Arivlerde ve Ktphanelerde Saysallatrma - beyaz.

net

3/30/2012

Hzl Eriim Fortigate rnleri Sonicwall UTM rnleri Talia Log rnleri Advantech Endstriyel Switch Citrix Sanallatrma zmleri Faronics rnleri Faronics Deep Freeze rn Network Hizmetlerimiz Linux zmleri Hakkmzda Referanslarmz rnler Haberler Dokmanlar Site Haritas letiim

Arama

HZMETLERMZ
Network Gvenlik Otomasyon Destek Yazlm Ariv Tasarm Eitim

Referanslarmz Dkman Ynetim Sistemi PORDOC DYS - Genel Bak Standart DYS zellikleri Opsiyonel DYS zellikleri Ekstra DYS zellikleri TS 13298 EBYS TSE 13298 zmlerimiz Kurumsal erik Ynetimi erik Ynetimi Sreleri Ynetimi Form Ynetimi Kurumsal Mimari Analizi Arivsel Yazlmlarmz Fiziki Ariv Yazlm Video, Resim ve Ses Arivi AYSPro v7.0 Demo Faaliyet Alanlarmz Video ve Ses Proje rnei Fiziksel Ariv Dzenleme Dijital Ariv Tarihi Ariv Eitim ve Danmanlk Etkin Evrak Ynetimi Medya Arivi Ariv Ekipmanlar zel Arivler Ktphane Hizmetleri OutSource Arivleme Beyaz Archive
http://www.beyaz.net/tr/arsiv/makaleler/bekir-kemal-ataman/arsivlerde-ve-kutuphanelerde-sayisallastirma.html 1/7

Arivlerde ve Ktphanelerde Saysallatrma - beyaz.net

3/30/2012

Kayt Koruma & Ynetimi Evrak mha Sreleri Faydal Bilgiler Makaleler Bekir Kemal Ataman Ariv Aratrmalar Dergisi ArchiMedia Yaar Tonta . Mehmet KAYA Saklama Plan rnekler artname OCR lemleri Saklama Planlar Envanter almas Evrak Yneticiliinin Fonksiyonlar Evrak Yneticiliinin nemi Ariv Firmalar

Arivlerde ve Ktphanelerde Saysallatrma

Anasayfa > Dokman Ynetim Sistemi > Makaleler> Bekir Kemal Ataman> Arivlerde ve Ktphanelerde Saysallatrma Aysel Yontar Armaan. Haz. Bekir Kemal Ataman ve Mesut Yalva. stanbul: Trk Ktphaneciler Dernei stanbul ubesi, 2004. [baskda] zet Bilgisayar, tarayc ve CD yazclarn fiyatlarndaki dle bareber pek ok kii ellerindeki malzemeyi tarayarak saysallatrmay ve CDlere kaydederek bir saysal ariv/ktphane oluturmay dnr olmutur. Oysa, saysal bir ariv/ktphane oluturmak, saysallatrmayla beraber gelen pek ok sorunu zmeyi gerektirdii gibi, astronomik derecede yksek maliyetleri karlamay da gerektirmektedir. Szkonusu sorunlar ve maliyet faktrlerini irdeleyen bu makale, iyi bir maliyet/yarar analizi yaplmadan bylesi bir ie kalkld takdirde, ortaya kan maliyetleri merulatrmann mmkn olmad sonucuna varmaktadr. Giri Bilgisayar fiyatlarnn dmesiyle beraber, bilgisayar kullancs saysnda da ciddi artlar grlmeye balanmtr. Buna bal olarak insanlar, bilgisayar kullanarak neler yapabileceklerini renmeye, zellikle de ok kk hacimlere devasa boyutlarda bilgi sdrabileceklerinin farkna varmaya balamlardr. Yaanan inanlmaz bilgi alnn (belki de a gzllnn) sonucunda, geleneksel ortamlarda kullanmaya alageldiimiz pek ok eyi saysallatrarak elektronik ortamda tutma sevdas da yaylmaya balamtr. zellikle tarayc ve CD yazc fiyatlarnn dmesi, hele ki bir ksm tarayclarla beraber cretsiz olarak OCR (optik karakter tanma) yazlm verilmeye balanmas, bu eilimi daha da krklemitir. Gerekli donanma sahip hemen herkes, hayatlarnn hi deilse bir dneminde, yazl ve grsel materyali tarayp CDlere yklemek, yazl malzemeyi OCRdan geirip ilenebilir metin haline getirerek bir saysal ariv ya da ktphane oluturma fikrine kaplr olmutur. Ancak bu i, ilk anda grnd kadar kolay deildir. Saysallatrmann maliyeti de balangtaki basit donanm yatrmndan ibaret deildir. Bu yazda bu sorunlar irdelenmeye ve saysallatrmann hangi koullarda hedeflenmesi gerektii ele alnmaya allacaktr. Neden Saysallatrma? Sradan insanlarn motivasyonlar bir kenara braklp arivlerde ve ktphanelerde saysallatrmann hangi amalarla yapldna bakldnda temel faktrn n plana ktn grlmektedir. Bunlarn ilki, belirgin entellektel veya nesnesel deere sahip malzemenin korunmasna ynelik arivsel amalar; ikincisi yksek eriim talebinin mevcut olduu durumlarda bilginin yaygnlatrlmasna ynelik amalar; ncs ise ok kullanlan kolleksiyonlarn ypranmasn engellemeye ynelik koruma-restorasyon amalardr. Bunlara kimi zaman, saysallatrlan malzemenin orijinallerinin yok edilerek yerden tasarruf amalarn eklemeye alan bir ksm cahiller bulunsa da burada bu gre itibar edilmeyecektir. Neleri Saysallatrma? Saysallatrlan nesnelerin niteliklerine bakldnda, bunlar iki ana kategori altnda toplamann mmkn olduunu grlmektedir: Aratrma aralar ve kolleksiyonlar. Aratrma aralarnn saysallatrlmasnn ardnda ou zaman kullanc hizmetlerinin yaygnlatrlmasna ynelik amalar n plana kmaktadr. Bu srecin ilk adm kendisini genellikle aratrma aralarnn bilgisayara yklenmesi gibi kurum ii otomasyon faaliyetleriyle ortaya koymaktadr. Bir sonraki adm ise bilgisayara yklenen aratrma aralarnn Internet zerinden yaynlanmasdr. Bu admda, hazrlanan veri tabann dorudan Internet zerinden yaynlamann yannda, MARC, XML, EAD gibi standartlarn n plana kmaya balad grlmektedir. Bu standartlarn ardndaki ama ise kullanclarn ayn anda birden fazla ariv ya da ktphanenin aratrma arac sistemi iinde arama yapabilmesini salayacak alt yapy oluturmaktr. Bu konu kendi bana ok sayda aratrmaya konu olabilecek kadar geni olduu iin burada ayrca ele alnmayacaktr. Bu sebeple, bu yazda saysallatrma dendiinde bundan sonra kolleksiyonlarn saysallatrlmas kastediliyor olacaktr. Kolleksiyonlarn saysallatrlmasnda ise drt ana trde malzeme gze arpmaktadr: Elle veya daktiloyla yazlm veya dizilmi metinler; fotoraf, izim veya resim gibi sabit grntler; sinema filmi veya video gibi hareketli grntler; ve son olarak da ses kaytlar. Saysallatrlm hareketli grnt ve ses kaytlarnn dosya boyutlar, datm amalar asndan fazla byk olduu iin, bu tr malzemenin saysallatrlmas pek popler deildir. Daha popler olan metin veya sabit grntlerin saysallatrlmasnda ise, grece daha kk dosya boyutlar kadar, kat zerinde grmeye alk olduumuz malzemenin yaygnl da etkilidir.
http://www.beyaz.net/tr/arsiv/makaleler/bekir-kemal-ataman/arsivlerde-ve-kutuphanelerde-sayisallastirma.html 2/7

Arivlerde ve Ktphanelerde Saysallatrma - beyaz.net

3/30/2012

Kolleksiyonlarn Saysallatrlmasndaki Problemler Bunca byk bir ilgi oda olmasna karn saysallatrmann beraberinde getirdii pek ok sorun mevcuttur. Bu sorunlar yedi ana balk altnda toplamak mmkndr. a. Teknik sorunlar Saysallatrma iine soyunan istisnasz herkesin karsna kan ilk sorun teknik ayrntlara karar verebilmektir. Bunlarn banda ise sabit grntlerin hangi znrlkte taranaca gelmektedir. Gnmzde en ucuz tarayclarn bile binlerce dpi znrle ve 24 bit renk derinliiyle milyonlarca renk seviyesinde ayrnt saptayabilme yeteneine sahip olmas, insanlarn kafasn fena halde kartrmaktadr. nk ykselen her znrlk ve renk derinlii seviyesi, taranan grnt byklnn geometrik olarak artmasna sebep olmaktadr. Bu sorunun cevab ise pek o kadar basit deildir. nk grntnn ne amala tarandna bal olarak farkl znrlkler ve renk derinliklerine ihtiya olmaktadr. Taranan grnt rnein web zerinden yaynlanacaksa 72 dpi znrlk yeterli olurken, bir lazer yazcdan k alnmas dnlyorsa 150 dpin, tercihan 300 dpin zerinde znrlklere, matbaa basksna gidecek grntler iin ise 1200 dpin, tercihan 2400 dpin zerinde znrlklere ynelinmesi gerekecektir. Aada ayrntl olarak ele alnaca zere, saysallatrmann ar derecede yksek maliyetleri gznne alndnda, bu iin tek seferde yaplmas neredeyse bir zorunluluk halindedir. Bu nedenle, ilerideki muhtemel kullanm ekline bal olarak en yksek znrlk ile tarama yaplmas ve daha dk znrlkteki grntlerin bu nshadan retilmesi (nk tersi mmkn deildir) en makul zm olarak karmza kmaktadr. Ayn ekilde, web zerinden yaynlanacak grntler iin 8 bit (256 renk); yazcdan k alnacak grntlerde siyah beyaz iin 8 bit (256 ton gri), renkli grntler iin 16 bit (binlerce renk) yeterli olurken, matbaaya gidecek grntlerde 24 bit (milyonlarca renk) dzeyinde bir renk derinlii art olmaktadr. Ancak, bu znrlk ve renk derinliinde taranan grntlerin her birinin, grntnn byklne bal olarak ortalama 30 ila 300 MB arasnda deien dosya byklklerine sahip olduu grldnde arlmamaldr. Ayn sebeplerden dolay bu boyutlara varan dosyalar CDlere kaydedilmeye kalkldnda, tek bir CDye 2 ila 30 grntden fazlasnn sdrlamamas da artc gelmemelidir. stelik, pek ok kiinin sandnn aksine, taranan grnty sktrp JPEG formatnda kaydederek bu sorundan kurtulmak mmkn deildir. nk metinler haricinde saysallatrlm herhangi bir nesneyi kaypsz olarak sktrmak pek mmkn deildir. Ayn sorunlar ses kaytlarnda da mevcuttur: Saysallatrlan ses hangi dzeyde rneklenecektir? lk mzik CDleri piyasa ktnda, teknoloji harikas olarak lanse edilen 8 KHz rnekleme ile saysallatrlm ses kaytlar gnmzde p olarak kabul edilmektedir. nk bugn CD kalitesi olarak kabul edilen rnekleme dzeyi 44 KHztir. O dnemde bu "teknoloji harikas" furyasna kendini kaptrp orijinallerini imha edenler bugn dizlerini dvmekle meguldr. Ses kaytlarnn "kaliteli" kabul edilen bir seviyede saysallatrld takdirde, ortaya kan ses dosyas, yukarda sz edilen grnt dosyalarndan kat be kat daha fazla yer kaplayacaktr. Bugn yaygn olarak kullanlan MP3 format ise kaypl bir sktrma algoritmasna dayanmaktadr. Sesin, insan kulann duymad frekanslardaki ksmn atmak zerine kurulu bu yntem, arivleme amalar iin yeterli kabul edilmemektedir. Internet zerinden sunulan grnt ve sesleri dk znrlk/rnekleme seviyelerinde kaydedip, stne stlk ayrca sktrdktan sonra JPEG/MP3 formatnda kullanma sunmak belki kabul edilebilir. Ama uzun vadeli saklanacak kaytlar iin bu tr yntemler maalesef standart olarak kabul grmemektedir. Btn bunlar halledildiinde, bu kez de dosyann hangi formatta saklanacana karar vermek gerekmektedir. Neyse ki iin bu tarafnda oturmu standartlar mevcuttur. Grnt dosyalar iin TIFF, ses dosyalar iin AIFF artk endstri standard olarak kabul edilmi durumdadr. Ancak, ne yazk ki hareketli grntler iin ayn eyleri sylemek u an iin hala mmkn deildir. nk bu alandaki formatlar sava hala devam etmektedir. MPEG, MPEG2, QuickTime vb. hareketli grnt formatlar arasndaki ekime sredursun, iin iine bir de DVDler iin retilmi formatlar ve codexler girmitir. Grnen kadaryla bu alandaki toz dumann yatmas iin bir sre daha beklemek gerekecektir. b. OCR Bilindii zere, tarayclar araclyla bilgisayara aktarlan grnt temelde bir fotoraftan ibarettir. Bilgisayarn bu grnt zerindeki yazlar anlamas ve ilenebilir hale getirebilmesi iin ise OCR denen bir ilemden geirmesi gerekir. Bu ilem, taranan grnt zerindeki bamsz her bir parann, yazlmn arivinde kaytl ekillerle kyaslanarak benzer olanlarn elenmesi ve bu sayede taranan grntye karlk gelen harfin ya da karakterin tahmin edilmesi zerine kuruludur. Bu nedenle Optical Character Recognition (Optik Karakter Tanma) kelimelerinin ba harflerinden oluan bu "sihirli" terim, pek ok kiinin gnlnde yatan bilgi alnn/agzllnn ilac gibi grnmektedir: "Kitaplar tarayalm, OCRdan geirelim, bir saysal ktphanemiz olsun." Ne yazk ki mesele bu kadar basit deildir. nk OCR yazlmlarnn % 1 ila 2 arasnda deien hata oranlar, amatr ya da ahsi kullanmlar iin yeterli olsa da profesyonel amalar iin hala kabul edilemez derecede yksektir. Bu hatalar daha aza indirebilecek teknolojiler elbette gelitirilmi durumdadr. Pek ok yazm programnn iinde bir imla denetisi mevcuttur. Hatta bunlarn Trke imla denetimi yapanlar dahi vardr. Ama hatal yazlan kelimenin yerine, program tarafndan nerilenler iinden bir tanesini semek iin hala bir insana ihtiya duyulmaktadr. Bu soruna alternatif olarak gelitirilmi, son derece yksek teknoloji rn programlar da mevcuttur. Yapay zeka ve bulank mantk gibi u teknolojileri kullanarak cmle analizi yapan ve hatal kelimenin yerine hangisinin gemesi gerektiine karar verebilen yazlmlar da gelitirilmitir. Ama bunlarn iinde bu ii Trke yapabileni yoktur, nk Trke dil zmlemesi hala tam olarak yaplabilmi deildir. Ayrca bu tr yazlmlarn fiyat o kadar yksektir ki yazm denetimini insanlarn yapmas ok daha ucuza gelmektedir. Dahas, Trkiye gibi emein sudan ucuz olduu lkelerde iyi on parmak yazan birisini tutup dizgi yaptrmak, OCRdan hem daha hzl hem daha hatasz sonular vermektedir. c. Koruma-restorasyon konular Saysallatrma ile ilgili olarak zerinde nemle durulmas gereken bir baka konu ise saysallatrma ilemi srasnda orijinal belge ya da esere verilebilecek zararlardr. Bilindii gibi, zellikle mikrofilm kameralarnda kullanlan scak k kaynaklarnn orijinale verdii zararlar gemite epeyce tartma yaratmtr. Ancak, dzyatak tarayclarda kullanlan souk k kaynaklar zerine yaplan aratrmalar, bu cihazlarn szkonusu tehlikeler asndan gvenilir olduunu ortaya koymutur (Vitale, 1998). Bununla beraber, rnein byk boyutlu malzemelerin saysallatrlmas srasnda dzyatak tarayclar yerine saysal kamera kullanlmas gerekebilmektedir. Ayrca, saysal grntnn yansna mikrofilm ekilmek istendii durumlar da olabilmektedir. Bu durumda, iki ii bir arada yrtebilen hibrid trde bir kamera kullanlmas en makul yaklamdr. Ancak, bylesi durumlarda, kullanlan k kaynaklarnn belge ya da esere verebilecei zararlarn ciddi olarak hesaba katlmas ve gereken nlemlerin alnmasnda fayda vardr. Koruma-restorasyon asndan nem tayan bir baka nokta, ciltli eserlerin cildinin sklp sklmeyeceidir. zellikle standart boyutlardaki katlar (matbaa makinalarna benzer ekilde) son derece hzl tarayabilen rotatif tarayclarn/kameralarn kullanld baz
http://www.beyaz.net/tr/arsiv/makaleler/bekir-kemal-ataman/arsivlerde-ve-kutuphanelerde-sayisallastirma.html 3/7

Arivlerde ve Ktphanelerde Saysallatrmamakinalarna boyutlardaki katlar (matbaa - beyaz.net

benzer ekilde) son derece hzl tarayabilen rotatif tarayclarn/kameralarn kullanld baz durumlarda, ciltli eserlerin cildini skp tek tek yapraklar halinde seri olarak saysallatrmak szkonusu olabilmektedir. Ancak, nadir eserlerde ve cildin kendi bana kymetli olduu durumlarda bu yntemi uygulamak tabii ki mmkn deildir. Bu tr durumlarda bavurulan yntem kitap ekim tablas ad verilen zel bir aparat kullanmaktr. Bu cihaz, temel olarak birbirine kyasla ykseklikleri ayarlanabilen iki platformdan olumaktadr. Hassas cilde sahip eserler bu platformun zerine yatrlmakta ve alan sayfann bulunduu taraf ile dier tarafn ykseklikleri zel olarak ayarlanarak her iki taraftaki sayfalarn ayn ykseklikte tek bir yzey oluturmas salanmaktadr. Sonra her iki platform birlikte hareket ettirilerek ykseltilmekte ve bir cam yzeye alttan yaslanmaktadr. Kamera ise bu cam yzeyin daha yukarsnda bulunmaktadr. Bu sayede hem kamerann grd sayfalar arasnda ykselti fark olmamas salanmakta, hem de cilt srtna bindirilen yk azaltlarak cildin zarar grmesi engellenmektedir. Hangi yntem kullanlrsa kullanlsn hassas ve krlgan belgelerin saysallatrlmas srasnda zel bir ihtimam gsterilmesi arttr. stelik bu zel ihtimam ihtiyac yalnzca kat belgeler iin geerli de deildir. Deiken s ve nem koullarnda saklanmas sonucu krlgan hale gelmi ses bantlar veya nitrat tabanl olmas nedeniyle ar derecede yanc hale gelmi sinema filmleri gibi bir ksm malzemelerin, saysallatrmann ardndan bir daha kullanlamaz duruma gelmesi, hatta arivci/ktphaneci iin hayati tehlike yaratmas iten bile deildir. Bu tr malzemeler iin bu iin uzmanlarndan yardm alnmas kanlmaz bir gerekliliktir. Pek tabii btn bunlarn getirdii ilave bir ksm maliyetler de szkonusu olacaktr. Btn bu nedenlerden dolay, kimi zaman saysallatrma iin ara aamalardan geilmesi ya da orijinal belge ya da eser yerine (varsa nceden ekilmi mikrofilm nsha gibi) bir ksm ikamelerin kullanlmas da szkonusu olabilmektedir. Tabii bunlarn da ilave maliyetleri vardr. d. Telif haklar Saysallatrma ile gndeme gelebilecek sorunlarn bir bakas telif haklar ile ilgilidir. Saysallatrma ilemi temel olarak, geleneksel ortamlar zerinde kaytl malzemelerin elektronik ortamda nshalarn yaratma anlamna gelir. Bu ise kelimenin tam anlamyla bir oaltma ilemidir. Szkonusu eser ya da belge sahibinin (ya da telif hakkna sahip olan kii ya da kurumun) bu konuda verilmi zel bir izni yoksa, szkonusu saysallatrma ilemi telif haklarnn ihlalinden baka bir ey olmayacaktr. Ancak yrrlkteki telif haklar mevzuat, bu tr oaltmalarda telif hakk sahibinin ticari menfaatlerini esas kabul ettii iin bir ak kap bulma ans vardr. yle ki; saysallatrlan belge ya da eserin, geleneksel ortamdaki bir nshas ariv ya da ktphanede zaten mevcut olduu iin, rnein koruma-restorasyon amacyla, orijinal yerine saysal nshann aratrmaya sunulmas bu konuda bir su tekil etmez. Ama szkonusu saysal nshann ayn anda birden fazla kiinin kullanmna sunulmas (ayn anda aratrmaclarn hizmetine sunulan saysal nshaya eit sayda geleneksel nshaya sahip olunmad takdirde) su tekil eder. Bu i bir de Internet zerinden yaplyorsa alenen korsan yaynclk yaplmas szkonusu olur ki bu durumda astronomik para cezalarnn yansra bir de ar hapis cezalarna maruz kalnmas iten ile deildir. e. Eriim konular Saysallatrma ile gndeme gelen bir baka sorun, elektronik nshaya eriimin mmkn klnma artlardr. Burada karmza ncelikle eriimle ilgili politikalarn saptanmas ihtiyac kmaktadr. Yaratlan saysal nshaya kimler hangi koullarda eriebilecektir? Bu konuda, rnein telif hakk, kii zel hayatnn gizlilii vb. sebeplerle getirilecek herhangi bir snrlama var mdr? Var ise bunlarn hayat iinde uygulanabilir olmas nasl salanacaktr? rnein saysal nshann hacker denilen zararl ve saldrgan bilgisayar korsanlarna kar korunmas nasl gerekletirilecektir? Bu gibi konular, saysallatrma sonrasnda karmza kacak eriim politikalar meselesinin balca rnekleridir ve bu gibi politikalar, elektronik nsha yaratlmazdan nce belirlenmek zorundadr. nk sonra ok ge olabilir. Ayn ekilde, nceden dnlp karara balanmas ve titizlikle uyulmas gereken bir baka sorun dosya adlardr. DOS iletim sistemi kullanan bilgisayarlarda sekiz karakterlik dosya adlar ve ilave olarak dosyann trn ve yaratcsn belirten karakterlik uzantlar kullanlmaktayd Ancak bunlar iinde harf ve say dndaki karakterlerin hemen hibiri kullanlamyordu. Buna karn ayn dnemde Macintosh bilgisayarlarda bu tr snrlamalarn hibirisi olmad gibi 32 karakter uzunlua kadar dosya adlar kullanlabiliyor, stne stlk Trke karakterler de herhangi bir sorun yaratmyordu. Ama szkonusu dosya DOS ortamna tandnda sorunlar balyordu. Windows iletim sisteminin daha yeni srmleri ile beraber dosya adlarnn uzunluu konusundaki sorun giderildi. Hatta ok daha uzun dosya adlar mmkn klnd. Ama bu kez ayn sorun tersine yaanmaya baland. Platformlar aras dosya al-verilerinde yaanan Trke karakterlerle ilgili sorun ise (karlkl olarak) hala giderilebilmi deil. Bu nedenlerden dolay dosya adlarnda 8+3 formlnden ok da fazla uzaklalmamas ve maalesef asla Trke karakter kullanlmamas tavsiye edilmektedir. (Dosya adlar ve elektronik ortamdaki eserler ile ilgili olarak yaanan sorunlara rnek olabilecek bir hikaye iin bkz. Woodyard.) Yine dosya adlar ile ilgili bir baka sorun, ok sayda dosyaya farkl isimler bulabilme ihtiyacdr. rnek olarak bir kitabn saysallatrlmas dnlecek olursa, geleneksel ortamda btn kitap tek bir isimle nitelenirken, saysallatrlm nshada her bir sayfa farkl bir dosyada yer alacak ve dolaysyla farkl bir isimle anlacaktr. Dolaysyla rnein 300 sayfalk bir kitaba 300 farkl dosya ad bulmak, dahas bu dosyalarn hepsini bir arada tutup aralarndaki ilikiyi ve sayfalarn srasn da kaybetmemek gerekecektir. Takdir edilecei zere bu pek kolay bir i deildir; zellikle onbinlerce hatta yzbinlerce kitabn bulunduu byk boyutlu bir ktphane gznne alndnda. Dosya adlar, ierii ve dosyalar arasndaki ilikiyi ve sralamay yanstabilecek kadar anlaml bir uzunlua sahip olmad srece (ki bu fiilen hemen hi bir zaman mmkn olmayacaktr), bir baka sorun gndeme gelmektedir: Dosya ad ile ierii eletirebilecek bir aratrma arac sisteminin bulunmas ihtiyac. Metadatann (yani data hakkndaki datann) tespit edilip bir yerlere kaydedilebilmesi gerekir ki hangi dosyada hangi belge ya da bilgilerin bulunduu ve bunlar arasndaki iliki ve ncelik sralar bilinebilsin. Bunu, saysal nsha yaratlrken otomatik olarak yapabilecek bir sistem ise tabii en idealidir. f. Saklama sorunlar Btn bunlar halledildiinde bir baka sorun gndeme gelmektedir: Yaratlan saysal nshay, herhangi bir ariv ya da ktphane malzemesinde olduu gibi bir ka yzyl saklayabilmek. Bilgisayar dnyasnda herey ortalama be yl iinde btnyle deimektedir. Bundan bir sre nce bilgisayarlarla uramaya balayanlar, o dnemde btn bilgileri delikli kartlar zerine kaydetmektelerdi. Sonra mucizevi bir ortam icat edildi: 8 inchlik disketler. Yaklak bir dosya kad boyutundaki bu manyetik ortama binlerce kartn alabilecei bilgiyi kaydetmek mmkn olabiliyordu. Sonra bunlarn boyutlar ufald ve nce 5 1/4 inchlik ardndan 3.5 inchlik disketler kt. CDlerin yaygnlamasyla beraber, kk dosyalarn transferi iin disket yerine Internet kullanlmaya baland. nk bu arada Internet kullanm da iyice yaygnlamt. Bu nedenle bugn bir ksm bilgisayar reticileri, artk rettikleri bilgisayarlara disket src takmamaktadr ve bu eilim giderek yaygnlamaktadr. DVDlerin yaygnlamasyla beraber CDler yava yava ortalktan ekilmeye balamtr. Btn bunlar yetmezmi gibi DVDlerin yerine yeni bir alternatif icat edilmitir: Blu-Ray (mavi n) teknolojisi (Bozdoan, 2004). Tek bir diske 27 GB bilgi depolamaya imkan tanyan bu teknoloji, her aamada kendisinden nce gelenden ok daha yksek

3/30/2012

http://www.beyaz.net/tr/arsiv/makaleler/bekir-kemal-ataman/arsivlerde-ve-kutuphanelerde-sayisallastirma.html

4/7

Arivlerde ve Ktphanelerde Saysallatrma - beyaz.net

3/30/2012

kapasiteli depolama imkan sunan gelime izgisinin, yalnzca bugn gelinen noktadaki son rneidir. Btn bu sre, asrlar sren bir dnemin rnym gibi gelse de sz edilen sre yalnzca 25 yldr. Bu, bir kitap ya da ariv belgesinin mryle kyaslandnda son derece ksa bir sredir. stelik bu kadar ba dndrc hzla deien eyler, yalnzca donanm ya da saklama ortamlarndan ibaret de deildir. Btn bunlara paralel olarak iletim sistemleri de ayn hzda deimektedir. Bir zamanlar en yaygn sistem olan DOSun yerini nce Windows 3.1, sonra Windows 95, Windows 98, Windows 2000, Windows XP almtr. Macintosh ya da Linux dnyasnda da durum farkl deildir. Balangtan bu yana tek bir sistemde karar klarak platformlar aras geile ilgili sorunlar bertaraf edilmeye allm olunsa dahi, ayn sistemin yeni versiyonlar ile eski srmleri arasndaki uyum sorunlarndan kurtulmak mmkn deildir. Bir yerlerde mutlaka bu sorunlarla mcadele etmek gerekmitir; en azndan Trke karakterlerle ilgili olarak. Hepsi bu kadarla snrl da deildir. Kullanlan uygulama programlar ve bunlarn kulland dosya formatlar da srekli bir deiim iindedir. Bunlarn da yeni srmleri ile eski versiyonlar arasnda her zaman tam bir uyum bulmak mmkn olamamaktadr. Daha kts, kullanlan program reten firma kapanp piyasadan ekildiinde, eldeki dosyalar baka bir formata dntrme imkan mevcut deilse, bu malzeme iin idam ferman imzalanm demektir. Btn bu saylanlar tanmlayan terim, sistem eskimesi (obsolescence) adyla anlmaktadr. Bu, elektronik ortamdaki bilgi ve belgelerin uzun vadeli saklanmasnda karlalan bir numaral sorundur. ki numaral sorun ise daha karmak ve ok daha etrefil zmler gerektirmektedir: Yaratlan saysal nshann orijinalliinin ve yasal delil olabilme vasfnn uzun vadede korunabilmesi. Birilerinin sisteme girip yaratlan saysal bilgi ya da belgeyi deitirmedii, kendi kar iin tahrif etmedii nereden bilinecektir? Bundan nasl emin olunabilecektir? Bu konuda bakalarn ikna etmek mmkn olabilecek midir? Yeterli kant bulmak mmkn mdr? Btn bunlar yeryznde bilgi ya da belge saklama iiyle uraan herkesi bekleyen en muhtemel sorunlardr. Bu yzden dnyann pek ok yerinde bu sorunlarn stesinden gelmek iin ok ciddi bilimsel aratrmalar yrtlmektedir. Tek bir kii ya da grubun aratrmasyla bu kadar devasa sorunlarn stesinden gelinemeyecei aktr. Bu nedenle, bu aratrmalar dnyann pek ok yerinden bilim adamlarnn ve kadnlarnn katld uluslararas projeler halinde srdrlmektedir. Doaldr ki bu konudaki sorunlar ve zm iin atlan admlar burada ayrntl olarak ele alnamayacak kadar genitir ve Ataman (2004) tarafndan ayrntl olarak ele alnm olduu iin burada ayrca tartlmayacaktr. g. Maliyet Buraya kadar saylan onca sorun, pek tabii klliyetli bir maliyeti de beraberinde getirmektedir. Bu rakam o kadar yksektir ki szkonusu rakama etki eden faktrler ayrntl olarak ele alnmad takdirde pek ok kiiye inandrc gelmeyecektir. Bu yzden burada uzun bir parantez alarak szkonusu maliyet faktrleri teker teker ele alnp aklanacaktr. Maliyet Faktrleri Saysallatrma ile ilgili maliyet faktrlerini on ayr balk halinde gruplandmak mmkndr. a. Malzemenin miktar Doal olarak maliyeti etkileyen faktrlerin banda malzemenin miktar gelmektedir. Saysallatrlan malzeme miktar ne kadar oksa maliyet de o kadar artar. b. Malzemenin boyutlar Maliyete etki eden ikinci temel faktr ise malzemenin boyutlardr. Ebatlar bydke saysallatrmann maliyeti de artmaktadr. nk standart d boyutlar iin zel ekipman kullanma ihtiyac ortaya kmaktadr. rnein A4 ebadndaki malzemeleri rotatif kamera kullanarak ok hzl bir ekilde taramak mmknken, A3 ebadna kadar olan malzemeler iin dz yatak tarayclar kullanlmas gerekecektir. A3ten daha byk malzemeler iin ise mikrofilm kameralarna benzer kameralar kullanma ihtiyac ba gsterir. lgintir ki ok byk malzemeler kadar ok kk malzemeler de maliyetin artmasna sebep olabilmektedir. Tarama ilemi sabit kameralarla yaplyorsa, ok kk belgeleri taramak iin makro ekim yapabilecek objektifler kullanmak gerekecektir. Dz yatak tarayc kullanlyorsa, bu kez standart ayarlarn dna kp belgeyi daha yksek znrlkle taramak szkonusu olacaktr. c. Orijinallerin seimi ve hazrlanmas Saysallatrma ile ilgili bir baka maliyet unsuru, orijinallerin seimi ve hazrlanmasdr. Saysallatrmaya tabi olacak malzemenin hangileri olacana karar vermek bal bana entellektel bir sretir. Dolaysyla bu srecin yaratt bir eleman maliyeti szkonusudur. Malzemenin, seildikten sonra saysallatrma ilemi iin hazrlanmas (rnein zmbalarn sklmesi), gerekiyorsa belgenin dierlerinden ayrlmas (rnein ayrdedici bir kimlik olarak barkod eklenmesi) yine benzer nitelikli maliyetlerdir. Bu tarzdaki son maliyet ise malzemenin eski haline getirilmesidir (rnein yeniden zmbalanmas, sklmse yeniden ciltlenmesi, vb.). d. Niteleme, kataloglama, indeksleme Saysallatrmaya tabi olacak malzeme, saysallatrma ileminden nce nitelenip, katalog ve indeksleri hazrlanm olsa dahi, saysal nshaya ait kimlik bilgilerinin ayrca bir yerlere ilenmesi gerekecektir. Bu, mevcut aratrma aralarna saysal nshann kimlik bilgilerinin ilenmesi eklinde olabilecei gibi, kendi bana bir aratrma arac haline de dnebilir. Yukarda dosya adlar ile ilgili sorundan bahsederken szettiimiz gibi, tek bir kitabn saysallatrlm nshas, kitapta yer alan sayfa says kadar ayr dosyadan oluabilir. Bunlarn birbiriyle ilikilerinin ve sralarnn kaydedilip korunmas dahi bal bana bir sorun haline gelebilir. Bu kadar youn entellektel emek gerektiren bir iin belirli bir eleman maliyetinin olmas da kanlmaz olacaktr. e. Koruma-restorasyon Yukarda saysallatrma ile ilgili problemlerden bahsederken, saysallatrma srecinin orijinale verebilecei zararlardan bahsedilmi ve krlgan veya hassas bir ksm belgeler iin zel ihtimam gerekebileceinden szedilmiti. Bu tr malzemenin seri bir ekilde taranmas veya kameraya alnmas mmkn olmad gibi bazlarnn saysallatrma ilemlerine sokulmazdan nce tamir edilmesi veya baka bir ksm koruma-restorasyon nlemlerine tabi tutulmas gerekebilir. Btn bunlarn da ilave bir maliyet getirmesi kanlmaz bir durumdur. f. Ara aamalar ve ikamelerin retimi Yine koruma-restorasyon nlemlerine bal olarak bavurulmas gerekebilecek muhtemel bir yntem, saysallatrmann orijinal yerine, mikrofilm veya benzeri bir baka nsha kullanlarak yaplmas ya da gerekiyorsa bir ksm baka ara aamalardan geirilmesidir. Tabii bunlar da ilave bir ksm maliyetler anlamna gelecektir. g. Saysallatrma sreci Bu kadar ilave maliyetten szederken iin asli maliyetlerini gzden karmamak gerekir. Saysallatrma ileminin kendisinin de belirli bir maliyeti vardr. Kullanlan format ve znrle bal olarak hem saysallatrma ileminin sresi hem de depolama maliyetleri farkllaacaktr. Elde edilen saysal nsha zerinde ayrca bir ksm ilemler uygulanmas (rnein taranan grntnn OCRdan
http://www.beyaz.net/tr/arsiv/makaleler/bekir-kemal-ataman/arsivlerde-ve-kutuphanelerde-sayisallastirma.html 5/7

Arivlerde ve Ktphanelerde Saysallatrma - beyaz.net farkllaacaktr. Elde edilen saysal nsha

zerinde ayrca bir ksm ilemler uygulanmas (rnein taranan grntnn OCRdan geirilmesi, saysallatrlan sesin parazitlerinin filtre edilip temizlenmesi vb.) gerekiyorsa, bunlar da maliyete etki edecektir. Btn bu ilemlerin kurum iinde ya da taeron marifetiyle yaplyor oluuna bal olarak denmesi gereken rakam da farkllaacaktr. h. Grnt, ses ve datann kalite kontrol Mikrofilm grntlerinin kalite kontrolnden geirilmesi zorunluluu uzunca bir sredir bilinen bir gerektir. Ayn zorunluluk saysallatrlm grnt, ses ya da hareketli grntler iin de geerlidir. Dahas, bu srete retilen metadata, ya da OCR sonucunda elde edilen metin verilerinin kontrol ve dzeltilmesi de ayrca hesaba katlmas gereken bir zorunluluktur. i. kt ve datm Btn bu srelerden geilip malzeme saysallatrldktan sonra eldeki saysal nshann ne tr bir ortama kaydedilecei ve nasl datlaca zerine dnlmesi ve bunlarn maliyetlerinin hesap edilmesi gerekmektedir. Elektronik nsha CDler zerinde mi, kurum iinde dahili bir network zerinden mi, yoksa Internet zerinden mi datlacaktr? Kurumun network altyaps bu iler iin yeterli midir yoksa saysallatrlm nshalar datrken tkanp baka ilerin yaplmasna engel mi olacaktr? Altyapnn glendirilmesi ve kapasitesinin arttrlmas gerekiyorsa bunun getirecei ilave maliyet ne kadar olacaktr? Ayn ekilde, Internet sunucular ve mevcut bant genili bu kadar byk dosyalarn datmn karlayabilecek kapasitede midir? ok sayda kullanc talebi olduunda kmeden ayakta kalabilecek midir? Bunlarn kapasitesinin ykseltilmesi ne kadarlk ilave bir yk getirecektir? Btede bu yk iin ayrlm bir pay var mdr? Bu pay yeterli olacak mdr? j. Saysal nshann srekli bakm Disket zerine kaydedilip yedeklenen bir dosyann bir sre sonra yeniden kullanlmas gerektiinde, disket bozulduu iin okunamad durumlar pek ok kiinin bana gelmitir. Bunca sorun alp bunca paralar harcanarak saysallatrma yapldktan sonra, eldeki hazinenin bir ka yl iinde uup gitmesi ya da durduu yerde buharlamas istenen bir durum deildir. Bu yzden, kaytl dosyalarn belirli aralklarla kalite kontrolnden geirilmesi ve tayc ortamn bozulmas veya sistem eksimesi sorunlarna kar nlem olarak, belirli aralklarla baka ortamlara (gerekiyorsa farkl formatlara) aktarlmas unutulmamaldr. Btn bunlar yaplrken, yaplan her iin ayrntl bir kayd tutulmas, olas saldrlara kar sistem gvenliinin salanmas, sisteme yaplan tm eriimlerin ve sistem zerinde yaplan tm ilemlerin tespit edilip gvenli bir log zerine kaydedilmesi de ihmal edilmemelidir. nk bunlar yaplmad takdirde eldeki saysal nshann orijinalliinden emin olabilmek mmkn deildir. Elbette btn bunlarn da olduka ykl bir maliyeti vardr. Maliyetlerin Toplam Saysallatrmann toplam maliyeti zerine arivler baznda yaplm aratrmalar, tm kalemler iinde kaba bir hesapla yaklak te bir maliyetin saysal dnm ilemlerinin kendisine, te bir maliyetin niteleme, kataloglama ve benzeri metadata oluturma faaliyetlerine ve geri kalan te birin ise kalite kontrol ve dier idari masraflara sarfedildiini ortaya koymaktadr. Grnt bana maliyetin tam rakamlar yledir: Saysal dnm: 9,35 $ Niteleme, kataloglama, metadata oluturma: 10,60 $ Kalite kontrol vb. idari masraflar: 11,40 $ Toplam 31,35 $ Seri ekim vb. yntemlerle aa ekilmi maliyetlerin ulaabildii en alt snr grnt bana 1,55 $da kalrken, zel ihtimam gerektiren belgeler vb. koullarda ulalan en st snr ise grnt bana 96,45 $ olarak saptanmtr (Puglia, 1999). A. B. D. Kongre Ktphanesinde yaplan aratrmalarn sonucuna gre ktphanelerdeki saysallatrmann toplam maliyeti ise grnt bana ortalama 8,33 $dr. Bir kitabn ortalama 300 sayfa tuttuu varsayldnda saysallatrmann maliyeti kitap bana ortalama 2500 $ civarnda bir rakama ular. (Puglia, 1999). Burada dikkat edilmesi gereken nokta, buraya kadar szn edilen maliyetlerin datm ve uzun sreli saklama maliyetlerini iermemesidir. Network altyaps ve saysal verilerin ilk on yldaki kurulum, personel ve srekli bakm maliyeti, saysallatrma iin ilk aamada yaplan yatrmn be katna ulamaktadr. (Puglia, 1999). Szkonusu ilk yatrm hakknda bir fikir vermesi iin lkemizden bir rnee baklabilir: Devlet Arivleri Genel Mdrl, Bilgi-lem Departman efi Nizamettin Ouz tarafndan verilen bilgiye gre, Sleymaniye Ktphanesine kurulan saysallatrma laboratuarnn ilk aamadaki donanm ve yazlm maliyeti 250.000 $dr. Bu durumda saysallatrlm malzemeyi datmak ve korumak iin, ilk on yl boyunca toplam 1.250.000 $lk bir ek harcama yaplacan kestirmek g deildir. Bu maliyetler mikrofilm ile kyaslandnda durum nedir? Bu konuda, taeron olarak saysal grnt saklama hizmeti sunan OCLCnin ve piyasada mevcut hard disklerin fiyatlarn baz alarak hareket eden Chapmann (2003) aratrmasna gre, kitap sayfalarndan alnma sktrlmam saysal grntnn saklama maliyetiki grntnn neden sktrlmamas gerektii yukarda saysallatrma ile ilgili problemlerden bahsedilirken anlatlmtmikrofilmin on katna varan bir rakama ulamaktadr. Kitap sayfalarndan saysal grnt alnmas durumunda, pek ok kalem standardize edilebildii iin, maliyetin ariv malzemesine kyasla olduka dk kalacan hatrlatmakta fayda vardr. Dolaysyla arivler iin bu rakamn daha da yksek olaca akldan karlmamaldr. Madalyonun Dier Yz Bunca sorun ve yksek maliyet faktr pepee sralandktan sonra, saysallatrmaya kesinlikle kar olunduu ve hi bir faydas olmadna inanld gibi bir izlenim oluabilir. Yaznn ba tarafnda "Neden Saysallatrma" bal altnda verilen gerekeden en nemlisi olan "bilginin yaygnlatrlmas ile ilgili amalar"a geri dnlp, buradan salanan faydalar irdelenirse, bu izlenimin yanlln ortaya koymak mmkn olacaktr. Ktphanelerde yaplan saysallatrma ve Internet zerinden yaygnlatrma rnei olarak Kongre Ktphanesinin verilerine bakldnda, fiziki nesneler iin bir ylda yaplan iki milyon talebe karn, saysal dosyalar iin bu rakama bir gnde ulald grlmektedir. Arivler cephesine bakldnda da durum farkl deildir. Amerikan Milli Arivi NARAnn web sayfas ayda 6,7 milyon hit almaktadr. Bunun yaklak te biri sanal sergi salonunu gezen ziyaretilerdir. Okuma salonundaki durum Kongre Ktphanesinde olduu kadar arpc olmasa da kayda deerdir: NARAnn web sayfalar kanalyla her ay 46.000 arama oturumu almakta ve her oturumda ortalama on iki belge aranmaktadr. Buna karn okuma salonlarndaki aylk arama oturumu says 6400dr. Bunlara her ay szl olarak sorulan 35.000 ve yazl olarak sorulan 31.000 soruyu da eklemek gerekecektir (Hughes, 2003). Sonu Aratrmalarn ortaya koyduu astronomik rakamlara bakldnda ortaya kan tek bir sonu vardr: Gerek anlamda bir saysallatrma, bir bilgisayar, tarayc ve CD yazc satn alabilen herkesin ya da her kurumun harc deildir. Bu yzden, yalnzca ok sayda kullancs olan milli ktphane veya milli ariv dzeyindeki kurumlar iin nerilebilen bir yntemdir. Bu tr kurumlarda dahi, saysallatrma faaliyeti yalnzca ok kullanlacak malzeme ile snrl tutulduu takdirde anlamldr. Aksi takdirde ortaya kan maliyetleri merulatrmak mmkn deildir. Bu nedenle ok iyi bir maliyet/yarar analizi yaplmadan byle bir ie kalklyorsa ya devletin/kurumun paras ve alanlarn onca emei dncesizce sokaa atlyor ya da bunun ardnda gayrmeru bir kar hesab var

3/30/2012

http://www.beyaz.net/tr/arsiv/makaleler/bekir-kemal-ataman/arsivlerde-ve-kutuphanelerde-sayisallastirma.html

6/7

Arivlerde ve Ktphanelerde Saysallatrma - beyaz.net

3/30/2012

demektir. Kaynaka Ataman, B. K. (2004). "Elektronik Ortamdaki Bilginin Arivlenmesi." Prof. Dr. Nilfer Tuncere Armaan. Haz. M. E. Kk. Ankara: Trk Ktphaneciler Dernei. [Baslacak] Bozdoan, B. (2004). "Blu-Ray: Optik Teknolojide Renk Deiimi." Byte Trkiye : 88-89. Chapman, S. (2003). "Counting the Costs of Digital Preservation: Is Repository Storage Affordable?" ournal of Digital Information , 4(2): [evrimii], Elektronik adres: http://jodi.ecs.soton.ac.uk/Articles/v04/i02 /Chapman/. [24.5.2004]. Hughes, L. (2003). "The Price of Digitization: New Cost Models for Cultural and Educational Institutions: Symposium Report." NINCH SYMPOSIUM: April 8, 2003, New York City . [evrim ii], Elektronik adres: http://www.ninch.org/forum/price.report.html. [24.5.2004]. Puglia, S., (1999). "The Costs of Digital Imaging Projects." Research Libraries Group (RLG) DigiNews , 3(5). [evrimii], Elektronik adres: http://www.rlg.org/preserv/diginews/diginews3-5.html. [24.5.2004]. VITALE, T. (1998). "Light Levels Used in Modern Flatbed Scanners." Research Libraries Group (RLG) DigiNews , 2(5). [evrimii], Elektronik adres: http://www.rlg.org/preserv/diginews2-5.html#technical. [24.5.2004]. Woodyard, D. "Farewell my Floppy: A strategy for migration of digital information." [evrimii], Elektronik adres: http://www.nla.gov.au/nla/staffpaper/valadw.html. [24.5.2004]. [*] Do. Dr., Marmara niversitesi Bilgi-Belge Ynetimi Blm

Yazdr

Hata Bildir

Tavsiye Et Sayfay Payla: beyaz.net, beyaz bilgisayar, deep freeze, sonicwall, beyaznet, fortigate, security, bilisim guvenligi, network, ag sistemleri, Benzer Balklar : internet tehditleri, network gvenlii, antivirus, filemaker, fortiguard, lotus notes, freebsd, fortigate kurulum, donanm firewall, web filtreleme, utm

Metin Boyutu

Gizlilik Prensibi | Kullanm artlar | Yasal Uyar sonicwall, fortigate, antispam, biliim gvenlii, a zmleri, fortigate kurulum, donanm firewall, sanallatrma, dijital ariv, Paks, dinamik ama statik web, 802.1x, 5651 sayl kanun, endstriyel switch

Beyaz Bilgisayar Danmanlk Hizmetleri Ltd. ti.

Mevlana Mah. 869/1 Sok. No:62 K:1 Gaziosmanpaa / stanbul T : (0212) 650 20 40 F : (0212) 536 36 66 beyaz@beyaz.net Her hakk sakldr. Site iinde kullanlan tm yazlar materyaller Beyaz Bilgisayar Ltd. ti. aittir. zinsiz kaynak gsterilmeden hibir dokman ve resim kullanlamaz.

http://www.beyaz.net/tr/arsiv/makaleler/bekir-kemal-ataman/arsivlerde-ve-kutuphanelerde-sayisallastirma.html

7/7