V..

Lenin
Halkn Dostlar Kimlerdir?
ve Sosyal-Demokratlara Kar Nasl Savarlar? (Ruskoye Bogatstvoda Yaynlanm Marksistlere Kar Makalelere Yant)

www.iskenderiyekutuphanesi.com

BRNC KISIM RUSKOYE BOGATSTVO[2] sosyal-demokratlara kar bir kampanya amtr. Geen yl, n 10'da, bu derginin nde gelen adamlarndan biri, bay N. Mihaylovski, "bizim szde marksistlerimize, ya da sosyaldemokratlara"[3] kar yaknda bir "polemik" yaynlanaca haberini verdi. Ardndan, bay S. Krivenko'nun, "Serbest Kltr Yazarlarmz" balkl makalesi (n 12), ve bay N. Mihaylovski'nin "Yazn ve Yaam" (Ruskoye Bogatstvo, 1894, n 1 ve 2) geldi. Ekonomik gerekliklerimiz zerine derginin kendi grlerine gelince, bu, bay S. Yujakov tarafndan "Rusya'nn Ekonomik Gelimesinin Sorunlar" balkl makalede (n 11 ve 12) en tam biimde anlatlmtr. Dergilerinde, genel olarak "halkn" gerek "dostlar'nn fikirlerini ve taktiklerini sunduklarn iddia ettikleri halde, bu beyler, sosyal-demokrasinin ba dmanlardr. Onun iin, bu "halkn dostlarna, onlarn marksizmi [sayfa 7] eletirilerine, dncelerine ve taktiklerine daha yakndan bir gzatalm. BAY N. Mihaylovski, dikkatini, esas olarak, marksizmin teorik ilkelerine veriyor ve bu yzden materyalist tarih anlaynn zel bir aratrmasn yapyor. Bu retiyi aklayan ciltler dolusu marksist yaznn ieriini genel olarak zetledikten sonra, bay Mihaylovski, eletirisini aadaki tiratla aklyor: "Her eyden nce" diyor, "doal olarak u soru ortaya kar: Marx, yaptlarndan hangisinde materyalist tarih anlayn aklad? Kapital 'de btn ekonomik yaznn ve ilgili gereklerin titiz bir aratrlmasyla, mantksal gcn geni bilgi ile birletirilmesinin bir rneini verdi. Ekonomi biliminin oktandr unutulmu ya da bugn kimse tarafndan bilinmeyen teorisyenlerini gm sna kard ve fabrika mfettileri raporlarnda ya da uzmanlar tarafndan eitli zel komisyonlara sunulan kantlarda yeralan en kk ayrntlar bile ihmal etmedi; ksacas, ksmen ekonomik teorileri iin savlar salamak, ksmen de onlar rneklerle aklamak iin bu byk olgusal malzeme ynn inceledi. Eer 'tmyle yeni' bir tarihsel sre anlayn yaratm olsayd, eer insanln tm gemiini yeni bir gr asndan aklam ve tarih felsefesi zerine bugne dek varolmu olan teorileri zetlemi olsayd, kukusuz, bunlar da ayn evkle yapard: Aslnda tarihsel srecin tm bilinen teorilerini gzden geirmi ve eletirel bir tahlilini yapmtr, ve dnya tarihine ait bir yn olguyu, ilemitir.

Marksist yaznda pek adet olan Darwin'le karlatrma, bu fikrin daha da ok dorulanmasn salar. Darwin'in tm almas neye varr? Gerek bir olgusal malzeme dan talandran, yakn karlkl iliki iinde bulunan baz genel fikirlere. Ama Marx'ta buna uygun den alma nerededir? Byle bir ey yoktur. Ve Marx'n byle bir almas yalnzca varolmamakla kalmyor, ciltler dolduran ve yaygn niteliine karn tm marksist yaznda da hi bulunamyor." [sayfa 8] Tm tirat pek tipiktir ve kamuoyunun, Kapitali ve Marx' ne denli az anladn grmemize yardmc olmaktadr. Davasn ortaya koyuundaki ok byk inandrclk altnda ezilerek, Marx'n nnde yerlere kadar eiliyor ve onu vyorlar ve ayn zamanda da onun retisinin temel ieriini tmyle gzden yitiriyor ve "znel toplumbilim"in eski arklarn sylemeye pek sakin bir biimde devam ediyorlar. Bununla ilgili olarak, insan, Kautsky'nin, Marx'n ekonomik retileri zerine yazd kitabnn bana koymak iin setii pek yerinde alnty anmsamadan edemiyor: Wer wird nicht einen Klopstock loben? Doch wird ihn jeder lesen? Nein. Wir wollen weniger erhoben, Und fleissiger gelesen sein![1*] Tam da byle! Bay Mihaylovski, Marx' daha az vmeli ve onu daha gayretle okumal, ya da daha iyisi, okuduuna daha ciddi eilmelidir. "Kapital'de, Marx, bize, mantksal gcn geni bilgi ile birletirilmesinin bir rneini verdi", diyor bay Mihaylovski. Bu tmcede, bay Mihaylovski, bize, zden yoksunlukla birletirilmi parlak bir tmce rnei veriyor bir marksist de byle demi. Ve bu gzlem, ok hakl bir gzlemdir. Gerekten de, Marx'n bu mantksal gc kendini nasl ortaya koydu? Etkileri nelerdi? Bay Mihaylovski'nin yukardaki tiradn okurken, insan sanabilir ki, bu g, tmyle, terimin en dar anlamyla, "ekonomik teoriler" zerinde younlamtr bundan te bir ey deil. Ve bay Mihaylovski, Marx'n mantk gcn ortaya koyduu alann dar snrlarn daha da ok vurgulamak

iin, "en kk ayrntlar", "titizlik", "kimsenin bilmedii teorisyenler" vb. zerinde nemle durmaktadr. Marx, bu teorilerin kurulma yntemlerine esas olarak yeni ya da dikkate deer hibir ey katmam, ekonomi [sayfa 9] biliminin snrlarn, onlar geniletmeksizin, bilimin kendisinin "tamamen yeni" bir kavramn getirmeksizin, daha nceki iktisatlarn brakt yerde brakm gibi grnebilir. Oysa, Kapitali okumu olan herhangi biri, bunun kesinlikle doru olmadn bilir. Bununla ilgili olarak, insan, bay Mihaylovski'nin onalt yl nce o kaba burjuva bay Y. Jukovski ile tartrken, Marx hakknda neler yazdn anmsamadan edemiyor.[4] Belki zaman farklyd, belki duygular daha tazeydi ne olursa olsun bay Mihaylovski'nin makalesinin gerek tonu, gerekse ierii o zamanlar tmyle farklyd. "Karl Marx, Kapitaline deinirken,'... Bu almann sonal amac, modern toplumun gelime yasasn [orijinalinde: Das konomische Bewegungsgesetz hareketin ekonomik yasas] aka ortaya koymaktadr', diyor ve bu programa sk skya bal kalyor." Bay Mihaylovski, 1877'de byle diyordu. Sk skya bal kalnan eletirmenin kabul ettii gibi bu program daha yakndan inceleyelim. Bu, "modern toplumun ekonomik gelime yasasn aka ortaya koymaktr. Formlasyonun kendisi, karmza, aklama gerektiren birka soru karyor. Kendisinden nce gelen btn iktisatlar, genel olarak, toplumdan szettikleri halde, Marx, neden "modern" toplumdan szeder? "Modern" szcn hangi anlamda kullanr, bu modern toplumu hangi zelliklerle ayrdeder? Ve dahas, toplumun hareketinin ekonomik yasas ile ne kastedilmektedir? ktisatlarn ve bu arada belirtelim ki, bu Ruskoye Bogatstvo'nun dahil olduu ortamn yazarlarnn ve iktisatlarnn gzde fikirlerinden biridir, yalnzca deerlerin retiminin salt ekonomik yasalara baml olduunu, oysa dalmn siyasete, hkmetin, aydnlarn vb. toplum zerine yapt etkinin niteliine bal olduunu ilan ettiklerini duymaya almzdr. halde Marx, toplumun hareketinin ekonomik yasasndan, hatta bu yasaya bir doa yasas Naturgesetz diye deinerek, hangi anlamda szediyor? Bizim yerli toplumbilimcilerimizden pek [sayfa 10] ou, toplumsal grnglerin, doal tarihin grnglerinden zellikle ayr olduunu, ve bu yzden birincinin aratrlmasnn kesinlikle ayr bir "znel toplumbilim yntemi" gerektirdiini gstermek iin sayfalar doldururlarken bunu nasl anlayacaz?

Btn bu duraksamalar doal ve zorunlu olarak doarlar ve, kukusuz, ancak tam bir karacahil, Kapitalden szederken bunlardan kanr. Bu sorular aydnlatmak iin, nce, Kapitalin ayn nsznden yalnzca birka satr daha aada olan bir pasaj daha aktaracaz. "Benim gr amdan]" diyor Marx, "toplumun ekonomik biimleniinin evrimine, doal tarihin bir sreci olarak baklr."[5] Kapitalin, sylendii gibi, sk bir tutarllk ve ender bir mantk gc ile srdrlen temel fikrinin burada olduunu grmek iin, rnein "nsz"den az nce aktarlan bu iki pasaj karlatrmak yetecektir. nce btn bunlara ilikin iki duruma deinelim: Marx, bir "toplumun ekonomik biimlenii"nden; yalnzca kapitalist biimleniten szediyor, yani yalnzca bu biimleniin gelimesinin yasasn aratrdn sylyor, bakasnnkini deil. Bu birincisi. kinci olarak da, Marx'n bu karsamalar yaparken kulland yntemlere deinelim. Az nce bay Mihaylovski'den duyduumuz gibi, bu yntemler, "ilgili gereklerin titiz bir aratrlmas"ndan oluur. imdi, bizim znel filozoflarmzn bylesine bir ustalkla kanmaya alt Kapitalin temel fikrini inceleyelim. Toplumun ekonomik biimlenii kavram, uygun deyimiyle, neden oluur? Ve byle bir biimleniin gelimesine hangi anlamda doal tarihin bir sreci gz ile baklabilir ve baklmaldr? imdi karmza kan sorular bunlardr. Daha nce de belirtmitim ki, eski (Rusya iin eski deil) iktisatlar ve toplumbilimciler asndan, toplumun ekonomik biimlenii kavram tamamen gereksizdir: bunlar genel olarak toplumdan szederler, Spencerler[6] ile genel olarak toplumun amac ve z vb. konusunda tartrlar. Bu znel toplumbilimciler, [sayfa 11] uslamlamalarnda, yle tezlere dayanrlar toplumun amac tm yelerine yararl olmaktr, bu yzden adalet yle yle bir rgtlenme gerektirir ve bu ideal rgtlenme ile uyumlu olmayan bir sistem ("toplumbilim bir topya ile ie balamaldr" znel yntemin yazarlarndan biri olan bay Mihaylovski'ye ait olan bu szler, onlarn yntemlerinin zn ok gzel gstermektedir) normal deildir ve bir yana braklmas gerekir. rnein, bay Mihaylovski unu ne sryor: "Toplumbilimin esas grevi, insan doasnn herhangi bir zel gereksinmesinin karland toplumsal koullar aratrmaktr." Grdnz gibi, bu toplumbilimciyi ilgilendiren ey, yalnzca insan doasn tatmin eden bir toplumdur, baz tuhaf ve stelik de, ounluun aznlk tarafndan kkletirilmesi gibi, "insan doas" ile ok uyumsuz bir olguya dayanabilen toplum biimleri deil. Ayrca gryorsunuz ki, bu

toplumbilimcinin gr asndan, toplumun gelimesine doal tarihin bir sreci gz ile bakmak szkonusu olamaz. ("Bir eyi istenen ya da istenmeyen olarak kabul ettikten sonra, toplumbilimci, istenenin gerekletirebilecei ya da istenmeyenin safd edilebilecei" "filan ideallerin gerekletirilebilecei" "koullar kefetmelidir" ite bu ayn bay Mihaylovski'nin dncesidir.) stelik, gelimeden bile szedilemez, yalnzca, "istenen"in dna kan eitli sapmalardan, tarihte bir sonu olarak... insanlarn yeterince zeki olmamalarnn, insan doasnn ne istediini gerektii gibi anlayamamalarnn, byle ussal bir sistemin gerekletirilmesinin koullarn kefedememelerinin bir sonucu olarak ortaya kan "kusurlar"dan szedilebilir. Aktr ki, Marx'n toplumsalekonomik biimlenilerin gelimesinin doal tarihin bir sreci olduu yolundaki dncesi, toplumbilimin adna sahip kan bu ocuka ahlak anlayn ta kknden ykar. Marx, bu temel fikre nasl ulamtr? Ekonomik alan toplumsal yaamn eitli alanlarndan ayrarak, retim ilikilerini temel, en nemli tm teki ilikileri belirleyen ilikiler olarak btn teki ilikilerden ayrarak. Marx'n kendisi, bu sorun zerindeki uslamlama yolunu yle tanmlar: [sayfa 12] "Kafamda biriken kukular gidermek iin ilk giritiim alma, hegelci hukuk felsefesini[2*] eletirici bir gzle yeniden gzden geirmek oldu. ... Aratrmalarm, devlet biimleri kadar hukuksal ilikilerin de ne kendilerinden, ne de iddia edildii gibi insan zihninin genel evriminden anlalamaya-ca, tam tersine, bu ilikilerin kklerinin, Hegel'in 18. yzyl ngiliz ve Fransz dnrlerinin rneine uyarak 'sivil toplum' ad altnda toplad maddi varlk koullarnda bulunduklar, ve sivil toplumun anatomisinin de, ekonomi politiin iinde aranmas gerektii sonucuna ulat. ... Ulam olduum ... genel sonu, ksaca yle formle edilebilir: varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, ... belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri, onlarn maddi retici glerinin belirli bir gelime derecesine tekabl eder. Bu retim ilikilerinin tm, toplumun iktisadi yapsnn, belirli toplumsal bilin ekillerine tekabl eden bir hukuksal ve siyasal styapnn, zerinde ykseldii gerek temeli oluturur. Maddi yaamn retim tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektel yaam srecini koullandrr. nsanlarn varln belirleyen ey, bilinleri deildir; tam tersine, onlarn bilincini belirleyen, toplumsal varlklardr. Gelimelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarn hukuksal ifadesinden baka bir ey olmayan

mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder. Bu gibi altst olularn incelenmesinde, daima, iktisadi retim koullarnn maddi altst oluu ile ki, bu, bilimsel bakmdan kesin olarak saptanabilir, hukuksal, siyasal, dinsel, artistik ya da felsefi biimleri, ksaca, insanlarn bu atmann bilincine vardklar ve onu sonuna kadar gtrdkleri ideolojik biimleri ayrdetmek gerekir. [sayfa 13] Nasl ki, bir kimse hakknda, kendisi iin tad fikre dayanlarak bir hkm verilmezse, byle bir altst olu dnemi hakknda da, bu dnemin kendi kendini deerlendirmesi gznnde tutularak bir hkme varlamaz, tam tersine, bu deerlendirmeleri maddi yaamn elikileriyle, toplumsal retici gler ile retim ilikileri arasndaki atmayla aklamak gerekir. ... Geni izgileriyle, Asya retim tarz, antik-a, feodal ve modern burjuva retim tarzlar, toplumsal-ekonomik biimlenmenin ileriye doru gelien alan olarak nitelendirilebilirler."[7] Toplumbilimdeki bu materyalizm fikri, aslnda dahice bir darbe idi. Doal olarak, imdilik yalnzca bir varsaymd, ama tarihsel ve toplumsal sorunlara kesinlikle bilimsel bir yaklam olanan ilk kez yaratan bir varsaym. O zamana kadar, retim ilikileri gibi en basit temel ilikilere nasl inileceim bilmeyen toplumbilimciler, siyasal ve yasal biimlerin dorudan aratrlmas ve incelenmesine girimiler, bu biimlerin szkonusu dnemde insanln baz dncelerinden doduu gerei ile karlamlar ve burada durmulard; toplumsal ilikiler insanlar tarafndan bilinli olarak kurulmu gibi grnyordu. Contrat social[8] fikrinde (bunun izleri btn topik sosyalizm sistemlerinde ok belirgindir) tam olarak ifade edilen bu sonu, tm tarihsel gzlemlerle tam bir eliki iindeydi. Toplumun yeleri, hibir zaman, iinde yaadklar toplumsal ilikiler toplamn, kesin, btn halinde, belli bir ilkeye brnm bir ey olarak dnmemilerdir, bugn durum byle deildir; tersine, halk yn kendini bu ilikilere bilinsiz olarak uyarlar, ve zel tarihsel toplumsal ilikiler olarak onlar o kadar az kavramtr ki, rnein insanlarn yzyllar boyunca iinde yaadklar deiim ilikilerinin bir aklamas ancak son zamanlarda bulunmutur. Materyalizm, tahlili derinletirerek, onu insann toplumsal fikirlerinin kaynana tayarak bu elikiyi giderdi; onun, fikirlerin aknn eylerin akna bal olduu yolundaki

vargs, bilimsel psikoloji ile badaan tek vargdr. stelik, ve daha baka bir adan, bu varsaym, ilk kez, [sayfa 14] toplumbilimi bilim dzeyine kard. O zamana kadar, toplumbilimciler, toplumsal grnglerin karmak anda, nemli olan ile nemli olmayan ayrdetmekte zorluk ekmiler (toplumbilimdeki znelciliin kk budur) ve byle bir ayrm iin herhangi bir nesnel lt bulamamlard. Materyalizm, retim ilikilerini toplumun yaps olarak kurtararak ve znelcilerin toplumbilime uygulanabilirliini reddettikleri genel bilimsel yinelenme ltnn bu ilikilere uygulanmasn olanakl klarak, kesinlikle nesnel bir lt salad. Onlar ideolojik toplumsal ilikilerle (yani, biimlenmeden nce insann bilincinden geenler gibi[3*]) yetindikleri srece, eitli lkelerin toplumsal grnglerindeki yinelenmeyi ve dzenlilii gzlemleyemiyorlard ve onlarn bilimleri, olsa olsa bu grnglerin yalnzca bir tanm, hammaddelerin toplanmas olarak kalyordu. Maddi toplumsal ilikilerin tahlili (yani insann bilincinden gemeksizin biimlenen ilikilerin tahlili: insanlar rnleri deiirlerken burada bir toplumsal retim ilikisi olduunu bile farketmeden retim ilikilerine girerler) maddi toplumsal ilikilerin tahlili, yinelenmenin ve dzenliliin gzlemlenmesini ve eitli lkelerdeki sistemlerin u tek temel kavramda genelletirilmesini hemen olanakl kld: toplumsal biimlenme. Toplumsal grnglerin tanmndan (ve bunlarn bir ideal asndan deerlendirilmelerinden), rnein, bir kapitalist lkeyi dierinden ayran eyi bir yana koyan ve hepsi iin ortak olan inceleyen, kesinlikle bilimsel tahlillerinin ilerleyiini olanakl klan ey, yalnzca bu genelleme oldu. ncs ve sonuncusu, bu varsaymn bilimsel bir toplumbilimini ilk kez olanakl klmasnn bir baka nedeni de, yalnzca toplumsal ilikilerin retim ilikilerine ve bu sonuncularn da retken glerin dzeyine indirilmesinin, toplum biimlenmelerindeki gelimenin doal tarihin bir sreci olduu anlayna salam bir temel salamasdr. Ve sylemeye gerek yok ki, byle bir gr olmakszn hibir toplumbilim [sayfa 15] olamaz. (rnein, znelciler, tarihsel grnglerin yasaya uyduunu kabul etmelerine karn, bunlarn evrimine doal tarihin bir sreci olarak bakmyorlard, nk insanlarn toplumsal fikirleri ve amalar karsnda birdenbire duruyor ve bunlar maddi toplumsal ilikilere indirgeyemiyorlard.) Oysa bu varsaym krklarda ifade etmi olan Marx, bunun ardndan gereklere ilikin (nota bene) malzemeyi incelemeye giriti. Toplumsal-ekonomik biimlenmelerden birini meta retimi sistemini ele ald ve

(en az yirmibe yl inceledii) geni bir veriler ynna dayanarak bu biimlenmenin ileyiini ve gelimesini yneten yasalarn en ayrntl bir tahlilini verdi. Bu tahlil, yalnzca toplumun bireyleri arasndaki retim ilikilerine ayrlmtr: Aklamalarda, retim ilikileri alan dndaki zelliklere hi bavurulmamtr. Marx, toplumsal ekonominin meta rgtlenmesinin nasl gelitiini; nasl kapitalist rgtlenmeye dntn ve uzlamaz kart (retim ilikilerinin snrlar iinde uzlamaz kart) snflan, burjuvaziyi ve proletaryay yarattn; nasl toplumsal emein retkenliini gelitirdiini ve bunu bizzat bu kapitalist rgtlenmenin temelleriyle zmlenemez bir biimde eliik bir e haline getirdiini grmek olanan salad. te Kapitalin iskeleti budur. Ama tm sorun, Marx'n bu iskeletle yetinmemesi, terimin olaan anlamyla "ekonomik teori" ile yetinmemesi, belli bir toplum biimlenmesinin yapsn ve gelimesini yalnzca retim ilikileriyle aklarken, gene de her yerde ve aralksz olarak, bu retim ilikilerine tekabl eden styapy dikkatle incelemesi ve iskelete can ve kan vermesidir. Kapitalin byle byk bir baar kazanmasnn nedeni, bir "Alman iktisatsnn yazd bu kitabn, okura, tm kapitalist toplumsal biimlenmeyi, yaayan bir ey gibi gnlk ynleriyle, retim ilikilerinin yapsnda bulunan uzlamaz snf kartlnn gerek toplumsal grnyle, kapitalist snfn egemenliini koruyan siyasal burjuva styapsyla, burjuva zgrlk, eitlik vb. [sayfa 16] fikirleriyle, burjuva aile ilikileriyle gstermi olmasndadr. imdi Darwin'le karlatrmann tamamen doru olduu akla kavuacaktr: Kapital, "gerek bir olgusal malzeme dan talandran, yakn karlkl iliki iinde bulunan baz genel fikirler"den baka bir ey deildir. Ve eer herhangi bir kimse Kapitali okumu ve bu genel fikirleri farketmemenin bir yolunu bulmusa, bu, grm olduumuz gibi, bu fikirlere nszde bile iaret etmi olan Marx'n kusuru deildir. Hepsi bu deil; byle bir karlatrma yalnzca dsal ynden deil (ki, bu, bilinmeyen baz nedenlerden tr bay Mihaylovski'yi zellikle ilgilendiriyor), isel ynden de dorudur. Nasl ki Darwin, hayvan ve bitki trlerinin balantsz, raslansal, "tanr tarafndan yaratlm", ve deimez olduu grne bir son verdiyse ve trlerin deiebilirlii ve ardlln yerletirerek biyolojiyi ilk kez kesinlikle bilimsel bir temele oturttuysa, Marx da, toplumun, yetkilerinin istei ile (ya da isterseniz, toplumun ve hkmetin istei ile) her trl deiiklie izin veren ve geliigzel doan ve gelien, mekanik bir bireyler toplam olduu grne son verdi ve belli retim ilikilerinin toplam olarak toplumun ekonomik biimlenii kavramn yerletirerek, byle

biimlenilerin, doal tarihin bir sreci olduu gereini yerletirerek, toplumbilimi ilk kez bilimsel bir temel zerine oturttu. imdi Kapitalin kndan beri tarihin materyalist anlay artk bir varsaym deil, bilimsel olarak tantlanm bir nermedir. Ve bir toplum biimleniinin toplum biimlenii, dikkat edin, bir lkenin ya da halkn ya da hatta snfn vb. yaam biimi deil gelimesinin ve ileyiinin bilimsel bir aklamasn vermek iin giriilen bir baka aba ile, "ilgili gereklere" materyalizmin getirdii kadar dzen getirebilecek, yani onun gibi, belli bir biimleniin kesin bir bilimsel aklamasn yaparken onu canl bir grnm olarak sunabilecek. 6lan bir baka aba ile karlancaya kadar o zamana kadar materyalist tarih anlay, toplumsal bilimle eanlama gelecektir. Materyalizm, bay Mihaylovski'nin dnd gibi "esas olarak bilimsel bir tarih anlay" deil, [sayfa 17] tek bilimsel tarih anlaydr. Ve imdi, Kapital'i, onda hibir materyalizm kefetmek-sizin okumu insanlarn varolmas gereinden daha komik bir ey dnebilir misiniz? Nerede bu materyalizm, diye bay Mihaylovski iten bir aknlkla soruyor. Mihaylovski, Komnist Manifestoyu okumu ve onun modern sistemlere ilikin hukuksal, siyasal, ailesel, dinsel ve felsefi aklamasnn materyalist bir aklama olduunu ve hatta sosyalist ve komnist teorilerin eletirisinin bile, bunlarn kklerini filan ya da falan retim ilikilerinde aradn ve bulduunu farkedememitir. Felsefenin Sefaleti'ni okumu ve Proudhon'un toplumbilimine ilikin tahlilinin, materyalist adan yapldn, en deiik tarihsel sorunlar iin Proudhon'un ileri srd zmn eletirisinin materyalizmin ilkelerine dayandn, ve bu sorunlarn zm iin verilerin nerede aranmas gerektiine ilikin yazarn kendisine ait tm belirtmelerin, retim ilikilerine deinmelerle ayn ey olduunu farkedememitir. Kapital'i okumu ve nnde, toplumun bir en karmak biimleniinin, bilimsel, materyalist tahlilinin bir modelinin, herkese kabul edilen ve kimsenin aamad bir modelinin durduunu grememitir. Ve imdi de oturmu, gl kafasn u derin sorun iin yoruyor: "Marx, yaptlarndan hangisinde materyalist tarih anlayn aklamtr?" Marx' tanyan herhangi biri, bu soruyu, bir baka soruyla yantlayabilir: Yaptlarndan hangisinde Marx, materyalist tarih anlayn aklamamtr? Ama bay Mihaylovski, Marx'n materyalist aratrmalarn, herhalde,

bunlar ancak Karayev gibileri tarafndan "Ekonomik Materyalizm" bal altnda tarih zerine ukalaca bir yaptta snflandrldklar ve gereken biimde listelendikleri zaman renecek. Ama en komik olan da, bay Mihaylovski'nin, Marx' "tarihsel srecin tm bilinen teorilerini gzden geirmi (sicl[4*])" olmamakla sulamasdr. Gerekten de pek elendirici. Bu teorilerden onda-dokuzu neden olumutu? Toplum nedir, [sayfa 18] ilerleme nedir vb. zerine salt nsel, dogmatik, soyut szlerden olumutu. (Kastl olarak, bay Mihaylovski'nin pek beendii rnekleri ele alyorum.) Ama bu durumda, bu teoriler, tam da varolduklar iin yararszdrlar, temel yntemlerinden dolay, tam ve umutsuz metafizikliklerinden dolay yararszdrlar. nk toplum nedir, ilerleme nedir diye sorarak ie balamak, sondan balamak demektir. Eer bir tek toplumsal biimlenmeyi zel olarak incelemediyseniz, eer bu kavram bile oturtamadysanz, eer gereklere ilikin ciddi bir aratrmaya, herhangi bir trden toplumsal ilikilerin nesnel bir tahliline bile yaklaamadysanz, genel olarak toplum ve ilerleme anlayn nereden elde edeceksiniz? Bu, metafiziin en ak bir belirtisidir, her bilim de onunla balar, insanlar gerekleri incelemeye nasl girieceklerini bilmedikleri srece, daima, nsel, genel teoriler icat etmilerdir, bunlar hep ksr olmutur. Kimyasal srelerin gereklere ilikin bir aratrmasn hl yapamayan metafiziki-kimyager, bir g olarak kimyasal birleme eilimi hakknda bir teori uydurur. Metafiziki-biyolog, yaamn niteliinden ve dirimsel gten szeder. Metafiziki-psikolog, ruhun nitelii zerine tartr. Burada sama olan, yntemin kendisidir. zel olarak ruhsal sreleri aklamadan ruh hakknda tartamazsnz: Burada, ilerleme, tam da, ruhun nitelii zerine genel teorilerden ve felsefi szlerden vazgeilmesinden ve zel ruhsal srelere ilikin gereklerin incelenmesinin bilimsel bir temele oturtulabilmesinden ibarettir. Bu yzden bay Mihaylovski'nin sulamas, tm yaamn (tek bir ruhsal olguyu, hatta en basitini bile nasl aklayacan tam olarak bilmeden) ruhun nitelii zerine "aratrmalar" yazmakla geiren ve sonra da bilimsel bir psikologu ruh konusundaki btn bilinen teorileri gzden geirmemi olmakla sulayan metafiziki-psikoloun sulamasnn aynsdr. Bilimsel psikolog, felsefi ruh teorilerini bir yana atm ve ruhsal grnglerin sinirsel srelerin dayand malzemenin dorudan bir incelemesine girimi ve rnein bir ya da daha fazla psikolojik srecin bir tahlilini ve aklamasn [sayfa 19] yapmtr. Bizim metafiziki-psikolog da bunu okur ve ver: Srelerin tanm ve gereklerin incelenmesi iyi olmu der; ama tatmin olmamtr.

evresindekilerin, bu bilim adamnn yaratt kesinlikle yeni psikoloji kavramndan, onun zel bilimsel psikoloji ynteminden szettiklerini duyunca, heyecanla "afedersiniz" diye barr. Filozof da "afedersiniz" diye hararetle barr, "hangi yaptta bu yntem aklanmtr? Baksanza, bu yapt, 'yalnzca gerekleri' ieriyor. Onda 'tm bilinen felsefi ruh teorilerinin', bir gzden geirilmesinin izi bile yok. O hi de doyurucu bir yapt deil!" Ayn biimde, kukusuz, Kapital de, toplumun nitelii hakkndaki a priori[5*] kantlarn ksrln farketmeyen ve byle yntemlerin, sorunun incelenmesine ve aydnlanmasna katkda bulunacak yerde, yalnzca "toplum" kavramna, ya ngiliz esnafnn burjuva fikirlerini ya da Rus demokratnn kk-burjuva sosyalist ideallerini kurnazca sokmaya yaradn bundan te bir eye yaramadn anlamayan bir metafizikitoplumbilimci iin uygun yapt deildir. Bu yzden, olsa olsa iinde yaadklar dnemin toplumsal fikirlerinin ve ilikilerinin bir belirtisi olan ve insann, birka tane, ama gerek (ve "insan doas ile uyum iinde olan" deil) toplumsal ilikiyi anlamasn bir klpay ilerletmeyen btn bu tarih felsefesi teorileri sabun kp gibi doarlar ve snerler. Marx'n bu bakmdan att dev adm, tam tamna, genel olarak toplum ve ilerleme hakkndaki tartmalar bir yana brakmasndan ve bir toplumun ve bir ilerlemenin bilimsel bir tahlilini yaratm olmasndandr kapitalist toplum ve ilerlemesi. Ve bay Mihaylovski, onu, sondan deil de batan balamakla, sonal sonularla deil de, gereklerin bir tahlili ile, bu toplumsal ilikilerin genel olarak neden olutuu hakknda genel teorilerle deil de, zel, tarihsel olarak belirlenmi toplumsal ilikilerin bir incelemesiyle ie balam olmakla suluyor! Ve soruyor: "Uygun yapt nerede?" Ya, demek yle, pek akll znel toplumbilimci!! Eer bizim znel filozofumuz materyalizmin doruluunun [sayfa 20] nerede, hangi yaptta kantland konusunda salt bir aknlkla yetinmi olsayd, iler o kadar kt olmayacakt. Ama materyalist tarih anlaynn brakn kantlanmasn, bir aklamasn bile hibir yerde bulamam olmasna karn (ve belki de bulamad iin), bu retiye hibir zaman ne srmedii savlar yklemektedir. Blos'dan, Marx'n tamamen yeni bir tarih anlay ilan ettii anlamnda bir pasaj aktaryor ve hemen bu teorinin "insanla, gemiini aklam" olmak "insanln tm (sicil?) gemiini" aklam olmak vb. iddiasnda bulunduunu bildiriyor. Ama bu kesinlikle yanltr! Teori yalnzca kapitalist toplumsal rgtlenmeyi aklamak iddiasndadr, bakasn deil. Eer materyalizmin bir toplumsal biimlenmenin tahliline ve aklamasna uygulan byle parlak sonular verdiyse, tarihte,

materyalizmin, daha imdiden, salt bir varsaym olmaktan kmas ve bilimsel olarak denenmi bir teori haline gelmesi ok doaldr; byle bir yntemin gerekliliinin, bunlar gereklere ilikin zel aratrmaya ve ayrntl tahlile tabi tutulmam olsalar da, teki toplumsal biimlenmelere de yaylmas ok doaldr tpk olduka geni bir sayda gereklere ilikin olarak kantlanm olan dnmclk fikrinin, baz hayvan ve bitki trleri iin dnm gereini kesinlikle saptamak henz olanakl olmamsa da, btn biyoloji alanna yaylmas gibi. Ve nasl ki, dnmclk, hi de trlerin "tm" oluum tarihini aklamak iddiasnda deilse, yalnzca bu aklamann yntemlerini bilimsel bir temele oturtmak iddiasndaysa, tarihteki materyalizm de, hibir zaman her eyi aklama iddiasnda olmam, yalnzca tarihi aklamann, Marx'n deyimiyle (Kapital), "tek bilimsel" yntemini gstermek iddiasnda bulunmutur.[9] O halde, nce tarihteki materyalizme "her eyi aklama", "btn tarihsel kilitlere anahtar" bulma sama iddialarn (elbette, Mihaylovski'nin makaleleri zerine "Mektup"unda[10] Marx tarafndan hemen ve ok sert bir slupla rtlen iddialar) ykleyerek, Marx' yanl tantrken, sonra da kendi uydurduu bu iddialar karsnda yzn burutururken ve son olarak, [sayfa 21] Engels'in materyalistlerin anlad biimde ekonomi politiin "hl yaratlmak zorunda olduu" ve "bugne dek sahip olduumuz ekonomi biliminin hemen tamamen" kapitalist toplumun tarihi ile "snrl kald"[11] yolundaki fikirlerini doru bir biimde aktararak doru bir biimde, nk bu durumda bir yorumlama deil, bir aktarma yaplmtr "bu szlerin ekonomik materyalizmin etki alann byk lde daraltt" sonucuna varrken, bay Mihaylovski'nin kulland yntemlerin ne lde ustalkl, gvenilir ve yakk alr olduu deerlendirilebilir. Byle hilelerin farkedilmeden geeceine gvenmesi iin bir insann ne sonsuz bir bnle, ya da ne sonsuz bir kibire sahip olmas gerekir! nce Marx' yanl tantyor, sonra kendi uydurduu bir sr yalana yzn ekitiyor, sonra da belirli fikirleri doru bir biimde aktaryor ve imdi de bunlarn ekonomik materyalizmin etki alann daralttn bildirmek saygszlnda bulunuyor! Bay Mihaylovski'nin bu oyununun tr ve nitelii aadaki rnekten anlalabilir: "Marx bunlarn doruluunu hibir yerde kantlamyor" yani ekonomik materyalizm teorisinin temellerinin doruluunu. Bay Mihaylovski byle diyor: "Doru, Marx ve Engels, felsefe tarihi ve tarih felsefesi ile ilgili bir yapt yazmay dnmler ve hatta bir tane yazmlardr (1845-1846'da), ama bu, hibir zaman yaynlanmamtr.[12] Engels diyor ki: '[Bu

yaptn] tamamlanan blm, yalnzca, o zamanlar ekonomik tarih hakkndaki bilgimizin hl ne kadar eksik olduunu kantlayan materyalist tarih anlaynn bir aklamasndan olumaktadr.'" Bay Mihaylovski u sonuca varyor, "O halde 'bilimsel sosyalizm'in ve ekonomik materyalizmin temel noktalar, yazarlardan birinin kendisinin de kabul ettii gibi, byle bir alma iin gerekli olan bilgiyle pek az donandklar bir dnemde kefedilmi ve sonra da Manifesto'da aklanmtr." Pek sevimli bir eletiri biimi, deil mi? Engels, ekonomik "tarih" hakkndaki bilgilerinin az olduunu ve bu nedenle felsefe tarihi zerine "genel" nitelikte almalarn yaynlamadklarn sylyor. Bay Mihaylovski, onlarn bilgilerinin, [sayfa 22] "bilimsel sosyalizmin temel noktalarnn" yani Manifesto'da zaten verilmi olan, burjuva sistemin bilimsel bir eletirisinin olgunlatrlmas gibi "bir alma iin" yetersiz olduunu ifade etmek iin bunu tahrif ediyor. kisinden biri: Ya bay Mihaylovski, tm tarih felsefesini kucaklama yolunda bir aba ile, burjuva rejimi bilimsel olarak aklama yolundaki bir aba arasndaki fark kavramyor, ya da Marx ve Engels'in ekonomi politiin bir eletirisi iin yetersiz bilgiye sahip olduklarm sanyor. Bu durumda, bu yetersizlik konusundaki grlerinden, dzeltmelerinden ve eklemelerinden bizi haberdar etmemesi pek zalimce bir i olmaktadr. Marx ve Engels'in felsefe tarihi zerine yaptlarn yaynlamama ve tm abalarn bir toplumsal rgtlenmenin bilimsel tahlilinde younlatrma kararlan, olsa olsa ok yksek bir bilimsel vicdanlk dzeyini gsterir. Bay Mihaylovski'nin, Marx ve Engels'in bu konuyu ileyecek yeterli bilgiye sahip olmadklarn kendileri bile kabul ettikleri halde, bu grlerini akladklar yolundaki kk bir eklemesiyle bunu arptma karar, ne aklla, ne de ahlak anlayyla badamayan bir tartma yntemini gsterir. te bir baka rnek: "Marx'n alter ego'su[6*] Engels, ekonomik materyalizmin bir tarih teorisi olduunu dorulamak iin daha ok ey yapmtr" diyor bay Mihaylovski, "zel tarihsel bir yapt yazmtr: Morgan'n Aratrmalarnn I Altnda (im Anschluss), Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni. Bu 'Anschluss' gerekten dikkate deer. Amerikal Morgan'n kitab, Marx ve Engels'in ekonomik materyalizmin ilkelerini aklamalarndan yllarca sonra, ve ondan tmyle bamsz olarak kt." "Ve sonra", diyor Mihaylovski, "ekonomik materyalistler, bu kitaba katldlar"; stelik tarih-ncesi zamanlarda snf savam olmadndan, maddi deerlerin retimine ek olarak, emein retkenliinin hl ok az gelimi olduu ilkel dnemde asl rol

oynayan, insann kendisinin retiminin, yani retmenin belirleyici bir etken olduunu belirterek, materyalist tarih anlay formlne [sayfa 23] bir "dzeltme" getirdiler. Engels diyor ki, "Morgan'n byk deeri ... en eski Yunan, Roma ve Cermen tarihinin o zamana kadar tahlil edilememi balca gizemlerinin anahtarn, kuzey Amerika yerlilerinin kanda gruplar iinde bulmu olmasndadr."[13] Bay Mihaylovski bu konuda yle der: "Ve bylece, krklarn sonunda, kesinlikle yeni, materyalist ve gerekten bilimsel bir tarih anlay kefedilmi ve ilan edilmitir ve bu, Darwin'in teorisinin modern doabilim iin yaptn tarihsel bilim iin yapmtr." Ama bu anlayn doruluu bay Mihaylovski bir kez daha yineliyor hibir zaman bilimsel olarak kantlanmamtr. "Yalnzca olgulara ilikin geni ve eitli malzemeler alannda hibir zaman denenmemi olmakla kalmam" (Kapital "uygun" yapt "deildir": Yalnzca olgular ve zenli aratrmalar iermektedir), "teki tarih felsefesi sistemlerinin en azndan bir eletirisini ve reddini bile yeterince ama edinmemitir." Engels'in kitab Herrn E. Dhrings Umwlung der Wissenschaft[7*] "yalnzca rasgele yaplan nkteli giriimleri" yanstr, ve bu yzden bay Mihaylovski, bu "nkteli giriimlerin" "topyalarla ie balayan" toplumbilimlerin boluunu ok nkteli bir biimde gstermelerine karn, ve bu yaptn siyasal ve hukuksal sistemlerin ekonomik sistemleri belirlediini iddia eden ve Ruskoye Bogatstvo'da yazan beyler tarafndan bylesine hararetle retilen "zor teorisi"nin ayrntl bir eletirisini iermesi gereine karn, bu yaptta ele alnan bir yn hayati soruyu grmezlikten gelmeyi olanakl saymaktadr. Kukusuz, bir yapt zerine birka anlamsz sz etmek, onda materyalist bir biimde tahlil edilen sorunlardan birini bile incelemekten ok daha kolaydr, yle deil mi? Ayrca da gvenlidir, nk sansr belki de hibir zaman bu kitabn bir evirisini kabul etmeyecek ve bay Mihaylovski, znel felsefesi iin kayg duymadan buna nkteli bir kitap adn verebilecektir. Daha da tipik ve aydnlatc olan bir ey de Marx'n Kapitali zerine, (dncelerini gizlesin ya da anlamszla dnce [sayfa 24] biimi versin diye insana bir dil verilmitir, szne bir rnek olarak), Mihaylovski'nin yorumlandr: "Kapital'de tarih zerine parlak sayfalar vardr, a m a" (u harika "ama"! Bu basit bir "ama" deil, Rusaya evirilince, "boynuz kula geer" anlamna gelen u nl "mais" gibi bir ama) "ama tam da bu kitabn amacndan dolay, bu sayfalar yalnzca belli bir tarihsel dneme ayrlm bulunuyor ve ekonomik

materyalizmin temel nermelerini dorulamaktan ok, yalnzca, belli bir tarihsel grngler grubunun ekonomik ynne dokunuyor." Bir baka deyile, yalnzca kapitalist toplumun bir incelenmesine ayrlm olan Kapital, o toplumun ve onun styapsnn materyalist bir tahlilini veriyor, "a m a" bay Mihaylovski bu tahlili grmeden gemeyi ye tutuyor. Grmyor musunuz, Kapital, yalnzca "bir" dnemi ele alyor, oysa o, bay Mihaylovski, btn dnemleri kucaklamay, hem de bunlarn hibirinden zel olarak szetmeyecek bir biimde kucaklamay istiyor. Kukusuz, bu amaca ulamann yani bunlardan hibirini gerekten ele almadan btn dnemleri kucaklamann yalnzca bir yolu vardr, o da "parlak" ve bo basmakalp szler etmektir. Ve hi kimse, szle sorunlar geitirmek sanatnda bay Mihaylovski ile boy lemez. Marx'n aratrmalar (ayr olarak) ele almaya demez grnyor, nk o, Marx, "ekonomik materyalizmin temel nermelerini dorulamaktan ok, yalnzca belli bir tarihsel grngler grubunun ekonomik ynne dokunuyor". Ne derinlik! "Dorulamyor", "yalnzca dokunuyor"! Herhangi bir konunun stn ssl szlerle rtmek gerekten ne kadar da basit! rnein, Marx, hukuksal eitlik, zgr szleme ve hukuk devletinin buna benzer ilkelerinin meta reticileri arasndaki ilikilere dayandn gsterdii zaman bu nedir? Bylece materyalizmi dorulamakta mdr, yoksa "yalnzca" ona deinmekte midir? Filozofumuz kendine zg alakgnlll ile, sorunun zn yantlamaktan kanyor ve parlak konumak ve hibir ey sylememek yolundaki "nkteli giriimler"inden dorudan sonular karyor. Sonu yle devam ediyor: "Dnya tarihini aydnlatmak [sayfa 25] iddiasnda olan teorinin ilan edilmesinden krk yl sonra, eski Yunan, Roma ve Cermen tarihinin hl onun iin tahlil edilmemi gizemler olmasna amamak gerek; ve bu gizemlerin anahtar, birinci olarak ekonomik materyalizm teorisiyle kesinlikle hibir ilikisi bulunmayan ve onun hakknda hibir ey bilmeyen bir adam tarafndan, ve ikinci olarak da, ekonomik olmayan bir etmenin yardmyla salanmtr. Engels'in ekonomik materyalizmin temel forml ile hi olmazsa bir szck balantsn korumak iin yapt 'insann kendisinin retimi', yani dourma terimiyle olduka elendirici bir izlenim yaratlmtr. Ancak, Engels, alar boyunca insanln yaamnn bu formle uygun olarak ilerlemediini de kabul etmek zorunda kalmtr." Tartma ynteminiz gerekten de "alacak bir ey", bay Mihaylovski. Teori, tarihin "aydnlatlmas" iin, temellerin ideolojide deil, maddi toplumsal ilikilerde aranmas biimindeydi. Olgulara ilikin malzemenin yokluu bu yntemin eski Avrupa tarihindeki baz ok nemli grnglerin rnein

sosyal (gentile) rgtlenmenin[14] tahliline uygulanmasn olanaksz klm, dolaysyla bunlar bir gizem olarak kalmlardr.[8*] Ama sonra, Morgan'n Amerika'da toplad zengin malzeme, onun kabile rgtlenmesinin niteliini tahlil etmesini olanakl klm; ve o, bunu aklamasnn ideolojik (yani hukuksal ya da dinsel) deil, maddi ilikilerde aranmas gerektii sonucuna varmtr. Aktr ki, bu gerek, materyalist yntemin parlak bir dorulanmasndan baka bir ey deildir. Ve bay Mihaylovski, birincisi, ok g tarihsel gizemlerin anahtar ekonomik materyalizm teorisi ile "kesinlikle hibir ilikisi olmayan" bir adam tarafndan bulundu diye, bu retiye serzenite bulunduu zaman, kiilerin, onlarn lehine olan eylerle, onlar en ar biimde rten eyler arasnda nasl da bir ayrm yapamadklarna insan ancak ap kalyor. kincisi, [sayfa 26] filozofumuz iddia ediyor ki reme (procreation), ekonomik bir etmen deildir. Ama Marx ve Engels'in yaptlarnn neresinde zorunlu olarak ekonomik materyalizmden szettiklerini grdnz. Onlar dnya grlerini tanmladklar zaman buna yalnzca materyalizm adn verdiler. Temel fikirleri (rnein yukarda Marx'tan aktarlan pasajda ok kesin bir biimde ifade edilmitir) toplumsal ilikilerin maddi ve ideolojik olarak blndkleri idi. Sonuncular, yalnzca, insann varln srdrme etkinliinin biimi (sonucu) olarak insann iradesinden ve bilincinden bamsz olarak biimlenen birincilerin bir styapsn olutururlar. Siyasal ve hukuksal biimlerin aklamas Marx aktarlan pasajda byle diyor "yaamn maddi koullarnda" aranmaldr. Bay Mihaylovski, herhalde, reme ilikilerinin ideolojik olduunu dnmyordur? Bay Mihaylovski'nin bu konudaki aklamas ylesine tipiktir ki, zerinde durulmas gerekir. yle diyor: "reme sorunu zerine ne kadar ustalk gsterirsek gsterelim ve onunla ekonomik materyalizm arasnda hi olmazsa bir szck balants kurmaya ne kadar alrsak alalm, bu; toplumsal yaamn karmak grngler anda, ekonomik grngler de dahil olmak zere, teki grnglerle ne kadar iice gemi olursa olsun, kendi fizyolojik ve ruhsal kklerine sahiptir." (Emzikteki bebeklere, remenin fizyolojik kkleri olduunu mu anlatyorsunuz bay Mihaylovski!? Kimi kandrdnz sanyorsunuz?) "Ve bu, bize, ekonomik materyalizmin teorisyenlerinin, yalnzca tarihle deil, ayrca psikoloji ile de hesaplamadklarn anmsatyor. Hi kuku yok ki, klan ilikileri uygar lkelerin tarihinde nemlerini yitirmilerdir, ama ak bir biimde cinsel balar ve aile balar iin bunu ayn gvenle sylemek pek zordur. Bunlar, kukusuz genel olarak yaamn artan karmaklnn basks altnda nemli deiikliklere uramlardr, ama bir miktar diyalektik ustalkla gsterilebilir ki, yalnzca hukuksal

deil, ekonomik ilikilerin kendileri de, cinsel ilikiler ve aile ilikileri zerinde bir styap olutururlar. Bu konu zerinde durmayacaz, ama gene de, en azndan [sayfa 27] miras kurumuna iaret edeceiz." Filozofumuz ssl bir bo szler alann[9*] brakmay ve olgulara, gereklenebilen ve sorunun z konusunda insanlarn "aldatlmasn" daha az kolay hale sokan belirli olgulara yaklamay sonuta baarmtr. O halde Marx eletirmenimizin, miras kurumunun, cinsel ilikilerin ve aile ilikilerinin bir styaps olduunu nasl gsterdiini grelim. Bay Mihaylovski unu ileri sryor: "Mirasla aktarlan ey, ekonomik retimin rnleridir" ("ekonomik retimin rnleri"!! Ne zeka! Ne gzel sz! Ne ince dil!) "ve miras kurumunun kendisi, belli bir lde, ekonomik rekabet olgusuyla belirlenmitir. Ama, birincisi, maddi olmayan deerler de ocuklarn, babalarnn huyunda yetitirilmesi kaygsnn yanstt gibi mirasla aktarlr." Demek ki, ocuklarn yetitirilmesi de miras kurumunun bir parasdr. rnein Rus Yurttalk Yasas, "ana-babalar, evde onlar (yani ocuklarn) eiterek, ahlakn oluturmaya ve hkmetin amalarna yardmc olmaya almaldrlar" diyen bir madde iermektedir. Filozofumuz buna m miras kurumu diyor? "Ve ikincisi, salt ekonomik alanla kendimizi snrlasak bile, nasl ki miras kurumu mirasla aktarlan retim rnleri olmakszn anlalamyorsa, ayn ekilde 'dourma'nn rnleri olmakszn, bunlar olmakszn ve dorudan bunlara bal olan o karmak ve youn psikoloji olmakszn da dnlemez." (Dile dikkat edin: Karmak bir psikoloji, dourmann rnlerine "baldr"! Bu gerekten de nefis!) Ve bylece miras kurumu aile ve cinsel ilikilerin bir styaps oluyor, nk miras, reme olmakszn dnlemez! Ama bu, gerekten de Amerika'nn kefidir! imdiye kadar, herkes, besin alma zorunluluu mlkiyet kurumunu ne kadar az aklyorsa, reme de miras kurumunu o kadar az aklar sanyordu. imdiye kadar herkes, rnein Rusya'da fief[10*] sisteminin[15] gelitii [sayfa 28] dnemde, toprak mirasla devredilemiyor idiyse (nk yalnzca koula bal mlkiyet saylyordu) bunun aklamas, zamann toplumsal rgtlenmesinin zelliklerinde aranmaldr, sanyordu. Anlalan bay Mihaylovski o zamann fief sahibinin reme rnlerine bal olan psikolojinin yeterince karmak olmamasyla, sorunun aklandn dnyor. "Halkn dostu"nun zerini kazyn bu bilinen sz yorumlarsak byle diyebiliriz bir burjuva bulacaksnz. Gerekten de, bay Mihaylovski'nin miras kurumu ile ocuklarn yetitirilmesi, remenin psikolojisi vb. arasndaki bant konusundaki dncelerine, miras kurumunun da ocuklarn yetitirilmesi kadar, ncesiz ve sonrasz,

dirimsel ve kutsal olduundan baka hangi anlam verebiliriz? Doru, bay Mihaylovski, "miras kurumu belli bir lde ekonomik rekabet olgusuyla belirlenir" diyerek kendine bir kaamak noktas brakmaya almtr, ama bu, soruya kesin bir yant vermekten kanmak iin bir abadan hem de bouna bir abadan baka bir ey deildir. Mirasn, tam olarak hangi "belli lde" rekabete dayand konusunda bize bir tek sz sylemezken, ve rekabetle miras kurumu arasndaki bu balantya aslnda neyin yolat konusunda kesinlikle hibir aklama verilmemiken, bu sze nasl nem verebiliriz? Gerekte miras kurumu, zel mlkiyetin varln varsayar ve bu sonuncusu da ancak deiimin ortaya kmasyla doar. Temeli, zaten balam olan toplumsal emek uzmanlamasnda ve rnlerin pazarda yabanclamasndadr. rnein Amerikan ilkel yerli topluluunun tm yeleri, gereksindikleri tm maddeleri ortaklaa rettikleri srece, zel mlkiyet olanakszd. Ama iblm toplulua yayld ve topluluk yeleri, birey olarak, herhangi bir rnn retimiyle urama, onu pazarda satma yolunu tuttuklar zaman, meta reticilerinin bu maddi ayrlmas, zel mlkiyet kurumunda ifadesini buldu. Gerek zel mlkiyet, gerek miras, ayr, en kk (tek-eli) ailelerin daha o zamandan olutuu ve deiimin gelimeye balad toplumsal bir dzene ait kategorilerdir. Bay Mihaylovski'nin rnei, tantlamak [sayfa 29] istediinin tam tersinin doru olduunu tantlamtr. Bay Mihaylovski olgulara bir baka gndermede daha bulunuyor bu da kendine zg bir incidir! materyalizmi dzeltmeye devam ederek diyor ki: "Klan balarna gelince, bunlarn, retim biimlerinin etkisi altnda, uygar halklarn tarihinden ksmen silindii dorudur" (bir baka kaamak, ama daha da ak. Tam olarak hangi retim biimleri? Bo bir tmce!) "ama bunlar, ksmen de, kendi devamlarnda ve genellemelerinde ulusal balarda erimilerdir." Ve bylece, ulusal balar, klan balarnn bir devam ve genellemesi oluyor! Anlalan bay Mihaylovski, toplum tarihine ilikin fikirlerini, okul ocuklarna retilen masallardan almaktadr. Toplumun tarihi bu harcalem fikirlere gre yledir: nce, aile, o her toplumun hcresi olan aile vard[11*] sonra, yle deniyor aile, bir boy (tribe) haline geldi, ve boy da bir devlet. Eer bay Mihaylovski, ciddi bir havayla bu ocuka samalan yineliyorsa, bu her ey bir yana yalnzca onun Rus tarihinin gidii konusunda bile en kk bir fikre sahip olmadn gsterir. Eski Rus klan yaamndan szedilebilirse de, hi kuku yok ki, ortaalarda, Moskof arlar dneminde, bu klan balar artk yoktu, yani devlet, hi de klana bal olmayan yerel birliklere

dayanyordu: Toprak-beyleri ve manastrlar eitli yerlerden kyller edindiler, byle oluan topluluklar salt blgesel birliklerdi. Ama o zamanlar, deyimin gerek anlamyla, ulusal balardan glkle szedilebilirdi: Devlet, eski zerkliin gl izlerini, ynetim zelliklerini, bazan kendi birliklerini (yerel boyarlar, savaa, kendi blklerinin banda gidiyorlard), kendi gmrk snrlarn vb. koruyan ayr "topraklara", hatta bazan prensliklere blnmt. Yalnzca Rusya tarihinin modern dnemi (yaklak olarak 17. yzyldan bu yana), byle blgelerin, topraklarn ve prensliklerin bir btn halinde gerekten kaynamasyla nitelendirilebilir. Pek saygdeer bay [sayfa 30] Mihaylovski, bu kaynama, ne klan balaryla, ne de hatta onlarn devam ve genellemesi ile salanmtr: Blgeler arasndaki artan deiim, adm adm byyen meta dolam ve kk yerel pazarlarn, bir tek, tm Rusya pazar halinde toplanmas ile salanmtr. Bu srecin nderleri ve efendileri tccar kapitalistler olduundan, bu ulusal balarn yaratlmas, burjuva balarn yaratlmasndan baka bir ey deildir. Bay Mihaylovski, olgulara yapt her iki gndermeyle de kendi kendini batrm ve bize burjuva bayal rneklerinden baka bir ey vermemitir; bayalk, nk miras kurumunu, reme ve onun psikolojisiyle ve, ulusal-topluluu (milliyeti), akrabalk balaryla aklamtr; burjuvaca, nk tarihsel olarak belirli bir toplumsal biimlenmenin (deiime dayanan) kategorilerini ve styaplarn, ocuklarn yetitirilmesi ve "dorudan" cinsel balar gibi, genel ve ncesiz ve sonrasz kategoriler olarak almtr. Burada ok tipik olan ey, znel filozofumuzun szlerden somut gereklere gemeye alr almaz, tam bir pisliin iine dmesidir. Ve anlalan, bu pek temiz olmayan durumda, kendini pek rahat hissetmektedir: Oraya oturmu, kendine ekidzen veriyor ve tm evresine pislik sayor. rnein, tarihin bir snf savam olaylar silsilesi olduu tezini rtmek istiyor ve bylece bir derinlik havas ile bu tezin "an" olduunu ilan ediyor. yle diyor: "Marx tarafndan oluturulan ve snf savam amalan iin rgtlendirilen Uluslararas i Birlii,[16] Fransz ve Alman iilerini, birbirlerinin boazn kesmekten ve birbirlerini soymaktan alkoyamamtr" onun ileri srdne gre, bu, materyalizmin "ulusal kibir ve ulusal kin eytan ile" hesaplamam olduunu kantlar. Byle bir iddia, eletirmenin, ticaret ve sanayi burjuvazisinin gerek karlarnn bu kinin ana temelini oluturduunu ve bamsz bir etken olarak ulusal duygudan szetmenin, yalnzca sorunun zn gzden saklamak olduunu anlamay kesinlikle baaramadn ortaya koymaktadr. Bu arada,

filozofumuzun ne derin bir ulusal-topluluk fikrine sahip olduunu zaten grmtk. Bay [sayfa 31] Mihaylovski, Enternasyonalden, Burenin'in[17] alayl tavr ile szeder. "Marx, gerekten de parampara olmu, ama yeniden dirilecek olan Uluslararas i Birliinin bayd." Kukusuz, eer uluslararas dayanmann nec plus ultra's[12*] i politika tarihisinin Ruskoye Bogatstvo, n 2'de darkafal bayalkla ayrntl olarak anlatt, "adil" bir deiim sisteminde grlrse ve eer, adil olsun ya da olmasn, deiimin, burjuvazinin ynetimini ngrd ve ierdii, uluslararas atmalarn kesilmesinin, deiime dayanan ekonomik rgtlenme yklmadka olanakl olmad anlalmazsa, o zaman, Enternasyonalle alay etmekten baka bir ey yaplmaz. O zaman, bay Mihaylovski'nin ulusal kinle savamakta, her ayr lkedeki ezen snfa kar bir savam iin ezilen snfn rgtlenmesi ve birletirilmesinden, bu ulusal ii snf rgtlerinin, uluslararas sermaye ile savamak zere bir tek uluslararas ii snf ordusu halinde birletirilmesinden baka yol olmad basit gereini kavrayamad anlalabilir. Enternasyonalin, iileri birbirlerinin boazn kesmekten alkoyamad szne gelince, bay Mihaylovski'ye, rgtl proletaryann, savaa girien egemen snflar karsndaki gerek tutumunu gsteren Komn[18] gnlerini anmsatmak yetecektir. Bay Mihaylovski'nin btn bu polemiinde, zellikle iren olan, kulland yntemlerdir. Eer Enternasyonalin taktiklerinden honut deilse, eer Avrupa iilerinin, adna rgtlendikleri fikirleri paylamyorsa, en azndan bunlar dobra dobra aka eletirmeli, ve daha uygun taktiklerin ve daha doru grlerin neler olaca konusunda fikirlerini aklamaldr. Oysa bu durumda hibir kesin ve ak itiraz yaplmamtr ve grdmz tek ey, ssl szler irkefi iinde uraya buraya serpilmi anlamsz alaylardr. zellikle, Enternasyonalin fikirleri ve taktiklerinin savunulmasna, Rusya'da yasal olarak izin verilmediini gznnde tutarsak, buna pislik denmez de ne denir? Bay Mihaylovski'nin, Rus marksistlerine kar tartrken kulland yntemler de [sayfa 32] byledir: Dorudan ve kesin bir eletiriden geirmek zere, onlarn tezlerinden herhangi birini drste ve doru bir biimde formle etmek zahmetine girmeden, kulana alnan marksist tartma paralarna sarlmay ve onlar tahrif etmeyi yelemektedir. Siz kendiniz karar verin: "Marx, tarihsel zorunluluk ve toplumsal grngler yasasna uygunluk fikrini kendisinin kefettiini dnmeyecek kadar zeki ve bilgili idi. ..." (Marksist merdivenin) "alt basamaklar,[13*] bunu" ("tarihsel zorunluluk fikrinin Marx

tarafndan icat edilen ya da kefedilen yeni bir ey olmayp, oktandr saptanm bir gerek olduunu"), "bilmiyorlar ya da en azndan bu gerein saptanmas iin yzyllar boyu harcanan zihinsel aba ve enerji konusunda yalnzca belirsiz bir fikre sahip bulunuyorlar." Kukusuz, bu tr szler, marksizmi ilk kez iiten insanlar zerinde pekala etki yapabilir, ve bunlarla eletirmen, amacna, yani tahrif etmek, hakaret etmek ve "yenmek" (Ruskoye Bogatstvo yazarlarnn bay Mihaylovski'nin makaleleri hakknda kulland szck) amacna kolaylkla ulaabilir. Marx hakknda herhangi bir bilgisi olan bir kimse, bu tr yntemlerin kesin sahteliini ve yalancln hemen anlayacaktr. Marx'la ayn grte olunmayabilir, ama onun daha nceki sosyalistlere gre yeni bir ey oluturan grlerini en byk bir aklkla formle ettii yadsnamaz. Bu yeni bir ey undan oluuyordu: Daha nceki sosyalistler, grlerini tantlamak iin, mevcut rejim altnda ynlarn ezilmesini gstermek, her insann kendi rettiini alaca bir sistemin stnln gstermek, bu ideal sistemin, "insan doas" ile, aklc ve ahlaksal bir yaam kavram ile vb. [sayfa 33] uyum iinde olduunu gstermek yeter sanyorlard. Marx, byle bir sosyalizmle yetinmeyi olanaksz buldu. Mevcut sistemi tanmlamak, onu yarglamak ve mahkum etmekle kendini snrlamad, Avrupa'daki ve Avrupa dndaki farkl lkelerde farkllklar gsteren bu mevcut sistemi ortak bir temele ileyi ve gelime yasalarn nesnel bir tahlilden geirdii kapitalist toplumsal biimlenmeye indirerek, onun bilimsel bir aklamasn verdi (bu sistem altnda smrnn zorunluluunu gsterdi). Ayn biimde, byk topyac sosyalistlerin ve onlarn kt taklitileri znel toplumbilimcilerin iddia ettikleri gibi, yalnzca sosyalist sistemin insan doas ile uyum iinde olduunu ileri srmekle yetinmeyi olanaksz buldu. Kapitalist sistemin bu ayn nesnel tahlili ile, onun sosyalist sisteme dnmesinin zorunluluunu tantlad. (Bunu tam olarak nasl tantladn ve bay Mihaylovski'nin, buna nasl kar kt, tekrar deinmek zorunda kalacamz bir konudur.) Marksistler arasnda sk sk raslanan zorunlulua yaplan atflarn kayna budur. Bay Mihaylovski'nin soruya getirdii arptma aktr. Teorinin tm olgusal ieriini, tm zn atlam, ve sorunu, sanki tm teori, bir "zorunluluk" szcnden ibaretmi gibi ("karmak pratik ilerde insan yalnzca buna bavuramaz"), sanki teorinin tant tarihsel zorunluluun byle istemesi imi gibi sunmutur. Bir baka deyile, retinin ierii hakknda hibir ey sylemeden, onun yalnzca etiketine yapm, Marx'n retisi haline getirmeye ok alt bu "kalp paraya

gene yzn ekitmeye balamtr. Kukusuz onun soytarlklarn izlemeye almayacaz, nk bu tr eyleri yeterince tanm bulunuyoruz. Brakn Mihaylovski, (Novage Vremya'da[19] pek hakl olarak bay Mihaylovski'nin srtn svazlam olan) bay Burenin elensin ve honut kalsn diye hoplayp zplasn. Marx'a sayglarn sunduktan sonra, keyi dnp ona yle havlasn: "topyac ve idealistlerle olan tartmas, bu haliyle", yani iindeki iddialarn marksistler tarafndan yinelenmemi olan haliyle, "tek yanldr". Bu tr klara, havlamadan baka bir ad veremeyiz, [sayfa 34] nk, bay Mihaylovski, bu polemie, olgusal, kesin ve doruluunun aratrlmas olanakl olan bir tek itiraz yneltmiyor, yle ki, Rus sosyalist sorunlarna zm yolu bulunmasnda bu tartmay son derece nemli grdmzden, konuyu tartmaya ne kadar istekli olursak olalm, bu havlamay hi yantlamyoruz ve yalnzca omuzlarmz silkerek yle diyebiliyoruz: Bir filin arkasndan havlamas iin, fino kpein pek gl olmas gerek![20] Bay Mihaylovski'nin bundan sonra tarihsel zorunluluk hakknda syleyecei ey de ilgintir, nk ksmen de olsa, "nl toplumbilimcimiz"in ("kltrl toplum"umuzun liberal yeleri arasnda, bay Mihaylovski'nin, bay V. V. ile ayn lde sahip olduu unvan) sata srecei gerek ideolojik mallarn ortaya koymaktadr. Bay Mihaylovski "tarihsel zorunluluk fikri ile bireysel etkinliin nemi arasnda bir atmadan" szediyor: Toplumsal bakmdan etkin kiiler kendilerini etkin saymakla yanlyorlar, onlar, aslnda "etkinlie geirilmitir", "tarihsel zorunluluun her yerde varolan yasalaryla gizemli bir yeraltndan ynetilen kuklalardr" ite onun iddiasna gre, "ksr" ve "dank" olarak niteledii bu grten karlacak sonu budur. Belki de her okur, bay Mihaylovski'nin kuklalar filan konusundaki btn bu samalar nereden bulduunu bilmiyor. Sorun u ki, znel filozofun en sevdii oyuncak atlardan biri budur gerekircilik ile ahlak arasnda, tarihsel zorunluluk ile bireyin nemi arasnda atma dncesi. Bu konuda sayfalar doldurmu ve bu atmay ahlak ve bireyin rol lehine zmlemek iin bol miktarda, duygusalca, darkafal sama szler etmitir. Aslnda burada hibir atma yoktur; gerekirciliin o pek sevdii darkafal ahlaklnn ayan kaydracandan korkan (haksz da deil) bay Mihaylovski bunu uydurmutur. nsan davranlarnn zorunlu klndn ileri sren ve zgr irade konusundaki masallar reddeden gerekircilik fikri, hibir biimde insann akln ya da vicdann ya da eylemlerini deerlendirmesini ortadan kaldramaz. Tam tersine, ancak [sayfa 35] gerekirci gr, istediiniz her eyi zgr iradeye yklemek yerine,

tam ve doru bir deerlendirmeyi olanakl klar. Bunun gibi, tarihsel zorunluluk fikri de, tarihte bireyin roln biraz olsun sarsmaz: Btn tarih, kukusuz etkin kiiler olan bireylerin eylemlerinden olumutur. Bir bireyin toplumsal etkinliini deerlendirirken ortaya kan gerek soru udur: Onun eylemlerinin baarsn hangi koullar salar, bu eylemlerin bir kar eylemler deryasnda kaybolmu tek bana bir eylem olarak kalmamasnn gvencesi nedir? u da sosyal-demokratlarn ve teki Rus sosyalistlerinin, farkl bir biimde yantladklar bir sorudur: Sosyalist sistemi kurmaya ynelik eylemler, ciddi meyveler vermek iin ynlar nasl kendine ekmelidir? Aktr ki, bu sorunun yant, dorudan ve hemen, Rusya'daki toplumsal gler gruplamasnn, ve Rus gerekliinin zn oluturan snf savamnn anlalma biimine baldr; ve burada da bay Mihaylovski soruyu kesin bir biimde formle etmek ve onu yantlamak abas bile gstermeksizin, yalnzca onun evresinde dolamaktadr. Sorunun sosyal-demokrata yant, bildiimiz gibi, Rus ekonomik sisteminin bir burjuva toplum oluturduu grne dayanr, bu burjuva toplumdan yalnzca bir k yolu, zorunlu olarak burjuva toplumunun niteliinden doan bir yol vardr, bu da proletaryann burjuvaziye kar savamdr. Aktr ki, ciddi bir eletiri, ya bizim sistemimizin bir burjuva sistem olduu grne kar, ya da bu sistemin nitelii ve gelime yasalarnn kavramlsna kar yneltilmelidir; oysa bay Mihaylovski, ciddi sorularla uramay hayal bile etmiyor. Zorunluluun ok genel bir parantez olduu vb. hakknda yavan, ssl szlerle sorunlar geitirmeyi ye tutuyor. Ama bay Mihaylovski, iini frlatp attmz, sonra da kabuu ile oynamaya baladmz bir yumurta gibi ele alnan her fikir, ok genel bir parantez olacaktr! Gnn gerekten ciddi ve ok nemli sorusunu gizleyen bu dtaki kabuk, bay Mihaylovski'nin en sevdii alandr ve bay Mihaylovski, zel bir vnle, rnein "ekonomik materyalizmin kahramanlar ve kalabalklar sorusunu grmezlikten geldii, [sayfa 36] ya da buna yanl k tuttuu" konusu zerinde durmaktadr. Ltfen dikkat edin ada Rus gerekliini oluturan savam hangi snflarn verdii ve bunun temelinin ne olduu, herhalde bay Mihaylovski iin ok genel bir eydir ve ondan kanmaktadr. te yandan, kahramanla kalabalk arasnda hangi ilikilerin bulunduu sorusu bu ister bir ii, kyl, fabrika sahibi ya da toprakbeyi kalabal olsun onu son derece ilgilendiren bir sorudur. Bu sorular "ilgin" olabilir, ama materyalistleri, tm abalarn yalnzca emeki snfn kurtuluu ile dorudan ilgili olan sorunlarn zmne ayrdklar iin azarlamak, darkafal bilimin hayranlndan baka bir ey deildir. Bay

Mihaylovski, materyalizm "eletiri"sini (?) bitirirken, gerekleri yanl sunmak iin bir aba daha harcyor ve bir manevra daha yapyor. Engels'in Kapitalin resm iktisatlarca rtbas edildii[21] grnn doruluundan kuku duyduunu (Almanya'da saysz niversite bulunduu yolunda tuhaf bir gereke ile hakl gsterdii bir kuku) belirttikten sonra, yle diyor: "Marx bu zel okur evresini [iileri] gznnde tutmuyor ve bilim adamlarndan da bir eyler bekliyordu." Bu, kesinlikle doru deildir. Marx burjuva bilim adamlarndan ne kadar az bir tarafszlk ve bilimsel eletiri bekleyeceini ok iyi anlamt, ve Kapitalin ikinci basksna "Sonsz"de, bu konuda grlerini ok ak ifade etmiti. Orada yle diyor: "Alman ii snfnn geni evrelerinde Das Kapitalin bylesine hzla takdir kazanmas, emeimin dl olmutur. Ekonomik konulara burjuva gr asn yanstan ... bay Mayer, Fransz-Alman sava srasnda yaynlanan bir brorde, Almanlarn geleneksel bir tutkusu diye kabul edilen gl teorik dnme yeteneklerinin (der grosse theoretische Sinn), Almanya'da kltrl denilen snflar arasnda tamamyla kaybolduu, oysa tersine ii snf arasnda bu yetenein yeni bir canllk gsterdii dncesini, ok yerinde olarak ortaya atmt."[22] Manevra gene materyalizmle ilgilidir ve tmyle birinci rnee benzemektedir. "[Materyalizm] teorisi, hibir zaman bilimsel olarak kantlanmam ve dorulanmamtr." Tez [sayfa 37] byle. Kant: "Engels'in, Kautsky'nin ve baz teki kimselerin yaptlarndaki (Blos'un deerli yaptnda olduu gibi) tarihsel ierik tayan tek tek iyi sayfalar, pekala ekonomik materyalizm etiketini bir kenara brakabilirler, nk ("nkye dikkat ediniz) aslnda (sic\) bunlar, bu telde ekonomik nota ar bassa da, toplumsal yaamn tmn hesaba katmaktadrlar." Ve sonu "Bilimde, ekonomik materyalizm kendini hakl karmamtr." Allm bir hile! Teorinin temelsizliini tantlamak iin, bay Mihaylovski nce, ona toplumsal yaamn tmn hesaba katmama yolundaki sama eilimi atfederek, onu tahrif ediyor, oysa durum tam tersidir: Materyalistler (marksistler) toplumsal yaamn yalnzca ekonomik deil, tm ynlerini tahlil etmek gerektii konusunu ne sren ilk sosyalistlerdir.[14*] Sonra da "aslnda" materyalistlerin, ekonomi ile toplumsal yaamn tmn "etkin bir biimde akladklarn" ilan ediyor (yazar aka ykan bir gerek); ve son olarak, materyalizmin "kendini hakl karmad" sonucuna ulayor. Oysa bay Mihaylovski, sizin manevralarnz kendilerini grkemli bir biimde hakl karmlardr.

Bay Mihaylovski'nin materyalizmi "rtmek" iin ne srdklerinin hepsi budur. Yineliyorum, burada hibir eletiri yoktur, bu bo ve gsterii bir gevezelikten baka bir [sayfa 38] ey deildir. Bay Mihaylovski'nin, retim ilikilerinin tm tekilerin temelini oluturduu grne kar hangi itirazlar ynelttiini; Marx'n materyalist yntemi kullanarak gelitirdii toplumsal biimlenme ve bu biimlenmelerin doal-tarihsel gelimesi kavramnn doruluunu nasl rttn; rnein szn ettii yazarlarn eitli tarihsel sorunlara ilikin materyalist aklamalarnn yanlln nasl tantladn herhangi bir kimseye sorduumuzda yant, bay Mihaylovski'nin hibir itiraz ileri srmedii, hibir rtme getirmedii, hibir yanllk belirtmedii yolunda olmak zorundadr. Yalnzca sorunun zn szle kapatmaya alarak ve bu arada eitli deersiz oyunlar uydurarak bin dereden su getirmitir. Byle bir eletirmen, Ruskoye Bogatstvo, n 2'de marksizmi rtmeye devam ettiinde, ondan hemen hibir ciddi ey bekleyemeyiz. Tek fark, manevra alanndaki yaratclnn daha imdiden tkenmi olmas ve bakalarnnkini kullanmaya balamasdr. Bay Mihaylovski, toplumsal yaamn "karmakl" zerine nutuk atmakla ie balyor: Diyor ki, baksanza, galvanizm bile ekonomik materyalizmle bantldr, nk Galvani'nin deneyleri, Hegel zerinde de "bir etki yaratmtr". Ne olaanst bir nkte! nsan ayn kolaylkla bay Mihaylovski'nin in imparatoru ile bantsn kurabilir! Bundan samasapan konumaktan holanan insanlarn da bulunduu sonucundan baka bir sonu kar m?! Bay Mihaylovski devam ediyor: "Ekonomik materyalizm retisi de tarihsel srecin genel olarak elegeirilmesi g olan zn, bu retinin grne gre u iki temel dayanana karn, yakalayamamtr: retim ve deiim biimlerinin her eyi belirleyen neminin kefi ve diyalektik srecin itiraz kabul etmezlii." Demek ki, materyalistler, davalarn diyalektik srecin "itiraz kabul etmezliine" dayandryorlar! Bir baka deyile, toplumbilimsel teorilerini hegelci llere[25] dayandryorlar. Burada, marksizmi hegelci diyalektikle sulama biimindeki [sayfa 39] daima elde hazr yntemi gryoruz: Bu, Marx'n burjuva eletirmenleri tarafndan yeteri lde eskitildiini dnebileceimiz bir sulamadr. Bu baylar, retiye kar hibir temel sav

getirmediklerinden, Marx'n anlatm biimine sarlmlar ve onun zn bylece sarsacaklarn dnerek, teorinin kaynana saldrmlardr. Ve bay Mihaylovski de, byle yntemlere bavurmakta bir an duraksamamaktadr. Bahane olarak Engels'in Anti-Dhring'inden bir blm[26] kullanyor. Marx'n diyalektiine saldran Dhring'i yantlarken, Engels, Marx'n herhangi bir eyi hegelci ller araclyla "tantlamay" asla aklndan geirmediini, Marx'n yalnzca gerek sreci incelediini ve aratrdn, onun tand tek teori ltnn, bu teorinin gereklie uygunluu olduunu sylyor. Bazan zel bir toplumsal grngnn gelimesi, hegelci emaya, yani tez yadsma yadsmann yadsnmas emasna uyduysa, bunda alacak hibir ey yoktur, nk bu, doada hi de ender olan bir ey deildir. Ve Engels, doal tarihten (tohumun gelimesi) ve toplumsal alandan rnekler vererek devam ediyor rnein nce ilkel komnizm vard, sonra zel mlkiyet ve sonra da emein kapitalist toplumsallatrlmas, ya da nce ilkel materyalizm vard, sonra idealizm ve sonra da bilimsel materyalizm vb.. Herkes iin aktr ki, Engels'in iddiasnda esas arlk noktas materyalistlerin, gerek tarihsel sreci, doru ve tam bir biimde tanmlamalar gerektii ve diyalektik zerine srarn, lnn doruluunu sergilemek iin rnekler seilmesinin bilimsel sosyalizmin kt hegelciliin, onun anlatm tarznn bir kalntsndan baka bir ey olmaddr. Gerekten de, herhangi bir eyi ller ile "tantlama"nn sama olduu, hi kimsenin byle yapmay aklndan bile geirmedii kesin olarak aklannca, "diyalektik" sre rneklerinin ne nemi kalr? Bunun, yalnzca retinin kaynan gsterdii, bundan te bir ey gstermedii ak deil midir? Bay Mihaylovski, teoriyi kaynandan dolay sulamamak gerektiini sylediinde, kendisi de bunu grmtr. Ama Engels'in tartmalarnda teorinin kaynandan te bir ey bulabilmek [sayfa 40] iin, kukusuz, materyalistlerin en azndan bir tarihsel sorunu ilgili gereklerin gc ile deil de, ller araclyla zmlediklerine dair kant gsterilmelidir. Bay Mihaylovski bunu tantlamaya alm mdr? Hayr, kesinlikle. Tersine, kendisi kabul etmek zorunda kalmtr ki, "Marx, bo diyalektik emay olgusal ierikle ylesine doldurmutur ki, bu ema, hibir ey deimeden, bir kasenin kapa gibi bu ierikten karlabilir" (bay Mihaylovski'nin burada yapt gelecee ilikin istisnaya gelince, bunu daha sonra ele alacaz). Eer durum byleyse, bay Mihaylovski hibir ey deitirmeyen bu kapak hakknda neden bu kadar ok grlt koparyor? Neden, materyalistlerin, davalarn,

diyalektik srecin reddedilmezliine "dayandrdklarn" sylyor. Bu kapakla savarken, neden ak ak yalan syleyerek, bilimsel sosyalizmin "temel direklerinden, biriyle savatn ilan ediyor? Belirtmeye bile gerek yok ki, bay Mihaylovski'nin l rnekleri nasl tahlil ettiini incelemeyeceim, nk, yineliyorum, bunun ne bilimsel materyalizm ile, ne de Rus marksizmi ile bir ilgisi yoktur. Ama bir ilgin soru var: Bay Mihaylovski marksistlerin diyalektie kar tutumlarn byle tahrif etmek iin hangi temellere dayanmtr? ki temele: Birincisi, bay Mihaylovski, bir atasznde dendii gibi, ann aldn duymutur, ama sesin nereden geldiini syleyemez; ikincisi de, bay Mihaylovski, bir hile daha yapmtr (ya da daha dorusu bunu Dhring'den dn almtr). Ad 1)[15*] Bay Mihaylovski, marksist yazn okurken, srekli olarak, toplumbilimde, "diyalektik yntem"den, gene toplumsal sorunlarda (ki szkonusu olan yalnzca budur) "diyalektik dnce"den vb. szedildiini grmtr. Yreinin btn saflyla (salt saflk olsayd, gene iyiydi), bu yntemin, tm toplumbilimsel sorunlarn hegelci lnn yasalarna gre zmlenmesinden olutuunu sanmtr. Elindeki soruna biraz daha dikkat etmi olsayd, bu sannn samalna inanmaktan baka kar yol bulamazd. Marx ve [sayfa 41] Engels'in metafizik ynteme kar diyalektik yntem adn verdikleri ey, topluma, srekli bir gelime durumundaki canl bir organizma olarak (mekanik bir biimde birbirine balanm ve dolaysyla ayr toplumsal elerin her trden rasgele birlemelerine izin veren bir ey olarak deil) incelenmesi, o toplumsal biimlenmeyi oluturan retim ilikilerinin nesnel bir tahlilini ve bunlarn ileyi ve gelime yasalarnn bir aratrmasn gerektiren bir organizma olarak bakan toplumbilimdeki bilimsel yntemden baka bir ey deildir. Aada diyalektik yntemle metafizik yntem (ki bu kavrama, kukusuz, toplumbilimdeki znel yntem de dahildir) arasndaki ilikiyi bay Mihaylovski'nin kendi iddialarn rnek vererek. aklamaya alacaz. imdilik, yalnzca unu syleyeceiz: Diyalektik yntemin, ister Engels tarafndan (Dhring'e kar polemikte: topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm) ister Marx tarafndan (Kapital'in "[Almanca] kinci Baskya Sonsz"de ve Felsefenin Sefaleti'ndeki eitli yorumlar)[27] verilen tanm ve anlatmn okuyan herkes, hegelci llere hi deinilmediini ve bu yntemin, toplumsal evrime, toplumsal ekonomik biimlenmelerin gelimesinin doal tarihsel sreci gz ile bakmaktan ibaret olduunu grecektir. Bunu dorulamak zere Vestnik Yevropi,[28] 1872, n 5'te, ("Karl

Marx'n Ekonomi Politik Eletirisinin Gr As" balkl makalede),[29] Karl Marx'n Kapital'in "[Almanca] kinci Baskya Sonsz"nden aktarlan diyalektik yntem tanmn geni bir biimde sunacam. Marx, Kapitalde kulland yntemin pek az anlaldn sylyor. "Alman eletirmenler, elbette, 'hegelci sofistlik' diye feryat ediyorlar." Ve Marx, yntemini daha aklkla sergilemek iin, bu yntemin yukarda deinilen makaledeki tanmn aktaryor. Orada deniyor ki, Marx iin nemli olan tek ey, aratrd grngleri yneten yasalar bulmaktr ve onun iin zellikle nemli olan ey ise deime-yasas, bu grnglerin gelimesi, bir biimden tekine, bir toplumsal ilikiler dzeninden tekine geilerdir. Dolaysyla, Marx, yalnzca bir eyle ilgilenmektedir: Kesin bilimsel aratrmalaryla, belli bir toplumsal [sayfa 42] ilikiler dzeninin zorunluluunu gstermek ve temel k noktalar grevi yapan olgular olanakl olan en tam biimde saptamak. Bu ama iin, mevcut dzenin zorunluluunu tantlarken, ayn zamanda, insanlar ona inansn ya da inanmasn, onun bilincinde olsun ya da olmasn, bir nceki dzenin iinden kanlmaz olarak kmas gereken bir baka dzenin zorunluluunu da kantlamas yetecektir. Marx, toplumsal hareketi, yalnzca insan iradesinden, bilincinden ve niyetinden bamsz olmakla kalmayp, tersine insanlarn iradesini, bilincini ve niyetlerini belirleyen yasalarn ynettii bir doal tarih sreci olarak ele alr. (Yalnzca insan, bilinli "amalar" edindii ve belli lklerle ynlendirildii iin, toplumsal evrimi doal tarihin evriminden ayran znelci baylarn bilgisine sunulur). Eer bilinli e, uygarlk tarihinde bylesine ikincil bir rol oynuyorsa, o zaman aktr ki, konusu uygarlk olan bir eletirinin, kendisine temel olarak alaca en son ey, bilincin herhangi bir biimi ya da herhangi bir sonucudur. Bu demektir ki, fikir deil, ancak dsal, nesnel grngler onun k noktas olabilir. Eletiri, belli bir olgunun fikirle deil, baka bir olguyla karlatrlmasndan ve kar karya konmasndan oluur; nemli olan ey, her iki olgunun da elden geldiince tam olarak aratrlmas ve bunlarn birbirine gre, gerekten de farkl gelime anlarn oluturmalardr; ama hepsinden nemli olan, tm bilinen durumlarn, bunlarn sralarnn ve farkl gelime aamalar arasndaki ilikinin de ayn lde tam bir aratrmasnn yaplmasdr. Marx, ekonomik yaamn yasalarnn, gemi ve gelecek iin bir ve ayn olduu grn reddeder. Tersine, her tarihsel dnemin kendi yasalar vardr. Ekonomik yaam, biyolojinin teki dallarndaki evrim tarihine benzeyen bir grng oluturur. Daha nceki iktisatlar, ekonomik yasalar fizik ve kimya yasalarna benzettikleri zaman, bu yasalarn niteliini yanl anlam oluyorlard. Daha

ayrntl bir tahlil, toplumsal organizmalarn da kendi aralarnda, bitkiler ya da hayvanlar kadar temelden farkl olduklarn gsterir. Kapitalist ekonomik organizmay bu [sayfa 43] adan incelemeyi ama edinen Marx, bylece, ekonomik yaam zerine yaplan her doru incelemenin sahip olmas gereken amac kesinlikle bilimsel bir biimde formle etmitir. Byle bir aratrmann bilimsel deeri, belli bir toplumsal organizmann kaynan, varln gelimesini ve lmn ve bir baka daha yksek organizmann onun yerine geiini dzenleyen zel (tarihsel) yasalar ortaya karmasndadr. te Marx'n Kapital zerine bir yn dergi ve gazete yorumu arasnda kard diyalektik yntem tanmlamas byledir. Marx, bunu, Almancaya evirmitir, nk yntemin bu tanmlamas, kendisinin de dedii gibi, kesinlikle dorudur. u soru ortaya kyor: Burada, bay Mihaylovski'nin onca cesurca savat ller, e blmeler, diyalektik srecin itiraz kabul etmezlii ve bunlara benzer samalklar hakknda bir tek sz olsun var mdr? Bu tanmlamann ardndan Marx, aka kendi ynteminin, Hegel'in ynteminin "tam kart" olduunu sylyor. Hegel'e gre, fikrin gelimesi,[16*] lnn diyalektik yasalarna uygun olarak gerek dnyann gelimesini belirler. Ve kukusuz, insan, llerin neminden, diyalektik srecin itiraz kabul etmezliinden ancak byle bir durumda szedebilir. Marx yle diyor: "Benim iin ise, tersine, fikirsel (ideal), maddeselin yansmasndan baka bir ey deildir."[17*] Ve bylece tm sorun "eylerin mevcut durumunun ve bunun kanlmaz gelimesinin olumlu bir kabul"ne varr; llere, yalnzca darkafallarn ilgilenebilecei kapan ve kabuun rolnden baka bir rol kalmaz ("Hegel'e zg ifade biimlerine de kur yaptm oldu", Marx ayn "Sonsz"de byle diyor). O halde, bilimsel sosyalizmin "temel direkleri"nden birini, yani diyalektii eletirmeye girien ve her tr eyden, hatta kurbaalardan ve Napolon'dan szedip de, diyalektiin ne olduu, toplumun gelimesinin gerekten doal tarihin bir sreci olup olmad, [sayfa 44] zel toplumsal organizmalar olarak toplumsal ekonomik biimlenme materyalist kavramnn doru olup olmad, bu biimlenmelerin nesnel tahlil yntemlerinin doru olup olmad, toplumsal dncelerin gerekten de toplumsal gelimeyi belirlemeyip, kendilerinin bu gelime tarafndan belirlenip belirlenmedii vb. hakknda sz sylemeyen bir adam nasl deerlendireceiz diye sorabiliriz. nsan, bu durumu, yalnzca bir anlay eksikliine yorabilir mi?

Ad 2)[18*] Diyalektiin bu eletirisinden sonra, bay Mihaylovski bu eyleri hegelci ller "araclyla" tantlama yntemlerini Marx'a ykler ve elbette, bunlarla, baaryla savar. "Gelecee ilikin olarak" diyor "toplumun ikin yasalar salt diyalektie dayandrlmtr." (Yukarda deinilen istisna ite budur.) Kapitalizmin gelime yasalar gerei, mlkszletirenlerin mlkszletirilmesinin kanlmazl zerine Marx'n iddialar "salt diyalektik"tir. Marx'n topran ve sermayenin ortak mlkiyeti "idea"s, "kanlmazl ve kuku gtrmezlii bakmndan, tmyle hegelci -halkalk zincirin sonunda bulunur". Aslnda bu iddia, tmyle Dhring'den alnmtr, Dhring bunu Kritische Geschichte der National konomie und des Sozialismus (3. bask, 1879, s. 486-87)[19*] adl yaptnda anlatyor. Ama bay Mihaylovski, Dhring hakknda tek sz etmediine gre Marx' arptmann bu yoluna kendi bana ulam olmasn? Engels, Dhring'e mkemmel bir yant vermitir. Engels, ayrca Dhring'in eletirisini de aktardndan, bu yant ile yetineceiz.[30] Okur, bunun, bay Mihaylovski iin de tmyle geerli olduunu grecektir. Dhring yle diyor: " 'Bu tarihsel taslak' [ngiltere'de sermayenin ilkel denilen birikiminin olumas], gene de Marx'n kitabnda nisbeten en iyi olan eydir, ve eer derin-bilgin koltuk deneinden baka, bir de diyalektik koltuk deneine dayanmasayd, daha da iyi olurdu. Gerekten, [sayfa 45] daha iyi ve daha ak aralarn yokluunda, burada ebe kadn grevini yapmas ve gemiin barndan gelecei dourtmas gereken ey, Hegel'in yadsmann yadsnmasdr. Bireysel mlkiyetin, gsterilen biimde, 16. yzyldan sonra ortadan kalkmasnn tamamlanmas, birinci yadsmadr. Bu yadsma, yadsmann yadsnmas olarak ve 'bireysel mlkiyet'in, bu kez toprak ve i aralarnn ortaklaa sahipliine dayanan daha yksek bir biim altnda canlandrlmas olarak nitelendirilen bir ikinci yadsma ile izlenecektir. Eer bu yeni 'bireysel mlkiyet', bay Marx'ta, 'toplumsal mlkiyet' olarak da adlandrlyorsa, bunun nedeni, Hegel'in, iinde elikinin kaldrlmas, (aufgehoben, Hegel'e zg bir terim) yani szck oyununu izlemek gerekirse, korunmas olduu denli almas da gereken yksek birliinin ite burada ortaya kmasdr. ... yleyse mlkszletirenlerin mlkszletirilmesi, d ve maddesel ilikileri iinde tarihsel gerekliin, deyim yerindeyse, otomatik sonucudur. ... Yadsmann yadsnmas gibi hegelci martavallara inanarak, aklbanda bir adam iin topran ve sermayenin ortaklaa kullanlmas zorunluluuna kandrlmak g olacaktr. ... Marx'n fikirlerinin bulank belirsizlii, hegelci diyalektik

ile bilimsel temel olarak bol bol nasl kafa yorulabileceini, ya da daha dorusu bu iten aklszlk olarak zorunlulukla neyin kacan bilen kimseyi zaten artmayacaktr. Bu oyunlardan hibir ey anlamayan kimse iinse, Hegel'de, birinci yadsmann din kitabndaki ilk gnah kavram, ve ikinci yadsmann da kurtulmaya gtren daha yksek bir birlik olduunu aka belirtmek gerekir. Olgularn mant, ne de olsa din alanndan alnm bu gln andrma zerine temellendirilmemelidir. ... Bay Marx, ayn zamanda, hem bireysel, hem de toplumsal olan mlknn bulank evreninde dinginlik iinde yaar ve derin diyalektik bilmeceyi zme iini yandalarna brakr.' Bay Dhring ite byle konuur." Engels u sonuca varr: "Demek ki, Marx, toplumsal devrimin toprak ve emek tarafndan yaratlan retim aralarnn ortak mlkiyeti zerine dayanan bir toplum kuruluunun [sayfa 46] zorunluluunu, Hegel'in yadsmann yadsnmasna bavurmadan tantlayamaz ve sosyalist teorisini dinden alnm bu gln andrma zerine dayandrarak gelecekteki toplumda, kaldrlm elikinin stn hegelci birlii olarak, ayn zamanda, hem bireysel, hem de toplumsal bir mlkiyetin egemen olaca sonucuna varr.[20*] "Balamak iin yadsmann yadsnmasn bir yana brakalm ve 'ayn zamanda hem bireysel, hem de toplumsal mlkiyet'i ele alalm. Bay Dhring, bu mlkiyeti, 'bulank evren' olarak nitelendirir ve bu konu zerinde gerekten hakl olmas da belirtilmeye deer. Ne yazk ki, bu bulank evrende yaayan Marx deil, ama gene bay Dhring'in ta kendisidir. ... Marx', zerinde tek szck bile sylemedii yksek bir mlkiyet birliini ona malederek, Hegel'e gre kolayca dzeltebilir. "Marx yle der: "Yadsmann yadsnmasdr bu. Emekinin zel mlkiyetini deil ama kapitalist an kazanmlarna, elbirliine ve toprak dahil btn retim aralarnn ortaklaa sahipliine dayanan bireysel mlkiyetini yeniden kurar. Bireysel emekten doan zel ve blnm mlkiyeti, kapitalist mlkiyet durumuna dntrmek iin, gerekte daha imdiden kolektif bir retim biimine dayanan kapitalist mlkiyetin toplumsal mlkiyet durumuna dnmesinin gerektireceinden [sayfa 47] elbette daha ok zaman, daha ok aba ve daha ok glk gerekmitir.'

"Hepsi bu. Demek ki, mlkszletirenlerin mlkszletirilmesi araclyla ortaya kan durum, bireysel mlkiyetin, ama topran ve emek tarafndan retilmi retim aralarnn toplumsal mlkiyet temeli zerinde yeniden kurulmas olarak belirleniyor. Anlamasn bilen herkes iin" (ve Rusa anlayan herkes iin de, bay Mihaylovski, nk eviri kesinlikle dorudur) "bu, toplumsal mlkiyetin topra ve teki retim aralarn, ve bireysel mlkiyetin de rnleri, yani tketim nesnelerini kapsamna ald anlamna gelir. Ve sorunu alt yandaki ocuklarn bile anlayabilecei bir duruma getirmek iin, Marx, 56. sayfada" (Rusa bask, s. 30),[31]" 'ortak retim aralar ile alan ve tasarlanm bir plana gre ok saydaki bireysel glerini tek ve ayn bir toplumsal emek-gc olarak harcayan bir zgr insanlar birlii'," yani sosyalist biimde rgtlenmi bir birlik varsayar ve yle devam eder: "'Birlemi emekilerin toplam rn, toplumsal bir rndr. Bir blm yeniden retim arac olarak kullanlr ve toplumsal kalr ama teki blm tketilir ve bunun sonucu, tm emekiler arasnda leilmesi gerekir.' "Hatta bay Dhring'in hegelletirilmi beyni iin bile yeterince ak szler. "Ayn zamanda hem bireysel, hem de toplumsal mlkiyet, bu ikircil ve kark uydurmaca, Hegel diyalektiinden zorunlu olarak kan bu aklszlk, bu bulank evren, Marx'n, zm iini yandalarna brakt bu derin diyalektik bilmece, bir kez daha, bay Dhring'in zgr bir yarat ve kuruntusundan baka bir ey deildir." Engels devam ediyor: "Yadsmann yadsnmas, Marx'ta ne rol oynar? Marx, 791. ve izleyen sayfalarda [Rusa bask, s. 648 ve devam][32] sermayenin ilkel denilen birikiminin, daha nceki 50 sayfay [Rusa bask, 35] dolduran ekonomik ve tarihsel irdelemesinin sonularn toplar. Kapitalist adan nce, hi deilse ngiltere'de, temel olarak, iinin kendi [sayfa 48] retim aralar zerindeki zel mlkiyetine dayanan kk iletme vard. Sermayenin ilkel denilen birikimi, burada, bu dolaysz reticilerin mlkszletirilmesine, yani kiisel almaya dayanan zel mlkiyetin yklmasna dayand. Eer bu olanakl olduysa, bunun nedeni, szkonusu kk iletmenin ancak retim ve toplumun doal ve dar snrlan ile badar olmas ve bunun sonucu, belirli bir dzeyde, kendi yokoluunun maddi aralarn oluturmasdr. Bu yokolu, bireysel ve dank retim aralarnn

toplumsal olarak birarada toplanm aralar durumuna dnm, sermayenin tarih-ncesini oluturur. Emekiler proleterlere ve emekilerin i aralar da sermaye durumuna dntkten, kapitalist retim biimi ayaklarn yere bastktan sonra, emein bundan sonraki toplumsallamas ve topran ve teki retim aralarnn bundan sonraki" ('sermayeye) "dnm, yani zel mlk sahiplerinin bundan sonraki mlkszletirilmesi, yeni bir biim alr. '"imdi mlkszletirilecek olan kimse, artk, kendi hesabna alan emeki deil, birok emekiyi smren kapitalisttir. Bu mlkszletirme, kapitalist retimin kendi iinde tad yasalarn ilemesiyle, sermayenin merkezilemesi ile gerekleir. Bir kapitalist, daima biroklarnn ban yer, t srecinin gitgide boyutlar byyen kooperatif biimi, bilimin bilinli teknik uygulamas, topran yntemli bir biimde ilenmesi, i aralarnn ancak ortaklaa kullanlabilir i aralarna dntrlmesi, btn i aralarnn bileik toplumsal emein retim aralar olarak kullanlmasyla salanan tasarruf, btn insanlarn dnya pazarlar ana sokulmas ve bylece kapitalist rejimin uluslararas bir nitelik kazanmas, bu merkezileme ya da birok kapitalistin birka kapitalist tarafndan mlkszletirilmesi ile elele gider. Bu dnm srecinin btn avantajlarn smren ve tekellerine alan byk sermaye sahiplerinin saylarndaki srekli azalmayla birlikte sefalet, bask, klelik, soysuzlama, smr de alabildiine artar; ama gene bununla birlikte, saylar srekli artan kapitalist retim srecinin bizzat kendi [sayfa 49] mekanizmas ile eitilen, birletirilen ve rgtlenen ii snfnn bakaldrmalar da geniler, yaygnlar. Sermaye tekeli, kendisiyle birlikte ve kendi egemenlii altnda fkrp boyatan retim biiminin ayakba olur. retim aralarnn merkezilemesi ve emein toplumsallamas, en sonunda, bunlarn kapitalist kabuklaryla badaamadklar bir noktaya ular. Bylece kabuk paralanr. Kapitalist zel mlkiyetin an almtr. Mlkszletirenler mlkszletirilirler.' "Ve, imdi okuyucuya soruyorum: Diyalektik karkln zorlamalar ve entelektel bezekleri nerede, sonunda her eyin bir ey olduu sonucunu veren fikirler karm ve karikatr nerede, inan sahipleri iin diyalektik mucizeler nerede, Marx'n, Dhring'e gre, onlar olmakszn aklamasn yapma baarsn gsteremeyecei hegelci Logos retisinin diyalektik gizleme meraklar ve zorlamalar nerede? Marx, yalnzca tarih araclyla tantlar, ve burada ksaca u olgular zetler: Vaktiyle kk iletme kendi evrimi ile kendi yokoluunun, yani kk mlk sahiplerinin mlkszletirilmesinin koullarn nasl zorunlu olarak yarattysa, bugn

de kapitalist retim biimi, kendisini ykma uratacak maddesel koullan tpk yle yaratmtr. Sre, tarihsel bir sretir, ve eer ayn zamanda diyalektik ise, bu, bay Dhring iin ne denli canskc olursa olsun, Marx'n suu deildir. "Marx, ancak ekonomik ve tarihsel tantlamasn bitirdikten sonradr ki, yle devam eder: '"Kapitalist retim biiminin rn olan kapitalist mlk edinme biimi, kapitalist zel mlkiyeti yaratr. Bu, mlk sahibinin emeine dayanan kiisel zel mlkiyetin ilk yadsrimasdr. Ama, kapitalist retim, bir doa yasasnn kanlmaz zorunluluu ile kendi yadsnmasn dourur. Bu, yadsmann yadsnmasdr.' ( yukarda aktarld gibi). "Demek ki, sreci, yadsmann yadsnmas biiminde nitelendirirken, Marx, srecin tarihsel zorunluluunu bu niteleme ile tantlamay dnmez. Jersine; gerekte, srecin ksmen nasl gerekletiini, ksmen de mutlak olarak nasl gerekleeceini tarih aracyla tantladktan sonradr ki, [sayfa 50] Marx, bu sreci, ayrca, belirli bir diyalektik yasaya gre gerekleen bir sre olarak nitelendirir. Hepsi bu. yleyse, bay Dhring, yadsmann yadsnmasnn gemiin barndan gelecei dourtarak burada ebe kadn grevi greceini, ya da Marx'n bizi toprak ve sermaye ortaklnn (bay Dhring'in ete kemie brnm bir elikisi) bir zorunluluk olduuna inandrmak iin, bizden yadsmann yadsnmasna sayg gstermemizi istediini ileri srd zaman, bir kez daha bay Dhring'in temelsiz bir varsaym ile kar karya gelmi bulunuyoruz demektir." (s. 125.)[21*] Okur grecektir ki, Engels'in Dhring'i kantlarla parlak bir biimde reddedii, Marx'ta gelecein tamamen hegelci zincirin ucunda durduunu ve bunun kanlmazl kansnn ancak inanca dayandrlabileceini iddia eden bay Mihaylovski iin de btnyle geerlidir.[22*] Dhring ile bay Mihaylovski arasndaki btn farkllk, u iki kk noktaya indirgenir: Birincisi, Dhring, Marx'tan her zaman fkeden kprerek szettii halde, gene de, Tarih'inin bir sonraki blmnde, Marx'n "Sonsz"de[33] hegelcilik sulamasn kesinlikle reddettiini belirtmeyi gerekli grmtr. Oysa bay Mihaylovski, Marx'n diyalektik yntemin ne olduu konusundaki (yukarda aktarlan) kesin ve ak szlerinden hi szetmemektedir.

kincisi, bay Mihaylovski'nin bir baka zellii de, btn dikkatini zaman kiplerine vermesidir. Gelecekten szederken, Marx, neden imdiki zaman kullanyor? Filozofumuz bir zafer havasyla bunu soruyor. Pek deerli eletirmen bunun yantn herhangi bir gramer kitabnda bulabilirsiniz: gelecee kanlmaz ve kesin gz ile bakld zaman, [sayfa 51] gelecek zaman yerine imdiki zaman kullanldn greceksiniz. Ama neden byle, gelecek neden kesindir? Bay Mihaylovski, bir tahrifi bile hakl kartacak kadar derin bir kkrtma yaratmak isteyerek kaygyla byle soruyor. Ama bu konuda da Marx kesinlikle ak bir yant vermitir. Siz bu yant yetersiz ya da yanl bulabilirsiniz, ama bu durumda, bunun ne kadar yanl olduunu ve neden bu kadar yanl olduunu gstermeniz, ve hegelcilik hakknda samalamamanz gerekir. Bir zamanlar Mihaylovski bu yantn ne olduunu kendisi bilmekle kalmyor, bu konuda bakalarna ders de veriyordu. 1877'de yle yazmt: Bay Jukovski, Marx'n gelecek anlayna san gz ile bakmakta hakl nedenlere sahiptir, ama "Marx'n ok byk nem verdii" emein toplumsallamas sorununu grmezden gelmeye de "ahlaksal olarak hi hakk yoktur". Ya, elbette! 1877'de Jukovski'nin sorundan kanmaya ahlaksal olarak hakk yoktu, ama bay Mihaylovski 1894'te bu ahlaksal hakka sahiptir. Belki de quod licet Jovi, non licet bovi?! [23*] Burada, bir zamanlar Otoestveniye Zapiski'de[34] ifade edilmi olan bu toplumsallamaya ilikin garip bir dnceyi anmsatmadan geemiyorum. Bu dergi, 1883, n 7'de, bay Mihaylovski gibi Marx'n gelecek "anlay"n san sayan bay Postoroni[35] diye birinin "Editre Bir Mektup"unu yaynlad. Bu bay yle iddia ediyordu: "Kapitalizmde emein toplumsal biimi, esas olarak birka yz ya da bin iinin bir at altnda tmesi, eki sallamas, evirmesi, stne koymas, altna koymas, ekmesi ve daha pek ok ilemi yapmasyla ayn eydir. Bu rejimin genel niteliine gelince, u sz bunu ok gzel aklar: 'Her insan kendisi iin, tanr herkes iin'. Peki, toplumsal emek biimi iin iine nereden giriyor?" Hemen grebilirsiniz ki, adam bu ii kavram! "Toplumsal emek biimi" "bir at altnda almayla" "ayn eydir"!! Ve byle sama fikirler, imdiye kadarki en iyi Rus dergilerinden birinde ifade edildii halde, hl, Kapital'in teorik [sayfa 52] ksmnn bilim tarafndan genel olarak kabul edildiine bizi inandrmak istiyorlar. Evet, Kapitale kar birazck ciddi bir itiraz yneltemediinden, "genellikle kabul edilen bilim", ona

yaltaklanmaya balam, ayn zamanda da, en ilkel bilgisizlii ortaya koymay ve okullarda okutulan ekonominin eski bayalklarn yinelemeyi srdrmtr. Bay Mihaylovski'ye, alkanlkla tmyle atlayp getii sorunun zn gstermek iin, bu sorun zerinde biraz durmalyz. Kapitalist retimin emei toplumsallatrmas, hi de insanlarn bir at altnda almasndan olumaz (bu, srecin yalnzca kk bir parasdr), sermayenin younlamasna toplumsal emein uzmanlamasnn elik etmesinden, her sanayi dalnda kapitalistlerin saysndaki bir azalmann ve ayr sanayi dallarnn saysnda bir oalmann elik etmesinden bir toplumsal retim sreci halinde kaynam, birok ayr retim srelerinden oluur. rnein, elzanaat dokumacl gnlerinde, kk reticilerin kendileri iplii eilirler ve kuma yaparlard, birka tane sanayi dal vard (eirme ve dokuma iice gemiti). Ama retim, kapitalizm tarafndan toplumsallatrld zaman, ayr sanayi dallarnn says artar: Pamuk eirme ayr olarak yaplr, dokuma da yle: retimdeki bu blnme ve younlama yeni dallarn domasna yolaar makine yapm, kmr madencilii vb.. imdi daha uzmanlam hale gelen her sanayi dalnda, kapitalistlerin says durmadan azalr. Bu demektir ki, reticiler arasndaki toplumsal ba gitgide daha ok glenir, reticiler bir tek btn halinde skca birleirler. Eskiden tek tek kk reticilerin her biri birka ilemi birarada yaparlard, bu yzden de birbirlerinden nispeten bamsz idiler, rnein, elzanaats keteni kendi ektii, kendi eirdii ve dokuduu zaman hemen hemen teki elzanaatlarndan bamszd. Kk dank meta reticilerinin bu rejimi, (ve yalnzca bu rejim) u sz hakl klyordu: "Her insan kendisi iin, tanr herkes iin", yani bir pazar dalgalanmalar anarisi. Kapitalizm sayesinde eriilen emein toplumsallamas altnda durum tamamen farkldr. Kuma reten imalat, [sayfa 53] pamuk iplii imalatsna, bu sonuncusu pamuu yetitiren kapitalist tarmcya, makine imalatsna, kmr madeni sahibine vb., vb. baldr. Sonu, hibir kapitalistin tekiler olmakszn yapamamasdr. "Her insan kendisi iin" sznn byle bir rejime pek uygulanamayaca aktr. Burada herbiri herkes iin, herkes herbiri iin alr (ve ister gksel bir fantezi olarak, ister yersel bir "altn buza" olarak burada tanrya hi yer kalmamtr). Rejimin nitelii tmyle deiir. Kk ayr ayr iletmeler rejimi srasnda, bu iletmelerden herhangi birinde i durduu zaman, bu toplumun yalnzca birka yesini etkilerdi, hibir genel karklk yaratmazd, bu yzden de genel dikkati zerine ekmez ve kamunun mdahalesine yolamazd. Ama byk bir iletmede ok uzmanlam bir

sanayi dalyla uraan, ve bu yzden hemen hemen toplumun tm iin alan ve kendisi de toplumun tmne bal olan bir iletmede (basit olsun diye, toplumsallamann en son noktaya ulat bir durumu ele alyorum) i durduu zaman, toplumun btn teki iletmelerinde de iin durmas zorunludur, nk bunlar, gereksindikleri rnleri ancak bu iletmeden salayabilirler, kendi metalannn hepsini, ancak eer bu iletmenin metalar mevcutsa elden karabilirler. Tm retim sreleri bylece bir tek toplumsal retim sreci halinde kaynarlar; ama gene de her dal ayr bir kapitalist tarafndan yrtlr, ona baldr ve toplumsal rnler onun zel mlkdr. retim biimi ile maledinme biimi arasnda uzlamaz bir elikinin balad ak deil midir? Sonuncunun kendini birinciye uydurmas gerektii ve toplumsal, yani sosyalist hale gelmesi gerektii ortada deil midir? Ama Otoestveniye Zapiski'nin akgz darkafals, her eyi, bir at altnda almaya indirgiyor. Herhangi bir ey bundan daha fazla hedeften uzak olabilir mi? (Srecin toplumsal ynne, iilerin birlemi, kaynam ve rgtlenmi hale gelmeleri olgusuna, tremi ve ikincil bir olgu olduu iin dokunmakszn, yalnzca maddi sreci, yalnzca retim ilikilerindeki deimeyi tanmladm.) [sayfa 54] Byle basit eylerin btn Rusya "demokratlar"na aklanmasnn gerekli oluunun nedeni, bunlarn kkburjuva fikirler batana, bir kk-burjuva dzeninden baka bir dzeni kesinlikle dnmeyecek kadar kt bir biimde saplanm olmalardr. Ama, gene bay Mihaylovski'ye dnelim. Marx'n sosyalist sistemin bizzat kapitalist gelimenin yasalarndan dolay kanlmaz olduu sonucuna ularken dayand olgulara ve tartmalara kar hangi itirazlar yneltmitir? Gerekte, toplumsal ekonominin meta rgtlenmesinde, toplumsal emek srecinde byyen bir uzmanlama olmadn, sermaye ve iletmelerde younlama olmadn, tm emek srecinde toplumsallama olmadn m gstermitir? Hayr, bu olgular rtmek iin bir tek tez ne srmemitir. Emein toplumsallamasyla uzlamayan anarinin, kapitalist toplumun yaradltan gelen bir zellii olduu nermesini sarsm mdr? Bu konuda da hibir ey sylememitir. Tm kapitalistlerin emek srelerinin bir tek toplumsal emek sreci halinde birlemesinin, zel mlkiyetle badaabileceini, ya da elikinin bir zmnn olanakl olduunu ve Marx'n gsterdiinden baka bir zmn dnlebileceini mi kantlamtr? Hayr. Bu konuda bir tek sz sylememitir.

O halde eletirisi neye dayanyor? Dalaverelere, tahriflere ve kuru grltden te bir ey olmayan bir az kalabalna. Gerekten de, nce, tarihin ardarda gelen l admlar hakknda bir yn samasapan szettikten sonra, ciddi bir havayla, Marx'a "sonra ne geliyor?" yani tarih onun tanmlad srecin son aamasnn tesinde nasl ilerleyecektir diye soran eletirmenin kulland yntemleri baka nasl nitelendirebiliriz? Marx'n yaznsal ve devrimci etkinliklerinin ta bandan beri, toplumbilimsel teoriden, gerek sreci bunun tesinde bir eyi deil doru olarak anlatmasn istediine ltfen dikkat edin (rnein komnistlerin teori lleri zerine bkz: Komnist Manifesto)[36] Marx, Kapital'de bu istee sk skya bal kalmtr: Kapitalist toplum [sayfa 55] biiminin bilimsel bir tahlilini vermeyi grev edinmi ve aslnda gzlerimizin nnde cereyan eden bu rgtlenmenin gelimesinin, yle bir eilime sahip olduunu, kanlmaz olarak yokolmak ve daha yksek bir baka rgtlenmeye dnmek zorunda olduunu gsterdikten sonra orada durmutur. Ama bay Mihaylovski, Marx'n retisinin tm znden kanarak, aptalca sorusunu soruyor: "Sonra ne geliyor?" Ve pek esasl bir biimde ekliyor: "Aka itiraf etmeliyim ki, Engels'in yantnn ne olabileceini pek bilmiyorum." Ama kendi amzdan aka itiraf etmeliyiz ki bay Mihaylovski, biz, byle bir ,"eletiri"nin ruhunun ve yntemlerinin ne olduunu iyi biliyoruz! Ya da u iddiay ele aln: "Ortaalarda, Marx'n mal sahibinin kendi emeine dayanan bireysel mlkiyeti, ekonomik ilikiler alannda bile ne tek, ne de egemen etmendi. Bunun yannda ok ey vard, ama Marx'n yorumunda diyalektik yntem (bay Mihaylovski'nin tahrif ettii yorumda olmasn?) bu konuya dnmeyi nermiyor. Btn bu emalarn, tarihsel gerekliin, ya da hatta onun boyutlarnn bir grnmn sunmad aktr; bu emalar yalnzca insan zihninin, her nesneyi, gemi, imdiki ve gelecekteki durumlar ile dnme eilimini doruluyorlar." Bay Mihaylovski, sizin eyleri tahrif edi biiminiz bile insan bktracak kadar monoton! Bay Mihaylovski, gerek kapitalist gelime srecini formle etmekten baka, bir iddias olmayan Marx'n emasna, [24*] nce her eyi llerle kantlama niyetini yaktryor, sonra Marx'n emasnn bay Mihaylovski'nin onu zorla sokmaya alt plana uymadn ilan ediyor (nc aama, birinci aamann yalnzca bir yann yeniden kurar, tm teki yanlar darda brakr), sonra da en amatal bir biimde, "emann tarihsel gerekliin bir grnmn sunmad aktr" sonucuna ulayor! [sayfa 56]

Engels'in Dhring iin dedii gibi, istisna olarak bile doru aktarma yapamayan bir adamla, herhangi bir ciddi polemie girilebilir mi? emann herhangi bir adan yanlln gstermek zere bir aba bile harcamadan, herkese onun gereklie uymadnn ortada olduu gvencesi verildii zaman, herhangi bir tartma yaplabilir mi? Bay Mihaylovski, marksist grlerin gerek ieriini eletirecei yerde, hnerini, gemiin, bugnn ve gelecein kategorileri konusunda gstermektedir. Engels, rnein bay Dhring'in "ncesiz ve sonrasz gerekler"ine kar tartrken, "bugn bize tlenen ... ahlak" katl bir ahlaktr: Hristiyan-feodal, burjuva ve proleter, yle ki, gemi, bugn ve gelecek kendi ahlak teorilerine sahiptirler der.[37] Bu konuda bay Mihaylovski u kurgulara dalyor: "Kanmca, tarihin, dnemler halinde tm l blnmelerinin temelinde yatan ey, gemiin, bugnn ve gelecein kategorileridir." Ne derinlik! Herhangi bir toplumsal grngnn, gelime sreci iinde incelendiinde, onda her zaman gemiin kalntlarnn, bugnn temellerinin ve gelecein tohumlarnn kefedileceini kim bilmez? Ama Engels, rnein, ahlak tarihinin (bildiimiz gibi yalnzca "bugnn" ahlakndan szediyordu), belirtilen etkenle snrlandn, rnein feodal ahlaktan nce kleci ahlakn, kleci ahlaktan nce de ilkel komnist ahlakn gelmediini ne srmeyi aklndan geirmi midir? Engels'in ahlaksal fikirlerdeki modern eilimleri materyalist bir biimde aklayarak anlatma abasn ciddi olarak eletirecek yerde, bay Mihaylovski, bize, en bo ssl tmceleri sunuyor! Bay Mihaylovski'nin kulland bu eletiri yntemlerine, materyalist tarih anlaynn, nerede, hangi yaptla yorumlandn bilmedii szyle balayan eletiriye gelince, belki de, yazarn bir zamanlar bu yaptlardan birini bildiini ve onu daha doru deerlendirebildiini anmsamak yerinde olur. 1887'de bay Mihaylovski, Kapital hakknda aadaki gr ileri srmt: "Kapital'den hegelci diyalektiin ar, kaba ve gereksiz kapan kaldrrsak" (Ne tuhaf! Nasl oluyor [sayfa 57] da, 1877'de bu "hegelci diyalektik", "gereksiz" idi, ve 1894'te, materyalizm, "diyalektik srecin itiraz kabul etmezliine" dayanr gibi grnyor?), "o zaman, bu almada, teki stnlklerinin yansra, biimlerin, kendi varlklarnn maddi koullaryla ilikisi genel sorununun yant iin eksiksiz, inceden inceye hazrlanm bir malzeme, ve belirli bir alan iin bu sorunun kusursuz bir formlasyonunu da grrz." "Biimlerin kendi varlklarnn maddi koullaryla ilikisi" bu, toplumsal yaamn eitli ynleri

arasndaki karlkl iliki sorununun, maddi ilikiler temeli zerindeki ideolojik toplumsal ilikiler styaps sorununun ta kendisidir; nl zm, materyalizm retisini oluturan bir sorundur. Devam edelim: "Aslnda, 'Kapitalin tm (italikler benimdir) bir toplum biiminin ilk kez doduktan sonra nasl bymeye devam ettiini, keifleri, bulular ve retim yntemlerindeki gelimeleri, yeni pazarlar ve bilimin kendisini kendine tbi klarak ve zmleyerek tipik zelliklerini nasl glendirdiini ve bunlar kendisi iin almaya zorladn ve ensonu, mevcut biimin, maddi koullardaki daha ileri deiikliklere elverisiz olduunu aratrmaya hasredilmitir." artc bir ey! 1877'de "Kapitalin tm" belli bir toplum biiminin materyalist bir aratrmasna hasredilmiti (materyalizm, toplum biimlerinin maddi koullarla aklanmas deil de nedir?), oysa 1894'te, yle grnyor ki, bu materyalizmin bir sergilenmesinin nerede, hangi yaptta aranmas gerektii bile bilinmiyor! 1877'de, Kapital, "belli bir biimin (kapitalist biim, deil mi?) maddi koullardaki daha ileri deiikliklere nasl dayanamadnn (dikkat edin buna!) bir aratrmasn" ieriyordu oysa, 1894'te, hi byle bir aratrma bulunmad ve kapitalist biimin retken glerdeki daha ileri herhangi bir deiiklie dayanamayaca inancnn bulunmad ki bu, "tmyle hegelci lnn sonunda" yeralmaktadr ortaya kmaktadr! 1877'de bay Mihaylovski, "belli bir toplum biiminin kendi varlnn maddi koullaryla ilikilerinin [sayfa 58] tahlili, ebediyen (italikler benimdir), yazarn mantk gcnn ve geni bilgisinin bir ant olarak kalacaktr" diyordu oysa 1894'te, materyalizm retisinin hibir zaman ve hibir yerde bilimsel olarak dorulanmadn ve tantlanmadn ilan ediyor. artc bir ey! Gerekte bu ne demektir? Ne olmutur? ki ey olmutur. Birincisi, yetmilerin Rus kyl sosyalizmi ki bu, burjuva nitelii yznden zgrle kar "fkeyle solumakta", Rus yaamndaki uzlamaz kartln stn evkle kapatan "alnak liberallere" kar savamakta ve bir kyl devrimi dlemekteydi tamamen rm ve kyl iftiliinin ilerici eilimlerinde "umut verici bir izlenim" sezen, bunlarn, kylln toptan mlkszletirilmesiyle elele gittiini (ve onunla belirlendiini) unutan kaba, darkafal liberalizmi dourmutur. kincisi de, bay Mihaylovski, 1877'de, "kzl" (yani devrimci sosyalist) Marx' liberal eletirmenlere kar savunmak grevine ylesine dalmt ki, Marx'n yntemi

ile kendisininkinin badamazln grememiti. Ve sonra, diyalektik materyalizmle znel toplumbilim arasndaki bu uzlamaz eliki, Engels'in makaleleri ve kitaplar tarafndan ve Rus sosyal-demokratlar tarafndan ona akland (Plehanov'un yazlarnda sk sk bay Mihaylovski hakknda ok yerinde yorumlarla karlalr) bay Mihaylovski ise tm sorunu ciddi olarak oturup yeniden incelemek "yerine, yalnzca gemi azya ald. (1872 ve 1877'de yapt gibi),[38] Marx' sevinle karlayaca yerde, imdi belirsiz bir vg perdesi altnda ona havlyor; "ekonomik bakmdan en zayf olann korunmasndan", krlarda byk dkkanlar ve iyiletirmelerden, elzanaatlar iin sergi ve artellerden ve buna benzer iyi niyetli darkafal fikirlerden honut kalmay reddettikleri iin, "kzl" insanlar olarak kalmak, toplumsal devrimin savunucular olarak kalmak ve toplumun gerekten devrimci elerini eitmek, ynlendirmek ve rgtlemek istedikleri iin, Rus marksistlerine mthi kzyor ve yaygara koparyor. Uzak gemie yaptmz bu ksa gezintiden sonra, [sayfa 59] sanrz bay Mihaylovski'nin Marx'n teorisine ilikin "eletirisi"nin incelenmesi bitirilebilir. O halde, eletirmenin "iddialarn" toparlamaya ve yeniden zetlemeye alalm. Ykmaya kalkt reti, birinci olarak, tarihin materyalist anlayna, ikinci olarak da, diyalektik ynteme dayanr. Birincisine ilikin olarak, eletirmen, materyalizmin hangi yaptta anlatldn bilmediini ilan etmekle ie balyor. Byle bir sergilemeyi hibir yerde bulamadndan, materyalizmin ne olduu konusunda kendisi bir aklama uydurmaya kalkyor. Materyalizmin ar istemleri hakknda bir fikir vermek iin, materyalistlerin, insanln tm gemiini, bugnn ve geleceini akladklarn iddia ettikleri masaln uyduruyor ve daha sonra, marksistlerin belgelenmi szlerine yaplan atflarla, onlarn yalnzca bir toplumsal biimlenmeye aklanm gz ile baktklar gsterildii zaman da, eletirmen, materyalistlerin materyalizmin kapsamn daralttklarna, bylece de, onun iddiasna gre, kendi kendilerini yenilgiye urattklarna karar veriyor. Materyalizmin ortaya karlmasnda kullanlan yntemler hakknda bir fikir vermek iin, Marx ve Engels'in yalnzca genel olarak ekonomik tarih hakkndaki bilgilerinin yetersiz olduunu itiraf etmelerine (1845-1846'da) karn ve bilgilerinin yetersizliini tantlayan makaleyi hibir zaman yaynlamam olmalarna karn, materyalistlerin kendilerinin,

bilimsel sosyalizmi gelitirmek iin bilgilerinin yetersiz olduunu itiraf ettikleri masaln uyduruyor. Bu girilerden sonra, eletirinin kendisi sunuluyor: Kapital yerlebir ediliyor, nk, eletirmen btn dnemlerin ele alnmasn istedii halde, Kapital, yalnzca bir dnemi ele almaktadr, ve nk ekonomik materyalizmi dorulamamakta, yalnzca dokunup gemektedir anlalan bunlar, materyalizmin bilimsel olarak hibir zaman tantlanmadnn kabuln zorunlu klacak kadar nemli ve ciddi iddialardr. Sonra da, bu reti ile hibir bants olmayan bir adamn tamamen farkl bir lkede tarih ncesi zamanlar inceledikten sonra, materyalist [sayfa 60] sonulara varmas, materyalizme kar bir olgu olarak belirtiliyor. Ayrca, remeyi materyalizmin iine sokmann kesinlikle yanl olduunu, bunun bir szck oyunundan baka bir ey olmadn gstermek iin, eletirmen, ekonomik ilikilerin cinsel ilikilere ve aile ilikilerine dayanan bir styap olduunu tantlamaya giriiyor. Pek nemli eletirmenimizin, materyalistleri aydnlatmak iin bu konudaki szleri, bize, mirasn reme olmakszn olanakl olamayaca, karmak bir psikolojinin bu remenin rnlerine "bal olduu" ve ocuklarn babalarnn anlaynda bytldkleri yolunda derin gerei kazandryor. Bu arada reniyoruz ki, ulusal balar sosyal (gentile) balarn bir devam ve genelleme-sidir. Eletirmen, materyalizme ilikin teorik aratrmalarna devam ederek, marksist tartmalarn ounun ieriinin, ynlarn ezilmesi ve smrlmesinin, burjuva rejim altnda "zorunlu" olduu ve bu rejimin "zorunlu olarak" sosyalist bir rejime dnmesi gerektii iddiasndan ibaret olduunu belirtiyor. Sonra da, zorunluluun ok genel bir parantez olduunu (eer insanlarn tam olarak neyi zorunlu saydklarn atlarsak), ve bu yzden marksistlerin gizemci ve metafiziki olduunu aceleyle ilan ediyor. Eletirmen, ayrca, Marx'n idealistlere kar polemiinin "tek yanl" olduunu da ilan ediyor, ama bu idealistlerin grlerinin znel yntemle ilikisi ve Marx'n diyalektik ynteminin bu grlerle ilikisi hakknda tek sz etmiyor. Marksizmin ikinci dayanana diyalektik ynteme gelince, onu ykmak iin cesur eletirmenin bir darbesi yetmitir. Ve bu darbe, pek gzel indirilmitir: Eletirmen, diyalektik yntemin, hi de llerden deil, toplumbilimdeki idealist ve znelci yntemlerin reddedilmesinden olutuu gereini grmezlikten gelerek, herhangi bir eyin llerle tantlanabilecei fikrini rtmek iin, grlmemi bir gayretle alm abalamtr. Bir baka darbe de zellikle Marx'a yneltilmitir: Eletirmen, yiit bay Dhring'in yardmyla, Marx'a

kapitalizmin kndeki zorunluluu ller araclyla tantlamaya alm olmak samaln [sayfa 61] malediyor sonra da, bu samala kar baaryla savayor. te "nl toplumbilimcimiz"in parlak "zaferler"inin destan byledir! Bu zaferleri seyretmek ne kadar da "aydnlatc" (Burenin) olmutur! Bu noktada, Marx'n retisinin eletirisiyle dorudan ilgili olmayan, ama eletirmenin ideallerinin ve gereklik kavramnn anlalmas asndan son derece tipik olan bir duruma deinmeden geemeyiz. Bu, onun batdaki ii snf hareketine kar tutumudur. Yukarda bay Mihaylovski'nin, materyalizmin "bilim"de kendini hakl karmadna (Alman "halkn dostlar"nn bilimi olmasn bu?) ilikin szlerini aktardk: Bay Mihaylovski'nin iddiasna gre, bu materyalizm "ii snf arasnda ok hzl bir biimde" gerekten de yaylmaktadr. Bay Mihaylovski bu olguyu nasl aklyor? "Deyim yerindeyse, ekonomik materyalizmin", diyor, "geni lde kazand baar ve onun eletirel olarak gereklenmemi bir biimde yaylmas, bilim sayesinde deil, esas olarak gelecee ilikin umutlarla 'kurulan' gnlk pratik sayesinde olmutur." Gelecee ilikin umutlarla "kurulan" pratik hakkndaki bu acemice tmceden, materyalizmin, gereklii doru bir biimde aklad iin deil de gereklikten yz evirip gelecee ilikin umutlara dnd iin yayldndan baka bir anlam karlabilir mi? Ve devam ediyor: "Bu umutlar, onlar benimseyen Alman ii snfndan ve onun geleceine yakn bir ilgi duyanlardan ne bilgi, ne de eletirel dnme abas ister. Yalnzca inan gerektirir." Bir baka deyile, materyalizmin ve bilimsel sosyalizmin alabildiine yaylmas, bu retinin iilere daha iyi bir gelecek vaadetmesi yzndendir! Ama bu aklamann kesin samaln ve yanlln aa vurmak iin, sosyalizmin ve batdaki ii snf hareketinin tarihi hakknda en ilkel bir bilgi sahibi olmak yeter. Herkes bilir ki, bilimsel sosyalizm gelecek iin hibir zaman byle umutlar izmemitir: Mevcut burjuva rejimin tahliliyle, kapitalist toplumsal rgtlenmenin gelimesindeki eilimlerin incelenmesiyle yetinmitir, hepsi bu kadar. "Biz dnyaya demiyoruz [sayfa 62] ki diye yazyordu Marx daha 1843'te ve bu program harfi harfine yerine getirmiti biz demiyoruz ki: 'Savam brak tm savamnz anlamszdr.' Biz, ona, doru bir savam slogan salamak istiyoruz. Biz, dnyaya, yalnzca, gerekte ne iin savam verdiini gsteriyoruz, ve bilin, ister holansn ister holanmasn, dnyann elde etmesi gereken bir eydir."[39] rnein,

herkes bilir ki, Kapital bilimsel sosyalizmin anlatld bu ba ve temel yapt gelecek hakknda en genel antrmalarla yetinir ve yalnzca gelecekteki sistemin iinden byd imdiden varolan eleri tanmlar. Herkes bilir ki, gelecee ilikin umutlar szkonusu olduu lde, insanlarn atmadan geinecei ve toplumsal ilikilerin smrye deil, insan doasnn koullarna uyan gerek ilerleme ilkelerine dayanaca bir sistemin tablosuyla insanl esinlendirmeyi isteyerek gelecekteki toplumu btn ayrntlaryla tanmlayan daha nceki sosyalistlerin bu konudaki katks kyas kabul etmez lde daha fazladr. Gene de, bu grleri aklayan ok yetenekli bir alay insana karn, ve en salam bir biimde inanm sosyalistlere karn, byk-lekli makineli sanayi, proleter ii ynlarn politik yaamn girdabna ekinceye kadar ve savamlarnn gerek slogan bulununcaya kadar, bunlarn teorileri yaamn dnda kalmtr ve programlar halkn politik hareketlerinden uzak olmutur. Bu slogan (ok eskiden 1872'de bay Mihaylovski'nin onu adlandrd gibi) "bir topyac deil sk ve hatta baz yerlerde kuru bir bilimci olan" Marx bulmutur; ve elbette bu, umutlar araclyla deil, mevcut burjuva rejimin bilimsel bir tahlili ile, bu rejim altnda smrnn zorunluluunun aydnlatlmasyla, onun gelimesindeki yasalarn aratrlmasyla bulunmutur. Bay Mihaylovski, bu tahlili anlamak iin ne bir bilgiye, ne de bir dnme abasna gerek yoktur diye Ruskoye Bogatstvo okurlarna gvence verebilir, ama biz, onda, bu tahlilin saptad basit gereklerin anlalmasnda, zaten yle byk bir eksiklik grdk (ve onun iktisat alma arkadanda daha da byk bir lde greceiz[40] ki, byle bir sz, doaldr ki, bizde yalnzca bir [sayfa 63] glmsemeye yolaabiliyor. i snf hareketinin tam da byk-lekli kapitalist makineli sanayinin gelitii yerlerde ve bu gelime lsnde yayld ve gelitii tartlmaz bir gerek olarak kalyor; sosyalist reti, tam da, insan doasna uyan toplumsal koullar hakknda tartmay brakt ve ada toplumsal ilikilerin materyalist bir tahlilini yapmaya ve mevcut smr rejiminin zorunluluunu aklamaya balad zaman baarl oluyor. Bu retinin "umutlara" ilikin tutumunu dorudan geree aykr bir biimde niteleyerek, materyalizmin iiler arasndaki baarsnn gerek nedenlerinden kanmaya altktan sonra, bay Mihaylovski, bat Avrupa ii snf hareketinin dnce ve taktikleriyle en kaba ve darkafal bir biimde alay etmeye devam ediyor. Grdmz gibi, Marx'n emein toplumsallamasnn bir sonucu olarak, kapitalist sistemin sosyalist sisteme dnmesinin kanlmazlna ilikin kantlarna kar bir tek fikir ne srememitir. Ama gene de, bir "proleter

ordusunun kapitalistleri mlkszletirmeye hazrland, bu mlkszletirme zerine "btn snf atmalarnn duraca ve insanlar arasnda iyi niyetin egemen olaca" fikri ile en kaba biimde elenmektedir. O, bay Mihaylovski, sosyalizme erimenin bundan ok daha basit ve emin yollarn biliyor: Gereken tek ey "halkn dostlarnn "istenen ekonomik evrim"in "ak ve deimez" yollarn daha ayrntl bir biimde belirtmeleridir ve sonra da, bu "halkn dostlar" ok olasdr ki, "pratik ekonomik sorunlar" zmek zere "davet edileceklerdir" (bkz: bay Yujakov'un Ruskoye Bogatstvo'daki "Rusya'nn Ekonomik Gelime Sorunlar" balkl makalesi, n 11) ve bu arada bu arada da, iiler beklemeli, "halkn dostlar"na gvenmeli ve "haksz bir kendine gvenle" smrclere kar bamsz bir savam balatmamaldr. Bu "haksz kendine gvene" ldrc bir darbe vurmak isteyen yazarmz, "bir cep szlne hemen hemen sabilen bu bilime" pek hiddetleniyor. Gerekten de ne korkun! Bilim ve cebe sabilen ucuz sosyal-demokrat brorler! Bilime, ancak, smrlenlere [sayfa 64] kurtulular iin bamsz bir savam vermeyi rettii lde, snf dmanlklarnn stn rtmekle uraan ve btn ii kendi zerlerine almay isteyen tm "halkn dostlar"ndan uzak durmay rettii lde deer veren bu yzden de, bu bilimi, darkafallar bylesine sarsan ucuz brorlerde aklayan kiilerin, haksz bir kendine gven iinde olduklar, nasl da belli oluyor deil mi? Eer iiler, yazglarn, "halkn dostlar"nn ellerine braksalard, iler nasl da farkl olacakt! Onlar, iilere, ciltler dolusu gerek bir niversite ve darkafal bilimi gstereceklerdi; onlara, insan doasna uyan bir toplumsal rgtlenmeyi ayrntsyla tantacaklard, ama ancak iilerin beklemeyi kabul etmeleri ve byle haksz bir kendine gvenle savam kendilerinin balatmamalar kouluyla! _________________ Bu kez, bay Mihaylovski'nin "eletirfsinin genel olarak Mars'n teorisine kar deil de, zel olarak Rus sosyal-demokratlarna kar yneltilmi olan, ikinci ksmna gemeden nce konudan biraz ayrlmamz gerekecek. Bay Mihaylovski, Marx' eletirirken, yalnzca Marx'n teorisinin tam bir aklamasn vermek iin hibir aba harcamamakla kalmyor, ayrca onu korkun bir biimde tahrif ediyor ve ayn yoldan, imdi de, en vicdansz bir

biimde Rus sosyal-demokratlarnn fikirleri zerinde kalem oynatyor. Gerek, yeniden belirlenmelidir. Bunu yapmann en uygun yolu, eski Rus sosyalistlerinin fikirleri ile sosyal-demokratlarn fikirlerini karlatrmaktr. Birincilerin bir aklamasn bay Mihaylovski'nin Ruskaya Mysl, 1892, n 6'daki bir makalesinden alyorum. Bay Mihaylovski, bu makalede, ayrca marksizmden szetmekte (sansrl bir basnda ancak Burenin tarznda ele alnabilecek olan sorunlarn zerinde durmakszn, marksistleri her tr dkntden ayrdetmeksizin, edepli bir dille bu onu ktlemek iin sylenmi olsun szetmekle) ve marksizme kar olan ya da en azndan kar [sayfa 65] deilse, marksizme kout olan kendi grlerini anlatmaktadr. Kukusuz, ne kendisini sosyalistler arasnda snflandrarak bay Mihaylovski'yi, ne de bay Mihaylovski'yi onlarla ayn dzeye koyarak Rus sosyalistlerini gcendirmeyi hi de istemem, ama kanmca uslamlama izgisi her iki durumda da esasta ayndr, tek fark inanlarndaki salamlk, drstlk ve tutarllk derecesindedir. Bay Mihaylovski, Otoestveniye Zapiski'nin fikirlerini tanmlarken yle yazyordu: "leyenin topraa, ve reticinin de emek aletlerine sahip olmasn, ahlaksal ve siyasal idealler arasna soktuk." Grdmz gibi, bu k noktas, iyi dileklerin esinlendirdii, en iyi niyetli bir k noktasdr... "lkemizde hl varolan ortaa emek biimleri[25*] ciddi olarak sarslmtr, ama liberal ya da liberal-olmayan herhangi bir retinin hatr uruna, bunlara tamamen son vermek iin bir neden grmedik." Tuhaf bir iddia! Aktr ki, herhangi bir trden "emek biimleri", ancak bunlarn yerine baka biimler gemise sarslabilirler; oysa yazarmzn bu yeni biimleri tahlil etmek ve aklamak, ya da neden eski biimlerin yerini aldklarn anlamak iin bir giriimde bile bulunmadn gryoruz (ayn kafadaki arkadalarndan herhangi birinin de bunu yaptn gremeyeceiz). Tiradn ikinci yans daha da tuhaftr: "Herhangi bir retinin hatr uruna, bu biimlere tamamen son vermek iin bir neden grmedik." "Biz" (yani sosyalistler yukardaki koula baknz) emek biimlerine "son vermek", yani toplumun yeleri arasndaki mevcut retim ilikilerini yeniden kurmak iin hangi aralara sahip bulunuyoruz? Bu ilikileri bir retiye gre yeniden kurmak fikri sama deil midir? Bundan sonra geleni dinleyin: "Grevimiz, kendi ulusal derinliklerimizden, kesinlikle 'zgn' olan bir uygarlk karp kurmak deildir; ama bat uygarln, [sayfa 66] onu paralayan tm elikileriyle birlikte, btnyle kendi lkemize aktarp yerletirmek de deildir; nereden alabilirsek alalm iyi olan eyleri almalyz; ve

bu, ister kendimizin olsun, ister yabanc olsun, bir ilke sorunu deil, pratik elverililik sorunudur. Elbette bu yle basit, ak ve anlalan bir eydir ki, tartmaya bile gerek yoktur." Gerekten de ne kadar basit! Her yerden iyi olan "aln" iin srr tamamdr! Ortaa biimlerinden, emekinin retim aralarna sahipliini "aln", yeni (yani kapitalist) biimlerden de zgrlk, eitlik, aydnlanma ve kltr "aln". Tartlacak bir ey kalmaz! Toplumbilimdeki znel yntem burada gn kadar aktr: Toplumbilim bir topya ile emekinin topran sahibi olmas ile balyor ve isteneni gerekletirmenin koullarn gsteriyor: Oradan buradan iyi olan "aln". Bu filozof, toplumsal ilikileri, eitli kurulularn basit mekanik bir toplam, eitli grnglerin basit mekanik bir sralamas imiler gibi, salt metafizik bir grle ele almaktadr. Bu grnglerden birini ortaa biimleriyle iftinin toprak mlkiyeti ekip karyor ve bunun tpk bir tulann bir yapdan tekine aktarlabilmesi gibi, btn teki biimlere aktarlabileceini sanyor. Ama bu, toplumsal ilikileri incelemek deil, incelenecek malzemeyi bozmaktr. Gerekte, sizin ele aldnz gibi, iftinin toprak mlkiyetinin ayr ve bamsz olarak varolmas gibi bir ey yoktur; bu, o zamanlar varolan retim ilikilerinin halkalarndan yalnzca biri idi; bu retim ilikileri, topran, kylleri smrmek zere topra onlara datan byk toprak sahipleri, toprakbeyleri arasnda bltrlmesinden oluuyordu, yle ki, toprak, adeta ayni cret gibiydi: Toprakbeyi iin bir art-rn retebilsinler diye kylye gerekli rnleri salyordu; kyllerin toprakbeyine feodal hizmet sunmalarnn aralarn salyordu. Yazar, bu grngy ekip karmakla yetinmek ve bylece bunu kesinlikle yanl bir k altnda sunmak yerine, neden bu retim ilikileri sistemini izlememitir? nk yazar, toplumsal sorunlar nasl ele alacan bilmemektedir. Bay Mihaylovski (bay Mihaylovski'nin iddialarn Rus [sayfa 67] sosyalizmini bir btn olarak eletirmek iin, yalnzca bir rnek olarak kullandm yineliyorum), o zamanlar varolan "emek biimleri"ni aklamak ve bunlar belli bir toplumsal ilikiler sistemi, belli bir toplumsal biimlenme olarak sunmak iine hi girimiyor. Marx'n deyimiyle, topluma, ileyii ve geliimi iinde yaayan bir organizma olarak bakmamz gerektiren diyalektik yntem ona yabancdr. Eski emek biimlerinin yerini neden yeni emek biimlerinin aldn bile kendi kendisine sormakszn, bu yeni biimleri tartrken de, ayn hatay yineliyor. Onun iin, bu biimlerin, iftinin toprak mlkiyetini "sarstn" yani daha genel bir deyile, reticinin retim aralarndan ayrlmasyla ifadelerini bulduklarn belirtmek ve

ideale uymad iin bunu mahkum etmek yeterlidir. Burada da iddias kesinlikle samadr. Bir grngy (toprakszlatrma) ekip karyor, bunu, zorunlu olarak meta reticileri arasnda rekabete, eitsizlie, bazlarnn ykmna, bazlarnn zenginlemesine yolaan meta ekonomisine dayanan ve artk farkl nitelikte olan bir retim ilikileri sisteminin bir unsuru olarak sunmak iin bir giriimde bile bulunmuyor. Bir eyi, ynlarn ykmn, farkediyor, tekini, aznln zenginlemesini bir kenara brakyor, ve bu durum, her iki eyi de anlamasn olanaksz klyor. Ve bu yntemlere "etiyle kanyla yaamn sorunlarna yant aramak" adn veriyor (Ruskoye Bogatstvo, 1894, n 1), oysa, aslnda durum tam tersidir: Gereklii aklayamad, ona dosdoru bakamad ve bunu istemedii iin, mlk sahiplerinin, mlkszlere kar savam verdii yaamn bu sorunlarndan alaka kap, masum topyalar alemine snmaktadr. Buna da "yaam sorunlarna, bunlarn byk ve karmak asl gerekliklerinin ideal bir biimde incelenmesiyle yant aramak" diyor (Ruskoye Bogatstvo, n 1), oysa gerekte bu asl gereklii tahlil etmeye ve aklamaya girimemitir bile. Bunun yerine, bize, eitli toplumsal biimlenmelerden anlamszca tek tek eler karlarak ortaa biiminden [sayfa 68] bir ey, "yeni" biimden bir baka ey alnarak kurulmu bir topya sunmutur. Buna dayanan bir teorinin gerek toplumsal evrimden uzak kalmaya mahkum olduu aktr, bunun basit nedeni, topyaclarmzn urdan burdan alnan elerden oluturulmu toplumsal ilikiler altnda deil, kylnn kulakla (giriimci mujik), elzanaatsnn alcyla, iinin fabrika sahibiyle olan ilikisini belirleyen ve topyaclarmzn hi anlayamadklar toplumsal ilikiler altnda yaamak ve hareket etmek zorunda olmalardr. Bu anlamadklar ilikileri, ideallerine gre yeniden biimlendirmek giriimleri ve abalar baarszla uramaya mahkumdur. "Rus marksistleri sahneye ktklar" zaman, sosyalizm sorunu, Rusya'da, ok genel izgilerle, ite bu durumdayd. Rus marksistleri, daha nceki sosyalistlerin znel yntemlerinin bir eletirisiyle ie baladlar. Yalnzca smr olgusunu belirtmek ve mahkum etmekle yetinmeyerek, onu aklamak istediler. Rusya'nn tm reformsonras tarihinin, ynlarn ykm ve bir aznln zenginlemesinden ibaret olduunu grnce, evrensel teknik ilerleme ile yanyana, kk reticilerin ok byk lde mlkszletirildiklerini gzlemleyince, bu kutuplama eilimlerinin meta ekonomisinin gelitii ve salamlat yerlerde ve o lde doduunu ve arttn farkedince,

zorunlu olarak ynlarn mlkszletirilmesine ve ezilmesine yolaan bir burjuva (kapitalist) toplumsal ekonomi rgtlenmesi ile kar karya olduklar sonucundan baka bir sonuca varamadlar. Pratik programlar dorudan doruya bu inanla belirlendi: Bu program, en sapa kyden en modern ve kusursuz fabrikaya kadar, Rusya'daki ekonomik gerekliin ba ieriini oluturan proletaryann burjuvaziye kar savamna, mlksz snflarn mlk sahiplerine kar savamna katlmakt. Buna nasl katlacaklard? Yant, gene gereklikten geldi. Kapitalizm, sanayinin balca dallarn byk-lekli makineli sanayi aamasna getirmitir, retimi bylece toplumsallatrarak, yeni bir sistemin maddi koullarn yaratm ve, ayn zamanda da, yeni bir toplumsal gc, fabrika iileri snfn, kent [sayfa 69] proletaryasn yaratmt. Ayn burjuva smryle yzyze olan bu snf ekonomik zyle Rusya'nn tm alan nfusu bu smryle yzyzedir kurtuluu asndan zel, elverili bir durumda bulunmaktadr: Tmyle smrye dayanan eski toplumla artk hibir ba yoktur; emeinin koullan ve yaam durumlar onu rgtlemekte, dnmeye zorlamakta ve siyasal savam arenasna adm atmas olanan salamaktadr. Sosyal-demokratlarn btn dikkatlerini bu snfa vermeleri, btn umutlarn bu snfa balamalar, programlarn onun snf bilincini gelitirmeye indirgemeleri ve btn etkinliklerini onun mevcut rejime kar dorudan bir siyasal savam vermek zere harekete gemesine yardm etmeye ve tm Rus proletaryasn bu savama ekmeye yneltmeleri ok doaldr. ___________________ imdi bay Mihaylovski'nin sosyal-demokratlarla nasl savatn grelim. Bay Mihaylovski, onlarn teorik grlerine, siyasal, sosyalist etkinliklerine kar hangi iddialar yneltmektedir. Marksistlerin grleri, eletirmen tarafndan aadaki biimde ortaya konuyor: "Gerek udur ki" (marksistler byle diyormu gibi sunuluyor) "tarihsel zorunluluun ikin yasalarna uygun olarak, Rusya, doutan iinde tad btn elikilerini, ve kk kapitalistlerin bykler tarafndan yutulmas ile kendi kapitalist retimini gelitirecektir, ve bu arada da, topraktan kopmu olan mujik, bir proleter haline

dnecek, birleecek, toplumsallaacaktr; oyun bitmi, apka ortadan kaybolmutur, geriye kalan tek ey, bu apkay artk mutlu olan insanlarn kafasna oturmaktr." Ve bylece, marksistler gereklik anlaylarnda "halkn dostlar'ndan hibir biimde ayrlmamakta, yalnzca gelecek hakkndaki dncelerinde farkllk gstermektedirler: Grne gre, marksistler, bugnn deil, yalnzca "umutlarn" [sayfa 70] zerinde durmaktadrlar. Hi kuku yok ki, bu, bay Mihaylovski'nin fikridir; onun sylediine gre marksistler "gelecee ait tahminlerinde topik hibir ey olmadna, ve her eyin bilimin kesin buyruklarna gre deerlendirildiine ve lldne, tamamen inanmaktadrlar"; en son olarak ve daha da ak bir biimde: marksistler "soyut bir tarihsel emann deimezliine inanr ve bunu aka sylerler". Tek szckle, burada marksistlerin grlerine kar syleyecek zl hibir eyi olmayan kimselerin oktandr kulland marksistlere kar en baya ve en kaba sulamay gryoruz. "Marksistler soyut bir tarihsel emann deimezliini aka sylerler!!" Ama bu, tmyle bir yalan ve uydurmadr! Hibir marksist, hibir yerde, Rusya'da kapitalizm "olmaldr", "nk" batda kapitalizm vard vb. iddiasnda bulunmamtr. Hibir marksist, Marx'n teorisine, evrensel olarak zorunlu bir felsefi tarih emas olarak, zel bir toplumsal-ekonomik biimlenmenin bir aklanmasndan te bir ey olarak bakmamtr. Yalnzca znel filozof bay Mihaylovski, ona evrensel felsefi bir teori maledecek kadar Marx zerine bir anlay noksanl gstermeyi becerebilmitir; ve buna yant olarak da, Marx'tan, yanl kap aldna ilikin ok kesin bir aklama almtr. Hibir marksist, sosyal-demokrat grlerini, teorinin gereklie ve belli toplumsal ve ekonomik ilikilerin, yani Rusya'nn toplumsal ve ekonomik ilikilerinin tarihine uygunluundan baka bir eye dayandrmamtr: Baka trl de yapamazd, nk teori konusundaki bu istem, ok kesin ve ak bir biimde bizzat "marksizm"in kurucusu tarafndan Marx tarafndan aklanm ve tm retinin temel ta yaplmtr. Kukusuz, bay Mihaylovski, soyut bir tarihsel emann aka anlatldn "kendi kulaklaryla" duyduunu iddia ederek, bu szleri istedii kadar rtebilir. Ama bay Mihaylovski konutuu kiilerden her trl sama, anlamsz sz iitme frsat bulmusa, bundan biz sosyal-demokratlara ne, ya da bakasna ne? Bu, yalnzca

konutuu insanlar [sayfa 71] semekte ok ansl olduundan baka bir eyi gstermez, yle deil mi? Kukusuz, nkteci filozofumuzun konutuu nkteci kiilerin, kendilerine marksist, sosyal-demokrat vb. demi olmalar ok olasdr ama bugnlerde (ok nceden belirtildii gibi) her serserinin "kzl" giysilerle kendini sslemekten holandn kim bilmez ki?[26*] Ve eer bay Mihaylovski, bu "soytarlar" marksistlerden ayramayacak kadar anlayszsa, ya da tm retinin Marx'n en iddetli bir biimde vurgulayarak ne srd bu ltn ("gzlerimizin nnde neler olup bittiinin" formlasyonunu) farkedemeyecek kadar yzeysel anlamsa, bu, gene, olsa olsa, bay Mihaylovski'nin zeki olmadn tantlar, baka bir eyi deil. Her ne olursa olsun, basnda sosyal-demokratlara kar bir polemie giritiine gre, oktandr bu ad tayan, ve tek balarna tayan yle ki, tekiler bunlarla kartrlamazlar ve kendi z yaznsal temsilcilerine, Plehanov ve evresine[41] sahip bulunan sosyalistler grubunu gznnde tutmalyd. Ve eer bunu yapm olsayd, aktr ki, bu, birazck terbiyesi olan herhangi birinin yapmas gereken eydi ve hatta ilk sosyal-demokrat yapta, Plehanov'un Farkllklarmz adl yaptna bavurmu olsayd, bunun daha ilk sayfalarnda, bu evrenin tm yeleri adna yazarn yapm olduu kesin bir aklamay bulacakt, "Programmz hibir durumda byk bir adn otoritesi ile rtmek istemiyoruz" (yani ,Marx'n otoritesi ile). Rusa anlyor musunuz bay Mihaylovski? Soyut emalar retmek ile, Rus sorunlar zerine yargda bulunurken Marx'n otoritesinin tmyle yadsnmas arasndaki fark anlyor musunuz? Konutuunuz kiilerden iittiiniz ilk dnceyi marksist dnce olarak sunmakla, ve sosyal-demokrasinin nde gelen yesinin tm grup adna yapt yaynlanm bir aklamay grmezden gelmekle namussuzca davrandnzn [sayfa 72] farknda msnz? Ve sonra aklama daha da kesin hale geliyor: Plehanov yle diyor: "Yineliyorum, en tutarl marksistler, Rusya'daki mevcut durumun deerlendirilmesinde anlamazla debilirler"; bizim retimiz, "bu zel bilimsel teorinin, ok karmak ve dolak toplumsal ilikilerin tahliline uygulanmasnda ilk giriim"dir. Daha ak konumak zor grnyor: Marksistler, Marx'n teorisinden, yalnzca onun toplumsal ilikileri aydnlatmak iin mutlaka gerekli olan son derece deerli yntemlerini koulsuz alrlar ve, dolaysyla da, ilikiler

zerine yarglarnn ltn, soyut emalarda ve buna benzer samalklarda deil, bu yargnn doruluunda ve gereklie uygunluunda bulurlar. Yoksa bu szleri sylerken, yazarn aslnda baka bir ey kastettiini mi dnyorsunuz? Ama durum byle deildir. Ele ald soru "Rusya'nn kapitalist gelime evresinden gemesi gerekli midir?" sorusudur. Demek ki, soru hi de marksist bir biimde formle edilememi ve bu "gerekliliin" ltn yetkililerin politikasnda, ya da "toplumun" etkinliklerinde, ya da "insan doasna uygun den" bir toplum idealinde ve buna benzer samalklarda gren bizim eitli yerli filozoflarmzn znel yntemlerine uygun dmtr. O halde, soyut emalara inanan bir insann byle bir soruyu nasl yantlayacan sormakta haklyz. Aktr ki, diyalektik srecin itiraz kabul etmezliinden, Marx'n teorisinin genel felsefi neminden, her lkenin bu evrenden gemesinin kanlmazlndan... vb.,vb. szedecektir. Peki Plehanov bunu nasl yantlamtr? Bir marksistin yantlayabilecei tek yolla. "Gereklilik" sorununu, yalnzca znelcileri ilgilendirebilecek bo bir sorun olarak tmyle bir kenara atm ve yalnzca gerek toplumsal ve ekonomik ilikileri, ve bunlarn gerek evrimini ele almtr. Ve bunun iinde, bu yanl biimde formle edilmi soruyu dorudan yantlamam, bunun yerine: "Rusya, kapitalist yola girmitir" diye karlk vermitir. [sayfa 73] Bay Mihaylovski ise, bir uzman havasyla, soyut tarihsel emalara inantan, zorunluluun ikin yasalarndan ve buna benzer grlmemi samalklardan szediyor! Buna da, "sosyal-demokratlara kar bir polemik" diyor!! Eer bu da bir polemiki ise, o zaman geveze kime denir anlayamyorum! Bay Mihaylovski'nin yukarda aktarlan iddiasyla ilgili olarak, onun sosyal-demokratlarn grlerini yle sunduunu da gzlemlemek gerekir: "Rusya kendi kapitalist retimini gelitirecektir." Aktr ki, bu filozofun grne gre, Rusya "kendi" kapitalist retimine sahip deildir. Yazar, anlalan, Rus kapitalizminin bir-buuk milyon ii ile snrl olduu grn paylayor. zgr emein btn teki smrlme biimlerini allah bilir hangi balk altnda snflandran bizim "halkn dostlar"nn bu ocuka fikri ile daha sonra gene karlaacaz. "Rusya, btn kaltsal elikileriyle kendi kapitalist retimini gelitirecektir ve, bu arada da, topraktan ayrlm olan

mujik, bir proleter haline dnecektir." Ormanda ne kadar ilerlersek, aalar o kadar oalyor! Demek ki, Rusya'da hibir "kaltsal eliki" yok? Ya da, yaln bir biimde koyarsak, halk ynnn bir avu kapitalist tarafndan smrlmesi yok? Nfusun geni ounluunun ykm ve birka kiinin zenginlemesi yok? Mujiin hl topraktan ayrlmas gerekiyor? Peki ama, tm reform-sonras Rusya tarihi, kylln ei grlmemi bir younlukla ilerleyen toptan mlkszletirilmesi deil de nedir? Byle eyleri herkesin nnde sylemek iin insann byk cesaret sahibi olmas gerek. Ve bay Mihaylovski bu cesarete sahip: "Marx, hazr bir proletaryay ve hazr bir kapitalizmi ele ald, oysa bizim hl bunlar yaratmamz gerek." Rusya'nn hl bir proletarya yaratmas gerek, yle mi?! Rusya'da ynlarn byle umutsuz bir yoksulluun ve alan halkn byle utanmazca smrlmesinin grlebilecei tek lkede; yoksullarn koullar asndan ngiltere ile (hem de hakl olarak) karlatrlan; milyonlarca insann alnn, rnein tahl ihracndaki aralksz bir artla yanyana [sayfa 74] varoluunun srekli bir ey olduu bu lkede Rusya'da proletarya yok ha!! Kanmca, bay Mihaylovski, bu klasik szlerinden tr daha henz hayattayken bir heykelinin dikilmesine hak kazanmtr![27*] Bu arada unu belirtelim: Daha sonra greceiz ki, Rusya'daki alan halkn dayanlmaz durumuna ikiyzlce gzlerini kapamak, bu durumu yalnzca "sarslm" olarak nitelemek, yle ki, her eyi yoluna koymak iin yalnzca "kltrl toplumun" ve hkmetin abalarna gerek olduunu ileri srmek, "halkn dostlar"nn srekli ve en tutarl taktiidir. Bu valyeler, ii snfnn durumunun, "sarslm olduu" iin deil, bu ynlar bir avu smrc tarafndan utanmazca soyulduu iin kt olduu gereine gzlerini kapatrlarsa, bu smrcleri grmemek iin devekuu gibi kafalarn kuma gmerlerse, smrclerin yokolacan sanyorlar. Ve sosyaldemokratlar, onlara, gereklie bakmaktan ekinmenin utan verici bir korkaklk olduunu syledikleri zaman, smr olgusunu balang noktas olarak aldklar ve bunun olanakl olan tek aklamasnn halk ynn bir proletarya ve bir burjuvazi halinde blmekte olan Rus toplumunun burjuva rgtlenmesinde, ve bu burjuvazinin egemenliinin organ olmaktan baka bir ey olmayan Rus devletinin snfsal niteliinde yattn, ve bu yzden tek k yolunun, proletaryann burjuvaziye kar snf savamnda yattn syledikleri zaman, bu "halkn

dostlar", sosyal-demokratlar, halkn elinden topran almak istiyorlar!! Halkmzn ekonomik rgtlenmesini ykmak istiyorlar!! diye bar bar baryorlar. [sayfa 75] imdi en hafif deyimiyle tmyle yakksz olan bu "polemik"in, en rezilce ksmna, yani bay Mihaylovski'nin, sosyal-demokratlarn politik etkinliklerini "eletiri"sine (?) geliyoruz. Sosyalistlerin ve ajitatrlerin iiler arasnda yrttkleri etkinliklerin legal basnmzda drst bir biimde tartlamayacan ve sansrden geen namuslu bir derginin bu konuda yapabilecei tek eyin "ince bir davranla sessiz kalmak" olduunu herkes bilir. Bay Mihaylovski bu ok basit kural unutmu ve okur kitlesi ile ba kurma tekelini sosyalistlere amur atmakta kullanmaktan ekinmemitir. Ama, bu vicdansz eletirmenle savamann yollar, legal yaynlar dnda da olsa, bulunacaktr. Bay Mihaylovski, saf bir havaya brnerek, yle diyor: "Anladm kadaryla, Rus marksistleri kategoriye ayrlabilir: marksist seyirciler (srecin kaytsz gzlemcileri), pasif marksistler (bunlar yalnzca 'doum sanclarn yattrrlar'; 'topraktaki insanla ilgilenmezler ve dikkatlerini ve mitlerini, zaten retim aralarndan ayrlm olanlara yneltirler') ve aktif marksistler (bunlar krlarn daha da ykma uramasnda aka direnirler)". Nedir bu? Bay eletirmen, kukusuz Rus marksistlerinin evremizdeki gerekliin kapitalist toplum olduu ve bundan yalnzca bir k yolu bulunduu, onun da proletaryann burjuvaziye kar savam olduu grn hareket noktas alan sosyalistler olduunu biliyordur. O halde, nasl ve hangi temele dayanarak, onlar bir eit anlamsz bayalkla kartryor? Marksistler terimini, marksizmin en basit ve temel ilkelerini aka kabul etmeyen kiilere, hibir zaman hibir yerde ayr bir grup olarak hareket etmemi ve hibir zaman, hibir yerde kendilerine ait bir program ilan etmemi olan kiilere kadar geniletmeye ne hakk var (ahlaksal adan elbette)? Bay Mihaylovski, bu rezilce yntemleri hakl karmak iin kendine birka kaamak nokta brakmtr. Bir sosyete zppesinin rahat havasyla, "Belki de bunlar [sayfa 76] gerek marksistler deildirler, kendilerini byle sayyor ve byle ilan ediyorlard." diye aka yapyor. Bunlar nerede ve ne zaman bunu ilan etmilerdir? St. Petersburg'un liberal ve radikal salonlarnda m? zel mektuplarda m? yle olsun diyelim. O zaman, onlarla salonlarnzda ve mektuplamalarnzda konuun! Ama siz, herkesin nnde ve basnda, (marksizm

bayra altnda) hibir yerde aka ortaya kmam olan insanlara kar kmaktasnz. Ve sosyal-demokrat adn yalnzca bir devrimci sosyalistler grubunun tadn ve baka hi kimsenin onlarla kartrlmamas gerektiini bildiiniz halde, sosyal-demokratlara kar polemik yaptnz iddia edecek kadar yzszleiyorsunuz. [28*] Bay Mihaylovski, su ilerken yakalanm bir renci gibi kvranyor: Benim hi kabahatim yok okuru buna inandrmaya alyor "kulaklarmla iittim ve gzlerimle grdm". Mkemmel! Gr anz iine baya ve cieri be para etmez kiilerden bakasnn girmediine inanmaya tamamen hazrz. Ama bizim, sosyal-demokratlarn, bununla ne ilgisi var? Yalnzca sosyalist etkinliin deil, biraz bamsz ve namuslu olan her toplumsal etkinliin ister narodovolizm,[42] ister marksizm, ister diyelim anayasaclk olsun bir bayrak altnda gerekten alan her kiinin siyasal kymna yolat "gnmzde", bu ad altnda liberal korkaklklarn gizleyen birka dzine lafebesinin ve buna ek olarak da kendi kpn doldurmakta olan birka alan da bulunduunu kim bilmez? Ancak en kt niyetli bir bayaln bu [sayfa 77] eilimlerden herhangi birini, bayrann her trl dknt tarafndan (stelik de zel ve gizli olarak) kirletilmesinden sorumlu tutulabilecei ortada deil midir? Bay Mihaylovski'nin btn tezi, bu tahrifler, yanl sunmalar ve dalavereler zinciridir. Yukarda, onun, sosyal-demokratlarn hareket noktas olan "dorular" tamamen tahrif ettiini, bunlar hibir marksistin hibir zaman, ya da hibir yerde sunmam olduu, ya da sunmu olamayaca bir biimde sunduunu grmtk. Eer Rus gerekliine ilikin gerek sosyal-demokrat anlay ortaya serseydi, bu grlere ancak bir yoldan, yani proletaryann snf bilincinin gelimesine yardm ederek, onu mevcut rejime kar siyasal savam iin rgtleyerek ve birletirerek "uyulabileceini" grmeden edemezdi. Ama onun yedekte bir hilesi daha vardr. ncinmi bir masum havasyla, gzlerini ikiyzlce tanrya kaldryor ve gsterili bir heyecanla bildiriyor: "Bunu duyduuma ok memnunum. Ama neyi protesto ettiinizi anlayamyorum." (Ruskoye Bogatstvo, n 2'de aynen byle diyor.) "Pasif marksistler zerine yorumumu okuyun, ne dediimi greceksiniz: ahlaksal adan, hibir itiraz yaplamaz." Bu, kukusuz onun eski sefil yalanlarnn yeniden piyasaya srlmesinden baka bir ey deildir. Ltfen syleyin bize, toplumsal-devrimci narodizmi eletirdiini ilan etmi olan (henz baka tip bir narodizmin ortaya

kmad bir dnemde byle bir dnemi ele alyorum) ve yaklak olarak u aadakileri syleyerek ilerleyen birinin davran nasl nitelendirilir: "Anladm kadaryla, narodnikler kategoriye ayrlrlar: Mujiin fikirlerini tamamen kabul eden ve onun isteklerine tamamen uygun olarak, sopay, ve karsn dvmeyi genel bir ilke yapan ve, bildiiniz gibi, bir halk politikas ad verilen hkmetin iren kam ve sopa politikasn genel olarak kolaylatran tutarl narodnikler; sonra, mujiin dnceleriyle ilgilenmeyen ve yalnzca, birlikler ve benzeri eyler araclyla, Rusya'ya yabanc bir devrimci hareketi yerletirmeye alan, diyelim ki, korkak narodnikler ki [sayfa 78] korkak bir narodnii kolayca tutarl, ya da cesur bir narodnie dntrebilecek kaypak yol szkonusu olmadka, ahlaksal adan buna hibir itirazda bulunulamaz; ve son olarak, halkn giriimci mujik ideallerini sonuna kadar uygulayan ve, dolaysyla, gerek kulaklar gibi yaamak zere topraa yerleen cesur narodnikler." Kukusuz tm aklbanda kiiler, bunu pespayece ve baya bir alay olarak niteleyeceklerdir. Ve eer, dahas, byle eyler syleyen kii, ayn basnda narodnikler tarafndan kantlarla rtlemiyorsa, stelik bu narodniklerin grleri o zamana kadar yalnzca illegal olarak aklanmsa, yle ki, birok insan bunlarn ne olduklar konusunda tam bir fikre sahip deilse, ve narodnikler hakknda onlara ne sylenirse sylensin, bunlara kolayca inanabilirlerse bu durumda, herkes, byle bir kiinin, ... olduu fikrine katlacaktr. Ama belki de, bay Mihaylovski'nin kendisi, buraya uyan szc henz tamamen unutmamtr. __________________ Ama yeter! Bay Mihaylovski'nin buna benzer daha pek ok antrmalar vardr, ama bu pislii kartrmaktan, uraya buraya dalm antrmalar toplamaktan, onlar karlatrmaktan ve hi olmazsa bir tane ciddi itiraz aramaktan daha yorucu, daha nankr ve daha tiksindirici bir i dnemiyorum. Yeter! [sayfa 79] Nisan 1894

YAYINCININ NOTU[43] Makalenin metninde, okur, baz sorunlarn daha ilerdeki bir incelenmesine gndermeler yapldn grecektir, oysa aslnda byle inceleme yaplmamtr. Bunun nedeni, elinizdeki makalenin Ruskoye Bogattvo'da. kan marksizm hakkndaki makalelere yantn yalnzca birinci ksm olmasdr. Zamann son derece az oluu, bu makalenin zamannda kn engellemitir, ama onu daha fazla geciktirmenin olanakl olduunu sanmyoruz: Bu haliyle, iki ay gecikmi durumdayz. te bunun iin, makalenin tmnn baslmasn beklemeksizin, arada, bay Mihaylovski'nin "eletiri"sini ele alan bir incelemeyi yaynlamaya karar verdik. imdi hazrlanmakta olan 2. ve 3. ksmlarda, okur, burada sunulan incelemeye ek olarak, Rusya'nn ekonomik durumu ve bunun sonucu olan "sosyal-demokratlarn dnce ve taktikleri" zerine bir makale ile ilgili olarak Ruskoye Bogatstvo'nn nde gelen teki kiilerinin, bay Yujakov ve S. Krivenko'nun, toplumsal ve ekonomik grlerini ele alan daha baka bir inceleme bulacaktr. [sayfa 80] BU BASKIYA NOT[44] Bu bask birincinin tamamen aynsdr. Metnin derlenmesinde hibir paymz olmad iin, kendimizde onu herhangi bir biimde deitirme hakkn grmedik ve yalnzca yayn ii ile yetindik. Bu ii stlenmemizin nedeni, elinizdeki brorn sosyal-demokrat propagandamzda bir canlanma olmasna yardm edeceine inancmzdr. Bu tr propaganday ilerletmeye hazr olmann, sosyal-demokrat kanlarn vazgeilmez bir sonucu olduu inancyla, bu brorn yazarnn grlerini paylaan herkesi, gerek bu almann, gerek genel olarak tm marksist propaganda organlarnn olanakl olduu kadar geni bir dolamnn salanmasna, her yoldan (elbette zellikle yeniden basmla) yardmc olmaya aryoruz, iinde bulunduumuz an, buna zellikle uygundur. Ruskoye Bogatstvo bize kar gitgide artan bir kkrtc tavr taknyor. Toplumda sosyal-demokrat dncelerin

yaylmasn felce uratmak abasyla, bu dergi, bizi, proletaryann karlarna kaytsz kalmakla ve ynlarn ykmnda srar etmekle dorudan doruya sulayacak kadar ileri gitmitir. Byle yntemlerle yalnzca kendini yaralayacan ve bizim zaferimize giden yolu hazrlayacan dnmek cesaretini gsteriyoruz. Ama unutulmamaldr ki, bu iftiraclar, iftiralarnn en geni propagandasn yapmak iin btn maddi aralara sahiptirler. Birka binlik sat olan bir dergiye sahiptirler, ellerinde okuma odalar ve ktphaneler vardr. Dolaysyla, eer dmanlarmza ayrcalkl bir konumun salad avantajlarn bile, her zaman, fikrini kabul ettirme baarsn gvence altna alamayacan tantlamak istiyorsak, her abay harcamalyz. Kesinlikle inanyoruz ki, bu aba harcanacaktr. [sayfa 81] Temmuz 1894 NC KISIM BTRRKEN sosyal-demokratlara ak sava aan bir baka "halkn dostu"nu, bay Krivenko'yu tanyalm. Ancak, onun yazlarn ("Serbest Kltr Yazarlarmz", n 12'de, 1893 ve "Gezi Mektuplar", n l'de, 1894), bay Mihaylovski ve Yujakov'un yazlarn incelediimiz gibi incelemeyeceiz. Onlarn yazlarnn tam bir incelemesi, birincisi, materyalizme ve genel olarak marksizme ynelttikleri itirazlarn z hakknda, ikincisi de, politik-ekonomik teorileri hakknda ak bir fikir edinmek iin gerekliydi. imdi, "halkn dostlar" hakknda tam bir fikir edinmek iin, onlarn taktiklerini, pratik nerilerini ve politik programlarn tanmalyz. Bu program, hibir yerde, dorudan ve teorik grlerini yaydklar gibi tutarl ve tam bir biimde ortaya koymamlardr. Bu yzden, bu program, yazarlar birbirleriyle elimeyecek kadar ayn grte olan bir derginin eitli [sayfa 82] yazlarndan almak zorunda kaldm. Bay Krivenko'nun yukarda sz geen yazlarn yelememin tek nedeni, daha fazla malzeme salamalar ve tpk bay Mihaylovski'nin bir toplumbilimci ve bay Yujakov'un bir iktisat olarak dergiyi temsil etmeleri gibi, bu yazlarn yazarnn da, bir pratik adam ve bir politikac olarak dergiyi temsil ediyor olmasndan trdr.

Ancak, programlarna gemeden nce, zerinde durmay kesinlikle gerekli grdmz bir teorik nokta daha var. Bay Yujakov'un, halkn halk ekonomisini destekleyen toprak kiralamas hakknda vb. bo szlerle, bu szleri kyllerimizin ekonomik yaamn anlamad gereini rtmek iin kullanarak sorunlar nasl geitirdiini grmtk. Bay Yujakov elzanaat sanayileri zerinde durmuyor, byk-lekli fabrika sanayisindeki bymeye ilikin verilerle yetiniyordu. imdi de bay Krivenko, elzanaat sanayileri hakknda tam da ayn trden szleri yineliyor. "Bizim halk sanayimiz"i, yani elzanaat sanayilerini, aka kapitalist sanayi ile karlatryor (n 12, s. 180-81). "Halk retimi" (sic!) diyor, "ou durumda doal olarak doar", oysa kapitalist sanayi "ou kez yapay bir biimde yaratlr". Bir baka parada, "kk-lekli halk sanayini, "byk-lekli kapitalist sanayi" ile karlatryor. Eer birincisinin ayrdedici zelliinin ne olduunu soracak olursanz, yalnzca bunun "kk"[29*] olduunu ve emek aletlerinin retici ile birlemi olduunu renirsiniz (bu ikinci tanm bay Mihaylovski'nin yukarda ad geen makalesinden aldm). Ama bu, onun ekonomik rgtlenmesini tanmlamaktan kukusuz ok uzaktr, ve ayrca, kesinlikle doru deildir. Bay Krivenko, rnein "kk-lekli halk sanayiinin bugne dek byk-lekli kapitalist sanayiden ok daha byk bir toplam retim getirdiini ve daha fazla insan altrdn" sylyor. Yazarn 4 milyon, ya da bir baka tahmine gre 7 milyon kadar olan elzanaatlarnn [sayfa 83] saysna ilikin verilere deindii ortadadr. Ama elzanaat sanayilerimizde egemen olan ekonomi biiminin byklekli retimin ev sistemi olduunu, elzanaatlarnn ounluunun retimde bamsz olmayan, tamamen baml ve ikincil bir konuma sahip olduklarn, kendi malzemelerini deil, yalnzca elzanaatsna bir cret deyen tccarn malzemesini ilediini kim bilmez? Bu biimin ar basmasna ilikin veriler, legal yaznda bile aktarlmtr. rnein nl istatistiki, S. Harizomenov'un Yuridieski Vestnik'te[45] (1883, n 11 ve 12) yaynlanm olan kusursuz almasndan alntlar yapalm. S. Harizomenov, merkez eyaletlerdeki el-zanaat sanayilerimize ilikin yaynlanm verileri zetleyerek, byk-lekli retimin ev sisteminin, yani sugtrmez bir kapitalist sanayi biiminin, kesinlikle egemen olduu sonucuna varyor. yle diyor: "Kk-lekli bamsz sanayinin ekonomik roln tanmlayarak aadaki sonulara varrz: Moskova eyaletinde elzanaat sanayisinin yllk i hacminin %86,5'i byk-lekli retimin ev sistemiyle, yalnzca %13,5'i de kk-lekli bamsz sanayi ile aklanr. Vladimir eyaletinin Aleksandrov ve Pokrov uyezdlerinde, elzanaat sanayisinin yllk i hacminin

%96's byk-lekli retimin ev sistemine ve manfaktre der, yalnzca %4' ise kk-lekli bamsz sanayi ile aklanr." Bildiimiz kadaryla, hi kimse bu olgular rtmeye almamtr, zaten bunlar rtlemezler. O halde insan bu olgular nasl grmezlikten gelebilir ve onlar hakknda hibir ey sylemez, kapitalist sanayinin tersine, buna "halk" sanayisi adn verir ve bunun gerek sanayiye dnme olaslndan szeder? Olgularn byle dorudan grmezlikten gelinmesinin yalnzca bir aklamas olabilir, o da "halkn dostlar"nn btn Rus liberalleri gibi, uzlamaz snf kartlklarnn ve Rusya'da alan halkn smrlmesinin stn, btn bunlar yalnzca basit "kusurlar" diye sunarak, rtmeye olan genel eilimleridir. Ama belki bir baka neden de, rnein "pavlovo baklk iini" "yar-zanaat nitelikte bir i" diye [sayfa 84] adlandran bay Krivenko'nun ortaya koyduu gibi, konu zerinde byle derin bir bilgi sahibi olmakta yatar. "Halkn dostlar"nn tahriflerini nerelere vardrdklarna insan ap kalyor! Pavlovo baklar sipari zerine deil de, pazar iin retirlerken, burada zanaat niteliinden nasl szedilebilir? Yoksa bay Krivenko, bir tccarn, elzanaatsna eya sipari ettii, sonra da bunlar Nijni-Novgorod panayrna yollad bir sisteme, bir zanaat sanayi olarak m bakyor? iin komii, durum yle gibi grnyor. Aslnda atal-bak yapm (teki Pavlovo sanayilerine oranla) reticilerinin (grnteki) bamszlyla, kk-lekli elzanaat biimini en az koruyan itir. N.F. Annenski yle diyor: "Sofra ba ve snai bak retimi[3*] daha imdiden byk lde fabrika, ya da daha dorusu manfaktr biimine yaklamaktadr." Nijni-Novgorod eyaletindeki 396 elzanaatsndan yalnzca 62'si (%16) pazar iin alr, 273u (%69) bir patron iin[31*] alr, ve 61'i (%15'i) cretli-iidir. Dolaysyla, bunlarn yalnzca altda-biri, bir patrona, dorudan kle deildir. Baklk sanayiinin teki dalma katlanr baklarn (aklarn) retimine gelince, ayn yazar yle diyor: "Sofra ba ile kilit arasnda ortada bir yer tutar: Bu daldaki elzanaatlarnn ounluu bir patron iin almaktadr, ama onlarn yansra, hl pazarlarla i yapmak zorunda olan epeyce ok sayda bamsz elzanaats da vardr." Nijni-Novgorod eyaletinde bu tr bak reten 2.552 elzanaats vardr, bunun %48'i (1.236) pazar iin alr, %42'si (1.058) bir patron iin alr, ve %10'u (258) cretli-iidir. Dolaysyla, burada da, bamsz (!) elzanaatlar aznlktadr. Ve pazar iin alanlar, kukusuz, yalnz grnte bamszdrlar; aslnda alclarn

sermayesine daha az kle olmu deillerdir. alan 21.983 kiinin ya da btn alanlarn %84,5'inin[32*] sanayilerle urat Nijni-Novgorod [sayfa 85] eyaletine bal Gorbatov uyezdinin tmndeki sanayilere ilikin verileri alrsak, aadakileri elde ederiz (sanayinin ekonomisi zerine tam veri, yalnzca 10.808 ii iin u sanayilerde mevcuttur: metal, deri ileri, saralk, kee ve kenevir eirme): elzanaatlarnn %35,6's pazar iin alr, %46,7'si bir patron iin alr ve %17,7'si cretli-iidir. Demek ki, burada da, evsel byk-lekli retim sisteminin ar bastn, emein sermayeye kle olduu ilikilerin ar bastn gryoruz. "Halkn dostlar"nn bu tr olgular byle serbeste grmezlikten gelmelerinin bir baka nedeni de, kapitalizm kavramlarnn, kapitalistin zengin ve eitim grm bir patron olduu yolundaki basmakalp baya dncenin tesine gememesi ve terimin bilimsel ieriini ele almay reddetmeleridir. nceki blmde, bay Yujakov'un basit elbirlii ve manfaktr atlayarak, kapitalizmi dorudan makineli sanayiden balattn grmtk. Bu, elzanaat sanayilerimiz-deki kapitalist rgtlenmenin ihmal edilmesi sonucunu da veren yaygn bir hatadr. Sylemeye gerek yok ki, evsel byk-lekli retim sistemi, kapitalist bir sanayi biimidir: Burada onun btn zelliklerini grmekteyiz daha imdiden yksek bir gelime dzeyinde olan meta ekonomisi, retim aralarnn bireylerin elinde younlamas ve kendilerine ait retim aralarna sahip olmayan ve bu yzden kendileri iin deil, kapitalist iin alarak emeklerini bakalarnn retim aralarna uygulayan ii ynlarnn mlkszletirilmesi. Elzanaat sanayisinin, rgtlenme biimi bakmndan, saf kapitalizm olduu ortadadr; teknik bakmdan, geri oluuyla (esas olarak aklalmaz lde dk cretler yznden) ve iilerin ufack iftliklerini korumalar olgusuyla byk-lekli makineli sanayiden ayrlr. Bu son durum, gerek metafizikilere yaraan biimde u plak ve dorudan kartlklarla dnmeye [sayfa 86] alm olan "halkn dostlarin zellikle artmaktadr: "Evet, evet, hayr, hayr, ve bunlardan fazla olan her eyden eytanlk gelir." Eer iilerin topraklar yoksa kapitalizm vardr; eer topraklar varsa kapitalizm yoktur. Ve ekonominin toplumsal rgtlenmesinin btnn gzden kaybederek ve toprak mlkiyetinin byle baka "kyl" toprak sahipleri tarafndan utanmazca soyulan bu toprak sahiplerinin korkun yoksulluunu hi de ortadan kaldrmad yolundaki genellikle bilinen gerei unutarak bu yattrc felsefe ile yetiniyorlar.

Anlalan kapitalizmin hl nispeten dk bir gelime dzeyindeyken hibir yerde iiyi topraktan tamamyla ayramadn bilmiyorlar. Marx, bat Avrupa iin, yalnzca byk lekli makineli sanayinin iiyi ilk ve son kez olarak mlkszletirecei yasasn saptamt. Bu yzden "halkn topra olduundan" bizim lkemizde kapitalizm olmad yolunda elde hazr tutulan iddiann tamamen sama olduu ortadadr, nk basit elbirlii ve manfaktr kapitalizmi, hibir yerde iinin topraktan tam ayrlmas ile balantl olmamtr ve, sylemeye gerek yok ki, bu yzden kapitalizm olmaktan km da deildir. Rusya'daki byk-lekli makineli sanayiye gelince ve bu biim, sanayimizin en byk ve en nemli dallan tarafndan hzla benimsenmektedir burada da, yaammzn kendine zg tm zelliklerine karn, byk-lekli makineli sanayi, tm kapitalist batnn sahip olduu nitelie sahiptir, yani iilerin toprakla balarn korumalarn kesinlikle ho-grmeyecektir. Bu olgu, bu arada, Dementyev tarafndan kesin istatistiksel malzeme ile tantlanm ve Dementyev (Marx'tan tamamen bamsz olarak) bu istatistiksel malzemeden makineli retimin, iinin topraktan tam ayrlmasyla kopmaz bir biimde bal olduu sonucunu karmtr. Bu aratrma, Rusya'nn kapitalist bir lke olduunu, Rusya'da iinin toprakla bann ok zayf ve gerekd olduunu, ve mlk sahibi kiinin (para sahibi, alc, zengin kyl, imalathane [sayfa 87] sahibi vb.) gcnn ok salam bir biimde yerlemi olduunu, "kyl"nn (?? oktandr emek-gcn satarak yaayan) salt bir iiye dnmesi iin bir teknik ilerleme daha olmasnn yeteceini bir kez daha sergilemitir.[33*] Ama, "halkn dostlar"nn elzanaat sanayilerimizin ekonomik rgtlenmesini anlamadaki baarszlklar bu kadarla da kalmyor, in "bir patron iin" yapld sanayilere ilikin dnceleri bile, ifti hakkndaki dnceleri kadar yzeyseldir (bunu yukarda grm bulunuyoruz). Sras gelmiken belirtelim, anlalan btn bildikleri, dnyada alan insanlarla "birletirilebilecek" olan ki bu ok iyidir ama ayn zamanda da onlardan "ayrabilecek" olan ki bu da ok ktdr retim aralar diye bir eyin bulunduundan ibaret olan baylar iin, bu durum ok doaldr. Bu, sizi pek ileri gtrmeyecektir. Kapitalistleen ve kapitalistlemeyen ("kk-lekli retimin zgrce varolabildii" yerlerde) sanayilerden sze-derken, bay Krivenko'nun syledii eylerden biri de, baz dallarda "retim iin yaplan temel harcama"nn ok nemsiz olduu ve bu yzden kk-lekli retimin olanakl olduudur. Bay Krivenko rnek olarak tula

sanayisini verir, bu sanayideki harcamann, tula yapm yerlerinin yllk i hacminin onbete-biri olabileceini syler. Bu, yazarn olgulara yapt tek gnderme olduundan (yineliyorum, znel toplumbilimin en tipik zellii, gerekliin dorudan ve kesin bir tanmndan korkmas, kk-burjuvazinin... "idealler" dnyasnda umay yelemesidir), "halkn dostlar"nn gereklii ne kadar yanl kavradklarn gstermek zere bunu ele alalm. Moskova zemstvosuna ait ekonomi istatistiklerinde, tula sanayisinin (beyaz topraktan tula yapm) bir tanmn buluyoruz (Sonular, c. VII, kitap 1, ksm 2, vb.). Sanayi, esas olarak, Bogordskoye uyezdinin volostunda younlamtr, [sayfa 88] burada 1.402 ii altran (567'si ya da %41'i aile iileri[34*] ve 835'i ya da %59'u tutulmu iiler), 357.000 ruble deerinde bir yllk toplam rne sahip 233 kurulu bulunmaktadr. Sanayi eskidir, ama son onbe yl iinde, pazarlamay byk lde kolaylatran bir demiryolunun yapm sayesinde zellikle gelimitir. Demiryolunun yapmndan nce aile tipi retim egemendi, ama imdi bunun yerini cretli-emein smrlmesi alyor. Bu sanayi de, kk sanayicilerin pazarlama iin daha byk sanayicilere bamllndan arnm deildir: "Sermaye yokluu" yznden, birinciler, tulalarn (bazan "ham" pimemi), hemen orada son derece dk fiyatlarla ikincilere satarlar. Ama makaleye eklenmi olan iilerin saysn ve her kurulua ait yllk toplam rn gsteren elzanaatlarnn evden eve saym sayesinde, bu bamllktan baka, sanayinin rgtlenmesini de grebiliyoruz. Meta ekonomisinin kapitalist ekonomi olduu yani belli bir gelime aamasnda kanlmaz olarak bu ikinciye dnt yasann, bu sanayi iin geerli olup olmadn anlamak iin, kurulularn saysn karlatrmalyz: Sorun, tam tamna, rndeki rollerini ve cretli-emei smrmelerine gre kk ve byk kurulular arasndaki iliki sorunudur, iilerin saysn temel alarak elzanaatlarna ait kurulular gruba blyoruz: (I) 1-5 ii altran (gerek aile iileri, gerek tutulmu iiler) kurulular, (II) 6-10 ii altranlar, ve (III) 10 iiden fazla altranlar. Her gruptaki kurulularn bykln, iilerin tamamn ve retim deerini ele alrsak, aadaki verileri elde ederiz. [Bkz: Tablo 1.]

[TABLO 1] ilerin Saysna Gre Elzanaats Gruplar Kurulu Bana Ortalama i Says

Yzde i Bana Den Yllk retim (Ruble) Yzde Olarak Dalm Mutlak Rakamlar cretli-i altran Kurulular cretli-iler Kurulular iler Toplam retim Kurulu Says[36*] i Says Toplam retim (Ruble) 1.1-5 ii altran 2,8 25 19 251

72 34 34 167/43 476/92 119.500 II. 6-10 ii altran 7,3 90 58 249 18 23 22 43/39 317/186 79.000 III. 10'dan fazla ii altran 26,4 100 91 260 10

43 44 23/23 609/557 158.500 Toplam 6,0 45 59 254 100 100 100 233/105 1.402/835 357.000

Bu rakamlara bir gzatn, sanayinin burjuva ya da ayn ey demek olan kapitalist rgtlenmesini greceksiniz: Kurulular ne kadar bykse, emein retkenlii o kadar yksek olur[35*] (orta grup bir istisnadr), cretli-emein smrlmesi[37*] [sayfa 89] ne kadar bykse, retimin younlamas o kadar byktr.[38*] Ekonomisini hemen tmyle cretli-emee dayandran nc grup, toplam kurulu saysnn %10'unu oluturur, ama toplam retimin %44'n stlenmitir.

ounluun (cretli-iilerin) mlkszletirilmesiyle ilikili olan retim aralarnn aznln elinde toplanmas, [sayfa 90] gerek kk reticilerin alclara bamlln (byk sanayiciler aslnda alcdrlar), gerek bu sanayide emein ezilmesini aklar. O halde, gryoruz ki, alan halkn mlkszletirilmesinin ve smrlmesinin nedeni, bizzat retim ilikilerinde yatmaktadr. Bildiimiz gibi Rus narodnik-sosyalistleri kar grte idiler ve elzanaat sanayilerinde, emein ezilmesinin nedeninin, (smry nleyen bir ilkeye dayand ilan edilen) retim ilikilerinde deil, baka bir eyde politikada, yani tarmsal ve mali politikada vb. yattn dnyorlard. u soru ortaya kyor: imdi hemen hemen bir nyargnn inatln kazanm olan bu grn devam etmesinin temeli neydi ve nedir? Acaba, elzanaat sanayilerindeki retim ilikilerine ait farkl bir kavramn hkm srmesi mi? Hayr, hi deil. Bu grn devam etmesinin tek nedeni, olgularn, ekonomik rgtlenmenin gerek biimlerinin doru ve kesin bir tanmn vermek iin hibir aba harcanmam olmasdr, bunun devam etmesinin tek nedeni, retim ilikilerinin yaltlarak bamsz bir tahlilden geirilmemesidir. Tek szckle, bunun devam etmesi, yalnzca toplumsal bilimlerin tek bilimsel ynteminin, yani materyalist yntemin anlalamamas yzndendir. Biz, imdi eski sosyalistlerimizin dnce zincirini anlayabiliyoruz. Elzanaat sanayileri szkonusu olduu lde, smrnn nedenini retim ilikileri dnda yatan eylere balyorlar; byk-lekli fabrika kapitalizmi szkonusu olduu lde, burada smrnn nedeninin, tam tamna retim ilikilerinde yattn grmemezlik edemiyorlard. Sonu, uzlamaz bir eliki, bir aykrlktr; elzanaat sanayilerindeki retim ilikilerinde (ki bu incelenmemitir!) kapitalist olan hibir ey bulunmadna gre, bu byk-lekli kapitalizmin nereden gelmi olabilecei kavrayn tesinde bir eydi. Buradan doal olarak u sonu kyordu: Elzanaatr ve kapitalist sanayi arasndaki ba anlayamadklarndan, birincisiyle ikincisini, "halk" sanayisi ile "yapay" sanayi olarak kar karya koyuyorlard. Kapitalizmin "halk sistemi"mizle elitii fikri ortaya kyordu [sayfa 91] bu, ok yaygn olan ve son zamanlarda bay Nikolay-on[46] tarafndan, Rus kamuoyuna, deitirilmi ve gelitirilmi biimde sunulan bir grtr. Grngsel mantkszlna karn bu gr, kendiliinden devam etmektedir: Fabrika kapitalizmi, aslnda gereklikte naslsa yle deerlendirildii halde, ezanaat sanayisi, "olabilecei" haliyle deerlendirilmektedir; birincisi, retim ilikilerinin bir tahliline dayanlarak, ikincisi ise, retim ilikilerini ayr

olarak incelemek iin en kk bir aba bile harcanmakszn dorudan politika alanna aktarlarak deerlendirilmektedir. "Halk sisteminin gelimemi bir durumda, reym halinde de olsa, bu ayn kapitalist retim ilikilerinden olutuunu; btn el-zanaatlarnn eit olduu yolundaki safa nyargy reddedersek ve bunlar arasndaki farkllklar tam olarak ortaya koyarsak fabrika ve atelye "kapitalisti" ile "elzanaats" arasndaki farkn, bazan bir "elzanaats" ile teki "elzanaats" arasndaki farktan daha az olduunu; ve kapitalizmin "halk sistemi" ile elimedii, ama onun dolaysz, hemen sonra gelen devam ve gelimesi olduunu grmek iin, yalnzca bu retim ilikilerinin tahliline dnmemiz yeterlidir. Ama belki de verilen rnein uygun olmad iddia edilecek, bu durumdaki cretli-ii yzdesinin genel olarak ok yksek olduu sylenecektir.[39*] Ama aslnda burada nemli olan ey, mutlak rakamlar deil, bunlarn aa vurduu ilikiler, znde burjuva olan ve, burjuva nitelikleri ister gl, ister zayf bir biimde belirsin, burjuva olmaktan kmayan ilikilerdir. sterseniz bir baka rnek zayf burjuva nitelii iin bilerek seilmi bir rnek alaym. (Bay Isayev'in Moskova eyaletindeki sanayiler zerine kitabndan), profesrn deyimiyle "saf bir ev sanayisi" olan mlekilik sanayiini ele alyorum. Kukusuz, bu sanayi, kk-lekli kyl sanayilerinin temsilcisi olarak alnabilir: Teknii en basit tekniktir, gereleri olduka kktr ve rettii maddeler, evrensel ve [sayfa 92] yaamsal kullanma sahiptir. O halde, nceki durumda olduu gibi burada da ayn ayrntlar veren mlekilerin evden eve saymlar sayesinde, kukusuz, saysz Rus kk "halk" sanayilerinin ok tipik bir temsilcisi olan bu sanayideki ekonomik rgtlenmeyi de inceleyebilecek durumdayz. Elzanaatlarn gruplara ayryoruz: I) 1-3 ii altranlar (aile ve tutulmu); II) 4-5 ii altranlar, ve III) 5'ten fazla ii altranlar ve ayn hesaplar yapyoruz.

Bu sanayideki ilikilerin de ve buna benzer saysz rnekler verilebilir burjuva olduu ortadadr. Burada da, meta ekonomisinden doan ayn paralanmay buluyoruz. Bu, btn kurulularn sekizde-birinin ve toplam iilerin [sayfa 93] %30'unun toplam retimin hemen hemen te-birini rettii ve emein retkenliinin

ortalamann epeyce stnde olduu st grupta daha imdiden barol oynayan cretli-emein smrlmesine yolaan zellikle kapitalist bir paralanmadr. Alclarn ortaya k ve gleri, yalnzca bu retim ilikilerini aklamak iin yeter. Daha byk ve daha krl kurululara sahip olan ve bakalarnn emeinden bir "net" gelir alan (st mlekiler grubunda, kurulu bana ortalama 5,5 cretli-ii vardr) bir aznlk "tasarruflarn artrrken, ounluun nasl mahvolduunu ve (brakn cretli-iileri) kk smrclerin bile nasl iki yakalarn biraraya getiremediklerini grmekteyiz. Bu sonuncularn birincilerin klesi olaca ortadadr ve kanlmazdr tam da bu retim ilikilerinin kapitalist nitelii yznden kanlmazdr. Bu ilikiler unlardr: Meta ekonomisi tarafndan rgtlenen toplumsal emein rn, bireylerin ellerine geer ve bunlarn elinde, alan insanlar ezmenin ve kleletirmenin bir arac olarak, ynlar smrerek kiisel zenginlik salamann bir arac olarak hizmet eder. Ve bu tr ilikiler hl pek az gelimi olduu iin, reticilerin yklmas ile birlikte giden sermaye birikimi nemsiz olduu iin, bu smrnn, bu basknn daha az belirgin olacan sanmayn. Tam tersine. Bu, yalnzca smrnn daha kaba, serf biimlerine yolaar; henz iiye, onun emek-gcn yalnzca deeri zerinden satn alarak dorudan boyun edirmeyen sermayenin, onu gerek bir tefeci zorbal ana sard, onu kulak yntemleriyle balad ve bunun sonucu olarak da yalnzca art-deerin deil, cretlerinin byk bir blmn de soyduu ve dahas "patronunu" deitirmesini engelleyerek onu ezdii ve sermayenin ona i "vermesine" (sic!) bir ltuf gz ile bakmaya zorlayarak onu aalad bir duruma yolaar. Bir tek iinin bile kendi durumunu, "gerek", "halk" sanayisin-deki "bamsz" bir Rus elzanaatsnnkiyle deimeye asla raz olmayaca aktr. Rus radikallerinin tm gzde nlemlerinin de, ya alan halkn smrlmesini ve sermayeye kle olmasn hi etkilemeyecei, ve tek tek deneyler olarak [sayfa 94] kalaca (arteller), ya da alan halkn koullarn ktletirecei (verilmi-topraklarn elden karlamazl[47], ya da son olarak, yalnzca mevcut kapitalist ilikileri inceltecei, gelitirecei ve salamlatraca (tekniin gelimesi, krediler vb.) ayn lde ortadadr. Ama, "halkn dostlar", genel perianlna, nispeten kk kurulularna ve son derece dk emek retkenliine, ilkel tekniine, ve az sayda cretli-iisine karn, kyl sanayisinin kapitalizm olduu gereini asla kavrayamayacaklardr. Onlar, sermayenin insanlar arasnda belli bir iliki olduunu, karlatrlan

kategoriler ister daha yksek, ister daha dk bir gelime dzeyinde olsun, ayn kalan bir iliki olduunu kavrayamamaktadrlar. Burjuva iktisatlar bunu asla anlayamamlardr, byle bir sermaye tanmna her zaman kar kmlardr. Bunlardan birinin, Ruskaya Mysl'da Sieber'in kitab hakknda (Marx'n teorisi zerine) yazarken, bu tanm aktarn ve sonra da hiddetle nlem iaretleri koyusunu anmsyorum. Burjuva rejimin kategorilerine ncesiz ve sonrasz ve doal bir ey gz ile bakmak, burjuva filozoflarn en tipik davrandr, ite bu yzden, sermaye iin de, rnein, gelecekteki retime yarayan birikmi emek gibi tanmlar benimserler yani onu, insan toplumunun ncesiz ve sonrasz bir kategorisi olarak tanmlar, bylece meta ekonomisince rgtlenen bu birikmi emein almayanlarn eline dt ve bakalarnn emeini smrmeye yarad o zel, tarihsel olarak belirli ekonomik rgtlenmeyi gzlerden gizlerler, ite bu yzden, belirli bir retim ilikileri sisteminin tahlili ve incelenmesi yerine, bize her sisteme uygulanabilen, kk-burjuva ahlaklnn duygusal yavanlklaryla karm bir dizi bayalklar sunarlar. imdi una bakn "halkn dostlar" bu sanayiye neden "halk" sanayisi adn veriyorlar ve neden onu kapitalist sanayi ile karlatryorlar? Bunun tek nedeni, bu beylerin kk-burjuva ideologlar olmalar ve bu kk reticilerin bir meta ekonomisi sistemi altnda yaadklarn ve altklarn [sayfa 95] (bunun iin bunlara kk-burjuva adn veriyorum) ve pazarla olan ilikilerinin zorunlu ve kanlmaz olarak onlar bir burjuvazi ve bir proletaryaya bldn bile anlayamamalardr. Niin bunlarn neye yol "aabilecekleri" hakknda ssl szler etmek yerine, "halk" sanayilerimizin gerek rgtlenmesini incelemeye almyorsunuz; o zaman, Rusya'da kapitalist izgiler zerinde rgtlenmemi olan, biraz olsun gelimi herhangi bir elzanaat sanayisi dal bulup bulamayacanz grrdk. Ve eer retim aralarnn bir aznlk tarafndan tekel altna alnmasnn, bunlarn ounluun elinden kmasnn ve cretli-emein smrlmesinin (daha genel sylersek, kapitalizmin z, meta ekonomisi tarafndan rgtlenen toplumsal emein rnnn bireyler tarafndan maledinilmesidir) bu kavramn zorunlu, yeterli zellikleri olduuna katlmyorsanz, o zaman, ltfen "kendi" kapitalizm tanmnz ve "kendi" kapitalizm tarihinizi veriniz.

Aslnda, bizim "halk" elzanaat sanayilerinin rgtlenmesi, kapitalizmin gelimesinin genel tarihinin kusursuz bir rneidir. Bu gelimenin kaynan, rnein basit elbirlii biiminde balayn (mlekilik sanayisinde st grup) aka sergiler; ayrca meta ekonomisi sayesinde tek tek bireylerin elinde biriken "tasarruflar"n nasl sermaye haline geldiini ve bu sermayenin, yalnzca bu "tasarruf sahiplerinin toplam harcama iin gerekli olan ve mallar uzak pazarlarda satlncaya kadar beklemelerini olanakl klan fonlara sahip olmalar olgusu yznden, nasl nce pazarlamay tekel altna aldn ("alclar" ve tccarlar); stelik bu tccar sermayesinin reticiler ynn nasl kleletirdiini ve kapitalist manfaktr, byk-lekli retimin kapitalist ev sistemini nasl rgtlendirdiini; ve son olarak pazarn genilemesinin ve artan rekabetin nasl gelimi tekniklere yolatn ve bu tccar sermayesinin nasl sanayi sermayesi haline geldiini ve byk-lekli makineli retimi rgtlendirdiini gsterir. Ve bu sermaye glendikten ve milyonlarca alan insan ve btn blgeleri kleletirdikten sonra, [sayfa 96] aka ve arszca hkmete bask yapmaya balad ve onu kendi ua haline getirdii zaman bizim hnerli "halkn dostlar"mz, "kapitalizmin alanmas", "yapay olarak yaratlmas" hakknda kyameti koparrlar. Gerekten de pek zamanl bir bulu! Onun iin, bay Krivenko, gerek, asl vb. halk sanayisinden szettii zaman, yalnzca elzanaat sanayilerinin, eitli aamalardaki kapitalizmden baka bir ey olmad gereini gizlemeye almaktadr. Kyl Reformunu incelemek yerine, ok byk nem tayan Bildirinin[48] temel amac hakknda vb. bo szler eden; toprak kiralanmasn incelemek yerine, ona halkn kiralamas adn veren; ve kapitalizm iin bir i pazarn nasl olutuunu incelemek yerine, kapitalizmin pazar yokluu vb. yznden kanlmaz olarak kecei hakknda felsefe yrten bay Yujakov rneinde bu yntemleri zaten yeterince tanm bulunuyoruz. Bu "halkn dostlar" olan baylarn gerekleri tahrif etmekte ne kadar ileri gittiklerini gstermek iin bir rnek zerinde daha duracam.[40*] Bizim znel filozoflarmz, olgulara kesin atflarda bulunmaya pek ender tenezzl ettiklerinden, onlarn en kesin atflarndan birini, yani bay Krivenko'nun Voronej kyl btelerine yapt atf (n 1, 1894) ihmal etmek hakszlk olacaktr. Burada, onlar tarafndan seilen verilere dayanarak,

gereklie ilikin hangi dncenin daha doru olduu konusunda tam bir akla kavuabiliriz Rus radikallerinin ve "halkn dostlar"nn dncesi mi, yoksa Rus sosyal-demokratlarn dncesi mi? Bir Voronej ,zemstvo[40] istatistikisi olan bay erbina, Ostrogojsk uyezdindeki kyl iftlii tanmna, 24 tipik kyl ailesinin btesini de ekliyor ve metinde tahlil ediyor.[41*] [sayfa 97] Bay Krivenko, yntemlerinin kyl iftilerimizin ekonomisi hakknda bir fikir edinmek amacna hi uygun dmediini gremeyerek ya da daha dorusu, grmeyi reddederek bu tahlili aynen veriyor. Gerek udur ki, bu 24 bte, bay Krivenko'nun kendisinin de belirttii gibi (s. 159), tamamen farkl aileleri zengin, orta ve yoksul tanmlamaktadr; ama o da, bay erbina gibi, en farkl tipteki aileleri ayn kaba koyarak yalnzca ortalama rakamlar kullanmakta ve bylece bunlardaki farkllama olgusunu tamamen gizlemektedir. Oysa kk reticilerimizin farkllamas, yle genel, yle byk bir olgudur ki (sosyal-demokratlar oktandr Rus sosyalistlerinin dikkatini buna ekiyorlar Plehanov'un yaptlarna baknz), bay Krivenko tarafndan seilen pek az veri ile bile ok ak bir biimde ortaya kmaktadr. Bay Krivenko, kyllerin iftiliini ele alrken, onlar, iftliklerinin byklklerine ve iftilik tiplerine gre kategorilere blmek yerine, bay erbina gibi, yasal kategorilere bler eski devlet ve eski toprakbeyi kylleri, btn dikkatini birincilerin ikincilere bakarak daha bolluk iinde olularna yneltir ve bu kategorilerdeki kyller arasndaki farkllklarn kategoriler arasndaki farkllklardan ok daha byk olduu gereini gzden karr.[42*] Bunu tantlamak iin bu 24 bteyi gruba ayryorum: (a) bolluk iinde 6 kyl, sonra (b) orta bollukta 11 kyl, (n 7-10 ve erbina'nn tablosunda 1622), ve (c) yoksul 7 kyl (n 11-15, erbina'nn tablosunda 23 ve 24). Bay Krivenko, rnein, eski devlet kyllerine ait iftlik bana harcamann 541,3 ruble, eski toprakbeyi kyllerine ait iftlik bana harcamann ise 417,7 ruble olduunu sylyor. Ama farkl kyllerin harcamalarnn [sayfa 98] eit olmaktan ok uzak olduu gereini unutuyor: rnein eski devlet kylleri arasnda 84,7 rublelik bir harcamaya sahip biri, ve bundan on kat daha fazla 887,4 rublelik bir harcamaya sahip bir bakas vardr (1.456,2 rublelik bir harcamaya sahip Alman kolonunu bir kenara braksak bile). Byle byklklerin ayn kaba konmas ile elde edilen bir ortalama ne anlam ifade edebilir? Eer benim verdiim kategorilere blmeyi alrsak, bolluk iindeki bir kylye ait iftlik

bana ortalama harcamann 855,86 ruble, bir orta kylye ait iftlik bana harcamann 471,61 ruble, bir yoksul kylye ait ortalama harcamann ise 223,78 ruble olduunu buluruz.[43*] Oran, kabaca 4:2:l'dir. Devam edelim. Bay Krivenko, erbina'nn izinden giderek, eitli hukuksal kyl kategorileri arasndaki kiisel gereksinmeler iin yaplan harcamay veriyor: rnein, eski devlet kylleri arasnda sebze iin yaplan yllk kii bana harcama 13,4 ruble, eski toprakbeyi kylleri arasnda ise 12,2 rubledir. Ama bunlar ekonomik kategorilere gre ele alrsak, rakamlar yledir: o) 17,7; b) 14,5; ve c) 13,1. Et ve st rnleri iin yaplan kii bana harcama, eski toprakbeyi kylleri arasnda 5,2 ruble ve eski devlet kylleri arasnda 7,7 rubledir. Ekonomik kategorilere gre alnrsa, rakamlar srasyla 11,7; 5,8 ve 3,6'dr. Hukuksal kategorilere gre hesaplamalarn yalnzca bu byk farkllklar gizlemeye yarad ortadadr. Bu yzden de, bu hesaplama aka deersizdir. Bay Krivenko'nun dediine gre eski devlet kyllerinin geliri, eski toprakbeyi kyllerinin gelirinden yzde 53,7 daha fazladr: (24 bte iin) genel ortalama 539 rubledir; ve iki kategori iin srasyla, 600 rubleden fazla ve 400 ruble dolayndadr. Ama ekonomik gce gre derecelendirildiinde, gelirler o) 1053,2 ruble, b) 473,8 ruble, ve c) 202,4 rubledir, ya da 3:2'lik deil, 10:2'lik bir dalgalanma vardr. Gene bay Krivenko'nun dediine gre, "bir kyl iftliinin [sayfa 99] sermaye deeri, eski devlet kylleri arasnda 1.060 ruble, eski toprakbeyi kylleri arasnda ise 635 rubledir". Ama ekonomik kategorileri ele alrsak[44*], rakamlar yledir: a) 1.737,91 ruble, b) 786,42 ruble, ve c) 363,38 ruble gene, 3:2'lik deil 10:2'lik bir dalgalanma, kyll hukuksal kategorilere blmesi, yazarn bu kylln ekonomisi hakknda doru bir deerlendirme yapabilmesini engellemitir. Ekonomik glerine gre eitli kyl tiplerine ait iftlikleri incelersek, bolluk iindeki ailelerin 1.053,2 rublelik bir ortalama gelire ve 855,86 rublelik bir harcamaya, ya da 197,34 rublelik bir net gelire sahip olduklarn grrz. Orta aile, 473,8 rublelik bir gelire ve 471,61 rublelik bir harcamaya, ya da iftlik bana, 2,19 rublelik bir net gelire (krediler ve denmemi borlar hesaba katlmakszn) sahiptir orta ailenin ancak ktktna geindii ortadadr: 11 iftlikten 5'inin a vardr. Alt, yoksul grup, iftliini dorudan zararla iletir: 202,4 rublelik bir gelire karlk harcamalar, 223,78 rubledir, bu da 21,38 rublelik bir ak anlamna

gelir.[45*] Aktr ki, eer iftlikleri ayn kaba kor ve bir genel ortalama karrsak (net gelir 44,11 ruble), gerek grnm tamamyla tahrif etmi oluruz. O zaman, (bay Krivenko'nun yapt gibi) bir net gelir salayan bolluk iindeki alt kylnn hepsinin iftlik emekileri altrd (8 kii) olgusunu onlara bir net gelir getiren ve onlar "sanayilere" ("metler auxillares") bavurmak gereksinmesinden hemen tamamen kurtaran iftiliklerinin niteliini (kapitalist ifti olma sreci iindedirler) aa vuran bu olguyu grmezlikten geliriz. Bu iftiler, hepsi birlikte, btelerinin yalnzca %6,5'ini sanayilerle kapatrlar (toplam 6.319,5 rubleden 412 rublesi); stelik, bu sanayiler bay erbina'nn bir yerde [sayfa 100] belirttii gibi "arabaclk", ya da hatta "koyunla uramak" trnden, yani bamll gstermekten ok uzak olup, bakalarnn smrlmesini ngren (zellikle ikinci durumda; biriktirilmi "tasarruflar", tccar sermayesine dntrlr) sanayilerdir. Bu kyller, 320 rublelik bir gelir getiren (toplamn %5'i) 4 snai kurulua sahiptir.[46*] Orta kyllerin ekonomisi, farkl bir tiptedir: Bunlar, grm olduumuz gibi, ancak ktktna geinirler. iftilik, gereksinmelerini karlamaz ve bunlarn gelirlerinin %19'u sanayiler denen eyden gelir. Bunlarn ne tr sanayiler olduunu bay erbina'nn makalesinden reniyoruz. Bunlar 7 kyl iin verilmitir: Yalnzca ikisi bamsz sanayilerle (terzilik ve kmrclk) urarlar; geri kalan 5'i emek-glerini satarlar ("ovalara ekin bimeye gider",[47*] "bir damtm evinde alr", "hasat zaman gndelikilik yapar", "koyun gder", "yerel malikanede alr"). Bunlar daha imdiden yan-kyl, yar-iidir. Yan uralar, onlar iftliklerinden uzaklatrr ve bylece iftilii tamamen baltalar. Yoksul kyllere gelince, bunlar tamamen zararna iftilik yaparlar; "sanayiler"in bunlarn btelerindeki nemi daha da byktr (gelirlerinin %24'n salar) ve bu sanayiler hemen tmyle (bir kyl hari) emekgcnn satndan ibarettir. Bu kyllerin ikisinde "sanayiler" (iftlik emekilii) egemendir ve gelirlerinin teikisini salar. Burada, st gruplarn burjuvaziye, alt gruplarn ise proletaryaya dnmekte olduu kk reticilerin tam farkllama srecinin szkonusu olduu ok aktr. Doal olarak, genel ortalamalar alrsak, bunu hi grmeyeceiz ve kr ekonomisi zerine hibir fikir edinemeyeceiz.

Yazarn aadaki yntemi benimsemesini olanakl klan tek ey, bu uydurma ortalamalarla yapt hesaplar olmutur. Bay erbina, bu tipik iftliklerin bir btn olarak uyezdin kyl iftliindeki yerini saptamak zere, kylleri, [sayfa 101] verilmi-topraklarn byklne gre gruplandryor, ve seilen 24 iftliin gnen dzeyinin (genel ortalama), uyezd ortalamasndan te-bir kadar daha yksek olduu ortaya kyor. Bu hesaplamaya doyurucu gz ile baklamaz, nk hem bu 24 kyl arasnda byk farkllk vardr, hem de verilmi-topran byklne gre snflandrma, kyllkteki farkllamay gizler: Yazarn, "verilmitopraklarn", kylnn "refahnn ba nedeni olduu" tezi kesinlikle yanltr. Herkes bilir ki, topran ky topluluu iinde "eit" dalm, topluluun at olmayan yelerinin topraktan vazgemelerine, onu brakmalarna, almak iin ayrlp gitmelerine ve proleter haline gelmelerine hibir biimde engel olmaz; ya da topluluun birok ata sahip yelerinin, byk toprak paralan kiralamalarna ve byk ve krl iftlikler iletmelerine engel olmaz. rnein 24 btemizi ele alrsak, 6 desiyatinlik verilmi-topraa sahip olan bir zengin kylnn 758,5 rublelik bir toplam gelire sahip olduunu, 7,1 desiyatinlik verilmi-topraa sahip bir orta kylnn 391,5 rublelik, ve 6,9 desiyatinlik verilmi-topraa sahip bir yoksul kylnn 109,5 rublelik bir toplam gelire sahip olduunu greceiz. Genel olarak grdk ki, eitli gruplarn gelirlerinin oran 4 : 2 : l'dir. Oysa verilmitopraklarn oran 22,1 : 9,2 : 8,5'tir, bu da, 2,6 : 1,08 : l'e eittir. Bu, ok normaldir, nk rnein, aile bana 22,1 desiyatinlik verilmi-toprak sahibi olan zengin kyllerden her biri, ek olarak 8,8 desiyatin daha kiralad halde, daha kk verilmi-topraklara sahip olan (9,2 desiyatin) orta kyllerin daha az 7,7 desiyatin kiraladn ve daha da kk verilmi-topraklara sahip olan (8,5 desiyatin) yoksul kyllerin yalnzca 2,8 desiyatin kiraladn grmekteyiz.[48*] Ve bylece, bay Krivenko: "Ne yazk ki, bay erbina'nn sunduu veriler, brakn eyaletteki, uyezddeki genel durumun bile doru bir ls olamazlar" dedii zaman syleyeceimiz tek ey, bunlarn genel [sayfa 102] ortalamalar hesaplama biiminde yanl bir ynteme (bay Krivenko'nun bavurmamas gereken bir ynteme) bavurduumuz zaman bir l grevi yapamayaca, genel olarak konuursak bay erbina'nn verilerinin ok kapsaml ve deerli olduu, yle ki, doru sonulara varmamz olanakl klacaklar ve eer bay Krivenko bunu yapmamsa, sulanacak kiinin bay Serbina olmaddr.

rnein bay Serbina, sayfa 197'de, kyllerin verilmi-topraa gre deil de, eki hayvanlarna gre snflandrlmasn, yani hukuksal izgilerle deil, ekonomik izgilerle bir snflandrmay veriyor bu da, seilmi 24 tipik ailenin eitli kategorileri arasndaki oranlarn, btn uyezddeki eitli ekonomik gruplar arasndaki oranlarla tamamen zde olduunu ne srmemiz iin bize her nedeni salamaktadr. iki iftlik emekisi (erbina'nn btelerinde n 14 ve 15), burada, yoksul kyller grubunun dnda braklmtr, bylece yalnzca 5 yoksul kyl kalmtr. Bu tablo ile ilgili olarak belirtmek gerekir ki, burada da, verilmi-topraktaki arta karn, kirayla tutulan toprak miktarnn byyen gnenle orantl olarak arttn gryoruz. Bylece bir baka uyezde daha ait olgular, verilmi-topraklarn birincil nem tad fikrinin yanlln dorulamaktadr. Tersine, verilmi-topran, belli bir grubun elindeki topraa orannn, grubun gnenci arttka, azaldn grmekteyiz. Kirayla tutulan topraa, verilmi-topra ekleyerek ve verilmi-topran toplam iindeki yzdesini hesaplayarak, gruplara gre aadaki rakamlar elde ederiz: I) %96,8; II) %85,0; III) %79,3; IV) %63,3. Ve bu durum ok doaldr. Kurtulu reformu ile, Rusya'da topran bir meta haline geldiini biliyoruz. Paras olan herkes, her zaman, toprak satn alabilir. Zengin kyllerin topraklar ellerinden topladklar ve verilmi-topraklarn transferi zerindeki ortaa kstlamalar yznden bu younlamann kirayla tutulan topraklarda daha belirgin olduu ortadadr. Bu kstlamalardan yana kan "halkn dostlar" bu anlamsz, gerici nlemin yalnzca yoksul kyllerin durumunu ktletirdiini anlamamaktadr: Ykma urayan kyller, hi tarm aletleri olmadndan her durumda topraklarn kiraya vermek zorundadrlar ve bu kiraya verme (ya da sat) zerindeki her yasaklama, ya topran gizlice ve dolaysyla kiraya veren iin en kt koullarla kiraya verilmesine ya da yoksul kyllerin bir hi karlnda topraklarn "ky topluluuna", yani gene kulaka teslim etmesine yolaacaktr. Hurvi'in, bu pek vlen "elden karlmay" zerine son derece doru bir yorumunu aktarmadan geemeyeceim: "Bu soru zerinde aydnla kavumak iin, kyllerin satt topran alclarnn kimler olduunu kefetmemiz gerekir. Quarterlk paylarnn yalnzca kk bir blmnn tccarlar tarafndan satn alndn

grmtk. Bir kural olarak, soylularn satt kk toprak paralarna yalnzca kyller sahip olmaktadr. Demek ki, szkonusu soru, salt kyller arasnda zmlenmi olan, ne soylularn, ne de kapitalist snfn karlarn etkilemeyen bir sorudur. Byle durumlarda, kyllerin [narodniklerin] nne bir lokma atmak, Rus hkmetinin pekala houna gidebilir. Douya zg babaca (oriental paternalizm) bir tavrn, acayip bir sosyaliste devlet yasakl ile bu uygunsuz birlemesi (msalliance), bundan yararlanaca varsaylan kiilerin kendilerinin muhalefetiyle karlaacaktr. zlme srecinin kyn dndan deil, iinden yayld ortada olduuna gre, kyl toprann elden karlmay, yalnzca, yoksullarn topluluun zengin yelerinin kar iin bedavadan mlkszletirilmeleri anlamna gelecektir. "Topraklarn elden karma hakkndan yararlanan quarter sahipleri;[51] arasndaki gmen yzdesinin, ortaklaa toprak sahibi olan eski devlet kylleri arasndaki gmen yzdesinden ok daha byk olduunu gryoruz; yle ki, Ranenburg blgesinde (Ryazan eyaleti) birinciler arasnda gmen yzdesi %17, ikinciler arasnda ise %9'dur. Dankov blgesinde, bu, birinciler arasnda %12, ikinciler arasnda ise %5'tir. "Bu farklln nedeni nedir? Bir tek somut rnek, sorunu akla kavuturacaktr. "1881'de Grigoryev'in eski serfleri olan 5 ailelik kk bir topluluk, Dankov blgesindeki Bigildino kynden g etti. 30 desiyatinlik topraklar 1.500 ruble karlnda zengin bir kylye satlmt. Gmenler kendi kylerinden geinemiyorlard ve ou yllk emekilerdi, (istatistiksel Rapor, ksm II, s. 115, 247.) Bay Grigoryev'e gre (Ryazan Eyaleti Kyllerinin G), 6 desiyatinlik ortalama bir kyl toprann fiyat olan 300 ruble, kyl ailesinin Gney Sibirya'da iftilie balayabilmesi iin yeterlidir. Bylece kesinlikle yklan bir kylnn, ortaklaa topraktaki payn satarak yeni lkede bir ifti durumuna ykselmesi olanakl olmaktadr. ok nazik bir brokrasinin yardmc eli de olmasa, atalarmzn kutsal geleneklerine ballk byle bir gnah eilimi karsnda zor dayanrd. "Kyllerin g zerine grlerim nedeniyle geenlerde sulandm gibi (Severni Vestnik, 1892, n 5, A. Bogdanovski'nin bir makalesinde), kukusuz gene ktmserlikle sulanacam, izlenen olaan uslamlama yntemi yle bir yol izliyor: Sunulan durumun, olduu gibi yaama uyduunu kabul edelim, (gn) kt sonulan, gene de, kylln bugnk anormal durumu yzndendir ve normal koullar altnda, itirazlar 'geerli deildir'. Ama

ne yazk ki, bu ok 'anormal' koullar kendiliinden gelimektedir, 'normal' koullarn yaratlmas ise, kylln iyiliini isteyenlerin yetkisinin tesindedir." (op. cit., s. 137.[52])

Hi kuku yok ki, 24 tipik iftliin genel ortalamalar, uyezddeki kyl iftliinin genel gidiinden stndr. Ama bu uydurma ortalamalar yerine ekonomik kategorileri alrsak, bir karlatrma olanakl olur. Tipik iftliklerdeki iftlik emekilerinin, hi eki hayvan olmayan kyllerin biraz altnda olduklarn, ama onlara ok yaklatklarn grrz. Yoksul kyller, bir eki hayvanna sahip olanlara ok yakndrlar (bunlarn sahip olduklar sr says, 0,2 daha azdr yoksul kyller 2,8 ve tek at olan kyller 3,0 sra sahiptir ama te yandan da, gerek verilmi, gerek kirayla tutulmu olan toplam topraklan biraz daha fazladr 10,7 desiyatine kar 12,6 desiyatin). Orta kyller, iki ya da eki hayvanna sahip olanlarn ancak biraz stndedir (biraz daha fazla sra ve biraz daha az topraa sahiptirler), zengin kyller ise, drt ve daha fazla eki hayvanna sahip olanlara yakn olup, onlarn biraz altndadrlar. Bu yzden, bir btn olarak uyezdde, kyllerin en az onda-birinin, dzenli, krl tarmla uratklar ve [sayfa 103] dar iine gerek duymadklar sonucunu karabiliriz. (Bunlarn gelirleri bunu belirtmek nemlidir para ile ifade edilir ve dolaysyla ticari nitelikte bir tarm ngrr.) Tamularn, byk lde, tuttuklar emekilerin yardmyla srdrrler: Ailelerin en az drtte-biri dzenli iftlik emekileri altrr, geici gndeliki altranlarn says bilinmemektedir. Ayrca, uyezddeki kyllerin yarsndan ou iftliklerini tam zararla srdren ve dolaysyla srekli olarak ve acmaszca mlkszletirilerek ykma srklenen yoksullardr [sayfa 105] (hemen hemen onda-alts: at olmayan ve bir at olan kyller, %26 + %31,3 = %57,3). Bunlar emek glerini satmak zorundadr ve kyllerin drtte-bir kadar daha imdiden geimlerini tarmdan ok, cretli-emekle kazanmaktadrlar. Geri kalanlar, dar kazanlaryla kapatlan srekli bir zararla iftliklerini yle byle yrten ve dolaysyla hibir ekonomik istikrara sahip olmayan orta kyllerdir.

Bay Krivenko'nun, gerek durumu nasl tahrif ederek yansttn gstermek iin, bu veriler zerinde kasten byle ayrntl olarak durdum. Bay Krivenko hi dnmeden genel ortalamalar ele alyor ve bunlarla alyor. Doal olarak, sonu, bir uydurma bile deil, yanln ta kendisi oluyor. rnein, grdk ki, bir zengin kylnn (tipik bteler [sayfa 106] arasndan) net geliri (+ 197,34 ruble), dokuz yoksul ailenin aklarn kapatmaktadr (-21,38 x 9= - 192,42). yle ki, uyezddeki zengin kyllerin %10'u, yalnz yoksul kyllerin %57'sinin aklarn kapamakla kalmayacak, stelik belli bir art bile brakacaktr. Ve bay Krivenko, 24 iftliin ortalama btesinden 44,14 rublelik ya da kredi borlarn ve denmemi borlar karrsak, 15,97 rublelik bir art elde ederek, orta ve ortann altndaki kyllerin "knden" szediyor. Oysa aslnda, ancak belki orta kyllerle ilgili olarak bir kten szedilebilir,[50*] yoksul kyller yn iin ise, stelik de, retim aralarnn nispeten byk ve salam iftliklere sahip olan bir aznln elinde younlamasnn eliinde dorudan mlkszletirme gzlemekteyiz. Yazar, bu son durumu ihmal ettii iin, bu btelerin bir baka ok ilgin zelliini, yani, bunlarn da kyllkteki farkllamann bir i pazar yarattn kantladn gzlemleyememitir. Bir yandan, st gruptan alt gruba getike, sanayilerden, yani emek-gcnn satndan gelen gelirin neminin bydn grrz (zengin, orta ve yoksul kyllerin toplam btelerinin srasyla %6,5; %18,8 ve %23,6's). te yandan, alt gruplardan st gruplara getike, tarmn meta (hatta daha fazlas, grm olduumuz gibi burjuva) niteliinin bydn ve satlan rnn orannn arttn gzlemleriz: kategorilerin tarmdan gelen toplam geliri a) b) c) 'tir. 3.861,7 3.163,8 689,9

1.774,4 899,9

175,25

Payda, st kategoriden alt kategoriye doru, srasyla, %45,9, %28,3 ve %25,4 olan gelirin parasal ksmn gstermektedir.[51*] [sayfa 107] Burada da gene, mlkszletirilen kyllerden alnan retim aralarnn nasl sermayeye dntn gryoruz. Bay Krivenko'nun bu biimde kullanlan ya da, daha dorusu, yanl kullanlan malzemeden doru sonular karamayaca ok aktr. Birlikte tren yolculuu yapt o tarafl bir kylnn ona sylediklerine dayanarak, Novgorod eyaletindeki kyl tarmnn parasal niteliini tanmladktan sonra, "zel yetenekler" "yetitiren" ve u tek uraa yolaan eyin tam tamna bu durum olduu, meta ekonomisi olduu sonucunu karmak zorunda kalmt: "onu (otu) elden geldiince ucuza bitirmek" ve "elden geldiince pahalya satmak" (s. 156).[52*] Bu, "ticari hnerleri harekete geiren" (ok doru!) ve "incelten" bir okul grevi yapar. "Yetenekli kiiler, Kolupayevler, Derunovlar[53] ve baka tipte kanemiciler[53*] haline gelmek zere n plana geerlerken, temiz kalpli, kendi halinde kiiler arka plana der, geriler, yoksullar ve iftlik emekileri safna katlrlar." (s. 156.) Tmyle farkl koullarn hkm srd bir eyalete tarmsal bir eyalete (voronej) ait veriler, bizi tamamen ayn sonulara gtrr. Durum olduka ak grnyor: Meta ekonomisi sistemi, genel olarak lkenin ekonomik yaamnn ve zel olarak "topluluk" "kyll"nn temel zemini olarak belirgin bir biimde ortaya kmaktadr; ayrca, bu meta ekonomisini ve yalnzca bunun, "halk" ve "kyllk, bir proletarya (bunlar ykma urar ve iftlik emekileri [sayfa 108] saflarna katlrlar) ve bir burjuvazi (kanemiciler) olarak bld, yani kapitalist ekonomiye dnt gerei de ortaya kmaktadr. Ama "halkn dostlar", gereklere dorudan bakmaya, hibir zaman bir eyi aka sylemeye (bu ok "sert" bir ey olacaktr) cesaret edemiyorlar. Ve bay Krivenko yle akl yrtyor: "Baz kiiler bu durumu ok doal sayyorlar" (unu da eklemeliydi: retim ilikilerinin kapitalist niteliinin ok doal bir sonucu. O zaman bu "baz kiiler"in grlerinin doru bir tanm olurdu ve o zaman bu grleri

bo tmcelerle geitirmek onun iin olanaksz hale gelir, sorunun gerek bir tahlilini yapmak zorunda kalrd. Yazar, kastl olarak "bu kiiler"le savamaya girimedii zaman, bizzat kendisi, para ekonomisinin tam tamna, "yetenekli" kanemiciler ve "temiz kalpli" iftlik emekileri reten bir "okul" olduunu kabul etmek zorundadr) "ve buna kapitalizmin kar konulmaz bir misyonu gzyle bakyorlar." (Bakn u ie! Savamn bu "okul"a ve idari ve aydn uaklaryla birlikte ona egemen olan "kanemiciler"e kar yrtlmesi gerektiine inanmak, kapitalizmin yenilemeyeceini kabul etmek oluyor! Ama kanemicileriyle birlikte bu "okul"u tam bir dokunulmazlk iinde brakmak ve liberal yar-nlemlerle onun kapitalist rnlerini yoketmek istemek, gerek bir "halkn dostu" olmak anlamna geliyor!) "Biz soruna biraz farkl bakyoruz. Yukarda da belirttiimiz gibi" (bununla kanemiciler ve iftlik emekileri hakkndaki sz kastediliyor), "Kapitalizm, kukusuz burada nemli bir rol oynamaktadr, ama onun rolnn, ulusal ekonomide yeralan deiikliklerden baka etkenlerin sorumlu olmayaca ve gelecein baka bir zm getirmeyecei kadar kapsaml ve belirleyici olduu sylenemez." (s. 160.) Aln bakalm! Mevcut sistemin tam ve dorudan bir tanmn vermek yerine, kylln neden kanemiciler ve iftlik emekilerine blnd sorusuna kesin bir yant vermek yerine, bay Krivenko, sorunu bo tmcelerle geitiriyor. "Kapitalizmin rolnn belirleyici olduu sylenemez." Ama [sayfa 109] btn soru da budur: Sylenebilir mi, sylenemez mi? Grnz desteklemek zere, baka hangi etmenlerin belirleyici olduunu, sosyal-demokratlarn belirttii zmden, yani proletaryann kanemicilere kar savamndan baka hangi zmn olabileceini belirtmeniz gerekirdi.[54*] Ama hibir ey belirtilmiyor. Yoksa yazar u aadakini bir belirtme mi sayyor? Komik olabilir ama, "halkn dostlarndan her eyi bekleyebilirsiniz. "Gcn ilk yitirenler, grm olduumuz gibi, toprak bakmndan yoksul, zayf iftilerdir" yani be desiyatinin altnda verilmi-topraa sahip olanlar. "Ama devlet kyllerine ait 15,7 desiyatinlik verilmi-topraa sahip tipik iftiler, istikrarl olularyla ayrdedilirler. ... Byle bir gelir (80 rublelik bir gelir) salamak iin, ek olarak bir be desiyatin daha kiraladklar dorudur, ama bu yalnzca onlarn neye gereksindiklerini gsterir." nl "toprak yoksulluu"nu kapitalizme balayan bu "dzeltme" nereye varmaktadr? Yalnzca una: Aza sahip olanlar, bu az da kaybederken, oa sahip olanlar (her biri 15,7 desiyatin) daha da ounu edinirler.[55*]

Ama bu, bazlar ykma urarken bazlarnn zenginletii sznn baka szcklerle anlamszca yinelenmesinden baka bir ey deildir!! Hibir eyi aklamayan toprak yoksulluu hakkndaki szleri brakmann zamandr (nk kyllere topraklar karlksz verilmemi, kyller bunlar satn almak zorunda kalmtr); bu szler, yalnzca bir sreci tanmlamakta, stelik de hatal bir biimde tanmlamaktadr, nk yalnzca topraktan deil, genel olarak retim aralarndan szetmek ve kyllerin elinde bunlardan "az" bulunduunu deil, [sayfa 110] kyllerin bunlardan kurtarlmakta olduunu, byyen kapitalizm tarafndan mlkszletirilmekte olduklarn sylemek gerekir. Bay Krivenko felsefi sylevini bitirirken yle diyor: "Btn koullar altnda tarmn 'doal' kalmas gerektiini ve kalabileceini, manfaktr sanayisinden ayrlmas gerektiini ve ayrlabileceini sylemek niyetinde deiliz" (aln bir laf daha! Deiimi ve dolaysyla tarmn manfaktr sanayisinden ayrlmasn ngren bir para ekonomisi okulunun daha imdiden mevcut olduunu daha demin kabul etmek zorunda kalan siz deil miydiniz? Ne olabilir, ne olmaldr diye apalca szlere gene ne gerek var?); "btn sylediimiz yapay bir biimde ayr bir sanayi yaratmann aklc olmad" (unu bilmek ilgin olacaktr. Kimri ve Pavlovo elzanaatlarnn sanayisi "ayr" mdr ve onu kim, nasl ve ne zaman yapay bir biimde yaratmtr?), "ve emekinin topraktan ve retim aralarndan ayrlmasnn, yalnzca kapitalizm tarafndan deil, ondan nce gelen ve onu ilerleten baka etmenler tarafndan da gerekletirildiidir." ok olasdr ki, burada gene, eer emeki, kanemicinin eline geen topraktan ayrlmsa, bunun nedeni, birincinin toprak bakmndan "yoksul", ikincinin ise, "zengin" olmasdr yolundaki derin fikri gznnde tutuyor. Ve bu tr felsefe, kapitalizme belirleyici etmen gz ile baktklar iin sosyal-demokratlar "dargrllk"le suluyor... Srf sosyal-demokratlarn sorunu nasl grdklerini ve nasl akladklarn ak-seik ortaya karmak zorunlu olduu iin, kyllerin ve elzanaatlarnn farkllamas zerinde byle ayrntl olarak bir kez daha durdum. znel filozofa, "kyller yoksullarken", "para avclarnn ve "kane-miciler"inin "kendi yararlarna krlar saladn ifade eden olgularn, materyaliste, bizzat meta retiminin zorunlu kld meta reticilerinin burjuva farkllamasn ifade ettiini gstermek gerekliydi. Mlk sahipleri ile mlkszler arasndaki savamn yalnzca deirmenlerde ve fabrikalarda deil, en uzak kylerde bile, Rusya'nn her yerinde srd ve bu savamn, her yerde, meta ekonomisinin bir sonucu olarak [sayfa 111] doan burjuvazi ve proletarya

arasndaki bir savam olduu tezine (yukarda, birinci ksmda aktarlmtr)[56*] temel oluturan olgular gstermek gerekliydi. Zemstvo istatistiklerinin salad hayranlk verici malzeme sayesinde doru bir biimde tanmlanabilen kyllerimizin ve elzanaatlarmzn paralanmas ve kyllkten kmas, tam da Rus gerekliine ilikin sosyal-demokrat anlayn, kyllerin ve elzanaatlarnn, terimin "kesin" anlamyla kk reticiler, yani kk-burjuvazi olduu yolundaki anlayn doruluunun olgusal kantn salar. Bu teze, ne kk reticilerin iinde yaad meta ekonomisi koullarn, ne de bunlarn bu koullardan doan kapitalist farkllamasn anlamam olan eski kyl sosyalizmine kar, SINIFI SOSYALlZMnin merkezi noktas denilebilir. Bu yzden de, her kim sosyal-demokrasiyi ciddi bir biimde eletirmek isterse, tezini bunun zerinde younlatrmas ve ekonomi politik asndan, Rusya'nn, bir meta ekonomisi sistemi olmadn, kyllkteki paralanmaya bunun yolamadn ve nfusun ounluunun mlkszletirilmesinin ve alan halkn smrlmesinin, toplumsal ekonomimizin (kyl dahil) burjuva, kapitalist rgtlenmesinden baka bir eyle de aklanabileceini gstermesi gerekir. Bir deneyiverin bakalm beyler! Sosyal-demokrat teorinin rneklenmesinde, kyl ve el-zanaat ekonomisine ilikin verileri yelememin bir nedeni daha var. Eer "halkn dostlar"nn grlerini eletirirken, onlarn fikirlerini marksist fikirlerle karlatrmakla yetinseydim, bu, materyalist yntemden ayrlmak olurdu. Ek olarak, "narodnik" fikirlerin aklanmas, bunlarn mevcut toplumsal ekonomik ilikilerimizdeki MADD temelinin sergilenmesi de gerekmektedir. Kyllerimizin ve elzanaatlarmzn ekonomisine ait aklamalar ve rnekler, "halkn dostlarnn ideologu olmak istedikleri bu "kylunn, ne olduunu gstermektedir. Bu rnekler krsal ekonomimizin burjuva niteliini sergiler ve bylece "halkn dostlar"nn [sayfa 112] kk-burjuva ideologlar olarak snflandrlmasnn doruluunu ortaya korlar. Ama hepsi bu deil, bunlar, bizim radikallerin fikirleri ve programlan ile, kkburjuvazinin karlar arasnda ok yakn bir ba olduunu da gsterirler; bu radikal fikirlerin, bizim "toplum"umuzda neden bu kadar yaygn olduunu aklayan ey, bunlarn programlarnn ayrntl bir incelemesinden sonra daha da akla kavuacak olan bu badr; bu ba, ayrca, "halkn dostlarnn siyasal bakmdan kle ruhlu ve uzlamaya hazr olularn da ok gzel aklamaktadr.

Son olarak, toplumsal yaammzn, tam da kapitalizmin en az gelitii ve narodniklerin genellikle teorileri iin malzeme saladklar yanlarnn ekonomisi zerinde byle ayrntsyla durmak iin bir baka neden daha vard. Bu ekonominin incelenmesi ve tanmlanmas, sosyal-demokrasiye kar burada halk arasnda geerli olan en yaygn itirazlardan birini zl olarak yantlamann en basit yoluydu. Radikallerimiz, kapitalizmin "halk sistemi" ile elitii yolundaki allm fikirden hareket ederek ve sosyal-demokratlarn byk-lekli kapitalizmi ilerici saydklarn, mevcut soygun rejimine kar savamakta bunu kendilerine temel almak istediklerini grerek, daha incesine gitmeden, sosyal-demokratlar kyl nfusun ounluunun karlarn ihmal etmekle, "her mujii fabrika potasndan geirmek" istemekle vb. suluyorlar. Btn bu iddialar, kapitalizmin gerekte ne olduu, krn ise ne, "olabilecei" yolundaki alacak lde mantksz ve tuhaf deerlendirme yntemine dayanmaktadr. Doal olarak, bunun en iyi yant, onlara gerek kr ve krn gerek ekonomisini gstermektedir. Bu ekonomiyi tarafszca ve bilimsel olarak inceleyen herkes, krsal Rusya'nn, ayr kk blgelerin toplumsal ve ekonomik yaamn dzenleyen bir kk ve dank paralar (ya da merkez bir pazarn kk kollar) sistemi oluturduunu grecektir. Ve bu blgelerin her birinde, genel olarak, dzenleyicisi pazar olan toplumsal-ekonomik rgtlenmeye [sayfa 113] zg btn grngleri buluruz: Bir zamanlarn eit, ataerkil dorudan reticilerinin zengin ve yoksul olarak blndn grrz; sermayenin, zellikle alarn alan halkn evresinde ren ve onlarn kann emen tccar sermayesinin ykseliini grrz. Bizim radikallerimizin verdii kyl ekonomisi tanmlarn, krsal ekonomik yaammza ait kesin ilk-elden verilerle karlatrdnz zaman, eletirdiimiz grler sisteminde, bu pazarlarn her birinde kaynaan bu kk satclar ynna, btn bu pazarlklara ve trampaclara, ya da farkl farkl yerlerde kyller bunlara ne ad veriyorsa onlara, pazarlara egemen olan ve alan halk acmaszca ezen btn bu kk smrcler ynna hi yer ayrmadna ap kalrsnz. Bunlar, u szlerle bir kenara itiverilmilerdir "Bunlar artk kyl deil, satcdr". Evet, ok haklsnz: Bunlar "artk kyl deil"dir. Ama, btn bu "tccarlar", yani ekonomi politiin kesin diliyle konuursak, ticari giriimle uraan ve ne lde olursa olsun bakalarnn emeine elkoyanlar ayr bir grup olarak ele almaya aln; bu grubun ekonomik gcn ve blgenin ekonomik yaamnn tmnde oynad rol kesin

rakamlarla ifade etmeye aln; sonra da, emek-glerini pazara getirdikleri iin, kendilerine deil bakalarna altklar iin "artk kyl olmayanlar"da kart bir grup olarak ele almaya aln tarafsz ve ciddi bir aratrmann bu ilk nkoullarn yerine getirmeye aln, burjuva farkllamasnn yle canl bir grnmn elde edeceksiniz ki, "halk sistemi" efsanesinin izi bile kalmayacaktr. Bu kk krsal smrcler yn, korkun bir gc temsil ederler; zellikle korkun, nk bunlar ayr, tek bana kalm alan ezer, onu kendilerine balar ve onu btn kurtulu umutlarndan yoksun brakrlar; korkun, nk bu smr, krn tanmlanan sisteme zg olan dk emek retkenlii ve iletiimin yokluuna bal olan barbarl karsnda, yalnzca emein soyulmasn deil, ayrca da krlarda srekli olarak karlalan insan onurunun Asyavari smrsn de oluturur. imdi bu gerek kn, kapitalizmimizle karlatrrsanz, [sayfa 114] kapitalizm, bu kk dank pazarlar ulus apnda bir pazar halinde toplad zaman, bir alay kk iyi niyetli kanemici yerine, bir avu byk "anayurdun temel direini" yaratt zaman, emei toplumsallatrd ve onun retkenliini artrd zaman, alan halkn yerel kanemicilerine boyun emesini ykp att ve onlar byk-lekli sermayeye boyun edirdii zaman, sosyaldemokratlarn kapitalizmimizin ileyiine neden ilerici gz ile baktklarn anlayacaksnz. Bu boyun eme, eskisine oranla emein ezilmesinin, adm adm yokolmann, vahilemenin, kadn ve ocuklarn sakatlanmalarnn btn dehetine karn ilericidir nk NN ZHNN UYARMAKTA, sessiz ve balantsz honutsuzluu bilinli protestoya dntrmekte, dank, kk, anlamsz bakaldrs, btn alan insanlarn kurtuluu uruna rgtl bir snf savamna, gcn bu byk-lekli kapitalizmin varlnn koullarndan alan ve dolaysyla kukusuz KESN BAARIYA gvenebilen bir savama dntrmektedir. Sosyal-demokratlar kyllk ynn ihmal etme sulamasna yant olarak, Kari Marx'n u szlerini aktarmakta ok hakl olacaklardr. "Eletiri, zincirin stn rten imgesel iekleri, insan dsz, umutsuz zincirler tasn diye deil, zincirleri atsn ve canl iekler toplasn diye kopard."[54] Rus sosyal-demokratlar, krlarmzdan onu ssleyen imgesel iekleri koparyor, idealletirmelere ve fantazilere kar savayor ve "halkn dostlar"nn onlardan dehetli bir biimde nefret etmesine yolaan ykc almalarn, kyllk yn bugnk bask, adm adm yokolma ve klelik durumunda kalsn diye deil,

proletarya, alan halk, her yerde ne tr zincirlerin baladn anlayabilsin, bu zincirlerin nasl dvldn anlayabilsin ve onlara kar kabilsin, onlar frlatp atabilsin ve gerek iee uzanabilsin diye srdryorlar. Bu fikri, alan halkn temsilcilerine ki durumlar gerei snf bilinci edinebilecek ve snf savam verebilecek [sayfa 115] olan yalnzca bunlardr getirdikleri zaman, sosyal-demokratlar, mujii fabrika potasndan geirmek istemekle sulanyorlar. Sulayclar kimler? alan halkn kurtuluu iin umutlarn, "hkmet"e ve "toplum"a, yani her yerde alan halkn ayana zincir vuran burjuvazinin ta kendisinin organlarna balayan kiiler! Ve bu yreksiz yaratklar, sosyal-demokratlarn hibir idealleri olmadndan szetmeye cret ediyorlar! _________________ imdi kanmzca teorik grlerine ok fazla zaman ayrm olduumuz "halkn dostlar"nn politik programlarna geelim. Hangi aralarla "yangn sndrmeyi" neriyorlar. Yanl olduunu iddia ettikleri sosyaldemokratlarca nerilen k yolunun yerine hangisini neriyorlar? Bay Yujakov "Tarm Bakanl" (Ruskoye Bogatstvo, n 10) balkl bir yazda yle diyor: "Kyl bankasnn yeniden rgtlenmesi, bir yerletirme dairesinin kurulmas, devlet topraklarnn kiraya verilmesinin halk iftlii yararna dzenlenmesi ... toprak kiralanmasnn incelenmesi ve dzenlenmesi halk tarmnn eski haline konmas ve gelimeye balayan zenginler takmnn ekonomik iddetinden" (sic!) "korunmas iin program ite byledir." Ve "Ekonomik Gelimenin Sorunlar " balkl makalede, bu "halk tarmnn eski haline konmas" program, u aadaki "ilk, ama yaamsal admlar"la btnleniyor: "Bugn ky topluluunu engelleyen btn kstlamalarn kaldrlmas; vesayetten kurtarlmas, ortak ekimin benimsenmesi (tarmn toplum-sallatrlmas) ve topraktan elde edilen hammaddelerin ortaklaa ilenmesinin gelitirilmesi." Ve bay Krivenko ve Kariev ekliyorlar: "Ucuz kredi, iftilikte artel biimi, gvenli bir pazar, patron krndan vazgeme olana" (Bunun zerinde aada

ayrca duracaz), "Daha ucuz motorlarn ve teki teknik iyiletirmelerin icad", ve ensonu, "sergi yerleri, depolar ve komisyon acenteleri". Bu program inceleyin, greceksiniz ki, bu beyler btn [sayfa 116] ilerici nlemlerinin ucuz kredi, gelimi makineler, bankalar vb. yalnzca burjuvaziyi glendirmeye ve gelitirmeye yarayabileceini anlamayarak, modern toplumun (yani farknda olmadan, kapitalist sistemin) durumunu btnyle ve tmyle benimsiyorlar ve onu onararak, yamalayarak sorunlar zmek istiyorlar. Nik.-on, bugnk sistem altnda reformlarn hibir ie yaramayacan, ve kredinin, gn, vergi reformunun, btn topraklarn kyllere devrinin hibir eyi farkedilir lde deitirmeyeceini, tersine, bugn ar "himaye", feodal vergi kalntlar, kylln topraa balanmas vb. tarafndan geriletilmi olan kapitalist ekonomiyi glendirmek ve gelitirmek zorunda olduunu sylerken bu onun, "halkn dostlar"nn protesto etmeden yapamad en deerli tezlerinden biridir kukusuz ok hakldr. Nik.-on, kredinin yaygn gelimesini isteyen Prens Vasilikov gibi (grleriyle kesin bir "halkn dostu") iktisatlarn, liberal, yani burjuva iktisatlarla ayn eyi istediklerini ve "kapitalist ilikilerin gelimesi ve salamlamas iin altklarn" sylyor. Bunlar, retim ilikilerimizin (teki toplumsal tabakalar iinde olduu gibi, kyllk iinde de) uzlamaz kart niteliini anlamyorlar ve bu uzlamaz kartl aa karacaklar yerde, bu uzlamaz kartln bir sonucu olarak klele-tirilmi olanlara katlacaklar ve onlarn savama girmelerine yardma alacaklar yerde, savam herkesi honut edecek nlemlerle durdurmay, uzlama ve birlik salamay dlyorlar. Btn bu nlemler, doal olarak, kanlmaz bir sonuca varyor: Btn bu kredilerden,[57*] iyiletirmelerden, bankalardan ve benzeri "ilerici" nlemlerden, yalnzca gereken biimde iletilen ve yerlemi bir iftlie sahip, baz "tasarruflar" bulunan kiilerin, yani nemsiz bir aznln [sayfa 117] temsilcisinin, kk-burjuvazinin yararlanaca kansna varmak iin, yukarda verilen farkllamaya ilikin rnekleri anmsamak yeter. Ve kyl bankasn ve benzeri kurulular ne kadar yeniden dzenlerseniz dzenleyin, nfusun ounluunun mlkszletirildii ve mlkszletirilmekte olduu ve, brakn gereken biimde iftlik yapma aralarn, geim aralarndan bile yoksun olduu temel ve ana gereini biraz olsun deitiremeyeceksiniz.

Ayn ey, "arteller" ve "ortak ekim" iin de sylenmelidir. Bay Yujakov ikincisine "tarmn toplumsallatrlmas" diyor. Elbette bu yalnzca komiktir, nk toplumsallama, retimin bir tek kyn snrlarndan daha geni bir apta rgtlenmesini gerektirir ve nk retim aralarn tekellerine alm olan ve bugn Rus toplumsal ekonomisini ynlendiren "kanemiciler"in mlkszletirilmesini zorunlu klar. Ve bu, darkafalca deersiz ahlak dersi deil, savam, savam, gene savam gerektirir. te bunun iindir ki, onlarn bu nlemleri, hayrsever burjuvazinin cmertliine dayanarak gbela varln srdren yumuak, liberal yan-nlemler haline dnrler ve smrlenleri savam yolundan ayrarak, birka kiinin durumundaki olas bir iyilemenin, genel kapitalist ilikiler temeli zerinde ancak yetersiz ve rizikolu olabilen bir iyilemenin getirdii yarardan ok daha fazla zarar verirler. Bu baylarn Rus yaamndaki uzlamaz kartl gizlemek iin harcadklar abalarn aklalmaz lsn elbette mevcut savama bir son vermek zere en iyi niyetlerle, yani cehenneme giden yolu aan trden niyetlerle byle yapyorlard bay Krivenko'nun aadaki iddias gstermektedir. "Aydnlar fabrikatrlerin iletmelerini ynetiyorlar, halk sanayisini de ynetebilirlerdi." Btn felsefeleri, savam ve smr mevcuttur, ama eer... eer smrcler olmasayd, bunlar da "olmayabilirdi" diye szlanmaktan ibarettir. Gerekten de yazar, bu anlamsz tmce ile ne demek istemitir? Rus niversitelerinin ve teki eitim kurulularnn, her yl, tek derdi kendilerini [sayfa 118] besleyecek birini bulmak olan bir "aydn" (??) tr kard yadsnabilir mi? "Halkn dostlar" burjuvaziden bakasna hizmet "edebilirler" dedi diye, Rusya'daki burjuva aydnlarnn yokolacaklar beklenebilir mi? Evet "edebilirlerdi", eer burjuva aydnlan olmasalard. Burjuva aydnlar "olmayabilirlerdi", "eer" Rusya'da burjuvazi ve kapitalizm olmasayd! Ve tm yaamlarn, salt, bu "eer'leri ve "nk"leri yinelemekle harcamaktan honutluk duyuyorlar. Dahas, bu beyler, yalnzca kapitalizme belirleyici bir nem vermekten kanmakla kalmyorlar, kapitalizmde bir bozukluk grmeyi de tmyle reddediyorlar. Eer baz "kusurlar" giderilirse, belki de kapitalizm altnda iler pek de kt gitmeyecektir. Bay Krivenko'nun u szlerine ne buyrulur: "Kapitalist retim ve sanayilerin kapitalistlemesi, hi de manfaktr sanayisinin iinden geerek halktan yalnzca kopabilecei kaplar deildir. Kukusuz kopabilir, ama ayn zamanda da, halkn yaamna girebilir ve

tarma ve hammaddeler sanayisine daha fazla yaklaabilir. Buna eitli yollardan ulalabilir ve bu kaplar, tekiler kadar, bu amaca hizmet edebilirler." (s. 161.) Bay Krivenko bay Mihaylovski'ye kyasla baz ok iyi niteliklere sahiptir; rnein aklk ve dobra dobralk gibi. Bay Mihaylovski'nin, konuya hi dokunmadan evresinde dolanarak, dzgn ve akc tmcelerle sayfalarca dolduraca yerlerde, ciddi ve pratik bay Krivenko, aka vuruyor ve hibir vicdan azab ekmeksizin, grlerinin tm samaln, okurun gzleri nne saknmadan seriyor. "Kapitalizm halkn yaamna girebilir" dnn bir! Yani kapitalizm, alan halk retim aralarndan ayrlmadan da olanakldr! te bu kesinlikle pek ho! Hi olmazsa imdi, "halkn dostlar"nn ne istedikleri konusunda tam bir akla kavutuk. Kapitalizmsiz meta ekonomisi yalnzca, insancl toprakbeylerinin ve liberal yneticilerin kanatlar altnda bar iinde ot gibi yaayan bir kk-burjuvazi ile mlkszletirmesiz ve smrz kapitalizm istiyorlar. Ve Rusya'ya bir ltufta bulunmaya niyetlenen bir bakanlk memurunun ciddi havasyla, kurtlarn [sayfa 119] doyaca ve kuzularn postlarndan olaca planlar hazrlamaya giriiyorlar. Bu planlarn nitelii zerinde bir fikir edinmek iin, ayn yazarn n 12'deki yazsna dnmeliyiz ("Baz Aydnlarn Yalnzl zerine"): Bay Krivenko anlalan, daha imdiden, "pratik ekonomik sorunlar zmeye" "arld" izlenimi altnda yle iddia ediyor: "Sanayinin artel ve devlet biimi, hi de, mevcut durumda dnlebilecek olan bir ey deildir. rnein aadaki plan da olanakldr..." Ve bir mhendisin, kk birimler halinde (100 rubleyi amayan) hisselere sahip bir anonim irketle Don blgesinden teknik yararlanmaya ilikin bir planda Ruskoye Bogatstvo yazhanesini nasl ziyarete geldiini anlatarak devam ediyor. Plann yapcsna bunu kabaca yle dzeltmesi tlenmitir. "Hisseler zel kiilere deil, ky topluluklarna ait olacaktr; ky nfusunun irketin iletmelerinde altrlan ksm, olaan creti alacaklar, ky topluluklar onlara toprakla balarnn korunacana ilikin gvence verecekler." Ne idari deha, deil mi? Ne hayranlk verici bir yalnlk ve kolaylkla, kapitalizm halkn yaamna sokuluyor, ve btn zararl nitelikleri safd ediliyor! Btn istenen, kr zenginlerinin topluluklar araclyla hisse satn almas[58*] ve toprakla olan balar topraktan bir geim salamaya yetmeyen (aksi halde kim "olaan cretler"le almaya gider?), [sayfa 120] ama bir insan bulunduu yere balamaya, onu yerel kapitalist iletmeye kle etmeye ve onu patron deitirmek olanandan yoksun brakmaya yeten bir "ba" gvence altna

alnan "nfusun bir kesimi"nin altrlaca iletmeden bir kr pay almasdr. ok hakl olarak buna patron, kapitalist diyorum, nk emekiye cret deyene baka bir ey denemez. Okur, zerinde durmaya bile demez gibi grnen byle bir samalk zerinde uzun uzun durduum iin belki de benden usanm bulunuyor. Ama sylemem gerekir ki, bir samalk olmasna karn, bu, incelenmesi yararl ve zorunlu olan tipte bir samalktr, nk Rusya'da gerekte varolan toplumsal ve ekonomik ilikileri yanstmaktadr ve dolaysyla sosyal-demokratlarn gelecekte uzun bir zaman uramak zorunda kalacaklar, lkemizde ok yaygn olan toplumsal grlerden birini oluturur. Sorun u ki, Rusya'da feodal retim tarzndan kapitalist retim tarzna gei, alan halk asndan, topraktan bir geim elde edemeyen ve toprakbeyine toprak vergisi demeyen (bugn bile bunu demektedir) kylnn, balangta, eski gnlerde, ya bamsz uralar (rnein arabaclk), ya da bamsz olmayan, ama bu tip ilerin az gelimi olmas yznden nispeten iyi deme yaplan emek biiminde "dar ileri"ne bavurmak zorunda kald bir duruma yolamt. Bu koullar altnda, kyllk, bugnk duruma oranla belli bir gnenci yzbin soylu polis efinin ve Rusya topraklarnn henz olu halindeki toplayclarnn burjuvazinin himayesi altnda bar iinde bitkisel yaam srdren serilerin gnencini gvence altna alm oluyordu. Ve "halkn dostlar" bu sistemi idealize ediyor, onun karanlk yanlarn grmezlikten geliyor, d kuruyorlar "d" diyoruz, nk, bu sistem oktandr varolmaktan km kyl iftilerin toptan mlkszletirilmelerine yolaan ve eski "ileri", bol miktarda sunulan "kol emei"nin azgn smrsne dntren kapitalizm tarafndan yokedilmitir. [sayfa 121] Bizim kk-burjuva valyelerimiz, kyllerin toprakla "ba"larn korumak istiyorlar; ama bu ba salayan tek eyi, sertlii istemiyorlar; ki, sertlii ykan ve bu ba olanaksz klan tek ey de, meta retimi ve kapitalizm olmutur. Kyly topraktan uzaklatrmayan, i, pazar iin yaplrken rekabete yolamayan, sermaye yaratmayan ve nfusun ounluunu ona kle etmeyen dar ileri istiyorlar. Toplumbilimdeki znel ynteme bal kalarak, surdan bur-dan iyi olan "almak" istiyorlar, ama elbette ki, aslnda bu ocuka istek yalnzca gerekleri grmezlikten gelen gerici hayalcilie, yeni sistemin gerekten ilerici, devrimci yanlarnn anlalmas ve bunlardan yararlanlmasnda yeteneksizlie ve eski yan-serf, yar-zgr emek sistemini

smrnn ve basknn btn dehetiyle dolu olan ve hibir ka olana vermeyen bu sistemi srdrecek nlemlere kar bir sempatiye yolayor. "Halkn dostlar"n gericiler arasnda snflandran bu aklamann doruluunu tantlamak iin iki rnek aktaracam. Moskova zemstvo istatistiklerinde bayan K. adnda birinin iftliine ilikin (Podolsk uyezdinde) bir tanmlamay okuyabiliriz; bu (tanmlama deil, iftlik), gerek Moskova istatistikilerinin, gerekse belleim beni yanltmyorsa, bay V.V.'nin (sanrm bir dergi makalesinde bu konuda yazmt) hayranln uyandrmt. Bay V. Orlov, bayan K'nn bu nl iftliine "kyl iftliinin salam bir durumda olduu yerlerde, zel toprak sahiplerinin iftlikleri de daha iyi iletilmektedir" biimindeki pek sevdii tezinin "inandrc pratik dorulamas" gz ile bakmaktadr. Bu hanmn malikanesine ilikin olarak bay Orlov'un anlattklarndan, onun, iftliini, klk dn un vb. karlnda topran ileyen yerel kyllerin emeiyle ilettii anlalmaktadr. Hanm, bu kyllere kar son derece mfiktir ve onlara yardm etmektedir, yle ki, bunlar, imdi Volost'un en gnenli kylleridir ve "hemen hemen yeni haata kadar dayanmalarna (eskiden St. Nikolas gnne [sayfa 122] kadar bile dayanamyorlard)" yetecek lde tahla sahiptirler. u soru ortaya kyor: "Byle bir dzenleme", bay N. Kablukov (c. V, s. 175) ve V. Orlov'un (c. II, s. 55-59 ve baka yerlerde) sandklan gibi, "kyllerin ve toprak sahibinin karlarnn uzlamaz kartln engeller mi? Besbelli ki hayr, nk, bayan K. kyllerinin emeiyle yaamaktadr. Dolaysyla smr hi de ortadan kalkm deildir. Bayan K.'yi, smrlenlere gsterdii efkatin arkasndaki smry gremedii iin balamak olanakl olabilir, ama szkonusu durum karsnda kendinden geerek; bir kapitalistin bir iiye gsterdii efkat karsnda vecde gelen, fabrika sahibinin iileriyle ilgilendii, onlara genel maazalar, konutlar vb. salad durumlar aktaran batdaki Menschen-freunde'lerin[59*] tutumunu benimseyen bir iktisat ve istatistiki affedilemez. Byle "olgu"larn varlndan (ve dolaysyla "olanakllndan") karlar arasnda hibir uzlamaz kartlk olmadn karmak, aalar yznden orman grmemektir. Bu birinci nokta. kinci nokta ise udur: Bay Orlov'un anlattklarndan reniyoruz ki, bayan K.'nin kylleri, "mkemmel rnler sayesinde (toprak sahibi hanm onlara iyi tohum vermitir), iftlik hayvanlar edinmilerdir" ve "bolluk

iinde" iftliklere sahiptirler. Bu "bolluk iindeki kyllerin, "hemen hemen" deil, tamamen bolluk iinde olduklarn ve "ounluk"un deil, hepsinin, "hemen hemen" yeni haata kadar deil, tam yeni haata kadar yeterince tahla sahip olduklar varsayalm. Bu kyllerin imdi yeterince topraa sahip olduklarn imdiki durumda ellerinde olmayan (ne gzel gnen!) ve bayan K'den, emekle deme karlnda kiraladklar "sr geilerine ve otlaklara" sahip bulunduklarn da varsayalm. Bay Orlov, bu durumda yani eer kyl iftilii gerekten bolluk iinde ise bu kyllerin, imdiki gibi "bayan K.'nin malikanesindeki btn ileri tmyle, zamannda ve abucak yapmaya" raz olacaklarna gerekten inanyor [sayfa 123] mu? Ya da yoksa, bu bolluk iindeki kyllerin kann, bylesine bir ana efkati ile emen bu nazik bayana duyulan kran, ne de olsa otlaklar ve sr geileri olmakszn yapamayan kyllerin bugnk durumunun umutsuzluu kadar etkili bir drt m olacaktr? "Halkn dostlar"nn fikirlerinin, znde ayn olduu ortadadr: Bunlar, gerek, kk-burjuva ideologlar olarak smry ortadan kaldrmak "deil, hafifletmek isterler, atma deil, uzlama isterler. Darkafal sosyal-demokratlara kar bylesine iddetle ate pskrrken dayandklar o geni idealleri, toprakbeyleri ve kapitalistlerin ona iyi davranmalar kouluyla, toprakbeylerine ve kapitalistlere kar "grevlerini" yerine getiren "bolluk iindeki" kylden teye gemez. Bir baka rnek alalm: Bay Yujakov, "Rusya'da Halkn Toprak Mlkiyeti in Paylar" (Ruskaya Mysl, 1885, n 9) balkl olduka nl yazsnda "halkn" toprak mlkiyetinin, yani liberallerimizin terminolojisi ile, kapitalizmi ve smry dtalayan toprak mlkiyeti trnn boyutlarnn ne olmas gerektii konusundaki grlerini aklamtr. imdi bay Krivenko'nun verdii kusursuz aklamadan sonra, onun da sorunlara "kapitalizmi halkn yaamna sokmak" asndan baktn biliyoruz. Bay Krivenko, "halkn" toprak mlkiyetinin asgari dzeyi olarak, "tahl yiyeceklerini ve demeleri"[60*] karlayacak lde verilmi-topra alm, geri kalannn ise bir "geim kaps"nda salanacan sylemitir... Bir baka deyile, kylnn toprakla bann korunmasyla, ifte smrye ksmen "verilmi-toprak" zerindeki toprakbeyinin, ksmen de "geim kaps"nda kapitalistin smrsne baml olaca bir durumu kabul etmitir. ifte smrye urayan, ve stelik, ezilen snfn brakn [sayfa 124] zafere ulamay, savaacana dair btn umutlar ldrerek kanlmaz bir biimde ylgn ve ezik bir ruh hali

douran yaam koullarna sahip kk reticilerin bu durumu bu yar-ortaa durumu "halkn dostlar"nn gr ve ideallerinin nec plus ultra'sdr. Ve sonra, Rusya'nn tm reform-sonras tarihi boyunca grlmemi bir hzla gelien kapitalizm, eski Rusya'nn bu temel direini ataerkil, yan-serf kyll eski yurtlarn terketmeye ve Rusya'da oradan oraya i peinde dolamaya zorlayarak, yerel "iveren"e klelik zincirlerini krarak ve genel olarak smrnn, zel bir engerek tahribatndan ayr olarak snf smrsnn temelini aa vurarak bu ortaa ve yar-ortaa koullarndan ekip karmak ve modern, salt kapitalist bir evreye yerletirmek zere kknden skt zaman kapitalizm, geri kalan yldrlm ve adeta sr srs dzeyine inmeye zorlanm kyl nfusunu yn halinde, gitgide karmaklaan toplumsal ve politik yaamn girdabna ekmeye balad zaman, bizim valyeler, eski temel direkler devriliyor ve yokediliyor diye feryat figan etmeye baladlar. Ve eski iyi gnler iin feryat figan etmeyi bugn bile srdryorlar, oysa bu yeni yaam biiminin devrimci yann grmemek iin, kapitalizmin nasl eski smr rejimi ile hibir ba olmayan ve onunla savaacak bir konumda bulunan yeni bir toplumsal g yarattn grmemek iin, kiinin kr olmas gerek. Ama "halkn dostlar", mevcut sistemde herhangi bir radikal deiiklik iin en kk bir istek bile gstermiyorlar. Mevcut temele dayanan liberal nlemler onlar tamamen honut ediyor ve bay Krivenko byle nlemlerin icadnda, gerekten de, yerli bir telae memurunun idari yeteneklerini ortaya koyuyor. "Halk sanayimizin ayrntl bir incelemesi ve radikal dnm"ne olan gereksinme hakknda u iddialar ne sryor: "Genel olarak konuursak, bu sorun zel bir aratrma ve sanayilerin, halkn yaamna uygulanabilen sanayiler" (sic!) "ile uygulanmasnda ciddi engellerle karlalan sanayiler olmak zere ayrlmasn gerektirir." [sayfa 125] Bizzat bay Krivenko, eitli sanayileri, kapitalistlememi olanlar, kapitalistlemeyi daha imdiden gerekletirmi olanlar ve "varlklar iin byk-lekli sanayi ile arpabilecek olanlar" diye ayrd zaman, bize, byle bir ayrmn bir rneini vermi oluyor. Bu yneticinin kararna gre, "birinci durumda, kk-retim zgrce varolabilir" ama bu, dalgalanmalar ile kk reticileri bir burjuvazi ve bir proletarya halinde blen pazardan bamsz olabilir mi? Yerel pazarlarn genilemesinden ve bir byk pazar halinde kaynamalarndan bamsz olabilir mi? Teknik ilerlemeden bamsz

olabilir mi? Yoksa bu teknik ilerlemenin meta retimi altnda kapitalist nitelikte olmas koul deil midir? Yazar, son durumda, "retimin byk-lekte rgtlenmesini de" istiyor: "Aktr ki," diyor, "burada gerekli olan da retimin byk-lekte rgtlenmesidir, gerekli olan, sabit ve dner sermaye, makineler vb., ya da bu koullar dengeleyecek baka bir eydir: ucuz kredi, gereksiz araclarn kaldrlmas, tarmda artel biimi ve patron krlarndan vazgeme olana, gvenli bir pazar, daha ucuz motorlarn icad ve teki teknik ilerlemeler, ya da ensonu, baka yararlarla karlanmak kouluyla cretlerin bir miktar azaltlmas." Bu tr bir uslamlama, szde geni ideallere, aslnda ise basmakalp bir liberalizme sahip olan "halkn dostlar"nn ok tipik bir zelliidir. Grdnz gibi, filozofumuzun balang noktas, patron krlarndan vazgeme olanandan ve byk-lekli tarm rgtlenmesinden ne daha az, ne de daha ok bir eydir. Mkemmel. Sosyal-demokratlarn istedikleri de TAM budur. Ama "halkn dostlar" bunu nasl baarmak istiyorlar? Byk-lekli retimi patronlar olmakszn rgtlemek iin, her eyden nce, toplumsal ekonominin meta rgtlenmesini ortadan kaldrmak ve onun yerine, retimin, bugn olduu gibi pazar tarafndan deil de, reticilerin kendileri tarafndan dzenlendii ve retim aralarna zel kiilerin deil de, btn toplumun sahip olduu ortaklaa, komnist rgtlenmeyi koymak gerekir. zel maledinme [sayfa 126] biiminden ortaklaa maledinme biimine byle bir geiin, nce retim biiminin deitirilmesini, kk reticilerin ayr, kk, tek bana retim srelerinin bir tek toplumsal retici sre halinde birletirilmesini gerektirdii, tek szckle, tam da kapitalizmin yaratt maddi koullar gerektirdii ortadadr. Ama "halkn dostlar" hi de kapitalizme dayanmak niyetinde deillerdir. O halde nasl hareket etmeyi neriyorlar? Bunu sylemiyorlar. Meta ekonomisinin kaldrlmasnn szn bile etmiyorlar: Anlalan, geni idealleri bu toplumsal retim sisteminin snrlarn pek aamamak-tadr. stelik, patron krlarnn kaldrlmas iin, "krlarn" tam da retim aralarn tekellerine alm olmalarndan tr elde eden patronlarn mlkszletirilmeleri gerekli olacaktr. Ve anayurdumuzun bu temel direklerini mlkszletirmek iin, burjuva rejime kar, devrimci bir halk hareketi, yalnzca bu rejimle hibir ba olmayan ii snf proletaryasnn[61*] yapabilecei bir hareket gereklidir. Ama "halkn dostlar" savam hi de akllarndan geirmiyorlar ve bizzat patronlarn idari organlarndan ayr olarak, baka tipte halk adamlarnn da var ve gerekli olabileceinden kuku bile duymuyorlar. Aktr ki, "patronlarn kr"na kar herhangi bir ciddi

nlem almaya biraz olsun niyetleri yoktur. Bay Krivenko yalnzca dnmeden laf etmitir. Ve hemen de kendisini dzeltmitir: Neden olmasn, "patron krlarndan vazgeme olana" gibi bir ey "baka bir eyle", yani krediler, rgtl pazarlama, teknik ilerlemeler ile "dengelenebilir". Bylece her ey ok honut edici bir biimde dzenlenmi oluyor: Patron beyler asndan ok saldrgan bir ilem olan kutsal "kr" hakkn kaldrmak yerine, yalnzca, kapitalizme daha iyi savam silahlar salayacak olan ve yalnzca bizim kk "halk" burjuvazisini glendirecek, salamlatracak ve gelitirecek olan yumuak, liberal nlemler ortaya kyor. Ve, "halkn dostlar"nn yalnzca bu kk-burjuvazinin karlarnn ampiyonluunu yapt yolunda hi kuku [sayfa 127] brakmamak istercesine, bay Rrivenko, u olaanst aklamay ekliyor: Patron krlarnn kaldrlmasnn "cretlerde bir azalma ile" "dengelenebilecei" ortaya kmaktadr!!! lk bakta bu tam bir laf salatas gibi grnebilir. Ama hayr. Bu, kk-burjuva fikirlerin tutarl bir uygulamasdr. Yazar, byk ve kk sermaye arasnda savam gibi bir olgu gzlemlemekte ve gerek bir "halkn dostu" olarak, kukusuz, kk ... sermayenin yann tutmaktadr. Kk kapitalistin en gl silahlarndan birinin cret indirimi olduunu da duymutur bu, ignnn uzatlmasna kout olarak, Rusya'daki pek ok sanayide ok iyi biimde gzlemlenmi ve dorulanm bir olgudur. Ve bylece, ne pahasna olursa olsun, kk... kapitalistleri kurtarmak isteyen bay Krivenko, "baka yararlarla karlanmak kouluyla cretlerde bir miktar azaltma" nermektedir? Balangta "krlar" iin baz tuhaf eyler sylenen patron beylerin kayglanmasna gerek yoktur. Sanrm, patronlara kar cretlerde bir azaltma ile savamay dnen bu parlak yneticiyi maliye bakan makamna oturtmay pek isterlerdi. Herhangi bir pratik soru ile uramaya balar balamaz, Ruskoye Bogatstvo'nun insancl ve liberal yneticilerinden safkan burjuvazinin nasl ban uzattna ilikin bir baka rnek daha aktarlabilir. Ruskoye Bogatstvo, n12'deki "iler Tarihesi" balkl makale tekel konusunu ele almaktadr. Yazar yle diyor: "Tekel ve sendika, gelimi sanayinin idealleri ite bunlardr." Ve, Rusya'da "kapitalistler arasnda keskin bir rekabet" olmamasna karn, burada da bu kurulularn ortaya kna atn belirterek devam ediyor. "Ne eker sanayisi, ne de petrol sanayisi henz byk lde gelimitir. Buradaki eker ve gazya tketimini, teki lkelerinkiyle karlatrrsak, kii bana den tketimin nemsizlii, bu mallarn tketimlerinin, hl hemen hemen reym halinde olduunu gsterir. yle grnyor ki, bu sanayi

dallarnn gelimesi iin daha ok geni bir alan vardr ve bunlar hl geni miktarda sermaye emebilirler." [sayfa 128] pratik bir soruya gelir gelmez, yazarn, Ruskoye Bogatstvo'nun i pazarn daralmasna ilikin gzde grn unutmas tipiktir. Bu pazarn, hl, daralma deil, ok byk bir gelime umuduna sahip olduunu kabul etmek zorunda kalmtr. Bu sonuca, tketimin daha byk olduu bat ile yaplan bir karlatrmadan varmaktadr. Tketim orada neden daha yksektir? Kltr daha yksek bir dzeyde olduu iin. Ama bu kltrn maddi temeli, kapitalist tekniin gelimesi, insanlar birbirleriyle daha sk iliki iine sokan ve ayr ayr yerlerin ortaa yaltmn paralayan meta ekonomisi ve deiimdeki byme deil de nedir? rnein Byk Devrimden nce, yar-ortaa kyllk, hl, sonal olarak bir krsal burjuvazi ve bir proletaryaya blnmemiken, Fransa'daki kltr, bizimkinin stnde olmayan bir dzeyde deil miydi? Ve eer yazar, Rus yaamn daha yakndan incelemi olsayd, rnein kapitalizmin, gelimi olduu yerlerde kyl nfusun gereksinmelerinin, salt tarmsal blgelerdekinden ok daha yksek olduunu grmeden geemeyecekti. Bu, elzanaat sanayilerimizin nfusun tm yaam zerine snai bir damga vuracak lde gelitii btn durumlarda, elzanaat sanayimizi aratran herkes tarafndan ittifakla belirtilmektedir.[62*] "Halkn dostlar" byle "nemsiz eyler"e hi dikkat etmiyorlar, nk onlarn asndan, bunun aklanmas, "yalnzca" kltr ya da genel olarak yaamn byyen karmakldr, ve onlar bu kltrn ve karmakln maddi temelini aratrmyorlar bile. Oysa eer en azndan krlarmzn ekonomisini incelemi olsalard, i pazar yaratan eyin, kylln bir burjuvazi ve bir proletarya halinde paralanmas olduunu kabul etmek zorunda kalacaklard. Pazarn bymesinin, hi de burjuvazinin bymesi anlamna gelmeyeceini dnyor olmallar. Yukarda sz geen i politika tarihisi yle devam ediyor: "Genel olarak [sayfa 129] retimin dk gelime dzeyi ve giriim ve girikenlik yokluu karsnda, tekel, lkenin glerinin gelimesini daha da geciktirecektir." Yazar, ttn tekelinden szederken, bunun "halk dolamndan 154.000.000 ruble alacan" hesaplyor. Ekonomik sistemimizin temelinin, her yerde olduu gibi, burada da, lideri burjuvazi olan meta ekonomisi olduu gerei tmyle gzden karlmtr. Ve yazar, tekelin engelledii burjuvaziden szedecei yerde, "lke"den szetmektedir; metadan,

burjuva dolamndan szedecei yerde, "halk"[63*] dolamndan szetmektedir. Bir burjuva, ne kadar byk olursa olsun, bu terimler arasndaki fark asla ayrdedemez. Bu farkn gerekte ne kadar ak olduunu gstermek iin, "halkn dostlar"nn gznde bir otorite olan bir dergiden, yani Oteestveniye Zapiski'den aktarma yapacam. Bu derginin, 1872 tarihli 2. saysnda, "Pltokrasi ve Temeli" balkl makalede unlar okuyoruz: "Marlo'ya gre pltokrasinin en nemli zellii, liberal bir hkmet biimine ya da her durumda kazanma zgrl ilkesine olan sevgisidir. Eer bu zellii ele alr ve sekiz ya da on yl nce durumun ne olduunu anmsarsak, liberalizm bakmndan dev admlar attmz greceiz. ... Hangi gazeteyi ya da dergiyi ele alrsanz aln, bunlarn hepsi azok demokratik ilkeleri temsil ediyor grnmektedir, hepsi halkn karlarnn peindedir. Ama bu demokratik grlerin yansra ve hatta bunlar paravan edilerek" (buna dikkat) "tekrar tekrar, isteyerek ya da istemeyerek, pltokratik emeller gdlmektedir." Yazar, rnek olarak, St. Petersburg ve Moskova tccarlarnn maliye bakanna sunduklar ve "Rusya'nn mali durumunu tek verimli e olan zel giriimin, olanakl olan en geni biimde yaylmasna dayandrd" iin Rus burjuvazisinin bu en saygdeer blmnn kendisine duyduklar kranlar ifade eden bildiriyi aktaryor. Ve makalenin yazar u sonuca varyor: "Pltokratik eler ve eilimler kukusuz [sayfa 130] toplumumuzda vardr, hem de bol miktarda." Grdnz gibi, uzak gemiteki ncelleriniz, (bay Yujakov'un kefettii gibi, "halk" retimi iin bar ve uygun gelime yollar am olmas gereken, ama aslnda yalnzca bir pltokrasinin gelime yollarn aan) byk kurtarc Reformun etkilerinin hl canl ve taze olduu dnemde, Rusya'daki zel giriimin pltokratik, yani burjuva niteliini kendileri de kabul etmek zorunda kalmlard. Bunu neden unuttunuz? "Halk" dolamndan ve "giriim ve girikenlik" sayesinde "lkenin gleri"nin gelimesinden szederken, bu gelimenin uzlamaz kart niteliine, bu giriimin ve girikenliin smrc niteliine neden deinmiyorsunuz? Tekellere ve benzeri kurululara kar muhalefet elbette ifade edilebilir ve edilmelidir, nk bunlar, kukusuz, alan halkn durumunu ktletirirler; ama unutulmamaldr ki, btn bu ortaa prangalarnn yansra, alan halk daha da gl, modem, burjuva prangalara da vurulmutur. Kukusuz,

tekellerin kaldrlmas tm "halk" iin yararl olacaktr, nk burjuva ekonomisi, lkenin ekonomik yaamnn temeli haline gelince, ortaa sisteminin bu kalntlar, yalnzca, kapitalist dertlere daha da ac olan ortaa dertlerini eklerler. Kukusuz, burjuva toplumunu, ona miras kalan yan-feodal prangalardan kurtararak, ii snfnn ellerinin ban zmek iin, onun burjuvaziye kar savamn kolaylatrmak iin, bunlarn kesinlikle ortadan kaldrlmas gerekir ve bu ne kadar daha hzl ve ne kadar daha radikal bir biimde olursa, o kadar iyi olur, te, her eyi kendi adyla ararak tekellerin ve her trl teki ortaa kstlamalarnn (Rusya'da bunlarn ad lejyondur) kaldrlmasnn burjuva sisteme kar savamn kolaylatrmak zere ii snfna kesinlikle gerekli olduunu syleyerek byle konumak gerekir. Hepsi bu kadar. Yalnzca tm "halk"in ortaaa ait, feodal kurululara kar kar birliini grp de, bu "halk"n iindeki burjuvazi ve proletarya arasndaki derin ve uzlamaz dmanca kartl ancak bir burjuva unutabilir. [sayfa 131] Sras gelmiken belirtelim: "Halkn dostlar", rnein krn gereksinmelerine ilikin olarak aadaki gibi szler ederlerken, yukardaki durumun onlar utandracan dnmek sama olur. Bay Krivenko bize unlar bildiriyor: "Birka yl nce, baz gazeteler, krn hangi mesleklere ve hangi tipte aydnlara gereksindiini tarttklar zaman, listenin ok uzun ve eitli bir liste olduu ve hemen hemen her meslei kucaklad ortaya kt: Kadn ve erkek doktorlarn ardndan salk memurlar geliyordu, sonra avukatlar, ardndan retmenler, ktphaneciler, kitaplar, tarmclar, ormanclk uzmanlar ve genel olarak tarm uzmanlar, en eitli dallarda teknisyenler (bugne kadar hemen hemen dokunulmam ok geni bir alan), kredi kurulularnn, eya depolarnn rgtleyicileri ve yneticileri vb. geliyordu." rnein etkinlikleri ekonomik alanla dorudan ilgili olan "aydnlar" (??), btn o orman uzmanlarn, tarm uzmanlarn, teknisyenleri vb. ele alalm. Bu insanlara krda nasl da bir gereksinme var! Ama HANG krda? Sylemeye gerek yok ki, toprak sahiplerinin krnda, "tasarruf sahibi olan ve bay Krivenko'nun "aydnlar" demeyi pek sevdii btn bu "teknisyenler"in hizmetlerini deyebilecek olan giriimci mujiklerin krnda. Bu kr, gerekten de oktandr teknisyenlere, krediye, dkkanlara susamtr: Tm ekonomik yaznmz bunu kantlamaktadr. Ama bir de ok daha byk bir baka kr vardr, ve bu kr biraz daha sk dnmek "halkn

dostlarna zarar vermeyecektir! Bu, ykma uram, pejmrde, yolunmu, yalnzca "aydnlar"n emeini deyecek "tasarrufa" sahip olmamakla kalmayp, kendilerini alktan lmekten kurtarmaya yetecek ekmee bile sahip olmayan kyllerin krdr. Ve eya depolaryla yardm etmek istediiniz kr, bu krdr. Bizim tek at olan ve at olmayan kyllerimiz buralara ne koyacaklardr? Elbiselerini mi? Bunlar daha 1891'de, o zamanlar sizin insancl ve liberal reetenizi gerekletirerek evlerinde, meyhanelerinde ve dkkanlarnda dzenli "eya depolar" kurmu olan krsal ve kentsel kulaklara [sayfa 132] rehin verdiler. Onlara kalan tek ey "kollan"dr; ama Rus brokratlar bile, imdiye dek, bu tr bir meta iin "eya depolar" icat etmeyi baaramamlardr. ... Bu "demokratlar"m kesin bayalnn, kyllk arasndaki teknik ilerleme konusundaki duygusallklarndan ve tam da bu "kyllk"n toptan mlkszletirilmesine gzlerini kapamalarndan daha arpc bir kantn dnmek zor olacaktr. rnein Ruskoye Bogatstvo, n 2'de ("Denemeler", kesim XII), bay Kariev, liberal bir avanan evkiyle kyl iftiliindeki "yetkinletirme ve iyiletirme" rneklerinden "kyl iftliklerinde" Amerikan yulaf, Vasa avdar, Clydesdale yulaf vb. gibi "gelikin tohum trlerinin yaylmas" rneklerinden szediyor. "Baz yerlerde, kyller, tohum iin zel yerler ayrrlar ve dikkatli bir ift srmeden sonra seilmi tahl rneklerini elle ekerler." "Gelimi aletler ve makineler alannda"[64*] kltivatrler, hafif pulluklar, harman dvme makineleri, harman savurma makineleri, tohum ayrclar gibi "ok daha eitli icatlar"a iaret edilmitir. "ok daha fazla eitte gbrelere" fosfatl gbre, tutkal artklar, gvercin gbresi vb. deinilmitir. "Muhabirler, kylerde, fosfatl gbre sat iin yerel zemstvo dkkanlarnn almas zorunluluunu srarla belirtmektedirler" ve bay V.V.'nin Kyl Tarmndaki lerici Eilimler adl kitabndan (bay Krivenko da bu kitaba atfta bulunmaktadr) aktarmalar yapan bay Kariev, btn bu dokunakl ilerlemelerden neredeyse aka gelecek kadar etkilenmektedir. "Yalnzca ksaca verebildiimiz bu raporlar, yreklendirici ama ayn zamanda da zc bir etki yapmaktadr. ... Yreklendirici, nk bu yoksullam, borca batm, pek ou ata sahip olmayan insanlar, var gleriyle alyorlar, umutsuzlua kaplmyorlar, ilerini deitirmiyorlar; geleceklerinin, glerinin, zenginliklerinin, toprakta, onun [sayfa 133] gereken biimde ilenmesinde yattn anlayarak topraa bal kalyorlar." (Ya, elbette! Sylemeye gerek yok ki, fosfatl gbreyi, tohum ayrclarn, harman dvme makinelerini ve Clydesdale

yulaf tohumunu satn alan tam da bu yoksullam ve at olmayan mujiktir. O, sanda simplicitas![65*] Ve bunu yazan, kolejli bir kk hanm deil, bir profesr, bir ekonomi politik doktorudur. Hayr, ne derseniz deyin, bunun tek nedeni kutsal saflk olamaz.) "Topran gereken biimde ilenmesini baarma yollarn heyecanla aryorlar, yeni yollar, ekim yntemleri, tohumlar, aletler, gbreler, onlar besleyen topraa verimlilik katacak ve erge karlk olarak yz katn verecek olan her eyi aryorlar. ...[66*] zcdr, nk", (yoksa bu "halkn dostu"nun hi olmazsa burada, topran giriimci mujiklerin elinde younlamasna, sermayeye, gelimi iftliin temeli haline dntrlmesine elik eden ve yolaan kylln toptan mlkszletirilmesine btn bu harman dvme makinelerini, tohum ayrclarn ve harman savurma makinelerini kullanan yerli "giriim"in baarsn yaratan "zgr" ve "ucuz" "kollan" pazara frlatan mlkszletirmeye deineceini mi sanyorsunuz? Yok yle ey!) "nk ... harekete gemesi gerekenler bizleriz. iftliini iyiletirmeye alan mujie yardmmz hani? Elimizde bilim ve yazn, sergi yerleri, eya depolar, komisyon acenteleri var." (Evet beyler, ite onlar byle koyuyor yanyana: "bilim" ve "komisyon acenteleri" ... "Halkn dostlar"n sosyal-demokratlarla savarlarken incelememek gerek, nk bunlar byle durumlarda, "babalarnn idealleri"nin eskilerinden [sayfa 134] dikilmi bir niforma giyerler; onlar gnlk yaamn ilerini ayrntsyla tartrlarken, gnlk giysileri iinde incelemeli. O zaman bu kk-burjuva ideologlarnn tam rengini ve enisini elde edersiniz.) "Mujiin elinde byle bir ey var mdr? Bunlarn ilk admlar vardr elbette, ama naslsa bunlar pek yava gelimektedir. Mujik bir rnek istiyor deney tarlalarmz, model iftliklerimiz nerede? Mujik yazl bilgi istiyor herkese anlalr tarm yaznmz nerede?... Mujik gbre, alet, tohum aryor btn bu eyler iin zemstvo dkkanlarmz, toptan alm, satm ve datm kolaylklarmz nerede? ... Kendi zel giriimlerinde ya da zemstvolarn hizmetinde alan eylem adamlar, neredesiniz? lerleyin ve aln, bunun zaman oktandr geldi ve Rus halk, iten teekkrlerini, Sunacak size, dl gibi!"[55] N. Kariev (Ruskoye Bogatstvo, n 2, s. 19) te, kk-burjuva ilerlemeleri iinde coan, "halk" kk-burjuvazisinin dostlar!

"Kyll" uyumlu bir trde, tek bir btn olarak betimlemenin samalna inanmak iin, btn bu ilerlemenin burjuva niteliine inanmak iin, krsal ekonomimizin tahlili bir yana, modern ekonomik tarihimizde bu arpc olgunun yani, "kylln" byk lde mlkszletirilmesine kout olarak kyl tarmndaki herkesin deindii ilerlemenin gzlemlenmesi yeterlidir diye dnlecektir! Ama "halkn dostlar" btn bunlara kulaklarn tkyorlar. Eski toplumsal-devrimci Rus narodizminin iyi zelliklerini yitirip, onun en ar hatalarndan birine kyllk iindeki uzlamaz snf kartln anlamay baaramaylarna skca sarlyorlar. Hurvi yerinde olarak yle diyor: "Yetmilerin narodnii, bizzat kyllk saflarndaki uzlamaz snf kartl konusunda hibir fikre sahip deildi, bu uzlamaz kartl, [sayfa 135] tmyle, 'smrc' kulak ya da miroyed ve onun kurban komnist ruhla dolu olan kyl arasndaki ilikilere indirgiyordu.[67*] Bu evrensel d alayc glmsemesiyle karlayan Gleb Uspenski, kukuculuunda yalnz kalyordu. O, kyllk konusundaki eksiksiz bilgisi ve grnglerin ta iine ileyen olaanst usta yeteneiyle, bireyciliin, yalnzca tefeci ve borlu arasnda deil, geni lde kyller arasnda da ekonomik ilikilerin temeli haline geldiini grebilmiti. Bkz: "Bir Kalba Sokmak ("Ravneniye pod odno") balkl yazs, Ruskoye Mysl, 1882, n 1." (Op. cit, s. 106.) Altmlarda ve yetmilerde, krsal ekonomiye ilikin nispeten doru bilgilerin ok kt olduu bir zamanda ve kyllkteki farkllamann henz bu kadar belirgin hale gelmemi olduu bir zamanda, bu de kaplmak hogrlebilir ve doaldr da, ama bugn bu farkll grmemek iin insann gzlerini kasten kapamas gerekir. zellikle son zamanlarda, kylln ykm, doruuna ulam gibi grnrken, her yerden, kyl tarmndaki ilerici eilimlere ilikin bir sr sz duyulmas son derece tipiktir. Bay V.V. (gene ok kesin bir "halkn dostu") bu konuda koca bir kitap yazmtr. Ve olgulara ilikin bir kusurdan dolay onu sulayamazsnz. Tersine, kylln teknik ve fenni tarm ynnden ilerlemesi kuku duyulmaz bir olgudur, ama kylln topluca mlkszletirilmesi olgusu da yledir. Ve ite "halkn dostlar" tm dikkatlerini, "mujik"in heyecanla, kendisini besleyen topra gbrelemesine yardmc olacak yeni ekim yntemleri aramas olgusunda younlatryorlar madalyonun teki yzn, yani tam da bu "mujik"in heyecanla topraktan koparlmasn gzden karyorlar. Gereklere dorudan bakmamak iin, kylnn ayrlmakta olduu topran sermayeye dntrlmesi srecine, bir i pazarn yaratlma srecine tank olduklarn farketmemek iin, devekular gibi kafalarn kuma gmyorlar.

[68*] Ky topluluumuz iindeki bu iki [sayfa 136] kart srecin varln rtmeye kalkmak, bunlar toplumumuzun burjuva niteliinden baka bir eyle aklamaya kalkmak! Bu kadar da fazla! Allaha kretmek ve insancl ve yardmsever szler dktrmek, onlarn "biliminin", onlarn tm politik "etkinliklerinin" ba ve sonudur. Ve hatta, mevcut dzenin bu lml, liberal yamalanmasn dzenli bir felsefe dzeyine ykseltmektedirler. Bay Krivenko, derin bir havayla yle diyor: "Kk, gerek etkinlik, byk etkinliksizlikten ok daha iyidir." Ne yeni, ve ne zekice bir ey! stelik, "kk etkinlik hi de kk amala ayn anlama gelmez" diyerek devam ediyor. Ve bu kk i, "uygun ve iyi" bir duruma geldii zaman, byle bir "etkinlik genilemesi"nin rnei olarak bir hanmn yapt u almalar aktaryor: okullar ama; kyller arasnda hilekar dava vekillerini safd eden avukat etkinlikleri; kentten kente dolaan mahkemelere, eyaletlere kadar elik eden ve savunma vekili olarak hareket eden avukatlara ilikin plan; ve son olarak, daha nce iitmi olduumuz elzanaatlan iin eya depolar rgtlenmesi: Bu durumda etkinliin (byk bir ama boyutlarna ulaarak) genilemesi "en etkin merkezlerdeki zemstvolarn ortak abalaryla" eya depolan amak olacaktr. Elbette btn bunlar ok yksek, insancl ve liberal eylerdir "liberaldir, nk bunlar, burjuva ekonomik sistemi btn ortaa engellerinden kurtaracak ve bylece, iinin, kukusuz bu tr nlemlerden zarar grecek yerde kuvvetlenecek olan sistemin kendisi ile savamasn kolaylatracaktr; tm liberal Rus basnnda oktandr btn bunlar okumaktayz. Eer Ruskoye Bogatstvo'daki beyler bizi zorlamam olsalard, bunlara kar kmaya demezdi; bu "alakgnllce liberalizm balanglarn" sosyal-demokratlara KARI ileri srmeye ve ders olsun diye, bir yandan da onlar "babalarnn ideallerini" reddetmekle sulamaya baladlar. [sayfa 137] Durum bu olunca, byle alakgnllce ve kl krk yaran liberal (yani burjuvaziye hizmet eden) etkinlie ilikin neriler ve telkinlerle sosyal-demokratlarn karsna kmak en azndan glntr demek zorundayz. Babalarmza ve onlarn ideallerine gelince, belirtmek gerekir ki, Rus narodniklerinin eski teorileri, ne kadar hatal ve hayalci olursa olsun, her durumda byle "alakgnllce liberalizm balanglarnn" KESNLKLE karsndayd. Bu son deyimi bay Mihaylovski'nin "K. Marx'n Kitabnn Rusa Basks zerine" yazsndan (Oteestveniye Zapiski, 1872, n 4) aldm bu (bugnk yazlarna oranla) ok canl ve hareketli bir biemle yazlm ve gen liberallerimizi gcendirmeme nerisine iddetle kar kan bir yazdr.

Ama bu ok nceydi, o kadar nce ki, "halkn dostlar" onu tmyle unutmay baarmlar ve politik kurulularn materyalist eletirisi yaplmad zaman ve modem devletin snf nitelii anlalmad zaman, politik radikalizmden politik oportnizme gemeye bir adm kaldn taktikleriyle parlak bir biimde sergilemilerdir. te bu oportnizme ilikin birka rnek: Bay Yujakov yle sylyor: "Devlet mallar bakanlnn tarm bakanlna dntrlmesi, ekonomik gelimemizin seyrini derinden etkileyebilir, ama memurlarn yer deitirmesinden baka bir sonu da vermeyebilir." (Ruskoye Bogatstvo, n 10.) Dolaysyla her ey kimin "arlacana" baldr "halkn dostlar" m, yoksa toprakbeyleri ve kapitalistlerin karlarn temsil edenler mi? karlarn kendisine ise dokunmaya gerek yok. Ayn bay Yujakov, ayn yazda "Ekonomik adan zayf olanlarn ekonomik adan gl olanlardan korunmas, devlet mdahalesinin ilk doal grevidir" diye devam ediyor ve Ruskoye Bogatstvo, n 2'deki i politika tarihisi de ayn szlerle onu destekliyor. Ve bu iyilikseverlik samalna[69*] ilikin [sayfa 138] yorumunun, deerli arkadalar, bat Avrupa liberal ve radikal kk-burjuva ideologlarnn yorumuyla ayn olduunda hi kuku brakmamak iin hemen ekliyor: "Gladstone'un toprak yasalar,[56] Bismarck'n ii sigortas, fabrika denetimi, bizim kyl bankas fikri, gn rgtlenmesi, kulaka kar nlemler btn bunlar, ekonomik adan zayf olanlarn korunmas iin, bu ayn devlet mdahalesi ilkesini uygulama abalardr." Bu szler hi olmazsa ak olma meziyetine sahiptirler. Yazar, szn saknmadan, Gladstonelar ve Bismarcklar gibi, mevcut toplumsal ilikilere bal kalmak istediini; onlar gibi, gnmz toplumuyla (burjuva toplumu yazar, Gladstonelar'n ve Bismarcklar'n bat Avrupal izleyicilerinin anladndan daha baka bir ey anlamyor bundan) savamak deil, onu yamamak ve onarmak istediini sylyor. Bununla tam bir uyum iinde olan temel teorik ilkeleri ise, temeli bugnk toplumda olan ve onun egemen snflarnn karlarn koruyan bir organa devlete bir reform aleti gz ile bakmalardr. Devletin her eye kadir ve btn snflarn stnde olduuna kesinlikle inanmakta ve yalnzca alan halka "yardm etmek"le kalmayp, (bay Krivenko'dan duyduumuz gibi) gerek ve uygun bir sistem yaratacan da ummaktalar. Ama elbette bu durumda, onlardan, bu gerek kk-

burjuva ideologlarndan, baka bir ey beklenemez. nk, kk-burjuvazinin temel ve tipik zelliklerinden biri de sras gelmiken belirtelim, onu gerici bir snf yapan bir zellik bizzat retim koullarndan dolay birlememi ve yaltlm ve belli bir yere, belli bir smrcye balanm olan kk reticilerin acsn ektikleri ve bazan en az proleter kadar acsn ektikleri smrnn ve basknn snf niteliini anlayamamalardr; burjuva toplumda devletin de bir snf devleti olmak zorunda olduunu anlayamamaktadrlar.[70*] [sayfa 139] ok deerli "halkn dostlar", o halde neden imdiye kadar ve tam da bu kurtarc Reformdan bu yana zel bir enerjiyle hkmetimiz yalnzca burjuvaziyi ve kapitalizmi "desteklemi, korumu ve yaratmtr"? Bu mutlak, szde snflar-st hkmetin bylesine yakksz davran, neden tam da, lkenin i yaamnda meta ekonomisinin, ticaretin ve sanayinin gelimesiyle nitelenen bir tarihsel dneme raslamtr? Bu son deiikliklerin toplumun ok derinlerinde olmasna, yle ki hkmetin bunlarn farkna bile varmamasna ve nlerine saysz engeller karmasna karn ve bu ayn "mutlak" hkmetin, i yaamn baka koullarnda, baka bir snf "desteklemesine", "korumasna" ve yaratmasna karn, niin i yaamdaki bu deiiklikleri sonu, hkmetin siyasetini ise neden sayyorsunuz? Ah, "halkn dostlar" byle sorularla hi ilgilenmezler! Btn bunlar, grdmz gibi, materyalizmdir, diyalektiktir, "hegelcilik"tir, "gizemcilik ve metafizik"tir. Onlar yalnzca sanyorlar ki, eer bu hkmete yeterince kibar ve yeterince boyun bkerek yalvarrsanz, her eyi dzeltecektir. Boyun bkmeye gelince, Ruskoye Bogatstvo'nun hakkn vermek gerek: Gerekten de Rus liberal basn arasndan bile, en kk bir bamszlk gsterme yeteneksizliiyle sivrilmitir. Kendiniz deerlendirin: "Tuz vergisinin kaldrlmas, ba-vergisinin kaldrlmas ve toprak bedeli demelerinin[57] azaltlmas" bay Yujakov tarafndan "halk iftilii iin nemli bir rahatlama" olarak tanmlanmaktadr. Evet, elbette! Ama tuz vergisinin kaldrlmasna bir dizi yeni dolayl verginin konmas ve eski vergilerdeki bir art elik etmemi miydi? Ba-vergisinin kaldrlmasna eski devlet kyllerini de bedel deme temeline dayandrmak kisvesi altnda bunlarn yaptklar demelerdeki [sayfa 140] bir art elik etmemi miydi? Bedel demelerindeki nl azaltmadan sonra (hkmet bununla bedel verme ilemlerinde salad kr bile kyllere geri vermemitir), imdi bile, demelerle topraktan gelen gelir arasnda bir ayrlk, yani feodal baklk vergisinin [guitrent] dorudan bir kalnts mevcut

deil midir? Bo verin! nemli olan, grdnz gibi "ilk adm"dr, "ilke"dir. Geri kalanna gelince ... geri kalan iin daha sonra yalvarabiliriz! Ama bunlar yalnzca ieklerdir. imdi meyvesine gelelim. "Seksenler, halkn ykn hafifletti" (yani yukardaki nlemlerle!) "ve bylece onlar kesin ykmdan kurtard." Bu, utanmazca boyun eii ile rnek oluturan, ancak rnein bay Mihaylovski'nin hl bir proletarya yaratmak zorunda olduumuz yolundaki yukarda aktarlan szleriyle yanyana konabilecek bir tmcedir. Bununla ilgili olarak insan, edrin'in Rus liberalinin[58] evrimine ilikin zekice tanmn anmsamadan edemiyor! Bu liberal, yetkililerden "olanakl olduu kadar" reform bahetmelerini rica etmekle ie balyor, sonra "eh, hi olmazsa bir eyler" iin yalvararak devam ediyor ve "ne kadar aalk olursa olsun, herhangi bir eyin" tarafn ebediyen ve sarslmaz bir biimde tutarak bitiriyor. Hkmetin nce bir seyyar satc cimrilii, sonra da bir seyyar satc korkakl tavrn gsterdiini, milyonlarca insan etkileyen bir ktln izlenimleri taze iken hkmetin halk kesin ykmdan kurtardn yazl olarak syledikleri zaman, "halkn dostlar" iin bu ebedi ve sarslmaz tutumu benimsediklerini sylemekten baka ne denebilir!! Kylln daha da hzl mlkszletirilmesiyle gze arpan birka yl daha geecek, hkmet bir tarm bakanl kurulmasna ek olarak, bir ya da iki dolaysz vergiyi kaldracak ve birka yeni dolayl vergi koyacak; sonra ktlk 40 milyon insan etkileyecek ve bu beyler ayn eski biimde yazacaklar: Gryorsunuz, 50 milyon deil, 40 milyon alktan krlyor, bunun nedeni, hkmetin halkn ykn hafifletmi ve onlar kesin ykmdan kurtarm olmasdr; bunun nedeni, [sayfa 141] hkmetin "halkn dostlar"na kulak vermi ve bir tarm bakanl kurmu olmasdr. Bir baka rnek: Ruskoye Bogatstvo, n 2'de, Rusya'nn "bereket versin (sic!) ekonomik sistemini dayanma[71*] ilkesine dayandrmasn olanakl klan eleri korumu olan" geri bir lke olduunu iddia eden i politika tarihisi, onun bu yzden "uluslararas sorunlarda ekonomik dayanmann bir temsilcisi olarak" hareket edebileceini ve yadsnmaz "politik gcnn" Rusya'nn bu ansn artrdn sylyor!!

Avrupa'nn jandarmas, yurdunda kendisi de ezilen Rus halkn, bat halklarn ezmekte bir alet grevi yapmak gibi utan verici bir duruma dren, tm gericiliin bu srekli ve en gvenilir kalesi ekonomik dayanmann bir temsilcisi olarak tanmlanan ite bu jandarmadr! Bu gerekten de tm snrlarn tesindedir! "Halkn dostlar" beyler, btn liberalleri geecekler. Yalnzca hkmete yalvarmakla kalmyorlar, onu vmekle kalmyorlar, ona kesinlikle secde ediyorlar, yle bir saygyla, yle bir evkle secde ediyorlar ki, yabanc biri, onlarn sadk alnlarnn talara arpp krlrken kard sesten rkmeden edemez. Bir darkafalnn Alman tanmn anmsyor musunuz? Was ist der Philister? Ein hohler Darm. Voli Furcht und Hoffnung, Dass Gott erbarm.[72*] Bu tanm bizim ilerimize pek uymuyor. Tanr ... Tanr bizde ikinci plana itilmitir. Ama otoriteler ... ite bu baka [sayfa 142] bir ey. Ve eer bu tanmda, "tanr" szc yerine "otoriteler" szcn koyarsak, insancl ve liberal Rus "halkn dostlar"nn ideolojik sermayelerinin, ahlak dzeylerinin ve medeni cesaretlerinin, tam bir tanmn elde etmi oluyoruz. "Halkn dostlar" bu kesinlikle aklalmaz hkmet grne, szde "aydnlar"a kar takndklar buna uygun den bir tutumu da ekliyorlar. Bay Krivenko yle yazyor: "Yazn, grngleri, toplumsal anlamlarna gre deerlendirmeli ve iyiye doru her etkin abay isteklendirmelidir. retmen, doktor, teknisyen eksiklii zerinde", (ok az teknisyen vardr), "insanlarn hasta ve yoksul, eitimsiz vb. olduklar zerinde srarla durmutur; ve eer kumar masalarnda oturmaktan, zel amatr piyeslerine katlmaktan ve soylularn marealleri tarafndan verilen partilerde mersinbal kfteleri yemekten bkm ve ender grlen bir zveriyle ve saysz engeller karsnda almaya koyulmu" (dnn bir, kumar masalarn, amatr piyeslerini ve mersinbal kftelerini feda etmiler!) "insanlar ne karsa, yazn onlar sevinle karlamaldr."

ki sayfa sonra, deneyin olgunlatrd eski bir brokratn ciddi havasyla, "yeni ynetmelikler altnda zemski naalnikler,[59] kent valileri, ya da zemstvo kurullar bakan ya da yesi olarak grev kabul etmek ya da etmemek sorunuyla karlanca duraksayanlar" paylamaktadr. "Gelimi bir yurttalk gerekleri ve grevleri bilincine sahip bir toplumda" (gerekten de beyler, bu, Baranovlar ve Kosiler gibi nl Rus telae memurlarnn konumalar kadar iyi bir konuma!), "byle bir duraksama ve sorunlara kar taknlan byle bir tutum dnlemez, nk bu toplum, biraz olsun canl bir yan bulunan her reformu, kendine zg bir biimde souracak, yani reformun uygun yanlarndan yararlanacak ve bunlar gelitirecek; istenmeyen yanlarna gelince, bunlar hkmsz hale getirecek ve eer reformda canl hibir ey yoksa, tmyle ona yabanc bir vcut olarak kalacaktr." Ne demeye geliyor yani bu! Ne berbat bir be para etmez oportnizm, ne kendini beenme dknl! Yaznn [sayfa 143] grevi, kt kiiler olan marksistler hakkndaki btn salon dedikodularn toplamak, halk kesin ykmdan kurtard iin hkmetin nnde eilmek ve yaltaklanmak, kumar masalarnda oturmaktan bkan kiileri sevinle karlamak, "halk"a, zemski naalnik mevkii gibi mevkilerden bile kamamay retmek ... Nedir bu okuduum Nedelya[60] ya da Novoye Vremya m? Hayr, bu Ruskoye Bogatstvo'dur, ileri Rus demokratlarnn organ. ... Ve bu beyler "babalarnn ideallerinden szediyorlar, Fransa'nn tm Avrupa'ya sosyalizm fikirlerini boaltt[61] gnlere ait ve bu grlerin zmlenmesinin Rusya'da Herzen ve ernievski'nin teori ve retilerini yaratt gnlere ait gelenekleri, kendilerinin, yalnz kendilerinin koruduunu iddia ediyorlar. Bu tam bir rezalettir ve eer Ruskoye Bogatstvo byle son derece elendirici olmasayd, eer bu tip bir derginin stunlarnda kan byle szler yalnzca bir kahkahaya yolamasayd, kesinlikle irkin ve saldrgan bir ey de saylabilirdi. Evet, aslnda siz bu idealleri kirletiyorsunuz! lk Rus sosyalistlerinin, Kautsky'nin ok yerinde olarak "orada her sosyalist bir ozan ve her ozan bir sosyalistti" szleriyle tanmlad dnemin sosyalistlerinin idealleri gerekte ne idi. zel bir toplumsal dzene, Rus yaamnn komnal sistemine inan; dolaysyla bir sosyalist kyl devriminin olanaklhna inan ite onlara ilham veren, dzinelerce ve yzlerce insan hkmete kar

kahramanca bir savam vermeye sevkeden ey budur. Ve sizler, sizler sosyal-demokratlar, onlarn zamannn bu en kusursuz insanlarnn byk tarihsel hizmetlerinin deerini bilmemekle, onlarn ansna derinden sayg duymamakla sulayamazsnz. Ama sorarm size, imdi bu inan nerededir? Yokolup gitmitir. yle kesinlikle yokolmutur ki, bay V.V., geen yl, ky topluluunun, halk ortak aba yolunda eittiini, ve fedakarca duygularn bir merkezi olduunu vb. iddia etmeye kalkt zaman,[62] bu bay Mihaylovski'nin vicdanna bile smam ve mahcup den bay Mihaylovski, bay V.V.'ye ders [sayfa 144] vermeye ve hibir aratrmann ky topluluumuzla fedakarlk arasnda bir ba gstermediini" belirtmeye balamt.[63] Ve gerekten de, hibir aratrma bunu gstermemitir. Ama gene de insanlarn, hibir aratrma yapmakszn inan sahibi, rtk bir inan sahibi olduu bir dnem vard. Nasl? Niin? Neye dayanarak? ... "Her sosyalist bir ozan ve her ozan bir sosyalistti." Ayn bay Mihaylovski, stelik diye ekliyor, btn vicdan sahibi aratrmaclar, krn paralandn, bir yandan bir proleter ynnn, te yandan da nfusun geri kalan ksmn ayaklar altnda tutan bir avu "kulak"n doduunu kabul ediyorlar. Gene hakldr: Kr gerekten de paralanyor. stelik kr oktandr tamamen paralanm bulunuyor. Ve eski Rus kyl sosyalizmi de, bir yandan ii sosyalizminin yolunu aarak, te yandan da kaba kk-burjuva radikalizmi halinde yozlaarak onunla birlikte paralanmtr. Bu deiiklik, yozlamadan baka bir ey olarak tanmlanamaz. Kyl yaamnn zel bir toplumsal dzen olduu ve lkemizin istisnai bir gelime yolu tuttuu retisinden, meta ekonomisinin ekonomik gelimemizin temeli haline geldiini ve kapitalizme dntn artk yadsyamayan, ama btn retim ilikilerinin burjuva niteliini grmeyi reddeden, bu sistem altnda snf savamnn zorunluluunu grmeyi reddeden bir tr sulandrlm semecilik domutur. Kyll sosyalist devrim iin modern toplumun temellerine kar harekete geirmek zere hesaplanm olan bir politik programdan,[73*] modern toplumun temelleri korunurken kylln durumunu "iyiletirmek", dzeltmek zere hesaplanm olan bir program domutur. Szcn tam anlamyla, btn bunlar, sosyal-demokratlar "ykmaya" giritikleri zaman Ruskoye Bogatstvo'daki bu beylerden, ne tr bir "eletiri" beklenebilecei [sayfa 145] hakknda bir fikir vermeye zaten

yetecektir. Sosyal-demokratlarn Rus gerekliklerini anlaylarna ilikin drst ve vicdanl bir aklama yapmak iin (eer ekonomik yana zel bir arlk verseler ve tm "polemikleri"ni yrtrlerken kullandklar genel ksmen de mecazl szlerle kalsalard, bunu pekala yapabilirler ve sansrden geebilirlerdi) ve bu anlayn zne kar kmak, ondan karlan pratik sonularn doruluuna kar kmak iin en kk bir aba harcamamaktadrlar. Bunun yerine soyut planlara ve bunlara duyulan inanca ilikin, her lkenin bu aamadan gemek zorunda olduu kansna ... ve bay Mihaylovski'de zaten yeterince tank hale geldiimiz benzeri samalklara ilikin en aptalca szlerle yetinmeyi yelemektedirler. Sk sk da dorudan doruya tahriflerle karlamaktayz. rnein bay Krivenko, Marx'n, "eer isteseydik" (?!! Demek ki, Marx'a gre toplumsal ve ekonomik ilikilerin evrimi, insan iradesine ve bilincine baldr?? Nedir bu koyu bir bilisizlik mi, yoksa ei grlmemi bir yzszlk m?!), "ve eer buna gre hareket etseydik, kapitalizmin olaylarndan kanabileceimiz! ve farkl ve daha uygun bir yoldan ilerleyebileceimizi (sic!!!)" kabul ettiini ilan ediyor. valyemiz byle samalklar kastl bir tahrifata dalarak syleyebilmitir. nl "K. Marx'n Mektubu'ndan (Yuridieski Vestnik, 1888, n 10), Marx'n, Rusya'nn "kapitalist sistemin ikencelerinden gememesinin" olanakl olduunu dnen ernievski'ye kar byk saygsndan szettii paray aktaran bay Krivenko, trnaklar kapyor, yani Marx'n gerekte sylediklerinin (bunun son szckleri yledir: "O [ernievski] bu son zmn lehine konumaktadr") aktarlmasn bitiriyor ve ekliyor: "Ve ben, diyor Marx, bu grleri paylayorum." (talikler Krivenko'ya aittir.) (s. 186, n 12.) Marx'n aslnda syledii ise udur: "Ve sayn eletirmenim, bu 'byk Rus bilgini ve eletirmenine' duyduum saygdan, onun bu soruna ilikin grlerini paylatm anlamn karmakta, en azndan, Rus 'yazn adam'na ve [sayfa 146] panslavistlere[66] polemiimden onlar reddettiim sonucunun karlmasndaki kadar hakldr." (Yuridieski Vestnik, 1888, n 10, s. 271.) Bylece Marx, bay Mihaylovski'nin ona Rusya'nn zel gelime izgisi fikrinin bir muhalifi gz ile bakmaya hibir hakk olmadn, nk kendisinin bu fikri paylaanlara da sayg duyduunu sylyor; ama bay Krivenko, bunu, Marx'n bu zel gelime izgisini "kabul ettii" anlamnda yorumluyor. Bu tam bir tahrifattr. Marx'n yukarda aktarlan szleri onun byle bir sorudan kandn aka gstermektedir: "Bay Mihaylovski bu iki

elikili szden herhangi birini temel alabilirdi; yani genel olarak Rus sorunlar zerine grlerime ilikin sonularn bunlardan herhangi birine dayandrmakta hibir nedene sahip deildi." Bu szlerin yanl yorumlama frsat yaratmamas iin Marx, bu ayn "mektup"ta, teorisinin Rusya'ya nasl uygulanabilecei sorusuna dorudan bir yant da vermitir. Bu yant, Marx'n byle bir soruya karlk vermekten sakndn, sorunu zecek tek ey olan Rus verilerini incelemekten sakndn aka gstermektedir: "Eer Rusya, diye yantlamaktadr, bat Avrupa lkeleri modelinde bir kapitalist ulus olmaya meylediyorsa ve son yllarda bu bakmdan epeyce yolalmtr nce kyllerin nemli bir blmn proleter haline dntrmeden bunu baaramayacaktr."[67] Kanmca bu tamamen aktr: Soru, Rusya'nn kapitalist bir ulus olmaya meyledip meyletmedii, kyllerin ykmnn kapitalist bir sistemin, kapitalist bir proletaryann yaratlma sreci olup olmaddr; ve Marx demektedir ki, "eer" o buna meylediyorsa, kyllerinin nemli bir blmn proleterlere dntrmesi gerekir. Bir baka deyile, Marx'n teorisi, baz lkelerin ekonomik sistemini aratrmak ve aklamaktr ve bunun Rusya'ya "uygulanmas" yalnzca MATERYALST yntemin ve TEORK ekonomi politiin yerlemi uygulamalar KULLANILARAK, Rus retim ilikilerinin ve bunlarn evriminin ARATIRILMASI olabilir.[74*] [sayfa 147] Yeni bir yntembilim ve ekonomi politik teorisinin gelitirilmesi, toplumbilimde ylesine dev bir ilerleme, sosyalizm iin yle byk bir ileri gidi ortaya kard ki, Kapitalin knn hemen ardndan, "Rusya'da kapitalizmin yazgs", Rus sosyalistleri iin ba teorik sorun haline geldi; en ateli tartmalar, bu sorun evresinde yapld ve en nemli program maddeleri buna gre belirlendi. Ve dikkate deer ki, (on yl kadar nce) Rusya'nn evriminin kapitalist olup olmad sorusuna olumlu yant veren ve bu yant Rus ekonomik gerekliinin verilerine dayandran ayr bir sosyalistler grubu ortaya kt zaman szkonusu nokta zerinde hibir dorudan ve kesin eletiriyle, ayn genel yntemsel ve teorik ilkeleri kabul eden ve verilerin farkl bir aklamasn sunan hibir eletiriyle karlamad. Marksistlere kar gerek bir hal seferi aan "halkn dostlar" da, davalarn olgular inceleyerek savunmuyorlar. Birinci makalede grdmz gibi, sorunu szle geitiriyorlar. Bay Mihaylovski stelik de marksistlerin oybirliine sahip olmadklar ve kendi aralarnda gr birlii salamay baaramadklar konusunda ince zekasn gstermek iin hibir frsat karmyor. Ve "bizim nl" N. K. Mihaylovski, "gerek" ve "gerek-

olmayan" marksistlere ilikin kendi akasna glmekten krlyor. Marksistler arasnda tam bir gr birlii olmad dorudur. Ama, bay Mihaylovski, birincisi, bu olguyu yanl sunuyor; ikincisi de, bu olgu, Rus sosyaldemokrasisinin zayfln deil, gcn ve canlln gsteriyor. Son dnemin zellikle tipik bir zellii, sosyalistlerin sosyal-demokrat grlere eitli yollardan varmalar ve bu nedenle Rusya'nn feodal sistemin iinden byyen bir burjuva toplum olduu, siyasal biiminin ise bir snf devleti olduu ve alan halkn smrlmesini sona erdirmenin tek yolunun proletaryann snf savamndan getii yolundaki temel ve ba tez zerinde koulsuz anlarlarken gerek tartma yntemlerinde, gerek Rus yaamndaki u ya da bu [sayfa 148] grngnn ayrntl yorumundaki eitli zel sorunlarda birbirlerinden ayr dnmeleridir. Bu nedenle, yukarda sz edilen tm sosyal-demokratlar iin ortak ve temel olan tezin snrlar iinde, bu geliigzel notlarda deinilmi olan sorunlar zerinde de, rnein kyl reformu, kyl tarmnn ve elzanaat sanayileri ekonomisi, toprak kiralama vb. zerinde de gr ayrlklarnn var olduunu nceden syleyerek bay Mihaylovski'yi sevindirebilirim. Kyl reformunun, Rusya'ya, uygun gelimenin bar yollarn aabilecei; devletin, kapitalist karlarn temsilcilerini deil, "halkn dostlar"n greve arabilecei; ky topluluunun, tarm ve elzanaatlar tarafndan byk-lekli retim halinde gelitirilebilecek olan manfaktr sanayisini toplumsallatra-bilecei; halkn kirayla toprak tutmasnn, halk tarmn destekledii gibi "yksek gerekler"in oybirliiyle kabul ile yetinen kiilerin oybirlii bu dokunakl ve etkileyici oybirlii, yerini, belirli bir retim ilikileri sistemi olarak Rusya'nn, gerek, mevcut ekonomik rgtlenmesine bir aklama arayan, onun gerek ekonomik evrimine, siyasal ve dier styaplarna bir aklama arayan kiiler arasndaki anlamazla brakmtr. Ve eer byle bir alma insanlar eitli alardan, kukusuz ortak siyasal eylemi zorunlu klan ve dolaysyla onu kabul eden herkese kendini "SOSYAL-DEMOKRAT" diye adlandrma hakkn ve grevini baheden ortak bir tutumun kabul edilmesine gtrrken eitli zmlere ak, bir dizi zel sorun zerindeki gr ayrlklar iin gene de geni bir alan brakyorsa, bu, elbette, yalnzca Rus sosyal-demokrasisinin gcn ve canlln gsterir.[75*] [sayfa 149] stelik, bu almann yapld koullardan daha zor bir ey dnmek g olacaktr: almann eitli ynlerini birletirecek bir organ yoktur, olamaz da; hkm sren polis koullar altnda, zel iliki son derece

gtr. Sosyal-demokratlarn ayrntlar zerinde gereken biimde tarta-mamalar ve gr birliine ulaamamalar, birbirleriyle elimeleri ok doaldr... Bu, gerekten de komik deil mi? Bay Krivenko'nun sosyal-demokratlara kar "polemik"inde, "yeni-marksistler"e yapt gndermeler bir karkla yolaabilir. Baz okurlar, sosyal-demokratlar arasnda bir blnme niteliinde bir eyin yeraldn ve "yeni-marksistler'in eski sosyal-demokratlardan koptuunu dnebilirler. Yoktur yle bir ey. Hibir zaman ve hibir yerde, hi kimse, marksizmin ak bir savunmasnda Rus sosyal-demokrasisinin teorilerini ve programn eletirmi ya da herhangi bir baka tr marksizmi savunmu deildir. Gerek u ki, Krivenko ve Mihaylovski beyler, marksistler hakkndaki salon dedikodularn dinlemiler, marksizmi, liberal anlamszlklarn gizlemek iin kullanan eitli liberalleri gzlemlemiler ve tipik zekalar ve incelikleriyle, bu sermayeyle marksistleri "eletirmeye" balamlardr. Bu "eletiri"nin, dzenli bir samalklar ve irkin saldrlar zincirinden olumas artc deildir. Bay Krivenko yle iddia ediyor: "Tutarl olmak iin buna" (u soruya: "kapitalist sanayinin gelimesi iin almamz gerekmez mi?") "olumlu bir yant vermeliyiz," ve "kyllerin topraklarn satn almaktan ya da dkkanlar ve meyhaneler amaktan ekinmemeliyiz"; "bir sr han sahibinin Dumadaki baarsna sevinmeli ve kyllerin tahln satn alan daha ok saydaki alclara yardm etmeliyiz." Bu gerekten de elendiricidir. Byle bir "halkn dostuna, Rusya'nn her yerinde alan halkn smrlmesinin, nitelii gerei kapitalist olduunu, kyllkteki paralanmann burjuva niteliini tantlayan u politik-ekonomik zelliklerinden dolay, giriimci mujiklerin ve alclarn kapitalizmin [sayfa 150] temsilcileri arasnda snflandrlmalar gerektiini anlatmaya aln bir yaygara koparacak, bunu ok irkin, sapkn bir dnce diye adlandracak, bat-Avrupa formllerinin ve emalarnn ayrm yaplmadan alnmas hakknda barp aracaktr (ayn zamanda da, "sapkn" iddiann gerek anlamndan byk bir dikkatle kanacaktr). Ama kt kalpli marksistlerin yolat "korkun eyler"i resmetmek gerekince, yksek bilim ve saf idealler bir yana braklabilir ve kyllerin tahln ve kyllerin topram alan alclarn gerekte, yalnzca, bakalarnn mallarnn "zlemini ekenler" deil, kapitalizmin temsilcileri olduklar kabul edilebilir.

Bu "halkn dostu"na, yalnzca Rus burjuvazisinin daha imdiden retim aralarnn yalnzca onlarn elinde younlamas sayesinde her yerde halkn emeini denetim altna almakla kalmayp, ayrca hkmet politikasnn burjuva niteliini harekete geirerek, zorlayarak ve belirleyerek hkmet zerinde bir bask yarattklarn kantlamaya aln gerek bir fkeye kaplacak, hkmetimizin her eye kadirlii hakknda, onun, "halkn dostlarin deil de, hep kapitalizmin karlarnn temsilcilerini "greve armasna" yolaan nne geilmez yanl anlama ve uursuz talih hakknda, onun kapitalizmi yapay olarak yerletirdii hakknda barp armaya balayacaktr. ... Oysa kendileri sezdirmeden, Dumadaki han sahiplerini, yani snflar-st olduu varsaylan bu hkmetin elerinden birini, kapitalizmin temsilcileri olarak tanmak zorunda kalmlardr. Ama beyler, Rusya'daki kapitalizmin karlar, yalnzca "Duma"da ve yalnzca "han sahipleri" tarafndan m temsil edilmektedir? irkin saldrlara gelince, zaten bay Mihaylovski'de bunlarla yeterince karlatk ve rnein, nefret edilen sosyal-demokrasiyi yoketme hevesiyle "bazlar tek amalarnn kapitalist sreci hzlandrmak olduunu ne srerek (elbette teknisyen ya da bro iisi olarak hafif iler alabildikleri zamanlar) fabrikalara gidiyorlar" diye anlatan bay Krivenko'da da gene bunlarla karlayoruz. Kukusuz byle kesinlikle [sayfa 151] yakksz szleri yantlamaya hi gerek yok. Yapabileceimiz tek ey, buraya bir nokta koymaktr. Siz bu kafada devam edin beyler, cesaretle devam edin! imparatorluk hkmeti, demin bize sylediiniz gibi, daha imdiden halk kesin ykmdan kurtarmak iin (kusurlu da olsa) nlemler alm olan bu hkmet, bayalnz ve cehaletinizi sergilemekten kurtarmak iin, hem de bu kez hi kusuru olmayan nlemler alacaktr. "Kltrl toplum", imdiye kadar olduu gibi, mersinbal kfteleri ile kumar masalar arasnda, "insan kardeleri" hakknda konumaya ve onun durumunu "dzeltmek" iin insancl projeler hazrlamaya honutlukla devam edecektir; bu toplumun temsilcileri, sizden, zemski naalnikler, ya da kyllerin czdanlarn denetleyen baka kiiler olarak grev almakla, yurttalk gerekleri ve grevlerine ilikin gelimi bir bilin gsterdiklerini renerek sevineceklerdir. Devam edin! Yalnzca rahat braklacanzdan deil ... bay Bureninlerin azndan onay ve vg alacanzdan da emin olabilirsiniz.

Bitirirken, olaslkla daha imdiden, birden fazla okurun aklna gelmi olan bir soruyu yantlamak belki de yerinde olacaktr. Bu beylerle byle uzun uzun tartma yarar salam mdr? Polemik adn vermekten holandklar, sansr tarafndan korunan bu liberal pislik selini ciddi olarak yantlamaya deer miydi? Kanmca deerdi, kukusuz onlarn hatr iin ya da "kltrl" halkn hatr iin deil, Rus sosyalistlerinin bu iddetli saldrdan karabilecekleri ve karmalar gereken ders iin. Bu, Rusya'nn, demokrasi ve sosyalizmin blnmez ve ayrlmaz bir btn halinde kaynat (rnein ernievski'nin zamannda olduu gibi) toplumsal gelime dneminin bir daha geri gelmemek zere getii konusunda en arpc ve en inandrc kant salamaktadr. Rus sosyalistlerinin urada burada hl sk sk sarld ve onlarn teorilerini ve pratik almasn en zararl biimde etkileyen, Rusya'da demokratlarn fikirleriyle sosyalistlerin fikirleri arasnda hibir derin nitel farkllk olmad yolundaki dncenin, [sayfa 152] bugn kesinlikle hibir temeli yoktur. Tam tersine; geni bir uurum, bu fikirleri ayrmaktadr ve Rus sosyalistlerinin bunu anlamalarnn, demokratlarn grlerinden TAM ve KESN bir KOPMAnn KAINILMAZ ve ZORUNLU olduunu anlamalarnn zaman gelmitir. Rus demokratnn, bu grn domasna yolaan gnlerde gerekte ne olduuna ve imdi ne hale geldiine bakalm. "Halkn dostlar" byle bir karlatrma iin yeterince malzeme salamaktadr. Bununla ilgili olarak son derece ilgin bir ey, bay Krivenko'nun, bir Alman yaynnda bay Nik.-on'un topyaclna kar kan bay Struve'ye saldrdr (bay Struve'nin "Rusya'daki Kapitalist Gelime zerine", ("Zur Beurtheilung der kapitalistischen Entwicklung Russlands" balkl yazs, Sozialpolitisches Centralblatt,[68] III, n 1, 2 Ekim 1893'te yaynlanmtr.) Bay Krivenko, bay Struve'nin "ky topluluu ve verilmi-topraktan yana kanlar "in fikirlerini "ulusal sosyalizm" olarak (Struve bunun "salt topik nitelikte" olduunu sylemektedir) snflandrdn syleyerek ie balamaktadr. Bu, sosyalizmle ilgilenmek biimindeki korkun sulama, deerli yazarmz mthi bir fkeye srklyor. "Ky topluluunu ve verilmi-topra savunan bakalar" (Herzen, ernievski ve narodniklerin dnda) "yok muydu?" diye baryor "Kyller iin ynetmelii hazrlayanlar, topluluu ve kyllerin ekonomik bamszln, Reformun temeli yapanlardan ne haber; tarihimizin ve ada yaammzn bu ilkeleri destekleyen

aratrmaclarndan ve gene bu ilkeleri destekleyen hemen tm ciddi ve saygdeer basnmzdan ne haber btn bunlar da 'ulusal sosyalizm' denen kuruntunun kurbanlar mdr?" Sakin olun ok deerli "halkn dostu"! Sosyalizmle ilgilenmek biimindeki mthi sulamadan o kadar korkmusunuz ki, bay Struve'nin "ufak makalesini" dikkatlice okumak zahmetine bile girmemisiniz. Gerekten de, "ky topluluu ve verilmi-toprak"tan yana olanlar, sosyalizmle ilgilenmekle sulamak ne ak bir hakszlk olurdu! ok rica ederim, [sayfa 153] bunda sosyaliste ne vardr? Sosyalizm, bildiimiz gibi, alan halkn smrlmesine kar protesto ve savama, bu smrnn tam olarak kaldrlmas uruna savama verilen addr oysa "verilmi-topraktan yana kmak", kyllerin eskiden kendi kullanmlarnda olan tm topraklar iin bedel paras demelerini desteklemek anlamna gelir. Ama toprak bedeli denmesinden yana deil de, kyllerin Reformdan-nce sahip olduklar topraklar parasz olarak ellerinde tutmalarndan yana bile klsa, bunda sosyaliste hibir ey yoktur. nk, bizde, Rusya'da olduu gibi,[76*] batnn her yerinde de burjuva toplumunun temeli olmu olan ey, (feodal dnem srasnda gelimi olan) bu kyl toprak mlkiyetidir. "Ky topluluundan yana kmak", yani toprak datmndaki geleneksel yntemlere polis mdahalesini protesto etmek alan halkn smrlmesinin bu topluluk iinde pekala varolabileceim ve doabileceini herkes bilirken, bunda sosyaliste bir ey var mdr? Bu, "sosyalizm" szcn her anlama gelebilecek biimde sndrmektir; belki bay Pobedonostsev'in[69] de bir sosyalist olarak snflandrlmas gerekecek! Bay Struve, hi de byle bir hakszln sorumlusu deildir. O, narodniklerin "ulusal sosyalizminin topyaclndan" szetmektedir ve Plehanov'un Farkllklarmz'na narodniklere kar bir polemik olarak gnderme yapmasndan, kimleri narodnik olarak snflandrdn anlayabiliriz. Kukusuz Plehanov, sosyalistlere kar, "ciddi ve saygdeer" basnla hibir ortak yan olmayan kiilere kar polemik yapmtr. Bu yzden, bay Krivenko'nun, narodnikler iin kastedilen eyi kendisine uygulanyor gibi ele almaya hi hakk yoktur. Ama eer, kendisinin bal olduu eilim hakknda bay Struve'nin grn renmeye pek merakl idiyse, neden bay Struve'nin makalesindeki aadaki paraya hi dikkat etmemitir ve bunu Ruskoye Bogatstvo iin evirmemitir, ayorum. Yazar yle diyor: "Kapitalist gelime ilerledike, az nce [sayfa 154] tanmlanan felsefe" (narodnik felsefe) "temelini yitirmeye mahkumdur, ya gelimeye elverili balanglar oktandr gzlemlenen, uzlamaya

yetenekli ve uzlama arayan olduka renksiz reformist bir akma[77*] dnecek (wird herabsinken), ya da gerek gelimenin kanlmaz olduunu kabul edecek ve bunu zorunlu olarak izleyen teorik ve pratik sonular karacak bir baka deyile, topyac olmaktan kacaktr." Eer bay Krivenko, yalnzca uzlamaya muktedir olan akmn balanglarnn, Rusya'nn neresinde bulunabileceini kestiremiyorsa, ona, Ruskoye Bogatstvo'ya, bu derginin, narodnik retinin paralaryla Rusya'nn kapitalist gelimesinin kabuln birletirmek biimindeki acnacak bir giriimi temsil eden teorik grlerine, ve mevcut kapitalist sisteme dayanarak kk reticiler ekonomisini gelitirmeyi ve onarmay amalayan politik programna bir gzatmasn tleyeceim.[78*] [sayfa 155] Son zamanlardaki toplumsal yaammzn en tipik ve nemli grnglerinden biri, genel olarak konuursak, narodizmin kk-burjuva oportnizmi halinde yozlamasdr. Gerekten de, Ruskoye Bogatstvo'nun programnn zn ele alrsak gn dzenlenmesi, kirayla toprak tutma, ucuz kredi, sergi yerleri, eya depolan, teknik gelime, arteller, ortaklaa toprak ekimi ve btn tekiler bunun gerekten tm "ciddi ve saygdeer basn"da, yani tm liberal basnda, feodal toprakbeylerinin organ olmayan ve o sefil basna[70] dahil olmayan yaynlarla ok geni bir biimde yayldn greceiz. Btn bu nlemlerin, zorunlu, yararl, acil, "zararsz" olduu fikri, tm aydnlar arasnda iyice kklemitir ve son derece yaygndr. Kk ve normal boyda eyalet gazetelerinde, tm zemstvo aratrmalarnda, zetlerinde, tanmlarnda vb., vb. bu fikirle karlaacaksnz. Eer buna, narodizm gz ile baklacak olursa, kukusuz baars byk ve tartma gtrmezdir. Ancak bu, hi de (terimin eski, allm anlamyla) narodizm deildir ve baars ve son derece yaygn nitelii, liberalizmimize iddetle kar olan toplumsal-devrimci narodizmin, bu liberalizmle kaynaan ve yalnzca kk-burjuvazinin karlarn ifade eden oportnizme dntrlmesi pahasna elde edilmitir. Buna inanmak iin, yukarda verilen kyller ve elzanaatlar arasndaki farkllama tablolarna dnmemiz yeter ve bu tablolar, hi de tek tek ve yeni olgular tanmlamazlar; bunlar yalnzca krlarmzdaki varl muhaliflerimiz tarafndan bile yadsnmayan o "kanemiciler" ve "iftlik emekileri" "okul"unu, ekonomi politie dayanarak resmetme yolunda giriimlerdir. Sylemeye gerek yok ki, "narodnik" nlemler, yalnzca kk-

burjuvaziyi glendirmeye yarar; ya da berbat, etkisiz nlemler olmaya (arteller ve ortak ekim), salt "okul"un kendisini biraz bile olsun etkilemeyeceklerinden dolay, liberal burjuvazinin Avrupa'nn her yerinde byk bir incelikle besledii trden acnacak deneyimler olarak kalmaya mahkumdurlar. Ayn nedenle, bay Yermolovlar [sayfa 156] ve Vitteler[71] bile bu tr bir ilerlemeye itiraz edemezler. Tam tersine. Bize bu iyilii yapn beyler! Eer bunlar "aydnlan" (uzlamaz kartl vurgulayan, bunu proletaryaya aklayan, bu uzlamaz kartl dorudan siyasal savam alanna getirmeye alan) devrimci almadan ayrp, uzlamaz kartln, byle dzeltilmesine, uzlamaya ve birlemeye saptracaksa, "deneyimler iin" size para bile vereceklerdir. Aman bize bu iyilii yapn! Narodizmin (halkln) bu yozlamasna yolaan srecin zerinde biraz duralm. Narodizm ilk doduunda, zgn biimiyle olduka iyi kurulmu bir teoriydi: Halka ait zel bir yaam biimi grnden hareket ederek, "komnc" kylnn komnist igdlerine inanyor ve bu nedenle kylle sosyalizmin doal bir savas gz ile bakyordu. Ama bir yandan teorik ilenmilikten ve Rus yaamnn olgularnn dorulanmasndan, te yandan da kylnn bu varsaylan niteliklerine dayandrlm bir siyasal program uygulamak deneyiminden yoksundu. Bu yzden teorinin gelimesi iki izgi boyunca ilerledi: teorik ve pratik izgiler. Teorik alma, esas olarak, komnizmin ilk admlarn grmek istedikleri toprak mlkiyeti biimini incelemeye yneltilmiti; ve bu alma, en eitli trden zengin bir olgusal malzeme salad. Ama esas olarak, toprak mlkiyeti biimiyle ilgili olan bu malzeme, krn ekonomisini aratrmaclarn gzlerinden tmyle gizliyordu. Bu durum, daha da doal bir hale geliyordu, nk birincisi, aratrmaclar, toplumbilimde salam bir teoriden, retim ilikilerini ayrmann ve zel bir biimde incelemenin gereini gsteren bir teoriden yoksundular; ve ikinci olarak da, toplanan olgusal malzeme, kylln acil gereksinmelerine kyl ekonomisini gsz brakan acil glklere ilikin dorudan kant salyordu. Btn aratrmaclarn dikkati bu glklerde toprak yetersizlii, yksek demeler, haklarn olmay ve kyllerin ezik ve madur durumda olmalar younlamt. Btn bunlar, yle bir malzeme zenginliiyle, yle kk ayrntlarla tanmlanyor, inceleniyor ve aklanyordu [sayfa 157] ki, eer bizimki bir snf devleti olmasayd, eer politikas egemen snflarn karlaryla deil de, "halkn gereksinmeleri"nin tarafszca tartlmasyla belirlenmi olsayd, elbette ki, devlet, bu glklerin yokedilmesi gereine binlerce kez

inandrlm olurdu. Toplumu ve devleti "inandrma" olaslna inanan saf aratrmaclar, tamamyla, topladklar olgularn ayrntlarna dalmlar, bir eyi, krn politik ve ekonomik yapsn, bu acil glkler altnda gerekten ezilmekte olan ekonominin esas temelini gzden karmlard. Sonu, doal olarak, toprak yetersizlii vb. altnda ezilen bir ekonominin karlarnn savunulmasnn, bu ekonomiyi elinde tutan snfn, topluluk iindeki mevcut toplumsal ve ekonomik ilikiler altnda, lkenin mevcut ekonomik sistemi altnda varln srdrebilecek ve geliebilecek tek snfn karlarnn savunulmas haline gelmesi oldu. Smrnn kaldrlmas iin temel ve destek grevi yapacak kuruluun incelenmesine ynelik teorik alma, kk-burjuvazinin, yani bu smr sisteminin dayand snfn kendisinin karlarn ifade eden bir programn hazrlanmasna yolat. Ayn zamanda, pratik devrimci alma da olduka beklenmedik bir dorultuda geliti. Mujiin komnist igdlerine inan, doal olarak sosyalistlerden politikay bir kenara brakmalarn ve "halkn arasna gitmelerini" istedi. Son derece enerjik ve yetenekli birok insan bu program gerekletirmeye koyuldu, ama pratik, onlar mujiin igdlerinin komnist olduu fikrinin saflna inandrd. Bu arada mujikle deil, hkmetle uramalar gerektiine karar verildi ve o zaman tm etkinlik hkmete kar bir sava, o zamanlar yalnzca aydnlar tarafndan verilen bir sava zerinde younlatrld; iiler de bazan onlara katlyordu. nceleri bu sava, sosyalizm adna veriliyor ve halkn sosyalizm iin hazr olduu ve salt iktidarn elegeirilmesiyle, yalnzca politik deil, toplumsal bir devrimin gerekletirilmesinin de olanakl olduu yolundaki teoriye dayandrlyordu. Son zamanlarda bu teori, anlalan tamamen gzden [sayfa 158] dmekte ve Narodovoltsi'nin hkmete kar giritii savam, radikallerin siyasal zgrlk uruna savamna dnmektedir. Demek ki, bu durumda da, alma, hareket noktasnn tam kart sonulara yolat, bu durumda da, yalnzca radikal burjuva demokrasisinin karlarn ifade eden bir program dodu. Dorusunu sylemek gerekirse, bu sre henz tamamlanm deildir, ama kanmca, daha imdiden aka belirlenmitir. Narodizmin bu gelimesi btnyle doal ve kanlmazd, nk reti, kyl ekonomisinin zel (komnal) bir sistem olduu yolunda salt efsanevi bir fikre dayanyordu, efsane gereklikle ilikiye girdii zaman ykld ve kyl sosyalizmi kk-burjuva kylln radikal demokratik temsiline dnt.

Demokratn evriminden rnekler vereyim: Bay Krivenko yle iddia ediyor: "Tam bir insan yerine, yalnzca iyi duygularn belirsiz bir karmyla doldurulmu, ama ne gerek zveriye ne de yaamda kalc bir ey yapmaya muktedir bir Rus akn elde etmemek iin gerekeni yapmalyz." Vaiz mkemmel, ama neye uygulandn grelim. Bay Krivenko devam ediyor: "kincisi ile ilgili olarak u zc gerei renmi bulunuyorum": Gney Rusya'da "en iyi niyetlerle ve soydalarna kar sevgi ile dolu olan baz gen insanlar yayordu; bunlar mujie en byk dikkat ve saygy gsteriyorlard; ona onur konuu ilemi yapyor, ayn kaptan yiyor, reel ve biskviler sunuyorlard; mujie, tekilerin dediinden daha yksek fiyat dyor bor olarak, bahi olarak, ya da hibir neden olmakszn para veriyorlar, ona Avrupa'daki kurululardan ve ii birliklerinden vb. szediyorlard. Ayn yerde, bir malikanenin kahyas, ya da daha dorusu, yalnzca bir bahvan olan Schmidt adnda gen bir Alman, hibir insancl fikre sahip olmayan gerek, dar, biimci bir Alman (sic??!!) yayordu" vb.. -drt yl geti, ve bu insanlar ayrldlar, farkl yollara gittiler. Bir yirmi yl daha geti ve yazar, bu yeri yeniden ziyaret ettiinde, "bay Schmidt'in" (yararl etkinliklerinin dl olarak, bahvan [sayfa 159] Schmidt, bay Schmidt'lie terfi etmiti) kyllere zm yetitirmeyi rettiini, kyllerin bundan imdi ylda 75-100 rublelik "bir gelir" elde ettiini ve bu nedenle bay Schmidt hakknda "iyi anlara" sahip olduklarn, oysa "yalnzca mujie kar iyi duygular besleyen, ama onun iin elle tutulur (!) bir ey yapmam olan beylerin ansnn bile hissedilmediini" rendi. Bir hesaplama, anlatlan olaylarn 1869-1870 dolaylarnda, yani kabaca, Rus narodnik sosyalistlerin, Rusya'ya "Avrupa kurulularnn en ilerisi ve en nemlisini Enternasyonali getirmeye altklar bir zamanda[72] getiini gsterecektir. Akas, bay Krivenko'nun anlattklarnn yaratt izlenim biraz fazlaca serttir. Onun iin bay Krivenko hemen bir koul koymaktadr: "Elbette Schmidt'in bu beylerden daha iyi olduunu ileri srmyorum. Yalnzca btn kusurlarna karn, orada ve halk zerinde daha kalc bir izlenim braktn belirtiyorum" (Onun daha iyi olduunu ileri srmyorum, yalnzca daha kalc bir izlenim braktn belirtiyorum ne samalk?!) "nemli bir ey yaptn da

sylemiyorum; tersine, onun yapt eyi, kendisine hibir eye malolmayan ama herkes iin kukusuz yaamsal olan ok kk, raslansal bir hareketin rnei olarak veriyorum." Koyulan koul, gryorsunuz ki, ok belirsizdir, ama sorun, onun belirsizlii deil, yazarn, bir etkinliin verimsizliini tekinin baarsyla karlatrrken, bu iki tip etkinlik arasnda temel bir eilim fark olduundan, anlalan, hi kukulanmamas olgusudur. ada demokratn fizyonomisinin tanmlanmasnda, yky byle tipikletiren tm sorun budur. Mujie "Avrupa'daki kurululardan ve ii birliklerinden" szeden gen insanlar, herhalde mujikte toplumsal yaam biimlerini deitirmek iin bir istek uyandrmak istiyorlard (kardm sonu, bu durumda yanl olabilir, ama sanrm herkes bunun meru bir sonu olduunu kabul [sayfa 160] edecektir, nk bay Krivenko'nun yksnden ister istemez bu kmaktadr), her tr liberal ilerleme karsnda genel bir sevin gsterisiyle birlikte bylesine utan verici bir smry ve alan halkn ezilmesini douran ada topluma kar bir toplumsal devrime girimesi iin onu harekete geirmek istiyorlard. te yandan, gerek bir ifti olan "bay Schmidt", yalnzca ilerini dzenlemelerinde bakalarna yardm etmek istemiti bundan te bir ey deil. yi ama, taban tabana kart amalara sahip olan bu iki etkinlik tipi nasl yanyana konabilir, karlatrlabilir? Bu, belli bir yapy ykmaya alm olan insann baarszln, onu glendirmeye alm olan birinin baarsyla karlatrmaya girimek gibidir! Herhangi bir anlam tayan bir karlatrma yapmak iin, kylleri devrime isteklendirmek zere halkn arasna giren gen erkek ve kadnlarn abalarnn, neden bylesine baarsz olduunu iinde bir proleter ve bir burjuva snf olumakta olduu iin kyllk tek bir snf oluturmad halde (belki de, kylln gerekten de bir snf olarak, ama feodal toplumun bir snf olarak ne kt serfliin yklma dneminden yansyan etkiyle aklanabilecek bir hayaldir bu), yanlgya derek, "kylln" alan halk ve smrlen snf gerekten temsil ettiine inanmalarnn bunun nedeni olup olmadn aratrmas gerekirdi, tek szckle, eski sosyalist teorileri ve bu teorilere ilikin sosyal-demokrat teorileri incelemesi gerekirdi. Bay Krivenko, bunun yerine "bay Schmidt'in" almasnn "kukusuz yaamsal" olduunu tantlamak iin yeri g birbirine katyor. Ama afedersiniz ok deerli "halkn dostu", ak bir kapy almaya ne gerek var? Kimin kukusu var bundan? Bir zm ba hazrlamak ve bundan 75-100 ruble arasnda bir yllk gelir elde etmek

bundan daha yaamsal ne olabilir?[79*] Ve yazar, eer yalnzca bir tek kyl ba hazrlayacak olursa bunun yaltlm bir etkinlik olduunu, ama birka [sayfa 161] bunu yaparsa, bunun, rnein tpk A.N. Engelhard'n[73] yalnzca kendi malikanesinde fosfatl gbre kullanmakla kalmayp bakalarnn da bunlar kullanmasn salamas gibi, kk bir ii gerek ve yerinde bir almaya eviren ortak ve yaygn bir etkinlik olduunu aklayarak devam ediyor. imdi bu demokrat, gerekten de, harika deil mi? Bir baka rnek, kyl reformu zerine dncelerden bir rnek alalm. Demokrasi ve sosyalizmin birbirlerinden ayrlmam olduu an bir demokrat olan ernievski'nin bu konudaki tutumu neydi? Dncesini aka ifade edemeyen ernievski sustu, ama tasarlanan reforma ilikin aadaki yuvarlak tanm verdi. 'Yemeinizin yapld erza korumak iin nlemler almakla ilgilendiimi varsayalm. Sylemeye gerek yok ki, eer ben, size kar duyduum sempatiden tr bunu yapmaya kalkmsam, bu abam, erzan size ait olduu ve bunlardan hazrlanan yemein sala uygun ve sizin iin yararl olaca varsaymna dayanmaktadr. O halde, erzan hi de size ait olmadn ve hazrlanan her yemek iin sizden yalnzca yemein maliyeti alnmakla kalmayp" (bu, Reformdan nce yazlmtr. Oysa bay Yujakovlar imdi, Reformun temel ilkesinin kyllere gvenlik salamak olduunu iddia etmekteler!V)"stelik de byk glklere katlanmakszn deyemeyeceiniz bir fiyat istendiini renince neler hissedeceimi dnn. Byle tuhaf keifler yaptm zaman aklma neler gelir? ... Yararln salamak iin koullar mevcut olmad halde, bu sorun iin kendimi zmekle nasl da aptallk etmiim! nce mlkiyeti o ellerin alaca, ve elverili koullarda alaca kansna varmadan, mlkiyet baz ellerde tutulsun diye, budalalardan baka kim kendini zer? ... Eer btn bu erzak yitirilmise, ok daha iyi ya, nk bunlar aziz arkadalarma yalnzca zarar vereceklerdir! Btn i baarszla uramsa ok daha iyi ya, nk bu i, yalnzca ykmmza yolaacaktr!" [sayfa 162] ernievski'nin zamannn gereklerini nasl derinliine ve kusursuz bir biimde anladn, kyl demelerinin nemini nasl anladn, Rusya'daki toplumsal snflar arasndaki uzlamaz kartl nasl anladn arpc bir biimde gsteren paralan vurguladm. Ayrca, ondaki, byle salt devrimci fikirleri sansrl basnda aklama

yeteneini belirtmek de nemlidir. Ayn eyi gizli yaptlarnda da yazmtr, ama dolambal szler kullanmakszn. nsze nsz'de Volgin (ernievski fikirlerini onun azndan koymaktadr) yle diyor: "Brakn kylnn kurtuluu, toprakbeyleri partisinin eline teslim edilsin. Fazla fark etmeyecektir."[80*] Konutuu kiinin, tersine, farkllk ok byk olacaktr, nk toprakbeylerinin partisi kyllere toprak verilmesine kardr yolundaki szlerine kar da, kesin bir ifade ile u yant veriyor: "Hayr ok byk deil, nemsiz olacaktr. Eer kyller topra bedel deme olmakszn alacak olsalard, byk olurdu. Bir adamdan bir eyi almakla bunu ona brakmak arasnda bir fark vardr, ama ona deme yaptrrsam ikisi de ayn kapya kar. Toprakbeyleri partisinin plan ile ilericilerinki arasndaki tek fark, birincisinin daha yaln ve daha ksa olmasdr. te bunun iin de o daha iyidir. Daha az krtasiyecilik ve her olaslkta kyller zerinde daha az yk. Paras olan kyller topra satn alacaklardr. Olmayanlara gelince onlar toprak satn almaya zorlamann hi yarar yoktur. Bu onlar yalnzca ykacaktr. Bedel deme, satn almadan baka bir ey deildir." Kyl reformunun daha henz piyasaya srlm olduu (bat Avrupa'da bile henz gereken biimde aklanmad) bir zamanda, onun esas olarak burjuva niteliini bylesine ak bir biimde anlamak iin, daha o zamanlar Rus "toplum"unda ve Rus "devlet"inde alan halka uzlamaz bir [sayfa 163] biimde dman olan ve kylln ykmm ve mlkszletirilmesini kukusuz nceden belirlemi olan toplumsal snflarn egemen olduunu ve hkmet ettiini anlamak iin, ernievski gibi birinin dehas gerekliydi. stelik ernievski, uzlamaz kart nitelik tayan toplumsal ilikilerimizin stn rten bir hkmetin varlnn, alan halkn durumunu ok daha ktletiren korkun bir bela olduunu da anlamt. Volgin devam ediyor: "Dorusunu sylemek gerekirse, toprak olmakszn kurtarlm olsalard daha iyi olurdu." (Yani bu lkede feodal toprakbeyleri ok gl olduklarna gre, serf sahipleri olarak, karlarn ikiyzl mutlak bir hkmetin uzlamalar ardnda gizleyecek yerde, aka, dobra dobra hareket etselerdi ve akllarndan geen her eyi syleselerdi daha iyi olurdu.)

"Sorun yle bir biimde konmutur ki, kylleri, liberaller mi, yoksa toprakbeyleri mi kurtaracak diye heyecanlanmay brakn, kyller kurtarlyor mu, kurtarlmyor mu konusu zerinde bile heyecanlanmak iin bir neden grmyorum. Bana gre hepsi ayn kapya kar. Bu ii toprakbeyleri yaparsa daha da iyi olur." te "Sahipsiz Mektuplar"dan bir para: "Kylleri kurtarn diyorlar. ... Bunun iin gerekli gler nerede? Bu gler henz mevcut deildir. Gerekten gler yokken bir ie girimek yararszdr. Ama ilerin nasl gittiini gryorsunuz. Kurtarmaya balayacaklar. Ama bunun sonucu ne olacak? Eh, gcnzn tesinde bir ile uramaktan ne kacana kendiniz karar verin. O ii bozuyorsunuz sonu da aalk bir ey oluyor."[75] ernievski, feodal, brokratik Rus devletinin kylleri kurtarmaya, yani feodal serf sahiplerini ykmaya muktedir olmadn, yalnzca "aalk" bir ey, liberallerin karlaryla (bedel deme, satn almadan baka bir ey deildir), toprakbeylerinin karlar arasnda acnacak bir uzlama, kylleri aldatmak iin gvenlik ve zgrlk hayalini kullanan, ama aslnda onlar mahveden ve tamamen toprakbeylerinin [sayfa 164] eline teslim eden bir uzlamaya muktedir olduunu anlamt. Ve Reformu protesto etti, lanetledi, baarszla uramasn istedi, hkmetin liberallerle toprakbeyleri arasnda yapt cambazlkta bocalamasn istedi ve Rusya'y ak snf savam yoluna karacak bir patlamann olmasn istedi. Ama ernievski'nin parlak kehanetlerinin bir gerek haline geldii, son otuz yln tarihinin tm ekonomik ve politik aldatmacalar ortaya kard bugn bile, ada "demokratlarmz Reforma vgler dzyorlar, ona "halk" retimini zorlayan bir ey gz ile bakyorlar, ondan, alan halka dman toplumsal snflardan kurtulmak iin bir yol bulma olanann kantn karmaya alyorlar. Yineliyorum, kyl reformuna kar tutumlar, demokratlarmzn nasl tamamen burjuva haline geldiklerinin en arpc kantdr. Bu beyler hibir ey renememiler, ama ok, ok fazla eyi unutmulardr. Karlatrma iin, 1872 ylma ait Oteestveniye Zapiski'yi ele alacam. Rus toplumunun "byk kurtarc" Reformdan sonraki ilk on yl iinde (pltokratik karlarn stn rten) liberalizm asndan kazand baarlar zerinde duran "Pltokrasi ve Temeli" balkl yazdan pasajlar aktarmtm. Ayn yazarn ayn yazda yazdna gre, eskiden reformlardan yaknan ve eski iyi gnler iin hayflanan insanlarla sk sk karlalabildii halde, bunlar artk grlmemektedir. "Herkes yeni dzenden honuttur; herkes

mutludur ve tatmin olmutur." Ve yazar, devam ederek, bizzat yaznn, "demokrasi rts altnda" pltokrasinin karlarn ve emellerini savunarak nasl "pltokrasinin bir organ haline gelmekte olduunu" gsteriyor. Bu iddiay biraz daha yakndan inceleyin. Yazar, yeni dzenin ak uzlamaz karlktaki burjuva niteliklerine karn, "herkesin" Reformun getirdii yeni dzenden honut olmasndan "herkesin (doaldr ki, alan halkn deil, "toplum"un ve "aydnlar"n temsilcilerinin) mutlu ve tatmin olmu olmasndan honut deildir: [sayfa 165] Halk, liberalizmin yalnzca "maledinme", doaldr ki, alan halk ynnn zararna ve aleyhine olarak maledinme "zgrlun gizlediini anlayamamaktadr. Ve yazar protesto ediyor, iddiasnda deerli olan ey, sosyaliste zg olan ey, ite bu protestodur. Demokrasi rts altna gizlenmi bir pltokrasiye kar yaplan bu protestonun derginin genel teorisiyle elitiini gzlemleyin: nk onlar, kyl Reformunda herhangi bir burjuva nitelik, e, ya da kar olduunu yadsrlar; Rus aydnlarnn ve Rus devletinin snf niteliini yadsrlar; Rusya'da kapitalizm iin bir temel olduunu yadsrlar ama, gene de, kapitalizmi ve burjuval hissetmeden ve sezmeden de geemiyorlar. Ve Otoestveniye Zapiski, Rus toplumundaki uzlamaz kartl hissederek, burjuva liberalizmi ve burjuva demokrasisi ile savat lde bu uzlamaz kartl anlayamam olsalar da, onun varlnn farkna varm ve ona yolaan toplumsal rgtlenmeye kar savamak istemi olan btn nc sosyalistlerimiz iin ortak bir dava uruna savat lde, bu lde, Otoestveniye Zapiski ilericiydi (proletaryann gr asndan elbette). "Halkn dostlar", bu uzlamaz kartl unutmular, bu lkede, Kutsal Rusya'da da safkan burjuvazinin "demokrasi rts altnda" gizlendii olgusunu hi sezemez hale gelmilerdir; ite bunun iin de, artk (proletaryaya gre) gericidirler, nk uzlamaz kartln stn rtmekte, ve savamdan deil, uzlamac "yce" oportnizmden szetmektedirler. Ama beyler, altmlarda pltokrasinin demokratik temsilcisi olan Rusya'nn ak alnl liberali, salt aln yurttalarn alaryla glgelendi diye, doksanlarda, burjuvazinin ideologu olmaktan km mdr? Byk-lekte "maledinme zgrl", byk krediler, byk sermaye, byk teknik ilerlemeler elde etme zgrl, mevcut toplumsal-ekonomik ilikiler deimeden kalrken, salt yerlerini kk krediler, kk sermaye, kk teknik ilerlemeler elde etme zgrl ald diye, liberal, yani burjuva olmaktan kar m? [sayfa 166]

Yineliyorum. Onlar, radikal bir gr deiikliinin, ya da dzenimizdeki radikal bir deiikliin etkisi altnda dncelerini deitirmi deillerdir. Hayr, yalnzca unutmulardr. Bir zamanlar ncellerini teorilerinin kesin rklne ve gerekliine, saf ve topyac bir biimde bakmalarna karn ilerici yapan tek zellii de kaybettikten sonra, "halkn dostlar", btn bu zaman iinde kesinlikle hibir ey renmemilerdir. Oysa Rus gereklerinin siyasal ve ekonomik tahlili bir yana, Rusya'nn son otuz yllk siyasal tarihinin bile, tek bana, onlara ok ey retmi olmas gerekirdi. O zamanlar, 60'l yllarda, feodal toprakbeylerinin gc tkenmiti: Yenilgiye uramlard, bu yenilgi tam deildi, doru, ama yle belirleyici idi ki, sahneden ekilmek zorunda kaldlar. Liberaller, tersine, bakaldryorlard. lerleme, bilim, iyilik, hakszla kar savam, halkn karlar, halkn vicdan, halkn gleri vb., vb. hakknda liberal ssl szler sel gibi akt imdi bile, zel bunalm anlarnda, radikal mzmzlarmz kendi salonlarnda, liberal lafebelerimiz ise yldnm yemeklerinde ve dergi ve gazetelerin stunlarnda bu ayn tmceleri kusuyorlar. Liberaller yeni dzeni tmyle deil elbette, ama uygun lde kendi anlaylarna gre biimlendirecek kadar gl olduklarn gsterdiler. Her ne kadar, o zamanlar Rusya'da "ak snf savamnn parlak " parlamam idiyse de, imdikinden daha fazla k vard, yle ki, alan halkn, bu snf savamna ilikin en kk bir kavrama bile sahip olmayan ve mevcut kt durumu aklamak yerine, daha iyi bir gelecei dlemeyi yeleyen ideologlar bile, liberalizmin pltokrasinin bir rts olduunu, ve yeni dzenin bir burjuva dzeni olduunu grmeden edemiyorlard. Bunun grlmesini salayan ey, dikkati gnn daha da belirgin ktlklerinden saptrmayan ve yeni dzenin (grece) saf biimiyle gzlemlenmesini engellemeyen toprakbeylerinin sahneden uzaklatrlmas oldu. Her ne kadar o zamanki demokratlarmz pltokratik [sayfa 167] liberalizmi nasl yereceklerini biliyorduysalar da, onu anlayamyorlar ve bilimsel olarak aklayamyorlard, onun toplumsal ekonomimizin kapitalist rgtlenmesi altnda kanlmaz olduunu anlayamyorlard; eski, feodal sisteme oranla yeni yaam sisteminin ilerici niteliini anlayamyorlard; onun yaratt proletaryann devrimci roln anlayamyorlard; onun iin bu "zgrlk" ve "insanlk" sistemine "homurdanmakla" yetindiler, onun burjuva niteliinin raslansal olduunu sandlar ve baka tr toplumsal ilikilerin "halk sistemi"nde kendini gstermesini beklediler.

Ve sonra tarih onlara bu teki ilikileri gsterdi. karlarna uygun olarak ok fazlasyla deitirilmi olan Reformla tamamen ezilmeyen feodal toprakbeyleri, (bir sre iin) canlandlar, burjuva olmayan bu teki toplumsal ilikilerimizin ne olduunu gsterdiler. ylesine takn, grlmemi bir duygusuzlukla ve zalimce bir gericilik biiminde gsterdiler ki, demokratlarmz korkuya kapldlar, diz ktler, ilerlemek ve burjuvann ne olduunu sezebilmi ama anlayamam olan safa demokrasilerini, sosyal-demokrasi halinde yeniden biimlendirmek yerine, geriye, liberallere doru gittiler ve imdi alamalarn yani teorilerini ve programlarn demek istiyorum "tm ciddi ve saygdeer basnn" paylamasndan onur duymaktadrlar. Verilen dersin ok etkileyici olduu dnlecektir: Eski sosyalistlerin halkn zel yaam biimine, halkn toplumsal igdlerine kapitalizmin ve burjuvazinin raslansal niteliine ilikin hayalleri iyice aa kmtr: imdi gereklere dorudan baklabilir, Rusya'da, burjuva ve canekien feodal ilikilerden baka hibir toplumsal ekonomik ilikinin varolmam olduu ve varolmad ve bu yzden de ii snf hareketi dnda sosyalizme giden bir yol olamayaca aka kabul edilebilir diye dnlecektir. Ama bu demokratlar hibir ey renmemilerdir ve kk-burjuva sosyalizmine ilikin safa hayalleri kk-burjuva ilerlemesinin pratik lmllna yolamtr. Bugn, alan halkn karlarnn szcleri olarak ne ktklarnda, bu kk-burjuva ideologlarnn teorileri [sayfa 168] aka gericidir. Bunlar, Rusya'nn ada toplumsal-ekonomik ilikilerindeki uzlamaz kartln stn rtmekte ve sanki, "ykseltme", "iyiletirme" vb. iin alnan ve her eye uygulanabilir genel nlemlerle iler dzeltilebilirmi gibi, ve bunlar uzlatrmak ve birletirmek olanaklym gibi tartmaktadrlar. Devletimizi, snflar-st ve dolaysyla smrlen halka ciddi ve drst yardmda bulunmaya uygun ve buna muktedir bir ey gibi tanmlarken gericidirler. Son olarak, bir savamn, bizzat alan halkn kurtuluu uruna mthi bir savamn, zorunlu olduunu anlayamadklar iin gericidirler. rnein, "halkn dostlar" her eyi kendilerinin ynetebileceklerini sanyor gibiler. ilerin meraklanmasna gerek yok. Deil mi ama, mhendisin biri Ruskoye Bogatstvo brosuna bile geldi ve orada "kapitalizmi halkn yaamna sokmak" iin bir "plan" hemen tamamen hazrladlar. Sosyalistler btn kk-burjuva fikirlerden ve teorilerden KESNLKLE ve TAM OLARAK kopmaldr bu kampanyadan kartlacak BALICA YARARLI DERS BUDUR.

"Halkn dostlarndan ya da onlarn grlerinden deil de, kk-burjuva fikirlerden kopmaktan szettiime dikkat etmenizi rica ederim nk, hibir zaman herhangi bir balant kurulmam olan bir eyden kopmak szkonusu olamaz. "Halkn dostlar", yalnzca kk-burjuva sosyalist fikirlerin bu tr eilimlerinden birinin temsilcilerinden biridir. Ve eer, bu durum dolaysyla kk-burjuva sosyalist fikirlerden, genel olarak eski Rus kyl sosyalizminin fikirlerinden kopmann zorunlu olduu sonucunu kartyorsam, bunun nedeni, eski fikirlerin temsilcilerinin, marksizmin yaygnlamasndan korkarak, marksistlere kar at kampanyann, onlar, kkburjuva fikirlerin zellikle tam ve canl bir ifadesine itmi olmasdr. Bu fikirleri ada sosyalizmle ve ada Rus gerekliinin olgularyla karlatrrsak, bu fikirlerin nasl eskidiini, btn halindeki bir teorik temelin tm izlerini nasl yitirmi olduunu ve acnacak bir semecilie ve en sradan bir oportnist yceltme program [sayfa 169] dzeyine nasl dtn grrz. Bunun, genel olarak eski sosyalist fikirlerin deil, kimsenin sosyalist olarak snflandrmay dnmedii bu beylerin suu olduu sylenebilir; ama byle bir iddia bana pek temelsiz geliyor. Eski teoriler-deki byle bir yozlamann kanlmaz olduunu her yerde gstermeye altm. Her yerde, zel olarak bu beylerin eletirisine elden geldiince az yer ayrmaya, eski Rus sosyalizminin genel ve temel retilerine ise elden geldiince ok yer ayrmaya altm. Ve eer sosyalistler bu retileri, yanl, ya da kesin olmayan bir biimde tanmladm, ya da sylenmedik bir ey braktm dnecek olurlarsa, ancak u ok alakgnll istemle karlk verebilirim: Ltfen beyler, onlar siz kendiniz tanmlayn, tam olarak ve gereken biimde anlatn. Gerekten de sosyalistlerle bir polemie girme frsatna kimse sosyal-demokratlardan fazla sevinemez. Sanyor musunuz ki, bu beylerin "polemikleri"ni yantlamaktan holanyoruz, ya da dorudan, srekli ve kesin bir meydan okumaya girmeselerdi, bu ii stlenecektik? Sanyor musunuz ki, basmakalp liberal lafebeliinden ve darkafal ahlaklktan oluan bu iren karm, okumak, yeniden okumak ve anlamn kavramak iin kendimizi zorlamyoruz? Elbette ki, imdi, bu fikirleri koruma ve yorumlama iini yalnzca bu beylerin stlerine almalarnda bizim bir suumuz yok. Sosyalizm hakkndaki kk-burjuva teorilerden kopma gereinden szettiime de dikkat etmenizi

rica ederim, incelemi olduumuz kk-burjuva teoriler, sosyalist teoriler olduklarn iddia ettikleri LDE, KESNLKLE gericidirler. Ama eer, aslnda, bunlarda sosyaliste kesinlikle hibir ey olmadn, yani btn bu teorilerin alan halkn smrlmesini aklamada tam bir baarszla uradn ve bu yzden halkn kurtuluu iin bir ara grevi yapamayacan, iin aslnda btn bu teorilerin kk-burjuvazinin karlarn yansttn ve desteklediini anlarsak o zaman, [sayfa 170] onlara kar farkl bir tutum taknmamz ve u soruyu sormamz gerekir: i snfnn kk-burjuvaziye ve onun programna kar tutumu ne olmaldr? Ve bu soru, bu snfn ikili nitelii hesaba katlmadka yantlanamaz (Rusya'da bu ikilik, byk burjuvazi ile kk-burjuvazi arasndaki uzlamaz kartln daha az gelimi olmasndan tr, zellikle belirgindir.) Kk-burjuvazi, genel demokratik istemler koyduu, yani ortaan ve sertliin tm kalntlarna kar savat lde ilericidir; bir kk-burjuvazi olarak durumunu korumak iin savat ve lkenin burjuva izgilerdeki genel gelimesini geciktirmeye, geriye dndrmeye alt lde gericidir. Verilmi-topraklarn nl elden karlmam gibi bu tr gerici istemlerin st ve, ayrca kyller zerinde vesayeti amalayan dier pek ok tasarnn st, genellikle, alan halk korumak yolunda grnte akla-uygun szlerle rtlmtr, ama elbette ki aslnda bunlar yalnzca alan halkn durumunu ktletirir, ayn zamanda da kurtulu uruna savamnda onu engeller. Kk-burjuva programnn bu iki yan arasnda kesin bir ayrm yaplmal ve bu teorilerin herhangi bir adan sosyalist nitelikte olduu reddedilirken, ve bunlarn gerici ynleriyle savalrken demokratik yanlar unutulmamaldr. Her ne kadar marksistler, kk-burjuva teorileri tamamen reddediyorlarsa da, bunun, onlar demokrasiyi programlarna koymaktan alkoymadn, tersine demokrasi zerinde daha da fazla durmalarn gerektirdiini gstermek iin bir rnek vereceim. Her zaman, kk-burjuva sosyalizmi temsilcilerinin teorik sermayesini oluturan ana teze, yani toprak yetersizlii, yksek demeler ve yetkililerin zulmne yukarda deinmitik. Bu ktlklerin kaldrlmas isteminde, kesinlikle sosyalist hibir ey yoktur, nk bunlar mlkszletirmeyi ve smry biraz bile olsun aklamazlar ve bunlarn yokedilmesi emein sermaye tarafndan ezilmesini biraz bile olsun etkilemeyecektir. Ama bunlarn yokedilmesi, bu ezilmeyi, onu arlatran ortaa sprntlerinden kurtaracak ve iilerin sermayeye kar dorudan savamn kolaylatracak, [sayfa 171] bu nedenle de, demokratik bir istem olarak iilerin ok

enerjik bir desteini grecektir. Genel olarak konuursak, demeler ve vergiler sorunu, yalnzca kkburjuvazinin herhangi bir zel nem ykledii bir sorundur; ama Rusya'da, kyllerin yaptklar demeler, birok bakmdan yalnzca serfliin kalntlardr. rnein hemen ve koulsuz olarak kaldrlmas gereken toprak bedeli demeleri byledir; yalnzca kyllerin ve kk kasabalar halknn dedikleri, ama "soylularn" bak tutulduu vergiler de byledir. Sos-yal-demokratlar, ekonomik ve politik durgunlua yolaan bu ortaa ilikisi kalntlarn ortadan kaldrma istemini her zaman destekleyeceklerdir. Ayn ey toprak yetersizlii iin de sylenebilir. Bu konudaki hayflanmalarn burjuva niteliini uzun uzadya tantlamtm. Ama, hi kuku yok ki, kyl Reformu, rnein topraklarn kopartlp alnmasna[76] izin vermekle, kylleri toprakbeylerinin yararna olarak kesinlikle soymu, ve gerek dorudan (kyllerden toprak kararak), gerek dolayl olarak (verilmi-topraklarn snrlarnn izilmesindeki zekice yolla) bu byk gce hizmet etmitir. Ve sosyal-demokratlar, alman topraklarn kyllere hemen geri verilmesi ve toprak mlkiyetinin feodal kurumlarn ve geleneklerin bu kalesinin tamamen kaldrlmas zerinde btn abalaryla srar edeceklerdir. Topran ulusallatrlmasyla akan bu son nokta, sosyaliste hibir eyi ieremez, nk lkemizde daha imdiden biimlenmekte olan kapitalist tarm ilikileri bu durumda yalnzca daha hzl ve daha yaygn geliecektir; ama bu, toprak sahibi soylularn gcn tam olarak krabilecek tek nlem olarak, demokratik adan son derece nemlidir. Son olarak, elbette ki, yalnzca Yujakovlar ve V.V.ler, kyllerin haklarnn olmayndan, mlkszletirilmelerinin ve smrlmelerinin nedeni olarak szedebilirler. Kylln yetkililerce ezilmesine gelince, bu yalnzca sugtrmez bir gerek deil, salt basknn da tesinde bir eydir; bu, kyllere, toprak sahibi soylulara ball doal saylan, genel yurttalk haklar ancak zel bir ltuf olarak verilen (rnein g[81*]) ve her memurun, sanki onlar [sayfa 172] slahevi sakinleriymi gibi i ykleyebilecei "aalk bir ayaktakm" ilemi yapmaktr. Ve sosyal-demokratlar, kyllerin yurttalk haklarnn tam olarak verilmesi, soylularn tm ayrcalklarnn tam olarak kaldrlmas, kyller zerindeki brokratik vesayetin kaldrlmas ve kyllerin kendi ilerini idare etmek hakkna sahip olmas istemi etrafnda koulsuz olarak birleirler. Genel olarak, Rus komnistleri, marksizm yanllar, herkesten fazla kendilerine SOSYAL-DEMOKRAT adn vermelidirler ve etkinliklerinde DEMOKRASnin byk nemini asla unutmamaldrlar.[82*]

Rusya'da, ortaaa ait, yar-feodal kurumlar (bat Avrupa'ya oranla) hl ylesine gldrler ki, proletarya ve genel olarak halk zerinde, tm tabaka ve snflarda siyasal dncenin bymesini geciktiren yle ezici bir boyunduruk halindedir ki, tm feodal kurumlara, mutlakiyete, kast sistemine ve brokrasiye kar savamn iiler iin tad byk nem zerinde srar etmemek olanakszdr. Bu kurumlarn ne korkun bir gerici g olduunu, emein sermaye tarafndan ezilmesini nasl younlatrdn, alan halk zerinde ne alaltc bir etki yaptn, sermayeyi, emein smrs bakmndan modern snai biimler almaktan geri kalmayan, ama kurtulu uruna savan yoluna korkun glkler kararak bu smry artran ortaa biimlerinde nasl tuttuunu iilere gstermek gerekir. iler bilmelidirler ki, gericiliin bu temel direkleri[83*] yklmadka [sayfa 173] burjuvaziye kar baarl bir savam vermeleri kesinlikle olanaksz olacaktr, nk bunlar varolduka, destei ii snfnn baars iin esas koul olan Rus kr proletaryas, madur ve ylgn olmaktan kurtulamayacak, zekice ve srekli bir protesto ve savam deil, yalnzca kasvetli bir umutsuzluk gsterebilecektir. te bunun iindir ki, radikal demokrasiyle yanyana mutlakiyete, gerici toplumsal tabaka ve kurumlara kar savamak, ii snfnn dorudan grevidir sosyal-demokratlar btn bu kurumlarla savamn yalnzca burjuvaziye kar savam kolaylatrmakta bir ara sfatyla gerekli olduunu, iinin genel demokratik istemlerin gerekletirilmesine, yalnzca alan halkn ba dmanna kar nitelii gerei salt demokratik olan bir kuruma kar, Rusya'da demokrasiyi feda etmeye ve iileri ezmek, ii snf hareketinin douunu daha ok engellemek zere gericilerle ittifaka girmeye zellikle eilimli olan sermayeye kar zafere giden yolu amak iin gereksinme duyduunu, iilere anlatmay bir an iin elden brakmakszn, yukardaki grevi de iilere anlatmaldrlar. Kanmca sylenenler, sosyal-demokratlarn mutlakiyete ve siyasal zgrle kar ve ayrca da son zamanlarda zellikle glenen ve siyasal zgrln kazanlmas iin btn devrimci gruplarn "karmas"n ve "ittifak"n amalayan eilime[79] kar tutumunu tanmlamak iin yeterlidir. Bu eilim olduka tuhaf ve tipiktir. Tuhaftr nk, "ittifak" nerileri belli bir gruptan ya da [sayfa 174] u ya da bu noktada akan belli programlara sahip belli gruplardan gelmemektedir. Eer yle olsayd, ittifak sorunu her ayr durum iin bir

sorun, birleen gruplarn temsilcileri tarafndan zmlenecek somut bir sorun olurdu. O zaman hibir zel "karma" eilimi olamazd. Ama byle bir eilim vardr ve yalnzca eskiden kopmu ve yeni hibir eye balanmam insanlardan gelmektedir. Anlalan mutlakiyete kar savaanlarn imdiye kadar dayandklar teori kmekte, ve savam iin esas olan dayanma ve rgtlenme koullarm yoketmektedir. Bu durumda da, bu "karmclar" ve "ittifak savunucular", byle bir teorinin yaratlmas iin en kolay yolun, sosyalist ve sosyalist olmayan btn teki sorunlardan kanarak, bu yolun mutlakiyete kar bir protesto ve bir siyasal zgrlk istemi dzeyine indirilmesi olduuna inanyor gibiler. Sylemeye gerek yok ki, byle bir birlik iin giriilen ilk abada bu safa aldatmaca kanlmaz olarak parampara olacaktr. Ama tipik olan u ki, bu "karma" eilimi, militan, devrimci narodizmin siyasal bakmdan radikal demokrasiye dnmesi srecindeki, yukarda zetlemeye altm bu sreteki son aamalardan birini temsil eder. Btn sosyal-demokrat olmayan devrimci kurulularn sz edilen bayrak altnda srekli olarak karmas, ancak eski Rus istisnaclnn nyarglarna bir son verecek demokratik istemlere ilikin srekli bir program hazrland zaman olanakl olacaktr. Elbette, sosyal-demokratlar byle bir demokratik partinin olumasnn ileri doru atlm yararl bir adm olacana inanrlar; onlarn narodniklere kar etkinlii bu adm ilerletecek, btn nyarglarn ve efsanelerin sklp atlmasn, sosyalistlerin marksizm bayra altnda toplanmasn ve teki gruplar tarafndan bir demokratik partinin oluturulmasn kolaylatracaktr. ilerin ayr bir ii partisi iinde bamsz rgtlenmesini esas kabul eden sosyal-demokratlar elbette byle bir partiye "karamazlar", ama iiler, demokratlarn gerici kurumlara kar verdikleri btn savamlar en gl biimde [sayfa 175] destekleyeceklerdir. Narodizmin en sradan kk-burjuva radikal teorisi halinde yozlamas "halkn dostlar", bunun (yozlamann) en arpc kantn verirler, iilere, toplumsal ilikilerimizdeki, burjuva ideologlarnn da siyasal zgrlkten yana kmalarna neden olan uzlamaz kart nitelii aklamadan tm alan halkn kurtuluu iin alan bir sava olarak Rus iisinin tarihsel roln aklamadan iiler arasnda mutlakiyete kar savamak fikirlerini yayanlarn ne byk bir hata ilediklerini gsterir.

Sosyal-demokratlar, ou kez Marx'n teorisini tekellerine almakla sulanrlar, oysa iddia edildiine gre onun ekonomik teorisi btn sosyalistlerce kabul edilmektedir. Ama u soru ortaya kyor: Eer Rusya'da alan halkn smrlmesi, genel olarak ve herkes tarafndan, toplumsal ekonominin burjuva rgtlenmesi ile deil de, rnein toprak yetersizlii, bedel demeleri ya da yetkililerin zulm ile aklanyorsa, iilere deer biimini, burjuva sistemin yapsn, ve proletaryann devrimci roln anlatmann ne anlam var? Eer bu teori iinin patronla ilikisini bile aklamyorsa (bizim kapitalizmimiz, hkmet tarafndan yapay olarak yerletirilmitir), iiye snf savam teorisini aklamann ne anlam var? Tam olarak belirginlemi fabrika iileri snfna dahil olmayan "halk" ynna deinmedik bile. Eer lkemizdeki insanlar, kapitalizmin ve onun yaratt proletaryann araclnn dnda komnizme giden yollar bulmaya alyorlarsa, Marx'n ekonomik teorisi ve onun gerekli sonucu kapitalizm yoluyla komnizmin rgtleyicisi olarak proletaryann devrimci rol nasl kabul edilebilir? Aktr ki, bu koullar altnda, iiyi siyasal zgrlk iin savamaya armak, ilerici burjuvazi hesabna ban belaya sokmak olacaktr, nk, siyasal zgrln esas olarak burjuvazinin karlarna yarayaca ve iilerin durumunu kolaylatrmayaca, ama... yalnzca onlarn... tam da bu burjuvaziye kar savam koullarn kolaylatraca yadsnlamaz (iin tipik yan, narodniklerin ve Narodovoltsiler'in [sayfa 176] ile bunu yadsmam olmasdr). Bunu, sosyal-demokratlarn teorisini kabul etmezken, yalnzca iiler arasnda devrimci eler bulunacana, ampirik olarak inanp, ajitasyonlarn iiler arasnda srdren sosyalistlere kar sylyorum. Bu sosyalistlerin teorisi, pratikleri ile elimektedir ve bunlar, iilerin zihnini SOSYALST BR PARTS RGTLEMEK biimindeki dorudan grevlerinden baka tarafa ekerek, ok ciddi bir hata ilemektedirler.[84*] Bu hata, burjuva toplumunun uzlamaz snf kartlklarnn hl pek gelimemi olduu ve serflik tarafndan rtbas edildii, bu sonuncusunun tm aydnlarn oybirliiyle protestosuna ve savamna yolat ve bylece aydnlarmzda kendine zg demokratik bir ey olduu ve liberallerin fikirleriyle sosyalistlerin fikirleri arasnda derin bir uurum olmad hayalini yaratt bir zamanda doal olarak domu olan bir hatadr. Ekonomik gelimemizin, eskiden Rusya'da kapitalizm iin bir temel olduunu yadsyanlarn bile kapitalist gelime yoluna girmi olduumuzu kabul edecekleri kadar ok ilerledii bugn ise bu konudaki tm hayaller artk olanakszdr.

"Aydnlar"in bileimi, tpk maddi deerlerin retimiyle uraan toplumun bileimi kadar ak bir biime brnmtr; toplum, kapitalistler tarafndan ynetilir ve hkmet edilirken, hzla byyen bir kariyeristler ve burjuva uaklar srs aydnlar arasnda, honut ve doygun, btn lgnca fantezilere yabanc ve ne istediklerini ok iyi bilen "aydnlar" modas yaratmtr. Radikallerimiz ve liberallerimiz, bu gerei yadsmak yle dursun, onu gl bir biimde vurguluyorlar ve onun ahlaka aykrln kantlamak, onu mahkum etmek iin aba [sayfa 177] harcyor, onu lanetlemeye, utandrmaya... ve yok etmeye alyorlar. Burjuva aydnlarn burjuvalklarndan utandrma yolundaki bu safa abalar, kk-burjuva iktisatlarmzn, burjuvazimizi ("byk kardeler"in deneyimini anmsatarak), halkn ykmna, ynlarn yoksulluu, isizlii ve alna doru gittiini syleyerek korkutma abalar kadar glntr; burjuvazinin ve onun ideologlarnn bu yarglan, insana, nehre atlmaya mahkum edilen turnabalnn yarglann anmsatyor. Bu snrlarn tesinde, ilerleme, bilim, gerek, halk vb. hakknda saysz szler dktren ve hibir uyumsuzluun, bunalmn, karamsarln ve tembelliin olmad, tm kalplerin demokrasi akyla yand altmlarn geip gitmesine yaknmay seven liberal ve radikal "aydnlar" ortaya kar. Bu beyler kendilerine zg basitlikleriyle, o zamanlar hkm sren oybirliinin nedeninin, o zamanlar varolan, ama bir daha geri gelmemek zere geip gitmi bulunan maddi koullar olduunu anlamay reddediyorlar: O zamanlar, sertlik, herkesi biraz para biriktirmi olan ve rahat yaamak isteyen serf-kahyay; hara ald, iine kart ve onu iinden kopard iin beyden nefret eden giriimci mujii; proleterlemi malikane-serfini ve tccara kle olarak satlan yoksullam mujii eit lde eziyordu, serflik, imalat tccara ve iiye, zanaat-ustaya ve esnafa ac getirmiti. Btn bu insanlar birbirine balayan tek ba, sertlie kar dmanlklaryd, bu gr birliinin tesinde en keskin ekonomik uzlamaz kartlklar balyordu. Bu uzlamaz kartl, bugn, bylesine byk lde gelimi olduu bir zamanda bile grmemek iin, durumun savam gerektirdii, STEYEREK ya da STEMEYEREK burjuvazinin yardakln yapmak istemeyen herkesin proletaryadan yana tutum taknmasn gerektirdii bir zamanda, eski gr birlii gnlerinin geri gelmesi uruna gzya dkmek iin, insann nasl da tatl hayallerle uyutulmu olmas gerek.

Eer "halkn karlar"na ilikin tumturakl szlere inanmay reddeder ve daha derine inmeye alrsanz, [sayfa 178] kk-burjuvazinin (kendi deyilerince "halkn") ekonomisini eitli masum ilerici nlemlerle gelitirme, destekleme ve onarmay dleyen ve hkm sren retim ilikileri altnda bu tr ilerici nlemlerin tek etkisinin ynlar daha da proleterletirmek olacan anlamak yeteneinden tmyle yoksun olan, tam anlamyla kk-burjuva ideologlaryla uratnz grrsnz. Aydnlarmzn snfsal niteliini aa vurmakta bu kadar ok i yaptklar iin ve bylece kk reticilerimizin kk-burjuva olduklar yolundaki marksist teoriyi glendirdikleri iin, "halkn dostlar"na minnet duymadan edemeyiz. Onlar, eskiden beri, Rus sosyalistlerinin kafalarn kartrm olan eski hayal ve efsanelerin dalmasn kanlmaz olarak hzlandrmak zorundadrlar. "Halkn dostlar" bu teorileri ylesine hrpalamlar, tketmiler ve kirletmilerdir ki, bu teorileri savunan Rus sosyalistleri, u kar konulmaz ikilemle kar karyadrlar: ya bunlar dzeltmek, ya da tmyle terketmek ve kendini beenmi bir ciddiyetle, urbi et orbi[85*] zengin kyllerin gelimi aletler satn aldn ilan eden ve ciddi bir edayla, kumar masalarnda oturmaktan bkm kiileri sevinle karlamamz gerektiine inandrmaya alan beylerin kullanmna brakmak. Ve ite bu abayla, "halkn dostlar", bir "halk sistemi"nden ve aydnlardan szetmekte yalnzca ciddi bir havayla deil, ayrca gsterii, heybetli tmceler kullanarak geni ideallerden, yaam sorunlarnn ideal bir biimde ele alnmasndan szetmekteler!... Sosyalist aydnlar ancak hayallerini terkettikleri ve Rusya'nn istenen deil, gerek gelimesinde, olanakl olan deil, gerek toplumsal ekonomik ilikilerinde destek aramaya baladklar zaman verimli bir alma yapmay umabilirler. Dahas, onlarn TEORK almalar, Rusya'daki ekonomik uzlamaz kartlklarn btn biimlerinin ve ardl gelimelerinin incelenmesine yneltilmelidir; siyasal tarihin, hukuksal sistemin zelliklerinin, ya da yerlemi teorik nyargnn onu gizledii her yerde bu uzlamaz kartl aa karmalar gerekir. Gerekliklerimizin belli bir retim ilikileri sistemi [sayfa 179] olarak btn bir grnmn sunmalar, alan halkn smrlmesinin ve mlkszletirilmesinin bu sistem altnda esas olduunu gstermeleri ve ekonomik gelime tarafndan belirtilen bu sistemden k yolunu gstermeleri gerekir. Rusya tarihinin ve gereklerinin ayrntl bir incelenmesine dayanan bu teori, proletaryann istemlerine yant vermelidir ve eer bu teori bilimin gereklerini yerine getirirse, proletaryann protestocu dncesinin her

uyan, bu dnceyi kanlmaz olarak sosyal-demokrasi kanallarna itecektir. Bu teorinin gelitirilmesinde ne kadar ilerleme gsterilirse, sosyal-demokrasi o kadar hzl byyecektir; nk mevcut sistemin en usta muhafzlar bile proletarya dncesinin uyann engelleyemez, bizzat bu sistem zorunlu ve kanlmaz olarak reticilerin en youn mlkszletirilmesini, proletaryann ve onun yedek ordusunun srekli bymesini ngrr bu, toplumsal zenginliklerin ilerlemesine, retici glerdeki dev bymeye, ve emein kapitalizm tarafndan toplumsallatrlmasna paralel olur. Bu teoriyi gelitirmek iin ne kadar ok ey yaplmas gerekirse gereksin, bunu, sosyalistler yapacaklardr; bunun gvencesi, tek bilimsel yntem olan ve her programn gerek srecin kesin bir formlasyonu olmasn gerektiren materyalizmin onlar arasnda yaylmasdr; bunun gvencesi, bu fikirleri benimseyen sosyal-demokrasinin baarsdr bu baar, liberallerimizi ve demokratlarmz yle canlandrmtr ki, bir marksistin dedii gibi, aylk dergileri skc olmaktan kmtr. Sosyal-demokratlarn teorik almasnn gerekliliini, nemini ve geniliini byle vurgularken, hi de, bu almann PRATK almadan nde geleceini[86*] sylemek istemiyorum hele, bu sonuncusunun, birincisi tamamlanncaya kadar ertelenmesi gerektiini hi sylemiyorum. Ancak "znel toplumbilim yntemi"nin hayranlar, ya da topik sosyalizmin [sayfa 180] izleyicileri byle bir sonuca varabilirler. Elbette, sosyalistlerin grevinin lke iin (gerek olandan) "farkl" "gelime yollar" aramak olduu varsaylrsa, o zaman, doal olarak, pratik alma, ancak, felsefi dehalar, bu "farkl yollan" bulduu ve gsterdii zaman olanakl olur ve, tersine olarak da, bu yollar bir kez bulundu ve belirtildi mi, teorik alma biter ve "anayurt"u "yeni kefedilen" "farkl yollar"da ynlendirecek olanlarn almas balar. Sosyalistlerin grevi, toplumsal ve ekonomik gelimenin fiili yolunda duran fiili ve gerek dmanlara kar fiili savamnda proletaryann ideolojik nderleri olmak olduu zaman durum tmyle farkldr. Bu koullar altnda teorik ve pratik alma, kdemli Alman sosyal-demokrat Liebknecht tarafndan yerinde olarak yle tanmlanan tek bir alma iinde kaynar: Studieren, Propagandieren, Organisieren[87*] Yukarda deinilen teorik alma olmakszn ideolojik lider olamazsnz, bu almay davann gereksinmelerini karlamaya yneltmeden, ve bu teorinin sonularm iiler arasnda yaymadan ve onlarn rgtlenmesine yardmc olmadan ideolojik lider olamayacanz gibi.

Grevin byle sunulmas, sosyal-demokrasiyi, sosyalist gruplarn ou kez acsn ektikleri kusurlardan, yani dogmatizm ve sekterlikten korumaktadr. Bir retinin en st ve tek ltnn gerek toplumsal ve ekonomik gelime srecine uygunluu olduu yerde, dogmatizm olamaz; grev, proletaryann rgtlenmesini ilerletmek olduu zaman ve, bu yzden de, "aydnlarn" rolnn, aydnlar arasndan zel liderler kmasn gereksiz klmak olduu zaman, sekterlik olamaz. Dolaysyla, eitli teorik sorular zerinde marksistler arasnda farkllklar olmasna karn, siyasal etkinlik yntemleri, grup kurulduundan beri hep ayn kalmtr. Sosyal-demokratlarn siyasal etkinlii, Rusya'daki ii snf hareketinin gelime ve rgtlenmesini ilerletmek, bu hareketi, iinde bulunduu ynlendirici bir fikirden yoksun, [sayfa 181] dank protesto, "isyan" ve grev giriimleri durumundan kararak, TM Rusya ii SINIFININ, burjuva rejime kar yneltilmi ve mlkszletirenlerin mlkszletirilmiine ve alan halkn ezilmesine dayanan toplumsal sistemin kaldrlmasna alan rgtl bir savama dnmektedir. Bu etkinliklerin altnda yatan ey, marksistlerin, Rus iisinin, Rusya'nn tm alan ve smrlen halknn tek ve doal temsilcisi olduuna ilikin ortak kanlardr.[88*] Doal diyoruz, nk serf ekonomisinin canekien kalntlarn hesaba katmazsak, Rusya'da alan halkn smrlmesi her yerde kapitalist niteliktedir; ama retici ynlarnn smrlmesi kk-lekli, dank ve gelimemiken, fabrika proletaryasnn smrlmesi byk-lekli, toplum-sallam ve younlamtr. Birinci durumda, smr, hl, alan halkn ve ideologlarnn alan halk ezen sistemin zn grmesine, bu sistemden k yolunun nerede ve nasl bulunabileceini grmesine engel olan ortaa biimlerine, eitli siyasal, hukuksal ve geleneksel tuzaklara, hile ve oyunlara sarlmtr. kinci durumda ise, tersine, smr tamamen gelimitir ve hibir zihin kartran ayrnt olmakszn saf biimiyle ortaya kmaktadr. i, sermaye tarafndan ezildiini, savamnn burjuva snfa kar verilmesi gerektiini grmeden edemez. Ve o anki ekonomik gereksinmelerinin karlanmasn, maddi koullarnn iyiletirilmesini amalayan bu savam, kanlmaz olarak, iilerin rgtlenmesi isteminde bulunur ve, kanlmaz olarak bireylere kar deil, bir snfa, alan halka, yalnz fabrikalarda deil, her yerde bask ve zulm yapan snfa kar bir savam haline gelir, ite bunun iin, fabrika iisi, tm smrlen nfusun en nde gelen temsilcisinin ta kendisidir. rgtl, srekli bir savamdaki bu temsilcilik ilevini

yerine getirebilmesi iin, onu "umutlar"la gayrete getirmek hi de gerekli deildir; gereken tek ey, yalnzca onun kendi durumunu anlamasn [sayfa 182] salamak, onu ezen sistemin siyasal ve ekonomik yapsn ve bu sistem altnda uzlamaz snf kartlklarnn zorunlu ve kanlmaz olduunu anlamasn salamaktr. Fabrika iisinin, genel kapitalist ilikiler sistemi iindeki bu durumu, onu, ii snfnn kurtuluu uruna savamn tek savas yapar, nk yalnzca kapitalizmin gelimesinin daha yksek aamas, byk-lekli makineli sanayi, bu savam iin gerekli maddi koullan ve toplumsal gleri yaratr. Kapitalist gelime biimlerinin dk olduu baka her yerde, bu maddi koullar mevcut deildir, retim binlerce kk iletme arasnda dalmtr (ve bunlar en eiti ortaklaa toprak sahiplii biimleri altnda bile, dank iletmeler olmaktan kmazlar), nk smrlenlerin ou, hl kk iletmelere sahiptir ve bylece savam vermeleri gereken burjuva sisteme balanmlardr; bu, kapitalizmi kaldrabilecek toplumsal glerin gelimesini geciktirir ve engeller. Dank, bireysel, kk smr, alan halk bir yere balar, onlar bler, snf dayanmas bilincine ulamalarn engeller; baskya zel bir bireyin deil, tm ekonomik sistemin neden olduunu anlar anlamaz birlemelerini engeller. Byk-lekli kapitalizm ise, tersine, tm iilerin, eski toplumla, belli bir yerle ve belli bir smryle olan balarn koparr; onlar birletirir, dnmeye zorlar ve rgtl bir savama balamalarn olanakl klan koullar iine sokar. Bundan dolay da, sosyal-demokratlar tm dikkatlerini ve tm etkinliklerini ii snf zerinde younlatrrlar. Onun ileri temsilcileri, bilimsel sosyalizm fikirlerini, Rus iisinin tarihsel rol fikrini iyice kavradklar zaman, bu fikirler yaygnlat zaman, ve iilerin bugnk dank ekonomik savan bilinli snf savamna dntrmek zere iiler arasnda salam rgtler kurulduu zaman Rus S, tm demokratik elerin ban ekerek mutlakiyeti devirecek ve RUSYA PROLETARYASINI (BTN LKELERN proletaryasyla yanyana) ak siyasal savamn dz yolundan KOMNST DEVRMN ZAFERNE gtrecektir. [sayfa 183]

1894

EK I EKL tablo, metinde deinilen 24 bteye ait verileri iermektedir. Ostrogojsk uyezdindeki 24 tipik kyl ailesinin bileimi ve bteleri - zet. TABLO N AIKLAMA 1 lk 21 stun tmyle statistiki zet'ten alnmtr. Stun 22, zet'teki u stunlar birletirmektedir: avdar, buday, yulaf ve arpa, akdar ve karabuday, teki tahllar, patates, sebze ve saman (8 stun). Saman ve sap hari olmak zere, tahldan gelen gelirin (stun 23) nasl hesapland, metinde aklanmtr. Stun 24, zet'teki u stunlar birletirmektedir: at, sr, koyun, domuz, kmes hayvanlar, post ve yn, ya ve et, st rnleri, tereya (9 stun). Stun 25-29, tmyle zet'ten alnmtr. Stun 30-34, zet'teki u stunlar birletirmektedir: avdar, buday, akdar ve karabuday, patates, sebze, tuz, tereya, ya ve et, balk, st rnleri, votka ve ay iin harcamalar (12 stun). Stun 35, zet'teki u harcamalara ilikin stunlar birletirmektedir: sabun, gazya, mum, giysi, ve kapkacak (4 stun). Geri kalan stunlar iin bir aklama gerekmez. 2 Stun 8, desiyatin olarak, kirayla tutulmu topraklara verilmi-toprak iindeki ekilebilir topran (Ozet'te bunun iin zel bir stun vardr) eklenmesiyle bulunmutur. 3 "Gelir Kaynaklar" ve "Harcama Dalm" stunlarndaki alt rakamlar dizisi, gelir ve harcamann parasal ksmn gsterirler. 25-28 ve 37-42 stunlarda, gelir (ya da harcama) tmyle parasaldr. Parasal ksm (yazar bunu ayr olarak gstermiyor) gayrisafi gelirden, ev halknn kendisinin tkettii miktar karlarak hesaplanmtr. [sayfa 185]

[sayfa 186-191 - Tablolar]

EK II BAY Struve, ok hakl olarak, "Marx'n snf savam ve devlet retisi, Rus ekonomi-politikisine tamamen yabancdr" tezini, Nik.-on'u eletirisinin temel ta yapyor. Bay Struve'nin bu tez yazsn (drt stunluk), bay Krivenko gibi onun gr sisteminin deerlendirilmesinde temel alacak kadar cretkar deilim (bay Struve'nin teki yazlarn bilmiyorum); ve onun syledii her eye katlmadm da belirtmem gerekir; bu yzden, bir btn olarak yazsn deil, ancak ne srd baz temel nermeleri destekleyebilirim. Ama her trl durumda, deinilen durum doru olarak deerlendirilmitir: Bay Nik.-on'un temel hatas, gerekten de, kapitalist toplumun doasnda bulunan snf savamn anlaya-mamasdr. Bu tek yanlgnn dzeltilmesi, onun teorik nermelerinden ve aratrmalarndan bile sosyal-demokrat sonular karlmasn salamaya yetecektir. Snf savamn [sayfa 192] gzden karmak, gerekten de marksizm konusunda byk bir yanl anlamay Marx'n ilkelerinin sk bir taraftar olarak geinmeye pek merakl olduuna gre, bay Nik.-on'un daha da fazla sulu saylaca bir yanl anlamay aa vurur. Birazck olsun Marx bilgisi olan bir kimse, snf savam retisinin onun tm grler sisteminin ekseni olduunu yadsyabilir mi? Bay Nik.-on, elbette ki, Marx'n teorisini, rnein Rusya tarihinin ve gerekliinin olgularna uymad gerekesiyle, bu husus dnda kabul edebilirdi. Ama o zaman, her eyden nce, Marx'n teorisinin bizim sistemimizi akladn syleyemezdi; bu teorinin ve kapitalizmin szn bile edemezdi, nk teoriyi yeniden biimlendirmek, uzlamaz kart ilikileri ve snf savamn doasnda tamayan farkl bir kapitalizm kavram gelitirmek gerekli olurdu. Her durumda ak bir koul koymas ve marksizmin A'sn kabul ettikten sonra, B'sini kabul etmeyi neden reddettiini aklamas gerekirdi. Bay Nik.-on, bu tr bir ey yapmaya hi girimemitir.

Ve bay Struve, ok hakl olarak, snf savamn anlayamamann bay Nik.-on'u bir topyac yapt sonucuna varmtr, nk kapitalist toplumdaki snf savamn grmezlikten gelen biri eo ipso,[89*] bu toplumun toplumsal ve siyasal yaamnn tm gerek ieriini de grmezlikten gelir ve zlemini gerekletirmeye abalarken, zararsz istekler alannda dolap durmaya kanlmaz olarak mahkum olur. Snf savamn anlayamam olmas onu bir gerici yapar, nk "topluma" ve "devlete", yani burjuva ideologlarna ve politikaclarna bavurmalar, yalnzca sosyalistlerin kafasn kartrabilir ve proletaryann en kt dmanlarn mttefikler olarak kabul etmelerine yolaabilir, iilerin kurtulu savamn glendirerek akla kavuturacak ve rgtlenmesini gelitirecek yerde, yalnzca bu savam engelleyebilir. Bay Struve'nin yazsna deindiimize gre, bay [sayfa 193] Nik.-on'un Ruskoye Bogatstvo, n 6'daki yantnn zerinde durmadan geemeyiz.[90*] Bay Nik.-on, fabrika iilerinin saysndaki yava arta, nfustaki bymenin gerisinde kalan arta ilikin veriler aktararak yle iddia ediyor: "Anlaldna gre, lkemizde kapitalizm, brakn 'tarihsel grevini' yerine getirmeyi, kendi gelimesini kendisi snrlamaktadr. Sras gelmiken belirtelim, ite bu nedenle 'anayurtlar iin bat Avrupa'nn izlediinden ve halen izlemekte olduundan farkl bir gelime yolu arayanlar bin kez hakldrlar." (Ve bunu, Rusya'nn tam da bu kapitalist yolu izlediini kabul eden bir adam yazyor!) Bu "tarihsel grev"in yerine getirilmemesinin nedeni, bay Nik.-on'a gre, "ky topluluuna dman ekonomik eilimin (yani kapitalizmin), bat Avrupa'ya zg olan ve kuzey Amerika'da da zel bir gle kendini gstermeye balayan birletiriciliin bir nebzesini bile salamadan kendi varlnn temellerini yok etmekte olmasdr." Bir baka deyile, burada, kapitalizme bak as, "kapitalizmin halkn yaamna sokulmas" biimindeki devlet sorununu zen bir devlet memurunun bak as gibi olan nl bay V.V. tarafndan icat edilen sosyaldemokratlara kar standart bir iddia ile kar karyayz eer "grevi"ni yerine getiriyorsa brakn girsin; getirmiyorsa "darda tutun". Bu zekice iddiann btn teki stnlkleri bir yana, kapitalizmin "grevi"nin kendisi de, bay V.V. tarafndan ekilmez ve aklalmaz bir biimde yanl ve dar bir tarzda anlalmtr ve, anlalan, bay Nik.-on da bunu yle anlamaktadr. Ve elbette, gene, bu beyler, teklifsizce, kendi anlaylarnn

darln, yasal yayn onlara kapal tutulduu iin tpk ller gibi yerilebilecek olan sosyal-demokratlarn stne atmaktalar! [sayfa 194] Marx'n grne gre, kapitalizmin ilerici ve devrimci rol, onun, emei toplumsallatrarak ayn zamanda tam da bu sre mekanizmasyla "ii snfn eitmesi, birletirmesi ve rgtlemesinden", onlar savam iin eitmesinden, "bakaldrmalarn" rgtlemesinden, onlar "mlkszletirenleri mlkszletirmek", siyasal gc almak ve retim aralarn "birka gaspedicinin elinden alarak topluma devretmek zere birletirmesinden ibarettir. (Kapital, s. 650).[80] Marx, bunu, ite byle formle ediyor. Elbette ki, burada "fabrika iilerinin says" zerine hibir ey sylenmemi: Marx retim aralarnn younlamasndan ve emein toplumsallamasndan szetmektedir. Bu ltlerin "fabrika iilerinin says" ile hibir ortak yan olmad ok aktr. Ama bizim istisnac Marx yorumcularmz, bunu, yanl bir biimde, kapitalizm altnda emein toplumsallamasnn fabrika iilerinin bir at altnda emek harcamasndan ibaret olduu, ve bu yzden kapitalizmin yapt iin ilericiliinin... fabrika iilerinin saysyla llecei anlamnda yorumluyorlar!!! Eer fabrika iilerinin says artyorsa, kapitalizm ilerici iini iyi yapmaktadr; eer bu say azalyorsa "tarihsel grevini kt bir biimde yerine getirmektedir" (bay Nik.-on'un yazsnda, s. 103) ve bu durumda "aydnlama "yurtlar iin farkl yollar aramak" der. Ve bylece, Rus aydnlar "farkl yollar" aramaya koyulurlar. Bu aydnlar, yllardan beri, var gleriyle kapitalizmin "yanl" bir gelime yolu olduunu, nk isizlie ve bunalmlara yolatn tantlamaya[91*] alarak bu yollar aramakta ve bulmaktadrlar. 1880'de bir bunalmla karlatk derler, 1893'te gene bir bunalm; artk bu yolu brakmak zaman geldi, nk aktr ki, bizde iler kt gidiyor. [sayfa 195] Oysa Rus burjuvazisi, ykdeki kedi gibi, "dinler, ama yemeye devam eder[81]" : Elbette, efsanevi krlar artk kazanlamad zaman iler "kt" gitmektedir. Onun iin liberallerin ve radikallerin syledii trky yineler ve eldeki mevcut ve daha ucuz sermaye sayesinde, enerjik bir biimde yeni demiryollar yapmna giriir, iler "bizde" kt gitmektedir, nk "biz" eski yerlerde halk zaten iyice yolmuuzdur ve imdi bizi tccar sermayesi kadar zenginletirmeyecek olan snai sermaye alanna girmemiz gerekmektedir. Ve onun iin, "biz",

yzde-yz kr getiren "ilk birikimin" hl olanakl olduu, kyllkteki burjuva farkllamann tamamlanm olmaktan hl ok uzak olduu Avrupa Rusyasnn dou ve kuzey snr blgelerine gideceiz. Aydnlar btn bunlar grecek ve aralksz olarak "bizim" gene bir iflasa doru gittiimize ilikin gzda vereceklerdir. Ve gerekten de yeni bir iflasla kar karya geliriz. Pek ok kk kapitalist byk kapitalistlerce ezilmekte, pek ok kyl, gitgide daha ok burjuvazinin eline gemekte olan tarmdan atlmaktadr; yoksulluk, isizlik ve alk deryas snrszca genilemekte ve "aydnlar", vicdan rahatl iinde, kehanetlerine iaret etmekte ve d pazarlarn yokluunu kapitalizmimizin istikrarszlnn kant olarak ileri srerek, durmadan bu yolun yanllndan yaknmaktadrlar. Oysa Rus burjuvazisi, "dinler, ama yemeye devam eder". "Aydnlar" yeni yollar ararlarken, burjuvazi, burjuva sisteminin ekiciliklerini gen lkelere sokarak ve oralarda da grlmemi bir hzla snai ve tarmsal bir burjuvazi yaratarak ve reticiler ynn mzmin bir alk eken isizlerin safna frlatarak, kendisi iin bir pazar yaratt kolonilere giden demiryollarnn yapm iin dev projelere giriir. Sosyalistler yanl yollar hakknda yaknmakla yetinmeye ve... fabrika iilerinin saysndaki yava artla kapitalizmin istikrarsz olduunu kantlamaya almaya gerekten de devam edecekler midir!!? Bu ocuka dnceyi[92*] tartmadan nce, bay [sayfa 196] Nik.-on'un, bay Struve'nin yazsndaki eletirdii paray ok eksik bir biimde aktardn sylemeden geemeyeceim Bu yaz harfi harfine yle demektedir: "Yazar (yani bay Nik.-on) Rusya'daki ve Amerika'daki nfusun mesleki bileimlerindeki farka iaret ederken Rusya iin, krl bir biimde altrlan toplam nfusun (erwerbsthtigen) %80'i, Birleik Devletler'de ise yalnzca %44' tarmla urayor eklinde ele alnmtr Rusya'nn kapitalist gelimesinin, %80 ve %44 arasndaki bu fark gidereceini; bunun denilebilir ki, onun tarihsel grevi olduunu grmemektedir." "Grev" szcnn burada ok yersiz olduu dnlebilir, ama bay Struve'nin fikri aktr: Bay Nik.-on, Rusya'nn kapitalist gelimesinin (bu gelimenin gerekten de kapitalist bir gelime olduunu kendisi de kabul etmektedir) krsal nfusu azaltacan grmemitir, oysa aslnda bu, kapitalizmin genel bir yasasdr. Dolaysyla

bu itiraz rtmek iin, bay Nik.-on'un ya 1) kapitalizmin bu eilimini grmezden gelmediini, ya da 2) kapitalizmin byle bir eilime sahip olmadn gstermesi gerekirdi. Bay Nik.-on, bunun yerine, fabrika iilerimizin saysyla ilgili verileri (onun tahminine gre nfusun %1'i) tahlil etmeye girimektedir. Ama bay Struve fabrika iilerinden mi szediyordu? Rusya'da nfusun %20'si, Amerika'da %50'si fabrika iilerini mi temsil ediyor? "Fabrika iileri" terimi ile "tarmla uramayan nfus" terimi, ayn ey midir? Tarmla uraan nfus orannn Rusya'da da azalmakta olduu yadsnabilir mi? Bay Krivenko, ayn dergide bu pasaj zaten tahrif etmi olduu iin daha da gerekli grdm bu dzeltmeyi yaptktan sonra, bay Nik.-on'un dncesine geelim "kapitalizm grevini kt bir biimde yerine getirmektedir". [sayfa 197] Birincisi, Denemeler'in[93*] yazarnn yapt gibi, fabrika iilerinin saysn kapitalist retimle uraan iilerin saysyla bir tutmak samadr. Bu, byk-lekli makine sanayisini, kapitalizmin tam da balangc yapan Rus kk-burjuva iktisatlarnn yanlgsn yinelemek (ve hatta arlatrmak) demektir. Tccarlarn malzemesi ile ve olaan cretler karlnda tccarlar iin alan milyonlarca Rus el-zanaats, kapitalist retimle uramyor mu? Tarmdaki dzenli iftlik emekileri ve gndelikiler, patronlarndan cret almyorlar m? (Reformdan bu yana lkemizde hzla gelimi olan) yap sanayisindeki iiler, kapitalist smrye baml deiller mi? Ve bunun gibi.[94*] [sayfa 198] kincisi, fabrika iilerinin saysn (1.400.000), toplam nfusla karlatrmak ve oran bir yzde olarak ifade etmek samadr. Bu, yalnzca karlatrlmaz eyleri karlatrmak olur: alabilir nfusu alamaz durumdakilerle karlatrmak vb.. Fabrika iilerinin her biri, ailelerindeki belli bir sayda almayan yeyi beslemiyor mu? Fabrika iileri patronlarndan ve btn bir tccarlar gruhundan baka bu trl yemeini fabrika nfusu ile karlatrrken tarmsal nfusa dahil ettiimiz askeri, memuru ve benzeri bir sr takm da beslemiyorlar m? Sonra Rusya'da, gene fabrika sanayisi ile karlatrlmalar ve tarmla birletirilmeleri sama olan balklk vb. gibi sanayiler yok mu? Eer Rusya'daki nfusun mesleki bileimi hakknda bir fikir edinmek istediyseniz, birincisi, maddi deerlerin retimiyle uraan nfusu zel bir grup olarak ayrmanz (dolaysyla bir yandan alan nfusu, te yandan askerleri, memurlar, papazlar vb. buna katmamanz) gerekirdi; ikincisi de,

bunlar, ulusal emein eitli dallar arasnda blmeye almanz gerekirdi. Eer bunun iin veriler yoksa, nfusun %1'inin (??!!) fabrika sanayisinde almas hakknda samasapan konuacanz yerde, byle hesaplamalara[95*] girimekten kanmanz [sayfa 199] gerekirdi. ncs ve bu, kapitalizmin ilerici ve devrimci rol konusunda Marx'n teorisinin esas ve en rezilce tahrifidir "kapitalizmin birletirici anlamnn" yalnzca fabrika iilerini birletirmekle ifade edildii dncesi, nereden aklnza geldi? Marksizm dncenizi Oteestveniye Zapiski'nin emein toplumsallatrlmasna ilikin makalelerinden alyor ol-mayasnz? Siz de bunu bir at altnda almakla bir tutuyor olmayasnz? Ama hayr. Nik.-on'un bununla sulanamayaca anlalacaktr, nk o, Ruskoye Bogatstvo, n 6'daki yazsnn ikinci sayfasnda, emein, kapitalizm tarafndan toplumsallatrlmasn eksiksiz bir biimde tanmlamakta, bu toplumsallatrmann her iki zelliini de doru olarak belirtmektedir: I) btn toplum iin alma, ve 2) ortak emein rnn elde etmek zere tek tek emekilerin birletirilmesi. Ama eer durum buysa, bu "grev", kapitalizmin gelimesi ve genel olarak emein toplumsallatrlmas ile, fabrika iilerinin yalnzca n saftakiler roln, nc roln oynad genel [sayfa 200] olarak bir proletaryann yaratlmasyla yerine getirilirken, kapitalizmin "grevi"ni fabrika iilerinin says ile deerlendirmek niye? Elbette ki, proletaryann devrimci hareketinin bu iilerin saysna, younlamasna, gelime derecelerine vb. bal olduundan kuku duyulamaz; ama btn bunlar, bize, kapitalizmin "birletirici anlam"n fabrika iilerinin saysna eitlemek hakkn biraz olsun vermez. Byle yapmak, Marx'n fikrini olanaksz bir biimde darlatrmak olurdu. Size bir rnek vereceim. Friedrich Engels Zur Wohnungsfrage[96*] brornde, Alman sanayisinden szeder ve baka hibir lkede yalnzca bat Avrupa'ya deinmektedir bir baheye ya da bir toprak parasna sahip bu kadar ok cretli iinin bulunmadn belirtir, "...bahecilik ya da kk tarmn yansra yrtlen krsal ev sanayisi, Almanya'nn yeni byk sanayisinin geni tabann oluturmaktadr" der. Bu ev sanayisi, Alman kk kylsnn byyen dertleriyle birlikte, gitgide daha ok byr (Rusya'da olduu gibi diye ekleyelim), ama sanayinin tarmla BRLETRLMES, ev reticisinin, elzanaatsnn GNENCNN deil, tersine, daha da ok EZLMESNN temelidir. Bulunduu yere bal olduundan, her fiyat kabul etmek zorunda

ve bu yzden kapitaliste yalnzca art-deeri deil, cretlerin byk bir ksmn da teslim eder (byk-lekli retimin ev sistemindeki ok byk gelimesiyle Rusya'da da durum budur). Engels devam eder: "Bu, sorunun bir yzdr, ama bunun birde teki yz vardr. ... Ev sanayisinin gelimesiyle birbiri ardndan kylk blgeler gnmz sanayi hareketinin iine srklenmektedir. Almanya'da sanayi devrimini ngiltere ve Fransa'dakinden ok daha geni blgelere yayan, krsal blgelerin ev sanayisi tarafndan bu ekilde kkl bir biimde deiiklie uratlmasdr. ... Bu, ngiltere ve Fransa'nn tersine, Almanya'da devrimci ii snf hareketinin yalnzca kentsel merkezlerde kstlanacak yerde, lkenin byk bir ksmnda neden byle ok byk lde yayldn [sayfa 201] aklamaktadr. Ve gene bu, hareketin sessiz, emin ve kar konmaz ilerlemesini de aklamaktadr. Besbelli ki, Almanya'da, bakentte ve teki byk kentlerde baarl bir ayaklanmann, ancak daha kk kentlerin ounluu ve krsal blgelerin byk bir blm devrimci deiiklik iin olgun hale geldii zaman olanakl olabilecektir. "[82] O halde gryorsunuz ki, yalnzca kapitalizmin "birletirici anlam" deil, ii snf hareketinin baars da, yalnzca fabrika iilerinin saysna deil... elzanaatlarnn saysna da baldr! Oysa bizim istisnaclar, Rus elzanaat sanayilerinin geni ounluunun saf kapitalist rgtlenmesini grmezlikten gelerek, bunlar bir tr "halk" sanayisi olarak kapitalizmin karsna koyuyorlar ve "kapitalizmin dorudan hizmetinde olan nfus orann" fabrika iilerinin says ile deerlendiriyorlar! Bu, bay Krivenko'nun u iddiasn anmsatyor: Marksistler, tm dikkatin fabrika iilerine evrilmesini istiyorlar; ama 100 milyon insan iinde bunlar yalnzca bir milyon olduuna gre, yaamn ancak ufak bir kesini oluturmaktadrlar ve insann, kendini buna vermesi, tpk loncavari kurumlarda ya da yardm kurumlarnda almakla yetinmesi gibi bir eydir. (Ruskoye Bogatstvo, n 12) Yapmevi ve fabrikalar, loncavari kurumlar ve yardm kurumlan kadar yaamn kk bir parasdr! Ne byk bir dehasnz bay Krivenko! Hi kuku yok ki, tm toplum iin mal retenler, bu loncavari kurumlardr? Hi kuku yok ki, alan halkn smrlmesini ve mlkszletirilmesini aklayan ey, loncavari kurumlardaki durumlardr? Hi kuku yok ki, proletaryann, ii snfnn kurtuluu bayran ykseltebilecek ileri temsilcileri bu loncavari kurumlarda aranmaldr.

nemsiz burjuva filozoflarn azndan byle eyler duymak artc deildir, ama ne yazk ki, bu tr bir eyi bay Nik.-on'un yazlarnda da okumak zorunda kalyoruz. Kapitalin 393. sayfasnda[83] Marx, ngiltere nfusunun bileimine ait rakamlar aktaryor. 1861'de ngiltere ve Galler'de toplam 20 milyon insan vard. Bunun 1.605.440 kiisi [sayfa 202] fabrika sanayisinin ana dallarnda altrlyordu.[97*] Ayrca, hizmeti snfnn 1.208.648 yesi vard; ikinci basknn bir dipnotunda Marx, bu snftaki ok hzl bymeye deinmektedir. imdi, ngiltere'de, "kapitalizmin birletirici anlam"n deerlendirmek iin 1.600.000'i 20.000.000'a blen "marksistler" olduunu hayal edin bir!! Sonu %8 olacaktr on-ikide-birden az!!! Kapitalizm, nfusun onikide-birini bile birletirememiken, ve stelik tam bir "ulusal emek" kaybn temsil eden, "ev kleleri" snfnda, "biz", ngilizlerin "yanl yol" izlediini gsteren daha hzl bir art varken, kapitalizmin "grevi"nden nasl szedilebilir! "Bizlerin", "anayurdumuz iin farkl", kapitalist olmayan "gelime yollan aramamz" gerektii ak deil midir?! Bay Nik.-on'un iddiasnda bir baka nokta daha var: Kapitalizmin, burada "bat Avrupa'ya ok zg olan ve kuzey Amerika'da zel bir gle kendini gstermeye balayan" birletirici anlam tamadn sylerken, anlalan ii snf hareketini kastetmektedir. Ve demek ki, kapitalizm, burada bir ii snf hareketine yolamad iin farkl yollar aramamz gerekir. Bana yle geliyor ki, bu iddia bay Mihaylovski tarafndan ortaya atlmt. Bay Mihaylovski, Marx hazr bir proletarya ile i gryordu diyerek, marksistleri azarlyordu. Ve bir marksist, Mihaylovski'ye, onun sefalette grd tek eyin sefalet olduunu syledii zaman yant u olmutu: Bu sz de, her zaman olduu gibi, aynen Marx'tan alnmtr. Ama, diye ekliyordu, Felsefenin Sefaleti'ndeki bu pasaja dnersek, bunun bizim durumumuz iin geerli olmadn ve bizim sefaletimizin yalnzca sefalet olduunu grrz. Ama iin aslnda, Felsefenin Sefaleti'nde, gene de sizi destekleyecek hibir ey bulamayacaksnz. Marx, orada, eski okulun komnistlerinden szederken, onlarn, sefaletin, eski [sayfa 203] toplumu ykacak devrimci, ykc yann grmeyerek, sefalette, sefaletten baka bir ey grmediklerini syler.[84] Anlalan, bay Mihaylovski, bir ii snf hareketinin herhangi bir "belirtisi"nin olmayn, bunun bizim durumumuz iin geerli olmad iddiasna dayanak yapyor. Bu iddia ile ilgili olarak, nce unu belirtelim: Ancak olgularn en yzeysel bir biimde bilinmesi, Marx'n hazr bir proletarya ile i grd fikrini dourabilir. Marx'n komnist program 1848'den

nce hazrlanmt. O zaman Almanya'da hangi ii snf hareketi[98*] vard? O zamanlar siyasal zgrlk bile yoktu ve komnistlerin etkinlii (bugn lkemizde olduu gibi) gizli gruplarla snrlanmt. Kapitalizmin devrimci ve birletirici roln herkese aka anlatan sosyal-demokrat ii hareketi, yirmi yl sonra bilimsel sosyalizm retisi kesinlikle biimlendii zaman, byk-lekli sanayi daha yaygn hale geldii ve bu retiyi ii snf arasnda yayan yetenekli ve enerjik pek ok kii ortaya kt zaman balad. Filozoflarmz, tarihsel olgular sahte bir k altnda sunmalarna ve sosyalistlerin ii snf hareketine bilin ve rgtlenme getirmek iin yaptklar byk almalar unutmalarna ek olarak, Marx'a en anlamsz yazgc grleri yaktryorlar. Marx'n grne gre iilerin rgtlenmesi ve toplumsallamas kendiliinden olur ve dolaysyla eer kapitalizmi gryor da, bir ii snf hareketi grmyorsak, bunun nedeni, iiler arasnda rgtlenme ve propaganda sorununda hl pek az ey yapyor olmamz deil de, kapitalizmin, grevini yerine getirmemesidir diye bize gvence veriyorlar. stisnac filozoflarmzn bu korkaka kk-burjuva hilesini rtmeye bile demez: Btn lkelerdeki sosyaldemokratlarn tm etkinlikleri bunu rtmektedir; herhangi bir marksistin topluluk nnde yapt her konuma bunu rtmektedir. Sosyal-demokrasi Kautsky'nin ok hakl olarak belirttii gibi ii snf hareketi ile sosyalizmin bir kaynamasdr. Ve [sayfa 204] kapitalizmin ilerici etkinliinin bu lkede de kendini "gsterebilmesi" iin, sosyalistlerimizin en byk enerjiyle ie girimeleri gerekir; Rusya'nn tarihinin ve bugnk durumunun marksist kavrann daha da ayrntl olarak ortaya karmalar gerekir ve Rusya'da zellikle karmak ve st rtl olan btn snf savam ve smr biimlerinin daha somut bir aratrmasn yapmalar gerekir. Ayrca bu teoriyi halkn anlayabilecei biime sokmalar ve iiye tantmalar gerekir; iinin onu zmlemesine ve sosyal-demokrat dnceleri yaymak ve iileri bir siyasal g halinde skca birletirmek iin bizim koullarmz altnda en UYGUN olan rgtlenme biimini bulmasna yardmc olmalar gerekir. Ve Rus sosyal-demokratlar, ii snf ideologlarna den bu grevin zaten tamamlanm, yerine getirilmi olduunu sylemek bir yana, (bu almann sonu yoktur), bu greve daha yeni baladklarn ve biraz olsun kalc bir ey yaratmak iin, ok, pek ok kiinin youn abasnn gerektiini her zaman vurgulamlardr. Kapitalizmimizde ilerici alma olmad yolundaki bu genel itiraz, marksist teorinin yetersiz bir biimde ve inanlmaz bir darlkta kavranmasnn yansra, efsanevi bir "halk sistemi"ne ilikin sama fikre de dayanmaktadr.

nl "ky topluluu"ndaki "kyller", yoksullar ve zenginler olarak, proletaryann ve sermayenin (zellikle tccar sermayesinin) temsilcileri olarak blnrlerken, onlar, bunun, ortaaa ait tohum halinde kapitalizm olduunu grmeyi reddediyor ve krn siyasal ekonomik yapsndan kanarak sanki bizzat "eitliki ky topluluu"nun iinde, kylln saf bir burjuva farkllamas tam gelime halinde deilmi gibi, "anayurt iin farkl yollar" ararken balanmaz bir biimde ekonomik rgtlenme biimiyle kartrdklar kyl toprak mlkiyeti biimindeki deiiklikler hakknda gevezelik ediyorlar. Ve, bu kapitalizmin, topran feodal gcn krarak ve oktandr iyice soyulmu ve a kalm olan kyly, muzaffer kulaklar arasnda eitliki bir biimde pay edilmesi iin topran ky topluluuna brakmaya, evini terketmeye, [sayfa 205] gnlerce isiz kalp tm Rusya'y yaya olarak dolamaya ve kendisini bugn bir toprakbeyine, yarn bir demiryolu mteahhitine, sonra da bir kent emekisi olarak, ya da bir zengin kylye iftlik emekisi olarak vb. kiralamaya zorlayarak gelimekte ve ortaaa ait ky kapitalizminin dar biimlerinden kmakta olduu bir zamanda; Rusya'nn her tarafnda efendi deitiren bu "kyl"nn nereye giderse gitsin en utanmazca bir biimde soyulduunu grd; kendisi gibi teki yoksullarn da soyulduunu; onu soyann mutlaka "bey" olmadn, eer emek-gc satn alacak paras varsa "mujik kardei"nin de bunu yaptn grd; hkmetin, iilerin haklarn kstlayarak ve en ilkel haklarn korumak zere yaptklar her giriimi isyan diye ezerek, nasl her zaman efendilerine hizmet ettiini grd; Rus iisinin emeinin gitgide daha ok etin hale geldiini, ve iilerin koullan srekli olarak ktleir, mlkszletirme daha da younlar ve isizlik olaan bir ey olurken, zenginlik ve lksn gitgide daha hzl bydn grd bir zamanda ite byle bir zamanda, bizim marksizm eletirmenlerimiz anayurt iin farkl yollar aryorlar; ite byle bir zamanda fabrika iileri saysndaki bymenin ne olduunu grdkten sonra, kapitalizmin yapt iin ilerici olduunu kabul edip edemeyeceimiz ve "tarihsel grevini kt, ok ok kt yerine getirdii" iin, kapitalizmimizi reddetmemizin ve yanl bir yol saymamzn gerekip gerekmedii biimindeki derin soru zerinde dnp tanmakla urayorlar. Ne yksek ve geni lde insancl bir ura, deil mi? Ve bu kt kalpli marksistler, alan halkn kapitalist smrs tm Rusya'da mevcutken, anayurt iin farkl yollar aramak, gerekliklerden kap d dnyasna snmak anlamna gelir dedikleri zaman; grevini kt

bir biimde yerine getirenin kapitalizmimiz deil, Rus sosyalistleri olduunu, Rus toplumundaki uzlamaz kart snflarn eskiden beri sren ekonomik savamnn yokolacan dlemenin manilovizme[86] batmakla ayn ey olduunu anlamay reddeden ve bu savama, rgtlenme ve anlay getirmeye aba [sayfa 206] harcamamz ve bu amala sosyal-demokratik almaya girimemiz gerektiini anlamay reddeden sosyalistler olduunu grdkleri zaman nasl da darkafal doktrinerler olmaktadrlar. Bitirirken, bay Nik.-on'un, bu ayn sayda Ruskoye Bogatstvo, n 6'da, bay Struve'ye yapt bir baka saldry da belirtmeden geemeyiz. Bay Nik.-on yle diyor: "Bay Struve'nin tartma yntemlerindeki belli bir zellie dikkati ekmeden edemiyoruz. Alman kamuoyu iin, ciddi bir Alman dergisinde yazyordu; ama kulland yntemler ok uygunsuz grnmektedir. Yalnzca Alman deil, Rus kamuoyunun da rtn tantladn, ve bu makalede bol bol bulunan btn bu 'umaclar'dan etkilenmeyeceini kabul edebiliriz. 'topya', 'gerici program' ve benzeri ifadelere her stunda rastlanyor. Ama bugn, ne yazk ki, bu 'korkun szlkler', anlalan bay Struve'nin hesaba katt etkiyi yaratmamaktadr, (s. 128) Bay Nik.-on ve Struve arasndaki bu tartmada "uygunsuz yntemler" kullanp kullanlmadn ve kullanlmsa kim tarafndan kullanldn incelemeye alalm. Bay Struve, ciddi bir yazda, kamuoyunu "umaclar" ve "korkun szckler" kullanarak etkilemeye alt gerekesiyle "uygunsuz yntemler"'kullanmakla sulanmaktadr. "Umaclar" ve "korkun szckler" kullanmak, bir muhalifi, ak ve tam olarak gerekesi gsterilmemi ve yazarn gr asnn (kesinlikle belirtilmi bir gr asnn) kanlmaz sonucu olmayan, yalnzca ktleme, azarlama isteini ifade eden sert sulayc szlerle tanmlamak anlamna gelir. Aktr ki, salt bu son zellik bile, sulayc sfatlar "umaclar"a dntrr. Bay Slonimski, bay Nik.-on iin sert konumutu, ama mevcut dzenin burjuva niteliini kesinlikle anlamayan sradan bir liberale zg gr asn aka ve kesinlikle formle ettiinden ve artc savlarn ok ak formle ettiinden, aklnza gelen her eyle sulanabilir [sayfa 207] ama "uygunsuz yntemler"le sulanamaz. Bay Nik.-on da, kendi asndan, bay

Slonimski iin sert konumutu, bu arada yetimesi ve renmesi iin, Marx'n (bay Nik.-on'un kabul ettii gibi) "bizim lkemizde de dorulanm" olan bay Slonimski'nin istedii kk elzanaat sanayisi ve kk kyl toprak mlkiyetinin savunulmasnn gerici ve topik niteliine ilikin szlerini aktarm ve onu "darkafallk", "saflk" ve benzeri eylerle sulamt. Bakn, bay Nik.-on'un yazs da, bay Struve'ninkinde olduu gibi, ayn (alt izili) sfatlarla doludur; ama bu durumda "uygunsuz yntemler"den szedemeyiz, nk hepsinin gerekesi vardr, hepsi yazarn kesin gr asnn ve yanl olabilen, ama kabul edilirse, insann muhalifini saf, darkafal ve gerici bir topyac olarak grmesine yolaan gr sisteminin bir sonucudur. Bay Struve'nin makalesinde durumun ne olduuna bakalm. Bay Struve, bay Nik.-on'u, kanlmaz olarak gerici bir programa yolaan topyaclkla ve saflkla sulayarak, onu byle bir gre iten nedenleri ok aka gsteriyor. Birincisi: "retimin toplumsallatrlmasn" isteyen bay Nik.-on "topluma (sic!) ve devlete bavuruyor". Bu, "Marx'n snf savam ve devlet retisinin, Rus ekonomi politikisine tamamen yabanc olduunu tantlamaktadr". Bizim devletimiz "egemen snflarn temsilcisidir. kincisi: "Eer gerek kapitalizmin karsna, yalnzca biz istediimiz iin gelmesi gereken hayal bir ekonomik sistemi koyarsak, bir baka deyile, kapitalizm olmakszn retimin toplumsallatrlmasn istersek, bu, yalnzca tarihe uymayan saf bir anlay tantlar." Kapitalizmin gelimesi, doal ekonominin yok edilmesi ve krsal nfusun azalmas ile, "ataerkil zamanlarmzda hl brnm olduu (Rusya'dan szediyoruz) alacakaranlktan kacak, ak snf savamnn aydnlk na adm atacak ve retimin toplumsallatrlmas iin baka glerin ve etkenlerin aranmas gerekecektir." Pekala, bu, yeterince ak ve kesin bir gereke deil midir? Bay Struve'nin, yazarn fikirlerine ilikin belirli [sayfa 208] gndermelerinin doruluundan kuku duyulabilir mi? Bay Nik.-on kapitalist toplumun yapsnda bulunan snf savamn gerekten hesaba katm mdr? Katmamtr. Toplumdan ve devletten szetmekte ve bu savam unutmakta, dtalamaktadr. rnein devlet, ky topluluu araclyla emei toplumsallatraca yerde kapitalizmi destekledi vb. diyor. Anlalan, devletin u ya da bu yolda davranabileceine ve dolaysyla snflarst olduuna inanyor. Bay Struve'yi "umaclar"a bavurmakla sulamann, apak bir hakszlk olduu ortada deil midir? Devletimizin bir snf devleti olduuna inanan bir adamn, emein toplumsallatrlmas, yani egemen

snflarn kaldrlmas iin o devlete arda bulunan birine, ancak saf ve gerici bir topyac olarak bakabilecei ak deil midir? Dahas, bir insan, muhalifini "umaclar"a bavurmakla sulad ve onun dncesini dayandrd grler hakknda, bu grleri aka formle etmi olmasna karn, hibir ey sylemedii; ve stelik onu, bu grlerin kamayaca sansrl bir dergide sulad zaman asl buna "kesinlikle uygunsuz bir yntem" gz ile bakmamz gerekmez mi? Devam edelim. Bay Struve'nin ikinci sav da, en az teki kadar aka formle edilmitir. Kapitalizmden ayr olarak, ky topluluu araclyla emein toplumsallatrlmasnn hayal bir sistem olduundan kuku duyulamaz, nk gereklikte bu mevcut deildir. Bu gereklik, bay Nik.-on'un kendisi tarafndan yle tanmlanmtr: 1861'den nce retici birimler "aile" ve "ky topluluu" idi (Denemeler, s. 106-107). Bu "kk, dank, kendi kendine yeten retim, nemli lde geliemezdi, bu yzden de, son derece tekdze nitelii ve dk retkenlii onun tipik zelliiydi". Daha sonra olan deiiklik, "toplumsal iblmnn gitgide daha ok derinletii" anlamna geliyordu. Bir baka deyile, kapitalizm, daha nceki retken birimlerin dar snrlarn krd ve btn toplumda emei toplumsallatrd. Bay Nik.-on da, emein kapitalizmimiz tarafndan bu toplumsallatrlmasn kabul etmektedir. Bu yzden, emein toplumsallatrlmasn, [sayfa 209] zaten emei toplumsallatrm olan kapitalizme deil de, k, tm toplumda ilk kez olarak emein toplumsallatrlmasna yolaan ky topluluuna dayandrmak istemekle, gerici bir topyac olmaktadr. Bu, bay Struve'nin gr. Bu yanl ya da doru bulunabilir, ama onun bay Nik.-on'a ilikin sert yorumunun, bu dncenin mantksal olarak kanlmaz bir sonucu olduu ve bu yzden de "umaclar"dan szetmeye yer olmad yadsnlamaz. Dahas, bay Struve, emein toplumsallatrlmasn istediini, bunun kapitalizm araclyla olmasn istediini ve bu yzden de "ak snf savam"nn aydnlk nda grnebilecek glere dayanmak istediini aka belirtmesine karn, bay Nik.-on, muhalifine kyll topraktan yoksun brakmak istediini atfederek tartmasn bitirdii zaman ("eer ilerici bir programla kylln topraktan yoksun braklmas kastediliyorsa ... o zaman Denemeler'in yazar bir tutucudur") buna, ancak, geree taban tabana kart bir tanmlama denebilir. Ve eer, bay Struve'nin sansrl basnda ak snf savamnn aydnlk nda ne kan glerden

szedemeyeceini ve dolaysyla bay Nik.-on'un muhalifinin azna tka sokulduunu gznnde tutarsak, bay Nik.-on'un ynteminin tmyle "uygunsuz" olduu hi yadsnlamaz. [sayfa 210]

EK III MARKSZMN dar bir biimde anlalmasndan szettiim zaman, marksistlerin kendilerini dnyorum. Bununla ilgili olarak, liberallerimiz ve radikallerimiz yasal basnn sayfalarnda marksizmi yorumlamaya giritikleri zaman, marksizmin en korkun biimde darlatrldn ve tahrif edildiini belirtmeden geemeyiz. Ne yorumlamadr o! Dnn bir. Rus sansrnn Procrustes'in[99*] yatana smas iin bu devrimci retinin nasl da kua evrilmesi gerekti! Oysa bizim yaynclarmz bu ameliyat gnl rahatlyla yapyorlar. Marksizm, onlarn yorumladklar biimde, hemen hemen, mal sahibinin emeine dayanan bireysel mlkiyetin kapitalist sistem altnda nasl bir diyalektik gelimeye urad, nasl yadsnmasna dnt ve sonra da toplumsallatrld retisine indirgenmitir. Ve ciddi bir edayla marksizmin toplumbilimsel ynteminin btn zgl zelliklerini, snf savam retisini ve aratrmann dorudan amacn, yani [sayfa 211] proletaryann bunlar kaldrmasna yardmc olmak iin tm uzlamaz kartlk ve smr biimlerini aa karmak amacn grmezden gelerek, marksizmin tm ieriinin bu "plan"da yattn varsaymlardr. Sonucun bylesine soluk ve dar bir ey olmas yznden, radikallerimizin zavall Rus marksistleri iin yas tutmaya balamalar artc deildir. Byle olacan dnmeliydik! Eer Rus mutlakiyeti ve Rus gericilii varken, marksizmin ayrntl, doru ve tam bir aklamasn vermek, hibir koul koymakszn sonularn ortaya sermek olanakl olsayd, Rus mutlakiyeti ve Rus gericilii, mutlakiyet ve gericilik olmazd! Ve eer liberallerimiz ve radikallerimiz, marksizmi, (yalnzca Alman yaznndan bile olsa) doru drst bilselerdi, onu sansrl bir basnn sayfalarnda byle tahrif etmekten utanrlard. Eer bir teori aklanamyorsa susun, ya da onun tam olmaktan ok uzak bir aklamasn verdiinizi, en nemli

zelliklerini dahil etmediinizi syleyin; ama onu yalnzca blk-prk aklamak ve sonra da dar oluundan yaknmak niye? Snf savam zerine, kapitalist toplumun yapsnda zorunlu olarak bulunan uzlamaz kartlk zerine, ve bu uzlamaz kartln gelimesi zerine hibir fikri olmayan insanlara; proletaryann devrimci rolne ilikin hibir kavrama sahip olmayan insanlara; hatta, zellikle marksist saylabilmeleri iin bir bay Mihaylovski'nin tm aydn derinliini gerektiren "para ekonomisi", bunun "zorunluluu" gibi sloganlar ve benzeri ifadeler iermesi kouluyla, salt burjuva tasarlar ne sren insanlara marksist gz ile baklmas biimindeki yalnzca Rusya'da olanakl olan samaln tek aklamas gerekten de budur. te yanda ise, Marx, teorisinin tm deerinin, "znde eletirel[100*] ve devrimci"[87] olmasnda yattn kabul ediyordu. [sayfa 212] Ve bu son nitelik gerekten de tam ve koulsuz olarak marksizmin yapsnda vardr, nk bu teori, modern toplumdaki btn uzlamaz kartlk ve smr biimlerini aa karma, bunlarn evrimini izleme, geici niteliklerini, farkl bir biime dnmelerinin kanlmazln gsterme ve bylece tm smry elden geldiince abuk ve kolayca sona erdirmesinde bir ara olarak proletaryaya hizmet etme grevini dorudan doruya nne koymutur. Tm lkelerdeki sosyalistleri kendine eken bu teorinin dayanlmaz ekicilii, tam da, kesinlikle ve en stn biimde bilimsel olmak (toplumsal bilimde son sz olmak) nitelii ile devrimci olmak niteliini birletirmi olmas olgusunda yatar, bunlar rasgele ve yalnzca retinin kurucusu kendi kiiliinde bir bilimcinin ve devrimcinin niteliklerini birletirmi olduu iin deil, kendi yaradl gerei ve ayrlmaz bir biimde birlemitir. Gerekten de, teorinin grevi, bilimin amac, burada, gerek ekonomik savamnda ezilen snfa yardm olarak tanmlanmtr. "Biz dnyaya demiyoruz ki: Savam brak tm savamnz anlamszdr. Biz, ona, doru bir savam slogan salamak istiyoruz."[88] Demek ki, Marx'a gre bilimin dorudan grevi, doru bir savam slogan salamak, yani bu savam, belli bir retim ilikileri sisteminin rn olarak nesnel bir biimde sunmak, bu savamn zorunluluunu, ieriini, seyrini ve gelime koullarn anlayabilmektir. Savamn genel niteliini ve genel amacn, yani tm smr ve

basknn tam ve kesin olarak kaldrlmasn gzden karmadan, herhangi bir anda durumu tanmlayabilmek iin, her ayr savam biimini inceden inceye incelemedike, savamn her aamasna bir biimden tekine geii srasnda izlemedike, bir "savam slogan" salamak olanakszdr. Marx'n "eletiren ve devrimci" teorisini, "bizim nl" N. K. Mihaylovski'nin "eletiri"sinde aklad ve sonra da savat renksiz sprnt ile karlatrn, kendilerine "alan halkn ideologlar" gzyle bakan ve yaynclarmzn, iinde canl olan ne varsa yok ederek, marksist teoriyi [sayfa 213] dntrdkleri... o "gemez ake" ile yetinen insanlarn gerekten de varolabileceine ap kalacaksnz. Bu teorinin istemlerini, her eye karn, alan halkn ideolojik szcs olmak isteiyle hareket eden narodnik yaznmzla, genel olarak, ekonomik sistemimizin ve zel olarak kylln tarihine ve bugnk durumuna ayrlm olan yaznla karlatrn, sosyalistlerin, ekilen aclan incelemek ve tanmlamakla ve bu konuda ahlak dersleri vermekle kendini snrlayan bir teoriyle tatmin olabileceklerine ap kalacaksnz. Serflik, u ya da bu smrye, u ya da bu uzlamaz kart snflara, baz siyasal, hukuksal ve teki sistemlere yolam olan belli bir ekonomik rgtlenme biimi olarak deil, yalnzca toprakbeyleri tarafndan ktye kullanmalar ve kyllere yaplan hakszlklar olarak tanmlanmtr. Kyl Reformu, belli ekonomik biimlerin ve belli ekonomik snflarn arasnda bir atma olarak deil de, ok iyi niyetlerine karn, yanllkla "yanl bir yol" "semi olan" yetkililerin ald bir nlem olarak tanmlanmtr. Reform-sonras Rusya, belirli bir gelimeye sahip uzlamaz kartlktaki retim ilikilerinin belli bir sistemi olarak deil de, alan halkn ektii aclarn elik ettii doru yoldan bir sapma olarak tanmlanmtr. Ama imdi, hi kuku yok ki, bu teori saygnln yitirmitir ve Rus sosyalistleri, mevcut bilgi dzeyinde, marksizmden baka devrimci teori olamayacan ne kadar abuk anlarlarsa, tm abalarn bu teorinin teorik ve pratik olarak Rusya'ya uygulanmasna ne kadar abuk hasrederlerse devrimci almann baars o kadar emin ve abuk olacaktr. ______________

Gerek ve doru drst bir sanayi vb. "yaratmak" zere, "halkn" zerinde kltrel bir etki yapmalar iin aydnlara yaptklar aryla, "halkn dostlarinn, bugnn "yetersiz Rus dncesinde" yolatklar rmenin ak bir rneini vermek iin bizimkilerden kesinlikle farkl grlere sahip kiilerin, yani "Narodopravtsi"nin, Narodovoltsi'nin dorudan ve yakn dllerinin dncesini aktaralm. Narodnoye [sayfa 214] Pravo partisi tarafndan 1894'te yaynlanm olan Acil Bir Grev balkl brore baknz. "Hibir koul altnda, geni zgrlk kouluyla bile, Rusya, alan halka retimde bamsz bir yer gvenceleyen (!) ekonomik rgtlenmesini brakmamal," ve "bizim gereksindiimiz ey siyasal reformlar deil, sistemli ve planl ekonomik reformlardr" diyen trden narodnikleri kusursuz bir biimde kantlarla rttkten sonra, Narodopravtsi devam ediyor: "Biz, burjuvazinin savunucular deiliz, onlarn ideallerinin hayran hele hi deiliz; ama kaderin kt bir oyunu, halka, onlar burjuvazinin saldrlarndan byk bir abayla koruyan zemski naalniklerin korumas altnda 'planl ekonomik reformlar' ile siyasal zgrlk temeli zerinde, yani halka, karlarnn rgtl bir biimde savunulmasn gvenceleyen koullar altnda burjuvazinin kendisi arasnda bir seim yapmay sunarsa kanmzca, aktr ki, halk, ikincisini semekle kazanl kacaktr. u anda, halk szde bamsz ekonomik rgtlenmesinden yoksun etmekle tehdit eden 'siyasal reformlar'a sahip deiliz; sahip olduumuz ey, herkesin her yerde burjuva siyaseti olarak grmeye alk olduu, halkn emeinin en kt biimde smrlmesini ifade eden eydir. Ne geni, ne de dar zgrle sahip deiliz; sahip olduumuz ey, bir anayasaya sahip lkelerin tarmclarnn ve kapitalistlerinin hayal etmekten vazgetii kast karlarnn korunmasdr. 'Burjuva parlamentarizmi'ne sahip deiliz toplumun, ynetim makinesinin menzili iine girmesine bile izin verilmemektedir; sahip olduumuz eyi, kendileri iin desiyatin bana 100 rubleye varan bir miktarda ak kredi isteyecek kadar ileri giden, 'sadk soylularmzn temsilcileri ile yanyana kendi karlarn korumak iin bir in eddinin kurulmasn isteyen bay Naydenovlar, Morozovlar, Kaziler ve Byelovlardr.[89] Bunlar komisyonlarda grev almaya arlmakta, sayg ile dinlenmektedirler ve lkenin ekonomik yaamn etkileyen ana sorunlarda belirleyici bir sz hakkna sahiptirler. Bu arada halkn karlarn kim, nerede savunmaktadr? Zemski naalnikler mi? Tarmsal [sayfa 215] ii ekipleri, halk iin tasarlanm deil midir? Vologda valisinin genelgelerinden birinde dedii gibi, halka toprak verilmesinin

tek nedeninin, onlarn vergi demesini ve hizmet sunmasn olanakl klmak olduu, horgrye varan bir aklkla ksa bir sre nce ilan edilmemi midir? Bu vali yalnzca otokrasinin ya da daha dorusu brokratik mutlakiyetin ldrc bir biimde izledii siyaseti formle ediyor ve yksek sesle ifade ediyordu." Narodopravtsiler'in, karlarn savunmak istedikleri "halk"a ve emein karlarnn korunmas iin gvenilir bir organ olarak bakmaya devam ettikleri "toplum"a ilikin dnceleri ne kadar bulank olursa olsun, Narodnoye Pravo partisinin olumasnn ileri bir adm, "anayurt iin farkl yollar"a ilikin aldatmacalarn ve hayallerin tmyle terkedilmesine doru, gerek yollarn korkusuzca tannmasna doru, bu temele dayanarak devrimci bir savam iin unsurlar aranmasna doru atlm ileri bir adm olduunu kabul etmek gerekir. Burada demokratik bir parti oluturmak iin bir abay aka gryoruz. Yalnzca bir abadan szediyorum, nk ne yazk ki, Narodopravtsi temel tezini tutarl bir biimde yrtmemektedir, iileri salt siyasal radikalizme ekmenin olsa olsa ii aydnlarn ii ynlarndan koparmaya ve ii snf hareketini gszle mahkum etmeye yarayacan anlamay reddederek, hala sosyalistlerle karmak ve ittifak kurmaktan szetmektedirler; ii snf hareketi, ancak ii snfnn karlarn tam olarak ve her yoldan savunmakla, sermayeye kar ekonomik savama, sermayenin uaklarna kar siyasal bir savama, kopmaz balarla bal olan bir savama girimekle gl olabilir. Tm devrimci elerin "karmas"nn farkl karlarn temsilcilerinin ayr ayr rgtlenmesiyle,[101*] ve zel durumlarda [sayfa 216] iki partinin birleik eylemiyle daha iyi elde edilebilir olduunu reddetmektedirler. Partilerine "toplumsal devrimci" parti demeye hl devam ediyorlar (bkz: Narodnoye Pravo partisinin 19 ubat 1894 tarihli bildirisi), ayn zamanda da yalnzca siyasal reformlarla yetiniyor ve "lanetli" sosyalist sorunlarmzdan ok byk bir dikkatle kanyorlar. Hayallere kar bylesine hararetli bir biimde sava arsnda bulunan bir parti, "bildiri"sinin daha ilk szckleriyle, bakalarnda hayaller uyandrmamaldr; anayasachktan baka bir ey szkonusu deilken, sosyalizmden szetmemelidir. Ama yineliyorum, Narodovoltsi'den kaynaklandklar aklda tutulmadka, Narodopravtsi'nin doru bir deerlendirmesi yaplamaz. Bu nedenle sosyalizmle ilgisi olmayan tamamen siyasal bir savam, tamamen siyasal bir programa dayandrmakla ileri doru bir adm attklar kabul edilmelidir. Sosyal-demokratlar, itenlikle, Narodopravtsi'ye baar diliyorlar, partilerinin bymesini ve gelimesini, mevcut ekonomik sistemin yannda[102*] yerlerini alan ve

gnlk karlar gerekten de demokrasiye ok yakndan bal olan toplumsal elerle daha yakn balar kurmalarn diliyorlar. "Halkn dostlar"nn uzlamac, korkak, duygusal ve dsel halklklar (narodizmleri), her iki yandan da saldrya uraynca ok dayanamayacaktr: Brokrasiye gven ifade edebildikleri iin ve siyasal savamn kesin zorunluluunu anlamadklar iin, siyasal radikallerin saldrlarna; ve sosyalizmle en kk bir ilgileri olmad ve alan halkn ezilmesinin nedenlerine ya da imdi ilerlemekte olan snf savamnn niteliine ilikin en kk bir sezgileri olmad halde kendilerini adeta sosyalistler gibi sunmaya kalktklar iin sosyal-demokratlarn saldrlarna. [sayfa 217] 1894 ilkyaz ve yaznda yazld. 1894'te teksir edildi.
www.iskenderiyekutuphanesi.com

Dipnotlar [1*] Bir Klopstock'u kim vmez ki? Ama herkes onu okur mu? Hayr. Daha az gklere karlmak, Ama daha gayretle okunmak isterdik! (Lessing.) - . [2*] K. Marx, Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk. -Ed.

[3*] Kukusuz, her zaman toplumsal ilikilerin bilincine deiniyoruz, bakasna deil. [4*] Aynen byle! -. [5*] nsel. -. [6*] kinci kiilik, -. [7*] Anti-Dhring - Bay Eugen Dhring Bilimi Altst Ediyor. -Ed. [8*] Burada da bay Mihaylovski yzn ekitmek iin frsat karmyor: Eski tarih bir gizem olarak kalrken, bilimsel bir tarih anlay ile ne kastediyorsunuz, diyor. Herhangi bir ders kitabn ele aln, bay Mihaylovski, greceksiniz ki toplumsal rgtlenme sorunu en g sorunlardan biridir ve aklanmas, bir yn teorinin domasna neden olmutur. [9*] Ama gerekten de, eitli tarihsel sorunlar zerinde materyalistlerin yapt saysz materyalist aklamalardan bir tekini bile incelemek iin bir aba harcamadan, materyalistleri tarihle hesaplamam olmakla suladklar bir ynteme - ya da onu tantlayabiliriz ama bu skntya girmeyeceiz eklinde szler edilen bir ynteme baka ne ad verilebilir? [10*] Tmar, has. -. [11*] Bu salt bir burjuva fikirdir: Ayr kk aileler ancak burjuva rejim altnda egemen oldular; bunlar tarihncesi zamanlarda hi mevcut deildi. Burjuvazi iin, modern sistemin zelliklerinin, btn zamanlara ve halklara uygulanmasndan daha karakteristik bir ey yoktur. [12*] En yksek nokta. -. [13*] Bu anlamsz deyime ilikin olarak, bay Mihaylovski'nin (eletirmenimizin, nermelerinden hibirim dorudan ve aka eletiremeyecei kadar zeki ve bilgili olan) Marx'a zel bir yer verdiini, ondan sonra Engels'i koyduunu ("pek yaratc olmayan bir kafa"), sonra Kautsky gibi azok bamsz kiileri ve sonra da teki marksistleri koyduunu belirtmek gerekir. Peki, byle bir snflandrma ciddi hibir deer tayabilir mi? Eer eletirmen, Marx' halkn dzeyine indirenlerden honut deilse, bunlar, Marx'a dayanarak dzeltmesine ne engel oluyor ki? O, hi de bu trden bir ey yapmyor. Anlalan nkteli olmak istemi - ama nktesi baarsz olmutur.

[14*] Bu, Kapital'de ve nceki sosyalistlere oranla sosyal-demokratlarn taktiklerinde ok ak bir biimde ifade edilmitir. Marx, dorudan doruya, sorunlarn ekonomik ynle snrlanmamasn istemitir. 1843'te tasarlanan bir derginin[23] programn hazrlarken, Marx, Ruge'a yle yazmt: "Sosyalist ilkenin tm gene yalnzca bir yndr. ... Biz, kendi paymza, teki yne, insann teorik varlna da eit nem vermeliyiz ve dolaysyla dini, bilimi vb. eletirimizin bir hedefi yapmalyz. ... Nasl ki, din, insanln teorik atmalarnn iindekiler tablosunu temsil ederse, siyasal devlet de insann pratik atmalarnn iindekiler tablosunu temsil eder. Bylece, siyasal devlet biiminin snrlar iinde, sub specie rei publkae [siyasal adan -.] tm toplumsal atmalar, gereksinmeleri ve karlar ifade eder. Dolaysyla ok zel bir siyasal sorunu rnein, kast sistemi ile temsil sistem arasndaki fark bir eletiri hedefi yapmak, hi de hauteur des principes'den [ilkelerin yksekliinden -.] aalara inmek anlamna gelmez, nk bu sorun, siyasal dilde, insann egemenlii ile zel mlkiyetin egemenlii arasndaki fark ifade eder. Bu eletirmenin yalnzca (kaarlanm sosyalistin dikkate demez sayd) bu siyasal sorunlarla ilgilenebilmesi deil, ayrca ilgilenmesi gerektii anlamna gelir."[24] [15*] Birinci noktaya gelince, -. [16*] Franszca metinde: mouvement, devinim, -. [17*] Bu tmcenin tamam yledir: "Benim iin ise, tersine, fikirsel, maddi dnyann insan aklnda yansmasndan ve dnce biimlerine dnmesinden baka bir ey deildir." (Bkz: Kapital, Birinci Cilt, Ankara 1993, s. 28.) Ed. [18*] kinci noktaya gelince, -. [19*] Ulusal Ekonominin ve Sosyalizmin Eletirel Bir Tarihi. -Ed. [20*] Dhring'in bu grlerinin bay Mihaylovski iin de tmyle geerli olduu, onun "Karl Marx, Y. Jukovski Tarafndan Yarglanyor" balkl ma-kalesindeki u pasajla tantlanabilir. Bay Mihaylovski bay Jukovski'nin Marx'n zel mlkiyetin bir savunucusu olduu iddiasna kar karak Marx'n bu emasna gndermede bulunuyor ve bunu yle aklyor: "Marx, emasnda, hegelci diyalektiin nl iki hilesini kullanmtr: Birinci ema, hegelci lnn yasalarna gre kurulmutur; ikincisi de, sentez, kartlarn bireysel mlkiyetin ve toplumsal mlkiyetin zdeliine dayandrlmtr. Bu demektir ki, "bireysel' szc, burada, diyalektik srecin bir deyiminin zel,

salt koula bal anlamna sahiptir ve bunun zerine kesinlikle hibir ey dayandrlamaz." Bunlar, en saygdeer niyetlere sahip, Rus kamuoyunun gznde "kpkzl" Marx', burjuva bay Jukovskiye kar savunan bir adam sylyor. Ve bu saygdeer niyetlerle, Marx', sre kavramn "hilelere" dayandrm olarak anlatyor! Bay Mihaylovski, burdan, eldeki sorun ne olursa olsun, saygdeer niyetlerin epeyce yetersiz kaldklar yolunda kendisi iin yararl olacak bir sonu karabilir. [21*] Bkz: Friedrich Engels, Anti-Dhring, Sol Yaynlar, Ankara 1995, s. 210. -Ed. [22*] Sanrm, bu konuyla ilgili olarak bu aklamann tmn, Engels'in, arpa tanesinden, Rousseau'nun retisinden ve diyalektik srecin teki rneklerinden szettii blmde verdiini belirtmek yerinde olur. Bu rneklerin; Engels'in (ve elyazmasn baslmadan nce okumu olan Marx'n) ak ve kesin szleriyle yalnzca karlatrlmas bile, marksizmi hegelci diyalektikle sulamann samaln iyice ortaya koyacaktr, herhangi bir eyi llerle tantlamak, ya da gerek srecin aklanmasna, bu llerin "koula bal yelerini" sokmak szkonusu olamaz. [23*] Jpiterin yaptn, boa yapamaz, -. [24*] Ortaalardaki ekonomik sistemin teki zellikleri atlanmtr, nk bunlar, feodal toplumsal biimlenmeye dahildir, oysa Marx, yalnzca kapitalist biimlenmeyi aratrr. Saf biimiyle, kapitalist gelime sreci, gerekte rnein ngiltere'de kk, yaltk meta reticileri sistemi ve onlarn bireysel emek mlkiyeti ile balamtr. [25*] Emein ortaaa ait biimleri ile -yazar bir baka yerde byle aklyor- yalnzca ortaklaa toprak mlkiyeti, elzanaat sanayisi ve artel rgtlenmesi kastediliyor. Bunlarn hepsi, kukusuz ortaa biimleridir, ama bunlara emekinin btn toprak sahiplii ya da retim aletleri sahiplii biimleri de eklenmelidir. [26*] Btn bunlar, bay Mihaylovski'nin, gerekten de soyut tarihsel emalarla ilgili szler iittii ve hibir ey uydurmad varsaymna dayanlarak sylenmitir. Ama bu konuda, bu varsaym yalnzca hakettii deeri verme hakkm sakl tutmay da kesinlikle gerekli gryorum. [27*] Ama belki, bay Mihaylovski, burada da, Rusya'da proletarya yoktur demek niyetinde olmadn, yalnzca kapitalist proletarya yoktur demek istediini ilan ederek iin iinden syrlmaya alabilir. Acaba byle mi? Eer yle idiyse neden sylemediniz? Tm sorun, Rus proletaryasnn burjuva toplumsal ekonomi rgtlenmesine mi,

yoksa baka bir toplumsal ekonomi rgtlenmesine mi zg olduudur. Eer iki koca makale boyunca bu tek ciddi ve nemli sorun zerinde bir tek sz sylemediniz de, bunun yerine her trl samalktan sz atysanz ve en aptalca sonulara ulatysanz kabahat kimin? [28*] Bay Mihaylovski'nin makalesinde grlen hi olmazsa bir olgusal deinmenin zerinde duracam. Bu makaleyi okuyan herkes, bay Skvortsov'u (Aln Ekonomik Nedenleri'nin yazar) bile "marksistler" arasna kattm kabul edecektir. Ama, iin aslnda bu bey, kendini marksist olarak tanmlamaktadr ve sosyaldemokratlarn yaptlaryla en basit bir tanklk bile, sosyal-demokratlar asndan onun en kaba bir burjuvadan baka bir ey olmadnn grlmesi iin yeterlidir, ilerici emalar tasarlad toplumsal evrenin, bir burjuva evresi olduunu ve bu yzden kyl tarmnda bile gerekten gzlemlenebilecek olan btn "tarmsal iyiletirmelerin", bir aznln durumunu iyiletiren ama ynlar proleterletiren bir burjuva ilerlemesi olduunu anlamyorsa, bu kii ne biim bir marksisttir? Tasarlarn sunduu devletin, yalnzca burjuvaziyi desteklemeye, proletaryay ise ezmeye muktedir olan bir snf devleti olduunu anlamyorsa, bu kii ne biim bir marksisttir? [29*] reneceiniz teki tek ey udur: "Bundan, gerek (sic!) bir halk sanayii geliebilir" diyor bay Krivenko, "halkn dostlarnn bilinen bir hilesi de, gerekliin kesin ve dorudan bir tanmn vermek yerine bo ve sama szler etmektir. [30*] 2.750.000 rublelik bir toplam retim iinden 900.000 ruble deerinde mal reten en byk Pavlovo ii. [31*] Yani, elsanatlarna malzemeleri salayan ve onlara emekleri iin olaan cretleri deyen tccar iin. [32*] Rus kapitalizmini fabrika iilerinin saysyla len (sic!) zel Rus ekonomistleri, bu alanlar ve bunlara benzer pek oklarn teklifsizce, sermayenin boyunduruu altnda deil de "halk sistemi" (???!!) zerine yapay olarak yaplan bask altnda ac eken tarmsal' nfusun bir paras olarak snflandryorlar. [33*] Evsel byk-lekli retim sistemi, yalnzca kapitalist bir sistem deil, ayrca da en kt kapitalist sistem tr, alan halkn en youn smrs ile iileri kurtulular iin savama gtrme, olanam en az veren bir sistemdir. [34*] "Aile" iileri ile, cretli iilerden farkl olan patron ailesinin alan yeleri kastediliyor. [35*] i bana den yllk retim grup I'de, 251 ruble; IIde, 249; III'te 260 rubledir.

[36*] Kesirler, cretli-ii altran kurulularn saym ve cretli-iilerin saysn gsterir. Bir sonraki tabloda da, kesir izgisi ayn amala kullanlmtr. [37*] cretli-emek kullanan kurulularn oran, grup I'de %25, II'de %90 ve III'te %100'dr; cretli-ii oran, srasyla %19, %58, %91'dir. [38*] Toplam kurulularn %72'sini oluturan grup I, toplam retimin %34'n; II, srasyla %18 ve %22'sini; III, %10 ve %44'n salar. [39*] Bu, Moskova eyaletindeki sanayiler iin hemen hi doru deildir, ama belki de Rusya'nn daha az gelimi sanayileri iin doru olabilir. [40*] Bu rnek imdiye kadar hakknda ok ey sylenmi olan kylln dalmas ile ilgili ise de, sosyaldemokratlarn gereklikle deil "gelecek hakknda kehanette bulunmakla" ilgilendikleri iddiasnn ne kstaha bir yalan olduunu ve bizimle tartmalarnda, bizim grlerimizin zn grmezlikten geldikleri ve bu grleri anlamsz szler diye bir yana braktklar zaman, "halkn dostlar"nn ne arlatanca yntemler kullandklarm aka gstermek iin, onlarn kendi verilerini tahlil etmeyi gerekli gryorum. [41*] Voronej Eyaletine Ait statistiki Sonular, c. II. ksm II. Ostrogojsk Uyezdindeki Kyl iftilii, Voronej 1887. Bteler, eklerde, s. 42-49; tahlil ise, blm XVIIIde "Kyl Ailelerin Bileimi ve Bteleri"nde verilmitir. [42*] Kukusuz, yalnzca tarmsal uralarla yaayan ve bir emeki altran bir kylnn iftlii, tip olarak, bir iftlik emekisi olarak yaayan ve kazancnn bete-n iftlik emekilii ile elde eden bir kylnn iftliinden farkldr. Ve bu 24 kyl arasnda, her iki tip de bulunmaktadr. iftlik emekileriyle emeki altran iftileri ayn kaba koyarsak ve bir genel ortalama kullanrsak ne tr bir "bilim" doacam varn siz deerlendirin. [43*] Ortalama aile byklndeki dalgalanma ok daha azdr, aile bana: a) 7,83 b) 8,36 ve c) 5,28 kii. [44*] Sahip olunan aletlerin deerindeki farkllk daha da byktr. Ortalama, aile bana 54,83 rubledir. Ama hali-vakti yerinde kyller arasnda bu, iki katna, 111,80 rubleye kar ve yoksul kyller arasnda te-bire 16,04 rubleye iner. Orta kyller arasnda, 48,44 rubledir.

[45*] iftlik emekilerinin btelerinin yedi yoksul kylden ikisi hi ak vermediini belirtmek ilgin olacaktr: aile basma gelir 99 ruble, harcama ise 93,45. iftlik emekilerinden biri patronu tarafndan beslenmekte ve giydirilmektedir. [46*] Bkz: Ek 1. [Bkz: s. 186. -Ed.] [47*] Voronej eyaleti kylleri, Don dzlklerindeki zengin Kazaklar iin cretli trpanclk yapyorlard. -Ed. [48*] Kukusuz 24 iftlie ait verilerin, tek balarna, verilmi-topraklarn birincil nem tad tezini rtmek iin yeterli olduunu sylemek istemiyorum. Ama yukarda, birka uyezde ait, bunu tmyle rten veriler aktarmtk.[50] [49*] 24 tipik ailenin, btn uyezde ait iftlik kategorileri ile karlatrlmas iin, bay erbina'nn 24 iftlik ortalamasn, verilmi-topran byklne dayanan gruplarla karlatrrken kulland yntemlerin ayns kullanlmtr. [50*] Bu bile pek az doru olacaktr, nk k, geici ve raslansal bir istikrar kayb anlamna gelir, oysa grm olduumuz gibi orta kyller her zaman bir istikrarszlk durumunda, ykmn eiindedirler. [51*] Tarmdan gelen parasal geliri bulmak iin (erbina bunu vermemektedir) olduka karmak bir hesaplama gerekti. Yazara gre, hayvan yemi olarak kullanlan sap ve samandan gelen geliri, toplam rn gelirinden karmak zorunluydu. Yazarn kendisi de, XVIII. blmde, bunlar karm, ama bu ileri verilen 24 aile iin deil, uyezde ait toplam rakamlar iin yapmtr. Bu toplam rakamlar alarak, (rnden, yani gerek tahl, gerek sap ve samandan gelen toplam gelire oranla) tahldan gelen gelir orann saptadm ve bu temele dayanarak, mevcut durumda sap ve saman dtaladm. Bu oran, avdar iin % 78,98, buday iin %72,67, yulaf ve arpa iin %73,32, dar ve karabuday iin %77,78'dir. Sonra da, bizzat iftlikte tketilen miktar karlarak satlan tahl miktar saptanmtr. [52*] Bay Krivenko, ayn parada, ok doru olarak unu belirtiyor: "ii ucuza tutulmal ve ondan azami lde yararlanlmaldr."

[53*] Bay Yujakov, nasl oluyor bu! Meslektalarmz "yetenekli kiiler"in "kanemiciler" haline geldiini syledikleri halde, siz bize, insanlarn, yalnzca "eletirel olmayan bir kafaya" sahip olduklar iin bu hale geldikleri yolunda gvence vermitiniz. Bir ve ayn dergide, birbiriyle byle elikiye dmek, ite bu olmad beyler!. [54*] Eer, imdiye kadar yalnzca kentsel fabrika iileri, proletaryann burjuvaziye kar snf savam fikrini zmleyebilmilerken, krsal "temiz kalpli ve kendi halinde" iftlik emekileri, yani aslnda "toplumun ok eski temeli"ne ve "topluluk ruhu"na ok yalandan bal olan bu sevimli niteliklerini yitirmi olan kiiler, bunu yapamamlarsa - bu, yalnzca, sosyal-demokratlarn, Rus kapitalizminin ilerici ve devrimci rolne ilikin teorilerin doruluunu tantlar. [55*] Eit verilmi topraklara sahip kyllerin eit olduu ve "kanemiciler" ve "iftlik emekileri" halinde de blnmedii fikrinin samalndan ise szetmiyoruz. [56*] Bkz: bu kitapta s. 70. -Ed. [57*] Kapitalist ilikilerin varolduu yerlerde (ve grdmz gibi "halkn dostlar" bunlarn varolduklarn artk yadsyamyor), "halk tarm"m, yani kk reticiler tarmn gelitirmek zere krediden yararlanma fikri teorik ekonomi politiin en basit dorularn bile anlamaktaki yeteneksizlii aa vuran bu anlamsz fikir, iki ii birden yapmaya kalkan bu beylerin ne srd teorinin ne kadar kaba olduunu ok ak bir biimde gstermektedir. [58*] Yazarn koyduu hisselere topluluklarn sahip olaca kouluna karn, zenginler hisseleri satn alacaklar diyorum, nk ne de olsa hisselerin parayla satn alnmasndan szediyor, buna da yalnzca zenginler sahiptir. Bu yzden, i ister topluluklarn araclyla yrtlsn, ister byle olmasn, yalnzca zenginler deme yapabileceklerdir, tpk topran, topluluk tarafndan satn alnmas ve kirayla tutulmasnn, zenginleri bu topra tekelleri altna almaktan hibir ekilde alkoyamamas gibi. Kr paylar da, deme yapanlara gitmelidir aksi halde hisseler hisse olmayacaktr. Ve anladma gre, yazarn nerisi, krlarn belli bir ksmnn "iilerin toprakla balarnn gvence altna alnmas" iin bir kenara ayrlaca anlamna gelmektedir. Eer yazar (sylediinden kanlmaz olarak bunun kmasna karn), bunu demek istemiyor da zenginler hisseler iin deme yapacak ve kr pay almayacak demek istiyorsa, o zaman, btn bu plan, zenginlerin yoksullarla paylaaca

grne varr. Bu, insana, nce sinei yakalayn, sonra da bir kabn iine kapayn hemen lecektir, diyen sinek ldrcs hakkndaki fkray anmsatyor. [59*] nsanseverler. -. [60*] Bu harcamalarla kyl btesinin geri kalan ksm arasndaki ilikiyi gstermek iin, gene, Ostrogojsk uyezdine ait 24 bteyi aktaracam. Aile basma ortalama harcama 495,39 rubledir (ayni ve nakdi). Bunun 109,10 rublesi sr bakmna gider, 135,80 ruble sebze ve vergi iin harcanr, geri kalan 250,49 ruble de teki harcamalara -sebze dndaki gdalara, giysilere, aletlere, kiraya vb.- gider. Bay Yujakov, otlaklar ve teki alanlar sr yetitirilmesi iin hesaba katyor. [61*] ngilizce metinde (s. 172) "Working-class proletariat", Franszca metinde (s. 183) "Proltariat ouvrier". . [62*] Bir rnek olarak, evre kylerdeki kyllere oranla, diyelim Pavlovo elzanaatlarna deineceim. Grigoryev ve Annenski'nin yaptlarna baknz. Gene kastl olarak, belli bir "halk sistemi"nin szde varolduu kra ait bir rnek veriyorum. [63*] Yazar bu terimi kulland iin, zellikle suludur, nk Ruskoye Bogatstvo, "burjuva" szcne kar olarak,"halk" szcn sevmektedir. [64*] Okura bu gelimi aletlerin Novuzensk uyezdinde nasl daldn anmsatacam: Kyllerin %37'si (yoksullar) ya da 28.000 aileden 10.000'i, 5.724 aletin 7'sine, yani yzde-birin sekizde-birine sahiptir! Aletlerin bete-drd, toplam ailenin yalnzca drtte-birini oluturan zenginlerin tekelindedir. [65*] Ey, kutsal saflk! -. [66*] Gelimi tarmn, "umutsuzlua kaplmayan" ve "topraa bal kalan" "insanlara", karlkl olarak bunun yz katn vereceini sylerken ok haklsnz saygdeer bay profesr. Ama, siz ey byk ekonomi politik doktoru, "mujik'in btn bu fosfatl gbreleri falan edinmek iin, para sahibi oluuyla, bu alktan len yoksul yn arasndan syrlmas gerektiini grmemisiniz - ve para, ne de olsa, zel ellere den bir toplumsal emek rndr, gelimi tarmn "dl"nn maledinilmesinin, baka insanlarn emeinin maedinilmesi olduunu

grmemisiniz; ve yalnzca burjuvazinin en aalk anak yalayclarnn, bu bol dln kaynam "btn gcyle alan", "kendisini besleyen topra gbreleyen" iftinin kiisel abasnda grebileceini grmemisiniz. [67*] Hurvi baka bir yerde (s. 104) "Ky topluluu iinde kart toplumsal snflar domutur." diyor. Hurvi'i, yalnzca yukarda verilen olgular desteklemek iin aktaryorum. [68*] "Yeni ekim yntemleri" aramann "ateli" bir duruma gelmesinin nedeni, giriimci mujiin daha byk bir iftlik iletmek zorunda olmas ve eski yntemlerle bunu baaramamasdr; tarm, gitgide daha ok, bir meta nitelii, burjuva nitelik kazand iin, rekabet dolaysyla yeni yntemler aramak zorunda kalmtr. [69*] Bu samalktr, nk "ekonomik olarak gl" olann gc, baka eylerin yannda, politik gce sahip olmasnda yatar. Bu olmakszn, ekonomik egemenliini srdremez. [70*] "Halkn dostlar", Rusya'nn tm tarihi ve i politikas, devletimizin grevinin yalnzca feodal beyleri ve byk burjuvaziyi korumak ve "ekonomik adan zayf olanlarn" haklarn savunmak iin giritikleri her abay en vahi bir biimde cezalandrmak olduunu tantlad halde, ekonomik adan gsz olanlar korumann devletin doal grevi olduunu (yani onlarn bayaca kocakar ahlak anlayna gre byle olmas gerekir) syledikleri zaman "halkn dostlar"nn en byk gericiler olmalarnn nedeni ite budur. Ve kukusuz, yukarda ilk sylenenler devletin doal grevidir, nk mutlakyet ve brokrasi, iliklerine kadar feodal-burjuva ruhla doludur, ve nk ekonomik anlamda burjuvazi, blnmemi bir egemenlie sahiptir ve iileri "kuzu gibi sessiz" tutmaktadr. [71*] Kimler arasnda? Toprakbeyi ile kyl, giriimci mujik ile serseriler, fabrika sahibi ile ii arasnda m? Bu klasik "dayanma ilkesi"nin ne anlama geldiini anlamak iin, patron ile ii arasndaki dayanmann "cretlerdeki bir azaltma" ile saland anmsanmaldr. [72*] Nedir bir darkafal? Bo bir barsaktr bu. Korkuyla ve Tanrnn Ltf umuduyla dolu. (Goethe). -.

[73*] rnein bakuninci ve isyanclarnkinden,[64] narodniklerinkine ve ensonu kyllerin ezici bir sosyalistler ounluunu gelecekteki bir Zemski Sobor'a[65] gnderecei inancna, dncelerinde hi de kk olmayan bir yer veren Narodovoltsi'ye kadar btn eski devrimci programlarmz esas olarak buna varyordu. [74*] Yineliyorum, Komnist Manifesto'yu, Felsefenin Sefaletini ve Kapital'i okumu olan herhangi bir kimse iin bu sonu apaktr ve zel bir aklama, yalnzca Mihaylovski iin gereklidir. [75*] Bu sorunlar iin, imdiye kadar hibir zmn bulunmam olmas gibi basit bir nedenden dolay. Gerekten de, "halkn toprak kiralamas, halk tarmm destekler" iddiasna ya da toprakbeyinin topram kyllerin aletleriyle iletme sistemine ilikin aadaki tanma, toprak kiralama sorununun bir zm gzyle bakamazsnz: "kyl, bamszln, bamsz kylnn yarar iin feda etmi olan toprakbeyinden daha gl kmtr"; "kyl byk-lekli retimi, toprakbeyinin elinden ekip almtr"; "tarmsal teknik biimi uruna savamn galibi halktr". Bu bo liberal gevezelik, "bizim nl" bay V. V.'nin yapt olan Kapitalizmin Yazgsnda grlebilir. [76*] Kant - kylln paralanmas. [77*] Ziemlieh blasse kompromissfhige und kompromischtige Reformrichtung. Sanrm bunun Rusa karl kltrnieski oportnizm ["saf kltrel oportnizm] olarak verilebilir. [78*] Bay Krivenko, bay Struve'ye sava amaya yeltenmesiyle tamamen zc bir izlenim brakyor. Gerekten geerli herhangi bir itiraz ne srmekte ocuka bir sinirlilik gsteriyor. rnein bay Struve, bay Nik.-on'un bir "topyac" olduunu sylemekte ve ona bu ad vermek iin ok ak nedenler ileri srmektedir: 1) nk, bay Nik.-on "Rusya'nn gerek gelimesini" grmezden gelmektedir, ve 2) nk, devletimizin snfsal niteliini anlamamakta ve "toplum"dan ve "devlet'ten yardm istemektedir. Bay Krivenko, buna kar hangi iddialar getiriyor? Gelimemizin gerekten de kapitalist olduunu yadsyor mu? Bunun baka trden bir gelime olduunu mu sylyor? Bizimkinin bir snf devleti olmadn m sylyor? Hayr. Bu sorulardan tmyle kanmay ve kendi icad olan "basmakalp modellere" kar komik bir fkeyle savamay yeliyor. Bir baka rnek, bay Struve, bay Nik.-on'u, snf savamn anlamamakla sulamann yansra, "salt ekonomik olgular" alannda ar hatalardan tr de knamaktadr. Baka eyler arasnda, bay Nik.-on'un, tarm-d nfusun kklnden szetmekle,

"Rusya'nn kapitalist gelimesinin, %80 ile [Rusya'nn krsal nfusu] %44 [Amerika'nn krsal nfusu] arasndaki bu fark hafifleteceini" anlayamadm, "bunun, kapitalizmin tarihsel grevi olduunun sylenebileceini" belirtmektedir. Bay Krivenko, nce, iin asl kapitalizmin krsal nfusu azaltma eilimi gstermesi olduu halde, "bizim" (?) kyly topraktan yoksun brakma grevimizden szederek bu pasaj tahrif ediyor, ikinci olarak da sorunun zne (krsal nfusun azalmasna yolamayan bir kapitalizmin olanakl olup olmadna) ilikin bir tek sz etmeden, retiler vb. hakknda bol bol samalyo.. Bkz: Ek II [Bkz: bu kitabn 191. sayfas. -Ed.] [79*] Bu "yaamsal" alma nerinizi, mujie Avrupa kurulularndan szeden o gen insanlara benimsetmeye almanz gerekirdi! Sizi ne gzel karlar, ne ahane yantlarlard! imdi materyalizmden ve diyalektikten korktuunuz gibi, onlarn fikirlerinden de mthi korkardnz! [80*] Plehanov'un Sotsial-Demokrat'ta[74] "N. G. ernievski" balkl makalesinden aktarma yapyorum. [81*] Burada, imdi, tarm bakan olan bay Yermolov'un Kt rnler ve Halkn znts adl kitabnda ge kar karken gsterdii salt Rus feodal kendini bilmezliini anmsamadan geemiyoruz. Yazar, Avrupa Rusyas'ndaki toprakbeyleri hl bir emek ktl ekerlerken, devletin asndan ge aklc bir ey gzyle baklamayacan sylyor. Gerekten de, kyller, aylak toprakbeylerini ve onlarn "yksek mevkilerdeki" uaklarm beslemek iin yaamyorlar da, ne iin yayorlar? [82*] Bu, ok nemli bir noktadr. Plehanov, devrimcilerimizin "iki dman" olduunu sylerken ok hakldr; "bir yandan, henz tmyle yokedilmemi olan eski nyarglar, te yandan da yeni programa ilikin dar bir anlay". [Bkz: Ek III, s. 227. -Ed.] [83*] Devrimcilerimizin grece az nem verdii zellikle heybetli bir gerici kurulu da Rus devletini de facto [fiilen -.] yneten brokrasimizdir. Esas olarak orta snf aydnlarndan oluan brokrasi, gerek kayna asndan, gerek etkinliklerinin amac ve nitelii asndan tamamen burjuvazidir; ama mutlakyet ve toprak sahibi soylularn byk politik ayrcalklar, bu brokrasiye zellikle zararl nitelikler vermitir. Brokrasi, toprakbeyinin karlaryla burjuvazinin karlarm birletirmeyi kendisi iin yce bir grev sayan hep hareket halindeki bir rzgar frldadr. Bu feodal sempatilerini ve balantlarm iileri aldatmak iin kullanan ve alan halk feodal

toprakbeylerinin eline teslim ederek ve burjuvaziye kar iyice savunmasz brakarak, onlar "aalk ayaktakm" durumuna dren nlemleri uygulamak iin "ekonomik bakmdan zayf olanlar koruma" ve kulaa ve tefeciye kar "muhafzlar" olarak hareket etme bahanesinden yararlanan Jodukadr.[77] Brokrasi, bat Avrupa'nn ampiyon gericilerinin deneyimini emmi ve Arakeyev[78] planlarn, halk sevmeye ilikin szlerin rts ardnda baaryla saklayan en tehlikeli ikiyzldr. [84*] inin mutlakiyete kar harekete geirilmesi gerektii sonucuna iki yoldan varlabilir: ya iiye sosyalist sistem iin savamn tek savas gz ile bakarak ve bu yzden siyasal zgrl, onun savamn kolaylatran koullardan biri olarak grerek; bu, sosyal-demokratlarn grdr; ya da ona yalnzca mevcut sistemde en ok ac eken, kaybedecek daha fazla eyi olmayan ve mutlakiyete kar savata en byk kararll gsterebilen biri olarak bavurarak. Ama bu, iiyi, tm "halkn" mutlakiyete kar dayanmas ardnda, burjuva ile proletarya arasndaki uzlamaz kartl grmeyi reddeden burjuva radikallerinin dmen suyuna girmeye zorlamak anlamna gelecektir. [85*] Her yana.-. [86*] Tersine, propaganda ve ajitasyon pratik almas her zaman nde gelmektedir, nk, birinci olarak, teorik alma yalnzca pratik almann ne srd sorunlara yant salar ve ikinci olarak da, sosyaldemokratlar ellerinde olmayan nedenlerle yle sk teorik alma ile kendilerini snrlamak zorunda kalmlardr ki, pratik almann olanakl olduu her ana, byk deer verirler. [87*] nceleme, Propaganda, rgtlenme, -. [88*] Rusya'nn gelecekteki insan mujiktir - kyl sosyalizminin temsilcileri, szcn en geni anlamyla narodnikler byle dnyorlard. Rusya'nn gelecekteki insan iidir - sosyal-demokratlar byle dnyorlar. Bir elyazmasnda, marksist gr byle formle edilmiti. [89*] Kendisi tarafndan, -. [90*] Genel olarak sylersek, Bay Nik.-on, Ruskoye Bogatstvo'daki yazlaryla, anlalan, kk-burjuva radikalizminden hi de sanld kadar uzak olmadn; kendisinin de bir kyl burjuvazisinin bymesinde (n 6, s. 118 - "Kyller" arasnda gelimi aletlerin, fosfatl gbrelerin vb. kullanlmas) "bizzat kylln" (topluca

mlkszletirilen kyllk m?) "iinde bulunduu durumdan bir k yolu bulma zorunluluunu anladn" gsteren belirtiler grebileceini tm gcyle tantlamaya alyor. [91*] Kantlar bounadr, yanl olduklar iin deil -halkn ykm, yoksullamas, al, kapitalizmin sugtrmez ve kanlmaz sonulandr- havaya sylenmi szler olduklar iin. "Toplum", demokrasi rts altnda bile, pltokrasinin karlarn savunur ve elbette ki pltokrasi de kapitalizme kar harekete geecek deildir. "Hkmet"... bir muhalifin, bay Mihaylovski'nin yorumunu aktaracam: Hkmetimizin programlarn ne kadar az bilirsek bilelim, diye yazmt bir keresinde, "emein toplumsallatrlmasnn" bunlar iinde yeralmadndan emin olacak kadar biliyoruz. [92*] Kapitalizmin ilerici etkinlii, emein toplumsallatrlma derecesi ile deil de, ulusal emein tek bir kolundaki gelimenin byle dalgalanan bir indeksi ile deerlendirildii zaman, bu fikre ocuka denmez de ne denir? Herkes bilir ki, kapitalist retim tarz altnda, iilerin says son derece istikrarsz bir saydan baka bir ey olamaz ve bunalmlar, yedek ordunun bykl, emein smrlme derecesi, younluk derecesi, vb., vb. gibi bir dizi ikincil etkene dayanr. [93*] N.F. Danielson, Reform-Sonras Toplumsal Ekonomimiz zerine Denemeler, St. Petersburg 1893. -Ed. [94*] Burada, Bay Nik.-on'un, "kapitalizmin birletirici anlam"m fabrika iilerinin saysyla deerlendirmek yolundaki yntemini eletirmekle yetiniyorum. Rakamlarn bir tahliline giremiyorum, nk elimin altnda bay Nik.-on'un kaynaklar bulunmamaktadr. Ancak, onun bu kaynaklar seerken pek talihli olmadn belirtmeksizin gemek de olanakszdr. nce 1865'e ait verileri Asker statistiki zetten, 1890'a ait olanlar ise 1894, Fabrikalar ve Atelyeler Klavuzundan alyor. Bulduu ii saylar, (maden iileri hari) srasyla 829.573 ve 875.764'tr, %5,5'lik art, nfustaki arttan (61.420.000 olan, 91.000.000'a, ya da %48,1) ok daha azdr. Ama bir sonraki sayfada farkl rakamlar alnyor: Gerek 1865 iin, gerekse 1890 iin 1893 Klavuz'undan. Bu verilere gre, iilerin says srasyla 392.718 ve 716.792'dir %82'lik bir art. Ama bu, dolayl vergi deyen sanayileri iermemektedir, bu sanayilerdeki iilerin says (s. 104) 1865'te 186.053 ve 1890'da 144.332 idi. Bu rakamlar ncekilere eklersek aadaki toplam ii saylarn buluruz (maden iileri hari):

1865'te 578.771 ve 1890'da 861.124. %48,1'lik bir nfus art ile %48,7'lik bir art. Demek ki, be sayfalk bir yer iinde, yazar, %5'lik bir art gsteren verileri ve %48'lik bir art gsteren teki verileri kullanyor! Ve byle elikili rakamlara dayanarak da kapitalizmimizin istikrarsz olduunu buluyor! Ve sonra, yazar, neden Denemeler'de aktarlan (Tablo XI ve XII), ve ii saysnn, ylda (1886-1889), nfustaki bymeyi ok aan bir artla %12-13 arttn bize gsteren, ii saysna ait verileri ele almamtr? Yazar, belki de, zaman aralnn ok ksa olduunu syleyebilir. Ama bu durumda, birincisi, bu veriler trde, karlatrlabilir ve daha gvenilir verilerdir; ikincisi de, ksa zaman aralna karn, yazarn kendisi de fabrika sanayisinin bymesine ilikin bir yargya varabilmek iin bu verileri kullanmam mdr? Aktr ki, eer, ulusal emein yalnzca bir dalnn durumunu belirtmek zere, ii says gibi byle dalgalanan bir indeks kullanlmsa, bu veriler ancak sallant veriler olabilir. Ve umutlarn aresizlikten doan ve, kararl bir savam olmakszn kapitalizmimizin kecei, kendiliinden un-ufak olaca umutlarn- byle verilere dayandrmak iin ve bu verileri, kapitalizmin ulusal emein btn dallarndaki tartlmaz egemenliinden ve gelimesinden kuku duymakta kullanmak iin insann gerekten de saf bir hayalperest olmas gerekir! [95*] "Son zamanlarda Avrupa Rusyasnn 50 eyaletindeki zgr iilerin toplam saym saptamak iin bir giriim yaplmtr. (S. A. Korolenko, cretle Tutulmu Emek, St. Petersburg 1892.) Tarm Bakanlnn yapt bir aratrma, Avrupa Rusyasnn 50 eyaletindeki salam krsal nfusu, 35.712.000 olarak hesaplamaktadr, oysa tarmda ve manfaktrde, madencilikte, ulam ve teki sanayilerde gerekli olan toplam ii says 30.124.000'dir. Demek ki, kesinlikle fazla olan iilerin says 5.588.000 gibi byk bir rakama ulamaktadr, bunlar, aileleriyle birlikte, kabul edilen standarda gre, en az 15.000.000 kiiyi bulacaklardr." (s. 341'de yinelenmitir.) Eer bu "aratrmaya dnersek, yalnzca toprakbeylerinin altrd cretle tutulmu emein "aratrlm" olduunu grrz: Bay S. Korolenko bu aratrmay Avrupa Rusyasnn "tarmsal ve snai" bir taramasyla tamamlamtr. Bu taramada, (bir "aratrma"ya dayanlarak deil, eski mevcut verilere dayanlarak) Avrupa Rusyasnn alan nfusunu meslee gre snflandrmak iin bir giriim yaplmtr. Bay S. A. Korolenko'nun

ulat sonular yledir. Avrupa Rusyasnn 50 eyaletindeki toplam ii says 35.712.000'dir; bunlar yle dalrlar: tarm 27.435.400 zel rnlerin ekimi 1.466.400 fabrika ve madencilik sanayisi 1.222.700 Toplam 30.124.500 yahudiler 1.400.400 kerestecilik 2.000.000 (yaklak) hayvan yetitiricilii 1.000.000 demiryollar 200.000

balklk 200.000 yerel ve dar ileri, avclk, tuzaklk ve dier eitli iler 787.200 Toplam 35.712.100

Bylece, bay Korolenko (doru ya da yanl) tm iileri, meslee gre snflandrm oluyor, ama bay Nik.on keyf olarak ilk bal alyor ve 5.588.000 "kesinlikle fazla" (??) iiden szediyor! Bu kusur bir yana, bay Korolenko'nun tahminlerinin son derece kaba ve hatal olduunu da belirtmeden geemeyiz: Tarm iilerinin says, tm Rusya iin tek bir genel standarda gre hesaplanmtr: retici olmayan nfus, ayr olarak snflandrlmamtr (bay Korolenko, bu balk altnda, resm anti-semitizme uyarak... yahudileri snflandryor! 1.400.000'den daha fazla retici olmayan ii olmaldr: tccarlar, dilenciler, serseriler sulular vb.): elzanaatlarnn says (son balk - dar ve yerel iler) aklalmaz bir biimde dktr vb.. Byle tahminleri hi aktarmamak daha iyi olacaktr. [96*] Konut Sorunu -. [97*] Tekstil, orap ve dantel sanayilerinde 642.607 kii alyordu (Bizim lkemizde, orap ve dantel yapmyla uraan onbinlerce kadn, altklar "tccar kadnlar" tarafndan inanlmaz bir biimde smrlmektedir. cretler bazan gnde (sic!) kpek kadar dktr! Bay Nik.-on, bunlarn "kapitalizmin dorudan hizmetinde" olmadklarn m sylemek istiyorsunuz?), ek olarak da 565.835 kii kmr ve maden cevheri ocaklarnda ve 396.998 kii de tm metal atelyeleri ve manfaktrlerinde alyordu.

[98*] O zamanlar ki, ii snfnn kkl, 27 yl sonra, 1875'te Marx'n "Almanya'daki alan halkn ounluu proleterlerden deil, kyllerden oluur"[85] diye yazmasyla deerlendirilebilir, ite "hazr bir proletarya ile i grmek (??)" denen ey budur! [99*] Eski Yunan'da efsanevi bir haydut. Bu haydut, yakalad kurbanlarn demirden bir yataa yatrr, kurbann boyu, yataktan uzunsa bacaklarndan keserek ksaltr, ksa ise, kol ve bacaklarn gerdirerek uzatrd, -. [100*] Marx'n burada, bilimsel kabul ettii tek eletiri olan materyalist eletiriden yani siyasal, hukuksal, toplumsal, geleneksel ve teki olgular, ekonomi ile, retim ilikileri sistemi ile, tm uzlamaz kart toplumsal ilikiler temeli zerinde kanlmaz olarak biimlenen, snf karlar ile karlatran eletiriden szettiine dikkat edin. Rus toplumsal ilikilerinin uzlamaz kart olduundan hemen hi kuku duyulamaz. Ama henz hi kimse bunlar byle bir eletirinin temeli olarak almaya almamtr. [101*] Aydnlarn mucize yaratan glerine inanmay kendileri de protesto ediyorlar; halkn kendisini savama ekmek gereinden kendileri de szediyorlar. Ama bu, savamn belli gnlk karlarla bal olmasn ve dolaysyla farkl karlar arasnda bir ayrm yaplmasn ve bunlarn savama ayr ayr ekilmesini gerektirir... Ama eer bu ayr ayr karlarn st, yalnzca aydnlarn anlad yaln siyasal istemlerle rtlmse, bu, gene geri dnmek, gene her eyi, yalnzca gszl daha demin kabul edilmi olan aydnlarn savam ile snrlamak anlamna gelmez mi? [102*] (Yani kapitalist sistemin) bu sistemin mutlaka reddedilmesinin ve ona kar amanszca bir savam verilmesinin yannda deil.

Aklayc Notlar

[1] Lenin'in kitab "Halkn Dostlar" Kimlerdir ve Sosyal-Demokratlara Kar Nasl Savarlar? (Ruskoye Bogatstvo'da Yaynlanm Marksistlere Kar Makalelere Bir Yant) 1894'te (birinci ksm Nisanda, ikinci ve nc ksmlar yazn) yazlmt. Lenin, 1892-1893'te, Samara'da, bu kitap zerinde almaya balamt. amara marksist evresinde, anti-marksist liberal narodnikler olan V.V. (Vorontsov), Mihaylovski, Yujakov ve Krivenko'yu ar bir biimde eletirdii konferanslar vermiti. Bu konferanslar, kitap iin hazrlk almas grevini yapt. 1894 gznde, Lenin, "Halkn Dostlar" Kimlerdir ve Sosyal-Demokratlara Kar Nasl Savarlar? balkl yaptn St. Petersburg marksist evresinin yelerine okudu. Lenin'in kitab ayr ksmlar halinde basld. Birinci ksm, Haziran 1894'te St. Petersburg'da hektografla oaltld ve orada ve dier kentlerde gizli olarak datld. Birinci basks Temmuz 1894'te kt. Birinci ve ikinci ksmlardan 100 kadar nsha. A. A. Gonskin tarafndan, Austosta Gorki'de (Vladimir eyaleti) ve Eyllde Moskova'da basld. Ayn yln Eyllnde, A. A. Vaneyev, St. Petersburg'da, hektografla birinci blmden 50 nsha (bu drdnc baskyd), nc blmden de yaklak olarak bir o kadar nsha bast. Kitabn bu basksnn kapanda u not bulunuyordu:"Taradaki bir grup sosyal-demokrat tarafndan baslmtr." Kitabn illegal koullar altnda karlmas byle bir notu gerekli klyordu. Yerel rgtler, baz ksmlar elyazsyla, bazlarn daktilo vb. yazarak Lenin'in yaptn eitli yollardan oalttlar. ernigov eyaletinin Borzna uyezdinde bir grup sosyal-demokrat, 1894'te, kitab hektografla oaltt, bu basknn nshalar ernigov, Kiev ve St. Petersburg'da elden ele dolat. Kitap, 1894 sonunda, Vilno'da 1895'te Penza'da ve hemen hemen ayn dnemde Vladimir'de okunuyordu. 1895-96'da Tomsk'taki marksist renciler arasnda dolatrlyordu. Ayn zamanda Rostov-on-Don'da, 1896'da Poltava'da ve dier kentlerde okunuyordu. Lenin'in kitab, Emein Kurtuluu Grubu ve dardaki teki Rus sosyal-demokrat rgtler tarafndan da ok iyi biliniyordu. Kitabn birinci ve nc ksmlarnn hektografla oaltlm nshalar 1923 balarnda, Berlin sosyaldemokratlarnn arivlerinde ve hemen hemen ayn zamanda Leningrad'daki Devlet Saltikov-edrin Halk Ktphanesinde bulundu.

1936'da Marksizm-Leninizm Enstits, hektografla baslm 1894 basksnn bir kopyasn daha elde etti. Bu kopya dnda baslmak zere hazrland anlalan bir sureti Lenin tarafndan yaplan pek ok dzeltmeyi iermektedir. Elinizdeki baskdaki "Halkn Dostlar" Kimlerdir? metni, enstitnn 1936'da elde ettii hektografla baslm kopyann metnine uygundur, dzeltmeler de gznne alnmtr. Resm kopyaya gre, baz pasajlarda trnak yerine italik konurken, metinde parantez iinde olan birka yorum dipnot olarak verilmitir. Daha nceki basklarda kartlm olan Lenin'in tablo aklamas (Ek I) da verilmitir. Kitabn ikinci ksm hl bulunamamtr. - 3. [2] Ruskoye Bogatstvo ("Rus Zenginlii"). 1876'dan 1918 ortalarna kadar St. Petersburg'da yaynlanan aylk bir dergi, 1890'larn banda, liberal narodniklerin organ haline geldi ve S. N. Krivenko ve N. K Mihaylovski tarafndan ynetildi. Dergi, arlk hkmetiyle uzlamay savunmu ve marksizme ve Rus marksistlerine kar sert bir savam vermitir. - 7. [3] Deinilen makale, N. K Mihaylovski'nin Ruskoye Bogatstvo, n 10, 1893'te yaynlanm olan 'Yazn ve Yaam" balkl makalesidir. Marksistler, Mihaylovski'ye yazdklar mektuplarda makale zerine grlerini bildirdiler. Mektuplardan bazlar Byloye ("Gemi") dergi si, n 23,1924'te yaynland. - 7. [4] Deinilen makale, N. K Mihaylovski'nin Otoestveniye Zapiski ("Anavatan Notlan"), n 10, Ekim 1877'de yaynlanm olan 'Y. Jukovski Karl Marx' Yarglyor" balkl makalesidir. - 10. [5] Bkz: Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, "Almanca Birinci Baskya nsz", Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 18. 11. [6] Spencer, Herbert (1820-1903). ngiliz felsefeci, psikolog ve toplumbilimci. - 11. [7] Lenin'in yapt aktarma, Marx'n Ekonomi Politiin Eletirisi ne Katk'ya. "nsz"ndendir. Bkz: Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 23-24. -14. [8] Contrat Social Jean-Jacques Rousseau'nun bayaptlarndan biri. Tam bal, Du Contrat Social ou Principes du droit politique ("Toplumsal Szleme ya da Siyasal Hukukun lkeleri")'dir. 1762'de Amsterdam'da baslmtr. Kitabn temel fikri, her toplumsal sistemin, zgrce bir anlamann, insanlar arasnda bir szlemenin

sonucu olmas gerektiiydi. Temelde idealist olmasna karn, 18. yzylda Fransz burjuva devrimin arifesinde ne srlm olan "toplumsal szleme" teorisi, devrimci bir rol oynad. Burjuva eitlii, feodal tabakalarn ayrcalklarnn kaldrlmas ve bir burjuva cumhuriyet kurul mas istemini yanstyordu. -14. [9] Bkz: Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 403, not. - 21. [10] Karl Marx'n "Otoestveniye Zapiski" Yazkuruluna Mektubu, 1877'nin sonunda, N. K Mihaylovski'nin "Y. Jukovski Karl Marx' Yarglyor" balkl makalesi ile ilgili olarak yazlmt. Mektup, Marx'n lmnden sonra Engels tarafndan kopya edilmi ve Rusya'ya gnderilmiti. Engels, bu mektubun "uzun bir sre Rusya'da Franszca orijinalinden elyazsyla kopya edilmi nshalar halinde dolatn ve sonra, mektubun Rusa bir evirisinin 1886'da Cenevre'de, Vestnik Narodnoy Voli'de ("Halk iradesinin Habercisi") [n 5, -Ed.], sonra da Rusya'da yaynlandn" syler. "Bu mektup, Marx'n kaleminden kan her ey gibi, Rus evrelerinde byk bir ilgi uyandrmtr." (Internationales aus dem Volksstaat 1871-1875, Berlin 1894, s. 68). Mektup, Rusya'da ilk kez, Yuridieski Vestnik (Yasal Haberci"), n 10, 1888'de yaynland. [Bkz: Marx-Engels, Seme Yazmalar 2, Sol Yaynlar, Ankara 1996, 161 nolu mektup.] - 21. [11] Bkz: Engels, Anti-Dhring, Bay Eugen Dhring Bilimi Altst Ediyor (ikinci ksm Ekonomi Politik, birinci blm Konu ve Yntem), Sol Yaynlar, Ankara 1995, s. 231. - 21. [12] Burada, 1845-1846 yllarnda Marx ve Engels tarafndan ortaklaa yazlan Alman deolojisine deiniliyor. Hemen hemen 800 sayfaya varan elyazmas iki cilt halindeydi. Birinci cilt esas olarak tarihsel materyalizmin temel tezlerinin gelitirilmesine, ve Ludwig Feuerbach, B. Bauer ve M. Stirner'in felsefi grlerinin eletirisine ayrlmt. 1846-1847'de Marx ve Engels, Almanya'da, almalarn yaynlayacak bir yaync bulmak iin stste giriimlerde bulundular. Ama polisin engeller karmas ve kendileri ile ilgili taraflardan olan yaynclarn Marx ve Engels'in savat eilimlerin savunuculuunu yapyor olmalar ve ii almay reddetmeleri yznden baarl olamadlar. Marx ve Engels hayatta iken yalnzca bir blm yaynland. Bu blm, Alman deolojisi, c. II'nin Das Westphalische Dampfboot dergisinde, Austos ve Eyll 1847'de yaynlanm olan bir blmyd. Elyazmas

yllarca Alman Sosyal-Demokrat Partisinin arivlerinde kald. Almanca metin, ilk kez, 1932'de, MarksizmLeninizm Enstits tarafndan tam olarak yaynland. Bunun Rusa bir evirisi 1933'te kt. - 22. [13] Bkz: Friedrich Engels, "Birinci Basknn nsz", Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Sol Yaynlar, Ankara 1995, s. 12. - 24. [14] Toplumun gentilice, Klan rgtlenmesi. Bu, ilkel komnizm sistemi, ya da insanlk tarihindeki ilk toplumsal ekonomik biimlenme idi. Klan sistemi, modern insan tipi tam olarak olutuu zaman, biimlenmeye balad. Klan topluluu, kan bana dayanan, ekonomik ve toplumsal balarla birlemi kolektif bir birimdi. Geliimi iinde klan sistemi, anaerkillik ve ataerkillik olmak zere iki aamadan geti. Ataerkillik, ilkel topluluk, snf toplumu haline gelince sona erdi ve devlet ortaya kt. lkel komnal sistemde retim ilikilerinin temeli, retim aralarnn toplumsal mlkiyeti ve rnlerin eit dalm idi. Esas olarak bu, retici glerin dk gelime dzeyine ve o dnemdeki niteliklerine uygun dyordu. Ta aletler ve daha sonra da ok ve yay insanlarn doal glere ve vahi hayvanlara kar bireysel olarak savam vermeleri olasln yok etti. lkel komnizm sistemi zerine bkz: Marx'n L. H. Morgan'n "Eski Toplum"unun zeti ve Engels'in Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni. - 26. [15] Fief (Pomestye, Tmar) Sistemi. Rusya'da ortaya kan ve 15. ve zellikle 16. yzyllarda kesinlikle yerleen kendine zg bir feodal toprak mlkiyeti sistemi. Fief (pomestye, tmar) sistemi, merkez bir devletin olumasna sk skya balyd. Feodal hkmdarn mlk saylan tmar topraklan, hkmet tarafndan, silahl kuvvetlerde ya da sarayda hizmet edenlere datlrd. Verilen toprak miktar, topra alann grevlerine gre belirlenirdi. Boyarn mutlak ve mirasla geen toprak mlkiyeti olan votina'dan farkl olarak, tmar, hizmet sunan bir soylunun koullu ve geici mlk idi. 16. yzyln ortalarndan itibaren, tmar, giderek mirasla geen bir malikane haline dnt ve gitgide daha ok votina'ya benzedi. 17. yzylda bu iki feodal toprak sahiplii biimi arasndaki fark ortadan kalkt ve votina ve tmar sahiplerinin feodal haklan zde hale geldi. I. Peter'in 1714'te yaynlanan miras fermanndan sonra, tmar, kesin olarak toprak sahibi soylularn zel mlk haline geldi. Rusya'da tmar (pomestye) terimi, tm feodal dnem boyunca kullanlmaya devam edildi. - 28.

[16] Birinci Enternasyonal Uluslararas i Birlii. Proletaryann ilk uluslararas rgt, 1864'te Londra'da, ngiliz ve Fransz iilerinin toplad bir uluslararas ii konferansnda Karl Marx tarafndan kurulmutur. Birinci Enternasyonal, Marx ve Engels'in devrimci bir ii snf partisi kurmak iin yaptklar yllar sren sk almann sonucu oldu. Lenin'in belirttii gibi, Birinci Enternasyonal, "sermayeye kar bir giriim iin iilerin uluslararas rgtlenmesinin temelini att", "sosyalizm uruna proleter, enternasyonal bir savamn temelini att". (Bkz: Collected Works, c. 29, s. 306, 307.) Birinci Enternasyonalin merkez ynetim organ, Uluslararas ii Birlii Genel Konseyi idi, Marx, bu konseyin hayat boyu yesiydi. Marx, Genel Konseyin en bilinli yelerini (F. Lessner, E. Dupont ve H. Jung dahil) evresine toplayarak, o zamanlar ii snf hareketinde hkm sren kk-burjuva etkileri ve sekter eilimleri (ngilterede meslek sendikacl, ve Latin lkelerindeki prudonculuk ve anarizm) yenmeye alt. Birinci Enternasyonal, eitli lkelerin iilerinin ekonomik ve politik savamlarn ynetti ve aralarndaki dayanma balarn glendirdi. Marksizmin yaylmasnda, ii snf hareketine sosyalizmin getirilmesinde byk bir rol oynad. Paris Komnnn yenilgisinden sonra, ii snf, Birinci Enternasyonalin ne srd ilkelere dayanan ulusal yn partilerini rgtleme greviyle kar karya kald. "Avrupa koullarna bakyorumda, resm Enternasyonal rgtnn imdilik arka plana gemesine izin vermek olduka yararl olacak." (Marx ve Engels, Selected Correspondence, Moscow 1965, s. 286). 1876'da Philadelphia'da toplanan bir konferansta Birinci Enternasyonal resmen feshedildi. -31. [17] Lenin, gerici Novoye Vremya'nn yazarlarndan V. Burenin'in adn, drst olmayan tartma yntemleriyle e anlamda kullanmtr. - 32. [18] Burada, 1871 Paris Komnne, Paris'teki proleter devrimin yaratt devrimci ii snf hkmetine (1871), 18 Marttan 28 Maysa kadar varln srdren proletarya diktatrlnn ilk hkmetine deinilmektedir. (Bkz: Marx, Fransa'da Sava, Sol Yaynlar, Ankara 1991.) - 32. [19] Novoye Vremya (Yeni Zamanlar"). 1868'den 1917'ye kadar St. Petersburg'da kan bir gnlk gazete: Farkl zamanlarda farkl yaynclara ait olmu ve politik izgisini tekrar tekrar deitirmitir. nce lml liberal

izgideydi, ama 1876'dan sonra aristokrasi ve brokrasi arasndaki gerici evrelerin organ haline geldi. 1905'ten sonra Kara-Yzlerin organ oldu. 1917 ubat burjuva demokratik devriminden sonra, burjuva geici hkmetinin kar-devrimci politikasn btnyle destekledi ve boleviklere kar ateli bir kampanya yrtt. Kasm (28 Ekim) 1917'de, Petrograd Sovyeti Devrimci Asker Komitesi tarafndan kapatld. Lenin, NovoyeVremya'dan, satn alnabilir basnn tipik bir rnei olarak szeder. V. Burenin, Novoye Vremya'nn 4 ubat 1894 tarihli saysnda yaynlanan "Eletirel Notlar" balkl parada, marksistlerle savat iin Mihaylovski'yi vmt. - 34. [20] Bu szler A. Krilov'un "Fil ve Fino Kpei" balkl masalndan alnmtr. - 35. [21] Bkz: Friedrich Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, "Birinci Baskya nsz", s. 13-14. 37. [22] Bkz: Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 19. - 37. [23] Burada, Paris'te Marx ve Ruge'nin editrl altnda Almanca olarak yaynlanan Deutsche-Franzsische Jahrbcher ("Alman-Fransz Yllklar") adl dergiye deiniliyor. ubat 1844'teki iki say birarada olmak zere, yalnzca bir say kt. Yayna devam edilmemesinin nedeni, Marx'n, burjuva radikali Ruge'la ilke farkllklarna sahip olmasyd. - 38. [24] Lenin, Marx'n Ruge'a yazd (Eyll 1843 tarihli) mektuptan aktarma yapyor. - 38. [25] l (Yunanca, Trias). Bu, felsefe, -aamal gelimenin formldr. -aamal gelime fikri ilk kez neo-platonik Yunan filozoflarnca, zellikle Prochus tarafndan formle edilmi ve Alman idealist filozoflar Fichte ve Schelling'in yaptlarnda ifade edilmitir. Ama her gelime srecinin -aamadan, tez-antitezsentezden getiini dnen Hegel'in idealist felsefesinde, l, en tam biimde gelimitir, ikinci aama, ikinci aamaya gemekle kendi kartna dnen birinci aamann yadsmasdr. nc aama, ikincinin yadsnmas, yani yadsmann yadsnmasdr; bu, imdi yeni bir ierikle zenginlemi olan ve daha yksek bir dzeyde bulunan balangtaki biime dn anlamna gelir. Hegel'in ls gerekliin yapay bir biimde uydurulduu bir emayd; l emasnn rasgele kurulmas, doa ve toplumdaki gerek gelimeyi arptyordu. Marx, Engels ve Lenin, Hegel'in diyalektiindeki rasyonel elere ok deer vermiler, ama onun diyalektik yntemini eletirici bir

biimde yeniden biimlendirmiler ve nesnel dnyann ve insan dncesinin geliiminin en genel yasalarn yanstan materyalist diyalektii yaratmlardr. - 39. [26] Bkz: Friedrich Engels, Anti-Dhring (birinci ksm Felsefe, onnc blm Diyalektik. Yadsmann Yadsnmas). - 40. [27] Marksist diyalektik yntemin sistemli bir yorumu ve daha da gelitirilmesi Lenin'in Materyalizm ve Ampiryokritisizm, Felsefe Defterleri, Karl Marx vb. adl yaptlarnda verilmitir. - 42. [28] Vestnik Yevropi Liberal burjuvazinin grlerini yanstan aylk tarihsel, siyasal ve edeb bir dergi, 1866'dan 1918'e kadar St.Petersburg'da kt ve devrimci marksistlere kar makaleler yaynlad. - 42. [29] Makalenin yazar (.K -n) St. Petersburg niversitesinden Profesr I. I. Kaufman'd. Marx'n grne gre, makale, diyalektik yntemin en iyi yorumlarndan biriydi. (Bkz: Karl Marx, "Almanca kinci Baskya Sonsz", Kapital, Birinci Cilt, s. 23-25.) - 42. [30] Lenin aada Engels'in Anti-Dhring'inden bir para aktarr: (birinci ksm Felsefe, onnc blm Diyalektik. Yadsmann Yadsnmas, s. 204-220). - 45. [31] Bkz: Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 99-100. - 48. [32] Bkz: Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 802-805. - 48. [33] Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, "Almanca ikinci Baskya Sonsz"e deinilmektedir. - 51. [34] Otoestveniye Zapiski ("Anavatan Notlar"). 1820'de St. Petersburg'da yaynlanmaya balanan edebisiyasal bir dergi, 1839'dan sonra zamann en ilerici yayn haline geldi. Yazarlan arasnda da V. G. Biyelinski, A. I. Herzen, T. N. Granovski ve N. P. Ogaryov bulunuyordu. 1846'da Biyelinski'nin yazkurulundan aynlmasndan sonra, Otoestveniye Zapiski nemini yitirmeye balad. 1868'de dergi N. A. Nekrasov ve M. Y. Saltikov-edrin'in ynetimine girdi. Bu derginin, Rusya'daki devrimci-demokrat aydnlan etrafnda toplayarak yeniden gelitii bir dnemin balangc oldu. Nekrasov lnce (1877'de) narodnikler dergiye egemen oldular. Otoestveniye Zapiski, srekli olarak sansre uram ve Nisan 1884'te arlk hkmeti tarafndan kapatlmtr. - 52. [35] Postoronni ('Tabanc") N. K. Mihaylovski'nin takma ad. -52.

[36] Marx ve Engelsin Komnist Parti Manifestosu'nda formle ettikleri u teze deiniliyor: "Komnistlerin vardklar teorik sonular, hibir biimde, u ya da bu, szde dnya reformcusu tarafndan icat olunmu ya da kefedilmi dncelere ya da ilkelere dayandrlmamtr. "Bunlar, varolan bir snf savandan, gzlerimizin nnde cereyan eden tarihsel bir hareketten doan ilikilerin genel ifadeleridir." [Marx-Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 124. -Ed.] - 55. [37] Bkz: Friedrich Engels, Anti-Dhring (Birinci ksm Felsefe, dokuzuncu blm Ahlak ve Hukuk. lmsz Doruluklar), s.159. -57. [38] N. K. Mihaylovski'nin, "Karl Marx'n Kitabnn Rusa Basks Hakknda" (Otoestveniye Zapiski, n 4, Nisan 1872) ve Y. Jukovski Karl Marx' Yarglyor" (Otoestveniye Zapiski, n 10, Ekim 1877) balkl makalelerine deiniliyor. - 59. [39] Lenin, Mars'n Ruge'a yazd (Eyll 1843 tarihli) mektubun dan aktarma yapyor. - 63. [40] Lenin "Halkn Dostlar" Kimlerdirin ikinci ksmnda siyasal ve iktisadi grlerini daha zel bir biimde eletirdii S. N. Yujakov'u kastediyor. Bu kitabn ikinci ksmnn ne elyazmas, ne hektografla baslm bir kopyas bulunabilmitir. - 64. [41] 1883'te Cenevre'de G. V. Plehanov tarafndan kurulan ve ilk Rus marksist grubu olan Emein Kurtuluu Grubu kastediliyor. Plehanov'dan baka, P. B. Akselrod, L. G. Deutsch, V. I. Zasuli ve V. N. Ignatov da bu gruba dahildi. Emein Kurtuluu Grubu, Rusya'da, marksizmin yaylmasnda byk bir rol oynad. Grup, marksizmin kurucularnn yaptlarn Rusa'ya evirdi, yurtdnda bastrd ve Rusya'da datt: Marx ve Engels, Komnist Parti Manifestosu; Marx, cretli Emek ve Sermaye; Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm vb.. Plehanov ve grubu, narodizme ar bir darbe indirdi. 1883 ve 1885'te Plehanov, Rus sosyal-demokratlar iin iki program tasars yazd, bunlar Emein Kurtuluu Grubu tarafndan basld. Bu, Rusya'da bir sosyal-demokrat parti iin zemin hazrlamakta ve byle bir partiyi kurmakta ileri doru atlm nemli bir admd. Marksist grlerin Rusya'da yaylmasnda Plehanov'un u makaleleri de nemli bir rol oynad: Sosyalizm ve Siyasal

Savam (1883), Farkllklarmz (1885) ve Birinci Tarih Grnn Gelimesi (1895). Ama Emein Kurtuluu Grubu ciddi hatalar iledi; narodnik grlerin kalntlarna sarld, kylln devrimci niteliini azmsad ve liberal burjuvazinin roln abartt. Bu hatalar, Plehanov'un ve grubun teki yelerinin tohumlarn ierir. Emein Kurtuluu Grubunun ii snf hareketiyle pratik balan yoktur. Lenin, Emein Kurtuluu Grubunun, "yalnzca sosyal-demokrat hareketinin teorik temellerini hazrladn ve ii snf hareketine doru ilk adm attn" belirtmitir. (Lenin, Collected Works, c. 20, s. 278.) RSDP'in Austos 1903'te toplanan ikinci kongresinde, Emein Kurtuluu Grubu, bir grup olarak etkinliini durdurduunu aklad. -72. [42] Narodovolizm. Gizli Zemlya i Volya (Toprak ve zgrlk) derneindeki blnmenin ardndan Austos 1879'da ortaya kan gizli narodnik terrist politik rgt Narodnaya Volya'nn (Halkn radesi) adndan gelme bir terim. Narodnaya Volya'nn banda, A. J. Jelyabov, A. D. Mihaylov, M. F. Frolenko, N. A. Morozov, V.N. Figner, S. L. Perovskaya, A. A. Kvyatkovski'nin dahil olduu bir yrtme komitesi bulunuyordu. Narodnaya Volya'nn ilk amac arlk otokrasisinin devrilmesiydi; programlan genel oy temeli zerinde seilmi "srekli bir temsili halk organ"nn rgtlenmesini; demokratik zgrlklerin ilann; topran halka verilmesini ve fabrikalarn iilerin eline gemesi iin nlemler alnmasn neriyordu. Ama Narodovoltsi halk ynlarna giden yolu bulamad ve siyasal komplolara ve bireysel terre sapt. Narodovoltsi'nin terrist savam ynsal bir devrimci hareket tarafndan desteklenmiyordu, bylece hkmet iddetli bir bask, lm cezalar ve provokasyonla rgt ezmek olanan buldu. 1881'den sonra Narodnaya Volya darmadan oldu. 1880'lerde rgt canlandrmak iin yaplan stste giriimler baarszla urad. rnein, 1886'da A. . Ulyanov (V. . Lenin'in kardei) ve P. Y. eviryov bakanlnda, bu gelenekleri izleyen bir terrist grup rgtlenmiti. Aleksandr III'e yaplan baansz bir suikast giriiminden sonra grup aa kanld ve aktif yeleri idam edildi. Lenin, Narodovoltsi'nin yanl, topik programn eletirirken, arla kar fedakarca savamlarna byk sayg duyduunu da ifade etmitir. 1899'da "Rus Sosyal-Demokratlarnn Protestosunda, "eski Narodnaya Volya yelerinin, bu birka kahraman yalnzca dar bir toplumsal tabakann desteklemesine karn ve hareketin

bayrann hi de devrimci bir teori olmamasna karn, Rusya tarihinde byk bir rol oynamay baardklarn" belirtmitir. (Bkz: Lenin, Collected Works, c. 4, s. 181.) - 77. [43] Yayncnn Notu. - Lenin'in "Halkn Dostlar" Kimlerdir ve Sosyal-Demokratlara Kar Nasl Savarlar? kitabnn birinci ksmnn birinci basksna sonsz. - 80. [44] Bu Baskya Not. "Halkn Dostlar" Kimlerdirin birinci ksmnn ikinci basksna sonsz, Temmuz 1894'te yazlmtr. - 81. [45] Yuridieski Vestnik ('Yasal Haberci"). 1867'den 1892'ye kadar Moskova'da yaynlanm olan burjuvaliberal eilimde aylk bir dergi. - 84. [46] Nikolay-on. Rus iktisats ve yazar N. F. Danielson'un (1844-1918) takma ad. 1880'lerde ve 1890'larda liberal narodniklerin ideologlarndan biriydi. - 92. [47] Verilmi-Topraklar. 1861'de Rusya'da serfliin kaldrlmasndan sonra kyllerin kullanmna braklan toprak paralan. Bunlar ky topluluklarnn elinde bulunuyor ve dzenli olarak kyller arasnda yeniden datlyordu. - 95. [48] Rusya'da serflii kaldran bildiri, ar Aleksandr II tarafndan 19 ubat 1861'de imzaland. - 97. [49] Zemstvo. Krsal blgelerdeki, yerel zerk hkmet organlar bu adla bilinirdi; bunlar 1864'te arlk Rusyas'nn merkez eyaletlerinde kurulmulard. Zemstvolara soylular egemendi ve Zemstvolarn yetkisi salt yerel ekonomik ve kamu ileriyle (hastane ve yol yapm, istatistikler, sigorta vb.) snrlyd. Eyalet valileri ve iileri bakanlnn denetimi altnda igrrler ve bunlar hkmetin istemedii Zemstvo kararlarn engelleyebilirdi. - 97. [50] Lenin'in deindii, kylln farkllamas ile ilgili, birka uyezde ait veriler, "Halkn Dostlar" Kimlerdirin (henz bulunamam olan) ikinci ksmndadr. Lenin, Rusya'da Kapitalizmin Gelimesi'nde zellikle "Kylln Farkllamas" balkl ikinci blmde, bu sorun zerinde ayrntsyla durur. -102. [51] 16. ve 17. yzyllarda Muskovi devletinin snr topraklarnda yerlemi alt-kademeden hizmetkarlarn torunlar olan eski devlet kylleri kategorisine arlk Rusyas'nda verilen ad. Devletin snrlarn korumak hizmeti

karlnda, buralara yerleenlere (Kazaklar ve askerler), kk toprak paralarndan soydan soya ya da geici olarak yararlanma hakk verilirdi. Byle bir toprak parasnn alan, eyrek (1,35 akr) denen bir bykle ulard. 1719'dan sonra, bu kiilere odnodvortsi (yani yalnzca kendi iftliklerine sahip olanlar) ad verildi. nceleri bunlarn eitli ayrcalklar ve kyl sahibi olmak haklan vard, ama 19. yzylda adm adm bu haklardan yoksun brakldlar ve sradan kyller durumuna drldler. 1866 ylnda kanlan bir yasayla, eyrek toprak paralan odnodvortsinin zel mlk sayld. - 106. [52] Burada ve bu basknn dier yerlerinde, Lenin, I. A. Hurvi'in 1892'de New-York'ta yaynlanan The Economics of the Russian Village ("Rus Kynn Ekonomisi") adl kitabndan aktarma yapmaktadr. Bu kitabn Rusa bir evirisi 1896'da kt. Hurvi'in deerli olgusal malzemeler ieren bu kitabna, Lenin ok deer verirdi. - 106. [53] Kolupayev ve Derunov. Rus hicivcisi M. Y. Saltikov-edrin'in yaptlarndaki dolandnc kapitalist tipleri. -108. [54] Lenin, Karl Marx'n Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk'sna atfta bulunuyor. (Bkz: Marx-Engels, Gesamtausgabe, Bd. I. Abt, I, Erster Halbband, s. 608 [Bkz: Marx-Engels, Din zerine, Sol Yaynlar, Ankara 1995, s. 35].) - 115. [55] Rus ozan N. A. Nekrasov'un "Ekincilere" balkl iirinden. -135. [56] Gladstone'un Toprak Yasalar. 1870'lerde ve 1880'lerde ngilterede Gladstone'un liberal kabinesince kabul edilen toprak yasalar. Gladstone hkmeti, kirac iftilerle toprakbeyleri arasndaki savam yattrmak ve birincilerin oylarn almak amacyla, kirac ynlarn topraktan srp atm olan toprakbeylerinin zulmn snrlayan nemsiz nlemler getirdi. Hkmet ayrca kiraclarn denmemi borlar sorununu dzenlemeyi, adil kiralar saptayacak zel toprak mahkemeleri kurmay, vb. vaadetti. Gladstone'un Toprak Yasalar, liberal burjuvazinin toplumsal demagojisinin tipik bir rneiydi. -139. [57] Bedel demeleri. Kyllerin, serflii kaldran 19 ubat 1861 Yasalan uyarnca aldklan toprak paralan iin toprakbeylerine yapmak zorunda olduklan demeler. Bedel demeleri toprak paralarnn gerek deerinin

epeyce stndeydi. Kyller, bununla, yalnzca ok eskiden beri kullanmakta olduklan topraklar iin toprakbeylerine deme yapm olmakla kalmyor, kurtululan iin de deme yapm oluyorlard. -140. [58] Lenin Saltikov-edrin'in Liberal adl yksne deiniyor. -141. [59] Toprakbeylerinin kyller zerindeki egemenliini glendirmek isteyen arlk hkmeti, 1889'da idari bir makam olan zemskinaalniklii getirdi. Toprak sahibi yerel soylular arasndan atanan zemski naalniklere, kyllerle ilgili gerek idari gerek hukuki ok byk yetkiler verilmiti. Bu yetkilerin iine kylleri tutuklamak ve bedensel ceza vermek de dahildi. - 143. [60] Nedelya ("Hafta"). Siyasal ve edeb, liberal-narodnik bir gazete, 1866'dan 1901'e kadar St. Petersburg'da yaynland. Otokrasi ile savamaya karyd; "nemsiz iler" teorisi denen eyi savunuyor, yani aydnlara devrimci savamdan kanmalan ve "kltrel etkin liklerle" uramalan iin anda bulunuyordu. - 144. [61] Burada 19. yzyln banda ok yaygn olan ve zamann temel ideolojik akmlarndan biri olan Fransz topik sosyalizmi kastedilmektedir. Fransz topik sosyalizminin kaynakland toplumsal-ekonomik temel, alan ynlarn artan bir biimde smrlmesi, proletarya ve burjuvazi arasnda uzlamaz elikilerin ortaya kmasyd. Fransz topik sosyalizminin en nde gelen temsilcileri, grleri, yalnzca Fransa'da deil, teki lkelerde de yaygn bir biimde savunulan Saint-Simon ve Charles Fourier idi. Ama, Fransz topik sosyalistleri kapitalist ilikilerin zn ve kapitalist smry tutarl bir biimde aklayamadlar; kapitalist retim biiminin temel elikisini kefedemediler. Toplumsal ve politik ideallerinin topik niteliine uygun olarak, toplumun sosyalist yeniden rgtlenmesi iin duyulan gereksinmeyi, cehaleti yenmek iin akla, yalan yenmek iin geree olan gereksinmeye dayandrdlar. Grlerinin haml, dnemlerinin toplumsal koullaryla, byk-lekli kapitalist sanayideki ve sanayi proletaryasndaki yetersiz gelimeyle aklanabilir. Fransz sosyalizminin daha aynth bir anlatm iin, Engels'in topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm ve Anti-Dhring adl yaptlarna baknz. Lenin, genel olarak, devrimci Fransz retilerinden szederken, Fransz topik sosyalistlerin retilerini, marksizmin kaynaklarndan biri olarak tanmlamtr.

Rus devrimci demokratlar A. I. Herzen, V. G. Biyelinski, N. G. ernievski ve N. A. Dobrolyubov, Fransz aydnlanmaclarn fikirlerini kabul etmiler, ama otokrasiyi devirmek iin yn savam fikrini, bir kyl devrimi fikrini savunmakla, topik sosyalizmin birok bat Avrupa akmlarnn temsilcilerinden ayrlmlardr. Ama onlar da yanlgya derek sosyalizme giden yolun yar-feodal kyl topluluundan getiini sanmlardr. Rusya'nn ekonomik gelimesi hl zayf olduundan, ernievski'nin ban ektii Rus devrimci demokratlar, sosyalist toplumun kurulmasnda ii snfnn belirleyici roln grememilerdir. - 144. [62] Burada V.V.'nin (V. P. Vorontsov'un) 1893'te yaynlanm olan Eilimlerimiz adl yaptna deiniliyor. - 144. [63] N. K Mihaylovski, Ruskoye Bogatstvo, n 10, 1893'te yaynlanan 'Tazn ve Yaam" balkl makalesinde V. V.'yi yantlamt. -145. [64] Bakuninci ve isyanclar. Anarizmin ideologu ve marksizmin ve bilimsel sosyalizmin kesin dman M. A. Bakunin'in (1814-1876) destekleyicileri ve izleyicileri. Bakuninciler marksist teoriye ve ii snf hareketinin taktiklerine kar inat bir savam verdiler. Baku-ninci platformun ana maddesi, proletarya diktatrl de dahil olmak zere, her tr devlet biiminin tam reddi idi. Bakuninciler, proletaryann r aan roln anlamyorlard. Bakunin, snflarn "bir dzeye getirilmesi", tabandan "zgr birlikler" rgtlenmesi fikrini ileri srd. Bakunincilerin grne gre, "nde gelen" bireylerden olumu gizli bir devrimci dernek, hemen gerekleecek olan halk isyanlarn ynetecekti. Bylece, bakuninciler, Rusya'da kylln hemen ayaklanmaya hazr olduuna inanyorlard. Komplolar, acele isyanlar ve terrizm biimindeki taktikleri, macerac nitelikteydi ve ayaklanmaya ilikin marksist retiye karyd, bakunincilik narodizmin ideolojik kaynaklarndan biriydi. Bakunin ve bakunincilerle ilgili olarak Marx ve Engels'in L'Association Internationale des Travailleurs et L'Alliance Internationale de la Dmocratie Socialiste ("Uluslararas i Birlii ve Sosyalist Demokrasinin Uluslararas ittifak"), Engels'in Die Bakunisten an der Arbeit ("Bakuninciler Banda") ve Flchtlings Literatr ("Gmen Yazm") ve Lenin'in Geici Devrim Hkmeti zerine adl yaptlarna ve teki yaptlarna baknz. 145.

[65] Merkez bir temsilci meclis kastediliyor. Birok Rus devrimcisi, bir Zemski Sobor'un toplanmasn arlk hanedannn yaklmasyla bir tutuyordu. Bir anayasa hazrlamak zere tm yurttalar temsil eden bir Zemski Sobor'un toplanmas, Rus sosyal-demokrasisinin programndaki istemlerinden biriydi. -145. [66] N. G. ernievski ve A. I. Herzen kastediliyor. K Marx'n Otoestveniye Zapiski yazkuruluna yazd mektuba baknz (Marx ve Engels, Selected Correspondence, Moscow 1965, s. 311-12). - 146. [67] Bkz: Marx ve Engels, Selected Corrospondence, Moscow 1965, s. 313. -147. [68] Sozialpolitisches Centralblatt ("Merkez Toplumsal-Siyasal Gazete"). Sa-kanat Alman sosyaldemokrasisinin organ, ilk kez 1892'de kmtr. -153. [69] Pobedonostsev, K. P. Kilise meclisi genel memuru, Aleksandr III'n feodal politikasna ilham veren an bir gerici. - 154. [70] Lenin, satlk basn, arlk hkmeti tarafndan beslenen ve ona yaltaklanan gazete ve dergileri kastediyor. - 156. [71] Yermolov, A. S. 1893-1905'te tanm ve devlet mallan bakan; feodal beylerin karlarn dile getiriyordu. Politikas serfliin kalntlanm korumak biimindeydi. Vitte, S. Y. arlk Rusyas'nn etkili bir bakan, uzun yllar (1892-1903) maliye bakanl yapt, alannda ald nlemler byk burjuvazinin karlarna uygundu ve Rusya'da kapitalizmin gelimesini hzlandrmt. - 156. [72] Lenin, Narodnik Sosyalistler grubunu, N. I. tin, A. D. Trusov ve V. I. Bartenev'in ban ektii devrimci Rus gmenlerini kastedi yor. Bu grup, Cenevre'de Narodnoye Dyelo ("Halkn Davas") dergisini kard. 1870 balarnda Uluslararas ii Birliinin (Birinci Enternasyonal) Rus ubesini kurdu, 22 Mart 1870'te, Enternasyonalin genel konseyi, Rus ubesinin rgte kabuln onaylad. ubenin istei zerine, Marx, genel konseyde onun temsilcisi olarak grev yapmay stlendi. Marx, 24 Mart 1870'te, Rus ubesi komitesinin yelerine unlan yazyordu: "Bana nerdiiniz genel konseyde temsilciniz olma onurlu grevini memnuniyetle kabul ediyorum" (Marx-Engels, Ausgewahlte Briefe, M. L. 1934, s. 234). Birinci Enternasyonalin Rus ubesinin yeleri, Marx' bakuninci anaristlere kar savamnda desteklediler. Enternasyonalin devrimci fikirlerini yaydlar, Rus ve bat Avrupa devrimci hareketleri arasndaki balan glendirmek iin ellerinden geleni yaptlar

ve isvire ve Fransa'daki ii snf hareketlerine katldlar. Ancak, Rus ubesinin yeleri tutarl marksistler deildi, grleri hl narodnik topyachn pek ounu kapsyordu, zel olarak belirtirsek, ky topluluunu idealize ediyor ve ona "Rus halknn byk bir baars" diyorlard. ube, Rusya'daki devrimci hareketle yakn balar kurmay baaramad, bu da son tahlilde, 1872'de knn ana nedeni oldu. - 160. [73] Engelhardt, A. N. Toplumsal ve tarmsal etkinlikleriyle ve Smolensk eyaleti, Batievo'daki kendi malikanesinde yapt, rasyonel iftilik deneyiyle ok nl olan bir narodnik gazeteci. Lenin, Rusya'da Kapitalizmin Gelimesi'nde Engelhardt'm tanm yntemlerinin bir tanmn vermitir. (Bkz: V. I. Lenin, Rusya'da Kapitalizmin Gelimesi, nc blm, VI, s. 190-194.). - 161. [74] Sotsial-Demokrat. Emein Kurtuluu Grubu tarafndan 1890-1892'de yurtdnda (Londra ve Cenevre'de) yaynlanan edeb siyasal bir dergi. Rusya'da marksist fikirlerin yaylmasnda byk bir rol oynad. Toplam drt says kt. Derginin nde gelen yazarlar G. V. Plehanov, P. B. Akselrod ve V. I. Zasuli idi. Lenin, burada, Plehanov'un "N. G. ernievski" balkl makalesinden aktarma yapyor. -163. [75] N. G. ernievski'nin nsz adl romanndan. - 164. [76] 1861'de Rusya'da serflik kaldrld zaman kyllerin toprak larnn bir ksm toprakbeylerinin lehine "kopartlp alnmt". Daha sonra kyller bu topraklan ok ar koullarla kiralamak zorunda kaldlar. -172. [77] Lenin M. Saltikov-edrin'in Golovlyov Ailesi adl yaptnda tanmlad serf-sahibi, sofu, ikiyzl bir toprakbeyi olan Judes Golovlyov'u kastediyor. -174. [78] Lenin ar Pol I ve ar Aleksandr I'in zalim gzdesi Arakeyev'in adn bir sfat olarak kullanyor; Arakeyev etkinliklerini, gerici bir polis despotizmi ve tam bir asker egemenlik dneminde yrtmtr. Arakeyev rejiminin tipik bir zellii, ezilen ynlarn devrimci hareketine ve btn zgrlk belirtilerine kar alnan zalimce nlemlerdi. -174. [79] Lenin, Narodnoye Pravo (Halkn Hakk) Partisini kastediyor. Bu, Rus demokrat aydnlarnn 1893 yaznda kurduklan gizli bir rgtt. Kuruculan arasnda eski Narodovoltsi O. V. Aptekman, A. I. Bogdonovi, A. V. Gedeonovski, M. A. Natanson ve N. S. Tyutev bulunuyordu. Narodnoye Pravo'nun yeleri, politik reformlar iin bir savam yrtmek zere tm muhalefet glerini birletirmeyi ama edinmilerdi. Narodnoye Pravo Partisi,

biri "Manifesto", teki "Acil Bir Sorun" olmak zere iki program belgesi yaynlad. 1894 ilkyaznda, parti, arlk hkmeti tarafndan datld. Lenin'in bir siyasal parti olarak Narodnoye Pravo'yu deerlendirii iin, elinizdeki basknn 214-217 sayfalarna ve ayrca Rus Sosyal-Demokratlarnn Grevleri balkl brore baknz (Lenin, Collected Works, c. 2) Narodnoye Pravo'nun yelerinin ou, daha sonra Sosyahst-Devrimci Partiye katldlar. 174. [80] Bkz: Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s.804-805. - 194. [81] Lenin, I. A. Krilov'un "Kedi ve A" adl yksnden aktarma yapyor. -196. [82] Lenin, burada ve daha ilerde, Engels Konut Sorunu 'kinci Baskya nsz"den aktarma yapmaktadr, (Bkz; Engels, Konut Sorunu, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 16.) - 202. [83] Bkz: Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 474-475. - 201. [84] Lenin, Marx'n Proudhon'a kar yazdix Felsefenin Sefaleti'nin ikinci blmnde anlatt ilkelere deiniyor, (Bkz: Karl Marx, Felsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 96.) - 204. [85] Lenin, Marx'n Gotha Programnn Eletirisi'nden aktarma yapyor. (Bkz: K Marx, F. Engels, Gotha ve Erfurt Programlarnn Eletirisi, Sol Yaynlar, Ankara 1989, s. 39.) - 20. [86] Manilovizm, N. V. Gogol'un l Canlar'ndaki karakterlerden biri olan Manilov'un adndan gelen bir terim. Manilov, Gogol'un, zayf iradeli bir hayalperestin, bo bir hlyacnn ve tembel bir gevezenin tipik zelliklerini toplad, duygulu, "yksek ruhlu" bir toprakbeyi-dir. - 206. [87] Bkz: Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, ''Almanca ikinci Baskya Sonsz",s. 18. 212. [88] Lenin, Marx'n. Ruge'a yazd (Eyll 1843 tarihli) mektuptan aktarma yapyor. Bu mektuptan yaplan daha ayrntl aktarmalar, bu kitabn 68. sayfasnda bulacaksnz. - 213. [89] Naydenov, Morozov, Kazi ve Byelov. -. ok zengin byk Rus maliyecileri ve sanayicileri. 215.
www.iskenderiyekutuphanesi.com