BRNC BLM

AFYONKARAHSAR L CORAFYASI

I. AFYONKARAHSAR L GENEL CORAFYA ZELLKLER II. AFYONKARAHSAR VE DOLAYININ JEOLOJS III. AFYONKARAHSAR EVRES FLORA VE VEJETASYONU IV. AFYONKARAHSARDA BTK RTS - TOPRAK LKS V. AFYONKARAHSAR FAUNASI

I. AFYONKARAHSAR L GENEL CORAFYA ZELLKLER

zer YILMAZ*

Afyon ve ileleri

A. KONUMU Afyonkarahisar ili, 1941 ylnda Ankarada toplanan Birinci Corafya Kongresinde izilmi olan blge ve blm snrlarna gre; lkemizin Ege blgesi-bat Anadolu Blm snrlar iinde yer almaktadr. Byk kesimi Ege Blgesinin bat Anadolu Blm iinde yer alan Afyonkarahisar linin, doudaki kesimi Anadolu Blgesinin, gneybatdaki daha kk kesimi ise Akdeniz Blgesinin snrlar iinde kalr. Bylece Afyonkarahisar ili Anadolu ve Akdeniz Blgeleri ile komudur. Dier yandan Afyonkarahisar ehri, Ege Blge snrlarnn douya doru en fazla sokulduu yrenin en byk yerleim birimi durumundadr1 Afyon ehrinin deniz seviyesinden ykseklii 1021 m.dir. Dnya zerinde 38 45kuzey enlemi ile 30 32dou boylamnn birletii yerde bulunmaktadr. Afyon ilinin toplam yzlm 14.295 km.2 ve lkemiz topraklarnn %1.8i kadardr. Afyon iline, kuzeyinde Eskiehir, kuzeybatsnda Ktahya, dousunda Konya, gneyinde Isparta, gneybatsnda Denizli ve batsnda Uak illeri komu olur. Ayrca Afyon ili, gneybatdaki kk bir snrla Burdur line de komudur.
*

Yrd. Do. Dr. Afyon Kocatepe niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Corafya Blm.

Emirdalarnda ilkbahar

Kumalar Da eteklerinde l Ovas

B. YERYZ EKLLER 1) Dalar Ege blgesinin dousunda, bir eik konumunda yer alan Afyon yresinde, jeomorfolojik adan en fazla gze arpan zellik, dalk alanlar ve bu dalk alanlar arasnda farkl uzan ve genilikte yer alan ovalardr. Ancak il topraklarnn byk bir blm, akarsu vadileri ile youn biimde yarlm plato grnmndedir. Dalk alanlarn ykseklikleri 1600 m. ile 2600 m. arasnda deiir ve bunlardan bir blm volkanik oluumludur. lin kuzeyinde An Da bulunur ve An Dann en yksek tepesi 1808 m. dir. Bu da, hsaniye-Bayat-scehisar ileleri arasnda yer alr. Akarsular tarafndan derince yarldndan ktlevi bir zellik gstermez. Genelde kuzeydou-gneybat uzanmldr. zerindeki nemli tepeler olarak Sarkldede T.(1547 m.), Oyuklu T.(1567 m.) ve Kara T.(1637 m.) saylabilir. An Dann gneybat uzanmnda scehisar ile Bolvadin ileleri arasnda yer alan Paa Da 1595 m. yksekliindedir. Paa Dann bask bir grnm vardr. l snrlarnn dou-kuzeydousunda ve Emirda lesi ile Eber Gl arasnda Emir Dalar bulunmaktadr. Emir Dalarnn ykseltisi genelde kuzeyden gneye gittike artar. Kuzeyde Hodulbaba T. 1547 m. Emirdede T. 2064 m. dir ve daha gneyde Bayurt T. 2281 m. ykseltisi ile dan en yksek zirvesini oluturur. Emir Dalar, kaynan kendisinden alan ve kuEmirdalar

zeye doru akarak Sakarya Nehrine birleen dereler tarafndan derince yarlmtr. zerinde ok sayda geici derelerin oluturduu V biimli entik vadiler vardr. Emir Dalarnn dousunda bask grnmleri ile dikkati eken ve il snrlarnn zerinden getii Kzlal Da 1601 m. ve bu dan gneyinde yer alan Kasm Da 1587 m. dir. Kasm Da, Akehir Glnn kuzeyinde ve kabaca uzants kuzeybat-gneydou dorultulu olup, kuzeybatda iki nemli tepesi bulunmaktadr. Bunlar Karabay T. (1473 m.) ve Khnebaba T (1425 m.) dir. Afyon ili orta blmnde, Afyon ehrinin hemen gneyinden bir duvar gibi balayp, Dinar lesinin kuzeybatsna kadar kuzey-gney dorultusunda uzanan ve volkanik kayalardan olumu, ok engebeli bir topografya zellikleri gsteren Kumalar Dann en yksek tepesi 2247 mlik ykseklii ile Kilimatan Tepedir. Kumalar Da, Sincanl Ovas-Sandkl Ovasuhut Ovasnn ortasndadr. Kumalar Da, kendisini bat-dou ynnde yaran ve uhut Ovasna akl Ulu Dere tarafndan ktlevi olarak iki blme ayrlr. Kuzeyde kalan blm daha kk olup, Ulu Dere ile Afyon ehri arasndadr. En yksek tepesi 1758 m. yksekliktedir. Gney blm ise, Ulu Dere ile balar ve Dombay Ovaya kadar devam eder. Bu gidite dan ykseklii kuzeyde Ulu Tepede 2137 m. iken, Kilimatan Tepede 2247 m.ye ular. Kilimatan zirvesinden itibaren Kumalar Da, gneydou ve gneybat ynnde iki kola ayrlr. Ayn zamanda bu zirveden itibaren ykseklikler de azalmaya balar.
Kumalar Da ve Baren Ky

7
Emirdalarndan ovaya eim

Sultandalar gelincikana zirvesi

Afyon Ovas, ayrba

Sultandalar

Kocayayla, Sandkl

Ahr dalar, Deirmen Boaz

Sultandalar Gelincikana zirvesi

Akdalar

Bu dalarn gneydou kolu Gl Ovas ve amur Ovasn ikiye ayrr. Bu kolun en ucundaki Beygirkayas Tepesi 1771 m.dir. Gneybat kolu da ayn zamanda Dombay Ova ile Gl Ovasn birbirinden ayrr. Gneybat kolu zerindeki en yksek tepe, Kocakr T. olup, ykseklii 1520 m.dir. Karaku Dalar ve Sultan Dalar, Afyonun gneydousunda adeta bir duvar gibi ykselirler. Karaku Dalar ve Sultan Dalar, bu blgede Bat Toroslarn kuzeye doru en fazla bklm yaptklar dalardr. Sultan Dalar kuzeybat-gneydou ynnde bir uzan gsterirken, Karaku Dalar ise, kuzeydou-gneybat biiminde bir uzan gsterirler. Her iki da zirveleri hatt ayn zamanda Afyon il snrlarn da belirlemekle birlikte Anadolu Kapal Havzalar ile Akdeniz Havzalarn birbirinden ayrrlar. Sultan Dalarnn temelinde bakalam kayalar, zerinde ise kiretalar yer almaktadr. Dan yaklak 1/4lik ksm Afyon il snrlar iindedir. Dan ykseklii gneydoudan kuzeybatya doru artar. En yksek tepesi Gelincikana Tepesidir. Ykseklii 2610 m.dir. ay Deresi ile bu dalardan ayrlm gibi grnen en kuzeydoudaki Sultandede T. si 2311 m.dir. Sultan Dalarnn kuzey dou yamalarnda yani Eber ve Akehir gllerine bakan yzeyinde, kaynan bu dadan alan ok sayda ve ksa boylu dereler bulunmaktadr. Dan yamalarnda entik vadi zellii oluturmu bu derelerin hepsi ova dzeyine doru akar ve bazlar Eber ve Akehir glne kavumadan kaybolurlar. Sultan Dalarnn kuzeydouya bakan yamac ile ovann birletii hat, bir fay hattna tekabl etmektedir. Bu fay hatt Sultan Dalar ile Afyon Ovasnn oluumunda aktif bir rol oynamtr. Gelincikana Tepesinden gneybatya doru, doruklarndan Afyon ile Isparta il snrlarnn getii Karaku Dalar uzanmaktadr. Bu dalar ayn zamanda uhut, amur, Gl ve Dombay ovalarn, Eridir Gl - Genali Ovasn birbirinden ayrr. Bu dalardan ovalara alan ok sayda geici dereler bulunmaktadr. Karaku Dalarnn ykseklikleri kuzeydoudan gneybatya gittike artar. Kuzeybatda Palazl T. 1811 m., Uyumaz T. 1846 m., Toklu T. 1918 m. ve bu dalarn en gneybat ucunda Kl An Da olarak adlandrlan dan Tekneliukur T. si 1964 m. yksekliindedir. Yine Afyon il snrnn zirvesinden getii Akda, gneybatda Sandkl

Ovasn snrlar. Ana hatlar ile kuzeybat-gneydou ynnde uzan gsteren Akdan en yksek tepesi 2343 m. dir. zerinden ok sayda kan dereler, da dar ve derin bir biimde yarmas sonucu ok engebeli bir topografya ortaya kmtr. Da tamamyla ine yaprakl aalarla ve meelerle kapldr. Sandkl ve ivril ovalarn birbirinden ayran bu da, kiretalarndan olumutur. Dan her iki tarafnda krk hatlar (faylar) gemektedir. Sandkl Ovasna bakan yamalar daha az eimli olmasna ramen, ivril Ovasna bakan yamalar son derece diktir. Sandkl Ovasn batdan kuatan Kirseli Da, ktlevi grnml bir dadr. Akdan kuzeyinde yer alan bu da fazla bir ykseklie sahip deildir. En yksek tepesi 1575 m. yksekliindedir. Dan byk bir blm meelerle kapldr. Afyon ilinin en batsnda da Ahr Dalar yer alr. Genelde dou-bat uzanml bir da olan Ahr Da, tmyle Afyon il snrlar iinde kalr. Sincanl Ovas ile Sandkl Ovasnn arasndadr. Dan ykseklii batya doru artar. Nitekim bu dan batsndaki Bykkavak T. 1940 m. yksekliinSultandalar

Akdalar, Ar kayalklar

10 Kuzey blmnde Yazlkaya Platosunun gney uzants hsaniye ve evresine kadar gelmektedir. 1200-1300 m.ler arasnda uzanan bu plato, hsaniye ile Antkaya arasnda geni bir alan kaplar. Bu platoya Antkaya Platosu da denilebilir. Bu platonun genel eimi gneydoudan kuzeybatya doru artar. lbulak Dandan kaynan alan ok saydaki dereler ve ayrz Deresinin kollar tarafndan yarlmtr. Afyon Ovasnn kuzeyini snrlayan An Da ve Paa Dalarnn gney etekleri ile Afyon Ovas arasnda kalan ve scehisar evresinde bulunan platolar 1150 ile 1250 m.ler arasnda uzanr. Eim ovaya dorudur. Genelde dalarn fizyorafik uzantsna paralel biimde uzan gsterirler. Avar Deresi tarafndan yarlmlardr. Paa Da ile Emir Dalar arasnda kalan blmde yine genel eimi ovaya doru olan ve Emir Dalarn gneybat yamalarndan kan ve Deirmendereye doudan ve batdan katlan dereler, platoyu sk bir biimde yarmlardr. Platoya dalgal bir grnm kazandrmlardr. 3) Ovalar Afyon il snrlar iersinde dalar arasnda yer alan ve genelde tektonizma ve karstik kkenli olaylar sonucunda olumu ovalar bulunmaktadr. Ovalar genelde Kumalar Da evresinde bykl ve kkl bir biimde yer almlardr. Bu ovalar unlardr: Tektonik kkenli ovalar; Afyon Ovas, Sandkl Ovas, Byk ve Kk Sincanl Ovas, Dombay Ova, Gl Ovas (Haydarl Ovas), amur Ovas (Karadilli), uhut Ovas. Karstik kkenli ovalar ise, Dinar-l Ovas polyeleri olarak adlandrlan Gngrmez, ukurkuyu ve Karabedir polyeleridir3. a) Tektonik Kkenli Ovalar Afyon Ovas: Afyon ilinin en byk ovasdr. Bu ovann deniz seviyesinden ykseklii ortalama 1020 m. dir. Ovann genel uzants kuzeybat-gneydoudur. Ovann uzunluu yaklak 80 km.yi bulur. Eni ise ortalama olarak 30 km.dir. Ovann gneyini bir duvar eklinde tamamen volkanik bir ktle olan Kumalar Da snrlandrmtr. Kuzeyinde aphane, Gzelim, Kocakr ve Agik dalar ile bunlarn gneye doru uzantlarn oluturan srt ve tepeler, batsnda ise lbulak Da yer alr. Dousu, Eber Gl ile snrlanmtr. Ovann genel uzants kuzeydou-gneybatdr. Deniz seviyesinden ykseklii kuzeydoudan gneydouya doru azalr. Drenaj da buna uygunluk gsterir. Akaray ile kollar Afyon Ovasn drene etmektedir.

11

Ahr Dalar

de iken doudaki Bykhacet T. 1914 m.yksekliindedir. Dan zirveler izgisi ayn zamanda farkl iki akarsu havzasn da birbirinden ayrr. Kuzeyindeki dereler Akaray kapal havzasna birleirken, gneyindekiler B. Menderes Nehri havzasna birleir. Da ksmen ine yaprakl aalar ve meelerle kapldr. Temelini yar bakalam kayalarn oluturduu lbulak Da, Afyon ilinin bat-kuzeybatsnda yer alr. Bu dadan kaynan alan derelerin tm Akaraya birleir. Dan en yksek yeri Resulbaba T. dir. Ykseklii 1570 m.dir. Dan ykseklii kuzeybatya doru azalr ve Emre T. 1454 m.dir. Genelde dan kuzeye bakan yamalarnda seyrek olarak karaamlar ve mee topluluklar bulunmaktadr. 2) Platolar Afyon ilinin gney blmnde dalar ile ovalar arasndaki snr son derece belli olmasna karn kuzey blmde bu zellii bulmak mmkn deildir. Kuzey blmde ve zellikle Afyon Ovas ile onu evreleyen dalar arasnda bir gei blm zellii tayan ve genelde Akaraya birleen dereler tarafndan yarlm, az dalgal-dze yakn platolar bulunmaktadr
Hdrlktan, Afyon ovas

Erkmen srtlarndan Afyon ovas

Kk Sincanl ovas

Ovann kuzeyi ve gneyi fayldr. zellikle gneyindeki faylar, bu ksmdaki volkanitlerin sertlikleri dolaysyla, dikliklerini korumaktadrlar. Gerek kuzey ve gerekse gneydeki faylar ovann genel uzanmna paralellik gsterirler. ou yerde ovann alvyonlar ile volkanitlerin snrn bu faylar tayin etmektedir. Ovann merkezi ksm tamamen alvyonlardan olumutur. Kil, kum, killikum, silt, akl ve kumlu akllardan ibaret bu alvyonlar, yer yer deiik kalnlklar gsterirler. Ovada bozuk bir drenaj vardr ve yer yer bataklklara rastlanmaktadr. Afyon Ovas gnmzden yaklak olarak 1,5-2 milyon yl ncesi, kuzeybat-gneydou ve kuzey-gney ynl faylarn eliinde km, daha sonra bu ken ksmlar alvyonlarn dolmas ile olumu ok gen bir alvyal knt ovasdr. Byk Sincanl Ovas: Afyonnun 20 km. kadar batsnda bulunan ve dairesel bir grnm olan ovann kuzeyinde lbulak Da, gneyinde ise Ahr Da yer alr. Ovann bats, ova tabanndan 100-150 m. ykseklikteki tepelerle snrlanmtr. Dousunda ise volkanik Kumalar Da bulunur. Ovann sular balca Araplar, Nacak, Bekar ve Kran dereleri vastasyla olur. Ovann genel eimi batdan douya ve gneybatdan kuzeydouya

Byk Sincanl ovas

dorudur. Ortalama ykseltisi 1100 m. kadar olan B. Sincanl Ovasnn bat ve kuzeyi, ova dzeyinden 100 m. kadar ykseklikteki anm yzeyleri bulunur. Ova dousu ise tamamen alvyaldir. Ovadaki alvyonlarn ok byk bir ksm akllardan meydana gelmitir. Hemen her yerde alvyal dolgunun alt ksmn akllar tekil etmektedir. Byk Sincanl Ovasnn temelini Neojen formasyonlar oluturur. Ovann dousundaki temel arazi en ok tflerden olumutur. Batda ise gl kalkerleri ounluktadr. Kk Sincanl Ovas: B. Sincanl Ovasnn 8 km. kadar gneyinde yer alan ve kabaca dou-kuzeydou bat-gneybat ynnde uzanan, ortalama 1200 m. ykseltideki Kk Sincanl Ovas, adeta bir kapal havza durumunda olup, her taraf da ve tepelerle snrlanmtr. Kuzeyinde Ahr Da, B. Sincanl Ovas ile snr tekil eder. Ovann dousunda Kumalar Da bulunur. Gneyinde yeni volkaniklerden olumu 1500 m. yksekliindeki platolar yer alr. Batda ise, ykseklikleri 1700 m. yi bulan tepelerle snrlanm olan bu ovann sular, Mahmar Deresi ve kollar tarafndan drene edilir. Mahmar Deresi ovann batsndan, gmk menderes durumundaki Damlal Boazndan geerek, gneydeki Sandkl Ovasna ular. Ova batsnda kuzeydou-gneybat ynl bir fay uzanmaktadr. Fay diklii Akharm Ky civarnda daha az paralanm durumdadr. Byk ve Kk Sincanl ovalar gnmzden yaklak 5 milyon yl ncesinde ayn koullar altnda olumu, tektonik kkenli ovalardr. Sandkl Ovas: Afyon-Denizli karayolunun iersinden getii, olduka deiik bir morfolojik oluuma sahip olan Sandkl Ovas kuzey-gney ynnde uzanmakta olup, doudan volkanik Kumalar Da ile snrlanmtr. Gneyinde yer yer karstik ve nivo-karstik ekiller arzeden Akkuyu Da (1632 m), gneybatdan Akda ve kuzeybatdan ise Kirseli Da ile snrlanmtr. Sandkl Ovas, topografik adan farkl iki morfolojik blme ayrlr. Bunlardan biri, Sandkl ile Sorkun hattnn kuzeyinde genelde dairemsi bir ekil gsteren geni bir alan bulunurken, bu hattn gneyi ise Ekinovaya kadar dar bir dikdrtgen biimindedir. Sandkl Ovas, biri 1100 m ve dieri 1020 m. lik iki dzlk arzeder. Ovann eimi kuzey yarda doudan batya, gneyde ise, gneyden kuzeye dorudur. Ovann d drenaja al yenidir ve ovann sular Hamam aynn

Sandkl ovas

14 kollar vastasyla batdaki Byk Menderes Nehrine aktarlr. kisinin birleme yeri bir Birletirme Boaz vastasyla olur. Kuzeyde K. Sincanl Ovas ile de ayn zellikteki dier bir boaz vastasyla birlemitir ve Baaa Deresi, K. Sincanl Ovasnn sularn Sandkl Ovasna boaltr. Sandkl Ovas, kuzeyindeki B. ve K. Sincanl ovalar gibi tektonik kkenli bir ovadr. Ovann ekillenmesi gnmzden yaklak 30 milyon yl ncedir. zellikle faylanmalar ovann ekillenmesinde byk bir rol oynamlardr. Ovann imdiki grnm son dnemlerdeki ar anma ve birikmenin sonucudur4. Dombay Ova (Sandkl-Dinar Aras): Sandkl Ovasnn gneyinde yer alan ve genel eiminin gneye doru olduu bu ova, dou ksmnda kalker, fli ve volkanitlerden olumu dalk ve tepelik alanlarla snrlanmtr. Batda ise snr, dolomitik kalkerler ve flilerden olumu Akda ve Samsun dalar oluturur. Ova gneyindeki Akadaki formasyonlar, zellikle konglomeralar kuzey-gney ynnde faylanmlardr. Fay gneydeki Burunkayadan, kuzeydeki aystne kadar uzanmaktadr. Bunun batsndaki blok ise kmtr. Ovann kuzey yarsnda 1150-1200 m. ler arasnda uzanan bir anm yzeyi uzanmaktadr. Dombay Ova, Afyonun tektonik kkenli kk ovalarndan birisidir. Genel olarak S harfi eklinde bir grnm vardr. Yaklak uzunluu 10 km.yi bulur. Eni ise 7 km.dir. Sandkl ile Dombay Ova birbirlerine bir eik ile balanmlardr. Bu eiin eimi yaklak binde 3-4 kadardr ve batya doru eimlidir. l Ovas (Haydarl Ovas): Afyonun 40 km. kadar gneyinde bulunan ve kuzeydou-gneybat ynnde uzanan l Ovas kapal bir depresyon olup, bunun gney ksmnda, yal mevsimlerde oluan bir bataklk yer alr (Alparslan-Ergenli aras). Boyu 15 km. genilii 5 km. kadar olan ovann kuzeyinde Kumalar Da yer alr. Burada 2000 m. yi geen tepelere rastlanr. Bunlar volkanitlerden olumutur. Ovann gneydousu, kalkerlerden olumu srt ve tepelerle snrlanmtr. Ova, gney ksmda net bir ekilde faylanmtr. Bu faylar birbirlerine paralel bir biimde gelimitir. Ovalk alan tamamen alvyonlarla dolmutur. Kalnl, kme nedeniyle kuzeye nazaran gneyde daha fazladr. Ovann genel eimi de kuzeyden gneye dorudur. Ova iersindeki sular gneydeki en alak ksmda birikerek Alparslan Sazln oluturur. Bunlarn byk bir ksm alvyonlardan szarak yer alt suyunu olutururlar. Ova dousundaki kk bir ksm ise, Kzkaan Boazndan geen Kzkapan Deresi vastas ile, sularn doudaki amur Ovas na gndermektedir. amur Ovas (Karadilli): l Ovasnn kuzeydouya doru bir devam mahiyetinde olan amur Ovas, kapal bir havzadr. kisi arasnda az yksek bir tepelik alan yer alr. Bu ksmda kalkerler iinde olumu bir gmk menderes, bu iki ovay hidrorafik bakmdan birbirine balar. Bu boaz geildiinde 1090 m. yksekliindeki amur Ovas balar. Bu ova l Ovasndan daha kktr. Ova her tarafndan kalkerlerden olumu yksek dalarla evrilmitir. Ovann genel uzants dou kuzey-dou, bat gneybatdr. Kuzey ve gneyinde ise, da iine doru kk girintiler halinde sokulmu ovalar mevcuttur. Bu ovalar sularn amur Ovasna gnderirler. Gneye doru hafife eimli olan ovann dibi tamamen alvyonlardan olumutur. Bakrc Dann bat yamalar zerinde olumu birikinti konileri ise, bu alvyonlar zerine gelmektedir. Bu koniler birbirleri ile birlemilerdir.

15

uhut Ovas

Dombay Ovas

l Ovas

uhut Ovas: Afyonun 15 km. kadar gneydousunda, 1120-1150 m. ykseklikteki uhut Ovas, kuzey-gney ynnde 13-14 km. boyunca uzanmaktadr. Dou-bat ynndeki genilii ise ortalama 5 km. kadardr. 65-70 km.2lik alvyal bir alan kaplayan ovann sular Kali ay ve onun kollar olan akrz, Aydn-Azkara ve Balkhisar dereleri vastasyla doudaki Karamk Ovasna boaltlr. Bu iki ova arasnda Kali ay, gmk menderesler resmeden Selevir Boazndan gemektedir. Boazda Selevir Baraj kurulmutur. Ovann eimi, kuzey blmde gneye, gney blmde ise kuzeye dorudur. Ovann her taraf dalktr. Batsnda volkanik Kumalar Da yer alr. Gneyde karstlamaya uygun ve 1500 m. yksekliindeki dalk bir alan bulunur. Ovann kuzeyini snrlayan Iklar Da 1450 m. ykseklikte olup, yap olarak Bazlar Da ile ayn zellikleri gsterir. Ovann batsnda ise yine kuzey-gney ynl ancak derelerle paralanm bir fay diklii vardr. Bu diklik hemen her yerde, ovaya egemendir. Ovadaki alvyonun kalnl 50 m. kuzeyinde 110 m.dir. Gney blmde ise 50 m. den fazladr. imdiye kadar yaplan almalardan uhut Ovasnn tektonik kmelerden olutuu ve daha sonra birtakm deiikliler geirdii anlalmaktadr. b) Karstik Kkenli Ovalar Afyona bal Dinar lesi ile Haydarl (lovas) arasnda ova zellii gsteren, balca polye (karstik kkenli ova) bulunmaktadr. Bunlar Gngrmez, ukurkuyu ve Karabedir polyeleridir. Bunlardan Gngrmez ve ukurkuyu kuzeydou-gneybat, Karabedir polyesi ise kuzey-gney ynnde gelimitir. Gngrmez Polyesi: Bu polye, 4 km. uzunluk ve 2 km. geniliktedir. Balca biri byk dieri kk 2 ova halindedir. Bunlardan gneybatda bulunan esas polye ile dieri birbirlerine dar bir vadi ile balanmlardr. Bu vadi yal mevsimlerde, fazla gelen ova sularn bir oluk vazifesi grr. Polyenin kuzey ve gney yamalar olduka diktir. Polye taban hafif engebelidir4. ukurkuyu Polyesi: Gngrmez polyesinin hemen dousunda bulunan bu polye 1,5 km. geniliinde olup, tamamen ona paralel olarak olumutur. Karabedir Polyesi: Bu polye, dierlerinin aksine kuzey-gney ynnde uzanmaktadr. Bu polye de dierleri gibi biri byk, dieri kk iki ukurluktan olumutur. Bunlarn birbirleri ile olan ilikileri az yksek bir boyun aracl ile olur. Polye 4 km. geniliinde 2 km. enliindedir.

Karabedir Polyesi

Akaray

Akay Akdalar Sandkl

Tokal Kanyondan direne alan dereler

4) Akarsu ve Gller a) Akarsular Snrlar iinde byk rmak olmayan Afyon ilinin balca akarsularn, Sakarya ve Byk Menderes rmaklarn besleyen kk akarsular oluturur. Byk blm lkemizin nemli kapal havzalarnn birinde bulunan Afyon ilinin, en nemli akarsuyu Akaraydr. Kaynaklarn genellikle Sincanl Ovasnn gneyindeki Ahr Dann kuzey yamalar ile Kumalar Dann kuzeybat yamalarnda kan dereler oluturur. Bu dereler, Sincanl Ovasnn merkezi blmnde Aksu ay ad altnda birleerek kuzeydouda Araplar Boazna girer. Burada gmk menderes zellii gsteren Aksu ay, kuzeyden Araplar Deresini alarak, bu boaz geer ve Akaray ad altnda douya doru Gecek Kaplcas mevkisinde Afyon Ovasna alr. Sonra bu ovann ierisinde menderi hareketler yaparak gneydouya doru akna devam eder. Afyonun dousunda kuzeyden gelen ve nemli bir kol olan Akaray ile birleir. Keltepeden itibaren evresinden ve zellikle kuzeyinden gelen dereleri de alarak, kollara ayrlr ve yine Paa Dann gneyinden kaynan alan ok sayda geici dereler Akaraya birleir. Sofunun iftlii mevkisinde, Akarayn en nemli ve byk kolu Kali ay birleir. Kali ay, kaynan Kumalar Dann dou yamalarndan alan Ulu Dere, Avdan Dere, Baren Dere ve lyasl Dereden alr. Bu dereler, uhut aynda birleir ve uhut ay, uhut Ovasn kuzeydou-gneybat ynnde getikten sonra ovann gneydou blmnde kuzeydouya doru dner ve Selevir Barajna girer. Baraj seddinin knda Selevir antesedant boazna girer. nli Kynden itibaren de, Afyon Ovasna alr. Sofunun iftlii dousunda Akaray ile birleir. Akaray buradan, Eber Glne kadar olan ksmda ok sayda kollara ayrlr. Ayn zamanda yeniden drenaj kanallar almak suretiyle, Akarayn takn aylarndaki tahribat nlenmeye allmtr. Gerek kollar ile gerekse alan kanallar-

la Eber Glne dklen Akaray, buradan, iki gl birletiren Eber Akar vastasyla Akehir Glne dklr. Afyon ili, komu illere gre deniz seviyesinden ok fazla yksekliktedir. Bu durum Afyon iline bir eik zellii kazandrmtr. Bu eik zellii, ayn zamanda evre akarsu havzalarna kaynak salamaktadr. Nitekim Emirda ve An Dann kuzey eteklerinde kan kaynaklar, Sakarya Nehrinin yukar mecrasn oluturmaktadr. Dier yandan. Sandkl Ovasnn suyunu byk oranda drene eden Akay ay, Akdalar derin bir kanyonla yararak Byk Menderes havzasnn yukar rn oluturan ivril Ovasna alr. b) Gller Afyon ili, Ege Blgesinin dier illerine gre, doal gller bakmndan olduka zengindir. Bu gller ilin dou ve gneybat blmnde toplanmlardr. Akehir Gl: Afyon-Konya il snrlar iersinde yer alan Akehir Glnn genel yzlm yaklak 304 km.2 dir. Byk bir blm yani 211

Akehir gl

Karamk Gl

Eber gl

km.2si Afyon il snrlar ierisindedir. Denizden ykseklii 956 m. olan Akehir Glnn evresi sazlk ve kamlktr. S bir gldr ve ortalama 4,5 m.lik bir derinlie sahiptir. Gln darya aknts yoktur, kapal bir havza durumundadr. Gln batsnda Eber Glnn aya olan Eber Akar ve Sultan Dalarndan gelen dereler gl beslerler. Gln suyu gl besleyen akarsularn gle kavuma noktalar dnda tuzludur. Eber Gl: Akehir Glnn batsndadr. Bolvadin ile ay ile snrnda yer alr. Deniz seviyesinden ykseklii 967 m. dir. Gln yzlm evresindeki bataklk alanlarla birlikte yaklak 150 m2 yi bulur. Gl, Akaray ve Sultan Dalarndan gelen dereler tarafndan beslenmektedir. Genellikle yaz sonlarna doru, yetersiz beslenme sonucu, sular ekilmekte, gln alan daralmaktadr. Olduka s bir gldr. Bu gl deiik ve eitli nedenlerle gittike dolmakta ve alan daralmaktadr. Bunun sonucunda birbirinden bamsz glckler olumaktadr. Glde sratle bir karalama sz konusudur. Derinlii yaklak 3,5-4 metre iken, zamanmzda 1,5-2 m.yi bulmutur. Yaklak sekiz yldr Doal Sit Alan olarak korunmaya alnm ise de, ekolojisi byk oranda bozulmutur. Afyon ehrinin ve gl evresindeki sanayi kurulularnn atklar ile, doal hayat tamamen ortadan kalkmak zeredir.

Karamk Gl (Batakl): l snrlarnn gney dousunda, Karaku Dalarnn kuzeybat ucunda yer alr. ay lesinin snrlar iersindedir. ay-Dinar yolu gln batsndan gemektedir. Ana hatlar ile kuzeydougneybat uzanmnda olan gl, bir gen biimindedir. Yzlm yaklak 38 km. olmakla birlikte birbirinden bamsz kkl-bykl glckler vardr. Bunlarn dndaki alan tamamen bataklktr. Derinlii glcklerde 3 m. yi bulmaz. Denizden ykseklii 1000 m. civarndadr. Bataklk blmlerinde saz ve kam retimi yaplmaktadr. Glde yaban hayat tamamyla sona erme noktasna gelmitir. Bunda en byk etkiyi evresindeki Seka Kat Fabrikasnn atklar yapmtr. 1. Derecede Doal Sit Alan kapsamndadr. Gln gney ucundaki bir dden ile gln sular Eridir Glne aktarlr. Ac Gl: Afyon ile Denizli il snrlar arasnda yer alr. Yzlm aslnda 160 km. olmasna karn, ekik zamanlarda 40 km.ye kadar azalmaktadr. Yaklak olarak yars Dazkr ve Bamak ileleri snrlar iersindedir. Ac Gln sular ok tuzlu olup, darya aknts yoktur. Gl suyundaki sodyum slfat oran da ok yksektir. Bu nedenle ihracaat yaplmaktadr. Yal dnemlerde 3-4 m. kadar derinlie sahip olan gl, yazn hemen btnyle kurur. Baz kesimlerde bataklk alanlara dnr. Denizden yksekli 900 m. civarndadr.
Ac gl

21 lerden gelen hava akmlarnn etkisinde kalmakla beraber, hava koullar yl iersinde srekli olarak deiiklik gsterir. K aylarnda Karadeniz ve Dou Akdeniz havzalarnda gelien cephe depresyonlarnn etkisi altnda bulunmaktadr. Genellikle bu tip souk cepheler blge zerinde yalara yol aar, rzgarl ve souk hava koullar olutururlar5. Hazar Gl ve evresindeki cP hava sistemi ile birleen Termik Yksek Basn alan k aylarnda byyerek ve gelierek Dou ve Anadolu blgesinden yksek bir basn srt eklinde souk bir ekilde etkili olarak Afyona kadar ular. Bylece k aylarnda Afyon ve evresinde bu hava akmlar, dk scaklklara neden olur ve zaman zaman da ak hava durumlar ile karakterize edilen antisiklon koullar hkm srer. Dou Avrupann snmaya balamas ve Asor antisiklonunun kuzeye doru yer deitirerek Avrupa zerinde yaylmas ile birlikte, Akdeniz Havzas ve dolaysyla Trkiye tropikal hava ktlelerinin etki alanna girer6. Yaz mevsimi boyunca Afyon ve evresi kontinental tropikal (cT), Dou Akdeniz, Dou Avrupa ve Balkanlar yoluyla gelen maritim polar (mP) hava ktlelerinin etkisinde kalr. Afyon ehri konumundan dolay gne nlarnn geli as, radyasyon miktar ve gnelenme sresi yl boyunca farkl deerler gstermektedir. Gne nlarnn geli asnn minimum deeri 21 Aralkta 28011iken, maksimum deeri 21 Haziranda 73033olmaktadr. Bu duruma gre Afyona gne nlar yl iinde 45022lik farkla gelmektedir. Bylece alnan radyasyon miktar yaz-k dnemleri arasnda srekli deimektedir. Afyon ve evresinde radyasyon dal ve miktar nisbi farkllklar gsterir. Gne nlarnn 60-730 ye uzanan bir a ile geldii yaz mevsiminde radyasyon enerjisi yksek, 28-400 lik bir a ile gelen k mevsiminde ise radyasyon enerjisi dktr7. Afyonda teorik gnelenme sresi k aylarnda 9-9,5 saat civarnda olurken, yaz aylarnda 14 saati (Haziranda 15.04 saat) getii grlmektedir. Afyon ve evresini etkisi altna alan farkl cephelerin ve aksiyon merkezlerinin atmosfer aktivitelerine bal olarak gnelenme oran, Kasm ayndan Maysa kadar %50nin altnda seyretmektedir. Mays ayndan itibaren gnelenme srelerinin artmas ile birlikte gnelenme oran da artar ve en fazla Austos aynda %80 in zerine kar8. 1) Scaklk Afyon ili ierisinde bulunan meteoroloji istasyonlarnn uzun yllk verilerine gre yllk ortalama scaklk 11.1 C ile 13.0 C arasnda deitii grlr. En souk ay olan Ocak aynda ortalama scaklk 0.2 C ile 2.8 C arasndadr. En scak ay olan Temmuz aynda ise ortalama scaklk deerleri 24.5 C ile 23.4 C arasnda deitii grlr. En souk ay olan Ocak aynda ortalama scaklk 0.2 C ile 2.8 C arasndadr. En scak ay olan Temmuz aynda ise ortalama scaklk deerleri 24.5 C ile 23.4 C arasnda deiir. Gece ve gndz arasndaki scaklk fark, hemen hemen btn yl boyunca grlr ve bazen 20 Cnin zerine kar. Hocalarda 22.8 ve Dazkrda 22.4dr. Bunun nedeni Afyon ilinin i ksmnda yer alyor olmas ve karasalln nispeten artm olmasdr.

Emre Gl

Karakuyu Gleti

Emre Gl: Afyon il snrlar iersindeki doal yolla olumu alan en kk olan gldr. Yaklak olarak yzlm 5 km.2dir. hsaniye lesiDer Kasabas-Bayramaliler Ky arasndadr. Ya dnemlerine bal olarak alan daralr ve geniler. Derinlii baz yerlerde 3 m. nin zerine kar. Sular tatldr. Bu doal gllerin yannda il snrlar iersinde, evresindeki sular depolayarak byk bir sulak alan oluturmak, evresindeki tarma uygun olan arazileri sulu tarm alan haline getirmek, bunlar takn ve millenmeden korumak ve de uygun koullarda enerji retmek amacyla kurulmu gletler de bulunmaktadr. Bunlarn saylar yaklak olarak 10a varmaktadr. nemli olanlar; Selevir, Seyyidler, Karakuyu ve Der gletleridir. Selevir Baraj, Kali ay zerinde kurulmutur. 70 milyon m3 lk su hacmi vardr. Sulama kapasitesi Karamk Batakl ile birlikte 7000 hektar olan baraj,1973 de hizmete almtr. Seyyidler Deresi zerinde kurulmu olan Seyyidler Barajnn ise, 40 milyon m3lk su hacmi vardr. Yapm 1968 ylnda biten barajn sulama kapasitesi 2850 hektardr. Karakuyu Baraj, Dinar lesi iersinde B. Menderesin kaynaklarnn toplanmas ile oluturulmutur. 1990 ylnda bitirilmi ve 1099 hektarlk bir yz lme sahiptir. Yaban Hayat Koruma Sahas ierisindedir. C. KLM Afyon ve evresi, corafi konumuna bal olarak iklim zellikleri bakmndan farklar arz eden kuzeyde Bat Rzgarlar Sisteminin etkisinde bulunan orta ve bat Avrupann her mevsimi yal Ilman iklimi ile, Dou Avrupann karasal iklimi ve gneyde Subtropikal Yksek Basn Rejiminin etkisinde bulunan her mevsimi kurak, tropikal blge arasnda bir gei kuanda yer almaktadr. Dier yandan, Afyon ve evresi farkl evre-

22 Afyonda don olay ortalama balama tarihi olarak 22 si, ortalama son bulma tarihi de ubat aynn 25i olarak karmza kmaktadr. En erken ve en ge balama ve son bulma tarihleri dikkate alndnda, Afyonda don olaynn ounlukla Aralk-ubat arasndaki dnemde meydana geldii grlmektedir(izelge-2). 2) Ya Afyon ilinde yan mevsimlere gre dalm incelendiinde, Akdeniz Anadolu gei tipinde olduu ancak karasalln nispeten artm olmas nedeniyle, lkbahar yalarnn fazla olduu dikkati eker. Afyon Bolvadin ve Emirdada k yalar fazla olmakla beraber, yan maksimum dzeye ulat lkbahar mevsiminin Mays aynda olduu grlr.

23

izelge-1. Afyon ili istasyonlarnda Ortalama, En Dk ve En Yksek Scaklklarn Yllk Gidileri Afyonun uzun yllk scaklk gidilerine bakldnda ekstrem deerlerin etkili olduu yllarn birka yl st ste devam etmedii ve sonraki yllarda normal deerlere yakn bir deer seyrettii grlmtr. Bu durum, Afyon ilindeki istasyonlarn iklim zelliklerindeki genel gidiinde byk deiikliklerin olmadn yanstmaktadr. Afyon ilinde don olaynn etkili olduu dnemin il zerinde cephe oluum koullarnn en sk etkili olduu ve gnelenme sresinin ksa ve doal olarak snmann az olmas, ykseltinin de evresine gre fazla oluu gibi topografik etki ile birlikte bal nemin de az olmasyla, belirtilen dnemde Afyon ilinde sk sk don olaylar olumaktadr. Nemin az olmas, zellikle souk hava ktlesinin olduu dnemlerde yerden ma yoluyla scaklk kaybn arttrr. Bu nedenle Afyon ilinde zellikle gece saatlerinde scaklk ok der ve sk sk don olay meydana gelir.

izelge-3. Afyon ilinde baz istasyonlarda aylk, mevsimlik ve yllk ya deerleri (DMGM verileri).

izelge-2. Afyonda Don Olayl Gnlerin Ortalama, Balama ve Son Bulma Gnleri.

Yukardaki izelgeye bakldnda Afyon ilinde yllk ya ortalamas 580.7 ile 361.2 mm arasnda deiir. K yalarnn maksimum olduu istasyonlar Dinar, Dazkr ve Hocalardr. uhutta mevsimlik ya deerleri k ve ilkbahar yzdeleri ok yakn deerdedir. Ya younluunun ilkbaharda topland Afyon, Bolvadin ve Emirdada ya oran %35.0 ile %33.7 arasndadr. Btn istasyonlarda yaz mevsiminde ya deerleri der. Afyon ilinin Akdeniz klim Blgesi ile Anadolu Karasal Gei Tipi arasnda yer almas nedeniyle farkl bir ya rejiminin etkileri altnda bulunmaktadr.

24 Bu nedenle, termik rejimi belirleyen faktrler ya rejimini de belirlemitir. Ancak il ierisindeki istasyonlarda ve evrelerindeki farkl ya blgelerinde, topografya koullarna bal olarak, k ve ilkbahar ya yzdeleri ile toplam ya miktar arasnda farkllklar belirmitir. Nitekim ilde en yal istasyon olan ayda yllk ortalama ya miktar 580.7 mm olduu halde, 14 Km. kuzeyinde bulunan Bolvadin 383.7 mm ya almaktadr. lin i ksmlarnda yer alan istasyonlarda doal olarak karasallk etkilerinin nispeten olarak artm olmasyla k mevsimi yaldr. Bununla beraber lkbahar yalar genelde ili btn istasyonlarnda daha fazla olmasna ramen, Akdeniz ikliminin hissedildii il gneyinde k mevsimi daha yaldr. lkbahar yalar da k yalarna yakn deerdedir. En az yal mevsim olan yaz dneminde konveksiyonal olaylar ok kuvvetli olmamakla beraber dk oranda da olsa yalar grlr9. Yllk yal gn saysna bakldnda en yksek deerin 128.1 gn ile Afyonda olduu ve dier istasyonlarda ise yln 95.5 ile 101.9 gn arasnda deien sayda yal getii anlalmaktadr. Afyon ve evresinin Akdeniz iklim blgesi ile Anadolu karasal gei tipi arasnda olmas nedeniyle farkl bir ya rejiminin etkileri altnda bulunmaktadr. Afyon ilinde zellikle k aylarnda yalara ve scaklk dne neden olan cephesel etkilerin egemen olmas ile birlikte karasallk ve ykseklik etkileri, burada yalarn zaman zaman kar eklinde dmesine neden olmaktadr. Yl iersinde kar yalar Ekim aynda balar ve Aralk ayndan itibaren etkili olmaya balar. Ocak aynda maksimum dzeye ular. Bu ayda kar yal gn says Afyonda 4,5 gn, Bolvadinde 3,5 gn ve Dazkrda 1.4 gndr. Afyon ilinde kar yalar baz yllar Nisan ayna kadar devam etmitir10. Yllk ortalama kar yal gn says en fazla olan istasyon 15.4 gn ile Afyondur. Dier ilelerin yllk ortalama deerleri 4.7 gn (Dazkr) ile 14.7 (hsaniye) arasnda deimektedir. Kar yalarnn en fazla olduu Aralk, Ocak ve ubat aylarnda kar rts kalnl da en yksek deere ular. Uzun yllk rasatlara gre, en yksek kar rts kalnl Aralk aynda Afyonda 88.0 cm., Bolvadinde Mart aynda 73.0,Mart aynda Dinarda 39.0, ayda Aralk aynda 49.0 ve Emirdada ubat aynda 85.0 cm. olarak tespit edilmitir11. 3) Basn ve Rzgarlar Bat rzgarlar kuann etki alan ierisinde bulunan lkemiz ve dolaysyla Afyon yresinin basn koullarn, yl iinde etkili olan hava ktlelerinin ait olduu aksiyon merkezleri dzenlemektedir. Bylelikle Afyon ilinde yeryzne yakn tabakalarda basn dal ve sirklasyon durumu, blgenin basn koullarnn yl iinde gsterdii zellikler ile ilgilidir. Bylece Afyon ili btn yl boyunca farkl evrelerden gelen hava ktlelerinin ve basn sisteminin etkisinde kalmaktadr. Orta ve Dou Avrupa zerinde yerleen termik yksek basn merkezi, Ekim ayndan itibaren derinleip genileyerek yaylan kontinental polar (cP) hava ktleleri, kuzey ve kuzeydou ynl hava-akmlar eklinde, Afyon ilini de iine alan Bat Anadoluyu etkiler. Bu etkiye bal olarak scaklklar der, basn deerleri ykselir. Buna gre Afyon ilinde Eyll ayndan itibaren basn ykselmeye balar ve en yksek ortalama deere Ekim aynda ulalr. Ykseltiye bal olarak basn deerinin dmesi nedeniyle ortalama en yksek basn deeri bu ayda 901.2 mbye ular. Kasm ayndan itibaren dmeye balar. Ekim aynda grlen en yksek basn deerleri ilin karasallk derecesi ile birlikte ykselti ve genel atmosfer sirklasyonu ile ilgilidir. Ortalama basn deerlerinin aylk deiimleri kk boyutlarda olurken en yksek ve en dk basn deerleri arasndaki salnmlarn fazla olmas zellikle k aylarnda yksek olmas sonucunu dourmutur.

25

izelge-4. Afyon ilindeki baz istasyonlarda ortalama, en dk ve en yksek basn deerleri (mb). (DMGM verileri) izelgeye gre, k mevsiminde basn deiimlerinin daha fazla olduu grlr. Bu deiimin nedeni Orta ve Dou Avrupa zerinde yerleen termik yksek basncnn yan sra bu mevsimde Anadolu platosunda yksek bir basn srtnn egemen olmasdr. Bu srtn batya doru eik blgesi olan Afyon ve evresine doru etkilerinin sokulmas ile scaklklar der ve basn koullarnda ykselmeler oluur12.

izelge-5. Afyon ve baz istasyonlarda Egemen rzgar ynleri ve frekanslar (Rubinstein Yntemine gre) DMGM verileri) Afyon ilinde rzgar rejimini atmosfer sirklasyonu ve basn koullarnn mevsimlik deiimi ile topografik faktrler belirler. Baka bir ifade ile

26 basn koullarn tayin eden hava ktlelerindeki deiime bal olarak, mevsimlere gre rzgarn yn ve frekans da deimektedir. Nitekim rzgar rasat verileri incelendiinde, basn deiimleri ile rzgar frekanslar ve esi ynleri arasndaki balanty grmek mmkndr(izelge-5). Afyon ilinde egemen rzgar yn mevsimlere ve topografik koullara bal olarak deiiklik gstermektedir. Bylece Afyon ve evresini etkisine alan basn merkezlerine bal sirklasyon koullarnn da yl iinde mevsimlere gre deitii grlr. Buna gre Afyonda egemen rzgar yn SE, Bolvadinde NW, Dinarda NE ve Emirdada SWdir. Afyon ili mevsimsel olarak k dneminin ok nemli, ilkbaharn nemliyar nemli, yaz mevsiminin tam kurak ve sonbaharn ise yar kurak-yar nemli iklim koullarna sahiptir. Bylece Afyon ve evresi lkemizin Karasal Gei Tipi iklimi zelliklerini tar13. D. Toprak Afyon ilinde iklim, topografya ve anakaya etkisine bal olarak gelimi byk toprak tipleri grlr. Alviyal topraklar ovalarda akarsular tarafndan tanp depolanan materyaller zerinde olumutur. Bu topraklara Afyon ehri evresinde, Bolvadin, ay, Dinar, Sandkl ve uhut ilelerinin dzlk alanlarnda rastlanr. Hidromorfik alvyal topraklar sk sk takna urayan, yksek taban suyuna ve gleylemi bir profile sahip bu topraklar, Afyon il merkezinin kuzeyinde ve Karamk Batakl ile evresinde tipik olarak gzlenir. Kiree zengin anakaya zerinde gelimi kahverengi orman topraklar batda Ahr Da, kuzeyde am Da ve Douda Sultan Dann baz kesimlerinde grlrler. Kestane renkli topraklar Dinar, Sandkl ve uhut evresinde doal bitki rts ksa ot ve al olan bir rt altnda gelime gstermitir. Krmz kestane renkli topraklar Dinar ve evresinde, Krmz kahverenkli Akdeniz topraklar ise, en gneyde Dazkr evresinde bulunur14.

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

DPNOTLAR Besim Darkot-Metin Tuncel, Ege Blgesi Corafyas (3.Bask)...Cor. Ent. Yay.stanbul.1995, s. 64. Mehmet Ardos, Trkiye Ovalar, c. I., stanbul, 1984. Mehmet Ardos, Afyonkarahisar Blgesinin Jeomorfolojisi, stanbul 1978, s.41. Ardos, 1984, a.g.e., s. 48. Asaf Koman., Ege Ovalarnn klimi. zmir, s.18. Koman, A., a.g.e., s. 24. zer Ylmaz, Afyon ve evresinin klim zellikleri, Afyon 1999, s. 9. Ylmaz, ., a.g.e. s.11. Ylmaz, ., a,g,e, s. 46. Ylmaz, ., a,g,e, s. 65. Ylmaz, ., a,g,e, s. 66. Ylmaz,., a,g,e, s.13. Ylmaz,., a,g,e, s. 86. Afyon ili Toprak Kayna Envanter Raporu, Ankara 1974, s.12