2

NDEK LER

Tesekkr................................................................................................................................................................................................................ 5 zet .......................................................................................................................................................................................................................... 7 1. Hint Felsef esi .................................................................................................................................................................................................. 9 a. Vedalar Dnemi ........................................................................................................................................................................................10 b. Destanlar Dnemi.....................................................................................................................................................................................15 c. Sutralar (Darsanalar) Dnemi ................................................................................................................................................................16 d. Sastralar.....................................................................................................................................................................................................29 2. Dharma ............................................................................................................................................................................................................31 a. Gitada Dharma .........................................................................................................................................................................................33 b. Hint Dharmas ...........................................................................................................................................................................................36 c. Dharmann Yaps .....................................................................................................................................................................................38 d. Dharmann esitleri.................................................................................................................................................................................39 e. Diger Felsefe ve Dinlerde Dharma ........................................................................................................................................................40 3. Sonu..............................................................................................................................................................................................................42

Kaynaklar ...............................................................................................................................................................................................................45

... Tesekkrler

Mavi daglar bizzat mavi daglardr; Beyaz bulutlar bizzat beyaz bulutlardr.

Zenrin Kush
5

zet
Kendimize biraz daha derinden baktgmzda, uyumlu, mutlu ve daha saglkl bir yasamn cevaplarn bulabiliriz.

1. Hint Felsefesi
Dharmann ne olduunu anlamak iin
nce Hint felsefesini anlamak ve bu felsefe iersinde dharmann yerini konumlandrmak gerekir. Hint felsefesi, yaamn temel sorunlarn zmeyi ve bu yolla yaam daha yaanlr hale getirmeyi amalar. Fiziksel, zihinsel, ruhsal aclara kar koyup bunlarn nedenlerini anlamak iin urar. Acnn nedenlerini bulmak, olanakl en iyi yaama ulamak iin zorunlu grlmtr. Hint felsefesine gre; kiinin olduu ve olmak istedii ile sahip olduu ve sahip olmak istedii arasndaki boluk acya neden olmaktadr. Kii yoksuldur; eksikliini duyduu zenginlii ister. Bu onda acya neden olur. Kii lmn kanlmazln bile bile lmszl ister; bu kanlmaz durumdan korkmaktadr. Bu ondaki acnn kaynadr. Sorunun zm aktr: olan ile olmas istenenin bir klnmasdr.

a. Vedalar Dnemi;
Vedalar Dnemi;
1. Veda-samhita'lar a. b. c. d. Rg-veda Sama-veda Yajur-veda Atharva-veda Vedalar Hint felsefesinin ilk izlerinin bulunduu kutsal metinlerdir. Veda, yce, kutsal bilgi demektir. Bu bilgi drt Samhitada, yani ayr zellikte tanzim edilmi drt koleksiyonda bir araya getirilmitir. Daha sonraki yazlanlar bir ilave eklindedir. Ezoterik bilginin esasn Vedalar tekil eder ve tamamyla gemie bal bir slubu vardr. 2. Brahmana'lar 3. Aranyaka'lar 4. Upanisad'lar On kitaptan her biri, bir Mandala (ember) olarak bilinir. Yaklak 10.600 msradan oluan bu eser nceleri szl olarak

biliniyordu, daha sonra yazl hale gelmitir. Rg-veda, d grn ile bir sr tanrlardan ibaret olan bir ilahi sistem ve yaradlla birlikte evrenin yapsn anlatan hikyeler topluluudur. Aryan rknn getirmi olduu tanr isimleri ve bunlara ilikin nitelik-

(1) Veda-Samhita'lar (a) Rg-veda,

Veda-samhita'larn en eskisi Rg-veda Samhitadr. Batda Rigveda (RV) olarak bilinir. 1.028 tane ilahi on kitapta toplanmtr.

ler, Rg-veda'nn iinde daima tekrarlanmaktadr ve sistematik olarak incelenmesi olduka zordur. Aryan'larn batdan gelmi olduklar, dinsel anlatmlarnda aka ortaya kar. ndra, Agni, Mitra, Varuna, Soma gibi tasvirler, Zerdt ncesi ran dininden alnmtr.

10

Bunlara ilaveten

ndus medeniyetinden

(b) Sama-veda
Sama-veda 1.810 msradan oluur, iki ksmda toplanmtr. Genellikle Rg-veda'dan alnm baz ilahilerin mzik eliinde okunmasn salar.

alm olduklar Ana Tanra tasvirlerini de kullanarak karmakark bir hiyerari oluturmulardr. Bu hiyerarinin stnde Aditi vardr. Ana Tanra saylabilen bu tasvir ile snrsz bir kavram anlatlmak istenir. Agni ve Soma (kozmik ate ve su), snrszlktan domutur. Bunlarn olumas ile de ndra ortaya kmtr. ndra kozmik g ve kudrettir.

(c) Yajur-veda
Yajur-veda, mabette mihrab tanzim eden ve kurban kesen rahip snf iin hazrlanm iki ksmdan ibaret bir Samhita'dr. Bu koleksiyonda, kurban kesilirken nelerin yaplaca ve hangi szlerin sylenecei anlatlmaktadr. Metin, Rg-veda'dan alnm baz pasajlarn ayin eklinde hazrlanmasndan ibarettir. Bu Samhita, trayi vidya (l bilgi) olarak kabul edilir. Daha sonra bunlara ilaveten drdnc bir Samhita derlenmitir.

Yapsnda Agni ve Soma bulunur. Varuna da Aditi'nin bir rndr ve ndra'ya nispetle ikinci dereceden kozmik bir gc temsil eder. Varuna'nn yardmcs gibi gzken Mitra ve Aryaman birlikte yaradlta rol alrlar. Burada son derece basite indirgemeye altmz bu hiyerari Purua'nn meydana gelmesine kadar kark bir biimde eitli ilavelerle oaltlmaktadr. Purua, insann zdr. Bir bakma ruh kavram ile edeer saylabilir.

11

(d) Atharva-veda
Atharva-veda ismi verilen bu koleksiyon dierlerinden olduka farkldr. 731 ilahiden ve 19 dzyazdan oluan yirmi kitap halindedir. Atharvan rahiplerinin maji almalarn dzenler. Atharvan'lar en st rahip snf olup, atei yakmak ve kutsal suyu kullanmak imtiyazna sahip tek sekin kiilerdir. Zerdt ncesi ran'daki Mogh rahiplerini andrrlar. Agni'yi kullanabilen ve Soma'y iebilen bu rahipler, bir majisyen olarak, ndus havzasnn bilgilerini Aryan'larn batdan getirdikleri seremonilerle badatrarak bir sistem kurmulardr. Atharvan'larn glerini msbet olarak kullanmalarna karn, Angiras'lar karanlk glerle alrlar. Atharva-veda her iki majisyene de hitap edecek tarzda yazlmtr. Atharva-veda Samhita'nn yazlmas, Brahmana Samhita'larnn derlenmesine yol amtr.

(2) Brahmanalar
Brahmanalar, rahip snfnn st kademesinde bulunan ve babadan oula intikal eden Brahmana'lar tarafndan yazlmtr. Brahman, kast sisteminde en soylu kiidir ve kutsal bilgiyi alabilecek kapasitedeki yegne snftandr. Brahman, topluma rnek olan ve ayn zamanda toplumu yneten bir rahiptir. Brahman her eye nfuz eden ve etrafa yaylan, kendiliinden var olmu kudret anlamna gelir. Brahmana Samhita'lar, drt Veda-samhita iin yazlm drt ksmdan ibarettir. Her biri ait olduu Veda kitabn aklayc karakterde olup rahip snfnn anlayaca bir slup ile yazlmtr. Bunlara tefsir kitaplar da denebilir. Rg-veda iin iki Brahmana yazlmtr. Daha dorusu, iki ayr tefsir ekol vardr.

12

Sama-veda iin yazlanlar nemsizdir. Yajur-veda iin yazlan Brahmana'larn says olduka fazladr. Kurban ayinini dzenleyen Adhvaryu rahipleri tarafndan hazrlanmtr ve bu konu zerinde rahiplerin varm olduu bilgiyi gsterir. Atharva-veda iin bir tek Brahmana vardr; Gopatha. Bunda da Atharvan rahiplerinin majik alma usullerinde elde ettikleri formllerin kullanl yerleri yorumlanr. Veda'lar ile Brahmana'lar arasnda gayet bariz bir fark vardr: Veda'larda hakim olan fikir, dzenlenen yinin veya yaplan faaliyetin gayesi tanrlarn ltfuna mazhar olmaktr. Dua ve kurban daima bu tanrlar honut etmek ve kiinin yakarn duyurmak iin yaplr. Brahmana'larda ise rahiplerin btn gayesi, istenilen sonucu salamak iin bu tanrlarn vasflarna sahip olmaktr. Dinsel ayinler, dualar, kurbanlar ve dier btn almalar, uygun ortam yaratp ilgili

tanry o ii yapmaya mecbur klacak durumu salamak iin yaplr. Tapnan insann din yakarlar, majiysenin bilimsel almalardr. Halkn dua ettii tanrlar, majisyen iin sptil glerdir.

(3) Aranyakalar
Brahmana'lardan sonra, daha ezoterik bilgileri ihtiva eden Aranyaka'lar yazlmtr. Bu derlemeler bilhassa ormanlk blgelerde inzivaya ekilen rahipler iin yazlmtr. Aranyaka'larn gizli bilgileri ihtiva etmesi sebebiyle bu metinleri ancak Brahman snfndan olanlar okuyabilir. lerinde seremonilerin, kurbann, kutsal szlerin, v.s. ne anlama geldii ve ne sebeple kullanlaca anlatlr. Ayrca, inzivaya ekilen rahibin tanrsal yetenekler kazanabilmek iin ne yapmas gerektiini gsterir. Bir bakma teknik el kitabna benzerler.

13

(4) Upaniad'lar
Ondrt Upanisad, yazls tarihleri itibaryla blme ayrlr:
1. Aitareya Upa. (RV) 2. Kausitaki Upa. (RV) 3. andogya Upa. (SV) 4. Kena Upa. (SV) 5. Taittiriya Upa. (YV) 6. Brihad-aranyaka Upa. (YV) 7. Svetasvatara Upa. (YV) 8. Isa Upa. (YV) 9. Prasna Upa. (AV) 10. Mundaka Upa. (AV) 11. Katha Upa. (AV) 12. Maha Narayana Upa. (AV) 13. Mandukya Upa. (AV) 14. Maitrayaniya Upa. (AV)

karmak, okuyann yeteneine kalm bir itir. Btn bu eserler, Sruti olarak kabul edilir. Yani, mlhem olan, ierden duyulan eylerdir. Tradisyona gre, Aryan'lardan

Vedalar da felsefe adna en fazla ey bulunan blmler Upaniadlardr. Aranyaka'larn yazlmas, Upaniad'larn ortaya

kmasna vesile olmutur. Kelime olarak Upaniad, reten kiinin yannda oturup alnan ilave bilgi anlamn tar. Bu bilgi, hakikati gsteren gizli reti eklindedir. Ezoterik olmas sebebiyle, sadece gizlice retilmesine ve yalnz seilmi kiilere bahsedilmesine izin verilmitir. Bunlarn says ikiyz akn olmasna ramen, ilerinde ezoterik bir karakter tayan yalnz on ondrt tanedir. Bir gre gre, bunlarn 108 tanesi geerlidir, dierleri ise uydurma ve sonradan yazlmadr. Upaniad'lar ezoterik bilgiyi bazen sorucevap eklinde, bazen de hikayeler tarznda gayet ince bir slp kullanarak verir. Bu diyaloglardan ve hikyelerden gerekli z

nce Muni sfatn tayan stn kiiler gerek sessizlii bilerek bu hakikate vakf olmulardr. Bu sessizlik, btn dnyevi arzularn durulmasyla ortaya kar ve kiiyi kendi benliiyle ba baa brakr. Bu benlik, asl (z) benliktir. Dnyevi arzularn grlts iinde asl benliin sesini duymak mmkn olmaz. Aryan'lar bunlar rnek alarak kendi aralarnda Ri denilen bir snf yaratmlardr. Bu Ri'ler sayesinde Brahman'lar kutsal yazlar elde etmi diye kabul edilir. Sruti'lerin dnda nem tayan dier eserlere de Smriti denir. Yani, hatrlananlar ve anlatlanlar.

14

b. Destanlar Dnemi;
Vedalardaki bilgelik gizli, kskanlkla korunan bir gelenein parasyd. Dolaysyla bu metinlere pek ok insan ulaamyor, ulaanlar da genellikle bir ey anlamyorlard. Bu al gidermek, kutsal gelenein dncelerini aktarmak iin yklerden, iirlerden (Smriti - hatrlananlar ve anlatlanlar) oluan yeni bir gelenek yaratld. Smriti bir bakma eriat belirler. Bunlar yle sralamak mmkndr;

(5) Purana'lar (Eskiyi Anlatan

Hikyeler),

(6) Niti-sastra'lar (Ahlaki Yazlar).

Bu yklerle iirlerin topland iki derleme zellikle nemlidir; Mahabharata ile Ramayana. Mahabharatada Hint lkesinin ele geirilmesi anlatlr. Bu yaplrken de her ynyle bir yaam klavuzu; dine, felsefeye, topluma, siyasete hatta hekimlie dair bir klavuz verilir. Mahabbharata'nn altnc kitabnda geen Krina'nn grleriyle ilgili ksm,

(1) Vedanga'lar (Telaffuz, Vezin,

Etimoloji, Gramer, Astronomi, Seremoni),

Bhagavad-Gita (Kutlu Ezgi) ismiyle bilinir ve ok nemli bir pasaj olarak kabul edilir. Gita, insan ile evrenin yapsn aklar. Yedi kitaptan oluan Ramayana'da eski kral Rama'nn efsanevi hayat anlatlr. Sita ile Ramann kiiliinde kadn olmakla, erkek

(2) Smarta Sutra'lar (Kaideler), (3) Dharma-sastra'lar

Kitaplar), (Kanun

(4) tihasa'lar (Meseller),

olmaklnn rnei sunulur.

15

c. Sutralar (Darsanalar) Dne1. Nastika Darsana'lar a. Lokayata - Carvaka'nn gretisi b. Jaina - Mahavira'nn gretisi c. Buddhi - Siddhartha'nn gretisi 2. Astika Darsana'lar a. Vaisesika - Kanada'nn gretisi b. Nyaya (veya Aksapada) Gautama'nn gretisi c. Samkhya - Kapila'nn gretisi d. e. Yoga - Patanjali'nin gretisi Purva Mimamsa - Jaimini'nin gretisi f. Vedanta (veya Uttara Mimamsa) - Badarayana'nn fikri

tradisyona bal kalarak ortodoks yolu semilerdir. Asl ayrldklar nokta, Veda edebiyatnn ilahi bir kaynaktan m geldii ve tahrif edilip edilmedii eklindedir. Nastika (heterodoks) yolu seenler, ilahi olmadn ve zamanla deiiklie uradn iddia ederler. Astika (ortodoks) yolu seenler de ilahi ve hatasz olduunu savunurlar. Bu kutuplamalara her dinde rastlamak mmkndr.

mi:
Destanlar Dneminin sonlarna doru gerek dnyann gerek insann felsefece yaplm dizgeli aklamalarna rastlanr. Bu dnemde, tradisyonun deiik alardan tekrar ele alndn ve yeni bir anlay ve gr ile yorumlandn anlamaktayz. Bu aamada eitli Darsanalar, yani konuyu ele al ve konuya bak biimleri ortaya kar. Bu dizgeler btnyle felsefi abalardr. Bu dnemdeki felsefe okullarnn bir ksm Vedalarn yetkesi ile yanlmazln kabul eden ortodoks (astika) okullar, bir ksm da bunu kabul etmeyen ortodoks olmayan (nastika) okullardr. Nastika Darsana'lar Veda'lar revizyonist bir adan ele alr ve radikal bir tutumu vardr. Astika Darsana'lar ise daha ziyade

(1) Nastika Darsana'lar

Buddhacln, Jainacln, ayrca Carvaka Okulunun sutralar, ortodoks olmayan (nastika) sutralardr. nk bunlar Vedalarn ne yanlmaz olduklarn kabul ederler ne de Vedalar yetke olarak kabul ederler. Bunlardan Carvaka Okulu btnyle maddeci olan, ruhsalla izin vermeyen bir Felsefe okuludur.

16

(a) Lokayata - Carvaka'nn

Karma, fiil veya hareket anlamna gelir. Suurlu bir varlgn her hareketi, ister iyi, ister kt olsun, mutlaka bir bedelin denmesini gerektirir. Bazen bu hayattaki Karma, bir sonraki hayatn bedelini teskil eder. Veya bu hayattaki lyk olunmadan kazanlms gibi grnen bir durum, bir evvelki hayatn Karma'sna bedel teskil etmektedir. retisi Bu gre gre, tek z maddedir ve madde ile bunun hareketinden kinat meydana gelir. Kinat, birbirine bal olan maddi formlardan oluan bir yapdr ve devaml deiim halindedir. Ruh veya benlik denilen ey, uurlu canl bedenin faaliyetlerinin bir yeknudur. Hakikati bilmek, ancak hisler vastasyla duyulan eylerin idraki sonunda mmkndr. nsann hayattaki gayesi mutlu olmak ve straptan uzaklamaktr. Bu maksatla, iyilik yapmak mutluluu, ktlk ise strab getireceinden, mutluluun elden gitmemesi iin daima iyi davranmaldr. Bu kavramlarn dnda baka birey yoktur Carvaka'nn retisinde. Brahman snf tarafndan da reddedilmi olduundan kimseye etkisi olmamtr. retisi

(b) Jaina

Mahavira'nn

Jaina retisi, Vardhamana Jnatriputra Mahavira'ya atfedilir. Buddha'dan az nce yaam bir bilgedir. Mahavira'ya gre mkemmel insandan daha stn bir varlk yoktur. Bu mkemmellie erimek iin doumlm emberinden kurtulmak gerekir. Kinatta iki eit varlk grubu vardr: Canllar veya ruhlar (jiva) ile canszlar. Tabiat gleri, bitkiler, hayvanlar ve insanlar birinci gruba aittir. Uzay, zaman ve madde de ikinci gruba. nsan doum-lm emberine iten ey Karmadr. Kanunun meydana getirdii olay da Samsaradr. Yani; yaamak, lmek ve yeniden domak. Bu emberden kurtulmak iin kiinin Jina olmas gerekir: Bedenin getirmi olduu engellerden kurtulup hrri-

Rg-veda'da Samsara kavram

yoktur. Samsara fikrine ilk olarak Upanisad'larda rastlanr. Bu da bize Aryan rknn yerli halktan etkilenerek yeniden dogus fikrini kabul ettiklerini gsterir.

17

yete ulaan kiiye Jina (muzaffer, fatih) Gautama Buddha (M. 563-483) Jaina gretisinin asl dzenleyicisi olarak bilinen Mahavira ile ayn dnemde yasams olan Buddha digerine nispetle hakknda daha fazla bilinen bir Ksatriya (Brahman snfnn bir altnda olan)dr. Kuzeydogu Hindistan'da yasams olan Buddhann gretisi zamanla Asya'nn birok yerinde taraftar toplams ve batda bile popler olmustur. Asl ismi Siddhartha olan Buddha, uzun tefekkrn rn olarak ihtiraslarn getirdigi strabn kknde cehaletin yattgn idrak ederek; kurtulusun zihin disiplini ve dogru yasays tarznda oldugunu gretmeye baslamstr. Buddha (aydnlanms) unvann da bu suretle almstr. Buddhi retisine gre, bir insan ldnde ahsiyeti aynen kalmamakta ve beden, duyular, idrak, drtler ve uur olarak be ksma ayrlmaktadr. Bylece ahsiyet zlm olur. Bunlardan vijnana (uurun z, bilginin tohumu), Karma kanununa gre denir. Jaina'clar zamanla ikiye ayrlmtr. Bir ksm (Digambara) son derece fanatik davranarak, bu doum-lm emberinden kutrulabilen kiinin hibir ey yememesi ve stne rt bile rtmemesi gerektiini iddia etmilerdir. Bunlar plak ve a gezinip dururlar. Dier grup (Svetambara) daha makuldr. Kurtuluu manevi adan gerekletirmeye nem verirler.

belirlenen bir anann rahmine der. Bylece yeni bir ahsiyet ortaya kar. Deiik ahsiyetlere brnerek, asl cevher hayatlar boyu Samsara emberinde dolanp durur. Karma'ya mecbur olmaktan ve Samsara'dan kurtulmak iin kiinin trinasn tamamen yok etmesi, yani btn arzu ve tutkularndan syrlmas gerekir. Bu syrl ile birlikte, kii tekrardan bir ahsiyete brnmez ve Nirvana'ya ulaarak Samsara'dan kurtulur. Buddhi retisi de bu zm bulmutur.

(c) Buddhi - Siddhartha'nn

retisi Nyaya,

(2) Astika Darsana'lar

Vaisesika, Vedanta Samkhya, okullar Yoga,

Mimamsa,

felsefece

zmlemelerini Vedalara dayanarak yapan ortodoks okullardr. Nyaya Okulu temel olarak bilmenin aralarn mantksal zmlemesiyle, Vaisesika Okulu da bilinen eylerin trlerini zmlemekle ilgilidir; Samkhya

18

Buddhaya gre Istrab

Okulu kiinin d dnyayla ilikisini aratrr. Yoga Okulu benin yapsyla ve Saf Bene nasl ulalacayla ilgilidir; Mimamsa Okulu bilginin znel geerliliinin ltlerini soruturur; Vedanta Okulu ise Vedalardn sonu blmleri olan Upaniadlara dayanarak gereklik ile bilginin ussal zmlemesini verir.

ya (umumilik), Visea (ferdilik), Samavaya (asl tabiyet). Daha sonra bunlara ilaveten Abhava (yokluk) yedinci snf olarak kabul edilmitir. z madde (dravya) ise dokuz biimi belirlemektedir: Prithivi (toprak), Apas (su), Vayu (hava), Tejas (ate), Akasa (eter), Kala (zaman), Dis (mekn), Atman (varln z), Manas (zihin). lk drt biim (toprak, su, hava, ate), fizik maddenin temel talar olan atomlar meydana getirir ve bunlarn kombinasyonundan da grnen lem ortaya kar. Bu biimleri tek bana kavrayabilmek mmkn deildir ama birlemelerinden ortaya duyularla idrak edilen bir maddi form kmaktadr. Dier be biim, daha sptil formlarn olumasna meydan vermektedir. Bu dokuz bii-

dindiren yol Sekiz sekilde

gereklesir: 1. Dogru grs 2. Dogru dsns 3. Dogru syleyis 4. Dogru davrans 5. Dogru yasays 6. Dogru gayret 7. Dogru idrak 8. Dogru tefekkr

(a) Vaisesika - Kanada'nn

retisi Kanada'nn asl ismi bilinmez, bu takma isim kendisine atomlarla fazla urat iin verilmitir. Vaisesika retisine gre bir

Buddhi gretisi eski gretilerle karsarak, Hindistanda, Tibette, Burma, Gneydogu Asya ve Japonya'da bir din haline gelmistir. Hindistan'da zamanla etkisini kaybetmistir. Bir sr kollara ayrlan Buddhizmin bir dal, Zen ismiyle bat dnyasnn son zamanlarda dikkatini ekmektedir.

eyin zellii, o eyde bulunan fakat gzle grlemeyen en kk elemanlarn nitelik ve nicelikleriyle belirlenebilir. Bu zihniyet ilk nce kendisini atom teorisinde gstermitir. Daha sonra da insana tatbik edilmitir. Vaisesika retisine gre bu elemanlar alt snfa ayrlrlar: Dravya (z madde), Guna (kalite), Karma (hareket), Saman-

mi deiik dzenlerde ihtiva eden btn eylerde de alt snfn deiik zelliklerini

19

tespit etmek mmkndr. te, Kanada'nn kinat analiz ekli bu yoldan olur. Daha Talebenin biri hocaya sormus: Buddha gelmeden nce dnya nasld? Cevap: (sinekligi havaya kaldrp sessiz durur). Talebe: Buddha geldikten sonra dnya nasl oldu? Cevap: (Hoca yine sinekligi havaya kaldrp sessiz durur). Bu iki cevab anlamayan talebe, gidip kendi hocasna durumu anlatr ve bu sefer ayn sorular ona sorar. Bu hoca da ilkinde cevaben sinekligi kaldrr, ikincisinde ise sinekligi yere indirir. sonra Nyaya ekolnn etkisiyle; ilk snf (z madde, kalite, hareket) bir eyin varl iin gereklidir, son snf da (umumilik, ferdilik, asl tabiyet) bir eyin tefriki iin gereklidir, denmitir.

Biz herhangi bir eyi be duyumuz vastasyla idrak ederiz. Be duyunun yeterli olmad yerlerde de sezgi yoluyla. Bunlara ait idrak bazen tam olmayabilir. Bu durumda, muhakeme yoluyla bir anlam kazandrmak gerekmektedir. Mukayese ise elimizde ilk bavurulacak yoldur. Bilinen mantk kyas metotlar dnda, Nyaya ekolnn getirdii deiik bir usul de, tefrik etmekte kullanlan Sabda metodudur. Her kavramn, eklin

(b) Nyaya (veya Akapada)

- Gautama'nn retisi Nyaya retisi ise bilgi teorisi zerinde durur. Bu ekoln kurucusu Gautama'ya gre, Kanada'nn tabiat analiz edii ancak mantk bir sistemle mmkndr. Bu sebeple, bize intikal eden bilginin nasl ve nereden geldiini iyi bilmek lazmdr. Bilgiyi al ekli drt yoldan olmaktadr: Pratyaksa (be duyu ve sezgi), Anumana (dolayl anlam), Upamana (mukayese), Sabda (isimlendirme).

veya cismin bir ismi olduundan, bu isim ve telaffuz ekli bize o ey hakknda bir malumat verecektir. Bu zelliinden dolay Nyaya ekolnn bilgi teorisi bat dnyasndan, olduka farkllk gsterir. Nyaya retisi zamanla Vaisesika ile birletirilmi ve gitgide Vedanta ekolnn metafizik arl altnda nemini kaybetmitir.

20

(c) Samkhya Zen zerine yazlms eski bir siir syle der;
Yrrken sadece yr, Otururken sadece otur. Bunlarn haricinde, Sakn sallanp durma. retisi

Kapila'nn

sonsuzdur, bamszdr, sabittir. Purua'nn saf uur olmas ve buna karn Prakriti'nin uursuz oluu, ilikinin domasna yol amtr. Bu ilikiden dolay, tabiatn grnen geliimi ortaya kar. Purua'nn Prakriti'ye tesir etmesi ile nce Buddhi veya Mahat denilen ilk deiim ortaya kar. Buna evrensel akl diyebiliriz. Fakat asl anlam, Purua'nn Prakriti zerindeki ilk intibadr. Bu intibadan sonra, ikinci deiim olarak Ahankara belirir. Burada, ferdiyet kesbetme hali olumaktadr. Bu halin Sattva faktrnden Manas ortaya kar. Manas, idrak ve akl anlamn tayor. Ayn halin Tamas faktrnden be sptil element ve be kaba element oluur. Bu elementler nce sptil bedeni sonra da kaba bedeni meydana getiren yap talardr.

Samkhya retisini ortaya atan Kapila, balangta Upaniad'larda ne srlen idealist tekilie kar karak, tanr kavramn devreye sokmadan kinat sentetik olarak incelemitir. Bu gr bir bakma tanrsz dalizm olarak kabul edilebilir. ki esas vardr: Prakriti ve Purua. Prakriti, evrensel uursuz prensiptir ve tabiat oluturur. Bu

Baska bir diyalog da syledir;

Talebe sormus: Hergn yemek yiyip, giyinmek zorundayz. Btn bunlardan nasl kurtulmal? Cevap: Yemek yiyip giyinerek. Talebe: Ne demek istedigini anlamadm. Cevap: Eger anlamadnsa, elbiseni stne geir ve yemegini ye.

zelliinden dolay da devaml olarak deiime tabidir. Prakriti, deiken (guna) ile belirlenir: Bunlar, Sattva, Rajas ve Tamas olarak bir denge halinde ise, ortada hibir belirti yoktur. Ancak, bu deiken faktr hibir zaman denge halini bulamadndan tabiattaki deiimler ve hadiseler zuhur etmektedir. Prakriti'nin bu denge durumunu bozan da Puruadr. Purua, z uur olan akl prensiptir. Kapila'ya gre Purua

21

Prakriti'yi olusturan guna su zelliktedir: Sattva, sg, bilgiyi, akl ve hisleri belirleyen prensiptir. Tamas, tutuklugu, basky, pasifligi ve menfiligi belirler. Rajas, mcadeleci faaliyeti belirler. Bir baska adan: Sattva, idrak ve tefrik edilecek zelliktir. Tamas, bu idrak yolunu kapayp rten engel perdesidir. Rajas da engelleri ortadan kaldrp idrak yolunu amak iin gerekli aktivite veya gtr. Rajas olmadka Sattva ile Tamas arasndaki bag kurulamaz.

Purua'nn tam olarak anlalmas olduka g bir meseledir. Semitik anlam ile Ruh kavram, Purua ile edeerli deildir. Bazen Puruann tanrsal bir cevher olduu da iddia edilmitir. Purua ile Prakriti'nin tam bir tarifini yapmak insanolu asndan mmkn deildir. Zira Purua'nn Prakriti'deki meydana getirdii deiimlerin bir neticesi de insandr. Tamas faktrnn oluturduu snrl vastalar kullanarak, yine ayn faktrn medyana getirdii tabiatn engelleri iinde bulunarak, insan kendini bir canl (jiva) olarak mtalaa eder. Asl varln idrak edebilmek iin, bedeninin ve tabiatn engellerini amas gerekmektedir.

leri ve evrelerindeki dnya, asln bilmesine engel olmaktadr. Fizik ortama ynelmi benlik (jiva), bizi gerek benlie (atman) ynelmekten alkoyar. Burada messir olan faktr cehalettir (avidya). Cehalet, insann dikkatini fizik ortamn Tamas unsurlarna iterek, gerek benliini sahte benliinden ayrdememesine sebep olur. Bu tefrikten yoksun olan kii, daima dnyann kaba elementleri arasnda bocalarken, sahte benliin drtsyle kendini strabn kucana atar. Kurtuluun ilk adm, kiinin asl gerek benliinin farkna varmasyla balar.

(d) Yoga - Patanjali'nin

retisi ndus havzasnda oktan bulunmu olan

Karma kanununa tabi olarak Samsara emberine kaplm insanlarn, fizik beden-

kurtuluun yolunun sistemli olarak tekrardan ele aln, Patanjali ismindeki bir bilge kii

22

tarafndan salanr. Yoga ismi verilen bu Yoga'nn sekiz basamag; 1. Yama (ahlaki yasaklar),
(negatiflerden arnma),

tipik belirtisi olarak kabul edilmektedir. Btn bu dini kavramlarn kknde, insann cehaleti yatmaktadr. Dnyevi arzulara esir olmakla, dini akidelerin maas olmak ara-

retiyi bugn ancak onun yorumuyla ve Sanskrit lisanndan renmek zorundayz. Yoga, isminden de anlalaca zere, babozuk giden iki eyin arasnda bir uyum salayp doru yolu tutturmaktr. Zihin faaliyeti ile beden faaliyeti kontrol altna alnrsa, etrafmz kuatan hayal leminden syrlp asl benlie giden yolu bulabiliriz. Yoga Felsefesine gre Atmana ulamak, daha dorusu insann asl benlii-nin farkna varmas, kurtulu yolunun ilk kapsdr.

a. Siddetsizlik, b. Yalan sylememe, c. Hirsizliktan ekinme, d. Cinsel enerji kontrol ve e. Agzllkten ekinme. 2. Niyama (ahlaki emirler) (pozitifleri glendirme), a. Temizlik, b. I huzur, c. Dayaniklilik, d. alismak ve e. Mutlak varligi algilamak. 3. Asana (durus), 4. Pranayama (yasam enerjisinin kontrol), 5. Pratyahara (duyularin kontrol), 6. Dharana (konsantrasyon), 7. Dhyana (meditasyon), 8. Samadhi (tefekkr).

snda bir fark yoktur. Kiinin asl gren gz almadka, ister zevk- sefaya dalsn, isterse ibadet iin bir ilahn nnde yalvarsn, hibir deiiklik olmaz ve uykuda olann ryalar yine devam eder. Patanjali'nin Yoga-Sutra'larn incelediimizde ksaca unlar gryoruz: Yoga, zihin faaliyetinin veya dnce

Yoga retisinin gayesi tanrya kavumak veya onunla birlemek filan deildir. Zaten, bir tanr kavram Yoga'nn znde grlmez. Yoginin ilgilendii ey tanr deil kendisidir. Asl benliini bulmaya almaktadr. Daha sonra onun tesini. Bu bakmdan, kiinin henz kendini bilmez bir haldeyken, bir de kalkp tanryla uramas cehaletin en

dalgalarnn kontrol altna alnmasdr. Ancak bu sayede kii tabii haline ulaabilir. Aksi takdirde kii, kontrolsz zihin faaliyetinin esiridir. Zihin faaliyetleri disiplinli bir alma ve nefse hkimiyet ile kontrol edilebilir. almann balangcnda sadelie yneli, kutsal metinleri okumak ve kendini doru

23

yola

adamak

gerekir.

Ancak

bylelikle

Yama: yalanc

Bakalarna olmamak,

zarar

vermemek, boboaz

aydnlanmamz nleyen engelleri ortadan kaldrabiliriz. Bu engeller; Cehalet, Bencillik, htiras, Nefret, Yaama arzusudur. Tefrik etmesini bilen biri iin hayatn getirdii tecrbelerin hepsi hsrandr.

almamak,

olmamak ve agzl davranmamak. Niyama: Safiyet, temizlik, haddini bilmek, tevekkl, nefsin isteklerini krma, kutsal metinleri okumak ve doru yola ynelmek. Asana: Rahat, sakin, salam ve sabit bir oturu seerek d ve i tesirlerden uzaklamak. Pranayama: Nefes al tutu veri tutu ritmini belirli bir dzene sokup rten engeli kaldrmak. Pratyahara: Zihni d dnyann tesirlerinden uzak tutup hislerin dnya ile olan ban kopararak i dengeyi tesis etmek. Dharana: Dikkatini bir eyin veya bedendeki bir akrann zerine teksif etmek.

nk insan, bu tecrbelerinde hep vasta ile gayeyi birbirine kartrmtr. Bunun sebebi de cahil oluudur. Cehaletten kurtulan, bunlar ayrt etmesini bilir.

Bunun iin u yedi aamadan gemek gerekir;

24

Dhyana: Dikkatin teksif edildii bu ey veya akra ile zihin faaliyeti arasnda kesintisiz bir ba kurarak, dnce dalgalar ile o ey veya akrann sempatize olmasn salamak. Samadhi: Bu sempatizasyon bandan faydalanarak, dikkatin teksif edildii ey veya akrann gerek anlamn, dnce dalgalarn durdurarak zihne bir aydnlan biiminde intikal ettirmek veya zihni bu aydnln iine sokmak. lk be aama, hislerin zerinde bir hkimiyet kurulmas iin gerekli n safhadr. Asl Bir ormanda bir aga devrilse ve hi kimse olmasa yine de ses kar m? ilem son aamada olur ve bu yoldan direkt olarak bilgi alnr. Bu Samadhi aamasnda eer uur bu aydnlann etkilerini de kontrol altna alabilirse, zihin tam bir sknete kavuur. Bu durumda zihin ile aydnlk ayn seviyededir ve yogi'nin zaman, mekn

ve cisim ile ilikisi kalmamtr. Bu gerek Samadhi halinde yogi istedii bilgiyi alabilir, gerekli gc salayabilir.

(e) Purva Mimamsa Jaimini'nin retisi Jaimini'nin retisi olan Purva Mimamsa ekolnde ele alnan konu, Samsara emberinden syrlp kurtulmak iin yaplmas gerekenlerdir. Jaimini, Veda'lara ok nem verir ve bunlarn ilhi bir kaynaktan gelmeleri sebebiyle hereyi izah ettiini savunur. lhi kanunlar veren Veda'lar takip etmek yeterlidir. Jaimini, Brahmana'lardaki anlam ile dinsel grevini yerine getiren kii, sonunda Samsara'dan kurtulur der. Burada iman veya ahlak sz konusu deildir. Kii, Vedalarda yazld zere, tanrlara adak adasn, ktlk yapmasn, bu yeterlidir. Karmanutyin denilen bu yaay, bir bakma ot

Hui-neng

25

Vedanta'clarn metafizigini kavrayabilmek iin iki terime nem vermek gereklidir: Bireysel PrensipAtman ve Evrensel PrensipBrahman. Bedene ve dnyaya bagl, Samsara'dan dolay ortaya kan benlik jivadr. Jiva bir suur halidir ve daima degisime tabidir. Atman ise bu halin stnde, bireysel olmann tesindedir. Atman ebed ve degismeyen benliktir. Atman, hayatn z veya hayat prensibidir. Kelimenin en eski anlam nefestir. Brahman, her bir tarafa yaylan

gibi yaamay gerektirir. Uttara Mimamsa (Vedanta) akmna oranla ok ilkel olan Jaimini'nin retisinde nemli bir husus yoktur.

Gaudapada da Mahayana Buddhistlerinden etkilenerek, ilk defa Advaita-teklik kavramna arlk vermitir. Ona gre Brahman ve Atman birdir. Bu iki kavram bir ikili olarak (dvaita) ele almak yanl olur. Advaita Vedanta ekoln asl kuran ahs ise Sankara'dr. 780-820 arasnda yaayan bu filozofa gre insan, evresini mantk yoldan analiz ederken, nesneler ve znelerden bahseder. Bunlarn arasndaki ilikilerden yola kar ve bir hkme varr. Bu hkmler bize dnyann dar anlamda

(f) Vedanta (veya Uttara

Mimamsa) - Badarayana'nn fikri Vedanta akm, Veda'larn Upaniad'lardaki yorumunu ele alan baz dnrler tarafndan yaratlmtr. lk olarak, Badarayana bu alanda baz fikirler ne srm. Ardndan eitli grler ortaya atlmtr. Bu grlerin hepsi, metafizik adan Brahman kavramn incelerler. Badarayana'ya gre, Brahman ve

ve kendiliginden var olmus kudrettir. Yaratan, Prajapatidir.

Brahman ise yaratandan da stn, ama onunla birdir.

idrakinden gelmektedir. Dnya izafdir, geicidir ve bir bakma hayaldir. Grnmden (maya) ibarettir. Bu grne aldanp hakikati dnyada aramak, cehaletten doar. Cehaletten kurtulan kii, bu grnmn arkasnda olan sezebilir ve ancak bylelikle tat tvam asi, Sen Osun cmlesini anlar.

Atman birbirinden farkl iki kavramdr. Brahman'dan kinat oluur. Atman'dan bireyler

Dnya hayatna mecbur olan insan iin kendine ait ne varsa Jivadr. nsan, bu geici benligi veya bedeni ile birlikte kazandg sahsiyeti olarak bilir kendisini. Asl benliginin farknda degildir.

ortaya kar. Ama Atman'n sebebi Brahman'dr. Bu grler, Mahayana Buddhistlerini olduka etkilemitir.

26

Brahman ile Atman'n ayn oldugunu anlayabilmek iin, nce kisinin geici benliginin (jiva) cehaletinden kurtulmas gerekir. Bu kurtulus (moksa) iki yoldan olur: Sadya-mukti (an kurtulus), stn seviyeli kisiler iin bir yoldur ve dnyevi zevklerden uzaklasms olanlarn kendilerini hikmete (jnana: tanr bilgisi) vakfetmeleriyle mmkndr. Krama-mukti (tedric kurtulus), henz dnyann cazibesinden kurtulamamslar iin bir yoldur ve tefekkr, ibadet, dua ve din ayinlere ynelerek (upasana) gereklestirilir.

Dnya'nn etkisiyle deiime urayan ben Jiva'dr. Jiva'y tefrik eden kii, asl benlii olan Atman' idrak eder. Bu idrak ile zne-nesne ilikisini gerektirmeyen bir anlay ortaya kmaktadr. Tat tvam asi formln bu anlayla gren kii, Brahman ile Atman'n ayn olduunu bilecektir. Brahman ile dnya arasnda bir iliki kurmak mmkn deildir, nk biri mutlak dieri ise izafdir. Fakat dnyevi adan baktmzda, Brahman bu dnyann sebebi olarak gzkmektedir. Sankara'ya gre, Brahman'a ulamak diye birey olamaz. Zira Brahman ile Atman ayn eydir. Kiinin Atman' tefrik etmesi iin kendisini yceltmesi gerekir, yok etmesi deil. nk Jiva yok edilirse, Atman' tefrik edecek vasta ortadan kalkar.

Bu tefrik halini ycelterek ancak Atman' bilmek kabildir. Sankara der ki, eer insan bu mutlak Brahman' idrak edemezse, onu kiiletirir ve svara (gl efendi) olarak anar. Sankara, geici benliin yaratt engeli ortadan kaldrp, hakikatin tefrik edilmesinde bulur kurtuluu. Ramanuja ise, varlacak hedefin tanryla mnasebet kurmak olduunu syler. Bu mnasebet, ibadet yoluyla olur. Dua ve ibadetin getirdii iman ile sadakat, kiiyi tanr sevgisine ve ilahi aka sokar. Bu durumda, sezgi yoluyla tanrsal hakikate kavumak mmkndr. Bunun

sonunda, insann kiilii silinip kaybolmaz. Aksine, Atman olarak Brahman'da imannn karln bulur ve ebediyete kavuur. Vedanta ekol, getirmi olduu tanrsal ltuf (prasada), iman (sraddha), ibadet (bhakti) gibi kavramlar ile kurtuluu (mukti)

27

tleyerek, Bhagavad-gita retisini canVisistadvaita grsn ortaya atan Ramanuja'ya gre, Atman ve Brahman, ferdi ve btnsel olmak zere bir btn olusturur. Brahman, yoktan var etmemistir. Kinatn ortaya ks, bir esit degisimin sonucudur. Yeni bir seyin yaratlmas degildir. Brahman, kendisinde meydana getirdigi bir degisiklik sonunda, nce sptil bir ortam olusturmus ve bu ortamdaki suurlu ve suursuz varlklarn daha yogun bir ortama itilmesinden de kinat meydana getirmistir. landrmtr. Hinduizmi oluturan dinlerin birou, Vedanta felsefesinden etkilenmi

durumdadrlar. Hindistan'n batda en tannm filozofu olan Ramakrina (1836-1886), geirmi olduu safhalar bakmndan dikkate deer bir kiidir. Yedi yanda balayan renme arzusu, onu srasyla nce eitli Hint dinlerine itmi, daha sonra da slamiyete ve Hristiyanla. Btn bu retileri benimseyerek hayat boyunca mistik vizyonlar iinde yaam olan Ramakrina, elli yanda kanserden lmeden nce unu ifade etmitir: Rama, Krina, iva, Kali, Allah, sa'nn babas. Grdm ki btn bunlar tek bir tanrya verilen isimler ve her bir yolu takip eden sonunda O'na ulayor. Farkl olan, sadece yollarn deiik yerlerden gemesidir. Tannm bir din lider olan Vivekananda onun talebesidir.

28

Ramanuja gibi bir Vaisnava (Visnu mezhebinden) saylan Madhva, Brahman' Visnu olarak kabul eder ve bu tanr ile ruhlar arasnda kesin bir ayrm yapar (dvaita). Ruhlar, ezelden beri Karma kanunu sebebiyle maddeye bagldrlar ve meleklerin (deva), insanlarn, hayvanlarn, cinlerin bedenlerinde bu kinatta bulunurlar. Madde ve Ruh, Visnu ile birlikte daima var olacaktr. Bunlarn birlesmesi sz konusu degildir. Insann hedefi, iffetli olmak, cehaletten kurtulmak, arzulardan, Karma'dan ve maddeden syrlmaktr. Bu seviyeye erisenler, Visnunun ilahi leminde ebediyen kalma hakkn kazanms olurlar. Madhva'ya gre, Visnu yaratc degildir, idarecidir. Madde ve Ruh zerinde bir hkimiyeti vardr ama bunlar yaratmaz veya yok etmez.

d. Sastralar:
Sastralar sutralar aklamak iin yazlm kitaplardr. Hint felsefesinde temel olarak yaamn drt amac olduu savunulur. Bunlarn birer sastrada anlatlmtr.

(2) Kama
Yaamn drt amacndan ikincisi kamadr. Szck Sanskritede zevk, ak anlamna gelir. Hint felsefesinde Kama, ak tanrs (Cupid)nn tamamlayc parasdr. Yeniden bedenleni isteine karlk gelen Kama retisinin anlatld kitapsa Kamasastradr. (Kamasutra diye de bilinir).

(1) Artha
Yaamn ilk amac arthadr. Bu szck ey, nesne anlamna gelir. Dokunulabilir, sahip olunabilir, hoa gider, yitirilir tm nesnelerdir. nsann gndelik yaamnda bir evi ekip evirmesi, bir aile kurmas, dinsel devleri yerine getirmesi gibi eyler iin gerekli olanlar dile getirir. Ksacas insann elde etmek iin peinden kotuu nesneler, istekler anlamna gelir. Btn bunlarn anlatld kitap Arthasastradr.

(3) Dharma
Yaamn Dharma nc amac dharmadr. kartysa

evrenin

yasasdr;

kaostur (adharma). Adharma acya neden olur; bu acnn sebebiyse istemedir. Buna karlk dharma dinsel, ahlksal devler btndr. Ahlksal eylemin yasasdr. Bu retinin anlatld kitap Dharmasutradr. Hintlilerin en eski hukuk kitabdr.

29

Trivaga (l bek) denen dharma, kama, artha dnya nimetlerini imler.

(4) Moksa
Yaamn drdnc amac ise mokadr. Moka Sanskrite "kurtulua erme" anlamna gelir; sonul ama, sonul iyidir. lk nn hem zerinde hem karsndadr. Hint dininde insann dinsel abayla varmak istedii ruh durumu

nu anlatr. Bu durumda kii her trl istekten kurtulur. Yazl metinlerde; Artha (para), Kama (haz) ve Moksha (lmszlk) gibi nsan olunun 4

Giysi giymenin ve yemek yemenin dengi yoktur. Bunun dsnda ne Buddhalar, nede Patrikler vardr.

byk hedefi arasnda Dharmaya en st sra verilmitir. Dharma tek bana; lmszlk, sonsuz mutluluk, en st seviyedeki bilgi ve barn kapsdr. Dharma ile uyumlu bir hayat sren kiiler Moka (zgrlk-Kurtulu) veya kiisel zgrle ularlar.

Zenrin Kush

30

2. Dharma
Dharma sanskrite tamak, katlanmak, ekmek, yklenmek anlamna gelen dhr kknden gelmektedir. Hint felsefesinde; Dharma kelimesi evrenin devamn salayan, srdren eyle ilgilidir. rnein insanlk, insanlar tarafndan yerine getirilen dharma tarafndan desteklenir, srdrlr. Dharma; sonsuzluun zerinde sonsuzlua dahi yn veren deimeyen kanunlar ve mutlak adaletin gereklemesidir. Dharmann yan sra bir de svadharma kavram s vardr ki, bu da ayn yasann kiisel boyutta ileyiine verilen addr. Yani dharma kozmik Doal olarak svadharma, dharmann ileyiiyle uyumludur. Bu iki kavram; makrokozmik ve mikrokozmik yasalar olarak adlandrlabilir. Bunlarn yan sra bir de karma kavram vardr. Bazlar tarafndan svadharmann

yerine kullanlan olan bu kavram aslnda dharmann bir ilevidir ve genel olarak nedensellik yasas diyebileceimiz bir anlam vardr. Bireyin dharmaya uyumlu ya da uyumsuz fiiller (dnceler dahil) ortaya koymasnn neticesi olarak karma oluur ve fizikteki etki-tepki yasasnn kozmik bir karl olarak bu fiillerin tepkimesi meydana gelir ve bu da karmik ark denilen dngy balatr.

Aldanma
Maku mozo
(Bir dnem grencilerinin btn sorularn istisnasz bu sekilde yantlamtr.)

varoluun yasasyken; svadharma sadece bireysel varoluun yasasdr.

31

Zen sisteminde Karma Yasas te-lemdeki yasam ve tekrar doguslar belirleyen Evrensel NedenBat dnyasnda Dharma szc Anlamlarndan bazlar unlardr: ou zaman din anlamna gelecek ekilde alglanmaktadr. Dou felsefesinde ise dharmay bir din olarak alglamak szc dar bir kapsama snrlamaktr. Dharma canl varln doal urana iaret eder. Din kelimesi ise belli bir tip inanc kasteder. rnein; nerede ate varsa orda s ve k vardr, s ve n atein dharmasdr. Ate

sellik Yasasdr.
Hibir neden, herhangi bir sonu yaratmadan yok olup gitmez. Yaplan hareketlerin karslg olarak yasanmas gereken sonularn planl ve programl bir sekilde dzenlenmis haline Karmik Plan denir. Kisi her an iradesiyle yeni hareketler yapmakta oldugundan karmik plan ksmen belirli, ksmen olusum halindedir. Samsara; reenkarnasyon ya da yeniden dogum dngsn anlatan bir kavramdr. Samsara'nn sonsuz lm ve yeniden dogum zincirinden nasl kurtulanlacag Budizm ve Hinduizm'de esas konulardan biri olmustur. Budizm bodhi (aydnlanma) cevabn verirken, Hinduizm'de ise moksa'dr.

(1) Evrenin dzenini ve ruhsal geliimi salayan kozmik doa yasalar. Bu yasalardan ikisi karma yasas ve samsara yasasdr,

(2) Ulu dzen, hakiki doa, (3) Hakikat, (4) Vazife, (5) Doruluk, erdem, ahlak, bilgelik, (6) reti, yksek hakikate gtren
yol,

dharmasn deitiremez. Ayn ekilde, akkanlk suyun isel zelliidir ve bu nitelik deitirilirse, daha fazla su olarak dnlemez. Bugn Hindu olan, yarn bir Hristiyan ya da Mslman olabilir. Bu ekilde inanlar deitirilebilir ama bireysel ruhun dharmas asla deitirilemez. Dou dinleri ve mistisizminde Dharma pek ok farkl anlamda kullanlmaktadr.

32

Dharmann Gitadaki diger anlamlar;

1. Etik veya ahlaki kurallar, tre kurallar, 2. lmsz kanun, 3. Davrans kanunu, 4. Yasamn kanunu, grevleri, 5. Gemiste yaplanlarla ilgili karma grevleri, 6. nsan dogasna uygun grevler, 7. lahi bilin, Bilinlilik prensibi, 8. Bir rkn grevi, Toplumun beyni, 9. Dnya, lke, topluluk, arkadaslar, ve tm iliskilerimize ynelik grevlerimiz, 10. evremize kars ykmllklerimiz, 11. Problem yasamadan, hayattaki grevlerin nasl yaplacag, 12. Ruhsal hayat iin saglkl olan, 13. Dogru olarak yasamak, 14. Nihai mutluluk, 15. Neyin dogru, neyin yanls oldugunu ayrt etmemizi saglayan bilim, 16. Varlgn ilahi kvlcm,

a. Gitada Dharma;
Gitaya gre Dharma Varolu Kanunudur. Dharma en st prensibimiz, kaynamz, kaidemizdir, bu da mutlak olandr. Gita hereyin Dharmaya uygun olarak yaplmas gerektiini savunur. Gita insanolu ile doasn, gerein doasn ve bu ikisi uyumlu olduu zaman doru yaamn nasl balayacan izah eder. Dharma takip edildiinde insan iin faydal olandr. Btn davranlarn kendisine gre yaplmas gerektii bir davran el kitabdr. Dharma kelimesi Gitada birok anlamda kullanlmtr;

(3) Varolu kanunu, (4) Gelenek, (5) Kltr, (6) Dzen, (7) Sistem, (8) Disiplin, (9) Hareket tarz, (10) Davran el kitab, (11) Aile ve toplum gelenekleri, (12) Yaa bykler, Din ulemalar
ve bykleri tarafndan karar verilen mutlak emirler,

(1) Kanun, (2) Kurallar,

(13) zellikler,

33

Upaniadlarda, dharma tanrya ulama-

(1) Sabr (Dhriti), (2) Balayclk (kshama), (3) Kendine hakimiyet, kendini
kontrol (dama),

Bhagavat Puranaya gre

Dharmik bir yolda srdrlen dogru bir yasamn 4 zelligi vardr; 1. Sadelik (tap), 2. Temizlik, saflk (shauch), 3. Merhamet, sefkat (daya), 4. Dogruculuk (satya). Adharmik veya dogru olmayan yasam tarznn 3 kusuru vardr; 1. Gurur, kibir (ahankar), 2. Temas, iliski (sangh) ve 3. Sarhosluk (madya)

nn

birincil

bilgisidir.

Vedik

metinler

dharmay, insanlarn tatmin olmu ve mutlu olmalarn salayan ve bozulma ve ac ekmekten koruyan doal evrensel kurallar olarak tarif ederler. Dharma insann hayatna yn veren, ekillendiren ahlak kurallar ile ruhsal disiplinin birleimidir. Atharva Veda Dharmay sembolik olarak tarif eder; Prithivim dharmana dhritam yani; Dnyay ayakta tutan Dharmadr. nsann tanrya ulamasn salayan herey

(4) Doruluk, drstlk

(asteya),

(5) Kutsallk (shauch), (6) Muhakeme (dhi), (7) Duygularn kontrolu (indraiyanigrah),

dharmadr. Ve insann tanrya ulamasna

engel olan herey adharmadr. Kadim bilge Manu tarafndan kaleme alnan Manusmritide Dharmaya riayet iin 10 olmazsa olmaz kuraldan bahsedilir;

(8) Bilgi, eitim (vidya), (9) Doruculuk (satya), (10) fkelenmemek (krodha).

34

Dharmasastra'lar iinde en tannms Manu-smriti denilen kanun kitabdr.

Sevgili dostum, sen zannediyorsun ki, Etrafnda kimse kalmaynca, tek basnasn. Ama sunu unutma, kalbinde daima var olan, iyi ile kty ayrteden bir yarg duruyor.

Manuya gre dharmann olmazsa olmazlar yle devam eder;

(1) iddete ba vurmama, (2) Gerekilik, (3) Haset olmama, (4) Beden ve zihinin safl,
Bundan dolay Dharmik kurallar sadece kiiyi deil tm toplumu ynetir. Rishi Kanada Vaisesikada dharmay dnyevi keyifi sunarken mutlak saadete ynlendiren olarak tanmlamaktadr.

Her kim ki arzularna gem vurur, Kendi iindeki nefret ve sevgiyi yok eder, Ve dnyada kimseye fenalk yapmazsa, Onun kazanc lmszlge erismek olur.

Dharma sadece mutlak gereklik ile ruhun birlemesi/uyumu iin deil, hem mutlak saadet hem de dnyevi keyif iin yaplmas gerekenleri nermektedir.

35

b. Hint Dharmas:
Hinduizm, dnyann en eski dinidir. Baslangc belli degildir ve yazl tarihten ncesine kadar uzanr. M.. 3000 yllarnda PreHarappa ve Harappa dnemlerinde Indus uygarlg yllarndan kalma esitli Siva kalntlar bulunmustur. Belli bir kurucusu yoktur. Hindu kutsal metinleri Sruti ve Smriti olarak iki kategoriye ayrlr. Sruti Sanskritede "isitilen sey" anlamna gelmektedir. Sruti'nin kutsal kisilere (Risiler) iletilen ilahi kaytlar olduguna inanlmaktadr. Vedalar, Upanisadlar ve Mahabarata destannn bir blm olan Bhagavad Gita Sruti kategorisi ierisindedir. Smriti ise Sanskritede "hatrlanan/korunmaya deger sey" anlamna gelmektedir. Dindeki otoritesi Sruti'den sonra gelir. Hint felsefesine gre; daha dnya zerinde hibir din yokken, insanlar gnmzde Hinduizmin temelini oluturan ve doal kurallar olan Sanatana Dharmaya uygun olarak yayorlard. (Sanatana balangc olmayan anlamna gelmektedir.) Krishnadan ok nce var olan Rama zamannda dharma vardr. Toplumlar insanlarn ilerine yerletirilmi bulunan dharma sayesinde varlklarn srdrrler. Dolaysyla Hint felsefesine gre Hinduizm hayatn balangcndan itibaren vardr. Hint etiinin kalbi dharmadr. Dharma tutan, devam ettiren, eken ey anlamndadr. Bu dnyay, insanlar ve mikrokozmostan makrokozmosa hereyi tutan, devam ettiren ey. O ebedi ilahi kanundur. Tm yaradlanlar bu gl kanun tarafndan var olurlar ve birarada tutulurlar. Dharmaya uyum bu kuraln tannmas ve onunla yaanmasdr. nsanoluna iyi, doru, erdemli olmay salayan budur. Dharma sonsuz mutluluk ve lmszl getirendir. Hint felsefesine gre Dharma insanolunun karakterini ycelten dnce ve dier mental faaliyetleri ihtiva ettii gibi dsal eylemleri de ihtiva eder. Dharma ilahi kaynaktan gelir ve kiiyi ilahi kaynaa gtrendir. Dharma karmaay sona erdirip, birlik ve uyum getirendir. Herkesi birletirmeye, saf ilahi bir ak ve evrensel kardelii getirmeye yardm eden herey dharmadr. Dharma sosyal yaamn imentosu ve idame gcdr. Dharma

kurallar insanolunun dnyevi faaliyetlerini dzenlemek zere getirilmitir. Zenginlik,

36

gzellik ve sonsuzlua gtrr. Sonu olarak Hinduizm (Sanatana Dharma veya Vaidika Dharma diye de bilinir) genelde Hindistan ve evresinde inanlan ok kapsaml ve genis bir dindir. Hinduizm'de en nemli ilke dharmadr. Dharma, insanlarn sosyal ve dini konumlarnn geregi davrans biimlerinden, dini uygulama tarzlarna kadar uzanan prensipler btnne isaret eden bir kavramdr. Monist perspektiften, ikililige Dalizm, ortadogu dinlerindeki gibi yce bir Tanr'ya dayal deizmden, ok tanrclga btn ruhsal yollar kabul eder. Her varlk kendi yolunu semekte zgrdr; bunu ister dua ile, ister inzivayla, ister meditasyonla yapar, isterse fedakrca davranslarla. Dinsel bayramlar, ha, kutsal ilahiler ve evlerde tapnak uygulanan geleneklerdir. Hinduizmde btn karmalar temizlenene, Tanr fark edilene kadar her varlk yeniden bedenlenir. hem bu dnyada hemde devamnda mutluluu getirir. ldkten sonra sizinle yalnz o gelecektir. O insanln tek sna, barnadr. Dier bir tanmlamaya gre dharma; kiiyi mkemmellemeye ve zafere gtrendir.

yazl kaynaklarn en eskisi olan vedalar temel ve son kaynaktr. Vedalar haricinde hibir kaynaktan dharma anlalamaz.

Tanr ile birlemeye gtrendir. Kiiyi ilahi yapandr, tanr katna karan merdivenlerdir. Vaiseshika Felsefe sisteminin kurucusu Rishi Kanada, kaleme ald Vaiseshika Sutralarnda dharmanin tanmn u ekilde verir; Dnyada huzur ve refah getiren ve devamnda aclar tamamen sona erdirerek, sonsuz mutluluu getiren dharmadr. Manuya gre; 4 Veday zmseyerek yaamn burada yazlan emirlere gre dzenlenmesi dharmann temelidir. Hint inanna gre; dharma konusunda dnya zerindeki

37

c.

Dharmann Yaps;

Hinduizmde Dharma zamana, evreye, gelimilik derecesine ve bal olunan topluma gre farkllk gsterir. eitli rklara, cinslere, topluluk ve snflara gre farkl kurallar gelitirilebilmektedir. Yzylmzdaki dharma onuncu yzyldaki dharmadan farkldr. eitli insanlar iin farkl grevler tanmlanmaktadr. Ayrca Dharmay deitiren artlar vardr. ok ar felaket dnemlerinde uygulanan Apad-Dharma geleneksel dharmadan farkl bir uygulamadr. Bir dnemde Adharma olan dier bir dnemde Dharma olabilmektedir.

38

 Samanya

Dharma;

(Genel,

d. Dharmann esitleri;
Dharma pekok ekilde snflara ayrlmaktadr.

evrensel Dharma.)
Hosnutluk, affedicilik, kendini kontrol, almama, saflk, duygularn kontrolu, yanls ve dogruyu ayrt edebilme, ruhsal bilgi, gerekilik ve fkelenmeme evrensel Dharma ile
ilgilidir

(8) Manava Dharma ( nsanolu

Dharmas),

(1) Samanya; (Genel, evrensel

Dharma)

(9) Purusha Dharma (Erkek

Dharmas),

(2) Visesha; (zel Bireysel Dharma) (3) Sanatana Dharma (Ebedi

Dharma),

(10) Stri Dharma (Kadn Dharmas), (11)

Raja Dharma (Kral Dharmas),

Visesha Dharma; (zel Bireysel

Dharma)
Sosyal snflarn kurallar ve yasam kurallar bireysel dharmadr

(4) Varnasrama Dharma (Sosyal

snf ve dzenden kaynaklanan

(12) Praja Dharma (Nesnelerin

Dharmas),

Sanatana

Dharma;

(Ebedi

Dharma),

(13) Pravritti Dharma (Dnyevi

hayata ilikin Dharma)

Dharma),
Sanatana dharma Ebedi grev misyon demektir. Vedalardan kaynaklanr, Yasayan en eski dindir. Hinduizm de ayn adla Sanatana

(5) Svadharma (Kiisel Dharma), (6) Yuga Dharma (an Dharmas), (7) Kula Dharma (Ailevi Dharma),

(14) Nivritti Dharma (Ruhsal hayata

dair Dharma)

Dharma olarak anlr.

39

e. Diger
Dharma;

Felsefe ve Dinlerde

Plato, Sokrat, Aristo, Kant ve dier batl dnrler doruculuu koymulardr. Tm dinlerde de dharmann belirli ynlerine belirli paralellikler vardr. Hint felsefesindeki dharma ifadesi slam felsefesinde ilke-yasa veya eriata karlk gelmektedir. slam geleneinde yasa kavramyla evrenin (Sonsuz saydaki alemlerin) durmakszn devam ederek ileyen ark ifade edilmektedir. Yine islam felsefesine gre bu ark bir dzenin kaidelerini belirler. Bu da zorunluluk ilkesidir. Yani her eyin olmas gerektii biimde olmas ve gereklemesi. ahlakllk, hayatn misyon hedefleri ve arasna

Bir yn ile islam felsefsindeki kader kavramnn da kayna budur. Bu konunun yasa-dharma ile belirgin olmas Yeryznde d vuku bulan ve sizin banza gelen herhangi bir musibet yoktur ki biz onu yaratmadan nce, bir kitapta yazlm olmasn. phesiz bu Allaha gre kolaydr. (57-22) ayeti ile aklanmaktadr. Bidayette Allah vard, Ondan nce baka bir ey yoktu. Onun Ar suyun zerinde bulunuyordu. Sonra gkleri ve yeri yaratt. Sonra zikr, her eyi yazd." (Buhari), "Allahn ilk yaratt ey kalemdir. Kalemi yaratt ve; "Kyamete kadar olacak eylerin miktarlarn yaz! dedi. Kim bu inan dnda olarak lrse benden deildir." (Ebu Davud)

40

Bu hadisler kader ve yasann zorunluluk biiminde gereklemesini ifade etmektedir. slam felsefesine gre deersiz bir fiil olamaz ya da en nemsiz grlen fiil ve dncelerin bile sonular yaanacaktr. Bunun yan sra tm varolu ve insann egosu hibir eyden bamsz deildir ve tm zihin ve fizik olaylar bireysellikten te tek bir kudrete ynetilmektedir. slam felsefesinde peygamber vastas ile ulatrlan ilahi kanunlar en st kanunlardr ve doal olarak eriattan nce gelirler.

41

3.

Sonu
de daha az nemli olmayan bir halkasnda mtevazi bir yere sahibiz. Dharmay bireye uyguladmzda SvaD dharmay buluruz. Bu ekilde; Dharma, yani evrensel yasa; Svadharmaya yani, her bireye ait belirli bir greve dnr. ou bilimadam, filozof, lider, kaif, sanatkar gibi zel ve stn yetenekli insanlarn, insanla kar misyonu son derece ak ve belirgindir. ounluu oluturan sradan insanlar ise, farknda olmadan gerekletirdikleri ve bize son derece nemsiz gibi grnen misyonlar ile insanlk zincirinin halkalarndaki yerlerini alrlar. Mahabharatann bir blm olan Bhagavad Gita yle der;

Sadece Erdemli olmak ve erdemli bir hayat srmenin tesinde; yaamda herkesin kendi apnda, kendi potansiyeline uygun insanla kar bir misyonu ya da misyonlar vardr. Bizim yapmamz gereken ey, bir an nce bu misyonun ne olduunu bulup, onu gerekletirmeye almaktr. Buda nedir diye sorulduunda Ma-tsu cevap verdi Iste bizzat bu zihin, bu Budadr. Buda nedir diye soruldugunda Ma-tsu cevap verdi Ne zihin ne Buda Buda nedir diye soruldugunda Ma-tsu cevap verdi Senin zihnin, o Budadr. Ancak ou insan iin bu misyon son derece belirsizdir ve farknda olmakszn geliir. Belli bir yerde belli bir zamanda olmak, belli bir ekilde davranmak ya da belli bir yerde lmek gibi. nsanln varoluundan bu yana olan geliimini bir zincir olarak dnrsek, pek oumuz doum, yaam ve lm sreci iinde farknda olmadan yaptmz eylerle, bu zincirin ok nemsiz grnen ama aslnda en nemli halkasndan hi

Ma-tsu

42

"Ve

grevini (Svadharma) yerine getir,

yaanmas gereken eylerdir. Sonrakine ulamadan nce bir nceki yaanmak zorundadr. Bu dnceyi iyice daraltp, yalnzca bir tek insana da uygulayabiliriz. Her insan, yaam boyunca yapt btn iyi, kt, gzel, irkin, erdemli, erdemsiz davranlarnn toplamnn rndr. Bir tek hatasn ya da iyi davrann yapmam olsayd artk o insan deil baka bir insan olurdu. Bizler tm dav-

alak gnll olsa da, byk olmasa da, baska birininki olmasndansa, kisinin kendi grevinde lmesi yasamdr, baskasnnkinde yasamak lmdr."
Her bireyin kendine zg bir doal yasas vardr ve her birey varlnn kusursuz durumunu elde etmek iin rolnn btn gereklerini yerine getirmelidir. nsanln, varoluundan bu yana yaanan her eyin bu gnk durumumuzda bir pay vardr. En nemsiz gibi grnen bir deiiklik, kendinden sonraki tarihte deiiklie yol aar. Sonu olarak; yaanan her ey, bugnk durumumuzun varolmas iin

ranlarmzn ve seimlerimizin rnleriyiz, keke o zaman byle yapmam olsaydm dediimiz davranlardan bir tekini bile yapmam olsaydk bugnk kendimiz

olamazdk.

43

44

Kaynaklar
Advanced Course In Yogi Philosophy And Oriental Occultism, Ramacharaka, Yogi, Chicago, 1905 All About Hinduism, Sri Swami Sivananda Khaur Khalsa, G. Insann Sekiz Yetenegi, Dharma Yaynlar, (2004) Essays on Philosophy and Yoga, Sri Aurobindo Mama Dharma (My Dharma), Sarva Dharman Parityajya What is Dharma And Its Relevance In All Religion. Dharma, Karma, Re-enkarnasyon, Pandora, Internet Hint Felsefesi, Internet Yasa ve Seriat, Mora Dogru, Internet Vikipedi, zgr Ansiklopedi, Internet Nasuh Mahruki, Internet Hermetizm , M. Halk AKAM - Ruh ve Madde Dergisi, 1981 Mart

45