Danimentliler

Danimentliler 1080 ylnda Sivas merkez olmak zere kuruldu. Kurucusu Melikahn komutanlarndan Danimentolu Ahmet Gazidir. Bizansllara ve Hallara kar mcadele etmilerdir. Danimenlilerin varlna 1178 tarihinde Anadolu Seluklu hkmdar II. Kl Arslan son vermitir. saltuklular:

Seluklu fetihleri arasnda Dou Anadolu'da kurulan Trk devletlerinden birisi Saltuklular'dr. Anadolu'nun fethinde grev alan kumandanlardan Ebul Kasm, Erzurum dolaylarn ele geirmi ve Sultan Alparslan onu bu blgenin beyliine tayin etmiti. Ebul Kasm 1102'de lnce yerine olu Ali geti ve Bey oldu. Ali'den sonra Bey olan zzeddin Saltuk bu hanedann en gl beyi oldu ve beylik onun ad ile yani "Saltuk Beylii" olarak anld (1072). Bu beylik nceleri Byk Seluklu Devleti'ne tbi idi, fakat bu devletin zayflamasndan sonra, bamszln kazand. Saltuklu Beylii Kars, Bayburt, Oltu, Trabzon, spir ve Tercan blgelerini ele geirerek gcn arttrd. nce Grclerle, sonra Bizansllarla yapt savalarda da baarl sonular elde etti. Seluklu Sultan II. Klarslan'la ittifak kurarak kz alp vermek suretiyle akrabalk kuruldu. Saltuklu beyleri bir ok defa Grclere kar savatlar. Nitekim bunlardan zzeddin Saltuk bu savalarn birisinde Grclere esir dm (1153), teki Trk beyleri tarafndan 10.000 dinar verilmek suretiyle kurtarlmtr. zzeddin Saltuk 1174'te lnce yerine olu Muhammed Kzl Arslan geti. Kzl Arslan Bey, 1195'te Erzurum nne kadar gelen Grc kuvvetlerini malup etti. zzeddin Saltuk devrinde (1132-1168), Saltuklu Beylii lkesi Tercan'dan balayarak Thir Gedii'ne kadar uzanmakta; Erzurum, Bayburd, Avnk, Micingird, spir, Oltu gibi ehir ve kasabalar kaplamakta idi. Nsreddn Muhammed (1168-1191)'in ise, Irak Seluklu sultan III. Turul'a ve asl iktidar elinde tutan Atabeg Kzl Arslan'a tbi olduu anlalyor. Yine onun zamannda Grcler Erzurum nne geldilerse de, bir muhasaraya girimeden aldklar ganimetlerle yetinerek geri dndler. Bu devrin dikkati eken bir olay da bu hanedandan Muzaffereddn Melikh adl Saltuklu beyinin Grc kraliesi Thamara ile evlenmesidir. XII. yzyln ortalarndan itibaren Trkiye Seluklular ve Eyyb Devletleri, Dou ve Gney-dou Anadolu'daki beyliklerin varlklarn tehdide balamlard. O srada Ulu Hakan olan Melikah, Anadolu'da birlii korumak iin btn beylikleri itaat altna almak istiyordu. Sleymanah da onun politikasn takip etti ve 1202'de Erzurum kalesini alarak Saltuklu Beylii'ne son verdi (1202). Saltuklular devrinde, Erzurum blgesi imr edilmi ve zenginlemi bir durumda idi.

Ayrca blgenin iktisd durumuna da bir canllk getirmilerdi. Saltuklulardan zamanmza kadar baz eserler de kalmtr, bunlar Kale Mescidi, Tebsi Minare, Ulu Cmi ile baz trbelerdir. Ayrca Tercan'da bulunan Mama Htn kervansaray ve trbesi de zikre ayan Saltuklu eserlerindendir. mengcekliler: (Meng: Trke "ebed" manasna gelmekte, ck ise kltme ekidir). Mengck Gaz'nin Malazgirt savana itirak ettii ve bu savatan sonra Sultan Alp Arslan'n Anadolu'yu zabtetmek iin grevlendirdii beyler arasnda bulunduu bilinmektedir. Trkmen beylerinden Mengck, Anadolu'nun fethi srasnda Erzincan, Kemah, Divrii ve Karahisar' zaptetmiti. Kendisi bu arpmalarda ehit dt. Olu shak, 1118'de bu blgede, babasnn adn tayan beylii kurdu. shak Bey, beyliini korumak iin Seluklularla, Artuklu ve Danimendli beylikleriyle mcadele etti. Fakat Artuklu Belek tarafndan malup edildi (1120). shak Bey 1142'de lnce beylik ikiye ayrld. Oullarndan Davud, Kemah ve Erzincan'da, Sleyman ise Divrii'de kendi beyliklerini ilan ettiler. Artuklular kol halinde Hsnkeyfa (Hasankeyf) ve Amid (Diyarbekir), Mardin ve Meyyafarikin (Silvan) ve Harputta hkm sren bir Trkmen hanedan. Hanedann atas ve isim babas olan ve Ouzlarn Der boyuna mensup bulunan Eksk olu Artuk, Byk Seluklu Sultan Alparslann kumandanlarndand. Anadolunun fethine katlp, Yeilrmak Vadisine kadar ilerledi. Anadolunun Trkleip, slamlamasna hizmet etti. Sultan Melikah dneminde, Karmatileri itaat altna almak iin, Bahreyn seferine kt. Melikahn kardei Tutu, ona grd hizmetler karl olarak Filistinin idaresini verdi. Bununla beraber, Kudste ksa bir mddet hkm sren Artuk Bey, 1091 senesinde vefat etti. Artuk Beyin lmnden sonra oullar, Hallar ve onlarla ibirlii yapan Fatmlerin basklar sonucu bu blgede fazla kalamadlar. Oullarndan Muinddin Skmen, Mezopotamya emirleri arasndaki ekimeden faydalanarak ele geirdii Hsnkeyfada, Hanedann birinci kolunu kurdu (1102). 1. Hsnkeyfa (Hasankeyf) Artuklular (1102 - 1281) Skmen, 1102 ylnda Hsnkeyfada tesis etmi olduu beyliini salamlatrmak iin, Byk Seluklu Sultan Muhammed Tapara balln arz etti ve onun hizmetine girdi. Sultann emri zerine, kardei lgazi ile birlikte baz ayaklanmalar bastrd. Yeeni Yakuti, 1103 ylnda, Mardini ele geirdi. Bu srada Urfa, Antakya, Trablus ve Kuds gibi ehirleri ele geiren Hallar, Mardin ve Harran yrelerine de taarruzda bulunuyorlard. Skmen Bey, emir kermi'le birlikte, Hallarn bu faaliyetlerine kar harekete geerek, Urfa Hal Kontu Joscelin ile Kuds Kral Baudouinin kumandasndaki Hal ordusunu, byk bir bozguna urattlar. Joscelin ve Baudouinin esir edildii savata, Hallardan 30 bin kii ldrld. Bylece, Hal ilerlemesine mani olan Skmen, Dmak Atabegi Tutekine yardma giderken yolda hastalanarak, 1104 ylnda vefat etti.

Skmenden sonra yerine geen olu brahim Bey, muktedir bir hkmdar olamad. O, daha ok Mardinde hakimiyetini tesis eden amcas lgaziye tabi oldu. Daha sonra Davud ve Kara Arslan dnemlerinde, Anadolu Seluklular'na tabi olan Artuklular, Nureddin Muhammed devrinde, Eyyubler'in hakimiyeti altna girdiler. 1231 ylnda, Hsnkeyfa ve Diyarbekir zerine sefere kan Eyyub Hkmdar Melik Kmil, Artuklularn bu ubesine son verdi. Hkmdarln kaybeden Hsnkeyfa kolunun son Artuklu emiri Melik Mesud, Moollar tarafndan ldrld. Hsnkeyfa ve Amid Artuklularna kurucusundan dolay, Skmenliler de denir. 2. Harput Artuklular (1185 - 1233) Artuk Beyin torunu Belek bin Behram, 1112 ylnda, Harput ve Paluya hakim olarak, blgede kendi beyliini kurmutu. Amcalar Skmen ve lgazi ile birlikte, btn mrn hallarla mcadeleye harcayan Belek Bey'in gsterdii kahramanlk, slam leminde destanlamtr. Belek Bey, 6 Mays 1224de muhasara altnda tuttuu Menbi kalesinden atlan bir okla ehid edildi. Belek Beyin lmnden sonra Harput, 1185 ylna kadar Hsnkeyfa Artuklularnn idaresi altnda kald. Bu tarihte Artuklu hkmdar Nureddin Muhammedin lm zerine oullar arasnda bagsteren saltanat mcadelelerinde, kinci Skmen, hakimiyeti ele geirdi. Bu durum zerine, dier olu madeddin Ebu Bekr, Harput ve evresine hakim olarak, beyliini ilan etti. Ebu Bekr, 1204 ylnda lnce, yerine Nizameddin brahim geti. Nizameddin brahimin lmnden sonra, Harput Artuklular, Eyyublere tabi oldular. 1185 ylnda ise, Anadolu Seluklu Devleti kumandanlarndan Kemaleddin Kayar, Eyyubleri, Harput civarnda bozguna urattktan sonra, ehri alarak Artukoullar Beylii Harput ubesine son verdi. 3. Mardin Artukoullar (1106 - 1409) Artuk Beyin lmnden sonra, be yl, kardei Skmen ile beraber Kuds valiliinde bulunan Necmeddin lgazi, buradan ayrldktan sonra, Seluklu meliki Dukakn yanna giderek, Hallarla mcadeleye atld. Byk Seluklu Sultan Muhammed Tapar dneminde, drt yl, Badat ahnelii grevinde bulundu. lgazi, bu vazifeden alndktan sonra, yeeni brahimin elinden Mardini zaptederek, burada Mardin Artukoullar veya lgaziler denilen Artukoullar kolunu kurdu. Mardinden sonra Nusaybini ele geiren lgazi, Sultan Taparn emriyle Hallara kar dzenlenen 1112 seferlerine katld. Emir Mevdud komutasnda olarak Urfann kuatmasna katlan lgazi, kalenin zaptna muvaffak olamad. Ancak, Harran, Hallarn elinden alndktan sonra, lgaziye devredildi. 1117de Halepi alan lgazi, burann idaresini olu Timurtaa verdi. Antakya Hallar zerine sefer dzenleyip, 1119da ehir civarnda yaplan muharebede, byk bir zafer kazand. Bu savata Antakya kontu Rogen dahil, Hal ileri gelenleri ldrld. Akdeniz sahiline kadar ilerlenip, ok ganimet alnd. lgazi, Hallar kuzeyde de takip edip, Gksuna kadar ilerledi. Bylece, Hallarn kuvveti krld, kar tedbir almalarnn nne geildi. Seluklu Sultan Mahmud, lgazinin muzafferiyetinden ziyadesiyle memnun olup, 1120de Meyyafarikini (Silvan) ona verdi. 1122 senesinde vefat eden lgazi, adaleti, ihsan ve halka hizmeti ile mehurdu. Dier memleketlere kyasla Mardin ve Halep'te vergileri hafifletmek suretiyle halkn sevgisini kazand. Hakim olduu blgede Asayi, nizam ve intizam salayan lgazi, imar

faaliyetlerine de byk nem verdi. lgazinin lmnden sonra oullarndan Sleyman, Meyyafarikine; Timurta, Mardine; yeeni Sleyman da Halepe hakim oldular. Bu srada dier yeeni Belek de, Harput ve Palu civarnda kendi beyliini kurdu. Sleymann lmnden sonra Hsameddin Timurta, Mardin ubesine daha geni bir ekilde sahip oldu. Timurtan 1154 ylnda lmnden sonra yerine oullar arasnda en liyakatlisi olan Necmeddin Alp geti. Bu bey dneminde Mardin Artukoullar ile Hsnkeyfa Artuklular arasnda sk bir dostluk ve ibirlii saland. Gneydou Anadolu Blgesi, bu sayede imar ve medeniyet yolunda ilerledi. Necmeddin Alp, yirmi iki yl saltanat srdkten sonra 1176 senesinde vefat etti. Necmeddin Alp dnemi, Artukoullarnn en parlak yllar oldu. Bundan sonra Artuklu lkesi, nce Eyyubler, sonra da Moollarn basks altnda kald. Moollara bal olarak saltanatlarn devam ettiren silik beyler dneminden sonra, Mardin Artukoullar 1408 ylnda Karakoyunlular tarafndan ortadan kaldrld. Artuklular, Byk Seluklu Devleti'ne tabi olduklarndan, devlet tekilat, messesesi ve idare tarz Seluklulara benziyordu. Devletin temel siyaseti cihad, Hallar ve slam alemindeki sapk ideolojiler ile mcadele idi. Anadolunun Trkleip slamlamasnda byk hizmetleri geti. Artuklularn hakim olduklar blgelerde Trklerden baka Arap, Sryani, Rum, Ermeni ve bir miktar da Yahudi vard. Her millet, kendi lisann konuurdu. Trkler ve Araplar Mslman, Ermeni ve Rumlar Hristiyan, Sryaniler kendi mezheplerinde idiler. Artuklu hkmdarlar ve devlet adamlar, ilme merakl olup, ilim ve irfan messeseleri kurup, limleri himaye ettiler. Mehur fkh alimi ihabddin-i Shreverdi, Artuklulardan ok hrmet grp; Elvah el-madiyye adl eserini madddin Ebu Bekre arz etti. Kemaleddin Ebu Salim, Ebu Ali el-Sofi, Cezeri ve Bediuzzeman, eserler yazp, Artuklu hkmdarlarna ithaf ettiler. Ayrca, pek ok lim, nakli ve akli ilimlerde eserler yazdlar. Artuklu hkmdarlar saray ve ehirlerde kurduklar ktphanelerde, binlerce ciltlik kitaplar toplamlardr. Artuklularn ina ve imar faaliyetleri, mimari eserleri ok mehur idi. Artuklular, Orta Asya ve slam alemindeki mimariyi birletirip kaynatrarak, kymetli eserler ina ettiler. Artuklu lkesindeki iktisadi ykselie paralel olarak, ihtiyaca ve lzumuna gre; hkmdar, devlet adamlar, hanedan mensuplar ve hayrseverler; cami, medrese, imaret, zaviye, trbe, hastane, hamam, ar, han, kpr, kervansaray, kale ve surlar ile memleketi ssleyip, medeniyet diyar haline getirdiler. Bunlardan en mehurlar: Mardinde Emineddin ve Cami el-Asfar da denilen Necmeddin klliyeleri; Harput, Silvan, Mardin, Kohisar (Kzltepe) Ulu Camileri, Harput Alacal Cami, Mardinde Latifiye de denilen Abdllatif Camii, Bab-es-Sur da denilen Melik Mahmud Camii; medreselerden ise Mardinde Hatuniye de denilen Sitti Radviyye, Marufiye, ehidiye, Melik Mensur, Altunboa, Zinciriyye de denilen Sultan sa, Harzemde Tacddin-i Mesud, Diyarbekirde Mesudiyye ve Zinciriyye medreseleri; hamamlardan Mardinde Maristan, Radviyye, Yeni Kap ve Ulu Cami. Harputta dere hamamlar, Hsnkeyfa, Haburman Botaman Suyu, Deve Geidi kprleri, ayrca Hsnkeyfa Saray, Diyarbekir kale Saray, Mardinde Firdevs Kk, Silvanda Darl-Acemiyye Saray, Diyarbekirde Ulu Beden, Yedi Karde Burlar, Harput Kalesi ve zamann tahribatna uram pek ok eser ina ettirdiler. Bunlardan bazlar hala kullanlp, hizmet vermektedir. Artuklu ehirlerinden Mardin, Diyarbekir, Hsnkeyfa (Hasankeyf), Meyyafarikin (Silvan), Duneyser (Kohisar, Kzltepe), Nusaybin, Dara, Harput ve Halep havalisindeki Artuklu eserlerinin mimari yaps, sanatkrl, zariflii, tezyinat, kullanlan malzemenin seimi ok ustaca olup, aheser mahiyettedir.

aka Bey Devleti, 1080 ylnda zmir'de kurulmutur. Kurucusu aka Bey'dir. 1093 ylnda Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ykld. Bylece Bat Anadolu'daki ilk Trk egemenlii sona ermi oldu. aka Beylii, zmir'de kurulduu iin birok deniz faaliyeti gerekletirmi, deniz savalarnda nemli rol oynamtr. Ayrca ilk Trk denizci devlettir. aka Bey'in anakkale blgesini ele geirmesinden sonra, kendi egemenlii adna endielenen damad Birinci Klarslan, Bizans'la anlaarak aka Bey'i ldrtm ve bu beylie son vermitir. aka Bey Devleti, Bat Anadolu'da slam'la tantktan sonra gelien Trk hkmdarlklar devrinde bulunmas asndan nemlidir. nk, Avrupa'nn dousunda ve bu blgelerde daha nceleri, Roma Devleti ve ayrlmadan sonra Dou Roma Devleti (Bizans) snrlar iinde yaayan Mslman olmayan Trk boylar mevcuttu. aka Bey Devleti gibi devlet yaplanmalarnn nemi, sonraki devir Trk aknlaryla gelien Trk nfusuyla devlet halini alabilmeleriydi.