T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

KMYA TEKNOLOJS

AKIKANLAR MEKAN

ANKARA 2008

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ..................................................................................................................................... 64 RENME FAALYET-1 ................................................................................................... 66 1. AKIKANLAR MEKAN............................................................................................. 66 1.1. Akkanlar Mekaniini Nedir?.................................................................................... 66 1.2. Akkanlarn Genel zellikleri ................................................................................... 67 1.3. Akkan eitleri......................................................................................................... 68 1.4. Akkanlarn Fiziksel zellikleri ................................................................................ 69 1.4.1. Buhar Basnc ...................................................................................................... 69 1.4.2. Younluk ............................................................................................................. 70 1.4.3. Viskozite.............................................................................................................. 76 1.4.4. Yzey Gerilimi .................................................................................................... 76 1.5. Akkan Statii............................................................................................................ 80 1.5.1. Manometre........................................................................................................... 83 1.6. Akkanlar Dinamii ................................................................................................... 85 1.6.1. Genel Bilgi........................................................................................................... 85 1.6.2:Akkann Genel zellikleri ................................................................................. 85 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 87 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 91 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 93 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 94 2. BORU DONANIMI VE KONTROL................................................................................. 94 2.1. Borular ........................................................................................................................ 94 2.2. Boru Donanm............................................................................................................ 95 2.2.1. Boru aplar ........................................................................................................ 95 2.2.2. Borularda Kullanlan Ksaltmalarn Anlamlar.................................................... 96 2.2.3. n Sistemi Borularn Tanmlanmas ................................................................... 97 2.2.4. Metrik Sistemi Borularn Tanmlanmas ............................................................. 97 2.3. Borularda Termik Genleme Etkileri .......................................................................... 97 2.4. Boru Standartlar ......................................................................................................... 98 2.5. Boru eitleri .............................................................................................................. 99 2.5.1. Demir Borular...................................................................................................... 99 2.5.2. Galvanizli Borular ............................................................................................... 99 2.6. Borularda Ak eitleri............................................................................................ 100 2.6.1. Laminer Ak ..................................................................................................... 100 2.6.2. Trblant Ak ................................................................................................... 100 2.7. Boru ile Akkanlarn Tanmas............................................................................... 101 2.8. Boru Balant Elemanlar.......................................................................................... 103 2.8.1. Flan................................................................................................................... 104 2.8.2. Saplama Cvata ............................................................................................... 105 2.8.3. Contalar ............................................................................................................. 106 2.8.4. Dirsekler ............................................................................................................ 106 2.8.5. Redksiyonlar.................................................................................................... 108 2.8.6. Kepler ................................................................................................................ 109 2.8.7. Rekorlar ............................................................................................................. 110 2.8.8. Kaynakl Nipel ( Welding Bosse)..................................................................... 110 i

2.8.9. Kaplin (Couplng) (Manon) ve Nipel............................................................... 111 2.8.10. Te (TEE) ve Kros (Crosse) .............................................................................. 111 2.8.11. Weldolet (Kaynakl ), Thredolet (Dili ), Sockolet (Geme)........................... 112 2.8.12. Dkme Demir Borularn Balantlar .............................................................. 113 2.9. Boru Donanmnda Ypranmann Nedenleri ............................................................. 113 2.10. Boru Donanmnda Teknik Kontroln Skl......................................................... 113 2.10.1. Gvenlik nlemleri ve n Hazrlklar ............................................................ 114 2.10.2. Donanm letmede ken Yaplacak Kontroller ............................................... 114 2.10.3. Durularda Yaplacak Kontroller..................................................................... 115 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................ 117 LME VE DEERLENDRME .................................................................................. 121 PERFORMANS DEERLENDRME ............................................................................ 123 RENME FAALYET3 ................................................................................................ 124 3. VANALAR ...................................................................................................................... 124 3.1. Genel Bilgi ................................................................................................................ 124 3.2. Vana eitleri, Fonksiyonlar ve Onarm ................................................................ 125 3.2.1. Geyt (Srgl) Vanalar...................................................................................... 125 3.2.2. Glob (Tablal )ve Al Vanalar ......................................................................... 128 3.2.3. ek Vanalar ...................................................................................................... 131 3.2.4. ne Vana........................................................................................................... 133 3.2.5. Salmastra ve zellikleri..................................................................................... 134 3.3. zel Vanalar ............................................................................................................. 135 3.3.1. Genel Bilgi......................................................................................................... 135 3.3.2. Balansl Vanalar ................................................................................................ 136 3.3.3. Pistonlu Vanalar ................................................................................................ 101 3.3.4. Kresel Vanalar ................................................................................................. 101 3.3.5. Tapan Vanalar .................................................................................................. 103 3.3.6. Blf Vanalar ..................................................................................................... 103 3.3.7. Diyaframl Vanalar ............................................................................................ 104 3.3.8. Gey Vanalar ..................................................................................................... 104 3.3.9. Yangn Hidrat ................................................................................................... 105 3.3.10. Kontrol Vanalar .............................................................................................. 105 3.3.11. Kelebek Vanalar .............................................................................................. 108 3.3.12. Atmosferik Rilifli Vanalar............................................................................... 108 3.3.13. Slayt Vanalar ................................................................................................... 109 3.3.14. Vanalarn Onarm ........................................................................................... 110 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................ 115 LME VE DEERLENDRME .................................................................................. 120 PERFORMANS DEERLENDRME ............................................................................ 122 LME VE DEERLENDRME .................................................................................. 123 MODL DEERLENDRME ............................................................................................ 125 CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 127 KAYNAKA ....................................................................................................................... 129

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 524KI0098 Kimya Teknolojisi Petrol - Petrokimya - Petrol Rafineri Akkanlar Mekanii Akkanlarn borulardan, balant elemanlarndan ve vanalardan ak ve kontrol ile ilgili bilgilerin verildii renme materyalidir. 40/32 Ak kontrol yapmak Genel Ama Gerekli ortam salandnda standartlara ve kurallara uygun olarak proseste ak kontrol yapabileceksiniz. Amalar Kurallara uygun olarak; 1. Svlarda yzey gerilimini belirleyebileceksiniz. 2. Boru hatlarnda ak trn belirleyip kontroln yapabileceksiniz. 3. Vanalarn ama, kapama ve bakmn yapabileceksiniz. Ortam: Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, DVD, VSD, ev, bilgi teknolojileri ortam (nternet) vb. kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar. Donanm: Boru donanm, vana eitleri, boru balant elemanlar, termometre, beher, bakr tel, pense, anahtar takm, eki, vana bakm malzemesi. Modln iinde yer alan herhangi bir renme faaliyetinden sonra, verilen lme aralar ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. Modl sonunda retmeniniz tarafndan lme teknikleri uygulanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileriniz llerek deerlendirilecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Akkan denilince hem sv hem de gaz hlindeki maddelerin ifade edilmesi bir gerektir. Gnlk yaantmzda nemli bir yeri olan, nefes altmz hava, itiimiz su, ulam aralarnda kullandmz petrol rnleri, damarlarmzda dolaan kan hepsi akkanlar ifade etmektedir. Kavram ve uygulamalaryla akkanlar mekaniinin temel ilkelerinin incelendii bu modlde, Kimya Teknolojisi alannn dallar olan petrol- rafineri ve petrol-petrokimya almalarnzda yardmc olacak bilgileri renebileceksiniz. Bu bilgilerle svlarn tm yzeyleri ayn a ile slatmadn ve yzey gerilimlerinin nasl olduunu renebileceksiniz. Bu modl baaryla bitirdiinizde evimizde, okulumuzda ve fabrikalarda akkanlarn nasl tandn ve kontrol altnda tutulduunu ok daha iyi anlayabileceksiniz.

64

65

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak akkanlarla ile ilgili bilgi, beceri ve deneyime sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
Rafineri ve petrokimya tesislerindeki kimyasal akkanlar aratrnz. Kimyasal akkanlarn, korozyon olarak metallere etkisini aratrnz. Ham petroln ak hatlarna etkilerini aratrnz.

1. AKIKANLAR MEKAN
1.1. Akkanlar Mekaniini Nedir?
Mekanik kuvvet ve hareket bilimidir. Akkanlar mekaniinde akkanlarn hareketini ve etki eden kuvvetleri konu alan bilim daldr. Gnlk yaantmzda nemli yeri olan, nefes altmz hava ,itiimiz su, st , ulam aralarnda kullanlan benzin, mazot, yakt olarak kullandmz doal gaz, kalorifer sv yakt, damarlarmzda dolaan kan, hepsi akkanlara birer rnektir. Bu kadar yakn ve doal olarak bildiimiz akkann bilimsel tanmn yapmak ve kat maddelerden farkn belirlemek, kayma gerilimi kavramn kullanarak mmkndr.

Resim 1.1: Suyun akkanl

66

Akkanlar mekanii ikiye ayrlr. Akkanlar statii, akkann denge hlini inceler. Akkanlar dinamii , akkann hareketini inceler. Eer bir akkann younluu scaklk ve basnla ok az deiiyorsa bu tip akkana sktrlamayan akkan; akkann younluu scaklk ve basnla nemli bir miktarda deiiyorsa bu tip akkana da sktrlabilen akkan ad verilir. Yz kilogram arlnda silindirik bir cisim dnelim. Bu cismi elik bir ubuk kullanarak tavana asarsak, ubua bir gerilme kuvveti uygulayacaktr. Gerilim = kuvvet / kuvvetin etki ettii alan olarak tanmlanrsa, ubua bir gerilme gerilimi etki etmektedir denilebilir. Yz kilogramlk bu cisim gene bir elik ubuun zerinde yere konursa, ubua bu defa etki eden gerilim, sktrma gerilimidir. Mekanikte ok karlalan bu gerilme gerilimi ve sktrma geriliminden baka bir de kayma gerilimi vardr. Yz kilogramlk cismi, kendi apndan biraz daha byk apl ve i yzeyi zamk gibi ak zor bir sv madde ile kaplanm dey konumlu bir boru iinden aaya doru, yer ekimi kuvveti etkisi altnda kaydrdmzda, cisim ile boru arasndaki svya etki eden kuvvete kayma kuvveti ve silindirik cismin yan alanna gre ifade edilmi birim alandaki kuvvete de kayma gerilimi denir. Katlar ok byk kayma kuvvetlerine srekli olarak kar koyabilen maddelerdir. Akkanlar ise ok kk olsa bile bir kayma kuvvetine srekli olarak diren gsteremeyen maddelerdir. Bir kayma kuvvetinin etkisinde kaldklarnda, akkanlar hareket etmeye balar ve kayma kuvveti etki ettii srece akkanlarn hareketi de devam eder.

1.2. Akkanlarn Genel zellikleri

Akkan, sv ve gaz halindeki maddeleri ifade etmektedir. Molekl seviyesinde doal olarak svlar ve gazlar birbirinden ok farkldr. Svlarda molekller birbirine daha yakndr ve aralarnda nemli byklkte ekim kuvveti vardr. Gaz molekllerinin arasndaki ekim kuvveti ok zayftr ve molekler aras uzaklk svlardan ok daha fazladr. Scaklk ve basn artka, svlar ile gazlar arasndaki farklar da azalr. Normal artlarda gazlar ve svlar arasndaki en nemli farkllk, genlemeye tabii tutulduklarnda gsterdikleri davran ile belirginleir. rnein ,bir pistonlu silindir iinde bulunan bir gaz dnlrse, piston darya doru hareket ettirilip silindirin hacmi artrlrsa, gaz artan hacmin tmn dolduracaktr. Sv ile doldurulmu bir silindirin pistonu da doru ekildiinde ise, svnn hacminde gzle grlecek bir deiiklik olmaz. Sadece artan hacim, yani sv ile pistonun yeni konumu arasndaki hacim svnn buharlaan moleklleri doldurur. Yani svlarn hacmi sabittir. Bir maddenin moleklleri her zaman hareket halindedir. Bu maddenin stlmas onun molekllerinin hareketinin hzlandrlmas demektir. Istma bu maddenin molekllerini birbirinden uzaklatrmaya yneliktir. Bir maddenin soumas o maddeden s alnmas demektir. Soutma molekllerin hareketini yavalatr. Maddeler souyunca bzlrler. Bunun sebebi s kaybnn molekller aras uzakl azaltmasdr. 67

Bir akkan dokunduu her eye bir basn uygular. Resimdeki beherdeki sv hem beherin yzeyine hem yan duvarna basn uygular. steki hava ise hem behere hem de svya basn uygular. Gaz moleklleri devaml olarak hareket hlindedirler. Bu hareket srasnda devaml olarak birbiriyle arprlar. Eer bu gaz kapal bir kaba konulursa molekller kabn duvarlarna arparlar. Gaz basnc, gaz molekllerinin kap cidarlarna arpmas ile meydana gelir. Bu durum sktrlan gazn basncnn artmasna neden olur. Bir gaz sknca hacmi azalr, basn artar ve s deiir. Su moleklleri Metan moleklleri

ekil 1.1: Sv su moleklleri ile gaz hlinde metan molekllerinin dalm

1.3. Akkan eitleri

Birok madde akkan olabilir. Eer bir maddenin akmas salanabilirse bu madde akkan olur. Hem basn, hem de scaklk bir maddenin fiziksel halini etkilediinden o maddenin akkan olup olmamas basn ve scakla baldr. Eer bir karm belli bir basn ve scaklk altnda akyorsa bu sistem bir akkan sistemdir. Akkan tek (hl) yani yalnzca sv veya gaz fazndan meydana gelmi olabilecekleri gibi iki fazn bir araya gelmesiyle de oluabilir. rnein, amur iki fazl akkan sistemdir. amurda kat madde paracklar sv iinde dalm halde bulunurlar. Kat maddelerin sv iine dalm hlde bulunduklar karma sspansiyon denir. Gaz faz ile sv fazn birlikte oluturduklar iki fazl ak sistemleri de vardr. Ayn fazda eitli maddelerden meydana gelmi akkan sistemleri ok yaygndr. rnein, hava iinde azot ve oksijen gazlarnn bulunduu tek fazl (gaz) bir akkandr. Su damlacklarnn zeytinya iinde dalmasndan oluan bir sistemde tek fazl bir akkandr.

68

Byle birbirlerine karmayan iki svdan meydana gelmi akkanlara emlsiyon denir. Emlsiyonda bir sv, dieri iinde dalm halde bulunmaktadr.

1.4. Akkanlarn Fiziksel zellikleri

1.4.1. Buhar Basnc
Basn, birim alan zerine etki eden kuvvet olarak tanmlanr.

P =

F A

P : Basn F : Kuvvet (F= m x a ), (N= 1kgm/sn.) A : Alan SI (Uluslararas birim sistemi) birim sistemine gre basncn birimi Newton /m2 ; (N/m ), bu birim ok kk olduundan genellikle basn bar cinsinden verilir. Basn birimi olarak Pascal da kullanlr. Birim dnmlerinde ,
2

1atm = 76 cmHg = 760 mmHg 1mm Hg basnca talyan Fiziki Torricelli ansna torr (tor) da denir. 1 atm pascal olarak deerini hesaplamak iin,

P=hdg
h= Kap iindeki svnn ykseklii (Hg) (cm) ( h = 0,76 m) d= Younluk (Hg) (kg/ cm3), ( dHg =13,6 g/ cm3 = 13600 kg / m3) g= Yerekimi ivmesi (N/kg ) , ( g = 9,8 N/ kg) P= Basn (N /m2) P= 0,76 m . 13600 kg /m3. 9,8 N/m2 P= 101300 N/m2 1 atm = 101300 N/m2 100000 Pa = 100 KPa Basn akkanlarn bir fiziksel zellii olmasna karn sabit scaklktaki buhar basnc akkann bir zelliidir.

69

Hava

Buhar

sv

sv

ekil 1.2: Sv zerindeki buhar basnc

ekilde gsterilen kapal bir kap ierisinde bulunan bir sv zerindeki havay vakum uygulayarak boaltlr. Vakum vanasn kapatarak sistem sabit scaklkta tutulur. Kapal sistemde ara yzeyde buharlaan molekller, ara yzeyde sv fazna dnen molekllerin says belli bir zaman sonra sistem dengeye eriince eit olacaktr. te bu denge halindeki buhar faznn basncna buhar basnc denir. Buhar basnc svnn molekler aktivitesine bal olduundan svnn bir zelliidir ve scaklkla deiir. Sv zerinde ayn maddenin buhar faznn basnc, ortam scaklnda svnn buhar basncna eit olunca sv kaynamaya balar.

1.4.2. Younluk
Birim hacimdeki ktle miktardr.

d =

m V

d= Younluk (kg/m3, g/ cm3) m= Ktle (kg, g) V= Hacim (m3; cm3)

Sv Younluk d, kg/m3 Aseton Benzen 787 876 Cva Deniz suyu Etanol Etil glikol Sv Younluk d, kg/m3 13560 1030 Gliserin Fuel- oil orta Gaz ya Fuel ar oil Sv Younluk d, kg/m3 1258 852 Toluen Metanol Sv Younluk d, kg/m3 867 789

Benzin n-Butanol

680 810

787 1100

823 906

Prapanol CCl4

802 1590

Tablo 1.1: Baz svlarn 250C ve 1 atm. artlarnda younluklar

70

zgl younluk: Younluun referans artlardaki suyun younluuna blnmesi ile elde edilen deerdir. Sv ve kat maddenin younluunun suyun 40C scaklk ve 1atm basntaki younluuna oranna zgl younluk denir. Suyun bu koullardaki younluu 1g/ cm3 veya 1000 kg/m3 tr.

SG =

d dw

SG= zgl younluk d= Younluk dw= Referans basnta ve scaklkta suyun younluu rnek 1.1: Etil alkoln younluu 0,9 g/cm3 olduuna gre zgl younluu katr? (Suyun younluu 1 g/cm3tr.) zm: zgl younluk bantsnda deerleri yerine yazarsak, d = 0,9 g/cm3 (etil alkoln younluu) dw = 1 g/cm3 (suyun younluu ) SG= ? ( etil alkoln zgl younluu )

SG =

d 0,9 SG = SG = 0,9 dw 1

Svlar iin zel younluk birimleri: Ya ve petrol rnleri iin Amerikan Petrol Enstits tarafndan gelitirilen 0API younluu, eker endstrisinde kullanlan 0Brix, tuzlu su (salamura) ve slfrik asit zeltilerinde kullanlan 0Baume younluklar Arimet yasasn esas alan yntemlerle llr.
0

API younluu ile zgl younluk arasndaki bant,

API=

1415 , 1315 , SG
denklemiyle verilir.

71

Benzer ekilde, 0Brix ve 0Baume dereceleri ile zgl younluk arasndaki bantlar aadaki gibidir.
0

Brix =

400 ( SG 1) SG

Younluu sudan fazla (d>1 g/cm3 ) olan maddelerin Baume dereceleri iin,
0

Baume =

144,3( SG 1) SG

Younluu sudan az (d<1 g/cm3 ) olan maddelerin Baume dereceleri iin,

0

Baume =

144,3(1 SG ) SG

Baume derecesi lm aralar tuzlu su, Brix derecesi lm aralar ise ekerli su zeltileri kullanlarak kalibre edilir. API Gravite Petrol endstrisinde normalde gravite lei API kullanlr. API gravite sv petrol rnlerinin hafifliini, arln belirlemekte kullanlr. API gravite spesifik gravitenin tersidir. Yksek spesifik graviteli ar bir metalin API gravitesi dktr. Petrol rnleri ne kadar hafif ise o kadar yksek API gravitesi vardr. API gravitesi 47 olan bir materyal API gravitesi 37 olan bir materyalden daha hafiftir. API gravitesi 42 olan bir petrol rn API gravitesi 36 olan rnden daha hafifdir. Bir rnn API gravitesi 40 45 olarak spesifikasyonlandrlmsa ve laboratuvar sonularnda API 43 ise spefikasyona ulalmtr. rnek 1.2: Suyun 0API younluunu hesaplaynz? (SG = 1g /cm3) zm: Suyun zgl younluu 1 g/cm3 ise,

141,5 131,5 0 API = 141,5 131,5 1 0 API = 10

0

API =

rnek 1.3: zgl younluu 0,8684 olan petroln younluunu birimlerinde hesaplaynz. E deer 0API derecesini bulunuz. 72

kg /m3, g/cm3

zm: SG= 0,8684 dw= 1000 kg/m3 ds=? (kg /m3, g/cm3) 0API=?

SG =

ds d 0,8684 = s d s = 868,4kg / m 3 dw 1000

1m 3 1000 g ) ( d s = 868,4kg / m 3 ( ) = 0,87 g / cm 3 100cm 1kg 141,5 141,5 131,5 0 API = 131,5 0 API = 31,4 0,8684 SG

API =

Gazlarn younluu: Gazlarn moleklleri birbirlerinden tamamen bamsz olduklar iin, younluklar molekler dzeyde basnlarna, basnlar ise i enerjilerine baml olarak tanmlanr. deal gazlarn younluu,

d =

PM RT

veya

d =

PM A ZRT

Z simgesiyle gsterilen bu dzeltme faktr, molekl iinde bal atomlarn arasndaki dnme ve titreim kinetik enerjisi ile potansiyel enerjinin, dorudan basnca evrilebilen yer deiim kinetik enerjisi zerindeki azaltc etkisini ierir. Ksacas yukardaki ba etkilerini gazn scaklk ve basnca bal olarak gz nne alan sktrma faktrdr. R= 0,082 atml/mol K (sabit deer) P= Basn (atm .) MA= Gazn mol ktlesi ( g/mol) T= Kelvin scakl (K) (T= 273 +t ) d= Gazn younluu (g /l) Z= Sktrma faktr rnek 1.4: Normal artlarda NH3 gaznn younluu ka g/ ldir ? (NH3 =17 g/mol ) zm: Gazlarn normal koularda ( artlarda ) basnc 1atm. (273 K) ve scaklk 00C

73

P= 1atm. MA= 17 g/mol R=0,082 atml/mol K T= 273 +t ise T= 273 +0 ise T=273 K d=?

d =

P .M R .T

d =

1 . 17 d = 0 , 759 g / L 0 , 082 . 273

Gazlarn zgn younluu; zgl younluk SGg, gazn younluu dg,nin 1atm basnta, 15,50C veya standart koul olarak kabul edilen 00C scaklktaki havann younluu dh ye oran olarak tanmlanr ve birimsizdir.

SGg =

dg dh

SGg= Gazn zgl younluu dg= Gazn younluu dh = Havann younluu (Havann standart koulardaki younluu= 1,285kg/m3) rnek 1.5: Karbondioksit gazn ideal gaz kabul ederek 00C scaklk ve 1 atm. basnta younluunu ve zgl younluunu hesaplaynz. zm: Verilenleri yazp, P= 1atm. = (1,013.105 N/m2) R= 8314 N m / k mol K (sabit deer ) t = 00C dh= 1,285kg/m3 T=? MA= 44 kg /k mol dg = ? kg/m3 SG= ? Verilenler bantda yerine yazarsak,

T = 273 + t T = 273 + 0 T = 273K

74

dg =

PM A (1,013 10 5 N / m 2 ).(44kg / kmol dg = d g = 1,960kg / m 3 (8314 Nm / kmolK ).(273K ) RT dg dh

zgl younluk: SG g =

SG g =

1,960 SG g = 1,519 1,285

Gaz ve sv karmlarn younluu: Birbiriyle her oranda karabilen sv karmlarnn (zeltilerinin ) ve gaz karmlarnn younluu, mol ve hacim kesrine gre arlkl ortalamalarna eittir.

dkarar = dd .xd + ds .xs

dkarm= Karmn younluu dd = Datlm fazn younluu xd = Datlm fazn hacminin toplam hacme oran ds = Srekli fazn younluu xs = Srekli fazn hacminin toplam hacme oran rnek 1.6: % 30 etan , %70 metandan oluan gaz karmnn 6 bar basn ve 200C scaklkta karmn younluunu bulunuz? ( Etan C2H6 = 30 kg / kmol , Metan CH4= 16 kg / kmol ), ( ZEtan= 0,95 ,ZMetan =0,985 ), (R= 0,082 atm m3/kmol 0K) zm: Verilenleri yazarsak; R= 0,082 atm m3/kmol 0K ZEtan= 0,95 ZMetan =0,985 MA = 30 kg / kmol (Etan ) MA =16 kg / kmol (Metan) P= 6 bar = 5,92 atm t= 200C T=? dEtan= ? dMetan =? dkarm =? Scakl 0 K evirmek iin; T = 273 +t ise T= 273 + 20 ise T= 2940K Verilen deerleri formlde yerine yazarak her bir gazn younu hesaplamak iin; 75

d E tan =

P.M E tan 5,92atm.30kg / kmol d E tan = d E tan = 7,8kg / m 3 Z .R.T 0,95.0,082atm.m 3 / kmol 0 K .2930 K
P.M Me tan 5,92atm16kg / kmol d Metan = d Metan = 4,02kg / m3 3 0 0 Z.R.T 0,985 0,082atm.m / kmol K 293 K

d Me tan =

d Karar = x E tan d E tan + x Me tan d Me tan

d Karar = 0,3 7,8 + 0,7 4,02 d Karar = 5,15kg / m 3

1.4.3. Viskozite
Akkanlarn akmaya kar gsterdikleri direntir. Btn akkanlarn viskozitesi vardr. Eer bir svnn viskozitesi yksekse bu sv akmaya kar daha fazla diren gsterir, yani kolay akmaz. Viskozitesi yksek olan akkanlara kaln akkanlar denir. Viskozitesi dk olan, yani kolayca akan akkanlara ince akkanlar denir. rnein, baln viskozitesi sudan yksektir. O hlde bal suya gre kaln bir akkandr.

Resim 1.2: Svnn akkanl ve viskozite lm cihazlar

Bir svnn scakl ykseldii zaman viskozitesi der yani sv incelir. Scaklk dt zaman svnn viskozitesi ykselir. Scaklk karsnda sv ve gazlarn viskozite deiimleri birbirinin tersidir. Ayrca akma noktas dk olan rnlerin viskozitesi dk, akma noktas yksek olan rnlerin viskozitesi daha yksektir. Viskozite lmlerinde deiik birimler kullanlr. Rafineride kullanlan en nemli birimler: SSU (saybolt saniye universal), SSF (saybolt saniye furol) ve CP (centi poise)dir. Svlarn viskozitesi viskozimetre denilen bir aletle llr.

1.4.4. Yzey Gerilimi

Svlar, sanki ekilip bzlme eilimde olan bir zar ile erevelenmi gibi davranrlar. Bu olay svdaki ekme kuvvetleri nedeniyle oluur. Bilindii gibi btn molekller birbirini eker. Merkezdeki molekller, btn ynlere eit olarak ekilirler. Fakat yzeydeki molekller sadece merkeze doru ekilirler. nk dier ynde olanlar darya doru ekecek sv moleklleri yoktur. Yzeydeki molekllere uygulanan, bu net kuvvet nedeniyle yzeyde bir gerilim oluur. Buna yzey gerilimi denir ve birim yzey alanndaki yzey enerjisi olarak tanmlanr. 76

Bylece her bir sv molekl merkeze yaklama eiliminde olacandan, svnn tm dikkate alndnda merkezi blgede en yksek molekl saysn verecek bir yaplanma gzlenecektir. Bu da svnn kresel bir ekil alma eiliminde olmas demektir. Svnn ekli ne olursa olsun yzey gerilimi kuvvetleri svy kresel bir ekil almaya doru zorlar. Baka bir ifadeyle, akkan daima yzey alannn minimuma indirme gayreti iindedir. Sv yzeyindeki bu bzlme veya ekilme eilimini, yani yzey gerilimini basit bir cihaz;

Sv film

Ft l

=Yzey gerilimi (N /m )
Ft

Ft = Filmin birim yzeyine uygulana kuvvet(N ) l = Uzunluk (m )

ekil 1.3: Svnn yzey gerilimi

Bir kenar hareketli olarak telden yaplm bir ereve, bir sv iine daldrlp, dikkatli bir ekilde karldnda, ereve iinde ince bir sv olduu grlr. Sv film yzey gerilimi nedeniyle kresel bir ekil almaya alacaktr. Svlarn yzey geriliminin llmesinde dikkat edilmesi gereken hususlarda slatma zellii ve temas asdr. Svlar baz katlar slatt hlde bazlarn slatmaz. rnein, su cam, seramii ve metali slatt hlde, polietileni ve teflonu slatmaz. Temas as, svlarn slatma zelliklerinin belirlenmesinde bir l olarak kullanlabilir. Temas as sv yzeyinin kenar ile kat yzey arasndaki adr. ekildeki a,b,c, ile gsterilen haller, srasyla iyi bir slatma (sfra yakn bir temas as ), orta dereceli bir slatma ( < 900), kt bir slatma veya slatmama ( 1800 ye yakn bir temas as ) durumlarna aittir. Mkemmel slatma iin = 00 ve hi slatmama iin = 1800 olmaldr. Genellikle, < 900 ise svnn yzeyi slatt, > 900 ise svnn yzeyi slatmad ifade edilir.

Sv A A() Sv Kat madde Kat madde A Kat Madde Sv

( )
77

(b)

ekil 1.4: Svlarn kat madde zerinde slatma ve temas alar

Yzeyi slatan svlar yzey boyunca yaylma eilimi gsterirken, cva gibi yzeyi slatmayan svlar dz plaka zerinde bile hemen kreselleip ekil 1.4-c deki grnmn alrlar. Svlarn kapiler (svlarn kk tplerde) veya gzenekli ortamlarda ykselmesi. (rnein; gemici fenerinde gaz yann fitilde ykselmesi gibi ) hareketleri de, slatma zelliine baldr. Su gibi, kat yzeyi slatan svlar, yzey gerilimi nedeniyle, kat yzeyine yapabilir ve ilerine daldrlan bir tp iinde ykselebilir. Civa (Hg) gibi, kat yzeyi slatmayan svlarn iine tp daldrldnda ise tp iindeki sv, yzey gerilimi nedeniyle bask altnda kalr.

Sv yzeyini slatt durum

Sv yzeyini slatmad durum

ekil 1.5: Svlarn kapiler tpte hareketi

Bahe sulama hortumundan kan suyun damlacklar oluturmas, svlarn yzey gerilimi nedeniyle oluan olaydr. Emlsiyon ortamlarnda, petrol yaktlarnda olduu gibi gzenekli ortamlardaki ok fazl akta, bir kabarckl kolonda sv ortam iinde gaz kabarcnn oluumu gibi birok endstriyel uygulamalarda yzey gerilimi etkindir. Sv yzey gerilim kuvveti bir kapiler tp iinde ne kadar ykselebilecei hesaplanabilir. Bu, yzey gerilimine, temas asna, svnn younluuna ve tp yar apna bal olarak ifade edilir.

h=

2 cos gc R dL g

= Yzey gerilimi ( N/m ) gc = evirme faktr ( 1kg-m /N-s2 ) g = Yerekimi ivmesi (m/sn2) R = Yarap (m ) dL= Younluk ( kg / m3 ) cos = A
78

Sv

Asetik asit 0,028

Aseton

Benzen

Cva

Etil alkol 0,0228

Gliserol

Metanol

Su

Toluen

,N/m

0,0245

0,028

0,5254

0,0634

0,0226

0,0753

0,028

Tablo 1.2: Baz svlarn hava ile temasta iken 200 C de llen yzey gerilimleri

Sv ortama enjekte edilen gazn oluturduu kabarca etki eden yzey gerilimi kuvveti de benzer yaklamla incelenebilir. Yarap R olan gaz kabarcnn iki yarm kreden olutuu ve bu iki yarm krenin birletii evre boyunca da yzey gerilim kuvvetlerinin uygulad dikkate alnrsa,

Pgaz = Psv +

2 R

yazlabilir.

rnek 1.7: Svya daldrlan ekil 1.3deki gibi dzenek, karldktan sonra 0,0006 Nluk bir kuvvetle ekilerek svnn 3 cm uzamas gerekletiriliyor. Svnn yzey gerilimini hesaplaynz. zm: Verilenleri yzey gerilim bantsnda yerine yazarak , 3cm = 0,03 m

Ft 0,0006 N = 0,02 N / m 0,03m l

rnek 1.8: 2mm yarapl bir tp iinde suyun yzey gerilimi nedeniyle ykselmesini hesaplaynz?

= 600, cos 60 = 1 , = 0,0753 N/m , dL=1000kg /m3, g= 9,81 m/sn.2, gc = 1kg-m /N-s2
zm: Verilenleri yazalm; R= 2mm = 0,002 m g= 9,81 m/sn.2 gc = 1kg-m /N-s2 = 0,0753 N/m dL=1000kg /m3 cos = 600 = 0,5 Banty yazp verilenleri yerine yazarsak;

h=

2 cos g c 2 0,0753 0,5 1 h= h = 0,00384m R dL g 0,002 1000 9,81

79

rnek 1.9: Bir su tanknda, sv basncnn 111kPa olduu konumda ( atmosfere ak bir tankta su yzeyinden yaklak 1 m derinlikte ) yerletirilen bir havalandrma tanda oluan 5mm apl kabarcn iindeki basn ne kadardr? zm: Verilenleri yazarsak; Psv = 111kPa = 111000 Pa = 0,0753 N/m R = 5mm ap, Yarap = 5/2 = 2,5 = 0,0025 m Pgaz= ? Verilenleri bantda yerine yazarsak;

Pgaz = Psv +

2 2 0 ,0753 Pgaz = 111000 + 111060 Pa R 0 . 0025

1.5. Akkan Statii

Her akkan bulunduu kaba, arlndan dolay bir basn uygular. Bu basnca statik basn denir. Statik basn, akkan ktlesine etki eden yerekimi tarafndan meydana getirilir. Havadaki molekllere etki eden yerekimi atmosferik basncn oluturur. Akkanlar younluu azatlka yapt basnta azalr. Okyanus younluunun her tarafta ayn olduunu kabul edelim. Okyanusun basnc derinlere inildike artar. O zaman statik basn svlarn ykseklii ve younluu artka artar. Statik basn, durgun yani hareket etmeyen akkanlarnn meydana getirdii basntr. Bir kapta bulunan svnn kaba yapt basnc hesaplamak iin;

ekil 1.6: Suyun bir kap iinde A noktasndaki basnc

80

 g P = P0 + d h gc

veya

P P0 = d

g h gc

P= svnn A noktasndaki basnc (Pa) h= Svnn ykseklii (m ) d= Svnn younluu (kg /m3 ) P0=Svnn yzeyine olan basnc (Pa) g = Yerekimi ivmesi (m/sn.2 ) gc= Birim evirme faktr (kg m/N sn. 2) rnek 1.10: ekil 1,5 ten yararlanarak; su yzeyi ile A noktas arasndaki ykseklik 100 cm ve ak hava basnc 1atm olduuna gre A noktasndaki basn ka atmdir. (g=9,81 m/sn2), (gc= 1 kg m/N sn. 2) zm: Verilenleri yazalm; g= 9,81 m/sn.2 gc= 1 kg m/N sn. 2 h = 100 cm = 1m P0 = 1atm dsu = 1g/cm3 = 1000kg / m3 P =? Yazdmz deerleri bantda yerine yazarsak;

g g h P P0 = d P = P0 + d h gc gc

9,81m / sn 2 N / m2 3 (P 1)atm(101325) = 1000kg / m 1m atm 1kg m / N sn 2

P = 0,099atm
rnek 1.11: Okyanusta 500 m derinlikteki basn 49,41 atm. olduuna gre suyun younluu ka g/ cm 3 tr? ( g= 9,81 m/sn.2), (gc= 1 kg m/N sn. 2) (P0= 1atm. ) zm: g= 9,81 m/sn.2 gc= 1 kg m/N sn. 2 h = 500 m
81

P0 = 1atm. P = 49,41 atm. dsu =?

P P0 = d d=

g (P P0 ) g h d = c gh gc

1kg m / sn 2 (49,41 1)atm(101325)N / m 2 / atm 9,81m / sn 2 500m

d = 1000kg / m 3 d = 1g / cm 3
rnek 1.12: ekildeki silindirik tankta, 8 m yksekliinde, 900 kg /m3 younluunda bir sv vardr. Tank atmosfere aktr ( P0=1atm .).Tankn tabanndaki basn ne kadardr?

zm: Verilenleri yazarsak; d=900 kg /m3 h= 8 m P0= 1atm. = 101325 N/m2 g= 9,81 m/sn.2 gc= 1 kg m/N sn .2 P=?

g P = P0 + d h gc

P = 101325 + (900

9,81 8) 171957 Pa 1,7atm 1

82

1.5.1. Manometre
a b

Pb

h B

Pa

ekil 1.7: U - tpl manometre

Manometre, basn farkn lmek iin kullanlan cihazdr. Bir cam borunun U eklinde kvrlmas ile elde edilen cihazdr. Bir akkan ortamnn iki farkl noktasndaki basn fark (Pa-Pb) lmek iin, yukardaki ekilde grld gibi U- eklinde camdan bir tp (manometre ) kullanlabilir. Younluu, basnc llecek akkandan daha byk olan bir sv, manometre svs olarak kullanlr. Manometrenin iki ucu, basnlar llecek a veb noktalarna balandnda, yksek basn tarafndaki manometre kolundaki sv seviyesi daha aaya olacaktr. Sol ve sa kollardaki basn deiimleri; A= Manometre svs B= Akkan

Pa P = b

g (da db ) h gc

bants yazlr.

h= Manometre svsnn ykseklii Pa= Basn Pb= Basn da= Manometre svsnn younluu db= Akkann younluu a- b noktalar aras basn fark

83

rnek 1.13: ekilde grlen tanktaki gazn basncn belirlemek iin bir U- tp manometre kullanlmaktadr. Manometre svs sudur. Manometredeki basn fark 40 cm su stunudur. Atmosferik basn 685 mmHg dir ve scaklk 20 0C dir. Tanktaki gazn younluu 1,15 kg/m3 tr. Tanktaki gazn basncn hesaplaynz. P=? (Pa) (dsu = 1g/cm3=1000k/ m3)

zm: Verilenleri yazalm; g= 9,81 m/sn.2 gc= 1 kg m/N sn .2 h= 40 cm =0,4 m dsu= 1g/cm3 = 1000k/ m3 dgaz=1,15 k/ m3 Patm= 685mmHg(Pb) Pgaz = ? Tanktaki gazn basnc (Pa) 685 mm Hg lik ak hava basncn atm ve Pa evirelim. 1atm = 760 mmHg ise;

Patmosfer =

685 Patmosfer = 0,9013atm 760

Verilen deerleri bantda yerine yazalm;

Pgaz PAtmosfer =

9,81 g (d su d gaz ) h Pgaz Patmosfer = (1000 1,15) 0,4 1 gc 3914 101325

Pgaz Patmosfer = 3914 Pa Pgaz Patmosfer =

84

Pgaz Patmosfer = 0,0386atm

Pgaz = Patmosfer + 0,0386 Pgaz = 0,9013 + 0,0389 Pgaz = 0,94atm

1.6. Akkanlar Dinamii

1.6.1. Genel Bilgi
Akkan olarak adlandrlan maddelerin ( genel olarak sv ve gazlar) fiziksel davranlarn inceleyen bilim daldr. Genelde hidrolik ve pnomatik olarak ikiye ayrlr. Hidrolik: Svlarn mekanik zelliini inceleyen mhendislik ve bilim daldr. Sv gcnn faydal bir ekilde disipline edilmesi konu edilmitir. Hidrolik kelimesi Yunanca da su ve boru kelimelerinden gelmektedir. Hidrolik konusu ierisinde su kanal tasarm, ak lmleri, mmerik akkanlar dinamii, trbinler, pompalar, ak kontrol devreleri, baraj dizayn, boru ak vb. yer alr. Pnmatik: Hava basnc ile alan otomasyon makineleridir. Bu makinelerin kullanm hidrolie gre daha hijyenik ortamlarda alabilmesidir.

1.6.2:Akkann Genel zellikleri

Bir kapta bulunan bir akkann baka bir kapa akmas iin bu iki kap arasnda bir basn farknn olmas gerekir.

ekil 1.8: A tankndan B tankna sv seviyelerinin eit oluncaya kadar ak

85

ekilde de grld gibi sv A tankndan B tankna doru akar. Bunun nedeni iki tank arasndaki basn farkdr. Statik basn A tanknda daha fazla olduundan sv Adan Bye akar. Her iki kaptaki seviye birbirine eit olduunda sv ak durur. nk statik basn her iki kapta da ayndr.

A Tank Sv

B Tank

Sv
ekil 1.9: A Tankndan B tankna svnn tamamnn ak

ekildeki dzenekte A tank B tankndan daha yksektir. Dolaysyla A tankndaki sv B tankna akar. Bu aka gravite (yerekimi) ile ak denir. Ayn younluktaki svlar seviyeleri eit oluncaya kadar gravite ile akmaya devam eder.

86

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gerekli malzemeler 50 cm lik metal tel Beher Pense nce telefon kablosu 5. Cetvel 6. Termometre 7. Kargaburun lem Basamaklar neriler Atlye nlnz giyerek alma tezghnz dzenleyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. Kullanacanz malzemeleri retmeninizden alnz. Cam malzemenin temizliini yapnz. Metal teli 35 ve 7 cm olarak lnz.

Kesme ilemlerini dikkatli yapnz.

ltnz yerlerden kesiniz.

Cetvelle lerek iaretleyiniz. 35 cm uzunluundaki metal teli iki uundan on ikier cm iaretleyiniz.

her

iki

ucu

87

Ular dik olarak katlamak iin mengeneyi kullannz. Dik ularn dzgn olmasna dikkat ediniz. 15 cmlik ular dik olarak ayn ynde katlaynz.

Cetvelle lerek iaretleyiniz.

her

iki

ucu

7cm lik metal telin ularndan birer cm iaretleyiniz.

Daire eklinde katladnz ular metalin apndan kk olmamasna dikkat ediniz. 1cmlik ular daire eklinde kvrnz.

Cetvelle tam ortasn belirleyerek iaretleyiniz. aretlediiniz yere ipi salamca balaynz. Metalin dengede olduunu kontrol ediniz. Kenarlar halkal olan metalin tam ortasna ince telefon kablosu balaynz.

88

Kullanacanz suyun saf su olmasna dikkat ediniz. Termometre ile suyun scakln lnz. Suyun scakl fazla ise buz, az ise scak su banyosunda 200Cye ayarlaynz 500 ml lik behere saf su koyunuz ve scakln 200C ayarlaynz. Ular daire eklindeki dzenei U eklindeki dzenee taknz. Ular daire eklindeki dzenek dik ularda rahat hareket edip etmediini kontrol ediniz.

ereve eklini alm olan dzenei yavaa kapal ekilde suya daldrnz.

Metal telden yapl hareketli ereveyi dikkatlice suya daldrnz.

ereveyi sudan kartrken titretmemeye dikkat ediniz. Suyu renklendirebilirsiniz. Hareketli metal sudan kartnz. ereveyi dikkatlice

Kabloya kuvvet (Ft )uygulayarak yavaa ekiniz ve sv yzeyinin yrtld anki noktay iaretleyiniz. 89

pi dengeli ekilde ve yava ekiniz. Svnn gerilmesini ereve zerinde iyi takip ediniz. Gerilmenin bittii anda, hareketli metalin olduu yeri iaretleyiniz. Yzey gerilimi uygulamasn birka kez tekrarlaynz.

aretli nokta ile dik kenar arasndaki uzunluu cetvelle lp not alnz. Svy renklendirip yzey gerilimini daha net grebilirsiniz. Cetvel veya metre ile dik nokta ile iaretlediiniz nokta arasn lnz. Hesaplama yapnz. Svnn yzey gerilimi iin uyguladnz kuvveti hesaplamak iin; (200C) = 0,0753N / m olarak alnz. Yaptnz ilemleri ve deneyleri, sonular ile raporunuza yaznz.

Rapor hazrlaynz.

90

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorularda bo olan ksmlar doldurup ve test sorularn znz. Cevaplarnz cevap anahtarndan kontrol ediniz. 1. Mekanik . ve bilimidir. 2. Akkanlar mekanii ve . olarak ikiye ayrlr. 3. Birim alan zerine etki eden kuvvete denir. 4. API gravitesi 46 olan bir petrol rn API gravitesi 38 olan rnden daha .. dir. 5. Akkanlarn akmaya kar gsterdikleri dirence .. denir. 6. Sv arlndan dolay kaba yapt basnca .. denir. 7. Aadakilerden hangisi younluu scaklk ve basnla ok az deien akkan tanmlar? A) Sktrlabilen akkan B)Sktrlamayan akkan C) Scaklkla hacmi deien akkan D) Basnla hacmi deien akkan 8. Aadakilerden hangisi basn birimi deildir ? A) atm B) Pascal C) N /m2 D)Kg m/sn.

9. NO2 gazn ideal gaz kabul ederek 00C scaklk ve 1 atm. basnta zgl younluu aadakilerden hangisidir? ( N= 14; O= 16 ) A)1,6 B) 2,7 C) 3,5 D) 3,6 10. zgl younluu 0,68 g /cm3 olan benzinin younluu kg / m3 biriminde deeri aadakilerden hangisidir? A)68 B)680 C) 6800 D) 68000 11. Etil alkol svsna daldrlan yzey gerilim dzenei, svdan karldktan sonra 0, 0001 N luk kuvvetle 0,01 m gerdiriliyor. Etil alkoln uygulama artlarndaki yzey gerilim deeri aadakilerden hangisidir? A) 0,02 B) 0,002 C)0,0001 D)0,01 12. Aadaki kat cisimlerden hangisini su slatmaz? A) Cam B) Tahta C) Teflon D) Seramik

13. Svnn bir cismi mkemmel slatabilmesi iin asnn deeri aadakilerden hangisidir? A) 0 B) 45 C) 90 D)180 91

14. Bir su tanknn ykseklii 2 m ve yarsna kadar su ile doludur. Tankn tabanndan 10 cm ykseklikteki her hangi bir noktadaki basn ka atm. dir. Tankn st aktr. ( P0 = 1 atm.) ( g= 9,81 m/sn.2), (gc= 1 kg m/N sn. 2) ( dsu = 1g/cm3 = 1000 kg / m3 ) A) 0.87 B) 1.087 C) 1,87 d) 18,7 15. 3 mm yarapl bir tp iinde suyun yzey gerilimi nedeniyle ykselmesinin mm olarak deeri aadakilerden hangisidir? ( = 600, cos 60 = 1 , = 0,0753 N/m , dL=1000kg /m3, g= 9,81 m/sn.2, gc = 1kg-m /N-s2) A) 29,43 B)0,1506 C) 0,0051 D)5,1

DEERLENDRME
Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise uygulamal teste geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

92

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Uygulama sorusu: Asetonun 20 0C deki yzey gerilimi iin uygulanan Ft yi hesaplaynz? ( = 0,0245 N / m ) Gerekli malzemeler: 1. 1.35 ve 7 cm lik metal tel 2. Beher 3. Pense 4. nce telefon kablosu 5. Cetvel 6. Termometre 7. Kargaburun

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 nlnz giyip alma masanz dzenlediniz mi? 35 cmlik metal telin ularndan 15 cm lp iaretlediniz mi? ltnz ular ayn ynde dik olarak bktnz m? 7 cm lik metal telin ularndan 1 cm lp iaretlediniz mi? Birer cm lik ular daire eklinde kvrdnz m? Ular daire olan metalin ortasna ince telefon kablosu balayp dengesini kontrol ettiniz mi? 20 0 C lik 50 ml asetonu beherde hazrladnz m? Ular daire eklindeki dzenei U eklindeki dzenee takp almasn kontrol ettiniz mi? ereveyi yavaa svya daldrp iki metal arasnn sv ile temasnn saladnz m? Telefon kablosunu Ft kuvveti ile hafife ekip svnn gerilmesini saladnz m? Svnn koptuu anki noktay iaretleyip cetvelle ltnz m? Uygulanan Ft kuvvetini hesapladnz m? Deney malzemelerinizi temizleyip retmeninize teslim ettiniz mi? Rapor hazrladnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier uygulama faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz. 93

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Gerekli ortam saladnda, kurallara uygun olarak prosesteki boru donanmlarnda akkanlarn ak kontroln yapabilecek, beceri ve deneyimine sahip olacaksnz.

ARATIRMA
Evinizde ve okulunuzdaki boru donanmlarnn kullanm amalarn aratrnz. Akkanlarn basncnn boruya etkisini aratrnz.

2. BORU DONANIMI VE KONTROL

2.1. Borular
Borular demir esasl olan veya olmayan malzemelerden ,ya da alamlardan yaplrlar. ekerek, kaynakla veya dkerek imal olunurlar. Petrol sanayi genelde dikisiz ekme boru kullanr. Dikisiz borular, normal olarak 12 in apa kadardrlar; bu ap ve daha bykleri ise dikili yaplrlar. Dikili borular dz bantlarn bir seri makaradan geirilerek istenen apa kvrlmalar ve sonra kaynaklanmalar suretiyle retilirler. Kullanm giderek artan dkm borularn imalat ise ya sadece dkmle veya dkmden sonra istenen cidar kalnlna kadar tala kaldrarak ilemek suretiyle gerekletirilir. Karbonlu veya alaml elik borular 24 ine kadar kan standart aplarda ve schedules olarak anlan standart cidar kalnlklarnda imal olurlar. Boru cidar kalnlklar, geleneksel olarak u deyimlerle de ifade edilir. Standart etli Kaln etli ok kaln etli ekme veya dkme borularn cidar kalnlnda imalat tolerans yzde + 12,5tir. Btn standart llerde cidar kalnl ne olursa olsun di ap hemen hemen sabit kalr. l deyimi, 12 in ve daha kk borularda i apn anma (nominal ) deerini; 14in ve daha byk borularda ise di apn gerek (actual) deerini ifade eder. Borular, eitli boylarda Ularna eitli ekiller verilmi olarak (dz kesilmi, kaynak iin hava alm, di ekilmi) Malzemenin cinsine ve grd s ilemine bal olarak eitli dayanm dzeylerinde imal edilebilirler.

94

Resim 2.1: ekme ve dkme borular

Dkme demir boru tehlikesi olmayan hatlarda, rnein su hatlarnda olduka sk, oysa basnl hidrokarbon hatlarnda nadiren kullanlr. Dkme demir boru standartlar ve lleri elik borularnkinden farkldr. Kk apl borular ounlukla cihaz devrelerinde, yalama devrelerinde, izleyici buhar devrelerinde vs. yerlerde kullanlr. Genelde dikisiz ekme borulardr. Bunlarda d ap lszdr. eitli aplarda ve cidar kalnlnda yaplrlar.

2.2. Boru Donanm

Boru donanm (tesisat) akkanlarn iletilmesi iin her hangi bir kapal kanal sistemini gsteren genel bir terim olarak kullanlr. Kimyasal sre endstrilerinde boru tesisat, fabrikalar alr vaziyette tutmak iin akkanlar ikmal eden, fabrikalarn atar veya toplardamarlar olarak ifade edilir. Boru ile tp ayn maksat iin kullanlmakta olup aralarndaki fark; lleri, malzemelerin kimyasal ve fiziksel zellikleridir.

2.2.1. Boru aplar

elik borular eitli aplarda ve standart llerde retilir. Ayn anma aplaryla adlandrlr. D aplar ayn olup et kalnlna gre i aplar deiir. Aadaki tabloda boru aplar verilmitir.

95

Resim 2.2: Boru apn lmek

Dikili siyah elik boru TS 301/2

Anma ap
m m 10 15 20 25 32 40 50 65 80 10 0 in 3/8 1/2 3/4 1 1 1 2 2 3 4

Dikisiz siyah elik (patent, ekme elik) boru DIN 2448

Anma ap
mm 40 50 65 80 100 125 150 160 175 200 in -

Galvanizli elik boru TS301/3

Anma ap
mm 15 20 25 32 40 50 65 80 100 125 in " 3/4 " 1" l 1 2" 2 3 4 5

Gaz borusu TS6047

Anma ap
mm 15 20 25 32 40 50 65 80 100 125 in " 3/4 " 1" l 1 2" 2 3 4 5

Et kalnl
mm 2,35 2,65 2,65 3,25 3,25 3,25 3,65 3,65 4,05 4,50

Et kalnl
mm 2,50 2,60 2,75 3,00 3,00 3,20 3,25 3,50 3,75 4,00 4,00 4,25 4,50 4,50 5,50 6,50

Et kalnl
mm 2,60 2,60 3,20 3,20 3,20 3,60 3,60 4,00 4,50 5,00

Et kalnl
mm 2,80 2,90 3,40 3,60 3,70 3,90 5,20 5,50 6,00 6,60

Not: TS301/2 dikili siyah borular galvaniz kaplanarak da retilir. Et kalnl galvaniz kalnl kadar artar.

150 6 5,00 150 6 7,10 Not:TS301/3 galvanizli elik borular, su tesisatlarnda 25 bar iletme basncna kadar kullanlabilir.

Tablo 1.1: elik boru anma aplar

2.2.2. Borularda Kullanlan Ksaltmalarn Anlamlar

SMLS( SEAMLESS) ERW BW(BUT WELDING) PE (PLAIN END) : Dikisiz (elik ekme )boru :Dikili ( dz veya heliseli dikili )boru :Her iki ucuna kaynak az alm boru :Her iki ucu dz kesilmi boru 96

SCH (SCHEDULE) THRD (THREAD)

:Boru et kalnlklarn gsteren liste :Dili boru

2.2.3. n Sistemi Borularn Tanmlanmas

rnein , 10 SCH 40 SMLS ASTM A- 106 Gr.B 60 m boru 10: Boru anma ap SCR 40: Boru et kalnl SMLS: elik ekme dikisiz boru ATMS A- 106 Gr. B 60m boru: Amerikan standartlarna gre boru malzemesi miktar n sistemi borularn tanmlanmasnda 10 denildii zaman 254 mm boru ap anlalmaldr. rnein 1 = 25,4 mm boru ap. ngiliz birim sistemine gre (in) hazrlanan standart tablolarda 10 in karl 273,1 mmdir. Bu tablolarda borularn et kalnl, d ap, arl mevcuttur. Boru anma ap denildii zaman borunun ap ifade edilmektedir. Schedule says ise borunun et kalnln ifade eder. Standart tablolarda Schedule 40, Schedule 30, Schedule 20 eklindeki ifadeler mm cinsinden boru et kalnln gsterir.

2.2.4. Metrik Sistemi Borularn Tanmlanmas

rnein; 89x 3,5 mm ERW Carbon Steel 100 m boru : ap iareti (mm) 89x : Boru di ap 3,5 mm : Boru et kalnl ERW : Dikili boru Carbon Steel : Boru malzemesi 100m Boru : stenilen miktar

2.3. Borularda Termik Genleme Etkileri

Boru hatlarndaki scaklk deiimleri genlemeye ve bzlmeye sebep olur. Boru bir ucundan sabit deilse, boruda meydana gelen deimeler ilave bir gerilme meydana getirmezler. ayet borunun her iki ucu sabit ise boru ve destek yap zerinde byk gerilmeler meydana gelir. Metallerin termik genlemelerinden kast, serbest uzamadr. Borular birden fazla dzlemde gtrmekle elastikiyette (esneklikte ) %30 art elde edilir. nk balayc paralar eilmeden ziyade burulmaya maruzdur. ekillerde de gsterildii gibi 90 derecelik L eklinde ke boyutlar ile eitli ayn dzlem iindeki kvrmlar kontrol eden gerilmelerin karlatrlmas iin bunlarn bal etkinlik dereceleri aadaki gibi verilir. Bal etkinlik dereceleri zel metotlarla hesaplanr. Termik genlemelerden dolay metaller zerindeki gerilimi en aza indiren U eklindeki kvrmlardr. Bal etkinlik derecesi (en az gerilmeyi ifade eden ) en dk olan ift U kvrmlardr. 97

ekil 2.1: Uzun kola ksa balantlarn yaplmamas

Genleme

tme kuvveti tme kuvveti ekil 2.2: Borularda genleme ve bzlme

Genleme

Balant eleman

ekil 2.3: Uzun borunun oluturduu itme kuvveti balant borusunda kaak yapabilir.

2.4. Boru Standartlar

Borularn balanmasnda kolaylk asndan tm borularn i aplar, et kalnlklar ve uzunluklar standartlatrlmtr. Boru standartlar iinde Amerikan (ASTM) boru boyutlar Schedule says (Sch.) cinsinden verilir. Schudule says 1000 P/S olarak tanmlanr. P: Borunun iindeki alma basnc (Psi) S: Boru duvarlarnn dayanabilecei gerilimin drtte biri (Psi) 10, 20, 40, 60, 100, 120, 140 ve 180 Sch. Saylarnda boru imal edilir. Trkiyede boru standartlarnda Alman DIN standard, ASTM, SO, AS ve ASME kabul edilmitir. 98

Resim 2.3: Boru eitleri

2.5. Boru eitleri

Borular eit olarak ikiye ayrlrlar. Demir borular ve galvanizeli borular.

2.5.1. Demir Borular

Demir malzeme, endstrideki tm boru tesisatnn byk bir ksmn oluturur. Karbon eliin en ar tonajda kullanlan boru malzemesi olduu hlde krom nikel ve yksek kromlu alamlarn kullanm hzla artmaktadr. Ticari ar elik boru veya siyah demir ASTM artname A53 de belirtilen az karbonlu elikten yaplr. Ortalama boyu 22 ft (1ft = 30,48 cm ) veya 44fttir.

Resim 2.4: Demir borular

2.5.2. Galvanizli Borular

Shhi tesisat ilerinde, servis ve enstrman hava hatlarnda ounlukla kullanlr. Galvanizli borular, elik borularn inko banyosuna daldrlarak i ve d yzeylerin ince bir koruyucu ile kaplanmasndan ibarettir. Bilhassa ime suyu sistemlerinde kesinlikle galvanizli borular kullanlr. Boru i yzeyindeki inko tabakas boru i yzeyinde pas birikimlerine engel olur. Galvanizli borular dili olup bu borularda kesme ve kaynak yapmak inko tabakasn zedeledii iin tavsiye edilmez.

99

Resim 2.5: Galvanizli borular

2.6. Borularda Ak eitleri

2.6.1. Laminer Ak
Bir borudan akan akkan eer trblans (iinde ar karmlar ve girdaplar ) oluturmadan, dzgn bir ekilde akyorsa bu laminer ak tr. Genellikle dk ak hzlarnda grlr.

ekil 2.4: Laminer ak

2.6.2. Trblant Ak
Bir borudan akan akkan, iinde karmlar ve girdaplar oluturuyorsa byle aka trblant ak denir. Bir borudan akan akkann, laminer ya da trblant ak olduunu;

Nre =

D V d

forml ile tespit edebiliriz.

Nre: Reynolds says (birimsiz ) D: Boru ap (cm ) 100

V: Akkann hz ( cm /sn.) d: Akkann younluu (g/cm3) : Akkann viskozitesi (g/cm.sn) Nre says 2100 n altnda ise ak laminer, 4000 n zerinde ise trbilanttr. 2100 4000 aras gei blgesidir. rnek 2.1: ap 2cm olan borudan younluu 0,8 g/cm3, hz 20 cm /sn. ve viskozitesi 0,084 g/cm.sn olan sv akyor. Bu svnn reynolds saysn hesaplayarak ak eidini belirleyiniz? zm: Sorunun zmnde kolaylk salamas iin verilenleri yazalm. D= 2cm V= 20 cm /sn. d =0,8 g/cm3 =0,084 g/cm.sn Nre= ? Formlde verilen deerleri yerine yazarak;

Nre =

D V d

Nre =

2 20 0,8 381 0,084

Nre says 2100 den kk olduu iin ak laminerdir.

2.7. Boru ile Akkanlarn Tanmas

Akkanlar bir yerden dier bir yere borularla nakledilirler. Rafineride ounlukla su, stim ve proses hatlar mevcuttur. Boru ile tp ayn maksat iin kullanlmakta olup aralarndaki fark llerinde malzemelerin kimyasal ve fiziksel zelliklerindendir. Esanjr, kondenser, boiller gibi ekipmanlarda boru yerine tp kullanlr. Borular anma aplar ile tpler ise d ap lleri ile tanmlanr. Bir sv hareket etmekte olduu borudan daha kk apl bir boruya geldiinde ak hz artar. Tersi ise ak hz azalr.

D1 V1 Ak hz artar.

D2 V2

D1 V1

D2

V2

Ak hz azalr.

ekil 2.5: Boru aplarnn bymesi ve klmesinde akkann hznn deimesi

D: Borunun ap ( m) V: Akkann hz ( m /s ) 101

V1 (D )2 =V2 (D2 ) 1

rnek 2.2: 30 m/ s hzla 5 cm apl borudan akan sv, borunun apnn 1 cm drldnde ak hz ka m / s olur? zm: D1 = 5 cm = 0,05 m, V1= 30 m/ s, D2 = 1cm=0,01 m ve V2=? Verilenleri bantda yerine yazarak;

V1 (D )2 V2 (D2 )2 30(0,04 2 =V2 (0,0)2 ) 1 30 0,0016 0,048 V2 = 0,0004 0,0004

V2 = 120m / s
Borunun kesit alan geniliyor ise ekilde de grld gibi borudan sabit miktarda akkan akyor olsun. Birim zamanda boruya giren ve kan akkann ktlesi (m):

ekil 2.6: Kesit alann deien boruda ak

V: Akkan hz d: Akkann younluu S: Boru kesit alan a: Giri noktas b: k noktas

102

m= da Va Sa = db Vb Sb

denklemi ile gsterilir.

Yukardaki denklem ktlesel ak gstermektedir. Burada m sabit olursa, borunun kesit alan deitirerek akkann hz deitirilebilir. Yangn hortumlarndaki nozullarda akkann hz artrlr. rnek 2.2

ekildeki verilerden yararlanarak borudaki ak hzn hesaplaynz. zm: ekildeki verilenlerden yararlanarak deerlerini formlde yerlerine yazarak;

Va d a S a = Vb d b S b 40 1 8 = Vb 1 16 Vb = 20m / sn

2.8. Boru Balant Elemanlar

Boru tesis ve montajnda kullanlan her trl balant elemanlarna FITTINGS denir. Balant elemanlar borular birbirine eklemede kullanlr. Akn dorultusunun deitirilmesi, kollara ayrlmas veya kollarn tek bir aknt halinde birletirilmesi de yine boru balant elemanlar sayesinde gerekletirilir. Dklerek, dvlerek, ekilerek veya ekil verilip kaynatlarak imal olunabilirler. Flanl, dili ve kaynakl ( soket veya aln kaynakl ) tipleri vardr. ok farkl geometrik ekillerde olurlar. rnein atal, T, dirsek, istavroz, ap deitirici gibi bir ok boru balant elemanlar vardr.

103

Resim 2.7: elik boruya flan kayna

2.8.1. Flan
Boru hatlar zerinde vana balantlar ile ekipman giri ve klarnda sklebilen cvata balantl elemanlarna flan denir. Flanl balantlar karlkl iki flann oturma yzeyleri arasna uygun bir conta koyarak ve flanlar cvatalarla birbiri zerine bastrarak gerekletirilir. Ksaca flalar boruya vidalanarak ya da kaynatlarak boruya eklenebilirler. Contann oturma yzeylerinin tam dzlemsel olmas nemlidir. Yzey ekli de kullanlacak contann tipine ve malzemesine ve iletme koullarna bal olarak aadaki ekilde olabilir: Tam dz ve przsz Yivli yivli spiral eklinde veya i ie gemi daireler hlinde olabilir. Kanall, bu durumda kanal geometrisine uygun ring eklinde metal conta kullanlr. Flanlarn birok eitleri olmakla birlikte en byk ortak zellikleri sklebilen balant ekli oluudur. Flan eitleri aadaki gibidir: Weldng neck (Kaynak boyunlu) Slip-on (Geme ) Socket weldng (Gemeli kaynakl) Threaded (Dili) Lopjont (Geme boyunlu) Bilind (Kr)

ekil 2.7: Flanl keelerin llendirme sistemi

104

a Mil ap b Flan d ap c Flan delii ap d Flan delik merkez ap eYkseklik

Resim 2.8: Flan eitleri

Flanlarn yzeylerinin kar karya getirilmesi iin deiik metotlar kullanlmaktadr. rnein kntl yzey ( fatural yzey ) tipindeki flanlar rafineride en fazla kullanlan flan yzeylerinin kar karya getirilmesi metodudur. ki yzey arasndaki conta bu tr flanlarda saplamalar ile daha iyi sklabilir. Kaynak boyunlu dii ve erkek flan yksek basncn istenildii yerlerde kullanlr. Kaynakl erkek ve dii geme flan ve salmastral flan da flan yzeylerinin kar karya getirilmesine rnek olarak verebiliriz. 2.8.1.1. Flanlarn Tanmlanmas rnein, 4 300# WN RF ASTM A- 234 WPS (in olarak) 4 Flan anma ls (flan ap) 300 # Basn kademesi ( 150 2500 # aras olabilir. WN Flan eidi ( Welding Neck)(kaynak boyunlu ) RF Conta yzeyi RF = Kabarm (fatural ) FF = Dz ASTM A- 234 WP5 flan Amerikan standartlarna gre flan malzemesi rnek: 150 16 kg / cm2 Slip on Carbon steel flan ( metrik olarak ) 150 : Flan anma ls (apn ) 2 16 kg / cm : Basn kademesi ( 1016- 2540 -61- 100- 16 kg / cm2) Slip on : Flan cinsi ( eidi ) (geme) Carbon Steel Flan : Flan malzemesi

2.8.2. Saplama Cvata

Flanl balantlarda kullanlan somunlu balant elemanlardr. ift somunlu olanna ( her iki taraf somunlu ) saplama, bir taraf orijinal bal dier taraf somunlu olanna cvata denir. Saplamann bask yk cvataya nazaran daha fazla olduu iin sanayide daha ok kullanlr.

105

Resim 2.9: Saplama ve cvata

2.8.2.1. Saplamann Tanmlanmas rnein; ATMS A- 193 Gr- B7 Saplama (Stud) A194 Gr 2H Somun (Nuut) ( Amerikan standartlarna gre saplama ve somun malzemeleri) 3/4 x 110mm M20 x 110mm Saplama ap ( saplama boyu )

2.8.3. Contalar
Flanl balantlarda szdrmazl salayan balant elemandr. Contalar baland yerdeki akkann scaklk ve basncna gre seilir. Conta eitleri: Klingerit (contalk levha) Spiral wound (Spiral sarml) Steel clad asbestos (elik kapl klingerit) Ring joint (halka eklinde conta)

Resim 2.10: Conta eitler

Genel olarak basn ve scakln ok yksek olduu yerlerde Ring joint (halka eklinde conta) kullanlr. Ringlinden sonra en iyi Spiral wound (Spiral sarml) contalardr.

2.8.4. Dirsekler
Akkann ynn deitirmek iin boru hatlar zerine balanan balant elemanlarna dirsek denir. Dili ve kaynakl olarak imal edilirler. 45- 90- 180 derece dirseklere standart, dier aclardakilere ise mitre bent (standart olmayan) dirsek denir. 106

Mitre Bent: Genel anlam ile yapma paral dirsek demektir. htiya hlinde 30 derece, 45 derece ve 90 derecelik standart dirsekler mitre bent olarak yaplr. Redksiyonlu dirsek borunun ynn deitirirken ayn zamanda apn da deitirir.

Dirsekler
Uzun boyunlu

Aklama
Akkann ynn yava yava 900 deitirir.

Resim

Ksa boyunlu

Akkann ynn bir ekilde 900deitirir.

450

Akkann ynn 450deitirir.

300

Akkann ynn 300 deitirir.

1500

Akkann ynn 1500deitirir.

45 Lateral

Ara ak 450 bir baka yne evirmek iin.

107

Dn

Akkann ynn 180oC deitirmek iindir.

Kaynak balantl dirsekler

Hata kaynakl balant yaplarak akkann ynn deitirmek iindir.

i dii dili dirsek

Resim 2.10: Dirsek eitleri ve grevleri

2.8.4.1. Dirseklerin Tanmlanmas rnein; 80 SCH 40 ( 219 x 7mm ) 450 veya 900 SR veya LR A- 234 WPB BW veya THDR 80 SCH 40 ( 219 x 7mm ) 450 veya 900 SR veya LR SR LR A- 234 WPB BW veya THDR BW THDR :Anma ap ve et kalnl : Dirsek ac ls : Yarap ls : Ksa yarap : Uzun yarap : Amerikan standartlarna gre malzeme : Balant ekli : Kaynakl : Dili

2.8.5. Redksiyonlar
Boru hatlar zerinde ap lsn kltmek veya bytmek iin kullanlan balant elemanlardr. Bu elemanlar hatlara balanarak basnc drmek veya artrmak amalanr. Redksiyonlu balant elemanlar tanmlanrken bir ucu ap olarak daha byk olan u verilir ve bunu daha kk ulu olan ap takip eder. rnein, bir redksiyon 4 x 3 x 2 kros olarak tanmlanyorsa buradan karlacak ifade udur: Hat 4 ten 3 apa dyor ve redksiyondan sonra kros hat apnda 2 olarak veriliyor demektir. Redksiyonlar iki eittir. 108

Eksantrik: Eksenleri ayr ( eksenleri kak ) Konsantrik: Eksenleri ayn

Ani daralma

Eksantrik redaktr

Konsantrik redaktr

ekil 2.8: Redksiyon eitleri

2.8.5.1. Redksiyon Tanmlanmas 4 x 3 SCH 40 Ecc Cons A 234 WPI ( 108 x 4 ) x 98 x 3,5

4 x 3 SCH 40 ( 108 x 4 ) x 98 x 3,5 = n veya Metrik anma ls ve et kalnl Ecc Cons = Redksiyon cinsi ( eksantrik veya konsantrik ) A 234 WPI = Malzeme

2.8.6. Kepler
Kolektr ve benzeri yerlerde boru ularn kapatmak iin kullanlan basnca dayankl balant elemanlarna denir. Kk apl borularda ise kr flan kullanlr. Tapalar erkek ( d taraf dili ) ve dii ( i taraf dili ) olmak zere iki eittir. Kr flan ile borunun son ksm kapatlaca zaman flan ve boru yzeyi arasna bir conta konulur.

Resim 2.11: Kr flan

2.8.6.1. Keplerin Tanmlanmas 6 SCH 80 A 234 WPB 6 : Anma ap SCH 80 : Et kalnl A 234 WPB : Malzeme 109

Kk apl borularda 3000 6000 # dili ve socket welding ( geme kaynakl ) kepler vardr.

2.8.7. Rekorlar
Borularda dallanmalar yapmak iin kullanlrlar. T, istavroz, Y, redksiyonlu T rekor gibi eitleri vardr. Kk apl borularn sklebilir dili elemanlar olarak da tanmlanabilir. ounlukla tesisat ve basncn fazla olmad yerlerde kullanlr.

Resim 2.12: Rekor eitleri

2.8.7.1. Rekor Tanmlanmas 3000# ve 6000# C/S Thread socket Welding 3000# ve 6000# C/S Thread socket Welding :Anma ap ls : Basn kademesi : Malzeme : Boru ular balant ekli

2.8.8. Kaynakl Nipel ( Welding Bosse)

Boru hatlar zerinde maksimum 2 e kadar alnacak branmanlar (hat alma ) iin ana boruya kaynatlan balant elemanlardr. Dili veya socket - Welding ( geme kaynakl) olmak zere iki eittir.

Resim 2.13: Kaynakl nipel eitleri

2.8.8.1. Kaynakl Nipelin (Welding Bosse) Tanmlanmas 1 3000 # ve 6000# C/S veya dieri 1 : Anma ap 110

3000 # ve 6000# : Basn kademesi C/S veya dieri: Malzeme C : Karbon S : elik

2.8.9. Kaplin (Couplng) (Manon) ve Nipel

Manon Franszca bir tabirdir ve ngilizce karl kaplindir. Bir boru parasnn iine di alm olanna manon, dna di alm olanna nipel denir. Nipel erkek ve dii olmak zere iki eittir. Dii nipelin bir tarafna di almtr. Erkek nipelin iki tarafna dtan di almtr. Manonlar yarm manon olarak da kullanlr. Dili, geme kaynakl ve redksiyonlu tipleri vardr. Kaplinler bir balant elemandr. Kaplinlerin her iki taraf iten dili olup ortas botur. Her iki yndeki diler birbirine gre ters almtr (sa ve sol di olarak).

Resim 2.14: Maon ve nipel eitleri

2.8.9.1. Kaplin (Couplng) Manon ve Nipelin Tanmlanmas 1 3000# - 6000 # , C/S Galv, SW Dili red, manon veya yarm manon 1 : Anma ap 3000# - 6000 # : Basn kademesi C/S Galv : Malzeme SW Dili red : Manon tipi Manon veya yarm manon: Manon eiti

2.8.10. Te (TEE) ve Kros (Crosse)

Yaygn olarak TE diye ifade edilir. yollu balant elemandr. Kros ise drt yollu balant elemandr. Her iki elemanda da dili ve geme kaynakl olarak iki tip mevcuttur.

Resim 2.15: Te ve krosse

111

rnein; Te ve Krossenin tanmlanmas; 2 3000# - 6000 # , C/S Galv, Dili- SW , TEE CROSSE 2 : Anma ap 3000# - 6000 # : Basn kademesi C/S Galv : Malzemesi Dili- SW : Tipi TEE CROSSE: Balant elemann ismi

2.8.11. Weldolet (Kaynakl ), Thredolet (Dili ), Sockolet (Geme)

Basnl ve ok yksek basnl borulardan branman olarak kullanlan, bir ucu ana boruya kaynatlan dier ular weldolet (kaynakl), thredolet (dili) ve sockolet (geme) olan balant elemanlardr. Dvme ile imal edildikleri iin yksek basnlarda emniyetle kullanlrlar.

Resim 2 16: (a) Weldolet (b) Thredolet (c) Sockolet

rnein; 8-3 X

STD

ASTM

A- 105 Weldolet tanmlanmas.

8-3 : Az girii yaplan ana boru (8 3) X : Braman alna boru ap STD : Basn kademesi ASTM A- 105: Malzeme Weldolet : Balant elemannn ismi rnek: 10 -6 tanmlanmas. X 1 3000 # ASTM A 182 F1 Thredolet veya Sockolet

10 -6 : Giri yaplan ana boru ap X 1 : Braman alna boru ap 3000 # : Basn kademesi ASTM A 182 F1 : Malzeme Thredolet veya Sockolet: Balant elemannn ismi

112

2.8.12. Dkme Demir Borularn Balantlar

Dkme demir borularda u tip balant elemanlar kullanlr:

Flanl balant

an eklinde ve kalafatl balant

Salmastral veya esnek manonlu balant

Esnek bir ring zerine itilerek sktrlan balant Resim 2.17: Dkme demirlerde kullanlan balantlar

2.9. Boru Donanmnda Ypranmann Nedenleri

Petrol rafinerisi boru donanmnda ok deiik niteliklerde akkanlar tanr. yle bir sralamak gerekirse bunlar; ham petrol, sv veya gaz faznda eitli proses rnleri, asitler, alkaliler ve muhtelif kimyasallar, yksek ve dk basnta su buhar, petrol snfna girmeyen dier gazlar (hidrojen, klor, karbonmonoksit, kuru amonyak, hava). Bu akkanlar iinde korozyon ve erozyona yksek, dk veya hi etkisi olmayan svlar vardr. Bu svlar boru iinde ypranmalara neden olmaktadr. Dtan da zemin st borular atmosferin, zemine gml olanlar da topran korozyonuna maruzdurlar.

2.10. Boru Donanmnda Teknik Kontroln Skl

Boru donanmnda kontroln skl ve kapsam ncelikle korozyon hzna baldr. Hzl ypranmann sz konusu olduu hllerde sk ve tam kontrol gerekir. Korozyon hafifse seyrek ve ksm kontroller yeterlidir. Kontroln skl aadaki faktrlere gre belirlenmelidir: Hizmetin ypratcl 113

Kalan korozyon payn miktar Gemi kaytlarn dzenlilii Yasal zorunluluklar

2.10.1. Gvenlik nlemleri ve n Hazrlklar

Boru donanm herhangi bir nedenle almadan ya da baz tr d kontrollere balanmadan gvenlik nlemleri mutlaka alnm olmaldr. Genel bir kural olarak, boru donanm almadan nce zararl, zehirli veya yanc her trl svnn veya gazn kana kar krlenmeli, ayrca bunlarn kalntlar temizlenip atlmas amacyla iten sprlmelidir. Uygulanacak kontrol yntemleri herhangi bir hasara neden olacaksa bunun nlemi nceden alnmaldr. rnein eki deneyi, cidar kalnln lmek amacyla delik almas, korozyonun tehlikeli snrlara ulatn haber verecek kr deliklerin almas, szdrmazlk kayna yaplmas, kacak noktasn tkamak veya yamamak iin kaynak yaplmas gibi iler nceden gvenlik nlemi almay gerektirir.

ekil 2.18: Boruda, (a) Delik ama , (b) Kontrol , (c) Delik kapama

2.10.2. Donanm letmede ken Yaplacak Kontroller

Boru donanmnn teknik kontrol programnda cidar kalnl lmlerine olanaklar lsnde iletme dneminde yer verilmelidir. Cidar kalnln ultrasonik yntemle evre scaklndaki yzeylerden olduu gibi yksek scaklklardaki yzeylerden de llmesi mmkndr. Ayrca scak devrelerden yaltm rtsn kaldrmadan iteki borunun cidar kalnln radyoaktif grnt yntemiyle de tayin etmek ou hlde mmkn olabilir. Radyografik yntem boru iinde oluan birikintilerin alglanmasnda kullanlr. Kontrollerin verimli olabilmesi iin gemiteki kontrollerin incelenmesi gerekir. Bu inceleme ayn zamanda kontrol edilmesi gereken konularn ve yenilenmesi gereken kesimlerinden belirlenmesinde yardmc olur. letme srasndaki kontrol aada sralanan verileriyle duru sresini ksaltr. letme sresinin uzun tutulabilmesi cesaretini verir ve programsz durular azaltr. Duruta yenilenecek boru donanmnn nceden imal olunup hazrlanmasn salar. Gereksiz ileri nler ve igcnden tasarruf salar. 114

Bakm iini zaman iinde yayacak ve bylece daha az igc gerektirecek ekilde planlamak olanan verir. Boru donanm kaaklar en kolay iletmede iken belirlenebilir ve bu i srekli biimde olmaldr. Boru mesnetleri gzden geirilmelidir; arplma veya hasar olup olmadna, temellerde kayma olup olmadna, temel cvatalarnn durumuna dikkat edilmelidir. Borularn sabit mesnetlerinin durumlar gzden geirilmelidir. Borular sallanma ve titreim durumlarna baklmaldr. letme srasnda gzle kontrol Kaaklar Ayarszlklar Mesnet bozukluklar Titreim Di korozyon Korozif sv salmas kirliliin belirtilmesi letme srasnda kalnlk lmleri Ultrasonik yntem Radyografik yntem

2.10.3. Durularda Yaplacak Kontroller

Duruta herhangi bir nedenle alan borular olursa bunlar iten de kontrol edilmelidir. letme srasnda saptanan kacak, ayarszlk, titreim ve sallanma gibi kusurlarn sebeplerini ortaya karmak iin iz sren bir kontrol uygulanmaldr. Duruta yaplacak kontroller Korozyon, erozyon ve kirlilik atlaklar Flanlarn conta oturma yzeyleri Balantlar Flanl balantlar Kaynakl balantlar Dili balantlar Kenetli balantlar Ayarszlk Titreim Scak lekeler

115

Sembol P S C W BF F G A Am D V R Proses aklar Stim (buhar)

Anlam

Kondensat (younlam su buhar) Soutma suyu Kimyasal ilemi yaplm su Kazan yakt Gaz yakt Proses ve enstruman havas Amonyak Boaltma (dreyn) Ventlerden enjeksiyon Emniyet valfinden enjeksiyon
Tablo 2.3: Borulamada sembollerin aklamas

116

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gerekli malzemeler: Ayrma hunisi, 1m ve 30 cm hortum (aplar 1/5 orannda), spor, kska, cetvel, KMnO4 doymam zeltisi, lastik tpa, 4 veya 5cm apnda 30 cm boru (cam veya effaf plastik), ee

lem Basamaklar

neriler
Laboratuvar nlnz giyerek alma tezghnz dzenleyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. Kullanacanz malzemeleri retmeninizden alnz. Malzemelerinizin temizliini kurallara uygun yapnz. Cam boruyu ee ile dikkatlice kesiniz.

30 cm boyunda, 4 veya 5 cm apnda cam boru hazrlaynz.

Lastik tpalarn deliklerini borularn aplarna gre anz. Lastik tpaya delik aarken dikkatli olunuz. 3 veya 4 cm apl cam boruya taklacak delikli tpa hazrlaynz.

KMnO4 ile doymam zelti hazrlaynz. zeltiyi sznz. zeltide girdaplarn olmamasna dikkat ediniz.

Renkli zelti hazrlaynz.

117

Dzenekte balant elemanlarnn salam olduunu kontrol ediniz.

Cam boru ve ayrma hunisini sabitlemek iin dzenek kurunuz.

Kskala ayrma hunisini sktrrken dikkatli olunuz.

Ayrma hunisini destek kskala sabitleyiniz.

ubuuna

Ayrma hunisine hortumu takarken fazla zorlamaynz. Ayrma hunisi yerine ak salayacak farkl malzeme de kullanabilirsiniz. Ayrma hunisinin alt ksmna effaf hortumu sabitleyiniz.

Hortumlarn ularn vazelinleyiniz.

ki hortumun ularn mantara taknz.

118

Mantar takarken fazla zorlamaynz ve vazelinleyiniz.

Mantar 30 cm lik cam borunun ucuna sabitleyiniz.

Ayrma hunisine doymam zeltiyi boaltrken huni kullannz.

Ayrma hunisine boaltnz.

renkli

zeltiyi

Hortumu kelepe ile sabitletiriniz.

Hortumun bota olan ucunu emeye taknz.

Suyu fazla amaynz. Su cam boruyu dolduracak ekilde akmasn salaynz.

Suyu anz.

119

Huninin st ak olacak ekilde vanay tam anz.

Ayrma hunisinin vanasn anz.

ki akkannn ayn debide akmasna dikkat ediniz.

25 cm lik borudaki akn grnmn raporunuza yaznz. Nre deerini hesaplaynz. Rapor hazrlaynz. V= 10 cm/s 1atm ve 200C suyun viskozitesi=1,0019 g/cm s d=1g/cm3

120

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorularda bo olan ksmlar doldurup test sorularn znz. Cevaplarnz cevap anahtarndan kontrol ediniz. 1. olur. Boru hatlarndaki scaklk deiimleri.ve sebep

2. Borudan akan akkan , iinde ar karm ve girdap oluturmadan akyorsa , bu aka . ak denir. 3. Boru hatlar zerinde vana balantlar ile ekipman giri ve klarnda sklebilen cvatal balant elemanlarna .. denir. 4. Akkanlarn ynn ekipmana..denir. deitirmek iin boru hatlar zerine balanan

5. Boru donanmlarnda cidar kalnln ..ve yntemlerle llmesi mmkndr. 6. 7. 8. Aadakilerden hangisi metal borularn imalat yntemi deildir? A) Kaynak B) ekme C) Dkm D) Pres Boru cidar kalnlklar geleneksel olarak aadaki hangi deyim ile ifade edilmez? A) nce etli B) Standart etli C) Kaln etli D) ok kaln etli Aadakilerden hangisi boru ularna verilen ekillerden birisi deildir? A) Dz kesilmi B)Hava alm C) Trtklanm D) Di ekilmi Aadakilerden hangisi borularda kullanlan bir ksaltma deildir? A) SMLS B) ERW C) STR D) SCH 10 sembolnn boruyu tanmlamadaki karl aadakilerden hangisidir? A) Borunun anma ap B) Et kalnl C) Uzunluu D) Malzemenin cinsi

9. 10.

11. Galvanize borularn i yzeylerinin kapl olmasnn salad en nemli zellik aadakilerden hangisidir? A) Borunun i yzeyinin pas tutmamas B) Sv aknda srtnmenin azalmas C)Temiz olmas D)Montajda kolaylk salamas 12. Nre says aadaki saylardan hangisinden kk ise ak laminerdir ? A)2500 B)2400 C) 2300 D) 2100

121

13. ap 3cm olan borudan younluu 0,9 g /cm3 , hz 40 cm /sn. ve viskozitesi 0,09 g /cm sn. olan sv akyor. Bu svnn reynolds(Nre) says aadakilerden hangisidir? A) 900 B) 1200 C) 1600 D) 2100 14. Aadakilerden hangisi flan eidi deildir ? A) Kaynak boyunlu B) Geme C)Sargl D) Dili

15. Aadakilerden hangisi iletme (nite retimde) srasndaki kontrolle fabrikann duru srasndaki bakmn sresini azaltmaz? A) Duruta yenilenecek boru donanmnn nceden imal olup hazrlanmas B) Bakmda kullanlacak btn malzemenin teminin salar. C) Gereksiz ileri nler ve i gnde tasarruf salar. D) Bakm iini zaman iine yayarak ve daha az i gc gerektirecek ekilde planlama salar. 16. Aadakilerden hangisi durularda boru donanmlarnda yaplacak kontrollerden deildir? A) atlaklar B) Korozif sv salmas C) atlaklar D) Balantlar 17. Aadakilerden hangisi, durularda boru donanmnda kontrol edilecek balant eleman deildir? A) Flanl B) Kaynakl C) Kenetli D)Vana 18. Boru donanmda, borunun zerinde yazl olan F aadakilerden hangisidir? A) Proses aklar B) Boaltma C) Stim D) Kazan yakt sembolnn anlam

19. ap 0,5 m olan bir borudan younluu 1000 kg / m3 ve viskozitesi 0,55x10-3 Ns /m2 olan bir sv Nre = 2000 olacak ekilde akmaktadr. Ak hz aadakilerden hangisidir? A) 1,1.10 -3 B) 2,2.10-2 C) 2,2.10-3 D) 1,1.10 -2 20. niteden 0,02 m apl boruyla depolama tankna giden akkann ak hz 40 m/sn. dir ve belli bir mesafeden sonra boru ap 0,04 m ykseltiliyor. Tanka akndaki hz ka m/ sn. dir? A) 80 B) 40 C)20 D)10

DEERLENDRME
Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise uygulamal teste geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ed

122

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Uygulama sorusu: Laminer ak dzeneini kullanarak amurlu suyun trbilant ak iin Nre deerini hesaplaynz.Akkann younluk 2,5g/cm3, viskozitesi 0,02g/cm.sn., hz 20 cm /sn. dir.Nre deeri ile deneydeki ak karlatrnz. Gerekli malzemeler: Ayrma hunisi, 1m ve 30 cm hortum(aplar 1/5 orannda), spor, kska, cetvel, 100 ml amurlu su, lastik tpa, 4 veya 5cm apnda 30 cm boru (cam veya effaf plastik ), ee

Deerlendirme ltleri
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. nlnz giyip alma tezghnz dzenlediniz mi? Kullanacanz malzemeleri retmeninizden aldnz m? Lastik tpaya, kullanacanz hortumlarn d aplar geniliinde delik atnz m? 4 veya 5 cm apnda 30 cm lik cam boru hazrladnz m? Cam boru ve ayrma hunisine sabitleme dzenei kurdunuz mu? Kullanacanz cam malzemelerin temizliini yaptnz m? amurlu su karmn hazrladnz m? Ayrma hunisine ap kk olan hortumu taktnz m? ap byk olan hortumu emeye taktnz m? Ayrma hunisini kskala destek ubuuna sabitlediniz mi? Hortumlarn ularn lastik tpaya taktnz m? Lastik tpay cam boruya takmadan nce vazelin srdnz m? Lastik tpay cam boruya taktnz m? amurlu suyu ayrma hunisine boalttnz m? Su ve ayrma hunisinin vanasn ap ak gzlemlediniz mi? Nre deeri ile cam borudaki ak karlatrdnz m? Rapor hazrladnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier uygulama faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

123

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Gerekli ortam saladnda, kurallara uygun olarak boru donanmndaki vanalar ama, kapama ve kontroln yapabilecek bilgi, beceri ve deneyimine sahip olacaksnz.

ARATIRMA
Vanalarn boru hatlar zerine montaj ve kontrol hakknda iletmelerde aratrma yapnz.

3. VANALAR
3.1. Genel Bilgi
Akkanlar durdurmak, yol vermek veya ayarlamak iin boru hatlarna monte edilmi ekipmanlardr. Vanalarn gvdeleri ktk malzemeden dklerek veya dvlerek ve sonra da ilenerek ya da iki veya daha fazla malzemeyi birbirine kaynakla ekleyerek imal olunur. Oturma yzeyleri gvdenin ilenmi kendi yzeyleri olabilecei gibi, gvdeye sonradan taklm paralar da olabilir. Bu paralarn gvde ile ayn veya farkl malzemeden olmalar mmkndr. Hatta metal olmayan zel malzeme kullanlarak szdrmazlk salanabilir. Bu malzemenin yangndan etkilenmeyecek bir malzeme olmasna dikkat edilmelidir. Bu da o anda metal- metal zerine basacak bir ilave yzey ifti olabilir. Vanalarn boru donanmna balants flanl, dili veya kaynakl (soket veya aln kaynakl) olabilir. Vanalarn ou el kumandaldr. Elektrik motoruyla veya mekanik olarak dili mekanizma ile etkilenenleri de vardr. Son gruba giren vanalar ya ok byktrler ya da ulalamaz bir yerdedirler veya bir cihaz tarafndan kumanda ediliyorlardr.

Resim 3.1: Boru hatlar zerine takl olan vanalar

124

3.2. Vana eitleri, Fonksiyonlar ve Onarm

3.2.1. Geyt (Srgl) Vanalar
Geyt vanalar genelde endstride kullanlrlar. nk geyt vanalar akn tamamen kesilmesinde ya da tm ile almasnda kullanlmak zere tasarlanmtr. Tam ak olduunda sv ve gaz ak dzgn ve basn kayb ok dktr. Akkan vana gvdesinden yn deitirmeden geer. Bu yap aka kar direnci azaltr ve vana boyunca oluacak olan basn dmn minimuma indirir. Grntsyle bir kapy andran disk, mil ve vana simidiyle hareket kazanr. Bu vanalar ksma ya da ayar amal kullanlmazlar. nk ksmi ak pozisyonda oluan yksek ak hz szdrmazlk yzeylerinde erozyona ve srgnn gvde yzeylerine arpmas sonucu hasara neden olur. Geyt vanalar tamamen alncaya kadar genelde vana simidi bir kereden fazla dndrlr.

Resim 3.2: Geyt vana resimleri ve i grnm

Geyt vanalar Vana mili darda kalan geyt vana : Bu tip vanalarda ak ya da kapal pozisyonda mil vana simidinin stndedir. Mil stndeki dileri akkann erozyon, korozyon, kirlenme gibi etkilerine maruz kalmaz. Bu yap milin kolayca yalanmasn salar. Milin darda olmas disk pozisyonu hakknda da fikir edinilmesini salar. Vana mili ieride olan geyt vana: Vana aldka mil vana simiti zerine kmaz. Mil vana simiti ile beraber dner. Bu vanalarda dolgu stndeki anma minimumdur. 3.2.1.1. Geyt Vanalarnn alma ekli ve Bakm 1. Bu vanalar elle altrlrken, amak iin el volan saat ibresinin aksine, kapamak iin ise saat ibresi ynnde dndrlr. 2. Geyt vanalar serviste tam ak veya tam kapal durumda kullanlmaldr. Eer srg bir ara pozisyonda yani kimsen ak tutulursa; srgnn alt yzeyleri ve szdrmazlk elemanlar ksa srede ve byk lde erozyona urar. Bu durum srg grltl 125

titreimlere neden olur. Ksm alan srgde meydana gelen vibrasyon, krlmalarla sonulanabilir. 3.Milin gresrlkle yalanmas dnda herhangi bir periyodik muayene ve koruyucu bakm gerektirmez.

Resim 3.3: Geyt vanasnn i grnm

Ancak vanalarn yalanmas mutlaka ve kesin bir program dahilinde tekrarlanmaldr. Sk ap kapama gerektiren tesislerde vanalar ayda bir yalanmaldr. Dtan vidal ve boyunduruklu olan ve milleri akta olan vanalarda, mil dileri temiz tutulmal ve srekli olarak yalanm durumda bulundurulmaldr. Yasz ve korumasz braklan mil ve mil burcu dileri, apak ve benzeri andrc paralar sebebiyle hasara urayacaktr.
Tablo 3.1: Geyt vanadaki malzemelerin numaralandrlm adlar Nu. 1 2 2a 3 3a 4 5 6 7 7a 8 9 Malzeme Gvde Srg Srg Sit Yzeyi Gvde Ringi Gvde Sit Yzeyi Mil Conta Kapak Geri Ring Geri Sit Yzeyi Salmastra Bulu Lantern Ringi Nu. 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Malzeme Boaltma Fitingi Salmastra Pim Glend Glend Fla Kapak Saplamas Kapak Sap Somunu atal Saplamas atal Sap Somunu Kopilya Glend Saplamas Somun Nu. 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Malzeme atal Cvata Somun Gresrlk Bte Bur Flan Mil Burcu Volan Somunu Volan Plaket

126

29 30 23 22 21 20 12 11 10 9 8 7 15-16 6 28 27 26 25 14 13

17

5 4 3

2 1 2a -3a

ekil 3.1: Geyt vana zerindeki malzemelerin yerlerinin saylarla gsterimi

Not: ekil 3.1 zerindeki saylarn karln renmek iin tablo 3.1e baknz. 127

d h i

Resim 3.4: Geyt vanasnn malzemelerinin resimleri : a ( Gvde), b (Srg vegvde ringi), c (Mil ve geri ringi), d ( Bur grubu ), e (Salmastra grubu), f (Kapak), g ( Kapak-atal ), h (Conta ) , (Srg ve gvde ringi ), i(Volan )

3.2.2. Glob (Tablal )ve Al Vanalar

Geyt vanalarn aksine glob vanalarda sit yzeyleri aka dik deil paraleldir. Ak balad anda da sit ve disk yzeyleri temas hlindedir. Bu durum ak ayarlamasnda ve sit erozyonunun minimuma indirilmesinde byk bir avantajdr. Glob vanalarda vana simidinin dnmesiyle sit aklnn deimesi arasnda dorudan balant vardr. zellikle plu tipi vanalarda ok hassas ak ayarlamas yaplabilir. Operatr vana simidinin dn ile ak kontrol edebilir. Bu tip vanalarda daha az disk hareketi ile operasyon salanr. Bylece daha az g harcanr ve vana paralar daha iyi korunur. Glob vanalar akn ayarlanmas ve sit vana operasyonu yapan yerlerde tercihen kullanlr.

Resim 3.5: Glob vanasnn i grnm ve eitleri

128

3.2.2.1. Glob Vanann alma ekli ve Bakm Glob vanann elle almasnda, amak iin volan saat ibresinin aksine, kapama iinse saat ibresi ynnde dndrlr. Bakmda milin yalanmas dnda periyodik muayene ve koruyucu bakm gerekmez. Btn paralar deiebilir.

Resim 3.6: Glob vanasnn malzemelerinin resimleri : a (Gvde), b (Demontaj paralar), c (Gvde ring), d (Disk), e (Mil grubu), f (Salmastra grubu), g ( Kapak ), h (Conta ) , (Volan )

Nu. 1 2 2a 3 3a 4 5 6 7 7a

Malzeme Gvde Gvde ringi Gvde sit yzeyi Disk Disk sit yzeyi Disk somunu Mil Conta Geri ring Geri sit yzeyi

Nu. 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Malzeme Kapak Salmastra pulu Pim Lantern Salmastra Glnd Glend flan Kapak saplama somunu Kapak saplamas Boaltma fittingi

Nu. 18 19 20 21 22 23 24 25 36

Malzeme Kopilya Glend saplamas Somun Setiskr Mil burcu Volan Volan bulu Volan somunu Plaket

Tablo 3.2: Glob vanadaki malzemelerin numaralandrlm adlar

129

ekil 3.2: Glob vana zerindeki malzemelerin yerlerinin saylarla gsterimi

NOT: ekil 3.2: zerindeki saylarn karlklarn renmeniz iin tablo 3.2den yararlannz.

130

3.2.3. ek Vanalar
ek vanalar tek ynl vanalar olarak da isimlendirilirler. ek vana hattaki ak durdurur. ek vana eitleri: Piston tipi ek vanalar Bilyeli ek vanalar Kapakl ek vanalar Kaldral ek vanalar Stop ek veya geri dnsz vanalar

Resim 3.7: ek vanas, i yaps ve boru hattna montaj

3.2.3.1. Piston Tipi ek Vana Piston tipi ek vanalar operasyon gravitesi API (zgl arlk ) ile alrlar. Sv akyla beraber piston yukarya doru hareketlenir ve ak yolu alr. Ters akta sv vanay kapatma ynnde zorlar ve ak durur. Piston tipi ek vanalar kapakl ek vanalara gre daha fazla basn dm olutururlar.

Resim 3.8: Piston tipi ek vana eitleri

131

3.2.3.2. Bilyeli ek Vanalar Kresel ek vanalar piston ek vanalar ayn prensipte alrlar. Yalnzca piston yerine bilye mevcuttur. 3.2.3.3. Kapakl ek Vanalar Vana gvdesinden geen ak yaklak olarak dzgn bir hat stnde olduundan, kapakl ek vanalarda oluan basn dm piston ya da kresel ek vanalara gre daha azdr. Kapakl ek vanalar, zellikle sv hatlarndaki basn servislerinde kullanlrlar. Sv akyla beraber kapak almaya balar ve ak artka tam akla ular. Ters ak annda ise kapak ak basksyla tam olarak kapanr. Geyt vanalardakine benzer olarak kapakl ek vanalarda ak st tarafndan engellenmeden dzgn bir hat zerinde oluur. Bu benzerlik sayesinde genelde geyt vanalarn yannda ek vana kullanm gerektiinde bu kapakl ek vana olur.

Resim 3.9: Kapakl ek vana eitleri

3.2.3.4. Kaldral ek Vana Bu ek vana grubunda pistonlu ve kresel ek vanalar vardr. Bu tip ek vanalarda ak sit iindeki diski yukarya doru hareket ettirir. Disk metal bir eksen stnde aa yukar hareket edebilecek durumdadr. Diskin sit zerindeki pozisyonu yalnzca yukar doru harekete msaade edecek ekildedir. Ak kesildii anda disk kendi arlyla sit yuvasna oturur ve ters ak nler. Kaldral ek vanalar sitim, hava, gaz, su ve genel buhar servislerinde kullanlr. Dikey borulamada normal kaldral ek vanalar almaz.

ekil 3.10: Kadral ek vana eitleri

132

3.2.3.5. Stop ek veya Geri Dnsz Vana Stop ek ya da geri dnsz vanalar iki ya da daha fazla nitenin ayn hedere baland kazan servislerinde kullanlr. Bunlar hederde kazanlara doru olacak ters ak otomatik olarak engellerler. Stop ek vanalar kazan devreye allarda ve devreden karma ilemlerinde byk kolaylk salar. Hederde ters ak nlendiinden kazan iinde meydana gelebilecek olumsuzluklar nlenmi olur. Birden fazla kazann bulunduu sistemlerde mutlaka bu tip vanalar kullanlr.

Resim 3.11: Geri dnsz vana eitleri

3.2.4. ne Vana
ne vanalar kk aptaki hatlarda hassas ak kontroln salamak iin kullanlrlar. ne vanalarn tipi al ve global vanalara benzer. Bronz ya da elikten imal edilirler ve stim, hava, su, ya, gaz, fuel-oil, viskozitesi dk akkanlarda ve benzeri servislerde kullanlrlar. Mil dileri normalden daha incedir ve daha hassas ayarlamalarda kullanlabilirler.

Resim 3.12: ne vana eitleri

133

3.2.5. Salmastra ve zellikleri

Szdrmazlk elemanlar, akkanlarn kk aralklardan veya ekipmanlarn eitli birleme noktalarndan kacak yapmalarn nleyen malzemedir. Statik ve dinamik szdrmazlk elemanlar olarak iki genel grupta toplanrlar. Contalar, sabit veya birbirine gre statik paralar arasnda szdrmazl salayan elemanlardr. Salmastralar ise, gidip gelme, dnme, titreim gibi hareketler yapan ekipmanlarda dinamik szdrmazlk salarlar. Hareketli paralar arasnda szdrmazln salanmas, hz, basn, scaklk, ortam akkannn kimyasal zellikleri gibi faktrlere baldr. Ayrca, salmastra kutusu dizayn, mil ve yuvann yzey temizlii, salmastra yerletirme ekli ve mil salgs da salmastrann szdrmazlk zelliini etkiler.

Resim 3.13: Salmastra eitleri

deal bir salmastra: Basn, hz, scaklk, akkan gibi kullanlaca ortam artlarna uygun olmaldr. Deiik artlarda kullanlabilmeli, bylece stok eitleri en aza indirilebilmelidir. lk altrma periyodunda mil ve salmastra yuvasna kolay ve ksa srede adapte olabilmelidir. Mil salgsn hareket halindeyken absorbe edecek kadar elastik olmaldr. Fazla srtnme ve s oluturmamaldr. Mili andrmamal, korozif etkisi olmamaldr. Sk sk bakm ve ayarlama gerektirmemelidir. stenilen apta bklebilecek kadar esnek olmal, bkldnde kesitinde deformasyon olmamaldr. Uzun mrl ve ekonomik olmaldr. Hi bir salmastra bu zelliklerin tmn bir arada tamaz. Bu nedenle eitli kullanm yerleri ve artlarna uygun salmastra tipleri gelitirilmitir. 3.2.5.1. Salmastra Kovan Salmastra kovan vana mili boyunca olabilecek szdrmazl nlemek amacyla dizayn edilir. Yaygn salmastralar birok malzemeden yaplr. Salmastralarda en ok kullanlan uygun bir yalayc ile yalanm rg eklindeki asbest salmastralardr. Dolgu mili fazla sktrp, altrmasn zorlamadan szdrmazl salanmaldr. Salmastra sklmayacak kadar incelince deitirilmelidir.

134

3.2.5.2. ift Cvata ile Sklan Salmastra Bu tip szdrmazl salayan dolgu malzemesi karlkl iki ynden eit bask uygulanarak sklr. ayet salmastradan kaak olursa daha fazla sklr. Sktrma annda mil hareketinin ksaltlmasna dikkat edilmelidir. Salmastra anp kullanlmaz hale gelince deitirilir. 3.2.5.3. Fanus Tipi Salmastra Vana scak serviste kullanlyorsa dolgu arasna iinden soutma akkan geen bir fanus yerletirebiliriz. Baz yksek basnl servislerde de salmastrann ilk blmnden geebilecek olan akkan tutmak iin bu yntem uygulanabilir. Fanus tipi salmastra dzenei akkann partikll olduu durumlarda verimli olarak kullanlabilir. nk fanus sayesinde szdrmazlk azalr ve vana mili anmas ve kirlenmesi nlenir. 3.2.5.4. Enjeksiyon Tipli Salmastralar Bu salmastra tipinde vana normal operasyon artlarna geldiinde enjeksiyon svs verilmez. Salmastra dzenei iinde bilyeli bir ek vana mevcuttur. Buna ramen daha gvenli bir operasyon iin ek vana ve enjeksiyon noktas arasna bir vana konulmas uygun olacaktr. Szdrmazlk svsnn enjeksiyonu iin ayarlama vidas ekilir, sv hatta verilir ve kk vana alr. Kacak kesilinceye kadar ayar vidas sklr. Bundan sonra vana sklr. Eksilen sv yerine ikmal yaplr.

3.3. zel Vanalar

3.3.1. Genel Bilgi
Emniyet vanalar ve rilif vanalar ekipmanlara zarar verebilecek fazla basnc nlemek amacyla deiik tiplerde dizayn edilmilerdir. Fazla basn, atmosfere ya da ayn sistemde daha dk basnl yerlere verilebilirler. Emniyet ve rilif vanalarnn ou yay basksyla oluan set basnta alrlar. Bu bir kol vastasyla da salanabilir. Ya da kol ve yay birlikte kullanlarak disk zerinde bask oluturulur. Her durumda vana zerindeki yk ayarlanabilir bir yktr ve hassas kontrol yaplabilir. Emniyet ve rilif vanalarn kullanm alanlar farkldr. 3.3.1.1. Emniyet Vanalar Emniyet vanalar sktrlabilir akkanlar iindir. Bu akkanlar iin fazla basn hemen boaltlmaldr. Emniyet vanalar yaplar gerei vanadan tam ak vererek basnc ani olarak boaltlabilir. Bu vanalar sistemdeki fazla stimi atmosfere ya da masrafl veya zehirli gaz sisteme evirebilir.

135

ekil 3.14: eitli emniyet vanalar

3.3.1.2. Rilif Vanalar Rilif vanlar sktrlamayan akkan sistemlerinde kullanlan (su ya da sv petrol rnleri gibi ). Bu vanalarn ani olarak tam ak salama gibi bir mecburiyetleri yoktur. nk sktrlamayan akkanlarda ok az bir transfer bile sistem basncn drmeye yeterli olacaktr. Bu sebeple vana mili yava yava aar ve kapatr. Daha dk basnl noktalara verilen fazla sv kayplar nler.

ekil 3.15: Rilif vanann i grnm ve eitleri

3.3.2. Balansl Vanalar

Yaygn olarak kullanlan emniyet vanalarnda ve rilif vanalarda k basnc ile yay basncnn toplam diski kapal pozisyonda tutar. Fakat yay etrafnda zel bir krk kullanlarak k basncnn disk zerine olan etkisi kaldrlr. Bylece disk sadece yay stnde hesaplanan basn olutuunda aar. Emniyet ya da rilif vana ayarlanmalar hibir zaman sistem stnde yaplmamaldr. Vana set noktas deiimleri mutlaka atlyede yaplmal ve doru basnta ama kapama yapt burada test edilmelidir.

136

ekil 3.16: Balansl vanalar

3.3.3. Pistonlu Vanalar

Piston vana iine doru incelen bir yapdadr. Vana gvdesi de bu yapya uygun olarak ilenmitir. Vana eyrek dn hareketiyle tam ak veya tam kapal pozisyona gelir. Gres yal mil stnde hem szdrmazlk hem de yalama grevini yapar.

Resim 3.17: Pistonlu vanann alma emas

3.3.4. Kresel Vanalar

Yay ile sktrlan vana iindeki bilye sebebiyle bunlara kresel vana denir. Yay sayesinde bilye vana yuvas iine oturur ve tam bir szdrmazlk salanr. Ayrca yay bilye stndeki anmalar da engeller. Kresel vanalar eyrek dnle tam kapal veya ak pozisyona gelirler.

Resim 3.18: Kresel vana ve boru hattna balants

ekil 3.3: zerindeki saylar karlklarn renmeniz iin tablo 3.3ten yararlannz.

ekil 3.3: Kresel vana zerindeki malzemeler yerlerinin saylarla gsterimi

102

YEDEK PARALAR Gvde 1 Yatak 2 Kapak 3 Bilya 4 Hareket Mili 5 Somun 6 Pul 7 Hareket Kolu Kaplamas 8 Hareket Kolu 9 10 Mil 11 Pul 12 Salmastra 13 Szdrmazlk Contas 14 Basnl ayar Pulu 15 Balant Contas 16 Cvata 17 Boru

Adet 1 2 2 1 1 4 4 1 1 1 1 1 1 1 2 4 1

Tablo 3.3: Kresel vanadaki malzemelerin numaralandrlm adlar

3.3.5. Tapan Vanalar

Taban vanalarnn grevi santrifuj dalg pompalarn emiinde sv tutulmasn salamaktadr. Bu vana ayn zamanda filtre grevi yapar ve emie gelebilecek partiklleri engeller. Taban vanas ek vana prensibi ile alr.

Resim 3.19: Taban vanas, i grnm ve boru hattna balanm grnm

3.3.6. Blf Vanalar

Bu vanalar kazanlarda kullanlrlar. Blf vanalarnda ift vana dzenei vardr. kinci vana ak azaltmada kullanlrken ilk vana tamamen kesmekte kullanlr. Vanalarn belli bir a ile yerletirilmelerinin sebebi, bu sistem sayesinde vana sit blgesinin sv akyla partikllerden temizlenebileceidir. 103

Resim 3.20: Blf vana eitleri

3.3.7. Diyaframl Vanalar

Yksek korozyonlu servislerde kullanlrlar. Geyt ya da glob vanalarn iinde bir diyafram bulundurulur. Diyafram hareketli paralar korozyona sebep olan akkanlardan korur. Salmastra olmadndan kaak problemleri de yoktur. ayet mil stnde bir kaak sz konusu ise bu diyaframn yrtldna iarettir. Bu durumda diyafram deitirilerek operasyona devam edilir.

ekil 3.21: Diyaframl vanann i grnm ve eitleri

3.3.8. Gey Vanalar

Bu vanalar proses nitelerinin operasyonlarnn gvenli olarak yaplmas konusunda byk bir rol oynar. Vana tam ak olduu pozisyonda ayet hidrokarbon svs ya da gaz oluan bir yarktan kmaya balarsa, ani basn dm sebebiyle elik bilye sit iine hareket eder ve ak kesilir. Bu durum oluabilecek tehlikeleri nler.

104

Resim 3.22: Gey vana

3.3.9. Yangn Hidrat

Yangn hidrat zel bir burgulu mil ile alr. Vana tam ak pozisyona getirildii zaman, vana pistonu ana hattaki suyun hidrat iine girmesini salar. Piston kapand zaman su ak tamamen kesilir ve hidrat dreyni kendiliinde alr. Yangn hidrat hibir zaman tahtitli (basnl) altrlmamaldr. nk yarm ak pozisyonda dreynler de alacandan suyun bir ksm da dar boalacaktr.

Resim 3.23: Yangn vanalar

3.3.10. Kontrol Vanalar

Kontrol vanalarda diyaframa uygulana hava, mil stndeki ya sktrarak hareketi salar. Diyafram hareketi pistona bir kol vastasyla aktarlr. Diyafram ve piston vanann 3 -15 psig arasndaki basnla, tam ama yada kapama yapabilecei ekilde dizayn edilmitir. Dier bir deyile vana akln deitirmek iin diyafram stndeki hava basncn deitirmek gereklidir. Kontrol vanalar direkt ve ters aksiyonlu olmak zere iki ekilde snflandrlabilirler. Direkt aksiyonlu: Hava basncnn artmasyla aar. Ters aksiyonlu: Hava basncnn artmasyla kapatr. ou vanalar direkt aksiyondan, ters aksiyona dntrlebilirler. Vanalar iletmelerin gvenlii asndan farkl ekilde dizayn edilmilerdir. Vanalar daima fail safe (al durumda gvenli pozisyona geme durumu) olmaldr. 105

ekil 3.24: Kontrol vanasnn boru hattna montajl grnm

Resim 3.25: Kontrol vanalarnn i grnm

106

ekil 3.4: Kontrol vanasnn zerindeki malzemelerin adlar

107

3.3.11. Kelebek Vanalar

Kelebek vana kanat olarak da isimlendirilen bir disk, bir aft ve gvdeden oluur. aft yatak iine monte edilmitir ve salmastra sistemi mevcuttur. Kelebek vanalar tam szdrmazln gerekli olmad kontrol ihtiyac olan sistemlerde kullanlrlar. Manuel olarak da iletilebilmelerine ramen genelde hava ya da elektrikle alan bir aksamla kullanlrlar. Kelebek vanalar kapatldklarnda, normal olarak, metal- metal zerine oturur. Dolaysyla bunlarda tam bir szdrmazlk sz konusu deildir. Kelebek vanalarn bykleri, genellikle, mekanik kumandaldr. Mekanik kumandann bir vazifesi de iletmede iken akn etkisi ile vanann kendiliinden kapanmasn nlemektir.

ekil 3.26: Kelebek vana eitleri

3.3.12. Atmosferik Rilifli Vanalar

Atmosferik rilif vanas sitim trbininin kondensesinin egzoz edilmesi iin kullanlr. Bu vana normalde vakum altnda alr. Vakumu oluturan ekipmanlarda herhangi bir problem olduunda atmosferik rilif vanas aar ve fazla basnc boaltr. Trbin altrldnda vana mili boa alnarak disk hareket edebilecek pozisyona getirilir. Su szdrmazl ile sisteme hava girii nlenir. Trbin almaya baladktan sonra sistemdeki vakumun etkisiyle vana diski yuvada kalr. Su ile yaplan szdrmazlk disk ve gvde siti arasnda olmaldr. Szdrmazlk salayacak olan su gzetleme camndan kontrol edilebilir. Mil uygun pozisyonda ise disk altnda uygulanan basnta disk alarak ak salar.

108

Resim 3.27: Atmosferik rifli vana

3.3.13. Slayt Vanalar

Bu vanalar yksek scaklklar ve korozyona ak operasyonlar iin olduundan vana malzeme seiminde dikkatli davranlmaldr. Slayt vanalarn tek bir ift diskli tipleri mevcuttur. Her bir disk birbirinde bamsz iki ayr hidrolik mekanizmayla alr. Ayrca hidrolik sistemde oluabilecek arzalara kar diskleri hareket ettirebilecek manuel mekanizmalar mevcuttur. Vanann daha uzun mrl olabilmesi iin, akkann getii giri blm ve diskin k blm ile tm i yzeylerde zel kaplama mevcuttur. Slyt vanalarda diskler ile diskin hareket ettii kzaklar arasnda boluk iyi bir operasyon salamak asndan ok nemlidir. ayet aralk fazla ise katalist kaaklar fazlalaacak ve erozyon artacaktr. Aralk az ise yksek scaklkla birlikte disk kzakta skacaktr. Araln az olmas sonunda disk zerinde anmalar da oluabilir.

Resim 3.28: Slayt vana

109

ekil 3.5: Slayt vanann paralar

3.3.14. Vanalarn Onarm

3.3.14.1. Geyt Vanalarn Onarm 1. Salmastra Kaa: Vana alrken salmastra kaa grlrse, salmastra sktrlmal veya deitirilmelidir. Vanann tam ak veya kapal konumda kaak izlenmeyebilir. Salmastra ringlerini sktrmak iin glend somunlar saat ibresi ynnde ve karlkl olarak drtte bir tur halinde dndrlr. Skma yoluyla kaak nlenemiyorsa, salmastra komple yenilenmelidir. Yenileme ilemi vana tam ak ya da tam kapal konuma getirildikten sonra yaplabilir. Hat ak engellenmek istenmiyorsa tam ak konum tercih edilmelidir.

Resim 3.29: Geyt vanann onarm ve gerekli malzemeler

110

Bunu iin; Vanay tam ak konuma getirip glend saplamalar elle sklebilir hale gelinceye kadar gevetilir. Mil nce kapama yntemiyle yarm tur, sonra kuvvetle ama ynnde evrilerek sktrlr. Glend saplamalar tamamen boaltp glend ve glend flan yukarya alnarak eski salmastra ringleri yuvadan karlr. Yeni ringler, eski yerlerinin st ste gelmesinden saknarak yuvaya yerletirilir. Glend ve glend flan yerine yerletirip saplama somunlar sktrlarak ringlere bask uygulanr. Bu ilem sonunda vana birka kez alp kapatlarak kaak olup olmad kontrol edilir, gerekirse ilave ringler koyup yeniden sktrlr. Genel olarak salmastra grubu yllk bakmlarda ilave ringlerle beslenmeli ve ylda bir komple yenilenmelidir. 2. Sit kaa (sznt): Bu tr kaaklarn varl hlinde srg veya gvde ringlerinin onarm veya deimesi gerekir. Bu ilemden nce hat basncnn tamamen giderilmi olduu kontrol edilmelidir. Srg veya gvde ringlerinin deitirilmesi iin; Vana tam ak konuma getirilir. Gvde kapak balant saplamalar sklr ve kapak grubu tamamen vanadan darya alnr. Srg, T ekilli balantdan syrlarak milden ayrlr. Srg ve gvde szdrmazlk yzeyleri iyice muayene edilir, kk hasarlar lepleme (metalleri veya sermetleri talama talar, andrclar veya parlatma rnleri vastasyla ileyen apak alma, bileme, talama) yoluyla giderilir. Lepleme yoluyla giderilemeyecek nemli hasarlar varsa zel anahtar ile ringler sklp yenileri taklr ve leplenir.

Resim 3.30: Vanalarn onarm iin sklm grnm

111

Demontaj ve montaj srasnda unlara dikkat edilmelidir: Demontaj srasnda vana tam ak konumda olmaldr. Vana srgs gvde iindeki kzaklara hassas olarak altrlmtr. Yerine ters olarak monte edilmemesi iin skme srasnda gvde ve srgnn birbiri karsnda alan yzeyleri numaralandrmal ve montaj bu numaralar dikkate alnarak yaplmaldr. Aksi durumda szdrmazlk yzeyleri hasar grr ve tam szdrmazlk salanamaz. Montaj srasnda srg ve gvde szdrmazlk yzeyleri iyice temizlenmeli, gvde iindeki pislik ve artklar alndktan sonra demontaj srasnda konulan iaretlere gre montaj yaplr.

Resim 3.31: Geyt vanann hat zerinde tamiri

3.mil hasar: Mil dileri deforme olmu vanann iletimi mmkn deildir. Bu durumda hat basnc tamamen giderilerek mil deiimi aadaki gibi yaplr. Gvde kapak balant saplamalar sklerek kapak gurubu komple gvdeden ayrlr. Volan somunu sklp el volan yerinden alnr. Mil saat ibresi ynnde, burtan kurtulana kadar evirerek aa indirilir. Salmastra kutusundan ekilerek kurtarlr. Srg milden ayrlr. Yeni mil kullanlarak yukardaki ileminin tersine montaj yaplr. Not: yeni mil takldnda salmastra ringleri de yenilenmelidir.

112

3.3.14.2. Glob Vanalarn Onarm 1. Salmastra kaa: Vana altrlrken salmastra kaa izlenirse salmastra ringleri sktrlmal veya yenilenmelidir. Vana tam ak veya tam kapal konumda iken sznt fark edilmeyebilir. Salmastra ayar iin gzl saplama somunlar saat ibresi ynnde devirler halinde ve karlkl olarak sktrlr. Sznt nlenemezse salmastra ringleri yenilenmelidir. Bunu iin; Gzl saplama somunlar karlr. Glend flan ykseltilip ataldaki asksna oturtulur. Mile ve yuvaya zarar vermeden eski ringler kartlr. Yeni ringler, ek yerleri st ste gelmeyecek ekilde yerletirilir. Glend ve glend flan yerlerine yerletirilir. Gzl saplama somunlar karlkl sktrlarak, salmastra ringleri yuvaya yerletirilir. 2. Sit kaa: Glob vanann sit yzeyindeki yabanc maddeler vanann biraz almasyla salanan yksek ak hz yardmyla srklenerek vana dna atlabilir. Vanann szdrmazl tam deilse, el volan tork kazandrc uzatmalarla evrilerek szntnn nlenmeye allmas, hassas szdrmazlk yzeylerinin hasar grmesine neden olabilir. Bu gibi hllerde vana devreden alnarak nedenleri aratrlmaldr. Szdrmazlk yzeylerinde hasar ve deformasyon grlrse disk veya ringin deitirilmesi gerekir. Vana devreden alnmadan nce, hat basncnn tamamen giderilmi olmasna dikkat edilmelidir. Vana tam ak konuma getirilir. Gvde kapak saplamalar sklr ve kapak grubu vanadan ayrlr. Disk milden ayrlr (Klavuzlu disk ise; disk somunu ve disk pulu yenilenir. Plag tipi disk ise; disk somunu zlr, disk pulu ve emniyet pulu ayrlr disk yenilenir.). zel anahtar kullanlarak sitring karlr ve yenilenir. 3. Mil hasar: Mil dileri hasar grm ise vanay altrmak mmkn olmaz. Bu durumda milin aadaki ekilde yenilenmesi gerekir. Kapak grubu vanadan ayrlr. Volan somunu sklr ve volan alnr. Mil, burtan kurtuluncaya kadar saat ibresi ynnde dndrlerek aa alnr ve diler serbest kalnca ekilerek salmastra yuvasndan kurtarlr. Disk milde ayrlr. Yeni mil kullanlarak yukardaki ilemler ters ynde uygulanr.

113

4. Mil burcu: Vana servis d braklp hat basnc tamamen giderilir. Vana be tur kadar alr. Uygun bir anahtar yardmyla bur evrilerek kapaktaki yuvasndan sklr. Volan somunu sklp volan alnr. Bur saat ibresi aksine dndrlp milden kurtarlr. Yeni bur kullanlarak yukardaki ilem ters ynde uygulanr. 3.3.14.3. ek Vanalarn Onarm 1. Sit kapa: Disk veya ring deitirilmesi gerekir. Kapak sklr. Pim yuvas tapas sklp ve disk mili kaydrlarak dar alnr. Disk gurubu vanann dna karlr. Ask tipi vanalarda, disk gurubu gvde iindeki kulaklara baldr. Balant vidalar sklp disk grubu dar alnr.

ekil 3.32: ek vana ve montaj malzemeleri

114

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Kullanlacak malzemeler: eki, tornavida, temizlik malzemesi, anahtar takm

lem Basamaklar

neriler

nlnz giyiniz. Skmek iin kullanacanz malzemeleri atlye sorumlusundan alnz. Bakm tezghnz hazrlaynz. Skmede kullanacanz malzemeleri hazrlaynz. Temizlik malzemelerini hazrlaynz.

Geyt vanay tezghnzda mengeneye sabitleyiniz ve ak konuma getiriniz.

Skmek iin uygun anahtar kullannz. Sktnz her paraya numara veriniz.

Volan somununu sknz. Volana alttan ekile hafife sana soluna dengeli tklatnz. Volann yuvay syrmamasna dikkat ediniz. Volannn kartnz. pimi varsa dikkatlice

115

Volan (simit) yuvasnda kardnnz. Skmede kullandnz anahtarn somuna hasar vermemesine dikkat ediniz. Sktnz sa kartrmaynz. Glend saplamasnn sknz. somunlarn ve sol somunlar

Skmede kullandnz anahtar somuna hasar vermemesine dikkat ediniz. Sktnz sa kartrmaynz. Pimi sknz. ve sol pimleri

kardnz sa ve sol saplamalar kartrmaynz.

Glend saplamalarn kartnz. Somuna tam yerleen anahtar seiniz. Somun ve saplamada di syrmamaya dikkat ediniz. Sktnz sa ve sol somun ve saplamalar kartrmaynz. Kapak saplamasnn somonunu sknz. 116

evirmede acele etmeyiniz. Milin izilmesine ve yapmamasna dikkat ediniz. Kapa saat ynnnn tersine evirerek milden ayrnz. yalama

Hasar vermemeye dikkat ediniz.

Glend ve glend flan kartnz.

Hasar vermemeye dikkat ediniz.

Kapaktan buru kartnz.

Contay karmak iin dz tornavida kullannz. Dikkatli alnz. Kapaktaki contay kartnz. 117

Milli karmada herhangi bir anahtar kullanmaynz. kmyorsa yzeye kontrol ediniz. oturu eklini

Mil ve ringi yuvadan kartnz.

Vanann boru hattna balant yerlerindeki contalar karnz.

Gvdeyi mengeneden sknz.

Numara srasn kartrmamaya dikkat ediniz. Korozyon kontrol yapnz. Paralarn temizliini yapnz.

118

Somunlar yerletiriniz.

saplamalara

dzgn olarak

Contann kapaa tam yerletiinden emin olunuz.

Mil ve ringin yuvaya tam olarak yerletiinden emin olunuz. Gvdeyi mengeneye yerletiriniz ve son numaradan balayarak montajn yapnz. Kapa mile yerletirmeden nce burcu, glend flan ve glendi taknz. Kapa mile takarken saat ynnde yavaa eviriniz.

Su hattna balarken conta kullannz. Somunlar iin uygun anahtar seiniz. Su hattna montajn yapnz.

Gvde ile kapak arasndan szdrp szdrmadn kontrol ediniz. Ama kapamay kontrol ediniz. Szdrmazlk kontrol yapnz. Yaptnz ilemleri srasyla yaznz. Rapor hazrlaynz. Szdrmazlk kontrolnde aksaklklar belirtiniz. varsa

119

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorularda bo olan ksmlar doldurup test sorularn znz. Cevaplarnz cevap anahtarndan kontrol ediniz. 1. Geyt vanann grevi ak kesmek veya tm ile .tr.

2. Geyt vanalarn yar ak kullanlmas szdrmazlk elemanlarnda ve srgnn alt yzeylerinde .. neden olur. 3. Glob vanalarn sit yzeyleri aka , geyt vanalarnki ise durumdadr. 4. ne vanalar .. dk akkanlarda kullanlr.

5. Salmastra elemanlar akkanlarn kk aralklardan veya eitli birleme noktalarndan nleyen malzemelerdir. 6. Emniyet vanalar akkanlar iin kullanlr ve zararl veya masrafl .. sisteme geri evirirler. 7. Tapan vanasnn grevi santrifj dalg pompalarnn salamaktr. 8. Kontrol vanalar diyaframa uygulanan hava ..hareket salar. 9. emiindeki.

mili stndeki

Direkt aksiyonlu kontrol vanas .. . artmasyla aar.

10. Gety vanada sit kaa halinde srg veya deitirilmesi gerekir. 11.

Aadakilerden hangisi vanalarn grevi deildir? A) Ak durdurmak B) Akkana yol vermek C) Akn hzn ayarlamak D)Akkann scakln ayarlamak Vanalar aadaki malzemelerden hangisi ile boru hattna balanamaz? A) Yaptrc B) Flan C) Aln kaynak D) Dili soket Sk alp- kapanan vanalar ka ayda bir yalanmaldr? A)Dokuz ayda bir B) Alt ayda bir C) ayda bir D) Ayda bir

12.

13.

120

14. 15. 16.

Aadakilerden hangisi geyt vanann malzemesi deildir? A)Volan B) Conta C) Setiskur Aadakilerden hangisi ek vana eitlerinden deildir? A) Rilif tipi B) Kaldra tipli C) Piston tipi

D) Kopilya D) Kapakl

Aadaki zelliklerden hangisi ideal bir salmastraya ait deildir? A) Elastik olmal B) Fazla srtnme ve s oluturmal C)Mili andrmamal D)Korozif etkisi olmamal

17. Vanalarda hareketli paralar arasnda szdrmazln salanmas aadakilerden hangisine bal deildir? A) Basn B) Viskozite C) Scaklk D)Hz 18. Pistonlu ve kresel vanay tam amak veya kapamak iin hareket kolunun evrimi aadakilerden hangisidir? A) ki tur B) Bir tur C) Yarm tur D) eyrek dn 19. 20. Aadakilerden hangisi kresel vanann paralarndan deildir ? A)Bilye B)Gresrlk C) Mil D) Basnl ayar pulu Diyaframn grevi aadakilerden hangisidir? A) Ak kontrol etmek B)Akn hzn artrmak C) Basnc drmek D) Hareketli paralar korozyondan korumak Gey vanalarnn en neli zellii aadakilerden hangisidir? A) yi ak salamas B) Kontrol kolay olmas C) Ani basn dmesinde ak kesmesi D) Ters ak salamas

21.

23. Geyt vanalarda srg veya gvde ringlerinin deitirilmesinde aadaki ilemlerden hangisi uygulanmaz? A) Vanay tam ak konuma getirmek B) Gvde kapak balantlarn skp kapak grubunu gvdeden ayrmak C) Srg ve srg szdrmazlk yzeylerini kontrol etmek, kk hasarlar lebleme yoluyla gidermek D) Glend saplamalarn tamamen boaltmak

DEERLENDRME
Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise uygulamal teste geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz. 121

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Uygulama sorusu: Glob vanay skp paralarnn temizliini ve bakmn yaparak, paralar skme srasnn tersi sras ile montaj ediniz ve szdrmazlk kontroln yapnz. Kullanlacak malzemeler: eki, tornavida, temizlik malzemesi, anahtar takm

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 nlnz giyip alma tezghnz dzenlediniz mi? Skmek iin vanay mengeneye sabitlediniz mi? Skmek iin kullanacanz malzemeleri aldnz m? Temizlik malzemelerinizi hazrladnz m? Vanay ak konuma getirdiniz mi? Sktnz malzemelere, sk srasna gre numara yazdnz m? Contay kapaktan kartp salam conta montaj ettiniz mi? Mil ve ringde korozyon kontrol yaptnz m? Deimesi gereken malzemeleri belirlediniz mi? Vanann tm paralarn skp kontrol ettiniz mi? Vanann temizliini yaptnz m? Deimesi gereken paralar yenileri ile deitirdiniz mi? Sktnz paralar son numaradan balayarak montajn yaptnz m? Vanay su hattna montaj ederek szdrmazlk kontrol yaptnz m? Raporunuzu hazrladnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier uygulama faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

122

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki doldurmal ve oktan semeli sorular cevaplaynz. 1. Akkanlar mekanii kuvvet ve.. konu alan bir daldr. olan akkanlara ..ve dk olanlara

2. Viskozitesi yksek .akkanlar denir.

3. Borudan akan akkan , iinde karm ve girdap oluturarak akyorsa bu aka . ak denir. 4. Boru zerinde ap lsn kltmek veya bytmek iin kullanlan balant malzemesinedenir. 5. Boru donanmlarnda radyografik .alglanmas mmkndr. yntemle boru iindeki

6. Geyt vanalar elle amak iin volan saat ibresinin .. ynnde , kapamak iin saat ibresi . evrilir. 7. Piston tipi ek vanalar operasyon ile alrlar. kovannn grevi mil boyunca oluabilecek . 8. Salmastra nlemektir. 9. 10.

Rilif vanalar .. akkanlar sisteminde kullanlr. Ters aksiyonlu kontrol vanas . . artmasyla kapatr.

11. Svlarn zgl younluklar belirlenirken aadakilerden hangi svnn younluu referans alnmtr? A) Alkol B) Sv Ya C) Su D) Benzin 12. 13. 14. Aadaki maddelerden hangisi akkan madde deildir ? A) Benzin B) Sv Ya C) Metan Gaz D) Kmr

Normal artlarda aadaki maddelerden hangisi sktrlabilir (hacmi kltlr) A) Karbondioksit B) Su C) Alkol D) Tuz Younluu 823 kg / m3 olan benzinin 0API deeri aadakilerden hangisidir? A) 10 B) 20 C) 30,4 D) 40,4

15. Gazlarn younluunun hesaplanmasnda Z sembolnn anlam aadakilerden hangisidir? A) Basn B) Younluk C) Sktrma faktr D) Scaklk

123

16. Aadakilerden hangisi younluu scaklk ve basnla nemli bir miktarda deien akkan tanmlar? A) Sktrlabilen akkan B) Sktrlamayan akkan C) Scaklkla hacmi deimeyen akkan D) Basnla hacmi deimeyen akkan 17. Aadakilerden hangisi borularda kullanlan bir ksaltma deildir? A) PE B) SMS C) THRD D) BW

18. Metrik sistemde borularn tanmlanmasnda sembolnn anlam aadakilerden hangisidir? A) Malzemenin cinsi B) Basn kademesi C) ap D) Et kalnl 19. Nre says aadaki saylardan hangisinden byk ise ak trbilanttr? A) 4000 B) 3200 C) 3400 D) 3500

20. Aadakilerden hangisi iletme (nite retimde) srasnda boru donanmnda gzle yaplacak kontrol deildir? A) Kaaklar B) Ayarszlklar C) korozyon D) D korozyon 21. Boru donanmda, borunun zerinde yazl olan BF sembolnn anlam aadakilerden hangisidir? A) Soutma suyu B) Kimyasal ilemi yaplm su C) Amonyak D) Kazan yakt 22. Aadaki etkenlerden hangisi mili darda olan geyt vanadan akan scak sv mil zerindeki dileri etkiler? A) Scaklk B) Kirlenme C) Korozyon D) Erozyon 23. Aadaki malzemelerden hangisi glob vanaya ait deildir? A) Lantern B) atal C) Salmastra D) Mil burcu Aadakilerden hangisi szdrmazlk zelliini etkilemez? A) Salmastra kutusunun dizayn B) Mil ve yuvann temizlii C) Salmastrann yerletirilme ekli D) Volann dizayn Glob vanada mil hasar giderilirken aadakilerden hangisi uygulanmaz? A) Diski milden ayrmak B) Glend ve glend flanlarn yerlerinden skmek C) Volan skmek D) Kapak grubunu vanadan ayrmak

24.

25.

DEERLENDRME
Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise modl deerlendirme uygulamasna geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz. 124

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

PERFORMANS TEST
Uygulama sorusu: Gety vanann bakmn yapp aadaki malzemeleri kullanarak ekildeki gibi bir ak sistemi oluturunuz. Hazrladnz dzenekte vanay ak konuma getiriniz. Bu sistemi emeye balayarak 10 sn suyun behere akmasn salaynz. emeden su 12 cm/s hzla aktna gre, behere akan suyun hzn, ak trn ve beherdeki suyun tabana yapt basnc hesaplayarak vana, flan ve redksiyon balantlarnn szdrmazlk kontroln yapnz? (dsu=1 g/cm3, = 0,02 g / cm.s , P0=1atm.=101325 N/m2,g= 9,81m/sn2, gc=1 kg m/Nsn2) (redksiyona kadar hz kayb olmad var saylyor) Kullanlacak malzemeler: 4cm apnda 50 cm boyunda galvanize boru (2 adet), geyt vana, ani daralan redksiyon, flan (4adet), 2l beher, 2cm apnda 50 cm boyunda galvanize boru, conta (3adet), montaj anahtar, eki, temizlik malzemesi, destek ubuu, kska, saplama cvata

125

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 nlnz giyip alma tezghnz hazrladnz m ? Malzemelerinizi atlye sorumlusundan alp verilen llerde galvanize borular kestiniz mi? Borulara kaynakl flan balantlarn yaptrdnz m? Vanay mengeneye sabitleyip ak konuma getirdiniz mi? Vanann paralarnn temizliini yaptnz m? Vanada deimesi gereken paralar belirlediniz mi? Vanann contasn deitirdiniz mi? Vanann paralarnn, son numaradan balayarak, eksiksiz montajn yaptnz m? Montaj bittikden sonra ama kapama kontrol yaptnz m? Sorudaki ekildeki gibi montajlar yaptnz m? Vana ile flan arasna conta taktnz m? Redksiyonun montajn yaptnz m? Vanay ak konuma getirdiniz mi? Hazrladnz dzenei emeye baladnz m? emeyi ap 10 saniye behere su akttnz m? Vana, flan ve redksiyonda szdrmazlk kontrol yaptnz m? Suyun behere ak hzn hesapladnz m? Nre saysn hesaplayp ak trn belirlediniz mi? Beherdeki suyun tabana yapt basnc hesapladnz m? Raporunuzu hazrladnz m?

Evet

Hay r

DEERLENDRME
Bu yeterlik srasnda bilgi konularnda veya deneyde anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier modle geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

126

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Kuvvet Hareket Statik Dinamik Basn Hafiftir Viskozite Statik B D A B A C A B D

RENME FAALYET2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Genleme - Bzlme Laminer Flan Dirsek UltrasonikRadyografik D A C C A 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 A D B C B B D D B D

127

RENME FAALYET3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Tam-Amak Erozyon Paralel-Dik Viskozitesi Kaak yapmalarn SktrlabilenGaz Svy tutmasn Ya Sktrarak Hava basncn Gvde ringlerini D 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 A D C A B B D B D C D

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Hareket Kaln nce Trbilant Redksiyon Birikinti Tersi Ynnde Gravitesi Szdrmazl Sktrlmaya Hava basnc C D A 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 D C A B C A C B A B D B

128

KAYNAKA KAYNAKA
PEKERHELVACI, Smer erife , Akkanlar Mekanii, Literatr, stanbul, 2003. PETKM (Aliaa Petrokimya San. ve Tic. A), Rafineri Donatmlar Teknik Kontrol Klavuzu, Yayn Nu.: 03, Nisan 1988. TPRA (Trkiye Petrol Rafinerileri A), Proses niteleri letme Mdrl Eitim Programlar-1 UYSAL, Bekir Zht, Akkanlar Mekanii, Alp Yaynlar, Ankara, Ocak,2003. nternet Adresleri: www.apeks . co.uk www.austinchronicle.com/.../community.html ayvaz.com/tr www.avscohouston.com/check_valves.htm www.brilor.co.za/valve-1.htm www.buerkert.com/COM/376.html www.bucksales.com/.../robertshaw/valves.htm www.bz.ru/e033_004.htm www.cbc-valve.com/products/check_valve.htm www.ccnellc.com/8500.htm www.chemicals-technology.com www.cirquel.com/ portfolio/pipes.php www.dopet.com/specilist_ vale_repair_and_test_... www.everestvalveusa.com/arvalve.htm www.forbesmarshall-inc.com/level1/ProdGrpPage 129

http://french.canadapipe.com/ductile_iron_pipe/pipe www.fusionworldwide.net/cast-steel-gate-valve... www.gowcb.com/sites/mandjvalve/swing_chv.asp www.herl.de/herl/english/rv.htm www.johnsonvalves.co.uk/ www.khdvalve.com/product.html www.kimvalves.com.au/.../index_check.html www.lbl.gov/.../2005/February/water-solid.html http://www.leavitt-dexter.com/repair.html www.metraflex.com www.meson.se/index.php?id=3 www.muellersales.com/valves.html http://www.oerlikon.com.tr/pls/oerlikon/ www.offshore247.com/news/article.asp?Id=3226 www.offshore-technology.com/.../curtiss2.html www.ozdemirlerpaslanmaz.com/sell_trk.asp www.pacson.co.uk/ www.pharmaceutical-technology.com/projects/in... www.plantautomation-technology.com/ contractor... www.pipetubefittings.com/valves/gate-valves.html www.polikim.com.tr. www.processregister.com www.ritepro.com/Valves/Valve.html www.spiraxsarco.com/learn/modules/12_2_01.asp 130

www.sxc.hu/photo www.techsavvy.com/industry/file/national/0bvf http://www.teamindustrialservices.com/vrs/default.html http://www.titas.com.tr/proses/pt878.htm www.thumpertalk.com/forum/showthread.php?t=179775 www.toavalve.co.jp/en/safty/main_top.html www.tycoflowcontrol-eu.com valves.freecyberzone.com/ http://www.vastas.com/ www.weirvalve.com/.../Page/Products_blakelowflow www.weirvalve.com/weir/valves/home.nsf/Page/P... www.wells.com.tw www.venusent.com/safty.htm www.volu.trol. com workbench.concord.org/.../act_sol_water.html

131