gelitiini gstermektedir: 1. Halk iiri, 2. Aydn kesimin iiri olup dili halkn konutuu dildir. Kutadgu Bilig, halk iirinin dnda kalan ve aratrclar tarafndan Aydn zmre iiri olarak deerlendirilen ikinci grup iinde yer alr. Bu trdeki iirler aruz vezni ile yazlmtr. Yusuf Has Hacib, alk olmad bir vezin tr olmasna ramen bunu iirine baaryla uygulamtr. Kutadgu Biligin vezni feln feln feln feldr. Eserin banda sonradan yazlp eklenen mensur ve manzum mukaddimeler ile bablarn fihristi bulunmaktadr. Bunlardan sonra yer alan Tanr vgs ve Tanrya yakar slam Trk edebiyatnn bize kadar gelen ilk tevhid ve mnacat rneidir. Otuz beyitten oluan bu manzume mesnevi eklinde yazlmtr. Ansiklopedik bir szlk olan Divan Lugatit-Trk ise, ierik olarak bize o dnemdeki Trk boylar, bu boylarn kullandklar Trke arasndaki farkllklar ve en nemlisi de szckler hakknda bilgi veren geni bir szlktr. Araplara Trke retmek, szvarl, anlatm zellii, kltrel zenginlik asndan Trkenin Arapadan hi de geri kalmayan bir dil olduunu gstermek amacyla meydana getirilmi olan eser, Trkenin en nemli kltr hazinesidir. Kagarl Mahmud eserini olutururken bir alan aratrcs gibi alm, Trk dilinin lehelere gre dilbilgisi kurallarn ilk kez baaryla belirlemitir. Kagarl Mahmud, dilbilgisi zelliklerini verirken nasl kendi mensubu olduu lehenin dna kp dier lehelere de yer vermise edebiyat malzemesini sunarken de ayn yolu izlemi; sadece kendi mensubu olduu boyun edebiyat malzemesini deil, ayn zamanda kendi dneminde yaam olan ulaabildii btn Trk boylarna ait edeb malzemeyi de yazya geirmitir.

Bu edeb malzemeyi szcklerin anlamn aklarken rnek olarak verdii manzumeler ve ataszleri oluturmaktadr. slamiyetin kabul edildii dnemde meydana getirilmi olan bu manzumeler hece ve aruz vezniyle yazlmlardr. iirlerde kullanlan nazm birimi ise beyit ve drtlktr. DLTdeki drtlk ve beyitler madde balarnda verilen szcklere ilikin rnekler olduu iin eserde dank halde bulunmaktadrlar. Bu manzum paralar konularna gre bir araya getirilmitir. Atabetl-Hakyk ise Kutadgu Bilig gibi retici bir eserdir. Eserin ba ksmndaki vg ve sebeb-i telif ksmlar beyitlerle ve kaside tarznda asl eser ise, aaba/ccdc/eefe biiminde kafiyelenmi drtlklerle yazlmtr. Anlatm teknii ve edeb adan Kutadgu Bilig kadar baarl bir eser deildir. Ayrca slamiyet ncesi Trk iirinde grlen dize ba uyak da ok kullanlmtr. Tam ve yarm uyaklarn yan sra bazen rediflere de yer verilir.

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

81

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Karahanl Devletinin kuruluuyla ilgili ileri srlen teorilerden biri deildir? a. Uygur teorisi b. Yama teorisi c. Karluk-Yama teorisi d. igil teorisi e. Krgz teorisi 2. Aadakilerden hangisinde Kutadgu Biligin nshalar tam ve doru olarak verilmitir? a. Viyana, Semerkand, Ayasofya b. Fergana, Viyana, Semerkand c. Semerkand, Msr, Viyana d. Msr, Fergana, Viyana e. Msr, Semerkand, Fergana 3. Aadakilerin hangisinde Kutadgu Biligin vezni doru verilmitir? a. feiltn mefiln feiln b. feln feln feln fel c. mfteiln mfteiln filn d. feiltn feiltn feiln e. mtefiln mtefiln 4. DLTyi sahafta bularak satn alan ve bylece bu szlkten haberdar olmamz salayan kii aadakilerden hangisidir? a. Kilisli Rfat b. Muallim Naci c. Ali Emir Efendi d. Muhammed Dd spehsalar Bey e. Zeki Velidi Togan 5. Aadakilerden hangisi Kutadgu Biligde yer alan ana karakterlerden biri deildir? a. Kn Togd b. Ersig c. Ksemi d. Odgurm e. gdlmi 6. Divan Lugatit-Trkteki manzum paralarla ilgili aadaki bilgilerden hangisi dorudur? a. Manzum paralar drtlklerle yazlmtr. b. Manzum paralar sadece hece lsyle yazlmtr. c. Manzum paralar hem aruz, hem de hece lsyle yazlmtr. d. Manzum paralarn konusu genellikle savatr. e. Manzum paralar sadece aruz lsyle yazlmtr. 7. Divan Lugatit-Trkn yazld diller aadakilerden hangisidir? a. Trke-Farsa b. Trke-Arapa c. Arapa-Farsa d. Trke e. Arapa 8. Atebetl-Hakyk ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Uyak dzeni aaba/ccdc/eefe biimindedir. b. Aruzun feln feln feln fel lsyle yazlmtr. c. Eserin bilinen iki nshas vardr. d. Beyitlerin uyak dzeni kaside tarzndadr. e. Yazar Edib Ahmed Yknekidir. 9. Atebetl-Hakyk aadaki hkmdarlardan hangisine sunulmutur? a. Tavga Ulug Bura Han b. Muhammed Dd spehsalar Bey c. tken Begi d. III. Mehmed Han e. Kadr Bura Han 10. Karahanl Trkesiyle yazlm Kuran tercmeleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Karahanl Trkesiyle yazlm drt Kuran evirisi vardr. b. Hepsi satr-aras Kuran evirileridir. c. Rylands nshas Trke ve Farsa eviriyi ierir. d. Anonim Tefsir iki dillidir.

e. TEMdeki nshalar zerine alma yaplmtr.

82

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. d 3. b 4. c 5. b 6. c 7. b 8. c Yantnz yanl ise Karahanl Devletinin Ksa Tarihi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig blmn tekrar okuyunuz Yantnz yanl ise Kutadgu Biligin Edeb Deeri ve erii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kagarl Mahmud ve Eseri Divan Lugatit-Trk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kutadgu Biligin Edeb Deeri ve erii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan Lugatit-Trkn Edeb Deeri ve erii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan Lugatit-Trkn Edeb Deeri ve erii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edib Ahmed Yknek ve Eseri Atebetl-Hakyk ve Atebetl-Hakykn Edeb Deeri ve erii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edib Ahmed Yknek ve Eseri Atebetl-Hakyk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karahanl Trkesiyle Yazlm Kuran Tercmeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. b. cAbd al-Karim), dou kaann (Arslan Han) malup ederek, sllenin bu kolunu ortadan kaldrm ve btn devleti slamlatrmay baarmtr (960). Bundan sonra saltanatn srekli deien isimleri Karahanl devletinin bir btn iinde ynetilmesine engel olmutur. Birlik salama giriimleri, Kagarda 1014-1024 yllar arasnda hkm sren Yusuf Kadr Han (l. 1032) zamannda artmasna ramen onun bu abalar boa km, oullar 1047de Karahanl Devletini paylamlardr. Kagarda 1056 ylna kadar hkm sren Sleyman Arslan Han boularak ldrlm, yerine geen brahim bin Muhammet idarede aciz kalmtr. Nihayet 1069 ylnda olu Tavga Ulug Bura Kara Hasan Han idareyi ele almtr. Bura Han babas gibi hem adaletli ve drst ynetimi hem de bilim ve sanat adamlarn korumasyla n salmtr. Tavga Ulug Bura Handan sonra Karahanl Devletinde bir ka hakan daha deimitir. Son olarak, douda III. Mehmed Han (l. 1211), batda Mehmed Han (l. 1182), Fergana blgesinde Osman Han (l. 1212) hkm srmlerdir. Doudan gelen Mool asll Kara Htaylar 1212 ylnda Karahanl Devletini ykmlardr. Bu devletin hkm srd topraklar 1047deki blnmeden nce yleydi: Douda, Dou Trkistann bat blm; kuzeyde Tarbagatay dalar, Balka gl, Aral gl; batda Karakum l, Amuderya rma; gneyde Hindistan ve Hindiku, Pamir ve Karakum dalar. Fergana blgesi ise, bu alann ortasnda bulunmaktayd. 1047den sonra da devletin bat blmn Maverannehir blgesi, Fergana blgesinin bir blm, Buhara, Semerkand ve Amu Deryann yukar kesimi; dou blmn ise, eski adyla a (bugnk Takent), Talas ve sficab oluturmaktayd. Bu corafya iinde Semerkand, Buhara, Otrar ve Takent nemli kltr merkezlerini oluturmaktayd. Sra Sizde 2 Kutadgu Bilig 940 yllk gemii olan slam Trk edebiyatnn ilk en byk verimidir. 6645 beyitlik didaktik bir manzume olan eser, aruzun feln feln feln fel vezniyle yazlmtr. Yusuf Has Hacib eserini meydana getirirken gerek nazm rgs, gerekse epik slup asndan Firdevsnin ehnmesinden etkilenmi, Onun Farsada yaptn Trkede yapmtr. Firdevsnin Fars-slam biimine dntrd ran destann Yusuf, Trk destan geleneini bir tarafa brakp Fars-slam hkmdarlk ideallerini alarak yapmaya alm ve bunlar Orta Asya Trk edebiyat gelenei ile birletirmitir.

9. b 10. b

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 lk mslman Trk devleti olan Karahanllarn (840-1212) treyii, kklerinin nereye dayand konusunda eitli grler ileri srlmtr. Karahanllar Asya Trklerinin XV. yzyla kadar kurduklar devletler arasnda Uygur ve Karluklardan sonraki dnem iinde yer alrlar. Dou ve Bat Trkistanda hkm sren slam ilk Trk devletinin anld Karahanl ad, V. V. Grigorevin 1874te Maverannehir ve Karahanllara dair yazd makalesinde kulland Karachaniden tabiriyle yaygnlamtr. Kara-Hanllar tabiri ise, bu sllenin unvanlarnda geen kara sznden ortaya kmaktadr. rnein, Kara Han, Kara Hakan, Arslan Kara Hakan, Tawga Bugra Kara Hakan vb. Karluk Trkleri 747-840 yllarnda Uygur birliine bal bulunmaktaydlar. Uygur-Karluk birliinin 840 ylnda kmesinden sonra slamn kabulnden nce kurulan Karahanl Devletinin kurucusu Bilge Kl Kadr Handr. Satukun slamiyeti kabul etmesi (932), devletin bat ksmnda slamiyetin resmen kabulne sebep olmutur. Bugra Han unvann tayan Satuk, 955 ylnda lm ve Artuta (Bugnk Kagarn kuzeyi) defnedilmitir. Satukun olu Bayta (Musa

3. nite - Karahanl Dnemi Trk Edebiyat

83

Eserindeki anlatm tarz genel olarak karlkl konumaya dayanmaktadr. Yusuf Has Hacib eserinde drt soyut kavram kiiletirmi, bu kiilere de uygun adlar vermitir: Kn Togd (hkmdar) adaleti, Ay Told (vezir) ikbali, gdlmi (vezirin olu) anlay, Odgurm (vezirin kardei) ise dnya ilerinin sonunu temsil eder. Eserin ilk yars bu karakterlerin ilk arasndaki ilikileri anlatr. Eserin ikinci yars ise, daha ok muhalif karakter olan Odgurm zerinde younlar ve sufilik ya da slam mistisizmine ilikin din temalar gndeme getirir. Kutadgu Bilig didaktik bir eser olmasna ramen yer yer iirselliin ve lirizmin grlmesi (zellikle eserin bandaki Tanr ve Peygamber vgleri, bahar tasviri ve hkmdar vgs blmleri) Yusuf Has Hacibin duyarl bir air olduunu gstermektedir. Drt kii arasnda geen mnazaray andran eser, eski dnemlerden kalma ataszleri ve bilgelik ifadesi tayan deyimlerle sslenmitir. Sra Sizde 3 Divan Lugatit-Trk ansiklopedik bir szlktr. erik olarak bize o dnemdeki Trk boylar, bu boylarn kullandklar Trke arasndaki farkllklar ve en nemlisi de szckler hakknda bilgi veren geni bir szlktr. Trk Leheleri Divan anlamn tayan DLT, eserin yazarnn yaad dnemdeki Trk topluluklar ve onlarn dili hakknda ses, biim, anlam ve szvarl konusunda bilgiler vermektedir. Araplara Trke retmek, szvarl, anlatm zellii, klterel zenginlik asndan Trkenin Arapadan hi de geri kalmayan bir dil olduunu gstermek amacyla yazlan eser, Trkenin en nemli kltr hazinesidir. DLTnin temel szvarln Kagarlnn kendisinin de mensubu olduu dnemin ve lkesinin yaz dili olan Karahanl (Hakaniye) Trkesi, yazarn kendi tabiriyle Trke oluturur. Bunun yan sra Hakaniye Trkesinin yaylma alanna en yakn boylarn dillerine ve tamgalarna yer verilmitir. Bunlarn belli ballar igil, Yama, Yemek, Karluk, Ouz, Bulgar, Suvar, Argu, Kenek, Basmldr. Kagarl Mahmud eserini olutururken bir alan aratrcs gibi alm, Trk dilinin lehelere gre dilbilgisi kurallarn baaryla ilk kez belirlemitir. DLT sadece bir szlk olarak deerlendirilmemelidir. Trk Edebiyatnn XI. yzyldaki durumunu, edeb yapsn ve zelliklerini de renmemize yarayan esiz bir eserdir. Kagarl Mahmud, dilbilgisi zelliklerini verirken nasl kendi mensubu olduu lehenin dna kp dier lehelere de yer vermise edebiyat malzemesini sunarken de ayn yolu izlemi; sadece kendi mensubu olduu boyun edebiyat malzemesini deil, ayn zamanda kendi dneminde yaam olan ulaabildii btn Trk boylarna ait edeb malzemeyi de yazya geirmitir.

Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Arat, R. R. (1975). Kutadgu Bilig II eviri. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Arat, R. R. (1951). Atebetl-Hakayk. stanbul: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Atalay, B. (1985-1986). Divn Lgat-it-Trk Tercmesi I, II, III. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Atalay, B. (1986). Divn Lgat-it-Trk Dizini Endeks. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Birtek, F. (1944). Divan- Lgat-it-Trkten Derlemeler I, En Eski Trk Savlar. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Dankoff, R. (1983). Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic Mirror for princes, Chicago. Dilaar, A. (1972). 908. Yldnm Dolayisiyle KUTADGU BLG NCELEMES. TDK Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Eraslan, K. (1994). Divn Lugatit-Trkte Aruz Vezniyle Yazlm iirler. Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1991, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Eraslan, K. (1994). Divn Lugatit-Trkte Aruz Vezniyle Yazlm iirler. Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1991, Ankara Trk Dil Kurumu Yaynlar Ercilasun, A. (1984). Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar. Hunkan, . S. (2007). Trk Hakanl, Karahanllar (7661212), stanbul, IQ Yaynlar Kelly, J., Dankoff, R. (1982 ve 1985). Mahmud al-Kagar, Compendium of the Turkic Dialects (Dwan lugat atTurk) I, II, III. Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Turkish Sources VII, Cambridge: Harvard University Press. lmez, M. (1995) ada Trk Dillerinde Kutadgu Bilig evirileri, Kebike 1, 43-52. Tekin, T. (1989). XI. Yzyl Trk iiri Divanu LugatitTrkteki Manzum Paralar. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar Tekin, T. (1986): Karahanl Dnemi Trk iiri, Trk Dili, Trk iiri zel Says I (Eski Trk iiri). Say 409/Ocak 1986. Yavuz, K. (2009). Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig, .. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 37, stanbul.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

VIII-XIII. YZYILLAR TRK EDEBYATI

Amalarmz

4
VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Bu niteyi tamamladktan sonra; XII-XIII. yzyllarda gelien bat Trk edebiyatnn Trk edebiyat tarihi iindeki yerini belirleyebilecek, XIII. yzylda Anadoluda Trkenin durumunu ve ilk Trke iir/eser yazanlar tespit edebilecek, XIII. yzyla kadar Anadoluda yazlan kark dilli eserleri ve bunlarn zelliklerini sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Anadolu Seluklu Devleti Anadolu Beylikleri Anadoluda Yazlan lk Farsa Eserler Anadoluda Trkeye Yneli Trkenin nderleri Anadoluda yazlan lk Trke Eserler Kark Dilli Eserler

indekiler
GR: TRKLERN ANADOLUYA GEL XII-XIII. YZYILLARDA ANADOLUDA GELEN EDEBYAT ANADOLUDA TRKEYE YNEL VE TRK EDEBYATININ NCLER

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien


Trk Edebiyat
GR: TRKLERN ANADOLUYA GEL
Trklerin Ouz boylar, X. yzyldan itibaren Sirderya, Maverannehir, Harezm ve Horasan blgelerine yerlemiler, XI. yzylda batya yaptklar g ve aknlarla egemenliklerini Azerbaycan, Irak ve Anadoluya kadar geniletmilerdir. Batya yaplan bu aknlar Alp Arslan (1063-1072) zamannda giderek artm, irvann ele geirilmesiyle Ermenistan ve Grcistandaki Bizans nfuzu ortadan kaldrlmtr. 1060da Konyaya, 1067de Kayseriye, 1068de Ammriyeye (=Emirda) ve 1070de Hunasa (=Honaz/Denizli) gelen Trkleri gren Bizans mparatorluu, bu tehlikeli durumu ortadan kaldrmak iin Romen Diyojenin komutasnda byk bir ordu hazrlamtr. Bu ordu, nce Firigya ve Kapadokyay geri alm, hatta Ermenistan da kurtarmaya almtr. Ancak, Alp Arslann 1071 ylnda kazand Malazgirt zaferi, Trklere btn Anadolu yollarn amtr. Trkler, 1071-78 yllar arasnda Sivas, Kayseri, Konya, Ankara, Alaehir, zmir ve Ayasluk (=Seluk) gibi byk merkezleri ele geirmilerdir. Malazgirt zaferinden sonra kalabalk topluluklar halinde Anadoluya yerlemeye balayan Trkler, drt yl iinde Anadolunun byk bir ksmn fethederek ilk beylikleri kurmulardr.
Anadoluda kurulan ilk beylikler: aka Beylii (zmir, 1081-1097) Dilmaoullar Beylii (Bitlis, 1085-1192) Danimendliler Beylii (Sivas, 1072-1178) Saltuklu Beylii (Erzurum, 1072-1202) Artuklu Beylii (Diyarbakr ve Mardin, 1101-1409) naloullar Beylii (Bitlis, 1103-1183) Mengcekoullar Beylii (Erzincan, 1072-1228) Erbil Beylii (Erbil, 1146-1232) ubukoullar Beylii (Harput, 1085-1097).

Anadolu Seluklular

Malazgirt zaferinden sonra drt yl iinde Anadolunun byk bir ksmnn fethedilmesinde nemli rol olan Sleyman ah, byk bir mcadeleden sonra Bizansllardan zniki alp baehir yaparak Anadolu Seluklu Devletini kurmutur (1075-1080). Sleyman ahtan sonra olu I. Kl Arslan (1092) devletin bana gemitir. Kl Arslandan sonra hkmdar olan I. Mesud zamannda Konya, Nide, Afyonkarahisar, Eskiehir, Ankara, ankr, Kastamonu blgeleri ve douda Elbistan yresi ile baz yerler Seluklu hakimiyetine girmitir. I. Anadolu birliini kendi adlarna kurmak isteyen Danimendliler beylii, Anadolu Seluklular tarafndan 1175te ortadan kaldrlmtr. Daha sonra Saltuklular 1201de ve Mengcekler 1228de istekleri ile Anadolu Seluklularna katlarak Anadoluda Trk birliinin bymesine ve glenmesine katk salamlardr. Aleddin Keykubd dnemi (1220-1237), Anadolu Seluklu Devletinin her ynden en yksek devri olmutur. Bu dnemde Anadoluda siyas birlik ve asayi salanm, toplum huzurlu bir hayata kavumutur. Aleddin Keykubd, vefatndan nce gelen Mool istilasn, -ksa bir sreliine de olsa- akllca siyas tedbirlerle geciktirmitir. Bu dnemde, Anadolunun siyas ve iktisad ynlerden gl oluu, byk merkezlerde ilim ve sanat faaliyetlerinin gelimesini salamtr. I. Aleddin Keybkubdn lmnden sonra (1237)

86

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Seluklu Devletinin ykseli devri sona ermi ve yerine geen olu II. Keyhsrev ile birlikte k dnemi balamtr. II. Keyhsrevin hkmdarlk zamannda devletin snrlar, Erzurumun dousundan balayarak Van glne iniyor, oradan mid (=Diyarbakr) nndeki Dicleye, gneyde Urfa ve Ayntabn (=Gaziantep) kuzeyinden geerek Maran gneyindeki Nur dalarna uzanyor, batda Dalaman ayndan balayp Denizli nnden geerek kuzeyde Sakaryaya ulayordu. ukurovadaki Ermeni Krall, Halep Eyyb Meliklii, Artuklular, Trabzon Rum Devleti, znik Bizans Devleti bu dnemde Anadolu Seluklu Devletine tbi oldu. Ancak devlet maddi bakmdan gl olsa da manen kmt. II. Keyhsrev zamannda Malatya blgesinde Baba shakn nderliinde kan ayaklanmada (1240) Seluklu ordusu nce yenilmi daha sonra bu ayaklanma kanl bir ekilde bastrlarak Baba shak ldrlmtr. Azerbaycandaki Mool kumandan Baycu Noyan, Anadoluya yryp Seluklu ordusunu Sivasn kuzeydousundaki Kseda eteklerinde malup etmitir (1243). Bu yenilgi zerine Moollara yllk vergi vermeyi kabul ederek anlama yoluna giden Anadolu Seluklu Devleti, bundan sonra kendini toparlayamamtr. Sultan II. Mesudun 1308de lmesiyle birlikte Anadolu Seluklu Devleti yklmtr. Anadoluya Trklerin gelii ve Seluklular ile ilgili olarak Osman Turann Seluklular Zamannda Trkiye (stanbul: tken Neriyat, 2010) adl kitabna bavurabilirsiniz. Anadolu Beylikleri XIII. yzyln ortalarna doru Seluklu ordusunun Ksedada Moollara yenilmesinden sonra Anadolu Seluklu Devleti zamanla eski gcn ve otoritesini iyice kaybetmitir. Anadolu Seluklu Devletinin zayflamas ve Mool basksnn zamanla azalmasndan faydalanan Trkmen beyleri de bulunduklar blgelerde yava yava Seluklularla ilikilerini keserek bamszlklarn ilan etmilerdir. Anadolu Seluklularnn hakimiyetindeki topraklarda kurulan bu beyliklere Tavaif-i Mlk veya Anadolu beylikleri denilir. Bunlarn ou Bizans mparatorluuna yakn ularda ve ky blgelerinde kurulmutur. Seluklu-Mool idaresinin daha kuvvetli olduu Orta Anadoluda kurulan beylik says ise daha azdr. Anadoluda kurulan bu beylikler unlardr: Karamanoullar Beylii, (Ermenek, 1256-1483), Ldik (nanoullar) Beylii, (Honaz/Dalaman, 1261-1368), Ship Ataoullar Beylii, (Afyonkarahisar, 1275-1341), Menteeoullar Beylii, (Milas/Mula, 1280-1424), Karesioullar Beylii, (Balkesir, 1297-1360), Germiyanoullar Beylii, (Ktahya, 1300-1429), Erefoullar Beylii, (Beyehir/Seydiehir, XII. yzyln ikinci yars), Saruhanoullar Beylii, (Manisa, 1302-1410), Aydnoullar Beylii, (Birgi/Ayasluk (Seluk), 13081426), Aliye Beylii, (Alanya, 1293-1471), Hamdoullar Beylii, (Isparta, 13011423), Dulkadiroullar Beylii, (Mara, 1339-1521), Eratnaoullar Beylii, (SivasKayseri, 1335-1381), obanoullar Beylii, (Kastamonu, 1227-1309), Candaroullar Beylii, (Kastamonu, 1292-1462), Pervneoullar Beylii, (Sinop, 1277-1322), Tceddinoullar Beylii, (Niksar, 1348-1428), Kad Burhneddin Ahmed Beylii, (Kayseri, 1381-1398).

Trklerin Anadoluya gelii ve buray yurt edinme sreleri hakknda bilgi veriniz.

4. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat

87

XII-XIII. YZYILLARDA ANADOLUDA GELEN EDEBYAT

Anadolunun Mslman Trklerle balayan tarihinde Trklerin daha nce yaadklar Dou ve Bat Trkistan, Horasan ve ran blgelerinde kazandklar birikimlerin byk yeri vardr. Bilim adamlar, Anadoludaki devlet ve divan gelenei, kayt ve hesap usulleri, din yneliler, edeb ve mimar tercihlerde Karahanl, Gazneli ve Seluklularn devlet gelenekleri ve detlerinin etkisi olduuna iaret ederler. Ayn ekilde Anadolu, Seluklularla yeni kimlik kazanmaya baladnda Trklerin daha nce bulunduklar corafyalarda gelien iir anlay ve zevki de bu yeni vatana tanmtr. Dolaysyla Anadoluda Farsann ilgi grmesi, bu dilde yazlan edeb eserlerin okunmas ve Farsa eserlerin yazlmas doal bir ekilde devam etmitir.

Anadoluda Yazlan lk Farsa Eserler

Karahanllar (840-1211), Gazneliler (963-1186) ve Byk Seluklularn (1038-1194) hkim olduu corafyalardaki iir ve airle ilgili dnceler, Anadoluda da paylalmtr. Konyada Keyhsrev b. Kl Arslana ithaf ve takdim edilen Rhatus-Sudrda yle denilmektedir: Her devirde iyi ad ve hret; adaletli davranan, iyi adamlarla dp kalkarak onlarla anlamay tercih eden, airler ve fazl nedimlerle oturan kimseden kalr. nk ad ve yaylm hret, onlar sayesinde ebedleir. Bu husus bu ekilde kabul grd iin yine onun ifadelerine gre airler, doru bir hkmdar ve byk mkfatlar bulmadka vgye girimezler ve sultanlar, airler kendileri iin kasideler yazsn da bakalar ezberlesin diye mal balarlar. Bu nedenle nceki dnemlerde olduu gibi Anadolu Seluklular zamannda da sultanlarn evresinde de airler bulunmu, bunlardan sanatyla ne kanlarn bazlarna melik-uar (=airlerin sultan) unvan verilmitir. I. Aleddin Keykubd, II. Gyseddn Keyhsrev ve II. zzeddn Keykvsun hizmetlerinde bulunan Emr Ahmed-i Kni (l. 1273ten sonra) ile Erzincanl Nizmeddn Ahmed ve Muhiddn Ebul-Fezilin bu nvan tad bilinmektedir. Hatta kaynaklarda devlet adamlarnn da iir sylediine dair bilgiler mevcuttur. Sultan Aleddin Keykubdn ahsiyeti ile ilgili kaytlar, onun ayn gelenein takipisi olduunu gstermektedir. bn Bb (l. 1285ten sonra), Aleddin Keykubd (slt. 1220-1237)n musik ve iirle ilgilendiini ve zaman zaman iir sylediini belirtir. Osman Turann slm Ansiklopedisinde verdii bilgilere gre Sultan Aleddin sk sk Gazzlnin Kmy-y Sadetini ve Seluklularn nl veziri Nizmlmlkn Siyset-nmesini okurdu. Gazneli Sultan Mahmda ve Kbs b. Vemgre hayranlk duyard. ihbeddn Shreverd, Necmeddn-i Rziye tavsiyede bulunurken onun hakknda yle demitir: Ey gen, din sever, ilimden tam nasbedr, ilim ve tasavvuf erbabna bal Keykubdn himayesine gir, onu ve halk faydalandr. Muhyiddn-i Arab (l. 1240), Evhadddn-i Kirmn (l. 635 h. 1238-1239 m.), Mevln Celleddn-i Rm (l. 1273) ve Fahreddn-i Irk (l. 1289) gibi iirleri de bulunan bir ok bilgin ve sf Sultan Aleddin zamannda ve sonrasnda Konyada bulunmutur. bn Bb, el-Evamirul-Alye (yazl 1281)de II. Kl Arslann (slt. 1155-1192) olu Berkyaruk ahn Hrzd ve Per-Nijd isimli bir mesnevi yazdn vgyle anlatr ve beyitlerinden rnekler verir. Ayrca kaynaklarda I. zzeddn Keykvs (slt. 1211-1219), II. Sleyman ah ve I. Gyaseddn Keyhsrevin de iir syledikleri, airleri koruduklar ve onlara dl verdiklerinden sz edilir. Saray evresinde nceki yzyllarda byk ilgi gren ve nemli yer edinen iir, daha sonra zellikle XI. asrn ikinci yars itibariyle yava yava iki kutuplu olmaya balamtr. Anadoluda Aleddin Keykubd zamannda farkl ekillerde yazan airler ayn anda himaye grmtr. Bu dnemde Kni-yi Ts (l. 1273ten sonra) saray evresinin airi, Mevln ise tasavvuf gelenein airi olarak anlan iki ayr tarzn ncsdr. Bata I. Aleddin Keykubd olmak zere eitli Seluklu sultanlarn ven Kni, 1221de gr-

88

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

t Sultan Aleddinin emriyle 30 defter hacminde Farsa manzum bir Seluk-nme yazmtr, ancak bu eser gnmze ulamamtr. Aleddin Keykubd, Konyaya 1229 ylnda gelen Baheddn Veledi ve olu Mevlny hrmetle karlamtr. Baheddn Veledin vefat zerine Mevln onun yerine layk grlmtr. Farsa yazlm eserlerde Trklere, soylarna, tercih ve hedeflerine dair ifadeler de bulunmaktadr. Anadolu Seluklu saray airlerinden Kninin Sultan II. zzeddn Keykvs (slt. 1245-1257) iin yazd Farsa bir kasidesinde Seluklularn (Trklerin) namuslu, erefli, yiit ve usta binici olduklar, bu millete mensup olan hemen herkesin bir sanat olduu, nlerinin dou ve bat lkelerine yayld ve insanln onlar sayesinde huzur bulduu belirtilmitir. Ayn yllarn airi Mevlnnn eserlerinde de buna benzer, Trk ve abalarn ne karan, Alp Arslan ile Sultan Mahmddan bahseden ok sayda beyit vardr. Anadoludaki ilm ve edeb tercihleri, bunun yan sra Trke konuulan evrelerde Arapa ve Farsa eser yazlmasn, Anadoludan nce yaanan blgelerde oluan gelenekle aklamaya almak daha dorudur. Tarih seyir ierisinde Trkler tarafndan byk rabet gren Farsa ile Anadoluda, Anadolu Seluklular ve Beylikler dneminde ok sayda Farsa eser yazlmtr. Tespit edilen ve bilinen eserlerin says, yazlm olanlarn yannda olduka azdr. nk o dnemde ok sayda din ve bilim adamnn Anadoluya gelmesiyle slam dnyasndaki ilm ve edeb gelenek de Anadoluya tanmtr. Seluklu sultanlarnn yan sra Karaman, Germiyan ve Candaroullar gibi Anadolu beylikleri, miras aldklar gelenee sahip karak ilim, edebiyat ve sanat erbabna kucak am, onlarn eser yazmalarn tevik etmilerdir. Farsa iire ve gelenee bu ekilde yakn duran nesiller Anadoluda gnmze kadar Trkenin yannda Farsa da eserler yazmlardr. Anadolu Seluklular ve Beylikler dneminde Farsa yazlm olan eserleri, bu adan da deerlendirmek gerekir. Bu ilk dnemlerden gnmze ulaabilen Farsa eserler baz bilim adamlar tarafndan tespit edilip sralanmtr. Byk blmnn yazarlar ve kitap adlar u ekildedir: Hubey (Hseyn) b. brahim et-Tiflsnin (l. 1231) II. Kl Arslan iin yazd alfabetik rya tabirnmesi Kmilut-Tabr ile Sihhatl-Ebdn, Knnul-Edeb, Kifyett-Tb, Uslul-Melhim (Melhemet Danyal) ve Beynun-Ncm isimli eserleri. Nizmnin (l. 1214?), Mengcek hnedanndan Fahreddn Behrmha (slt. 11691225) ithaf ettii Mahzenl-Esrr isimli mesnevisi. Shreverd-i Maktln (l. 587/1191) muhtemelen II. Kl Arslana ithaf ettii Pertev-nme. Muhammed b. Gznin Sleyman ah (1196-1204) adna tamamlad Marzubnnmenin bir tr yeniden yazm olan Ravzatul-Uklu ve zzeddn Keykvs b. Keyhusrevin (1211-1220) arzusuyla 40 hadisle hikmetli szlerden ve bunlarn izahndan oluan Berds-Sadesi (tamamlan 1209). er-Rvend Muhammed b. Alinin 1203te balayp iki veya ylda tamamlad ve Gyseddn Keyhusreve ithaf ettii Seluklu tarihi Rhatus-Sudr ve yets-Srr. Burhn-i Anev Kad Burhneddin Eb Nasr b. Mesdun Sultan I. zzeddn Keykvsa (1211-1220) takdim ettii manzum tarih Ensl-Kulb. Eb Hanfe Abdulkermin Muhyiddn b. Kl Arslan adna hazrlad Mecmaur-Rbyt. Necmeddn Dyenin, 1223de Sivasta tamamlad tasavvuf eseri Mirsdl-bd. Kni Ahmed b. Mahmd et-Tsnin zzeddn Keykvs (l. 1278-1279) iin yazd manzum Kelile ve Dimne. airin ayrca ele gememi 30 ciltlik manzum Seluklu ehnmesi adl eseri de bilinmektedir. Muhammed b. el-Hseyn al-Munnin 1252den ce yazlm olmas gereken Kuran- Kerim ve din konularla ilgili Ber-n-Nezir adl eseri. Sadreddn Konevnin (l. 1274) Tabsratl-Mbtedsi.

4. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat

89

Sadeddn Muhammed b. Ahmed Fergnnin (l. 1279-1280) tasavvuf konulu eserleri Menhicul-bd ilel-Med ve erh-i Kasde-i Tiyye. bn Bbnin (l. 1285ten sonra) 1281de tamamlad Seluklu tarihi el-Evmirl-Alye. XIII. yzyln sonlarnda Aksarayda yaam olan sf air Seyfeddn Muhammed elFergnnin Divan. Kutbeddn e-rznin (1311) Kastamonu Beyi Hsameddn obann olu Muzafferddn Yavlak Arslana ithaf ettii heyet, hendese ve tabi ilimlerle ilgili htiyrt-i Muzaffer. Sultan Veledin (l. 1312) ada Nirye ait tasavvuf eserler Ftvvet-nme ve rkt. Eb Bekr b. ez-Zeknin (l. XIV. asrn ilk yarsnda) mektuplardan oluturduu Ravzatul-Kuttb. Kermeddn Mahmud Aksarynin 1323te lhanllarn Anadolu valisi Timurta adna yazd Msmeretl-Ahbr ve Msyeretl-Ahyr. Nideli Kad Ahmedin 1371-1372de lhanllardan Eb Sad adna yazd el-Veled-efk. Anonim Trh-i l-i Selk (yazl 1363ten sonra). Azz b. Erder-i Esterbdnin Sivas hkmdar Kad Burhneddin Ahmed adna 1397-1398de yazd Bezm Rezm. Hoca Dehhnnin byk ihtimalle III. Aleddin Keykubdun (l. 1302?) emriyle nazmettii 20 bin beyitlik Seluklular eh-nmesi ile Yrcnnin Aleddin Bey (1356-1391) isteiyle yazd Karaman eh-nmesi varlklar bilinen fakat ele gemeyen nemli Farsa eserlerdendir. Rm nisbesi yannda Belh ve Konev nisbeleriyle de anlan nl sf Mevln Celleddnin (l. 1273), aile fertlerinin ve takipilerinin syleyip yazdklar Farsa eserler ise, XIII. ve XIV. asrn hacim ve muhteva asndan aheserleridir. Sultan Veledin olu Ulu rif elebinin (l. 1320) Divan, Sipehslrn Rislesi (yazl 1300l ilk yllar), Ahmed Eflknin (l. 1360) Menkibul-rifni (Mevln hakknda yazlan eserlerin ve Mevlevliin kaynaklarnn banda gelen bu eserin tamamlan tarihi 1318dir) bu tr eserlerdendir. Bu arada Anadoluda bulunup Farsa eser veren etkili sflerden Evhadddn-i Kirmn (l. 1238) ve Fahreddn-i Irk (l. 1289) de burada anlmaldr. Hac Bekta- Vel ise manzum ve mensur evirileri bulunan Makltn Arapa yazm olmakla birlikte halk arasnda, zellikle kyl ve gebe evrelerinde byk ilgi grmtr. XIII. yzylda Anadoluda yazlan ilk eserlerin Farsa olmasnn sebeplerini belirtiniz.

ANADOLUDA TRKEYE YNEL VE TRK EDEBYATININ NCLER

Anadoluya XI. yzyldan itibaren gelmeye balayan Trkler, 1071de yaplan Malazgirt Sava ile buradaki varlklarn kabul ettirmilerdir. Zamanla bir Trk yurdu haline gelen Anadoluda gelien Trk edebiyatnn temelinde ise, Trklerin daha nce yaadklar Orta Asya ve ran blgelerinde kazandklar birikim ve ortaya koyduklar edeb eserlerin nemli yeri vardr. Trk edebiyatnn Anadoluda geliimine gemeden nce Orta Asyada Trkenin ve Trk edebiyatnn genel durumuna deinmek gerekir. Trklerin Anadoluya gelmeden nce, slm medeniyetine girdikleri dnemde, dil ve edebiyatlarnn gelimi bir durumda olduu grlr. Bunun en bariz rneklerinden biri Kutadgu Biligtir. binin stnde kelime kullanlarak yazlan ve slm dairesine girerken Trk edebiyatnda birden bire ortaya kan bu byk eserde 3200 civarnda kelime vardr. Bunlarn 360 Arapa, 77si de Farsadr. Geriye kalan 2823 kelime de Trkedir. Ka-

Trk Edebiyatnn Anadoludan nceki Genel Durumu

90

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

rahanllar dneminde Kutadgu Bilig gibi bir eserin birden karmza kmas, Trk edebiyatnn zengin ve byk bir edebiyat, Trkenin de ilenmi, stn ve byk bir dil olduunu gstermektedir. Trklerin slm dini ve kltryle karlamalarndan sonra Trk edebiyatnda Arap ve Fars edebiyatndaki -bata Arap alfabesi olmak zere- nazm ekilleri ve trleri, aruz vezni ve yeni kafiye sistemi ile edeb eserler yazlmaya balanr. Bu durum ise, Trk edebiyatnn zamanla zenginlemesine ve gelimesine katk salamtr. Trk airleri, iirde nemli bir ahenk unsuru olan aruzun hece vezni ile benzer ve ortak ynlerine dikkat etmiler; heceye yakn, zellikle on birli hece veznine uyan aruz kalplarn tercih etmilerdir. Ancak Trkede uzun nl olmad iin aruz vezninin uygulanmas, imle ve med (=imle-i memdde) gibi normal nlnn uzatlmasna yol aan durumlar da beraberinde getirmitir. Bu sebeple normal nller vezin gerei uzatlmaya baland gibi Arapa ve Farsada grlen uzun nllerin de bazen ksa okunmas (zihaf) gerekmitir. lk zamanlar Kutadgu Bilig gibi eserlerde ak ve anlalr bir dil kullanlrken, Trke kelimelerin (hece yapsnn) aruza tam olarak uymamasndan dolay, zamanla Arapa ve Farsadan alnan kelimeler artmtr. Bu kelimelerin bir ksm Trkenin bnyesine uygun hale getirilse de saylarnn giderek artmas, dilin ak ve anlalr durumunu ortadan kaldrmtr. Trklerin Orhun alfabesinden sonra kullandklar Uygur alfabesi, Karahanllar dneminde satr alt Kurn tercmelerinde ve Atabetl-Hakayk gibi eserlerde de karmza kar. Uygur alfabesi, yazm benzerliinden dolay Arap alfabesine geii kolaylatrmtr. Ancak bu alfabe eitlilii Seluklu ve Gaznelilerde grlmez. Bu devletler dneminde dorudan Arap alfabesi kullanlmtr. Bu dnemlerde Arapa ve Farsann baskn kmas ve bu dillerin kurallar oturmu bir imlsnn olmas, henz byle bir imkn bulunmayan Trkeyi ikinci plna itmitir. Bu durum ise, Trke ile eser yazmay zorlatrmtr. Ktipler Arapa ve Farsann imlsn ve kelimelerin nasl yazlacan bildikleri iin Trkeye itibar etmemilerdir. Karahanl devletindeki hkmdarlarn dil uurunun grlmedii bu devletlerde hkmdar, halk ve ordu Trk olduu halde Farsa resm ve edeb dil, Arapa da ilim dili olarak benimsenmi, Trk hkmdar kendi dilinde yazlan iirlerle deil Farsa manzumelerle vlmtr. Btn bunlardan dolay Trke eserlerin yazlmamas, bu dnemlerde Trkenin sadece konuma dili olarak kalmasna sebep olmutur. Karahanllar dneminde edeb faaliyetler, devletin ykld 1212 ylna kadar kesintisiz devam etmitir. Hoca Ahmed-i Yesevden (l. 1166) sonra gelen ve onun yolun izleyen airlerin banda yer alan Hakim Sleyman Ata (l. 1187), Zengi Ata, Seyyid Ata ve eref Ata gibi sfler Yesevliki devam ettirdikleri gibi Trke eserler de vererek halk aydnlatmlardr. XIII. yzyln banda Mool istilas ba gstermi ve Necmeddin-i Kbr (l. 1221) gibi byk sfler bunlarla mcadele ederken ehit dmler, ancak bunlarn rencilerinden (=dervler) bazlar Anadoluya gelmilerdir. Bu Yesev ve Kbrev dervilerinin Anadoluda Trk kltr ve edebiyatnn yerleip gelimesinde nemli katklar olmutur.

Anadolu Seluklular Dneminde Genel Edeb Durumu

Anadolu, 1071den sonra Seluklularla yeni bir dneme girmitir. Trkler, yukarda belirtildii zere daha nce bulunduklar blgelerde gelitirdikleri devlet ve divan geleneinin yannda edeb birikimlerini ve iir anlaylarn da doal olarak bu yeni vatana tamlardr. Yesev ve Kbrev dervileri yannda pek ok ilim adamnn da Anadoluya gelmesiyle Anadoluda kltr merkezleri olumaya balamtr. Necmeddin-i Kbrnn rencilerinden Necmeddin-i Dye Sivasa, Baba lyas- Horasan Amasyaya, Hac Bekta- Vel Suluca Karahyke, Mevln Celaleddin-i Rmnin babas Baheddin Veled Karamana gelmitir. Baheddin Veled daha sonra I. Aleddin Keykubdn daveti zerine Konyaya yerlemitir. Muhyiddin-i Arab, Evhahddn-i Kirman, eyh Nasuriddin Mahmud el-Hoy gibi lim ve mutasavvflar da Anadoluya sonradan gelmilerdir.

4. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat

91

Bir fkh limi ve doktor olan Ahi Evren (1171-1262) ise, Hoy ehrinden gelerek Kayseriye yerlemitir. Ahilikin kurulup gelimesinde byk emei bulunan, slm inan ve ftvvet ilkelerine bal kalarak tekke ve zaviyelerde renci-hoca ilikilerini dzenleyen Ahi Evren, gittii yerlerde esnaf tekilatlandrm ve Anadolu ahilerinin ba kabul edilmitir. Bir sre Denizli ve Konyada bulunmu daha sonra Krehire yerlemitir. Menhic-i Seyf adl Farsa eserini Seyfeddin Turula sunan Ahi Evren, Moollarn basksyla Krehir emiri Nureddin Caca tarafndan 1262 ylnda ehit edilmitir. Ahilik ise, bundan sonra kendi yolunda ilerlemesine devam etmitir. Anadolu Seluklu hkmdarlarndan I. Gyaseddin Keyhusrev (1192-1195, 12051211), I. zzeddin Keykvus (1211-1220) ve I. Aleddin Keykubd (1220-1237) iyi yetimi, ilim ve kltr ynnden dirayetli ve edeb zevk sahibi hkmdar idiler. Bunlardan I. Gyaseddin Keyhusrevin cihan hkimiyetinden baka kkl bir mill tarih uuru vard. I. zzeddin Keykvus, air bir hkmdar olup Farsa iirler yazyordu. I. Aleddin Keykubd ise Ouz tresine bal, Trkeden baka Arapa, Farsa ve Rumca da bilen bir sultan idi. I. zzeddin Keykvus gibi Farsa manzumeler yazan Aleddin Keykubd, Baheddin Veled gibi baz ilim adam ve airlere yaknlk gsterip bunlar himaye etmitir. Bu sultann lim, sanatkr ve airleri teviki ile memleketteki ilim ve kltr hayat gitgide canlanarak yksek seviyelere ulamtr. XIII. yzylda Anadoluda edeb faaliyetlerin Farsa eserlerle devam ettii grlr. Bunda Genceli Nizam (1141-1209) ve Attar gibi byk airlerin tesiri de vardr. Nizam ve Attar ile XIII. yzyln balarna kadar gelen bu faaliyetler, edeb zevkin ve ruh inceliinin gelimesinde etkili olmutur. Ortak slm edebiyat iinde yer alan bu air ve yazarlarn daha sonraki yzyllarda Trk edebiyat iinde, zellikle Trk tercme edebiyatnda byk etkilerinin olduu grlr. Ben Farsa sylyorum, fakat aslm Trktr diyen ve Trk edebiyatn da ynlendiren Mevlnnn Nizam ve Attrdan etkilenen airler arasnda ayr bir yeri vardr. Mevlnnn Anadoluda (Konya) bulunmas ve halkn Trk oluu, onu Trke sylemeye yneltmitir. O, ok az olmakla birlikte yazd Trke iirler ve mlemmalar ile Nizam ve Attardan ayrlr. Mevlnnn Trke iir ve mlemmalar sylemesi, artk Trke yazma zamannn geldiini de ortaya koyan nemli bir gelimedir. Mevlndan sonra, onun meclisinde bulunan Hoca Ahmed Fakih (l. 1252), Trke iirler sylemeye balam, Sultan Veled ise, Trke iir sylemede bir hayli ileri gitmitir. Bunlar, XIV. yzylda, Yunus Emre, Glehr ve k Paa gibi airler izlemilerdir.

Anadoluda Trkeye Yaklam ve lk Trke Eserlerin Yazlma Sreci

Gazneliler ve Seluklular dneminde Arap harflerinin kullanlmasna bal olarak gerek resm belgeler gerekse edeb metinler Arapa ve Farsa yazlmtr. ml bakmndan belirli bir kurala gre yazlan bu diller, Arap harflerini kullananlar tarafndan stn grlmtr. Bunun yannda Arapa ve Farsa, Selukludan Cumhuriyet dnemine kadar Anadoluda yabanc bir dil olarak da grlmemitir. Hatta kimi zaman bu dillerin renimi Trkeden nce gelmitir. XIII. yzyla girerken Arapa ve Farsaya gre ikinci planda kalan Trke, edebiyat dili ve resm dil olmada, en azndan yarm yzyl bir kayba uramtr. Mevlnnn Trke iirleri ve mlemmalar bu devirde Trkenin lehinde bir iaret gibi alglanmtr. Sultan Veled de hem bundan dolay hem de Mevlev derghlarnda Trkeye ihtiya olduunu farkederek Trkeye ynelmitir. Ancak O, Trkenin anlatmda kt, ilenmeye muhta bir dil olduunu da grmekte gecikmemi ve bu durumu aadaki beyitlerinde aka dile getirmitir:

92

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Trk dilin bilrmiseydm ben Sz ile bell gstereydm ben

Kim gresin cnun ire Tanry Gsteresin kamusna Tanry

Tata aydam ne kim dilersiz siz Trke bilseydm ben aydaydum size Bulasz kimseyi ki bulduh biz Srlar kim Tanrdan dedi bize Yukardaki beyitlere gre, Trke iirlerini (beyitlerini) saf ve sade dille yazd aka anlalan Sultan Veled, halk arasnda Trke konuulduu halde, edeb ve ilenmi bir dilin (Trkenin) olmadndan yaknr. Dier yandan Anadolu Seluklular dneminde Trke yazanlarn hor grlmesinden dolay air ve yazarlarn Trke eser yazmaktan utanp ekinmeleri ile karlalmtr. Bu da Karahanl devletindeki edeb faaliyetlerin zddna olarak Trke ilenmi, byk eserlerin yazlmasn geciktirmitir. Karaman Beyin olu Mehmed Beyin (l. 1277) 13 Mays 1276 tarihinde imden gir hi kimesne kapuda ve divanda ve meclis ve seyrnda Trk dilinden gayr dil sylemeyeler eklinde alnan divan kararn okumas ve bu karardan sonra Yazcolu Alinin Seluk-nmesinden rendiimize gre, defterler dah Trke yazlacaktr eklinde emir vermesi, Trk yaz dilinin asl balangc olmutur. Bu kararn alnd dnemde, gramer kurallar ve imlas gelimi olan Arapa ve Farsa, eitim ve edebiyat dili olarak kullanlmaktadr. Anadoluda yaygn konuma dili olan Ouz Trkesinin Karahanl Trkesi gibi Uygur harfleri ile yazlm, devam eden bir yazl ekli (kurallar yerlemi bir imls) yoktur. Bundan dolay Arapa ve Farsa Seluklu devletinde n plna gemitir. Bu diller karsnda bulunan Trkenin henz tespit edilmi gramer kurallar ve yaygnlam bir imlsnn bulunmay, Trke eser yazmak isteyenlerin karlatklar byk bir zorluktur. Ktipler Trkenin imlasn bilmedikleri iin ok sknt ekmilerdir. Trke kelimelerin yazmnda eitlilik grlm, bir kelime birka ekilde yazlmaya balanmtr. Balangta bu zorluklar grlse de Ouz Trkesi zamanla yazlan eserler sayesinde konuma dili olmasnn yannda yaz dili haline gelerek edeb dil zellii kazanmtr.

Karaman Beyin olu Mehmed Beyin bir vezir olarak okuduu ferman ve defterler dah Trke yazlacaktr emri, (Bkz. Yazczde Ali, Tevrih-i l-i Seluk, s. 832) dnemin air ve yazarlarnn Trke eser yazmalarnda etkili olmutur. Bu dnemde Trke eser yazanlarn banda Glehr (l. 1317den sonra), Yunus Emre (l. 1320) ve k Paa (l. 1332) gelmektedir. lk eseri Felek-nmeyi Farsa yazan Glehr, Mantkut-Tayr ve dier iirlerini ise Trke yazmtr. Bylece Trke eser yazmada nc durumuna gelen Glehr, Trke eser yazanlarn hor grld bu dnemde, Trkeye olan sevgi ve balln aka ortaya koymu bir airdir. Trkeye gnl veren Glehr, kimsenin Trke yazmaya iltifat etmedii ve Trke yazanlarn da zr diledii bir devirde Trke yazmakla vnmtr. airin bu zelliini, Mantkut-Tayr ki Attr eyledi Prisce ku dilini syledi An Trk sretinde biz dak Syledk blbl gibi Tanr hak beyitlerinde aka grmekteyiz. Ayrca air, n murassa sylene telfmz Kimseden utanmaya tasnfmz Deme ilmn srrn n syledk Demesinden bir risle eyledk Ben bu Trk defterin n drmeyem Priscesi-y-ile degrmeyem Kimse byle tonlu sz sylemedi Kimse bundan yig kitb eylemedi

Anadoluda Trkenin nderleri

n Sleymn blble kld itb Kim kla tasnf bundan yig kitb

4. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat

93

derken, devrin dier air ve yazarlar gibi Trke yazmaktan utanp ekinmediini, kendisinden stn bir kitap yazann da bulunmadn belirtir. Glehr bundan sonra eserlerini hep Trke yazm ve bu dilin byk bir savunucusu olmutur. Ancak Ahmed (l. 1413), Glehrnin vnmelerini tenkit eden bir air olarak karmza kar. Anadoluda gelien Trk edebiyatnn temelinde yer alan airlerden biri de Yunus Emredir. O, Trkeyle ilgili anlatmnn kt oluu, gramerinin tespit edilmemi olmas, ilenmemi, souk ve kaba bir dil eklindeki dncelerin hakim olduu bu yzylda, dilimizin gcn kefeden ve gnlleri aydnlatan airdir. Garib-nmenin yazld tarihten on sene nce, 1320 ylnda len Yunus Emre, sze byk nem veren bir air olup Trkeyi gnl dili haline getirmitir. Anlattklar ve syledikleri ile akllar ve gnlleri am, sylenecekleri en gzel ekilde dile getirmitir. Onun syledikleri Trkenin anlatm gcn zenginletirmi ve insanmzn gnl dnyasn amtr. Yunus, bunu Trke kelimelere ykledii yeni anlamlarla gerekletirmitir. Bu bakmdan Yunusun iirleri okuyucuya birden bire almaz. Onlar yorumlamak iin byk bir bilgi birikimi yannda Yunusun dnyasn da bilmek lazmdr. O, yukarda belirttiimiz gibi air ve yazarlarn yakndklar Trkedeki anlatm ktln ortadan kaldran airdir. Yunus, ilh ak iinde hi kocamad gibi, iirleri de hi eskimemi ve hep taze kalmtr. Risletn-Nushiyye ile Divannnda ak bir dil kullanan airin Divanndaki dili, mesnevisine gre daha cokun ve akcdr. Onun asl kendini ve i hlini anlatt dil, Divanndaki dilidir. Bu bakmdan Yunus, adalarn syleyite ok gerilerde brakmtr. Yunusun dili srekli parlayan, yanp harelenen, yanardner bir hal iinde olan akc ve yaldzl bir dildir. Bu dil, halkn beenip o zamandan gnmze kadar sahip kt Trkedir. Ksaca Yunus, asrnda ve edebiyatmzda tektir ve hi snmeyen bir yldz gibidir. Devrin Trke zerine dnen ve yeni fikirler ortaya koyan dier byk airi, iirlerini dil bilinci ile yazan k Paadr. k Paa, Batl dil bilginlerinin ancak XVIII-XIX. yzyllarda zerinde durduklar dilin oluumu/ortaya k konularn onlardan drt-be yzyl nce daha geni olarak dile getirmitir. Bu ynyle genel dilbilimci zellii tayan air, anlatm da dille (szl) anlatm ve kalemle (yazl) anlatm olmak zere ikiye ayrmtr. k Paa, 10613 beyti bulan ve XIV. yzyln en byk mesnevisi olan Garib-nmede yalnz Trke zerinde deil, genel dilbilimin alt dallarndan biimbilim (=morfoloji; szcklerin oluumu) ierisinde yer alan konular hakknda da grler ileri srmtr. Sesin cierden hava zerine binerek kelimeler halinde azdan dkldn belirten air, ayrca yaz ve resmin yannda btn sanatlar gzden geirip bu sanatlarla ilgili tespitlerini gzden giren elden kar eklinde ksa ve z olarak ifade etmitir. Gzleme byk yer veren k Paa, bu eserinde, aada rnek olarak verilen beyitlerde grld gibi, Trke ile ilgili baz tespit ve grlerine de yer vermitir. Kim alursa bu kitb ydna re cmle maninn bnydna Geri kim sylendi bunda Trk dili lla malm old man menzili n bilesin cmle yol menzillerin Yirmegil sen Trk Tcik dillerin Kamu dilde var-d zabt u usl Bunlara dmi idi cmle ukl Trk diline kimsene bakmaz-d Trklere hergiz gnl akmaz-d

94

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Trk dah bilmez idi ol dilleri nce yol ol ulu menzilleri Bu Garb-nme ann geldi dile Kim bu dil ehli dah man bile Trk dilinde yani man bulalar Trk Tcik cmle yolda olalar Yol iinde birbirini yirmeye Dile bakup maniyi hor grmeye T ki mahrm kalmaya Trkler dak Trk dilinde anlayalar ol Hak Kamu dilde var-durur mani szi Grene gizl degl man yzi Mani ehli maninn kadrin bilr Kanda kim bulsa ana rabet klur ok acyib ok garyib kimseler Sylenr dilde neler vardur neler Maniyi bir dilde sanman siz hemn Cmle diller an syler b-gmn Cmle dilde sylenen ol sz-durur Cmle gzlerden grenler gz-durur
k Paa, yukardaki beyitlerde grld gibi Trkenin Arapa ve Farsa gibi dillerden fark olmadn, her dilin mutlaka doruyu, gzeli ve gerei (Hakk) anlattn belirtmitir. Trkeye hor baklmasndan yaknan k Paa, her dilin kayt altna alndn, gramer kurallarnn tespit edilip szlklerinin yazldn, ancak Trke zerinde kimsenin almadn zlerek ifade eder. Trklerin dilbilimini bilmediklerini ve kendi dilleri zerinde almadklarn vurgulayan k Paa, Trkeye byk hizmette bulunan, dilimizin ve milletimizin eksik taraflarn grp ikaz ederek devrinde Trkeye ilk sahip kanlardan biridir. Her eyden nce onda bir dil ve gramer bilinci vardr. O, bu uura dier dilleri inceleyerek ulam ve Trkeyi bu adan deerlendirmeye almtr. Trkenin en nde gelen eserleri arasnda bulunan Garib-nmesi ise, Trke zerinde almak isteyenler iin hazine deerinde bir malzemeye sahiptir. Trke, Karahanl dnemi hari, ynetim Trk hakannda ve Trk milletinde olduu halde, iki yz yla yakn bir zaman Arapa ve Farsa karsnda geri plnda kalmtr. Edeb ve resm dil hep Farsa olmutur. Arapa ise, din ve bilim dili olarak Farsadan stn tutulmutur. Bu durum XIII. yzyln ortalarna kadar srm, ancak bundan sonra halkta bir uyan balamtr. Trk halk Arapa ve Farsa gibi anlamad dillerde deil kendi anlad dilde kitaplarn yazlmasn istemitir. Toplumun bilginler ve edebiyatla uraanlardan Trke eserler yazmalar ynndeki bu talepleri giderek artmtr. Her yn ile Trk olan bir devlette Trkenin garip hali, XIV. yzyln bilgin ve edipleri yannda beylerini de harekete geirmi;tir. Germiyanoullar, Aydnoullar ve sfendiyaroullar beylikleri ile beylik olarak kurulan ve zamanla byk bir devlete dnen Osmanlda daha kuruluundan itibaren Trkeye byk nem verilerek air ve yazarlarn Trke telif

4. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat

95

veya tercme eser yazmalar tevik edilmitir. Anadolu beyliklerinde ve Osmanlda Trkeye verilen nemle birlikte toplumda Trke eserlere olan talep, k Paa, Yunus Emre, Glehr, Tursun Fakih ve eyyd Hamza gibi air ve yazarlarn daha XIV. yzyln banda dil bilinci ile eser vermelerinin nn amtr. Trke telif ve tercme eserlerin yazlmas, bu asrdan itibaren sonraki yzyllarda artarak devam etmitir. Anadolu Seluklular dneminde edeb eserlerin Farsa yazlmas bir gelenek olarak devam ederken Mevln ve Sultan Veledin yer yer Trke beyit ve iirler yazmalarnn, Glehrnin ise Trke eser yazmasnn sebeplerini aklaynz.

Anadoluda Yazlan lk Trke Eserler


Anadoluya yerleen Trklerin byk bir ksm Ouz Trkleri olduu iin, burada konuulan dilin temelini, yukarda da belirttiimiz gibi Ouz lehesi oluturmutur. Ouzlar dndaki Trk topluluklarnn hem saylarnn az olmas hem de Ouz Trkesine yakn bir dil konumalarndan dolay Ouz lehesi, Anadoluda byk bir deiiklie uramam, zamanla gelierek edeb dil hlini almtr. XII-XIII. yzyllarda, eski Trk destanlar, Dede Korkut hikyeleri ile Eb Mslim ve Battal Gazi gibi Mslman kahramanlarn etrafnda gelien menkbeler, Anadoluyu Trkletirmek ve slamlatrmak iin byk mcadele veren Ouz boylar iin nemli manev g kayna olmutur. Bylece Anadolu, bu yzyllarda Trklerin din-menkbev destan edebiyat geleneklerini srdrdkleri uygun bir ortam hline gelmitir. Bunun sonucunda XIII. yzylda Anadoluda Danimend-nme, Battal-nme, Eb Mslim gibi dintarih, menkbev destanlar ortaya kmtr. Destanc ozanlar ile Anadolu ve Rumelinin fethinde nemli rol olan alp eren denilen veliler, Trk halkna manevi g vermelerinin yannda eski dnemlerin inan ve geleneklerinin slam bir ekle dntrlerek yaatlmasnda nemli katkda bulunmulardr. Bizansllara kar savam Mslman bir Arap kahraman olduu ileri srlen Battal Gazi etrafnda meydana getirilen Battal-nme; Danimend Ahmed Gazinin kahramanlklarnn menkbe ile kark olarak anlatld Danimend-nme, Anadolunun fethi srasnda Trk gazilerini cesaretlendirmek iin oluturulmu destan halk hikyeleridir. Fetihler srasnda orduda savaan, sava sonrasnda ky ky dolaarak destanlar ve iirler okuyup hikyeler anlatan ozanlarn meydana getirdii szl edebiyat geleneine ait bu verimler, Anadolunun ilk devirlerinde halkn edeb eserlere olan ihtiyacn karlamtr. XIII. yzyln ortalarndan itibaren Anadoluda bamszlklarn ilan etmeye balayan beyler, Seluklularn aksine, Arap ve Fars kltrne fazla ilgi gstermemiler, geleneklerine ve kendi dillerine nem vererek yaptklar savalar ve siyas mcadeleler srasnda bile ilim adamlarn, airleri, edipleri ve sanatkrlar korumulardr. Baz Trk beyleri, Arapa ve Farsay iyi bilmelerine ramen Trke yazmay tercih etmitir. Btn bunlardan dolay Anadoluda beylikler dnemi, Trk dili ve edebiyat iin verimli bir srecin balamasn salamtr. Bunun sonucunda eitli konularda telif ve tercme yzlerce eser yazlmtr. Daha sonra, beylikler dnemi Trk dili ve kltr zerinde kurulan Osmanlnn ykselii ile birlikte bu dnemin Trkesi (=Bat Ouzcas) de gelierek klsik eserlerin verildii bir edebiyat dili hlini almtr. Fuad Kprl, Ahmed Fakhin arh-nmesini, Anadoluda, XIII. yzylda yazlan ilk Trke eser olarak kabul etmitir. Ancak, Kprlden sonra Ahmed Fakh ve eserleri zerine yaplan almalara gre, Ahmed Fakh adn tayan farkl yzyllarda yaam deiik kiilerin varl ve bunlarn birbirine kartrld da sz konusudur.

XIII. yzylda yazld tespit edilen Battal-nme gibi Danimend-nme de 1245te II. zzettin Keykvusun emriyle Mn-i Sultn Melik bn l tarafndan yazlmtr. Ancak, bu metin bugn mevcut deildir. Daha sonra II. Muradn emriyle Tokat dizdar rif Ali, Danimendnmeyi manzum ve mensur olarak yeniden kaleme almtr.

96

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Glehrnin XIV. yzyl balarnda yazd Mantkut-Tayrnda kendisinden nce yazldn haber verdii, yazar bilinmeyen manzum bir eyh Sann Kssas ile eyyd snn Salsal-nme ve bni Alnn Seluklu Sultan zzeddin Keykvusun emriyle yazd Dnimend-nme, Anadolu Seluklular devrinde yazld hlde bugn elimizde bulunmayan Trke eserlerdir. Fuad Kprlnn XIII. yzylda yazldn belirttii Salsalnme, bir kahramanlk hikyesi olup, Salsal adl bir devin Hz. Ali ile yapt savata yenilerek yok olduunu anlatmaktadr. Bu hikyede anlatlanlar, daha sonra eitli airler tarafndan da yazlmtr. Anadoluda XIII. yzylda yazld bildirilen yukardaki eserleri, XIV. yzylda Yunus Emrenin Divan ile Risletn-Nushiyyesi, Glehrnin Mantkut-Tayr ve k Paann Garb-nmesi ile Tursun Fakihin Gazavt- Bahr- Ummn ve Sanduk adl eseri takip eder.
Nasreddin Hoca (l. 1284), XIII. yzylda Seluklular devrinde yaam Trk mizahnn byk bir temsilcisidir. Onun hakkndaki yetersiz ve rivayetten teye gitmeyen bilgilerden dolay tarih kiiliini tespit etmek gtr. Bugne kadar yaplan almalara gre Nasreddin Hoca, Sivrihisarn Hortu kynde domu, babasnn lmnden sonra Akehire gitmi ve orada lmtr. Fkralarna gre Nasreddin Hoca, toplumun her kesimindeki insan tipinin temsilcisi olup kimi zaman kadlk ve mderrislik yapt grlr. Nasreddin Hoca, bazen cidd geim sknts eken saf bir insan olarak karmza ksa da o, daima sergiledii hazr cevapll ile Trk zekasnn, nkte ve mizah gcnn mill bir sembol olmutur. Nasreddin Hoca fkralar, Osmanl devleti idaresinde yaam milletler arasnda, zellikle Balkanlarda ok yaylm ve birok yabanc dile de evrilmitir. Ayrca bu fkralarn erhleri de yaplmtr.

Kark Dilli Eserler


XII. yzyldan itibaren Dou ve Bat Trkleri arasnda yeni ve birbirinden farkl yaz iveleri meydana gelmeye balamtr. Orta Asyada Hoca Ahmed Yesev (l. 1166) ve onun takipilerinden Hakim Sleyman Ata (l. 1187), Zengi Ata (XIII. yy.) ve Seyyid Ata (l. 1302) veya eref Ata (XIII. yy.) gibi sfler Dou Trkesiyle eserler yazmlar ancak, o dnemde yaanan eitli sosyal ve siyas olaylardan dolay gnmze fazla edeb eser ulamamtr. Dier yandan Anadoluda yazlan ilk eserlerin byk bir ksmnn Farsa ve Arapa olmas, XI-XIII. yzyllar arasnda, Ouz Trkesinin yazl eserlerde yer almad dncesini dourmutur. Bu gre gre Ouz Trkesi, Anadoluya gelen gebe Ouzlarn ancak XIII. yzylda balayan abalar ile kurulabilmi bir yaz dilidir. Ouz Trkesinin XI. yzyln ikinci yarsndaki dil yaps hakknda en salkl bilgiyi veren Kgarl Mahmudun Divan Lgatit-Trkdr. Bu eserde verilen bilgilere gre, XI-XIII. yzyllar arasndaki Ouz Trkesinin Karahanl yaz dili zellikleri ve bir dereceye kadar da Kpak Trkesi zelliklerinin karmasndan meydana gelmi, gei dnemine zg kark bir dil olduu grlmektedir. Trkenin Orta Trke Devri iinde yer alan bu dnemde kimi eserlerin dili her iki blgeye ait dil unsurlarn bir arada tamtr. te Ouz Trkesinde grlen Karahanl-Harezm Trkesine ait ortak zellikler XIII. yzyln sonlarnda azalm ve bu Trk ivesi giderek bir edeb dil zellii kazanmtr. Halilolu Alinin 1303te hece vezniyle ve drtlklerle yazd Kssa-i Ysuf adl eseri ile Fahreddin bin Mahmd bnil-Hseynin yazd Behetl-Hadyk fi MevizetilHalyk, XIII. yzylda yazlan kark dilli -hem Dou Trkesi hem eski Anadolu Trkesi zellikleri bulunduran- Trke eserlerdir. Tam ad ve knyesi Fahreddin bin Mahmd ibnil-Hseyn ibni Mahmd et-Tebrz olan yazar, Behetl-Hadyk (=Behetl-Hadik) adl eserini bugn Kayseriye bal ve eski ad Karahisar- Develi olan Yeilhisarda yazm-

4. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat

97

tr. Mellif eserini 1270 ylnda yazmaya balam ve 1286 ylnda bitirmitir. Bu durumda Behetl-Hadyk f-Mevizetil-Halyk, on nc asrn son eyreinde, on alt ylda yazlan bir eser olarak karmza kmaktadr. Bu eser, batan sonuna kadar nesir olmayp iinde yeri geldike anlatlan konu ile ilgili manzumelere de yer verilmitir. eyh Ali b. Muhammedin 1303te istinsah ettii, meclis ad verilen ve balklar Arapa olarak yazlm krk bir blmden oluan Behcetl-Hadik, Arapa ve Farsa bilmeyen vizlerin istei zerine, Arapa ve Farsa eitli vaaz kitaplarndan faydalanlarak yazlm, XI. yzyl Trkesi ile XIII. yzyl Anadolu Trkesi arasnda kpr vazifesi gren bir eserdir. Bunlardan baka, eyyd Hamzann Mecmuatn-Nezirde bulun bir gazelinde de Dou Trkesi zellikleri bulunmaktadr. Bu durum da, Anadoluya birbiri arkasndan gelen Ouzlar ve dier Trk boylar vastasyla, Dou Trkesinin yaz gelenei ile Anadoluda gelien dil ve edebiyat arasndaki balarn srdrldn gstermektedir.
Resim 4.1 Mevlnnn Mesnevsinden ilk 17 beytin olduu sayfa. [Konya Mevln Mzesinde 51 no ile kaytl olan asl nshann Kltr Bakanl tarafndan yaplan tpk basmndan (1993)].

98

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

zet
1

XII-XIII. yzyllarda gelien bat Trk edebiyatnn Trk edebiyat tarihi iindeki yerini belirlemek. Anadolunun Mslman Trklerle balayan tarihinde Trklerin daha nce yaadklar Dou ve Bat Trkistan, Horasan ve ran blgelerinde kazandklar birikimlerin byk yeri vardr. Ayn ekilde Anadolu, Seluklularla yeni kimlik kazanmaya baladnda Trklerin daha nce bulunduklar corafyalarda gelien iir anlay ve zevki de bu yeni vatana tanmtr. Bunlarn yannda Anadolu Seluklu Devletini kuran Trklerin yaz dilinin gelimemi olmas ve szl edebiyat dnda edeb geleneklerinin bulunmamas, Seluklu sultanlarnn rann Sasan devri saray geleneini rnek almalar, kimi zaman Arapann kimi zaman da Farsann resm dil olmas, Farsann edeb dil, Arapann da bilim dili olarak kullanlmas sonucu Anadoluda ilk zamanlarda Farsa ve Arapa ok sayda eser yazlmtr. Ancak Anadoluda Trk nfusunun zamanla artmasna bal olarak Trk edebiyat da gelimeye balam, Arapa ve Farsa eserlerin Trkeye evrilmesinin yannda bu dnemde ilk kez Trke eserler de yazlmtr. XII-XIII. yzylda yazlan ilk eserlerin ou Arapa, Farsa ve bu dillerde yazlan eserlerden eviri olsa da, bu dnemde Mevlnnn ve Sultan Veledin Farsa eserlerinde bulunan az sayda Trke beyitler ve iirler, Ahmed Fakh ile Hoca Dehhnnin yazd Trke iirler Anadoluda gelien Trk edebiyatnn nn am, bunlardan sonra Yunus Emre, k Paa ve Glehr baarl eserler vermilerdir. Bu dnemde yazlan az saydaki Trke eserler, Trk edebiyatnn gelimesine zemin hazrlamalar ve nclk etmeleri bakmndan olduka nemlidir. XIII. yzylda Anadoluda Trkenin durumunu ve ilk Trke iir/eser yazanlar tespit edebilmek. Trke, Karahanl dnemi hari, Gazneliler ve Byk Seluklular dnemlerinde olduu gibi Anadolu Seluklular zamannda da ynetim Trk hakannda ve Trk milletinde olduu halde Arapa ve Farsa karsnda geri plnda kalmtr. Edeb ve resm dil Farsa, bilim ve eitim dili ise Arapa olmutur. Yazl metinlerin ve edeb eserlerin Arap harfleriyle, Arapa ve Farsa yazlmas, air ve yazarlar henz imls ve gramer kurallar tespit edilmemi olan Trke ile eser yazma konusunda skntya sokmutur. Bu durum XIII. yzyln ortalarna kadar srm, ancak bundan

sonra halkta bir uyan balamtr. Trk halk Arapa ve Farsa gibi anlamad dillerde deil kendi anlad dilde kitaplarn yazlmasn istemitir. Her yn ile Trk olan bir devlette Trkenin garip hali, XIV. yzyln banda bilgin ve ediplerin yannda beyleri de harekete geirmi; Germiyanoullar, Aydnoullar ve sfendiyaroullar beylikleri ile beylik olarak kurulan ve zamanla byk bir devlete dnen Osmanlda daha kuruluundan itibaren Trkeye byk nem verilerek air ve yazarlarn Trke telif veya tercme eser yazmalar tevik edilmitir. Anadolu beyliklerinde ve Osmanlda Trkeye verilen nemle birlikte toplumda Trke eserlere olan talep, k Paa, Yunus Emre, Glehr, Tursun Fakih ve eyyd Hamza gibi air ve yazarlarn daha XIV. yzyln banda dil bilinci ile eser vermelerinin nn amtr. Trke telif ve tercme eserlerin yazlmas, bu asrdan itibaren sonraki yzyllarda artarak devam etmitir. Anadoluda Trkeye yneliin banda Mevln bulunmaktadr. lk kez Mevlnnn eserlerinde karlatmz mlemmlar ile Trke beyitler, Sultan Veledde manzume boyutuna ulamtr. Bunlar mstakil eserler yazan Ahmed Fakih, Glehr, Yunus Emre ve k Paa takip etmitir. XIII. yzyla kadar Anadoluda yazlan kark dilli eserleri ve bunlarn zelliklerini sralayabilmek. XI-XIII. yzyllar arasndaki Ouz Trkesinin Karahanl-Harezm yaz dili zellikleri ve bir dereceye kadar da Kpak Trkesi zelliklerinin karmasndan meydana gelmi, gei dnemine zg kark bir dil olduu grlmektedir. Ouz Trkesinde grlen Karahanl Trkesi ile ortak zellikler XIII. yzyln sonlarnda azalm ve bu dil giderek bir edeb dil zellii kazanmtr. Halilolu Alinin Kssa-i Ysufu ile Fahreddin bin Mahmd ibnil-Hseyn ibni Mahmd et-Tebrznin Behetl-Hadyk fi Mevizetil-Halyk adl eseri XIII. yzylda yazlan kark dilli Trke verimlerdir. eyyd Hamzann Mecmuatn-Nezirde bulunan bir gazeli de kark dilli bir manzume olarak karmza kmaktadr.

4. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat

99

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Anadoluda ilk alnan yerlerdendir? a. znik b. Kayseri c. Konya d. Alanya e. irvn 2. Bizansllardan 1075-1080 yllar arasnda zniki alp baehir yaparak Anadolu Seluklu devletini kuran sultan aadakilerden hangisidir? a. Sleyman ah b. Alp Arslan c. I. Kl Arslan d. Melikah e. I. Rkneddin Mesud 3. bn Bbnin (l. 1285ten sonra) 1281de tamamlad Seluklu tarih kitabnn ad aadakilerden hangisidir? a. Seluklu eh-nmesi b. Tabsratl-Mbted c. skender-nme d. el-Evmirl-Alye e. htiyrt-i Muzaffer 4. Kni Ahmed b. Mahmd et-Tsnin zzeddn Keykvs (l. 1278-1279) iin yazd manzum eser aadakilerden hangisidir? a. Kelile ve Dimne b. Trh-i l-i Selk c. Bezm Rezm d. Ravzatul-Kttb e. erh-i Kasde-i Tiyye 5. Mevln hakknda yazlan eserlerin ve Mevlevlik kaynaklarnn banda gelen eser ve yazar aadakilerden hangisidir? a. Karaman eh-nmesi - Yrcn b. Menkibul-rifn - Ahmed Eflk c. Risle - Sipehslr d. Ftvvet-nme - Nr e. Bern-Nezir - Mun 6. Aadakilerden hangisi zamanla geliip bat Trk edebiyatnn edeb dili olmutur? a. Harezm Trkesi b. Karahanl Trkesi c. Ouz Trkesi d. Kpak Trkesi e. aatay Trkesi 7. Anadoluda yazlan ilk Trke eser aadakilerden hangisidir? a. Bezm Rezm b. Trh-i l-i Seluk c. Maklt d. Fih-m-fh e. Behetl-Hadyk 8. Aadakilerden hangisi Yesevliki devam ettirenlerden biri deildir? a. Hakim Sleyman Ata b. Zengi Ata c. Seyyid Ata d. eref Ata e. air Ali 9. Menhic-i Seyf adl Farsa eser aadakilerden hangisine aittir? a. Sultan Veled b. Zengi Ata c. Ahi Evren d. Seyfeddin Turul e. eref Ata 10. Aadakilerden hangisi Anadoluda gelien Trk Edebiyatnn nclerinden biri saylamaz? a. Mevln Celleddn-i Rm b. Sultan Veled c. Ahmed Fakh d. Tursun Fakh e. Bk

100

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. a 3. d 4. a 5. b 6. c 7. e 8. e Yantnz yanl ise Trklerin Anadoluya Gelii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadolu Seluklular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Yazlan lk Farsa Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Yazlan lk Farsa Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Yazlan lk Farsa Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Yazlan lk Trke Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Yazlan lk Trke Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trk Edebiyatnn Anadoludan nceki Genel Durumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadolu Seluklular Dneminde Genel Edeb Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Trkenin nderleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 XIII. yzylda Anadoluda yazlan ilk eserlerin Farsa olmasnn balca sebeplerini yle sralamak mmkndr: a) Anadolu, Seluklularla yeni kimlik kazanmaya baladnda Trklerin daha nce bulunduklar corafyalarda gelien devlet ve divan geleneklerini, kayt ve hesap usulleri, din yneliler, edeb ve mimar tercihleri, iir anlay ve zevki de bu yeni vatana tamalar, b) Anadolu Seluklu devletinde Farsann zaman zaman resm dil olmas, c) Anadoluya gelen Trkler arasnda hakim dil konumunda olan Ouz ivesinin bu dnemde henz edeb bir dil zellii kazanamam olmas, d) Fars edebiyatnda XI. yzylda eh-nme gibi nemli ve byk bir eserin yazlmas ve XIII. yzylda bu edebiyatn edeb gelenei olan gelimi bir rnek olmas, e) Hakan-i rvn (. 1198), Ferruh-i Sstn, Nizm-i Gencev (. 1212-14?), Muizz-i Semerkand (. 1224-1227 yllarnda), Emr Hsrev-i Dihlev (1253-1324) ve Mevln Celleddn-i Rm (. 1273) gibi Trk asll airlerin Farsa baarl eserler yazmalar doal olarak Anadoluda bu dilde eserlerin yazlmasn ve ilgi grmesini salamtr. Sra Sizde 3 1071den sonra Anadoludaki Trk nfusu hzla artmtr. Buna bal olarak Trk halk Arapa ve Farsa gibi anlamad dillerde deil kendi anlad dilde kitaplarn yazlmasn istemitir. Bu durum bilgin ve ediplerin yannda beyleri de harekete geirmi; Germiyanoullar, Aydnoullar ve sfendiyaroullar beylikleri ile Osmanlda daha kuruluundan itibaren Trkeye byk nem verilmesini salamtr. Halktan gelen talep ve beylerin tevikleriyle air ve yazarlar, eserlerini Trke yazmlardr. Bu gelimeler, k Paa, Yunus Emre, Glehr, Tursun Fakih ve eyyd Hamza gibi air ve yazarlarn daha XIV. yzyln banda dil bilinci ile eser vermelerinin nn amtr. Trke telif ve tercme eserlerin yazlmas, bu asrdan itibaren sonraki yzyllarda artarak devam etmitir.

9. c

10. e

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 X. yzyldan itibaren Sirderya, Maverannehir, Harezm ve Horasan blgelerine yerleen Trklerin Ouz boylar, XI. yzylda batya yaptklar g ve aknlarla egemenliklerini Azerbaycan, Irak ve Anadoluya kadar geniletmilerdir. Trkler 1071de elde ettikleri Malazgirt zaferinden sonra ksa bir srede Bizansllardan zniki alp bakent yaparak Anadolu Seluklu devletini kurmulardr (1075-1080). Anadolu Seluklu Devleti, I. Aleddin Keykubd dneminde (1220-1237), her ynden en yksek seviyeye ulam, ancak I. Aleddin Keykubdn lmnden sonra (1237) devletin ykselii sona ermi ve k dnemi balamtr. Seluklular 1243te Moollarla yaptklar Kseda savanda aldklar yenilgiden sonra Anadoludaki siyas otoritelerini gitgide kaybetmilerdir. Bunun zerine ularda bulunan beylikler Seluklularla ilikilerini keserek bamszlklarn ilan etmeye balamlardr. Bylece Anadoluda beylikler dnemi balam, Sultan II. Mesudun 1308de lmesiyle birlikte Anadolu Seluklu Devleti yklmtr. Anadoluda Seluklulardan itibaren Trk nfusu giderek artm, beylikler dneminde de bu durum devam etmi ve Anadoluda birok ehir Trk kltr ve medeniyetiyle yeni bir ehreye brnmtr.

4. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat

101

Ak, N. (2002). Eski Trk Edebiyatnda Mevlevlik Etkisi ve Mevlev airler, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ahmed Paa Divan (1966). haz. Ali Nihad Tarlan, stanbul. Akn, . F. (1994). Divan Edebiyat, TDVA, 9, stanbul: TDV Yaynlar. Akar, M. (2005). Molla Fenarinin erhu DbacetilMesnev Adl Risalesi ve Tahlili, Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi-Mevln zel Says, Yl: 6, S. 14, Ankara. Ate, A. (1940-1945). Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, Trkiyat Mecmuas, VII-VIII. Bk Dvn (1994). haz. Sabahattin Kk, Ankara: TDK. Cahen, C. (1979). Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, trc. Yldz Moran, stanbul. Canpolat, M. (1968). Behetl-Hadikn Dili zerine, TDAY Belleten 1967. elebiolu, A. (1998). XIII-XV. Yzyl Mesnevlerinde Mevln Tesiri, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul: MEB Yaynlar. elebiolu, . (1998). Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul: MEB Yaynlar. elebiolu, A. (1999). Trk Edebiyatnda Mesnevi, stanbul. Deirmenay, V. (2005). Kni-yi Ts ve Kelle ve Dimnede II. zzeddin Keykvsa Methiyeleri, Erzurum. Demirci, ., Teslim, E. (2006). Mevlna Hakknda iirler Antolojisi, Konya: l Kltr ve Turizm Md. Yaynlar. Duru, N. F. (2000). Mevleviyne, stanbul. Eflk, (1986-1987). Ariflerin Menkbeleri, I-II, trc. Tahsin Yazc, stanbul. Erdoan M. (2009). Klasik Trk iirinde Mevln Medhiyeleri ve Mecmua-i Medyih-i Mevln, Mevln Aratrmalar-3, Ankara. er-Rvend, Muhammed b.Ali, (1957-1960). Rhatus-sudr ve yetus-surr, trc. Ahmed Ate, I-II, Ankara. Gence, T. (1987), arhnmenin Mellifi ve Tarihi Hakknda Notlar, Trk Kltr, S. 286, Ankara. Glpnarl, A. (1992). Dvn- Kebr I, Ankara. Glpnarl, A. (1999). Mevln Celleddin Hayat, Eserleri, Felsefesi, stanbul: nklp Kitabevi. Hseyn Muhammedzde-i Sadk (1369). Seyr der er-i Trk; Mekteb-i Mevlevye, Tahran. bn Bb (1956). el-Evamirul-alaiyye, Faksimile, Ankara, bn Bb (1957). el-Evamirul-alaiyye, nr. Necati LugalAdnan Sadk Erzi, cilt I, Ankara. bn Bb (1996). el-Evmirul-aliyye, haz. Mrsel ztrk, I-II, Ankara.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Jalluddn Rm (1925-1940). The Mathnaw, nr. R. A. Nicholson, I-VII, London. Karaismailolu, A. (1996). Seluklu Saraynda iir ve air, V. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri, Bildiriler, Konya. Karaismailolu, A. (2007). Mesnevde Trk Ad ve Kullanm zellikleri, Mevln Aratrmalar 1, Ankara: Aka Yaynlar. Kartal, A. (2005). Anadoluda Farsa iir Syleyen Trk airler (XI-XVI. Yzyllar), Trkler, V, Ankara. Kartal, A. (2006). Anadoluda Trk Edebiyatnn Geliimi, Trk Edebiyat Tarihi I, Ankara: KTB Yaynlar. Kartal, A. (2006). Anadoluda Trk Edebiyatnn ncleri, Trk Edebiyat Tarihi I, Ankara: KTB Yaynlar. Kartal, A., entrk, A. A. (2004). niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi, stanbul: Dergh Yaynlar. Kemleddn Efendi (1313). Mevztul-ulm, I-II, stanbul. Koca, K. (1997). zzeddin Keykvs (1211-1220), Ankara: TTK Yaynlar. Ko, M. (2011). Anadoluda lk Trke Telif Eser, Bilig, Bahar, Say 57, Ankara. Korkmaz, Z. (1995). Trk Dili zerine Aratrmalar I, Ankara: TDK Yaynlar. Kprl, M. F. (1926). Selukiler Devrinde Anadolu airleri, Hoca Dehhn, Hayat Mecmuas, Ankara 1926, S. 1. Kprl, M. F. (1943). Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, VII. Kprl, M. F. (2003). Trk Edebiyat Tarihi, Ankara: Aka Yaynlar, 5. bas. Kuban, D. (1993). Ortaa Anadolu - Trk Sanat Kavram zerine, Malazgirt Armaan, Ankara. Klliyt- ems y Dvn- Kebr I-X, (1957-1967). Tahran: ntirt- Dnigh-i Tahrn Mansurolu, M. (1947). Anadolu Trkesi (XIII. Asr) Dehhn ve Manzumeleri, .. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Mezunlar Cemiyeti Yayn: 2, stanbul. Mansurolu, M. (1956). Ahmed Fakh, arhnme, stanbul. Mazolu, H. (1972). Seluklular Devrinde Anadoluda Trk Edebiyatnn Balamas ve Trke Yazan airler, Malazgirt Armaan, Ankara: TTK Yaynlar. Mazolu, H. (1974). Ahmed Fak, Kitbu Evsf Mescidierfe, Ankara: Trk Dil Kurumu Yayn. Mazolu, H. (2009). Mevln Celleddin-i Rmnin Trke iirleri, Eski Trk Edebiyat Makaleleri, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Mengi, M. (2000). Eski Trk Edebiyat Tarihi Edebiyat Tarihi-Metinler, Ankara: Aka Yaynlar. 6. Bas.

102

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Mevln (1992). Divn- Kebr, I-VII, ev. Abdlbaki Glpnarl, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar Mevln Celleddin (1992). Dvn- Kebr I-VII, haz. Abdulbaki Glpnarl, Ankara: Kltr Bakanl. Mevln Gldestesi (tarihsiz), hzl. Feyzi Halc-Bahar Gkfiliz, Ankara: Ycel Ofset. Muhammed Emin Reyh (1369). Zebn ve Edeb-i Fars der Kalemrov-i Osman, Tahran. al, . (2009). Mevln ve Kemalpaazdede Varlk Kavram ve Ik Sembol, Mevln Aratrmalar 3, Ankara. nder, M. (1973). Mevlna iirleri Antolojisi, stanbul: Ik Yaynlar Sertkaya, O. F. (1989). Ahmed Fakh, TDVA, 2, stanbul. een, R. (2004). Seluklular Devrindeki lme Genel Bir Bak, III. Uluslar Aras Mevlna Kongresi (5-6 Mays 2003), Bildiriler, Konya: Seluk niversitesi Yaynlar Tat, M. (1990). Yunus Emre Divan Tenkitli Metin, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar Tekcan, M. (2007). Hakim Ata Kitab, Beir Kitabevi, stanbul.
The Mathnawi of Jalluddn Rm I-VIII, (1925-1940), by Reynold A. Nicholson, ed. from the oldest mss. Available; with critical notes, tr. and commentary, London: Luzac & Co.

Turan O. (1998). Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, Ankara. Turan, O. (1997). Keykubd I, Al al-Dn, slm Ansiklopedisi, VI, Eskiehir: MEB Yaynlar Turan, O. (2010). Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul. Tursun Fakh (2007). Gazavt- Bahr- Umman ve Sanduk (Cumhur-nme), Haz. Mehmet Gmkl, Ankara. Uzunarl, . H. (1948). XII. ve XIII. Asrda Anadoludaki Fikir Hareketleri le tima Messeselere Bir Bak, III. Trk Tarih Kongresi Teblileri, Ankara. Uzunarl, . H. (2003). Anadolu Beylikleri, Ankara. Yavuz, K. (1983). XIII-XVI. Asr Dil Yadigarlarnn Anadolu Sahasnda Trke Yazl Sebepleri ve Bu Devir Melliflerinin Trke Hakkndaki Grleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 27, stanbul. Yavuz, K. (1986). Ahmed Cevdet Paann Abidin Paaya Yazd Mektup, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, stanbul. Yavuz, K. (2000). Trk Edebiyatnda Mesnevden lk Tercme Hikyeler ve Baz Dikkatler, Uluslararas Mevln Bilgi leni, (15-17 Aralk 2000), Ankara. Yavuz, K. (2007). Muin, Mesnev-i Muradiye, cilt I-II, Konya: Seluk niversitesi Yaynlar. Yavuz, K. (2007). Glehrnin Mantkut-tayr (Glennme), Ankara: Krehir Valilii Yayn. Yazczade Ali, (2009). Tevrih-i Al-i Seluk ( Seluklu Tarihi, Haz. Dr. Abdullah Bakr), stanbul: amlca Basm Yayn: 59.

5
Amalarmz

VIII-XIII. YZYILLAR TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; XIII. yzylda Anadoluda tasavvuf edebiyatnn ortaya k ve yaylma sebeplerini belirleyip nemli temsilcilerini sralayabilecek, XIII. yzylda Anadoluda yaayan air ve yazarlar ile bunlarn eserleriyle ilgili deerlendirmeler yapabilecek, Klsik Trk iirinin Anadoluda XIII. yzylda ortaya kan ilk rneklerini tanyacaksnz.

Anahtar Kavramlar
XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk Edebiyat Mevln Celleddn-i Rm Mesnev, Divan- Kebir, Fhi M-Fh, Meclis-i Seba, Mektbt Sultan Veled btid-nme, Rebb-nme, ntih-nme Ahmed Fakh arh-nme, Kitbu Evsf Mescidi-erfe Hoca Dehhn

indekiler
GR: ANADOLUDA GELEN TASAVVUF TRK EDEBYATI MEVLN CELLEDDN- RM SULTAN VELED AHMED FAKH DNDII (L-DN) KLSK TRK RNN LK RNEKLER HOCA DEHHN

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk Edebiyat

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda


Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk Edebiyat
Seluklularn siyas hkimiyet kurmak amacyla yapt srekli savalar, taht kavgalar, Mool istils ve ardndan Moollara denen ar vergiler sonucunda dzen ve asayiin bozulmas zerine yaama gc olduka zorlaan Anadolu halk, uzun sre bar ve huzur yz grememitir. Byle bir ortamda ortaya kan Mevln Celleddn-i Rm (l. 1273), Shreverd (l. 1234), h Evren (l. 1261), Muhyiddn-i Arab (l. 1240) ve Sadreddn-i Konev (l. 1274) gibi mutasavvf ahsiyetler, Farsa ve Arapa yazdklar eserlerle, okumu evrelerde tasavvufu yaymlardr. Bunlarn yannda Anadoluya Horasandan gelen Yesev dervileri din, tasavvuf dnceleri halk arasnda yayarak onlar ilh akn huzuru ile rahatlatmaya almlardr. Bunun sonucunda hem ehirlerde oturan halk hem de gebe Anadolu insan, manev g bulduu tasavvufa ynelmi ve tekkelerin etrafnda toplanmtr. XIII. yzylda tekkelerin yaygnlamasn salayan siyas ve sosyal gelimelerin yannda Arapa ve Farsa ile slam kltrn iyi renmi aydnlarn bulunmas, Anadoluda dintasavvuf edebiyatn balayp gelimesini ve bu edebiyatn nemli temsilcilerinin yetimesini salamtr. Bu dnemde ilm eserlerin Arapa ve edeb eserlerin de Farsa yazlmas, bu dilleri bilmeyen Trk halkna dini ve tasavvufu kendi dilleriyle retme ihtiyacn dourmutur. Btn bunlarn sonucunda Anadoluda slamiyeti Trke olarak anlatan bir dil ile buna dayal bir tasavvuf edebiyat ortaya kmtr. ehirde yetimi aydn tabaka sufileri Farsa iirler sylerken, Anadoluya yaylan Yesev, Haydar ve Bekta dervileri de Trkeyi kullanarak tekke edebiyatn meydana getirmilerdir. Anadoluda ortaya kan bu din-tasavvuf edebiyatn ilk temsilcileri, Mevln, Sultan Veled ve Yunus Emredir. Mevln, eserlerini Farsa yazmakla birlikte az saydaki Trke iirleri ve mlemmalar ile Trk edebiyatn ynlendirmi, onun meclisinde bulunan Hoca Ahmed Fakh (l. 1252) de Trke iirler sylemeye balamtr. Mevlnnn olu Sultan Veled Trke iir sylemede bir hayli ileri gitmi, onu Yunus Emre, Glehr, k Paa, Elvan elebi ve eyyd Hamza gibi airler izlemitir.

GR

MEVLN CELLEDDN- RM

Mevlnnn atalar, bugn Afganistann kuzeyinde ve zbekistan snrna yakn bir blgede bulunan Belh ehrinde yaamaktayd. Mevlnnn doduu bu ehir, Horasann nemli merkezlerinden biriydi. Horasan, bugnk snrlara gre Trkmenistandaki Merv, randaki Niabur ve Afganistandaki Herat ve Belh ehirlerinden olumaktayd. slam ncesine yakn asrlardan itibaren Trklerin hkimiyetinde bulunmu olan blge VIII. asrn balarndan Mool istilasnn yaand 1220 ylna kadar Trk, Fars ve Arap evrelerin

106

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

bulutuu ve slamiyetle kaynat nemli bir merkezdi. Belh ve evresi, uzun sre Gazneliler (963-1186) ile Seluklularn (1038-1194) idaresinde kalm, 1198de Grlularn ve 1206da Hrezmhlarn hkimiyetine girmiti. Belhin kuzeyindeki blgeler ise Karahanllarn (992-1211) etki alan ierisindeydi. Ailenin Horasandan hareketle dolat blgelerde Hrezmahlar, Abbasi Halifelii (750-1258), Eyybler (1171-1252), Mengckller (ykl 1228) ve ve sonuta vard Konyada ise Anadolu Seluklular hakim durumdayd. Mevlnnn babas, Hseyin olu Sultnul-Ulem Baheddn Muhammed, Belh ehrinde lim ve arifleriyle mehur bir ailedendi ve byk bir ne sahipti. Annesinin ad Mmine Hatundur. 1207de Horasann Belh ehrinde doan Mevlnnn asl ad Muhammed olup btn kaytlara gre babas da ayn ad tamtr. Babas Sultanl-ulem lakab ile anlan ve dnemin tannm limlerinden Muhammed Baheddn Veleddir. Mevlnnn lakab Celleddndir. Dedesi Hseyinin lakab da Celleddn idi. slam dnyasnda hrmet belirtmek iin nemli kiilerin isimlerinin nnde kullanlan efendimiz anlamndaki mevln lakab, Mevln Celleddn Muhammedle birlikte zel bir isme dnt. Hdvendigr, Hnkr, Hazret-i Mevln, Mevlev, eyh, Molly Rm, Rm ve Hazret-i Pr lakap ve unvanlar da Mevln iin kullanlmtr. Hazret-i Mevln ve Hazret-i Pr gibi sayg hitaplar, Mevlev evrelerinde ve Anadoluda daha ok tercih edilmitir. Bugn ran ve Pakistanda Mevlev, Batda Rm, onun iin kullanlan lakaplardr. Doduu ehre nispetle Belh (=Belhli) sfat, bilhassa ilk kaynaklarda babas ve kendisinin adlarnn yannda yer almaktadr. Mevln ocukluk dneminin dndaki yllarnn hemen tamamn, nceki asrlardaki isimlendirmeyle Diyr- Rmda geirdii ve bu blgedeki Konyay vatan edindii iin Rm (Rum lkesinden; Anadolulu) sfatyla anlmtr. Bunlarn yan sra vatan edindii ehre iaret etmek zere XIII. asrdan itibaren Konev (Konyal) sfat da adyla birlikte birok eserde yer almtr. Mevln ocukluk veya ilk genlik yllarndayken, Belhte ve evresinde siyas istikrar bozulmutu. Bunun zerine babas Baheddn Veled 1219 yl civarnda Belhten ayrlmay gerekli grd. nk Belh ehrinin Moollar tarafndan istila edildii 1220 ylnda Arabistana doru yol almaktaydlar. Belhten ayrlan Baheddn Veled, nce Niabura gelmitir. Burada devrin byk sflerinden Feridddin Attar ile grmtr. Attar, bu grmede Esrar-nmesini, bir rivayete gre de Mantkut-Tayr adl eserini Muhammed Celaleddine hediye etmitir. Daha sonra Badata ulaan Baheddn Veled, bir mddet sonra hac iin Hicaza gitmitir. Hicazdan am yoluyla nce Malatyaya sonra Erzincana, oradan da Larendeye (Karaman) gelmi ve yedi sene burada kalmtr. Ailenin Karamanda yedi yl kadar sren ikameti esnasnda Mevlnnn annesi Mmine Hatun ile aabeyi Aleddin Muhammed vefat etti. Kabirleri bugn Karamanda Mder-i Mevln (Aktekke) Camiinin iindedir. Baheddn Veled ailesiyle birlikte, baz rivayetlere gre Sultan Aleddin Keykubdn srarl davetleri zerine, 1228de Karamandan gelerek Seluklu devletinin bakenti Konyaya yerleti. Altuniye medresesinde hocalk yapan ve vaazlar ile evresinde saygnlk kazanan Baheddn Veled, 85 yandayken Konyada 1231 ylnda vefat etti. Baheddn Veled, on yedi veya on sekiz yandaki Mevlny Karamanda 1225 ylnda kafilenin yelerinden Semerkantl Lala erefeddinin kz Gevher Hatunla evlendirdi. Mevln Celleddn Muhammedin hayat boyunca olu ve bir kz oldu. Byk olu Baheddn Muhammed Sultan Veled (1226-1312) ile ondan bir veya iki ya kk olu mderris Aleddin Muhammedin (l. 1262) anneleri, Semerkantl erefeddinin kz olan Gevher Hatundur (l. Karamanda 1229dan nce). Dier olu Seluklu saraynda hazine-

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

107

darla kadar eitli grevlerde bulunan Muzafferddin Emr lim (l. 1277) ve kz Melike Hatunun (l. 1306) anneleri ise, Gevher Hatunun vefatndan sonra evlendii Konyal Kira Hatundur (l. 1292). Mevlnnn ocuklarnn kabirleri, kendisinin ve babasnn yanlarnda, ayn trbe iinde bulunmaktadr. lk eitimini babasndan alan Mevln, cidd bir tahsil grm ve tasavvuf bir terbiyeden gemitir. Belhten Anadoluya gelirken uradklar amda Muhyiddin-i Arab, Sadeddin-i Hamav, Osmanr-Rm, Necmeddin-i Kbrnn mridlerinden olan Evhadddin-i Kirman ve Sadreddin-i Konev gibi sflerle sohbet etmi, onlardan dersler almtr. Arapa ve lugatla ilgili ilimler bata olmak zere, fkh, hadis ve tefsir gibi ilimleri tahsil ederek zamann nde gelen limleri arasnda yerini alan Mevln, yukarda ad geen bilginlerden baka yine amda iken Mevln Kemleddin bin Adimden de ders almtr. Babas vefat ettiinde 24 yanda olmasna ramen medresede onun yerini almas uygun grlmt, ama o yine de tahsiline devam etti. Mevln, babas hayattayken 1221-1228 yllar arasnda eitimini tamamlamak iin Halep ve ama gitmitir. Ancak 1225 ylnda Karamanda evlendii ve sonrasnda art arda iki ocuunun dnyaya geldii gzden uzak tutulmamaldr. Daha sonra babas Baheddn Veledin rencisi olan Seyyid Burhneddin Tirmiz, Mevlnya tasavvufla ilgili bilgileri retmi ve onun dnce dnyasnn ekillenmesinde etkili olmutur. Seyyid Burhneddin Tirmiznin 1240 ylnda Kayseriye dnnden sonra Mevln, Konyada dersler vermi ve onun tavsiyesi zerine yeniden am ve Halebe giderek eitimini tamamlayp Konyaya dnmtr. Mevln, Seyyid Burhneddin Tirmiznin lmnden sonra iine kapanarak evresinden kopmu ve yalnz kalmay tercih etmitir. Onun bu hli, ems-i Tebriz ile karlat 1244 ylna kadar devam etmitir. Mevlnnn hayat hikyesinde Tebrizli emsin zel bir yeri vardr. Karlamalar ve birbirlerine olan sevgileri etrafnda ok eyler anlatlm ve yazlmtr. Kaynaklarda Konyadaki karlamalaryla ilgili farkl rivayetler vardr. Bunlarda zihinsel bir genileme ve ruhsal bir etkileim sz konusudur. Ayrca bu rivayetlerde tasavvuf ve airce anlatmn nemli bir yeri vardr. emseddin Muhammed-i Tebriz, Konyaya ilk olarak 29 Kasm 1244de gelmitir. ems ile tanmasndan sonra Mevlnnn maneviyt zerinde byk deiiklik meydana gelmi, onun eski sfyne anlaylarnda deiiklikler olmutur. Hatta yalnz emsin dostluu ile yetinmeye balamtr. Mevlnnn yalnz emsin varl ve dostluu ile yetinmesi ve aralarndaki samimiyet, Mevlnnn renci ve mritlerinde, kendileriyle nceki gibi ilgilenilmedii iin byk honutsuzlua ve emsten yaknmalarna sebep oldu. Bunun zerin ems, 11 Mart 1246da Konyay terk ederek ama gitmitir. On alt ay biraz aan bu zaman diliminde, aralarnda gerekleen anlama ve sevgiden sonra bu ayrl Mevlny son derecede etkiledi. lgi ve himaye bekleyen mritler yaptklarndan piman olup are aradlar. Onu aramaya giden Sultan Veledle 15 ay kadar sonra amdan birlikte geri dndler. Ancak beraberlik uzun srmedi. Daha sonra Mevlnnn ortanca olu ile ems arasnda eskiden beri devam eden karlkl nefret, bu defa emsin sessizce ve kesin olarak 1247-1248 yl ierisinde Konyadan ayrlmasna sebep oldu. ems, gelimeler zerine Sultan Velede Bu sefer ylesine bir gitmek istiyorum ki hi kimse benden bir nian bile bulamayacak demiti. emsi aramaya kan Mevln, ama, baz rivayetlere gre ise Tebrize kadar gidip gelmise de ondan haber alamamtr (Kprl, 2003: 270). emsden ayrlmann zntsyle kendisini daha fazla iire veren Mevln, bu hasretle 48 bin beyti bulan Divan- Kebiri yazmaya balamtr. emse olan sevgisinden eserinde ems ve Hm kelimelerini mahlas olarak kullanmtr. Divan, emse izafeten Divan- ems ad ile anlmtr.

108

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

Mevln, Hsmeddin elebiyi Mesnevsinde anm ve eserini ona ithaf ederek ismini Hsamnme koymutur.

Mevln, aray ve zntlerden sonra kendisine nib ve halife olarak Konyal kuyumcu eyh Selhaddini seti. Onunla on yl bir arada bulundu ve bu arada olu Sultan Veledi eyhin kz Fatma Hatunla evlendirdi. eyh Salhaddin 29 Aralk 1258 gn vefat etti. Daha sonra, Mevlnnn eserlerinde ems-i Tebrzden sonra stn sfatlarla en ok and ikinci kii olan Ah-Trkolu Hsmeddin Hasan onun hemdemi ve halifesi olarak byk kabul grd. Mevln, Hsmeddin elebinin sraryla, mritlerine slk dbn retmek amacyla Mesnevyi yazd. Yaad dnemde her zaman sayg gren, her snf halk arasnda yzlerce mrit ve sevgili kazanan Mevln, 17 Aralk 1273 tarihinde Konyada vefat etti. Onun yerine Hsmeddin elebi halife oldu. Mevlev tarikatnn ilk eyhi olan Hsmeddin elebi, Mevlnnn lmnden 12 yl sonra 1284 ylnda vefat etmi ve yerine Sultan Veled gemitir. Dnemin birok devlet adam, Mevlny sk sk ziyaret eder, kimi zaman mektuplarla ulatrd ricalarn yerine getirirlerdi. Mevlnnn ve takipilerinin Anadoluda sonraki yzyllarda Beylikler, Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde daima itibar grd, birok beyin ve sultann Mevlev olduu, Osmanl sultanlarnn ve devlet adamlarnn gerek irs, gerekse gnl balar sebebiyle bu ilikiyi srdrdkleri, Mevlevhneleri koruyup imar ettikleri pek aktr.

Mevlnnn leme ve varlklara dikkatli bir bak vardr. Bu yzden hemen her ey onun iirlerine konu olmutur. Recaizde Ekremin zerrttan msa kadar her ey iirdir sz Mevlnda asrlar ncesinde kendini gstermitir. Eserlerinde daha ok tasavvufla ilgili konular zerinde durur. Tasavvufun temel noktas olan vahdet-i vcd (=varln birlii) ve ilah ak konularn geni olarak ele alr. nsann kazanaca erdemler ve yaayaca ilah ak ile insan- kmil mertebesine ulaacan belirten Mevln, anlatlarnda halkn hayatna da yer verir. iirlerinin ekline ve sanat ynne fazla nem vermedii grlen Mevlnnn terci-bendinin bentlerindeki beyit saylar birbirinden farkldr. Kendine zg bulu ve anlatm ile dikkat eken Mevln, iirlerini znden ve hissederek syler. O, dnemin edeb geleneinden farkl olarak konular serbest bir ekilde ilemitir. Farsa yazmakla birlikte iirinde Trk zevki hemen kendini gsterir. Baz gazelleri, musammat gazel rnekleri olarak karmza kar. Msralarn ortada ve sonda kafiyelenerek bir beytin drt msra haline getirilmesi de Mevln ile balamtr. Bu durum daha sonraki airlerde zellikle Yunus Emre ve Nesmde yaygn ekilde kendini gsterecek ve Trk iirinin Eski Trkeden gelen bir grnm olacaktr. Mevlnnn eserlerini kaplayan ak ve vecdin daha nceki rneklerini, Ahmed-i Gazzl (l. 1123-24) ile nl airler Sen (l. 1131) ve eyh Attr (l. 1220?) dile getirmitir. Bizzat Mevln eserlerinde Sen ve Attr anmakta ve onlardan beyitler ve grler aktarmaktadr. Mevlnnn btn eserlerindeki ana fikir ve bak tarz hemen ayndr denebilir. Divan- Kebirde kimi manzumelerde ilave zellikler bulunduu sylenebilse de, farkl zelliklerden bahsedilemez. Gazellerinde eitici-retici beyitler olduu gibi, Mesnevsinde de heyecan ve coku dolu beyitler az deildir. Ayrca btn eserlerinin arasnda bilgi, syleyi ve slup asndan var olan beraberlikler ok belirgindir. Sz balarndaki edeb giriler dnda szndeki aklk ve itenlik, konuma diline olan yaknlk Farsa ve Arapa beyitlerinin, ayn zamanda beyitleri arasndaki Trke ve Rumca ifadelerinin ortak zelliidir. Onun iiri, Horasan slubu veya Trkistan tarz diye bilinen Mool ncesi Horasan ve Mvernnehir airlerinin slubunun zelliklerini tamaktadr. Ancak kelime ve cmle yaplar itibariyle Horasan slubunun zellikleri Mevlnnn iirinde ne ksa da baz dil zellikleriyle muhteva ve anlam zenginlii bakmndan Irak slubuyla bulutuu noktalar da vardr.

Mevlnnn Edeb Kiilii ve Eserleri

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

109

Mevlnnn iiri, genel slup zelliklerinin yannda kendine ait hususiyetlere de sahiptir. Onun airlik amacyla iir sylemedii, iirine zen gsterip beyitlerini sslemedii, vezin ve kafiyeye taklp kalmad aratrmaclarca hep sylenegelmitir. O, ok iyi bildii edeb gelenei de pek nemsememitir. Kullanlmayan baz szck ve tabirler onun iirinde yer bulmutur. iirin, kafiyenin ve veznin kaytlarndan rahatsz olduunu, kendisi dile getirmitir. Hatta kendi ifadesiyle filozof da deildir, air de. Ancak btn bunlara ramen ve bunlarla birlikte onun iiri akla, cokunlukla, iiriyetle, fikirle, hikmet ve irfanla i ie benzersiz bir iirdir. Mevlnnn en nemli iki eseri, her ikisi de manzum olarak yazlan Mesnev (=Mesnev-i Manev) ile Divan- Kebiridir. Bunlarn dnda kalanlar ise bakalar tarafndan derlenen mensur eserlerdir. 1. Divan- Kebir: Mevln, hemen tamam gazel, terc ve rubailerden oluan Divan- Kebir, dier adyla Klliyt- emste zellikle ilah akn, gnl derdini, tasavvuf konularn yannda sabr, hogr, insanlara iyilik etmek ve yardmda bulunmay, mazmun ve remizlerle iirin imknlarn kullanarak anlatmtr. Ayrca mecaz aka da yer verilen rbalerde gerek ilh gerekse mecaz ak, tebih, istiare ve sembollerle anlatlmaktadr. Divan- Kebir, duygu ykl ve olduka hacimli bir eser olup iinde yer alan iirlerin byk bir ksm ems-i Tebrizye duyulan sevginin ve hasretin terennmdr. Ayrca Selahaddin-i Zerkub ve Hsmeddin elebi iin sylenmi iirler de bulunmaktadr. Bu iirler iinde rbaler dikkat ekmektedir. Yer yer Mesnevde olduu gibi retici ve eitici beyitler de ieren gazellerini, 50yi akn farkl vezinde sylemitir. stn bir ahenge ve musikiye sahip olan gazelleri, bugn btn dnyada anlam zenginlii ve derinliiyle ilgi oda olmaktadr. Mahlas yerinde Tebrizli emsin adnn birka ekilde ems, ems-i Tebriz (ems-i Tebriz, emsl-Hakk- Tebriz) vb. bulunmas nedeniyle bu eser iin daha ok Divan- ems-i Tebrz ad kullanlmaktadr. Krk bin civarnda beyitten oluan ve eitli yazma nshalar bulunan eserin ilk tenkitli yaym, B. Furznfer tarafndan Klliyt-i ems y Divan- Kebir adyla yaplmtr. Deiik dillerde yaplm evirileri bulunan Divan- Kebir, Mithat Bahari ve Abdlbaki Glpnarl tarafndan Trkeye evrilmitir (Mithat Bahari, Divan- Kebirden Seme iirler, stanbul 1959; Abdlbaki Glpnarl, Divan- Kebir Tercemesi, 5 cilt, stanbul 1957-1960). Divan- Kebirin bat dillerine yaplm evirileri arasnda en tannm olan Nicholsonun yapt eviridir (R. A. Nicholson, Selected Poems From the Divan Shamsi Tebriz (edited and translated with an itroduction, notes and appendices), Cambridge 1898). Divan- Kebirden bir gazel Gel, birbirimizin kymetini bilelim, sonra anszn birbirimizden ayr kalmayalm. Mademki inanl kii inanl kiinin aynasdr, niin aynamzdan yz eviriyoruz. Asil cmert kiiler dostlara canlarn feda ettiler. ekitirmeyi brak. Biz de insanz. Kul ezu ve Kul Huvellahuyu birbirimizin sevgisine niin dua diye okumuyoruz. Kt niyetler dostluu karartr. Niin onlar gnlden kovmuyoruz. ldmde beni hoa anacaksn, niin ly severiz de diriye dmanz. Mademki lmden sonra bar yapacaksn, niin mr boyu senin zntnle sknt iindeyiz. imdi ldm kabul et, bar yap, anla. nk biz barta ller gibiyiz. Mademki mezarmn zerini peceksin, yanam p, imdi ayn zellikteyiz. Ey gnl, l gibi sus! Bu dilden dolay benlikle itham edilmekteyiz. Mevlndan bir rba Dostuyla ho geinen dostsuz kalmaz. Mteriyle iyi anlaan iflas etmez. Ay geceden rkmedii iin byle parlak kald. Gl de dikenle uyutuu iin bu kokuyu elde etti.

110

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

2. Mesnev: Anadoluda asrlar boyunca birlikte okunan Farsa nemli birka kitaptan biri, Mevlnnn Mesnevsidir. Trkeye ok sayda evirisi yaplan ve erhler yazlan Mesnevyi ezberleyip icazet aldktan sonra dinleyicilere okuyup aklayan kiilere Mesnevhn (Mesnevi okuyan) unvan verilmitir. Mesnev, Mevlnnn srda Hsmeddin elebinin srarlar zerine yazlmtr. Hsmeddin elebinin bir eser yazma istei zerine Mevln eserin ilk on sekiz beytini kendisi yazm, daha sonra o sylemi ve Hsmeddin elebi yazmtr. Alt defter/cilt ve yaklak yirmi drt bin beyit civarnda olan Mesnevye hatimeyi (=sonucu) Sultan Veled yazmtr(Bkz. K. Yavuz: Cevdet Paann Abidin Paaya Yazd Mektup, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, S. 26-27, 1986, s. 441.). Mevln ikinci defterin ilk beyitlerinde bu deftere 13 Mays 1264 gn balandn aka ifade etmektedir. Mevln tarafndan Hsm-nme ad ile de anlan bu eser, tarikata mensup olanlar (mritleri) ve acemileri irat etmek ve toplumun eitimi iin yazlmtr. Mevln, bilgilendirici ve retici bir yol izledii, din ve tasavvuf bilgileri, yaad yllara kadar hayata geen anlay ve tavrlar konu edindii, zellikle hayatnn son on be ylnn rn olan Mesnevisi ile asrlar boyu nc ve klavuz kabul edilmitir. Mevlnnn Mesnevsi ile Divan arasnda benzerlikler de vardr. Abdlbaki Glpnarlnn tespitlerine gre baz gazelleri Mesnevdeki hikyelerin zeti durumundadr. Ayrca anlatm asndan Mesnev didaktik olmasna ramen lirizm yn de bulunan bir eserdir. Kaynak olarak Kuran ve hadislere dayanan Mesnevde konunun geliine gre Kelle ve Dimneden, Mantkut-Tayrdan hikyelere yer verilmi, Hakm Sennin HadkatlHakkasndan da yararlanlmtr. Mevln hikyelerini dorudan deil, baka hikyelerle zincirleme olarak, i ie bir ekilde anlatr. Bylece konu iinde konuyu, hikye iinde hikyeyi devam ettirerek sonuca en iyi ekilde ular. Bu anlatm tarz baka airlerde grlmez. Eserin dzenine, dilin kullanlna ve nazmn temizliine fazla nem verilmemi olmas, ekilcilikten ve sanat dncesinden tamamyla uzak kalndna iarettir. Trk edebiyatnda Mesnev kadar baka bir eser etkili olmamtr. Hatta Mevlnnn lmnden 44 yl sonra Glehr Mesneviden hikyeler alarak tercme ve erh etmitir. Deiik zamanlarda gerek blmler halinde gerekse btn olarak, Mesnevnin Trke, Farsa ve Arapa tercme ve erhleri yaplm, eitli dillere evrilmitir. Kendinden sonra dinahlk konularda yazlan ok sayda eseri etkileyip onlara kaynaklk etmi olan Mesnev, yzyllar boyu Mevlev tekkelerinde okutulmutur. Osmanl dneminde Mesnevnin tamamn tercme veya erh edenler; Srr (l. 1562), Sd (16. yy.), em (l. 1600den sonra), smail Rsh Dede (Ankarav) (l. 1631), Ysuf Dede (l. 1669), Nahf (l. 1738), kir Mehmed (l. 1836), Mehmed Murd (l. 1847)dr. Srrnin olduka hacimli olan erhi, Farsa; Ysuf Dedenin Ankaravden zetleyerek yapt erh, Arapa; dierleri Trkedir. Nahf ve kir Mehmedin eserleri, manzum tercmedir. Mesnevnin bir ksmnn -zellikle birinci cildinin (=defterinin)- ok sayda tercme ve erhi yaplmtr. Sultan II. Murad devri airerinden olan Mun bunlarn banda gelir. Mesnevye yaplan manzum, mensur pek ok eviri ve erhler ile Mevlnnn dier eserleriyle ilgili yaplan almalar, Trk tasavvuf edebiyatnn fikr ynden ilenmesinde, dil ve edebiyatn geliip zenginlemesinde nemli katk salamlardr. Mesnev btn dnyada ok ilgi toplam ve zerinde asrlar boyu tespiti neredeyse imknsz sayda erh, tercme, seme, konulara gre tasnif ve szlk almalar yaplmtr. 280i bulan t amal hikyeleri de birok almaya konu olmutur. Mesnevde Farsa beyitlerin arasnda yzlerce Arapa beyit de bulunmaktadr.

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

111

Mesnevnin ilk 18 beytinin gnmz Trkesi ile dzyazya evirisi Dinle, bu ney nasl ikyet ediyor; ayrlklar nasl anlatyor:
Beni kamlktan kestiklerinden beri feryadmla kadn erkek -herkes- alad. zlem derdini anlatmak iin, ayrlktan para para olmu sine istiyorum. Vatanndan ayr kalan, tekrar kavuma ann arar. Ben her toplulukta aladm, iyilere ve ktlere e oldum. Herkes kendi dncesine gre bana arkada oldu, iimdeki srlar aratrmad. Srrm alaymdan ayr deil, fakat gz ve kulan bu aydnl yok. Beden ruhtan, ruh bedenden ayr deil; ancak bedenin ruhu grmesine izin verilmemitir. Bu neyin sesi atetir, hava deil. Bu atee sahip olmayan, yok olsun. Neye den, ak ateidir. Meye den de ak cokunluudur. Ney, dostundan ayrlann arkadadr. Perdeleri, bizim karanlk perdelerimizi yrtt. Ney gibi zehir ve panzehiri kim grd? Kim ney gibi dost ve istekli grd? Ney ok strapl yolu anlatyor; Mecnnun ak hikyelerini anlatyor. Bu anlayn srda, idraksizdir ancak. Dilin mterisi, kulaktr ancak. Kederimizde gnler vakitsiz oldu. Gnler, yanlarla yolda oldu. Gnler giderse gitsin, korku yok. Sen kal. Ey, kendisi gibi pk bulunmayan! Balktan bakas suya doyar. Rzksz olann gn uzar. Olgunun hlini, ham kii anlamaz. yleyse sz ksa olmal, vesselm.

Mesnevden bir hikye Drt Hintli bir camiye girdi, namaz iin rku ve secde ettiler.
Her biri bir niyetle tekbir alarak acizlik ve dert hliyle namaza balad. Mezzin geldi. Birinin azndan Ey mezzin! Ezan okudun mu? Vakit var m? diye bir sz kt. Dier bir Hintli istekle Hey! Konutun ve namazn bozuldu dedi. ncs, ikinciye Ey amca! Onu niin knyorsun? Kendine syle dedi. Drdncs Elhamdlillah; ben, o gibi kuyuya dmedim dedi. Neticede drdnn de namaz bozuldu; ayp syleyenler, yollarn daha ok kaybetti. Kendi aybn gren cana ne mutlu! Ayp syleyen, ayb kendine satn alr... Banda on yara varsa, merhemini kendine kullanman gerekir... Ayn ayp sende yoksa emin olma; o ayp sende de grlebilir... Ey benim gzelim! Sakaln bitmemise, enesinde sakal kmayan bakasn yerme.

3. Fhi M Fh: Onun iindeki odur veya yorumla, ne varsa onda var anlamna gelen bu eserde, Mevlnnn baz sohbetleri srasnda sorulan sorulara verdii cevaplara; tasavvuf, din, ahlak ve felsefe ile ilgili grlerini anlatt, dnya, insan ve iir anlayndan sz ettii konumalarna yer verilmitir. Bu eser de, dier eserlerinin ounda olduu gibi Sultan Veled ve ona bal kimseler tarafndan tutulan notlar olup vkt (=ders notlar) trnn Anadoludaki ilk rneidir. Syleni zamanlar belli olmayan eserin blmleri, yazmalar ve yaymlarda biraz farkllk arz etse de birbirine yakndr. Fhi m fh Mevlnnn dier eserlerinden, babasnn Marifinden ve Tebrizli emsin Makltndan izler tamaktadr. Fhi M Fhin Meliha Tarkhya (Anbarcolu) ve Abdlbaki Glpnarl tarafndan yaplm iki Trke evirisi bulunmaktadr (Meliha lker Tarkhya, Fihi-ma-fih Tercmesi, stanbul 1954; Abdlbaki Glpnarl, Fihi Ma Fih, stanbul 1959). 4. Meclis-i Seba: Mevlnnn yedi vaaznn yakn evresi tarafndan kaydedilip bir araya getirilmesiyle meydana gelen bir eserdir. Her vaazda ele alnan bir hadis, eitli rnekler ve hikyelerle aklanmtr. Mevlnnn bu eseri, gerek slup ve gerekse konular ynnden dier eserleriyle benzerlik ve btnlk tamaktadr. Eserde Divan- Kebirden

112

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

ve Mesnevden beyitler de bulunmaktadr. Bu eser, Ahmed Remzi Akyrek tarafndan metin ve Trke evirisiyle birlikte yaymlanmtr (Ahmed Remzi Akyrek, Anadolu Selukileri Mevlevi Betikleri I, stanbul 1937). Ayrca Abdlbaki Glpnarlnn yapt Trke evirisi de bulunmaktadr (Abdlbaki Glpnarl, Mecalis-i Seba, Mevlndan Tercme, Konya 1965). 5. Mektbt: Mevlnnn devlet adamlarna, dnemin ileri gelenlerine, dostlarna ve oullarna yazd 150 kadar mektubun toplanmasyla meydana gelen bir eserdir. Mektbt (=mektuplar), yazldklar yllarla ilgili nemli bilgiler iermektedir. Mevlnnn mektuplarnda insanlara t verdii ve onlar hayra tevik ettii grlr. Mevlnya sorulan sorulara cevap olarak yazlan baz mektuplarda din ve ilm konulara da yer verilmitir. Mektuplarda ayet ve hadislerden alntlar yaplarak anlatlan konu delillendirilmitir. Ayrca mektuplarn kimisinde iir ve hikyelere de yer verilerek anlatma bir ekicilik de getirilmitir. 6. Mlemmalar ve Trke iirleri: Mevlnnn bir Trk airi olduunu gsteren bu iirler, baz aratrclar ve ilim adamlar tarafndan zaman zaman yaymlanmlarsa da, Hasibe Mazolu tarafndan topluca yaymlanmtr. Bunlar iinde btn halde ve en uzun olan iir, Ussun var-sa iy gfil aldanmagl zinhr mala ol nesneye ki sen koyup gidersin ol gir kala matla ile balar ve, y ems dile Hakdan hak biz fniyz oldur bk Kamular anun mtak t hod kim ol kimn ola beyti ile sona erer. Mevlnnn ems mahlasn kulland bu iiri, drt mstef iln vezninde yazlm bir musammmat gazel olarak karmza kar. Bu rnee gre, Trk edebiyatnda musammat iir yazan ilk airin de Mevln olduu anlalmaktadr. Mevln ve eserleri ile ilgili geni bilgi iin Abdlbaki Glpnarlnn Mevln Celleddn Hayat, Eserleri, Felsefesi (stanbul: nklp Kitabevi, 1999) adl kitabna bavurabilirsiniz. Mevlnnn Trke iirinden beyitler mstef iln mstef iln mstef iln mstef iln 1. Ussun var-sa iy gfil aldanmagl zinhr mala ol nesneye ki sen koyup gidersin ol gir kala 2. Seni unudur dostlarun olun kzun avratlarun Evvel malun leeler hisb idp kldan kla 3. Klmayalar sana vef bunlar bay ola sen ged Senn uun virmeyeler bir pre etmek yoksula 4. Bir demlige alaalar andan varup paylaalar Seni ukura gmip tz dneler gle gle 5. Ol kim gide uzak yola gerek azk albile Almaz-sa yolda kala irmeye hergiz menzile ... Beyitlerin dz yaz ile dil ii evirisi 1. Ey gfil (insan), akln varsa sakn malna gvenip aldanma, sen dnyadan gidince onlarn hepsi geride kalacak.

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

113

2. (Ey insan, sen ldn zaman), dostlarn, olun, kzn ve hanmn seni unuturlar; nce inceden inceye hesap ederek maln paylarlar. 3. (Artk) bunlar zengin, sen de fakir olursun, sana vefa gstermezler; senin adna hayr iin yoksullara bir para ekmek bile vermezler. 4. Senin iin bir an alarlar, seni mezara gmp abuka gle gle dnerler, sonra gidip hemen (maln) blrler. 5. Uzak yola gidecek kii, yolculuk iin yanna yiyecek almaldr. Yanna azk almadan yola kan kii yolda kalr ve varaca yere ulaamaz.

Mevln dnceleriyle ve sanatyla bilgin, rif ve air kimliklerini buluturmu, dnya deerlerine iltifat etmeyen k bir air kimlii oluturmutur. Mevln gerekte fikirleriyle, iirdeki tercihleriyle ve ayn zamanda az saydaki Trke dizeleri ve ifadeleriyle Anadoludaki Trk iirinin kaynanda nemli bir yer edinmitir. Mevlnnn Trk edebiyatnda nemli bir yeri vardr. Bunu iki maddede ele almak mmkndr: 1. ahs olarak Mevlnann Trk edebiyatndaki yeri. 2. Mesnevsinin Trk edebiyatndaki durumu ve Trk air ve yazarlarn Mesnevyi ele al ekilleri. Trk edebiyatnda Mevlnnn ahsna eserlerinde yer veren pek ok air ve yazar vardr. Mevlny stat ve mrit (=rehber) olarak kabul eden air ve yazarlar, ona olan hrmet ve hayranlklarn sylemekten geri kalmamlardr. Bu sevgi ve hayranln ilkine eyyd sada rastlanr. eyyd sa Ahvl-i Kymet adl mesnevisinde bata Mevln olmak zere Sultan Veled ile rif ve bid elebilere yer vermitir. Bunlarla bilimenin ve birlikte olmann art olduunu, bu sayede ebedilie yol bulunacan dile getirmitir. Yunus Emre ve Glehr de Mevlnya iirlerinde yer vererek onu vmekten geri kalmamlardr. Yine XIV. yzyl airlerinden Elvan elebi, onun hakknda aadaki beyiti sylemi, Ol man denizinn drci Ol vilyet vcdnun burc Kastamonulu z de, Evliylar ulusu kutb- zamn Mevln geldi cihna b-gmn beyti ile zamann nde gelen ahsiyeti olduunu belirtmitir. Kirdeci Ali ve zzetolu gibi dnem airleri tarafndan da Mevlndan iirlerde sz edilererek byklne vurgu yaplmtr. Bunlardan zzetolu; Sen dilersen Mevlnya iresin h Cellddni dah gresin derken; Kirdeci Ali de, Bunu diyen Kirdeci Ali-durur Dnyada Mevlnnun kul-durur

Mevlnnn ve Mesnevsinin Trk Edebiyatndaki Yeri

beytinde Mevlnya gnlden bal olduunu belirtir. Bu durum daha pek ok airde grlr. Mevln ile genlik yllarnda grm olmas muhtemel Yunus Emre (l. 1320) onun adna iirinde yer vermektedir:

114

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

Mevln Hudvendigr bize nazar klal Anun grkl nazar gnlmz aynasdr Glehr, 1317de tamamlad Mantkut-Tayrda yararland Mevlny u ekilde anmaktadr: Grmedik bir er cihndan gitmedi Ol Celleddn cihndan gitmedi Yazcolu Mehmed (l. 1451) Anadoluda halk arasnda en ok okunan kitaplardan nl eseri Muhammediyede (yazl 1449) Mevlnnn Mesnevsinin, tiyak derdini anlatmak iin, ayrlktan para para olmu sine istiyorum. anlamndaki 3. beytini dizelerine yle aktarmtr: Gnl bir sne ister kim firk odna yanmdur Ki erha erha olmdur yanup derd-i dilrdan Ki t erh-i firk idem beyn- itiyk idem Ki vasf- ihtirk idem deglse seng-i hrdan Hdy (l. 1480) ise, Ey dil istersen eer kmil ola noksnun Secdegh it eiin Hazret-i Mevlnnun Sdk ile slik olan silk-i Celleddne bhesiz vsl olur rahmetine Rahmnun diyerek Mevlnnn yce bir kii olduuna iaret eder. Osmanl dneminda daha pek ok airin Mevlny okuyup rnek aldklar aktr. Bu durum hemen btn airler iin geerlidir. airlerin Mevlndan ve eserlerinden etkilendiini gsteren btn beyitleri burada vermek mmkn olamayaca iin sadece Ahmed Paa (l. 1492), Bk (l. 1600) ve eyhulislm Yahydan (l. 1644) aldmz birka beyti aada rnek olarak veriyoruz. Bk, ak meydannda Hazret-i Mevlny ve Mevlevleri grmektedir: Arsa-i akda gr Hazret-i Mevlny Turmayup dahi dner stine yoldalar Ahmed Paa ve eyhlislm Yahy nn dilinde ney ve neyistan; nledrdi gkleri feryd gnlm nynun Ne neyistndan kesildgin eger if klam Ney gibi bir k- demsz buldum kendme Srr- ak sylerem hem-rz buldum kendme Sarr-i b- cennetdr nev-y ny uka Sem itsn sad-y feth iridi cn- mtka (Ahmed Paa) (eyhlislm Yahy) (eyhlislm Yahy)

Osmanl limlerinin de Mevlnya ilgisi byk olmutur. rnek olarak Osmanlnn ilk eyhlislm kabul edilen Molla Fenr (.834/1431), erhu Dbcetil-Mesnev adl risalesiyle Mesnevnin nszn Arapa olarak erh etmi, Mevlny ycelterek anmtr. nl bilginlerden eyhlislam Kemalpaazde (.1534) de Mevlnnn adn anarak veya anmayarak eserlerinde Mevlnnn iirlerinden alntlar yapm, ondan yararlanmtr. nl kazasker ve bilginlerden Takprzde Ismeddn Efendi (l. 1561) ve onun Arapa

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

115

eserini ilavelerle Trkeye tercme eden olu Kemleddn Efendi (l. 1621) de, bilimler hakknda bilgi veren Mevztul-ulm isimli eserde Mevlny Hanefi mezhebinin kendisiyle ereflendii ve aydnland byk bilginlerden ve deerli eyhlerden biri, Konyal Hazret-i Mevln Celleddndir diyerek tantmaktadr. Trk edebiyatnn byk airleri Nef ve eyh Glibe gelinceye kadar ok sayda air Mevlnya iirlerinde yer verirler ve onu vmekten geri kalmazlar. Ayn durum halk edebiyat iinde yer alan airlerde de grlr. Yukarda adlar geen airlerin bir blm dorudan doruya iirlerinde Mevlnya yer verirken, bazlar da eserlerine, bilhassa Mesnevisine ynelmilerdir. Bu airler, Trk edebiyatnn devirlerine gre, nde gelen simalardr. Bunlardan biri olan Glehr, Mantkut-Tayr adl eserinde Mesneviden be hikye tercme ederek erhini yapmtr. Yine XIV. yzyl airi k Paa Garb-nmesindeki para bulan Trk, Arap, Fars ve Ermeninin bulduklar para ile zm almak istemelerini anlatt hikyelerini Mesnevden almtr. Buna benzer durumlar baka airlerde de grlmektedir. Bunun yannda Mesneviyi geni bir ekilde ele alp tercme ve erh eden airler de vardr. Bunlarn ilki Sultan II. Murat devri airlerinden olan Mundir. Mun, Mesnevnin birinci cildinin tamamn tercme ve erh etmitir. Mesnevnin hemen her yzylda Trke tercme edilmesi ve erhinin yaplmas gnmze kadar devam etmitir. Bu durum, Anadoludaki Trk edebiyatnn gelimesinde ve ekillenmesinde Mevln ve eserlerinin balca kaynaklardan biri olduunu gstermektedir. Mevlnya bal olan, Mevlev sfatn kullanan ahsiyetler yannda Mevlny sevip sayan pek ok kiinin kendileri veya iirleriyle ilgili eserler kaleme alnmtr. rnek olarak Mevlev airleri bir arada tantmak iin XVIII. asrda Skb Dede (l. 1732), Sefne-i Mevlevye; Esrr Dede (l. 1796) Tezkire-i uar-y Mevlevye adl kitaplar kaleme almtr. Yakn yllarda Farsa Mekteb-i Mevlevye ve Trke Mevleviyne gibi eserler ile Mevln iirleri antolojileri yaymlanmtr. Anadoluda Mevln sevgisi ve hrmetiyle yazlan iirler, binlerle ifade edilecek saydadr. Bu tr iirleri bir araya getirmeye alanlar da olmutur. Asl ad Mecmua-i Medyih-i Mevln olan hacimli bir eser, Osmanl iirinde Mevln vgleri ve Mevlevlik Unsurlar adyla 2009 ylnda yaymlanmtr. Mecmuay hazrlayan Vsf Efendi hakknda bilgi hemen yok gibidir. 1898 ylnda hayatta olduu anlalan Vsf Efendi, bu mecmuada 600 civarnda iiri bir araya toplamtr. Mevln Celleddn-i Rmnin ve Mesnevsinin Trk edebiyatndaki nemi hakknda bilgi veriniz.

SULTAN VELED

Mevlnnn byk olu olan Sultan Veled, 1226 ylnda Lrendede (=Karaman) domutur. ocukluunun ilk yllarn dedesi Baheddn Veled ile birlikte geiren Sultan Veled, ilk eitimini babasndan almtr. Konyada ve amda eitli limlerden, zellikle babasndan medrese ilimlerini rendii gibi, Seyyid Burhneddin Tirmiz, ems-i Tebriz, Hsmeddin elebiye kadar birok byk sfyle ve zamann limleri ve airleriyle srekli mnasebetlerde bulunarak ilim ve slk ynnden ykselmitir. Onun yetimesinde, inan ve duyu tarz ile dncelerenin ekillenmesinde babasnn byk bir etkisi vardr. Sultan Veled, eserlerini Farsa yazmakla birlikte epeyce Trke iirleri de bulunmaktadr. Bu adan O, Ahmed Fakh ile birlikte, Anadolu Trk edebiyatnda bir nc durumundadr. Sultan Veledin sistemli bir tarikat haline getirdii Mevlevlik, Anadolu Trklnn yetitirilmesinde ve terbiye edilmesinde nemli rol oynam, Mevlev derghlar bir okul gibi halkn aydnlatlmasnda byk hizmetler grmtr. Tarikatn ilk eyhi de Hsmeddin elebi olmu, 1284 ylnda vefat etmesi ile yerine Sultan Veled gemitir.

116

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

Mevlevilik zamanla yaylm, Bursa ve Edirne bata olmak zere, Osmanl devleti iinde itibar grerek gelimi, hatta padiahlarn da ilgisini, yardmn ve desteini grmtr. 1312 tarihinde vefat eden Sultan Veled, az da olsa, gerek manada Trke gazel yazan ilk airdir. lk olmas bakmndan baz aksaklklar bulunsa da bu iirler edeb ynden nemlidir. O gazellerinde daha ziyade babasnn etkisi altnda, topluma hitap eder. Sultan Veledin Farsa yazd bilinen be eseri bulunmaktadr. Divandan baka btidnme, Rebb-nme, ntih-nme mesnevileri ile nesir olarak yazd Marif adl eseri vardr. Manzum eserlerinin toplam beyit says 30.000e ulaan Sultan Veledin devrinde veld (=ok eser veren) bir air olduu grlr. 1. Divan: Beyit says yaklak 12700 olan, kaside, gazel, terci-bend ve rba gibi eitli nazm ekilleri yer alan bu byk eserde otuza yakn vezin kullanlmtr. Divann gazeller blmnde Trke-Farsa-Rumca yazlm mlemma manzumeler de bulunmaktadr. iirler vezinlere ayrlarak alfabetik bir srada yazlmtr. Divandaki Trke beyitleri Veled elebi ile Feridun Nafiz Uzluk tarafndan yaymlanmtr (Veled elebi (zbudak), Divan- Trki-i Sultan Veled, stanbul 1925; Feridun Nafiz Uzluk, Divan- Sultan Veled, stanbul 1941). Mecdut Mansurolu ise daha sonra Divan ve mesnevilerde yer alan Trke iirlerin tamamn ekledii bir inceleme blmyle tekrar yaymlamtr (Mecdut Mansurolu, Sultan Veledin Trke Manzumeleri, stanbul 1958). Sultan Veledin Trke bir gazeli mefln mefln feln 1. Sinn yzn gnedr yoksa aydur Canum ald gzn dak ne aydur 2. Binm iki gzm bilgil canumsn Bini cansuz koyasn sen bu keydr 3. Gzmden kma kim bu yir sinndr Binm gzm sana yah sarydur 4. Ne okdur bu ne ok kim degdi sinden Binm boyum snydi imdi yaydur 5. Tem n ber gel kim gresin Nite gzm ya rmak u aydur 6. Sinn boyun bu dadan ad gedi Cihn imdi yznden yaz u yaydur 7. Bu gn kun odndan ss alduh Bize kayu degl ger kar u kaydur 8. Bana her gice sinden yz bin ass Binm her gn im sinden kolaydur 9. Veled yohsuld sensz bu cihnda Seni buld bu kezden beg baydur Gazelin dz yaz ile dil ii evirisi 1. Senin gzn gne mi yoksa ay mdr? Gzn canm ald, daha neler sylemektedir? 2. Benim iki gzm gibi (deerli) olan, bil ki sen canmsn. Beni eer cansz koyarsan, beni benden alrsan bu benim iin ok iyidir. 3. Sen hi gzmden gitme, daima gzmn nnde dur; gzm senin iin ok gzel bir saraydr. 4. Senin baklarndan (saplanan) bu ok, nasl bir oktur; bu yzden sng (mzrak) eklindeki boyum yay gibi (iki bklm) oldu.

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

117

5. Beni grmek iin yakna gel de, gzyamn nasl rmak ve ay gibi aktna bak. 6. Senin boyun bu da ap geti. lem senin yznden imdi bahar ve yaz mevsimini yaamaktadr. 7. Bugn ak ateinden scaklk aldk. ster kar isterse yamur olsun bizim iin endie edecek bir durum yoktur. 8. Bana senden her gece yzbin fayda dokunmaktadr. Sen olduun srece benim her iim kolaydr. 9. Veled, sensiz bu cihanda yoksul (fakir) bir kimseydi. Bu sefer seni bulduu, sana kavutuu iin be ve zengindir. 2. btid-nme: Sultan Veledin 1291 ylnda yazd ilk mesnevisi olan ve 8760 beyitten oluan bu eserde 76 Trke beyit bulunmaktadr. Feiltn mefiln feiln vezninde yazlan eserin kayna Mesnevdir. Sultan Veled bu eserinde, insann kendisini bilmesini tledii gibi, lmeden nce lmeyi, lmszle ulamak iin Tanrya balanmay, ak ateiyle pimeyi ve nefsin ktlklerden nasl arnmas gerektiini anlatr. Bunlar yapabilmek iin de bir mride (=rehbere) ihtiya olduunu belirtir. lk basks Tahranda Velednme adyla 1936da yaplm olan bu mesnevi, Abdlbaki Glpnarl tarafndan Trkeye evrilmitir (Sultan Veled, btid-nme, ev. Abdlbaki Glpnarl, Ankara 1976). btid-nmeden Trke beyitler feiltn mefln feiln (filtn mefln fln) 1. Bu hadsi buyurd Peygamber Kank kii ki dirligin ister 2. Kendzinden gerek kim evvel le Dirlign manisin lp bula 3. lmedin tiz ln aun gge Kim sizi ay ile gne ge 4. Ol kim ldi lmsz ol kald Uma bu cihnda nakd ald 5. Kim lrse bu gn diri ola Ol kim lmez yarn yavuz ola Beyitlerin dz yaz ile dil ii evirisi 1. Peygamber, ebed hayat, sonsuz yaamay isteyen kii iin bu hadsi syledi. 2. O kii lmeden nce lmeli (leceini dnmeli), bylece lerek ebed hayatn hikmetini anlamal. 3. Haydi lmeden nce hemen lp gklere ykselin de sizi ay ve gne vsn.. 4. Bu ekilde benliini ldren kii, lmsz oldu ve cenneti bu dnyada satn ald. 5. Kim bugn lrse, sonsuz hayata kavuur, zaten imdi lmeyen yarn kt olacak. 3. Rebb-nme: 8000 beyit olan ve 1300-1301 ylnda yazlan bu eser, Mesnev vezni (=filtn filtn filn) ve etkisi ile yazlmtr. btid-nme ile hemen hemen ayn konular ilenen eserin ondan fark, burada Mevln hakknda geni bilgi verilmesidir. Sultan Veled bu eserinde Tanrya ulama yollarndan, aktan ve dnyann Hakka dost olunmas iin yaratldndan bahseder ve babasnn byklne, deerine iaret eder. Eserde 162 Trke beyit bulunmaktadr.

118

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

Rebb-nmeden Trke beyitler filtn filtn filn 1. Mevlndur evliy kutb biln Ne kim ol buyurdsa an klun 2. Tanrdan rahmetdr anun szleri Krler okrsa ala gzleri 3. Kang kii kim bu szden yol vara Tanr anun mzdini bana vire 4. Yok idi mlum davarum kim virem Dostln ml ile bell gsterem 5. Ml kim Tanr bana virdi budur Kim bu ml isteye ol usludur Beyitlerin dz yaz ile dil ii evirisi
1. Evliyann kutbu (=ulusu) Mevlndr, bunu iyi bilin (ve) o ne buyurduysa onu yapn. 2. Onun szleri Tanrdan rahmettir. Krler okursa gzleri alr. 3. Hangi kii bu szden hareket ederek doru yola giderse, Tanr onun karln bana versin. 4. Malm ve davarm yok ki vereyim (de) dostluumu mal ile belli edeyim. 5. Tanrnn bana verdii mal budur (ve) bu mal isteyen akll kiidir.

4. ntih-nme: 8300 beyiti bulan bu eser Sultan Veledin nc mesnevisidir. Bu da Mesnev vezni ile yazlm byk bir t kitabdr. Eserde, Hak yolcularnn uyank olmalar, eytana ve nefse uymamalar anlatlr. ntih-nme, Muhy tarafndan XIV. yzylda ayn vezinle Mesnev-i Veled adyla Trke manzum olarak tercme edilmitir. Muhy bu eserinde din ve tasavvuf konular ele almasnn yannda, bata ems ile Mevln mnasebeti ve Mevlnnn dier sohbet arkadalarna yer vermitir. 5. Marif: Farsa mensur bir eser olup, elli alt blmden meydana gelmitir. Eserde Sen ve Mevlndan iirlere de yer verilmitir. Sultan Veledin din, ahlk tlerinin yer ald bu eseri, Meliha Tarkhya (Anbarcolu) tarafndan Trkeye evrilerek yaymlanmtr (Sultan Veled, Marif, ev. Meliha Tarkhya, Ankara 1949). 6. Trke iirleri: Divanda 129, btid-nmede 76 ve Rebb-nmede 162 beyit olmak zere 367 beyiti bulan bu iirler bir araya getirildiinde Ahmed Fakhin Kitbu Evsf Mescidi-erfesi byklnde bir eser olabilecek niteliktedir. Bu iirler, devrinin dil zelliklerini yanstmas ve Sultan Veledin Trk edebiyat iindeki yerini de tayin etmesi ynnden nemlidir. Divan ve mesnevilerde yer alan bu iirlerin tamamn Mecdut Mansurolu, bir dil incelemesi ile szln de vererek yaymlamtr (Mecdut Mansurolu, Sultan Veledin Trke Manzumeleri, stanbul 1958).

AHMED FAKH

Yaplan aratrmalara ve eitli grlere gre Trk edebiyatnda birka Ahmed Fakh ad ile karlamaktayz. Bunlarn birincisi Konyada yaayan ve 1221 ylnda vefat eden Hoca Fakh veya Fakh Ahmeddir. kincisi 1251 ylnda len ve Baheddn Veledin rencisi olan Ahmed Fakhtir. kinci Ahmed Fakhin hayat, Mevlnnn hayat ile paralellik gsterir. Fuad Kprl, Mecdut Mansurolu ve Hasibe Mazolu, arh-nmenin airi olarak bunu gsterirler. Menkbl-rifn adl eserin yazar olan Eflk bu iki ahs birbirine kartrarak ikincisini, birinci Ahmed Fakh gibi gstermitir. 1251 ylnda len Ah-

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

119

med Fakh iin torunu Seyyid Ahmed 1288 ylnda ayrca bir de trbe yaptrmtr. te Eflknin bahsettii Ahmed Fakh bu olmaldr. Tasavvuf yn bulunan ve slam ilimlere sahip bu air iin Yunus Emre bir iirinde yer alan aadaki beyitte, Ahmed Fakh Kutbuddin Sultan Seyyid Necmddin Mevln Cellddin ol kutb- cihn kan eklinde yer vermekte ve ona Kutbuddin demektedir. Ancak bunlardan baka XIV. yzylda yaam olan nc (Karamanl) Ahmed Fakh ile ne zaman ld bilinmeyen ve Akehir (Konya)de mezar ta bulunan drdnc Fakh Ahmed de bulunmaktadr. Son aratrmalar arh-nme ve Mescidi-erfenin, dil zellikleri ynnden XIV. yzylda Karamanl Ahmed Fakh tarafndan yazlm olabileceini gstermekle birlikte, imdilik bu konu, baka belgelere muhta olup tam olarak aydnlatlm deildir. Edebiyat tarihleri ile farkl kaynaklarda verilen birbirinin benzeri bilgilere gre, Horasanda doan Hoca Ahmed Fakh, Konyaya gelerek Mevlnnn babas Baheddn Veledden fkh dersleri alm, bundan dolay kendisine Fakh denmitir. Hac iin Hicaza giden ve Hac dnnde iki ay Kudste kalan Ahmed Fakh, Kitbu Evsf Mescidierfe adl eserinde Hicaz yolculuunu anlatmtr. Kaynaklara gre Ahmed Fakhin arh-nme ile Kitbu Evsf Mescidi-erfeden baka eseri bulunmamaktadr. arh-nme, Eirdirli Hac Kemlin Cmin-Nezir adl nazire mecmuasnda yer alan, kaside nazm ekli ile yazlm 83 beyti elimizde olan eksik bir manzumedir. Cmin-nezirin sonundaki listeye gre 100 beyit olmas gereken eserin son 17 beyti bulunan yaprann eksik olduu anlalmaktadr. Mefln mefln feln vezni ile yazlm olan arh-nme, yzyln dier eserlerinde grld gibi insan kaderi, insanlarn karde olduklar ve Tanrya kulluk iin yaratldklar, felein acmaszl ve dnyann fanilii, lmn gereklii gibi din-tasavvuf konularn ilendii ve insanlarn hayatta olanlardan ibret alarak iyilik yapmalar gibi tlerin verildii, retici yan ne kan bir manzumedir. Yer yer sosyal konulara da temas edilen eserde zellikle Anadoluda 1239 ylndan sonraki kargaa ve blnme zamanlar, insanlarn acmasz davranlar ilenmitir. Ayn durum daha sonra Yunus Emrede de grlmektedir. Cmin-Nezirde arhname-i Ahmed Fakh der b-vef-i Rzgr bal ile verilen bu kasideyi bilim dnyasna ilk defa tantan ve yazar hakknda bilgi vererek yaymlayan Fuad Kprldr (M. Fuad Kprl, Anatolische Dichter in der Seldschukenzeit II., Ahmed Faqh, Krsi Csoma Archivum, II/1-2, 1926, s. 20-38). Daha sonra Mecdut Mansurolu tarafndan dnemin dil zellikleri dikkate alnarak yeni harflerle yaymlanmtr (Ahmed Fakh, arh-nme, yay. Mecdut Mansurolu, stanbul 1956). Kitbu Evsf Mescidi-erfe, Ahmed Fakhin ikinci eseridir. Asl Londra, British Museumda olan bu eser Hasibe Mazolu tarafndan bulunmu ve yaymlanmtr. Tek nsha olan eser 347 beyitlik kk bir mesnevidir. arh-nme gibi mefln mefln feln vezni ile yazlan bu eserde hece vezni ile yazlm drtlkler de bulunmaktadr. Yap bakmndan Kutadgu Bilig ile benzerlik gsteren eser, Trk edebiyatnda yazlm ikinci Trke mesnevidir. Anadolu Trk edebiyatnda ise bir ilk olarak karmza kmaktadr. Kitbu Evsf Mescidi-erfe dil ynnden ak ve sade olup gereki bir anlatma sahiptir. Zaman zaman dnyann geicilii, iyilerle arkada olunmas ve sabrn elden braklmamas gibi tlerle dikkat eken eserde, Peygamberin Medineye hicreti ve ravzas, Hazreti Ebubekir ve Hazreti merin mezarlar, Mekke, Kabeyi tavaf edii, Hacerl-esved ve Haremin zellikleri gibi konulara yer verilmitir. Kubeys Da ile Hra Maarasn anlatan Ahmed Fakh, Kuds, Mescid-i Aksa, Kubbets-sahra, Makam- Halil hakknda bilgi verdikten sonra am ehrinden vgyle sz eder. erik ynnden bir eit seyahatname gibi grnen eseri, hacca dair yazlan ilk Trke mesnevi olarak da deerlendirmek mmkndr.

120

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

arh-nmeden beyitler mefln mefln feln 1. Dirg arhun elinden hezrn Ki klmdur muattal buna krn 2. id imdi bu ahvli i karda n mmetdr biri birine ihvn 3. Yavuz sanmaya karda kardana Hakkatdur bu szm bana inan 4. itdn ise szme kulak dut Gidermegil szmi kulaundan 5. Bilr misin nin geldn cihna Seni kull in yaratd Sultn ... Beyitlerin dz yaz ile dil ii evirisi 1. Bunca ii geersiz (muattal) klan felein elinden binlerce eyvh. 2. Ey karde, imdi bu olup bitenleri (ahvli) iit, zr mmet birbirinin kardeidir. 3. Karde kardei iin kt ey dnmesin. Bu szm gerektir, bana inan. 4. Bu szm iittinse kulak ver de szm aklndan karma. 5. Bu dnyaya niin geldiini biliyor musun? Tanr (sultan) seni kulluk iin yaratt. XIII. yzyln sonu ile XIV. yzyln balarnda yaam olan Yunus Emre (l. 1320) hakknda kitabnzn 7. nitesinde bilgi verilecektir.

DNDII (L-DN) KLSK TRK RNN LK RNEKLER

XIII. yzylda Seluklu saraynda gerek Fars kltr ve edebiyatnn gerekse Bizans saray kltrnn etkisiyle, sultanlar ve emirler arapl ve sazl elence meclisleri kurmulardr. Bu durum, ran edebiyatnn ldn (=din d) zellik tayan ak ve arap iirlerini bilen sekinler snf iin ayn tarz ve mahiyette, tamamyla sanat amacyla yeni Trke iirler yazlmasna sebep olmutur. Anadoluda bu tarz iir yazan airlerin ilki, Seluklular dneminde sarayda bulunduu bilinen Hoca Dehhndir (Kprl, 2003: 291).

HOCA DEHHN

Hayat hakknda fazla bilgi bulunmayan Hoca Dehhn, elde bulunan tek kasidesine gre Anadoluya Horasan blgesinden gelmitir. III. Aleddin Keykubd (1298-1302) devrinde Seluklu saraynda bulunan ve saraydaki meclislere (=elence toplantlarna) katlan Dehhh, Sultan tarafndan Farsa bir Seluklu eh-nmesi yazmakla grevlendirilmise de bu eser bugn elde yoktur. air, Sultan III. Aleddin Keykubda sunduu kasidesinde, Horasana dnmek istediini belirtir. airin, Yz urup tapuna geldi iczet vir ana h Ki yine devletnde ben grem milk-i Horsn beytinde dile getirdii bu isteine ulap ulamadnn yannda nerede, ne zaman ve nasl ld de bilinmemektedir. Dehhnnin Sultan I. Aleddin Keykubd (1221-1237) zamannda yaad da ileri srlmtr. Ancak, Trk iirinin Anadoludaki gelime seyri ile Dehhnnin geni ve zengin anlatma sahip Trkesi dikkatle incelendii zaman bunun mmkn olmad grlr.

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

121

Dehhn, devrinin iir zevki olan ve sanat yn ar basan airlerindendir. iirlerinden iyi bir eitim grd, Farsay ve Fars edebiyatn ok iyi bildii, saray ve zevk airi olduu anlalr. O dn, edeb ve tasavvuf bilgisi yksek bir airdir ancak, onun iirlerinde edeb taraf ar basar. ada airlerden farkl bir yol izleyen ve iirlerinde tasavvufa yer vermeyen Dehhn, yaad zaman elden geldiince zevk ve elence ierisinde geirmekten yana olduunu iirlerinde vurgulamtr. Dehhn, ran iirinin edeb sanatlarn ve mazmunlarn Anadoluda yeni kurulan Trk iirinde kullanmasyla, klsik edebiyatmzda divan iirinin temelini atan air olarak dikkati eker. Trk edebiyatnda ilk defa Trke kaside yazan ve Anadoluda sultanlara ilk kez kaside sunan air Dehhndir. Ayrca bu kaside Seluklu sultanlarna sunulan son kaside olmutur. Arap edebiyatndaki kasidelere benzer planda yazlan bu kaside, bahar anlatan bir nesip ile balar. Bu ilk ksm, on iki beyitten meydana gelir. air on nc beyitten sonra on altnc beyite kadar Sultan III. Aleddini vmtr. On yedinci beyitte sz kendine getirir ve on sekizinci beyitte iirinden bahsederek vnr. On dokuzuncu beyitte de memleketi olan Horasana gitmek iin padiahtan izin ister. Daha sonra padiah ven ve ona dua eden air yirmi drdnc beyitte padiahln din, adalet, yiitlik ve ihsanlarla yaplabileceini belirtir. Yirmi beinci beyitte grd iyilik ve ltuflar dile getirerek, son beyitte sa olduu mddete padiah iin nice defterle divan onun adna yazp dolduracan syler. Dehhnnin mefln mefln mefln mefln vezniyle yazd kasidede fiilleri ok kullanmasndan kaynaklanan hareketli bir slbu vardr. Bu kasidede olduu gibi gazellerinde de ayn hareketli slupla karlarz. Kasidesinde, daha sonraki airlerin iirlerinde yer verdikleri ran kahramanlarndan sz etmeyen Dehhn iin rnek kahraman Hazreti Alidir. Dehhn, Trk edebiyatnda ran kahramanlarna ilk kez iirlerinde yer veren Glehrden bu yn ile ayrlr. Edebiyat dnyasna ilk defa Fuad Kprl tarafndan tantlan Dehhnnin elimizde dokuz gazeli vardr. Bu gazeller ile kasidesi, Mecdut Mansurolu tarafndan yaymlanmtr (stanbul, 1947). Bu yayna gre, Dehhn iirlerinin ilk drdn, mefln mefln mefln mefln, beincisini mefln mefln feln, altncsn mefiln feiltn mefiln feiln, yedincisini mef l mefl mefl feln, sekizincisini mef l filtn mefl filn, dokuz ve onuncusunu ise filtn filtn filtn filn vezni ile yazmtr. iirlerinde ok vezin kullanmas ve Farsa tamlamalara yer vermesi, airin dile ve vezne olan hkimiyetini gstermektedir. Dehhnnin iirlerinde, ekil bakmndan, slam ncesi Trk iirinin zellikleri grlr. iirlerinin ou musammat veya musammata benzer bir ekilde karmza kar. iirlerinde kendine mahsus bir hnerle, kelimeleri seerek yerli yerine koymas, onun ince zevkini gstermesi bakmndan nemlidir. Devrinde kendisine dil yn ile en yakn air Glehrdir. Dehhnnin, Aceb bu derdmn dermn yok m Ya bu sabr itmegn oran yok m beyti ile balayan gazeli ile Glehrye tesir ettii aka grlr. Glehr de eyh-i Sanan Hikyesinde benzer duygular ayn kelimelerle dile getirmitir. Bu syleyi ve ed yn ile grlen etki, Glehrnin Dehhnyi okuduunu gstermektedir. Ak bir dil kullanmasna ramen Hoca Dehhnnin iirlerini anlayabilmek iin belirli bir edeb bilgi ve birikime sahip olmak gerekir. Bugn sadece on iiri bulunsa da eski iirin daha sonra kullanlacak olan unsurlarna bu iirlerinde yer veren Dehhn, az saydaki iirleri ile divan irininin snrlarn izmitir. Trk edebiyatnda tesiri on altnc yzyla kadar devam eden airin baz beyitleri Bkyi, baz beyitleri de Nedmi artrmakta-

122

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

dr. Gazellerini genellikle yedi ve dokuz beyit olarak yazan Dehhnnin, kasidesi de dhil, eldeki iirlerinin toplam beyit says doksan drttr. airin bu kadar iirde, otuzdan fazla Farsa tamlamaya yer vermesi, devri iin dikkat ekici bir durumdur. Hlbuki devrin dier airleri eserlerinde Dehhn gibi yabanc tamlamalara ynelmezler ve Trkeyi tabi hali ile kullanrlar. Hoca Dehhn, her ne kadar iirlerinde Farsa tamlamalar dnemine gre fazla kullanmsa da stn sanat ve akc slbu ile kendini kabul ettirmi bir airdir. XIV. yzyl Anadolu airlerinden Yarcnnin Karamanoullar eh-nmesinde, Dehhnnin Sultan Aleddin Keykubddan Firdevsnin eh-nmesi biiminde bir ehnme yazmas iin emir ald ve bu emir zerine 20.000 beyitlik Farsa bir Seluklu h-nmesi yazd kaytldr. Ancak, bu eser henz ele gememitir. Dehhnnin bir gazeli mefln mefln feln 1. Aceb bu derdmn dermn yok m Ya bu sabr itmegn oran yok m 2. Yanaram mumlayn badan ayaa Nedr bu yanmagun pyn yok m 3. Gler dmen benm aladuuma Aceb ol kfirn mn yok m 4. Delpdr cigermi gamzen ok Ara yrekde gr peykn yok m 5. Su gibi kanum topraa kardun Ne sanursn garbn kan yok m 6. Ceml-i hsnne marr olursn Keml-i hsnnn noksn yok m 7. Begm Dehhnye lmezdin ndin Tapuna irmegn imkn yok m Gazelin dz yaz ile dil ii evirisi 1. Acaba bu derdimin aresi bulunmaz m? Yahut bu sabr etmenin bir ls, bir snr yok mu? 2. Mum gibi batan ayaa yanyorum. Bu nedir? Bu yanmann sonu gelmeyecek mi? 3. Dman benim alamama gler. Acaba o kfirin mn yok mudur? 4. Yan baknn oku (oka benzeyen yan bakn) cierimi deldi. Ara da yrekte temreni olup olmadn bir gr. 5. Kanm su gibi topraa kartrdn. Garibin kan yok mu sanyorsun? 6. Yznn gzellii iin gururlanyorsun, gzelliin bir kusuru yok mu, bu gzelliin bir gn sona ermeyecek mi? 7. Beyim, Dehhn iin lmeden evvel huzuruna kavumasnn, yanna gelmenin imkn yok mudur?

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

123

zet
1

XII-XIII. yzyllarda gelien bat Trk edebiyatnn Trk edebiyat tarihi iindeki yerini belirlemek. Anadolunun Mslman Trklerle balayan tarihinde Trklerin daha nce yaadklar Dou ve Bat Trkistan, Horasan ve ran blgelerinde kazandklar birikimlerin byk yeri vardr. Ayn ekilde Anadolu, Seluklularla yeni kimlik kazanmaya baladnda Trklerin daha nce bulunduklar corafyalarda gelien iir anlay ve zevki de bu yeni vatana tanmtr. Bunlarn yannda Anadolu Seluklu Devletini kuran Trklerin yaz dilinin gelimemi olmas ve edeb geleneklerinin bulunmamas, Seluklu sultanlarnn rann Sasan devri saray geleneini rnek almalar, kimi zaman Arapann kimi zaman da Farsann resm dil olmas, Farsann edeb dil, Arapann da bilim dili olarak kullanlmas sonucu Anadoluda ilk zamanlarda Farsa ve Arapa ok sayda eser yazlmtr. Ancak Anadoluda Trk nfusunun zamanla artmasna bal olarak Trk edebiyat da gelimeye balam, Arapa ve Farsa eserlerin Trkeye evrilmesinin yannda bu dnemde ilk kez Trke eserler de yazlmtr. XII-XIII. yzylda yazlan ilk eserlerin ou Arapa, Farsa ve bu dillerde yazlan eserlerden eviri olsa da, bu dnemde Mevlnnn ve Sultan Veledin Farsa eserlerinde bulunan az sayda Trke beyitler ve iirler, Ahmed Fakh ile Hoca Dehhnnin yazd Trke iirler Anadoluda gelien Trk edebiyatnn nn am, bunlardan sonra Yunus Emre, k Paa ve Glehr baarl eserler vermilerdir. Bu dnemde yazlan az saydaki Trke eserler, Trk edebiyatnn gelimesine zemin hazrlamalar ve nclk etmeleri bakmndan ok nemlidir. XIII. yzylda Anadoluda yaayan air ve yazarlar ile bunlarn eserleriyle ilgili deerlendirmeler yapabilmek. Mevln, Ahmed Fakh, Sultan Veled ve Hoca Dehhn, XIII. yzylda Anadoluda gelien ve bat Trk edebiyat ad ile anlan edebiyata nclk ederek yn veren air ve yazarlardr. Bu yzyln ortalarna doru doan Yunus Emrenin asl verimli dnemi XIV. yzyln balarna rast gelir. Mevln Celleddn-i Rm:1207de Horasann Belh ehrinde doan Mevln, 17 Aralk 1273 tarihinde Konyada lmtr. ems-i Tebriz ile tant1244 ylndan sonra manev ynden byk deiiklik yaayan Mevln, emsin 1247 ylnda Konyadan ayrlmasndan sonra kendisini iire vermitir. emsin has-

retiyle Divan- Kebiri yazan Mevln, eserinde ems ve Hm kelimelerini mahlas olarak kullanmtr. Divan, emse izafeten Divan- ems ad ile de anlmtr. Mevlnnn en nemli iki eseri, her ikisi de manzum olarak yazlan Mesnev (=Mesnev-i Manev) ile Divan- Kebiridir. Fhi M Fh, Meclis-i Seba ve Mektbt ise bakalarnn dzenledii, zellikle rencileri ve sevenleri tarafndan derlenen mensur eserlerdir. Divan- Kebir: Gazel, terc-i bend ve rbalerden oluan Divan- Kebirde (=Klliyt- ems) ilah ak, gnl derdi, sabr, hogr, insanlara iyilik etmek ve yardmda bulunmann nemi gibi konular anlatlmtr. Divan- Kebir, duygu ykl ve olduka hacimli bir eserdir. 40 binden fazla beyitten oluan ve eitli yazma nshalar bulunan eser, deiik dillere de evrilmitir. Divan- Kebir, Mithat Bahari (1959) ve Abdlbaki Glpnarl tarafndan Trkeye evrilmitir (1957-1960). Divan- Kebirin bat dillerine yaplm evirileri arasnda en tannm olan Nicholsonun yapt eviridir (Cambridge, 1898). Mesnev: Mevlnnn bata Kuran ve hadisleri kaynak olarak alp tarikata mensup olanlar (mridleri) ve toplumu eitmek iin yazd bu eserde, konunun geliine gre Kelile ve Dimneden, Mantkut-Tayrdan hikyelere yer verilmitir. Ayrca Hakm Sennin Hadkatl-Hakkasndan da yararlanlmtr. Filtn filtn filn vezniyle yazlan ve yaklak yirmi drt bin beyit olan Mesnevnin hatimesini (=sonucu) Sultan Veled yazmtr. Mesnevnin gerek blmler halinde gerekse btn olarak, Trke, Farsa ve Arapa deiik zamanlarda tercme ve erhleri yaplm, eser eitli dillere evrilmitir. Kendinden sonra din-ahlk konularda yazlan ok sayda eseri etkileyip onlara kaynaklk etmi olan Mesnev, yzyllar boyu Mevlev tekkelerinde okutulmutur. Srr, Sd, em, smail Rsh Dede, Ysuf Dede, Nahf, kir Mehmed ve Mehmed Murd, Mesnevnin tamamn tercme veya erh etmilerdir. Fhi M Fh: Onun iindeki odur veya yorumla, ne varsa onda var anlamna gelen bu eserde, Mevlnnn baz sohbetleri srasnda sorulan sorulara verdii cevaplara; tasavvuf, din, ahlak ve felsefe ile ilgili grlerini anlatt, dnya, insan ve iir anlayndan sz ettii konumalarna yer verilmitir.

124

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

Meclis-i Seba: Mevlnnn yedi vaaznn yakn evresi tarafndan kaydedilip bir araya getirilmesiyle meydana gelen bir eserdir. Eserde Divan- Kebirden ve Mesnevden beyitler de bulunmaktadr. Mektbt: Mevlnnn devlet adamlarna, dnemin ileri gelenlerine, dostlarna ve oullarna yazd 1+50 kadar mektubun toplanmasyla meydana gelen bir eserdir. Mlemmalar ve Trke iirleri: Ayr bir eser halinde olmayan ve Farsa eserleri iinde yer alan bu iirler, baz aratrclar ve ilim adamlar tarafndan zaman zaman yaymlanmsa da, Hasibe Mazolu tarafndan topluca ner edilmitir(2009). Sultan Veled: 1226 ylnda Lrendede (=Karaman) doan Sultan Veled, 1312de vefat etmitir. Mevlevlik, Sultan Veled zamannda tarikat haline gelmi ve zamanla yaylm, Bursa ve Edirne bata olmak zere, Osmanl devleti iinde itibar grerek gelimi, hatta padiahlarn da ilgisini ekmi, yardmn ve desteini grmtr. Sultan Veled, eserlerini Farsa yazmakla birlikte az da olsa Trke beyitlere ve iirlere de yer vermitir. Bu adan o, Ahmed Fakh ile birlikte, Anadoluda balayan Trk edebiyatnda ncdr. Sultan Veledin Farsa manzum olarak yazd Divan, btid-nme, Rebbnme, ntih-nme mesnevileri ile nesir olarak yazd Marif, adl eseri vardr. Manzum eserlerinin toplam beyit says 30.000e ulaan Sultan Veledin devrinde veld (=ok eser veren) bir air olduu grlr. Ahmed Fakh: Horasanda doan Ahmed Fakh, Konyaya gelerek Mevlnnn babas Baheddn Veledden fkh dersleri alm, bundan dolay kendisine Fakh denmitir. Ahmed Fakhin kaynaklarda, arh-nme ile Kitbu Evsf Mescidi-erfe adl iki eseri bulunduu ve 1251de ld belirtilmektedir. Hoca Dehhn: Elde bulunan bir kasidesinden Anadoluya Horasan blgesinden geldii, III. Aleddin Keykubd (1298-1302) devrinde Seluklu saraynda bulunduu ve saraydaki meclislere (=elence toplantlar) katld anlalan Dehhh, Farsay ve Fars edebiyatn ok iyi bilen, dn, edeb ve tasavvuf bilgisi yksek bir saray airidir. iirlerinde tasavvufa yer vermeyen Dehhn, yaad zaman elden geldiince zevk ve elence ierisinde geirmekten yana bir anlaya sahiptir. Bugn elde sadece bir kaside ile dokuz gazeli bulunan Dehhn, ran iirinin edeb sanatlarn ve mazmunlarn Anadoluda yeni kurulan Trk iirinde kullanmasyla, klsik edebiyatmzda divan iirinin temelini atan air olarak dikkati eker.

XIII. yzylda Anadoluda tasavvuf edebiyatnn ortaya k ve yaylma sebepleri ile nemli temsilcilerini sralayabilmek. XIII. yzylda Anadoluda tasavvuf edebiyatnn ortaya k ve yaylmasnn balca sebepleri; a) Seluklular dneminde Anadoluda siyas hkimiyet kurmak iin yaplan srekli savalar, taht kavgalar ve Mool istils sonucunda dzen ve asayiin bozulmasyla yaama gc olduka gleen, uzun sre bar ve huzur yz gremeyen Anadolu halknn snacak bir yer aramas, b) Byle bir ortamda ortaya kan Mevln Celleddn-i Rm, Shreverd, h Evren, Muhyiddn-i Arab ve Sadreddn-i Konev gibi mutasavvf ahsiyetlerin ve Horasandan gelen Yesev dervilerinin din ve tasavvuf grlerini toplumun eitli kesimlerinde anlatmalar ve bu grlerinin yer ald eserler yazmalardr. Bu dnemde eserlerin Arapa ve Farsa yazlmas, bu dilleri bilmeyen Trk halkna dini ve tasavvufu kendi dilleriyle retme ihtiyacn dourmutur. Btn bunlarn sonucunda Anadoluda Trke ile anlatlan bir din ve tasavvuf edebiyat ortaya kmtr. ehirde yetimi aydn tabaka sufileri Farsa iirler sylerken, Anadoluya yaylan Yesev, Hayder ve Bekta dervileri de Trkeyi kullanarak tekke edebiyatnn meydana kmasna nclk etmilerdir. Anadoluda ortaya kan bu din-tasavvuf edebiyatn ilk temsilcileri, Mevln, Sultan Veled ve Yunus Emredir. Mevln, eserlerini Farsa yazmakla birlikte az saydaki Trke iirleri ve mlemmalar ile Trk edebiyatn ynlendirmi, onun meclisinde bulunan Hoca Ahmed Fakh (l. 1252) de Trke iirler sylemeye balamtr. Mevlnnn olu Sultan Veled Trke iir sylemede, babasna gre bir hayli ileri gitmi, onu bu yzyln sonunda Yunus Emre, XIV. yzylda ise Glehr ve k Paa gibi airler izlemitir.

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

125

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Anadoluda ilk alnan yerlerdendir? a. znik b. Kayseri c. Konya d. Alanya e. irvn 2. Bizansllardan 1075-1080 yllar arasnda zniki alp baehir yaparak Anadolu Seluklu devletini kuran sultan aadakilerden hangisidir? a. Sleyman ah b. Alp Arslan c. I. Kl Arslan d. Melikah e. I. Rkneddin Mesud 3. bn Bbnin (l. 1285ten sonra) 1281de tamamlad Seluklu tarih kitabnn ad aadakilerden hangisidir? a. Seluklu eh-nmesi b. Tabsratl-Mbted c. skender-nme d. el-Evmirl-Alye e. htiyrt-i Muzaffer 4. Kni Ahmed b. Mahmd et-Tsnin zzeddn Keykvs (l. 1278-1279) iin yazd manzum eser aadakilerden hangisidir? a. Kelile ve Dimne b. Trh-i l-i Selk c. Bezm Rezm d. Ravzatul-Kttb e. erh-i Kasde-i Tiyye 5. Mevln hakknda yazlan eserlerin ve Mevlevlik kaynaklarnn banda gelen eser ve yazar aadakilerden hangisidir? a. Karaman eh-nmesi - Yrcn b. Menkibul-rifn - Ahmed Eflk c. Risle - Sipehslr d. Ftvvet-nme - Nr e. Bern-Nezir - Mun 6. Aadakilerden hangisi zamanla geliip bat Trk edebiyatnn edeb dili olmutur? a. Harezm Trkesi b. Karahanl Trkesi c. Ouz Trkesi d. Kpak Trkesi e. aatay Trkesi 7. Anadoluda yazlan ilk Trke eser aadakilerden hangisidir? a. Bezm Rezm b. Trh-i l-i Seluk c. Maklt d. Mirsdl-bd e. arh-nme 8. Aadakilerden hangisi Mevlnnn mensur eserlerinden biridir? a. Mektbt b. Divan- Kebir c. Mesnev-i Manev d. btid-nme e. ntih-nme 9. Aadaki airlerden hangisi Mevlnnn Mesnevsini manzum olarak Trke tercme etmitir? a. Ysuf Dede b. em c. Nahf d. Rsh e. Sd 10. Hoca Dehhn ile ilgili aada ifade edilenlerden hangisi dorudur? a. iirlerini hece vezni ile yazmtr. b. iirlerinde slam ncesi Trk iirinin zellikleri grlmez. c. iirlerinde ran kahramanlarna yer veren ilk airdir. d. Bugn elde bulunan iirleri bir kaside ile dokuz gazeldir. e. Mrettep bir divan vardr.

126

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e 2. a 3. d 4. a 5. b 6. c 7. e 8. a 9. c 10. d Yantnz yanl ise Trklerin Anadoluya Gelii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadolu Seluklular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Yazlan lk Farsa Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Yazlan lk Farsa Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Yazlan lk Farsa Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Yazlan lk Trke Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluda Yazlan lk Trke Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mevln Celleddn-i Rm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mevlnnn Eserleri ve Edeb Kiilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hoca Dehhn konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 X. yzyldan itibaren Sirderya, Maverannehir, Harezm ve Horasan blgelerine yerleen Trklerin Ouz boylar, XI. yzylda batya yaptklar g ve aknlarla egemenliklerini Azerbaycan, Irak ve Anadoluya kadar geniletmilerdir. Trkler 1071de kazandklar Malazgirt zaferinden sonra ksa bir srede Bizansllardan zniki alp bakent yaparak Anadolu Seluklu devletini kurmulardr (1075-1080). Anadolu Seluklu Devleti, I. Aleddin Keykubd dneminde (1220-1237), her ynden en yksek seviyeye ulam, ancak I. Aleddin Keykubdn lmnden sonra (1237) devletin ykselii sona ermi ve k dnemi balamtr. Seluklular 1243te Moollarla yaptklar Kseda savanda aldklar yenilgiden sonra Anadoludaki siyas otoritelerini gitgide kaybetmilerdir. Bunun zerine ularda bulunan beylikler Seluklularla ilikilerini keserek bamszlklarn ilan etmeye balamlardr. Bylece Anadoluda beylikler dnemi balam, Sultan II. Mesudun 1308de lmesiyle birlikte Anadolu Seluklu Devleti yklmtr. Anadoluda Seluklulardan itibaren Trk nfusu giderek artm, beylikler dneminde de bu durum devam etmi ve Anadoluda birok ehir Trk kltr ve medeniyetiyle yeni bir ehreye brnmtr. Sra Sizde 2 XIII. yzylda Anadoluda yazlan ilk eserlerin Farsa olmasnn balca sebeplerini yle sralamak mmkndr: a) Anadolu, Seluklularla yeni kimlik kazanmaya baladnda Trklerin daha nce bulunduklar corafyalarda gelien devlet ve divan geleneklerini, kayt ve hesap usulleri, din yneliler, edeb ve mimar tercihleri, iir anlay ve zevkini de bu yeni vatana tamalar, b) Anadolu Seluklu devletinde Farsann zaman zaman resm dil olmas, c) Anadoluya gelen Trkler arasnda hakim dil konumunda olan Ouz lehesinin bu dnemde henz edeb bir dil zellii kazanamam olmas, d) Fars edebiyatnda XI. yzylda eh-nme gibi nemli ve byk bir eserin yazlmas ve XIII. yzylda bu edebiyatn edeb gelenei olan gelimi bir rnek olmas, e) Hakan-i rvn (. 1198), Ferruh-i Sstn, Nizm-i Gencev (. 1212-14?), Muizz-i Semerkand (. 1224-1227 yllarnda), Emr Hsrev-i Dihlev (1253-1324) ve Mevln Celleddn-i Rm (. 1273) gibi Trk asll airlerin Farsa baarl eserler yazmalar doal olarak Anadoluda bu dilde eserlerin yazlmasn ve ilgi grmesini salamtr.

5. nite - XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk

127

Sra Sizde 3 Mevln fikirleriyle, iirdeki tercihleriyle ve ayn zamanda az saydaki Trke dizeleri ve ifadeleriyle Anadoludaki Trk iirinin kaynanda nemli bir yer edinmitir. Mevlnnn Trk edebiyatndaki yeri ve nemini iki madde halinde ifade etmek mmkndr: 1. ahs olarak Mevlnann Trk edebiyatndaki yeri ve nemi. 2. Mesnevsinin Trk edebiyatndaki durumu ve Trk air ve yazarlarn Mesnevyi ele al ekilleri. Trk edebiyatnda pek ok air ve yazar, Mevlny stat ve mrit olarak kabul ederek eserlerinde ahsna yer vermiler, ona olan hrmet ve hayranlklarn sylemekten geri kalmamlardr. Bu airlerin banda eyyd sa, Yunus Emre, Glehr, Kirdeci Ali, zzetolu ve Elvan elebi gibi Mevln ile ayn veya yakn dnemde yaam airleri saymak mmkndr. Yazcolu Mehmed (l. 1451) Anadoluda halk arasnda en ok okunan kitaplardan nl eseri Muhammediyesine (yazl 1449) Mevlnnn Mesnevsinden mealen beyitler aktarmtr. Ayn ekilde Ahmed Paa (l. 1492), Bk (l. 1600), eyhulislm Yahy (l. 1644), Nef (l. 1635) ve eyh Glib (l. 1799) gibi ok sayda air iirlerinde Mevlndan, eserinlerinden ve Mevlevlerden byk vgyle sz etmilerdir. Osmanl limlerinin de Mevlnya ilgisi byk olmutur. rnek olarak Osmanlnn ilk eyhlislm kabul edilen Molla Fenr (.834/1431), erhu Dbcetil-Mesnev adl risalesiyle Mesnevnin nszn Arapa olarak erh etmi, Mevlny ycelterek anmtr. eyhlislam Kemalpaazde (.1534) de Mevlnnn adn anarak veya anmadan eserlerinde Mevlnnn iirlerinden alntlar yapm, ondan yararlanmtr. Takprzde smeddn Ahmed Efendi (l. 1561) ve onun Arapa eserini ilavelerle Trkeye tercme eden olu Kemleddn Efendi (l. 1621) de, bilimler hakknda bilgi veren Mevztul-ulm isimli eserde Mevln hakknda bilgi verip deerlendirmelerde bulunmaktadr. Mevlnnn eserlerinde bulunan dnce, yorum, mazmun ve deyimlere sonraki airlerde aynen veya benzer ekilde grlebilmektedir. Trk edebiyatnn byk airleri Nef ve eyh Glibe gelene kadar ok sayda air Mevlnya iirlerinde yer verirler ve onu vmekten geri kalmazlar. Ayn durum halk edebiyat iinde yer alan airlerde de grlr. Mevln, Mesnevde ve Divan- Kebirde zaman zaman Trke yazd ibreler, mlemmalar ve beyitler ile XIII. yzylda kendinden sonra Ahmed Fakh ve Sultan Veled de grld gibi Trke iirlerin yazlmasna rehberlik ederek nn amtr. Mesnevnin yazld gnden bu yana hemen her yzylda Trke tercmesi ve erhinin yaplmas, Anadoludaki Trk edebiyatnn gelimesinde ve ekillenmesinde Mevln ve eserlerinin balca kaynaklardan biri olduunu gstermektedir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Ak, N. (2002). Eski Trk Edebiyatnda Mevlevlik Etkisi ve Mevlev airler, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ahmed Paa Divan (1966). haz. Ali Nihad Tarlan, stanbul. Akn, . F. (1994). Divan Edebiyat, TDVA, 9, stanbul: TDV Yaynlar. Akar, M. (2005). Molla Fenarinin erhu DbacetilMesnev Adl Risalesi ve Tahlili, Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi-Mevln zel Says, Yl: 6, S. 14, Ankara. Ate, A. (1940-1945). Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, Trkiyat Mecmuas, VII-VIII. Bk Dvn (1994). haz. Sabahattin Kk, Ankara: TDK. Cahen, C. (1979). Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, trc. Yldz Moran, stanbul. elebiolu, A. (1998). XIII-XV. Yzyl Mesnevlerinde Mevln Tesiri, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul: MEB Yaynlar. elebiolu, . (1998). Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul: MEB Yaynlar. elebiolu, A. (1999). Trk Edebiyatnda Mesnevi, stanbul. Deirmenay, V. (2005). Kni-yi Ts ve Kelle ve Dimnede II. zzeddin Keykvsa Methiyeleri, Erzurum. Demirci, ., Teslim, E. (2006). Mevlna Hakknda iirler Antolojisi, Konya: l Kltr ve Turizm Md. Yaynlar. Duru, N. F. (2000). Mevleviyne, stanbul. Eflk, (1986-1987). Ariflerin Menkbeleri, I-II, trc. Tahsin Yazc, stanbul. Erdoan M. (2009). Klasik Trk iirinde Mevln Medhiyeleri ve Mecmua-i Medyih-i Mevln, Mevln Aratrmalar-3, Ankara. er-Rvend, Muhammed b.Ali, (1957-1960). Rhatus-sudr ve yetus-surr, trc. Ahmed Ate, I-II, Ankara. Gence, T. (1987), arhnmenin Mellifi ve Tarihi Hakknda Notlar, Trk Kltr, S. 286, Ankara. Glpnarl, A. (1992). Dvn- Kebr I, Ankara. Glpnarl, A. (1999). Mevln Celleddin Hayat, Eserleri, Felsefesi, stanbul: nklp Kitabevi. Hseyn Muhammedzde-i Sadk (1369). Seyr der er-i Trk; Mekteb-i Mevlevye, Tahran. bn Bb (1956). el-Evamirul-alaiyye, Faksimile, Ankara, bn Bb (1957). el-Evamirul-alaiyye, nr. Necati LugalAdnan Sadk Erzi, cilt I, Ankara. bn Bb (1996). el-Evmirul-aliyye, haz. Mrsel ztrk, I-II, Ankara. Jalluddn Rm (1925-1940). The Mathnaw, nr. R. A. Nicholson, I-VII, London.

128

VIII-XIII. Yzyllarda Trk Edebiyat

Karaismailolu, A. (1996). Seluklu Saraynda iir ve air, V. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri, Bildiriler, Konya. Karaismailolu, A. (2007). Mesnevde Trk Ad ve Kullanm zellikleri, Mevln Aratrmalar 1, Ankara: Aka Yaynlar. Kartal, A. (2005). Anadoluda Farsa iir Syleyen Trk airler (XI-XVI. Yzyllar), Trkler, V, Ankara. Kartal, A. (2006). Anadoluda Trk Edebiyatnn Geliimi, Trk Edebiyat Tarihi I, Ankara: KTB Yaynlar. Kartal, A. (2006). Anadoluda Trk Edebiyatnn ncleri, Trk Edebiyat Tarihi I, Ankara: KTB Yaynlar. eyhlislam Yahya Divan (2001). Haz. Hasan Kavruk, Ankara Kartal, A., entrk, A. A. (2004). niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi, stanbul: Dergh Yaynlar. Kemleddn Efendi (1313). Mevztul-ulm, I-II, stanbul. Koca, K. (1997). zzeddin Keykvs (1211-1220), TTK Yaynlar. Ankara. Korkmaz, Z. (1995). Trk Dili zerine Aratrmalar I, Ankara: TDK Yaynlar. Kprl, M. F. (1926). Selukiler Devrinde Anadolu airleri, Hoca Dehhn, Hayat Mecmuas, Ankara 1926, S. 1. Kprl, M. F. (1943). Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, VII. Kprl, M. F. (2003). Trk Edebiyat Tarihi, Ankara: Aka Yaynlar, 5. bas. Kuban, D. (1993). Ortaa Anadolu - Trk Sanat Kavram zerine, Malazgirt Armaan, Ankara. Klliyt- ems y Dvn- Kebr I-X, (1957-1967). Tahran: ntirt- Dnigh-i Tahrn Mansurolu, M. (1947). Anadolu Trkesi (XIII. Asr) Dehhn ve Manzumeleri, .. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Mezunlar Cemiyeti Yayn: 2, stanbul. Mansurolu, M. (1956). Ahmed Fakh, arhnme, stanbul. Mazolu, H. (1972). Seluklular Devrinde Anadoluda Trk Edebiyatnn Balamas ve Trke Yazan airler, Malazgirt Armaan, Ankara: TTK Yaynlar. Mazolu, H. (1974). Ahmed Fak, Kitbu Evsf Mescidierfe, Ankara: Trk Dil Kurumu Yayn. Mazolu, H. (2009). Mevln Celleddin-i Rmnin Trke iirleri, Eski Trk Edebiyat Makaleleri, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Mengi, M. (2000). Eski Trk Edebiyat Tarihi Edebiyat Tarihi-Metinler, Ankara: Aka Yaynlar. 6. Bas. Mevln (1992). Divn- Kebr, I-VII, ev. Abdlbaki Glpnarl, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar

Mevln Celleddin (1992). Dvn- Kebr I-VII, haz. Abdulbaki Glpnarl, Ankara: Kltr Bakanl. Mevln Gldestesi (tarihsiz), hzl. Feyzi Halc-Bahar Gkfiliz, Ankara: Ycel Ofset. Muhammed Emin Reyh (1369). Zebn ve Edeb-i Fars der Kalemrov-i Osman, Tahran. al, . (2009). Mevln ve Kemalpaazdede Varlk Kavram ve Ik Sembol, Mevln Aratrmalar 3, Ankara. nder, M. (1973). Mevlna iirleri Antolojisi, stanbul: Ik Yaynlar Sertkaya, O. F. (1989). Ahmed Fakh, TDVA, 2, stanbul. een, R. (2004). Seluklular Devrindeki lme Genel Bir Bak, III. Uluslar Aras Mevlna Kongresi (5-6 Mays 2003), Bildiriler, Konya: Seluk niversitesi Yaynlar eyhlislislm Yahy Divan (2001). Haz. Hasan Kavruk, Ankara. Tat, M. (1990). Yunus Emre Divan Tenkitli Metin, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar Tekcan, M. (2007). Hakim Ata Kitab, Beir Kitabevi, stanbul. The Mathnawi of Jalluddn Rm I-VIII, (1925-1940), by Reynold A. Nicholson, ed. from the oldest mss. Available; with critical notes, tr. and commentary, London: Luzac & Co. Turan O. (1998). Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, Ankara. Turan, O. (1971). Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul. Turan, O. (1997). Keykubd I, Al al-Dn, slm Ansiklopedisi, VI, Eskiehir: MEB Yaynlar Turan, O. (2010). Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul. Uzunarl, . H. (1948). XII. Ve XIII. Asrda Anadoludaki Fikir Hareketleri le tima Messeselere Bir Bak, III. Trk Tarih Kongresi Teblileri, Ankara. Uzunarl, . H. (2003). Anadolu Beylikleri, Ankara. Yavuz, K. (1986). Ahmed Cevdet Paann Abidin Paaya Yazd Mektup, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, stanbul. Yavuz, K. (2000). Trk Edebiyatnda Mesnevden lk Tercme Hikyeler ve Baz Dikkatler, Uluslararas Mevln Bilgi leni, (15-17 Aralk 2000), Ankara. Yavuz, K. (2007). Muin, Mesnev-i Muradiye, cilt I-II, Konya: Seluk niversitesi Yaynlar. Yavuz, K. (2007). Glehrnin Mantkut-tayr (Glennme), Ankara: Krehir Valilii Yayn: 12.

Amalarmz

6


VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

VIII-XIII. YZYILLAR TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Harezmin anlamn ve tarihini aklayabilecek, Harezm Trkesi kavramn tanmlayabilecek ve bu lehenin tarih geliim srecini aklayabilecek, Harezm Trkesi ile yazlm eserleri tanyabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Harezm Altn Ordu Trkesi Harezm Trkesi Hsrev rn Ksasl-Enbiy Muhabbet-nme Nehcl-Ferds Mirc-nme Munl-Mrd Mukaddimetl-Edeb Dsitn- Cumcuma

indekiler
Harezm-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat GR: HAREZM VE TARH HAREZM TRKES HAREZM TRKES ESERLER HAREZM-ALTIN ORDU TRKES ESERLER

Harezm-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat


GR: HAREZM VE TARH
Harezm, Arap tarihileri tarafndan bugn zbekistan ve Trkmenistan snrlar iinde kalan Ceyhun (Amu Derya) rmann dkld Aral glnn gneyinde ve bu nehrin her iki tarafnda uzanan blgeye ve bu blge halkna verilen addr. Arap istilasndan sonra ise bu ad sadece lke ad olarak kalm, burada yaayan halka ise Harezm ad verilmitir. Harezm, Semerkand ve Buhara gibi merkezler dnda geni bozkr ve llerle kapl Bat Trkistann ortasnda nemli bir yerleim merkezidir. Dousundaki Krgz bozkrlar ve Kzlkum l, batsndaki Karakum lnn ortasnda Ceyhun nehri ve deltas, blge iin hayat kayna olmu ve verimli topra ile tarih boyu halklar kendine ekmitir. Harezm blgesini nemli klan bir baka zellii de ran, Hindistan ve in gibi Asya lkeleri ile Gney Rusya ve Sibirya bozkrlarn birbirine balayan yollarn kavak noktasnda bulunmasdr. Bu bakmdan Harezm ayn zamanda nemli bir ticaret merkezidir. Ayrca Ceyhun rma ile kanallar doal barikat grevini stlenmi bir taraftan dierine geii engellemesiyle blgenin asker bakmdan savunulmasn kolaylatrmt. Bundan dolay gerek Samanoullar ve Gazneliler gerekse Seluklular zamannda blgeye vali olarak tayin edilenler, ksa zamanda bamszlklarn iln ederek hanedanlklar kurmulard. Harezm ve Harezmlilerle ilgili ilk tarih bilgiler Herodota aittir. Ona gre Harezmliler Amu Derya nehri zerinde her taraf dalarla evrili bir ovada yerleik idiler. Kaynaklarda bu kavmin yaad lkenin bakenti Horasmia olarak gemektedir ki bu isim yani Harezm, XIII. yzyla kadar Kat ehri iin kullanlmtr. Kat, Amu Deryann sanda yani sa Harezmde yer almaktadr. Sol Harezmin merkezi olarak da Grgen (Arapa: Curcnya, Trke: rgen, Khne rgen) ehri gsterilir ve bu ehir, zellikle Arap tarihilerinin eserlerinde Trk kaps olarak adlandrlmtr (Togan, 1951: 15) . Harezmah slamdan nceki zamanlardan itibaren bu blgeye hkim olanlara verilen bir unvandr. Harezmde Pers mparatorluu yllarndan balayp 995e kadar hkm sren hanedanlk Afrigoullardr. Brnnin, srul-Bkiye adl eserindeki, Harezm tarihiyle ilgili rivayetlerde bu Harezm slalesinin atasnn Afrig adl biri olduu, ayrca eski Harezm halknn ayr dili, dini bulunduu, ayr takvim, l ve para sistemi kullandklar, Araplarn lkeyi igal etmesi ile bu kltrn yok olduu bildirilmitir. Bu devir Harezm kavminin dili zerine yaplan aratrmalar bu dilin yani Harezmcenin Avesta, Sod, Yagnob ve Osset dilleri gibi dou ran dili olduunu ortaya karmtr. Bozkrlardaki komular olan Trk boylar ile de alveri yapan Harezm halk, ticaretlerini dier slam lkeleri hatta Hindistan ile de srdrerek ok zenginlemi, arna ve yab denilen sulama kanallar ile de tarm alannda ileri bir seviyeye ulamtr.

132

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Harezm blgesi, 717 ylnda Emevlerle birlikte slam ordular tarafndan fethedilmi Afrigoullarndan skecmk yalnzca ahlk unvan olan yetkileri kstlanm harezmah olarak braklmtr. 995 ylnda Samanoullar, ticaret merkezi olan Grgeni kendilerine baladlar. Ayrca buraya vali atadlar; bu vali zamannda Samanoullarnn hkimiyet sahas geniledi ve ilk Harezmahlar dneminin bakenti olan Kat ehri zaptedildi. Afrigoullarnn son temsilcisi ise ldrlerek bakenti Grgen olan yeni bir hanedanlk kuruldu. X. yzylda Arap corafya ve tarihilerinin kaydettikleri klavuz, kara tigin, bagrkan, barkan, akroguz, karasu, temirta gibi Trke kelimelerin yaamakta oluu, Abbsler devrinde Basra valisi sba el-Hcib el-Harezm et-Trk gibi Trk valilerin ynetimde bulunuu ile bu dnemde sz konusu blgede Trklerin varl ortaya kmaktadr. Yine Arap tarihlerinde Grgen ve daha batdaki Zencana Trk kaps denilmesi bu dnemde blgedeki Trklerin nemini vurgulamas bakmndan nemlidir. Ayrca XI. yzyln ikinci yarsnda Kagarl Mahmudun szlnde (Divan Lgat-it-Trk Tercmesi I, (eviren: B. Atalay), s. 357) Harezmde yerlemi bir Trk boyu karl olarak Ket isminin gemekte oluu da bu konuda nemli bir tanktr. 1017 ylnda ise Gazneliler, Harezmi zaptederek kendi idarelerini kurdular. Komutanlarndan Altunta buraya vali tayin ederek yeni bir Harezmahlar dnemini balattlar. Altuntan lmnden sonra olu Harezmah Harun, Gazneli Mahmudun yerine geen Sultan Mesuda isyan etmi ve Buhara havalisinden Seluklu Trkmenleri ile ibirliine girimiti. Bu dnemde Cend emiri Sultan ah Melik, Seluklular bir gece basknnda bozguna uratm ve Harezmah Harunu da ldrmt. 1041 ylnda Cend emiri Grgene girerek Gazne hkmdar Sultan Mesud ve kendi adna hutbe okutmutu. Bu arada Seluklular Horasanda Gaznelilere kar parlak zaferler kazanmlar ve nihayet Dandanakan muharebesi ile Gaznelileri Horasandan srmlerdi. Harezmden srlen Altuntaoullar Horasana giderek Seluklulara snp yardm istemilerdi. Bunun zerine Seluklu sultanlar Turul ve ar kardeler Harezme giderek ah Meliki malup etmiler ve bylece Harezm, Seluklulara gemiti. Manglak seferinden sonra Grgene urayan Alp Arslan, Harezmin idaresini oluna vermi ise de daha sonra gerek kendi dneminde gerekse Sultan Melikah dneminde Harezm bu sultanlarn tayin ettii valiler tarafndan idare olunmutur. Bu elden ele dolaan idarenin Kpak ve Kangl boylarndan olan komutanlarn eline gemesiyle blgeye bir sreden beri yerlemeye balayan Ouzlarn yansra Kpak ve Kangllarn da yerlemesi Harezmin etnik yapsndaki deiimi Trklerin lehine evirmiti. Sultan Melikah zamannda sultann tatdar Anutigin Harezm mutasarrf ve valisi olarak tayin edilmiti. Fakat Anutigin lkeyi fiilen idare etmemi, Kpak Trklerinden Ekinci bin Kokar asl grevi stlenmiti. Bu dnemde Harezmin Trkleme ii tamamlanm, bylece Harezmde Kpak, Kangl ve Ouz Trkelerinin karm Harezm Trkesi de olumutur. Fakat gerek Gazneliler gerekse Seluklular zamannda idare ve ordu Trklerde olmasna ramen Trke yaz ve edebiyat dili olamamt. Bu durum Kutbddn Muhammed ile balayan son Harezmahlar dneminde gereklemi ve Harezm Trkesi, eserlerini vermeye balamtr. Anutigin Garai, Redddnin Cmit-Tevrhine gre Ouzlarn Begdili boyuna mensuptur. Redddn, Harezmahlar bahsinde esas itibar ile Cveynye dayanmasna ramen bu bilgi Trh-i Cihngda bulunmamaktadr. Bu nedenle F. Kprl CmitTevrhteki bu kayd kabul ederken Z. V. Togan Anutiginin Kangl Trklerinden olduuna dair aklamalarda bulunmutur (Kafesolu, 1956: 39-40). 1097 ylnda Seluklu hkmdar Sultan Sencer, Anutiginin olu Kutbddn Muhammedi Harezmah tayin edince Harezmin en parlak devri balam ve 1231 ylna

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

133

kadar hkm srecek olan Harezmahlar hanedannn temeli atlmtr. Atsz (1127-1156) devrinde yar mstakil bir devlet hline gelen Harezm, l Aslan (1156-1172) ve Aleddn Teki (1172-1200) zamannda glenip gelimi, Aleddn Muhammed (1200-1220) devrinde imparatorluk olmu iken Celleddn Muhammedin (1220-1231) kt idaresi sonucunda Cengiz Hann ynettii Mool glerine yenilmitir. Cengiz Hann lmnden sonra (1227) drt olu arasnda yaplan taksimde Harezm blgesi -dou ksm hari- en byk olu Cucinin payna dmtr. XIV. yzylda Cuci Hanlnn ynetimi Kongrat Trklerine gemitir. Bu yzylda blgeyi gezen bn Batuta buradaki ar-pazar, medrese ve camilerin gzelliine ve halkn i bilirliine dikkat ekmitir. Kongratlardan Hseyn Sfnin aatay ulusuna braklan Harezmin dou taraflarn (Kas ve Hive) igal etmesi ile Timur, 1373 ylnda Harezme yrm ve yamalamtr. Timurun lmnden sonra (1405) zbekler (eybnler) Harezmi igal etmilerdir. XVI-XIX. yzyllar aras Harezmin gerileme devresi olmutur. Hanlklarn ynetiminde blgede ilim ve kltr hayat gerilemi, XVII. yzylda Kalmuk saldrlar ile ticar faaliyetler altst olmu ve nihayet 1873te de Ruslar blgeyi tamamen ele geirerek Bat Harezm Hanl Ruslara tabi olarak ynetilmitir. Bolevik ihtilalinden sonra hanla son verilerek 1920de Harezm Halk Cumhuriyeti, 1921de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmutur. 1924te ise Hive Hanlnn dou taraf zbekistan, bat taraf ise Trkmenistan Cumhuriyetlerine braklmtr. (Kafesolu, 1956; Ata, 2002) Harezm blgesinin tarihi hakknda ksa bilgi veriniz.

HAREZM TRKES

Harezm Trkesi, XI-XII. yzyllarda gerek etnik yap gerekse siyas hayat bakmndan Trkleen Harezm blgesinde Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn yerleik hayata gemelerinin sonucu olarak Trk dilinin dou kolunu tekil eden Karahanl (Hakaniye) Trkesi temelinde, gneybat kolunu tekil eden Ouz Trkesi ve kuzeybat kolunu tekil eden Kpak Trkesinin bu blgede karp kaynamasndan oluan Trkeye verilen addr. Bylece blge halknn etnik yaps gibi oluan dil de karma bir ekil almtr. Harezm blgesine yerleen Ouz, Kpak ve dier Trk boylarnn azlarndan alnan unsurlarla Harezm Trkesinin zellikle ekil bilgisi ve kelime hazinesi bakmndan kazand farkl yap, onun en bata gelen dil zelliini tekil etmektedir. Karahanl Trkesinden aatay Trkesine gei devrini tekil eden Harezm Trkesi teriminin belli bir dnemin Trkesi iin ad olarak kullanlmas, Ali ir Nevnin Meclisn-Nefis adl eserinde Harezmli bilgin Hseyn Harezmnin, Kasde-i Brdeye Harezm Trkesinde erh yazdn bildirmesi ile ortaya kmtr. Bu, Kemal Eraslann Meclisn-Nefys (TDK Yaynlar, 2001) zerine yapt almada yle geer: Mevln Hseyn Hrezm: ... Mevln Cellddn-i Rm kuddise srruhu Mesnevsiga erh bitipdr. Ve Kasde-i Brdega dag Hrezme Trk tili bile erh bitipdr. Harezm blgesi, Sirderyann aa kesimiyle birlikte daha Mool andan nceki devirlerde doudaki Kagarn yannda ikinci bir edeb merkez olarak nemli bir yer tutmutur. Bu blge, Altn Ordu anda da nemini muhafaza etmi ve 1220de Moollarn istilasndan 1379 ylna kadarki srede siyas bakmdan Altn Orduya bal kalmtr. Bu bakmdan Mool akn, burada slam Trk edebiyatnn gelimesine engel olmamtr. XIII. yzyl sonlarnda Harezmde gelien kltr faaliyetine, XIV. yzylda Altn Ordunun bakenti Saray ve Krm da katlm, Harezmden birok bilgin, air ve yazar Altn Orduya g ederek bu blgede konuulan Trk yaz dilinin Altn Ordu snrlar iinde de yaylmasn salamtr. Bundan dolay Samoyloviin Altn Ordu edeb dilinin inkiafnda Harezmin rehberlik edici rol oynad tespiti olduka yerindedir (Samoylovi, 1935: 46). Bylece

134

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Altn Ordu sahasnda konuulan mahall iveye Harezm Trkesinin de katlmas ile Trk dilinin Kpak kanadnda yeni bir yaz dili ortaya kmtr. Harezm Trkesi rehberliinde oluan Altn Ordu veya Cuci ulusu edeb dilinin Harezm blgesinde oluan yaz dilinden farkl olaca ortadr. Ancak bugne kadar Trk dilinin bu sahasnda, bu farklar ortaya koyacak almalar yaplmamtr. Bu kadar geni bir sahada kullanlan bu edeb dil, birlik salayamam, eski ve yeni ekiller yerli az zellikleri ile karmtr. Bu dil evresi Timurlular devrinde sona ermi ve yerini aatay Trkesine brakmtr. F. Kprl, XIV. asrda Trkistan, Horasan, Harezm ve Altn Orduda yazlm btn eserleri aatay Trkesi kapsamnda ele almtr. Ona gre bu blgelerde ortaya konulan eserlerde lehe farklar vardr, fakat dil ve edebiyat tarihini devrelere ayrrken filolojik karakterleri ihmal etmemek gerekli ise de birinci art toplayc tarih ve edeb karakterleri gz nnde bulundurmaktr. Bu bakmdan aatay Trkesinin meydana geliinde szn ettii ortak karakter Cengiz istilasdr. Kprl, XV. yzyl aatay edebiyatn hazrlayan ve edeb karakterleri bakmndan ondan tamamyla farksz olduunu kaydettii XIII. ve XIV. yzyl eserlerini ilk aatay devri iinde ele alp deerlendirmitir. Ancak bu dnemi de Timur devrinde edeb inkiaf , Altn-Orduda edeb inkiaf ve Harizmde edeb inkiaf olmak zere alt balklara blmtr. Ona gre XII. asr Hakaniye Trkesi ile XV. asr klsik aataycasn birbirine balayan bu uzun devirde nce aataylar ve lhanllar memleketlerinde, daha sonra Harizm ve AltnOrdu sahalarnda edeb bir faaliyet balam ve bu inkiaf Timurlular devrinde XV. asrn ilk yarsnda bsbtn kuvvetlenerek, bu asrn son yarsnda Nev ve arkadalarnn himmeti ile klsik aataycay vcuda getirmitir. Kprl, ilk aatay devri eserleri (Bu devir iinde yer ald bildirilen Hsrev rn, Muhabbet-nme, Cumcuma-nme Altn Orduda, Alnin Kssa-i Ysufu, Rabgznin Ksasl-Enbiys, Munl-Mrd, Nehcl-Ferds ise Harizmde edeb inkiaf maddelerinde ilenmitir.) arasndaki bariz farklar, bu devirde siyas ve edeb muhtelif merkezlerin bulunmasna, air ve muharrirlerin farkl etnik gruplara ve coraf sahalara mensup olmasna ve bunlar arasndaki kltr farklarna balamtr (Kprl, 1945: 275, 285). V. V. Barthold ise Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler (stanbul 1927) almasnda aatay Trkesinin Mool istilas sonucunda teekkl etmi olduunu fakat Trkistann Altn Orduya deil bilakis Altn Ordu ve Harezm sahalarnn Trkistana tesiri ile bu edeb Trkenin olutuunu ileri srmektedir. Barthold bylece bizim de kabul ettiimiz bir gr yani Harezm ve Altn Ordu Trkelerinin aatay Trkesine gei devresi tekil ettiini dile getirmitir. Harezm Trkesinin Orta Asya Trk yaz dili ierisinde zel bir devre tekil ettiini ortaya koyan Trkologlardan biri de A. N. Samoylovitir. Samoylovi, Kutbun Hsrev rni ile Harezmnin Muhabbet-nmesinin dil zelliklerine dayanarak Orta Asya edeb dilini dneme ayrm ve Harezm Trkesine Ouz-Kpak Trkesi adn vermitir (Samoylovi, 1928): 1. faaliyet merkezi Kagar olmak zere Karahanl veya Hakaniyye Trkesi dnemi (XI-XII. yy.), 2. Seyhunun aa kylar ve Harezm merkez olmak zere Ouz-Kpak dnemi (XIII-XIV. yy.), 3. Timur ocuklarnn idaresi ile balayan aatay blgesinde aatayca dnemi (XV-XX. yzyl balar). A. Caferolu, bu a Trk dnyasnn geni bir sahaya yaylmasna ramen, Trkler arasnda kendini hissettirecek derecede mterek bir yaz dili olmu ve bu dilde bir edebiyat vcuda getirilmitir dedii dnemi yani Mterek Orta Asya Trkesini trl kltr merkezleri ve Trk boylarnn etnik ve dier zellikleri bakmndan devreye ayrmtr (Caferolu, 1984:74): 1. Karahanllar devrinden itibaren Kagar ivesinde inkiaf eden Trke ki buna hem Hakaniye hem de Dou Trkesi ad verilmektedir, 2. Bat

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

135

Trkistann Seyhun rmann aa mecras ile Harezmin muhtelif merkezlerinde gelien Harezm (Altn Ordu) Trkesi, 3. Orta Asya Trkesinin en parlak devrini tekil eden aatay Trkesi. Tarih ve ada Trkeleri bir arada deerlendiren J. Benzing, Philologiae Turcica Fundamenta (Wiesbaden 1959. Trkeye eviren: Mehmet Akaln, Tarihi Trk iveleri, Ankara 1988) adl almasnda Dou Trkesi-Uygurca grubunda ada Trkelerden zbeke ve Uygurcay ele alm tarih Trkeler iin ise unlar ifade etmitir: Bu grup iin de elimizde VIII. ve IX. yzyllardan (Eski Uygurca) kesintisiz olarak gelen ve XIII. yzyl aataycas ile modern devirde (zbeke ve Yeni Uygurca) olduka zengin tarih malzeme vardr: Buraya Karahanl ve Harezm Trkesi de girer. K. H. Menges de Fundamentadaki Trk Dillerinin Snflandrlmas adl yazsnda Orta Trke dnemi dillerini yle gstermitir (Tarihi Trk iveleri, s. 8): Kagarl Mahmudun lgati ve Karahanl mparatorluu metinleri tarafndan temsil edilen Uygurcadan aataycaya gei dnemindeki bir dou lehesi ve Harezm (XI. ve XII. yzyllar)deki bir kuzeydou lehesi. Yukarda da grlecei zere Harezm Trkesi, Ali ir Nevden balayarak bazen Samoylovite olduu gibi farkl isimlendirmelerle (Ouz-Kpak gibi) de olsa Orta Trke dnemi iinde ayr bir devre olarak ele alnp deerlendirilmitir. Ancak bu dnem eserlerinin yaymnn ge zamanlarda yaplmas ve bugne kadar bile ayrntl bir Harezm Trkesi gramerinin ortaya konulamamasndan dolay, bu eserler yukarda ad geen Trkologlar tarafndan Orta Trke dneminin farkl devrelerinde ele alnp deerlendirilmitir. rnein; Harezm Trkesinin en kapsaml eseri olan Rabgznin Ksasl-Enbiysn A. Caferolu, Orta Trke dneminin ilk grubunda yani Hakaniye Trkesi iinde ele alm, Atebetl-Hakyk ve Ahmed Yesevnin hikmetleri ile bir arada deerlendirmitir. Caferolu, bu eserler arasndaki dil farkllklarn ise eserlerin yazld sahalara ve buralarda kazanm olduu yeni dil unsurlarna balamtr. Yine ayn eseri, J. Thry, Mill Tetebbular Mecmuas IIdeki Ondrdnc Asr Sonlarna Kadar Trk Dili Yadigrlar balkl almada, aatay edebiyatnn ilk rn olarak deerlendirmi ve bu fikri . Sleyman Efendi de destekleyerek Lugat-i agatay vet-Trk Osmn adl szlne bu eserden pek ok kelime almtr. Ancak Ksasl-Enbiynn yazld dnemde henz aatay Trkesi edeb bir dil hlini alp eser vermeye balamamtr. Yine dnemin nemli eserlerinden Nehcl-Ferdsin dili iin de Trkologlar arasnda ihtilaf vardr. Z. V. Togan, eserin Harezm Trkesiyle kaleme alndn beyan ederken, A. N. Nadjib (Nehcl-Feradis ve Dili zerine, ev. Nazif Hoca, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1977, s. 22), . Mercn ile ayn gr paylamakta yani eserin Volga Bulgar Trkesi ile yazldn tanklaryla ispat etmeye almaktadr. Ksaca, bugne kadar dil tarihi ve edebiyat tarihi almalarnda Harezm Trkesi ve bu Trke ile yazlm eserler konusunda fikir birlii olmamtr. J. Eckmann, Fundamentadaki Harezm Trkesi maddesinde dnemin eserlerini Muhabbet-nme (Mah), Mifthl-adl (Mif), Mirc-nme (Mir), Munl-Mrd (MM), Nehcl-Ferds (NF), Kisas-i Rabgz (Rab.), Hsrev rn (H) olarak gstermi ve bu eserlerle ilgili ksa bilgiler vermitir. PhTFnn II. Edebiyat cildinde (1964:275296) ise Eckmann, bu saha ve bu dnem eserlerini Kiptschakische Literatur ana bal altnda a) Die Literatur von Chwarezm und der Goldenen Horde maddesinde ilemi ve yukardaki eserlere satr-aras Kuran tercmeleri ile Dsitn- Cumcumay da eklemitir. Bu yazda eserlerin yazld yer, melliflerin yetitii blge dikkate alnarak Mukaddimetl-Edeb, Rabgznin Ksasl-Enbiys, Nehcl-Ferds, Munl-Mrd ve Satr-aras Kurn Tercmesi Harezm Trkesi eserleri olarak ele alnmakta, bunun yannda ayn sebeplerle Kutbun Hsrev rni, Muhabbet-nme, Mirc-nme, Dsitn-

136

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Cumcuma ve Altn Ordu sahasna ait yarlk ve bitikler ise Harezm-Altn Ordu eserleri bal altnda ilenmekte, bu eserlerin benzer ve farkl gramer zellikleri ortaya konulmaktadr. Altn Ordu sahas eserleri iin Harezm-Altn Ordu ismini kullanma nedenimiz Altn Ordu Trkesi ile Harezm Trkesini biri birinden ayran ltlerin ortaya konulamam olmasdr. Harezm Trkesi ve Altn Ordu Trkesi hakknda bilgi veriniz.

HAREZM TRKES ESERLER Zemaher ve Mukaddimetl-Edebi

Mukaddimetl-Edeb, nl tefsir ve lgat limi Mahmud bin mer ez-Zemaher tarafndan yazlp Harezmah Atsz bin Muhammed bin Anutigine sunulmutur. Harezmah Atsz (1099-1156) 1127 ylnda Sultan Resim 6.1 Sencer tarafndan babas Kutbddn Muhammedin lMukaddimetlm zerine Harezmah iln edilmitir. Devrin ilim dili Edebin 1257 ylnda olan Arapaya ilgi duyan Atsz, lgat limi Zemaherden istinsah edilen kendisinin saray ktphanesi iin bir szlk yazmasYozgat nshasnn ilk sayfalar n istemi ve Zemaher de bu istei yerine getirmek iin Mukaddimetl-Edeb adn verdii eserini yazmtr. Zemaher, eserin nsznde devrin hkmdar Harezmah Atszn Arap dilini teki dillere tercih ettiini ve kendisine, ok zengin olan saray hazinesi iin bir nsha yazmasn emrettiini, kendisinin de bu emre uyarak kitab yazp Atsza ithaf ettiini ve kitabnn btn memleketlerde makble geerek Atszn yce adnn her zaman, her yerde ve btn dillerde anlmasn istediini belirtmektedir. Mukaddimetl-Edebin yazl tarihi eserin hibir nshasnda kaytl deildir. Fakat Atszn hkm srd yllar (1127-1156) ve Zemahernin lm tarihi (1144) gz nnde bulundurulursa yazl ylnn 1128-1144 yllar arasnda olduu dnlebilir. Mukaddimetl-Edebin Harezm Trkesi, Farsa, Moolca, aatayca, Osmanlca gibi pek ok dile satr alt tercmesi yaplm nshas bulunmaktadr. Ancak szln orijinali kayp olduu iin Harezmah Atsza sunulan eserin herhangi bir dilde tercmesinin olup olmad, tercmesi var ise hangi dilde yapld bilinmemektedir. Fakat eserin ithaf edildii kii yani hkmdar Atsz Trktr (Kafesolu, 1956:38-42) ve bu nedenle orijinal nshadaki satr alt tercme byk bir ihtimalle Trke yani dnemin Trkesi ya da eserin yazld dnem ve blgede Trkeden sonra en ok konuulan Farsa veya Harezmce olmaldr. Mukaddimetl-Edebin nsznde Atszn yce adnn bu kitap sayesinde btn dillerde her zaman ve her yerde anlmasn istediini anlatan ifadede btn dillerden kast bu dil olmaldr. Z. V. Togan, Zimahernin dou Trkesi ile Mukaddimetl-Edebi (Trkiyat Mecmuas XIV, 1964, stanbul 1965, s. 81) balkl almasnda eserin orijinal yazmasndaki tercmeyi tespit etme konusunda u aklamay yapmtr: Zimahernin Trke glossarnn asl ilk eklini tespit etmek iin onun ayn kitaba yazd Horezmce ve Farsa glossarlarn da ele alarak her n karlatrmak arttr. Trke glossar gibi Farsas da, ya Zimaherden tamamen mstakil olarak yeniden yaplm yahud da Zimahernin bu farsa glossar zaman ve mekna gre tadilata uramtr. Mukaddimetl-Edeb, Arapa retmeyi amalayan, Arapa kelime ve ksa cmlelerden oluan pratik bir szlktr. Bu nedenle ele alnan kelime ve ksa ibareler arasnda herhangi bir ilgi bulunmamaktadr.

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

137

Alfabetik srada olmayan bu szlk be blmden olumaktadr: simler, Fiiller, Harfler (Edatlar), sim ekimi, Fiil ekimi. Bu blmler arasnda fiiller, eserin n oluturmaktadr. Mukaddimetl-Edebde son blme ok az yer verilmitir. Szln Harezm Trkesi ile yaplm tercmelerinin hibirinde bu son blm yer almamaktadr. Eski Trke ve Orta Trke dnemi szlklerinde bulunmayan, hapaks (=hapax) durumundaki pek ok kelimenin yer ald Mukaddimetl-Edeb, bu ynyle Divan Lugatit-Trkten sonra Orta Trke dneminin en zengin kelime hazinesini iine alan bir szlktr. Mukaddimetl-Edebin Nshalar: Eserin Harezm Trkesi ile bilinen yirmi nshas vardr. 1. Yozgat Ktphanesi, 396 (10 cumadil-evvel 655/25 Mays 1257) 2. Berlin Devlet Ktphanesi, Nr. Ms. Orient Fol. 66 (Safer 681/1282) 3. Paris Supplment turc, 287 (XII. yy.) 4. uter Nshas (XIII. yy): Nuri Ycenin bu nsha zerindeki almas Trk Dil Kurumu tarafndan 1988 ylnda yaymlanmtr. 5. stanbul niversitesi Ktphanesi, Edebiyat nr. 4655 (veya A.Y.114), (715/1315) 6. Rampur Saray (Reziye) Ktphenesi, 3810 (XIV. yy) 7. Topkap Saray, Ahmed III, 2243 (XIV. yy.) 8. Topkap Saray, Ahmed III, 2740 (XIV. yy.) 9. Topkap Saray, Ahmed III, 2741 10. Millet Ktphanesi, 2009 (749/1348) 11. Beir Aa, 648 (14 Rebl-evvel 797/1394) 12. Damat brahim Paa Ktphanesi, 1149 (738/1338) 13. Atf Efendi, 2768 (799/1397) 14. Yeni Cami Ktphanesi, Hatice Turhan Yazmas, 322 (769/1367) 15. stanbul Arkeoloji Mzesi, 1619 (1340) 16. Manisa Ktphanesi, 2850, (25 Ramazan 800/1398) 17. British Museum, Add 7429 (760/1359) 18. Kastamonu Ktphanesi, 2487 19. Hive, (1338) 20. Takent, 2699 ve 3807

Hapaks (hapax) : Bir eserde sadece bir defa kullanlm (kelime) veya tek bir kelimede grlen ekil.

Rabgz ve Ksasl-Enbiys

Rabgz, Ribat Ouzlu olmasna ramen eserini o zamann ortak edeb dili olan Harezm Trkesi ile yazmtr. Yazar hakknda kendi aklamalarndan baka bilgi bulunmamaktadr. Kendisinin Ribat Oguzlug yani Ouzlarla meskun Ribat adl mevkiden olduunu belirten yazarn, Rabgz mahlasn bundan dolay ald anlalmaktadr. Bu yer iin kaynak almalarda sadece henz yeri tespit edilmemi ifadesi kullanlmtr. kervansaray anlamna gelen Ribat yer adnn Ouzlarca meskun olduu anlaldndan burasnn F. Smerin Eski Trklerde ehircilik (TTK Yaynlar, Ankara 1994, s. 87-88) adl almasnda Seyhun kylarndan Cend yaknlarnda aklamas ile geen irik Ribat olmas ihtimal dahilindedir Rabgz, tr yeti yz touzda it yln evvelinde ad yetildi kim peymber alara (tarih yedi yz dokuzda it ylnn ncesinde peygamber kssalarna maksat ulat 2v13) diyerek esere balama tarihini vermitir. Sonra da,
Uyu buzdum zm zm szni tzdm tnle men Erte optum me urdum emgedim tn kndzi Uyku bozdum tane tane sz dzdm geceleyin ben Sabah kalktm kalem vurdum zahmet ektim gece gndz

138

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

beyitlerinden anlalaca gibi ektii skntlar dile getirmi, yetti yz on erdi yla bitildi bu kitb (yedi yz on idi yla, yazld bu kitap) diyerek eserini bitirme tarihini vermitir. Yazar, 710H.=1310M. ylnda tamamlad bu eseri, aadaki msralarda ve aklamalarnda grld zere Nsrddn Tok Bugaya sunduunu belirtmitir:
Resim 6.2 Aysu Atann yaymlad KsaslEnbiynn kapa. Barp dtm Nrd-dn To Bua Beg tapa Tileyr m tilemes m belglg bilsn zi Gidip gnderdim Nsrddn Tok Buga Beyin hizmetine ster mi istemez mi apak bilsin kendisi

Bu kitbn tzgen, at yolnda tizgen, maiyet ybnn kezgen, az azulu kp yazulu, Ribat Ouzlu, Burhn ol d Nr setterallhu aybehu ve nevvere albehu. Bu kitab yazan, ibadet yolunda dizen, asilik ln gezen, ibadeti az, gnah ok, Rbat Ouzlu, Burhan olu kad Nasr, Allah onun ayplarn rtsn ve kalbini nurlandrsn. Ksasl-Enbiy, adndan da anlalaca zere peygamberlerin hikyelerini konu alan bir eserdir. Bata Hz. Muhammed olmak zere slam dininin dorulad dier peygamberler ile Avac bin Annak, Harut ve Marut gibi Kuranda da ad geen baz kssalar ierir. Eserde dem peygamber kssasna lemin yaratln konu alan blmden sonra geilmitir. Yazarnn, izlegen bat tapay, iitken bat bilgey tep a- Rabz at berdk (izleyen hemen bulacak, iiten hemen bilecek diye Ksas- Rabgz diye- ad verdik 3r3-4) dedii eserde zellikle her kssann balangcndaki secili ifadelerle din konulara bedi bir ekil verilmitir: An topradn yaratan, udret birle trtgen, ediz kkke aan, uma ire kirgen, avv teg cft birilgen, blis vesvesesie ilingen, yaru umadn adrlan, arau dnyge ingen, yz yl alemn enfsen (VII-23) tip ylaan, ve l-tareb hzihi e-ecere (II-35) ibn iitgen, smme ectebayehu rabbh (XX-122) tcn bana uran, innellhe saf deme (III-33) ilatin kedgen, escedl-dem (II-34) kermeti birle mkerrem bolan, ve alleme demel-esm-i klleh (II-31) terfini bulan dem-i af ol alfe-i vef (5r21-5v5) Onu topraktan yaratan, kudret ile treten, yce ge aan, cennet iine giren, Havvaleyin e verilen, blis vesvesesine yetien, aydnlk cennetten ayrlan, karanlk dnyaya inen, yz yl alemn enfsen diye alayan, l-tareb hzihi e-ecere hitabn iiten, smme ectebayehu rabbh tacn bana vuran, innellhe saf deme elbisesini giyen, escedl-dem ba ile balandrlan, ve alleme demel-esm-i klleh erefini bulan dem-i saf, o halife-i vef. Ayrca yazar sz ustaln kssalarla ilgili olarak verdii Arapa, Trke ve ArapaTrke iirlerle de pekitirmitir. Eserde toplam 484 dize tutan 43 Trke iir bulunmaktadr. Eserdeki manzum paralar oklukla kaside eklinde yazlmtr. Peygamberlere ve din byklerine yazlan kasideler dnda ak, tabiat ve burlarla ilgili konularn ilendii gazeller de bulunmaktadr. Bu iirlerin bir ksm Arapadan satr-aras tercmedir. Kssalarn ierisinde en ok anlatt ve en fazla kaside yazd peygamber Hz. Muhammeddir. Bu iirler incelendiinde bunlarn, Sleyman elebiye Vesletn-Nect adl mevlidi yazarken ne derece kaynaklk ettii daha iyi anlalacaktr.

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

139

Aada verdiimiz burlarla ilgili manzum para ile Kutadgu Biligde geen ayn konulu iir arasndaki benzerlik dikkat ekicidir.
On eki kek yeti arn l E ilki oz uy erendend ar Kr arslan ma buday ba lg ol yan hem yay ola knek hem bal Yana yetti yulduz bularda yrir Sekendiz oay ol krd hem ya Sewit arzu yal ya teg bolur Toudn usanma kediben yar On iki bur yedi benzer miza En ilki ko, boa, ikizler, yenge Aslan ve baak, terazidir Akrep hem yay, olak, kova hem balk Ve yedi yldz bunlarda yrr Zuhal, Mteri, o Merih hem Gne Zhre, Utarit, Ay dman gibi olur Savatan usanma giyerek zrh Resim 6.3 Grnbechin
yaymlad KsaslEnbiynn kapa

Nazm ekli bakmnda Ksasl-Enbiydaki manzumelerin nemli bir zellii de halk edebiyatnn etkisiyle Kutadgu Bilig ve Atebetl-Hakykta da karlatmz mani-tuyu eklindeki drtlklerin bulunmasdr. Manzumeler iin eserin genelinde Divan iirinde en sk rastlanan aruz lleri kullanlmakla birlikte pek ok aruz hatas mevcuttur. Eserin yazld dnemlerde aruz ls kullanmnn henz olgunlamamas, bunun yan sra hece veznine yatknlk dolays ile iirlerde hece lsn takip etmek daha kolay olmaktadr. Ksasl-Enbiynn Nshalar: Eserin bilinen on bir nshas vardr.
1. London, British Museum Add. 7851.

Eserin dil zelliklerini yanstmas bakmndan en iyi ve en eski nshasdr. K. Grnbech, 1948 ylnda 249 varaklk bu nshann tpkbasmn yapmtr. Bu nshaya dayanarak Aysu Ata 1997 ylnda eserin evriyazl metnini ve dizinini iki cilt olarak hazrlam, H. Boeschoten, M. Vandamme ve S. Tezcan ise, 1995te eserin dier nshalaryla karlatrmal metnini ve ngilizceye evirisini yaymlamlardr. 2. Leningrad Nshalar. a. Leningrad, Public Library. T.H.C. 71 (16. yy?). b) Leningrad, Or. Inst. C245 (1600). c) Leningrad, Public Library Dorn 507 (Kaufman derlemesi, 17. yy.). d) Leningrad, Or. Inst. D45 (18 yy.). e) Leningrad, Or. Inst. D46. f) Leningrad, Or. Inst. D43. 3. sve Nshalar. a) University Library of Uppsala, Sweden, Nova 578 ve 580. b) University Library of Lund, Sweden, Universittsbibliothek. 4. Paris Nshas. Paris, Bibliothque Nationale, Suppl. turc 1012 (18. yy.). 5. Bak Nshas Bak, Azerbaycan Cumhuriyeti limler Akademisi Yazma Eserler Enstits (16. yy.).

slm ve Munl-Mrdi

Harezm sahas eserlerinden biri de Munl-Mrddir. Eserde yer alan ve aada verilen drtlklerde, yazarn adnn slm olduu ve bu eseri 713/1313 tarihinde yazd anlalmaktadr.

140

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat Bu ka sz aytan at slm ol Tilegi ir vat islm ol Atam baba slm veliyyl-ver zi ikri tilde tmen aslam ol di birdi tevf bu bir ka kelm Oru ay ire me bold tamm Tr yitti yz on irdi yl Selmun aleykm aleykm selm Bu birka sz syleyenin ad slmdr Dilei son deminde slmdr Atam Baba slm, ermi kii Kendi zikri dilde binlerce kazantr Allah yardm etti, bu birka sz Tam oru ay iinde oldu tamam Tarih yedi yz on idi yl Selamun aleykm aleykm selam

lk drtlkten mellifin Baba slmn slm adl olu olduu anlalabilir. Bu drtle dayanarak J. Eckmann da Munl-Mrd iin Harezm Trkesi adl almasnda eserin mellifini slm olarak vermitir. Fakat Z. V. Togan, bu dizelerden mellifin adn tayin etmenin g olduunu belirtmitir (Togan, 1928:322). Ebulgazi Bahadr Han ise ecere-i Terkime adl eserinde Munl-Mrdin mellifi olarak eyh eref Hceyi gstermitir. Munl-Mrd iin Ebulgazi Bahadr Hann ecere-i Terkimesindeki bu aklamalar Akabad Trkmen rivayetinde tespit edilen Revnakul-slm iin de ayn biimde tekrar edilmektedir. F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi almasnda Z. V. Togan gibi Munl-Mrdin mellifi hususunda kararszdr ve yle sylemektedir: Acaba kendisine slm diyen air eyh eref midir? Yoksa Trkmen ananesi bu eseri eyh eref e isnadda hata m ediyor? Munl-Mrd, din-tasavvuf konularn ele alnd didaktik manzum bir eserdir. ah-nme, Kutadgu Bilig ve Atebetl-Hakyk gibi mtekarip bahrinde feln feln feln fel vezninde drtlklerle yazlmtr. bilhassa Harezmdeki o eski edeb ananelerin deymumetini (=sreklilik) gstermek itibaryle de Munl-Mrdin pek mhim bir mevkii vardr. diyen F. Kprl MunlMrdin, az sayda eseri iine alan fakat Trk dili tarihi konusunda Karahanl ve aatay Trkelerine gei dnemini kapsayan Harezm Trkesi dairesindeki nemini vurgulamtr (Kprl, 1926: 343). Dil ve slubu asndan geni halk kitleleri iin yazld anlalan Munl-Mrdin bugne kadar bilinen tek nshas Bursa Orhan Ktphanesi, No:1605tedir. Eser, ad geen ktphanede bulunan mecmuann 186-211. varaklar arasnda yer almaktadr. Bu nshann fotoraflar Agah Srr Levend tarafndan Trk Dil Kurumuna balanmtr. Tamam 26 varak olan bu nshann her sayfasnda ortalama 16-17 satr yer almakta olup metinde hareke iaretleri daha ok okumada glk karabilecek yerlere konulmutur. Munl-Mrdin Trk Dil Kurumunca tpkbasm yaplmsa da, eseri yayna hazrlayan Ali Ulvi Elve ile bir anlamazlk ortaya ktndan baslan tpkbasm kitap hline getirilmemi, fakat pek ok bilim adamna datlmtr. Eser zerinde Recep Toparlnn 1988 ylnda Atatrk niversitesi yaynlarndan olan almas vardr. Ali Fehmi Karamanlolunun profesrlk takdim tezi olarak hazrlad Munl-Mrd zerine almas, 2004 ylndaki lmnden dolay yaymlanmamtr. Karamanlolunun eser zerindeki notlar 2006 ylnda yayna hazrlayan Osman Fikri Sertkayadr. Eser zerinde en son alma ise 2008 ylnda Recep Toparl ve Mustafa Argunah tarafndan yaplmtr. Munl-Mrdin bu nshasnda Cevhirl-Esrr adl eserden alnm 7 drtlk ile kime ait olduu belli olmayan bir kssa ve dizeler de yer almaktadr. Esas eserin kenarnda yer alan bu eklemelerin kimin tarafndan ve ne zaman yazldna dair herhangi bir kayt yoktur. Fakat bu alntlar konu itibaryla Munl-Mrdle ayndr. Cevhirl-Esrr konusunda F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi adl kitabnda u aklamay yapmtr: Kimin tarafndan, nerede ve hangi zamanda yazldna dair elimizdeki paralarnda ne de

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

141

sair tarih menbalarda hibir malumata tesadf edilmemektedir. Yalnz ktalardan birinin son msranda Htay, Hind, Mogal, Rus, erkes, Aslardan bahsetmesi ya Altnorduda veya onunla pek alakadar olan Harezmde yazldna bir delil olabilir... Bundan baka eserin lisan mahiyeti, mevzuu, ekil ve vezin itibariyle edeb hususiyetleri, onu MuinlMridden pek farkl olmayan bu eser, bize 14. asr esnasnda Harezmde, din-sofiyne mahiyette bir klsik Trk edebiyatnn kuvvetle inkiaf ettiini gsterebilir. Bu eserin eyh eref e aid olmas da phesiz faraziyye olarak hatra gelmektedir. Nehcl-Ferdsin yazar, Kerderli Mahmud bin Alidir. Yazar, eserinden anlaldna gre tefsir, hadis, fkh, feriz, megzi, menkp gibi ilimlere yabanc olmayan biridir. Bu itibarla medrese eitimi grm olup tarikat ehlidir. Ele alp rnek verdii ayet ve hadisler doru ve yerinde grnmekte olup eseri salam kaynaklara dayanmaktadr. Nehcl-Ferds, 1358 ylnda Sarayda yazlm bir krk hadis tercmesidir. Drt blm halinde dzenlenen eserde ayn konuda birbiri ile ilgili olan hadisler onar onar ele alnmtr. Eser, tertibi ve hadis says ynnden Krk hadis trnn Trkedeki ilk rneidir. Eckmann bu konuda Tpkbasm almasnda yle demektedir: Nehcl-Feradis nshalar zerinde incelemeler yapanlar, umumiyetle eserin mellifi olarak Kerderli Mahmud bin Aliyi, yazl yeri olarak da Harezmi kabul etmektedirler. Kerder eski Harezmde rgen ehrinin kuzeydousunda eskiden beri birok ilim ve din adamlarnn yetitii mhim bir kltr merkezi idi. Mellifimiz de bunlardan biri pekl olabilir. Eserin dili de onun Altn Ordu Devletinin daha ok dou ksmnda yazldna dellet eder. Mamafih bu hususta kesin bir hkm verebilmek iin, mellif adn ve yazl yerini de ak olarak bildiren yeni bir nshann veya baka bir kaynan ortaya kmasn beklemek lzmdr. Yazl tarihine gelince, Mercan nshasndaki 1358 ve Yeni Cami nshasndaki 1360 istinsah yllar termus ante quem olarak kabul edilmelidir. Yani eser bu tarihlerden nce yazlmtr. Eserin yazar, yazl yeri ve tarihi ile ilgili ilk bilgiler, ihabettin Mercnnin ahs ktphanesinde bulunan fakat sonradan ortadan kaybolan Nehcl-Ferds nshasnda kaytldr. . Mercn, Kitbu Mstefdil-Ahbr f Ahvli Kazan ve Bulgar adl tarihinin ilk cildinde eserle ilgili ksa bilgi vermitir. Bu nsha 759H.=1358M. ylnda Sarayda istinsah edilmitir. Nshann sonundaki Mahmd bin Al es-Sary meneen vel-Bulgar mevliden vel-Kerder kaydn . Mercn, mellif kayd olarak kabul etmitir. Eserin dili iin de Osmanlca, aatayca ve Trkmence ve Kazakadan farkl bir dil dedii Bulgarca yani eski Volga Bulgar Trkesi kaydn dmtr. Z. V. Togan da Mahmd bin Al es-Sary el-Kerderyi Nehcl-Ferdsin mellifi olarak kabul eder. Ancak . Mercnnin eserin dili ve yazl yerine dair sylediklerine katlmaz. nk eserin Yeni Cami nshasnda mstensih kayd bulunmaktadr. Ayrca bu nshada Nehcl-Ferdsin istinsah ve mellifin lm tarihi de yer almaktadr. NehclFerdsin Yeni Cami nshas, mellifin lmnden gn sonra yani 6 Cemaziyel-evvel 761 (25 Mart 1360, aramba) tarihinde tamamlanmtr. Buna gre mellifin lm tarihi ise, 22 Mart 1360, Pazar olarak hesaplanabilmektedir. Nehcl-Ferdste yer alan bu bilgilerden yola karak Z. Velid Togan, Harezmde Yazlm Eski Trke Eserler adl almasnda bu eser Harezm Trk lehesinde yazlan ve mellifi 761de Harezmde vefat etmi olan bir eserdir, bu mellifin mene itibariyle de Harezmli olmas icab eder demitir. nk Togana gre; Harezmli olan mstensih, mellifin lmnden -drt gn sonra lm kaydn debiliyor ise demek ki mellif de ayn yerdendir yani Harezmlidir. Ayrca yaplan aratrmaya gre Z. V. Togan, eserin Yeni Cami nshasnda kullanlan kadn trnn ayn dnemde Harezm blgesinde yazlm eserlerin kadna benzedii ve Nehcl-Ferdste Altn Ordu ve Bulgar blgesinin limlerinin deil genellikle Harezm blgesi limlerinin eserlerinden alntlar nakledildii zerinde durmutur.

Kerderli Mahmud b. Ali ve Nehcl-Ferdsi

142
Resim 6.4

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

F. Kprl, Nehcl-Ferdsin mellifi konusunda Trk Edebiyat Tarihinde Z. V. Togann fikirlerine Nehcll-Ferdsin imdilik kayd ile katldn ifade ederken daha sontpkbasmnn1. ve 2. sayfalar raki slm Ansiklopedisi aatay Edebiyat maddesinde Mahmd bin Al iin Harezm civarnda Kerder kasabasna mensup olup, sonradan Saray ehrine hicret eden ve 761H.=1360M.de len aklamasn yapmtr. E. N. Nadjib, Nehcl-Feradis ve Dili zerine adl almasnda Leningrad SSCB limler Akademisi arkiyat Enstitsnde 316 numarada kaytl nshadaki Mahmd bin Al bin eyh es-Sary meneen vel-Bulgar mevliden vel-Kerder akden ifadesinden mellifin Saray eyhinin olu, Bulgar doumlu, Kurder (Kerder) ile ilgisi bulunan Ali olu Mahmud olduunu ileri srmtr. Yine Nadjibe gre Krder bir Kazak airetidir ve mellif de bu airettendir. Ayrca eserin nshalarnn Harezm ve Orta Asyada ortaya kmayn, yazl yerinin Volga boyu (Saray ehri) olduuna balam, daha sonraki devirlerde eserin zellikle Povoljya Tatarlar arasnda geni yank bulmasn buna delil olarak gstermitir. Ona gre, Z. V. Togann ifade ettii gibi Yeni Cami nshasndaki harekelerin Harezm Trkesine gre yaplmas da eserin Harezmde yazldn gstermeye delil deildir. nk bu harekelerde kullanlan mrekkep farkldr ve sonradan Harezmli biri tarafndan kendi ivesine gre konulmutur. Din ve didaktik nitelikte bir eser olan Nehcl-Ferds, Harezm Trkesinin dil zelliklerini tespit etmek iin en nemli kaynak eserlerden birisidir. Eser, ksaca dnya ve ahirette mutlu olmann yollarn ortaya koyan Mslmanlk bilgilerini iermektedir. Bunu ortaya koyarken de yazar sanat amac gtmemi ve sade bir dil kullanmtr. Ayrca yazar, din konular ele alrken akc hikyelerle eserini sslemesini bilmitir. Eser drt bb ve her bb da onar fasldan olumaktadr. lk blmde Hz. Muhammedin hayat ve ailesi, Peygambere vahiy gelmesi, sahabelerin mslman oluu ve bu arada ektikleri zorluklar ile Mekkeden Medineye g, Hz. Muhammedin mucizeleri, yapt savalar ve vefat konular ilenmektedir. kinci blmde, Hz. Ebu Bekr, mer, Osman, Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin, Ebu Hanife, mam afi, mam Malik ve mam Hanbel ile ilgili hadiseler ve onlarn erdemleri anlatlr. nc blm, Hakka yaklatracak, drdnc blm de Haktan uzaklatracak amellere ayrlmtr. Eserde her fasl bir hadisle balam, arkasndan bunun Trkeye tercmesi yaplm, sonra da zamann tannm slam limlerinin bu hadisle ilgili grlerine ve aktardklar hikyelere yer verilmitir. Mellif, bilinen baz hikyelerde istedii deiiklii yapmaktan saknmamtr. Ayrca gerektii yerde Trke tercmeleri ile birlikte zaman zaman ayetlere de bavurulmutur. Abdlkadir Karahan, Nehcl-Ferdsi, slm Trk Edebiyatnda Krk Hadis Toplama, Tercme ve erhleri adl eserinde krk hadis tercmesi olarak deerlendirmitir. Ayn ekilde yazar da ortaya koyduu eserinin krk hadis tercmesi olduunu bildirmekte ve yle demektedir:

ayu mmin ve muvaid r adni menim adlerimdin iitmegenlerge tegrse bilmegenlerge gretse a tal ol kimerseni limler zmresinde bitigey ta ymet kn bolsa menn ve addakn ehdler cmlesinde oparay ta ayu kimerse men aymam adni menim aymaanmn bilip ad birle menim ze yalan szlep peymber aleyhis-selm ayd tese tamudn olturu yerini mde lsun tep ayd. Bu adge temessk lp r ad cem ldu, Peymber aleyhis-selm adlerindin mutemed kitblardn. Tak tegme bir fal evvelinde bir ad keltrdk peyamber aleyhis-selm adleridin kim mecmu r ad bolur.
Hangi iman eden ve Allahn birliine inanan krk hadisi benim hadislerimden iitmeyenlere ulatrrsa bilmeyenlere retirse Yce Allah o kiiyi limler grubunda yazacak ve

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

143

kyamet gn geldiinde -inandk ve yrekten balandk- ehitler grubunda diriltecek ve hangi kii benim sylemediim hadisi, benim sylemediimi bilip kastla benim hakkmda yalan syleyip Peygamber aleyhisselam syledi derse cehennemden oturacak yerini hazrlasn diyerek konutu. Bu hadise balanp krk hadis topladk, Peygamber aleyhisselam hadislerinden ve gvenilir kitaplardan. Ve her bir blm ncesinde tamam krk hadis olan Peygamber aleyhisselam hadislerinden bir hadis getirdik. Nehcl-Ferdsin Nshalar: Eserin bilinen dokuz nshas vardr. 1. stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami ksm, 879: Eserin dil zelliklerini veren en iyi nshasdr. Harekelidir. Bu nshann tpkbasm Janos Eckmann tarafndan 1956 ylnda yaplm olup Eckmann bu almann ardndan hemen eserin evriyazl metnini hazrlamaya koyulmusa da vefat zerine onun almalarn bir araya getirip yaymlayan Hamza Zlfikar ve Semih Tezcan olmutur. Aysu Ata ise bu eserin nc cildini, 1998 ylnda Dizin-Szlk ad ile yaymlamtr. 2. ihabettin Mercn Nshas. 3. Paris Bibliothque Nationale, 1020. 4. Yalta Nshas. 5. Kazan Nshalar. a. Kazan niversitesi Ktphanesi, 60261. b. Kazan Devlet niversitesi Ktphanesi, 3060 (445b). c. Kazan Devlet Pedagoji Enstits, 12100. 6. Leningrad Nshalar. a. Leningrad SSCB limler Akademisi arkiyat Enstits, 316. b. Leningrad SSCB limler Akademisi arkiyat Enstits, B2590.

HAREZM-ALTIN ORDU TRKES ESERLER Kutb ve Hsrev rni


Kutb (=Kutub) hakknda fazla bilgi yoktur. Eserinden edeb bilgilerle donanm, medrese eitimi grm bir air olduu anlalmaktadr. Kutb mahlasn kullanan airin ad belli deildir. Nizmnin Hsrev rn adl mesnevisini ilk defa Trkeye eviren air Kutbdur. 4370 beyit olan eserini 1341-42 ylnda yazd gz nne alnrsa, airin XIV. yzyln ikinci yarsnda ld sylenebilir. Kutb, Hsrev rn adl eserini, Altn Ordu hkmdar Tn Beg Han ile ei Melike Hatun adna yazmtr. Aadaki dizelerde Kutb, adna kitap yazd kiileri u ekilde vmektedir:
Ulus il erkligi suln an Cihn al ten ol ten ire cn Ulus ve memleket sultan hn Cihan halk ten, o ten ire can Hanmz Tn Beg baht aklarn Ki ite ondan ta ve taht nr Bu nasl padiahtr, bugn in lkesinin hkmdar Padiahl senden renmi olmal Ne zaman Hsrevde bu hl ortaya kt Orada Melek gibi irinde suret Onbinlerce Hsrev kulun olursa Bu irin kiinin yanndasn Bu halkn gerek Sleymansn ey ah Ki ite Belks gibi yannda bir ay var

anmz Tn Beg h- cuvn-bat Kim u andn uwanur tc hem tat


Ne srev kim bu kn hem srev-i in Kerek grense pdihln sindin

aan srevde bar irdi bu sret Melek tig ayda ol rnde ret
Tmen srev ulu bolsa yarar kim Bu rn ah birle sen mlzm Bu aln n Sleymn sen iy h Kim u Bels tig yanda bar mh

144

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Kutb, eserini Nizmnin ayn adl mesnevisinden tercme etmitir. Ancak esere yaplan ilaveler ve eserin hacmi bakmndan kelimesi kelimesine bir eviri olmad anlalmakta ve Kutbun airlik yetenei de ortaya kmaktadr. Kutb, Hsrev rnin Farsa orijinalinden farkl tarih ve sosyal ilikileri eserine katarak bu unsurlarla onu Altn Ordu halknn hayatna uygun hle sokmutur. Bugne kadar kaynaklarda herhangi bilgiye ulalamayan Kutb iin Eckmann, Harezm veya Mvernnehir meneli ifadesini kullanmtr. F. Kprl ise eserin dil zelliklerinden yola karak Kutbun meneini tespite alm ve eserde edeb Hakaniye lehesi tesirlerinin okluundan dolay Maverannehir civarndan olduunu belirtmitir. Faruk Kadri Timurta, Trk Edebiyatnda Husrev irin ve Ferhad u irin hikyesi (Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1959, s. IX) adl yazsnda Kutbun bu eserinin Trk edebiyatnda bugne kadar bilinen 21 Hsrev rn veya Ferhd u rn mesnevisinin ilki olmas bakmndan nemli olduunu vurgulamtr. Ayrca romantik bir mesnevi olan Hsrev rn, yazld saha ve dnemde konusu itibaryla da ilk olmas bakmndan dikkat ekicidir. Altn Ordu sahasnda yazld bilinen ilk edeb eser olan Hsrev rnin bugne kadar gn na kan tek nshas Paris Bibliothque Nationale (Mss. Turcs A.F. 312)dedir. Bu nsha 1383 ylnda Berke Fakih adl bir Kpak tarafndan skenderiyede Altn Boga adna istinsah edilmitir. Bu bilgiler, eserin sonunda esas metnin dilinden farkl olmayan 66 beyitlik ilavede mstensih tarafndan u ekilde verilmektedir:
Bitidim kitbn asn bakp Bu zamet ekgenim bilgeysen op Atam ma Berke Fah tip ana zm mmin ve mslim aslm pa .. Munu birle mehr Mrda zm Fah tip ayurlar ay iki kzm Altn Boa atl bir big atnda Turur men mlzm u dmatnda Tr yiti yz seksen biinde Sefer ayn yigirmi biinde Yol zre ni bolsa bitidim kitb atmn af tip lmal itb Yazdm kitab hatasna bakarak Bu zahmeti ektiimi okuyarak bileceksin Lakabm da Berke Fakih diyerek ylece zm mmin ve Mslman, aslm Kpak Bylece ben Msrda mehur Fakih diyerek sylerler ey iki gzm Altn Boga adl bir bey katnda Ayrlmadan dururum ite hizmetinde Tarih yedi yz seksen bete Sefer aynn yirmi beinde Yol zerinde ne olursa kitap yazdm Yazdklarm gsz diyerek beni ayplama

Abdlkadir nann XIII.-XIV. Yzyllarda Msrda Ouz-Trkmen ve Kpak Leheleri ve Halis Trke (Trk Dili Belleten, 1953) adl makalesine gre Berke Fakihin bu ilave manzumesi bakas bulununcaya kadar Msrda yazlan ilk Kpaka metin saylabilir. Msrda Memluk Kpakasnn yaz dili olarak ortaya kmasnda Altn Ordudan g eden muhacir ve mltecilerin ne derece rol oynad ise tarih kaynaklarda yerini bulmutur. Memluklular devrinde idar ve asker sahay ellerinde tutan bu zmre, Harezm Trkesi tesirinde Altn Orduda yazlm eserleri de beraberlerinde getirmilerdir. A. nann almasnda Berke Fakihin -ve benzerlii dolaysyla eserin geneli iin- dil zellikleri hususunda Memluk Kpakasnn geleceine dair yapm olduu u aklama da bizce bu konuyu aydnlatc olmas bakmndan olduka isabetlidir: Berke Fakih ve benzerleri tarafndan getirilen bu Harezim-Altnordu yaz gelenei Msr Trkesinde yerlemeye muvaffak olamamtr. Berke Fakihden sekiz yl sonra (1391)de Glistan bittrk yazar

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

145

Seyf Saray bu eserini Bozkr Kpakasna yakn bir Resim 6.5 dilde yazmtr. ... Berke Fakih ise Orta Asyann klasik Zajaczkowskinin yaz dili ile yazmaya zenmitir. ... Kpak lehesi geyaymlad Hsrev rek Altnordu Devletinde ve gerek Msrda istikrarl bir rnin kapa yaz dili olamamtr. Altnordu sahasnda nce Harezim Trkesinin ve sonralar da aatay yaz dilinin tesiri altnda bocalamtr. Eserin dil hususiyetleri konusunda almas bulunan N. Haceminolu ise bu konuda unlar aktarmaktadr: Umumiyetle Altn Ordu sahasnda yazlm Kpaka bir eser olarak kabul edilen Hsrev irin hem Harezm yaz dilinin hem de aataycann hususiyetlerini tamaktadr. ... elimizdeki metin fiil ekimi ekilleri bakmndan aatay ncesine yakn olmakla beraber, ses hususiyetleri ve kelime hazinesi bakmndan Kpakada rastlanan hususiyetleri tamaktadr. Hsrev rnin metin yaynna dair almalar A. nan, A. Zajaczkowski ve N. Haceminoluna aittir. Zajaczkowski, ciltlik almasnn ilkinde Hsrev rnin transkripsiyonlu metnini, ikincisinde tpkbasmn, ncsnde ise szln vermitir. Haceminolu, Kutbun Hsrev irini ve Dil Hususiyetleri adl almasnda ise giri blmnden sonraki iml, ses ve ekil hususiyetleri konularnn ardndan Hsrev rnin transkripsiyonlu tam metnini vermitir.

Muhabbet-nme, 754H.=1353M. ylnda Harezm tarafndan Sir Deryada Muhammed Hce Begin Sgnaktaki saraynda yazlm, Altn Ordu saray etrafnda olumu klsik edebiyata rnek tekil eden manzum bir eserdir. Muhabbet-nmenin sonundaki Farsa hikyeden airin Harezmden Altn Orduya geldii, o devirde Altn Ordu adna Sgnak eyaletini idare eden Muhammed Hce Begin istei zerine k onun saraynda geirdii ve sz konusu eseri yazd anlatlmaktadr. F. Kprlnn yazd aatay Edebiyat (slm Ansiklopedisi, C. III, 24. cz, s. 281) maddesine gre Muhammed Hoca Beg, Berdi Beg Hann saltanat (1356-1360) zamannda Moskovaya kaan Hnzde Muhammeddir. Sevgi ve sevgilinin gzellii konularnn ilendii Muhabbet-nmede baz blmler Farsa yazlmtr. Hatime blmnde eserin ad, yazl yeri, mellifi ve yazl tarihi verilmektedir:
Muabbet-nme szin sizge aydm amun Sr yakasnda bitidim ... Opan fti r kble yan Sivnsn bende arezm revn Bu defter kim bolupdur Mr and Yiti yz illi trt ire tkendi Muhabbet-nme szn size syledim Hepsini Sr civarnda yazdm Okuyarak Fatiha kbleye doru fle Sevinsin kul Harezmnin ruhu Bu defter Msrn eker kam oldu Yedi yz elli drtte tamamland

Harezm ve Muhabbet-nmesi

J. Eckmanna gre bu eserin dili iin Samoyloviin syledii Ouzca-Kpaka hkm isabetsizdir ve eserin Arap alfabesiyle yazlm olan Londra nshasnn dili byk apta aatayca Trkesinin tesirinde kalmtr. Eckmann, T. Gandjeinin Muhabbet-

146

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

nmenin tenkitli metin neri ve talyancaya tercmesini tantt yazsnda ise Muhabbetnmeyi Harezm-Altn Ordu edebiyatnn balca eserlerinden biri olarak grmektedir (J. Eckmann, 1979:187). Muhabbet-nmenin Nshalar: Eserin biri Uygur harfleriyle olmak zere drt nshas bulunmaktadr: 1. British Museum Or. 8193te Uygur harfli metin mecmuann 160a-173b yapraklar arasndadr. erbak, 1959 ylndaki almasnda Uygur harfli nshann bulunduu yazma hakknda bilgi verdikten sonra bu nshann transkripsiyonlu metnini ve tercmesini vermi, ayrca eserin dil zellikleri zerinde durmutur. 2. British Museum Add. 7914te Arap harfli bir mecmuann 290b-313b varaklar arasndadr. T. Gandjei, Uygur ve Arap harfli bu iki nshann tenkitli metnini, Uygur harfli nshann tpkbasmn ve metnin talyancaya tercmesini vermitir. E. N. Nadjib ise Muhabbet-nmenin Arap harfli nshasnn transkripsiyonunu, tercmesini, dil zelliklerini, szln ve nshann tpkbasmn vermektedir. 3. stanbul, Millet Ktphanesi, Arab, No:86da kaytl Arapa tefsirin haiyesindedir. Ayrca yine bu tefsirin haiyesinde Hocendnin Letfet-nmesi de yer almaktadr. Ketebe kayd olmayan bu nsha hakknda ilk olarak F. Kprl bilgi vermitir (Kprl 1926:362). XIV. ve XV. yzylda yazld tahmin edilen Letfet-nme vezin, ekil, tertip ve konu itibaryla Muhabbet-nmenin naziresi saylabilecek niteliktedir. Hocend, Emr-zde Mahmud Tarhana takdim ettii bu eserini Harezmnin Muhabbetnmesine cevap olarak yazdn eserinde bildirmektedir. 4. stanbul, Millet Ktphanesi, Ali Emir, Manzum No:949. Muhabbet-nmenin zerinde son ilm almalar Clauson ve O. F. Sertkayaya aittir. Sertkaya Trkiyat Mecmuasndaki yazsnda stanbul Millet Ktphanesi, Arab No:86daki nshay esas alarak eserin tenkitli metnini yaymlamtr. Ayrca almann giri blmnde Muhabbet-nmenin nshalar ve zerinde yaplan almalar hakknda bilgi vermitir.

Hsm Ktib ve Dsitn- Cumcumas

Dsitn- Cumcuma veya Cumcuma-nme, Hsm Ktib tarafndan edeb bir gaye gdlmeden geni halk kitleleri iin Altn Orduda 770H.=1368-1369M. ylnda mesnevi nazm ekli ile yazlm din lirik bir hikyedir. Cumcuma-nme, nazm ekli, vezni ve muhtevas bakmndan Attrn ayn isimli eserinin tercmesidir. Fakat sa peygamber ile Kesikba hikyesini anlatan bu eser, cennet ve cehennem konularnn daha ayrntl olarak ele alnmas ile asl metinden ayrlmaktadr. F. Kprl, Altn Ordu sahasna ait olan Cumcuma-nmeye bizzat o muhitin yetitirdii biri tarafndan yazld iin byk bir nem vermektedir (aatay Edebiyat, slm Ansiklopedisi, C. III, 24. cz, stanbul 1945, s. 282). Ona gre ayn sahaya ait olan Kutbun ve Harezmnin eserleri yazarlarnn dorudan doruya o muhitin yetitirdii kiiler olmad iin yerli mahsullerden saylamaz. Altn Ordudaki mslman Trkler tarafndan ok rabet gren bu eser, 995/1548 ylnda Krm Han Sahib Giray bin Hac Girayn emri ile Harezm-Altn Ordu Trkesinden Anadolu Trkesine evrilmitir. Samoylovi, eserin Leningrad Asya mzesinde iki nshasnn daha bulunduunu bildirmektedir. Samoylovie gre bu nshalardan birisi Vahidnin Ulm Akademisine hediye ettii kitaplar arasndadr (Samoylovi, 1935:36). Ayrca Cumcuma-nmenin XVIII.

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

147

yzyl aatay Trkesine tercme edildii nshas Paris Bibliotheque Nationale (Suppl. Turc. No:973, 88v-103v)dedir. Eserin tam metnini ihtiva etmeyen neri Kazanda yaplmtr: Hikayat Cumcuma Sultan fi Nubuvvat lyas alayhis-salam, Kazan niversite Matbaas 1289H.=.1872M.

Mirc-nme, gerek dil ve slup gerekse iledii konu asndan NehclFerdse benzeyen anonim bir eserdir. Mira olayn anlatan bu eser, konularn sralan itibaryla Nehcl-Ferds ile ayn olmakla beraber sadece gk tasviri konusundaki ayrntlarda ayrlmaktadr. Eserin mukaddimesinde bu kitabn Nehcl-Ferds (veya Nehecl-Ferds) adl bir eserden tercme edildii ifade edilmektedir. Eckmann, buna dayarak Mirc-nmenin Farsa yazlm Nehcl-Ferdsten tercme edilmi olabilecei zerinde durmutur. Mirc-nmede ilenen konu, Trk-slam edebiyatnda edeb tr olarak ilgi ekmi ve pek ok manzum mirac-nme yazlmtr. Mirc-nmenin Uygur harfleri ile yazlm tek nshas Paris Bibliotheque Nationale (Suppl. Turc No:190, 1v-69r) bulunmaktadr. Bu nsha Malik Bah tarafndan 840H.=1436M.da Heratta istinsah edilmitir. XV. yzyln ilk yarsnda istinsah edilen bu eser, bir XIV. yzyl eseri olarak kabul edilmektedir. Kprl de bu eserin Timur devrine ait olmas ihtimalini vurgulamaktadr. Necip Asm, 1918 ylndaki Hbetl-Hakyk adl almasnda bu nshann 16721673te A. Galland tarafndan eski kf yazs ile yazlm bir yazma zannedilerek 25 kurua satn alnp Parise gtrldn, Uygur harfleri ile yazl olduundan metnin zmlenemediini ancak arada yazlm olan Arapa ksmlardan miraca dair bir eser olduunun anlaldn ifade etmektedir. Eserin Franszca tercmesi ile beraber Arap harfleriyle yazlan metni A. Pavet de Courtille tarafndan yaymlanmtr: Mirdj-Nmeh, Le manuscript Oigour de la Bibliothque Natonale, Paris 1882. Osman Fikri Sertkaya, 1968 ylnda Mirac-nme (Metin, ndex, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi; Trk Dili ve Edebiyat Blm mezuniyet tezi, stanbul 1968) zerine bitirme tezi hazrlamtr. Mirc-nmenin Arap harfleriyle aataycaya tercme edilmi nshas stanbul Sleymaniye Ktphanesi (Fatih No:2848, 1v-12v)dedir. Bu nsha 13 Ekim 1511 tarihinde Nreddn Al bin Kikine Seyyid Al et-Talikan tarafndan Msrda istinsah edilmitir. Harezm blgesinde yazlan eserleri konular ynnden tasnif ediniz.

Mirc-nme

Resim 6.6 Uygur alfabesiyle yazlm, Mircnme. (MS Paris, Bibliotheque Nationale, Suppl. Turc 190)

148

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

zet
1

Harezmin anlamn ve tarihini aklamak. Harezm, bugn zbekistan ve Trkmenistan snrlar iinde kalan Ceyhun (Amu Derya) rmann dkld Aral glnn gneyinde ve bu nehrin her iki tarafnda uzanan blgeye verilen addr. Bu blgede yaayan halka ise Harezm denilir. Semerkand ve Buhara gibi merkezler dnda geni bozkr ve llerle kapl Bat Trkistann ortasnda nemli bir yerleim merkezi olan Harezm, Dousundaki Krgz bozkrlar ve Kzlkum l, batsndaki Karakum lnn ortasnda Ceyhun nehri ve deltas ile blge iin hayat kayna olmu ve verimli topra ile tarih boyu halklar kendine ekmitir. Harezmin tarihi: Harezmde Pers mparatorluu yllarndan balayp 995e kadar hkm sren hanedanlk Afrigoullardr. Harezm blgesi, 717 ylnda Emevlerle birlikte slam ordular tarafndan fethedilmi Afrigoullarndan skecmk yalnzca ahlk unvan olan yetkileri kstlanm harezmah olarak braklmtr. 995 ylnda Samanoullar, ticaret merkezi olan Grgeni kendilerine balayp buraya vali atamlardr. Bu vali zamannda ilk Harezmahlar dneminin bakenti olan Kat ehri ele geirilerek Afrigoullarnn son temsilcisi ldrlm ve bakenti Grgen olan yeni bir hanedanlk kurulmutur. 1017 ylnda ise Gazneliler, Harezmi zaptederek kendi idarelerini kurmular ve komutanlarndan Altunta buraya vali tayin ederek yeni bir Harezmahlar dnemini balatmlardr. XI. yzyln ortalarnda Seluklulara geen Harezmi, Seluklu sultanlarnn tayin ettii valiler ynetmitir. Harezm ynetiminin Kpak ve Kangl boylarndan olan komutanlarn eline gemesiyle blgeye bir sreden beri yerlemeye balayan Ouzlarn yansra Kpak ve Kangllarn da bulunmas blgenin etnik yapsndaki deiimi Trklerin lehine evirmitir. Kpak Trklerinden Ekinci bin Kokar zamannda Harezmin Trklemesi tamamlanm, bylece Harezmde Kpak, Kangl ve Ouz Trkelerinin karm Harezm Trkeside olumutur. Atsz (1127-1156) devrinde yar mstakil bir devlet hline gelen Harezm, l Aslan (1156-1172) ve Aleddn Teki (1172-1200) zamannda glenip gelimi, Aleddn Muhammed (1200-1220) devrinde imparatorluk olmu iken Celleddn Muhammedin (1220-1231) kt idaresi sonucunda Moollarn hakimiyetine girmitir. Cengiz Hann lmnden sonra (1227) drt olu arasnda yaplan taksimde Harezm

blgesi -dou ksm hari- en byk olu Cucinin payna dmtr. XIV. yzylda Cuci Hanlnn ynetimi Kongrat Trklerine gemitir. Kongratlardan Hseyn Sfnin aatay ulusuna braklan Harezmin dou taraflarn (Kas ve Hive) igal etmesi ile Timur, Harezme yrm ve yamalamtr (1379). Timurun lmnden sonra (1405) zbekler (eybaniler) Harezmi igal etmilerdir. XVI-XIX. yzyllar aras Harezmin gerileme devresi olmutur. Hanlklarn ynetiminde blgede ilim ve kltr hayat gerilemi, XVII. yzylda Kalmuk saldrlar ile ticar faaliyetler altst olmu ve nihayet 1873te de Ruslar blgeyi tamamen ele geirmi, Bat Harezm Hanl Ruslara tabi olarak ynetilmitir. Bolevik ihtilalinden sonra hanla son verilerek 1920de Harezm Halk Cumhuriyeti, 1921de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmutur. 1924te ise Hive Hanlnn dou taraf zbekistan, bat taraf ise Trkmenistan Cumhuriyetlerine braklmtr. Harezm Trkesi kavramn tanmlamak ve bu dilin tarih geliim srecini aklamak. Harezm Trkesi, XI-XII. yzyllarda gerek etnik yap gerekse siyas hayat bakmndan Trkleen Harezm blgesinde Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn yerleik hayata gemelerinin sonucu olarak Trk dilinin dou kolunu tekil eden Karahanl (Hakaniye) Trkesi temelinde, gneybat kolunu tekil eden Ouz Trkesi ve kuzeybat kolunu tekil eden Kpak Trkesinin bu blgede karp kaynamasndan oluan bir Trkedir. Harezm Trkesinin Ouz, Kpak ve dier Trk boylarnn azlarndan alnan unsurlar ile ekil bilgisi ve kelime hazinesi bakmndan kazand farkl bir yaps bulunur. Harezm Trkesi bu zellii ile Dou Trkesinin, Karahanl Trkesinden aatay Trkesine gei dnemini oluturmaktadr. XIII. yzyl sonlarnda Harezmde gelien kltr faaliyetine, XIV. yzylda Altn Ordunun bakenti Saray ve Krm da katlm, Harezmden birok bilgin, air ve yazar Altn Orduya g ederek bu blgede konuulan Trk yaz dilinin Altn Ordu snrlar iinde de yaylmasn salamtr. Bylece Altn Ordu sahasnda konuulan mahall iveye Harezm Trkesinin de katlmas ile Trk dilinin Kpak kanadnda yeni bir yaz dili ortaya kmtr. Bu kadar geni bir sahada kullanlan bu edeb dil, birlik salayamam, eski ve yeni

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

149

ekiller yerli az zellikleri ile karmtr. Bu dil evresi Timurlular devrinde sona ermi ve yerini aatay Trkesine brakmtr.
3

Harezm Trkesi ile yazlm eserleri tanmak. Harezm Trkesi ile yazlan eserler, MukaddimetlEdeb, Ksasl-Enbiy, Munl-Mrd, NehclFerds, Hsrev rn, Muhabbet-nme, Dsitn- Cumcuma ve Mirc-nmedir. Mukaddimetl-Edeb, Arapa retmeyi amalayan, Arapa kelime ve ksa cmlelerden oluan pratik bir szlktr. Zemaher tarafndan yazlp Harezmah Atsz bin Muhammed bin Anutigine sunulmutur. Ksasl-Enbiy, Nsrddn bin Burhnddn Rabgz tarafndan yazlm ve Nsrddin Tok Bugaya sunulmutur. Peygamber hikyelerini konu eserde bata Hz. Muhammed olmak zere Kuranda geen baz peygamber kssalar anlatlmtr. Yazar, eserde kssalarla ilgili olarak Arapa, Trke ve Arapa-Trke iirlere yer vermitir. Eserde toplam 484 dize tutan 43 Trke iir bulunmaktadr. Munl-Mrd, slm tarafndan 1314te yazlm didaktik mahiyette bir eser olup din-tasavvuf konularda bilgi vermeyi amalam manzum bir eserdir. Atebetl-Hakyk gibi aruzun mtekrib bahrinin feln feln feln fel vezninde drtlklerle yazlmtr. Nehcl-Ferds, Kerderli Mahmud bin Alinin eseri olup Trke yazlm ilk krk hadis kitabdr. Dnya ve ahirette mutlu olmann yollarn ortaya koyan bilgilerin yer ald din ve didaktik nitelikte bir eserdir. Yazar sade bir dil kulland bu eserini akc hikyelerle sslemitir. Drt blmden meydana gelen eserde her fasl bir hadisle balam, arkasndan bunun Trkeye tercmesi yaplm, sonra da zamann tannm slam limlerinin bu hadisle ilgili grlerine ve aktardklar hikyelere yer verilmitir. Mellif, bilinen baz hikyelerde istedii deiiklii yapmaktan saknmamtr. Ayrca gerektii yerde Trke tercmeleri ile birlikte zaman zaman ayetlere de bavurulmutur.

Hsrev rn, Altn Ordu airi Kutbun Altn Ordu hkmdar Tn Beg Han ile ei Melike Hatun adna, Nizmnin ayn adl eserinden tercme ve ilaveler yaparak muhtemelen 1341-2 ylnda yazd tahmin edilen bir mesnevidir. Eser, Trk edebiyatnda bugne kadar bilinen 21 Hsrev rn veya Ferhd u rn mesnevisinin ilkidir. Altn Ordu sahasnda yazld bilinen ilk edeb eser olan Hsrev rnin bugne kadar gn na kan tek nshas Paris Bibliothque Nationale (Mss. Turcs A.F. 312)dedir. Bu nsha 1383 ylnda Berke Fakih adl bir Kpak tarafndan skenderiyede Altn Boga adna istinsah edilmitir Muhabbet-nme, 754H.=1353M. ylnda Harezm tarafndan Sir Deryada Muhammed Hce Begin Sgnaktaki saraynda yazlm, Altn Ordu saray etrafnda olumu klsik edebiyata rnek tekil eden manzum bir eserdir. Sevgi ve sevgilinin gzellii konularnn ilendii Muhabbet-nmede baz blmler Farsa yazlmtr. Dsitn- Cumcuma veya Cumcuma-nme, Hsm Ktib tarafndan edeb bir gaye gdlmeden geni halk kitleleri iin Altn Orduda 770H.=1368-1369M. ylnda mesnevi nazm ekli ile yazlm din lirik bir hikyedir. Cumcuma-nme, nazm ekli, vezni ve muhtevas bakmndan Attrn ayn isimli eserinin tercmesidir. Fakat sa peygamber ile Kesikba hikyesini anlatan bu eser, cennet ve cehennem konularna daha ayrntl olarak yer vermesi bakmndan asl metinden ayrlmaktadr. Mirc-nme, gerek dil ve slup gerekse iledii konu asndan Nehcl-Ferdse benzeyen anonim bir eserdir. Mira olayn anlatan bu eser, konularn sralan itibaryla Nehcl-Ferds ile ayn olmakla beraber sadece gk tasviri konusundaki ayrntlarda ayrlmaktadr. Mirac-nmenin Uygur harfleri ile yazlm tek nshas Paris Bibliotheque Nationale (Suppl. Turc No:190, 1v-69r) bulunmaktadr. Bu nsha Malik Bah tarafndan 840H.=1436M.da Heratta istinsah edilmitir. XV. yzyln ilk yarsnda istinsah edilen bu eser, bir XIV. yzyl eseri olarak kabul edilmektedir.

150

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm
1. Harezm blgesi gnmzde aadaki lkelerden hangilerinin snrlar iindedir? a. Azerbaycan-Trkmenistan b. Trkmenistan-zbekistan c. Krgzistan-Kazakistan d. Trkiye-Azerbaycan e. Tataristan-Bakurdistan 2. Harezm Trkesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. XI-XII. yzyllarda Ouz, Kpak ve Kangl boylar ile Trkleen Harezm blgesinde oluan dildir. b. Blgenin etnik yaps gibi oluan dil de karmak bir ekil almtr. c. Trk dilinin dou kolunu tekil eden Karahanl Trkesi temelinde ekillenmitir. d. Harezm Trkesi, kendisinden nce gelen Kktrke ile kendisinden sonra gelen aatayca arasnda gei dnemi Trkesidir. e. Trk dilinin gneybat kolunu tekil eden Ouz Trkesi ve kuzeybat kolunu tekil eden Kpak Trkesinin bu blgede karp kaynamasndan oluan Trkeye verilen addr. 3. Rabgznin Ksasl-Enbiy adl eseri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Eser, peygamber hikyelerini konu almaktadr. b. 1310 ylnda yazlm ve Nsrddn Tok Bugaya sunulmutur. c. Eser, batan sona manzum olarak kaleme alnmtr. d. Eserin dil zelliklerini yanstmas bakmndan en iyi nshas, British Museum (Londra)dadr. e. Ahmet Caferolu, eseri Karahanl Trkesi iinde alarak Atebetl-Hakyk ve Ahmed-i Yesevnin hikmetleri ile bir arada deerlendirmitir. 4. Nehcl-Ferds ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Cennetlerin Ak Yolu anlamna gelen eserin stanbul Sleymaniye Ktphanesindeki nshas, harekeli oluuyla Harezm dneminin dil zelliklerini tespit etmek iin en nemli kaynak eserlerden biridir. b. Eser, mensur olarak yazlm fakat yazar sz ustaln konuyla ilgili verdii Arapa ve Trke iirlerle de pekitirmitir. c. Eserin Leningrad ve svete de nshalar vardr. d. Nehcl-Ferds, nl tefsir ve lgat limi Mahmud bin mer ez-Zemaher tarafndan yazlp Harezmah Atsz bin Muhammed bin Anutigine sunulmutur. e. Eser, din-tasavvuf konular ele alm ve bu konularda bilgi vermeyi amalam manzum bir eserdir. 5. Aadakilerden hangisinde Mukaddimetl-Edebin konusu ve yazar doru verilmitir? a. Ak / Kutb b. Didaktik / Kerderli Mahmud bin Ali c. Din / Nsrddn bin Burhnddn Rabgz d. Din-tasavvuf / slm e. Szlk / Mahmud bin mer ez-Zemaher 6. Bu ka sz aytgan at slm ol
Tilegi ahir vakt slm ol Atam baba slm veliyyl-ver zi zikri tilde tmen alsam ol Yukardaki drtlk hangi esere aittir? a. Hsrev rn b. Munl-Mrd c. Nehcl-Ferds d. Mukaddimetl-Edeb e. Muhabbet-nme

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

151

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


7. Kutbun Hsrev rni iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Hsrev rn, Altn Ordu hkmdar Tn Beg Han ile ei Melike Hatun adna yazlm mesnevidir. b. Kutb, eserini Nizmnin ayn addaki mesnevisinden tercme etmitir. c. Trk edebiyatnda bugne kadar yazlan yaklak 20 Hsrev rn ve Ferhd u rn mesnevilerinin ilkidir. d. Hsrev rnin bugne kadar bilinen tek nshas stanbul Sleymaniye Ktphanesindedir. e. Hsrev rnin nshas 1383 ylnda Berke Fakh adl bir Kpak tarafndan skenderiyede istinsah edilmitir. 8. Harezmnin Muhabbet-nmesi zerinde aada isimleri verilen aratrmaclardan hangisi almamtr? a. Janos Eckmann b. Osman Fikri Sertkaya c. Hendrik E. Boeschoten d. Tourhan Gandjei e. Sir Gerard Clauson 9. Mirc-nmenin mukaddimesinde aadaki eserlerden hangisinden tercme edildii belirtilmitir? a. Nehcl-Ferds b. Ksasl-Enbiy c. Munl-Mrd d. Muhabbet-nme e. Mukaddimetl-Edeb 10. Harezm Trkesinin ilk eseri aadakilerden hangisidir?
a. b. c. d. e. Muinl-Mrd Mukaddimetl-Edeb Ksasl-Enbiy Nehcl-Ferds Kuran Tercmesi 1. b 2. d 3. c 4. a 5. e 6. b 7. d 8. c 9. a 10. b Yantnz yanl ise Harezm ve Tarihi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezm Trkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ksasl-Enbiy konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nehcl-Ferds konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mukaddimetl-Edeb konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Munl-Mrd konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hsrev rn konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Muhabbet-nmekonusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mirc-nme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezm Trkesi Eserleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

152

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Bugn zbekistan ve Trkmenistan snrlar iinde kalan Ceyhun (Amu Derya) rmann dkld Aral glnn gneyinde ve bu nehrin her iki tarafnda uzanan bir blge olan Harezm, Semerkand ve Buhara gibi merkezler dnda geni bozkr ve llerle kapl Bat Trkistann ortasnda nemli bir yerleim merkezidir. Dousundaki Krgz bozkrlar ve Kzlkum l, batsndaki Karakum lnn ortasnda Ceyhun nehri ve deltas, blge iin hayat kayna olmu ve verimli topra ile tarih boyunca halklar kendine ekmitir. Harezm blgesini nemli klan bir baka zellii de ran, Hindistan ve in gibi Asya lkeleri ile Gney Rusya ve Sibirya bozkrlarn birbirine balayan yollarn kavak noktasnda bulunmasdr. Bu bakmdan Harezm ayn zamanda nemli bir ticaret merkezidir. Ayrca Ceyhun rma ile kanallar doal barikat grevini stlenmi bir taraftan dierine geii engellemesiyle blgenin asker bakmdan savunulmasn kolaylatrmtr. Bundan dolay gerek Samanoullar ve Gazneliler gerekse Seluklular zamannda blgeye vali olarak tayin edilenler, ksa zamanda bamszlklarn iln ederek hanedanlklar kurmulardr. Harezm blgesinde yazlan eserlerin dili zerine yaplan aratrmalar bu dilin yani Harezmcenin Avesta, Sod, Yagnob ve Osset dilleri gibi dou ran dili olduunu ortaya karmtr. Sra Sizde 2 Harezm Trkesi, XI-XII. yzyllarda gerek etnik yap gerekse siyas hayat bakmndan Trkleen Harezm blgesinde Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn Trk dilinin dou kolunu tekil eden Karahanl (Hakaniye) Trkesi temelinde, gneybat kolunu tekil eden Ouz Trkesi ve kuzeybat kolunu tekil eden Kpak Trkesinin kaynamasndan oluan bir dildir. Harezm blgesi, Sirderyann aa kesimiyle birlikte daha Mool andan nceki devirlerde doudaki Kagarn yannda ikinci bir edeb merkez olarak nemli bir yer tutmutur. XIII. yzyl sonlarnda Harezmde gelien kltr faaliyetine, XIV. yzylda Altn Ordunun bakenti Saray ve Krm da katlm, Harezmden birok bilgin, air ve yazar Altn Orduya g ederek bu blgede konuulan Trk yaz dilinin Altn Ordu snrlar iinde de yaylmasn salamtr. Bylece Altn Ordu sahasnda konuulan mahall iveye Harezm Trkesinin de katlmas ile Trk dilinin Kpak kanadnda Harezm-Altn Ordu Trkesi adyla yeni bir yaz dili ortaya kmtr. Altn Ordu sahas eserleri iin Harezm-Altn Ordu isminin kullanlma nedeni, Altn Ordu Trkesi ile Harezm Trkesini biri birinden ayran ltlerin ortaya konulamam olmasdr. Sra Sizde 3 Harezm blgesinde yazlan eserleri ierikleri ve zellikleri ynnden; a. Din-ahlk, tasavvuf, didaktik eserler: Ksasl-Enbiy, Nehcl-Ferds, Munl-Mrd, Dstn- Cumcuma, Mircnme b. Edeb eserler: Hsrev rn, Muhabbet-nme c. lm eserler: Mukaddimetl-Edeb eklinde snflandrmak mmkndr.

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

153

Ata, A. (2002). Harezm-Altn Ordu Trkesi, stanbul. Barthold, V. V. (1927). Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul. Caferolu, A. (1971). Trk Dili Tarihi, stanbul: 2.cilt, 3. bask. Eckmann, J. (1959). Das Chwarezmtrksiche, Philologiae Turcicae Fundamenta I, Wiesbaden: 113-137 (evirisi: M. Akaln, Harezm Trkesi, Tarih Trk iveleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar:73, Seri: IV, S.A. 21, Ankara 1988). Eckmann, J. (1964). Kiptschakische Literatur, Philologiae Turcica Fundamenta, Wiesbaden: 275-296 (Kpak Edebiyat, Trk Dnyas Edebiyat, ev. H. Akgz, stanbul 1991: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf). Ercilasun, A. B. (2008). Trk Dili Tarihi, Ankara, 5. bask. Haceminolu, N. (1997). Harezm Trkesi ve Grameri, Ankara. nan, A. (1953). XIII.-XIV. Yzyllarda Msrda OuzTrkmen ve Kpak Leheleri ve Halis Trke, Trk Dili Belleten. Kafesolu, . (1992). Harzemahlarn Soyu Meselesi, Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Kprl, F. (1926). Trk Edebiyat Tarihi, stanbul. Kprl, F. (1945). aatay Edebiyat, slm Ansiklopedisi, C.3, 24. cz, stanbul. Saol, G. (2002). Harezm Trkesi ve Harezm Trkesi ile Yazlan Eserler, Trkler, C. 5, Ankara 2002. Samoylovi, A. N. (1928). K istorii literaturnago sredneziatsko-turetskogo yazka, Leningrad. (eviren: A. nan, Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yllk almalar I). Samoylovi, A. N. (1935). Cuci Ulusu veya Altn Ordu Edeb Dili, Trk Dili, S. 12. Thry, J. (1331). Ondrdnc Asr Sonlarna Kadar Trk Dili Yadigrlar, Mill Tetebbular Mecmuas II, stanbul. Ksasl-Enbiy zerinde Yaplm Belli Bal almalar 1. Arifgan, G. H. (1916). Rabguzi Ksasul-Enbiya, Stary Takent. 2. Ata, A. (1997). Nsrd-dn bin Burhnd-dn Rabgz. Ksasl-Enbiy (Peygamber Kssalar). I. Giri-Metin-Tpkbasm, TDK Yaynlar:681-1; II. Dizin, TDK Yaynlar: 681-2, Ankara. 3. Ata, A. (2008). Rabguzinin Ksasl-Enbiysnda Nazmn Gc, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, C. V. S.2, Ankara.

Yararlanlan ve Bavrulabilecek Kaynaklar

4. Boeschoten H. E. Vandamme, M. Tezcan, S. (1995). Al-Rabghz. The Stories of the Prophets, I. Critically Edit; II. Translate, Leiden. 5. Grnbech, K. (1948). Rabguzi, Narrationes de Prophetis, Cod. Mus. Brit. Add. 7851 [=Monumenta Linguarum Asiae Maioris 4], Kopenhagen. 6. Hacyeva, N. (1994). Rabguzinin Ksasl-Enbiya Eserinin Bak Yazmas, Trk Dili, S. 514. 7. Hseyn, . (1881). Ksas- Rabguzi, Kazan. 8. lminskiy, N. I. (1859). Ksas- Rabguzi, Kazan. 9. Fzilov E. .- Yunusov, A. (1991). Qisasi Rabguziy, Takent. 10. Katanov, N. F. (1898). Rabguzi Ksasul-Enbiya trki, Takent. 11. Schinkewitsch, J. (1926-1927). Rabguzis Syntax, Mmoires de la Socit Fino-Ougrienne II, S. XXIX, S. XX, (Trkeye eviren: S. Payl, Trk Dili Belleten III, S. 8-9-10-11, 1947). 12. Thry, J. (1903). Trk nylvemlek a 14. szzad vgig, Budapete, (Trkeye eviren: R. Hulusi, Ondrdnc Asr Sonlarna Kadar Trk Dili Yadigrlar, Mill Tetebbular Mecmuas, II) Nehcl-Ferds zerinde Yaplm Belli Bal almalar 1. Ata, A. (1998). Nehcl-Ferds. Utmahlarn Auk Yol (Cennetlerin Ak Yolu). III. Dizin-Szlk, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar:518. 2. Eckmann, J. (1956). Nehcl-Feradis: I. Tpkbasm, nsz Yazan. J. Eckmann, Ankara: Trk Dil Kurumu Tpkbasmlar Dizisi:35. 3. Eckmann, J. (1956). Nehcl-Ferds. Utmahlarn Auq Yol (Cennetlerin Ak Yolu): II Metin, (Yaymlayanlar: S. Tezcan, H. Zlfikar), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518. 4. Eckmann, J. (1959). Das Chwarezmtrksiche, Philologiae Turcicae Fundamenta I, Wiesbaden, (evirisi: M. Akaln, Tarih Trk iveleri, (Harezm Trkesi) Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar:73, Seri: IV, S.A.21, Ankara 1988) 5. Eckmann, J. (1964). Die Kiptschakische Literatur I. Die Literarur von Chwarezm und der Goldenen Horde, Philologiae Turcicae Fundamenta II, Wiesbaden. 6. Eckmann, J. (1988). Nehcl-Feradisin Bilinmeyen Bir Yazmas, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1963, Ankara. 7. Karamanlolu, A. F. (1968). Nehcl-Feradisin Dil Hususiyetleri I, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, S. XVI.

154

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

8. Karamanlolu, A. F. (1969). Nehcl-Feradisin Dil Hususiyetleri II, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, S. XVII. 9. Karamanlolu, A. F. (1970). Nehcl-Feradisin Dil Hususiyetleri III, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, S. XVIII. 10. Karamanlolu, A. F. (1971). Nehcl-Feradisin Dil Hususiyetleri IV, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, S. XIX. 11. Saol, G. (1988). Nehcl-Ferds. lk ki Bap. GiriMetin-Szlk-Dizin-Arapa bareler, (Doentlik almas). 12. Tlc, S. (1994). NEHCL-FERADS Utmahlarnng Auq Yol (Cennetlerin Ak Yol). Mahmd b. Al el-Kerder, II. Metin, evriyaz: J. Eckmann, Yaymlayanlar: S. Tezcan H. Zlfikar, Trk Dil Kurumu Yaynlar:518, XI+312+1s., Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1991, Ankara. Mukaddimetl-Edeb zerinde Yaplm Belli Bal almalar 1. Benzing, J. (1968). Das Chwaresmische Sprachmaterial der Muqaddimat al-Adab von Zamaxar. I. Text, Wiesbaden. 2. mam, M. K. (1342/1963-1343/1965). Abul-Ksm Mahmd b. Omar az-Zamahar: Prev-i Adab ya Mukaddimat al-Adab (The Oldest Arabic-Persian philological dictionary). Part I: Nouns, Part 2: Verbs, Part 3: Index, Tehran. 3. shak Hocas Ahmed Efendi. (1313/1895), Aksal-ereb f tercemeti Mukaddimetil-Edeb, I-II, stanbul. 4. Poppe, N. (1938-1939). Mongolskiy slovar Mukaddimat al-adab I. II, Moskva-Leningrad; III, Ukazateli, Moskva-Leningrad. 5. Poppe, N. (1951). Eine viersprachige ZamaxariHandscrifts. I. Das agataitrkische Sprachmaterial, ZDMG 101, Wiesbaden. 6. Togan, Z. V. (1951). Documents on Khorezmian Culture. Part I. Muqaddimat al-Adab with the Translation in Khorezmian, stanbul. 7. Togan, Z. V. (1965). Zimahernin dou trkesi ile Mukaddimet-l-edebi, Trkiyat Mecmuas, C.XIV (1964), stanbul. 8. lktar, M. . (1949). XI. yzyldan gnmze kadar yazlm balca szlklerimiz, Trk Dili-Belleten, Seri: III (Ocak-Aralk 1948), S. 12-13, stanbul. 9. Yce, N. (1988). Mukaddimetl-Edeb. Harizm Trkesi le Tercmeli uter Nshas. (Giri Dil zellikleri Metin ndeks), Ankara.

10. Yce, N. (1977). Eine neu entdeckte Handschrift der Muqaddimat al-Adab von az-Zamaari mit chworesmtrkischer bersetzung, ZDMG Suppl. III, 2, Wiesbaden. Munl-mrd zerinde Yaplm Belli Bal almalar 1. Ata, A. (1988). Recep Toparl, Munl-Mrd, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:15, Erzurum, LXXII+287s., Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S.10. 2. Bodrogligeti, A. J. E. (1976). The Autorship and sources of the Munl-Mrd, Tractata Altaica, Wiesbaden. 3. Halimov, N. Gklenov, . (1995). h slm eref Hoca Horezmi. Muinul-Mrid, Agabat. 4. Karamanlolu, A. F. (2006). eyh eref Hace. MunlMrd (Transkripsiyonlu Metin-Dizin-Tpkbasm), stanbul: Beir Kitabevi. 5. Toparl, R. - Argunah, M. (2008). Munl-Mrd, Ankara: TDK Yaynlar. 6. Toparl, R. (1988). Munl-Mrd, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:15, Erzurum. Hsrev rn zerinde Yaplm almalar 1. Haceminolu, N. (1968). Kutbun Hsrev irini ve Dil Hususiyetleri, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar. 2. nan, A. (1953). XIII.-XIV. Yzyllarda Msrda OuzTrkmen ve Kpak Leheleri ve Halis Trke, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten. 3. nan, A. (1951). Kutbun Hsrev irininden rnekler, Trk Dili Belleten, S. III, No:14-15, Ankara. 4. Eckmann, J. (1958). Tourkhan Gandjei, II Muhabbatnma di Horazm: Annali dellistituto Universitario Orientale di Napoli, Nuova Serie, Vol VII, Roma; Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. IX (1 Kasm 1959). 5. Gandjei, T. (1957). II Muhabbat-nma di Horazm: Annali dellistituto Universitario Orientale di Napoli, Nuova Serie, Vol VI, Roma. 6. Gandjei, T. (1958). II Muhabbat-nma di Horazm: Annali dellistituto Universitario Orientale di Napoli. Nuova Serie, Vol VII, Roma. 7. Nadjib, E. N. (1961). Horezm. Muhabbet-name, zdanie, teksta, transkripsiya, perevod i issledovanie, Moskova. 8. Sertkaya, O. F. (1972). Hworezmnin Muhabbetnmesi, Trkiyat Mecmuas, C. XVII. 9. erbak, A. M. (1959). Oguz-nme, Muhabbet-nme, pamyatniki drevne uygurskoy i staro uzbekskoy pismennosti, Moskova.

6. nite - Harzem-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat

155

Muhabbet-nme zerinde Yaplm almalar 1. Clauson, S. G. (1962). The Muhabbat-nma of Xwarazm, Central Asiatic Journal, VII. 2. Eckmann, J. (1979). Harezm Trkesi, Tarih Trk iveleri (eviren: M. Akaln), Ankara. 3. Eckmann, J. (1957). Tourkhan Gandjei, II Muhabbatnma di Horazm: Annali dellistituto Universitario Orientale di Napoli, Nuova Serie, Vol VI, Roma. 4. Samoylovi, A. N. (1928). K istorii literaturnago sredneziatsko-turetskogo yazka, Leningrad; Cuci Ulusu veya Altn Ordu Edeb Dili, Trk Dili, S. 12, 1935. 5. Zajaczkowski, A. (1958). Najstarsza wersja Turecka Husrav u irin Qutba I, Warszawa. 6. Zajaczkowski, A. (1958). Najstarsza wersja Turecka Husrav u irin Qutba II, Warszawa. 7. Zajaczkowski, A. (1961). Najstarsza wersja Turecka Husrav u irin Qutba III, Warszawa. 8. Zajaczkowski, A. (1960). Kutbun Hsrev irin adl eseri hakknda, VIII. Trk Dil Kurultaynda Okunan Bilimsel Bildiriler, Ankara. 9. Zajaczkowski, A. (1958). Sur quelques proverbe Turcs du Husrev-u-Sirin de Nizami, Jean Deny Armaan, Ankara.

7
Amalarmz

VIII-XIII.YZYILLAR TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Mevlnnn Trke, Farsa-Trke (mlemm) beyitlerinden seilmi rnek metinleri okuyup gnmz Trkesi ile nesre evirebilecek, Sultan Veledin Trke manzumelerinden seilmi rnek metinleri okuyup gnmz Trkesi ile nesre evirebilecek, beyitlerde ele alnan konular aklayabilecek, Hoca Dehhnnin manzumelerini okuyup gnmz Trkesi ile nesre evirebilecek, manzumelerin vezin ve kafiyelerini belirleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Mevln Celleddn-i Rm Sultan Veled Hoca Dehhn Beyit Mlemm Gazel Kaside

indekiler
MEVLNNIN TRKE, FARSATRKE BEYTLER SULTAN VELEDN TRKE MANZUMELER HOCA DEHHNNN RLERNDEN SEMELER

VIII-XIII.Yzyllar Trk Edebiyat

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler


MEVLNNIN TRKE VE FARSA-TRKE BEYTLER Mevlnnn Trke Beyitlerinden rnekler
1. (Hasibe Mazolu, Eski Trk Edebiyat Makaleleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2009dan)

Uu var-sa iy fil aldanmal zinhr mla ol nesneye ki sen oyup gidersin ol gir ala
us: (t.i.) akl, fikir. ol: (t.s.) u. aldanmal: aldanma. Kelimenin sonundaki -gl eki, bugn kullanlmayan eski bir emir kipi ekidir. zinhr: (f.e.) sakn, asla anlamnda uyar bildirmek iin kullanlan Farsa bir nlemdir. fil: (a.s.) dikkatsiz, ihtiyatsz, ilerisini dnmeyen. ol: (t.s.) o. Beytin kafiyesi: mla-ala kelimelerindeki al harflerinden meydana gelen mrdef kafiyedir. mstef iln mstef iln mstef iln mstef iln

Kafiye hakknda geni bilgi iin Eski Trk Edebiyatna Giri (Eskiehir: Akretim Fakltesi Yay., 2011) ve M. A. Yekta Saran Klsik Edebiyat Bilgisi, Biim-l-Kafiye (stanbul: 3F Yay., 2007) adl kitaplara bavurabilirsiniz. Beyitin Dzyazyla Dilii evirisi ve Aklamalar Ey gfil, akln varsa geride brakp gidecein (dnya) mal(n)a sakn aldanma. Mevln, Farsa iirlerinde olduu gibi bu ve aada yer alan dier beyitte, dnya hayatnn geici olduunu belirtmi; insanlarn hayattayken kazandklarn yanlarnda gtremeyeceklerini vurgulamtr. Bu sebeple, lml olan insann bir gn brakp gidecei dnyaya ve dnya malna gereinden fazla nem vermemesi ifade edilmitir. 2.

Seni unudur dostlaru olu zu avratlaru Evvel mlu leeler isb idp ldan la
avrat: (a.i.) kadn, e, hanm. mstef iln mstef iln mstef iln mstef iln

158

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Beyitin Dzyazyla Dilii evirisi ve Aklamalar (Ey gfil!), dostlarn, olun, kzn ve elerin seni(ldkten sonra) unutup ncelikle maln inceden inceye hesap ederek paylarlar. Mevln, ilk beyite bal olarak bu ve aadaki beyitlerde dnya hayatndan bir sahneyi, bir insann lmnden sonra yaananlar resmeder gibi olduka ak bir ekilde dile getirmitir. 3.

lmayalar saa vef bunlar bay ola sen ged Sen n virmeyeler bir pre etmek youla
by: (f.s.) zengin. pre: (f.i) para.

mstef iln mstef iln mstef iln mstef iln ged: (f.s.) yoksul, dilenci. etmek: (t.i.) ekmek

Beyitin Dzyazyla Dilii evirisi Bunlar (maln mlkn braktn ocuklarn, ein) zengin olurlar, sende ise bir ey kalmaz. Hatta bunlar sana vefal davranp da senin (adna hayr) iin yoksullara bir para ekmek (bile) vermezler. 4.

Bir demlige alaalar andan varup paylaalar Seni uura gmip tz dneler gle gle
dem: (f.i.) an, vakit.

mstef iln mstef iln mstef iln mstef iln tz: (f.s.) tez, abuk, hemen

Beyitin Dzyazyla Dilii evirisi (Bunlar senin lmne) bir anlk alarlar sonra seni mezara gmp (senin geride braktn) maln bir an nce paylamak iin glerek dnerler. Mevlnnn Uu var-sa iy fil aldanmal zinhr mla/ol nesneye ki sen oyup gidersin ol gir ala beyitinde zerinde durduu konu hakknda bilgi veriniz.

1
Mlemm: Msralar veya bir ksm Trke-Farsa, TrkeArapa, Farsa-Arapa, FarsaTrke vb. farkl dillerde yazlm manzumelerdir.

Mevlnnn Farsa-Trke Mlemm Beyitlerinden rnekler


Men kc ir kc lkin be-men der mdemed
n yeki Trk ki yed gyedem hey kimsen filtn filtn filtn filn

(Hasibe Mazolu, Eski Trk Edebiyat Makaleleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2009dan) 1.

men (f.z.): ben. lkin (a.e.): ama, fakat, ancak, u kadar var ki. der (f.e.): de, iinde. n (f.z.): o. yed (meden, f.f.): geldi.

kc (f.e.): nasl, nereye. be (f.e.): ile. demed (demden, f.f.): bitmek, kmak, srmek, yetimek. yek (f.i.): biri, birisi. gyed (gften, f.f.): sylemek.

Beyitin Dzyazyla Gnmz Trkesine evirisi iir nerede, ben neredeyim, iirden uzaktaym. Lkin bana air diyorlar. Trkn biri geldi bana hey sen kimsin? dedi.

7. nite -XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler

159

2.

Her dem be-m gy bar git menm atumdan Men ry-i sat-kerde nezdk-i t turur men
mef l filtn mef l filtn dem (f.i.): zaman, vakit. m (f.i.): hm: fke, be-hm: fke ile. at (t.i.): yan, taraf, evre. sat-kerde (f.b.s.): kat, sert (duyarsz, yzsz) davranan. nezdk (f.s.): yakn, yan. be (f.e.): ile. gy (gften, f.f.): sylemek. ry (f.i.): yz. t (f.z.): sen.

Beyitin Dzyazyla Gnmz Trkesine evirisi Her zaman fkeyle yanmdan git dersin. Ben yzszlk edip senin yannda dururum. 3.

Men yr- b-vefyem ber-men cef lur sen B-nn n cefh senden aan aar men
mefl filtn mefl filtn b (f.e.): ile. n (f.e.): bu. yr (f.i.): dost, sevgili. nn (f.b.s.): onun iin. cefh (f.i.): cefalar.

Beyitin Dzyazyla Gnmz Trkesine evirisi Ben vefal bir dostum, sen cefa ediyorsun. Bu cefalarla senden nasl kaarm? 4.

Mhest ne-mdnem rd ruet y ne mef l mefln mef l mefln


mh (f.i): ay; mhest: aydr. rd (f.i.): gne. ruhet (senin): yanan. nemdnem (f.f.): bilmiyorum. ru (f.i.): yanak, yz, ehre. od (t.i.): atein Trkesi. Bu ayrl odna nice cigerm yana

Beyitin Dzyazyla Gnmz Trkesine evirisi Yzn ay mdr yoksa gne midir, bilmiyorum. Bu ayrlk ateine cierim daha ne kadar yanacaktr? 5.

Mrdem zi-fir- t merdm ki heme dnend A od nihn olmaz yanar dicek cna
mef l mefln mef l mefln t (f.z.): sen. heme (f.s.): hepsi, herkes. dnend (f.f.): bilirler. mrde (f.s.): lm, l. zi (ez, f.e.): den. fir (a.i.): ayrlma, ayrlk. nihn (f.s.): gizli, sakl.

Beyitin Dzyazyla Gnmz Trkesine evirisi Senin ayrlndan ldm herkes biliyor. Ak atei bir cana dnce (can yaknca) gizlemek mmkn deildir, belli olur.

160

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Mevlnnn Trke Bir Manzumesi

Eger geydr arnda yosa yavuz z yolda saa budur lavuz uban ber ut urtlar kdr it menden ara uzum ara oz Eger atsen ve ger Rmsen ve ger Trk Zebn- b-zebn-r beymz
(Dilsizlerin dilini ren) Mevlndan Trke Beyitler . .

Ol kim gide uzak yola - gerek az albile Almaz-sa yolda ala - irmeye hergiz menzile Virdi saa ml alab - t ayra lasn sebeb ayr eyle de l a aleb - varmadan ol mlu yile Bugn sevinrsin benm - altunum aam ok diy Amaz msn ol o kim - mutc olasn bir pula Aitmeye mlu sen - o olmaya l sen Nesnirmeye el sen - ger unmadusa el ele Ol ml didig mr ola - a ki gru dar ola Hergiz meded bulmayasn - evre baup saa ola Altun ise anda ora - ola saa anda ura Neyler aum ldu yara - anlar saa aru gele Ml sermye olsa az - aa inanursn bay Yap iret dnyy y - t iresin o menzile n ola elde direm - g yitdke ll kerem gd budur ki ben direm - devlet anu gd ala

7. nite -XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler

161

Eytme mlu ola telef - a biri bi virr alef Oll selef lma alef - virme amu yi ola Diler-isen ay ebed - utl ne didiyse Aad Andan dile her dem meded - t iriesin la Byle buyurd Lem-yezel - bil bun lu amel Terk eylez l- emel - uymauz her bir bla Youl ise abr eylegil - ger by isen ayr eylegil Her bir le kr eylegil - a dnderr lden le Dny anu ret anu - nimet anu minet anu amu anu cennet anu - devlet anu kan bula a baa ne ml gerek - dilegm iyi l gerek Ne l gerek ne l gerek - kendzini bilen ula Ben bir bi-cnum iy lh - yavla o eyledm gnh Yazularumdan h h - ne er idem gelmez dile y ems dile adan a - biz fniyz oldur b amular anu mta - t od ki ol kim ola

mstef iln mstef iln mstef iln mstef iln

Mevlnnn Farsa iirlerinden rnekler ve Dzyazyla Gnmz Trkesine evirileri

Beni yabanc sanmayn, ben bu yerdenim Sizin lkenizde kendi evimi aryorum Dman gibi grnyorsam da dman deilim Geri Hinde konuuyorum ama aslm Trktr. Her gn bir yerden gmek ne iyi Bulanmadan, donmadan akmak ne ho Ne kadar sz varsa dne ait imdi yeni eyler sylemek lazm

162

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Sen ydeller dnyasnda ne aryorsun yabanc Hangi hasta gnlly kasdediyorsun etme
Mesnevnin lk Beyiti ve Trke evirisi

Dinle, bu ney neler hikyet eder, ayrlklardan ikyet eder. Beni kamlktan kestiklerinden beri ferydmdan erkek ve kadn mteessir olmakta ve inlemektedir. Ak derdini erhedebilemek iin, sinemi ayrlk aclaryla para para etmek isterim.

SULTAN VELEDN TRKE MANZUMELER

Sultan Veledin Bir Gazeli ve evriyazs (Sultan Veledin manzumeleri, Mecdut Mansurolu, Sultan Veledin Trke Manzumeleri, stanbul 1958 ve Byk Trk Klsikleri, C.1, stanbul 1985dan.) 1.

Sen yz gnedr yosa aydur Cnum ald gz da ne aydur Benm iki gzm bilgil cnumsn Beni cnsuz oyasn sen bu keydr Gzmden ma kim bu yir sendr Benm gzm saa ya sarydur Ne odur bu ne o kim degdi senden Benm boyum sydi imdi yaydur Tem n ber gel kim gresin Nite gzm ya rma u aydur Sen boyu bu dadan ad gedi Cihn imdi yzden yaz u yaydur

2.

3.

4.

5.

6.

7. nite -XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler

163

7.

Bu gn u odndan ss aldu Bize ayu degl ger ar u aydur Baa her gice senden yz bi a Benm her gn im senden olaydur Veled yosuld sensz bu cihnda Seni buld bu gezden beg bydur
mefln mefln feln

8.

9.

Sultan Veledin Sen yz gnedr yosa aydur / Cnum ald gz da ne aydur beytinde zerinde durduu konuyu aklaynz. Gazelin Dzyazyla Dil i evirisi ve Aklamalar 1. Senin yzn gne ya da ay mdr? Canm alan gzn daha ne syler? dak (t.b.): dahi, daha; eydr(t.f.): syler, der. Sultan Veled, bu beyitte muhatabn (sevilenin) gzellik unsurlarndan yz ve gzleri zerinde durmutur. Sevgilinin yzn ekil ve parlaklk ynnden gnee ve aya benzeten (tebh-i bel) air, gzn ise (gamzeler ile) cann aldn (istiare) belirtmitir. 2. ki gzm! (yi) bil ki sen, benim canmsn; beni cansz koyman benim iin ok iyidir. air, bu durumu (sevgilinin cann aldn) zaten birinci beyitte de ifade etmektedir. Bilgil (t.f.): bil. gil: 2. tekil kii eki; koyasn: brakasn, brakp gidesin; key: (f.e.) nasl, ne zaman, ne vakit; iyi. Sevdiinin cann aldn, kendi canndan getiini, benlikten syrldn syleyen air, bunun kendisi iin iyi bir ey olduunu anlatyor. 3. Senin yerin (evin) olan gzmden kp gitme, hep gzmde kal; benim gzm senin iin ok gzel bir saraydr. Kim (t.e.): ki; yahi(t.s.): gzel. nceki beyitte benlikten getiini belirten air, bu beyitte de gznn sevgiliye yarar bir saray olduunu (tebih) ve sevgilinin bu gz sarayndan kmamasn istemektedir. Bu durum, airin dim sevgili ile olduunu anlatmaktadr. 4. Bana olan nazarn (=bakn: ok, ak istire), nasl bir oktur? O bana deince mzrak (gibi dz) olan boyum (tebh) yay (gibi iki bklm) oldu(tebh). s(t.i.): sng, karg, mzrak. Klsik iirde sevgilinin nazar (=bak) oktur ve gsnden vurur. te Sultan Veled bu beytinde sevgilinin oklar (yan baklar, istire) sonucunda boyunun iki bklm olduunu, yani byk bir zdrap ektiini ifade etmektedir. 5. Gzyam seyredebilmek iin yakna gel de onun nasl rmak ve ay gibi aktna bak. n gzya kanl akar. Kanl gzyann akmas tasavvufta maddeden syrlmaktr. n(f.e): iin; nite(t.e): nasl. Irmak ve ay kelimelerinin arasndaki u, Trkede balama edat olarak kullanlan ve edatna karlk gelmektedir. Farsada bu edatla anlam veya grevce yakn ve e anlaml kelimeler balanr. Sonu nszle biten kelimelerden sonra u, eklinde kullanlan/okunan bu edat, nl ile biten kelimelerden sonra v eklinde okunur: ebr v hl. Byle kelime guruplarna ise, terkb-i atf (balama gurubu) denir: dil cn, b u bostan gibi.

164

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

6. Senin boyun bu da ap geti. Dnya imdi senin yznden bahar ve yaz mevsimini yaamaktadr. yaz(t.i.): bahar mevsimi, ilkbahar; yay(t.i.): yaz mevsimi. Sevdiinin boyunun da aacak kadar uzadn, bundan dolay her tarafta sevgiliyi grdn (mblaa) syleyen air, bu yzden (yz gne ve ay gibi olan sevgili sebebiyle; boyunun uzamas sebebiyle) dnyann bahar ve yaz mevsimini yaadn ifade etmektedir. nk sevgilinin bulunduu yer cennettir. 7. Bugn senin ak ateinden ate (scaklk) aldk. ster kar isterse yamur olsun bizim iin endie edecek bir durum deildir. Sevgilinin ilgisi airi baka varlklardan uzaklatrmtr. k(a.i): ak, ss(t.i.): scaklk; kayu(t.i.): kayg, endie, tasa. Akn atee benzeten air (tebh-i bel), bu ak ateine sahip olduu ve sevgili ile bulunduu iin souun (yamurun, karn) kendisini etkilemeyeceini ve bundan dolay da endie edilecek bir durumun olmadn belirtmektedir. 8. Bana senden her gece yzbin fayda dokunmaktadr. Sen olduun srece benim her iim kolaydr. ass(t.i.): yarar, kazan, kr. 9. Veled, sana kavumadan nce fakirdi, yoksuldu; artk seni bulduu iin bundan sonra bey ve zengindir. beg(t.i.): bey, by: (f.s.) zengin. Klsik iirde airlerin (k) en nemli varl sevgilidir. Sevgiliye ulaan, gnlnde onun ak bulunan air, mutlu ve huzurlu olur, nk sevgiliyi bulmutur. k iin de sevgili her eydir. Bu da zenginlik ve beylik demektir. Hayatnn merkezinde bir sevgili bulunan air iin stesinden gelinemeyecek hibir zorluk yoktur. Sultan Veledin Trke Bir Gazeli ve evriyazs 1.

ara alar ara gzler cnum ald cnum ald Mslmnlar nedr bu kim baa geldi baa geldi Mslmnlar oldum sci idm del oldum Dkeli aru gtr dev ld dev ld Seni grdm saa geldm elm dutl oda ddm sim virdi del oldum beni Tar saa sald
4.

2.

3.

Ne datludur sen u ki benden glmi ald Aa bir cn fed ldum iki bi cn baa geldi Anu kim cn nrluyd s gibi gge ad arau cnlu yer zre eek gibi gir ald Seni buldum saa geldm gzm adum yz grdm sim virdi del oldum beni u saa ald

5.

6.

7. nite -XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler

165

7.

Seni grdm geer id cnum yoln aar id lar seer id alanu yuldurum ald Ulu kii seni sever seni ister sz syler Gne gibi yz oar amu lem nrun old alylar cn se bu dnydan ber au Gzi au gzi au grn Tar neler ld Veled geldi size aydur ne istersiz sizledr Kim uluysa beni bildi deiz old gher buld
mefln mefln mefln mefln

8.

9.

10.

Gazelin Dzyazyla Dil i evirisi 1. Kara kalar ve kara gzler canm ald. Mslmanlar bu bana olan hl nedir? 2. Mslmanlar, k olup arap itim ve deli oldum. Btn ikileri alp giderek sevgili beni iyiletirdi. 3. Seni grp sana geldim; ak ateine dtm, elimi tut. Tanr beni sana gnderdi ve bana (k) ismini verdi. 4. Akn yle tatldr ki, gnlm benden ald. Ona bir can verdim, bana iki bin geldi. 5. Can nurlu olan sevgili, Hz. sa gibi gkyzne kt. Can karanlk kiiler (ktler), eek gibi yeryznde geri kald. 6. Seni buldum, sana geldim. Gzm anca yzn grdm. sim verdi, deli oldum, akn beni sana gnderdi. 7. Seni canmn yolunu ap geerken grdm. klar seiyordun. Semediklerini yldrm arpt (k olmayanlar mahvoldu). 8. Byk kk herkes seni sever, seni ister ve senin szn sylerler. Yzn grnnce sanki gne doar ve btn lem nurunla dopdolu olur. 9. Ey insanlar, can tercih edin ve dnyadan uzaklan. Gznz ap Tanrnn neler yarattn grn. 10. Veled gelip size ne istiyorsunuz diyor. O sizinledir, kim akll ise Veledi bilmi ve (bylece sanki) deniz olup incilere kavumutur.
Sultan Veledin btid-nmesinden Beyitler ve evriyazs 1.

an kii ki dirligin ister


2.

Bu adi buyurd Peyamber

Kendzinden gerek kim evvel le Dirlig manisin lp bula lmedin tz l au gge Kim sizi ay ile gne ge

3.

166

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

4.

Ol kim ldi lmesz ol ald Uma bu cihnda nad ald Kim lrse bu gn diri ola

5.

Ol kim lmez yarn yavuz ola Dnynu dirligi geer almaz

6.

Tardan kim diriyse ol lmez


7.

Kirt dirlik lmesz lmekdr Tar birle heme olmadur

8.

I odndan heme bimekdr


9.

Bu cihn sevmegin kemimekdr

Ol kim itmez bun ne radur


10.

Kendden yavuz gidermekdr

lmegn manisi budur key bil Nefs ldr kim olasn Bismil
feiltn mefln feiln (filtn mefln fln)

btid-nme Beyitlerinin Dzyazyla Dil i evirisi 1-2. Peygamber bu hadisinde, Dirliini isteyen kiinin hayatn anlamn lerek bulmak iin lmeden evvel lmesi gerekir. buyurdu. (nsan, hayattayken mutlak bir gn leceini dnmeli ve hem dnya hem de hiret hayatn buna gre deerlendirmelidir.) 3. (Haydi abuk) lmeden nce kendinizi (nefsinizi) ldrn ve ge ykselin de sizi ay ile gne vsn. 4. Bu ekilde benliini ldren kii, lmsz oldu ve cenneti bu dnyada satn ald. 5. Kim byle lrse bugn diri olur; byle benliini ldrmeyen ise, yarn (kyamet gn) kt olur. 6. Dnya hayat geicidir. Tanrda diri olan (Tanrnn hayat verdii) lmez. 7. Gerek yaamak, lmeden nce lmektir. Byle (dnen ve yaayan) kii her zaman Tanr ile birliktedir. 8. Ayrca bu dnyay sevmeyi brakp, dim ak ateinde pimek ve sevgili (Tanr) iin yanp yaklmaktr. 9. Kendindeki ktl gidermek de byledir; bu ekilde olmayan kii, lmszlkten uzaktr. 10. te lmenin anlam budur, bunu iyi bil. Bu, nefsi ldrmek demektir. Sen de nefsini ldr ve tertemiz ol.

7. nite -XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler

167

Nefsi ldrmek, nefsin houna giden gzel eylerden uzak durmaktr. Nefsin isteklerini yerine getirmeyenler bunun sonucunda dnyay sevmez, hrs gstermez, inat etmez, hi fkelenmez bir hale gelebilirler. Tasavvufta nefis terbiyesi olarak kabul edilen nefsi ldrmek yerine, onun hayra ynlendirilme(nefsin tezkiyesi)si daha makbuldur. Birincisi, huysuz at, yemini ksp zayflatarak ona hkim olmaya; ikincisi ise, yemini yeteri kadar verip, ancak onu iyi bir eitim(terbiye)den geirerek bylece hedefe (gl bir atla) daha ksa zamanda varmaya benzer. Sultan Veledin Rebb-nmesinden Beyitler ve evriyazs 1.

Ne kim ol buyurdsa an lu
2.

Mevlndur evliy ub bil

Tardan rametdr anu szleri Krler oursa ala gzleri

3.

an kii kim bu szden yol vara Tar anu mzdini baa vire

4.

Dostln ml ile bell gsterem


5.

Yo idi mlum davarum kim virem

Ml kim Tar baa virdi budur Kim bu ml isteye ol uludur


filtn filtn filn

Rebb-nme Beyitlerinin Dzyazyla Dil i evirisi 1. Evliyann kutbu Mevlndr, bilin (ve) o ne buyurduysa onu yapn. 2. Onun szleri Tanrdan rahmettir. Krler okursa gzleri alr. 3. Hangi kii bu szden hareket ederek doru yola giderse, Tanr onun mkftn bana versin. 4. Belli bir malm mlkm yok ki verip dostluumu mal ile belli edeyim. 5. Tanrnn bana verdii mal budur (ve) bu mal isteyen kii aklldr.

HOCA DEHHNNN RLERNDEN SEMELER


Dehhnnin Kasidesi ve evriyazs (Byk Trk Klsikleri, C. 1, stanbul 1985ten) 1.

Sun ey s gle gle bize ol r- reyn

Ki gl yine bezemidr bugn an- glistn Ceml-i reti Leyl gle mi virdi Mecnndur

2.

Ki blbl gge irrdi bu dem derdinden efn

168
3.

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Ki gl stine dutmdur sgd etr-i Sleymn


4.

Aceb degl eger blbl lursa name-i Dvd

Ysuf Mr ehrinde azz old gl blbl U ider gice v gndz fin n pr-i Kenn Eger o urmadysa gl yine blbl yregine

5.

Nin ana bulaupdur ser--ser cmle peykn


6.

Gl-i r gl-i ssen gl-i nesrn gl-i ran Bu drdiyle bezenmidr cihnu r erkn

7.

Bu drl gller isterse be bnda var iste Dir kim vef itmez bize bu lem-i fn

8.

Ki gl devri bigi tzcek geer bu mr devrn


9.

Bu gl devrinde mri germe yi iy fil

Ki arua la her dem yaalarla gl-efn


10.

Mdm i bir yaa gl nigr ile glistnda

an an bir uru gevde ki yodur al v cn


11.

Bu mevsimde gl meyle kii beslemese cnn

Gz nergis gibi a gr ki gldr r u lmn


12.

Cihn cennet olup durur ser--ser ger inanmazsa

Meger bezm-i ehenehdr lefetde bugn glen Kolupdur blbl umr nedm hem o-eln ehenh- felek-rifat Al-i dn dny n

13.

Ki atl itdi Al bigi cihnda nesl-i Mervn


14.

Al gibi gz aup gr cihnda r-merdn

Al-vrdur eger her kim gre zhir diler ise

7. nite -XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler

169

15.

Sleymn r d old ki fitne dvini bende

Brauban bezemisin Sleymn bigi devrn

16.

Ey h- felek-rifat ki dyim bat ile devlet lur derghua secde urur opraa pn

17.

idp adu hum sefer ldum bu ilme

ridm yzi grdm didim z-vech-i nrn Heme t bu mevsimde ceml-i alati gn

18.

Sen yz bigi h bezemez b u bostn


19.

Seni a mstedm itsn seversi dni mn


20.

Sevetde ecatde da adu iidrdm

Vefnu madeni oldun senu luf ile kn


21.

Mrvvetde ne kim vardur benm aumda ldu sen

Yz urup apua geldi iczet vir aa h

Ki yine devletde ben grem mlk-i orsn

22.

Bi-amdillh ki med eyde bugn meclis iinde Dehnndan dr-i man dker sziyle Dehhn

23.

Yiri durur ulaunda dutasn szm drrin

Ki ol drden acletde alupdur drr-i Ummn

24.

Dilegm bu-durur senden bu drdi alal mukem Heme dn ile adli ecatla o isn

25.

Diri olduka ben uln iidesin ey hum

Sen medle dolduram nice defterle dvn Keml-i devlet gni bezesn b- dnyy Da non aznndan lhum alasun an
mefln mefln mefln mefln

26.

170

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Sun ey s gle gle bize ol r - rey n / Ki gl yine bezemidr bugn an- glistn beytinin kafiyesi hakknda bilgi veriniz. Kasidenin Dzyazyla Dil i evirisi 1. Ey sk! Bize glerek o fesleen (=gzel) kokulu arb sun; nk gl, bugn gl bahesini yine sslemitir. 2. Leyl, yz gzelliini gle mi verdi? (O yzden) Blbl imdi Mecnn (gibi) olup derdinden ferydn gkyzne ulatrd. 3. Eer blbl Hz. Dvd (peygamber) gibi nameler karrsa almamal, zira st, Sleymnn adr (gibi) gln stn kaplamtr. St aac, gln zerine kapandndan dolay blbl sesini duyurmak iin feryat eder. 4. Gl, Hz. Ysuf gibi Msr ehrinde azz olunca, blbl, Kenann pri (Hz. Yakb) gibi gece gndz inler. 5. Eer gl, blbln kalbine ok atmadysa (diken sokmadysa), niin temreni batanbaa kana bulamtr? 6. Krmz gl, zanbak (mor gl), yaban gl (penbe gl), sar ve krmz gl. te dnyann drt yan bu drt eit glle sslenmitir (bezenmitir). 7. Eer istiyorsan, lmszlk bahesinde bu trl gller var, sen onlardan iste; ancak ne yazk ki bu lml dny bize vef klmaz. 8. Ey gfil! Bu gl devrinde (genlik dneminde) mrn bo yere geirme; nk bu hayt gl zaman gibi abuk geer. 9. Gl bahesinde bir gl yanakl gzelle dim i de o sevgili her an karnda (det) yanaklar(y)la gller sasn. Beyitte mdam kelimesi arap anlamna da gelecek ekilde tevriyeli olarak kullanlmtr. 10. Bu mevsimde insan cann gl (gzel) ve arapla beslemezse, onu, akl ve can olmayan bir kuru gvde say. 11. Dnya batanbaa cennet gibi olmutur; eer inanmazsan gzn nergis gibi a da o huri ve glmanlarn gl olduunu gr. Dnya, cennete benzetilince gller de huri ve glman olarak dnlmektedir. 12. Bugn gl bahesi gzellikte sanki hlarhnn meclisidir; kumru ve blbl de onun nedmi ve arkcsdr. 13. Gkler gibi yce olan hlarh, dinin ve dnyann ycesi (olan Aleddn) artk Mervn neslini Hz. Ali gibi (kahraman bir ekilde) ortadan kaldrd. Mervn (l. 685), Muaviye (d. 602/l. 680) tarafndan Medineye atanm bir validir. Muaviyenin halifelikten ekilmesinden sonra Emevlerin drdnc halifesi olmutur(684). Mervann babas El-Hakem, Hz. Muhammedin en byk dmanlarndan biriydi. Mekke fethedilince mslman olan Hakem, Peygamberi taklit etmeye kalkp kendisine de Kuran ayetleri gibi vahiy geldiini iddia edince Taif e srgn edilmitir. 14. Kim dnyada Hz. Ali gibi (kahraman) birini grmek isterse, gzn ap Ali gibi (olan) yiitlerin arslann, yiitler yiidi kahraman grsn. 15. Sleymann ruhu d oldu, zr fitne devini balayarak Sleyman gibi (Hz Sleymann yapt gibi) dnyy sslemisin. 16. Ey felek derecesinde yce olan h, baht ve devlet dima senin derghna alnlarn topraa koyarak secde ederler (Baht ve devlet sana muhtatr.). 17. hm ann duyup yola dtm, bu memlekete geldim; yzn grdm, ne gzel nrn yz dedim.

7. nite -XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler

171

18. Ey padiah, gnein douunun gzellii, bu mevsimde ba ve bostan senin yznn ssledii kadar ssleyemez. 19. Cmertlikte ve cesurlukta ann duyurdum; sen dini ve iman seversin (bundan dolay) Allah seni tahtnda devaml klsn. 20. Ne kadar iyilik varsa sen benim iin yaptn, zaten sen vefnn oca, cmertlik ve iyiliin de kaynasn. 21. Yzm sana tutarak huzuruna geldim; ey h ona (bana) izin ver de yine senin syende Horasan lkesini greyim. 22. Allaha kr bugn Dehhn mecliste senden bahs edip seni verek szleriyle hikmet incileri dkmektedir. 23. Szmn incisini kulanda tut, yeridir, zr Ummn incisi bile o inciden utanr. Umman, Maskattan Ummana kadar uzanan gney Arabistan kylarna verilen addr. Adenden kan inci de en mehur incidir. te benim szlerim o inci ile -gzellikte ve deerde- karlatrlrsa Umman incisi utanr. 24. Senden dileim, din, adlet, cesret ve iyilik yapmak gibi drt nemli eyi salam bir ekilde korumandr. 25. Ey pdihm, ben yaadka bu kulunun senin vgnle birok defter ve dvn doldurduumu duyacaksn. 26. Senin devletinin gnei dnynn ban sslesin ve Allahm onu yokluk sonbaharndan saklasn. Dehhnnin Bir Gazeli ve evriyazs (Byk Trk Klsikleri, C.1, stanbul 1985ten) 1.

Bahr iridi v ld cihn nrn

Gel teferrc idelm gl glistn

2.

Aceb mi sir oyup seer yili rdi

Ki cennet itdi gl-i terle b u bstn ade elmde v s nedm aruma gl

3.

Disn asd grben -ay- suln


4.

Germe furat boynu egp benefe gibi Ki gl bigi geer u tz mr devrn

5.

Sci yir andur yir yutmadn sen i

Bu gl deminde ki rn- muteem an

172
6.

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

mr b degldr gl arb ile o Bu b mri sr t ki mrdr fn

7.

Nie nedm nie dost didi umr bigi Yrinden ayru delden bu resme Dehhn
mefiln feiltn mefiln feiln

Gazelin Dzyazyla Dil i evirisi 1. Bahar geldi ve dnyay aydnlatt (nurlandrd); artk gelin (de) gl ve glbahesini (gezip) dolaalm. 2. Acab sabah yeli nasl (bir) sihir okuyarak esti de ba ve bostan taze gllerle cennet haline getirmitir? 3. Kskan olan kimse (beni) kadeh elimde, sk yanmda (nedm), gl (ise) karmda grnce (bu hale) sultanlara yarar ne gzel bir yaama desin. 4. Meneke gibi boynunu bkp frsat karma; zr gl gibi bu hayatn zaman abuk geer. 5. arap yerin kandr, bu gl mevsiminde onu yer yutmadan sen i. 6. mr (dnya hayat) ebed deildir. Bundan dolay kalan mrn gl ve arap ile ho bir ekilde geir. 7. Dehhn, sevdiinden ayr dtnden beri hep arkada ve dost dedi(yani kumrunun srekli ku, ku ekmesi gibi onlar dilinden drmedi).

7. nite -XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler

173

Kendimizi Snayalm
1-2. sorular aadaki beyite gre yantlanacaktr. 5-7. sorular aadaki beyite gre yantlanacaktr.

1. Yukardaki beyitin kafiyesi aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. mrdef kafiye b. mcerred kafiye c. messes kafiye d. mreddef kafiye e. mukayyed kafiye 2. Yukardaki beytin vezni aadakilerden hangisidir? a. mef l filtn mef l filtn a. mstef iln mstef iln mstef iln mstef iln c. mfteiln mfteiln mfteiln mfteiln d. mef l mefl mefl feln e. filtn filtn filtn filn 3-4. sorular aadaki beyite gre yantlanacaktr.

5. Yukardaki beytin vezni aadakilerden hangisidir? a. mtefiln feln mtefiln feln b. mefiln filn mefiln filn c. mefiln feiltn mefiln feiln d. mefiln mefiln feln e. feiltn feiltn feiltn feiln 6. Yukardaki beyitte aadaki sanatlardan hangisi vardr? a. itikk b. tevriye c. tezd d. cins e. tebh 7. Yukardaki beytin ikinci msrandaki

3. edeb sanat aadakilerden hangisidir? a. tebh-i mufassal b. tebh-i bel c. tebh-i mcmel d. tensb e. istire

Yukardaki beyitteki ifadesinde

bulunan

ifadesinde aadaki edeb sanatlardan hangisi bulunmaktadr? a. mblaa b. istihdm c. tezd d. tevriye e. cz 8-10. sorular aadaki beyite gre yantlaynz. ara alar ara gzler cnum ald cnum ald Mslmnlar nedr bu kim baa geldi baa geldi 8. Yukardaki beytin vezni aadakilerden hangisidir? a. mefln feiltn mefln feiltn b. mefln mefln mefln mefln c. mef l mefl mefl feln d. mefl filt mefl filn e. mefiln mefiln mefiln mefiln

4. Yukardaki beyitte benzeyen ve kendisine benzetilen varlklar aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? Benzeyen Kendisine Benzetilen a. b. c. d. e.

9. Yukardaki beytin birinci msranda aadaki edeb sanatlardan hangisi bulunmaktadr? a. tebh b. ak istire c. kapal istire d. tehs e. tevriye

174

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


10. soruyu aadaki beyite gre yantlaynz. 1. a 2. c 3. b

10. Yukardaki beyitte anlatlan konu aadakilerden hangisidir? a. ba ve bostann cennet gibi olmas b. Seher yelinin sihr okumas c. gln terlemesi d. glbahesinde sabahleyin seher yelinin esmesi ve gllerin almas e. seher yelinin rmesi

4. e

5. d

6. e

7. a

8. b

9. c

10. d

Yantnz yanl ise Mevlnnn Trke Beyitlerinden rnekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mevlnnn Trke Beyitlerinden rnekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mevlnnn Farsa-Trke Mlemm Beyitlerinden rnekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mevlnnn Farsa-Trke Mlemm Beyitlerinden rnekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sultn Veledin Bir Gazeli ve evriyazs, Gazelin Dzyazyla Dil i evirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sultn Veledin Bir Gazeli ve evriyazs, Gazelin Dzyazyla Dil i evirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sultn Veledin Bir Gazeli ve evriyazs, Gazelin Dzyazyla Dil i evirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rnek 5: Sultn Veledin Bir Gazeli ve evriyazs, Gazelin Dzyazyla Dil i evirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rnek 5: Sultn Veledin Bir Gazeli ve evriyazs, Gazelin Dzyazyla Dil i evirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dehhnnin Bir Gazeli ve evriyazs konusunu yeniden gzden geiriniz.

7. nite -XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler

175

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Uu var-sa iy fil aldanmal zinhr mla ol nesneye ki sen oyup gidersin ol gir ala beyitinde air, dnyaya ait btn gzelliklerin ve dnya hayatnn geici olduunu, akll olan kiilerin bu gerei unutmamalar gerektiini belirtmektedir. Sra Sizde 2 Sen yz gnedr yosa aydur Cnum ald gz da ne aydur beytinde air, muhatabn (sevilenin) gzellik unsurlarndan yz ve gamzesi (imal yan bak) zerinde durmaktadr. Sra Sizde 3 Sun ey sk gle gle bize ol rh- reyhn Ki gl yine bezemidr bugn sahn- glistn beytinin kafiyesi; reyhn-glistn kelimelerindeki n harflerinden meydana gelen mrdef kafiyedir.

Byk Trk Klsikleri (1985). C.1, stanbul. Mazolu, H. (2009), Eski Trk Edebiyat Makaleleri, Ankara. Mansurolu, M. (1958). Sultan Veledin Trke Manzumeleri, stanbul. Onan, N. H. (1991). zahl Divan iiri Antolojisi, stanbul.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

You might also like