Deiken Hzl Rzgar Trbinleri in Generatr Sistemleri

Murat UYAR Muhsin Tunay GENCOLU* Seluk YILDIRIM Frat niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi Elektrik Eitimi Blm, 23119, ELAZI muyar@firat.edu.tr syildirim@firat.edu.tr *Frat niversitesi, Mhendislik Fakltesi Elektrik-Elektronik Mhendislii Blm, 23279, ELAZI mtgencoglu@firat.edu.tr

zet: Rzgar santrallerinde senkron, asenkron ve doru akm generatrleri kullanlmaktadr. Senkron generatrler rzgarn srekli olduu yerlerde ve byk glerde kullanlrlar. Asenkron ve doru akm generatrleri ise deiken rzgar hzlarnda kullanlrlar. Bu almada, sabit hzl rzgar sistemleri ile deiken hzl rzgar sistemleri karlatrlm ve rzgar enerjisi sistemlerinde en ok kullanlan senkron ve asenkron generatrler incelenmitir. Ayrca rzgar trbinlerinde kullanlan generatrlerin birbirlerine gre avantaj ve dezavantajlar belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: Rzgar Enerjisi, Rzgar Trbini, Elektriksel Dnm Sistemleri, Generatr.

1. Giri
Son yllarda yenilenebilir enerji kaynaklarna verilen nem ve yenilenebilir enerji ile alan enerji retim santrallerinin says giderek artmaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklar ierisinde rzgar enerjisi olduka fazla ilgi grmekte ve bu alana yaplan yatrmlar hzla artmaktadr. Rzgar, retim kapasitesi asndan dnyann en hzl byyen enerji kaynadr. Dnyadaki rzgar enerjisi santrallerinin toplam kurulu gc 1996 ylnda 6000 MW iken, 2002 ylnda 31128 MW a ve 2003 yl sonunda da yaklak 37500 MW a ulamtr. 1998 ile 2002 yllar arasnda dnyann toplam rzgar kurulu gcnde ortalama %32 lik bir art grlmektedir [1]. Rzgar enerjisinin elektriksel enerjiye dntrld sistemlerin ounda g elektronii devreleri kullanlmaktadr. Bu sistemlerde, retilen enerjinin istenen ekle dntrlmesi ve belirlenen kontrol mekanizmas erevesinde rzgardan optimum enerji elde edilmesi amalanmaktadr [2]. Rzgar enerjisi dnm sistemleri, trbin hz ve retilen gerilimin frekans esas alndnda, alma prensibine gre gruba ayrlabilir. a) Sabit hz, sabit frekans dnm sistemleri, b) Deiken hz, sabit frekans dnm sistemleri, c) Deiken hz, deiken frekans dnm sistemleri. Sabit hzl sistemlerde, sadece rotor hznn kk deiikliklerine msaade edilir. Bu sistemin yap ve performans saptrma mekanizmasnn mekaniksel karakteristiine baldr. Ayrca trblans ve kule ekli, gteki deiimler olarak grlen dalgalanma yklerini hzl bir ekilde etkiler. Bu deiimler, ebekeye bal rzgar trbinleri iin istenmeyen bir zelliktir. Gteki bu deiimler, rzgar trbininin mrn ksaltan mekaniksel basklara neden olur ve g kalitesini azaltr. Bu nedenle rzgar trbinleri ounlukla optimum performansnda altrlamazlar ve genellikle rzgardan maksimum g elde edilemez. Sabit hzl sistemlere alternatif olan deiken hzl sistemlerde ise, rotor hz kontrol edilmeye uygundur. Bu zellik, rzgar trbin sisteminin srekli olarak optimum hz oranna yakn almasna imkan salamaktadr. Deiken hzl sistemlerin, sabit hzl sistemlere gre baz nemli avantajlar aada verilmitir [3,4]: Trbin hz, k gcn en st dzeye karmak iin rzgar hznn bir fonksiyonu olarak ayarlanabildii iin yllk enerji retimi artar. Trbin aerodinamiine ve rzgar rejimine bal olarak, yllk enerjiye ortalama %10 orannda bir katk salanr. Sistem, gcn en uygun ekilde dzenlenmesine imkan salad iin mekaniksel basklar azalr. Rzgar ve mekaniksel sistemlerden kaynaklanan ve k gcnde deiime sebep olan anlk durumlar nemli lde azalr. Trbin, ani ve ok kuvvetli rzgara maruz kaldnda, mekaniksel sistemin eylemsizlii rotor hzn artrp artk enerjiyi emerek, elektriksel sistemin ebekeye sabit g aktarmasna engel olmaz. G kalitesi, gteki dalgalanmalar azaltlarak iyiletirilebilir. Gteki dalgalanmalarn azalmas, gerilimin nominal deerinden uzaklamasn da nleyecektir. Bu da rzgar gcnn ebekedeki etkisini artracaktr. Kanat eim asnn kontrol zaman sabiti daha yksek olabileceinden, kanat eim mekanizmasnn karmak kontrol sistemi daha basit bir ekilde yaplabilmektedir.

173

Akustik grlt azalacaktr. Yerleim blgelerinin yaknlarna kurulan rzgar iftliklerinde grlt nemli bir problem olmaktadr. Deiken hzl sistemlerin dezavantajlar ise; generatr ve ebeke arasndaki balant iin gerekli g konverterlerinin karmakl ve maliyetin yksek olmasdr. Fakat son yllarda gerek g elektroniinde kaydedilen ilerlemeler, gerekse yar iletken teknolojisinin maliyetinin her geen gn azalmas, rzgar g sistemlerinde bu yapnn kullanmn olduka cazip hale getirmitir.

2. Rzgar Trbinleri
Rzgar enerjisinden faydalanarak mekanik enerji elde etmeye yarayan makinalara rzgar trbini denir. Rzgr trbinlerinin kW lardan MW lara kadar geni bir kapasitesi vardr. Rzgar trbinleri eitli zelliklerine gre snflandrlabilirler. Eksenlerine gre; yatay eksenli ve dey eksenli trbinler olmak zere ikiye ayrlrlar. Tablo 1 de rzgar trbinlerinin glerine gre snflandrlmas grlmektedir. Trbinleri, dili kullanlan ve dili kullanlmayan trbinler olarak da snflandrmak mmkndr. Ayrca kanat saylarna gre de; tek kollu, ift kollu ve kollu trbinler olarak snflandrlabilirler. Bunlarn dnda, nden ve arkadan rzgarl, durdurma ve kanat eimli denetimli, sabit ve deiken hzl rzgar trbinleri eklinde snflandrmalar da vardr. Tablo 1. Rzgar trbinlerinin snflandrlmas [5] lek Mikro Kk Orta Byk Rotor ap (m) 3 den kk 3 12 12 45 45 den byk Nominal G (kW) 0.05 2 2 40 40 1000 1000 den byk

3. Rzgar Trbinlerinde Kullanlan Generatrler

Rzgar trbininin rettii mekanik enerjiyi minimum kaypla elektrik enerjisine dntrmek iin, farkl hz ve k kombinasyonlar kullanlmaktadr. Rzgar trbinlerinde eit generatr kullanlmaktadr. 1) Doru akm generatr, 2) Senkron generatr, 3) Asenkron generatr. Kk gl sistemlerde eskiden ok kullanlan doru akm (d.a.) generatr, gnmzde yerini genellikle senkron veya asenkron generatrlere brakmtr. Bu generatrler, konverterler yardmyla kolayca doru akm alternatif akma dntrebilen g elektronii elemanlar ile birlikte almaktadrlar. Senkron ve asenkron generatrler daha ok orta ve byk gl sistemlerde yaygn olarak kullanlrlar. Bu blmde deiken hzl rzgar trbinlerinde kullanlan generatrler ve konverterlerin ana zellikleri incelenecektir. 3.1. Doru Akm Generatrleri Doru akm makinalar, dk gvenilirlik ve bakm gerektirmesi gibi dezavantajlarna ramen, hz kontrollerinin kolay olmas nedeniyle endstride yaygn bir ekilde kullanlmaktadrlar. D.a. generatrleri kk kapasiteli rzgar trbinlerinde, zellikle elektriin ebekeden bamsz olarak kullanld yerlerde tercih edilmektedirler. Son yllarda mekaniksel komtatrl d.a. makinalar, komtatr elimine etmek iin daimi mknatsl olarak tasarlanmaya balanmtr. Bu tertibatta retilen alternatif akm (a.a.) yar iletken dorultucular yardmyla d.a.ya dntrlr. Frasz d.a. makinalar olarak da isimlendirilen bu makinalar, daimi mknatslarn kapasitelerinin ve glerinin snrl olmas nedeniyle, kk gl rzgar trbinlerinde kullanlmaktadrlar [6]. 3.2. Senkron Generatrler Senkron generatr, harici bir yk besleyen fazl sarglarn oluturduu bir stator ve manyetik alan oluturan bir rotordan meydana gelir. Rotorun oluturduu manyetik alan ya daimi mknatslardan ya da sarglardan akan doru akmdan retilir. Senkron generatrler sabit hzl sistemler iin daha uygundur. Bu nedenle sabit hza bal olarak sabit frekansta alrlar. Rzgar trbinlerinde, genellikle alan sargl ve daimi mknatsl olmak zere iki tip senkron generatr kullanlmaktadr [4,6].

174

a) Alan Sargl Senkron Generatr

ebeke

AA/DA DA-Link DA/AA

ASSG

DA/AA

ekil 2. Deiken hzl alan sargl senkron generatr Alan sargl senkron generatrlerde (ASSG); stator sargs, dalga genilik modlasyonu (DGM) tekniine gre anahtarlama yapabilen, ift ynl akm aknn olabildii (back-to-back) gerilim kaynakl iki inverterden meydana gelmi, drt blgeli bir g konverteri zerinden ebekeye balanmtr (ekil 2). Stator tarafndaki konverter elektromanyetik torku, ebeke tarafndaki konverter ise bu sistemin oluturduu aktif ve reaktif gc regle eder [4,7]. ASSG nin salad avantajlar unlardr: Elektromanyetik tork retiminde stator akmnn tamam kullanld iin bu makinann verimi genellikle yksektir. kk kutuplu alan sargl senkron generatrn kullanlmasnn en byk faydas, makinann g faktrnn dorudan kontrolne msaade edilmesidir. Bunun sonucu olarak, stator akm bir ok iletim durumunda minimize edilebilir. Bu generatrlerin kutup eimi indksiyon makinalarna gre daha kk olabilir. Bu durum dili kutusu elimine edilerek, dk hzl ok kutuplu makinalar elde edilmesinde nemli bir zellik olabilmektedir. Rotorda sarg devresinin bulunmas daimi mknatsl senkron generatr (DMSG) ile kyaslandnda bir dezavantajdr. Ayrca retilen aktif ve reaktif gc regle etmek iin, nominal rzgar gcnn 1.2 kat byklnde konverterler kullanlmas gerekmektedir. b) Daimi Mknatsl Senkron Generatr

ebeke Dili sistemi AA/DA DA/DA DA-Link DA/AA

DMSG

ekil 3. Ykseltici DA-DA kycs ile beslenen daimi mknatsl senkron generatr ekil 3 de fazl dorultucuyu takip eden, ykseltici DA-DA kycs ile balants salanm, daimi mknatsl senkron generatre (DMSG) ait rzgar g sistemi grlmektedir. Burada ykseltici DA-DA kycs elektromanyetik torku kontrol etmektedir. ebeke tarafndaki konverter ise, giriin g faktrn kontrol ettii gibi, ayn zamanda DA link gerilimini de regle etmektedir. Genellikle bu konfigrasyon kk gl (50 kW dan kk) rzgar g sistemleri iin tercih edilmektedir [4,8].

175

ebeke Dili Sistemi AA/DA DA-Link DA/AA

DMSG

ekil 4. DGM konverterden beslenen daimi mknatsl senkron generatr ekil 4 de farkl bir DMSG rzgar g sistemi grlmektedir. Bu sistemde generatr ve DA linki arasna DGM tekniini kullanan dorultucu yerletirilmitir ve DGM inverter zerinden ebekeye balanmtr. Bu sistemin ekil 3 deki sisteme gre avantaj; generatr ve g elektronii devresindeki kayplar azaltmak iin, optimal alma noktasna yakn bir almaya msaade edilen alan ynlendirmeli kontroln kullanlmasdr. Fakat, scaklk ve frekansla deiebilen generatr parametrelerinin performans etkileyebilecei dikkate alnmaldr [4,7,8]. DMSG nin dezavantajlar unlardr: Makinann fiyatn arttran daimi mknatslarn maliyeti yksektir. Akmn genliini arttran diyotlu dorultucular kullanlmaktadr. Mknats malzemesinin manyetiklii bozulabilmektedir. Makinann g faktrnn kontrol edilmesi mmkn deildir. 3.3. Asenkron Generatrler Rzgar trbinlerinde, alternatif akm retmek iin fazl asenkron generatr veya indksiyon generatr olarak isimlendirilen generatrler kullanlmaktadr. Bu tip generatrler rzgar trbin endstrisi ve kk hidroelektrik santrallerin dnda yaygn bir ekilde kullanlmamaktadrlar. Bu generatrlerin tercih edilmelerinin sebebi, emniyetli olmalar ve maliyetlerinin dk olmasdr. Rzgar trbinlerinde, genellikle rotoru sargl ve sincap kafesli olmak zere iki tip asenkron generatr kullanlmaktadr [6]. a) ift Beslemeli Asenkron Generatr

ebeke Dili Sistemi

BAG

AA/DA DA-Link DA/AA

ekil 5. ift beslemeli rotoru sargl asenkron generatr ekil 5 de ift beslemeli asenkron generatrn (BAG) kullanld bir rzgar g sistemi grlmektedir. Bu sistemde, stator sargs ebekeye dorudan balanmtr. Rotor sargs ise iki adet back-to-back gerilim kaynakl DGM tekniini kullanan inverterden oluan, drt blgeli g konverteri zerinden ebekeye balanmtr. Genellikle, rotor tarafndaki konverter kontrol sistemi, elektromanyetik torku regle eder ve makinann manyetizasyonunu srdrebilmesi iin reaktif g salar. ebeke tarafndaki konverter kontrol sistemi ise, DA linkini regle eder [3,4,8,9]. Senkron generatrlerle karlatrldnda, BAG n aada belirtilen baz avantajlar vardr [5,7,10]. Sadece rotorun kayma gcn kontrol etmeye yarayan konverter sistemine sahip olduu iin, toplam sistem gcnn yaklak %25 i orannda bir inverter kullanlmaktadr. Bu da inverter maliyetini azaltr.

176

Sistemde kullanlan filtreler toplam sistem gcnn 0.25 p.u.lik ksmna hitap ettii iin, inverter filtrelerinin maliyeti azalmaktadr. Ayn zamanda inverter harmonikleri, toplam sistem harmoniklerinin daha kk bir blmn temsil etmektedir. Ayrca bu makina harici bozucu etkilere kar dayankllk ve kararllk gstermektedir. BAG iin en byk dezavantaj bnyesinde periyodik bakma ihtiya duyan bilezik tertibatnn bulunmasdr [5,7]. b) Sincap Kafesli Asenkron Generatr Rzgar g sistemlerinde kullanlan bir baka generatr ise, sincap kafesli asenkron generatr (SKAG) dr (ekil 6).

ebeke Dili Sistemi AA/DA DA-Link DA/AA

SKAG

ekil 6. Deiken hzl sincap kafesli asenkron generatr Bu sistemde stator sargs, DA linkinin iki tarafna back-to-back bal gerilim kaynakl iki DGM inverterden meydana gelen, drt blgeli g konverteri zerinden ebekeye balanr. Stator tarafndaki konverterin kontrol sistemi, elektromanyetik torku regle eder ve makinann manyetik alan retebilmesi iin reaktif g salar. ebeke tarafndaki konverter, sistemden ebekeye aktarlan aktif ve reaktif gc ve ayn zamanda DA linkini regle eder [9,10]. Rzgar g sistemlerinde kullanlan SKAG nin salad avantajlar aada verilmitir: Sincap kafesli asenkron makinalar, frasz, gvenilir, ekonomik ve salam bir yapya sahip olmalar nedeniyle uygulamada ska kullanlmaktadrlar. Dorultucu, generatr iin programlanabilir bir uyartm oluturabilmektedir. nverter, harmonik kompanzatr olarak altrlabilmektedir. Generatr parametrelerinin scaklk ve frekansla deierek sistemin kontroln karmaklatrmas ve stator tarafndaki konverterin, makinann ihtiya duyduu manyetik alan salamak iin nominal gce gre %30-%50 orannda daha byk llerde yaplmas, bu sistemin dezavantajlar arasnda yer alr [7]. Ayrca yukarda anlatlan generatrlerin dnda; frasz ift beslemeli generatrler, deiken relktansl generatrler ve ift hzl asenkron generatrler de bazen, rzgar g sistemlerinde zel uygulamalar iin kullanlmaktadrlar.

4. Sonu ve neriler
Bu makalede deiken hzl rzgar sistemlerinde kullanlan generatrler incelenmitir. Rzgar trbinlerinde, trbin rotoru zerindeki mekaniksel basklar azaltmak iin baz stratejiler gerekmektedir. Bunun iin, orta ve byk gl rzgar trbinlerinde, pasif hz yavalatc reglasyon ve kanat eim reglasyonu tercih edilirken, kk gl rzgar trbinlerinde ise daha ok furling reglasyon kullanlmaktadr. Trbin k gc, aft gc ayarlanarak maksimum yaplr. Bunun iin maksimum g noktas izleyicili sistemler kullanlmaktadr. nk, vektr kontrolr tasarm iin g lm gereklidir ve gcn llmesi rzgar hznn lmnden daha basit ve daha kolaydr. Bir rzgar santralinin performans, santralin kurulaca blgenin rzgar rejimine ve trbin tipine en uygun generatrn kullanlmasna baldr. Kk ve orta gl rzgar g sistemlerinde hem SKAG, hem de DMSG kullanlr. Byk gl rzgar g sistemleri iin ise hem BAG, hem de senkron generatr tercih edilir. DGM, sistemin giri ve kndaki akm harmoniklerini azaltaca iin, DGM tekniine gre anahtarlama yapabilen, back-to-back gerilim kaynakl drt blgeli g konverteri tercih edilir. Bylece, generatr zerindeki tork titreimleri azalr ve k gcnn kalitesi artar. Ayrca g elektronii teknolojisinde kaydedilecek yeni gelimeler ile beraber, rzgar g sistemlerinin performansn optimize etmek mmkn olacaktr.

177

Kaynaklar
[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] American Wind Energy Association Homepage http://www.awea.org Srgevil, T., Akpnar, E., Rzgar Gcnden Elektriksel G Elde Etmede Kullanlan Dnm Sistemleri ve Kontrol Teknikleri, Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, YEKSEM2001, s. 234-237, zmir. Muller, S. Deicke ve M. De Doncker, R.W., Doubly Fed Induction Generator Systems for Wind Turbines, IEEE Industry Applications Magazine, 8, 3, s. 26-33, 2002. Marques, J., Pinheiro, H., Grndling, A., Pinheiro, J.R., Hey, H.L., A Survey on Variable-Speed Wind Turbine System, 2003, CE. 7 Congresso Brasileiro de Eletrnica de Potncia - COBEP'03, Fortaleza, Brazil, 1, s. 732738, 2003. http://www.itdg.org/docs/technical_information_service/wind_electricity_generation.pdf Patel, M.R., Wind and Solar Power Systems CRC Press, Boca Raton, London, New York, Washington, 1999. Hansen, L.H., Madsen, P.H., Blaabjerg, F., Christensen, H.C., Lindhard, U.; Eskildsen, K. Generators and Power Electronics Technology For Wind Turbines, The 27th Annual Conference of the IEEE, IECON 2001, 3, s. 2000 -2005. Nicols, C.V, Lafoz, M. And Iglesias, J. Guidelines For the Design and Control of Electrical Generator Systems for New Grid Connected Wind Turbine Generator. IECON 2002. Polinder, H., Haan S.W.H., Dubois, M.R., Sootweg, J.G., Basic Operation Principles and Electrical Conversion of Wind Turbines, NORPIE 2004, Nordic Workshop on Power and Industrial Electronics, June 2004, Trondheim, Norway. "Wind Turbine Grid Connection and Interaction, Deutsches Windenergie-Institut Tech wise A/S, DM Energy, 2001. http://europa.eu.int/comm/energy/res/sectors/doc/wind_energy/maxibrochure_final_version.pdf

178