LM YNTEMLERNN SEM VE DEERLENDRLMES

Dr. Mustafa ALTINIIK

Yntem seimini etkileyen faktrler

Yntemin toplam maliyeti Yntemin zellikleri Yntemin performans parametreleri Yntemin tbbi yarar

Yntemin toplam maliyeti

Yatrm maliyeti Sarf malzemesi ve reaktif maliyetleri Servis ve tamir giderleri alanlarn cretleri

Yntemin zellikleri
Numune tr ve hacmi Analiz sresi Teknik elemanlarn becerilerine uygunluu Kalibrasyon skl Laboratuvarda gerek duyulan alan Reaktiflerin yaps, depolama koullar, raf mrleri Gerek duyulan eleman says Eitim iin gerek duyulan zaman Teknik destek ve servis gvencesi Atklarn tr ve gvenli alma koullarnn olup olmad 1 saatte maksimum test yapma kapasitesi

Yntemin performans parametreleri

Doruluu (Accuracy): llen deerin gerek deere yaknl.
Tekrarlanabilirlii (Precision, Kesinlik):
birbirine yaknl. Hata (bias, inaccuracy), gerek deerle llen deer arasndaki farktr. Tekrarlanan lmlerin

Spesifiklii: Sadece tayini yaplan maddenin llmesi. Linearite snrlar Rapor edilebilirlik snrlar Tayin limiti: Yntemin lebildii en dk konsantrasyon Referans aral Analitik hassasiyet Bozucu etkenler (interferans) Recovery

Yntemin tbbi yarar

Tehisteki hassasiyeti Tehisteki spesifitesi Prediktif deeri

Analitik hatalar
Byk hatalar: Yanl deney planlama ve hesaplama ile
ilgili. Deney tekrarlanmal veya sonular iptal edilmeli. oklu lmlerde pheli deerin atlmas iin Q testinden yararlanlr. [Qhesaplanan=|Xpheli-Xpheli deere en yakn deer|/(Max-Min)]>Qkriter ise, pheli deer verilen gven seviyesinde atlabilir.

Sistematik hatalar (SE): Analiz sonucunu sabit ve Rasgele hatalar (RE): Dzeltilemeyen ve kontrol

belirli dzeyde deitiren, nedeni bilinen ve llebilen kesin deerlere sahip hatalar. Sabit ve oransal hata (CE ve PE) olmak zere iki tiptir. Analiz sonucunun doruluunu etkilerler. edilemeyen birok deikene bal hatalar. Analizin kesinliine etki ederler, standart sapmann byk olmasna neden olurlar. N>30 ise hatalarn birbirlerini gtrecei ve sonular zerine pek yansmayaca kabul edilir.

Tbben msaade edilen hata

Sistematik hata ve rasgele hata toplam toplam hata (TE) olarak tanmlanr:
TE = SE + RE TE = Bias + 2s

Tbben msaade edilen hata (TEa), klinisyenlerin hastalk kararnda kullandklar ve analiz ynteminin deerlendirilmesinde temel alnan performans kriteridir; her analit iin fakl olmak zere
Bias + 2s < TEa ; Bias + 3s < TEa ; Bias + 4s < TEa olabilir.

Analitik hatalarn hesaplanmas iin deneyler

Art arda yaplan lmler nterferans deneyleri Geri elde (geri kazanm, recovery) deneyleri Yntem karlatrma deneyleri

Art arda yaplan lmler

Rasgele hatay hesaplamak veya tekrarlanabilirlik performansn deerlendirmek iin ayn rnein art arda llmesiyle yaplan deneylerdir.
Ayn alma grubunda yaplabildii gibi, gn iinde farkl alma gruplarnda, gnler arasnda 20 alma gn yaplabilir. Gn ii deikenlik iin: s<0,25 TEa Gnler aras deikenlik iin s<0,33 TEa olmaldr.

nterferans deneyleri
Sabit sistematik hata (CE) hakknda bilgi salar, yntemin zgllnde problem olduunu gsterir.
lmm yapacamz analiti ieren rnee, interferans oluturabilecei ngrlen materyal eklenir. Ayn miktardaki rnee, materyalin eklendii miktardaki saf dilent eklenir. Her iki rnek analiz edilir. Aradaki fark saptanr. Eklenen kons.=Std. kons.x[ml std./(ml std.+ml serum)] nterferans=Konsllen - Konsbazal CE<TEa ise performans yeterlidir.

Geri elde (geri kazanm, recovery) deneyleri

Oransal sistematik hata (PE) hakknda bilgi salar.
Analitin lmnn yaplaca hasta rneine, analit standart zeltisinden eklenir. Ayn miktardaki hasta rneine standart zeltinin hazrland zcden ayn miktarlarda eklenir. Her iki rnek analiz edilir. llen miktar ile eklenmi olan miktar karlatrlr. Eklenen kons.=Std. kons.x[ml std./(ml std.+ml serum)] Geri elde Kons.=Konsllen Konsbazal % geri elde=(Geri elde kons./Eklenen kons.)x100 PE=%geri elde x llen kons. PE<TE a ise performans yeterlidir.

Yntem karlatrma deneyleri

Ortalama sistematik hatann hesaplanmasn salarlar. Ayn zamanda sistematik hatann sabit veya oransal olup olmad hakknda bilgi elde edilebilir.
En az 40 hasta rnei alnr. Temel alnan yntem ve karlatrlacak yntemle analiz edilir. Veriler grafikte gsterilir. Eim, y-kesiim, sy/x hesaplanr. Korelasyon katsays incelenerek regresyon istatistiinin uygulanabilme derecesi deerlendirilir. y=a+bx regresyon denkleminde tbben nemli karar dzeyindeki x deeri yerine konarak y deeri hesaplanr. Hesaplanan y deerinden x deeri yani olmas gereken deer karlr. Fark, biastr.

TANISAL YETERLLK (Diagnostic accuracy, doruluk)

ki deiik salk durumunu birbirinden ayrabilme yeteneidir. Hastal nceden tahmin edebilme kapasitesidir. Tansal yeterlilik, testin salad bilginin kalitesini ifade eder; bu bilginin pratikteki yarar ile edeer deildir. Tansal yeterlilik (doruluk) ve klinik yarar, bir testin performansnn nemli iki yndr.

Tansal yeterlilik iin kullanlabilen ltler

Tansal duyarllk (sensitivity) ve tansal zgllk (specificity) nceden tahmin deeri (prediktif deer)

Sensitivite (duyarllk)
Analizin doru olarak gsterdii spesifik bir hastala sahip olanlarn orandr. Aranan hastaln hastada bulunmas durumunda test sonucunun pozitif olma olasldr. Duyarllk (%) = [GP/(GP+YN)]x100

Spesifisite (zgllk)
Analizin doru olarak gsterdii spesifik bir hastala sahip olmayanlarn orandr. Aranan hastaln hastada bulunmamas durumunda test sonucunun negatif olma olasldr. zgllk (%) = [GN/(GN+YP)]x100
Duyarllk artarken zgllk azalr, zgllk artarken duyarllk azalr

nceden tahmin deeri (prediktif deer)

Laboratuvar testinin uygulanmakta olduu topluluktaki hastaln yaygnlk oranna (prevalansna) gre testin doru tan koydurma olasldr.
Pozitif prediktif deer: testin uyguland toplulukta (+) sonucu olanlarn gerekte hasta olma olasldr. Prevalans ve zgllkten etkilenir. Negatif prediktif deer: testin uyguland toplulukta (-) sonucu olanlarn gerekte hasta olmama olasldr. Prevalans ve duyarllktan etkilenir.

Tansal yeterlilii gsteren eriler

Nokta diagramlar Histogramlar ROC (Relative Operating Characteristic) erileri
Klinik laboratuvarda kullanlan testlerin performansnn deerlendirilmesinde ROC erileri deerli bilgiler verir.

ROC erisi, gzlenen tm test sonular, karar eii yelpazesini srekli olarak deitirerek elde edilen duyarllk/zgllk deerlerinin grafie ilenmesiyle elde edilir. ROC erisi zerindeki her nokta, belli bir karar eiine karlk gelen duyarllk/zgllk iftini temsil eder. Solda ve yukarda yer alan eri,daha yksek doruluu (klinik yeterlilii) ifade eder.

Referans aral (normal deer)

Tolerans aral Tahmin edilen aralk %95 interpercentile aral: Belirlenmesi kolay, genelde en ok kullanlan ve IFCC tarafndan kabul edilen metoddur. %2,5 ve %97,5 aralklar arasndaki dalm referans araln belirler. Alt ve st snrlarn
gven aralnn %90 olabilmesi iin tavsiye edilen denek says en az 120dir.

Salkl bireyler iin belirlenecek referans deerlerinin belirlenmesinde referans toplum dnda brakma kriterleri

Hastalk Risk faktrleri: obezite, hipertansiyon, evresel ve mesleksel riskler, genetik riskler. la, alkol, ttn kullanm. zel fizyolojik koullar: Gebelik, stres, egzersiz.

TIBB LABORATUVARLARDA KALTE YNETM

Preanalitik evrede toplam kalite ynetimi Analitik evrede toplam kalite ynetimi Postanalitik evrede toplam kalite ynetimi

Preanalitik deikenler
nternal faktrler
Kiisel deiimler: Sirkadiyen ritim ile ilgili deiiklikler Ya Irk Cinsiyet

Eksternal faktrler
Egzersiz Gebelik Diyet Kahve, sigara, alkol kullanm Postr rnek alm: Yer, zaman, alnma ekli, tp, etiketleme rnein laboratuvara iletilmesi rnein laboratuvarda grd ilemler

Kalite kontrol grafikleri

Levey-Jennigs grafii Kmlatif toplam grafii Youden grafii

Levey-Jennigs grafii
1) Kontrol materyalleri sz konusu analitik yntemle en az 20 farkl gnde allr, elde edilen dalmn ortalamas ve standart sapmas hesaplanr. 2) Milimetrik kat zerinde kontrol grafii oluturulur. 2s 1s Ort 1s 2s Zaman 3) Her analitik almada kontrol rnekleri allr, elde edilen deerler grafik zerine iaretlenir. 4) allan kontrol deerleri seilen kontrol snrlar ierisinde olduu zaman o almann geerli olduuna karar verilir.

Westgard oklu kontrol kurallar

12s: Bir kontrol sonucunun 2s snrlar dnda olmas. Kontrol
sonucunun dier kurallar ile de kontrol edilmesini salayan uyar. 13s: Bir kontrol sonucunun 3s snrlar dnda olmas. Rastgele hatalara hassas bir reddetme nedeni.

22s: ki ardk kontrol sonucunun ortalamadan ayn ynde +2s veya 2s snrlar dnda olmas. Sistematik hatalara hassas bir reddetme
nedeni.

R4s: ki ardk kontrolden birinin ortalamadan +2s dierinin 2s snrlar dnda olmas. Rastgele hatalara hassas bir reddetme nedeni. 41s: Drt ardk kontrol sonucunun ortalamadan ayn ynde +1s veya 1s snrlar dnda olmas. Sistematik hatalara hassas bir
reddetme nedeni.

10x: On ardk kontrol sonucunun ortalamadan ayn ynde yer almas. Sistematik hatalara hassas bir reddetme nedeni.

Kmlatif toplam grafii

1) Kontrol materyalleri sz konusu analitik yntemle en az 20 farkl gnde allr, elde edilen dalmn ortalamas ve standart sapmas hesaplanr. 2) Milimetrik kat zerinde kontrol grafii oluturulur. +10s k +5s m 0 t o -5s p -10s Zaman 3) Her analitik almada kontrol rnekleri allr, elde edilen deer ile beklenen deer arasndaki fark hesaplanr. Bu fark, daha nceki almalarda elde edilen farklarn toplamna eklenerek kmlatif toplam bulunur ve grafie yerletirilir. Grafikte dik bir eim bulunmas sistematik hatann varln gsterir, almann geersiz olduuna karar verilir.

Youden grafii
Laboratuvarda birinci kontrol rnei iin elde edilen sonularn ortalamas y eksenine, ikinci kontrol rnei iin elde edilen sonularn ortalamas x eksenine yerletirilir.

Kontrol 1

Kontrol 2 deal koullarda laboratuvarn sonular grafiin ortasna dmelidir.